Professional Documents
Culture Documents
A yrna: 204
tikflemc Dizisi: 112
P a san o d e m Etik
Zygmunl Baumm
Kitabn zgn Ad
Pcstmodan Ehies
ngilizce'den eviren
Al<v Tirker
Y aym a Hazrlayan
Mehmet Kfitlt
Dzelti
D ili elik
1993 bv Z ygnunt B aum an
Bu kitabn T rke yaym haklan
A yrna Y aynlarna aittir.
Kapak llstrasyonu
Srvtiif Allan
Kapak Tasannu
Anlat Kahraman
Kapak D zeni
Giikfe Alpa
Bask
Kayhan Matbaaclk San. vcTic. Lltl. ii.
Davtpofa Cad. Gven San. Sit. C Blok No. :244 Topkapt /st.
Tel.: <0212) 6 1 2 31 85
Birinci Basm 1998
kinci Basm 2011
Bask A dedi 2000
ISBN 978-975-539-181-6
Sertifika N o .: 10704
A Y R IN T I Y A Y IN LA R I
H obvar M ah. C em al N adir Sok. N o.:3 Caalolu - stanbul
' T el.: (0212) 512 S 00 Faks: (0212) 5 1 2 1 5 11
w w sv.ayrm ayayinlan.com .n- A info@ ayrinriyayinlari.com m
Zygmunt Bauman
Postmodern Etik
AYUNT1
NCELEME DZS
YEL P O L tT IK A //P .> rrto
M A R K S . F R E U D V E G N L K HAY ATN E L E S T IR IS I'B .B onn, e t K A D IN L IK
A R Z U L A IU /R C m rnd / NASIL S O SY A L Z M : H A N C I YEL? N N TN S E L L K / . ftA m e t IK IU IN 'E
D O R U /R . Ipilunu -u/ Y A R I N /
D EV LETE KALI T O P L U M T
EDEB Y AT
K U R A M I /T B tg k u n e t E Z L E N L E R N P E D A G O JS //' F m tt e t SAN A Y S O N R A S I T O P Y A L A R /ft
Frmktl M K E N C E Y D U R D U R U N ! / T. . i l a m e t Z O R U N L U E T M E H A Y IR / C B o ka e t SESSZ
Y I IN L A R IN G L G E S N D E YA DA T O P L U M S A L IN S O N U /JI BamtnUtud e t Z G R B R T O P L U M D A
B L M //' F yaA m l e t VAH SA V A IN IN M U T S U Z L U U /P C la s m e t G S T E R T O P L U M U VE
Y O R U M L A R /G . D eten! *
A IR E K M /L S t# l e t C N S E L ID D ET /.-1. O v b / i ' A L T E R N A T F
T E K N O L O J I/D . Dla m * ATE VE G N E /! e t O T O R T E / . S a n n e t T O T A I.il A R I Z M /S
T rnny e t S L A M 'IN B L N A L T IN D A K A D IN /E A y S M a h *
M EDYA VE D E M O K R A S /J. U ta ,t e t
O C U K H A K L A R l/ r f. B. FatH tu e t K T E N S O N R A / r r . R BMrtm e t S IN IR L A R I Y IK M A K '.W
M A n e t K A P TA LZM , SO SY A LZM . EK O LO J A t i r e e t A V R U P A M H R K E Z C IL IK /S. Amin e t AHLAK
V E M O D E R N L K 'R . PmtU ' G N D E L K HAYAT K IL A V U Z U /S / e t SVL T O P L U M V E D E V L E T /
D a . I- K rem e t T E L E V Z Y O N : L D R E N E L E N C E /N ftu u re *
M O D E R N L N S O N U L A R I.'A .
a n e t DA H A A Z D E V L E T D A H A O K T O P L U M ' . O m u a e t G E L E C E E BAKM AK. .T/ . i l l a ! -
Hnhnrt e t M EDYA. D EV L E T V E U L U S /R 6'M n n g n * M A H R E M Y E T N D N M /A CuM ru e t
T A R H VE T N / / K a n i e t Z G R L N EK O LO JS / e t D E M O K R A S V E SVL T O P L U M /J
K'fjnr e t u H A N K A L P L E R M Z / . C a n m l e t AKLA V E D A /P Frjm t .( e t B E Y N FAL EB EK ESI/A
M m tU n e t K TSA D I A K L IN E IE T IR IS I/A t i r e e t M O D E 1L N L N S IK IN T IL A R I/C ! ' '
G L D E M O K R A S /B . B a ta e t E K R G E ' Simi e t K T L N EFFA FLI I//. Bmulllmd '
E N T E L E K T E L / . S s J e * T U H A F HAV A/A R e t Y E N Z A M A N L A R /S . H u ll- M p t^ u a e t T A H A K K M
VE D R E N S A N A T L A R I // S a n e t S A LI IN GASPI T : e t S E V G N N B L G E L /A . f-mkt
e t K M L K VE FA1LKL1LK/P itn m o lly e t A N T IP O L T K A D A P O L IT K A /C .Mtlyun e t YE N B R
S O L Z E R N E T A R T I M A L A R /H . * * 1
D E M O K R A S VE KAPTA Z M 'S k m t n - H C inin e t
O L U M S A L L IK . R O N V E D A Y A N I M A /R R a t y e t O T O M O B L N E K O L O JS I/P F a m J-C M a u n e t
P M E . G ID IK L A N M A V E SIK IL M A Z E R N E /.! Ihllp e t M K A N S IZ IN P O L T K A S I'/. R a m a
e t G E N L E R N HAYAT B LGS a KTABI li'ir tjr m e t EK O LO JK B R T O P L U M A D O R U ',
B a U m e t D E O L O J/ / ' l a l a m e t D Z E N V E K A L K IN M A KISK A CIN D A T R K Y E /.! / / e t
A M E R K A // HmJnlM e t P O S T M O I)E R N Z M VE T K E T M K L T R /,M F a n l m n m - * E R K EK
A K IL /G . U tytl e t B A R B A R L IK /.W. H a tif e t KAM U SAL N S A N IN K /R Som rll e t P O P L E R
K L T R L E L /D R e m e t B E L L E N Y T R E N T O P L U M / R.Jttvby e t G L M E /H . Bagum e t L M E
K A R I H A Y A T/N . O B m m e t SVL T A A T S Z L K /D rr.:V Cuj.ii * A H LA K Z E R N E T A R T I M A L A R //,
S 'u tu ll e t T K E T M T O P L U M U //
e / EDEB Y AT V E K T L K . G . B uuill e t fc M C L
HASTALIK U M U T S U Z L U K /S K ahtuaal e t O R T A K B R EY LER O L M A Y A N L A R IN O R T A K L I IM
Lingi e t VAKT L D R M E K /P !r)vr.hanl e t VATAN A K I/, ./ e t KM LK M E K A N L A R I/ D. -
R itim e t D O S T L U K Z E R N E -' . L fu h e t K S a L K IL E R /H . L F A l l e t K A D IN L A R N E D E N
Y A Z D IK LA R I H E R M E K T U B U G N D E R M E Z L E R :/ D a l a e t D O K U N M A /G . I n i p n v i e t T R A F
E D L E M E Y E N / /. Bitimlim e t F L R T Z E B J N E /.!. Plilp: e t FELSEFEY Y A A M A K /. Btllingnm
' P O L T K K A M E R A /. R p m -D . K rlln a e t C U M H U R Y E T L K //! Y/l e t P O S T M O D E R N T E O R I/S
Bftfl-D K lla e t M A R K S Z M V E A H L A k 'S D la e t VAH ET K A V R A M A K //,P R m num n e t S O SY O L O JK
D S N M E K /Z . B m u i m e t P O S T M O D E R N E T K /Z Bmuun e t T O P L U M S A L C N S Y E T VE K T D A R /
K .I P O n r i / e t O K K L T U R L Y U R T T A L IK /IP Kymliha e t K A R ID E V R M V E S Y A N /H . .
e t K U S U R S U Z C N A Y E T // IW n N ,W e t T O P L U M U N M tD O N A L D L A T IR II.M A S I'G . ICjct
K U S U R S U Z N H L S T ' . ! . e t H O G R Z E R N E /A L . e t 21. Y Z Y IL A N A R Z M /
D a . : l Pm ki - I R a m e t M A IO C TN Z G R L K E T I I/G G B m ttn e t M EDYA VE G A Z E T E C L K T E
ETK S O R U N L A R -D a. A . BeUry f t . (
e t HAY ATIN D E E R .'/ H am t e t P O S T M O D E R N Z .M N
Y A N IL S A M A L A R I/T. liaglam e t D N Y A Y I D E T R M E K Z E R N E / /. U w y e t K Z N '81/
S.mirn e t TAH AYYL G C N Y E N D E N D N M E K / .. / R M n m C -J Knnlll e t C K U L U
S O S Y O L O J/.! < utun I- .! SaulH- e t a iE P S Z L K . A N A R VE G E R E K L K /' . S-tavrlI e t K E N T S Z
K E N T L E M E '. . R v k tlm e t Y N T E M E K A R I/P Fym bant e t H A K K A T O Y U N L A R I// H>r//lr. e t
TO P L U M L A IL N A SIL A N IM S A R ? //? e t O L M E IIA K K I/S . / ro jlu e ! A N A R Z M N B U G U N /
D a.: Ih m -lu n y ,, O n/a *
M E L A N K O L K A D IN D I R / . R in ka l e t SYAH A N 'L A R I II e t
M O D E R N I Z M , E V R E N S a L K VE B R E Y / . B n tlu M e t K L IU R E l E M P E R Y A L Z M 'i T o n lu m e t
G Z N V C D A N I/R . Sauelt
K R E S E L L E M E /Z . e t E T E G R /.!. B ity a e t D U Y G U T E S
T O P L U M /S . M a tm '; *
ED EB Y A T O L A R A K H A Y A T".! ' e t (M A J/K . K utnu e t M E K N L A R I
T K E T M E K // t'rr)' e t YAAM A S A N A T I/G . S m rrli e t A R Z U A I// K m \ e t K O L O N Y A L IZ M
P O S T K O IO N Y A L Z M /.! Lu,mhu e t K R E T E K Y A B A N '.!. M lip e t Z A M A N Z E R N E /N . liltm e t
T A R H N Y A P S K M /.!. AIiHrlmi' e t F R E U D SAVALARI/J. In m a ta e t T E Y E A D IM . . Blm dn
e t I4IST Y A PISA .C A N A R Z M N SYASET F E L S E F E S /T May e t A T E Z M / D /W * * - ^ A K
l L I K i a R / O ./ : A m tn v e t ['O S T M O D E R N L IK VE H t/ N U T S U Z L U K L A R I 'Z . B a n m " L M L L K .
L M S Z L K V E D E R HAYAT S T R A T E J L E R /Z . Bihhih/i e t T O P L U M VE D IL N H I'K . D lc lM , e t
K A H K A H A N IN Z A F E R 'B . S srJm e t ED EB Y A TIN YA R A T IL I I/P D u p m l e t PA R A L A N M I HAYAT '2
Ranttm e t K L T U R a BELLEK/J. Attnmn e t M A R K S Z M VE I I FELSEFES' p ;Y M.l'pu'i'
M A R K IN
H A Y A LETLER //. D auJu e t E R D E M P E IN D E '.L .A M /npr e t D E V L E T N Y E N D E N R E T M // S m em
e t A I)A SOSYAL B L M L E R F EI.SF.raSl e t K A R N A V A LD A N R O M A N ti/.A I. Rtkhin w PYASA/J.
d ' S i t l e t A N N E MF.LEK M I.Y O SM A M I1/L-. T llj.m e t K U T SA L N SA N /G .<tttn e t B il IN A L I INDA
D E V L E T /R D u n u e t Y A A D I IM IZ S E F A L E T '.! CLre e t YAAM A SANATI FELSEFES .! . S r lm m ,
iindekiler
G R : M O D E R N V E PO STM O D ER N
PE R SP E K T FT E A H L K ......................................................................... 9
A HLK SO R U M L U L U K L A R . E TK K U R A L L A R .................... 27
A. Ahlki belirsizlik....................................................................................... 29
B. Erik a m a z................................................................................................. 33
C. Gasp edilen ve iadesi talep edilen ahlki y a r g ................................ 4 1
D. Postm odendik: Etik kodu olmayan a hlk............................................45
II.
ELE G E R L E M E Y E N E V R E N S E L L K ........................................ 51
A. Evrensellilik ve ondan honut olm ayanlar......................................... 54
fi. Kklerinden koparlm benliin yeniden kklendirihnesi
59
C. Etik evrenselliin ahlki snrlar..........................................................63
D. Ahlki znenin yalnzl........................................................................ 7 1
III.
ELE G E R L E M E Y E N T E M E L L E R ................................................ 81
A. Gvensizlik zerine kurulan b in a ..........................................................83
fi. zgrlkten nce a hlk.......................................................................... 90
C. Temelsiz tem el.......................................................................................... 96
D. Sorumluluun dayanlmaz sessizlii...................................................100
IV.
K LN N A H L K B R L ...............................................................105
A. Ben-Sen asim etrisi..................................................................................109
fi. Yaknlk aporisi..................................................................................... 112
C. Okama olarak a h l k ............................................................................ 117
D. Ak hastalklar ve ilalar ve yeni ak hastalklar....................... 124
V.
VI. T O PL U M S A L M EK N LA R :
B LSEL, E STETK , A H L K .......................................................... 178
A. tekini tanmak, teki hakknda bilgi sahibi olm ak.....................179
fi. Yan bamzdaki ya ra tk ...................................................................... 184
C. Gizemli sahte karlama sanat.......................................................... 188
D. Yabancnn aporisi.................................................................................194
E. Ahlki mekn oluturma: Bilisel mekn ykm a.............................. 201
F. Estetik m ekn................................................................
204
G. Oyun sahas olarak birliktelik.............................................................206
H. Ynetilen oyun sa h a s.......................................................................... 212
I. Ahlki mekn oluturma: Estetik mekn ykm a................................ 219
/. Kimsenin deil, benim topram...........................................................220
Giri:
Modem ve postmodem perspektifte ahlk
11
17
bir kusur, akln hkim iyetine giden yoldaki bir aklszlk kalnts,
akln ksa bir sre sonra dzeltilecek geici bir kusuru, bireysel
kar ile genei kar arasndaki en uygun dengenin ne olduu ko
nusunda henz tam am en giderilem em i bilgisizliin bir iareti ola
rak km senm esi, m odernliin tipik, belki de tanm layc bir zel
liiydi. Biraz daha aba, akln yeni bir baars bir daha hi
yitirilm eyecek uyum a ulalm asna yetecekti. M odernlik derin bir
yara aldn biliyor, ama yarann tedavi edilebilir olduunu d
nyordu. Bu nedenle ifal bir m erhem aram aktan hi vaz
gemedi. Bu inantan ve bu abalardan vazgem eyi reddettii s
rece ve reddettii lde m odernlik olarak kaldn syleye
biliriz. M odernlik atm a-zmne ve zm lenebilir ve zm
bekleyen atm alar dnda hibir elikiyi kabul etm em eye da
irdir.
Modern etik dnce, modern yasam a pratiiyle ibirlii iinde,
evrensellik ve tem el yazl bayraklar altnda byle bir radikal
zme ulam aya alt.
Yasa koyucularn pratiinde, evrensellik, egem enliklerinin
uzand blge zerinde bir grup yasann istisnasz hkim iyeti an
lamna geliyordu. Felsefeciler evrensellii, etik kurallarn, her in
san yalnzca insan olduu iin doruluunu tanm aya ve bylece
zorunlu grm eye sevk eden zellii olarak tanm lyorlard. ki ev
rensellik, gerekten birlem eksizin birbirine gz krpyor ve el edi
yordu. Am a, hibir szlem e hazrlanm ad, im zalanm ad ve
devlet arivlerine ya da niversite ktphanelerine yerletirilm edii
halde, sk ve verimli bir ibirlii iindeydiler. Y asa koyucularn
zora dayal tekbiim liletirm e uygulam alar (ya da niyetleri), fel
sefecilerin evrensel insan doas m odellerini zerine ina ede
bilecekleri epistem olojik zem ini salyordu: Y asa koyucularn
kltrel (ya da daha dorusu idari) yapntlarn doallatrm a
konusunda felsefecilerin gsterdikleri baar ise, hukuksal olarak
kurulan devlet-tebaa modelinin insan kaderinin cisim lem esi ve
som ut rnei olarak sunulm asna yardmc oluyordu.
Yasa koyucularn pratiinde, temeller, kurallara itaati makul bir
beklenti haline getiren, devletin zor kullanm a gc anlam na ge
liyordu: bu gcn desteini ald srece kuraln temeli salam olu
yordu ve temel bu destein etkililiiyle pekiiyordu. Felsefecilere
18
F M R K A /P o M m o d e r n E tik
24
iin olm aktan sadece yannda olmaya giden yolda ortaya kar.
Tersini apak doruym u gibi gsterm ek, yzyllar sren iktidar
destekli yasal talim ve felsefi telkin gerektirdi.
7.
O halde yaygn kanaatlere vc baz postm odernisl yazarlarn
aceleci her ey uyar eklindeki zafer lklarna karn, ahlki
fenom enlere ilikin postm odern perspektif ahlkn greciliini or
taya karmyor. Etik kodlarn gzle grnr bir ekilde azaltlamaz eitlilii karsnda bu konuda yapabileceim iz hibir ey
yok gibisinden bir silahszlanm ay da talep edem ez veya dolayl
olarak tavsiye edem ez. Sz konusu olan tersidir. Modern toplumlar
evrensel elii gelitirm e m askesi altnda ahlki dargriill uy
gular. ktidara dayal herhangi bir etik kod ile ahlki benliin son
derece karm ak durumu arasndaki uyum suzluu ortaya koyarak
ve toplum un ahlkn esas yaratcs ve tek gvenilir bekisi olma
iddiasnn sahteliini gzler nne sererek, postm odern perspektif,
etik kodlarn ve nerdikleri ya da destekledikleri ahlki uy
gulam alarn greciliinin, bunlarn dargrl olarak aaladklar
kodlanm am ahlki durum un ve ahlki davrann deil, evrensel
lik iddasnda bulunan etik kodlarn politik olarak desteklenen dargriillnn sonucu olduunu gsterir. G rccilikle ba dertte
olan etik kodlardr; bu dert etik otoriteyi gasp eden kurumsal g
lerin kabile dargrllnn bir yansm asndan ya da tor
tusundan baka bir ey deildir. Politik olsun kltrel olsun, belirli
bir kurumsal iktidarn erevesini ve erim ini geniletm e yoluyla
eitliliin stesinden gelm ek (ahlki grecilie kar savaan mo
dem savalarn hep bir azdan talep ettikleri gibi), daha eksiksiz
bir ekilde ahlkn yerini etiin, ahlki benliin yerini bir kodun,
zerkliin yerini derkliin alm asna yol aabilir ancak. Post
modern perspektif iktidar destekli evrenselliin gelm esinin yakn
olduuna dair kehanetleri bir tarafa atarak, benzer bir ekilde yn
lendirilen evrenselletirm e ihtiyac bir yana, ahlki kapasitenin
toplumsal idaresinin tm farkllatrc etkilerini nceleye ortak
ahlki durum a varana kadar m itlerin kaln rtsn delmeyi ba
armtr. nsanlk apnda ahlki birlik dnlebilse bile, politik
gler alann etik iddialarla globalle-tirm enin nihai rn olarak
deil, ulus devletlerin, devlet aray iindeki uluslarn, geleneksel
topluluklarn ve gelenek aray iindeki topluluklarn, kabilelerin
25
26
28
A . A H L K B E L R S Z L K
29
32
B . E T K A M A Z
33
FnARKA/PoiimoJern Etik
35
36
37
38
C.
GASP EDLEN
VE ADES TALEP EDLEN AHLK YARGI
Etik kod, gerekten var olan bireysel eilim ler ile insanlarn dav
ranlarna doru anlalan zkar yn verdii takdirde insanlarn
sergileyecekleri varsaylan davran biim i arasndaki aklkta bir
toplumsal tahakkm arac olarak kullanlabilirdi. Gereklen de,
byle bir gedik olduu srece, kodun kendisi (yapm ak zorunda ol
duu gibi) insann doutan gelen zerk ahlki yarg kapasitesine
seslense bile, etik kod ahlki derke davet ya da onu gereke
lendirme dnda bir ey olmazd. H erkes ahlki seim yapabilir ve
her kiiye ahlki talebin m uhatab ve ahlki sorum lulua sahip bir
zne olarak yaklam am za imkn veren budur; am a u ya da bu ne
denle (Adem in gnhnn ortak ve kaltsal yk, kiinin kendi
karlarnn farknda olm amas ya da insandaki hayvann sz din
lemez tutkular) insanlarn birou, seim yaparken ahlki adan
iyi olan sem ez. Bu nedenle paradoksal bir ekilde, lam da yar
glam a ve sem e zgrl, kiiyi kendi kurtuluu iin, kendi
iyilii iin ya da kendi kar iin iyi olan yapm aya zorlayan
bir d gc gerektirir.
Bu paradoks, en azndan Pelagiusun sapknlna Aziz Augustinein saldrm asndan bu yana ahlk dnrlerini rahatsz et
mektedir. M antksal olarak, bu, felsefi yaratm a yeteneini s
nrlarna kadar geren m antksal bir paradokstu. Bununla birlikle,
genel yaayn gerek durum u devam etlii srece bunda pa
radoksal olan hibir ey yoktu. Zorlayc yaptrm larla desteklenen
41
lm toplumsal kurum lar, (iyi, ister birey iin iyi olarak, ister
topluluk iin iyi olarak, isterse her ikisi olarak yorum lansn) iyi se
im ler yapm a konusunda bireye gvenilem eyecei varsaym n
temel alyorlard, hl da alyorlar. O ysa bireyi birey sfatyla esas
itibaryla gvenilm ez klan, tam da ortak yaam n, iyi davran
standartlarn belirlem ede tek otoriteye sahip zorlayc kuram larla
dolm asdr. Bireysel zgrln ahlki adan olumlu sonular ver
mesinin tek yolu (teoride deilse de pratikte) bu zgrln derke dayal olarak belirlenen standartlara teslim edilm esidir; neyin
iyi olduuna karar verme hakkn toplum sal olarak onaylanm ku
ram lara brakm ak ve onlarn kararlarna boyun em ektir. Bu, zet
olarak, ahlkn yerine yasay koymak ve etii yasann modeline
gre biim lendirm ektir. O zaman bireysel sorum luluk (yine teoride
deilse de pratikte) toplum sal olarak onaylanm etik-yasal ku
rallara uym ak ya da bu kurallar ihlal etm ek sorum luluu olarak
tercm e edilir.
Byle genel bir biim de ortaya konulduunda ahlk/yasa di
yalektii kendisini, insan bireyinin varolusal bir am az olarak;
gruba kar birey ya da toplum a kar birey tipinde zm sz
bir atk olarak ortaya koyar. Bu diyalektik Jean-Jacques Rousseaudan Herbert S pencera, Em ile Du'rkhcimdan Sigmund
Freuda kadar felsefi ve sosyolojik analizlere genellikle bu ekilde^
yansm tr. G elg eld im , bu dncelerin rettii grnle ev
rensel olan m odel, eitli bireylerin m araz kald son derece farkl
derk dzeylerini ve bu koulu kabul edebilm e ve etm e de
recelerindeki byk farkllklar gizlemektedir. Modern toplumda
bireysel zerklik ve derk eitsiz bir ekilde dalm tr. Herhangi
bir insanlk durum unda ikisinin de varl saptansa bile, farkl d
zeylerde farkl toplumsal konum lara tahsis edilm i olarak son de
rece farkl niceliklerde bulunurlar. Aslnda, zerklik ve derk, z
grlk ve bam llk (ve ex post facto atklarnn kk olarak
teoriletirilm e eilim ini tayan ahlki gvenilirlik sulam as) top
lumsal tabakalam ann belli bal faktrleri arasnda yer alr.
Evrensel insanlk durum unun felsefi ve sosyolojik m o
dellerinin teoride (bo yere) stesinden gelm eye alt ey, kendi
bana bir tahakkm arac ve tahakkmn yansmas olan, modern
toplum daki ahlki durularn pratik ikiliidir. Modern toplum da.
42
grln insanlk durum unun doutan bir zellii olduu ilan edi
lerek ve sonra herkesin onu toplum un bekasna ve refahna zarar
verm eden tolere edebilecei ekilde kullanam ayaca iddia edi
le re k - savunulm as gerekir. G elgeleiim , ayrcaln bu ekilde sa
vunulm asna bile kar klr. zgrln doru kullanmnn ne
olduu ve ne olm ad, ortak refaha neyin yararl olduu ve neyin
zararl olduu tartm a gtrr bir m eseledir -g erek bir kar a
tmas konusu ve kart yorum larn nesnesidir. Burada, evrensel il
kelere ulam ay am alayan etik teorilerin hepsinin gz ard ettii
ya da kendi zararlarna rtbas ettii gerek bir atm a ve yaam
koullar arasnda gerek bir kartlk vardr; bu teoriler sonunda
evrensel olarak yaanan, am a son derece nem siz ya da hayali iki
lemlere ilikin nem siz reetelerden ya da mantksal zarafetiyle
felsefeciyi mem nun eden, ama pratik ahlk ve olduu haliyle top
lumdaki gnlk karar alm ayla son derece ilgisiz soyut m odellerden
oluan bir listeyle ortaya karlar.
Bu zc durum kukusuz felsefecilerin hatas deil. nsan toplum undaki eitli insanlar kendilerine dayatlan farkl ahlki stan
dartlarla kar karyadrlar; ayrca sahip olduklar ahlki zerkliin
dereceleri de farkldr. Standartlar da zerklik de atm a ve m
cadele konusudur. Dnsel adan ne kadar' salam olurlarsa ol
sunlar, evrensel ilkeleri evrensel davrann etkili standartlar ha
line getirebilecek (ya da bu nedenle bunu isteyecek), hi itiraz
edilm eyen ve gl bir toplum sal kurum yoktur. Bunun yerine,
varlyla bireyi tatm in edici ve gvenilir hibir k olmayan
ahlki bir belirsizlik durum una iten birok kurum ve birok etik
standart vardr. M odern toplum un, evrensel olarak balayc etik
kurallarn Yasaya benzer bir kodunu ararken getii yolun so
nunda, srtnda eylem lerinin sorum luluuyla birlikte, elikili
ahlki talepler, seenekler ve zlem lerin bom bardm an altnda
kalan m odern birey durm aktadr. Bizi m odern yapan, diye yazar
Alan W olfe, kendi ahlki faillerim iz olarak hareket edebilm cm izdir .12 A m a ister m odern olalm ister olm ayalm , bize
kendi ahlki faillerim iz olm ak dnda pek az seenek brakan m o
dern bir toplum da yayoruz -i i (para, zgrlk ya da her ikisi
12. Alan W olfe, W hose K ee p e r? S ocia l S cience a n d M o ra l O bligation (U ni
versity of C alifornia Press, 1 9 8 9 ). s. 19.
44
D. POSTMODERNLK:
ETK KODU OLMAYAN AHLK
Ei grlm em i byklkte olan ve korkun sonulara yol ama
potansiyeli tayan seim lerle kar karya kaldm z zaman, artk
yasa koyucularn bilgeliinin ya da felsefecilerin anlaynn bizi
tm ahlki m ulaklktan ve kararlarla ilikili tereddtlerden bir ke
rede kurtarm asn beklem iyoruz. in dorusunun bize sylenenin
tersi olduundan kukulanyoruz. T oplum u, varlnn devam et
mesini ve refahn m m kn klan, yelerinin ahlki kapasitesidir
-te rsi deil. D aha dorusu, Alan W olfeun dedii gibi, ahlk bir
yanda byyebilen bilgili tem silciler, dier yanda ise deiebilen
bir kltr arasnda m zakere edilen bir pratiktir.13 Toplumun st
lendii eitim /altrm a grevi olm asa ahlki bireylerin ol
m ayacan tekrarlam ak yerine, insanlarn toplum lar oluturma ve
her eye karn -m u tlu ya da daha az mutlu o la n - hayat srdrme
yeteneine sahip olm alarn salayan ahlki kapasiteleri olmaldr,
eklindeki anlaya yaklayoruz.
Byk bir ihtim alle ahlki seim ler gerekten de seimlerdir ve
ikilemler gerekten de ikilem lerdir; insann zayflnn, bil13. W olfe, W hose Keeper?, s. 220.
45
46
olursa olsun daha ge bir aam ada asla anm sanm ayacam -b ir
endie ve umut k arm yla- anlyoruz. Yirmi yl akn bir sre
nce P.F. Straw son tarafndan kalem e alnd gibi, Bireyin
ahlktan kar nedir? sorusunun, toplum sal olarak onaylanan ta
lepleri olan baz sistem lein varlna ilikin genel kardan sz
edilerek yantlanm am asna13 igdsel bir sempati duyuyoruz
(artk ahlktan elde edilen kara ilikin sorunun sorulm as ge
rektiinden em in olm adm z; bunun, yantlanm asn im knsz
latran sahte bir soru olm asndan kukulandm z halde). Top
lumsal olarak oluturulan tm ikamelerin -ilev sel ya da usule ili
kin sorum luluklar- eskim i, gvenilm ez ve (arasal olarak etkili
bile olsa) ahlki adan kukulu ikam eler olduuna inanm aya ba
ladk. Bu ikam eler, ahlkn tutunduu son dal ve son umut olan ki
isel sorumluluu desteklemek yerine kreltirler. V ladimir Jankclvitehin, cogito olgusunun tam kukuculuu geersizletirmesi gibi,
ahlki mahremiyet olgusunun da kt niyet durumu dnda tem
yizin mmkn olm ad nihai durum olarak grlm esi gerektii
nermesini gecikm i olarak deerlendirm eye baladk. Ruhun b
tnnn bu m ahrem rzasnn yerini hibir ey alam az -n e sz
cklere dayanan yzeysel rza, ne kabuln salam ak iin kendisi
nin vicdan tarafndan rahatlatlmasn talep eden akn bir otorite.16
nce ahlki itkileri ve duygular meru olm aktan karm ak ya
da "parantez iine alm ak , sonra duygusal tonlardan dikkatle arn
drlm ve ilenm edik insan m ahrem iyetiyle tm balar ko
parlm olan tezlerden kalkarak eliin binasn yeniden ina et
meye alm ak, (Harold G arfinkclin unutulm az m etaforunu kulla
nrsak) duvarlar ykabilseydik tavan neyin desteklediini daha iyi
grebilirdik dem eye benzer. nsanlarn birlikte yaam a ahlknn
oluturulduu m alzem eyi salayan ey ahlki drtnn, ahlki so
rumluluun, ahlki m ahrem iyetin ilksel ve temel kaba ol
g u s u d u r. Tersini kantlam aya ynelik yzlerce yllk abalardan
sonra, iimdeki ahlkn gizem i (Kant) bir kez daha kurtulunmas
imknsz bir ey olarak grnyor. M ichael S. Pritchardn ksa bir
sre nce, ok yaygn bir ruh halini ifade ederek im a ettii gibi,
15. P.F. Straw son, F reedom a n d R esentm ent a n d O th e r E ssays (London: M e t
huen. 19 74 ), s. 3 5 .
16. Trait des ve rtu s'den (1 9 6 8 ); C ontem porary E uropean E thics: S elected R e
adings'!den aktarlm tr, der. Joseph J. K ockelm ans (N ew York: D ouble day.
'9 7 2 ), ss. 4 5 -6 .
rJ N /P o M m m tc r n K lik
49
K endim izden dar km aya ve uu [etik] nerm eleri, dsal, nesnel bir
bak asndan, duygularm za m alup olm adan savunm aya a
labiliriz. G elgelelim , S u aw so n un gzlem ledii gibi, byle bir g i
riim im diye k ad ar baarl olm am tr ve bu nedensiz deildir. Dsal
gerekelendirm e, ahlki duygularm z nesnel o larak" grebilm em iz
iin onlardan kurgusal olarak uzaklam am z gerektiriyorsa, in
celem eyi yrtm ek iin hangi kaynaklara gvenebileceiz? Konuya
hakkn verm ek iin, duygularm z da dahil olm ak zere ahlki du
yarllklarm z kullanm ak zorundayz. T arafsz b ir zem in yoktur.
B izim iin herhangi b ir pratik yarar olacaksa, ne kadar tersini istersek
isteyelim , ahlk felsefesi bir i aba" olm ak zorundadr.17
II
Ele geirilemeyen evrensellik
Kt ve iyinin, ahlk vaizlerini iliklerine kadar titreten bu tarihselliinin, gnlk kayglarna gm lm sradan erkekleri ve ka
dnlar ne lye kadar rahatsz ettii, hatta rahatsz edip etmedii;
51
53
54
56
57
58
kilere (toplum sal sreten kaynaklananlarn, yasa koyucu/dzenleyici/eilici eylem in nihai rnlerinin ve tortularnn tersine) ya
da keza toplum m dahalesinden nce gelen (bir sonraki blme
baknz), dnyadaki insanlarn ayn derecede ortak olan temel ya
plarna bavurabilir. Bunun alternatifi, sava alann evrenselcilik
vaizlerinin m zm in hasm lar olan toplulukulara brakm ak ola
caktr. K ltrel/ahlki egem enliklerin (politik/ekonom ik egemen
liklerden ayr olarak) oulluunun belirsiz bir sre, belki de ebe
diyen devam etm e ihtimalini kabul ettiim iz an, evrensel ahlki de
erlerin souk ve soyut toprandan, yerel topluluun' scack ve
basit kucana geri ekili son derece batan karc grnr; bir
ok kii bu ekicilii dayanlm az bulacaktr. Bylecc, modem
an byk ksm boyunca felsefi ve politik dncenin nadiren
ziyaret edilen periferisine srgn edilen, zam ana ayak uydurdu
unu, bilim sel ve ilerici olduunu gururla ilan eden hkim d
nce taralndan muhafazakr, nostaljik ya da rom antik diye hor
grlerek reddedilen ve unutulm ulua terk edilen, nce topluluk
vard diyen dnya gr tm hncyla geri dner; daha dorusu
insan bilim lerinin kanonu* ve itiraz edilem ez saduyusu d
zeyine kartlm aya ok yaklar.
deil, zm nen gereklem esine izin veriyor. B oluk im di, her biri
-k e n d i iddialarna g re - bu benliklerin konumlandrlmlndan treyen kurallar kendi elik gzetim lerinin doal alan
olarak yorum lam a hakkn talep eden rakip basnlar tarafndan
dolduruluyor. Bir taraftan devletin kendi yasam a glerinin baz
ayrcalklarndan ve bireysel yaam kapsayc, titiz bir ekilde d
zenlem e ynndeki eski tutkusundan vazgem esinin -devletin,
kendi alan iinde eitliliin kalclna raz olm asnn- sonucu
olan insan haklar, dier taraftan devletin brakt gleri top
lamak isteyen, gz ykseklerde topluluk lid e rle rin in ellerinde
bir sava narasna ve antaj silahna dnyor. Bir taraftan, fark
lln bireysellem esinden, yeni ahlki zerklikten sz ediliyor;
dier taraftan -ik isi de ncekinden farkl bir dzeyde de o lsa - fark
ll yeniden kolektifletirm e ve yeni bir dcrk icat etme ynnde
klk deitirm i am a kararl giriim lerde bulunuluyor.
Eskiden ulus devletin tanmlad ve uygulad yasal/ ahlki
evrenselliin younlatrlm gcne gs geren bireyler artk,
her biri bireyin ahlki seim hakkn gasp etm eyi am alayan bir
sosyal basklar ve/veya yar elik antaj rnekleri kakofonisiyle
kar karyadrlar. G elgeldim , elikili basklarn hibiri, yurt
tan, devlet uyruunun alkn olduu kadar kapsayc bir duruma
hitap etm iyor. Normal olarak, karm ak bir hedef oluturan in
sanlar. koyutlanan topluluun zerinde ina edilecei temel olarak
alnan tek bir yze indirgenirler; bireyin ok ynl kimliinin yal
nzca bir ynne hitap edilir. Ama bu ynn esas olduu, bireyin
durum unu bir btn olarak belirledii, tm dier ynleri glgede
brakaca ve hepsinden ar basaca -bylecc bireyi bu dier yn
lere referansta bulunan basnlara kar, gelecekteki tm ita
atsizliklerden pein olarak beraat ettirece i- ilan edilir. Talep edi
len, ok-ynl kim liin dier ynlerine referansla bulunan rakip
itaat taleplerini m arjinalletirm esi ya da hkm sz ve geersiz kl
mas gereken bir tr sadakattir. Benliin nce budanmas ve kr
plm as, paralarna ayrlm as ve sonra gereklen konum landrl
m hale getirilm ek zere yeniden birletirilm esi gerekir. Ko
num landrlm benlik teorisi ve bu teorinin yanstt ve yardm et
tii topluluk inasna hizmet eden bir ideoloji, srecin gerek m an
tn tersine evirir. Doal bir veri" olm ann ok uzanda olan
61
62
64
65
tum larn ve sorum luluklarn sim etrisidir; sana O olarak deil Sen
olarak davranyorsam , bunun nedeni senin de bana senin Seni ola
rak davranm am art kom am dr (beklem em , bunun iin alm am dr).12 H cideggerin M itsein '' da balangtan itibaren bir
sim etri varsaym tar. Biz" -B e n ve tek i- beraberce onun
iinde olduum uz srece ben tekiyle birlikleyim . Bizi bir
letiren sadece ontolojik am azn ortakl olduu iin, ele
tirm enlerin H eideggeri, bylesine yoksullatrlm , ieriksiz bir
liktelikten, ahlktan nceki bir birliktelikten, zaten ahlki taahht
ve ball gerektirm eyen birliktelikten tretilebilecek bir etiin
yce olm ayyla; ve birlikteliin M itsein da tem ellendirilm esinin
kanlm az sonucu olan telfisi im knsz etik tarafszlkla (ahlki
adan konuursak tarafszlk kaytszlktan ayrt edilem ez) su
lam alarnda alacak bir ey yoktur. Levinasn alayl y o
rum laryla, M iteiandersein
bir bakasyla birlikte olm ak, dnyadaki m evcudiyetim izin bir anndan
baka bir ey deildir. M erkezi bir yer tutmaz. M it yan n d a olm ak a n
lam na gelir... Y zle karlam ak deildir, ztsum m ensein,* belki de
zusam m enm a rsch ieren h .1* '"
66
lo A R K A /P o M T n iH k n F.hk
69
D. A H L K Z N E N N Y A L N IZ L I I
71
nacan renirsem , bir daha asla kendimi hatal hissetm eyebileceim i sylerler. D ierleri ise hibir gvence gerekten g
venilir olm ad halde, yine de tvbe edebileceim i ve bylece de
gem i sicilimi tem izleyebileceim i sylerler.20 Ama ben bu t
lerin ortaya att um uda ne kadar m itsizce sarlrsam sarlaym ,
bu umudun bir sonraki, denenm em i snavdan sa salim km as
ok zor olacak.
Yalnzca kurallar evrensel olabilir. Evrensel kurallarn dikte et
tii devler yaratlabilir, ama ahlki sorum luluk sadece bireyin sor
gulanm asyla ve bireysel olarak yerine getirilm esiyle var olur.
devler insanlar birbirlerine benzer klm a eilim indedir; onlar bi
reyler haline getiren sorum luluktur. nsanlk ortak paydalarda kav
ranm az -o ra d a balar ve yok olur. Bu nedenle ahlki znenin ahlk
bir kural nitelii tam az. Ahlkn kodlanm aya, form ellem eye,
toplum sallam aya, evrensellem eye direnen ey olduu sylene
bilir. A hlk, etiin ii, yani G leichschaltung'un ii yerine ge
tirildikten sonra geriye kalandr.
Ahlkn evrenselletirilebilir olm ak iin sahip olm ak zorunda
olduu, am a sahip olm ad birok nitelik var.
Birincisi ama. B ir amac olm ak fiilleri uygun ve yararsz ola
rak ayrr. Seim ls ve kriterini am a salar. Fiilleri al
ternatiflere dntrr ve onlarn karlatrlm alarna, bir tercih
yaplm asna ve buna gre davranlm asna izin verir. A m a uy
gunluun m kem m elletirilm esine izin verir; dnen kiiyi en
uygun eylem leri sem eye ve daha az uygun eylem lere girim e ar
zusuna kar m cadele etm eye sevk eder. Birok arzu edilir durum
kendini ahlkn am ac olarak ortaya koym u ya da byle ol
duklar ileri srlm tr.
rnein gelecekteki risklere kar sigorta: Boulm akta olan bir
yabancy kurtarm ak iin tereddt etm eden rm aa atlam alym
- B ir gn benim de kurtarlm aya ihtiyacm olabilir. Hilekrlar
2 0 . "lk gnah"n ve d a h a sonra dou m travm asYn ya d a erken, uzak, eri
ilm ez ocukluun ayn d e re ce d e inat dier psikolojik kom plekslerinin im
gesinin ilk k e z oluturulduu m aden filizinin bu kk k a z n a m a z v e bastrlam az
"yeterince yapm am olm a deneyim i, bulutsuz bir ekilde kendi kendinden
m em nun olm ann varolusal im kn szl, sorum luluun doym ak bilm ez talepleri
boyunca salandn ileri srm ek ekici grnyor.
72
73
nemlisi arm aan verm e epizodik, kendi kendine yeten bir edim
deildir. Tam tersine, aksi halde -C la u d e L cvi-Slraussun, M arcel
M aussun le don dncesini gelitirerek gsterdii gibi2- kar
lkl olarak birbirini dlayan ve/veya birbirine dm an olan grup
lar arasnda istikrarl ve bar iliki kurm ann bir arac olarak g
rldnde anlam tar. A m a ticari m uam elelerdeki gibi, armaan
vermenin (ne anlam a gelirse gelsin) uygunluk ve baar lleri
doruluk" ve hakkaniyetlir. Ticari m uam elelerde olduu gibi
arm aan verm ede de karlkllk balangtan itibaren varsaylr;
bu nedenle ahlki bir kayg sz konusu olduunda bile, vereni
deil alan tem el alr. A rm aan verm enin ahlki bir grevin ta
ycs haline getirdii kii, alan kiidir: Bu grev de karlk
verme grevidir (bu durum da sadece ahlki olm a anlam nda ku
kusuz. ahlkidir; yani yasal dzenlem eler ve yasal olarak emredilen
yaptrm lar tarafndan buyurulm az, desteklenm ez ya da veklet
edilmez). Bu balam da ahlki ykm llk olarak grnen ne
varsa, arm aan verme edim inin en sonunda, onun balangc olarak
deil sonucu olarak ortaya kar.
Ne annda ne de zgl olan bir karlkllk tr de var; zaman
snn olm ayan genellem i bir karlkllk: daha nce tekilere
kar iyi davrand kansna vardklar kiilere tekilerin iyi dav
ranm a ihtim ali daha fazla olduu iin, tekilere kar iyi dav
ranm ann krl olduu dncesini tartrken ksaca szn et
tiim iz trden bir karlkllk... Nezaketin karln sonunda
birileri (bu birisinin ille kendisine nezaket gsterilen kii olmas
gerekm ez), zorunlu olarak ayn biimde ya da balam da ol
makszn, belki de fazlasyla verecektir. G enellem i karlkllkta
hakkaniyet, armaan verm ede olduu kadar kolay llem ez. Bu
nedenle prensip olarak gelirler giderleri karalam asa bile uzun sre
devam edebilir. (Pratikte genellikle tersi dorudur: G enellem i
karlkllk her iki tarafn da sk denetim inden kurtulur ve bylece
hile ve numaray rasyonel ve her zaman akl elici nerm eler ha
line getirir. G enellem i karlklln bu zayfl, yasal m
dahaleye srekli bir davetiyedir; herhangi bir kolektif abann sa
23 . C f. Les S tructures lm entaires d e la pa re n t (1 9 5 5 ); E le m e n ta ry S truc
tures o t K inship bal yla ngilizce (gzden geirilmi) basm . ng. ev. Jam es
H arle Bell ve John R ichard von S turm er (Boston: B eacon Press, 19 69 ).
A rm a an, (y.h.n.)
76
78
III
Ele eirilemeyen temeller
Ahlki benlik ayn zam anda temeli olm ayan bir benliktir. Ku
kusuz zerinde duraca zem in olarak ahlki itkiye sahiptir; ama
sahip olduu tek zem in budur. Ahlki itki ise felsefeciler ta
rafndan pek de temel olarak adlandrlm aya lyk grlm eye
cektir. Yasa ve Dzenden sorum lu olanlar (yasalar vastasyla d
zeni dzensizlikten ayrt edenler) asndan, ahlki ilki, zerine
nemli ve kalc bir eyin ina edilebilecei trden bir zemin de
ildir: Bir bataklk gibi, inaat arazisine dntrlm esi iin nce
iyice kurutulm as gerekir. Felsefeciler, ahlki itki gibi znel, an
lalm as zor, ele avuca sm az bir eyin, gvenilir bir ekilde her* G erekilere gre insan, varlktaki bir skandaldir, varln bir hastal"dr.
(y.h.n.)
P fi N /P o M im A fcfi E tik
81
F 6 A R K A /P o v u n x J e rn K lik
A . G V E N S Z L K Z E R N E K U R U L A N B N A
s. 16.
84
meden yapam ayaca bir eyi; hem itaat etm esi istenenleri hem de
onlar itaate davet edenleri ayn kar konulm az gle balayan bir
eyi temsil etm elidir. Daha da nem lisi (bu dnce aratrm a iin
bilinli saikler salayacak kadar gn na karlm adysa da),
ancak Y asaya benzer bir biim de, yani dile getirilebilecek, ifade
edilebilecek, listelenebilecek, saylabilecek ilkeler biim inde su
nulurlarsa ahlki em irlerin tem eli olduunu dnebiliriz. Bununla
birlikte, eylem e yol gsterecek ilkeler olarak Yasann em irlerinin
ve yasaklarnn temelini oluturan ve vekleten eylemlerin te
m ellerini oluturacak olan tam da sylem sel kavray, formle
etm e ve ayrntlandrm a faaliyetidir. Ahlki ilkeler olm azsa ahlk
da olam azd; nk bir ilkeye gre hareket etm ek anlamna gel
m edike hibir edim ahlki olam azd.
Drstlk, deyim yerindeyse, var olan ihtiyalarn ve karla
rn insafna braklm am tr, diyor Raw ls.3 Bu konuda yalnz da
deil. ok eitli dnce okullarnn etik zerine yazan yeleri,
otoriteye sahip insanlarn ve onlarn yerine dnenlerin drst
lk olarak tanm lam aya hazr olduklar eyin kaderini var olan
(yani ilenm em i) ihtiyalara ve karlara em anet etm enin, on
lar insafa terk etm eye varaca konusunda hem fikirdir. Dolay
syla bu konuda, hemen hemen rasgele alnan aadaki ifadelere
benzer ifadeler gnm zn etik yazlarnda bol bol bulunmaktadr:
Tem el deerlerim ve nilai am alarm , d o laysz ihtiyalarm ve is
teklerim i deerlendirm em e ve dzenlem em e yardm edecekse -k i ke
sinlikle etm elidir-, bu deerlerin ve nihai am alarn, onlara tesadfen
3. John Raw ls, A Theory o f J u stice (O xford University Press, 19 71 ), s. 2 6 1 .
A lan W olfe (W h o s e K eep e r? S ocia l S cience a n d M o ra l O bligation (University of
California Press, 1989), s. 125). R aw ls'un, insan etkileim inin "daha nem siz"
tem ellerinin nne ge m e k zoru nda olduunu dnd ilkeleri" arayp dur
m asn a, ilkelerin hayatta pek az kullanm alanlar , d a h a da a z pratik etkileri ol
duuna iaret ed erek kar kar: insanlarn ocuk yetitirdikleri, cem aatler iin
de yaadklar v e arkadal a nem verdikleri bir dnyada, R aw ls kadar aklc
vukuf talep ed en bir ah lk teorisinin pek a z yaran vard r ve hatta yk haline g e
lebilir. Bu teori insanlara, kendilerine en fa zla yardm edebilecek olana - t a n
dklar insanlara kiisel b a llk la rn a - kukuyla yaklam ay retir..." W olfeun
grem edii y a d a o rtaya ko yam ad nokta ise udur: Bu kukunun retilmesi
bir hata, sosyolojik naifliin bir sem ptom u deildir, tam d a ilgilenilecek szde k a
rarsz yaknlklarn ve itkilerin tam am en en alt sraya yerletirildii ahlki ltler
hiyerarisinde ilkelere bahedilen m kaftn ak y a d a gizli am acdr.
85
86
87
RO
90
am a yine de sonsuz bir ekilde uzaz: H er biri ipseitesi* (Paul Ricoeur), kendi kendisiyle zdelii, kendi snrlar, kendi alanyla
korunarak var olan iki ayr ve kendi iine kapal varlk, sradan Leibnizci m onadlar. Paradoksal olarak, birlikte olm ak ayr olm ak an
lam na gelir. O, ben olm ayandr, igal ettii yer benim o'm adm
bir yerdir . Ayrm , aram zdaki m esafe hibir zaman kapanm a
yacaktr. A kla ancak kpr kurulabilir: Benim onun hakkndaki
bilgim le, onun varlnn tad muhtem el yararlar ve potansiyel
tehlikeleri deerlendirm em le ya da ona istediini vermem ve
ondan istediimi alm am la. Birbirim ize kar nazik olabiliriz ya da
birbirim izle kavga edebiliriz. Bar iinde bir arada var olabiliriz
ya da birbirim ize tuzaklar kurabiliriz. Btn bunlar sylense ya da
yaplsa da, biz hl sadece yan yana duracaz. Ayrca kprler y
klabilir. Bu nedenle kprlerin korunm as gerekir. Onlarn y
klm asn nlem ek iin salam hara ve uyank bekilere ihtiya
vardr. A yrca sabotaj eylem leri iin ar bir ceza da yararl ola
bilir. Yasaya ihtiya vardr. Ya da yasay taklit ederken ancak
Ahlk olarak m askelenebilecek E tie ihtiya vardr. Yasa - derksellii ve zora bavurabilm e g c y le - otolojik olarak ayr
olan varlklarn birlikle olm asndan yola kldnda varlabilecek
tek noktadr.
Levinas bunu bilir ve dolaysyla Ileideggerin M iteinandersein'
zerinde dnrken yle der: tekiyle kkense! ilikiyi ta
nm lam ak iin kullanlm as gereken edat m it deildir. 10 Mit, on
tolojiyi oluturan eydir. Ontoloji ahlkn olm ad blgedir. O n
tolojinin perspektifinden, ahlki iliki ancak sonraki bir ilave
olabilir; hibir zaman tamam en meru olm ayan, her zaman yabanc
ve biim siz bir beden olarak kalan, her zam an kukulu olan ve s
rekli olarak savunm a gerektiren bir konum a frlatlan ve asla ger
ekten kabul edilm eyen bir yapntdr: olmas gereken hibir
zam an olandan tretilemez; deerleri olgulardan yola kp tar
tamayz. O lgular ne iyidirler ne de kt; gerek olgular ntrdr
ve gerek olm aya devam etm ek iin ntr kalm ak zorundadrlar;
' Latince kkenli skolastik bir terim . K endi kendisi olm a" an lam na gelir. Bir bi
reyin kendi kendisi olup, tm tekilerden ayr olm as, (y.h.n.)
10. Em m anuel Levinas, Le tem ps e t l'a u tre (Paris: Presses Universitaires de
France, 1 9 79 ), s. 19.
91
92
93
Ahlkn hibir zem ini , hibir tem eli yoktur (bunlar da,
ahlkn diline tercm e edilem eyen, ontolojiden nceki ahlki
dnyada, varlktan baka trl olanda hibir gndergesi olm ayan
tamam en ontolojik iki nosyondur). Ahlk, aknlk edim inde; ken
dini varln gereklikleri , durum un olgular zerine yk
seltm ede; her ikisiyle de bal olm am akta doar ve lr. Bir kii
(p erso n a : O ynanan rol belirtm ek iin taklan maske; bu rol ilk
olarak senaryoda aklanm ve belirtilm itir) olarak deil, yz ola
rak tekiyle karlam ak zaten aknlk edim idir, nk varlk
olma sfatyla tekine ait olan her ey Y z olarak tekinde yoktur.
Y z bir g deildir. B ir otoritedir. O torite genellikle g ol
makszn var . Yz, kartlyla bana direnendir, direnciyle bana
kar kan deil... Bir yzn mutlak plakl, rtl, kapal ya da
maskeli olm ayan, mutlak bir ekilde savunm asz yz, onun ze
rindeki iktidarm a, iddetim e kar kan ve kendi bana kartlk
olan bir kartlkla, m utlak bir ekilde kar kandr .1-' tekinin
benim zerim de iktidar yoktur; daha dorusu, byle bir iktidar
varsa -b o y u n emem gereken em ri zaten dile getirm ise- artk bir
yz deil, ontolojik bir varlk, direniin ve rekabetin deim ez ger
eklii olacaktr. teki, ben rchbc-hk ettiim , em rine nclk et
tiim, onu beklediim ve kkrttm srece; bana em ir vermesini
12. Levinas, E thics a n d Infinity iinde, s. 10. Etik "varlktan nce varlk d
ncesini ifade etm ey e alan birok cm le, kulaa, dzeltilem eyecek kadar
m nasebetsiz gelm ektedir. K ullandm z dil (kullanabileceim iz tek dil), on
tolojinin rakipsiz tahakkm altnda rgtlenm i yaam n bir tortusudur. O n
tolojinin tanm lad biim de yo rum landnda, varl bildirm ek ve aklam ak
iin biimlendirilmi bir dildir; "varlk" kavram ve tm karlklar ve trevleri,
doal olarak ontolojinin tan m la m a hakkn ifade ederler. Lvinas etik sy
lem de varlk"n, D errida'nn syleyecei gibi so u s ra tu re ' grndnn a n m
sanm as, o rtaya kan zorluun a lm asn a yardm c olabilir.
13. T h e Paradox of Morality: an Interview with Em m anuel Levinas by T a m ara
W right, P eter H ayes and Alison Ainly", ng. ev. A ndrew Benjam in ve T a m ara
W right, The P rovocation o f L evinas: R ethinking the O th e r iinde, der. R obert
B ernesconi v e D avid W ood (Londra; Routledge, 19 88 ), s. 169; Em m anuel
Levinas, "Freedom and C o m m an d . C o lle cte d P hilo so p h ica l Papers, der. Alphonso Lingis (Lahey: M artinus Nijhoff, 1987), ss. 1 9 ,2 1 .
* st izilmi, karalanm olm akla birlikte, karalanann hl grlebilir olm as,
(y.h.n.)
94
cm reltiim srece bir yzdr. Emir dile getirilm eden nce emri
dinlem eye ve bana ne yapm am em rettiini bilm eden nce em re
uym aya istekli olduum iin teki bir otoritedir. teki Kendi ba
na" (byle bir durum varsa) zayftr ve onu Yz olarak ko
num landrm am ahlki bir edim haline getiren tam da bu za
yflktr: tekine em ir verm e hakkn veren, zayf gl yapan,
sessiz olan konuturan, bana em ir verm e hakkn sunarak varlk
olmayan varlk haline getiren ben olduum iin, ben tamamen ve
gerekten teki iinim . Ben teki iinim ", kendim i rehine olarak
tekine verdiim anlam na gelir. tekinin sorum luluunu alrm.
Am a bu sorum luluu, szlem e im zalar ve szlemenin g e
rektirdii ykm llkleri stlenir gibi almam. Sorum luluu alan
benim ve ben bu sorum luluu alabilir ya da reddedebilirim , ama
ahlkl bir kii olarak, bu sorum luluu, sorum luluu alan ben de
ilm iim , sorum luluk stlenilebilir ya da reddedilebilir deilm i,
zaten ve her zam an oradaym , ben hi stlenm esem bile benimm i gibi alrm. Ezamanl olarak tekini Yz olarak, beni ise
ahlki benlik olarak kuran sorum luluum koulsuzdur.
teki iin sorum luluk benim battlanm la. benim kararm la ba
layam az. K endim i iinde bulduum snrsz sorum luluk, zgrl
m n br yanndan, tm anlam lardan nce gelenden, tm b a
arlardan sonra gelenden, par excellence m evcut olm ayandan, kkcnsel olm ayandan, anarik olandan, zn ncesinden ya da tesinden
g e lir.14
95
97
F 7 A R K A /P u s tim x ic rn E ttk
99
nllam ak tekine dm ez. Bir nedene sahip oim a nn, bir tem ele
sahip olm ann yalnzca bu cesur ve gururlu reddiyledir ki, so
rum luluk beni zgrletirir. Bu zgrlem e, kendimi tekinin iyi
lii ve ktl iin bir rehine olarak teslim etm em in sonucu olsa
bile, itaatle kirlenm ez. M phem lik ahlkn kalbinde yatar: Rehine
olduum srece zgrm. teki iin olduum srece ben benim.
Ancak bu m phem liin zeri rtld ya da gzlerden uzak tu
tulduu zam an, egoizm dierkm ln, kiisel kar genel refahn,
ahlki benlik toplum sal olarak onaylanan etik normun karsna
kar.
Bununla birlikte, yaam bu blnm eden sonra da, m phem lik
zaten karlarn ikili kartlna, atm asna ve m cadelesine d
nm olduunda srdrlr. te, ahlki benlii gerekten kuran
karm akark, uygunsuz, rasyonel olm ayan m phem lie yeniden
ulamak iin uyanm ak zorunda olduum uz bu yaamdr. Ahlki
benlik m phem lik sonrasnda tem elleri bo yere arayacaktr. Bu
sonrada, egoizm i yaralanm am ve karlar birbirinin kart olarak
brakan bir uzlam adan - b ir teslim , bir ehvenier, zc olm akla
birlikte kanlm az olan bir fedakrlk olarak savunulm as gereken
bir uzlam adan- baka bir ey bulam az. Tem eller ancak bu d
zenli, iyi dnlm ve m antksal varlktan geri ekilite; nihayet,
ahlkn ne dzenli ne de m antkl olduuna, tek temelinin m p
hem lik olduuna aylm akta bulunabilir.
101
102
duklar ve kurm aya devam ettikleri trden bir tem el deildir. Arzu
edilecek ok fazla eyi darda brakyor ve Y asa iin inaat arazisi
arayanlarn baka yne bakmay tercih etm elerinin nedeni belki de
budur. Bu arazi zerine uyumlu bir etik ina edilem ez; bu toprakta
sadece hi sona erm eyen, hi zlm eyen ahlki anksiyetenin da
nk filizleri geliir. Bu temel, mimari uyum ve sakinlerinin zi
hinsel huzuru dnda her eyi vaat eder. A m a yine de ahlki ben
liin sahip olabilecei tek tz salayan, ahlki anksiyetedir.
Ahlki benlii oluturan, ne yaplm as gerektiini bilm ek deil,
onu yapm a drtsdr; doru olarak yerine getirilm i dev deil,
yerine getirilm em i grevdir. Ama btn bunlar hep kiinin doru
biim de davrandndan hibir zaman tam am en em in olam am asna
yol aar sonucuna varyor Logstrup.21 G ereklen, tam da k ol
mayan bu phe, ahlkn temelidir. A hlk ezici tam am lanm am lk
duygusuyla, kendinden hibir zaman honut olm am ayla tannr.
Ahlki benlik her zaman yeterince ahlkl olm ad kukusuyla u
raan bir benliktir.
Nazi kurbanlarnn en aktif ve kararl kurtarclarndan biri olan
W ladyslaw Bartoszewski. soykrmn dehetini yaayp hayatta
kalan birinin ahlki sorum luluundan sz ederken, Sadece yardm
etm eye alrken lenler yeterince aba gsterdiklerini sy
leyebilirler, sonucuna varyordu. Bu hkm , hedefledii ya
ayanlara ok fazla yardmc olm ayacaktr: H ayat boyu srecek bir
sululuk duygusu cezasna benziyor. B irok kii kurbanlara yardm
etti, am a daha az kii kurban olm aya hazrd. V atikan, baka bir
Auschw itz tutuklusunun hayatn kurtarm ak iin lme giden
Papaz K olbeyi aziz ilan ederek radikal fedakrln olaandln, anorm alliini kabul ediyordu. Talm ud filozoflarnn da bu
konuda kukular yoktu: Trum ot'da (8:10) yle diyorlard:
Ulla bar K oshevi hkm et isliyordu. K oshev. L o d 'a giderek. Haham
Joshua ben L ev iye snd. H km et kuvvetleri g eld iler ve kenti k u
attlar. yle dediler: Onu bize teslim etm ezseniz, kenti yerle bir ede
ceiz. H aham Joshua. Ulla bar K o sh ev e gitti ve onu teslim olm aya
ikna etti. lyas peygam ber her zam an H aham Jo sh u a 'y a grnrd,
am a o gnden sonra grnm em eye balad. H aham Joshua gnlerce
21. Legstrup, The E thical Dem and, s. 114.
103
104
i v
105
106
107
rallarla yorum lanan bir dnyada, teki, benliin dnda, gizem lilelirici, am a her eyden nem lisi artc derecede m phem
bir m evcudiyet olarak aslndan daha byk grnyordu: Benliin
kim liinin potansiyel em niyeti, ama ayn zam anda e g o nun kendini
dayatm as karsnda bir engel, bir direni. Modern etikte teki, cisim lem i eliki ve benliin tam am lanm aya doru yry nn
deki engellerin en korkuncuydu.
Postm odernlik, m odernliin radikal bir ekilde peinden ko
ulan zlem lerinin bizi getirdii km az sokaklardan bir geri e
kilise, postm odern bir etik, tekini bir komu olarak, ele v e zihne
yakn olarak, srld hesapl karlar dnyasndan ahlki ben
liin ekirdeine yeniden kabul edecek bir etik; yaknln zerk
ahlki anlam n yeniden kuran bir etik; tekini, ahlki benliin
layk olduu m evkie eritii srele ok nem li bir karakter olarak
yeniden kuran bir etik olacaktr. Alain R enautnun ileri srd
gibi, modern etik felsefesinin ihm allerini dzeltm ek iin, yeni etik,
m onadolojik bireycilie dayatlan snrlam a olarak znellikler
arasla odaklanm a ihtiyacn duyacaktr.5 Bu anlam da L vinas'in
etii postm odern etiktir. Franois L aruellein dedii gibi Lvinas
le penseur de lA utredur ( tekinin dnr); Lvinas invente
un Autre radicalem ent thique, il dit lAutr par quoi il fut interpell
avant mme de pouvoir en noncer les m anires.6 [Lvinas ta
mamen etik bir teki icat eder, davranlar aklam a gcnden
bile nce, tekinin ahlki davranlarnn aklanabilm esinden bile
nce, Levinasda teki zaten etik bir tekidir.] Ya da M arc-Alain
O uakninin szleriyle: L vinasin etii bir hum anism e de lAutre
hom m edur [teki insan hm anizm i]. L vinasin elii postmoderndir, nk onu harekete geiren
monadik ikinlii kran ve zneyi kendi dna adm atan zne, ken
disini aan zne haline getiren ama stratejisidir. Lvinasa gre, z
neyi kuran, znellikler arasnn bu ortaya kdr [.vrg/i.verwf], tersi
deil.7
5. Alain R enaut, L' re de l'in d ivid u (Paris: G allim ard, 1989), s. 61.
6. Franois Laruclle, Irrcusable, irrecevable, Textes p o u r E m m anuel Lvinas
iinde. der. Franois Laru elle (Paris: Jean -M ich el P lace, 19 80 ), s. 9.
7. M arc-A lain O uaknin. M ditations rotiques (Paris: Balland, 1 9 92 ), s. 129.
um
A. BEN-SEN ASMETRS
Levinas, m odern etiin ilkelerini tam am en tersine evirerek, daha
nce sorgusuz sualsiz benlie atfedilen ncelii tekiye verir.
zneler aras iliki simetrik olmayan bir ilikidir. Bu anlamda, ben, bu
karl ok istesem bile karlk beklemeden tekinden sorumluyum.
Karlkllk onun meselesidir... Ben, tm tekiler iin ve tekilerdeki
her ey iin, hatta onlarn sorumluluklar iin yant veren, btnsel bir
sorumluluktan sorumluyum. Benim her zaman tekilerden daha fazla
bir sorumluluum var.9
znellik ba, onun bana kar hareketiyle ilgilenmeden tekine git
mekten ibarettir. Ya da daha dorusu, benim ile komum arasnda ku
rulan tm karlkl ilikilerin zerinde ve tesinde, her zaman ona
doru bir adm daha fazla atacam ekilde yaklamaktan ibarettir...
Komum, rza gsterilen ya da reddedilen tm stlenmelerden, tm ta
ahhtlerden nce beni ilgilendirir... Sanki, bana emir veren otoritenin
tasarmlarn ya da kavramlarn iselletirmeden, dardan, travmatik
8. E m m anuel Lvinas, "No Identity", C ollected P h ilo so p h ica l Papers, ng. ev.
Alphonso Lingis (Lahey: M artinus Nijhoff, 1 9 87 ), s. 149.
' Sonsal, (y.h.n.)
* nsel, (y.h.n.)
9. Em m anuel Lvinas, E thics a n d Infinity: C onversations w ith P hilippe N em o,
ing. ev. R ichard A . C o h en (Pittsburgh: D uquesne University Press, 1985), ss.
98 -9 .
109
110
B. YAKINLIK APORS
Dikkat etm ek, bu ekilde beklem ek gz korkutucu bir itir. Benlii
dayanm a snrlarna kadar gerer; bu snrlara o kadar yaklar ki, s
nn am aktan kanm a olana ortadan kalkar. H ibir son vaat edil
m emise, batan itibaren, beklem enin sona erecei eklindeki bir
12. Em m anuel Lvinas, Language and Proximity", C ollected P hilosophical P a
pers, s. 119.
13. M aurice Blanchot, L'E ntretien in fin i (Paris; G allim ard, 1969), s. 174.
112
F S A R K A / l 'o M m m f e r n E t i k
118
119
120
I22
123
D. AK HASTALIKLARI VE LALARI
VE YEN AK HASTALIKLARI
Kendi m phem liiyle kam lanan ak, doas gerei huzursuzdur:
Srekli olarak, ulalm olan gem e ve am a arzusudur. O srada
yle grnse bile, aknik zorunlu olarak ileri doru bir sram a
deildir; geriye dnp bakldnda daha ok sadece ayn' yerde
kalmak iin kouturm a - b ir geri ekilm em e d u ru m u - gibi g
rlr. Ak, hayatta kalm ak iin hep yeni enerji kaynaklar edinm ek
zorundadr. H er gn yeniden filiz verm ek ve her gn yeniden ken
dini dayatm ak zorundadr: Biriktirilen serm aye her gn ye
nilenmezse abucak tkenir. Bu nedenle ak, cisim lem i em
niyetsizliktir. Em niyetsizliin ou kii iin rahatszlk verici ve
uzun vadede dayanlm az bir durum olduunu varsayarsak, makul
b ekilde izlenm esi beklenebilecek iki strateji vardr: Sahitlem e
ve Srklenm e
Sabitlem e. likiyi kararsz ve geici duygulardan kurtarm a,
-d y g u larn a ne olursa o lsu n - elerin akn arm aanlarndan ya
ralanm ay a devam etm elerini salam a, dier ein ilgi, zen, so
rumluluunu temin etm e abas. D aha fazla verm eden ya da yer
leik modelin talep ettiinden daha fazlasn vermeden alm aya
devam edilebilecek durum a ulam a abas.
Srklenm e. in zahm etliliinin ve gerekli olan ar emein
re-Jdedilmesi. Kazanlar, onlar temin etm ek iin, gerekli olan gi
derlerin altna dtnde, az zararla ok yarar salam a, paray
125
126
I27
128
12 9
armak yeerliydi (teoride ve bu teoriden nce gelen pratikte), sacbce una ulam ak iin: lm den sonra akn hayalet gibi ortaya
k; ilkelerin tevikiyle cesedin galvanizlenerek, bir zam anlar
tendi ak itkisiyle harekele geen canl bedenin yapt ha
reketlerin hayali taklidini elde etm ek. Akn zgn amacn tekinin m utluluu iin duyulan k ay g y - akla dayanan tm ey
lemlerin stn reetesi haline getiren faydaclktan daha baarl
Hbir etik felsefe yoktur. G rne baklrsa, faydaclk ak itkileri
izerine ina edilen yklm as kolay binay pekitirm ek iin elik
}ap iskelesini kurdu. A m a sadece grnte. Stuarl H am pshiren
dedii gibi,
insanlarn ve duygularnn en yce neminin kkensel anlam, abartma
yoluyla kartna dntrld; bu eylemin bu kkensel amalarnn,
uygulamal bilimlerde grece ba edilebilir problemler olduu ya da
ksa bir sre sonra olabilecei duygusu...
Faydac zihin alkanl beraberinde politikadaki yeni bir soyul za
limlii. donuk, ykc bir politik doruluu getirdi.30
Akn yum uak dokunuu iktidarn dem ir penesine dnr.
Geriye akn ve zenin szck daarcndan- (daha dorusu re
toriinden) baka hibir ey kalm az. teki iin duyulan kayg ,
'tekinin hatrna bir ey yapm ak , teki iin en iyisini yapm ak ve
senzeri ak m otifleri artk tahakkm m erulatrm a form lleridir.
ounlukla vicdan tem izliinin brokratik adan basitletirilm i
-utinlerine elik ederler: Burada tanmladm ey, Michel Foucaultnun terim leriyle, obanl iktidara zg tahakkm n bir e
idinden baka bir ey deildir; nesnelerine itaat etm eleri iin an
taj yapan ve kendisini srnn hayat ve kurtuluu adna bir
fedakrlk olarak sunarak faillerini kendi hakllklarna duyduklar
gvenle uyuturan en sinsi tahakkm biim lerinden biridir. Ama
tekilerin gerek k a rla rn n boazlarndan aa itildii souk
ve acmasz zalim lik iin rahatlatc bir zr salam a frsatn ok
da az ele geirm ezler. D urum ne olursa olsun, duygularn hepsi
gider. Son moda yardm yem ekleri bir yem ein paylalm asndan
3 0 . Stuart H am pshire, M orality and Pessim ism , P ublic a n d P rivate M o ra lily iin
de, der. Stuart H am pshire (C am b rid g e University Press, 1978), ss. 3, 4. Faydac
felsefecilerin elinde, ahlkn zihnin istenen ya d a dee verilen durum larna
giden yolu gsteren bir tr psiik mhendislik" haline geldiini syler H am pshire.
130
T 'M R K A / F m u t K k l e r n B l ik
132
dzeyine karm ak olduunu sylem ek mmkn olacakt.) Gidd e n sn analizinin hem kaynan hem de konusunu oluturan bu
birincil deneyim de, ahlki kayglar gerekten de yokluklaryla
gze arparlar. Postm odern m ahrem iyetin, postm odern yaam tar
zn srdren erkeklerin ve kadnlarn aradklar ve uyguladklar
trden m ahrem iyetin en arpc zelliklerinden biri, ben-sen ak
ilikisini hem motive ettii hem de kstlad bilinen ahlki zor
lam alardan kurtulm aya alm a eilim idir.
Kim liini, yasaklam a ve elem eye bavurarak (dilinde tm teleolojik terim leri yasaklayarak) kuran bilimle bir analoji kurarak,
postm odern m ahrem iyet deneyim inin, kim liini, ahlki devlere
ve ykm llklere tm gnderm eleri eleyerek oluturduunu sy
leyebiliriz. G erekten de, nasl ki gerekliin tem silinin bilimsel
olmas iin kullanlan tek lt durum nedir ltyse, m ah
remiyet deneyim inin postm odern olm as iin, her kiinin birlikten
ne elde edebilecei lt, m ahrem iyet durum larn aklam ak
iin yeterli olm ak zorundadr. Bylece ilikinin kendi hatrna ol
m a s n n anlam ve mahrem ilikiyi hayatta tutm ak iin ne
rilebilecek tek gereke, her iki tarafn tatmin elde etm esidir.
Bu temel olarak, uygun bir sevgi nesnesinin, znenin aksi halde
yoksun olduu ve zledii eyi salam ak anlam nda sevgi z
nesine yararl olm as gerektiini ileri sren P latonun (J)i>aa kav
ramnn (bugn ak ve arkadalk olarak adlandrdm z eyleri
birletiren bir iliki) yeniden retilm esidir; bu nedenle kendi ken
disine yeterli olan, yani hibir eyden yoksun olm ayan ve hibir
eye ihtiyac olm ayan kii, kim seyi sevm ez. htiyalar karlanm
(ya da sevgi nesnesi arlk eksik eyleri salam ayan) kiinin akn
srdrm esi iin hibir neden yoktur.32 (Burada akn s
rklenm esiyle kastettiim tam da budur). G iddensn saf ilikisi,
yalnzca mahrem ilikilerin bir zam anlar hizm et etm eye ynelik ol
duu toplum sal ilevlerden kurtulm u (nesnel olarak deilse bile,
elerin zfarkndalklarnda) olduu iin deil, ayn zam anda ve
3 2 . Cf: A .W . Price. Love a n d Friendship in P lato a n d A risto tle (Oxford: C la
rendon Press, 1 9 89 ), ss. 4 -6 ). Yorum d a h a ok L ysis m etnine dayan m aktadr,
ly s is 'e gre, birbirine en ok b en zeyen kiiler ayn z a m a n d a en ok dm anlk,
didim e ve nefretle dolu olduklar iin, ayn m etinden -d o la y l o la r a k - efkatin
ilevini yerine getirdikten (yani efkatin nesnesinin ihtiyalarn doyurduktan)
sonra eski elerin karlkl dm anlna dnm e eilim inde olaca sonucu
kar; dn farkl olduklar noktada, bugn benzem ektedirler...
133
135
V
Ahlki birliin tesinde
?
Camets
( Trait des vertu sden, 1 9 6 8 ), C ontem porary E uropean E thics: S ele cte d R e
adings iinde, der, Joseph J. Kockelm ans (N e w York: D oubleday, 19 72 ), s. 52.
P im anlk tersine evrilem ez olann, yani ok fazla gem i olan gem iin nos
taljik melankolisidir", d e r Janklvitch; a m a ahlki ilikinin yz y ze dnyasnda,
sorum luluktan dokunm u bir iliki srekli bir aba, srekli bir imdiki zam a n , s
rekli bir balanm a aray ve olana olduundan tr, hibir gem i ok
gem i" deildir. Paul Ricoeur.n ileri srd gibi, gnah (gnah ilem i olm a)
deneyim i ancak, her zam a n sonsuz olan ahlki taleple "her zam a n atm a iin
de olan sonlu yasann geliiyle birlikte ortaya kabilir: ya sa tvbekrn bir g
nahkr olduunu an lam asn a yardm eden bir pedagogdur" ( P hilosophie d e la
volont: Finitude e t culpabilit, cilt 2 (Paris: Aubier M ontaigne, 1960), s. 62).
' K endi iin, (y.h.n.)
138
139
140
I4I
143
B. YAPI VE KARI-YAPI
Antropolojinin byk eserleri arasnda deeri en az bilinenlerden
birinde (ya da antropolojinin deeri bilinm em i eserlerinin en b
yklerinden birinde) V ictor W. Turner, beraber olanlarn (ya da biraraya gelenlerin) davrannn tevik edilm e, erevelenm e ve ko7. Knud E. Logstrup, The E thical Dem and, ing. ev. Theodor I. Jensen (Philadetphia: Fortress Press, 1971), ss. 8-9; A S he sto v Anthology, s. 70.
8. Jeffrey Blusteindan alnm tr, C are a n d C ontract: Taking the P erso n a l P oin l
o t IVevv{Oxford University Press. 1 9 9 1 ), s. 218.
144
145
olarak, diyelim bir larafla statyle ilikili ayrt edici giysi ile dier
tarafta niform a (ya da plaklk; kam u nnde soyunm ak antiyapsal bildirim lerin en etkilisidir) arasndaki; ya da cinsel fark
llklarn fazla ve az sim geletirilm esi arasndaki; veya kiisel g
rnm e zen gsterm e ile grnm n dikkate alm am a arasndaki
gz alc, arpc kartlklarda yansr. D ier bir deyile, conmunitas, societas' n kalba dkm ek ve ilem ek iin ok alt
eyi eritir. Buna karlk, societas, com m unitas iinde sv halde ve
biim siz halde bulunan kalba dker, biim lendirir ve katlatrr.
Turner iki durum un (ak ya da gizli) birarada varoluunu ge
nellikle ilevsel olarak aklar: Stat deitirenlerin societasta iki
yerleik ikamet arasndaki communitas' ta ksa bir sre konaklamalar
onlar zgl biimden soyulmu ve yine toplumsal olmakla birlikle
statnn kabul edilen tm biimlerinden mahrum olan ya da onlarn
altnda kalan bir duruma indirgenmi bir tr insaniprimo malerio' ha
line getirmek gibi toplumsal bir anlama sahiptir. Birey asndan so
nucu, stat merdiveninde daha yukarya kmak iin stat mer
diveninden daha aa inmektir.9
Bireyler ykselm ek iin kibirlerini krm ak-zorundadrlar; farkl
giysiler giyebilm ek iin daha nce giydikleri statye bal teberiyi
karm alar gerekir; ounlukla sistem ik yeniden retim in ngerekliliklerinin dikte ettii bu zorunluluk iki durum un bir arada
var olmasn ilevsel olarak vazgeilm ez klar. H ibir bilinli ta
sarm ima edilm ese bile, sistem ynetim inin ihtiyalar ikiliin
aklam as olarak ileri srlr. Bylece aklam ann mant
iinde dolam bal olarak, yap nn anti-yap zerindeki hkim
konumu yeniden teyit edilir: A klam ada anli-yap, yapnn
' Birincil m a lze m e , (y.h.n.)
9. Victor W . Turner, The R itu a l P rocess: S tru d u re a n d A nti-stru ctu re (Londra:
R outledge, 1 9 69 ), ss. 9 6 , 17 0. Bu alm an n sonunda Turner, bir ifte vic
danen her toplum a m usallat olm a olasln -g e li tirm e d e n - ele alm ve iki kar
t toplum sal m odel"e zm ni gnd erm elerle ifade etm itir. "Toplum sal yaam s
recinde, bir m odele uygun olan davran brne uygun olan davrantan u za k
lam a eilim indedir. A ncak nihai istek, yapsal rolleri oynarken bile com m unitas
deerlerine gre hareket etm ektir" (s. 177). A ncak tartm a boyunca Tu rn er iki
koulun iki ayr, analitik olarak kendi kendisine yeterli toplpm sal d zen lem e d u
rum lar ya da ayn d ereced e ayr iki teorik m odel olduunu savunur.
146
F ID A R K A /P o M m u tle rn K lik
147
I48
I49
I50
151
154
I55
156
161
F I I A R K A /P ostm tK er E tik
I63
alarak kendi bana yaar. Zaman zaman ise tam tersine nfus bir
ka gnden birka aya kadar deien bir sre boyunca belirli nok
talarda younlar ve toplanr.
ki zaman ve mekn arasnda daha keskin, daha radikal bir kar
tl tahayyl etm ek gtr. Dalma durum unda, yaam tekbiim li, lgn ve snktr . Ama toplanma olgusunun kendisi onu
tamamen, ekirge tarznda deitirir; son derece gl bir uya
rc olarak etki yapar. B ir tr elektrik oluur, erkekler ve ka
dnlar olaanst bir cokunluk dzeyine ularlar. iddetli je st
ler, lklar, gerek ulum alar ve her trden sar edici grltler
arasnda bir byr; feveran ounlukla yle bir noktaya ula
r ve serbest braklan tutkular yle bir iddete sahiptir ki, hibir
eyle zaptedilem ezler.
K ukusuz bunda zellikle ilkel olan hibir ey yok. Ortak bir
tutkuyla hayal bulan bir toplantnn ortasnda hepim iz kendi ba
m za kaldm zda aciz olduum uz edim lere ve duygulara m
sait hale gelm ez m iyiz? Byk devrim ci deiiklik dnem lerinde
insanlar her zam ankinden daha fazla birbirlerini ararlar ve biraraya gelirler . V e o zam an.
onlar harekete geiren tutkular yle bir younlua ular ki, iddetli
ve kstlamasz eylemler, insanst kahramanlk ya da kanl barbarlk
eylemleri dnda hibir eyle tatmin edilmez... Genel cokunluun et
kisi altnda, en sradan ve zararsz burjuvann bir kahramana ya da bir
kasaba dntn grrz.
D urkheim n anlam aya alt gerekten ilkel" loplumlara
zg olan tek bir eydir yalnzca: Heterojen ve karlatrlam az
olan iki dnya mn -g n d elik dnyann ve karnaval dnyasnn, ya
pnn ve kar yapnn, cism ani olann ve kutsal o la n n - birbirinden
yaltlmas ve yum uak, sakin ve dzenli m navebesi. Ayrlm a ha
rikalar yaratyordu: G ndelik hayatn baya, lgn ve snk
ritmi, aralarda kalabaln taknlnn denetim siz bir ekilde pat
lamasyla tehdit edilm eksizin popler duygular pnarndan gelen
hayal suyundan ierek, her yl enerjisini tazeleyebilir, kendisini
genletirebilirdi. Bu huzurlu ve krl birarada yaam a "onlar bir
letiren ba kesin olarak kantlar, am a uygarlam denilen in
165
166
lism a n d M ass M ovem ents in G erm any from the N apoleonic W ars through the
Third R eich (N ew York: Fertig, 19 75 ), ss. 2 . 6, 9, 9 6 . N aziler cism an o la n a h iz
m et ed ece k olan kutsal oluturm ak v e bu am ala devletin ihtiyalarna g re biilmi ve sk devlet denetim i altnda kutlanan gelenekler icat etm e konusunda
en byk ustalar olarak kabul edilm ektedirler; an cak yaptklar tek ey kukusuz
an talebi ve ans olan eyi m kem m ele ya kn bir durum a getirm ekti. M osse.
dierlerinin yansra, Yahudi milliyetiliinin kurucusu olan Th eo d o re Herzl'i,
devlet ile kutsal olan arasndaki evliliin ulus devletin him ayesi altnda ger
eklem ek zoru nda olduu yeni biimi kuran m odern liderlerden biri olarak sun
m aktadr: "G elecein Yahudi devletine ilikin hayaller kurarken, dev gsterilerin
ve renkli geit trenlerinin ye r ald ulusal festivaller tasarlyordu. Popler ila
hiler syletecekti ve kii uygun bayrakla insanlar istedii her yere, hatta Vaat
Edilmi lkeye gtrebilirdi. Kendisini oyun yazar olarak adlandryordu ve ti
yatroya duyduu ilgi gerekten d e nemliydi. A m a ayn* z a m a n d a kalabalklar'
ynetm e ve ynlendirm e m eselesi onu bylyordu" (s. 97).
I6S
169
F. POSTMODERN AYRILIK
Devletin artk m anevi (bu ahlki olan da ierir) liderlik ka
pasitesine sahip olm am as ve buna ne ihtiyac ne de istei olm as,
postm odern an en ilgin zelliklerinden biridir. Devlet, ta
sarlayarak ya da kendiliinden, toplum salln kar-yapsal g
lerini serbest brakm aktadr .
Birincisi, kapasite: G ndelik yaam sm rgeletirm e ve zorla
dzenlem e asndan m odem devletin bireysel ve kolektif bekann
tm nem li boyutlar zerindeki birleik egem enliinden kard
muazzam g. M odern tarihin byk ksm boyunca devlet ya
ayabilir bir btnlk olm ak -y a n i belli bir ekonom ik deme g
cne sahip olm ak, az ok eksiksiz bir kltrel hizm etler listesi sun
mak ve askeri olarak snrlarm savunm ak- zorundayd. Bu
koullar karlayacak kadar byk ve becerikli plus says azd ve
dolaysyla egem en ulus devletlerin says snrl ve esas itibaryla
170
I72
174
75
Ahlki birliin menzili dnda kalan toplum sal mekn kolonize etm enin iki ayr biim i -A rn e Johan V etlesenin (M odernity
and the H olo ca u st'm son blm nde sunduum nceki ahlk te
orisi form lasyonlarm a ynelik anlaml eletirisinde) isabetli bir
ekilde ahlki kapasitenin zgl bilisel-duygusal nkoulu,
ak, sem pati, m erham et ya da efkat gibi tekilere kar zgl,
ak duygusal tavrlar ve balarn hepsinin tem elini oluturan ve
bylccc kolaylatran duygusal bir yeti28 olarak tan m lad- empatiyi nem sem ez ya da ona el koyar. G erekten de sistem atik top
lumsallamann ya da parlayc toplum salln gidiat iinde ve s
resi boyunca oluturulan toplum sal m eknda kiiler aras em patiye
hibir yer kalm am tr. (K urallara itaat zellikle em patiyi dlar;
kalabalk tarz birliktelik kiisel zglle taham m lsz kiisel
style duygusal zdelem eye dayanr.) kisi de iini yaptnda,
izdikleri toplumsal ve estetik m eknlar balangta olduu gibi
ahlki benliklerin duygusal yetisi bakm ndan konuksevm cz
m eknlar olarak kalr.
I7 7
VI
Toplumsal meknlar:
Bilisel, estetik, ahlki
ISO
IX!
3. Scttz ve Luckm ann, The S tru ctu re s o f the Life-W orld, ss. 40-1
I82
183
I84
I86
187
189
190
191
192
193
yanr. D zenli polis modern, kentli bir bululu ve ilk bataki grevi
kamusal kent m eknn, tekilerin anonim iiklerini korum alarn en
gelleyen can skc m eraklaryla davetsiz misafirlere kar sa
vunm akt.14 inde olunacak deil, yalnzca iinden geilecek bir
alan olarak kam usal mekn anlayyla attndan tr cezalan
drlabilir bir su olarak dnlen aylaklk, tipik bir kent su
uydu. Kentsel meknn hibir zam an ulalam ayan, her zaman he
deflenen ideali belki de, spagettiyi andran bir evre yollar, ilek
caddeler ve kent otoyollar labirentiyle balanan, duvarlarla evrili
ve iyi korunan bir dizi kk kaledir.
Kentsel mekn dzenlem esinin bir sahte karlam alar ve uygar
ilgisizlik alkanlklar ortam olarak gelim esi srecinde, neden ve
sonu birbirini, ayrlm alar zor olacak noktaya kadar pekitirdi. So
nunda biri olmadan dierini dnm ek im knsz hale geldi.
D. YABANCININ APORS
Yabanclarn yaam a m eknna youn bir ekilde girm eleri, top
lumsal mekn oluturm ann m odern ncesi m ekanizm alarnn es
kimesine -e n nem lisi acnacak derecede yetersiz kalm asna- ne
den oldu. G rngnn yalnzca boyutlar bu m ekanizm alarn kul
lanmn engellem ektedir. Eriilebilir yabanclarn hemen kom
ular ve yaratklar olarak kutuplatrlm as nceden var olan baar
ansn da kaybetti. Byle bir giriim de bulunulsa bile, sonular
kukulu, tartmal ve kararsz olacaktr. Bir zam anlar geici bir
tahrik unsuru olan yabanclk srekli bir durum haline geldi. Mo
dern loplumun sorunu artk yabanclarn nasl bertaraf edilecei
deil, srekli olarak onlarla birlikte -y a n i bilisel yetersizlik, ka
14. 183 5'te D erby'de yeni kurulan polis gcne verilen, ayn z a m a n d a dzeni
korum ak iin profesyonel bir g oluturm ann balca nedenini ifade eden ta
lim atlar iyi bir rnek oluturm aktadr: 'G eerli bir nedeni olm adan, kaldm m dan
rahata geilm esini n leyecek ekilde kaldrm larda duran y a da oyalanan ki
iler... tutuklanabilir v e m a h ke m ey e karlabilir" (Anthony Delves'ten a k
tarlm tr, "Popular R crations and Social Conflict in Derby, 18 00 -185 0", P o
R A R K A / h s t n o d c r r t K lik
197
b l m ;
b a l y la
y a y m la n m t r
I99
200
202
203
F. ESTETK MEKN
Proteofobi bilisel m eknn itici gcyse, proteofilinin' estetik
mekn oluturm a abalarm harekete geirdii sylenebilir.
19. C f. Hostel Plan Tests Liberal C onscien ce 2 A ralk 19 9 2 tarihli The G u
a rd ia n da, s. 7. H aberi yazan D avd G ow . "Bir H eidelberg mlteci projesi, 'benim
ark a bahem de deil' biim inde bir tepkiye yol at'', yorum unda bulunuyordu.
te yandan Schleicher'in, soyut Yahudi'nin irenliini "Yahudi kom uya y a
ktrm a konusunda karlat zorluu - y a d a Him m ler'in, bir rk olarak Yahudileri yok etm eye hazr olan sad k S S lerin her birinin esirgenm eyi hak eden
"iyi Yahudi" olan bir tandklar olduundan nasl ikyet etti in i- hatrlayn.
* H er biim e brnebilen sevgi, (y.h.n.)
204
207
209
FMAUKAyPuvtnodem El*1'
2 13
214
221
trm a durum unda yitirilm esi gibi tuhaf bir problem le karla
yorsunuz.
Bu iyi bir haber olm ayabilir. Belki de rasyonalize edilebilir ol
mayan ve sylem sel olarak kurtanlabilir olm ayan ahlki pratikle
rim izi, kat, sabit ve evrenselletirilebilir baz ilkelerin izlenmesi
olarak ifade edebilseydik daha iyi olurdu (kukusuz daha az te
dirgin edici, daha rahat olurdu); ya da belki de bu durum da elde
edilen kazan hi deilse kayplan karlayabilirdi. A m a bu ya
plam az ve m odern, m antksal akl ya da postm odern, estetik ruh ne
kadar byk bir gle isyan ederse etsin bu konuda yaplabilecek
pek az ey var. Ahlki durum un m phem lii ve onu izleyen ahlki
soruturm ann gvensizlii olduu yerde kalacaktr. Bu belki de
ahlki insann lanetidir -a m a kukusuz ahlki insann en byk
ansdr.
Arne Johan V etleseni izleyerek, bir kapasite olan tekiler iin
sorum luluk, W z-deneyim olarak yaanan tekilerle birlikte ya
am aktan kaynaklanr ve onun bir kazanm dr dem ek, yaplabile
cek en kt ey deildir.31 Bu gerekten de bir kazanm dr - v e ka
zanm lar, bildiim iz gibi, kazanlabildikleri ya da kazanlam adkla n iin kazanm lardr. Etik olarak konuursak, iin olmak, birlikte
olm aktan nce geldii ve benlik teki ile etkileim e girdii an
zaten tekinin iyilii ve ktlnden sorum lu olduu halde, ahl
ki edim in uygulanabilecei tek m ekn, srekli olarak bilisel, es
tetik ve ahlki m ekn oluturm alarn apraz atei altnda kalan
birlikte olm ann toplum sal m ekndr. Bu m eknda, ahlki so
rum luluun tevikleriyle hareket etm e imkn kurtarlm al ya da
yeniden ele geirilm eli ya da yenilenm elidir; eitsizliklere -b azen
ezici eitsizlik lere- kar sorum luluk, u anda geersiz klnan ya
da unutulan nceliini teknik-arasal hesaplar zerindeki stnl
yle deitirm ek zorundadr; bu, V etlesenin ileri srd gibi,
sregiden biz -deneyim de tem el bulan bir stnlktr. Bu olur
sa, ancak bir kazanm olarak olacaktr. G erekten gerekleeceine
dair hibir garanti yoktur ve hi olm ayacaktr. A m a her gn ve tek
rar tekrar gereklem ektedir -insanlar birbirlerine zen gsterdike,
birbirlerini sevdike ve ihtiyac olanlara yardm ellerini uzattka.
31 . C f. A rne Johan V etlesen , W hy D oes Proxim ity M a k e a M oral Difference?".
P raxis International iinde, cilt 12 (O cak 19 93 ), ss. 3 7 1 -8 6 .
HjN/PoMmotlern Elik.
225
F I 5 A R K A /P n :> tm o d e rn E lik
228
230
233
234
235
nolojik eylem her seferinde alacak bir ekilde etkili olur; dik
katini daha geni bir ekilde datm aya alsayd, eldeki iin
eit eit karklklarn hesaba katsayd, bildiim iz teknoloji
olmayacakt. B tnl hedefleyen teknik, terim lerdeki bir e
likidir. (A kla uygun tek tanm da btnlk zaten dikkatin anlk
olarak odakland alann tesine saplanan ve dolaysyla eylem in
beklenm edik so n u la rn d a n sorum lu grlen bir eydir: T ek
nolojik eylem in bak asndan btnlk kural olarak hesaba ka
tlmam olandr .) Evet, teknolojik eylem (bu dzenin modeliyle
karlatrldnda) bir dzensizlik olarak alglanan eyin yerine
her zaman bir dzen koyar, am a bu her zam an teknolojik eylem in
en uzak ucunda retilen yerel bir dzendir; teknoloji dnyay her
zaman bir paralar toplam (paralar u anda var olan aralarla ve
aktrn kaynaklaryla makul bir ekilde m aniple edilebilecek
olandan asla daha byk deildir) olarak grd ve her seferinde
yakn odaklama iin tek bir paray setiinden tr, yerel d
zenlemenin genel sonucu global dzensizlikten baka bir ey ola
maz. Yerel dzenler geri kalanlarla dengeden karlar; yerel slah
yeni dengesizliin yan etkilerini nadiren aar.
B.
AHLK BENLN
TEKNOLOJK OLARAK GZLENMES
Yukardaki yorum gerek byk gerekse kk btnlkler iin geerlidir; kiilik , insan benlii ya da (grdm z gibi yanltc
bir ekilde) birey denilen btnlk iin olduu gibi bir btn ola
rak gezegen iin de geerlidir. Harry R ednerin gzlem ledii gibi,
nsanlar, her eyi sistem atik olarak tahakkm altna almak, kont
rol etm ek ve bertaraf etm ek iin, ilk bata Doaya yneltilen, am a
imdi kendilerine de yneldiini anladklar bir yol10 icat e t
10. H arry R edner, n the B eginning vvas the D eed: R e llections on the P assage
o t F aust (University of C alifom ia Press, 1 9 8 2 ), s. 5. yk ok iyi bilinir, der
R edner, "biz A vrupalIlarn ei grlm em i bir g drtsne kendim izi nasl tes
lim ettiim iz... Tm doal ve insani kaynaklar eg em e n istencim ize uygun olarak
dntrlm ek zere em rim ize sunuldu. A m a H areket ne l^adar gc serbest
brakrsa, insanlarn onu kontrol etm eleri o ka d ar zo r olur ve o lde insanlar
gayri ahsi olarak kontrol etm eye balar (ss. 1 3 ,1 5 ).
236
237
olm asnn yan sra, tekniklerin toplam dr. nem li olan insan
zerinde tekniklerin deil, teknik sistem lerinin ya da kom pleksleri
nin oulluunun akm asdr. Sonu ilem sel totalitarizm dir;
artk insann hibir paras bu tekniklerden kurtulm u ve bamsz
deildir.13 Benliin, sreci tersine evirm ek iin Arimed noktas
olarak ya da benliin btnlnn restorasyonunun balayaca
bir kprba olarak ilev grecek ekilde bu teknolojik sreten
bam sz olan hibir paras yoktur. Bir uzman dne itiraz edi
lebilir; bir uzm ana kar dier bir uzman kullanlabilir; insan uz
m anl alabilir ve kendisi uzm anlkla cesurca oynayabilir; ya
plm a ihtimali en dk olan ey, teknolojiye kar kendisi teknolo
jik olm ayan ve daha fazla teknolojiye ve teknolojik hkimiyetin
daha da glenm esine yol am ayan bir m eydan okum ayla ortaya
km aktr.
te yandan, teknoloji paralanm a -y aam n bir dizi soruna,
benliin her biri ayr teknikler ve ayr uzm anlklar gerektiren bir
dizi sorun yaratc yne paralanm as- dem ektir. Paralanm a ii ta
m am landnda geriye kalan, her biri zel m allar ya da hizmetler
talebiyle yattrlm as gereken farkl istekler; ve her biri, ara sra
u ya da bu m utsuzluun azaltlabilmesi ya da ortadan kal
drlabilm esi iin bir defada bir sknt olm ak zere stesinden ge
linmesi gereken farkl isel ya da dsal skntlardr. Kendisini ev
rensel m utlulua adadn ileri sren ve tm arzularn m erulu
unu kabul eden iyi huylu bir rejim de, istekler haklara dnebilir
ve kstlam alarn adaletsizliin tezahrleri olduu ileri srlebilir.
G elgeld im , ne kadar iyi huylu, insaniyetli, serbest ya da liberal
olursa olsun hibir rejim , paralanm benliin kutsal gerekliine
meydan okunm asna izin verm eyecektir.
Teknolojinin en belirgin ve en gze arpan kurban ahlki ben
liktir. Ahlki benlik paralanm adan sonra hayatta kalam az ve kal
maz. H aritas isteklere gre izilen ve bu isteklerin hzl tatminin
nne kan engellerle lekelenen dnyada homo luders, lomo oe13. Ellul, The Technological Society, ss. 3 8 9 , 3 9 1 . T e k bir teknik hibir zam an
btnle saldrm ad iin, etkilenen kiinin eg em enliine yaplan saldrya iti
raz e tm ey e kkrtld bir durum hem en hem en hi ortaya km a z. Teknolojinin
hkim iyetinin zm senm esi yava yava ve fark ed ilm eden yerleir -h ib iri m e
seleyle tm boyutlaryla karlam akszn, birok kk apl karar ve edimin
uzun vadeli bir tortusu olarak.
239
conom icus ve hom o sentim e/talis'e, kum arbaz, giriim ci ya da hedoniste bol bol yer vardr, am a ahlki zneye yoktur. Teknolojinin
evreninde, rasyonel hesaplam ay ihmal eden, pratik kullanm lar
hor gren ve zevke kaytsz olan ahlki benlik kendisini is
tenmeyen bir yabanc gibi hisseder ve yledir.
zne hibir zam an btnlkle -dn y an n ya da teki insann
btnlyle- karlam az. Yaam , her biri ksmi olan ve do
laysyla teknikler gibi ahlki m asum iyetini ileri srm eye hakk ve
eilim i olan birok ayr yaklam dan oluur. znenin par
alanm l ve dnyann paralanm l birbirine el eder ve bir
birine bol bol karlkl gvence verir. zne hibir zam an btn
bir kii olarak hareket etm ez, yalnzca yaam n ikide bir kesen
birok sorundan birinin anlk bir taycs olarak hareket eder;
kii olarak teki zerinde ya da btnlk olarak dnya zerinde de
etkili olmaz. znenin eylem inin etkisi bir sreliine odaa alnan
parann tesine ulatnda, bu durum vakit kaybetm eksizin ve
gvenle talihsizlik, beklenm edik sonu, kim senin olm asn is
temedii uursuz bir tesadf -ak t r n ahlki btnl zerinde
hibir iz brakm ayan bir o la y - olarak aklanr. Ksmi karlardan
ve odaklanm ykm llklerden, teki ya da dnya iin hibir
ezici sorum luluun ortaya km a ihtim ali yoktur. G rev-ynelim li
eylem , eldeki grev ile bu greve eilm i aktr arasndaki bir
leimin dndaki bir ynelim noktasna izin vermez.
Bu, paralanm benliklerin kendilerini kolektif davalara ada
malar ihtimalini darda brakm az; aslnda -b irlik te dile ge
tirildiinde isteklerin younluu artt ve ortak karlara daha iyi
hizmet ed ildiinden- byle bir adan m uhtemeldir. Am a davalar
da, grevler ve onlar yapan aktrler gibi paralanm olacaktr.
Kolektifletirm e yalnzca paralanm ay kolektifletirecek ve ben
lii paralanm durum unda tutan m erkezka kuvvetleri g
lendirecektir. Bu tipik olarak, u anda yaygn olan kolektifletir
menin -s z d e toplum sal h a re k e tle rin - zelliidir. ada top
lumsal hareketler, teknolojik olarak yaplanm toplumdaki tm or
ganizasyonlar gibi, kural olarak tek bir greve (m antken esas g
revin ansn artrd , um ut edilen yardm c grevlerin stlenilm esine) adanrlar; ounlukla tek sorun hareketleridirler. Tek so
runa ynelik olduklar iin, tekillik ilkesini ve sorunlarn zerklii
240
241
242
FU>AKKA/Vt>MntiHJem l-'tk
yay daha gvenilir kld ve neler olup bittiini bilm enin nasl
devam edileceini bilm ek ve devam edebilm ek anlam na geldii
eklinde zm ni, am a kapsam l bir ierime sahiptir.
Aksi halde zmni olan bu ierim A nthony G iddens tarafndan
dile dklm ektedir: D nm lln sonucu -ris k deerlen
dirm e si- gelecein kolonizasyonu iin tem eldir ve dolaysyla
risk gzetim i m odernliin dnm llnn temel bir yndr.
G iddens, lm oranlarna ilikin tp istatistiinin salkla ilikili
risklerden kanm a zerindeki etkisini ayrntlaryla aratrdktan
sonra, bunu, riske ynelik yeni duyarlln, olaslklar hesabnn
ve genel olarak dnm lln ge m odem dnyann bireysel va
tanda iin yapabileceklerinin bir modeli olarak sunm aktadr. Sa
lkla ilikili risklerin gzetim i, der Giddens,
yalnzca dsal risklerle ilikili rutin dnmlln deil, ayn za
manda riske ilikin uzman sistemler ile sradan davran arasndaki et
kileimin de mkemmel bir rneini sunar. Tp uzmanlan ve dier
aratrmaclar, risk profilinin oluturulmas iin kullanlan mal
zemeleri retirler. Ama risk profilleri uzmanlarn zel rezervi olarak
kalmaz. Genel nfus, ounlukla stnkr bir biimde de olsa onlann farkndadr ve aslnda tp meslei ve dier kurumlar bulgularn
sradan halka yaygn bir ekilde iletmeye nem verirler. Genel olarak
nfusun izledii yaam tarzlarn, bu bulgularn renilmesi etkiler...18
G iddensn yorum unda, bilim in olaslklar hesabyla ilgilenm e
sinin srekli olarak aaya doru azalan bir etkisi vardr: B i
reyler artk daha gvenli yollar tercih edebilirler, uzm anlarn or
talam a tehlikelerden daha byk tehlikeler tadna iaret e t
tikleri eyleri yapm aktan kanabilirler ve hep birlikte her zaman
var olan m odem gelecei kolonize etm e ryasn salam la
trrlar. Bu iyim ser anlatnn karsnda Scott Lasch, esas olarak,
znel dnm e kapasitesi ile dnm n ileri srebilecei pratik
nlem ler karsnda dnyann bakl arasnda zdelik, hatta
koordinasyon olm am asna dayanan, dnm lln snrlar
gibi endie verici bir ihtim alden sz etm ektedir.19.Gereklen de b i
18. G iddens, M odernity a n d S elf-identity, ss. 1 1 1 .1 1 4 ,1 2 0 -1 .
19. Cf. Scott Lasch, sthetische D im ensionen reflexiver M odernisierung, S o
ziale W eif iinde, cilt 3 (1 9 9 2 ), ss. 2 6 1 -7 7 . "Risk" zn el boyutun nem li bir ka-
244
245
246
250
251
254
256
257
261
E. MODERNLN SORUNLARINA
ETK ZMLER ARAYII
Eserini byk lde ahlkn yapm ak zorunda olduu ile ah
lanm m odernlem e koullar altnda yapabildii arasndaki e
likiye ayrm olan elik felsefecisi Hans Jonas, problem in kk
lerini modern teknolojinin m thi gcnde grm ektedir: nsan
eylemlerinin muhtemel sonularnn erevesi, aktrlerin ahlki im
gelem ini oktan am tr. Bilerek ya da bilm eyerek, eylem lerim iz,
bo yere onlar asim ile etm eye alan ya da m cadeleyi tam am en
brakan doal ahlki itkilere ok uzak olan blgeleri ve zam anlan
etkilem ektedir. M odern ncesi dnem den miras aldm z ahlk sahip olduum uz tek a h l k - bir yaknlk ahlkdr ve bu nedenle
tm nemli eylem lerin uzaklar etkiledii bir toplum da acnacak
kadar yetersizdir.
Eylemin dikkate almak zorunda olduu iyi ve kt, praksiste ya da
yakn evresinde edime yakn dururdu ve uzak planlamann konusu
deildi. Amalarn yaknl mekn iin olduu kadar zaman iin de
geerliydi... Etik evren adalardan ve komulardan oluur...
Bunlarn hepsi kesin olarak deiti. Modem teknoloji eylemleri, nes
neleri ve sonular ylesine yeni bir dzeye tad ki, nceki etiin er
evesi artk bunlar iermemektedir.2*
28. H ans Jonas, P hilosophical E ssays: From A ncie n t C re e d lo T e c h n o b g ica l
262
263
264
265
teklenem ez. Aranan ahlk baka bir ey olacaksa, ilk olarak ve her
eyden nce bir zsm rlam a etii olm aldr (yaknlk ahlknn her
zaman olduu ve olm ak zorunda olduu gibi). Tam da ahlki bir
lik balam nda olduu gibi, eylem in ya da eylem sizliin so
nularn grme grevi (ve onlar grm e ihtiyacn ihmal etm e ya
da doru bir biim de grm em e suu) ve eylemi bu sonulara uy
durm a grevi adil ve drst bir ekilde aktre der. B ilm iyor
dum , Ben byle olsun istem em itim (sz konusu bilgisizlik Y a
sann kendisinin bilinm em esi olm ad srece, bir hukuk m ah
kem esinde kabul edilebilir bir zr olsa bile) ahlki sorum luluun
herhangi bir dzeyde kabul edebilecei bir zr deildir. ster ya
knlk erevesi iinde isterse tesinde, cahilliim den ahlki olarak
sorum luyum ; im gelem im den ve eylem ek ya da eylem den ka
nmak sz konusu olduunda snrlarn geniletm ekten ahlki
olarak sorumlu olduum gibi ve ayn derecede.
Gelecekteki bir eliin ilk grevi, der H ans Jonas, teknolojik
giriimin uzun erim li etkilerini tahayyl etm ektir. Etik, henz
vuku bulmam olanla, yerleik olarak belirsizliin alan ve atan
senaryolarn oyun alan olan bir gelecekle ilgilenmek zorunda ol
mas asndan bugnk sradan kriz ynetim i pratiinden ayrlr,
diye ekliyorum ben de. T ahayyl, uzm anlarn bilimsel bilgileri ve
az ok gvenilirlikleriyle sunduklarn iddia ettikleri trden ke
sinlii hibir zaman sunuyorm u gibi yapam az. Eylemin (yaplan
ya da yaplm ayan) gelecekteki etkisini tahayyl etm e grevi, ar
bir belirsizliin basks altnda hareket etm ek anlam na gelir.
Ahlki duru, tam da bu belirsizliin gzard edilm ediini ve bastrlmadn, bilinli bir biim de kucaklandn grm ekten iba
rettir. Eldeki iin etkin bir ekilde yerine getirilm esi (daha fazla ke
sinlie, en azndan daha fazla gvene izin veren bir aba) ahlki
bir kii tarafndan ikinci derece bir deerlendirm eye tbi tutulur
-zorunlu olarak eldeki ie zg standartlarla deil ve byk ola
slkla icracnn dolayl ya da dolaysz kazanlarndan ve k a
yplarndan habersiz o la ra k - ve bu tbi tutm a kukulara ve ilk
olmak iin rekabet eden sonradan akla gelen dncelere kaplar
ardna kadar aar. Grev yalnzca verim lilik ltleriyle ya da
mevcut kaynaklarn en etkili kullanm yla llte ydi (teknolojik
duruun llm esini isledii gibi) algoritm ik olarak saptanan, m u
266
laklktan uzak bir ekilde doru olan hareket biim leri tasarlam ak
mm kn olabilirdi. O ysa, ahlki bir tutum alndnda yalnzca
bulgusal kurallar olanakldr: G em iteki alkanlklarn rahatlatc
garantisine bile sahip olm ayan ve drst bir baar ansndan ve en
ktsnden kanm a um udundan daha fazlasn drste vaat ede
meyen parm ak hesab. Jonas gelecekteki etiin, B elirsizlik lkesine
tbi olan K orku B ulgusalhyla [Heuristics] ynlendirilm esi ge
rektiini ileri srm ektedir: lm kehanetine m utluluk kehanetin
den daha fazla nem verilm elidir. Tehlikeden doan ve hep teh
likeleri biriktiren bir bulgulam a bilgisi asndan, ilk drt zo
runlu olarak bir korum a ve nlem e etiidir, ilerlem e ve m
kem m ellem e elii deil.31
Bununla birlikte, en byk, en radikal kyam et, teknolojik de
erlerin kstlanm am hkim iyetinin, daha dorusu daha nce gr
dm z gibi m odem uygarln en isel eilim inin getirdii k
yamet tehdididir. G nm zn olm ak ya da olm am ak ikilem inde,
sz konusu olan m odernliin kendisidir. M odern deerlerin, loplum um uzun zbilincine en salam bir biim de yerlem i ve ku
rum lan tarafndan en iddetli bir biim de korunan ve beslenen de
erler olm asndan tr, Jonasm savunduu etik iin m itler - zellikle de en ok ihtiya duyulduu d u rum larda- ok cesaret ve
rici grnmemektedir. Bir meknsal ve zamansal mesafe a h l k fn a
ynelik olarak sezgisel bir biim de aikr olan ihtiyacn etkili top
lumsal karlara ve sonu olarak elle tutulur politik glere nasl
tercm e edilebilecei (edilebilirse) daha ileride grlecektir. M o
dernliin yerleik hastalkllnn postm odern ifas yararl ola
bilir. A m a postm odernliin en arpc zellii, gcnn de g
szlnn de kayna, kesinliklerden kuku duym as ve hibir
garanti vaat etm em esidir; tarih, olacana varm adan nce, tarihi,
kehanetlerde ya da ayrcalkl yasalarda dondurm ay reddetm esidir.
31. H ans Jo nas. The Im pera tive o f R esponsibitity: n S earch o f an E thics lo r the
Technological A ge (Un\vers\ty of Chicago Press, 1984), ss. 26, 27 , 3 1 . Jonas "so
uu flem e" em rinin teknolojinin gszlne ilikin deil, glerine ilikin kor
kuyu gsterdii konusun da kukuya yer brakm az: Bilimsel teknoloji sayesinde
doa zerinde tesis edilen iktidara ilikin B aconc ideale elik ed en felaket teh
likesi, perform ansnn kusurlarndan ok baarsnn byklnden kaynaklanr"
(s. 14 0). Asl korkum b izza t tekniK uygarln, yapsnda barnan, am a lan m a
m dinamiklerinin doasndan kaynaklanan kyam et tehdidiyle ilikilidir" (s. 202).
267
268
VIII
Genel bir bak: Nihayet balang
ISfSP
270
271
272
A. AHLK LERLEME M?
Rasyonellik yetisi -zam ansal ardkl gelim e olarak, alt du
rum lardan iisl durum lara gei olarak, her balantnn sonra gelen
bakm ndan bir ara (zorunlu bir koul ya da bir neden) olduu ve
daha sonraki durum larn geriye dnk olarak kendisinden nce ge
lenlerin anlam n ortaya koyduu bir zincir halinde sunarak- bir
olaylar dizisinin anlalm asfna izin verir. M odern bellek ta
rafndan anm sanan zam an-m ekn dorusal ve dikeydir, dngsel
ve yatay deil. Bu zam an-m cknda, nce, daha dk ve
aa anlamna gelir. te yandan aa, modas gem i -g e
miin bir kalnts ya da hkr, lm hcresinde idam bekleyen
bir hkm l, bir zom bi, bugnn evinde yasad bir ig alci- an
lamna gelir.
Bununla birlikle, zam an-m eknn (stn) gelecek ile (aa)
gem i arasndaki sava alan olarak ortaya kt bu srele, dik
katle gizlenen bir deiken vardr. Bu deiken iktidardr: s
tnlk test edilir ve zaferle kantlanr; aalk ise yenilgiyle. ler
lemenin yks galipler tarafndan sylenir. Y enilen m ahkm
olur. Bazen yenilenlcr m ahkem eye karlr, yarglanr ve -su lu lar
o la ra k - m ahkm edilirler. ounlukla lm cl hasta, uyum suz ya
da olgunlam am olduklar iin onlara acnr; aalklar bir yarg deil bir m uhafz gerektirir. Her iki durum da da dene ya da
dm ek zere olana gsterilen sert m uam ele zalim lik olarak
mahkm edilem ez. Tam tersine -d erinlerde ahlkidir: Sululardan
arndrlm bir dnyada yaayabilenler bakm ndan ve sert mu
am ele grenler bakm ndan iyi bir edim , kendi iyilikleri iin ve
rilen bir derstir.
Birinin ahlksz olarak sulanm as ve sert m uam eleyle ce
zalandrlm as iin nce yenilm esi gerekir. N azi A lm anya'snn
imha emrini veren liderleri yarglanm , m ahkm edilm i ve asl
m tr-v e A lm anya galip gelseydi tarih kitaplarna insanln yk
selii olarak geecek olan eylem leri, insanla kar ilenen sular
olarak tanm lanm tr. K arar gvenlidir -z a fe r, kabuln olanakl
kld lde. K artlar yeniden kartrlana ve tarihsel bellek yeni
ellere uygun gelecek ekilde yeniden kartrlana kadar yerinde
duracaktr. G alip olanlar yenilm edike, onlarn zalim likleri ya da
FIHON/PtsnHcn E lik
273
yardaklarnn ve him ayeleri alm da olanlarn zalim likleri yarglanmayacaklr. Adalet ycnileni c e z a lan d rr-a m a adaletin yks
ancak bugnn galipleri tarafndan anlatlabildiindcn, dnyay her
seferinde ahlkszln ve cezalandrlabilirliin eanlaml olduu
bir dnya olarak sunar.
M odern a soykrm zerine kurulm u ve daha fazla soykrm
araclyla ilerlemitir. Dnn katliam larnn verdii utancn, bu
gnn kym larna kar yetersiz bir tem inat olduu kantlanm tr
ve ilerici akln olaanst anlam landrn yetileri bu yetersizliin
devam etm esine yardm c olm utur. H l B jinin yaknlarda gz
lemledii gibi, "V ietnam savann ardndan duyulan byk ra
hatszlk halka yaplan zulm nedeniyle duyulan bir vicdan azab
deil, yenilginin yakc pim anlyd. Zulm yenilgiyle sonulam asayd hibir rahatszlk duyulm ayacakt. (B oerlerin Hotlentotlar' yok etm esinden sonra. Cari Petersin Alman Gney Afrikasnda uygulad vahetten sonra. Belika Kral II. L eopoldn
himayesi altnda Kongo nfusunun yirmi milyondan sekiz m ilyona
indirilmesinden sonra ac gzyalar dkld pek grlm e
miti.)* V ietnam daki iren m dahaleden sonra olduu gibi hir ra
hatszlk duyuluyorsa, yenilenin zm sedii ve ezberledii ders
daha fazla gce ve daha etkili gce duyulan ihtiyatr, daha fazla
etik vicdana deil. A m erikada Vietnam utanc ahlki z in
celem eden ok yksek teknolojiye dayal savalarda patlam a ya
ratmtr. Elektronik denetim ve gdm l m ermilerle insanlar artk
yant verm e ansna sahip olm adan ldrlebilirler; ldrenin kur
banlar grem eyecei ve artk cesetleri saym ak zorunda olmad
(daha dorusu sayam ad) bir m esafeden ldrlebilirler.
sler m uzaffer isterse hedefine ulaam am olsun galipler,
ahlki olarak ycclm i olm azlar; ama kurbanlar da yle. Kural
olarak kurbanlar etik adan, kendilerine zulm edenlerden daha
stn deildirler; onlarn ahlki olarak daha iyi grnm elerine
neden olan ve bu trden iddialarna inanlrlk veren -d a h a zayf ol3 . Ct. H l Bji, "Le P atrim oine d e la cruaut", Le Dbat, cilt 7 3 (1 9 9 3 ), ss. 1645. (Bji burada H annah A rendtin em peryalizm alm asn aktarm aktadr). Bji
yle der: "Adaletin adaletsizlikle ortak bir noktas vardr; ikisinin de u y
gulanm as iin zorun otoritesine ihtiyac vardr" (s. 167). T a m d a insanla kar
ilenen su kavram , kendisine ikna edici bir gcn kant eljk etm eseydi m o
dern bilinte hibir zam a n kk salm ayacakt.
274
f I X A R K A /P o s tm o d e m E tik
275
279
C. GVENSZLK VE ZALMLK
Ayrca, ulus devletler ann insan yapm kolektif kim liklerinin
-ancak veri olarak alglandnda ve bylece insann m aniplasyon gcnn dna ktnda skca tutunulabilen trden kim
liklerin- paradoksu ortadan kalkm am tr; hatta m odem an n
ceki aam alarna gre daha da keskinlem itir. te yandan,
zm her zam ankine gre daha da zorlatrm tr. K im likler ancak
giivenli bir toplumsaL m eknn iinde gvenli ve sorunsuz ola
bilirler: M ekn oluturm a ve kim lik retim i ayn srecin iki y
zdr. Ama bugn bask gren ve kritik m eydan okum ayla kar
krya kalan lam da birleik, ynetilen ve kontrol edilen bir
mekna ilikin byk m odern projedir.
Modern an afanda, bilinli, amal bir etkinlik haline gel
mesinden bu yana kim lik oluturm a her zam an onarc ve retici
hedeflerin bir karm n ierm itir (birinci kategori Blut utul
Boden. la te n e et les m o rts" arsnda ifade edilm itir, kincisi
ise yurtseverlik talebinde, kaytszln ihanet olarak sulanm a
snda ve dneklere kar ihtiyalllk talebinde). Oysa, bugn retici
ynler aka n plana gem itir -k im liin (blge ya da rk gibi)
grnte en salam tem ellerinin aresizce akkan; m ulak ve
dier alardan gvenilm ez olduu (en azndan dnyann post
modern durum a im diden yaklaan ksm nda) gncel uygulam ayla
aa karlm tr. Bu nedenle, tarihselliini ve insan yapm k
kenlerini aka kabul eden, am a yine de kim lik tayclarnn
ancak tehlike altnda gzard edebilecekleri birey st bir otorite ve
bir deer atfedilebilen kolektif kim liklerin bu tr nesnel te
mellerine ynelik bir tr toplum sal talep vardr. Tayclarnn
zgvenleriyle ters orantl olarak dourduklar yabanc dm anljyla tam amlanan kim lik (yani tartm asz toplum sal mekn) kay
glar her ihtimale gre kltr olarak snflanan -d a h a dorusu
ikin olarak elikili talebi karlam ak iin sm arlam a yap lan - bl
gede dem ir atm aya alacaktr. S im m erin kltrn trajedisi ola
rak tanmlad grng (insan lininin rn olarak kltr kiplii
is artk onu zm seyem eyen bireyler tarafndan yaand haliyle
^lm.: Kan ve Toprak, (y.h.n.)
Fr.: Toprak ve ller, (y.h.n.)
2*2
2K5
2Ht>
287
288
28 9
P I M R K A /P o s tm o d e n E lik
E. POSTMODERN BLGELK,
POSTMODERN GSZLK
Postm odern perspektif daha fazla bilgelik salar; postm odern
ortam bu bilgelik tem elinde hareket etm eyi zorlatrr. K abaca
postm odern zam ann krizler iinde yaam olarak hissedilm esinin
nedeni budur.
Postm odern zihnin farknda olduu ey, insani ve toplum sal ya
am da iyi zm leri olm ayan sorunlarn, dzeltilem eyen dolam
gzerghlarn, dzeltilm ek iin ac ac feryat eden dilsel hatalarn
tesine geen m phem liklerin, ortadan kaldrlam ayan kukularn,
akln dikte etlii reetelerle tedavi edilm ek yle dursun yattrlam ayan manevi aclarn varldr. Postm odern zihin m ulaklk,
risk, tehlike ve hata ierm eyen, her eyi kucaklayan, tam ve nihai
bir yaam form l bulacan artk umut etm ez ve bunun tersini
vaat eden her sese byk b ir kukuyla yaklar. Postm odern zihin,
grnteki hedefiyle lldnde etkili olsun ya da olm asn, her
yerel, zelletirilm i ve odaklanm tedavinin, onardndan faz
lasn deilse bile en az onard kadarn bozduunun farkndadr.
Postm odern zihin, insanlk durum unun karklnn kalc olduu
dncesiyle uzlamtr. Bu en genel hatlanyla postm odern bil
gelik denilebilecek eydir.
Postm odern ortam , postm odern bilgelikle hareket etm ek iin
pek az frsat sunar. G lobal ve kolektif refahn talep edecei ko
lektif ve global olarak hareket etme aralarnn hepsi itibardan d
m , datlm ya da yitirilm itir. T m biraraya gelm eler ve g
leri birletirm eler, sonucu sfr olan bir oyundaki hamlelerdir;
295
298
301
Dizin
18pP
a h l k a d a n n e m s iz 4 3
a c n n p la n ll 271
a h l k a la n 9 6
a h l k a n k s iy e te 103
a d a le t 2 7 4
a d a le ts iz lik 2 7 5
A d e m ile H a v v a 138
a d ia fo rik 4 3 ,1 5 5
a d ia f o r iz a s y o n 221
A d o m o , T h e o d o re 4 7
a g a p e 123, 124
a h l k d a v ra n 2 0 3
a h l k itk in in n tra liz e e d ili i 1 5 4
a h l k y a k n lk 2 0 2
a h l k 13, 1 5 , 2 1 , 2 2 , 2 4 , 2 5 , 7 2 , 7 3 , 7 4 ,
91, 92
a h l k ala n 107
a h l k b o z u k lu u 3 6
a h l k d n rle ri 8 4
a h l k fe lse fe si 5 0
a h l k k u ra lla r 88
a h l k s a n a t 2 2 1 , 2 2 2
a h l k v e p o litik a 170
a h l k /y a s a d iy a le k ti i 4 2
a h l k y e n id e n k i is e lle tir m e k 4 8
a h l k n a m a c 7 2 , 7 3
a h l k n b a la n g c 137
a h l k n d e rk li i 82
a h l k n ilk p e rd e s i 137
a h l k b e lirs iz lik 2 9 , 4 4
a h l k b e n 6 3
a h i k b e n li in p a r a la n m a s 157
a h l k b e n lik 2 5 . 8 1 . 8 2 , 9 6 . 9 7 . 9 8 , 1 0 0 ,
1 0 2 , 103, 1 3 7 , 2 3 9 . 2 4 0 . 3 0 0
a h l k b e n lik le rin g a s p 159
a h l k b ilg i 2 8
a h l k b irli in s a v u n m a s z l 139a h l k b irlik 6 4 . 6 7 . 7 0 , 7 1 , 8 0 , 1 1 6 , 1 3 7 ,
1 3 9 , 1 4 2 , 1 5 8 , 16 1 , 1 7 6 , 177
a h l k a n 7 9
a h i k d u ru m i a re tle ri 2 0
a h l k
a h l k
a h l k
a h l k
a h l k
a h l k
a h l k
d u ru m u n m p h e m li i 2 2 5
d u ru m u n n c e s i 9 2
d u r u 7 4 , 119, 177
d u r u te m e li 65
d rt 13 8 , 153
e h liy e ts iz lik 150
e y le m 154
a h l k fail 4 4 . 2 2 3 , 2 2 4
a h l k fe n o m e n le r 21
a h l k ile r le m e 2 7 6
a h l k ili k ile r 9 2
a h l k ilk e le r 85
a h l k in s a n 2 2 5
a h l k n o la n a k ll 9 8
a h l k n n c e li i 9 2
a h l k itk i 8 0 , 8 1 , 8 2 . 8 3 , 1 0 7 , 1 3 8 , 1 53,
2 2 1 ,2 1 9
a h l k n te m e li 9 4 . 100
a h l k n u m u d u 2 2 4
a h l k n v a rlk ta n n c e li i 9 6 . 9 7
a h l k k a r a rla rn m p h e m li i 4 6
a h l k k i i 68
a h l k n y e te rs iz li i 2 6 2
a h l k n y k m 2 6 4
302
a h l k k a p a s ite 4 5 , 4 8 , 2 6 3 , 2 8 9
a h l k k i in in a h l k k a y g s n n n e s n e s i 6 8
a h l k k riz 33
a h l k k u r a lla r 8 9
a h l k m a s u m iy e t 138
a m a s z c a d o la m a 2 0 6
a n s ic h 5 0
a n c ie n r g im e 166
a h l k m e k n 1 7 9 , 2 0 1 . 2 0 2 . 2 0 3 , 2 0 4 ,
219
a n la m a k 18 0 , 181
a n la m la r a la n 110
a h l k m p h e m lik 3 3
a h l k n ih iliz m 2 9 9
a n o n im lik 182
a h l k o lm a k 8 0
a h l k o r ta m 2 2 3
a n tr o p o e m ik 1 9 9 ,2 0 0
a h l k m a h r e m iy e t 4 9
a h l k z e r k l ik 4 4 , 2 2 3
a h l k z n e 7 1 , 7 2 , 7 3 , 8 7
a h l k z n e o la r a k a k t r 156
a h l k p o ta n s iy e l 3 9
a h l k p r a t ik 104
a h l k s e im le r 3 3 , 4 5
a n t i- p o s tm o d e m 2 9 9
a n tr o p o f a jik 1 9 9 ,2 0 0
a n tr o p o lo ji 144
a p a k z m le r in y o k lu u 4 5
a p o r e tik 1 7 , 2 0 , 2 2
a p rio ri k o m n a l k o n u m la n d r m a 6 3
a p r io ri s o r u m lu lu k 109
a h l k s o r u m lu lu k 4 8 , 6 8 , 6 9 . 7 2 , 7 3 , 9 6 ,
a r a la r / a m a la r 2 3 0 . 2 3 1 , 2 5 5
A rd in g . J . E. 2 5 6
1 6 3 , 2 0 3 . 2 2 0 , 2 4 1 , 2 6 3 , 2 6 6 .2 6 8 ,
2 9 2 ,2 9 4 .3 0 1
a h l k s ta n d a r t 4 4 , 138
A r e n d t, H a n n a h 1 5 6 , 2 7 4 , 3 0 0
A ris to te le s 5 5
a rm a an 7 5 .7 6
a h l k o k la r 2 7 6
a h l k p h e 103
a r im e d n o k ta s 2 3 9
art d e e r 2 5 3 , 2 5 5
a h l k ta m a m la n m a m lk 103
a h l k te m e l 6 7 , 9 7 , 1 0 3
A s a n e , M o le f 261
a h l k to p lu m 1 3 9
a h l k u y g u n lu k l s 157
a h l k v a s a t 166
a h l k v ic d a n 3 0 0
a h l k y a k n lk 161
a h l k y a ln z lk 8 0
a h k y a rg 4 1 , 5 4
a h l k y z y z e lik 7 0
a h l k z o r la m a 133
a h l k lik 2 6 , 6 0
a h l k l k i i o lm a k 2 2 2
a h l k l o lm a a r z u s u 3 9
a h l k l o lm a k a n s ll 9 8
a p o r is i 12 2 , 136
b iti i 120
e p iz o d ik li i 1 3 4 ,1 3 5
g iz e m i 120
a h l k s z lk 2 2 1 ,2 7 3
a ile a ts 2 17
A k h ille u s 2 2 9
a k n h a m ili i 1 2 4
a k l 1 5 , 4 0 . 4 1 , 4 5 . 4 6 . 8 8 . 8 9 . 1 4 2 , 143,
1 4 4 , 1 6 3 ,2 8 7
a k n id e a li: m e z a r d r 128
a k n il h ili i 123
a k l v e a h l k 2 9 8
a k n in s a n ili i 123
a k l v e k u r a ln k la v u z lu u 8 7
a k l v e tu tk u 166
a k n m p h e m li i 1 2 2 , 12 4
a k n o lm a z s a o lm a z k o u lu 122
A lb e r o n i, F - V e c a , S . 125
A lb c rti, L e o n B a ttis ta 35
a k n l m l l 124
a k n ru tin le m e s i 131
a lg la m a la r n s im e tris i 185
a l v e r i 2 1 2 ,2 1 6
a k n s o n u s a ll 134
a k n s r k le n m e s i 1 3 1 ,1 3 3 , 1 3 5
a l io k r o n ik 5 3
a k n ta a m la n m l 1 2 8 . 129
b e n in te k ile m e s i 116
B e n ja m in , W a lte r 2 0 6 , 2 1 1 , 2 1 3 . 2 7 0
a k n y e n i, b y y e n s o r u m lu lu k la r 134
b e n li e d n 109
b e n li in d o u u 9 8
a k m lk 9 2 . 9 3 . 9 4
a y a k ta k m a h l k 150
A y d n la n m a 3 8 , 2 8 5
a y d n la u lm a 4 0
b e n li in g e rili i 112
b e n lik v e b irlik 9 9
B c n th a m , J e rc m y 8 4
a y d n la tm a 2 3 4
a y lm a 9 8 , 100
B e rg s o n , H e n ri 1 18
a y la k a d a m 2 1 3
a y la k d o la m a k 2 1 0
b ile n in s a n la rn o to rite s i 4 0
b ilim 2 4 2 ,2 4 3
b ilim v e te k n o lo ji 2 5 0 .2 5 1
a y la k lk 194
a y r c a lk s z la r 2 6 0 ,2 6 1
a y r c a lk lla r 2 6 0 , 261
a z n lk h a k la n 6 3
A z iz A u g u s lin e 1 3 ,4 1
a z iz lik s ta n d a rd 7 0
B
B a k h in 2 9 2
B a rth e s , R la n ti 12 0
B a rto s z e tv s k i, V la d y s la w 103
b a s tn lm d m a n lk 191
B a te s o n 2 1 5
B a u d e la ire . C . 2 0 6 , 2 1 3 , 2 1 4
B a u d r illa rd , J e a n 2 0 9
B a u m a n , Z y g m u n t 8 9 ,2 0 2
b a z la r d a h a b a m l 4 3
b a z la r d a h a z g r 4 3
B e c h , H e n n in g 2 1 0 .2 1 6
B e c k , U . - B e c k , E . G . 126
B cck, U. 2 9 ,2 4 1 .2 4 2 ,2 4 7 . 25 0
B e rlin D u v a rn n k 2 7 7
b ilim s e l ile r le m e 2 3 3
b ili s e l h a rita 196
b ili s e l m e k n 179, 1 9 7 , 1 9 8 ,2 0 1 .2 0 2 .
203
b ir a d m d a h a fa z la 109
b ir ilk e y e g re h a re k e t 8 5
b ir m e s a fe d e n b a k m a 19 0
b ir o y u n o la ra k h a y a t 2 0 6
b ir e y y a p m a 2 2 8
b ir o u n b e k a s 143
b ir e y 15
b ire y v e te k i 107
b ir e y c ilik 11
b ir e y in a h l k ta n k a r n e 4 9
b ir e y in g v e n ilm e z li i 4 2 b ir e y in y k m l l n d e n k u r tu lu u 106
b ire y lik le r i e z m e 151
b ir e y s e l z g r l k 4 2
b iri b u n u n a s l o ls a y a p a c a k 31
b e k le n m e d ik s o n u 2 4 0
b e lirle n m i , z m le r 4 6
b irle tirm e 2 3 4
b ir lik te o lm a 9 2 ,2 2 5
b ir lik te v a r o lm a k 6 6
b e lir s iz lik 2 2
B e ll, D a n ie l 2 7 . 28
b ir lik te y a a d m z te k ile r 2 0 2
b irlik te y a a m a k a d e ri 4 8
b e n b e n im 9 8
b e n i in im 9 8
b irlik le y r m e k 6 6
b e n te k i i in im 95
b iy o g r a f ik d e n e y im 182
b iz 6 6
b e n s e n in i in im 6 7
b e n v e te k i 6 6 . 6 7 , 6 9 . 9 5 , 9 6 , 9 7 , 100,
b iz v e b e n 6 3 . 6 4 , 6 7
b iz a tih i in s a n 1 0 5 ,1 0 6
138
b e n v e te k i v e o n la r 140
b e n v e p a r tn e r 7 7 ,7 8
b iz a tih i m e k n 178
b e n - o 6 5 ,6 6
B la n c h o t, M a u ric e 8 0 , 112
b e n -s e n 6 5 , 6 6
B lu s tc in , J e ff re y 121
BM 278
b e n -s e n a s im e tr is i 109
b e n d e te k in in s o r u m lu lu u 9 5
b e n im b e k a m 143
304
b iz a tih i v a rlk 9 9
B la c k . M . 2 2 6
b o n a fid e 5 6
b o m e k n la r d a s e y a h a t 193
b o lu k k o r k u s u 4 7 .1 1 2
b o z u lm u m a lz e m e le r 2 5 9
B r o w n , L o u is 2 6 1
B u b e r . M . 188
b u k a le m u n 35
b u n u h e r k e s y a p a r 101
d e e rle r v e g e r e k lik 2 3 5
d e m o d e m iz e 2 2 3
d e o n to lo jik a n la y 8 8
D e r rid a , J a c q u e s 9 4 . 1 2 8 , 1 2 9
D c s c a r tc s . R e n e 9 2
d e v le t 18. 5 5 . 5 6 . 5 7 , 6 0 . 6 1 . 2 2 2 , 2 2 3
b y k b l n m e 3 6 . 3 7
b y k k a p a tm a 152
b y s b o z u lm u d n y a 2 3 4
d e v le t ik tid a r n n d e v r i 2 8 0
C-
d g r n le r 2 1 0 ,2 1 1
d a r lk lla r 198
c a d d e le r 2 1 4 . 2 1 5
C a m u s . A lb e rt 13 7
C a n e tti. E lia s 16 1 . 162
c a n g l y a s a s 8 3
C a r r o l, J o h n 35
C a r r o ll, L e w is 2 5 3
C a s o r ia d is , C o r n e liu s 6 2 . 2 8 5 , 2 8 8
C h r is tie . N ils 151
C io r a n . E . M . 2 7 5
C ip o lla . C a r lo M . 231
c is m a n i o h m 165
c is m a n i v e k u ts a l 166
c is m a n i y a p 1 6 6
c o g ito 4 9 , 2 8 6
C o h e n , R ic h a rd A . 9 3
C o h e n . S ta n le y 1 4 9 , 152
c o m m u n ila s 14 5 . 146
C o m te , A u g u s t 2 2 9
c o n a tu s e s s e n d i 154
C o o p e r , N eil 5 4
d e v le t m e rk e z li m a n e v iy a t 170
d e v le t v e y u rtta 1 7 2 , 173
d e v le t, a d a le t, p o litik a 141
d e r k 4 1 , 163
d e r k lik 25
D id e r o t 3 7 ,5 8
d ik k a t b e k le y i i 1 12
d ile g e tir ilm e m i li in ra d ik a lli i 102
d in 15
d in s e l o to r ite 3 8
D io g e n e s 2 9 8
d is ip lin 88
d o a 2 8 .2 3 4 ,2 3 6
d o a l te m e l tu tu m 18 0 , 181
d o u ta n iy i v e k t 11 4
d o la y n d e y le m 15 5
D o m en ech , Jac q u e s 37
d o s t/d m a n m u la k l 186
d o s t/d m a n /y a b a n c 187
d o s tla r 2 2 4
D o w n ie , R . S .- T a lf e r , E . 125
D r e y fu s , H u b e rt 2 2 4
c u iu s r c g io , e iu s r e lig io 5 7
a m u r u n b u la m a s 31
a t m a la r a la n 114
D r u c k c r . P e te r 172
k a r 4 0
if te v ic d a n 146
166. 1 7 0
d u y g u la n m la r 8 7 . 107
i f tle r 6 6
o b a n l ik t id a r 130
o u lc u lu u n z g r le tir ic ili i 3 4
d u y g u la r 8 7 , 8 8 , 8 9
d n y a e k o n o m is i 2 7 8
d n y a n n b y s n b o z m a 2 4 6
d r s t m b a d e le 2 6 5
d n m l l n s n r la r 2 4 4 , 2 4 6
d 'A le m b e r t 38
d n m l l k 2 4 4 , 2 4 7 , 2 5 6
d 'H o lb a c h 37
d a h a iy i o lm a k 140
d z e n m u h a fz la r 82
d a im i a n o m i 8 0
d a r g r l l k 25
d z e n in g a s p 2 6 0
D u m o n t, L . 2 3 4
D u rk h c im , E . 4 2 . 7 5 , 8 0 , 1 1 0 , 1 6 4 . 165,
d z e n li p o lis 194
D a v ie s . S te v ie 3 5
D e a n e . P h y llis 2 3 1. 2 3 2
d e e rle n d irm e l tle ri 14
ego 99
e g o v e te k ile r 10 6
K 2U N /!u ln o U c rn E lik
305
e g o iz m 9 8
c g z c rji 2 5 7 .2 5 9
e itim 4 7
e le n c e d e e ri 2 2 0
e le n m e 2 1 8
e h v e n i e r 3 2
e ig e n s c h a f te n lo s 187
e in d e u lig k e it 129
e tik k u r a lla r n m d a h a le s i 1 1 4
e tik m z a k e r e 4 7 , 4 8
e tik d e v 62
e tik n c e s i 9 8
e tik z g r l n d o u u 111
e tik ta h a k k m 41
e tik ta r a f s z l k 6 6
e k o n o m ik b y m e 2 4 8 ,2 5 8
e v c ille tir m e 2 3
e v i n k a l e o lu u 2 1 5
e k o n o m ik - k lt re l-a s k c r g 171
e l a ltn d a o lm a k 181
E lia s , N o r b e r t 1 9 6 ,2 9 7
e v lilik 2 1 8
e v r e n s e l a h l k 5 7
e v r e n s e l in s a n lk d u ru m u 4 2
E llu l, J . 2 2 7 , 2 2 8 , 2 3 0 , 2 3 3 , 2 3 7 , 2 3 8
em ek d e e r 255
e v r e n s e l te k ile r 189
e v r e n s e l s ta n d a r t 71
e m p a li 177
e m p e r y a liz m 2 5 8
e v r e n s e lc ilik 5 4 , 5 6 , 5 7 , 5 8
e v r e n s c lle tir ilc m e z iik 2 2 , 2 3 . 2 5 , 3 7 , 5 4
e m r in k lk d e i tirm e s i 158
E m s le y , C liv e 150
e v r e n s e l lik 18, 1 9 ,5 5
ex n ih ilo 2 4
ex p o s t fa c to 2 9 , 142
e n e rji 2 5 6 ,2 5 7
e n e rji te m e ll k 2 5 7
e n f la s y o n 2 5 8
e n g e lle n m e m i b e n lik 5 4 , 5 5 , 6 3
e n te le k t e l iz c ile r 2 8 8
e n te le k t e lle r 168
e n tr o p i a rt 2 5 6
e p is te m o lo jin in o la n a k ll 9 8
c p iz o d la r 192
E ra s m u s 35
e r f a h r u n g 132
e r le b e n 132
e ro s 123
e ro tik a k 1 1 8 ,1 1 9
e s k i v e g e r in in k k n n k a z n m a s 167
e s te tik k o n tro l 2 0 5
e s te tik m e k n 179, 2 0 4 , 2 0 5 , 2 1 7 , 2 1 9
e s te tik y a k n lk 161
e s te tik /a h l k m e k n 2 2 0
e ik d u r u m la r 71
e itlik i to p y a la r 2 5 9
e its iz lik s n rla r 2 5 9
e k 11, 13. 1 5 , 2 1 , 2 5 , 3 7 , 8 0 . 9 1 , 9 2 . 9 3 ,
97
e tik a m a z 39
e tik a m a la r 3 0
e y le m in d e r k lili i 158
e y le m le r 47
e y l e m le r - s o n u la r 2 9
F
F a b ia n . J o h a n n e s 5 3
fa illik d u r u m u 1 5 5 ,1 5 6
f a rk llk 2 4 5 '
fa r k llk v e b e n z e r lik 161
fa iz m 1 6 8 ,1 7 0
f a y d a c lk 1 3 0 , 131
fe ls e fe c ile r 3 7 , 3 8 , 3 9 , 4 0 , 4 4 , 4 5 , 4 6 , 5 1 .
5 2 .8 1 ,8 2
fe ls e fe c ile r in e ti i 38
F c h te 2 7 9
F ic in o , M a r s ilio 3 5
F in k ie lk r n u t, A la in 5 8
fiz ik s e l m e k n 178
fl n e u r 2 0 6 , 2 1 0 , 2 1 1 . 2 1 2 , 2 1 3 , 2 1 5 , 2 1 6 ,
217
f l n e u r is m e 2 1 2 ,2 1 6
f o r m a la r 31
F o u c a u lt, M ic h e l 130, 150
F o u r a s i . J c a n 8 0
F re u d , S ig m u n d 4 2
e tik b iz 6 3
F ris c l, M a x 120
e tik k o d 2 0 . 2 1 , 2 3 , 2 5 , 3 8 . 3 8 , 3 9 , 4 1
e tik k o d s u z y a a m a 4 6 , 4 7
F ro m m , E ric h 113
e lik k r iz 2 8 , 3 3
e tik k u r a lla r 2 7
G a lb r a ith 172
306
g a lip le r v e m a lu p la r 2 7 3 ,2 7 4
G a r f in k e l, H a ro ld 4 9
g a y n - r a s y o n e ! 21
g e le c e i k o lo n iz e e m e 2 4 4
h e r b i im e b r n e b ile n k o r k u 2 0 4
h e r b i im e b r n e b ile n s e v g i 2 0 4
h e r e y u y a r 25
h e r z a m a n tu ris t 2 9 5
g e le c e k m u tlu lu k 271
h e r k e s y a p y o r 2 9 2
h e r k e s in k a r m a n u 6 2
g e le c e k te k id ir 118
g e li m e k te o la n 2 6 0
H e r z l, T h e o d o r e 168
H e s io d 2 2 9
G e lln e r , E . 281
g c m e in s c h a f 5 0 , 1 4 5 , 2 8 3
H r is tiy a n a h l k ilk e le r i 3 7
H r is tiy a n a h l k 101
g e n i b o m e k n a la n la r 192
g e r e k b e n lik 31
h i k im s e n in h a k im iy e ti 15 6
g e le c e in iy ili i 2 7 1
g e r e k lik 2 8 , 2 0 8 , 2 0 9
g e s e lls c h a f t 145
G id d e n s . A n th o n y 2 9 , 13 2 , 13 3 , 1 4 7 ,2 3 8 ,
244
g iz e m 4 7
g le ic h s c h a ltu n g 2 3 . 7 2
g lo b a l d z e n s iz lik 241
g lo b a l ile r le m e 2 5 8
g lo b a lle m e 2 8 0
G o f f m a n . E r v in g 189
g r c c ilik 2 5
g r m e z lik te n g e lm e 189
g r n m e z el 2 2 2
g z te m a s n d a n k a n m a k 189
g r u b u n b e k a s 142
g d k k a b ile le r 175
g n a h d e n e y im i 138
g n a h k a r k a y ts z lk 117
g n d e lik d n y a 165
g v e n v e g v e n s iz lik 144
g v e n ilm e z lik 198
g v e n s iz lik 3 3 , 4 7 , 4 8 , 9 0 , 100
h is to r io s o p h y 5 8
H o b b e s , T h o m a s 106
H o b s b a w m , E ric 2 7 9 , 281
h o m o c c o n o m ic u s 2 3 9
h o m o fa b e r 2 0 7
h o m o h o m in i lu p u s 143
h o m o lu d e n s 2 0 7 ,2 3 9
h o m o s a p ic n s 2 0 7
h o m o s e n tim a n a lis 2 4 0
H o m b c r g , A l f 2 5 6 ,2 5 7
H u iz in g a , J o h a n 2 0 6 , 2 0 9
h u k u k k u ra lla r 107
H u s s e rl. E d m u n d 9 8 , 1 8 0
h m a n iz m 19
i
-i h a li 9 8
i in o lm a k 6 7 . 13 8 . 1 6 1 ,2 2 5
i in d e o lm a k 161
i im d e k i a h l k y a s a 6 5
ik i te k in in ile ti im i 141
ik tid a r 2 7 3
ile b e r a b e r 93
ile ri to p lu m la r 2 5 9
ile r le m e 2 4 9 , 2 7 0 .2 7 2
h abeas c o rp u s 2 8 8
H ab erm a s, J rg en 2 6 5
h a k ik a t 4 6
ilk fe ls e fe n in e tik li i 9 2
ilk o lg u 4 9
h k im d n c e le r 261
h a lk n a h l k 8 0
in p o te n tia 3 9
in -d iv id u a l 2 3 4 ,2 3 7
in s a n a b a la r n n n a fle li i 3 0
H a lle r , A . 140
H a m p s h ir e , S tu a rt 13 0
in s a n d o a s 3 7 . 3 8 , 3 9 . 5 4 . 5 6
in s a n g e r e k li in in k a r k l 4 6
H a n , H . L. A . 54
in s a n h a k la r 6 3 ,2 9 3
in s a n in s a n n k u r d u d u r 143
h a lk y n 38
h a v a d a k a la n s o r u m lu lu k 156
h a y a tta k a lm a 189
ly a s 10 3 , 104
H c id c g g c r . M a r tin 6 6 . 9 1 . 1 1 8 ,1 8 1
in s a n o lm a k 9 9
in s a n o lm a k ta n k a rm a k 2 0 3
H e lv d iu s 37
in s a n e y le r 2 3 3
in s a n te k n i i 2 3 7
in s a n i d iiz e n 33
in s a n i z 106
k a r n a v a l d n y a s 165
k a rn a v a l k lt r 2 9 2
k a r lk llk 7 4 . 7 5 , 7 6 . 7 7 , 1 0 9
in s a n iy e ts iz lik 2 7 6
k a r tlk 9 4
in s a n l n a m a z 128
in tih a r 2 5 8
k a v ra n a m a y a n g e le c e k 118
ip s e ite 91
irra s y o n e l 2 3 .1 47
irra sy o n e l e y le m le r 154
irra s y o n e l v e a h l k 2 0 4
irra s y o n e l v e a h l k s z 2 0 4
s a 101. 123
isra f 257
i? a h l k 7 2 .7 3
i le m s e l to ta lita r iz m 2 3 9
i le r b y le y r iiy o r 101
ila a t 3 2 . 4 0 . 4 1 , 163
ita a ti k a fa la ra s o k m a k 1 5 0
iy i, a k la m a g e r e k tir m e z 3 4
iy i b a s n 2 5 9
iy i d a v ra n 4 0
iy i d a v ra n la r 150
iy i iy id ir 3 4
iy i s e im le r y a p m a 4 2
iy i v a k it g e ir m e 2 1 8
k a v u a n ac 13 2 , 134. 135
k a y ts z in c e le m e 189
k e n d i k e n d is i o lm a 91
k e n d ile ri i in y a a d m z te k ile r 2 0 2
k e n d ili in d e n y a p la m a 173
k e n d im e u y a n m 9 9
k e n d in y a p 2 4 5
k e n t 1 9 2 ,2 1 1
k e n t g e z g in i 2 1 3
k e s in ilk e le r 4 6
k y a m e t te h d id i 2 6 7
K ie rk e g a a rd . S o rc n 5 6 , 1 2 0
K ie rn a n , V . G . 5 3
k im lik 9 3
k im lik re tim i 2 8 2
k im lik le r 2 8 2
k ir lilik 198
k i ilik s iz le tirm e 151
k i is e l k im lik 183
k n o w -h o w 2 2 9 .2 3 5 ,2 3 7
K o h lb e r g . L 2 6 5 .
k o le k tif v ic d a n 170
k o m u e ti i 2 6 3
k o m u la r d n y a s 184. 185
J a n k 6 l6 v itc h , V la d im ir 4 9 . 1 3 8
J u rre a u . P . 2 9 6
k o m n iz m 1 6 8 , 170
k o f b rm is t 3 2
J o n a s , H . 2 6 2 ,2 9 7
Jon as. H ans 28
k o n u m la n d rlm b e n lik 5 5 . 5 6 . 6 1 , 6 2 .
63
k o rk u h u lg u s a ll 2 6 7
k o u ls u z lu k 9 5
k o y u la n m to p lu lu k la r 6 2
iy i v e k t 5 1, 5 2 , 5 3 , 7 2 . 7 3 . 8 8 . 13 8 ,
139
k a b a s a b a y n 3 5 , 3 6
K a b il v e H a b il 9 0 . 9 6
k a b ile c ilik 2 7 7
k le lik i in d o m u s r 35
k r e y le m 2 9
k a n m a te k n ik le ri 189
K a fk a . F . 6 6 ,6 9 . 136
k t n iy e t 4 9
k a la b a l n to p lu m s a ll 163
k a la b a l n y z s z l 190
K u n d e ra . M ila n 1 9 1 ,1 9 2
k a la b a l n y z 161
k a la b a lk y a p 162
k a m u sa l m e k n 2 1 5
K a n t. I. 4 9 . 6 5 , 6 8 . 8 7 . 8 8 , 1 2 5 .2 8 3
k ro n o p o litik 5 3
k u ra lla r d a n a r n d r lm a 4 7
k u r a lla r 3 2
k u ra lla r n o u llu u 3 3
k u ts a l k a r - y a p 16 6
k u ts a l o la n 165
k a p a l a r la r 2 1 1 . 2 1 3 , 2 1 4
k lt re l o u lc u lu k 2 8 4
k a p ita liz m 2 5 3 , 2 5 4 .2 5 5
k a rm a k lk 2 4 5
k lt re l h a l s c f e r le r r 8 6 7
308
k lt r le r 2 8 3
k lt r n tr a je d is i 2 8 2
m e s a f e n in y n le n d ir ilm e s i 181
M ilg ra m , S ta n le y 155
m i lliy e t ilik 1 6 7 ,2 7 8 .2 8 1
M ilto n , J o h n 35
L a c h s , J o h n 155
m in im a lis t a h l k 1 1
L a m e lle , F r a n o is 108
L a sc h . S . 2 4 4 ,2 4 5
M ir a n d o la . G io v a n n i P ic o d e l la 3 4 , 3 5
k re s e lle m e 5 8 ,7 1
L e B o n . G u s ta v e 174
le m e n u p e u p le 35
L e a c h , E d m u n d 186
L e ib n iz 91
L e is s . W . 2 5 7
le s p h ilo s o p h e s 3 7 , 3 8
L v i- S tr a u s s , C . 7 6 .1 9 8 , 199
L v in a s , E. 6 4 . 6 5 . 6 6 . 6 7 . 7 0 . 8 1 , 9 0 . 9 1 ,
9 2 . 9 3 . 9 4 . 9 5 . 9 7 . 9 8 . 9 9 . 108, 109,
1 1 1 , 1 1 7 , 1 1 8 , 1 1 9 , 1 3 5 , 1 4 1 ,1 5 4 ,
265, 300
lib e r a lle r 5 6
L ip o v e ts k y , G ille s 1 1
L o c k e . J . 106
L o f la n d , L y n H . 189
m it 91
m ite in a n d e r s e in 91
m its e in 6 6
m o d e m b ilim 2 3 5
m o d e m b ir e y 4 4
m o d e m a 13, 1 5 ,4 5
m o d e m d e v le t 5 4
m o d e m d e v le tin s o n u 171
m o d e m d n m l l k 2 3 8 , 2 4 3 . 2 4 4
m o d e m e n e ji 2 3 2
m o d e m e tik 3 3
m o d e m h a p is h a n e 151
m o d e m ile r le m e 2 2 9
m o d e m in s a n 58
m o d e m in s a n l a r 2 3 7
L o g s tr u p , K n u d E. 1 0 1 , 10 2 . 143
m o d e m k im lik l e r 149
m o d e m n cesi 2 3 2
L u k c s , G . 1 2 2 ,1 2 6 , 127
L u x e m b u rg , R o s a 2 5 3 , 2 5 4 , 2 5 5
L y o ta r d . J -F . 1 2 8 .2 7 1
m o d e m te k n o lo ji 2 6 2
m o d e m to p lu m 4 4 , 1 0 7 . 152
m o d e m to p lu m d a k i ik ilik 4 2
m o d e m y a a m 195
m o d e m z ih in 4 7
m o d e rn le m e 2 4 2
M a c ln ty r c . A la s d a ir 5 4 . 6 7
m a d e n c ilik 2 3 2 ,2 3 3
M a ffe s o li, M ic h e l 163, 1 7 4 , 2 8 3
m a h k u m e tm e k la v u z u 151
m a h r e m to p lu m 137
m a h r e m iy e t 182
m a n tk p o z itiv iz m 157
M a rk o v s re c i 2 0 9
m o d e rn le tiric i d e v le t 1 6 7
m o d e rn le tiric i s re 2 5 8
m o d e rn li in p a r a d o k s u 2 2 2
m o d e r n lik 12, 17, 1 8 , 2 0 , 2 3 , 2 5 . 2 9 , 3 3 ,
5 7 ,1 0 5 ,2 3 1 .2 3 2 .2 3 4 ,2 4 1 .2 4 2 ,2 4 3 ,
2 5 5 .2 5 6 .2 5 7 . 2 6 0 , 2 6 1 ,2 6 2 ,2 6 4 .
2 6 7 ,2 7 0 ,2 7 1 .2 7 6
M a rx , K . 2 5 3
m a s k e le r 143
m o d u s v iv e n d i 1 6 4 ,2 7 6
M o n ta ig n e 5 1 , 5 2
m a s k e le r e g v e n m e k 143
M o o r e , G . E. 3 4
M a u s s . M a rc e l 7 6
M o s c o v ic i, S e r g e 169
M o s s e , G e o r g e L. 1 6 7 , 168
m e d y a 175
m e k n o lu tu r m a 2 8 2
m e k a n ik ili k ile r 106
M u c h e m b le d , R o b e r t 3 6
m u h a f z la r v e v e s a y e t a ltn d a k ile r 2 7 6
-m e k g c n d e o lm a k 2 2 9
M u m fo rd , L e w is 1 8 4 ,2 3 2
-m i g ib ilik 2 0 7 ,2 0 8
M u s il. R o b e rt 5 1 , 5 2
m u tla k b a la n g 95
m b a d e le e its iz li i 2 5 8 , 2 5 9
m k e m m e llik 21
m iip h e m li e s a y g 4 7
m e li/m a l 8 2
M c n n e l, S te p h e n 197
m e s a f e le r 1 6 1 ,1 6 2
m e s a f e n in b a s tr lm a s 111
309
m p h e m lik 2 0 , 2 1 , 2 4 . 2 6 , 1 0 0 ,1 9 8 .2 2 1 ,
287
o to r ite 4 1 , 4 9 , 8 7
m p h e m lik le y a a m a k 221
o to r ite le r 3 2 , 33
o to r ite r k la v u z lu k 8 7
m p h e m lik te n k a 136
o to te lik 5 0 . 1 4 7 ,1 6 0
O u a k n in , M . A . 108, 117
o x y m o ro n 2 0
n e d e n a h l k l o lm a l 3 0
n e g e n tr o p i 2 5 8
o y u n 2 0 7 ,2 0 8 .2 1 0
o y u n k u ra lla r 2 0 9
N e ls o n , B e n ja m in 189
n e s n e le r in g r n rl 181
n e s n c le liric i b a k 9 9
oyunbozan 209
o y u n c u la r 2 1 0 . 2 1 1
N ie b u h r , R c in h o ld 107
o y u n u n b a la n g c v e s o n u 2 0 8
N ie tz s c h e , F . 1 2 3 ,1 2 4 , 149
o y u n u n g e r e k s iz li i 2 0 7
o y u n u n z g rl 2 0 7
n ih a i e s te tik m e k n 2 1 7
n ih a i z g rl k 154
n ih a i o y u n 2 0 6
n ih iliz m 2 6 4
n ite lik te n y o k s u n 187
n iy e t n c e si 87
n iy e t le s i 87
n iy e tin te s in d e 112
n o r m la r a v e k c n d ili in d e n lik 166
n o r m la r 144
n o r m la r a u y m a 163
n tr 91
n f u s p a tla m a s 2 4 9
O
O a k e s h o t, M ic h a e l 55
O dum , H. T. 256
01X101 133
o k a m a 118. 119
o k a m a n n o k - s o n u llu u 119
o k a m a n n m p h e m li i 119
o k a y a n el 117
o y u n u n te k ra rla n a b ilirli i 2 0 8
d e v a h l k 126
d e v v e a k 126
d e v - s o n r a s a 11
d e v le r 7 2 , 7 3
l m ik ili i a m a z 4 3
l m s z le m e s i 127
l m s z l n y a p z m 174
n c e o lm a k 140
n c e v e so n ra 9 2 ,9 3 ,9 7
te - o y u n 2 1 0 .2 1 6
te k i i in o lm a k 2 4
te k i 6 5 , 6 6 , 6 7 , 9 3 . 9 4
te k i d ik k a tti r 112
te k i e ti i 119
te k i i in 8 0
te k i in s a n h m a n iz m i 108
te k ile r 3 6
te k ile r b ild ik le r im iz 1 7 9
o la n v e o lm a s g e r e k e n 91
te k ile r in y o ru m la n 179
o lm a k y a d a o lm a m a k 9 4
o lu m s a llk 2 4 5
te k ile r in y z s z l 143
te k ile r le b irlik te 8 0
o n la r v e b iz 5 1 . 5 2
o n to lo ji 9 1 , 9 2 . 9 3 , 9 6 , 9 7
o n to lo ji n c e si ta le p 102
o n to lo ji n c e si v a r lk 9 3
te k in d e k i b a k a lk 118
te k in i b e k le m e k 112
o n to lo jik a y rlk 9 0 ,9 1
te k in in a c s 135
o n to lo jik ta n m la m a n o s y o n u 9 4
o n to lo jik u za k b irlik te lik 9 0
o r a d a o lm a k 181
o rd u 185
te k in in b a n a b a k 9 9
o r ta k k a r 2 4 9
o r ta la m a s e m e n te o re m i 251
310
te k in in b e n d e k i s o r u m lu lu u 1 10
te k in in b ilg is i 115
te k in in b l n 143
te k in in e m ri 115
te k in in g c 113
te k in in h a l n i in 117
te k in in ik tid a r 1 13
te k in in k o r k u n lu u 3 6 . 108
te k in in m e s a fe s i 115
te k in in o to rite s i 9 5 , 1 0 2 , 1 1 3 ,1 1 6
p o litik a c la r 2 9 6
P o llo c k , G r is e ld a 2 1 2
p o s -d c o n tik a 1 1
p o s t- P la to n c u lu k 7 0
p o s t ro m a n e 5 8
p o s tm o d e rn b ilg e lik 2 9 5
p o s tm o d e rn 2 0 ,2 9 9
te k in in n c e li i 109
p o s tm o d e rn a h l k k r iz 3 3
te k in in te k ili i 2 8 6
p o s tm o d e rn b ir e tik 1 0 8 , 1 0 9
p o s tm o d e rn a d a d e v l e t 1 7 0
te k in in y z 9 5 ,1 0 1 , 1 4 3 , 1 5 3 ,1 5 4
z 9 3 ,9 5
z y k m itk is i 114
z k a r 4 0
z e rk a h l k s o r u m lu lu k 6 2
z e r k lik 2 5
z g r ir a d e 13
z g r l n s n rll 110
z g r l k 16
z g r l k a y r c a l 4 3 , 4 4
z n e llik 9 9
z n e n in k u ru lm a s 108
z n e n in p a r a la n m l 2 4 0
zsevgi 40
p o s tm o d e rn d u r u m 175, 2 6 9
p o s tm o d e rn e tik 12, 117
p o s tm o d e rn g e b e le r 2 8 9
p o s tm o d e rn k a la b a lk la r 175
p o s tm o d e rn m a h r e m iy e t 133
p o s tm o d e rn o lm a k 4 6
p o s tm o d e rn p e r s p e k t if 12
p o s tm o d e m lik 1 2 ,4 6 . 1 0 8 . 2 6 7 . 2 6 9 , 2 7 0 ,
2 8 6 ,2 8 7
p o s tm o d e m lik a h l k 4 6
P r ig o g in e 173
p rim o m a e r io 146
P r itc h a r d , M ic h a e l S . 4 9
z s n r la m a e ti i 2 6 6
z ta n m la m a 3 6
p ro le ta r y a 2 5 4
P ro m e th e u s 2 2 9 ,2 3 0
p r o s e d ra liz m 8 8 , 8 9
p ro le o fili 2 0 4
p ro te o f o b i 2 0 0 , 2 0 1 , 2 0 4
P ro te s ta n e tik 14
p a n te o n v e e n lik le r 167
P a p a z K o lb e 103
p a r e x c e lle n c e 9 5
p a ra 187
P r o te u s 34
p s ik o lo jik k a la b a lk 175
p a r a ili k is i 187
p a r a la n m b e n lik 2 3 9
P ascal 69
Pax R o m a n a 2 7 7
P a x S o v ie tic a 2 7 7
P a x T i to ic a 2 7 7
p a z a r 2 2 2 ,2 2 3
p a z a r e k o n o m is i 2 5 9
P c la g iu s 41
R
ra is o n d e tre 3 7
ra s y o n e l e y le m le r 154
ra s y o n e l v e a h l k i 2 0 4
r a s y o n e llik 2 1 , 2 7 2 , 2 7 3
R a w ls , J o h n 8 5 .2 6 5
R e d n e r, H a rry 2 3 6
re f a h d e v le ti 2 5 9 , 2 9 3 , 2 9 4
p e r s o n a 143
p e r s p e k tif le rin k a r lk ll 1 8 0 ,1 8 5
R e n a u t, A la in 108
p e t ih o p r in c ip ii 8 6
ris k b ilg is i 2 4 5
P la to n 133
P le s s n e r , H c lm u th 190
ris k
ris k
ris k
ris k
P oe. E. A . 297
p o lis 5 5 , 1 8 5
p o litik lid e r lik 3 7
p o litik a 2 9 6
ris k b e lir le m e le r i 2 4 3
b irik im i 2 5 2
g z e tim i 2 4 4
is ta tis ti i 2 4 5
k o n u m la n 2 5 0
ris k k lt r 2 9
ris k m c a d e le s i 2 4 7
ris k to p lu m u 2 4 1 . 2 4 2 , 2 4 3 . 2 4 6 , 2 6 5
r is k u z m a n l 2 5 1
s iv il to p lu m 2 2 2 .2 2 3
r is k y n e tim i 2 4 7 ,2 5 0
r is k le s a v a 251
s o lita ire 2 1 0 . 2 1 7
s o n u c u n s o ru m lu lu u 3 0
S o re l, G e o r g e s 148
R oegen. N. G. 256
ro l v a p m a k 3 l
ro lle r 3 0 . 31
R o u s s e a u . J . J . 4 2 ,1 2 1
R n esan s 3 4 ,3 5
R n e s a n s h m a n iz m i 35
R u s s e ll. B e r tr a n d 1 17
r u tin le m i a k 126, 127
s o r u m lu lu u m d a n s o r u m lu o lm a k 1 15
s o ru m lu lu u n b iric ik li i 6 9
s o ru m lu lu u n y z m e s i 31
s o r u m lu lu k 2 2 . 2 4 . 3 2 , 3 3 , 4 2 . 4 9 . 9 9 .
1 0 9 ,1 1 0 ,I I I
s o r u m lu lu k z g rl 1 0 0
s o ru m lu lu k p a r a d o k s u 113
s o s y a lis t b irik im 2 5 4
s o s y a lis t to p lu m la r 2 5 4 . 2 5 5
s a f ili k i 1 3 2 , 133 ,1 3 6 .1 3 4
s a f y a k n lk 119
s o u s r a lu re 9 4 . 1 1 1
s o y k r m 2 7 4
S p e n c e r, H e rb e rt 4 2
S p rig g e . T . L . S . 8 4
s a h te k a r la m a c p i z o d la n 191
s a n a y i d e v rim i 2 3 1.2 3 2
s a n a y i n c e s i e n e rji 2 3 2
s p ritu s m o v e n s 129
s ta t d e i tir m e k 146
s te r e o tip le r 143
s a n a y i to p lu m u 241
S a rtre , J. P . 9 9 . 118
S tr a u s s , L e o 8 2
S tra w s o n , P . F . 4 9
s iir le m c 5 6
S c h e le r , M a x 1 2 3 . ISO
S c h tz , A lfr e d 180, 188
S c h tz . M . 182
S c o ts o n , J o h n L . 196
S c o tt v e W y n n e 2 4 6
s e im y a p m a z g r l 150
s e im y a p m a su 1 4 9 ,1 5 0
s e k in h m a n is t k u rtu lu 3 6
s e k in le r 35
s e k le r d in 167
s e k le r le m e 15
S e n n e t. R ic h a rd 1 9 2 .2 1 5
s e r b e s t tic a re t 2 5 9
(R . L u x e m b u rg ) 2 5 3
Sermaye Birikimi
e f f a f to p lu m 4 5
e fk a t v e z e n 122
e h ird e k i y a a m 189
e y le ri k a h a lin d e y a k a la m a k 2 1 3
e y le rin d n y a s 2 3 5
iz m o g e n e tik z in c ir 2 1 5
T
ta lih s iz lik 2 4 0
T a lm u d 103
s e r s e r ile r 2 8 9 ,2 9 0 .2 9 1
ta m a m la n m a m m o d e m p r o je 2 8 5
T a n a ta s 128, 136
s e v g ilin in y a ln z l 120
S h e s to v 138
T a n n 3 5 , 5 6 . 9 0 , 9 2 . 9 6 , 123, 138
ta rm 2 3 3
s ib e r n e tik 231
te h lik e v e ris k 2 4 2
s ila h la r 2 7 5
te h lik e li in s a n la r 2 1 4
s im e tr ik ili k i 6 6
s im e tr is iz s o ru m lu lu k 1 11
te k s o ru n h a r e k e tle ri 2 4 0
S im m e l.G . 1 0 6 . 141. 14 2 , 18 6 , 1 8 7 ,1 9 1 .
te k n is y e n le r 2 2 8
1 9 5 ,2 6 1 ,2 8 2
S im o n , C la u d e 5 8
s is te m le tirm e 2 3 4
te k n o lo ji 2 2 6 , 2 2 7 .2 2 8 . 2 3 0 , 2 3 6 , 2 3 7 .
312
tek b a n a o y n a n a n o y u n 2 1 0
2 3 9 ,2 4 1 .2 5 0
'
te k n o lo jik d e v rim 2 3 4 .2 3 5
te k n o lo jik d n y a g r 2 3 3
te k n o lo jik g e li m e 2 5 8
te k n o lo jik n e s n e le r 2 3 7
te k n o lo jik ta lim a t 2 3 7
te k n o lo jik to p lu m 2 3 5
le k r a r la n a b ilir lik 129
te le k e n i 2 1 6 ,2 1 7 ,2 1 8
te m b e llik 198
te m e l b ilg i 180
te m e lle r 1 8 ,1 9
to p lu m s a llk a la n n n b o lu u 173
to p lu m s a llk p a tla m a la r 174
to p lu m u n d o u u 140
to p lu m u n d u ru m la r 147
to p lu m u n is k r a r s z d z e n lili i 153
to p lu m u n p a r a s o la n b ir e y 1 0 6
T o u lm in , S te p h c n 144
T n n ie s . F . 5 0 , 1 4 5 ,2 8 3
t v b e 7 2 , 7 3
T u a n , Y i-F u 122
te r m o d in a m ik 2 5 6 , 2 5 9
tu ris tle r 2 9 0 ,2 9 1
te r s in e c v rilc m c z lik 6 9
te r tiu m n o n d a u r 101
T u m e r . V . 144. 1 4 5 . 14 6 , 147
T h a te h e r , M a rg a r e t 2 2 2
tp is ta tis tik le r i 2 4 5
tik s in ti 191
tu lu m u n m p h e m li i 195
t m k s tla r d a n z g r l k 3 6
TV 217
U-
to p lu lu k lid e r le ri 61
to p lu lu k u la r 5 6 . 5 9
to p lu m 144
lu s -d c v le t 5 7 . 5 8 , 5 9 . 6 1 , 6 3 , 1 06, 1 67,
1 6 8 , 1 7 1 ,2 7 8 , 2 8 1 , 2 8 2
u lu s a l ru h 169
to p lu m v e a h l k 8 0
to p lu m a k a r b ire y 4 2
lu s a rlk 2 7 8
to p lu m s a l a k t r le r 154
to p lu m s a l d n y a 2 8
to p lu m s a l d z e n a la n 141
u la la m a y a c a k s ta n d a rt 1 0 4
u lu s la r a ra s ili k ile r 5 7
u lu s u n in a s 2 7 9
u y a n 9 8 , 9 9 . 100
u y g a r ilg is iz lik 18 9 , 190, 2 0 5
to p lu m s a l d z e n i k o r u m a k 153
to p lu m s a l d z e n le m e 2 0
u z la m s a l n e z a k e t 101
u z m a n la r 2 3 7 , 2 3 8 . 2 3 9 , 2 4 4
to p lu m s a l
to p lu m s a l
to p lu m s a l
to p lu m s a l
u z m a n la r n ro l 158, 15 9
u z u n e rim li e lik 2 9 7
d z e n le m e le r 158
e y le m le r 154
h a r e k e tle r 2 4 0 ,2 4 1
ik i s re 147
to p lu m s a l m e k n 178, 18 4 . 1 8 5 . 1 9 9 ,2 0 1 .
2 1 9 ,2 8 3
to p lu m s a l m e k n d a n k a r m a k 1 9 0
to p lu m s a l m e k n e v c ille tir m e 176
U b c rm e n sc h h c it 3 6
n c b ir v e ri y o k 101
n c n n d n y a s 162
n c n n k o n u m u 142
to p lu m s a l m o d e lle r if ti 145
n c n n o r ta y a k 140, 143
n c n n e k ili i 1 4 0 , 141
s tin s a n 149
to p lu m s a l m h e n d is lik 8 4
to p lu m s a l n o r m la r 101
s t n a h l k 2 7 5
to p y a c lk 9 7 . 9 8
to p lu m s a l y a p 153
v a h iy 3 8
to p lu m s a l/b ili s e l m e k n 2 0 2
V a l ry , P a u l 2 7 9
v a rl n a h l k ta n n c e li i 9 7
v a rl n a lt e d ile m e z ik ili i 120
to p lu m s a lla m a 1 4 7 .1 4 8 . 1 4 9 ,1 5 3 .1 5 9 ,
1 6 0 ,1 6 2 . 1 6 3 .1 6 4 .1 7 6
to p lu m s a lla m a v e to p lu m s a llk 166
to p lu m s a lla m in s a n 1 10
v a rl n y a k n l 119
v a rlk 9 2 . 9 3 , 9 4 . 9 8
to p lu m s a ll n s e rb e s tis i 170
v a rlk a la n 110
v a rlk ta n n c e v a rlk 9 4 . 9 6 . 9 7
3t3
v a r o lm a a b a s 154
v a r o lu s a l a m a z 4 2
y a r a u k la r 186
V c b le n . T h o rs le in 2 1 2
y a s a 4 1 , 9 1 , 9 2 , 1 0 3 , 1 0 4 ,1 5 4
V e tlc s c n , A m e J o h a n 1 7 7 ,2 2 5 ,2 6 5
y a s a a la n 107
v ic d a n 71
V ie tn a m 2 7 4 ,2 7 5
y a s a k o y u c u la r 4 5 , 1 2 9
V o lta ire 4 0
v o r h a n d e n 181
y a s a l- ra s y o n e l d e v le t 1 6 9
y e n i d n y a d z e n s iz li i 2 7 6
y e n i k a b ile c ilik 162
y e n i k a b ile le r 174, 1 7 5 , 1 7 6 . 2 8 3 , 2 8 6 ,
287
W a d d in g to n , C . H . 8 8 , 8 9
W a lz e r , M ic h a e l 5 5 , 2 7 9
W a m o c k , M a ry 3 4
y a r a u k l a r d n y a s 184
y a s a v e a h l k 169
y e n id e n a h l k le tirilm c 2 8 9
y e n id e n m e k n o lu tu r m a 2 7 7
W e b e r, M a x 1 4 ,7 9 , 1 6 0 ,2 3 4
W ie n e r, N o rb e rt 231
W ittg e n s te in , L u d w ig 1 8 0 , 2 0 0 .2 1 0
y e n id e n s a h n e y e k o n u lm a 175
y e n id e n v a s f lla m a 2 3 8
W o lfe . A la n 4 4 , 4 5 . 2 2 0 , 2 2 2 , 2 2 3
W y n e , B. 2 4 5
y e r e l g e le n e k le r 168
y e r i d o ld u ru la b ilir lik 142
W y s c h o g ra d . E d ith 119
y e r in d o ld u r u la m a z l 13 9
y e r le ik le r /d a r lk lla r 1 9 6 , 197, 1 9 8
y e tk ile n d irilm e 2 3 8
y k a n m a m b y k k a la b a lk la r 197
y a o y a b u 199
y a b a n c la r 183, 186. 188, 1 9 3 , 1 9 5 ,1 9 9 .
2 0 0 ,2 0 1 ,2 0 4 ,2 0 5 .2 1 0 ,2 1 1 ,2 1 6 ,
217
y a b a n c la r e ti i 144
y a b a n c la r y e rle rin d e tu tm a k 193
y a b a n c la rn y a r a u lm a s 195
y a b a n c n n a p o ris i 194
y a b a n c n n g r n t s 2 1 0
y a b a n c n n te h d id i 184
y a b a n c y la y a a m a 1 9 4 , 196
y a b a n i k irli e h v e t d k n 3 6
y a k n la tk a u z a k la m a k 121
y e r e l k a r la r 2 5 0
y o l a y rm la r 4 6
y o l g s te r ic i 3 3
Y o n n e t, P a u l 2 8 5
y n e tic ile r 8 4 ,1 4 8 , 149
y u k a r d a n b a k 16
y u r tta lk 5 5 , 6 1 , 2 9 4
y c e o to r ite 3 9
y k b o a ltm a 16 1 , 162
y k s e k m o d e rn lik 2 5 7 , 2 7 8
y z o to rite s i 9 4
y z y z e 13 7
y a k n l n a p o ris i 117
y a k n lk 1 1 1 , 112
y z y z e b irlik te lik 9 2 . 9 3 , 9 4 . 9 5
y z s z le tir ilm i b ir e y le r 191
y z s z l k 1 5 1 ,1 6 1
y a k n lk a t m a s 114
y z n k a y b o lm a s 190
y a k n lk e li i 144
y z n s ilin m e s i 157
y a k n lk /u z a k lk 182
y a ln z m o n a d 106
y a ln z c a b r le r in in y a p t n y a p n 163
y an y a n a v a r o lm a k 6 6
z a m a n s a lla tr m a 53
z a te n o r a d a o la n 9 6
y a n ls a m a la rn o lm a d m o d e r n lik 4 6
z a y f la m k a la b a lk la r 175
y a n n d a o lm a 2 5 , 6 6 , 1 3 7 , 161
y a n n d a v a r o lm a k 6 6 . 6 7
z e v k n e s n e le ri 2 1 7
y a n n d a y a a m a k 191
y a n l a n la m a k 180, 181
y a p v c a n ti- y a p 1 4 5 .1 4 7 , 1 6 5 , 166
yap v e ta rih 162
314
z e n g in e fa z la y o k s u la a z 4 3
z o rla u y m a 32
z o rla y c k u r u m la r 4 2
z u h a n d e n 181
Judith Butler
Z E R N E
T E O R L E R
bu
yana
to p l u m s a l
c i n s i y e t,
c in s e l
k im lik ,
p s i e ,
zne
o lu u m u v e b e d e n z e r i n e y a p t a l m a la rla d n s e l h a y a ta y n v e r m i
son
d e r e c e n e m l i b i r d n r o la n J u d i t h
B u tl e r ;
F o u c a u l t, D e l e u z e
v e L a c a n g ib i d n r l e r i n a t u f u k t a y r m , e le a ld k o n u l a n b u
d n r l e r i n n d a ta r t m tr . a l m a la n y la f e m in is t d n c e y e y e n i
b o y u t l a r k a z a n d r m a y a m a la y a n d n r , z e lli k le to p l u m s a l c i n s i y e d e r in
ta r t lm a s n d a
k ad m -erk ek
k u tu p s a l l m n
m u tla k
o la r a k
a l n m a m a s n
s a v u n u r . Z i r a B u d c r a g r e k a d n v e e r k e k , b ir t a k m z s e l n it e li k le r i n
b e lir le d i i s a b it k a t e g o r i l e r o la r a k g r l m e m e l i d i r . z n e n i n c in s e lli i, b u
t r d la y c v e s a b id e y ic i k a t e g o r il e r le d e il, p r a t ik le r e v e b u n l a r n y o l a t
a k c k im lik o lu u m l a n n a y a p la n g n d e r m e l e r l e e le a l n m a ld r .
B u d e r n
F o u c a u l t 'c u
z n e a n la y n d a n
h a re k e
tle z n e - i k t i d a r ili k is in i e l e a ld b ir a l m a . B u d e r b u k it a b n d a fa rk l
k a y n a k la r a y n e l e r e k
p a ra d o k sa m e rc e k
aym
F o u c a u l t n u n
a l m a s n d a
te h is e t ti i u n e m l i
t u t u y o r : E e r ik t i d a r s a d e c e z n e y i
k s d a y a n
d e il,
z a m a n d a z n e y i k u r a n te m e l u n s u rs a , o h a ld e h e r h a n g i b i r ik t id a r
ilik isi o lm a d a n
z n e n in
v a r o la m a y a c a m
s y le m e k
z o ru n d a y z .
P eki
e e r ik t i d a r i l i k ile r in d e n a z a d e b ir z n e d e n b a h s e d e n c y e c c k s e k , z n e le r in
i k tid a r a d ir e n e b i l e c e k l e r i n i y a d a ta b i o ld u k l a r n s y le m e m i z n a s l m m k n
o la c a k tr ? z n e b a s it a n la m d a i k t id a r n b i r r n m d r , y o k s a z n e y le
ik t i d a r a r a s n d a d a h a k a r m a k b i r ili k i m i s z k o n u s u d u r ?
B u tle r,
bu
so ru n u
g ib i d n r l e r i n
zm ek
z e re
k u ra m la rn a
H e g e l,
N ie tz s c h e ,
b a v u ru y o r; m u tsu z
F reu d ,
b il in ,
A lth u s s e r
k a r a v ic d a n ,
a r m a , z d e l e m e v e m e la n k o l i g ib i k a v r a m la r F o u c a u l t n u n k u r a m y la
i l e ti im e s o k a r a k p s i e i ik tid a r la o la n
ili k is in in b a s it b i r k a b u l le n m e
v e i s e lle t im e d e n ib a r e t o lm a d m v u r g u l u y o r . B u d e r b y le c e s z n
e t ti i m iz d n g s e ll ik le b a e t m e y e a l y o r, a n c a k b u n u
d ev re
b r a k m a y
d e il,
d e r i n le ti r ip
i n c e lt m e y i
d i e r k it a p la r n d a b a la tt iz g iy i s r d r e r e k ,
y a p a rk e n
h e d e f l iy o r .
htidam Psiik
onu
B u tl e r .
Y iin m 'n d a
d a z n e n i n k u r u l u u n d a p r a t ik le r i n , p e r f o r m a n s n v e d e i k e n z d e le m e
i l i k ile r in in n e m i n i ir d e liy o r . S o n u t a k a r m z a , i i n d e e itli e y l e m v e
z d e l e m e o la n a k la r b a r n d r a n , a k c l s a y e s in d e h e r t r l s a b id e tir ic i
s n n
ih la l
e d e b ile n ,
d e iim e
a k
b ir
zne
re sm i
k y o r ;
k ti d a n
s n r la y c v e d n t r c i m k n l a n n k e n d i b n y e s i n d e b u lu tu r a n , e y l e m s e l v e r e t i c i e n e r j is in i b u a n m a d a n a la n b i r z n e .
E. J. Hobsbawm
1780de Gnmze
Milletler ve Milliyetilik
" P R O G R A M . M T , G E R E K L K *
Iruletnc/ev.: Osman A ktn h a y/2 4 0 sayfa/tSB N U75-539-QJ.)-2
O n d o k u z u n c u v e y irm in c i y z y l ta rih i d e n in c e ak la g e le n ilk is im le rd e n
b in o la n
J . H o b s b a v m .
m ille rin ic a d m , ta m d a
E.
Mifktler re MUJiyctilik'u:,
y a ra tt
p a n ik t e n k u r u n p . o n u d a h a b i r
s o u k k a n l d e e r le n d ir m e y e a r y o r
A lic d d in $ e n c l. B irikim
Saul Newman
Bakuninden Lacana
A N T -O T O R T E R Y A N Z M
V E K T D A R IN
A LT ST
O LU U
te o r in in
kum
te m e l
d n r le r in in
y a p d a ry la
an a rist siyasi
m n a k a a la rn
te m e l
u n s u rla ry la
y z le m e y e
d a v e t e d iy o r o k u ru .
N c s v n a n ' n b u k it a b n d a , a d a s iy a s a l t c u n n i n e n n e m li m e s e le le r in e d a ir
o ld u k a d ik k a t t i , z g ii n v e k a v r a y g c y k s e k b i r t a r a n a b u la c a k
E r n e s t o L a c la u
Julia Kristeva
B e y in d e m i , k a lp te m i,
b e d e n s v la rn d a
m ? R u h
n e d ir ?
K o n u a n v a r l n d i e r k o n u a n v a rlk la rla b a v e b ir a n la m y ap s m d r ?
P e k i, a m z a n la m y a p la r n y o k e d e n b ir a ise, r u h u m u z a n e o lm u tu r ?
K ris te v a b u s o r u la r n , m o d e m v a rlk la r o la r a k i in d e b u lu n d u u m u z a n
te m e l s o m l a n o ld u u n u ile ri s r y o r ; s te lik ik n a g c d e o ld u k a y k s e k .
M odem
in s a n
g n l k
s r k le n m e k te d i r .
Bu
d e n e y im i n d e
k,
i se l
te le v iz y o n
y a a m n n
d iz ile r in in
knn
d u ygusal
iz in d e
a n ta jn d a ,
y aay an
m o d e rn
p e in d e n
k o a r. B u
yaam
isa,
Y o r k tu r . a m z n b u s im g e
k a z a n m a n n ,
h a r c a m a n n ,
haz
a lm a n n
d e n e y im i n d e b e lk i ac e k e r , a m a p i m a n lk
v e v ic d a n az ab d u y m a z , im g e le r e b o u lu r , im g e le r o n u n y e r i n e g e e r .
Y a a d h a y a l l e m i n d e , g s te r id e n o d a b ir p a y a lm a y a a lr. S y le m i
s ta n d a r tla rk e n , e d i m v e v a z g e i a n la m y o r u m l a r n n y e r in i a lr. B u n e d e n le
m o d e m n arss b u k a r m a a n n i in d e r u h u n u n e r e y e h a p s e tti in i b ilm e z . H a tta
r u h u n u k a y b e tm e k t e o ld u u n u n fa rk n a b ile v a ra m a z .
K risceva r u h u n y e n i h a s ta lk la rn n ta n s n b u r a d a k o y a r; z n e i in t e m
silleri v e a n la m s a l d e e rl e r in i k a y d e d e n r u h , y a n i p siik a y g t b o z u lm r u r ,
a l m a m a k ta d r. a m z d a tp k r u h u n u y it ir m e k te o ld u u n u b il m e y e n
in s a n g ib i, k e n d i b il in c i n d e o lm a y a n
b i r m e d e ts iz lik
a d r. a m z n
a k t r y3 da
t k e tic is i, im g e s e l y o k s u n lu k h a s ta l n a y a k a la n m tr .
T a n n n
a rd n d a n ,
m odem
in s a n
bu
k t r m l k t e n
p s ik a n a liz in
n asl
y z y l g iz e m c is in d e ; G e r m a i n e d e Safcl g ib i d a h a
X V 1I1. y z y ld a e n t e le k t e l g ir o la r a k y e r i n i a la n b i r k a d n n h r e t v e y as
tu t k u s u n d a ; a m z n is te ri i d e d i i S a b in a S p ie l r e in te m s ile b a k a ld ra n
b e d e n s e l h a fz a o lm a s n d a ; d e p r e s y o n u n d ilim k a d n lk k o n u m u ile b ir le tir e n
H c le n e D e u ts c h e u n a k y a p s n d a s r e r . A m a te m s il, ak v e z d e le m e
konusundaki
u ra k la n n d a
s o rg u la m a la r
bu
ta n la n n
H r is tiy a n h k - M u s c v i lik
d e r in le tir ir .
Bu
d e r in le m e n in
ile J o y c e , a k , e d e b iy a t,
z d e le m e z e ri n e z m le m e le r y e r a lr.
k u ts a llk
ve
Jacques Le GofF
Ortaada
Entelekteller
Iueteme/cv.: Mehmet A li KUbay/22} sayfa/IS B N 975-539-041-3
A y d n l a n m a a k l , k e n d i z o r b a y a n l a r n g i z l e m e k v e t a r i l i n k t d e n
iy i" y e
d o ru
b ir
ile rle m e
o ld u u n u
k a n tla m a k
i in
o rta a
k a r a n lk b ir a o la r a k g s te r ir . B u k ita p , o rta a n d a d i e r z a m a n la r
k a d a r k a r a n lk " v e a y d n lk o ld u u n u g s te r e r e k b u y a n lg y y k a n ,
b u g n y e n i lik d iy e a d la n d r d m z k im i d n s e l ta v r la rn g e m i te k i
k k e n l e r in e i a re t e d e n
b o z m a d r.
rn e in
b i r t r k a r - t a r i h a l m a s , b i r t r e z b e r
X II.
y z y ld a ,
g e z g in
o k u m u la r
d e n e b ile c e k
G o l i a r d l a r i i r l e r i n d e d z e n k a r t b i r t a v r i z l e y e r e k e r o t i z m e v e y o u n
b ir to p lu m s a l e le tir iy e y e r v e r m i le r d ir. G l b ir e v lilik k a r t a k m
o lu m u , d o a l a k te o ris i b u d n e m d e o r ta y a a tlm tr. A b la rd v e
H e l o s e i n y a s a k a k i k i e n t e l e k t e l i n d n c e l e r i n e u y g u n b i r h a y a t
k u r m a a b a s n n d n e m le r i n i a a n b i r r n e i d ir . O r ta a k a ra n l y la
b i r a r a d a v e k t l e y i c i b i r a n l a m d a k u l l a n l m a s n a a l lm s k o la s ti k
d n c e , e n s o n d n e m in d e g e r e k te n d u m u r a u rasa b ile , b ir d n e m
d in s e l d n c e n i n v e o n u n l a b i r l i k t e g e n e l d n d n y a s n n r a s y o n a l iz e e d ilm e s in h iz m e t e tm i tir .
Oftdfattti Entelektellerde
a n la tlrk e n ,
m odem
m ik ro k o z m o s
B a t a y d n n n
k lt r n
in s a n ,
dou
te m c ile r in i
"doa
ve
k o u lla n
o lu tu ra n
a k V 'm
ve
e v rim i
h m a n iz m a ,
ta r ih s e l
k k e n le ri
de
e le tire l b ir b i im d e s o r g u la n r . E n t e le k t e li n e m e k i o lm a k is te r k e n
a r is to k -ra tla n a s , s k o la s tik te n
k u ts a l c e h a l e t e g e r i d n ,
n iv e rs it
e n i n u lu s la r a r a s n i t e l i i n i y i t i r e r e k m i lli le m e s i v e p o l i t i k a t m a l a r n
a r a c h a l i n e g e l m e s i o r t a a d a n k n li d e i l e r l e m e " s a y l a m a y a c a k
g s t e r g e l e r i d i r . V e o r t a y a k a n h m a n i s t ti p i a n r i - e n t e l e k t a l i s t b i r
n ite lik g s te r m e k te d i r : B ilim s e l o lm a k ta n o k e d e b i, a k lc o lm a k ta n
o k i m a n a d r ; k a p a l a k a d e m i o r t a m n n v e s iy a s i i k t i d a r n a d a m d r .
G nm zn
oka
ta r t l a n
k u m u lla rn d a n
b iri o la n
n i v e r s i t e 'n i n
B a t o r ta a n d a k i k k le r i d e J a c q u e s L e G o f T u n b u k e y ifli in c e le m e s
in in e n ilg in y n le r in d e n b ir in i o lu tu r u y o r .
G nm zn
te k
tip
to p lu m la n m n
sun d u u
bayat
im k n la rn n
o k t a n t k e n d i i n e i n a n y o r s a n z b u k i t a p s iz e b a k a b i r e y i d e g s
t e r e c e k t i r : o k s e s li g e l e c e k ta s a v v u r l a r i m k n s z v e h a y a li d e i l d i r ;
in s a n lk ta r ih i b u n u n m m k n o la b ile c e in i g s te r e n r n e k l e r le d o l u
d u r . Y e t e r k i g e m i i m i z e , r e s m i t a r i h in g z l n k a r a r a k b a k a l m .
Antonio Negri
Devrimin Zaman
ItitYt'inp/arr: Ytruz Alogin/333 sayfa/ISSS 975-539-450-8
Devrimin Zmnin
im p a r a t o r l u k
o k lu k
ve
g ib i ik i a n a h t a r k a v r a m n n
s e rili in i iz le y e n b i r k ita p ; d n r n
o r ta y a
k n v e
Zmnimi Oluumu b a lk l
y a z s y la ,
k i t a b n d a n o lu u y o r .
Y a z a r b u m e t i n l e r d e , M a r x r " k a p i ta l is t l o la r a k z a m a n " n o s y o n u n a
ili k in , b iz z a t g e li tir d i i p r o l e t e r z d e e r l e m e " v e i b irli i h a l in d e k i
o k l u k k m e l e r i " g ib i k a v r a m la r a ili k in a p o r ia d e d i i fe lse fi z o r l u k la r
o k r a a k la y a c a k y e r d e , b u z o r l u k la r z e r i n d e y a z a r a k d n y o r ; k a p i ta l
iz m in z a m a n n n e g e m e n l i i n i te s p i t e d i p d e v r i m c i b ir z a m a n a n la y n e r i
y o r . N e g r i y e g r e . M a te r y a lis t , d i n a m i k v e k o l e k t i f b i r z a m a n a lg la y
o lm a k s z n d e v r i m i d n m e k
d a h i m m k n d e i l d i r ." B u y e n i z a m a n
d z e n i k a p i ta l iz m i n d n m n a n l a m a k i k il it n e m
ta r. E m e in
v e a r t d e e r i l l m e s i n d e k u ll a n l a n te m e l b ir i m a l m a s a a tid ir . A n c a k
k a p i ta l iz m i n b u z a m a n a n la y g e r e k e m e i s o y u ta in d i r g e r ; b a k a b ir
d e y i le e m e i n a r d n d a y a ta n e itlilik ; k o m p l e k s , r e t k e n g , n ic e lik s e l b ir
b ir i m e in d i r g e n m i , b y le c e n it e li in y e r i n i n ic e lik a lm o lu r . K a p ita liz m in
g e ir d i i d n m d e z a m a n , y a v a y a v a b ir l
o lm a
z e lli in i d a h i
y it ir m i , h a y a tn v e r e r i m i n z h a l in e g e lm i tir .
a rtk ' k r e s e l k a p i ta l iz m fa rk l
b o y u tl a r a u la m , i i n d e te m e l y n e t i m b i im i n i - m o n a r i , a ris to k r a s i v e
d e m o k r a s i - b a r n d r a n , s n r s z v e m e r k e z s iz b i r im p a r a t o r l u k h a lin i a lm tr .
o k l u k d a i m p a r a t o r l u u n z n e s i d ir . o k l u k a r l k h r m p a r a to r lu u n t e s
in d e b i r " d a n " m n o lm a d n k a b u l e d e c e k , i e r i d e n o m k e m ir e c e k v e
m p a r a to r lu u n siy si b il e e n le r i n in k o m p o z i s y o n u n d a d e i i k lik l e r ta le p
e d e c e k t i r . . . N e g n 'n i n z a m a n fe ls e fe s in d e y o k s u llu k v e a k d a b i r b i r i n e s k c a
b a ld r . A k k u r u c u o n t o l o j i k b ir g ii ti ir . liy o p o J itik b ir g : z a m a n n v e
u z a m n k u r u c u s u , o r t a k o la n n k u r u c u p ra k s s id ir.
e li k i v e a n t a g o iz n b i im l e r i i in d e y a y o r u z ," d e r N e g r i . B u r a d a
k o m n ist
z .n a n
h a k i k a ti
vc
k a v ra m
b iz e
g v e n li
b ir
fiz ik s e l z a m a n
y r n g e s i o l m a k ta n o k . la v a f i e k le r v c p a r la m a la r o la r a k g r n e c e k tir ."
B u k it a b n d a h e r b l m h a v a i f i e k le r d e n v e p a r la m a la r d a n o lu m a k ta d r
Z anunm uzn en nem li drlendcn binim i kalem inden km youn telsefl bir bildin.
F. Janesor
B u r u d a t a m a m e n f r r k l b i r N e g n k e y f e d iy o r u z , fe ls e f i h a r ta t e o l o j i k h r s o r u n s a l n d e r in
li k l e r i n e g m lm b i r N e g r i. B u k i u b o k u m a k a rt. N e g r i ' n i n k r e s e l k a p it a liz m i a n a liz
e t t i i . e ld e n e le d o la a n I n p a r a t o r iu k 'u n a u y g u n b i r a r k a p la n s u n u y o r .
S.
Zi i t