You are on page 1of 322

Z Y G M U N T BAUM AN

1920'de Polonyada doan B aum an srasyla faizmi, sosyalizmi ve kapitalizmi


eletirel bir mesafeyi koruyarak yaam ve hibir zaman bamsz entelek
tel kiiliinden taviz verm em itir. 1% 8 de Polonyadan sm r d edilmes
inin ardndan srail'e, oradan da Leeds niversitesi Sosyoloji Krsiis'n
bana gem ek zere Britanya'ya gitmitir. Bu grevini 1971-1990 aras
baaryla srdren B aum an, ilk yllardan itibaren hem en h er konuda sosy
olojik bakn erevesini genileten eserler vermitir. Baum an genellem eleri
seven bir yazardr; am a yntem bilim ve kavram tartmalar yerine dorudan
toplum la ilgilenir. Eserleri b ir sorun ve tehis etrafnda dner. Bu anlamda
Britanya geleneinden kopar. G m enlii, ncelleri K. M annheim , A. Lwe.
N . Elias gibi ona da, am pirik ve pragm atik bir gelenein ekillendirdii ada
kltrne dardan bakm a im kn verm itir. Ayrca onlar gibi, hakikat ve
ahlk sosyolojiye tar.
Bauma kltr ve iktidarn zm lem esine zel nem verm i ve bu ere
vede toplum , ideolojiler, milli kim likler, devlet, aldaki seim, m odernzm ve
postm odernizm konularn ele alarak sosyolojiye yeni b ir soluk getirm itir.
Yaymlanan kitaplarndan bazlar unlardr: Between Class anl lite: 71te
Evolution o f the British Labour Movement (1972); Towards a Critical Sociology:
A n Essay on Commonsense and Emancipation (1976); Socialism: The Active Uto
pia (1976); Memories o f Class: The Pre-History and After-Life o f Class (1982);
Legislators and Interpreters (1987) [ Vasa Koyucular ile Yorumcular, ev. K. Atakay. M etis Yay., 1996]; Freedom (1988) | zgrlk, ev. Vasf Erenus, Sarmal
Yay., 1998|: Modernity and the Holocaust (1989) | Modernlik ve Holocaust, ev.
Sha Sertabibolu, Sarmal Yay., 1997]; Modernity and Ambivalance (1991)
[Modernlik ve Mphemlik. ev. smail T rkm en, Ayrnt Yay., 2003]; Mortal
ity, Immortality and Other Life Strategies (1992) [liinlliik, lm szlk ve
Dier Hayat Stratejileri, ev. N urgl D em irdve, Ayrnt Yay., 2000]; Life in
Fragments-Essays in Postmodern Morality (1995) [Paralanm Hayat-Postmodert Ahlk Denemeleri. ev. smail T rk m en , Ayrnt Yay., 2 0 0 1 1; Postmodernity and its Discontents (1997) |Posmc></cr/ife ve Honutsuzluklar, ev. smail
T rkm en, Ayrnt Yay., 2000]; Globalization:The Human Consequences (1998)
[Kreselleme. ev. Abdullah Ylmaz, Ayrnt Yay., 1999] ve The Individualized
Society (2001) [Bireysellemi Toplum, ev. Yavuz Alogan. Ayrnt Yay., 2005|.
Ayrca ok sayda makale ve kitap eletirisi yazm olan Z . Bauma Moder
nity and the Holocaust kitabyla Amalf Avrupa Sosyoloji ve Sosyal Bilim ler
dl'ii almtr.

A yrna: 204
tikflemc Dizisi: 112
P a san o d e m Etik
Zygmunl Baumm

Kitabn zgn Ad
Pcstmodan Ehies

ngilizce'den eviren
Al<v Tirker
Y aym a Hazrlayan
Mehmet Kfitlt
Dzelti
D ili elik
1993 bv Z ygnunt B aum an
Bu kitabn T rke yaym haklan
A yrna Y aynlarna aittir.
Kapak llstrasyonu
Srvtiif Allan
Kapak Tasannu
Anlat Kahraman
Kapak D zeni
Giikfe Alpa
Bask
Kayhan Matbaaclk San. vcTic. Lltl. ii.
Davtpofa Cad. Gven San. Sit. C Blok No. :244 Topkapt /st.
Tel.: <0212) 6 1 2 31 85
Birinci Basm 1998
kinci Basm 2011
Bask A dedi 2000
ISBN 978-975-539-181-6
Sertifika N o .: 10704

A Y R IN T I Y A Y IN LA R I
H obvar M ah. C em al N adir Sok. N o.:3 Caalolu - stanbul
' T el.: (0212) 512 S 00 Faks: (0212) 5 1 2 1 5 11
w w sv.ayrm ayayinlan.com .n- A info@ ayrinriyayinlari.com m

Zygmunt Bauman

Postmodern Etik

AYUNT1

NCELEME DZS
YEL P O L tT IK A //P .> rrto
M A R K S . F R E U D V E G N L K HAY ATN E L E S T IR IS I'B .B onn, e t K A D IN L IK
A R Z U L A IU /R C m rnd / NASIL S O SY A L Z M : H A N C I YEL? N N TN S E L L K / . ftA m e t IK IU IN 'E
D O R U /R . Ipilunu -u/ Y A R I N /
D EV LETE KALI T O P L U M T
EDEB Y AT
K U R A M I /T B tg k u n e t E Z L E N L E R N P E D A G O JS //' F m tt e t SAN A Y S O N R A S I T O P Y A L A R /ft
Frmktl M K E N C E Y D U R D U R U N ! / T. . i l a m e t Z O R U N L U E T M E H A Y IR / C B o ka e t SESSZ
Y I IN L A R IN G L G E S N D E YA DA T O P L U M S A L IN S O N U /JI BamtnUtud e t Z G R B R T O P L U M D A
B L M //' F yaA m l e t VAH SA V A IN IN M U T S U Z L U U /P C la s m e t G S T E R T O P L U M U VE
Y O R U M L A R /G . D eten! *
A IR E K M /L S t# l e t C N S E L ID D ET /.-1. O v b / i ' A L T E R N A T F
T E K N O L O J I/D . Dla m * ATE VE G N E /! e t O T O R T E / . S a n n e t T O T A I.il A R I Z M /S
T rnny e t S L A M 'IN B L N A L T IN D A K A D IN /E A y S M a h *
M EDYA VE D E M O K R A S /J. U ta ,t e t
O C U K H A K L A R l/ r f. B. FatH tu e t K T E N S O N R A / r r . R BMrtm e t S IN IR L A R I Y IK M A K '.W
M A n e t K A P TA LZM , SO SY A LZM . EK O LO J A t i r e e t A V R U P A M H R K E Z C IL IK /S. Amin e t AHLAK
V E M O D E R N L K 'R . PmtU ' G N D E L K HAYAT K IL A V U Z U /S / e t SVL T O P L U M V E D E V L E T /
D a . I- K rem e t T E L E V Z Y O N : L D R E N E L E N C E /N ftu u re *
M O D E R N L N S O N U L A R I.'A .
a n e t DA H A A Z D E V L E T D A H A O K T O P L U M ' . O m u a e t G E L E C E E BAKM AK. .T/ . i l l a ! -
Hnhnrt e t M EDYA. D EV L E T V E U L U S /R 6'M n n g n * M A H R E M Y E T N D N M /A CuM ru e t
T A R H VE T N / / K a n i e t Z G R L N EK O LO JS / e t D E M O K R A S V E SVL T O P L U M /J
K'fjnr e t u H A N K A L P L E R M Z / . C a n m l e t AKLA V E D A /P Frjm t .( e t B E Y N FAL EB EK ESI/A
M m tU n e t K TSA D I A K L IN E IE T IR IS I/A t i r e e t M O D E 1L N L N S IK IN T IL A R I/C ! ' '
G L D E M O K R A S /B . B a ta e t E K R G E ' Simi e t K T L N EFFA FLI I//. Bmulllmd '
E N T E L E K T E L / . S s J e * T U H A F HAV A/A R e t Y E N Z A M A N L A R /S . H u ll- M p t^ u a e t T A H A K K M
VE D R E N S A N A T L A R I // S a n e t S A LI IN GASPI T : e t S E V G N N B L G E L /A . f-mkt
e t K M L K VE FA1LKL1LK/P itn m o lly e t A N T IP O L T K A D A P O L IT K A /C .Mtlyun e t YE N B R
S O L Z E R N E T A R T I M A L A R /H . * * 1
D E M O K R A S VE KAPTA Z M 'S k m t n - H C inin e t
O L U M S A L L IK . R O N V E D A Y A N I M A /R R a t y e t O T O M O B L N E K O L O JS I/P F a m J-C M a u n e t
P M E . G ID IK L A N M A V E SIK IL M A Z E R N E /.! Ihllp e t M K A N S IZ IN P O L T K A S I'/. R a m a
e t G E N L E R N HAYAT B LGS a KTABI li'ir tjr m e t EK O LO JK B R T O P L U M A D O R U ',
B a U m e t D E O L O J/ / ' l a l a m e t D Z E N V E K A L K IN M A KISK A CIN D A T R K Y E /.! / / e t
A M E R K A // HmJnlM e t P O S T M O I)E R N Z M VE T K E T M K L T R /,M F a n l m n m - * E R K EK
A K IL /G . U tytl e t B A R B A R L IK /.W. H a tif e t KAM U SAL N S A N IN K /R Som rll e t P O P L E R
K L T R L E L /D R e m e t B E L L E N Y T R E N T O P L U M / R.Jttvby e t G L M E /H . Bagum e t L M E
K A R I H A Y A T/N . O B m m e t SVL T A A T S Z L K /D rr.:V Cuj.ii * A H LA K Z E R N E T A R T I M A L A R //,
S 'u tu ll e t T K E T M T O P L U M U //
e / EDEB Y AT V E K T L K . G . B uuill e t fc M C L
HASTALIK U M U T S U Z L U K /S K ahtuaal e t O R T A K B R EY LER O L M A Y A N L A R IN O R T A K L I IM
Lingi e t VAKT L D R M E K /P !r)vr.hanl e t VATAN A K I/, ./ e t KM LK M E K A N L A R I/ D. -
R itim e t D O S T L U K Z E R N E -' . L fu h e t K S a L K IL E R /H . L F A l l e t K A D IN L A R N E D E N
Y A Z D IK LA R I H E R M E K T U B U G N D E R M E Z L E R :/ D a l a e t D O K U N M A /G . I n i p n v i e t T R A F
E D L E M E Y E N / /. Bitimlim e t F L R T Z E B J N E /.!. Plilp: e t FELSEFEY Y A A M A K /. Btllingnm
' P O L T K K A M E R A /. R p m -D . K rlln a e t C U M H U R Y E T L K //! Y/l e t P O S T M O D E R N T E O R I/S
Bftfl-D K lla e t M A R K S Z M V E A H L A k 'S D la e t VAH ET K A V R A M A K //,P R m num n e t S O SY O L O JK
D S N M E K /Z . B m u i m e t P O S T M O D E R N E T K /Z Bmuun e t T O P L U M S A L C N S Y E T VE K T D A R /
K .I P O n r i / e t O K K L T U R L Y U R T T A L IK /IP Kymliha e t K A R ID E V R M V E S Y A N /H . .
e t K U S U R S U Z C N A Y E T // IW n N ,W e t T O P L U M U N M tD O N A L D L A T IR II.M A S I'G . ICjct
K U S U R S U Z N H L S T ' . ! . e t H O G R Z E R N E /A L . e t 21. Y Z Y IL A N A R Z M /
D a . : l Pm ki - I R a m e t M A IO C TN Z G R L K E T I I/G G B m ttn e t M EDYA VE G A Z E T E C L K T E
ETK S O R U N L A R -D a. A . BeUry f t . (
e t HAY ATIN D E E R .'/ H am t e t P O S T M O D E R N Z .M N
Y A N IL S A M A L A R I/T. liaglam e t D N Y A Y I D E T R M E K Z E R N E / /. U w y e t K Z N '81/
S.mirn e t TAH AYYL G C N Y E N D E N D N M E K / .. / R M n m C -J Knnlll e t C K U L U
S O S Y O L O J/.! < utun I- .! SaulH- e t a iE P S Z L K . A N A R VE G E R E K L K /' . S-tavrlI e t K E N T S Z
K E N T L E M E '. . R v k tlm e t Y N T E M E K A R I/P Fym bant e t H A K K A T O Y U N L A R I// H>r//lr. e t
TO P L U M L A IL N A SIL A N IM S A R ? //? e t O L M E IIA K K I/S . / ro jlu e ! A N A R Z M N B U G U N /
D a.: Ih m -lu n y ,, O n/a *
M E L A N K O L K A D IN D I R / . R in ka l e t SYAH A N 'L A R I II e t
M O D E R N I Z M , E V R E N S a L K VE B R E Y / . B n tlu M e t K L IU R E l E M P E R Y A L Z M 'i T o n lu m e t
G Z N V C D A N I/R . Sauelt
K R E S E L L E M E /Z . e t E T E G R /.!. B ity a e t D U Y G U T E S
T O P L U M /S . M a tm '; *
ED EB Y A T O L A R A K H A Y A T".! ' e t (M A J/K . K utnu e t M E K N L A R I
T K E T M E K // t'rr)' e t YAAM A S A N A T I/G . S m rrli e t A R Z U A I// K m \ e t K O L O N Y A L IZ M
P O S T K O IO N Y A L Z M /.! Lu,mhu e t K R E T E K Y A B A N '.!. M lip e t Z A M A N Z E R N E /N . liltm e t
T A R H N Y A P S K M /.!. AIiHrlmi' e t F R E U D SAVALARI/J. In m a ta e t T E Y E A D IM . . Blm dn
e t I4IST Y A PISA .C A N A R Z M N SYASET F E L S E F E S /T May e t A T E Z M / D /W * * - ^ A K
l L I K i a R / O ./ : A m tn v e t ['O S T M O D E R N L IK VE H t/ N U T S U Z L U K L A R I 'Z . B a n m " L M L L K .
L M S Z L K V E D E R HAYAT S T R A T E J L E R /Z . Bihhih/i e t T O P L U M VE D IL N H I'K . D lc lM , e t
K A H K A H A N IN Z A F E R 'B . S srJm e t ED EB Y A TIN YA R A T IL I I/P D u p m l e t PA R A L A N M I HAYAT '2
Ranttm e t K L T U R a BELLEK/J. Attnmn e t M A R K S Z M VE I I FELSEFES' p ;Y M.l'pu'i'
M A R K IN
H A Y A LETLER //. D auJu e t E R D E M P E IN D E '.L .A M /npr e t D E V L E T N Y E N D E N R E T M // S m em
e t A I)A SOSYAL B L M L E R F EI.SF.raSl e t K A R N A V A LD A N R O M A N ti/.A I. Rtkhin w PYASA/J.
d ' S i t l e t A N N E MF.LEK M I.Y O SM A M I1/L-. T llj.m e t K U T SA L N SA N /G .<tttn e t B il IN A L I INDA
D E V L E T /R D u n u e t Y A A D I IM IZ S E F A L E T '.! CLre e t YAAM A SANATI FELSEFES .! . S r lm m ,

iindekiler

G R : M O D E R N V E PO STM O D ER N
PE R SP E K T FT E A H L K ......................................................................... 9
A HLK SO R U M L U L U K L A R . E TK K U R A L L A R .................... 27
A. Ahlki belirsizlik....................................................................................... 29
B. Erik a m a z................................................................................................. 33
C. Gasp edilen ve iadesi talep edilen ahlki y a r g ................................ 4 1
D. Postm odendik: Etik kodu olmayan a hlk............................................45

II.

ELE G E R L E M E Y E N E V R E N S E L L K ........................................ 51
A. Evrensellilik ve ondan honut olm ayanlar......................................... 54
fi. Kklerinden koparlm benliin yeniden kklendirihnesi
59
C. Etik evrenselliin ahlki snrlar..........................................................63
D. Ahlki znenin yalnzl........................................................................ 7 1

III.

ELE G E R L E M E Y E N T E M E L L E R ................................................ 81
A. Gvensizlik zerine kurulan b in a ..........................................................83
fi. zgrlkten nce a hlk.......................................................................... 90
C. Temelsiz tem el.......................................................................................... 96
D. Sorumluluun dayanlmaz sessizlii...................................................100

IV.

K LN N A H L K B R L ...............................................................105
A. Ben-Sen asim etrisi..................................................................................109
fi. Yaknlk aporisi..................................................................................... 112
C. Okama olarak a h l k ............................................................................ 117
D. Ak hastalklar ve ilalar ve yeni ak hastalklar....................... 124

V.

A HLK B R L N T E S N D E ...................................................-... 137


A. ncnn yaratt deprem ya da toplumun d o u u............... 140
fi. Yap ve kar-yap.............................................................. 1..... ........... 144
C. Ahlki itkiyi rasyonelliin dna a tm a k
..............................148
D. Ahlki itkiyi estetik dna a tm a k ...................................................... 159
E. Yapnn ve kar-yapnn doal tarihi................................................ 164
F. Postmodern ayrlk.................................................................................170
G. Ulus-devletten k, kabilelere giri...................................................173

VI. T O PL U M S A L M EK N LA R :
B LSEL, E STETK , A H L K .......................................................... 178
A. tekini tanmak, teki hakknda bilgi sahibi olm ak.....................179
fi. Yan bamzdaki ya ra tk ...................................................................... 184
C. Gizemli sahte karlama sanat.......................................................... 188
D. Yabancnn aporisi.................................................................................194
E. Ahlki mekn oluturma: Bilisel mekn ykm a.............................. 201
F. Estetik m ekn................................................................
204
G. Oyun sahas olarak birliktelik.............................................................206
H. Ynetilen oyun sa h a s.......................................................................... 212
I. Ahlki mekn oluturma: Estetik mekn ykm a................................ 219
/. Kimsenin deil, benim topram...........................................................220

VII. ZEL AHLK, KAMUSAL RSKLER...................................... 226


230
A. Kstlayc balardan kurtulmu aralar................
B. Ahlki benliin teknolojik olarak gizlenm esi........................, ..........2 3 6
C. Risk toplumu: Teknolojinin son dura............................................. 241
..................................................... 253
D. Kendi kuyruunu yiyen y la n
E. Modernliin sorunlarna etik zmler aray............................... 2 6 2

VIII. GENEL BR BAKI: NHAYET BALANGI.........................269


A. Ahlki ilerleme mi? .............................................................................2 7 3
B. Yeni dnya dzensizlii ya da dnyann
yeniden meknlara blnm esi............................................................. 2 7 6
C . Gvensizlik ve zalim lik....................................................
282
D. Serseri ve turist: Postmodern tipler................................................... 2 8 9
E. Postmodern bilgelik, postmodern gszlk.....................................2 9 5

Giri:
Modem ve postmodem perspektifte ahlk

P aralanm varlklar en iyi. pa ra pa ra betim lenirler.


R a in e r M a r ia R ilk e

Adndan da anlalaca gibi, bu kitap, bir postm odern etik in


celem esidir, postm odern ahlk incelem esi deil.
Am a postm odern ahlk incelem esi olsayd, postmodern bir
dnyada yaayan erkeklerin ve kadnlarn karlatklar ve z
m eye altklar ahlki sorunlarn -g e re k gem ite titizlikle in
celenm i eski sorunlarn bugn brnd yeni biimlerin, gerekse
gem i kuaklarn bilm edikleri ya da fark etm edikleri yeni so
ru n larn - elden geldiince kapsaml bir envanterini karm ay he
defleyecektik. H er iki tr sorunun da eksikliini hissetmiyoruz.
Gnm zn ahlki gndem i, gem iin etik yazarlarnn nadiren
deindikleri ya da hi deinmedikleri m addelerle dolu. Bunun da
hakl bir nedeni var: Bu konular, o zam an insan yaantsnn bir
9

paras olarak ifade edilm iyordu. Bunu anlam ak iin, deerler ve


norm lar iinde, m uhataplarm kendi seim lerini yapm ak gibi can
skc bir ilen kurtaracak, genel kabul gren bir hiyerari olu
turm a umudu olm asa da, gndelik yaam dzeyinde ift ili
kilerinin, cinsel ilikilerin ve aile ilikilerinin -k urum sal olarak ye
tersiz bir ekilde belirlenm i olm alar, esneklikleri, deikenlikleri
ve krlganlklaryla nl ilikilerin; ya da bazlar her eye karn
varln srdren, bazlar yeniden canlandrlan ya da icat edilen,
sadakat ve kiisel davrana klavuzluk etm e konusunda yaran
birok g elen e in - bugnk kt durum undan kaynaklanan trl
trl ahlki m eseleden sz etm ek ycterlidir. Y a da dier uta b
tnsel olarak ada yaam n bugnk durumundan; ksmi ve tek
tarafl amalarn birbirini kesm esinden kaynaklanan ve eylem lerin
yaplanm a tarzlar nedeniyle nceden tanlam ayan ya da eylem ler
planlanrken grlem eyen, ei grlm em i, gerekten m thi b
yklkte risklerden sz edebiliriz.
Bu sorunlar bu alm ada sk sk gndem e gelm ektedir, am a
yalnzca, ada, postm odern dnem in etik dnnn yol ald
zemin olarak. Bu sorunlar ahlk zerine zgl postm odern pers
pektifin ierisinde olutuu yaant balam olarak ele aln
maktadr. Bu kitabn aratrm a konusu, postm odern etik pers
pektifinden bakldnda bu sorunlarn brnd biim ve onlara
atfedilen nemdir.
Bu alm ann asl konusu, postm odern perspektifin kendisidir.
Bu kitabn tem el sav, modern an zeletirel, sk sk kendini karalayc ve birok adan kendini ykc evresine ulam asnn so
nucunda (postm odem lik kavram nn kavram aya ve ifade etm eye
alt sre), daha nceki etik teorilerin (ama m odern an
ahlki kayglarnn deil) izledii birok yolun, km az bir sokak
gibi grnm eye balad; te yandan ahlki fenom enlere ilikin ta
mamen yeni bir anlayn yolunun alddr.
Postm odern y a z la ra ve postm odem lik zerine gncel ya
zlara aina olan okur, etikteki postm odern devrim in bu yorum unun
tartmal olduunu ve m m kn tek yorum un hibir ekilde bu
yorum olm adn derhal fark edecektir. Postmodern ahlk yak
lam nosyonu, fazlasyla sk olarak etik olann lm nn, etiin
yerini estetiin alm asnn ve bunu izleyen nihai kurtuluun kut10

sanm asyla ilikilcndirilm ilir. Etiin kendisi de, artk rm ve


tarihin p sepetine gitm eye mahkm olan tipik modern k
stlam alardan biri olarak yerilm ekte ya da alaya alnmaktadr; bir
zam anlar zorunlu grlen zincirlerin gereksizlii artk apak or
tadadr: Postm odern erkeklerin ve kadnlarn eksikliini hi de his
setm eyecekleri baka bir yanlsam adr bu zincirler. Postmodern
etik devrim inin bu tr bir yorum una bir rnek istenirse, G illes Lipovelsky'nin yeni yaymlanan Le Crpuscule du devoir (The Tw i
light o f Duty - devin Gn Batm ) (G allim ard, 1992) balkl a
lmasna gz atmak, yaplacak en kt ey olmaz. Postmodern
kurtuluun nl ozan. The Era o f the Void (Boluk a] ve E m
pire o f tle Ephem ericin [Geiciliin m paratorluu] yazar olan
Lipovetsky, davranm zn nihayet, ezici, sonu gelm ez devlerin,
emirlerin ve mutlak ykm llklerin son kalntlarndan da kur
tulduu / aprs-devoir' ana, post-deontik aa girdiim izi ileri
srer. am zda zveri dncesi m eruluunu yitirdi; insanlar,
ahlki ideallere ulamaya ve ahlki deerleri korum aya tevik edil
m iyorlar ve bunun iin kendi snrlarn zorlam aya istekli deiller;
politikaclar topyalar tamamen ldrdler ve dnn idealistleri
pragm atikleti. En evrensel sloganm z, Arla hayr!" Bi
zimkisi katksz bireycilik a ve sadece hossr talebivle s
nrlanan iyi yaam aray revata \k e n d i kendini kutlayan ve vic
dandan yoKsun oreyciKie oirletiinde, hogr kendini ancak
kaytszlk olarak ifade edebilir). dev sonras a ancak en kalnt
halindeki m inimalist ahlka izin verebilir; L ipovetskyye gre bu,
alklarla karlam am z ve beraberinde getirdii zgrlkten zevk
alm am z gereken tam am en yeni bir durum dur.
Baka birok postmodern teorisyen gibi Lipovetsky de, ara
trmann konusunu bir aratrm a kayna olarak, aklanmas ge
rekeni aklayan olarak sunm ak gibi ikili bir hala ilemektedir.
Yaygn olan davran betim lem ek, ahlki bir beyanda bulunm ak
anlam na gelmez: Bu iki yordam (procedure), postmodern ada
da, postm odern ncesinde olduu kadar farkldr. Lipovetskynin
tasviri doruysa ve bugn ahlki endielerden kurtulm u bir top
lumsal yaam la, artk herhangi bir olmas gereken tarafndan
* dev-sonras. (y.h.n.)
dev bilimi", ahlki devlerin toplumsal durum lara gre incelenm esi, (y.h.n.)

11

ynlendirilm eyen katksz bir olanla , ykm llk ve devden ay


rlm toplum sal bir ilikiyle kar karyaysak sosyologun grevi,
ahlki dzenlem enin, bir zam anlar toplum un kendi kendini yeniden
retm e m cadelelerinde kullanlan silah deposundan karlm asnn
nasl gerekletiini ortaya koym aktr. Sosyologlar toplum sal d
ncenin eletirel akm na dahilseler, grevleri bu noktada da son
bulm ayacaktr. Bir eyin, sadece var olduu iin doru olduunu
kabul etm eyecekleri gibi, insanlarn yaptklarnn, kendilerinin yap
m olduklarn dndklerinden ya da yapm olduklarn nasl
an latld k larn d an baka bir ey olm ad yargsn da veri kabul
etm eyeceklerdir.
Bu alm ann varsaym na gre, postm odem liin nem i, tam
da yukardaki trden aratrm ay im diye kadar olduundan daha
etkili bir ekilde yrtm eleri dorultusunda eletirel sosyologlara
salad frsattan kaynaklanm aktadr. M odernlik, kendi kendini
incelemeyi engellem e konusunda tuhaf bir kapasiteye sahipti; ken
dini yeniden retm e m ekanizm alarn yle bir yanlsam alar r
tsyle saryordu ki, bu rt olm adnda, olduklar haliyle bu m e
kanizm alar gerei gibi ileyem iyordu; m odernlik, ulaabilecei
eye ulam ak iin, nne ulalam ayacak hedefler koym ak zo
rundayd. Bu alm ann ele ald postm odern p e rsp ek tif, he
eyden nce yanlsam alar m askesinin ekilip karlm as anlamna
gelir; baz iddialarn yanl olduunun, baz hedeflerin ulalabilir
ve dolaysyla arzu edilir olm adnn kabul edilm esi anlamna
gelir. M odem elik felsefesinin ve politik pratiinin gzlerden giz
ledii hlki g kaynaklarnn bu koullar altnda grnr k
lnabilecei, te yandan gem iteki grnm ezliklerinin nedenle
rinin daha iyi anlalabilecei ve sonu olarak, toplum sal yaamn
ahlkilem esi ihtimalinin artrlabilecei -k im b ilir? - um udu bu a
lmaya yn verm ektedir. Postm odem lik ann tarihe ahlkn gn
batm olarak m, yoksa yeniden douu olarak m geecein
zaman gsterecektir.
Bence, postm odern etik yaklam nn yenilii, her eyden nce
tipik m odern ahlki kayglarn terk edilm esinde deil, ahlki so
runlar ele alm ann tipik m odem yollarnn (yani, politik pratikte
ahlki m eselelere zora dayal norm atif dzenlem eyle yant ver
menin; teoride ise felsefi olarak m utlak, evrensel ve temel otanr

aranm asnn) reddedilm esinde yatyor. Eliin en byk meseleleri


-in sa n haklar, toplum sal adalet, barl ibirlii ile kiisel yetke
arasndaki denge, bireysel davran ile kolektif refahn uyum
lulatrlm as g ib i- gncelliinden hibir ey yitirmedi. Yalnzca
yeni bir tarzda grlm eleri ve ele alnm alar gerekiyor.
A hlk, insann dnce, duygu ve eylem lerinin doru ve
yanl arasndaki ayrm la ilikili yn olarak ayrldysa, bu,
genel olarak modern an baarsyd. Y ararllk, hakikat,
gzellik , uygunluk" gibi, insan davrannn bugn kesin bir e
kilde ayrlan standartlar arasnda, insanlk tarihinin byk ksm
boyunca pek az fark grld ya da hibir ayrm yaplmad. Ender
olarak uzaktan baklan ve dolaysyla zerinde nadiren dnlen
geleneksel yaam tarznda, her ey ayn nem dzeyinde g
rlyor. ayn doru ve yanl terazisinde llyordu. Tm ve
heleriyle, yollarn ve aralarn btnl, hibir insan iradesinin ya
da kaprisinin kar kam ayaca gler tarafndan geerli klnm
gibi yaanyordu; yaam bir btn olarak lahi yaralmn rnyd,
lahi takdirin gzetim indeydi. zgr irade, varsa bile ancak -S t.
A ugustinein zerinde durduu ve K ilisenin elden geldiince en
gellem eye alt g ib i- yanl doruya tercih etme z
grlyd; yani T anrmn em irlerini ihlal etmekti: T anrnn bu
yurduu ekliyle dnyann yolundan ayrlm akt; ve detlerden
grnr bir ekilde sapan her ey bir ihlal olarak grlyordu. te
yandan, doru yolda olm ak bir seim meselesi deildi: Tersine, se
im den kanm ak - d e t olmu yaam tarzn izlem ek- anlamna
geliyordu. A ncak btn bunlar, gelenein kontrolnn (sosyolojik
deyile, bireysel davrana ynelik, dank olm akla birlikte, sk
ve her yerde hazr ve nazr olan komnal gzetim ve ynetimin)
giderek gevem esiyle ve artan sayda erkek ve kadnn yaamnn
ynlendirildii, karlkl olarak zerk olan balam larn artmasyla
birlikte; baka bir deyile, bu erkeklerin ve kadnlarn, henz ve
rilm em i ya da verilmi am a eksik olarak verilm i kimliklerle do
natlm alaryla-dolaysyla bu kim likleri kurm a ve hu srete se
im ler yapm a ihtiyacyla kar karya o la n - bireyler konumuna
gelm eleriyle- birlikte deiti.
H esaplanm as, llm esi ve deerlendirilm esi gereken, kiinin
sem esi gereken eylem lerdir, seilebilecek olan ama seilmeyen
13

br eylem ler arasndan setii eylem lerdir. D eerlendirm e, se


menin, karar alm ann vazgeilm ez bir parasdr; karar alan insann
hissettii, yalnzca alkanlkla hareket edenlerin nadiren zerinde
dnd bir ihtiyatr. Ancak deerlendirm eye balaynca, yararlnn m utlaka iyi olm ad ya da gzelin hakiki olmak
zorunda olm ad aa kar. Bir kez deerlendirm e ltleri so
rulm aya balandnda, deerlendirm enin boyutlar dallanm aya ve
birbirinden giderek uzaklaan ynlerde gelim eye balar. Bir za
m anlar tek ve blnm ez olan doru yol, ekonom ik olarak
makul, estetik olarak ho, ahlki olarak uygun" eklinde b
lnmeye balar. Eylem ler bir adan doru, baka bir adan yanl
olabilirler. Hangi eylem , hangi ltlerle deerlendirilm elidir? Ve
birden fazla lt uygulanyorsa, hangisine ncelik verilm elidir?
M odernliin douunun, mantksal olarak birbiriyle uzlam az
iki aklam as (m odern deneyim tartm am zn gndem ini baka
herhangi bir dnrden daha fazla belirlem i olan) Max W eber'de
bulunabilir. Bir yandan, m odernliin, ev ile iin ayrlm asyla ba
ladn reniyoruz; ilkesel olarak birbiriyle elien, (i dnyas
asndan doru ve uygun olan) verim lilik ve krllk ltleriyle,
(duygusal ykleri olan aile yaam iin doru ve uygun olan) ahlki
paylam ve zen standartlarnn ayn blgede karlam alar ve
bylece karar verm ek isteyen kiiyi byk bir ntphem lik iinde
brakma tehlikesini bertaraf eden bir ayrm dr bu. te yandan,
VVeberdcn, tam da drstlk en iyi politikadr, yaam bir btn
olarak ahlki anlam tam aktadr, yaamn hangi alannda olursa
oisun ne yaptnz ahlki olarak nem lidir diye vurguladklar ve
daha dorusu, yaam tam am en kucaklayan bir elik rettikleri ve
yaam n herhangi bir ynn gzden rak tutmay iddetle red
dettikleri iin Protestan reform cularn, ister istem ez modern ya
amn ncleri olduklarn reniyoruz. K ukusuz, iki aklam a
arasnda m antksal bir eliki var. Ama yine de, m anta ram en,
bu eliki, zorunlu olarak aklam alardan birinin yanl olduu an
lamna gelm ez. M esele tam da modern yaam n, mantktaki ya o
ya bu ilkesine uym am asdr. A klam alar arasndaki eliki, m o
dern toplum un, ylm adan am a bo yere kucaklanam az olan ku
caklam aya, eitliliin yerine tekbiim lilii ve m phem liin yerine
tutarl ve saydam dzeni koym aya alan ve bunu yapm aya a
14

lrken, durdurulm az bir ekilde, kurtulm ay baardndan daha


fazla blnm e, eitlilik ve mphem lik reten bir toplumun eit
gce sahip eilim leri arasndaki gerek atm ay doru olarak
yanstm aktadr.
M odernliin geliiyle birlikte tanrszlatklar ve dinsel dog
malar^ inanlarn yitirdikleri iin insanlarn giderek bireysel d
nm eye. kendileriyle ilgilenm eye ve kendilerini nem sem eye ba
ladklarndan sz edildiini sk sk iitiriz. Bu ykye gre,
m odem bireylerin kendi kendileriyle m egul olmalar seklcrlem cnin bir rndr ve dinsel inancn yeniden can
landrlm asyla ya da sekler olduu halde, m odern kukuculuun
saldrsna m aruz kalarak ypranm adan nce hemen hemen tam
hkim iyeti elinde bulunduran byk dinlerinkine benzer kapsaycla baaryla sahip kacak bir dnceyle onarlabilir. As
lnda balantlar bunun tersi bir srada grm ek gerekir. Modern
gelim eler, erkekleri ve kadnlar, hayatlarnn paralandn, herbiri farkl bir balamda ve farkl edim bilgisinc (progm atics) gre
peinde koulm as gereken, birbirine gevek bir ekilde bal
am alara ve ilevlere blndn gren bireyler durum una ittii
iindir ki, birletirici bir dnya grn destekleyen her eyi
kapsayc bir dncenin am alarna iyi hizm et etm esi ve do
laysyla hayallerini etkilemesi ihtimal d kalm tr.
te bu nedenle, gerek modern yasa koyucular gerekse modern
dnrler, ahlkn, insan yaamnn doal bir zellii olmaktan
ok, tasarlanm as ve insan davranna sokulm as gereken bir ey
olduunu hissettiler; bu nedenle her eyi kapsayan birletirici bir
etik -y a n i, insanlarn renebilecekleri ve itaat etm eye zor
lanabilecekleri tutarl bir ahlki kurallar b t n - oluturm aya ve
dayatm aya altlar; yine bu nedenle, bu yndeki en iten abalar
boa kt (nceki abalar ne kadar az baarl olduysa, o kadar
ok aba gsterdikleri halde). Kilisenin, imdi tkenm i ya da et
kisiz kalm olan ahlki gzetim inin brakt boluun, dikkatle
ve ustalkla uyum lulalrlm bir dizi rasyonel kuralla dol
durulabileceine ve doldurulm as gerektiine; inancn artk yap
madn akln yapabileceine; gzlerini drt aar ve tutkularn
bastrrlarsa insanlarn karlkl ilikilerini, inanla krletikleri,
yabani ve evcilletirilm em i duygularnn babo brakld d

nemlerde olduu kadar, hatta belki de o dnem lerde olduundan


daha ok ve daha iyi (daha uygar , barl ve rasyonel bir e
kilde) dzenleyebileceklerine itenlikle inandlar. Bu inanca pa
ralel olarak, artk T an rmn em irlerinin ardna gizlenm eden insan
yapm kkenini yksek sesle ve utanm adan ilan edecek ve buna
ramen (ya da daha dorusu bu sayede) tm rasyonel insanlarn
benimseyecei ve boyun eecei ahlki bir kod oluturm ak iin
durm akszn aba gsterildi. te yandan, insanlarn birarada ya
amalarn rasyonel bir ekilde dzenlem e -bireylerin zgr ira
delerini uygular ve seim lerini yaparken, yanl ve kt olana kar
doru ve uygun olan m uhtem elen seecekleri ekilde kalem e al
nan bir yasalar btn, bu ekilde idare edilen bir to p lu m - ara
yndan hibir zaman vazgeilm edi.
Erkeklerin ve kadnlarn m odern yaam koullarndaki varolusal durum lar eskisine gre son derece farkl olduu halde,
eski varsaym n - z g r iradenin kendisini sadece yanl seim lerde
ifade edecei, zgrln kontrol edilm edii takdirde her zaman
ahlkszln kysnda dolat ve bu nedenle iyinin dm an ol
duu ya da olabilecei varsaym nn- felsefecilerin kafasnda ve
yasa koyucularn uygulam alarnda hkm srmeye devam ettii
sylenebilir. zgr olduklarnda (ki modern koullarda zgr ol
mamak ellerinde deildir) bireylerin zgrlklerini yanl ynde
kullanm alarnn nlenm esi gerekecei, modern elik dncesinin
ve tavsiye ettii pratiin zmni, am a hemen hemen istisnasz var
saymyd. Ve bu hi de artc deil. Toplumun ileyiinden
sorumlu olanlarn, genel refahn muhafzlarnn gzyle yu
kardan bakldnda, bireyin zgrl kanlmaz olarak gz
lemciyi endielendirir; sonularnn tam am en ngrlem ez olmas
nedeniyle, srekli bir istikrarszlk kayna -d a h a dorusu, dzeni
salam ak ve gvenceye alm ak iin engellenm esi gereken kaos un
su ru - olmas nedeniyle batan kukuludur. Felsefecilerin ve y
neticilerin bak ise, yukardan bir bak -grevi dzenin ya
salarn yapm ak ve kaosu nlem ek olanlarn b a k - olm ak
zorundadr. Bu baka gre, zgr bireylerin doru olan yap
malarn salam ak iin bir tr zorlam a gerekliydi. Bireylerin m
nasebetsiz. potansiyel olarak kt itkilerinin kontrol altnda tu
tulmas -ierden ya da dardan: Rasyonel yetilerinin yardm yla
16

igdlerini bastrp doru yarglarn uygulayarak aktrlerin


kendileri tarafndan; ya da aktrleri, yanl yapm ann krl olm am asn salayarak ou bireyin yanl yapm asn ounlukla
nleyecek, rasyonel olarak tasarlanm dsal basklara maruz b
rakm ak y o lu y la- gerekliydi.
Aslnda iki yol birbirine sk skya balyd. Bireyler rasyonel
yetilerden yoksun olsalard, dsal uyanlara ve teviklere gerektii
gibi tepki verm eyeceklerdi, ne kadar ustaca ve hnerli olursa olsun
dlleri ve cezalar m aniple etm e abalar boa gidecekti. B i
reysel yarg gcn gelitinnek (bireylerin neyin kendi karlarna
olduunu grm elerini ve grdklerinde bu karlarn peinden git
melerini salam ak zere eitm ek) ile dlleri, bireysel kar ara
yn yasa koyucularn yerletirm ek isledikleri dzene itaati tevik
edecek ekilde idare etm ek, birbirinin koulu ve tam am laycs ola
rak grlm eliydi; ikisi ancak birarada anlaml olurdu. Ama le
yandan, amalar potansiyel olarak atyordu. Yukardan ba
kldnda bireysel yarg hibir zaman tamamen gvenilir ola
mazd ve bunun tek nedeni bireysel olm as ve bu nedenle kklerini
dzenin muhafzlarnn ve szclerinin otoritesinden farkl bir oto
riteden alm olmasyd. A yrca gerek bir yarg zerkliine sahip
olan bireyler, bir m dahaleye srf mdahale olduu iin hn du
yabilir ve direnebilirlerdi. Rasyonel bireylerin zerklii ve ras
yonel idarenin derklii (heleronom y) birbirinden ayrlamazd;
am a bar iinde birarada var olmalar da m m kn deildi. ster is
temez birbirlerine kenetlenm ilerdi, sonu ve gerek bir kalc bar
umudu olm akszn atm ak ve m cadele etm ek zorundaydlar. Be
raberliklerinin retm eye hi ara verm edii atm a, bir uta bask
olarak yaanan kurallara isyan etm e ynndeki anarik eilimin,
dier yanda ise genel refah n koruyucularnn akllarn elen to
taliter grlerin tohum larn atm aya devam etti.
Bu apoetik durum (apori: zel olarak, stesinden gelinemeyen
bir eliki, zlem eyen bir atm ayla sonulanan bir eliki) mo
dern toplum un kaderi olarak, itiraf edildii gibi insan yapm bir
yapnt olarak kalmak zorundayd -a m a kaderin onarlm az ol
duunu kabul etm em ek m odernliin en byk zelliiydi. Aporinin, henz zlm em i, am a ilkece zlebilir olan bir atm a
olarak; geici bir ba belas, m kem m ellie giden yoldaki kalnt
F ^ N /P o stfU H ter E tik

17

bir kusur, akln hkim iyetine giden yoldaki bir aklszlk kalnts,
akln ksa bir sre sonra dzeltilecek geici bir kusuru, bireysel
kar ile genei kar arasndaki en uygun dengenin ne olduu ko
nusunda henz tam am en giderilem em i bilgisizliin bir iareti ola
rak km senm esi, m odernliin tipik, belki de tanm layc bir zel
liiydi. Biraz daha aba, akln yeni bir baars bir daha hi
yitirilm eyecek uyum a ulalm asna yetecekti. M odernlik derin bir
yara aldn biliyor, ama yarann tedavi edilebilir olduunu d
nyordu. Bu nedenle ifal bir m erhem aram aktan hi vaz
gemedi. Bu inantan ve bu abalardan vazgem eyi reddettii s
rece ve reddettii lde m odernlik olarak kaldn syleye
biliriz. M odernlik atm a-zmne ve zm lenebilir ve zm
bekleyen atm alar dnda hibir elikiyi kabul etm em eye da
irdir.
Modern etik dnce, modern yasam a pratiiyle ibirlii iinde,
evrensellik ve tem el yazl bayraklar altnda byle bir radikal
zme ulam aya alt.
Yasa koyucularn pratiinde, evrensellik, egem enliklerinin
uzand blge zerinde bir grup yasann istisnasz hkim iyeti an
lamna geliyordu. Felsefeciler evrensellii, etik kurallarn, her in
san yalnzca insan olduu iin doruluunu tanm aya ve bylece
zorunlu grm eye sevk eden zellii olarak tanm lyorlard. ki ev
rensellik, gerekten birlem eksizin birbirine gz krpyor ve el edi
yordu. Am a, hibir szlem e hazrlanm ad, im zalanm ad ve
devlet arivlerine ya da niversite ktphanelerine yerletirilm edii
halde, sk ve verimli bir ibirlii iindeydiler. Y asa koyucularn
zora dayal tekbiim liletirm e uygulam alar (ya da niyetleri), fel
sefecilerin evrensel insan doas m odellerini zerine ina ede
bilecekleri epistem olojik zem ini salyordu: Y asa koyucularn
kltrel (ya da daha dorusu idari) yapntlarn doallatrm a
konusunda felsefecilerin gsterdikleri baar ise, hukuksal olarak
kurulan devlet-tebaa modelinin insan kaderinin cisim lem esi ve
som ut rnei olarak sunulm asna yardmc oluyordu.
Yasa koyucularn pratiinde, temeller, kurallara itaati makul bir
beklenti haline getiren, devletin zor kullanm a gc anlam na ge
liyordu: bu gcn desteini ald srece kuraln temeli salam olu
yordu ve temel bu destein etkililiiyle pekiiyordu. Felsefecilere
18

F M R K A /P o M m o d e r n E tik

gre, kurallarn temeli, o kurallara uym as beklenen kiiler u ya


da bu nedenle onlara uymann yaplmas doru olan ey olduuna
inandklar ya da buna ikna edildikleri takdirde salam olacakt.
Tem eli salam kurallar. Neden bu kurallara boyun em eliyim ?
sorusuna ikna edici bir yanl getiren kurallardr. Byle bir temelin
atlmas zorunlu grlyordu, nk derk kaynakl yasal/etik ta
leplerle karlaan zerk bireylerin bu tr sorular - v e her eyden
nce neden ahlkl olm alym ? so ru su n u - sormalar ok muh
temeldi. Ne olursa olsun, hem felsefeciler hem de yasa koyucular
bireylerin bu tr sorular sormalarn bekliyorlard, nk iyi ku
rallarn yapntsal olarak tasarlanm kurallar olmas gerektii var
saym na, zgr brakldklarnda bireylerin bir d etken ol
makszn iyi kurallar benim sem eye istekli olm alar gerekmedii
nclne, bireylerin ahlki davranabilm eleri iin ilkin ahlki dav
rann kurallarn kabul etmi olmalar gerektii ve bunun iinse
ilkin ahlki davrann ahlka dayal olm ayan davrantan daha
kabul edilebilir olduuna ve benim sem eleri islenen kurallarn as
lnda ahlki davrann ne olduunu tarif ettiine ikna edilmeleri
gereklii ilkesine gre dnyor ya da hareket ediyorlard. "Evrensellikte olduu gibi iki tem eller versiyonu da. birbirine ka
rm adan ibirlii yapyor ve birbirini tam am lyordu. Kurallarn
haklln yaptklar eyin gsterdiine ilikin popler inan zor
kullanm a kurum larnn grevini kolaylatracak, bu arada yasal
yaptrm larn am ansz basks, felsefi savn kuru dam arlarna kan
verecekti.
Genel olarak, direken ve inat, dayankl kurallar ve sar
slm az tem eller aray, canlln, hm anist projenin uygulana
bilirliine ve nihai zaferine duyulan inanca borluydu. Kalc e
likilerin olm ad bir toplum, m antn yapt gibi yalnzca doru
zm lere giden yola iaret eden bir toplum , yeterli zaman ve iyi
niyet olduu takdirde, nnde sonunda ina edilebilir. Doru ta
sarm ve nihai tez bulunabilir, bulunm aldr ve bulunacaktr. Byle
bir inanla, alazlanan parm aklar ok fazla acm ayacak, son dar
beler olm ayacak ve dnn m itlerinin boa km as, kifleri
bugn daha da byk bir abaya sevk edecektir. K usursuz ol
duu ileri srlen bir reete yanllanabilir, tekzip edilebilir ve red
dedilebilir. ama gerekten kusursuz bir reete, yeni araylar la19

mamen ortadan kaldracak bir reete (ilerinden biri bunu ke


sinlikle yapm aldr) aray engellenem ez. Baka bir deyile, m o
dernliin ahlki dnce ve pratiini, m phem olmayan, aporetik
olmayan etik bir kodun olanakllna duyulan inan harekete ge
iriyordu. Byle bir kod henz bulunm am olabilir. A m a bir son
raki kede kesinlikle bizi beklem ektedir. Ya da ondan sonraki k
ede.
Postm odern olan, byle bir olasla inanm am aktr; kro
nolojik bir anlam da (m odernlii yerinden edip onun yerini almak,
ancak m odernlik sona erdii veya yok olm aya yz tuttuu anda or
taya km ak, kendisini ortaya koyduunda moderrt gr imkn
sz klm ak anlam nda) post deildir; m odernliin uzun ve sa
mimi abalarnn yanl olduunu, aldatc grlere dayandn ve
- e r ya da g e - normal seyrini izleyeceini (karsam a ya da sadece
nsezi biim inde) ima etm e anlam nda; baka bir deyile, kendi
im knszln, um utlarnn beyhudeliini ve abalarnn verim siz
liini modernliin kendisinin gsterecei (henz gsterm ediyse) ve
kukuya yer brakm ayacak bir ekilde gsterecei anlam nda. Ku
sursuz -evrensel ve sarslm az temellere sa h ip - etik kod hibir
zaman bulunm ayacaktr; parm aklarm z ok sk yaktm z iin,
bu keif gezisine baladm zda bilm ediim iz eyi bugn bi
liyoruz: Aporetik olm ayan, m phem olm ayan bir ahlk, evrensel
olan ve nesnel temellere dayanan bir elik, pratik olarak imknszdr;
hatta belki de bir oxym oron, terim lerdeki bir elikidir.
Bu alm ann konusunu m odern zlem lerin bu postm odern
eletirisinin sonularnn aratrlm as oluturm aktadr.
Postm odern perspektiften bakldnda grldkleri haliyle,
aadakilerin ahlki durum un iaretleri olduunu ileri sryorum.
1.
nsan znde iyidir ve doasna uygun olarak hareket et
m esine yardm c olm ak yetcrlidir ve nsan znde ktdr ve
kendi itkileriyle hareket etm esi nlenm elidir eklindeki, birbiriyle
elien, buna karlk sk sk ayn iman gcyle dile getirilen id
dialarn ikisi de yanltr. Aslnda insanlar ahlki olarak m p
hemdirler: M phem lik yz yze insan ilikilerinin ilk sahnesinin
m erkezinde yer alr. Bunu izleyen tm toplumsal dzenlem eler
-rasyonel bir ekilde ifade edilen ve dnlen kurallarn ve dev
lerin yan sra iktidara dayanan kurum lar d a - bir yandan bu mp20

hcmlii yap m alzem esi olarak kullanrken, dier yandan onu m p


hem olm a ilk gnahndan arndrm ak iin ellerinden geleni ya
parlar. Bu son aba ya etkisiz kalr ya da zararsz hale getirm ek is
tedii ktl daha da artrr. nsan birlikteliinin esas yaps
dnldnde, mphem olm ayan bir ahlk varolusal olarak
imknszdr. M antksal olarak tutarl olan hibir elik kod, ahlkn
esas itibaryla mphem olan durum una uygun demez. te yan
dan, rasyonellik ahlki itkiyi hkm sz klam az; en fazla onu sus
turabilir ve fel edebilir; bylelikle iyi olann yaplm as ihtimalini
glendirm ek bir yana, zayflatr. D olaysyla ahlki davran garanlilcnem ez; ne insan eylem i iin daha iyi tasarlanm balam larla
ne de insan eylem inin daha iyi biim lendirilm i gdleriyle. Bu tr
garantiler olm adan ve bu garantilerin hibir zaman verilm eyece
inin, m kem m el bir insan gibi m kem m el bir toplumun da uy
gulanabilir bir proje olm adnn; tersini kantlam a abalarnn in
sanlktan ok zalim lie ve kesinlikle daha az ahlklla yol a
tnn farknda olarak yaamay renm ek zorundayz.
2.
Ahlki fenom enler doalar gerei gayr-rasyonel'dirler.
Ancak am a dncesinden ve kr-zarar hesaplarndan nce gel
dikleri zam an ahlki olduklar iin, aralar-am alar em asna uy
mazlar. Ahlki zneye, bir gruba ya da bir davaya saladklar ya
da salam alar beklenen fayda ya da hizm et ile de aklanam azlar.
Kurallara bal olduklar sylenebilecek bir ekilde dzenli, tek
rara dayal, m onoton ve ngrlebilir deildirler. Esas olarak bu
nedenle herhangi bir etik kod tarafndan kapsanam azlar. Etik,
Yasa gibi dnlr. Yasa gibi, taraf olduu durum larda uygun
ve uygunsuz eylem leri tanm lam aya alr. Pratikte ender olarak
ulat ideali, ayrntl ve mphem olm ayan tanm lar retmektir;
bu tanm lar uygun olan ve uygun olm ayan arasnda seim yapm ak
iin kesin kurallar sunacak ve m phem lie ve birden fazla yorum a
yol aabilecek gri b lgeler brakm ayacaktr. Baka bir deyile,
etik, hayattaki her durum da, saysz kt seenek karsnda bir se
enein iyi olduuna hkm edilebilir ve edilm elidir varsaymyla
hareket eder; dolaysyla, aktrler de olm alar gerektii gibi ras
yonel olduklarnda eylem rasyonel olabilir. A m a bu varsaym
ahlkta neyin gerekten ahlki olduu sorusunu atlyor. Ahlki fe
nomenleri kiisel zerklik alanndan iktidara dayal derk alanna
21

kaydryor. Sorum lulukla oluturulan ahlki benliin yerine


renilebilir kurallar bilgisini koyuyor. Daha evvel tekine ve ahlki
vicdana kar sorum luluun bulunduu, ahlki tavrn alnd yere,
yasa koyuculara ve kanun bekilerine kar sorum luluu yer
letiriyor.
3. A hlk slah olmaz, bir ekiide aporetiktir. M phem olm ayan
bir ekilde iyi olan pek az seenek vardr (bunlar da grece, an
lamsz ve varolusal nemi daha az olan eylerdir). Ahlki se
im lerin ou, elikili itkiler arasndan yaplr. Am a daha nem
lisi. sonuna kadar gtrlrse hemen hemen her ahlki itki ahlki
olmayan sonulara yol aar (daha tipik olarak, tekine ynelik
zen itkisi, sonuna kadar gtrlrse tekinin zerkliinin ortadan
kalkm asna, tahakkm e ve baskya yol aar); oysa ahlki aktr s
nrlar geniletm ek iin itenlikli bir aba gsterm ezse hibir ahlki
itki uygulanam az. Ahlki benlik m phem lik ortam nda hareket
eder, hisseder, eyler ve belirsizlikle lr. O halde m phem liin bu
lunmad ahlki durum , ahlki bir benlik asndan muhtemelen
vazgeilm ez olan ufkun ve uyarcnn topik bir varoluudur yal
nzca; etik pratiin gereki bir hedefi deil. Ahlki eylem ler na
diren tam bir tatmin salar; ahlki kiiye.yol gsteren sorum luluk
her zaman yaplm olann ve yaplabilenin tesindedir. Tersine y
nelik tm abalara karn, belirsizlik ahlki benliin durum una her
zaman elik edecektir. Aslnda, ahlki benlik, yaplmas gereken
her eyin yaplp yaplm adnn belirsizliiyle tannabilir.
4. A hlk evrenselletirilem ez. Bu cm lenin, ahlkn ancak yerel
(ve geici) bir det olduu; bir yer ve zam anda ahlki olduuna
inanlan eye baka bir yer ve zam anda kesinlikle ka atld; do
laysyla im diye kadar uygulanan her tr ahlki davrann zam ana
ve yere bal olduu, yerel tarihin veya kabile tarihinin kap
rislerinden ve kltrel icatlardan etkilendii eklindeki, sk sk dile
getirilen ve grnte benzer olan nerm eyle ifade edilen ahlki
grecilii zorunlu olarak desteklem esi gerekm ez; greci olan bu
nerme genellikle ahlklar arasndaki tm karlatrm alara ve her
eyden nce ahlkn tam am en tesadfi ve olumsal kaynaklarn
aratranlarn dndaki tm aratrm alara kar kan bir buyrukla
ilikilidir. B aka greci ve sonuta nihilist olan ahlk grne
kar kyorum ben. Bu kitapla dile getirilen ahlk cv22

Tenselletirilemez iddias farkl bir anlam tayor: M odern ada,


G leichschahung'a.* tm Farkllklar bastrm ak ve en nemlisi
ahlki yargnn tm yabani - zerk , zaptolunm az ve denetlenem ezkaynaklarn ortadan kaldrmak iin gayretli bir abaya girime ni
yetinin pek de iyi gizlenm eyen bir iln olarak ilev gren ahlki
evrenselciliin som ut bir eidine kar kyor. M odern dnce,
ahlki inanlarn ve kurumsal olarak, ortaya konulan eylemlerin bu
gnk eitliliini ve bireysel ahlki tutum larn gem ite sahip ol
duklar ve inatla srdrdkleri farkllklar tanm akla birlikte, bunu
iren bir ey ve bir meydan okum a olarak grd ve stesinden
gelm ek iin ok aba harcad. A m a bunu ak ak, kendi tercih et
tii etik kodu, farkl kodlara bal olan nfuslara geniletm ek vc
zaten hkim iyeti altnda tuttuu nfuslar daha iyi penesine almak
adna deil, gizlice, tm yerel arptmalar tahliye edecek ve yer
lerini alacak, tm insanl kucaklayacak tek bir etik adna yapt.
Bugn grdm z gibi bu abalarn brnebilecei tek biim,
ahlki benliin zerk sorum luluunun yerine derksel, dardan
dayatlan etik kurallar koym aktr (ve bu ahlki benliin yetkisizletirilm esinden, hatla yok edilm esinden baka bir anlam a gel
mez). D olaysyla bu abalarn btnsel etkisi ahlkn evrenselleirilm esinden ok, ahlki itkinin susturulm as ve ahlki ka
pasiteleri, ahlksz am alan da ierebilecek - v e ieren-, toplumsal
olarak tasarlanm hedeflere yneltm ek olm utur.
5.
Rasyonel dzen asndan ahlk irrasyoneldir ve yle ka
lacaktr. Tekbiim lilie ve disiplinli, egdm l eylem in talep
edilm esine ynelen her toplum sal btnlk iin, ahlki benliin
inat ve esnek zerklii bir skandaldir. T oplum un denetim m a
sasndan, dzenin iindeki kaos ve anari tohumu gibi; akln (veya
onun kendinden menkul szcleri ve tem silcilerinin), insan bir
likteliinin m kem m el dzenlenm esi olarak ilan edilen eyi ta
sarlam ak ve uygulam ak iin yapabileceklerinin d snr gibi g
rnr. B ununla birlikte, ahlki itkiler gerekten var olan
herhangi bir dzenlem enin idaresi iin vazgeilm ez bir kay
naktrlar: Tm toplum sal dzenlerin kalba dklm esini salayan
toplum salln ve tekilere balln ham m addesini salarlar. Bu
nedenle, ortadan kaldrlmalar ya da yasad ilan edilm eleri deil,
' Egdm lem e; birbirinin benzeri ve eiti klm a, (y.h.n.)

evcilletirilm eleri, ie yarar hale getirilm eleri ve kullanlm alar g e


rekir. Toplum sal idarenin ahlki benlie yapt m uam elede her
zaman grlen m phem lik bundan kaynaklanr: Ahlki benliin,
dizginleri tam am en braklm adan yeertilm esi gerekir; srekli ola
rak budanm as ve geliim i engellenm eden ve hayatiyeti k u
rutulmadan istenen biim de tutulm as gerekir. Ahlkn toplum sal
idaresi, ortadan kaldrm ay baardndan daha fazla m phem lik
yaratm adan edem eyen karm ak ve narin bir itir.
6.
Etik yasam adaki toplum sal abalarn m ulak etkisi gz
nne alndnda, ahlki sorum luluun - tekinin yannda ola
bilm ek iin teki iin o lm a k - benliin ilk gereklii olduu, top
lumun bir rnii deil, bir balang noktas olduu var
saylm aldr. ster bilgi, isler deerlendirm e yapm a, isterse ac
ekm e yoluyla olsun, teki ile girilen tm ilikilerden nce gelir
ahlki sorum luluk. D olaysyla hibir tem eli yoktur; hibir ne
deni, hibir belirleyici etkeni yoktur. V ar olm amasn islem ek veya
salam ak neden m m kn deilse, varlnn gerekli olduunu ikna
edici bir ekilde savunm ak da ayn nedenle mmkn deildir. Bir
tem el olm adnda, ahlka ynelik olarak nasl mm kn olabilir?
sorusu hibir anlam ifade etmez. Byle bir soru ahlkn kendisini
gerekelendirm esini ister; oysa ahlkn sebebi yoktur; gerekeleri
ve sebepleri ifade etm ek iin kullanlan terim lerin ortaya kt ve
anlam tad, toplum sal olarak idare edilen balamn ortaya
kndan nce gelir. Bu soru ahlktan kken belgesini gsterm esini
ister; oysa ahlki benlikten nce hibir benlik yoktur; ahlk nihai,
belirlenm em i m evcudiyettir; aslnda, eer varsa ex nihilo" yaratm
edim idir. Son olarak bu soru zm nen ahlki sorum luluun akla
kar bir gizem olduunu; zel ve gl bir dava yoksa benliklerin
normal olarak ahlki olm ayacaklarm ; ahlki olm ak iin ben
liklerin ncelikle oluturucu elerinin bazlarn brakm ak veya
azaltm ak zorunda olduklarn varsayar (ahlki eylem in tipik ol
mayan bir ekilde zverili olm as tem elinde, en yaygn ncl, vaz
geilen enin zkar olm asdr; burada kendi iin deil teki iin
olm ann doaya aykr olduu ve varln iki kipinin birbirine zt
olduu varsaylr). O ysa ahlki sorum luluk tam da kendini kurma
eylemidir. B ir vazgem e varsa, ahlki benlikten toplumsal benlie,
Hilikten, boluktan, (y.h.n.)

24

iin olm aktan sadece yannda olmaya giden yolda ortaya kar.
Tersini apak doruym u gibi gsterm ek, yzyllar sren iktidar
destekli yasal talim ve felsefi telkin gerektirdi.
7.
O halde yaygn kanaatlere vc baz postm odernisl yazarlarn
aceleci her ey uyar eklindeki zafer lklarna karn, ahlki
fenom enlere ilikin postm odern perspektif ahlkn greciliini or
taya karmyor. Etik kodlarn gzle grnr bir ekilde azaltlamaz eitlilii karsnda bu konuda yapabileceim iz hibir ey
yok gibisinden bir silahszlanm ay da talep edem ez veya dolayl
olarak tavsiye edem ez. Sz konusu olan tersidir. Modern toplumlar
evrensel elii gelitirm e m askesi altnda ahlki dargriill uy
gular. ktidara dayal herhangi bir etik kod ile ahlki benliin son
derece karm ak durumu arasndaki uyum suzluu ortaya koyarak
ve toplum un ahlkn esas yaratcs ve tek gvenilir bekisi olma
iddiasnn sahteliini gzler nne sererek, postm odern perspektif,
etik kodlarn ve nerdikleri ya da destekledikleri ahlki uy
gulam alarn greciliinin, bunlarn dargrl olarak aaladklar
kodlanm am ahlki durum un ve ahlki davrann deil, evrensel
lik iddasnda bulunan etik kodlarn politik olarak desteklenen dargriillnn sonucu olduunu gsterir. G rccilikle ba dertte
olan etik kodlardr; bu dert etik otoriteyi gasp eden kurumsal g
lerin kabile dargrllnn bir yansm asndan ya da tor
tusundan baka bir ey deildir. Politik olsun kltrel olsun, belirli
bir kurumsal iktidarn erevesini ve erim ini geniletm e yoluyla
eitliliin stesinden gelm ek (ahlki grecilie kar savaan mo
dem savalarn hep bir azdan talep ettikleri gibi), daha eksiksiz
bir ekilde ahlkn yerini etiin, ahlki benliin yerini bir kodun,
zerkliin yerini derkliin alm asna yol aabilir ancak. Post
modern perspektif iktidar destekli evrenselliin gelm esinin yakn
olduuna dair kehanetleri bir tarafa atarak, benzer bir ekilde yn
lendirilen evrenselletirm e ihtiyac bir yana, ahlki kapasitenin
toplumsal idaresinin tm farkllatrc etkilerini nceleye ortak
ahlki durum a varana kadar m itlerin kaln rtsn delmeyi ba
armtr. nsanlk apnda ahlki birlik dnlebilse bile, politik
gler alann etik iddialarla globalle-tirm enin nihai rn olarak
deil, ulus devletlerin, devlet aray iindeki uluslarn, geleneksel
topluluklarn ve gelenek aray iindeki topluluklarn, kabilelerin
25

ve yeni kabilelerin ve onlarn atadklar ve kendinden menkul sz


clerinin ve peygam berlerinin benden sonra tufan iddialarnn
yapskm nn topik ufku olarak; zerk ahlki benliin uzak (ve
dolaysyla topik) kurtulu m idi ve ahlki sorum luluunun ka
ntlanm as olarak; ahlki benliin, kam a istei duym adan, bu so
rum luluun iinde kalba dkld ve zaten onun kaderi olan,
hl yeniden kaderine atlm ay bekleyen ikin ve deitirilem ez
mphemlii cesaretle karlam a ihtimali olarak dnlebilir.
Bu tem alar kitap boyunca, her blm de farkl bir adan ele al
nacak ve aratrlacaktr. O kuru uyarm ak gerek: Bu aratrmann
sonunda hibir etik kod ortaya km ayacak; kitabn iinde bu
lunabilecek eylerin nda hibir etik kod dnlem ez. Ahlki
benliin durum una ilikin olarak postm odern bak asnn sa
lad trden anlayn ahlki yaam daha kolay klm a ihtimali
yok. En ok biraz daha ahlki klmas beklenebilir.
Dilin kat talepleri ile yazarn slah olm az kendine has d
ncesinin kural tanm azlna gsterilen sayg arasndaki ince den
geyi kurm ay bilen olaanst bir editr olan David R obertsn m
kem m el becerilerinden ve mesleine, adanm lndan drdnc
kez yararlanm ak benim iin byk b ir ayrcalk oldu.

26

Ahlki sorumluluklar, etik kurallar

D o a l d n y a k a d e r ve a n sla , te k n ik d n y a ra syo n e llik


ve en tro p iy le y n e tiliy o rsa , to p lu m sa l d n ya a n ca k
ko rku ve titre m ele r iin d eki b ir v a ro lu o la ra k n i
telenebilir.
D a n ie l B ell

Baz eylere nc kadar ok ihtiya duyulursa, o eylerin bulunmas


o kadar zor olur. Bu, genel olarak uyulm asn umut edebileceim iz
trden, genel kabul gren etik kurallar iin kesinlikle doru: Bu
kurallar, birbirim izin karsnda kendim izi gvenlikte hissedebilmemiz, birbirim ize yardm edebilm em iz, huzur iinde ibirlii ya
pabilm em iz ve birbirim izin varlndan korku ve kukuyla le
kelenm em i bir keyif alabilm em iz iin, birbirim ize kar tavrmza
-b izim tekilere kar tavrlarm za, ayn zam anda da tekilerin
bize kar tavrlarna- klavuzluk edebilir.
Bu tr kurallara fena halde ihtiya duyduum uzu her an his
sediyoruz. G nlk ilerimizi yaparken, tm ei dem em ilii iin
27

de, g kullanlarak dzeltilm em i ve deitirilm em i vahi do


ayla nadiren karlayoruz (yani oum uz); teknik mam ulleri o
unlukla, zerinde basit kullanm a talim atlar olan, sk sk ka
patlm siyah kutular iinde grebiliyoruz ancak; buna karlk,
yaam lar ve eylem leri bizim yaptklarm za bal olan ve bizim
yaptklarm z, yapabildiklerim izi ve yapm am z gerekenleri et
kileyen, grdm z ya da dndm z, tandm z ve ta
nm adm z, bitm ez tkenm ez gibi grnen bir yn baka insanla
birlikte yayor ve hareket ediyoruz - v e btn bunlar anlayam a
dm z ve kestirem ediim iz yollarla gerekleiyor.1 Byle bir ha
yatta, doa yasalarnn bilgisinden veya teknik becerilerden daha
sk ve daha youn bir ekilde ahlki bilgi ve becerilere ihtiya du
yuyoruz. A m a bu bilgi ve becerileri nereden edineceim izi bil
m iyoruz; bu bilgi ve beceriler bize sunulduu zaman da (eer su
nulursa), onlara tam am en gvenip gvenem eyeceim izdcn pek
em in olam yoruz. Bugnk ahlki durum um uzun en derin zm lem ccilcrinden biri olan H ans Jonas gzlem ledii gibi, kul
lanm nda bu kadar az klavuz olan bu kadar ok g hibir zam an
yoktu... B ilgelie, ona en az inandm z zam an -ihtiya du
yuyoruz.2
Son yllarda postm odernliin etik krizi olarak tanm lanan,
esas olarak bu talep ve arz farkdr. Birok kii bu krizin ok ge
rilere uzandn ve modern an etik krizi olarak adlandrl
m asnn daha doru olduunu syleyecektir. Ad ne olursa olsun,
bu krizin pratik ve teorik boyutlar var.
1. Daniel Bell'in szleriyle, d n y am zd a (Bell bu dnyay 'postendstriyel' olarak
betim lem eyi tercih ed er) insanlar giderek d aha ok doann dnda ve giderek
d a h a az m akinelerle ve eylerle birlikte yayorlar: ya ln zca birbirieriyle birlikte
yayorlar ve birbirieriyle karlayorlar... nsanlk tarihinin byk ksm iin ger
eklik doayd... Son 15 0 yl boyunca gereklik, insanlar tarafndan yaplan am a
eylem i bir dnyada, insann dnda bam sz bir va rl a dnen teknik,
aletler ve eyler haline geldi... im di gereklik, salt toplum sal dnya haline g e
liyor (Culture and Religion in a Postindustrial Age", E thics in a n A g e o f Pervasive Technology iinde, der. M elvin K ranzberg (Boulder: W estview Press,
1980), ss. 3 6 -7 ). G ereklik" dncesinin, yaam deneyim inin en anlalm az,
en inat v e ba a klm as en g yn an lam na geldiini kabul edersek.
Bellin aceleci genellem elerinin, ilk bakta grnd ka d ar abartl olm ad or
taya kacaktr. Z a m an iinde deien, bu an lalm azln odadr.
2. H ans Jonas, P hilosophical E ssa ys: From A ncie n t C reed lo Technological
M an (Englevvood Cliffs: P rentice Hail. 19 74 ), ss. 176, 1*78.

28

A . A H L K B E L R S Z L K

Krizin pratik boyutlarndan biri srf glerim izin byklnden


kaynaklanr. Bizim yaptklarm z ve dier insanlarn yaptklar, ne
dorudan grebildiim iz ne de tam olarak nceden dnebil
diim iz derin, uzun erim li ve kalc sonulara yol aabilir. Ey
lem ler ile sonulan arasnda, ikin, alelade alglama yetimizi kul
lanarak anlayam adm z m uazzam bir m esafe var -h e m zam anda
hem de u z am d a- ve bu yzden eylem lerim izin niteliini tm e t
kilerinin eksiksiz bir envanterini kararak lm em iz ok zor.5
Bizim ve tekilerin yaptklarnn, beslenen iyi niyetleri boabilen
ve ne bizim ne de baka birinin isledii veya dnd felaketleri
ve aclar getirebilecek yan etkileri, beklenm edik sonular
vardr. Bu sonular yz yze gelebilecek kadar uzun yolculuklar
yapm adm z veya birlikte uzun sre yaam adm z insanlar et
kileyebilir. O nlara istem eden, tasarlayarak deil bilm eden, kimse
zellikle ktlk istem eden, kt niyetle hareket etmeden ve baka
alardan ahlki olarak ayplanm ay hak etm eden zarar verebiliriz
(veya onlar bize zarar verebilir). Eylem lerim izin sonularnn a
pnn yannda, sahip olabileceim iz ahlki im gelem kk ka
3. A nthony G iddens modernlii bir risk kltr olarak nitelem e noktasna v a
ryor: Risk kavram hem profesyonel olm ayan aktrlerin hem de teknik u z
m anlarn ahlki dnyay d zen lem e biimi iin tem el hale geliyor... G e m odern
dnya... dnyann sonudur, kan lm az bir ekilde felakete yneldii iin deil,
nceki kuaklarn karlam ak zorunda olm adklar riskleri getirdii iin [M o
de rnity a n d S elf-Identity: S e lf a n d S ociety in th e Late M odern A g e (C am bridge:
Polity Press, 1 9 9 1 ), ss. 3-4 ]. A m a Ulrich Beck, kr eylem in (son d e re ce kar
m ak olan ada toplum larda eylem ler d eta ku ru m sa I o la ra k gz baldr)
dourm ak zorunda olduu risklere ve tehlikelere ilikin nc alm asnda,
"sal bozann ve ya doay m ahvedenin n e olduu kiinin kendi duygular
ve y a gzleriyle tan n am az, diyordu. Etkiler insann dolaysz alg la m a g
cnden btnyle kaar. O d ak noktas giderek kurbanlarn ne grebildii ne de
alglayabildii tehlikeler zerindedir; tehlikeler baz durum larda etkilenenlerin
yaam sreleri iinde deil, ocuklarnn yaam sreleri iinde etkilerini gs
terirler" [R isk S ociety: Tow ards a N e w M odernity, ing. ev. M ark Ritter (Londra:
S a g e , 1 9 92 ), s. 27]. Bu tehlikeler hareketten nceki hesap lam ann bir paras
deildir ve olam az; eylem in nedenleri ve niyetlerinde yer alm azlar. nsan e y
lem lerinin zararl etkileri kastszdr. Bu nedenle ahlki bir kiinin bunlardan
nasl kanabilecei ak deildir. N asl olup d a n e d e n li eylem lere ayrlm olan
ex p o s t facto [sonradan yaplm olup ncekileri d e kapsayan, .n.] bir ahlki
deerlendirm enin konusu olabilecekleri bile ak deildir.

29

labilir. G em iten m iras aldm z ve itaat etmeyi rendiim iz az


sayda, am a test edilm i ve gvenilir etik kural da etkisizletirirler.
Bu kurallarn hepsi gzm zn grd, elimizin erdii insanlara
nasl yaklam am z gerektiini ve bu insanlar zerindeki grnr ve
tahmin edilebilir etkilerine bal olarak hangi eylem lerin iyi (ve do
laysyla yaplm as gereken) ve hangilerinin kt (ve dolaysyla
kanlm as gereken) eylem ler olduunu sylerler. Bu kurallara ti
tizlikle uysak bile, evrem izdeki herkes de bu kurallara uysa bile,
felaket getirici sonularda kanlacandan emin olam ayz. Etik
aralarm z -ah lk i davran kodu, kararlatrm adan uyduum uz
kurallarn to p lam - bugnk etkilerim izin lsne gre ya
plmamtr.
Bir dier pratik boyut, zamanm zn nl (ve gurur duyulan)
titiz i, uzmanlk ve ilev blm nedeniyle hemen hemen her gi
riim in, her biri iin sadece kk bir parasn yapan birok kiiyi
ierm esinden kaynaklanm aktadr; iin iine karan insan says o
kadar byktr ki, kim se nihai sonucun yaratclm (ya da so
rum luluunu) stlendiini akla yatkn ve ikna edici bir ekilde
ilen srem ez (ya da bununla sulanam az). Gnahkrlarn olmad
gnah, canilerin olm ad cinayet, sulularn olm ad su! So
nucun sorum luluu, tabir caizse, hibir yerde doal limann bu
lamadan yiizer. D aha dorusu su o kadar incelm i bir ekilde ya
ylr ki, ksmi aktrlerin herhangi birinin en gayretli ve iten
zincelem e ya da pimanl nihai durum da pek az eyi de
itirecektir -deitirebilirse tabii. B iroum uz iin, ok doal ola
rak, bu beyhudelik, insan abalarnn nafilelii inancn besler ve
bu nedenle zincelem e ve hesaplam a abasna hi girm em enin ye
terli bir nedeni olarak grnr.
Dahas, hayat boyu icra ettiim iz iler, her biri farkl bir yerde,
farkl insanlar arasnda, farkl zam anlarda yaplan birok kk ie
blnm tr. Bu ortam larn her birindeki m evcudiyetim iz, ilerin
kendileri gibi paraldr. H er ortam da yalnzca bir rolle , oy
nadm z birok rolden biriyle ortaya karz. Bu rollerin hibiri
benliklerim izin btnn ele geirm i gibi grnmez; hibirinin
btn ve biricik bireyler olarak gerekten olduum uz eyle
zde olduu varsaylam az. Bireyler olarak yerim iz doldurulam az,
am a rollerim izden herhangi birinin oyuncusu olarak yerim iz dol
3

durulabilir. H er role, lam olarak hangi iin nasl ve ne zaman ya


placan gsteren bir zet ilitirilm itir. zeti bilen ve iin ge
rektirdii becerilere vkf olan herkes ii yapabilir. Dolaysyla,
ben (yani bu tikel oyuncu) ekilirsem ok fazla bir ey de
im eyecektir: Benim braktm boluu hem en baka biri dol
duracaktr. Biri bunu nasl olsa yapacak -b izd en istenen iin
ahlki olarak kukulu ya da naho olduunu anladm zda ken
dimizi byle avuturuz ve haksz da olm ayz... Yine sorumluluk
yzm ektedir. D aha dorusu role aittir, o rol oynayan kiiye
deil -b y le sylem em iz gerektii hatrlatlr bize. Ve rol kiinin
kendisi deildir -sad ece i srasnda giydiim iz ve gnlk a
lmamz bittiinde kardm z i giysileridir. Formalar, giyenleri
esrarengiz bir ekilde ayn gsterir. Form alarda da, onlar gi
yenlerin yaptklar ite de kiisel hibir ey" yoktur.
Am a insan her zaman byle hissetmez; rol oynanrken oluan
ie ait tm lekeler yalnzca i giysilerinin stnde kalmaz. Zaman
zaman am urun vcudum uza da bulat ya da formalarn bizi ra
hatsz edecek kadar stm ze yapt eklinde tatsz bir duygu
hissederiz; form alarn karlp dolapta braklm as kolay ol
mayabilir. Bu ac verici bir endiedir, am a m esele bu kadar basit
deildir.
Bize olabilecei ve olmas gerektii sylendii gibi, rollerimiz
ile gerek benliklerim izi birbirinden ayr tutm ak iin, dolaplar
sk sk kapal tutmay baarsak da, endie yok olmaz: Yalnzca bi
rinin yerini bir dieri alr. O zaman davran kodu ve bir roln oy
nanmasna ilikin seim lerin kurallar, gerek benlii ele ge
irecek kadar geniletilm i olmaz. G erek benlik zgrdr; bu
zgrlk sevincin, ama ayn zam anda hi de kk olmayan acnn
bir nedenidir. Burada, salt rol yapm aktan" uzak olarak, gerekten
kendim izizdir, bu nedenle biz ve yalnzca biz eylemlerimizden
sorum luyuz. Seim lerim izi, sadece peinde kom aya deerli bul
duum uz eylere gre zgrce yapabiliriz.1A m a ok gemeden an
ladm z gibi, bu, hayat kolaylatrm az. K urallara bel balamak
bir alkanlk halini almtr, form alar olm aynca kendimizi plak
ve aresiz hissederiz. tekilerin tm alm alarm zn so
rumluluunu aldklar (ya da aldklar konusunda bizi temin et
tikleri) dardaki dnyadan geri dnnce, aina olm adm z so
31

rumluluu tam ak, alkn olm adm z iin kolay deildir. G e


nellikle azm zda ac bir tat brakr ve tereddtlerim izi artrr. Bize
sorum luluk verilm edii zam an sorum luluu fena halde zleriz,
ama geri aldm zda tek bana tanam ayacak kadar ar bir yk
gibi grnr gzm ze. Ve daha nce bizi kzdran eyi zlem eye
balarz: Bizden daha gl olan, gvenebileceim iz ya da itaat
etm ek zorunda olduum uz, seim lerim izin uygunluunu teyit eden
ve bylelikfe ar sorum luluum uzun bir ksmn paylaan bir
otorite. O olm aynca kendim izi yalnz, terk edilm i, aresiz his
sederiz. Ve o zaman yalnzlk ve gszlkten kurtulm a abas
iinde, yeni otorite biim lerine itaat etm e ya da kabul edilm i oto
rite rntlerine zorla uym a yoluyla bireysel benliim izden kur
tulm aya gnll oluruz .4
Ne yaplm as gerektiine ilikin seimin bize ve grnd ka
daryla yalnzca bize ait olduu birok durum da, salam ve g
venilir kurallar, onlar izlediim izde hakl olduum uzdan emin
olabileceim iz konusunda bizi temin eden kurallar bo yere ararz.
Bu kurallarn arkasna snm ay nasl isleriz (bu kurallara teslim
olm aya zorlandm zda kendim izi hi de rahat hissetm eyeceim izi
ok iyi bildiim iz halde). G eigclelim , rahat etmemizi engelleyecek
kadar ok kural var gibi grnm ektedir: Farkf seslerle konuurlar,
birinin deer verdii eyi dieri m ahkm eder. Birbirleriyle ar
prlar ve eliirler, her biri dierlerinin yadsd otoriteye sahip
kar. K urallara ne kadar titiz bir ekilde uyarsak uyalm , bunun
bizi sorum luluktan kurtarm ad er veya ge ortaya kar. nk
elikili kurallardan hangisine uyulaca ve hangilerinin gz ard
edileceine dair karar her birim izin tek bam za alm as gerekir.
U yulacak ya da ihlal edilecek tek bir kurallar dizisi olm ad iin,
seim, kurallara uym ak ve onlar ihlal etm ek arasnda deildir.
Seim daha ok farkl kurallarla ve onlar vaaz eden farkl oto
riteler arasndadr. Bu nedenle, kii tedirgin edici sorum luluk y
knden yakasn kurtarm ay ne kadar ok isterse istesin gerek bir
konform ist olam az. H er itaat edimi zorunlu olarak bir itaatsizlik
edimidir; tm dier otoriteleri reddedecek ve tekel kuracak kadar
gl ya da cesur bir otorite olm aynca, hangi otoriteye itaatsizliin
ehvenier olduu ak deildir.
4. Erich From m , The F e a r o f F reedom (Londra: R oulledge. 1 9 60 ). s. 116.

32

K urallarn oulluu (ki biz oulluk anda yayoruz),


ahlki seim lerin (ve bu seim lerin dm en suyunda braklan
ahlki vicdann) ikin ve onarlam az bir ekilde mphem g
rnm esine neden olur. inde bulunduum uz a, ahlki miiphemliin gl bir ekilde hissedildii bir adr. Bu a bize daha
nce hi sahip olm adm z bir seim zgrl sunar, ama te
yandan bizi daha nce hi bu kadar strapl olmayan bir tereddt
durum una sokar.'Seim lerim ize ilikin olarak bizi srekli tedirgin
eden sorum luluun bir ksm nn om uzlarm zdan kaldrlabilm esi
iin, gvenebileceim iz ve bel balayacam z bir yol gstericilii
zleriz. Am a gvenebileceim iz otoritelerin hepsine kar itirazlar
vardr ve hibiri aradmz garantiyi verecek kadar gl g
rnmez. Sonunda, hibir otoriteye gvenm eyiz, en azndan hi
birine tam am en ve uzun sre gvenmeyiz: Her yanlm azlk id
diasna kukuyla yaklam adan edem eyiz. Yerinde bir deyile
postm odern ahlki kriz olarak adlandrlan krizin en ar ve en
belirgin pratik yn budur.

B . E T K A M A Z

Ahlki pratiin m phem likleri ile etiin, ahlk kuramnn a


mazlar arasnda ahenkli bir tn var: Ahlki kriz etik bir krize yan
sr. Etik - te k ahlk kural, her ahlkl kiinin itaat etm ek zorunda
olduu, birbiriyle tutarl ilkelerden oluan tek buyruklar g ru b u - in
sani tarzlarn ve ideallerin oulluunu bir tehdit, ahlki ytrglarn
mphem liini dzeltilm esi gereken m arazi bir durum olarak grr.
M odem dnem boyunca ahlk felsefecilerinin abalar, oulluun
azaltlm as ve ahlki m phem liin d ef edilm esi hedefine ynelikti.
M odernlik koullar altnda yaayan ou erkek ve kadn gibi, m o
dern elik, m odern ahlkn gndelik yaam pratiinde kalba d
kld tatsz durum dan bir k yolu aram tr.5
Balangta oulculuun gelii (gelenek kalbnn krlmas.
5. T m insan davranlarnn, birden fazla yorum a a k olm ayan, kesin, d e
im ez, istisna kabul etm ez kurallarla kapsanabilecein e ilikin um utlar krld
ve son etik ya zlarn d a terk edildi. Bunun yerini am a lar ve aralarn tuhaf bir
tersine evrilm esi ald. Bu yzyln etik felsefecileri, yaam daki tm durum larda
yol gsterebilecek kapsayc ahlki eylem kodunu (ya d a evrensel ilkeyi) ara
m ak yerine, giderek kesin bir ekilde nerilebilecek davranlar ve seim leri
nN/PoMHKuiom Ktik

33

blgesel ve yerel topluluun sk ve titiz denetim inin kalkm as, dini


etik tekelin penesinin gevem esi) dnen, tartan ve yazan azn
lk tarafndan sevinle karland. B alangta oulculuun z
grletirici etkisi vurgulanyordu: nsanlar artk doum tesadfne
bal olarak deim ez kalplara dklm eyecekler, tesadfen ait ol
duklar insanln kk bir ksmnn basks altnda ol
m ayacaklard. Yeni zgrlk duygusu sarho ediciydi; zafer
lklaryla kutland ve vecd ile yaand. G iovanni Pico della M irandola, insann islediini olabilm ek iin hava kadar zgr olduu
karsam asndan felsefecilerin aldklar keyfi ok gzel ifade edi
yordu.6 Rnesans dnrlerinin en byleyici ve hayranlk verici
bulduklar grnt P roteusun grntsydii. O vid, Proteusdan
yle sz ediyordu (M etam orphoses vii 7):
nsanlar onu gen b ir adan gibi, sonra bir aslan gibi gryorlard;
bazen kzgn bir yabani dom uz gibi, bazen dokunm aya ekindikleri bir
ylan gibi ortaya kyordu; y a da b o ynuzlan onu bir boaya d
ntryordu. Sk sk b ir ta ya da bir aa gibi grlebiliyordu...
tem el alm a eilimi gsteriyorlar. Bu yaklam etik soruturm ann odak noktasna
m arjinal v e rahatlatc bir ekilde nem siz durum lar oturtarak, ya a m n geni ve
ok nem li alanlarn etik kaygnn d nda brakyor. Yirm inci yzyl Britanya
etik felsefecilerinin g ya en orijinali ve en etkilisi olan, ahlki davrann te
mellerini sa p tam a ynndeki b a ars z abalardan um udunu kesip, b ana 'iyi
nedir1 diye sorulacak olursa, yantm u olur: yi iyidir, ite bu kadar, iyiyi g
rnce an larz ve bu nedenle iyi a klam a g erektirm ez (aslnda onu baka bir
eyle aklam ak, M oore'un deyiiyle doalc bir yan la yol aar) de m ey e b a
layan G .E . M oore bylelikle aratrm asnn sonunda, ak ve kukusuz bir e
kilde iyi olan, "kiisel sevgi ve S an atta ve D o ad a g zel olann d e
erlendirilm esi" diye ifade edebiliyordu [P rincipia E thica (C am b ridge University
Press, 1903), ss. 10, 188J. G .E . M oore'un "sezgici" okuldan s zd e taraftarlarna
ilikin olarak, M ary W arn o ckun ineli yorum unu aktarm ak sanrm iyi olur; Bize
diyorlar ki, "m atem atiin dorusunu bildiim iz gibi, hatta belki d e d a h a d a yi bir
ekilde etiin dorularn biliyoruz, a m a bildiim iz e y birdenbire o k skc g
rnyor... rnekler giderek nem siz v e sam a hale geliyor. B aylan bir ad am n
kendine gelm esini salam ak iin barm al m barm am al m , a ra b a m zla ana
yola yaklarken yavalam all m yz yavalam am ak m yz, dn ald m z kitab
iade etm eli miyiz etm em eli miyiz, gibi konularda insann kendisini skntda his
settiini dnm ek g" ( E thics since 1900 (O xford University Press, 1979), ss.
4 3 -4 . G enelletirm e eilim ine sahip son etik felsefesinin rnlerinin batan sona
okunm as, W arnock'un hkm nn ele ald konunun ok tesine uzandn
gsterir.
6. O ration: O n the Dignity of M a n (1 5 7 2 iinde; S tevie D avies'ten aktarlm tr.
R enaissance View o t M an (M anch ester University Press, 1 9 78 ), ss. 6 2 -6 3 .
^4

FnARKA/PoiimoJern Etik

Bu dnem de bukalem unun gizem li annda adaptasyon ye


tenei nedeniyle bukalemuna benzer insan imgesi yavanlk d
zeyine varana kadar vurguland , diyor Stevie Davies, modern
an afa olan Rnesansn felsefi folklorunu zetlerken.7 Eras
mus, dnem inin iis snflarn ocuk eitm e sanat konusunda bil
gilendirirken, insanlarn olduklar gibi dom adklarn, sonradan
biim lendirildiklerini sylyordu. Birdenbire, -d a h a dn oranl
ndan yaknlan ya da ayn nedenle istem eye istem eye teslim olu
n a n - kader, ne yaptn bilen insann ellerinde, becerikli bir hey
keltran ellerindeki kil gibi yorulabilir grnm eye balad. n
sanlar isterlerse her eyi yapabilirler, diyordu Leon Battista
Alberli, keyifle; Pico della M irandola N e istersek olabiliriz di
yordu. John C arrol'n. Rnesans hm anistlerinin geride braktklar
m iraslarn tarihsel k ve inilerine ilikin son almasnda onaya
koyduu gibi, Rnesans hm anistleri, T a n n 'n n yerine insan
koym aya, insan evrenin m erkezine yerletirm eye, onu tan
rlatrm aya altlar.8 Dnyada tam am en insani olan bir dzeni,
tamamen insan yetenekleri ve kaynaklarnn yardm yla kurulacak
bir dzeni bulm aktan daha azyla yetinm iyorlard.
A m a btn insanlara bahedilenler eit deildi. Rnesansn m i
litan hm anistleri seilm i aznln zgrln kutsadlar. Marsilio Ficinonun ruha dair yazdklar -(sadece zaman iinde yer alan
vcudun tersine) ksmen ebediyette, ksm en zam anda a sl- insan
toplum unun bir m etafon gibi grnyordu: Toplum lm sz ve
lml, ebedi ve geici, ulvi ve aa, tinsel ve maddi, yaratc ve
yaratlm , ifa etm e ve katlanm a -ey ley en ve hareketsiz o la n - ara
snda blnm t. Bir yanda olaanst insan yeteneklerini z ya
ratm ve zyasama zgrlnn hizm etine verebilenler vard.
Dier yanda ise, John M illonn kitleleri tanm lad szcklerle,
klelik iin dom u saf ve bahtsz sr vard. Rnesans, z
grlem e a, ayn zam anda byk blnm e ayd.
Sekinler kendilerini benliklerinin hayvani olan ya da ye
terince insani olm ayan, cahil, baml, teki yanndan kurtardlar
- v e bunu hemen le menu p eu p le'c, kendi kendisini zgrletiren
7. D av ies ,R en a iss an c e View o f Man, s. 7 7 .
8 Cf. John C arroll. H um anism : The R ebirth a n d W reck o f W estern C ulture (Lon
don: Fontana, 1 9 93 ), nsz.
* K aba saba, nem siz yn, (y.h.n.)

35

sekinlerin gznde insandaki hayvanln en irkin ve latsz be


lirtilerinin hepsini tem sil eden kaba ve grgsz kitlelere yan
sttlar. Byk blnm enin zeki analisti Robert M uchcm bledin
belirttii gibi, kendi kendilerini uygarlatran sekinler, ken
dilerindeki benzer istekleri daha iyi bastrabilm ek iin, kendilerine
yabani, kirli, ehvet dkn grnen her eyi reddettiler. Kendi
kendilerini biim lendiren sekinler, def etm ek istedikleri isel ey
tanlar gibi kitlelerin de vahi, kirli ve uygar bir kalba girm ek iin
tutkularn denetim altna alm a yeteneinden tam am en yoksun ol
duklarna karar verdiler .9 nce hangisinin geldiini sorm ak an
lamsz olacaktr: Kendi kendini ulviletirm e abas, kaynap duran
lekilerde grlen ahlk bozukluuyla m destekleniyordu,
yoksa sekinler kendi kendilerini eitm e abalan sonucunda, yeni
boyanm insanlk cilasnn altnda gizli gizli varln srdren
kaba tutkulara ilikin gizli ve mahrem korkuyu kitlelere yan
sttklar iin mi dnen aznln gznde kitleler daha yabanc,
rktc ve anlalm az hale gelm iti? Ne olursa olsun, hiyerarinin
yukar ve aa blgeleri arasndaki iletiim hatlar kopm utu - g
rnd kadaryla onarlam az bir ekilde. lahi bir yaratm edi
m iyle yaratlm ve ilahi inayetle destekleniyor olm aktan kay
naklanan srekli bir zincir olm a imgelemi,' insan yeteneklerinin
zgr geliim ine yer am ak iin bir kenara itildiinden, artk kit
leler ile sekinler arasnda dolaysz bir anlam a olam azd.
Tam am en soyut terim lerle sylenirse, tepedeki hm anist kur
tulu, toplum un tam am en zt iki ilkenin ynlendirdii iki kesimi
arasndaki az ok kalc bir kopula sonulanabilirdi: H er eyi kap
sayan norm atif denetim e kar tm kstlam alardan zgrlk,
plankton benzeri varolua kar ztanm lam a, tutkulara klece ba
lla kar kendini ortaya koyan berm enschheit.* A m a byle bir
kartlk ancak felsefecilerin hayali evreninde dnlebilirdi,
orada bile mantksal olarak dorulanabilir olduunu kantlam ak
gii olurdu. Pratikte, kendi kendilerini aydnlatan sekinler, kit
leleri insann kanm ak zorunda olduu (ve kanabilecei) kor
kun ve irkin bir teki olarak deil, bir ynetim ve zen nesnesi
9. R obert M u chem bled, L'invention d e l'hom m e m oderne: S ociabilit, m oeurs et
com portem ents collectives dans l'Ancien R gim e (Paris: Fayard, 1988), ss. 1 3 ,1 5 0 .
stinsanlik. (y.h.n.)

36

olarak karladlar -ik i grev politik liderlik konum unda i ie


geti. Byk blnm enin sonucunda kopan iletiim hatlarnn y e
niden kurulm as, yeni kazlan uurumun zerine kpr atlmas ge
rekiyordu. Felsefe asndan, bu pratik glk, aziz insanl kendi
kendilerini kurtarm sekinlerle snrlam a arzusuna kar karak,
uurum un iki yanna uzanan bir ba gayretle aram a abasna yan
sm ak zorundayd. Ayrca, kendi kendini oluturm a zgrl
insan potansiyeli adna talep edilmiti: Tutarl bir ekilde talep
edilm esi iin, aka sekler terim lerle deil, evrensel bir insan ka
pasitesi asndan tartlmas gerekiyordu. Etii m odern an kay
glar arasnda en st konum a kartan, pratik ve teorik ge
rekliliklerin bu karm ve karlkl etkileim iydi. Ve bu, onu
m odem felsefenin tkezleyen ksm haline getirm enin yan sra, ra
ison d tre 'i* haline getirdi.
Jacques D om enechin szleriyle,
C laudius ve N eron dnem i zerine kalem e ald D en em ede Diderot,
L a M ettrienin ahlkn gerek tem elleri h akknda en ufak b ir fikri ol
m ayan bir yazar olduunu yazdnda, bir A ydnlanm a felsefecisine
yneltilebilecek en ar sulam ay dile getiriyordu.10

Aslnda btn anlam azlklarna karn les philosophes, ahlkn


tm insanlar -t m toplumsal konumlardan ve tm uluslardan ve
rklardan in san lar- balayan salam ve sarslm az temellerini olu
turma ihtiyac ve olanakll konusunda hem fikirdiler. Aranan te
mellerin Hristiyan vahyine, daha dorusu hibir tikelci, yerel ge
lenee borcu yoktu (Tanrsal em irlere atfla bulunan Hristiyan
ahlk ilkeleri, H elvtiusun vurgulad gibi ancak dnyaya ser
pilmi az sayda H ristiyana uygun olabilirdi; oysa felsefeciler
her zaman evrensel olandan sz etm ekle ykm lydler). Bu te
m eller sadece nsann d o a sfna dayanm alyd (d Holbach).
Uygun insan toplum unun ahlk, her insan insan olm a sfatyla ele
alacak ekilde tem ellenm eliydi - h e r zam an insanln sadece
kk bir ksm adna dile getirilm ek gibi ek b ir gnah yklenen,
10. Jacques D om enech, L thique d e s Lum ires: Les fondem ents de la m orale
dans la philosop hie franaise du X V IIIe sicle (Paris: J. Vrin), 19 8 9 , s. 9. D aha
sonra gelen dier felsefecilerin ifadeleri ayn kaynaktan alnm tr.
Varlk nedeni, (y.h.n.)

37

insan st ya da insan d otoritelere bel balamamalyd.


Felsefecilerin Vahye kar saldrlar, modern devrim i oluturan
iki etkiyi eanl yaratm aya ynelikti: Evrensel insan niteliklerinden
haberi olmam as (ya da bu nitelikleri aka bastrm as) nedeniyle
dinsel otoritenin gayri meru klnm as; bunun yaratt boluun,
artk uluslarn ahlkn ilerletm ek ve korum ak ykm lln st
lenmi olan Evrenselin aydnlanm szcleriyle doldurulm asnn
hakllnn kantlanm as. Les philosopltes'un her frsatta tek
rarlam aktan holandklar gibi, "ahlkn zerinde ina edilecei te
m elleri uluslara aklam ak, ahlki davran ilkeleri konusunda
uluslara yol gsterm ek aydnlanm sekinlerin greviydi. F el
sefecilerin etii Kilisenin Vahyinin yerini almalyd -a m a evrensel
geerlilie ilikin daha da radikal ve uzlamaz, bir iddiayla. By
lelikle felsefeciler uluslarn tinsel yneticileri ve koruyucular ola
rak ruhban snfnn yerini alacaklard.
Etik kod nsann d o a sfn temel almalyd. N e olursa olsun
ifade edilen niyet buydu. G elgelelim , etiin doal temelleri for
m lnn, insan yapm dzen ve bu dzende bilgili snfn kendisi
iin talep ettii ynetici rol dncesi asndan yaratt tehlikeyi
aa karm ak iin bu niyetin ifad eed ilm esi yeterliydi. Etiin te
m elleri gerekten var olan am pirik erkeklerin v e kadnlarn do
asnda ; insanlarn hedeflerinin peinde koarken ve birbirleriyle_
ilikilerinde gerekten yaptklar seim lerde ortaya kan ham ve
ilenm emi eilim lerde ve drtlerde mi bulunuyordu? Bylesine
dem okratik bir insan doas versiyonu, felsefecilerin tinsel li
derlik abalarna ok zarar verir ve hizmetlerini gereksiz hale ge
tirirdi. Felsefeciler, olduu haliyle insan dzeninin karsndaki
tehdide ilikin korkun tablolar izerek okurlarn korkutm ay ter
cih ettiler: nsan davrannn kendiliinden eilim lerini izlem esine
izin verildiinde, insann yaam asna uygun bir dzen ortaya
kamazd. Hayat kt, kaba ve ksa olurdu. Halk yn, d Alemb erte gre, cahil ve u y u tu ru lm u tu .... gl ve cmert eylem ye
teneine sahip deildi ." K itlelerin davran, kabalk, gaddarlk ve
vahi tutkularnn ykc sonulan asndan hesap edilem ez. Les
11. Felsefecilerin halka ilikin elikili grleri ve bu grn A ydnlanm ay
destekleyenleri iine soktuu zm sz atklar ;in bkz. Zygm unt B aum an.
Legislators a n d Interpreters (C am bridge: Polity Press, 1 9 8 7 ), blm 5.

38

philosophes hibir zaman am pirik erkeklere ve kadnlara sayg


gsterm ekle n kazanm am lard. Bu durum , nlerine bir sorun,
zor bir sorun karyordu - n k etik yasa koyucular ve ahlki gar
diyanlar olarak aydnlatclarn roln m erulatrm aya yarayan
etik kodu bu tr erkeklerin ve kadnlarn doasnda aryorlard.
Am azn dnlebilecek tek bir zm vard: Evet evrensel
olarak balayc etik kod iin kaya salam lnda ve yeterli bir
temel salayacak olan nsann doasdr; am a byle bir temel g
revi grecek olan u anda olduu haliyle, bugn grlebildii ve
kaydedilebildii haliyle erkeklerin ve kadnlarn doas deildir.
nk u anda grebildiim iz ve bildirebildiim iz ey, hakiki
insan doasnn tezahr deildir. im diye kadar insan doas
hibir yerde tam olarak gereklem em itir. nsan doas bugn sa
dece in potentia mevcuttur; henz dom am , uzun bir aba ve id
detli doum sanclar sonucunda dar km ak iin ebesini bek
leyen bir olanaktr. nsan doas henz yoktur. nsan doas
kendi potansiyelidir; gereklem em i bir potansiyeldir, am a -e n
n em lisi- akln ve akl sahiplerinin yardm olm adan, kendi bana
gerekletirilem eyecek bir potansiyeldir.
Bu potansiyelin hayatn gndelik gerekliine dnm esi iin
ncelikle yaplm as gereken iki ey vard. B irincisi, insanlarda
gizli olan ahlki potansiyelin onlara aklanm as gerekiyordu; in
sanlar karlam a kabiliyetine sahip olduklar, ama yardm sz ke
fedem edikleri standartlar konusunda aydnlatlm alydlar. kincisi,
gerek ahlki davran desteklem ek ve dllendirm ek zere dik
katle tasarlanm bir ortamn hazrlanm asyla bu standartlara uy
malar iin onlara yardm c olm ak gerekiyordu. H er iki grev de
aka profesyonel vasflar - n celik le retm enlerin, ikinci olarak
yasa koyucularn vasflarn - gerektiriyordu. Bu grevlerin aciliyeti bilgiyi, bilgilileri ve bilgililerin bilgisini uygulam aya koyabilenleri salam bir ekilde yce otorite konum una yer
letirmitir. nsan gerekliini yeniden insan doasyla uyumlu
hale getirm e kaderi, onlarn dncelerine ve eylem lerine baldr.
nsanlar retm enlerinin aklad ilkelere neden bal kal
maldrlar? Artk kesin olarak reddedilen ilahi yaptrm larn yok
luunda, etik bir kodun ona uymas istenenlerin ihtiyalarna hitap
etmesi gerekir. Ahlkl olma arzusunun kkleri, gelecein etiinin
39

zerinde ina edilm ek zorunda olduu tem eller kadar dnyevi ol


mal ve bu tem ellerin zerine oturtulduu zemin kadar insani olan
snav gem elidir. yi davrann, iyi davran gsteren kii iin iyi
olduunun kantlanm as gerekiyordu. yi davran, getirdii -b u
dnyada g etird i i- yararlar iin istenm eliydi. yi bir yaam arzu
eden kii asndan rasyonel seim olarak geerliliini kam llam alyd; getirdii dller asndan rasyonel olm alyd. kar ve
zsevgi (/am our-propre), ahlki aydnlatclara itaat etm e ve
retilerini kabul etm e nedenlerinin adlaryd. zsevgi yaadklarm z
ve yaptklarm z konusunda her birim ize doal olarak yol gs
teren eydir. H epim iz zevk isleriz ve hepim iz acdan kanm ak is
teriz; am a aydnlatlm adka -ta m olarak anlalm zkarn des
tei ve yol gstericilii olm ad k a- zsevgiye ulam ak garanti
deildir; am a ham ve ilenm em i zihnin ak ekilde yoksun ol
duu ey tam da bu anlaytr. nsanlara gerek karlarnn neler
olduu sylenm elidir; dinlem ezlerse ya da duym akta glk ek
tikleri anlalrsa, gerek karlarnn gerektirdii gibi davranm aya
zorlannald rlar-g erek irse kendi istenlerine ramen.
nsanlar bakalarna zarar verm em elidirler, nk bakalarna
zarar verm em ek, -k a b a , dar grl bir kii tersini dnse bile
en azndan uzun dnem de zkara uygundur. nsann birlikte ya
ad kiiler tarafndan km senm esi hi kim senin dayanam a
yaca bir durum dur, diyordu Voltaire; bu nedenle tout hom m e raisonablc conclura q u il est visiblem ent de son intrt d tre
honnte hom m e [her m antkl insan drst olm ann apak kendi
karna olduu sonucuna varacaktr] (Trait de mtaphysique).
H er mantkl insan, gerekleri grdnde iyi davrann kt dav
rantan daha iyi olduunu kabul etm ek zorundadr. Bu kabulle,
akl zsevginin yardm na gelir ve karlam alar kiinin tam olarak
anlalm zkarna etkide bulunur.
Akl ortak bir insan zelliidir, ama bu tikel eitlik durum unda,
dier durum larda olduu gibi, baz insanlar brlerinden daha eit
tir. Felsefeciler akla, saf akla, dar karlarla bulutlanm am akla
daha dolaysz eriim im knna sahip insanlardr; bu nedenle m an
tkl insana hangi tr davrann dikte edileceini aratrm ak onlarn
grevidir. Bunu bulduklarnda, bulgularn, kendi balarna bu
lam ayanlara aktarmal ve bunu, bilen insanlarn" otoritesiyle yap
40

maldrlar. N e var ki, mesajn iletildii br insanlara bulgular


Yasa biim inde gelir: Kendi seim lerine ikin bir kural deil, d
ardan seimi tevik eden bir kural. Akl her insann zellii ol
duu halde, akl adna ilan edilen kurallara, ezici bir d gce itaat
edildii gibi itaat edilm elidir. Akl adna ilan edilen kurallar, ta
limatlarn uygulatm ak iin zor aralaryla donanm otoritelerin
koyduklar yasalar gibi dnm eliyiz. A hlkl olmann gerekesi
- zsevgi ve zkara atfta bulun arak - kesinlikle bireysel ve zerk
olm akla birlikte, ahlki davrann gereklii ancak Yasann derke dayal gcyle salanabilir.

C.
GASP EDLEN
VE ADES TALEP EDLEN AHLK YARGI
Etik kod, gerekten var olan bireysel eilim ler ile insanlarn dav
ranlarna doru anlalan zkar yn verdii takdirde insanlarn
sergileyecekleri varsaylan davran biim i arasndaki aklkta bir
toplumsal tahakkm arac olarak kullanlabilirdi. Gereklen de,
byle bir gedik olduu srece, kodun kendisi (yapm ak zorunda ol
duu gibi) insann doutan gelen zerk ahlki yarg kapasitesine
seslense bile, etik kod ahlki derke davet ya da onu gereke
lendirme dnda bir ey olmazd. H erkes ahlki seim yapabilir ve
her kiiye ahlki talebin m uhatab ve ahlki sorum lulua sahip bir
zne olarak yaklam am za imkn veren budur; am a u ya da bu ne
denle (Adem in gnhnn ortak ve kaltsal yk, kiinin kendi
karlarnn farknda olm amas ya da insandaki hayvann sz din
lemez tutkular) insanlarn birou, seim yaparken ahlki adan
iyi olan sem ez. Bu nedenle paradoksal bir ekilde, lam da yar
glam a ve sem e zgrl, kiiyi kendi kurtuluu iin, kendi
iyilii iin ya da kendi kar iin iyi olan yapm aya zorlayan
bir d gc gerektirir.
Bu paradoks, en azndan Pelagiusun sapknlna Aziz Augustinein saldrm asndan bu yana ahlk dnrlerini rahatsz et
mektedir. M antksal olarak, bu, felsefi yaratm a yeteneini s
nrlarna kadar geren m antksal bir paradokstu. Bununla birlikle,
genel yaayn gerek durum u devam etlii srece bunda pa
radoksal olan hibir ey yoktu. Zorlayc yaptrm larla desteklenen
41

lm toplumsal kurum lar, (iyi, ister birey iin iyi olarak, ister
topluluk iin iyi olarak, isterse her ikisi olarak yorum lansn) iyi se
im ler yapm a konusunda bireye gvenilem eyecei varsaym n
temel alyorlard, hl da alyorlar. O ysa bireyi birey sfatyla esas
itibaryla gvenilm ez klan, tam da ortak yaam n, iyi davran
standartlarn belirlem ede tek otoriteye sahip zorlayc kuram larla
dolm asdr. Bireysel zgrln ahlki adan olumlu sonular ver
mesinin tek yolu (teoride deilse de pratikte) bu zgrln derke dayal olarak belirlenen standartlara teslim edilm esidir; neyin
iyi olduuna karar verme hakkn toplum sal olarak onaylanm ku
ram lara brakm ak ve onlarn kararlarna boyun em ektir. Bu, zet
olarak, ahlkn yerine yasay koymak ve etii yasann modeline
gre biim lendirm ektir. O zaman bireysel sorum luluk (yine teoride
deilse de pratikte) toplum sal olarak onaylanm etik-yasal ku
rallara uym ak ya da bu kurallar ihlal etm ek sorum luluu olarak
tercm e edilir.
Byle genel bir biim de ortaya konulduunda ahlk/yasa di
yalektii kendisini, insan bireyinin varolusal bir am az olarak;
gruba kar birey ya da toplum a kar birey tipinde zm sz
bir atk olarak ortaya koyar. Bu diyalektik Jean-Jacques Rousseaudan Herbert S pencera, Em ile Du'rkhcimdan Sigmund
Freuda kadar felsefi ve sosyolojik analizlere genellikle bu ekilde^
yansm tr. G elg eld im , bu dncelerin rettii grnle ev
rensel olan m odel, eitli bireylerin m araz kald son derece farkl
derk dzeylerini ve bu koulu kabul edebilm e ve etm e de
recelerindeki byk farkllklar gizlemektedir. Modern toplumda
bireysel zerklik ve derk eitsiz bir ekilde dalm tr. Herhangi
bir insanlk durum unda ikisinin de varl saptansa bile, farkl d
zeylerde farkl toplumsal konum lara tahsis edilm i olarak son de
rece farkl niceliklerde bulunurlar. Aslnda, zerklik ve derk, z
grlk ve bam llk (ve ex post facto atklarnn kk olarak
teoriletirilm e eilim ini tayan ahlki gvenilirlik sulam as) top
lumsal tabakalam ann belli bal faktrleri arasnda yer alr.
Evrensel insanlk durum unun felsefi ve sosyolojik m o
dellerinin teoride (bo yere) stesinden gelm eye alt ey, kendi
bana bir tahakkm arac ve tahakkmn yansmas olan, modern
toplum daki ahlki durularn pratik ikiliidir. Modern toplum da.
42

baz bireyler brlerinden daha zgrdrler: Bazlar brlerinden


daha bam ldr.
Bazlarnn kararlarnda zerk olm alarna izin verilir (ve karar
alclarn elindeki kaynaklar sayesinde bu kararlar zerk olabilir);
ya karar alclara karlarm ok iyi bildikleri ve bu nedenle doru,
makul kararlar alabilecekleri konusunda gvenilir ya da aldklar
kararlar toplum sal olarak ortaya konulan etik kodun yetki alan d
ndadr ve ahlki adan nem siz {adiaforik -y a n i etik oto
ritelerinin bir tavr belirlemeyi gerekli grm edikleri trden) ilan
edilir. K arar alc konum unda olmayan br insanlarn kararlarnn
gerekten zerk olm asna izin verilm ez (ve potansiyel karar al
clarn elindeki kaynaklarn krtl dnldnde bu kararlarn
zerk olm as zaten ok zordur); gerek karlarn bildiklerine ve
dolaysyla bu karlara uygun olarak davranabileceklerine ina
nlmaz ya da olas zerk eylemleri bir btn olarak grubun iyi
liine ve dolaysyla aktrlerin kendilerine zararl olarak ta
nmlanr.
K sacas, bu lm ikilii bir yandan zgr karar alm ann ikin
arzu edilirliinin, te yandan zgrl ktlk yapm ak iin kul
lanaca varsaylanlarn zgrln kstlam a ihtiyacnn yaratt
amaz olarak ifade edilir. Akll kiinin (glnn kod ad) zerk
olarak iyi davranabileceine gvenebilirsiniz; am a btn insanlarn
akll olduuna gvenem ezsiniz. Bu nedenle, beceriklilerin daha
fazla iyilik yapm alarn salam ak iin, onlara daha fazla kaynak
sunmak gerekir (bu kaynaklar iyi bir ekilde kullanacaklar umul
edilir); am a beceriksizlerin ktlk yapm alarn nlem ek iin, el
lerindeki kaynaklarn daha da kstlanm as gerekir (rnein her iki
durumda da iyi ilerin yaplm asn salam ak iin zengine daha
fazla, yoksula daha az para verm ek gerekir).
Kukusuz toplumun hibir yerinde tam zgrlk ya da tam ba
mllk bulunm az. kisi de gerek durum larn arasnda yer ald
hayali kutuplardr. Ayrca, ideal olarak, rasyonel karar alma ko
nusundaki ok zel becerileri nedeniyle zgr seim hakk ze
rinde bir tekele ya da en azndan yksek bir dzeye sahip olmak is
leyenler islediklerini nadiren elde ederler ve kukusuz her zaman
deil. zgrlk (ideali deilse de gereklii) bir ayrcalktr, ama
iddetle itiraz edilen ve itiraz edilm eye m ahkm olan bir ayrcalk.
Ayrcalk ak ak talep edilem ez. D aha ince bir ekilde - z 43

grln insanlk durum unun doutan bir zellii olduu ilan edi
lerek ve sonra herkesin onu toplum un bekasna ve refahna zarar
verm eden tolere edebilecei ekilde kullanam ayaca iddia edi
le re k - savunulm as gerekir. G elgeleiim , ayrcaln bu ekilde sa
vunulm asna bile kar klr. zgrln doru kullanmnn ne
olduu ve ne olm ad, ortak refaha neyin yararl olduu ve neyin
zararl olduu tartm a gtrr bir m eseledir -g erek bir kar a
tmas konusu ve kart yorum larn nesnesidir. Burada, evrensel il
kelere ulam ay am alayan etik teorilerin hepsinin gz ard ettii
ya da kendi zararlarna rtbas ettii gerek bir atm a ve yaam
koullar arasnda gerek bir kartlk vardr; bu teoriler sonunda
evrensel olarak yaanan, am a son derece nem siz ya da hayali iki
lemlere ilikin nem siz reetelerden ya da mantksal zarafetiyle
felsefeciyi mem nun eden, ama pratik ahlk ve olduu haliyle top
lumdaki gnlk karar alm ayla son derece ilgisiz soyut m odellerden
oluan bir listeyle ortaya karlar.
Bu zc durum kukusuz felsefecilerin hatas deil. nsan toplum undaki eitli insanlar kendilerine dayatlan farkl ahlki stan
dartlarla kar karyadrlar; ayrca sahip olduklar ahlki zerkliin
dereceleri de farkldr. Standartlar da zerklik de atm a ve m
cadele konusudur. Dnsel adan ne kadar' salam olurlarsa ol
sunlar, evrensel ilkeleri evrensel davrann etkili standartlar ha
line getirebilecek (ya da bu nedenle bunu isteyecek), hi itiraz
edilm eyen ve gl bir toplum sal kurum yoktur. Bunun yerine,
varlyla bireyi tatm in edici ve gvenilir hibir k olmayan
ahlki bir belirsizlik durum una iten birok kurum ve birok etik
standart vardr. M odern toplum un, evrensel olarak balayc etik
kurallarn Yasaya benzer bir kodunu ararken getii yolun so
nunda, srtnda eylem lerinin sorum luluuyla birlikte, elikili
ahlki talepler, seenekler ve zlem lerin bom bardm an altnda
kalan m odern birey durm aktadr. Bizi m odern yapan, diye yazar
Alan W olfe, kendi ahlki faillerim iz olarak hareket edebilm cm izdir .12 A m a ister m odern olalm ister olm ayalm , bize
kendi ahlki faillerim iz olm ak dnda pek az seenek brakan m o
dern bir toplum da yayoruz -i i (para, zgrlk ya da her ikisi
12. Alan W olfe, W hose K ee p e r? S ocia l S cience a n d M o ra l O bligation (U ni
versity of C alifornia Press, 1 9 8 9 ). s. 19.

44

karlnda) bizim yerim ize yapm aya talip olanlar konusunda hi


bir eksiklik olm asa bile (ya da daha dorusu olm ad iin).
Modern an dier ucunda, yine ayn noktaya gelip dayandk.
B ireyler Akln ve yalnzca Akln hkim olduu, rasyonel olarak r
gtlenm i e ffa f bir toplum da belirsizlik strabndan kur
tulacaklard. Byle bir ihtimalin hi olm adn ve olamayacan
bugn biliyoruz. Bireylerin ahlki sorum luluklarn yasa ko
yuculara kaydrarak bireyleri evrensel olarak ahlkl klma giriimi
baarl olm ad; bu srete herkesi zgr klm a vaadi de. Hibir
m phem lik tamayan iyi (yani evrensel olarak zerinde anlalan,
itiraz edilm eyen) zm ler olm akszn ebediyen ahlki ikilemlerle
karlaacam z ve bu zm lerin nerede bulunabileceinden,
hatta bunlar bulm ann iyi olup olm ayacandan asla emin ola
m ayacam z artk biliyoruz.

D. POSTMODERNLK:
ETK KODU OLMAYAN AHLK
Ei grlm em i byklkte olan ve korkun sonulara yol ama
potansiyeli tayan seim lerle kar karya kaldm z zaman, artk
yasa koyucularn bilgeliinin ya da felsefecilerin anlaynn bizi
tm ahlki m ulaklktan ve kararlarla ilikili tereddtlerden bir ke
rede kurtarm asn beklem iyoruz. in dorusunun bize sylenenin
tersi olduundan kukulanyoruz. T oplum u, varlnn devam et
mesini ve refahn m m kn klan, yelerinin ahlki kapasitesidir
-te rsi deil. D aha dorusu, Alan W olfeun dedii gibi, ahlk bir
yanda byyebilen bilgili tem silciler, dier yanda ise deiebilen
bir kltr arasnda m zakere edilen bir pratiktir.13 Toplumun st
lendii eitim /altrm a grevi olm asa ahlki bireylerin ol
m ayacan tekrarlam ak yerine, insanlarn toplum lar oluturma ve
her eye karn -m u tlu ya da daha az mutlu o la n - hayat srdrme
yeteneine sahip olm alarn salayan ahlki kapasiteleri olmaldr,
eklindeki anlaya yaklayoruz.
Byk bir ihtim alle ahlki seim ler gerekten de seimlerdir ve
ikilemler gerekten de ikilem lerdir; insann zayflnn, bil13. W olfe, W hose Keeper?, s. 220.

45

gisizliinin ya da hatalarnn geici ve onarlabilir etkileri deil.


M eselelerin nceden belirlenm i zm leri yoktur, ikin bir e
kilde tercih edilebilir ynlerin bulunduu yol ayrm lar da yoktur.
Sonucu iyi olm ayacak durum lardan kanm ak, alnan ve ger
ekletirilen kararlarn ardndan istenmeden gelen ac bir az ta
dndan (buna ister vicdan azab, isler sululuk bilinci, islerseniz
gnah deyin) uzak durm ak iin renebileceim iz, ezberleyebile
ceim iz ve kullanabileceim iz kesin ilkeler yoktur. nsan ger
eklii kark ve m phem dir; dolaysyla, soyut etik ilkelerin ter
sine ahlki kararlar da mphemdir. Biz byle bir dnyada yaam ak
zorundayz; sorulduunda pek azm z bizi ynlendiren ilkeleri dile
getirebileceim iz, daha da azm z birbirimize kar iyi ve nazik
olm ak iin sahip olm ak zorunda olduum uz tcm ellerden ha
berdar olduum uz halde, ilkesiz bir ahlk, temelleri olm ayan bir
ahlk dnem eyen endieli felsefecilere meydan okurcasna, her
gn byle bir dnyada yaayabileceim izi ya da yaam ay
rendiim izi veya yaam ay baardm z gsteriyoruz.
Hakikatin bu olduunu bilm ek (ya da yalnzca bunu sezm ek
veya bunu biliyorm /j gibi devam etm ek) postm odern olmaktr.
Postm odernliin yanlsam alarn olmad m odernlik olduu sy
lenebilir (bunun br yz m odernliin,'kendi hakikatini kabul e t
meyi reddeden postm odernlik olm asdr). Sz konusu yanlsam alar,
insan dnyasnn karklnn, er ge akln dzenli ve sis-,
tematik hkim iyetine yerini brakacak olan geici ve onarlabilir bir
durumdan baka bir ey olmad inancna gelip dayanr. Sz ko
nusu hakikat, ne yaparsak yapalm , ne bilirsek bilelim karkln
yerinde kalaca, dnyada oluturduum uz kk dzenlerin ve
sistem lerin kolay zedelenir, bir sonraki bildirim e kadar ve al
ternatifleri kadar keyfi ve sonula olumsal olduudur.
Postm odernliin, dnyann bysn bozm ak iin giriilen, so
nunda sonusuz kalan uzun ve gayretli m odern m cadeleden sonra
dnyann yeniden byl hale getirilm esi olduu (ya da daha
dorusu, bynn bozulm asna kar hemen hemen hi sona er
meyen direncin, m odernliin gvdesini kaplayan postm odern diken
olduu) sylenebilir.14 nsann kendiliindenliine, ngrlm esi ve
14. Bu durum u N arrating Postm odernity"de daha kapsam l bir ekilde tarttm ,
Zygm unt B aum ar, Intim ations o f P o slm o d e rn ify , iinde (London: Routledge,
19 92 ).

46

rasyonel olarak gerekelendirilm esi m m kn olm ayan drtlere,


itkilere ve eilim lere ynelik gvensizliin yerini duygusuz, he
sap akla ynelik gvensizlik ald. D uygulara itibarlar iade edil
di; yararllk ve am a asndan aklanam ayan, aklanam az, hatta
irrasyonel sem patiler ve ballklar merulat. nsanlarn bir
birlerine ve kendilerine yaptklar her ey iin ak ya da gizli i
levler arlk hararetle aranm yor. Postm odem dnyada gizem , snrd edilm eyi bekleyen, zar zor tolere edilen bir yabanc deil
artk. Bu dnyada, eyler, kendilerini gerekli klan nedenler ol
madan gerekleebilir; insanlar m akul olm ak yle dursun, ak
lanabilir am a testini zor geen eyler yapabilirler. Theodore Adorn o 'y a gre m odem Aydnlanm ann en ar psikolojik etkilerinden
biri olan boluk korkusu (hibir zam an tam am en n alnamasa
da) krelm i ve yatm tr. H enz aklanm am olm akla kal
m ayp, (ileride bilebileceklerim ize dair bilgilerim izle) aklanam az
olan olaylar ve eylem lerle birlikte yaam ay reniyoruz. Ba
zlarmz, insanlk durum unun kat, deitirilem ez ekirdeini bu
tr olaylarn ve eylem lerin oluturduunu bile syleyecektir. Mphemlie sayg gsterm eyi, insan duygularna nem vermeyi, amac
ve hesaplanabilir getirileri olm ayan eylem leri deerlendirm eyi ye
niden reniyoruz. Tm eylem lerin, zellikle en nemli eylemlerin
hepsinin gerekelerini ortaya koym ak ve saygm za lyk ol
duklarn kantlam ak zorunda olm adn kabul ediyoruz.
M odern bir zihin asndan, bu tr postmodern duygular in
sanlarn birlikte yaamalar iin lm cl bir tehlike olu
turmaktadr. Davalar iin yalnzca tutkulara ve kendiliinden
eilim lere sahip olan insani eylem leri ktlem i ve itibardan d
rm olan modern akl, - z o r gcnn yardm yla yasaya benzer,
gayr ahsi kurallarn desteini aram ak y e rin e - insan davrannn
kurallardan arndrlm as , kat ve kapsayc bir etik kod olmadan
yaam a, insann ahlki sezgisini ve birlikle yaama sanatn ve
usullerini m zakere etme yeteneini denem e ihtimaliyle dehete
kaplr. M odern duygularn, bir lye kadar zaman zaman her bi
rimizin bu korkulan ve endieleri paylam am za yetecek bir ka
lnts eilim yoluyla hepimize verilm itir.
Olum sall kabul etm ek ve m phem lie sayg gsterm ek kolay
deil: bunun psikolojik maliyetini km sem enin anlam yok.
Ama bu gln hayrl taraflar da epey fazla. Dnyaya posi47

modernliin yeniden kazandrd by, insann ahlki ka


pasitesinin, m odern srgnnden yeniden insan dnyasna kabul
edilm esi iin; haklarnn ve itibarnn iade edilm esi iin; modern
gvensizliin brakt lekenin, iftirann silinm esi iin apak, ol
duu gibi, gizlenm em i ve bozulm am bir ekilde ortaya ko
yulmas ansn ierir. Bunun sonucunda dnya zorunlu olarak
daha iyi ve daha konuksever olacak deil. A m a yasayla yok ede
medii salam ve esnek insan eilim leriyle anlam ak - v e buradan
yola k m ak - iin bir ans olacaktr. Belki de buradan yola km ak
(balangcn olum suz ve bo olduunu ilan etm ek yerine) daha in
sani bir dnya umudunu daha gereki klacaktr - v e bu, miitevazl nedeniyle olacaktr.
Ahlkn yapay olarak oluturulm u etik kodlarn salam zr
hndan km asna izin verm ek (ya da onu orada tutma arzusundan
vazgem ek) onu yeniden kiiselletirm ek anlam na gelir. nsan tut
kularnn ok hatal ve kararsz olduu, insanlarn birlikte ya
am alarn salam a grevinin, insann birlikte yaam a kaderinin,
kiilerin ahlki kapasitelerine em anet edilem eyecek kadar ciddi bir
grev olduu dnlyordu. im di anlyoruz ki bu kaderin em a
net edilebilecei pek baka bir ey yoktur; ya da k'iisel ahlk ve
onun inat m evcudiyeti dikkate alnm adka bu kadere gereince
gz kulak olunam az (yani, nerilen ya da dnlen btn gz
kulak olm a abalarnn gereki olm ad ya da daha kts za rarl.
olduu ortaya kacaktr). Kiisel ahlkn etik m zakereyi ve m u
tabakat olanakl kldn, tersinin geerli olm adn reniyoruz
ve bunu ac bir ekilde reniyoruz. K ukusuz kiisel ahlk bu m
zakerelerin baarl olm asn garanlilem eyecektir. Halta bu m
zakereleri gletirebilir ve baz engeller ilave edebilir: A rtk yollar
gz korkutarak alm ayacaktr. Byk ihtim alle, ulalabilecek tm
anlam alarn yetersiz, geici olm asna ve evrensel kabul gr
m em esine neden olacaktr. A m a biz bunun lam olarak eylerin ve
bizim durduum uz yer olduunu ve ancak ayakta durm am z teh
likeye atarak aksini varsayabileceim izi biliyoruz.
Ahlkn yeniden kiiselletirilm esi, ahlki sorum luluunun
(srgn edildii) etik srecin biti izgisinden (yuvas olan) ba
lang noktasna dnm esi anlam na gelir. Ahlki sorum luluk ba
langtan itibaren olm azsa, bizim insan olm a tarzm zda kk sal
mazsa, ne kadar yticc gnll ya da ne kadar zobaca bir aba
48

olursa olsun daha ge bir aam ada asla anm sanm ayacam -b ir
endie ve umut k arm yla- anlyoruz. Yirmi yl akn bir sre
nce P.F. Straw son tarafndan kalem e alnd gibi, Bireyin
ahlktan kar nedir? sorusunun, toplum sal olarak onaylanan ta
lepleri olan baz sistem lein varlna ilikin genel kardan sz
edilerek yantlanm am asna13 igdsel bir sempati duyuyoruz
(artk ahlktan elde edilen kara ilikin sorunun sorulm as ge
rektiinden em in olm adm z; bunun, yantlanm asn im knsz
latran sahte bir soru olm asndan kukulandm z halde). Top
lumsal olarak oluturulan tm ikamelerin -ilev sel ya da usule ili
kin sorum luluklar- eskim i, gvenilm ez ve (arasal olarak etkili
bile olsa) ahlki adan kukulu ikam eler olduuna inanm aya ba
ladk. Bu ikam eler, ahlkn tutunduu son dal ve son umut olan ki
isel sorumluluu desteklemek yerine kreltirler. V ladimir Jankclvitehin, cogito olgusunun tam kukuculuu geersizletirmesi gibi,
ahlki mahremiyet olgusunun da kt niyet durumu dnda tem
yizin mmkn olm ad nihai durum olarak grlm esi gerektii
nermesini gecikm i olarak deerlendirm eye baladk. Ruhun b
tnnn bu m ahrem rzasnn yerini hibir ey alam az -n e sz
cklere dayanan yzeysel rza, ne kabuln salam ak iin kendisi
nin vicdan tarafndan rahatlatlmasn talep eden akn bir otorite.16
nce ahlki itkileri ve duygular meru olm aktan karm ak ya
da "parantez iine alm ak , sonra duygusal tonlardan dikkatle arn
drlm ve ilenm edik insan m ahrem iyetiyle tm balar ko
parlm olan tezlerden kalkarak eliin binasn yeniden ina et
meye alm ak, (Harold G arfinkclin unutulm az m etaforunu kulla
nrsak) duvarlar ykabilseydik tavan neyin desteklediini daha iyi
grebilirdik dem eye benzer. nsanlarn birlikte yaam a ahlknn
oluturulduu m alzem eyi salayan ey ahlki drtnn, ahlki so
rumluluun, ahlki m ahrem iyetin ilksel ve temel kaba ol
g u s u d u r. Tersini kantlam aya ynelik yzlerce yllk abalardan
sonra, iimdeki ahlkn gizem i (Kant) bir kez daha kurtulunmas
imknsz bir ey olarak grnyor. M ichael S. Pritchardn ksa bir
sre nce, ok yaygn bir ruh halini ifade ederek im a ettii gibi,
15. P.F. Straw son, F reedom a n d R esentm ent a n d O th e r E ssays (London: M e t
huen. 19 74 ), s. 3 5 .
16. Trait des ve rtu s'den (1 9 6 8 ); C ontem porary E uropean E thics: S elected R e
adings'!den aktarlm tr, der. Joseph J. K ockelm ans (N ew York: D ouble day.
'9 7 2 ), ss. 4 5 -6 .
rJ N /P o M m m tc r n K lik

49

K endim izden dar km aya ve uu [etik] nerm eleri, dsal, nesnel bir
bak asndan, duygularm za m alup olm adan savunm aya a
labiliriz. G elgelelim , S u aw so n un gzlem ledii gibi, byle bir g i
riim im diye k ad ar baarl olm am tr ve bu nedensiz deildir. Dsal
gerekelendirm e, ahlki duygularm z nesnel o larak" grebilm em iz
iin onlardan kurgusal olarak uzaklam am z gerektiriyorsa, in
celem eyi yrtm ek iin hangi kaynaklara gvenebileceiz? Konuya
hakkn verm ek iin, duygularm z da dahil olm ak zere ahlki du
yarllklarm z kullanm ak zorundayz. T arafsz b ir zem in yoktur.
B izim iin herhangi b ir pratik yarar olacaksa, ne kadar tersini istersek
isteyelim , ahlk felsefesi bir i aba" olm ak zorundadr.17

A m a ll ve yararla ilikili m odem saplant ve olotelik olan


(yani kendi am ac olduunu ileri sren ve kendinden baka bir eyi
kastetm eyen) her eye ynelik ayn derecede saplantl kuku yok
olduka, ahlk nihayet lyk olduu m evkiye eriiyor. Artk de
lillerini sunm as iin; kiisel bekaya, saygnla ya da m utlulua
getirdii yarar ya da kolektif gvenlik, yasa ve dzene verdii hiz
meti belirterek var olm a hakkn gerekelendirm esi iin yzne glnm esine ya da bask uygulanm asna son verilebilir. Bu ufuk ac
bir anstr, nk -ile rid e greceim iz g ib i- Neden ahlkl ol
m alym ? sorusu ahlki duruun, (T nniesin G em einschaftma
ok benzeyen) yalnzca an sich durum unda var olan, yalnzca
ahlki bir m evcudiyet olarak m evcudiyetin farknda olm ad s
rece baki olan ve kendisini bir inceleme nesnesi olarak eyletirm eyen, kendisini kendisine zg olmayan standartlarla de
erlendirm eye tabi tutm ayan bir duruun balangc deil, sonudur.
Bu ans deerlendirilirse, ahlk rasyonel olmayn kabul etm ekte
(ya da daha dorusu utana skla ikrar etm em ekte) zgr olacaktr;
varl kendisinin -h e m zorunlu hem y e te rli- nedeni olacaktr. H i
bir ahlki itki yararllk ya da krllk testinden yara bere almadan
km ak yle dursun, bu testten sonra hayatta kalam ayaca iin,
tm ahlkszlk -a h l k i zneden ya da ahlki itkisinin nesnesinden
ya da her ikisinden- byle bir test talebiyle balad iin, bu iyi
olacaktr.
17. M ichael S. Pritchard, On B ecom ing R esponsible (U niversity Press of K an
sas, 1 9 91 ), s. 10.
K endinde, (y.h.n.)
50

F4 A R K A /P isinH H !cut E tik

II
Ele geirilemeyen evrensellik

Robert M usil, yarm yzyl kadar nce, on dokuzuncu yzyla en


incelikli ve hakl olarak bitirilm em i bir veda olan D er M am ohne
Eigenschaftede (N iteliksiz Adam ) yle diyordu:
yinin ve ktnn "sab it deerler deil, ilevsel deerler" o l
duunun; yaplan ilerin iyiliinin tarihsel koullara, insanlarn iy i
liinin ise niteliklerinin kullanld psiko-eknik beceriye bal o l
duunun anlald b ir zam anda, iyi ve kt zerine m odas gem i
bo konum alar artk kim i ilgilendirir ki?

Kt ve iyinin, ahlk vaizlerini iliklerine kadar titreten bu tarihselliinin, gnlk kayglarna gm lm sradan erkekleri ve ka
dnlar ne lye kadar rahatsz ettii, hatta rahatsz edip etmedii;
51

kararszlk anlarnda, hatta kendilerini kaybolm u gibi hissettikleri


ravm atik anlarda hareket etm e aczlerini, baka insanlarn, baka
zam anlarda ve yerlerde, iyi ve kt arasndaki izgiyi ken
dilerinden farkl bir ekilde izm i olm alarna balam a konusunda
felsefecileri izleyip izlem eyecekleri; ya da bu bilginin -b y le bir
bilgileri varsa e e r- onlar ok tedirgin edip etm eyecei; bi
linm ezliini korum akta inat eden kendi geleceklerini denetlem eye
alrken kendilerine m usallat olan phe ve kararszlk endiesine
katkda bulunup bulunm ayaca; ve bu endienin hayat larzlarn
fark edilebilir bir dzeyde deitirip deitirm eyecei tartm aya
ak bir sorudur. yle grnyor ki, iyi ve klii imgelerimizin ne
kadar yaygn bir ekilde (ya da ayn nedenle ne kadar dar bir e
kilde) paylaldn ve anlam ann ne kadar srdn ve s
receini anlam aya zahm et edenlerim izin says pek fazla deil;
huzur iinde uyum ak iin ve onlar -b izim gibi olm ayanlaronaylam ad zam an vicdanmz susturm ak iin oum uzun ih
tiya duyduu tek ey, yaptm z eyin bize benzer insanlarca"
- nemli insanlarca- onayland inancdr.
Ahlk kurallarna uym a ile evrenselliklerine inanm a arasndaki
sk ba, hem en hem en kesin olarak esas itibaryla felsefecilerin
dncesi ve felsefecilerin kaygsyd. Felsefecilerin m esleki iareti
olan tutarllk ve uygunluk arayn sradan erkeklere ve kadnlara
yklem eden ya da yerel zlem lerini evrenselci bayraklar altnda sa
vunan batakilere zg kayglar onlara yanstm adan byle bir ba
ilke olarak ileri srlem ez ve srlmezdi. Ama bu ba gereklen
de felsefecilerin kaygsyd ve onlar asndan ciddi bir kaygyd.
yi ve kt im gelerinin gerekten de yere ve dnem e gre d e
itii ve bu konuda yaplabilecek pek bir ey olm ad, en azndan
M ontaigneden bu yana bir sr deil. A m a bu konuda yazan ya
zarlarn pek az bu olguyu M ontaigne gibi m tevekkil, am a ak ve
net bir dinginlikle karlad. ou kim se bu olguyu bir tehdit ve
tam bir sam alk -h e m dnre hem de yapana kar bir meydan
o k u m a - olarak korkuyla karlad. Doru, tanm gerei tektir; sa
ysz olan hatalardr; ahlk ilkelerinin ben bunu istiyorum ve
im di istiyorum diyerek tepinm ek ve yum ruk savurm aktan daha
saygdeer bir otoriteye sahip olmas isteniyorsa, ayn ey ke
sinlikle ahlki dorulua da uygulanm aldr. Burada ve im di vaaz
52

edilen ve/veya uygulanan ahlk kurallarnn byle bir otoriteye


sahip olm alar iin, br kurallarn farkl olduklarn gsterm ek
yelncz; yanl ya da kt olduklar, kt niyetin deilse, bil
gisizlik ve toyluun sonucu olduklar gsterilm elidir.
Kiinin ahlk grnn btnln, bu grn birok baka
grten biri olduu anlaldnda kesinlikle ortaya kacak
kten kurtarm a arzusunu karlam ann en iyi yolu, tarihinin byk
ksm boyunca m odern dne hkim olan ilerleme d
ncesinden gem ektedir. lekilik (etik tekilik de dahil olmak
zere insan eseri olan tm tekilikler) ilerlem e dncesine zg
bir ekilde lam ansa lla tn ld : Zam an hiyerariyi ifade ediyordu;
daha sonraki" daha iyiyle, kt" ise zam an gem ile ya da
henz yeterince gelim em i le zdeli. (Geriye bir tek, onay
lanmayan grngleri doal ikam etghlar olan gem ie havale
etmek; onlar zam anndan fazla yaam ve bugn de yaayan am a
dn alnm zam an sayesinde yaayan kalntlar olarak -ta y
clarn ise aslnda zaten lm olan, kendi iyilikleri ve herkesin
iyilii iin en ksa zam anda gm lm esi gereken zom biler o larakyorum lam ak kalyordu.) Bu gr, farkl lkelerin ve kltrlerin
fethini ve onlara boyun edirilm esini m erulatrm a ihtiyacna ve
bilginin oalm asn ve yaylm asn yalnzca deiim in deil, iyiye
doru deiim in - s la h n - balca m ekanizm as olarak sunm a ih
tiyacna uygundu. V.G. K iem an m szleriyle, smrgeci lkeler
dnyaya yalnzca dzeni deil, ayn zam anda uygarl yaydklar
inancna sk sk sarldlar. 1 Johannes Fabian bu yaygn al
kanla kronopolitik adn verdi: K ltrel alternatiflerin allokronik -b a k a bir zam ana ait olan ve yok olm aya mahkm ol
duklar halde hileyle bugne kadar hayatta kalan kalntlar- olarak
tanm lanabilm esi iin, bugnk farkllam ay zaman okuna yan
stm ak.2

1. V .G . Kiernan, The Lords o f H um an K ind (London: C resset Library, 19 88 ), s.


811.

2. Kar. Jo hannes Fabian, Tim e a n d the O ther: H o w A nthropology M akes its


O b je c t !N ew York: C olum bia University Press, 1983).

53

A. EVRENSELCLK VE ONDAN HONUT OLMAYANLAR


Evrensellik koyutu her zam an bir muhatab olan bir talep oldu; ya
da daha som ut olarak, keskin kenar, seilm i bir hedefe ynelen
bir kl. T ek insan doas ya da insann z gibi ilikili kav
ram larn, m ahalleliler, akrabalar ve dier yerlilerin alacal bulacal
toplam nn yerine yurtta (yalnzca birleik ve egem en devlet
adna hareket eden tek ve itiraz edilm eyen otoritenin yasalarnn at
fettii niteliklere sahip olan kiiyi) koym a niyetini yanstm as gibi
bu koyul da, modern evrenselletirm e pratii zerindeki bir yan
smayd. Teorik koyul, m odem devletin tekbiim liletirm e ar
zularna ve pratiklerine, les pouvoirs interm diaires'e (ara ik
tidarlar) at savaa, bo inan olarak yeniden tanm lanan ve
m erkezi ynetim e direnm e suuyla lm e mahkm edilen yerel
detlere kar srdrd kltrel hal seferlerine ok uygundu.
K em iklerine kadar insan d o a sfna indirgenen evrensel insan
-A lasd air M aclntyrein deyiiyle3- bir engellenm em i benlik ol
malyd; kom nal olarak tevik edilen tikeldiiklerden etkilenm e
mesi art deildi, am a kom nal kklerden ve ballklardan kurtulabilm eli; deyim yerindeyse kendini st bir dzeye karp oradan
kom nal taleplere ve basklara uzun, tarafsz ve eletirel bir bakla
bakabilm eliydi.
Y alnzca baz evrensel, zam an d ve mekn d ilkelerin tes
tinden geen kurallar ahlk kabul etm e art, her eyden nce za
m ana ve m ekna bal kom nal iddialarn yetkili bir ekilde ahlki
yarglarda bulunm asnn reddi anlam na geliyordu.1 G elg eld im , en
bandan beri bu am ala kullanlan klcn iki kenarnn da keskin
olduunun anlalm as uzun srmedi. Evet, devletin onaylam ad
hem erilik anlay olarak belirlenen dm anlarda derin yaralar a
3. Kar. A lasdair M acIn tyre, A fte r Virtue, 1981.
4. "insann nedenlerini syleyem edii ahlki bir yargnn szel biim ine sahip bir
beyan kesinlikle g e r ek bir ahlki yargy ifade etm ez" - bu grn prototipik bir
ifadesi olarak kabul edilebilir (M arcus Singerdan, G eneralization in E th ics; a k
taran Neil C ooper, "Two concepts of morality, P hilosophy iinde (1 9 6 6 ), ss. 193 3 ). C ooper byle bir ah lk an layn , "pozitif" y a d a "toplumsal" olandan farkl
olarak, "zerk ya d a "bam sz" olarak adlandrr; bu ah lk versiyonu rnein
H .L.A . Hart'n (Le g a l a n d M o ra l O bligations: Essays in M oral P h ilo so p h y deki)
"bireyin ahlkn ancak, ilksel toplum sal grup ahlkndan gelien bir ey olarak
kavrayabiliriz" iddiasnda grlebilir.

54

yordu, am a ayn zam anda istenm eyen yaralar da ayor, devletin


kendi egem enliini savunm as beklenirken ona zarar veriyordu.
Engellenm em i benlik devletin, buradaki ve im diki devletin.
Yasasnn kendi zn aklam a hakkn neden tannd ki? Ken
disini devletin ekillendirdii yurttalk kalbyla snrlam a a
rsn neden kabul etsindi ki?
Evrensellik koyutu ciddiyetle (yani, yasam a erkinin uy
gulayclar gibi deil, felsefeciler gibi) ele alndnda, imdi tr
de ulus-devlelin idari birim lerine dnm olan topluluklarn
ahlki yetkilerini ellerinden alm akla kalm az, ayn zam anda dev
letin en st ahlki otorite olm a iddiasn savunulam az hale getirir.
Koyutun m ant kendi kendini snrlayan hibir politik topluluun
pratiine uygun deildir; yalnzca evrensellie doru ilerlemeyi
engellem e sulam asyla sank sandalyesinde oturm akta olan belirli
bir kar iktidara deil, tam da A ristotelesin insanln en yce
kayna ve koruyucusu olarak politika ilkesine kar kar. Sz ko
nusu politik topluluun yerletirildii dzey ne olursa olsun, ahlki
uslamlamay, soyut ilkelere bir ar olarak deil, politik bir top
lulua ikin anlam lara bir ar olarak5 dnen ada Aristotelesiler M ichael W alzer ya da M ichael O akeshottun teorileri
gibi btn teorileri rtr.
H erhangi polis, yelerini kendi snrlar iinde birletirdii ve
aynlatrd lde, onlar dier topluluklarn yelerinden ayrr,
ayrtrr, tikelletirir. K onum landrlm benlik (M aclntyrem
terimleriyle, engellenm em i benlikin kart) her zaman farkl bir
ekilde konum landrlm -b a k a bir poliste kk sa lm - bir ben
liin karsna konur. Bu nedenle, evrenselci talep, kendisini ev
cilletirm ek ve kendi asilerine kar srdrd savata kullanm ak
isteyen polisin aleyhine dner; bu talep mantksal snrlarna g
trldnde tm ahlki em irlere kar durm adan m uhalefet ret
mek ve bylelikle radikal bir ekilde bireyci bir duru yaratmak zo
rundadr. Politika, grnle evrensel olan, am a zorunlu olarak
lke iinde gelitirilen ve lkeye bal olan standartlar ileri s
rerken, am acn aydnlatan ve/veya soylulatran ayn evrenselcilik
ilkesi adna kendisine kar kldn ve dircnildiini griir. O
5. M ichael J. S an del, "Introduction, Liberalism a n d its C ritics iinde, der. M ic
hael J. S an del (Oxford: Blackwell, 1 9 84 ), s. 10

zaman evrensel standartlarn ileri srlm esi, kukulu bir ekilde


insan doasnn bastrlmas olarak grlr vc hogrszlk ola
rak knanr.
K onum landrlm benliin savunurlar (tanndklar adla
toplulukular) asndan, evrenselci zlem ler ve evrenselletirm e
pratikleri kukusuz bir zorbalktr; bir bask arac, insan z
grlne kar ilenen bir iddet hareketidir. G elgelelim , bu z
lem ler ve pratikler, szde evrensel standartlar ileri srdklerini
iddia eden evrenselden daha dar olan tm glerden kukulanan
hona fide," ilen ve tutarl liberal evrenselciler iin de kabul edi
lemez. Tutarl liberallerin bakt noktadan, ahlk ancak bireylerin
insan olm a sfatyla sahip olduklar niteliklerde ve yeteneklerde
kk salabilir. Tutarl liberaller, gruplar adna -iste r yce grup
karlar adna isterse yce grup bilgelii" adna o lsu n - ileri s
rlen etik kodlar, Seren K ierkegaard gibi, iktidara doym az ida
reciler ile tekine ynelik ahlki sorum luluun yknn szm ona
m asraflarnn hissettirdii honutsuzluk arasndaki fesat plannn
bir rnei olarak greceklerdir:
nsan, doas gerei hayvani bir yaratla sahiptir. Bu nedenle in
sanlarn tm abalar s r lem ey e-y n elik tir;-gelin birleelim , vb.
Tabii ki btn bunlar atafatl isim ler, ak, sem pati ve coku, byk
planlarn uygulanm as vb. ad altnda yaplr; bu. bizim gibi alaklarn
her zam anki ikiyzlldr. in asl u ki. birey ve ideal stan
dardndan bir sr iinde kurtulm u durum da oluruz.6

Ne ki, evrenselcilik silahnn onu kullananlara kar dnebilm e


sinin tek nedeni bu deil. Evrenselcilii destekleyen, am a hakiki
evrensel egem enliin hayli uzandaki faillerle, gerekte var olan
(daha dorusu gereki bir ekilde am alanan) evrenselliin ufku,
devlet snrlarnda durm a eilim indedir. H er egem en otoritenin ev
renselci zlem leri, egemen otoritelerin oulluu arasnda is
tikrarsz varolulara yol aar. Y alnzca bir btn olarak insanl
' yi niyetli, inanm , (y.h.n.)
6. S a re n K ierkegaard, The Last Y ears: Journals, 1853-55, ng. ev. R onald G regor Sm ith (Londra: Collins, 1968), s. 31. K im se tek bana olm ak istem ez, her
kes gerilim den kaar" (s. 5 1 ); sma kitle ortaya kar km az, Tanr grnm ez
olur... Tanr sa d ec e tek tek nsanlar iin vardr", (s. 95 ).

56

mevcut ya da m uhtem el hkim iyciinc tbi olan nfusla z


deletirm e yeteneine sahip bir iktidar, tutarl bir ekilde evrensclci olabilir. Byle bir iktidarn, ulus devletler ilkesine gre r
gtlenm i bir dnyada ve ulus devletlerden hibirinin ekm enik
egem enlik ryasn uzun sre ciddi ciddi grem edikleri bir dn
yada ortaya km as ihtimal ddr. Bu durum da, her biri kom
ular tarafndan snrlanan bir nfuz blgesine sahip egem en oto
ritelerin bir arada yaam as egem enlerin dayanm asn gerektirir
ve besler: Her egem enin, cuius regio. eius religio' tarz hkimi
yetinin snrlar iinde biricik egem enliinin ak ya da zmni ola
rak tannm as. Siz kendi tebaanza ne yapm as gerektiini sy
lersiniz, ben de kendi tebaama. Nasl ki evrensel ahlk kurallarnn
imgesi, devlet otoriteleri tarafndan yaym lanan evrensel yasa ka
lb temel alnarak lke iinde kullanm uyarnca biim lendirilirse,
devletler st ahlki evrensellik de, uluslararas ilikiier"in su
retinde tahayyl edilir: D iplomasi, pazarlk, grm eler, gerek ya
da sahte anlam a noktalar aray. Sonunda gerekten evrensel
olduu konusunda anlam aya varlan ey, ortak kklerden ok
ortak paydaya benzer. Prosedrn berisinde, onu uygulanabilir
klan varsaym durm aktadr: Evrensel ahlkn birden fazla kavran vardr ve hangisinin hkm srd, onu ortaya atan ve
ifade etm e hakkn elinde bulunduran iktidarlarn greceli kuv
vetine baldr.
Evrenselci projenin bu snrllklar ne kadar gl ve ikin e
likileri ne kadar derin olursa olsun, m odernlik tm grelilii bir
ba belas ve bir tehdit - h e r eyden nce, ksa sre iinde d
zeltilmesi gereken geici, can skc bir d u ru m - olarak telakki et
mitir. Ahlki evrenselliin uygulanm asnn ne kadar zor olduu
ortaya ksa da, hibir pratik zorluun , bir ideal ve tarihin ufku
olarak evrensellik zerine herhangi bir glge drm esine izin ve
rilmemitir. G recilik her zaman sadece im dilikti: bugnk a
balara ramen devam etm esi, ideale doru durdurulam az iler
lemede sadece geici bir prz olarak km senm eye all
yordu. nsanln nihai hedefi olarak evrensellik hayali ve onu ger
ekletirm e kararll evrenselliin siiresel kavranna snd.
Orada em niyetteydi -evrensellem e srecinin gerekletiine, za' Bir blgede krallk kim inse, orada onun dini geerlidir. (y.h.n.)

57

mann ilerleyiinin inanlr bir ekilde durdurulam az bir ilerleyi


olarak grlebileceine ve bugnk farkllklarn giderek bu
danm asna ve sonunda bastrlm asna yol aacana makul bir e
kilde inanlabildii srece. Zamann - zellik le henz olm ayan ks
m nn, insann hakknda zgrce hayal kurabildii ve am pirik
olarak snanm a korkusu tam adan ona sihirli gler atfedebildii
k sm n n - olaanst iyiletirici yeteneine duyulan gven, m o
dern akln en ok ne kan zelliiydi. Diderot m odern insan
posterom ane -g elecek kuaklara k - olarak adlandryordu;
Alain Finkielkraut da daha yacrrbir tarihte yle diyordu:
M odern insan gelecein, bugnn adaletsizliklerini dzeltm e y e
teneine gveniyordu. B ir btn olarak insanl, tek tek insanlarn
sahip olm adklar bir nitelikler harekeli olarak tahayyl ediyordu. S on
suzlua duyduu gveni gelecek zam ana verdi... M odern insan g e
lecek kuaklara doru yrr.7

Postm odern evrede (tutkularyla onu ayakta tutan glerle bir


likte) baltalanan ve eski m oda diye bir kenara atlan, m odem zih
niyete zg olan bu inantr. Evrensellem e historiosophysinin
postm odern versiyonu kresellem e perspektifidir: Politik, kltrel
ve ahlki otoritelerin ekm enizasyonunu ierm edii apak g
rlm ek zere bilginin, teknolojinin ve karlkl ekonom ik ba
m lln kresel olarak yaylm as gr (kreselletii var
saylan faktrlerin uluslararas ya da uluslarasra deil, ulusal
olm ayan faktrler olduklar dnlr). Yeni historiosophynin tek
yapt, uygarlam a srecinin yaylm asnn yaratt ahlki ev
rensellik m itlerini uzak ve belirsiz hale getirmektir.
Kltrel olarak ileri ya da en gelim i ulus devletlerin uy
garlatrm a m isyonu na dayanan gem iteki zem ininden arlk yok
sun olan evrensel ahlk dncesi hayatta kalabilm ek iin, ancak
tm insanln doutan barndrd, toplumsal ncesi ahlki it
7. Alain Finkielkraut, Le M contem porain: Pguy, le cte u r du m onde m oderne
(Paris: G allim ard, 1 9 91 ), s. 13. Finkielkraut, C lau d e Sim on'n szlerini aktarr:
Son tahlilde, bir zam anlar Tanr yolunu bulacaktr dendii gibi, er ge. u ya da
bu ekilde, Tarih (ya d a insan tr) yolunu bulacaktr, denileceini ileri srm enin
ok d a yanl olm ayacana inanyorum".
' Tarihin hkm ranl, (y.h.n.)

58

kilere (toplum sal sreten kaynaklananlarn, yasa koyucu/dzenleyici/eilici eylem in nihai rnlerinin ve tortularnn tersine) ya
da keza toplum m dahalesinden nce gelen (bir sonraki blme
baknz), dnyadaki insanlarn ayn derecede ortak olan temel ya
plarna bavurabilir. Bunun alternatifi, sava alann evrenselcilik
vaizlerinin m zm in hasm lar olan toplulukulara brakm ak ola
caktr. K ltrel/ahlki egem enliklerin (politik/ekonom ik egemen
liklerden ayr olarak) oulluunun belirsiz bir sre, belki de ebe
diyen devam etm e ihtimalini kabul ettiim iz an, evrensel ahlki de
erlerin souk ve soyut toprandan, yerel topluluun' scack ve
basit kucana geri ekili son derece batan karc grnr; bir
ok kii bu ekicilii dayanlm az bulacaktr. Bylecc, modem
an byk ksm boyunca felsefi ve politik dncenin nadiren
ziyaret edilen periferisine srgn edilen, zam ana ayak uydurdu
unu, bilim sel ve ilerici olduunu gururla ilan eden hkim d
nce taralndan muhafazakr, nostaljik ya da rom antik diye hor
grlerek reddedilen ve unutulm ulua terk edilen, nce topluluk
vard diyen dnya gr tm hncyla geri dner; daha dorusu
insan bilim lerinin kanonu* ve itiraz edilem ez saduyusu d
zeyine kartlm aya ok yaklar.

B. KKLERNDEN KOPARILMI BENLN


YENDEN KKLENDRLMES
Yeniden doan loplulukularn grlerindeki sorun, gzetimlerini
ulus devlet snrlar boyunca dikilen kontrol noktalaryla snrla
may reddeden evrenselcilik savunurlar gibi, konum lan-drlnn
benliklerin yalnzca hakiki lopluluklar n (yani teorisyenler ta
rafndan hayal edilen topluluklarn) snr m uhafz rolyle ye
tinmeyi reddetm eleridir. Topluluklarn snrlarn belirsizlikten
uzak bir ekilde izm ek devletlerin snrlarn izm ekten daha zor
dur; am a esas mesele bu deil. B ir topluluun kim lii, konumlan
drd benlikleri kavrad peneyle ve dolaysyla onlarda ya
ratmaya m uktedir olduu ahlki m utabakatn lsyle tanmla
nrsa, bizzat topluluk snrlar (zellikle ulus devletlerin deKural, dzen, lt, (y.h.n.)
59

ncdiklcri trden sk, denetim li ve geirim siz snrlar; am a ayn za


m anda nispeten birbirine benzeyen, kltrel/ahlki olarak hom ojen
olan bir nfusu evreleyen girintili kntl bir izgi halini alan
daha gevek snrlar) dncesini savunm ak zorlar, hemen hemen
olanakszlar.
D evlete bal ya da devlet destekli faillerinkine benzer bir yasal
hkm gcne sahip hibir kom nal otorite yoktur. Byle bir oto
rite olm aynca, yelerini bir dereceye kadar kalc sonular olacak
ekilde konum landrm aya gerekten m uktedir olan bir topluluk,
hayatn bir olgusundan ok metodolojik bir koyul gibi g
rnm ektedir. Kavram larn grece gvenli alanndan klarak kav
ramlarn ifade ettii varsaylan herhangi bir somut nesnenin tas
virine gelindiinde, ayn olduu dnlen farkl am alarla hareket
eden, i elikilerle dolu ve alan elik nerm eler arasnda karar
verm ek iin sahip olduklar aralarn yetersizlii apak olan ak
kan bir erkekler ve kadnlar toplam grlr sadece. Ahlki top
luluun hayal edilm ekten ok koyutland ve ihtilafl bir ekilde
koyulland ortaya kar. M esele her zaman bir koyutun dier koyutlarn karsna konulm asdr; bir program , gem ii -savunma ya
da haklln ortaya koym a abasndan ok bir gelecei balam a
giriimi; en nem lisi, belli sayda erkei ve kadn balam a ve ey
lemlerini, topluluun koyutlanan varln gerek klm a abasyla
tercih edilir hale getirilen baz seim lere tbi klm a giriim idir.
Ahlki toplulukta "ahlki diye tanm lanan, bu tbi klmann arzu
edilen etkileridir: Grubu ayakta tutm a talebi olarak kam ufle edilm i
(talep sk sk dobra dobra ve iki yzllkle, bireysel, bencil
karlarn - h e r zam an varsaym dan ibaret o la n - herkesin kar iin
feda edilm esi gereklilii olarak ifade edilir), grubu gerek klm ak
iin ibirlii yapm a talebi araclyla elde edilen bireysel se
imlerin snrlanm as ve verim liletirilm esi.
G nm zde devletin ahlki yasam adan ekilm esi (ya da daha
dorusu bu yasam ay her yere geniletm ek ve kapsayc klmak
eklindeki eski m odern tutkular bir yana brakm as), topra komnal ziraat iin bo brakt. D evletler giderek ulustan daha kk
(etnik, blgesel, dinsel, toplum sal cinsiyet ve cinsel politika te
m elli) kategorilerin ahlki zgllk ve zbelirlenim haklarn ta
nyor -y a da daha dorusu bu zbelirlenim in planl bir ekilde
fit)

deil, zm nen gereklem esine izin veriyor. B oluk im di, her biri
-k e n d i iddialarna g re - bu benliklerin konumlandrlmlndan treyen kurallar kendi elik gzetim lerinin doal alan
olarak yorum lam a hakkn talep eden rakip basnlar tarafndan
dolduruluyor. Bir taraftan devletin kendi yasam a glerinin baz
ayrcalklarndan ve bireysel yaam kapsayc, titiz bir ekilde d
zenlem e ynndeki eski tutkusundan vazgem esinin -devletin,
kendi alan iinde eitliliin kalclna raz olm asnn- sonucu
olan insan haklar, dier taraftan devletin brakt gleri top
lamak isteyen, gz ykseklerde topluluk lid e rle rin in ellerinde
bir sava narasna ve antaj silahna dnyor. Bir taraftan, fark
lln bireysellem esinden, yeni ahlki zerklikten sz ediliyor;
dier taraftan -ik isi de ncekinden farkl bir dzeyde de o lsa - fark
ll yeniden kolektifletirm e ve yeni bir dcrk icat etme ynnde
klk deitirm i am a kararl giriim lerde bulunuluyor.
Eskiden ulus devletin tanmlad ve uygulad yasal/ ahlki
evrenselliin younlatrlm gcne gs geren bireyler artk,
her biri bireyin ahlki seim hakkn gasp etm eyi am alayan bir
sosyal basklar ve/veya yar elik antaj rnekleri kakofonisiyle
kar karyadrlar. G elgeldim , elikili basklarn hibiri, yurt
tan, devlet uyruunun alkn olduu kadar kapsayc bir duruma
hitap etm iyor. Normal olarak, karm ak bir hedef oluturan in
sanlar. koyutlanan topluluun zerinde ina edilecei temel olarak
alnan tek bir yze indirgenirler; bireyin ok ynl kimliinin yal
nzca bir ynne hitap edilir. Ama bu ynn esas olduu, bireyin
durum unu bir btn olarak belirledii, tm dier ynleri glgede
brakaca ve hepsinden ar basaca -bylecc bireyi bu dier yn
lere referansta bulunan basnlara kar, gelecekteki tm ita
atsizliklerden pein olarak beraat ettirece i- ilan edilir. Talep edi
len, ok-ynl kim liin dier ynlerine referansla bulunan rakip
itaat taleplerini m arjinalletirm esi ya da hkm sz ve geersiz kl
mas gereken bir tr sadakattir. Benliin nce budanmas ve kr
plm as, paralarna ayrlm as ve sonra gereklen konum landrl
m hale getirilm ek zere yeniden birletirilm esi gerekir. Ko
num landrlm benlik teorisi ve bu teorinin yanstt ve yardm et
tii topluluk inasna hizmet eden bir ideoloji, srecin gerek m an
tn tersine evirir. Doal bir veri" olm ann ok uzanda olan
61

konum landrlm lk toplum sal olarak ve tartmal bir ekilde


yaratlr; her zam an rekabeti m cadelenin ve - o k sk o la ra k - bi
reysel seim in bir sonucudur.
Devletin yasalalrd ahlk ve koyutlanm topluluklarn ken
dinden menkul szclerinin dank ahlki basklar bir noktada
hemfikirdirler: kisi de bireysel ahlki takdir hakkn yadsr, en
azndan azaltr.
H er ikisi de derkin em rettii etik devi, zerk ahlki so
rum luluun yerine geirm eye alr. H er ikisi de bireyin ahlki se
imini; en azndan yaam n ortak refahMa ilikili grlen alan
larnda zgr seim ler yapm asn engeller: atm a durum unda,
bireylerin ortak davay -t m dier kayglarn zerine- ykselten
eylem i yelem elerini isterler. (Herkesin kar her birim izin
karndan nce gelm elidir). H er ikisi de bireysel inisiyatiften ka
nr. H er ikisi de, bireylerin kendiliinden, planlanm am ve g
zetim altnda olm ayan iliki srecinde kendi kendine oluturduklar
ballklara ve sadakatlere katlanam az. H er ikisi de kiiler aras
balara, birer direni ve fesat yuvas olarak kukuyla yaklarlar ve
bu balar yok etm ek iin frsat beklerler.
Y ukarda sz edilen nedenlerle, kendiliinden ve zerk, bi
reysel olarak yaratlan ahlka kar dm anlk; koyutlanm top
luluklarda, yerleik, em niyetli ve kendinden emin devlette ol
duundan ok daha ihtiyatl, iddetli ve hrndr. M ilitanca
hogrszlk, koyutlanm topluluklarda mzmin ve tedavisi
imknsz olan gvensizlikten kaynaklanr. Koyutlanm top
luluklar, sadece koyutlanm olduklar iin gvensizdirler. Ama
daha ok, bugnlerini kuvvetlendirm ek ve geleceklerini salam a
balam ak urunda ne yaparlarsa yapsnlar ebediyen koyutlanm
halde kalacaklar iin kendilerinden em in deildirler; Com elius
C astoriadisin dedii gibi, kiinin benm erkezci kalesinin en derin
girintilerinde bir ses tatl tatl am a yorulm ak bilm eksizin du
varlarm z plastikten, akropolim iz kttan yaplm a diye sylenir
durur.8 Dininden dndrlenlerin itaatkr!ndan baka bir temeli
olm ad iin topluluklarn m evcudiyeti her gn yenilenm ek zo
rundadr. Dinlenm ek iin zaman yoktur; bir anlk bir dikkatsizlik
8. C om elius C astoriadis. "Reflections on Racism ", ing. ev. D avid A m es C utis,
Thesis Eleven, cilt 3 2 (1 9 9 2 ), s. 9.

62

geri dn olm ayan bir dalm ayla sonulanabilir. Bu nedenle,


beklenecei zere, kararl koyutlanm dan istikrarsz varolua giden
yolda uygulanabilen zulm ve basknn hibir snr yoktur. G
nm zde bireysel zerklik en am ansz ve kanl bir ekilde, gasp
edilen ve aznlk haklan (am a her zam an ounluk olmay arzu
eden, en azndan ounluk gibi davranm a hakkn arzu eden bir
aznln haklar) olarak kolektifletirilen insan haklan adna
bastrlm aktadr. K onum landrlm lk n dayatlan yorum unun
kabul edilm em esi, ykclk ve ihanet olarak m ahkm edilir; ha
inler de m erham et beklem esinler.
T iz perdeden yaplan engellenm em i benlik arsnn o
unlukla niler ulus devlet tarafndan ahlki zerkliin bas
trlm asna kar protestoyu susturm ak iin kullanlm as gibi, ko
num landrlm benlik imgesi de, benzer bir bastrmann topluluku uygulam alarn rtbas etme eilim indedir. kisi de su
iistim ale kar bakla sahip deildir; ikisi de ahlki dcrkin
ykseltilm esi ve bireyin ahlki yarg hakknn gasp edilm esi iin
kullanlm aya kar yeterli korum aya sahip deildir.

C. ETK EVRENSELLN AHLK SINIRLARI


H er iki kavram n, elik dcrkin yararna kullanlabilm esini sa
layan, herhangi bir grupsal-evrensel ahlkn (sz konusu grup isler
bir btn olarak insan tr, ister bir ulus devlet, isterse koyutlanm bir topluluk olsun), ahlki davrann aslnda evrensel
bir biim verilebilen kurallarla ifade edilebileceini zmnen varsaym asdr. Yani, bu ahlki benlikler her eyi saran biz"dc eri
yebilirler -a h l k i ben, etik bizin tekil biim inden baka bir ey
deildir. V e bu etik biz iinde, ben ile o birbirinin yerine
kullanlabilir; birinci tekil ahsta ifade edildiinde ahlki olan,
ikinci ya da nc tekil ahsta ifade edildiinde de ahlkidir.
G erekten de, ancak bu gayri ahsiletirm eye kar koyan ku
rallarn. etik norm lar iin belirlenen koullar karlad d
nlr. Bylece ahlkn u ya da bu ekilde -yetkili bir ya
sam ann ya da kastl olm ayan, am a ayn derecede gl olan a
p rio ri' bir kom nal konum landrm ann sonucu o larak - ancak ko' nsel, (y.h.n.)
63

lekif olabilecei totolojik olarak apaktr. D oruluu nceden,


ahlki grnglerin tanm lanm a ve seilm e biim iyle garanti altna
alnmtr.
Bununla birlikte ncller ancak zmni ve dolaysyla kontrolsz
kaldklar srece ayakta durabilirler. Daha yakndan bakldnda, o
kadar ak grnm edikleri gibi, kabul edilm eleri gvenli bile de
ildir.
Birinci ncl alalm: A hlki grngleri tartrken, bizi gramaik olarak benin oul biimi olarak ele alma zorunltuna uy
makla zgrz. G elg eld im , bunun bir ahlk karikatr olduu iti
razn getiren Em m anuel L cv in asu aklam ada bulunur:
Sayg gsterm ek boyun em ek anlam na gelem ez; am a teki bana
em ir verir. B en em ir alrm , yani bir ii gerekletirm eye m uktedir biri
olarak kabul edilirim . Sayg gsterm ek, yasa nnde deil, bana bir i
em reden bir varln nnde eilm ektir. A m a bu em rin aalayc o l
mam as iin -aa la n m a m sayg gsterm e olanan elim den ala
c a k tr- aldm em ir ayn zam anda bana em ir verene em ir verm e emri
olm aldr. Bir varla bana em ir verm e em rini verm ekten ibarettir. Bir
em ir verm e em rinden yaplan bu referans, biz" dem e, bir-grup o lu
turm a olgusudur. B ir cm irin d i er bir cm ire bu referans nedeniyle
biz . ben in oulu d eildir (N ous n es pas le piuriel de Je).v

Y alnzca tm bcnlerin, en azndan birim leri bir km enin ye


leri olarak ayran bir nitelik asndan ( biz sar sallar ya da biz
X niversitesi m ezunlar veya biz Lecds U nited taraftarlar
gibi) genellikle ayn olduklar ve dolaysyla yine bu adan bir
birinin yerine konulabilir olduklar varsaylabildiindc birok
benden kolektif bize yum uak bir gei olacaktr. Bu durum da
biz bir toplam , saym a ileminin bir sonucudur; sfrlarn top
lamdr, organik bir btn deil. G elgelelim , ahlki birlik iin bu
geerli deildir. Birey st btnlk dncesi ahlk dnyasna uygulanabilse bile, ancak tam da her biri yeri doldurulam az olduu
iin ve ilikileri asim etrik olduu iin ahlki zneler olan benlikler
9. 'T h e Ego and the Totality" (Le Moi et la Totalit), Em m anuel Lvinas. C o l
lected P hilosophical P apers iinde, Ing. ev. Alphonso Lingis (Lahey: M artinus
Nijhoff, 1987), s. 4 3 . (E ntre n ous: E ssais s u r le pan se r- -la u tre (Paris: G rasset,
19 91 ), s. 49 .)

64

tarafndan alnan, verilen ve uygulanan em irler temelinde bir


letirilmi ve srekli olarak birletirilen bir btne gnderm ede bu
lunabilir.
likilerden nce tutum; tek yanllk, karlkl olm ay; tersine
evrilem eyen bir iliki: Ahlki bir duruun vazgeilm ez, ta
nmlayc zellikleri bunlardr. Yzle ilikide olum lanan asi
m etridir; balangta bana gre tekinin kim olduu nem li de
ildir -b u onun m eselesidir .10 L evinasn bu cm lesi Yzn bir
tanm olarak okunabilir: Ancak ve ancak benim tekiyle ilikim
program atik olarak sim etrik deilse Y zle karlalr; yani te
kinin gem iine, bugnne, beklenen ya da um ut edilen karla
bal deildir. Ve ahlk tekiyle Y z olarak karlam aktr. Ahlki
duru esas olarak eitsiz bir iliki dourur; karlam ay ahlki bir
olay haline getiren, bu eitsizlik, bu hakkaniyetli olmay, bu kar
lk istem em e, bu karlklla ilgisizlik, kazanlar ya da dlleri
dengelem e konusundaki bu kaytszlk, ksacas tekine kar
ben ilikisinin organik olarak dengesiz ve dolaysyla tersine ev
rilebilir olmayan bu niteliidir.
Levinas, K anl'n iimdeki ahlki yasann gizem lerine ilikin
zm nden en radikal sonucu karm akladr, am a yalnzca byle
bir radikalizm K ant, yalnzca tekinin hatrna teki iin du
yulan kaygnn yol gsterdii bir duru ve zgr bir zne ve ken
dinde am a olarak tekine gsterilen sayg olarak ahlk an
laynn hakkn verebilir. Post-Kant etik teorisinin dier daha
yum uak versiyonlar. K anln anlaynn gerektirdii ahlki ta
lebin muazzam ln pek de karlayam az. rnein M artin B ubere
gre, Bcn-Scn ilikisini B en -0 ilikisinden (tekinin ahlki bir
zne olarak oriaya km ad ilikiden) ayran, balangtan iti
baren karlam ann diyalojik karakteri ya da bir diyalog bek
lentisidir: B en-Scn bir hiap ve yant yapsna.11 partnerlerin dur
m akszn rolleri deilikleri, birbirlerine hitap ettikleri ve
birbirlerine aynen yanl verdikleri devam etm ekle olan bir sylei
yapsna sahiptir. Bir koyul ya da kategorik bir beklenti olarak ba
ndan itibaren var olarak, ilikiye Ben-Sen niteliini veren, tu10. Em m anuel Levinas, Philosophie, Justice et Amour", E ntre nous iinde, ss.
122-3.
11. C f. M aurice Friedm an, M artin B ubers Lite a n d W ork: The E a rly Years. 18781923 (Londra: S ea rch Press, 1982), ss. 3 1 4 -1 5 .
1 SN/PntiuKHcm l-tik

65

tum larn ve sorum luluklarn sim etrisidir; sana O olarak deil Sen
olarak davranyorsam , bunun nedeni senin de bana senin Seni ola
rak davranm am art kom am dr (beklem em , bunun iin alm am dr).12 H cideggerin M itsein '' da balangtan itibaren bir
sim etri varsaym tar. Biz" -B e n ve tek i- beraberce onun
iinde olduum uz srece ben tekiyle birlikleyim . Bizi bir
letiren sadece ontolojik am azn ortakl olduu iin, ele
tirm enlerin H eideggeri, bylesine yoksullatrlm , ieriksiz bir
liktelikten, ahlktan nceki bir birliktelikten, zaten ahlki taahht
ve ball gerektirm eyen birliktelikten tretilebilecek bir etiin
yce olm ayyla; ve birlikteliin M itsein da tem ellendirilm esinin
kanlm az sonucu olan telfisi im knsz etik tarafszlkla (ahlki
adan konuursak tarafszlk kaytszlktan ayrt edilem ez) su
lam alarnda alacak bir ey yoktur. Levinasn alayl y o
rum laryla, M iteiandersein
bir bakasyla birlikte olm ak, dnyadaki m evcudiyetim izin bir anndan
baka bir ey deildir. M erkezi bir yer tutmaz. M it yan n d a olm ak a n
lam na gelir... Y zle karlam ak deildir, ztsum m ensein,* belki de
zusam m enm a rsch ieren h .1* '"

Y annda varolm ak (Being with) simetriktir. Sim etrik ol


m ad bariz olan, partnerleri eitsiz klan, tekinin benim seye
12. C om p. Em m anuel Levinas, ''Philosophie. Justice et Amour", s. 122.
' Alm. Y an n d a (var) olm ak, (y.h.n.)
Alm . Y an y a n a (var) olm ak, (y.h.n.)
Alm . Birlikte (var) olm ak, (y.h.n.)
13. Em m anuel Levinas, Philosophie, Justice et Amour", s. 135. H eidegger'in
M itenandersein gr ile K afka'nn tekrar tekrar ortaya kan harikulade a m a
gizem li bir ah en k iinde olan, grlebilen am a an lalam ayan iftler tem as a ra
sndaki arpc yakn la dikkat edin. Bu, K afka'nn saplantl bir ekilde dnp
dnp geldii bir tem adr: K .nn iki asistan, Blumfeld'in iki yardm cs, dans
eden a m a uyuuk iki kz ve nihayet -s a n k i serinin zirve si o la ra k - son d e re ce
senkronize bir ekilde hareket eden iki selloit top...Btn bu iftlerin ortak nok
tas, dardan grnte ah en k iinde hareket ed er gibi grnm eleri, a m a ii
tilebilir bir ekilde hareketlerini aklam am alardr; hareketler arasnd aki bant
tarafsz bir gzlem cinin, m d a h il o lm ayan bir gzlem cinin ve b a m sz bir g z
lemcinin onlar hakknda anlayabilecei tek eydir. Blum feldin yardm clar
an cak Blumfeld tm sesleri bastran pencerenin dier tarafndan kendilerine
baktnda birbirleriyle konuurlar.
* Alm. Birlikte yrm ek, (y.h.n.)

66

lo A R K A /P o M T n iH k n F.hk

bilecei durua bam l olm aktan kurtararak benim konumumu ay


rcalkl kla n , iin olmaktr (being for) -etre-pour-lautre, sadece
(M itsein m da bertaraf ettii) yalnzla deil, kaytszla da mey
dan verm eyen varlk biimi. (Levinas, nasl ki tem bellik ve isizlik
ie dayal bir varoluun eksik biim leri olarak emein nemini
olum larsa, yalnzlk ve kaytszln da teki iin olm ann eksik bi
im leri olduunu ve bu nedenle onu dolayl olarak olumladklarn
belirtir.)14 teki ister benim iin olsun isterse olm asn ben teki
iinim; onun benim iin olmas, deyim yerindeyse onun prob
lem idir ve onun bu problem le urap uram ad ya da nasl u
rat benim Onun iin olmam zerre kadar etkilem ez (benim
teki iin olm am , tekine benim iin olm as iin antaj yap
mayacam a ve tekinin zgrlne baka bir ekilde mdahale
etm eyeceim e dair rzam da iermek zere tekinin zerkliine
ynelik saygy ierir). Ben senin iinim baka ne ierirse ier
sin, benim iin sen biim inde dllendirilm e, karlk alm a ya da
dengelenm e talebini iermez. Benim tekiyle ilikim tersine
evrilebilir deildir; karlk verilirse, bu karlk, benim , iin olma
am dan bir tesadften baka bir ey deildir.
O halde, "ahlki bir birlii belirten biz, benin oulu de
ildir -s o n derece eitsiz konumlardaki birim leri biraraya getiren
karm ak bir yapy artran bir terimdir. Ahlki bir ilikide, ben
ve teki birbirinin yerine konulam az ve dolaysyla oul bir biz
oluturm ak zere toplanam az. Ahlki bir ilikide, dnle
bilecek tm devler ve kurallar sadece bana yneliktir, sadece
beni balar, ve beni, yalnzca bir ben olarak beni oluturur. Bana
hitap ettiinde sorum luluk ahlkidir. Sorum luluu tekini ba
layacak ekilde dntrdm an, sorum luluk ahlki ieriini ta
mamen kaybedebilir. Alasdair M aclntyrcn etkileyici bir slupla
ifade ettii gibi, nsan ahlki tem ellerde kendisi dnda herhangi
biri iin yasa koym ay reddedebilir;15
C aptain O ates gibi ahlki bir kahram an, devin lalep etliinden daha
14. Em m anuel Levinas, M ourir pour...". E nire no u s iinde, s. 22 5.
15. C f. A lasdair M acIn tyre, "W hat Morality is N ot. P hilosophy iinde (1 9 5 7 ), ss.
3 2 5 -3 5 . Levinas "ahlki tem ellerin" tanm layc zelliini redd ederek kukusuz
d a h a ileri gider.

fazlasn yapan kiidir. Bu nedenle "m eli/m al nn ev renselletirilebilir


anlam nda. C aplain O atesun yapm as gerekeni yaptn ileri s r
m enin anlam yoktur. B ir insann vazife d b ir ii yaparak grevini
yerine getirdiini sylem ek kendi kendiyle elim ektir. Ne v a r ki, b ir
insan vazife d b ir ii yapm ay grev edinebilir ve tek iler bunu y a p
m adklarnda onlar knam adan, kendisi bu grevi y erine g etire
m ediinde kendisini knayacak ekilde kendisini bu greve adayabilir.

K antn kategorik buyruu, desteklem eye ynelik olduu ahlki


kurallarn evrensellii (dolaysyla ahlki znelerin karlkl olarak
birbirlerinin yerine konulabilir olm as) konusunda srarl olduu
iin, -a h l k i davrann yeterli koulunu aklad eklinde yo
ru m lanrsa- belirli bir davran ahlki bir grev haline getirebilir;
am a ahlki emrin zorunlu koulunun tanm lanm as olarak ele al
nrsa, ok nemli bir ahlki itkiyi izleyem em c konusunda vicdan
temize karabilir. Ahlki kii ve o kiinin ahlki kaygsnn nes
nesi ayn kstasla llem ez -v e ahlki kiiyi ahlki yapan tam da
bunun anlalm asdr.
teki iin lm eye hazrm ahlki bir cm ledir; O benim iin
lm eye hazr olm aldr cm lesinin ahlki olm ad ise apak.
tekilerin, ne kadar deerli olursa olsun anavatan, parti ya da her
hangi bir baka dava iin hayatlarn feda etm elerini isleyen bir
em ir de ahlki bir cm le deildir; oysa bir dnce iz brakmadan
lmesin diye benim kendi bekam dan vazgem eye hazr olm am beni
ahlki bir kahram an yapabilir. teki hatrna fedakrla hazr
olm ak, bana, tam da fedakrlk etm e em rinin benim iin ve yal
nzca benim iin geerli olduunu, fedakrln bir hizm etler al
verii ya da karl m eselesi olm adn, emrin evrenselle
tirilebilir olm adm ve dolaysyla baka birinin om uzlarna yk
lenm ek zere benim om uzlarm dan alnam ayacan kabul ettiim
iin allki olan sorum luluu ykler. Ahlki bir kii olm ak kar
deim in bakcs olduum anlam na gelir. A m a ayn zam anda kar
deim kendi kardelik grevlerini benim grdm gibi grsn ya
da grm esin ben kardeim in bakcsym ; gerek ya da varsaym sal
br kardelerin yaptklarndan ya da yapabileceklerinden ba
m sz olarak ben kardeim in bakcsym anlam na gelir. En azn
dan, ancak bu ekilde davranm aya m ecbur olan, halta bu ekilde
68

davranabilir olan tek kii benmiim gibi davranrsam gerekten


onun bakcs olabilirim . Ahlki kaytszlk asndan barda ta
ran son dam lay yaratabilecek tek kii her gam an benim . Beni
ahlki ilikiye sokan, sorum luluum un bu biriciklii (genelle
tirilebilir olm am as!) ve bu tersine evrilem eiliidir. Dnyadaki
tm kardeler kendi kardeleri iin benim yapm ak zere olduum
eyi yapsalar da yapm asalar da nem li olan budlur.
Ahlki sorum luluum un ahlki itkim e edeer olup olmadn
lecek standartlan aradm da, bu standartlar makul bir ekilde
tekilerin uymasn talep edebildiim kurallarda bulamam. Benin,
her zaman tekilerden daha fa zla bir sorum luluu vardr; 16 sz
leme ortaklndan farkl olan bir ahlki birlik ancak bu varsaym
tem elinde dnlebilir ve anlalabilir. Benin sorum luluum her
zaman tekinin sorum luluundan bir adm nde, her zaman daha
fazladr. Zaten var olan norm larn ve zaten uyulan kurallarn bana
yol gsterm esi, grevim in snrna vardm konusunda beni temin
etm esi ve bylecc vicdan azab olarak aklayacam endieden
beni kurtarm as gibi bir rahatlm yoktur. Sorum luluum bir kural
olarak ifade edilebilirse, bu ancak (K afkanm, tek bir lvbekr iin
ak tutulduu ve o ld an kapatlaca iin hi kim senin ge
medii nl Adalet Saray kaps m eselindeki gibi) tekil bir kural,
bildiim ve dikkat ettiim kadaryla yalnzca benim iin dile ge
tirilen ve bakalarnn kulaklar tkal bile kalsa benim duyduum
bir kural olacaktr. Appel de la saintet prcdant le souci dexister; Souci com m e saintet, ce que Pascal appelait am our sans
concupiscence; Le moi de celui qui est lu rpondre du porchain... Unicit de llection!;17 [Varolu kaygsndan nce gelen
azizlik ars; Pascalin tenin isteklerini iermeyen ak dedii,
azizlik kaygs; G elecee yant verm ek iin seilen kiinin beni...
Seimin biriciklii!]; ben yalnz bam a tadm bu sorum luluk
tarafndan seildim -b u nedenle benim standartlarm sradan, is
tatistiksel olarak ortalam a ya da genel olarak paylalan standartlar
olamaz. A zizler biriciktirler, br insanlarn - o k korktuklar ya
da ok zayf veya ok bencil olduklar i in - katklar eyleri ve
16. Em m anuel Lvinas, E thics a n d Infinity: C onversations w ith P hilippe Nemo,
ing. ev. R ichard A. C ohen (Pittsburgh: O uquesne University Press, 1985), s. 99.
17. Lvinas, Mourir pour..., ss. 2 2 8 -9 .

69

yaplm as salt nezaketin ya da grev arsnn tesine getii iin


yaplm asn talep etm eye vicdann elverm eyecei eyleri yapan ki
ilerdir. A zizler bu tr eylerin ancak kendileri tarafndan ya
plmasn talep edebilirler ve azizleri aziz yapan, bu eylerin te
kiler tarafndan yaplm asn talep etm ezken kendileri tarafndan
yaplmasn talep etm eleridir. Benim (yalnzca benim ) kendi (yal
nzca kendi) eylem im i ya da sorum luluum u lebileceim stan
dart, azizlik standarddr: Benim yalnzca kendim iin belirleye
bileceim ve teki insanlarn nnde onlarn ahlknn ls ola
rak ne srem eyeceim bir standart. L vinasin azizlik standard
ile kastettii, ahlki nam usun paylalan, evrensel, uzlam sal ya da
istatistik ortalam al lsnn zerindeki bir standarttr. m kn
szn, ulalm azn standard; herhangi bir gerek baary acnacak
bir ekilde geride, tatm in edici olm aktan ebediyen uzakta tutan bir
topya.
G sterilen zenin, yerine getirilen sorum luluun en sonunda
-h a tta sorum luluun stlenildii an tahayyl edildii haliyle bile
so nunda- tekbiim lilik yoktur. Sorum luluun am ac ya da ne
deni yoktur ( istencin ya da kararn sonucu deildir; islendii
zaman varsaylan ya da saylm ayan ye varsaylm adnda var ol
mayan bir ey deildir; ahlki kapasitem i oluturan, bu teki iin
imdi ve burada sorum lu olm am am n im knszldr). Am a so
rum luluum un nesnesini benim standardm a getirm ek, onu ele ge
irm ek, emrim altna sokm ak, u ya da bu adan benim le aynlatrm ak ve bylece onu, onun farkllm , onun biricikliini
oluturan onun sorum luluundan soym ak kesinlikle benim so
rum luluum un. kendisini yadsm adan, ahlki bir duru olmaktan
vazgem eden peinde koabilecei ya da dnebilecei bir sonu
deildir. B izim ahlki birliim iz" bir kaynam a, zdelik, nc
bir tarafa (yani, ne Bana ne Sana, am a herkesin boyun em ek zo
runda olduu baz gayri ahsi ilkelere) ortak boyun em e, benim
azizliimi ve senin farklln ikim izin de bireyselliini silen (ve
karlkllk, eit m uam ele, dengeli alveri standardn ieren)
ortak bir standart iinde erilm e birlii deildir. Ahlki kolektivite
le face--face sans interm diaircdir [aracsz yz yze]; postPlaoncu etik felsefecilerinin aradklar trden bir kolektivite dc70

ildir: A hlki znelerin ortak bir idealin kolektif bir temsiline,


"qui, tourn vers le soleil intelligible, vers la vrit, sent lautre
ct de soi, et non pas en face de soi [anlalabilir gnee, geree
dnerek tekini karsnda deil yannda hisseden] bir bize dal
dklar ve battklar bir kom nyon deildir.18

D. A H L K Z N E N N Y A L N IZ L I I

O halde hibir evrensel standart yoktur. nsann ban evirip de


benim gibi olan br insanlarn yaptklarna gz atm a imkn
yoktur. Ne yaptklarna ya da ne yapyor olm alar gerektiine dair
sylediklerini dinleyip onlarn rneini izlem ek, kendim i baka
herhangi bir ey, tekilerin yapm ayaca hibir eyi yapm am ak ne
deniyle temize karm ak ve gnn sonunda tertem iz bir vicdana
sahip olm ak m m kn deildir. Bakarz ve dinleriz, am a bunun fay
das olm az -e n azndan radikal bir faydas olm az. Parm am ken
dimden baka tarafa evirm ek - insanlar byle yapyorlar, dnya
byle- beni uykusuz gecelerden ve kendi kendini aalam ayla
geen gnlerden kurtarmaz. Ben grevim i yaptm dncesi,
yarglar tepem den alabilir belki, am a parm am herhangi birine
evirem ediim iin vicdan dediim jriyi feshedem ez. Bildiim
hepim izin grevi, hissettiim kendi sorum luluum la ayn ey gibi
grnm ez.19 Bazlarm zn sululuk, bazlarm zn gnah dedii ke
mirici kendi kendinden holanm am a kurdundan kurtulm ay i
tenlikle isterim. yi niyetli baz kiiler, nasl her zaman doru olu
18. Em m anuel Lvinas, L e tem ps e t l'a u tre (P resses Universitaires d e France,
1 979), ss. 88 -9 .
19. V icdan azab n n m usallat olm ad durum a ulam ak kukusuz olduka ko
laydr. A slnda oum uz ou zam a n bu durum a ular v e kendim izi bu d u
rum da buluruz. A m a ou zam an" ahlki eylem alann n d n a kar; tekinin
m ahrem iyetine sayg gsterm ek ve gzlerini b a k a tarafa evirip tekinin y
zne bakm a m ak yoluyla saygy grnr klm ak gibi basit bir kuraln yan sra,
kodlanm v e bu nedenle kolayca renilebilen ve yorum lanabilen m e
kanizm alardan g e ere k uzlam larn ve adabm uaeretin yeterli olduu alana g i
reriz. A ncak dier zam a n lard a ahlki yk yaratan durum larda ya a rz ve bu yal
nz olm am z an lam na gelir. E vet bunlar e ik durum lardr, a m a ahlki znelerin
filizlendii, gelitii, iek verdii ve solduu topra olutururlar -va ro lu s al
lm , ak ve an ab ab alk extrem as\ v e bunlarn dev gibi ve youn glgelerini
uzattklar sa ys z durum gibi.

71

nacan renirsem , bir daha asla kendimi hatal hissetm eyebileceim i sylerler. D ierleri ise hibir gvence gerekten g
venilir olm ad halde, yine de tvbe edebileceim i ve bylece de
gem i sicilimi tem izleyebileceim i sylerler.20 Ama ben bu t
lerin ortaya att um uda ne kadar m itsizce sarlrsam sarlaym ,
bu umudun bir sonraki, denenm em i snavdan sa salim km as
ok zor olacak.
Yalnzca kurallar evrensel olabilir. Evrensel kurallarn dikte et
tii devler yaratlabilir, ama ahlki sorum luluk sadece bireyin sor
gulanm asyla ve bireysel olarak yerine getirilm esiyle var olur.
devler insanlar birbirlerine benzer klm a eilim indedir; onlar bi
reyler haline getiren sorum luluktur. nsanlk ortak paydalarda kav
ranm az -o ra d a balar ve yok olur. Bu nedenle ahlki znenin ahlk
bir kural nitelii tam az. Ahlkn kodlanm aya, form ellem eye,
toplum sallam aya, evrensellem eye direnen ey olduu sylene
bilir. A hlk, etiin ii, yani G leichschaltung'un ii yerine ge
tirildikten sonra geriye kalandr.
Ahlkn evrenselletirilebilir olm ak iin sahip olm ak zorunda
olduu, am a sahip olm ad birok nitelik var.
Birincisi ama. B ir amac olm ak fiilleri uygun ve yararsz ola
rak ayrr. Seim ls ve kriterini am a salar. Fiilleri al
ternatiflere dntrr ve onlarn karlatrlm alarna, bir tercih
yaplm asna ve buna gre davranlm asna izin verir. A m a uy
gunluun m kem m elletirilm esine izin verir; dnen kiiyi en
uygun eylem leri sem eye ve daha az uygun eylem lere girim e ar
zusuna kar m cadele etm eye sevk eder. Birok arzu edilir durum
kendini ahlkn am ac olarak ortaya koym u ya da byle ol
duklar ileri srlm tr.
rnein gelecekteki risklere kar sigorta: Boulm akta olan bir
yabancy kurtarm ak iin tereddt etm eden rm aa atlam alym
- B ir gn benim de kurtarlm aya ihtiyacm olabilir. Hilekrlar
2 0 . "lk gnah"n ve d a h a sonra dou m travm asYn ya d a erken, uzak, eri
ilm ez ocukluun ayn d e re ce d e inat dier psikolojik kom plekslerinin im
gesinin ilk k e z oluturulduu m aden filizinin bu kk k a z n a m a z v e bastrlam az
"yeterince yapm am olm a deneyim i, bulutsuz bir ekilde kendi kendinden
m em nun olm ann varolusal im kn szl, sorum luluun doym ak bilm ez talepleri
boyunca salandn ileri srm ek ekici grnyor.

72

-y ard m alan am a yardm da bulunmay red d ed enler- asla baarl


olam azlar, nk hileleri fark edilir ve cezalandrlr". Evrimin
m ant, evrim in bekaya verdii biim buna tanklk edebilir: Kar
lkl bir alverile bir taraf olm ann avantajlar varsa ve kii te
kiler iin gerekten kayg duyduunda bir taraf olarak seilme ih
timali daha yksekse, tekiler iin gerekten kayg duym ann
evrimsel bir avantaj vardr .21 Ya da biraz daha ak bir biimde
ifade edilirse: Hakl olarak genellikle ahlkl davrann i dn
yasnda yararl olduuna inanlr ve bu. ahlka uygun davranm ak
iin hakl bir nedendir. - Sosyobiyologlara gre genlerle geen, i
konusunda ders verenlere gre firmann baardan baarya ko
masn salayan, geri kalan herkes iin yalnzca kiisel bekaya yar
dmc olan ey ahlki bir duruun am acdr: tekiler iin kayg
duym ak kr getirir, nkii tekilerin bunu takdir edeceklerini,
gven ve em niyet kredisi vereceklerini ve sonunda belki de fa
iziyle birlikte aynen geri dem e yapacaklarn varsaym ak ma
kuldr. Derinlerde bir yerde bir zam anlar (dinler tarafndan) sap
lantl bir ekilde verilen, imdi (bilimsel ruh tarafndan) ekinerek
bastrlan vaat bulunm aktadr: yiler dllendirilir (teki dnyada
ya da bu dnyada), ktlerse cezalandrlr (cennette ya da hayatta
kalm a problem leriyle). A hlkl olm ak gelecee yatrm yapmak,
zellikle de kara gnler iin tasarrufta bulunm aktr. Bal ol
mayan balam ak, kontrol edilem ez olan kontrol etm ek, bi
linmeyeni iinde yaanr -h a tta belki de k o nuksever- hale ge
tirmek anlam na gelir.
Y a da daha byk bir eyin, daha huu veren, benden daha
gl bir eyin hayatta kalm as -ak rab am , ulusum . Kilisem, Partim
ve bunlarn ifade ettii, koruduu ve pazarlkta kendilerini lm
szletirerek lm sz kld dnceler. H ayatla kalma an2 1 . P eter Singer, The E xpanding C ircle: E thics a n d S ociobiology (N ew York:
Farrar, Straus & G iroux, 1 9 81 ), ss. 17, 44.
22. T om L. B eaucham p ve N orm an E. Bow ie, E th ica l Theory a n d B usiness
(Englew ood Cliffs: Prentice H all, 1 9 88 ), s. 5. A m a uygunluk kayglar hi akldan
km az: Th o m as M . G arvett ve R ichard J. Klonow skinin ( B usiness E thics (E n g
lewood Cliffs: Prentice H all, 1 9 86 ), s. 13) okurlar bilgilendirdikleri gibi: Ku
kusuz sk sk ktl nleyem eyeceim iz y a da an cak ok byk bir bedel kar
lnda nleyebileceim iz bir konum da bulunuruz. Bu durum da, geici olarak
balanabiliriz". Ahlk, iteki her ey gibi sonunda giderler ve kazanlar m e
selesidir.

73

sim izin onlardan. dm anlarm zdan ya da rakiplerim izden daha


fazla olabilm esi iin, bir arada durm aya, her zaman beraber ol
m aya, birbirim ize zen gsterm eye ve birbirim izin im dadna ye
timeye, ihtiya annda birbirim ize yardm etm eye, birbirim ize kar
delerin birbirlerine kar davrandklar ya da davranm ak zorunda
olduklar gibi davranm aya m ecburuz. Birbirine yardm etm ek bir
fedakrlk gerektirebilir ve ahlk, fedakrlk yapm ak demektir.
Fedakrlm dan imdi ya da gelecekte, hayattayken ya da l
dkten sonra yararlanm am n nem i yoktur. nemli olan, iyinin ve
dorunun baarsyla lld grubun devam na katkda bu
lunm u olm am dr. Bu durum da uygunluk hesab otorite sahibi bir
kii tarafndan benim yerim e yaplr. Eylem im in etkililii bir bahis
deildir, ahlk bir kum ar deildir -p a y m a deni yaptm ve
bunu yapm akla hakl olduum konusunda temin edilirim . Bu te
minat daha byk bir ey in szcsnn evkle ve etkili bir e
kilde kulland yem dir. Ahlki belirsizliin eziyetleri d
nldnde, hakllk garantileri direnilm esi zor ayartm alardr.
H er iki neri de ahlkn, bir am ac olduu iin benim senen akl
c bir duru olduunu ima etm ektedir; bu ama kendi kendini ko
rum adr: Bireysel ya da kolektif dzeyde hayatta kalm a ya da
lm szlk. Ahlk anlam ldr . A hlk ...mek iindir. Ahlki
edim ler bir amacn aralardrlar. nem li olan amatr. Ahlk, va
roluun, kendisini kontrol eden akldan bilgi alan hizmetisidir.
Ahlk akll bir varln akll olduu ve bir varlk olduu iin se
ecei eydir. Ahlki bir duru, hesap yapan bir kiinin hesaplar
doru yapt her zam an tercih edecei durutur. Hesaplam a
ahlktan nce gelir... G erekten yle m idir? Ahlk kendisini ken
disi dndaki bir eyle gerekelendirm ek zorunda mdr? Tevik et
tii ey iin zr dilem e ihtiyacn hissettiinde ya da buna zor
landnda ahlk olm aktan km az m? te yandan, hayatta kalma
hesaplarnn nerdii fiiller zorunlu olarak ahlki midir? Bir fiil
yalnzca hayatla kalm a asndan deerli olm ad iin ahlki ol
maktan kar m?
O halde, karlkllk ahlkn sahip olm ad -a m a ev
renselletirilebilir olm as isteniyorsa sahip olmak zorunda olduuyaam sal niteliktir. B ir partnerin grevi br partnerin hakk de
ildir; bir partnerin grevi br partnerden edeer bir grev talep
74

etm ez. Bir duruun ahlki olm as iin karlnn verilmesi ve


bylece ikili ya da oklu ilikinin bir bileeni haline gelmesi ge
rekm ez. Onu ahlki klan, ne kadar belirsiz olursa olsun karlk
verilm esi beklentisi de deildir. Aslnda doru olan tersidir: z
neyi ahlki bir zne haline getiren, geri dem e, dl ya da eit
standart sorusuna yaklam ndaki itid a ld ir-itid a l devam etlii s
rece.
Karlk annda ya da daha sonra, zgl ya da genellemi ola
bilir. rnein ticari bir muamelenin karl hem annda hem de
zgldr. H izm etlerin alverii ya ezam anl olm al ya da aka
belirtilm i bir tarihte tam am lanm aldr ve her iki taraf da dei
toku edilen hizm etlerin burada ve im di bu muam ele iinde genel
olarak birbirini dengelediini dnm elidir. Ticari bir muamele
kendi iine kapal bir olaydr; ne nceki m uam eleler uygunluunun
hesaplanm asn etkiler ne de o m uam ele gelecekteki muameleleri
hafifletir ya da baka trl etkiler. H er ticari m uamele, deyim ye
rindeyse bir bolukta balar ve orada sona erer. Ticari muameleleri
ahlki ilikilerle karlatrm ak zordur; en ok, (szlemenin sz
lemeye dayal olm ayan koullarn vurguladnda D urkheim n
yapt gibi) partnerin -sk sk ahlki drstln iareti olarak su
n u la n - szn tutma ve vaatlerini yerine getirm e gnllne du
yulan gven olm adan hibir ticari m uam elenin mmkn ol
mayaca sylenebilir. G elgclelim , titiz yasal dzenlem eler ve sert
ceza tehditleri partnerlerin davrann, ahlki durularn g
rnm ez ve konu d klacak dzeyde kuatrken, bir vaadin yerine
getirilm em esini ok elle tutulur, hesaplanabilir bir anlam da kt
ticaret haline getirdii iin, ticari m uam ele ile ahlk arasndaki bu
dolam bal balant bile kukuludur.
B ununla birlikte baka tr karlklar da var -an n d a olmayan,
zgl olm ayan ya da ne annda ne de zgl olan karlklar. r
nein, arm aan verme ounlukla annda olm ayan bir karlk bi
imidir: Arm aan verildii anda dl ne tartlr ne de bilinli ola
rak hesaplanr -a m a uzun vadede arm aanlarn karlnn
verilmesi ve eitlii salam ak iin gerekli olduu dnlen m ik
tarlarda verilm esi beklenir. Bu beklenti gereklem edike armaan
verme gnlllnn sonsuza kadar srmesi ihtimal ddr. T i
cari muam eleden farkl olarak, arm aann nedeni kr deildir;
daha sk olarak eylem i tetikleydi iyilikseverliktir. Ama daha
75

nemlisi arm aan verm e epizodik, kendi kendine yeten bir edim
deildir. Tam tersine, aksi halde -C la u d e L cvi-Slraussun, M arcel
M aussun le don dncesini gelitirerek gsterdii gibi2- kar
lkl olarak birbirini dlayan ve/veya birbirine dm an olan grup
lar arasnda istikrarl ve bar iliki kurm ann bir arac olarak g
rldnde anlam tar. A m a ticari m uam elelerdeki gibi, armaan
vermenin (ne anlam a gelirse gelsin) uygunluk ve baar lleri
doruluk" ve hakkaniyetlir. Ticari m uam elelerde olduu gibi
arm aan verm ede de karlkllk balangtan itibaren varsaylr;
bu nedenle ahlki bir kayg sz konusu olduunda bile, vereni
deil alan tem el alr. A rm aan verm enin ahlki bir grevin ta
ycs haline getirdii kii, alan kiidir: Bu grev de karlk
verme grevidir (bu durum da sadece ahlki olm a anlam nda ku
kusuz. ahlkidir; yani yasal dzenlem eler ve yasal olarak emredilen
yaptrm lar tarafndan buyurulm az, desteklenm ez ya da veklet
edilmez). Bu balam da ahlki ykm llk olarak grnen ne
varsa, arm aan verme edim inin en sonunda, onun balangc olarak
deil sonucu olarak ortaya kar.
Ne annda ne de zgl olan bir karlkllk tr de var; zaman
snn olm ayan genellem i bir karlkllk: daha nce tekilere
kar iyi davrand kansna vardklar kiilere tekilerin iyi dav
ranm a ihtim ali daha fazla olduu iin, tekilere kar iyi dav
ranm ann krl olduu dncesini tartrken ksaca szn et
tiim iz trden bir karlkllk... Nezaketin karln sonunda
birileri (bu birisinin ille kendisine nezaket gsterilen kii olmas
gerekm ez), zorunlu olarak ayn biimde ya da balam da ol
makszn, belki de fazlasyla verecektir. G enellem i karlkllkta
hakkaniyet, armaan verm ede olduu kadar kolay llem ez. Bu
nedenle prensip olarak gelirler giderleri karalam asa bile uzun sre
devam edebilir. (Pratikte genellikle tersi dorudur: G enellem i
karlkllk her iki tarafn da sk denetim inden kurtulur ve bylece
hile ve numaray rasyonel ve her zaman akl elici nerm eler ha
line getirir. G enellem i karlklln bu zayfl, yasal m
dahaleye srekli bir davetiyedir; herhangi bir kolektif abann sa
23 . C f. Les S tructures lm entaires d e la pa re n t (1 9 5 5 ); E le m e n ta ry S truc
tures o t K inship bal yla ngilizce (gzden geirilmi) basm . ng. ev. Jam es
H arle Bell ve John R ichard von S turm er (Boston: B eacon Press, 19 69 ).
A rm a an, (y.h.n.)

76

lam bir temeli olarak "salt ahlki drstle nadiren bel ba


lanabilm esinin ve toplum un istikrarl bir yapya sahip olmas iin
bir yap malzem esi olarak kesinlikle gven duyulm am asnn ba
lca nedenidir.)
G elg eld im , durum ne olursa olsun, (gecikm i ve dank bir bi
im de de olsa) karlkllk beklentisi gdlerde salam bir yer
tutar ve bu durum deim edii srece yol at eylem , ahlki itki
dndaki kklerden doar; genellem i karlkllk dncelerinin
ilham verdii davran, dtan bir gzlem ci asndan tarafsz c
m ertlie arpc bir ekilde benzeyebilecei iin, durumun sap
tanm as ve fark edilm esi kolay deildir.
Ahlk szlem ese! olarak da tanm lanam az (evrenselle
tirilebilir olm am asna neden olan bir dier eksiklik) ve bunun da
nedenleri ok benzerdir. Szlem enin z, partnerlerin g
revlerinin herhangi bir eylem e giriilm eden nce grlm esi, ta
nm lanm as ve zerinde anlalm asdr. Partnerlerden beklenenler,
onlardan islenebilecekler, yapm adklar iin knanabilecekleri ey
ler hep nceden belirtilir ve snrlandrlr. H er iki partner de -n e
daha az ne daha o k - kendilerine den szleme yiikm liilklerini
yerine getirm ek zorundadr. H er iki partnerin de dikkati birbirleri
zerinde deil, eldeki i -b elli bir m aln teslim edilm esi, bir iin
yaplm as, belli bir miktar para karlnda belli bir hizmetin ve
rilm esi- zerinde younlam aldr. B irbirlerine ilgilerinin sz
lem eyle zerinde anlalan iin tesine gem esine ne ihtiya var
dr ne de bu tevik edilir. nk nem verdikleri ya da nem
verdikleri varsaylan tek ey, herbirinin verilen hizmetlerin ya da
m allarn bir temsilcisi, taycs ya da operatrnden baka bir ey
olm am asdr. H ibirinde kiisel olan bir ey yoktur. Kii de
ildir, birey deildir partnerler. G erekirse onlarn ykm llklerini
bakalar yerine getirebilir; ykm ll yerine getiren bensem,
bunun tek nedeni szlemeyi benim im zalam olm am dr. Ben. an
lamann paragraflarnn biraraya getirilm esiyle oluturulm u yasal
bir cm leden baka bir ey deilim . Partnerler gayri ahsi bir sz
lem enin taraflar olm a kapasiteleri nedeniyle, birbirlerinin iyi
liiyle ilgilenm ek zorunda deildirler, genellikle de ilgilenmezler;
hibirinin szlem e partnerinin karlarn korumas istenmez. Sz
lem elere kendi iyiliini korum ak ya da gelitirm ek iin girilir.
Szlem eye girmenin ak bir amac vardr ve bu amacn bencil bir
77

am a olduu apak ortadadr.


Szlem eyle tanm lanm bir davran ahlki bir davrantan en
iyi ayran ey, grevi yerine getirm e grevinin her iki taraf iin
de br tarafn siciline bal olm asdr. Ancak partner ayn eyi
yapt srece ve o lde ben de szlem eye uym akla y
km lym . lk olarak gzlediim , incelediim ve deerlendirdiim
hareket partnerim in hareketidir, benim ki deil. Partnerim benim
ykm llm yerine getirm em i hak etm ek ya da kazanm ak
zorundadr; en azndan haksz durum a dm esine yol aacak bir
ey yapm am aldr. Ykm llm n balanm as iin ihtiyacm
olan tek sav O payna deni yapm addr. Deyim yerindeyse beni
(bilerek ya da bilm eyerek) zgr brakm ak, grevlerim e ba
llmdan kurtarm ak partnerim in elindedir. Benim grevlerim derkseldir. D olaysyla, szlem e fiillerim de yledir, sonunda da
aktr, szlem e ykm llklerinin kurgusal bir szlem esi olan
ben de yleyim .
Ayrca szlem e ilikisinde ykm llklerim kesin bir ekilde
snrlandrlm tr; zorla yaptrlabilir eylem ler iinde kalr. Bu
benim grevim cm lesi, Bunu yapm adm da cezalandrlacam n tesinde pek bir anlam tamaz. Grev dncesinin dsal
bir anlam vardr, am a ikin bir anlam yoktur. Bir yaptrm ol
m adka grev yoktur. yi niyet burada cezalandrlm a korkusunu
izleyecektir ve sonuta her zam an yaptm ey, ykm ll ye
rine getirm enin zorluu ile grevin ihmali nedeniyle verilen ce
zann skntsn karlatrm a m eselesidir. Bu durum szlem eye
dayal davrann derkli karakterini daha da arlatrr. O nay
landnda, bir szlem eye girm ek, bam sz bir karar mercii ola
rak statm n ifadesi olarak tanm lanabilir. Ama bu noktadan sonra
eylem lerim de kiisel hibir ey yoktur. Bir kez sylem eyle ba
landktan sonra, eylem lerim , uygulam a kurumlarnn
de
netim indeki ceza yaptrm laryla uzaktan kontrol edilir . Benim
eylem lerim arlk tek tarad olarak benim kendi, bireysel duruum
olarak ele alnam az; benim konum um da, yani szlem e ko
ullaryla tanm lanan durum da olan herhangi birinin bu ekilde
davranm as beklenecektir ve beklentilerin karlanm am as du
rum unda o kii zorla hizaya getirilecektir.
s a b e tli o la r a k a h l k i" d e n ile n e y le m le rin sa h ip o lm a d b t n

78

bu niteliklerin ortak bir paydas var. A m all, karlkll ve


szlem esellii birletiren ey, nn de eylem in hesaplanabilirliini ima etm esidir. Hepsi dnm enin yapm aktan nce gel
diini; tanm n iten nce geldiini; gerekenin grevden nce gel
diini varsayar. nitelik de, aktrler eylem e girerlerse rasyonel
karar alm ann sonucu olan ya da en azndan byle bir sonucu ola
bilecek bir eylem i ngerektirir. Max VVeberin rasyonellik tanm
nda, bu niteliklerin iaret ettii eylem lerin, aralar ve am alar
asndan deerlendirilebilm ek asndan rasyonel olduklarn sy
leyebiliriz. A ralarn uygunluu ve seim lerinin yerindelii. ilkesel
olarak, bu aralarn hizm et etm eye ynelik olduu am alara gre
nesnel bir ekilde d e erlen d irileb ilir-s z konusu eylem ler ayn za
m anda gayri ahsi olm a anlam nda nesneldirler: Seimleri kim
senin kiisel m lkiyetinde olmayan akl tarafndan yaplr ve farkl
seim ler ancak bilgi ve bilgisizlik ya da akl yrtm e becerileri ve
zihinsel yetersizlik arasndaki farkla aklanabilir. Rasyonel ey
lemin, kurallarn yol gsterdii bir eylem olarak, teoride evrensel
olan ve pratikte evrenselletirilebilir olan kurallar izleyen bir
eylem olarak tanm lanm asna izin veren tam da bu gayri ahsiliktir.
Ben ahlkn tam tersine her zaman ve aresiz bir ekilde ras
yonel olm aktan uzak olduunu ileri sryorum -h esaplanabilir ol
mad, dolaysyla gayri ahsi kurallar izledii sylenem eyecei,
dolaysyla prensipte evrenselletirilebilir olan kurallar izler diye
tanm lanam ayaca anlam nda. Ahlki ar tamamen kiiseldir;
benim sorum luluum a seslenir ve bylece yaratlan kayg, te
kilerin de onu benim iin yaptklarnn ya da tekilerin yaptklarn
harfi harfine izleyerek paym a deni zaten yaptm n farknda ol
mamla hafiflctilem ez ya da yattrlam az. K urallar bana neyi ne
zaman yapacam sylerler; kurallar bana grevim in nerede ba
ladn ve nerede bittiini sylerler; kurallar bir noktada yaplmas
gereken her ey yapldna gre artk dinlenebileceim i syleme
hakkn verirler ve bylece bana sylendiine gre var olan bu ula
labilir dinlenm e noktasna doru srekli olarak ve her frsatta a
lmama izin verirler. Ama kurallar yoksa durum um daha zordur,
nk tekilerde gzlem leyebileceim , ezberleyebileceim ve tak
lit edebileceim standartlar sadakatle izleyerek i rahatl elde
edem em . Em irler ve yasaklar ana yakalanm olduum halde
zgiir olduum gibi, toplumsal bir kii olarak her zaman tekilerle
79

birlikte olduum halde, ahlki bir kii olarak yalnzm . (M aurice


B lanchotnun dedii gibi, herkesin kendi hapishanesi vardr, ama
o hapishanede herkes zgrdr .)24 tekilerle birlikte olm ak
kodlanabilir kurallarla dzenlenebilir. teki iin olm ann dzenlenem eyecei apaktr. D u rk h ein rn sezgilerine kar olm akla
birlikte D urkhcim m terim leriyle, ahlkn daimi ve aresiz anominin koulu olduunu syleyebiliriz. Ahlki olm ak, zgrlm e
terk edilm em anlam na gelir.
Ben dnm eden nce ahlkiyim . K avram lar (her zaman
genel), standartlar (yine genel), kurallar (her zam an potansiyel ola
rak genelletirilebilir) olm adan dnce yoktur. A m a kavram lar,
standartlar ve kurallar sahneye girdiinde, ahlki itki sahneden
kar; etik akl yrtm e ahlki itkinin yerini alr, am a etik, Yasann
surelinde yaplm tr, ahlki ilkinin deil. Bizim etik dediim izi
Jean Fourastie m orales du peuplen karsna koyduu "m orales
des savants olarak adlandrm akladr. Birincisinin igdye ok
yakn olduunu ileri srm ektedir. Bilgelerin ahlknn tersine,
halkn ahlk akl yrtm e ve tantlam a yoluyla ilerlem ez.25 A y
rca bu ahlkn (m orales du peple) bir fedakrlk ahlk ol
duunu -y a n i geriye dnl olarak etkileriyle deerlendirildiinde
byle olduunu ortaya k o y d u u n u - ileri srm ektedir. Bu ahlk,
mutluluk aray ya da - n e kadar dolayl olursa o lsu n - aktrn
karlarnn savunulm as olarak aklanamaz.
Sonu olarak ahlki edim in balangcna yalnzlk dam gasn
vuruyorsa, sonunda birliktelik ve komtinyon ortaya km akladr
- ahlki birliin birliktelii olarak, iin olm ann hem merkezi
hem de ifadesi olan zveri edim inde yalnzlklarnn tesine geen
yalnz ahlki kiilerin baars olarak. Toplum sayesinde ahlki de
iliz (toplum sayesinde yalnzca etikiz ya da yasaya balyz); biz
ahlki olduum uz iin toplum da yaarz, biz toplumuz. T op
lumsalln m erkezinde ahlki kiinin yalnzl vardr. Toplum dan
nce, yasa yapclar ve felsefecileri toplum un etik ilkelerini ifade
etmek iin gelm eden nce, kodlanm iyilik kstlam as (ya da
lks?) olm adan ahlki olan varlklar vardr.
24 . M aurice Blanchot, Vicious Circles, trig. ev. Paul Aster (N ew York: Station
Hill, 1985), s. 10.
25 . Je an Fourastie, E ssais de m orale p rospective (Paris: G outier, 1 9 66 ). s. 29.
80

III
Ele eirilemeyen temeller

Lhumain est un scandale dans t'tre, une "maladie" de


l'tre pour les ralistes...*
E m m a n u e l L v in a s

Ahlki benlik ayn zam anda temeli olm ayan bir benliktir. Ku
kusuz zerinde duraca zem in olarak ahlki itkiye sahiptir; ama
sahip olduu tek zem in budur. Ahlki itki ise felsefeciler ta
rafndan pek de temel olarak adlandrlm aya lyk grlm eye
cektir. Yasa ve Dzenden sorum lu olanlar (yasalar vastasyla d
zeni dzensizlikten ayrt edenler) asndan, ahlki ilki, zerine
nemli ve kalc bir eyin ina edilebilecei trden bir zemin de
ildir: Bir bataklk gibi, inaat arazisine dntrlm esi iin nce
iyice kurutulm as gerekir. Felsefeciler, ahlki itki gibi znel, an
lalm as zor, ele avuca sm az bir eyin, gvenilir bir ekilde her* G erekilere gre insan, varlktaki bir skandaldir, varln bir hastal"dr.
(y.h.n.)
P fi N /P o M im A fcfi E tik

81

hangi bir eyin tem elini oluturabileceine inanmazlar; insanlar


ahlki olarak tanm lanabilecek bir ekilde davranyorlarsa ve az
ok dzenli bir ekilde byle davranm aya devam ediyorlarsa,
bunun daha gl baz nedenleri olmaldr. Bu, (Leo Straussun
1953te ileri srd gibi) doa ya da tarih olabilir; her zam an ve
her yerde btn insanlar iin ayn olan ve bu nedenle kefedilm esi
gereken bir ey; ya da ilk bata kolektif olarak yaratldktan sonra
zam ana ve yere gre deien bir ey olabilir. Ama her iki durum da
da, tek tek bireyler her zam an, kendi eilim lerinden daha gl
olan, tr apnda ya da topluluk apnda bir m eli/m al ile kar
karya kalacaklardr; bireyin iktidar dnda kalan bir ey ta
rafndan gdlecek ya da ynlendirilecek, ondan ilham alacak ya
da onunla snrlanacaklardr. Ahlk ancak derkli olabilir.
Felsefeciler de dzenin tem silcileri de, sadece ahlki itkiye d a
yanan bir benlie byk bir kukuyla yaklarlar. B yle bir ben
liin ne yapacan tahm in etm enin yolu yoktur; byle bir benlik
sz konusu olduunda, her ey olabilir . Dzen m uhafzlar iin
de felsefeciler iin de, her eyin olabilecei bir dnya (yetkili bir
ekilde neyin olacan ve neyin olm ayacan syleyem edikleri bir
dnya, diye okuyun) akla hakaret ve eylem, adam iin krm z
alarmdr.
Felsefeciler, m odern a boyunca, dzen yapclarn kayglarn
tekrarlayarak ahlki benlie byk bir kukuyla yaklatlar. B en
liklerin kendi im knlaryla ba baa braklam ayacaklar, bu adan
yeterli im knlara sahip olm adklar iddias, doruluu deneysel
bulgulara dayanm ayan bir iddiayd; gereklikten yola kp ge
nelletirilm iyordu, am a dzen m uhafzlar asndan gereklii bi
im lendirm e yolunu, felsefeciler asndan ise gereklii dnm e
ve yorum lam a yolunu tanm lyordu. G vensizlik balan itibaren
benliklerin iinde hareket ettikleri dnyann biimine ve ey
lemlerini aklayan anlatlara kaznd iin, benliin ahlki ye
tersizlii iddias gvenli bir ekilde, deneysel snam ann yapld
alann dnda kalabiliyordu. ddiann doru ya da yanl olmas
nem li deildi - n em li olan, iddan doru olup olm adnn an
lalabilecei (Tanr korusun) durum un ortaya km asnn, d
nlebilir olann alan dnda dnlm esi yoluyla dnrler la82

F 6 A R K A /P o v u n x J e rn K lik

rafndan ve dzen d ilan edilm esi yoluyla uygulam aclar ta


rafndan nlenm esiydi (Tanrya kr). D nrler ve uy
gulam aclar, ahlki bir itki olarak benlii harekete geirebilecek
itkileri reddetm e abas iinde glerini birletirdiler.

A . G V E N S Z L K Z E R N E K U R U L A N B N A

Genel refah m odern bir toplum da genellikle insan dncesinin ve


dnceye dayal eylem in bir eseri olarak dnlr. Bu eylemin
tek am ac, doam ,, insanlarn ne olm alarn ve ne yapm alarn is
tediini ve gerektirdiini aa karm ak ve sonra tam olarak
bunu yapm alarn temin etm ek bile olsa, bu grevin, krlcmesine,
dnm eden, yardm almadan doal eilim lerini izleyen bi
reylerin kendileri tarafndan yerine getirilm esi beklenem ez. nsan
dzeninin tekm l, insanlarn bir arada yaam alarnn nitelii,
artk yar alayl yar endieli bir ekilde cangl yasas olarak ad
landrlan eylerin doal dzeninden uzaklam a derecesiyle l
lr. (D orian G rayin portresi gibi, hi deilse kendi gzm zde
tenimizin przsz kalabilm esi iin, yzm zn przsz teni al
tnda saklanan zalim krklklar gsteren bu m ilik cangldr; top
lumsal olarak imal edilm i yasam zn i eytanlarnn ayna im
gesidir.) Byle bir dzenin, bizatihi dzenin eanlam lsnn, bir
yapnt olarak yorum lanan dnyada tasavvur edebileceim iz tek
dzenin kklerini doal toprakta, kendi bana hareket eden, ekil
meyen ve denetlenm eyen doada bulabilm esi akla aykrdr, daha
dorusu tasavvur edilem ez bir eydir. na edilen bir genel refah,
sakinlerinin ahlki itkilerinin insafna braklam ayacak kadar k
rlgan ve em niyetsiz bir binadr. (Saygn bir m im ar, tasarmnn uy
gulanm asn profesyonel olm ayan kiilere brakabilir mi?) En iyi
durum da, yeni bir ynetim altnda ilerlerse, asl sahiplerinden
daha em niyetli ve gvenilir kurum lar tarafndan iyi bir kullanm a
sokulurlarsa, ahlki itkilerin gerekten ahlki olm a ihtimalleri var
dr. O rtaa sim yaclar gibi toplumsal gler de ham doal ei
limler cevherini saf ahlki niyetler altnna dntrebilirler; ama
sim yaclarn tersine, toplumsal olarak oluturulan potada kelen
altn, tm evrende bulunabilecek tek ahlki altndr; simyaclarn
83

toplum denilen m aarasnn duvarlar dnda ahlk yoktur.


Jerem y Benlham , -H o b b esu esine sad akatle- insanlarn, di
erkm lk asndan yetersiz olduklarna ve bu nedenle kendi
karlarndan ok ounluun karlarn gzetm ek iin zor tehdidine
ihtiya duyduklarna 1 m odern etik felsefesinin gndem inden so
rumlu olan herhangi bir dier dnrden daha fazla inanyordu.
B entham a gre (T.L.S. S priggenin zl tercm esiyle) insann
m utluluu aram a ve acdan kanm a gibi -k en d i balarna ahlki
anlam dan y o k su n - doal saikleri
yasa koyucunun ya da toplum sal m hendisin ilgilenm ek zorunda o l
duu lam insan psikolojisi m alzem esidir sadece. nem li olan, in
sanlarn gereklen sahip olduklar saiklerin iyi niyetler retecei, is
tencin norm al olarak iyi eylem ler, yani m utluluu artran eylem ler
retecei bir toplum yaratm aktr.2

Aleyhtarlarnn ou gibi Bentham ve taraftarlar iin de, ahlki


niyetler ve edim ler ancak toplum sal m hendisliin rn ola
bilirdi. i yapm ak zere arlan m hendisler iki trldr: Bir
yanda lkenin yasasm ilan eden ve bencil m utluluk arayclarn,
cvrelerindckilerin m utluluunu dnm eye zorlam ak iin bu ya
say uygulayan yneticiler vardr. D ier yanda ise; ikili grevleri,
yneticilere, toplum sal olarak datlm zevkleri ve aclar, itaati
daha m uhtem el klacak ekilde ynlendirm e konusunda tler
verm ek ve zora tbi tutulanlar direnm eksizin zora boyun eerlerse
m utluluk aram a itkilerini karlayacaklarna ikna etm ek olan ahlk
dnrleri yer alr.
Ahlki kurallarn tem ellerine ynelik ateli aray, yalnzca
bu ikinci, ikna etm e greviyle desteklenir ve gndem de tutulur.
G erekten de yasann zoru, ancak zor tehdidinin ortaya atlm asna
dayanak oluturan yasann yasa koyucularn kaprisinden ibaret ol
mad gsterilebilirse, an az ikyetle kabul edilm e ansna sahip
olur. Gl olann kaprisi bile olsa, kapristen daha gl bir eyi;
yalnzca kabul edilm esi deil, akl banda bir kiinin kabul et
1. R .S . Dow rie v e Elisabeth T alfer tarafndan R espect fo r P erso n s'la yo
rum land gibi (Londra: Allen & Unw in, 1969), s. 42.
2. T .L .S . Sprigge. Theoretical Foundations o f E thics (Londra: Routledge, 1988).

s. 16.
84

meden yapam ayaca bir eyi; hem itaat etm esi istenenleri hem de
onlar itaate davet edenleri ayn kar konulm az gle balayan bir
eyi temsil etm elidir. Daha da nem lisi (bu dnce aratrm a iin
bilinli saikler salayacak kadar gn na karlm adysa da),
ancak Y asaya benzer bir biim de, yani dile getirilebilecek, ifade
edilebilecek, listelenebilecek, saylabilecek ilkeler biim inde su
nulurlarsa ahlki em irlerin tem eli olduunu dnebiliriz. Bununla
birlikte, eylem e yol gsterecek ilkeler olarak Yasann em irlerinin
ve yasaklarnn temelini oluturan ve vekleten eylemlerin te
m ellerini oluturacak olan tam da sylem sel kavray, formle
etm e ve ayrntlandrm a faaliyetidir. Ahlki ilkeler olm azsa ahlk
da olam azd; nk bir ilkeye gre hareket etm ek anlamna gel
m edike hibir edim ahlki olam azd.
Drstlk, deyim yerindeyse, var olan ihtiyalarn ve karla
rn insafna braklm am tr, diyor Raw ls.3 Bu konuda yalnz da
deil. ok eitli dnce okullarnn etik zerine yazan yeleri,
otoriteye sahip insanlarn ve onlarn yerine dnenlerin drst
lk olarak tanm lam aya hazr olduklar eyin kaderini var olan
(yani ilenm em i) ihtiyalara ve karlara em anet etm enin, on
lar insafa terk etm eye varaca konusunda hem fikirdir. Dolay
syla bu konuda, hemen hemen rasgele alnan aadaki ifadelere
benzer ifadeler gnm zn etik yazlarnda bol bol bulunmaktadr:
Tem el deerlerim ve nilai am alarm , d o laysz ihtiyalarm ve is
teklerim i deerlendirm em e ve dzenlem em e yardm edecekse -k i ke
sinlikle etm elidir-, bu deerlerin ve nihai am alarn, onlara tesadfen
3. John Raw ls, A Theory o f J u stice (O xford University Press, 19 71 ), s. 2 6 1 .
A lan W olfe (W h o s e K eep e r? S ocia l S cience a n d M o ra l O bligation (University of
California Press, 1989), s. 125). R aw ls'un, insan etkileim inin "daha nem siz"
tem ellerinin nne ge m e k zoru nda olduunu dnd ilkeleri" arayp dur
m asn a, ilkelerin hayatta pek az kullanm alanlar , d a h a da a z pratik etkileri ol
duuna iaret ed erek kar kar: insanlarn ocuk yetitirdikleri, cem aatler iin
de yaadklar v e arkadal a nem verdikleri bir dnyada, R aw ls kadar aklc
vukuf talep ed en bir ah lk teorisinin pek a z yaran vard r ve hatta yk haline g e
lebilir. Bu teori insanlara, kendilerine en fa zla yardm edebilecek olana - t a n
dklar insanlara kiisel b a llk la rn a - kukuyla yaklam ay retir..." W olfeun
grem edii y a d a o rtaya ko yam ad nokta ise udur: Bu kukunun retilmesi
bir hata, sosyolojik naifliin bir sem ptom u deildir, tam d a ilgilenilecek szde k a
rarsz yaknlklarn ve itkilerin tam am en en alt sraya yerletirildii ahlki ltler
hiyerarisinde ilkelere bahedilen m kaftn ak y a d a gizli am acdr.

85

belli bir younlukta inanmamdan bamsz bir yaptrmlar olmaldr.4


Ahlki kurallar pratik yntemler olarak deil, ilkeler olarak ele al
maya; sadece amal olarak hareket etmek, belli bir sonucu he
deflemek yerine ilkeli davranmaya hazr deilse, kiinin ahlki bak
asn benimsedii sylenemez. Kii, sadece kendisi ya da olu
turulmu bir grup iin deil, herkes iin geerli olan kurallara gre
davranmaldr.5
Liberal demokrasiler, bireylerin tamamen farkl iyilik ve insani ku
sursuzluk anlaylarna sahip olmalarna izin veren ahlki oulcu
luun alandrlar. Bu durumda, ahlk felsefesi... sadece rasyonellik g
cyle. evrensel ykmllklerin formel, lam da inanlardan ve ge
leneklerden ayrlma anlamnda ahlki olan zn damtmaldr ... Bu
gereklilik ilkesel olarak rasyonellik ile tarihsel kkllk arasnda ra
dikal bir ayrm olduunu varsayar...6
Okur, aktarlan ve birbirine benzeyen bu paragraflarda, ge
nellikle yazarn dile getirilen gr iin, akla uygun olana ilikin
sezgi ya da yazarn uygunsuz bulduu eye ilikin korku d
nda herhangi bir neden gsterem ediini ifade eden ...em ez,
- m aldr, kesinlikle -m a ld r gibi ifadelerin ne kadar ok ol
duunu kukusuz fark edecektir. A yaktakm m n ahlki sezgilerine
kar savan en cesur savalar hararetle ve zevkle kendi yasal
sezgilerine bel balarlar. G elgelelim bu, en yakndan ilikili olduu
uslam lam ann z olm asa, kendi bana ok fazla nem ta
m ayacak form el bir gzlem dir sadece. G erekten nem li olan ve
doru uslam lam ann sadk savunurlarnn petitio principii* ba
hanesine ba vurm aya hazr olduklar z, zerk ahlki zneye;
4. M ichael J. S an d el. Justice and the Good", Liberalism a n d its C ritics iinde,
der. M ichael J. S an del (O xford: B lackw ell, 19 84 ), s. 159.
5. Kurt Baier, The M o ra l P oint o f View (Ithaca: Cornell University Press, 1958),
s. 21 0.
6. M onique C an to -S p erb er, "Pour la philosophie morale", Le D ebat, cilt 7 2 iin
d e (1 9 9 2 ), s. 4 9 . Kabul etm ek gerekir ki, C an to -S p erb er yakn lk duyduu prog
ram n en sert ifadelerinden kendisini ayrr ve gnm zn kukucu ruh haline
baz ayrcalklar tan m ay a hazrdr. ki sayfa sonra bunu belirtir: "B ana yle g e
liyor ki, bu ykm llklere ilikin olarak kendilerini ortaya koyan balca sorular,
keif, tanm v e istikrar sorulardr, tem el sorusu deil". Bu ne an lam a gelirse gel
sin v e hangi biimi alrsa alsn, tem el arayclarn/oluturucularn ortodoks zsavunm alarndan farkldr.
' Tartm a konusu olan bir m eselenin hibir delile dayan m adan doru olduunu
iddia etm e, (.n.)

86

yani, zerklii, herkes" iin konutuuna iddia eden bir otorite ta


rafndan onaylanm ilkelerin iselletirilm esinden baka bir te
mele sahip olan ahlki bir zneye duyulan gvensizliktir. Yalnzca
ilkelerle llen bir davrann ahlki olarak grlebilecei id
diasnn ve bu ilkeler iin pre-conative* ve supra-conalive bir te
melin alm as ve gsterilm esi gerektii talebinin ilettii gerek
mesaj, tesadfen ortaya kt haliyle davrann ilkev'z ve te
melsiz olduudur. Tem el inaatnn en dolaysz etkisi ve baars,
ahlki seim lere ve ahlki edim lere dayanak oluturacak baka te
m ellerin olm adn ya da yetersiz olduunu ilan etmekti; inaat
abalar ne kadar telal ve ateliyse, zerk ahlki yargya duyulan
gvensizlik, ahlki zneye ynelik phe, ahlki znenin otoriter
bir klavuzlua duyduu ihtiya o kadar belirgindi (ve mit verici
bir ekilde daha ikna ediciydi).
Aranlan tem eller, bir kural olarak, kiilerin vc edimlerinin
yasal stats hakknda balayc beyanlarda bulunm aya yetkili
olan yasal otoritenin grntsnde dnlrd; vakann do
rularn ve yanllarn kararlatrm a ve bylelikle onaylanan edim
leri onaylanm ayan edim lerden ayrm a yetkisine sahip bir otorite.
Kar konulm az bir biimde, (evrensel bir insan zellii, daha do
rusu her insann edinebilecei, dolaysyla edinm em ek iin hibir
bahanesi olam ayaca bir zellik olan) akl ve kurallar zerine,
daha dorusu akln dikte ettii kurallar ve kuraln klavuzlu
undaki akl (tm niyetler ve am alar asndan, akl vc kuraln k
lavuzluu eanlam l grlyordu) zerine bahis oynanyordu. Etik
tezlerin ou, K antn, ahlki adan gl etkenler olarak duy
gular hkm szlctirm esini hemen kabul ediyordu: D uy
gulanm lardan kaynaklanan duygularn ahlki bir neme sahip ol
mad; yalnzca seim , akl yetenei ve onun dikte ettii karar
larn aktr ahlki bir kii olarak yanstabilecei aksiyom atik ola
rak varsaylyordu.7 Aslnda, K anta vc taraftarlarna gre erdem,
' N iyet ncesi, (y.h.n.)
" N iyet tesi, (y.h.n.)
7. L aw rence A. Blum 'un tercm esinde ( Friendship, A ltru ism a n d M orality (Lond
ra: R outledge, 1980), s. 169): "D uygularm zn v e duygulanm larm zn bizi
ahlki olarak yanstabilecei iddias, an cak seim yapm a kapasitem izin -is
tencim izin- bizi ahlki olarak yanstabileceini ileri sren Kant gr iinde d
ncenin en derin izlerinden birine kardr; karsnda tam am en pasif ol
duum uz duygular ve duygulanm lar bizi ahlki bir kii olarak yanstam az."

87

insann duygusal eilim lerine kar koym a ve akl adna onlar et


kisizletirm e ya da reddetm e yetenei anlam na geliyordu. Akln
duygu d olm as gerekiyordu, nk duygular akl dyd; ahlk,
akln duygu d hkim iyetinde doru ve drst bir ekilde ta
sarlanyordu. Orada da ortaya konulduu gibi, duygularn tersine,
akl tam da eylem m ekanizm asnn yasalatrlabilecei m e
kanizm adr. K antn duygulara ilikin korkusu, ahlki zerklik ara
yna hep musallat oldu; bununla birlikte akl, derk kaynakl bas
klarn aktrlerin seim lerinin saiklerinin iine" nfuz edebilecei
aklkt. A kln, eylem in ahlki deerlendirim i asndan nem ta
yan tek yeti konumuna atanm as, ahlk sorunlarnn kural-ynetindi eylem olarak ve kurallarn da derkli olarak tartlm asn n
ceden salam a balad.
Ele avuca sm ayan ahlki duygular, gvenli bir ekilde formel
(ya da fom elletirilebilir) kurallar gm lei iine sokarak eh
liletirme ve evcilletirm e arzusunun akl zerine girilen bahsi ne
kadar tevik ettii, akl ile kurallar arasndaki dengenin srekli ola
rak kurallar ynne kaym a eilim iyle ortaya kar: Edim in ahlki
olarak doru olup olm adn bilm ek iin, edim in-sonularnn
iyi olp olm adn anlam a zahm etine girmeye gerek olm adn
ileri sren (ahlki davrann fiilen' kurallarla ynetilm eyle zdeletirildii dnldnde. iyiyi, kurallara sadakatle uyulup
uyulmad sorusundan bamsz, olarak tanmlamak zaten ok zor
bir i olacaktr) deontolojik ahlk anlayna gre, edim in, bu tr
eylem iin em redilen kurallara uygun olup olmadn bilmek yetcrlidir. Dolaysyla ahlkn ltleri, en u biim inde, aktrn
ahlki vicdannn tam am en konu d olduunu ilan eden ve ara
lar am alardan, davrann iyiliini sonucunun iyiliinden, ahlk
sorununu iyilik yapm a sorunundan ayrm ay baaran sa f prosedralizm e indirgenir. G erekten de tutarl deontolojik ahlk an
lay, etkiler ve saiklerden ok prosedr ne kartm asyla, iyi
lik yapm a sorusunu tam am en ahlkn gndeminden karr ve
onun yerine disiplin m eselesini koyar. Ahlki itkinin maniplasyonu, bireysel zerk ahlki yarg hakknn gasp edilmesi ve ahlki
vicdann karalanm as iin kapy ardna kadar aar: bunlar po
tansiyel olarak korkun sonular d o u ru r. C.H. VVaddingtonn
oluz, yl nce uyard gibi.
KH

yakn tarihe dam gasn vuran savalar, ikenceler, zorunlu gler v e


dier hesaplanm vahetler ounlukla, ey lem lerinin hakl olduuna
itenlikle inanan insanlar tarafndan ve aslnda inandklar baz temel
ilkelerin uygulanm asnn gerei olarak yaplm tr...8

W addingtonun bu cm leleri kalem e alm asndan bu yana, uya


rsnn kalc gncellii birok kez teyit edildi. Ahlki argmann
prosedralizm lehine gerekesizletirilm esi, ahlki znenin dsal
yasam a kurum una boyun em esi konusunda ok ey yapt, ama
iyiliin hacmini artrm a konusunda pek az. ey yapt, hatla hibir
ey yapm ad; son tahlilde, ahlksz em irlere kar ahlki direni
glerini silahszlandrd; ki bu, ahlki benliin, insaniyetsizliin
bir paras olm aya kar sahip olabilecei hemen hemen tek ko
runm a yoludur.
Ahlki davrann salam temellerine ynelik uzun aray bu
rada balang noktasna dnyor. Tem el arayclar, duygular a
priori kararsz ve deiken ilan ederek, bahsi, kararsz duygular
kabuundan karm aya altklar rasyonel karar alcya kay
drdlar. Bahisteki bu kaym a, kurtulu edim i olm aya ynelikti; ar
dndan duygular zgrlkszlk olarak tanm land (akl ya
plmamasn syledii halde insann yapm aktan kendini alamad
her ey, tm argmanlar gz ard edebilen zorlam ann bir sonucu
olm alyd) ve sonu olarak zgrlem e, eylem in duygulara ba
m lln akla bam llyla deitirm ekle ayn eydi. Akl tanm
gerei kuralla ynetilir; akla uygun davranm ak, baz kurallara
uymak anlam na gelir. Ahlki bir benliin alam el-i farikas olan
zgrlk, kurallara ne kadar titizlikle uyulduuyla llm eye ba
8 . C .H . W addington, The E th ica l A n im a l (Londra: Allen & Unw in, 19 60 ), s. 187.
W addington, d erke dayal kurallarn insan davrann biim lendirm edeki
nem i gz nne alndnda, "sper-egom uzun bugnk geliimi, ge dnem
dinozorlarn m u a zzam byklkleriyle y a d a baz parazitlerin sadece tek bir
canl zerinde yaar hale gelm elerine neden olan garip ad aptasyonlaryla kar
latrldnda, ar bir uzm an lam ay tem sil etm iyor m u?" eklinde bir soru
sorulabilir, diye yorum larna d evam ediyor. O yuncularn ba m s z ahlki ya r
glar karsnda rgtsel disiplini ar n e karm a eilim iyle nl olan prosedral indirgemeciliin, dier alardan ahlki olan insanlarn ahlki adan ir
kin edim lerin kolektif olarak srdrlm esine ve zellikle m odern soykrm
biimlerine katlm alarm m m kn klm a konusundaki roln baka bir yerde in
celedim (Zygm unt Baum an. M odernity a n d the H o lo ca u st (C am bridge: Polity
Press. 1989)).

RO

land. A hlkl kii gnn sonunda zerk duygu balarndan kur


tarlyor, am a derk kaynakl kurallarn koumlar boynuna geiriliyordu. Benliin ahlki kapasitesine duyulan gvensizlikten
balayan aray, sonunda benliin ahlki yarg hakknn yad
snm asna varr.

B. ZGRLKTEN NCE AHLK


Em m anuel Ldvinas, T an rnn K ardein nerede? sorusuna, K a
b ilin Ben kardeim in bekisi m iyim ? eklindeki yant/sorusunu
yorum layarak yle yazyor:
Kabil'in yant Tanr'yla alay eimek gibi ya da kk bir ocuun tep
kisi gibi dnlemez: Bu ben deilim, bu o. Kabil'in yant i
tendir. Tek eksik olan eliktir; yant sadece ontolojiden gelir; ben
benim, o da o. Biz ontolojik olarak ayr varlklarz.9
O ntolojik olarak hepim iz birbirim izden ayryz; Kabil T anrtnn
sorusuna kzm akla haklyd. nce bizi, bana yneltildiinde K ar
dein nerede? sorusunun doal grnecei bir iliki iinde bir
araya getirecek bir ey olm aldr. Bu bir ey, yetkili birisinin
oluturduu ve bana yerine getirm em i syledii bir dev listesi ola
bilir: Kardeinin hareketleriyle ilgilenm ek zorundasn; ya da
daha talepkr bir biimde: K ardeine bir zarar verilm em esine dik
kat etm ek zorundasn. V eya bu bir ey, kardeim le benim , bir
lye kadar birbirim izin tem silcisi olabilm em iz ve kaderlerim izin
ya da baz ynlerinin birbirine balanm as iin girdiimiz, usulne
gre im zaladm z ya da yem in ettiim iz bir szlem e olabilir.
Byle bir ey olm adysa, K abil, T a n rnn sorusunu duyduunda
aknln ifade etm ekte ve gcenm ekte tamamen hakldr.
K abili H abilin nerede olduu konusunda sorgulam ann uygunlu
unu gerekelendirm ek T an rnn iiydi.
Ontolojik olarak, en fazla birbirim izle birlikteyiz. Yan yana, fi
ziksel olarak yakn olabilir, birbirim izin srtn svazlayabiliriz;
9. Em m anuel Lvinas, Philosophie, justice et am our". Entre N ous: E ssais s u r le

penser--tautre (Paris: G rasset, 1991), ss. 128-9.

90

am a yine de sonsuz bir ekilde uzaz: H er biri ipseitesi* (Paul Ricoeur), kendi kendisiyle zdelii, kendi snrlar, kendi alanyla
korunarak var olan iki ayr ve kendi iine kapal varlk, sradan Leibnizci m onadlar. Paradoksal olarak, birlikte olm ak ayr olm ak an
lam na gelir. O, ben olm ayandr, igal ettii yer benim o'm adm
bir yerdir . Ayrm , aram zdaki m esafe hibir zaman kapanm a
yacaktr. A kla ancak kpr kurulabilir: Benim onun hakkndaki
bilgim le, onun varlnn tad muhtem el yararlar ve potansiyel
tehlikeleri deerlendirm em le ya da ona istediini vermem ve
ondan istediimi alm am la. Birbirim ize kar nazik olabiliriz ya da
birbirim izle kavga edebiliriz. Bar iinde bir arada var olabiliriz
ya da birbirim ize tuzaklar kurabiliriz. Btn bunlar sylense ya da
yaplsa da, biz hl sadece yan yana duracaz. Ayrca kprler y
klabilir. Bu nedenle kprlerin korunm as gerekir. Onlarn y
klm asn nlem ek iin salam hara ve uyank bekilere ihtiya
vardr. A yrca sabotaj eylem leri iin ar bir ceza da yararl ola
bilir. Yasaya ihtiya vardr. Ya da yasay taklit ederken ancak
Ahlk olarak m askelenebilecek E tie ihtiya vardr. Yasa - derksellii ve zora bavurabilm e g c y le - otolojik olarak ayr
olan varlklarn birlikle olm asndan yola kldnda varlabilecek
tek noktadr.
Levinas bunu bilir ve dolaysyla Ileideggerin M iteinandersein'
zerinde dnrken yle der: tekiyle kkense! ilikiyi ta
nm lam ak iin kullanlm as gereken edat m it deildir. 10 Mit, on
tolojiyi oluturan eydir. Ontoloji ahlkn olm ad blgedir. O n
tolojinin perspektifinden, ahlki iliki ancak sonraki bir ilave
olabilir; hibir zaman tamam en meru olm ayan, her zaman yabanc
ve biim siz bir beden olarak kalan, her zam an kukulu olan ve s
rekli olarak savunm a gerektiren bir konum a frlatlan ve asla ger
ekten kabul edilm eyen bir yapntdr: olmas gereken hibir
zam an olandan tretilemez; deerleri olgulardan yola kp tar
tamayz. O lgular ne iyidirler ne de kt; gerek olgular ntrdr
ve gerek olm aya devam etm ek iin ntr kalm ak zorundadrlar;
' Latince kkenli skolastik bir terim . K endi kendisi olm a" an lam na gelir. Bir bi
reyin kendi kendisi olup, tm tekilerden ayr olm as, (y.h.n.)
10. Em m anuel Levinas, Le tem ps e t l'a u tre (Paris: Presses Universitaires de
France, 1 9 79 ), s. 19.

91

m eselenin olgular deerlendirm eler iermez... O ntolojiden yola


kan kii ahlk kurm aya girim ez. Bunun yerine varlktan nce ve
olgulardan nce verilm i olan ahlkn yetkisini elinden alm aya
giriir ve bylelikle ahlkn yerine Yasann ve Y asaya benzeyen
Etiin geirilm esini kanlm az sonu haline getirir.
Ama ahlk verilklir, istikrarsz bir ekilde, senteze direnen, sen
teze dayanam ayan, sentezin idareyi ele ald noktada eriyen ve
solan bir durum da da olsa verilidir. M im arlar ve m teahhitler,
baka hibir ey bu unvana sahip kam asn diye, onu byle sun
mak iin ellerinden geleni yaptklar halde, ontolojik birlikte
olm a durum undan hareketle oluturulan ey ahlk deildir. Ahlk
ontolojiden nce gelir; iin, ile'den nce gelir:
likinin indirgenem ez ve nihai yaants bence baka b ir yerdedir:
Sentezde deil, insanlarn yz yzeliklerinde. sosyallikle, ahlki anlam tnda. A m a ahlkn, btncllk ve tehlikeleri zerine soyut d
nn zerinde, ikinci bir tabaka olduu sonucuna varlm am aldr:
ahlk bam sz ve ilk sraya sahiptir. lk felsefe b ir etiktir...
nsanlar arasndaki iliki kesinlikle sentezlenebilir olm ayann en iyi
rneidir. nsan ayrca. Tanr dncesinin, zellikle D escartes'n d
nd biim iyle T anr dncesinin, b ir varlk btnlnn paras
haline getirilip getirilem eyeceini; getirilem ezse varla akn olup o l
m adn da m erak ediyor. A knlk" terim i lam da, T a n riy ve var
l birlikte dnem em eyi belirtir. K iiler aras ilikide de m esele,
ego ile tekini birlikte dnm e deil, yz yze gelm e m eselesidir.
G erek birlik ya da gerek birliktelik, sentezin birliktelii deildir, yz
yzenin birlikteliidir.11

lk felsefe bir etiktir... Etik ontolojiden nce gelir... Ahlki ili


kiler varlktan nce gelir... Btn bunlar ne anlama geliyor? Varlk,
ontoloji, henz yokken nce ne anlama gelir?
nce" ve
sonra gibi szcklerin atfta bulunduu zaman sras yalnzca on
tolojide yer alm az m? Ezamanllk ve ardklk, nce ve
sonra ontolojik varlkla birlikte ortaya km az m? M esele tam
da budur: Ahlki durum un ncesi ontolojik olmayan bir ncedir,
ontolojinin m dahale etmedii bir durumdur; ya da bu m
11. E m m a n e ! Levinas. E thics and Infinity: C onversations w ith P hilippe Nemo,
ng ev. Richard A. C ohen (Pittsburgh: Duquesne University Press, 1 9 85 ), s. 77.

92

dahalenin reddedildii ve orada deilm i gibi gz ard edildii bir


durum dur ve ontolojinin otoritesi, ayn zam anda nce ve sonra
zerindeki, birlikte" ve tek bana zerindeki otorite tannmaz
ve dayanak noktasn yitirir. Bu durum da, nce , varln d
zenliliini, dzenlenm i, yap verilm i bir varl belirtmez. T er
sine, tm dzenlem e abalarnn, varlklar ait olduklar yere fr
latan tm yaplarn reddini temsil eder. O ntolojinin yokluunda ya
da ontolojiye ramen ncenin ancak ahlki bir anlam olabilir ve
bu anlam daha iyidir. Yz yze ile beraberden daha iyidir.
le beraber yz yiizc karsnda pratik bir stnle sahiptir;
varln kat gerekliinin, olanakllm yeni filizlenen srgnleri
karsndaki stnlne benzer bir stnlk. G elgelelim . s
tnle sahip olmak en fazla daha gl olm ak anlam na gelir,
daha iyi anlam na deil.
Burada ahlk da etiolojik bir mit kahram an olarak, hayali s
radan bir ilksel varlk olarak; farkl bir tr varlk, bildiim iz var
lktan nceki baka bir varlk, benliin m iik bir ontoloji ncesi
durum u olarak; ontolojik zam an iinde varl nceleyen bir var
lk olarak (ncclem ek sadece ziyadesiyle ontolojik bir nosyon ola
rak dnlebilir) ne srlm ez. Ahlkn ncesi ontolojinin yok
luuyla deil, rtbesinin drlm esiyle ve tahttan indirilmesiyle
kurulur. Ahlk varln bir akm ldr; daha dorusu ahlk byle
bir aknlk ihrimalidir. Ahlki benlik, varln zerine ykselm e
yetenei, varla meydan okum as sayesinde; ile beraber kar
snda yz yzeyi semesi sayesinde; varln penesinin ger
ekten dem ir bir pene olduunun kabul edilm em esi sayesinde;
varln, ontolojiden bildiim iz varln, sesi yokm u gibi ya da
sesi varsa bu ses duym azdan gelincbilir/m', bu sese itaat etmek gerckmezw' gibi tekiyle yz yze yaam ak sayesinde lyk ol
duu mevkie eriir. L evinas'n evirm eni Richard A. C ohen'in de
dii gibi,
E tiin bir z yoktur, onn z", deyim yerindeyse, tam da bir z
olm am as, zleri yerlerinden etm esidir. K im lii" tam da bir kim lii
olm am as, kim likleri skm esidir. V arl olm ak deil varlktan dcda
iyi olm aktr. Etik, tam da varln (ya da varlk olm ayann, varln

93

karlnn) gnl rahatln bozarak etik olur. M esele, der L evinas


srarla, olm ak ya da olm am ak" d e ild ir.11

Ahlkn hibir zem ini , hibir tem eli yoktur (bunlar da,
ahlkn diline tercm e edilem eyen, ontolojiden nceki ahlki
dnyada, varlktan baka trl olanda hibir gndergesi olm ayan
tamam en ontolojik iki nosyondur). Ahlk, aknlk edim inde; ken
dini varln gereklikleri , durum un olgular zerine yk
seltm ede; her ikisiyle de bal olm am akta doar ve lr. Bir kii
(p erso n a : O ynanan rol belirtm ek iin taklan maske; bu rol ilk
olarak senaryoda aklanm ve belirtilm itir) olarak deil, yz ola
rak tekiyle karlam ak zaten aknlk edim idir, nk varlk
olma sfatyla tekine ait olan her ey Y z olarak tekinde yoktur.
Y z bir g deildir. B ir otoritedir. O torite genellikle g ol
makszn var . Yz, kartlyla bana direnendir, direnciyle bana
kar kan deil... Bir yzn mutlak plakl, rtl, kapal ya da
maskeli olm ayan, mutlak bir ekilde savunm asz yz, onun ze
rindeki iktidarm a, iddetim e kar kan ve kendi bana kartlk
olan bir kartlkla, m utlak bir ekilde kar kandr .1-' tekinin
benim zerim de iktidar yoktur; daha dorusu, byle bir iktidar
varsa -b o y u n emem gereken em ri zaten dile getirm ise- artk bir
yz deil, ontolojik bir varlk, direniin ve rekabetin deim ez ger
eklii olacaktr. teki, ben rchbc-hk ettiim , em rine nclk et
tiim, onu beklediim ve kkrttm srece; bana em ir vermesini
12. Levinas, E thics a n d Infinity iinde, s. 10. Etik "varlktan nce varlk d
ncesini ifade etm ey e alan birok cm le, kulaa, dzeltilem eyecek kadar
m nasebetsiz gelm ektedir. K ullandm z dil (kullanabileceim iz tek dil), on
tolojinin rakipsiz tahakkm altnda rgtlenm i yaam n bir tortusudur. O n
tolojinin tanm lad biim de yo rum landnda, varl bildirm ek ve aklam ak
iin biimlendirilmi bir dildir; "varlk" kavram ve tm karlklar ve trevleri,
doal olarak ontolojinin tan m la m a hakkn ifade ederler. Lvinas etik sy
lem de varlk"n, D errida'nn syleyecei gibi so u s ra tu re ' grndnn a n m
sanm as, o rtaya kan zorluun a lm asn a yardm c olabilir.
13. T h e Paradox of Morality: an Interview with Em m anuel Levinas by T a m ara
W right, P eter H ayes and Alison Ainly", ng. ev. A ndrew Benjam in ve T a m ara
W right, The P rovocation o f L evinas: R ethinking the O th e r iinde, der. R obert
B ernesconi v e D avid W ood (Londra; Routledge, 19 88 ), s. 169; Em m anuel
Levinas, "Freedom and C o m m an d . C o lle cte d P hilo so p h ica l Papers, der. Alphonso Lingis (Lahey: M artinus Nijhoff, 1987), ss. 1 9 ,2 1 .
* st izilmi, karalanm olm akla birlikte, karalanann hl grlebilir olm as,
(y.h.n.)

94

cm reltiim srece bir yzdr. Emir dile getirilm eden nce emri
dinlem eye ve bana ne yapm am em rettiini bilm eden nce em re
uym aya istekli olduum iin teki bir otoritedir. teki Kendi ba
na" (byle bir durum varsa) zayftr ve onu Yz olarak ko
num landrm am ahlki bir edim haline getiren tam da bu za
yflktr: tekine em ir verm e hakkn veren, zayf gl yapan,
sessiz olan konuturan, bana em ir verm e hakkn sunarak varlk
olmayan varlk haline getiren ben olduum iin, ben tamamen ve
gerekten teki iinim . Ben teki iinim ", kendim i rehine olarak
tekine verdiim anlam na gelir. tekinin sorum luluunu alrm.
Am a bu sorum luluu, szlem e im zalar ve szlemenin g e
rektirdii ykm llkleri stlenir gibi almam. Sorum luluu alan
benim ve ben bu sorum luluu alabilir ya da reddedebilirim , ama
ahlkl bir kii olarak, bu sorum luluu, sorum luluu alan ben de
ilm iim , sorum luluk stlenilebilir ya da reddedilebilir deilm i,
zaten ve her zam an oradaym , ben hi stlenm esem bile benimm i gibi alrm. Ezamanl olarak tekini Yz olarak, beni ise
ahlki benlik olarak kuran sorum luluum koulsuzdur.
teki iin sorum luluk benim battlanm la. benim kararm la ba
layam az. K endim i iinde bulduum snrsz sorum luluk, zgrl
m n br yanndan, tm anlam lardan nce gelenden, tm b a
arlardan sonra gelenden, par excellence m evcut olm ayandan, kkcnsel olm ayandan, anarik olandan, zn ncesinden ya da tesinden
g e lir.14

Koulsuz olm ak, durum un zelliklerine ya da tekinin ni


teliine bal olm am ak dem ektir. Benim sorum luluum . tekinin
kazand ve talep etme hakkna sahip olduu mkfat deildir.
Hatta, sunulan hizm etlerden lr tekine borlu olduum bir ey
de deildir. H enz hibir ey vuku bulm ad ve ben ile teki ara
sndaki ahlki birlik daha im di balad iin, herhangi bir eyin
karl ya da bedeli deildir. A hlk m utlak balangtr.
Bu tanm lam ann rktc belirsizlii, gerek olm ay okuru
artacak, byk olaslkla cesaretini kracaktr. teki bir yzden
' M kem m elen, (y.h.n.)
14. Em m anuel Levinas, O therw ise than Being, o r B e yo n d Essence, ng. ev.
Alphonso Lingis (Lahey: M artinus Nijhoff. 1 9 81 ), s. 10.

95

ibaret olabilir mi, en fazla birinin yz deil midir? Her yzn ar


kasnda bir kii; ktlklerin yan sra iyiliklerin, baarlarn ve ba
arszlklarn, yaplanlarn ve yaplm ayanlarn, iyi niyetin ve klii
niyetin, holuun ve irenliin normal yklerini tayan bir kii
yok m udur? im di ve buradaki karlam aya kadar ben onun far
knda olm asam bile, birlikteliim izin bir gemii yok m udur? Bu
rada tanm land haliyle Yz bir kurgu; -ile ri daha da artc bir
hale getirm ek isterm iesine- hep oradaym gibi yaparken, ta
mamen kendim den yola karak oluturduum varsaylan bir kurgu
deil midir?

C. TEM ELSZ TEMEL


Evet, Kabil, T an rnn sorusunu konu d ya da sam a bularak
om uz silktiinde ne kadar haklysa, okur da kukularnda o kadar
hakl. Varlktan nce gelen bir ahlkta, sorum luluum u gerekelendirccek hibir ey yoktur; benim sorumlu olduum u, so
rumluluun bana ait olduunu belirlem ek iin daha da az ey var
dr; belirlem e ve gerekelendirm e varln, ontolojik varln; her
eye ram en orada olan tek varln zellikleridir. Ve akl banda
okur, varlktan nccYin varolm adna, varolsa bile onun hak
knda - olgular hakknda bildiim iz ekilde- hibir ey bi
lemeyeceim izi iaret ettii zaman hakl olacaktr. Evet, btn
bunlarn doruluu apaktr (nk ihtiya duyulacak btn ka
ntlar ontoloji salam aktadr). A m a ahlk iin varlktan /ceden;
yani, tekrarlayalm , varlktan daha iyi olan alan - olm ayan alandan
baka bir yer yoktur. Bizi bu alana gtrecek ekilde ezilip dz
lenmi ve iaretlenm i yollar olmad iin, bu alan ahlki benlik
bulm ak zorundadr. Sorum luluk, karlatm Yz m eydana ge
tirir, am a ayn zam anda ahlki benlik olarak beni yaratr. So
rum luluu, zaten sorum luym uum gibi stlenmek, baka bir yerde
ya da baka trl izilem eyen ahlki alan yaratma edimidir.
Zaten oradaym gibi kabul edilen bu sorumluluk, ahlkn sahip
olabilecei tek temeldir. Z ayf bir temel olduunu kabul etm ek zo
rundayz. A m a kabul ya da reddetm ek size kalm...
Etik olarak, ahlk varlktan ncedir. Ama ontolojik olarak var96

lktan nce hibir ey yoktur, nk ontolojik olarak varlktan


nce de baka bir varlktr. Ahlk ancak kendi iinde, ncenin
ahlki anlam nda, yani daha iyi olm a anlam nda varlktan n
cedir. A m a ontolojik anlamda, varln alannda, hepimizin iinde
bulunduu alanda iki anlam rekabete girdiinde her zaman iisn
gelen anlam da, varlk ahlktan ncedir; ahlki benlik ahlki bir
benlikten baka bir ey olamaz. O ntolojik olarak, ahlk ancak var
lktan sonra, yani ya varln belirlenm i bir sonucu olarak ya da
kendisini varln terim leriyle gerekelendirm eye gnll ol
masyla varln nceliini kabul etm eye m ecbur bir kural olarak
gelebilir. Ve ahlki benlikler (varlktan baka tiirlii olan, baka bir
varlk olm ayan) ontolojik olarak, insan denilen kanl canl nes
nelerden ayrlam az. Ontolojik olarak, bu nesneler ahlki ben
liklerden nce gelir. teki beni neden ilgilendirsin ki?... Ben kar
deimin bekisi m iyim? Egonun yalnzca kendisiyle ilgilendii,
yalnzca kendisi iin bir kayg konusu olduu nceden varsaylrsa
bu sorularn anlam olabilir. G erekten de bu varsaym da, mutlak
olarak benim dm da olann, tekinin beni ilgilendirmesi an
lalmaz bir ey olarak kalr.15 Ahlka ilikin korkun gerek, on
tolojik perspektiften geerli grlebilecek hibir anlam da ka
nlm az olm am as, belirlenm i olm am asdr; ontolojik perspek
tifin grebilecei anlam da tem elleri yoktur. V arlktan ncenin
Byk Bilinm eyenine adm atan etik bunu, varlktan yola kan
hibir keif heyetinin ortaya karam ad ya da ina edem edii te
melleri bulm ak ya da ina etm ek iin yapm az. Etik, aranan te
mellerin orada sakland umudundan tr deil, ahlki benlii
kurann lam da oraya bakm a edim i olduunu bildii iin varln
ncesine; ahlkn sahip olabilecei ve sunabilecei tek temel
olan varln nccsine bakar.
Sylediim de topyac bir urak var; bu, gerekletirilem eyen, ama
nihayetinde tm ahlki eylem lere klavuzluk eden bir eyin ta
nnm asdr. topyaclk -ta m olarak azizliin iyilik olm as anlam nda
io p y aclk -o lm ad an ahlki yaam olm az.16

15. Levinas, O therw ise than Being, s. 117.


16. T h e P aradox of M orality ', s. 178.
F 7 Q N /J \) > m n x le K lik

97

Ama soru iareti yok olm ayacaktr ve onunla yzlem ek ge


rekir. A ktif bir topya, (her zam an deilse ve baars garantili de
ilse de) ahlki eylem retm eye m uktedir bir (sadece m uktedir)
topya ile bo ve soyut bir topyac fantezi arasndaki fark nedir?
Varln iinde, ontolojik benlii varlktan baka trl nn sr
gnnde dolam aya ve bylelikle kendisini ahlki bir benlik haline
getirm eye ynelten bir ey mi vardr? Ldvinas bu yolculuu, ben
liin douunun tevik ettii, bu doula ierilen ya da bu douu
ieren uyan (leveil) olarak tanmlar. Uyan kendim le baka
bir benlik olarak karlam aya deil; iinde K rper' in Leih, canl
beden, tinsel beden, znellie sahip beden haline geldii tekinin
Husserlci grntsne atfta bulunur. H usserla gre epistem olojik
olm ayan (bilisel olm ayan), am a tm epistem olojinin (epis
tem olojinin olanakllnm ) balangc olan bu harikulade olay, sa
dece L evinasn analizinde tm ahlkn (ahlkn olanakllnm )
balangc olan etik ncesi olaydr. Bu olayda, ilksel alan n
celiini yitirir, znellik cgolojisinden uyanr: Egoizm den ve egotizm den . Bu olay tekiyle karlaarak kendim den zgrleti
im de, dogm atik uyuklam adan uyandm da aylm a olanadr.
Her ey balangtan itibaren - i halindedir... Ben tekiler ara
clyla kendim dcyim .17 U yan Ben benim de deil, Ben ii/imdedir.
Bu yine de uyantr. Ya da daha dokunakl bir ekilde, ayl
madr. nsan uyanabilir de, uyanm ayabilir de. nsan aylabilir, ama
sarholuu devam edebilir. Hem uyanm a hem de aylm a iki ynl
bir geite iaret eder. nsan uyanabilir ya da aylabilirse, uyuyabilir
ve sarho da olabilir. Ahlkn beiini phe sallar, krlganlk
hayat boyu ona m usallat olur. Ahlki olmann zorunlu bir yan yok
tur. Ahlkl olm ak, kullanlabilecek bir anstr; am a ceza olarak
kaybedilm esi de ayn derecede kolaydr.
G elgelelim , m esele u ki, ahlk ansn yitirm ek ayn zamanda
benlik ansn da yitirm ektir. H er ey balangtan itibaren - i halindeyse, - i halinden, iin varlklan balam ayan hibir benlik
olm ayacaktr. teki iin varla uyanmak, benliin uyandr, ben
liin douudur. Baka bir uyan yoktur, biricik ben olarak, bir ve
17. Em m anuel Levinas, La Philosophie et leveil". E nire N ous iinde, s. 103; O t
herw ise than Being, s. 112.
98

F 7 A R K A /P u s tim x ic rn E ttk

tek ben, tm brlerinden farkl olan ben, yeri doldurulam az ben,


bir kategorinin rnei olmayan ben olarak kendim i bulmann baka
bir yolu yoktur.
Jean-Paul Sartre eg o nun kendini tanytan doduunu, ama bu
kendini tanm ay tekinin baknn -in celey ici bir bak, de
erlendirici bak, nesneletirici bak- balattn ileri s
ryordu. teki bana bir nesne olarak bakar ve bunu yaparken
benim znelliim i tehlikeye atar; beni bizatihi varlk, br var
lklar arasnda bir varlk, br nesneler arasnda bir nesne, Onun,
tekinin ilgi ve alakalaryla oluturulan bir ey haline getirir. Bu,
keiften ok, kefedilm ektir; direnm em e yol aan bir saldrdr.
Kendim e uyanm (Sartre bu deyii kullansayd), bir direnm e
edimi olm ad srece dnlem ez olurdu. A ncak tekine kar
gcm toplar. tekinin tehdit ellii zgrlk iin mcadele eder
ken bir benlik, bir ego haline gelebilirim . Sartrea gre, kopu,
benim znelliim in doum edim idir. znellik yabanclam adr...
Levinas byle olm adn syler. Benlik ancak birlikten doabilir.
Kendimi tekine doru uzatarak olduum biricik, tek, yeri dol
durulam az benlik haline gelirim.
nsan olm ak, varlklar arasnda bir varlk deilm i gibi yaam ak a n
lam na gelir... tekini destekleyen benim ve ondan ben sorum luyum ...
Sorum luluum devredilem ez, kim se benim yerim i alam az. A slnda
bu. sorum luluktan y ola karak tam da insann zdeliini sylem e
m eselesidir... Sorum luluk yalnzca bana yklenen ve benim insan o la
rak reddedem eyeccim eydir. Bu yk, biricik olann en yce d e
eridir. Sadece sorum lu olduum iin ben benim , deitirilebilir o l
m ayan benim , ben kendim i herkesin yerine koyabilirim , am a hikim se
kendisini benim yerim e koyam az.18

Beni ben yapan bu sorum luluktur; kesinlikle derkli olmayan,


buyrua dayanan sorum luluktan ya da szlem eden kaynaklanan
ykm llklerden kkten farkl bir sorum luluk. Bu sorum luluk
baka bir eyden trem ez . tekini, erdem lerini, bana ya da
benim iin ne yaptn ya da ne yapabileceini bildiim iin so
rumlu deilim . O na kar sorum luluk borlu olduum u bana ka18. Ethics and Infinity, ss. 100-1.

99

nllam ak tekine dm ez. Bir nedene sahip oim a nn, bir tem ele
sahip olm ann yalnzca bu cesur ve gururlu reddiyledir ki, so
rum luluk beni zgrletirir. Bu zgrlem e, kendimi tekinin iyi
lii ve ktl iin bir rehine olarak teslim etm em in sonucu olsa
bile, itaatle kirlenm ez. M phem lik ahlkn kalbinde yatar: Rehine
olduum srece zgrm. teki iin olduum srece ben benim.
Ancak bu m phem liin zeri rtld ya da gzlerden uzak tu
tulduu zam an, egoizm dierkm ln, kiisel kar genel refahn,
ahlki benlik toplum sal olarak onaylanan etik normun karsna
kar.
Bununla birlikte, yaam bu blnm eden sonra da, m phem lik
zaten karlarn ikili kartlna, atm asna ve m cadelesine d
nm olduunda srdrlr. te, ahlki benlii gerekten kuran
karm akark, uygunsuz, rasyonel olm ayan m phem lie yeniden
ulamak iin uyanm ak zorunda olduum uz bu yaamdr. Ahlki
benlik m phem lik sonrasnda tem elleri bo yere arayacaktr. Bu
sonrada, egoizm i yaralanm am ve karlar birbirinin kart olarak
brakan bir uzlam adan - b ir teslim , bir ehvenier, zc olm akla
birlikte kanlm az olan bir fedakrlk olarak savunulm as gereken
bir uzlam adan- baka bir ey bulam az. Tem eller ancak bu d
zenli, iyi dnlm ve m antksal varlktan geri ekilite; nihayet,
ahlkn ne dzenli ne de m antkl olduuna, tek temelinin m p
hem lik olduuna aylm akta bulunabilir.

D. SORUMLULUUN DAYANILMAZ SESSZL


teki iinin tedavisi m m kn olm ayan m phem liine geri dn
mek, ayn zam anda varln rahatlatc gvenliinden uzaklap so
rumluluun dehetli gvensizliine yaklam ak anlam na gelir. Net
bir ekilde snrlanabilen, ifade edilebilen ve hesaplanabilen
karlarn, renilebilen devlerin ve snanabilen ve m ahkem elerde
savunulabilen haklarn dzgn, biimli varoluunu arkada brakr
sam, sululuk duygusuna kar sigortalanan yaam n, zehirlerinden
arndrlm olarak uyulm aktan daha fazlasn talep etm eyen uzlamlara dntrlm efkatli katlm n rahatlndan vazgem i
olurum . DanimarkalI devasa bir etik felsefecisi olan Knud E.
100

L 0gstrup'n szleriyle, gndelik hayatta norm al olarak bizden


beklenen, bir kiinin hayalna deil, uzlam sal nezakete giren ey
lere ilgi gsterm em izdir. Toplum sal uzlam , hem gsterdiim iz
gveni hem de teki kiinin yaam na zen gsterm em iz talebini
azaltr . U zlam lar yaam kolaylatrr: Kiisel kar aray iin
de yaanan hayal korurlar. Yzeyden bakldnda, yalnzca uzlamsal nezakete uymak birlikteliin arac gibi grnr. Aslnda,
bunun etkisi ayrlktr. U zlam lan birbirim izden uzak durmann
ve kendim izi tecrit etm enin bir arac olarak kullanrz . Bu kul
lanm uzlam lar ekici hale getiriyor ve uzlam sal nezaket olarak
birlikte yaam ay ayartc klyor. G elgelelim , uzlam sall daha
da batan karc klan baka bir zellik var: Toplum sal norm lar
yapm am z gerekenler ve yapm am am z g erekenler hakknda grecekesin talim atlar verirler. N orm al olarak b r insan dnm ek, hele
hele yaam n dikkate alm ak zorunda kalm adan bu talim atlara uya
b iliriz.19

Burada haklym , urada hakszm; her iki durum da da tam ola


rak nerede durduum u biliyorum , her zaman buras ya da oras,
tertium non datur. Toplum sal normlar, kurallar, uzlam lar her
zaman gvenlik ve huzurlu vicdan iindirler. Bunu herkes yapar,
ler byle yryor , sulu vicdann koruyucu ve etkili ilacdr.
Doru, yan etki olarak zerkliim i yitirdim . Ama kazancm da ko
layca gz ard edilem ez.
Oysa, uzlam larn kolayca unutm am za yardm ettii ontoloji
ncesi talebin farkna varm ak ne kadar sknt vericidir. Bu talep
dile getirilmez. A nm sayacam z gibi teki bir g deil, bir yz
dr: teki sadece teki olm akla, kartlyla bana direnir; di
renciyle bana kar km az (diren beni m cadele etm eye ve baa
19. Knud E. Logstrup, The E thical Dem and, ing. ev. Theodor I. Jensen (Philadelphia: Fortress Press, 1971 [orj. 1956]), ss. 19, 20 , 58. U zlaanlara uym ak
dnm eyi gerektirm ezler, ballk d a gerektirm ezler: V erilen talim atlar uy
gulam aya ve yerine getirm eye zen gsteren birinden d a h a dncesiz kim se
olam az... H er ey m ekanik bir ekilde yaplabilir; gerekli olan tek ey, tam am en
teknik bir hesaplam adr" (s. 121). Logstrup, "Hristiyan ah lk diye bir ey ola
m am asnn nedeninin bu olduunu ileri srer. sa talebin sessizliini krdysa (s.
115), ahlki tz etik biim den karlm tr.
nc bir veri yok. (y.h.n.)

101

km aya sevk eden bir eydir; beni silahsz brakan aslnda di


reniin olm am asdr). teki sadece otoritedir ve otorite gce ih
tiya duym az. Bu nedenle ilgi gsterm e, iin olm a emri dile ge
tirilm eden nce verilm itir ve hibir zam an dile getirilm ese ve
ebediyen sessiz kalsa bile verilm i olacaktr. L pgstrupn iaret et
tii gibi.
Talep tam da dile getirilm edii iin radikaldir... Y aplm as gerekenin
yzeyde ne kadar nem li ya da nem siz grndne bal o l
m akszn. talep radikaldir, nk durum un doas gerei cm ertlii sa
yesinde teki kiiye en iyi neyin hizm et edeceini sadece o bulabilir...
T alebin etkisi talebin yneltildii bireyi szcn tam anlam nda bir
birey haline getirm ektir... R adikallik teki kiinin talepte bulunm a
hakknn olm am asnda da kendini gsterir.20

Talep , rahatlatc lde kesin olan dzenden farkl olarak


mulak, kark ve kafa kartrcdr, zar zor duyulabilir. Ahlki
benlii kendi yorum cusu olm aya ve -l m yorum cularla birlikte
yorumun doruluundan hibir zam an em in olm am aya zorlar.
Yorum ne kadar radikal olursa olsun, talebin radikalliine eri
ebildiine tam am en ikna olm ak im knszdr. Bunu yaptm , ama
daha fazlasn yapam az mydm ? G revim in snrlarn izecek,
hibir zaman snr am am aya raz olm am n karlnda zihinsel
huzur salayacak hibir uzlam , hibir kural yoktur. H atla benim
sorum luluum a em anet edilen tekinin yardm etm e umudu bile
yoktur. tekinin talep etm e hakk yoktur... O taleplerini dile ge
tirseydi, (ikim izin de m ahkem eye gidip dava aabilm em iz iin) sa
dece haklar ve ykm llkleri, normlar ve kurallar yardm a a
rm ve kanunlatrm ya da (kavga edebilm em iz iin) kaslarm
skm olacakt. Uzlamalarn enebaz ve grltc olduu yerde
inatla sessizliini koruyan bir talebi ne m ahkem eler ne de yum ruk
yum rua kavgann yattrm a ihtim ali vardr. Talebin kaya gibi
sert, yklm az, koulsuz olm asn -ah lk i benliin em niyetsiz g
venliini, pheli kesinliini dayandrabilecei te m e li- salayan,
tam da dile getirilm em iiikten kaynaklanan radikalliktir.
Drst olm ak gerekirse, bu, etik felsefecilerinin hayalini kur
20. Logstrup, The E thica l D em and, ss. 4 6 -4 7 .

102

duklar ve kurm aya devam ettikleri trden bir tem el deildir. Arzu
edilecek ok fazla eyi darda brakyor ve Y asa iin inaat arazisi
arayanlarn baka yne bakmay tercih etm elerinin nedeni belki de
budur. Bu arazi zerine uyumlu bir etik ina edilem ez; bu toprakta
sadece hi sona erm eyen, hi zlm eyen ahlki anksiyetenin da
nk filizleri geliir. Bu temel, mimari uyum ve sakinlerinin zi
hinsel huzuru dnda her eyi vaat eder. A m a yine de ahlki ben
liin sahip olabilecei tek tz salayan, ahlki anksiyetedir.
Ahlki benlii oluturan, ne yaplm as gerektiini bilm ek deil,
onu yapm a drtsdr; doru olarak yerine getirilm i dev deil,
yerine getirilm em i grevdir. Ama btn bunlar hep kiinin doru
biim de davrandndan hibir zaman tam am en em in olam am asna
yol aar sonucuna varyor Logstrup.21 G ereklen, tam da k ol
mayan bu phe, ahlkn temelidir. A hlk ezici tam am lanm am lk
duygusuyla, kendinden hibir zaman honut olm am ayla tannr.
Ahlki benlik her zaman yeterince ahlkl olm ad kukusuyla u
raan bir benliktir.
Nazi kurbanlarnn en aktif ve kararl kurtarclarndan biri olan
W ladyslaw Bartoszewski. soykrmn dehetini yaayp hayatta
kalan birinin ahlki sorum luluundan sz ederken, Sadece yardm
etm eye alrken lenler yeterince aba gsterdiklerini sy
leyebilirler, sonucuna varyordu. Bu hkm , hedefledii ya
ayanlara ok fazla yardmc olm ayacaktr: H ayat boyu srecek bir
sululuk duygusu cezasna benziyor. B irok kii kurbanlara yardm
etti, am a daha az kii kurban olm aya hazrd. V atikan, baka bir
Auschw itz tutuklusunun hayatn kurtarm ak iin lme giden
Papaz K olbeyi aziz ilan ederek radikal fedakrln olaandln, anorm alliini kabul ediyordu. Talm ud filozoflarnn da bu
konuda kukular yoktu: Trum ot'da (8:10) yle diyorlard:
Ulla bar K oshevi hkm et isliyordu. K oshev. L o d 'a giderek. Haham
Joshua ben L ev iye snd. H km et kuvvetleri g eld iler ve kenti k u
attlar. yle dediler: Onu bize teslim etm ezseniz, kenti yerle bir ede
ceiz. H aham Joshua. Ulla bar K o sh ev e gitti ve onu teslim olm aya
ikna etti. lyas peygam ber her zam an H aham Jo sh u a 'y a grnrd,
am a o gnden sonra grnm em eye balad. H aham Joshua gnlerce
21. Legstrup, The E thical Dem and, s. 114.

103

oru tuttu ve nihayet lyas pey g am b er kendini gsterdi. M uhbirlere


grnm em mi gerek iy o r?" d iye sordu. H aham Joshua yle dedi: Ben
yasalara uydum ". lyas p eygam ber serte cevap verdi: Peki yasa aziz
ler iin m i?"

Azizlerin aziz olm alarnn nedeni, Yasann gl om uzlarnn


arkasna saklanm am alardr. N e kadar cm ert ve insaniyetli olursa
olsun hibir yasann ahlki devin btnn grem eyeceini, iin
olm ann sonularn en sonuna kadar, nihai lm ya da kalm se
im ine kadar izleyem eyeceini bilirler ya da hissederler veya hissediyorm u gibi davranrlar. Bu, ahlkl olmak iin aziz olm ak ge
rektii anlam na gelm ez. Ahlki seim lerin her zam an, her gn,
lm kalm m eseleleri olduu anlam na da gelmez: Hayal ge
nellikle bu tr ulardan ve nihai seim lerden yeterli bir uzaklkta
geer. A m a ahlkn kahram anca olm ayan, sradan hayatta etkili
olabilmesi iin, azizlerin kahram anca byklklerine gre l
lmesi ya da daha dorusu tek ufuk olarak azizlerin azizliini gr
mesi gerektii anlam na gelir. A hlki p ra tik ancak p ratik olm ayan
temellere sahip olabilir. O lduu ey -a h l k i p ratik- olmas iin,
kendisine, ulaam ayaca standartlar belirlem esi gerekir. V e hibir
zaman standarda ulatndan em in olarak.y da teki kiinin bunu
temin etm esiyle kendisini rahatlatam az. Ahlkn en inat surlar,
kendinden emin olm ann eksiklii ve bunun besledii kendine y
nelik kzgnlktr.

104

i v

kilinin ahlki birlii

M odernlik, insan tm tikelci koum larndan birer birer soydu ve


onu (varsaylan) tam am en insani ze - bam sz, zerk ve do
laysyla esas itibaryla toplumsal olm ayan ahlki varla- in
dirgedi.1 M odernlik balangtan itibaren, herkeste, bizatihi in
sanda ortak olann z olarak onda ortaya km as2 iin -b u
u m u tla- insan, en derinlerdeki zn tahrip eden tm tarihsel et
kilerden ve sapm alardan kurtarm aya koyuldu. K ukusuz bizatihi
1. Louis D um ont, E ssays on Individualism : M o d e m T heory in A nthropological
P erspective (U niversity of C hicago Press, 1 9 86 ), s. 2 5 .
2. G eorg Sim m el, Freedom and the Individual, O n In dividuality a n d S ocial
Form s iinde, der. D onald N . Levine (University of C hicago Press, 19 71 ), s.
2 1 9 -2 0 .

105

insan, sadece tek bir gce -d ev letin yasam a g c n e- tbi klman


ve o gle harekete geirilen insann kod addr; bu arada zn
tm bozulm am saflyla parlayabilm esi iin gerekletirilm esi
gereken zgrlem e, tm a n c iktidarlarn (pouvoirs interm di
aires) -m o d em devletin evrenselletirici gcnn yerine g e
tirmeye alt ii sabote eden tikelletirici glerin- ykm n
ya da etkisizletirilm esini tem sil eder. nsani z ortaya karm a
mcadelesi, yasam a ve tekelci bir ekilde yasam a hakk iin y
rtlen savataki; ya da daha dorusu det ve gelenein l yet
k is in i (kontroll yeniden retimin yerel olarak tahkim edilm i m e
kanizmalar sayesinde aslnda canlln epeyce koruyan bir yetki)
tek yasa yapc olarak devletin istenciyle deitirm e savandaki
birok m cadeleden biriydi yalnzca. Bizatihi insanm plak be
deninin ve ruhunun yeni, bu kez tasarm c elinden km giysilere
briindrlebilm esi iin, br - d e t hkm nde ve geleneksel- bi
imlerin ezilm esi ve bir kenara atlm as gerekiyordu.
Doal balarnn kabuu soyulan bizatihi insan n znn,
dier eylerin yan sra asosyal bir yalnzlk olduu anlald.
Yapay olarak tasarlanm yeni dzenin H obbes ya da Loke gibi
nde gelen dnrleri, genel toplum la (ulu-devlet diye okuyun)
sadece dsal ve arasal bir ilikisi olan bir birey tasavvur etliler:
Toplum un bir paras olm ay, bireyleri temel ya da anlaml bir
ekilde deitirm e ya da dntrm e kapasitesine sahip olmak
olarak grm ediler; toplum sal kurum larn bireylerin kiisel
karlarn korum ak, esirgem ek ve savunm ak iin var olduuna
inandlar.3 G elgelelim , bu grte, birey (lkenin yasasn yapma
yetkisine sahip tek gcn dile getirdii ve uygulad ykm
llkler dnda), baka insanlara kar tm ykm llklerinden
kurtulm utu. Sim m elin sert slubuyla,
O halde tekilerle tm ilikiler, e g o nun sonunda kendine ulat yol
boyunca urad istasyonlardr. Ego sadece kendine ve kendi y e
teneklerine gvenerek tek bana ayakta dururken, bu destekleyici ka
naate hl ihtiya duyduu iin tem elde tekilerle ayn olduunu h is
3. Jean Bethke Elshtain, "Liberal H eresies: Existentialism and R epressive F e
minism", Liberalism a n d the M o d e m P olity: E ssays in C ontem porary P olitical
Theory iinde, der. M ichael J. G arg a s M cG rath (N ew York: M arcel D ekker,
1978), s. 35 .

106

selsin ya ila hissetmesin veya kendi niteliinin yalnzlna da


yanabilecek kadar gl olsun ya da olmasn bu dorudur; ok sayda
varlk, her bireyin kendi esizliinin ve dnyasnn bireyselliinin bir
ls olarak tekileri kullanabilmesi iin oradadr.4
Hava geirm ez bir ekilde kapal, yalnz monad, elin eri
ebilecei kadar yakn, ama sonsuz derecede uzak ve telafisi
im knsz bir ekilde yabanc olan tekiler arasnda braklr, her
ilikide sadece kim liini besleme ansn arar... M odern toplum,
toplum sal uzamn yeniden parlatlm asnda uzm a lat: hibir
ahlki yaknln olm ayaca bir kam usal uzam yaratm ay am a
lyordu. Yaknlk m ahrem iyet ve ahlkn alandr; m esafe ise ya
banclam a ve Yasann alandr. Benlik ile teki arasnda, sadece
hukuk kurallaryla yaplandrlm bir m esafe olm alyd; ken
diliinden ve ngrlem ez bir eyin saptrc etkisine, dik bal
ahlki itki gibi gvenilm ez ve evrensel yasaya direnli glere yer
yoktu. taate davet edilenlerin kiisel karlarna hitap ettikleri s
rece hukuk kurallarna itaat edilecei um ut ediliyor ve var olan ya
da mmkn olan en iyi hizm etin verilecei vaat ediliyordu: Hukuk
kurallar, bireylerin kiisel karlarna uygun olan aram alarna yar
dm edecek ve onlar bu konuda tevik edecekti; bunun nasl ya
placan gsterm eyi vaat ediyordu. Yasal olarak tanmlanan
birey, tekilerin karlar olmayan karlara sahip olan biriydi.
Benlik ile teki arasndaki mesafe, bireysel karlar arasndaki ay
rlk ve (her zaman mm kn olan) atm ayla, dankl dv ris
kinin tesine uzatlyordu.
D uygulanm lar, bir kez doal ortam larndan, yaknlk or
tamndan srldkten sonra, ulus devletin soyut, hayali b
tnlne yeniden ynlendirilebilirlerdi (Reinhold N iebuhrun te
rimleriyle, bireysel dierkm lk yeniden grup egoizm i biimine
sokulabilirdi). Bu, bireyin yakn evresini, hayaln geirdii te
kilerin birlikteliini ahlki olarak kurulacakt. Btn bunlarn yar
planl, yar beklenm edik etkisi, deyim yerindeyse ikincil bir ahlki
cehaletti: Bireyin tekinin varlyla vc bu varln -im d i g
rnd gibi, gizem li ve gayr meru bir e k ild e - uyandrd duy
gulanm la baa km a kabiliyetsizlii. Sadece kodlanabilir ku
4. Sim m el, "Freedom and the Individual", s. 22 3.

107

rallarla yorum lanan bir dnyada, teki, benliin dnda, gizem lilelirici, am a her eyden nem lisi artc derecede m phem
bir m evcudiyet olarak aslndan daha byk grnyordu: Benliin
kim liinin potansiyel em niyeti, ama ayn zam anda e g o nun kendini
dayatm as karsnda bir engel, bir direni. Modern etikte teki, cisim lem i eliki ve benliin tam am lanm aya doru yry nn
deki engellerin en korkuncuydu.
Postm odernlik, m odernliin radikal bir ekilde peinden ko
ulan zlem lerinin bizi getirdii km az sokaklardan bir geri e
kilise, postm odern bir etik, tekini bir komu olarak, ele v e zihne
yakn olarak, srld hesapl karlar dnyasndan ahlki ben
liin ekirdeine yeniden kabul edecek bir etik; yaknln zerk
ahlki anlam n yeniden kuran bir etik; tekini, ahlki benliin
layk olduu m evkie eritii srele ok nem li bir karakter olarak
yeniden kuran bir etik olacaktr. Alain R enautnun ileri srd
gibi, modern etik felsefesinin ihm allerini dzeltm ek iin, yeni etik,
m onadolojik bireycilie dayatlan snrlam a olarak znellikler
arasla odaklanm a ihtiyacn duyacaktr.5 Bu anlam da L vinas'in
etii postm odern etiktir. Franois L aruellein dedii gibi Lvinas
le penseur de lA utredur ( tekinin dnr); Lvinas invente
un Autre radicalem ent thique, il dit lAutr par quoi il fut interpell
avant mme de pouvoir en noncer les m anires.6 [Lvinas ta
mamen etik bir teki icat eder, davranlar aklam a gcnden
bile nce, tekinin ahlki davranlarnn aklanabilm esinden bile
nce, Levinasda teki zaten etik bir tekidir.] Ya da M arc-Alain
O uakninin szleriyle: L vinasin etii bir hum anism e de lAutre
hom m edur [teki insan hm anizm i]. L vinasin elii postmoderndir, nk onu harekete geiren
monadik ikinlii kran ve zneyi kendi dna adm atan zne, ken
disini aan zne haline getiren ama stratejisidir. Lvinasa gre, z
neyi kuran, znellikler arasnn bu ortaya kdr [.vrg/i.verwf], tersi
deil.7
5. Alain R enaut, L' re de l'in d ivid u (Paris: G allim ard, 1989), s. 61.
6. Franois Laruclle, Irrcusable, irrecevable, Textes p o u r E m m anuel Lvinas
iinde. der. Franois Laru elle (Paris: Jean -M ich el P lace, 19 80 ), s. 9.
7. M arc-A lain O uaknin. M ditations rotiques (Paris: Balland, 1 9 92 ), s. 129.

um

Postm odern bir etikte, teki, en iyi durum da benliin yaam s


vlarn yeniden doldurm ak iin beslendii av, en kt durum da ise
benliin kuruluunu engelleyen ve sabote eden kii olm ayacaktr
artk. Levinasn kendi szckleriyle, insann insanl, znellik,
teki iin bir sorum luluktur, ar bir incinebilirliktir. Benlie
dn, sonu gelm ez bir dolam bal yol halini alr... Bu sz
cklerin ifade ettii, teki herhangi bir ey talep etm eye vakit bu
lamadan teki iin duyulan sorum luluktur; taahhtlerle l
lm eyecek kadar snrsz olan, sorum luluun stlenilm esinin ve
reddedilm esinin atfta bulunduu sorum luluk.8 Taahhtlerde bu
lunmadan nceki sorum luluk, a posteriori* taahhtlerle llm ek
ten ok, tm taahhtlerin a prio ri" ls olan sorum luluk.

A. BEN-SEN ASMETRS
Levinas, m odern etiin ilkelerini tam am en tersine evirerek, daha
nce sorgusuz sualsiz benlie atfedilen ncelii tekiye verir.
zneler aras iliki simetrik olmayan bir ilikidir. Bu anlamda, ben, bu
karl ok istesem bile karlk beklemeden tekinden sorumluyum.
Karlkllk onun meselesidir... Ben, tm tekiler iin ve tekilerdeki
her ey iin, hatta onlarn sorumluluklar iin yant veren, btnsel bir
sorumluluktan sorumluyum. Benim her zaman tekilerden daha fazla
bir sorumluluum var.9
znellik ba, onun bana kar hareketiyle ilgilenmeden tekine git
mekten ibarettir. Ya da daha dorusu, benim ile komum arasnda ku
rulan tm karlkl ilikilerin zerinde ve tesinde, her zaman ona
doru bir adm daha fazla atacam ekilde yaklamaktan ibarettir...
Komum, rza gsterilen ya da reddedilen tm stlenmelerden, tm ta
ahhtlerden nce beni ilgilendirir... Sanki, bana emir veren otoritenin
tasarmlarn ya da kavramlarn iselletirmeden, dardan, travmatik
8. E m m anuel Lvinas, "No Identity", C ollected P h ilo so p h ica l Papers, ng. ev.
Alphonso Lingis (Lahey: M artinus Nijhoff, 1 9 87 ), s. 149.
' Sonsal, (y.h.n.)
* nsel, (y.h.n.)
9. Em m anuel Lvinas, E thics a n d Infinity: C onversations w ith P hilippe N em o,
ing. ev. R ichard A . C o h en (Pittsburgh: D uquesne University Press, 1985), ss.
98 -9 .

109

bir ekilde emir alrm. Kendime u sorular sormam: Bu benim iin ne


demek? Emir verme hakkm nereden alyor? Daha batan borlu
olmak iin ne yaptm ben?
Bir komunun yz benim iin, zgr rzadan, anlamalardan, sz
lemelerden nce gelen, itiraz mmkn olmayan bir sorumluluu
ifade eder.10
H ibir zgrlk m utlak, her eyi kapsayc, snrsz deildir. Bir
bam llktan kurtulm ann tek yolu baka bir bam ll kaldra
olarak kullanm aktr. H er zgrlk mcadelesi, zafer kazandnda,
ac veren ve can skc olan bir kstlam ann yerini -denenm em i ya
da grlm em i olduu iin ehvenier o la n - bir baka kstlam ann
alm asyla sonulanr. K utlanan her zgrlk, en ok korkulan ba
mllktan kurtulm aktr, bizatihi bam llktan deil. M odern z
grlemenin ideali, bireysel igdlerin ve duygularn dzensiz ve
kontrol edilm eyen, kodlanm am ve dolaysyla kr glerine ba
mlln yerini alacak, rasyonel olarak ilenen, net bir ekilde
ifade edilen, yasal olarak onaylanan ve dolaysyla lkenin yasas
olarak yeniden vaftiz edilen kurallarn yol gsterdii top
lum sallam insandr (rnein D urkheim a gre, toplumsal olarak
dayatlan norm lardan oluan kstlayc zincirlerin karlm as,
zgr bir bireyi deil, hayvani tutkularn klesi olan birini ortaya
karacaktr). te yandan, utanm adan ve zr dilem ek zorunda kal
madan, kendi ahlki sorum luluu tem elinde hareket etm e hakk
iade edilen benliin zgrl, hibir ekilde hafiflem eyen ve her
zaman benliin verebileceinden ya da verm ek istediinden daha
fazlasn talep eden ahlki bir em re kendini teslim etm ek anlam na
gelebilir sadece.
V arlk alan, kurallar alan, ayn zam anda anlam lar alandr.
eylerin ve edim lerin anlam lar tam alar ve anlam lara sahip ol
malar, anlam sahibi olm alar ve -sa h ip lik bir dlam a ilikisi ol
duu i in - br eylerin ve edim lerin sahip olmad anlam lara
sahip olm alar beklenir. Sadece ahlki olduu srece, bir y
km llkler ve verilen devler listesini tamam lam a giriim inde bu
lunulm ad srece, sorum luluun byle bir anlam olamaz. So
10. Em m anuel Lvinas, O therw ise than Being, o r B eyond Essence, ng. ev.
Alphonso Lingis (Lahey: M artinus Nijhoff, 1981), ss. 84 , 87 , 88.

110

rum luluun karlat yz, anlam szlyla, anlam stlenme ve


anlam tam a potansiyelinin gereklem em iliiyle talep eder. Y al
nzca daha sonra, yzn varln sorum luluum olarak kabul et
tiim zam an, ben de kom um da anlam lar ediniriz: Ben sorumlu
olanm , o ise beni sorum lu klm a hakkn verdiim dir. Bu ekilde,
tekinin anlam nn ve dolaysyla benim anlam m n yaratlm a
syla, zgrlm , etik zgrlm ortaya kar. Ve tam da so
rum luluun tek yanll, sim etrisizlii nedeniyle, yaratc gcn
tamamen benim tarafm da younlam asyla, etik benliin z
grl belki de, paradoksal olarak, bam lln her yerde hazr
ve nazr olan glgesinden kurtulm u olan tek zgrlktr.
Levinas, sorum lu olm a (ve dolaysyla zgr olma) ahlki ko
mutunun alanna yaknlk der. Burada da kullanlan terim - u zamsal arm laryla b irlik te- sous rature'dr: Y aknlkta ger
ekten uzam sal olan hibir ey yoktur; fiziksel uzam anlam nda ke
sinlikle olm ad gibi, toplum sal uzam (karlkl bilgi yo
unluunun alan) anlam nda da yoktur. Yaknln yaknl
mesafenin ksalm asna, kol kola ya da yanak yanaa (harfiyen ya
da m etaforik olarak) gelen iki varla, kim liklerin snrdalna ya
da birlem esine atfta bulunmaz. izilebilecek ve llebilecek
herhangi bir greceli eye atfta bulunm az. Y aknlk etik du
rumun - paylalm ay umul etmeyen akta olduu gibi kar
lkll unutan- biricik niteliini temsil eder. Yaknlk ok ksa
bir m esafe deildir, m esafeyi alt etm ek, gz ard etm ek ya da yad
smak bile deildir; sadece (basite deilse de) m esafenin bastrlm asdr:
Yaknlk ilikisi, herhangi bir mesafe ya da geometrik snrdalk kip
liine indirgenemez; bir komunun basit temsiline de indirgenemez;
o zaten bir randevudur, son derece acil bir randevudur; anakronik ola
rak tm taahhtlerden nce gelen bir ykmllktr. Bu ncelik, a
prioriden eskidir.
Yaknln m utlak ve gerek anlam , basite (ya da hi de ba
site deil) insanl ngerektirir. ' 1 Kom unun yaknl saplantldr; bilinlilik aam asn, eksiklikle deil fazlalkla, yak
11. Levinas, O therw ise than Being, ss. 82, 10 0-1 . 81.
Ill

lamann fazlalyla karan trden bir dolayszlktr. Yaknlk


niyetin tesinded ir.12 Niyet, llen bir boluu, bir m esafeyi
varsayar. N iyetin olm as iin nce, ayrlk olm aldr; dnp ta
nmak, karar verm ek, beyan ve ilan etm ek iin vakit olmaldr.
Yaknlk, kendisi niyete dayanm am akla birlikte tm niyetlerin ze
minidir. M aurice Blanchot etik ilikide tekinin dikkat olduunu
ileri srd.
Dikkat, beklemektir [Latention esi lattenre]: Bir aba, gerilim ya da
bilginin kiiyi megul eden belli bir ey etrafnda seferber edilmesi de
ildir. Dikkat, bekler. Acele etmeden, bo olan bo brakarak ve ace
leden, sabrsz arzudan ve dahas, bizi boluu vaktinden nce dol
durmaya iten boluk korkusundan kanarak bekler.13
Byle bir dikkat, bu bekleyi sahiplenici deildir; tekini - f i
ziksel zor ya da tanm lam a denilen entelektel fetih y o lu y la- is
tencinden. ayrt edici zelliinden ve kim liinden yoksun b
rakmay am alam az. Yaknlk ne zerine kpr kurulm u bir m e
safedir ne de kpr kurulm asn talep eden bir m esafedir; pratikte
yalnzca bir yutm a ve m assetm e edim i olabilecek bir kim lik tespiti
ve birlem e balangc deildir. Y aknlk, olduu e y -y a k n lk - o l
makla yetinir. V e olduu gibi kalm aya hazrdr: Srekli dikkat du
rumu, ne olursa olsun. H ibir zam an tam am lanm ayan, asla t
kenm eyen, asla gem eyen sorum luluk. Em ir verm e hakkn,
verilm i ve itaat edilm i hibir em rin azaltam ayaca hakkn kul
lanmas iin tekini beklem ek.

B. YAKINLIK APORS
Dikkat etm ek, bu ekilde beklem ek gz korkutucu bir itir. Benlii
dayanm a snrlarna kadar gerer; bu snrlara o kadar yaklar ki, s
nn am aktan kanm a olana ortadan kalkar. H ibir son vaat edil
m emise, batan itibaren, beklem enin sona erecei eklindeki bir
12. Em m anuel Lvinas, Language and Proximity", C ollected P hilosophical P a

pers, s. 119.
13. M aurice Blanchot, L'E ntretien in fin i (Paris; G allim ard, 1969), s. 174.

112

rahatlatm a yadsnm sa, insan ne kadar bekleyebilir? Dnmenin,


sorum luluun hararetle kendisini yadsm asyla baladna kuku
yok. "B en kardeim in bekisi m iyim ?" sorusu, gerekten yle
olunm asna baldr. Erich Fronm un zgrlkten k a fnn en
kar konulm az olduu durum; sabk, ontoloji ncesi sorum luluk
durum u, zgrln en mutlak ve dolaysyla dayanlm as en zor
olduu durum dur.
A m a tekinin iktidar, yadsnm asnda ortaya kar. Amansz,
doym ak bilm ez sorum luluktan ve sonsuz bekleyiten kurtulu
vaadi gibi batan karc bir ey, yalnzca benim bamllm ola
rak tekini ortaya karr. Artk ben gerekten bir rehineyim (te
kinin acm asz, doym ak bilmez isteklerinin ve sonsuz sylenm e
lerinin tutsaym ). Yaknlk durum unda teki, benim sorum lu
luumun -zgrlm n, b iricikliim in- tem elini oluturan oto
rite idiyse, im di bir g, bir diren haline gelir; zgrlm n
evresine bir snr eken, korum ak isteyeceim herhangi bir z
grl benden alm ak iin tuzak kuran oradaki g. tekinin za
yfl bendeki ahlki benlii harekete geirdi; gll ve sal
drganl ise beni sava alanna atyor ve orada tutuyor. Bununla
birlikte, nceki gibi, son da grnr bir uzaklkla deil. Beklemek
gibi mcadele de son tanm az, hibir toptan zm kabul etmez.
Snrsz olduu iin sorum luluun en dayanlm az olduu du
rumun yaknlk durum u olm asndan tr, sorum luluktan kam a it
kisinin en gl olduu durum da yaknlk durum udur. D olaysyla
paradoks ortaya kar; K aytsz dikkati srdren ayn durum, en
acm asz m cadelelere yol aar (m itsizlikten kaynaklanan, ka
zanma midi tam ayan bir savatan daha acm asz, licenapla
daha az yer veren bir sava yoktur). Ayn toprak, ak da nefreti de
besler; sevgilerin en efkatlisini ve nefretlerin en zalimini. So
rumluluk alan ayn zam anda kanlm az olarak zalim liin alandr.
Yalnzca zalim liin snrszl etik em rin koulsuzluundan daha
ar basabilir (ya da mantk byle syler); ar basm aktan baka,
susturur ya da gzden uzaklatrr. Y aknlk, ahlkn en gz ka
matrc zaferlerinin alandr, am a ayn zam anda en onur krc ye
nilgilerinin alan.
Akl kapatm a. tekine doru uzanm aktan irkilme, dile ge
tirilmeyen em rin", sessiz olduu iin am ansz olan hcumuna kar
F S S / P m t m u lc r n l i t l k

m cadele etm e ayartsndan lr insanlk zalim lie ynelir. Bu bir


atm adr, gerek bir atm adr; cm ertlii ok zahm etli ve te
kinin zayflnn benim kuvvetim karsndaki koulsuz nceliini
ebediyen kabul edilem eyecek kadar ar bulan kiilerin birok kez
yaadklar bir atm adr. A slnda, atm a o kadar yaygn ve o
kadar norm aPdir ki, ayn zam anda saldrganln yerleik do
asn kabul etm eden ahlki itkinin doutan geldiini dnm ek
imknszdr. nsanlarn doalar gerei iyi olduklarna inanan d
nrlerle ktln doall'Y ileri sren dnrler arasndaki
tartm ann sonsuzluu ve sonusuzluu bundan kaynaklanr. ki
tarafn da tezlerini destekleyecek bir sr kant vardr; bu kantlar
kar tarafn kendinden em in olm asn nleyecek kadar oktur. A s
lnda, yaknlk durum u, ahlki benliin doum yeri, balangtan
itibaren kalm a itkisi ve kam a itkisi arasnda paralanr. A m a du
rumu ile kapatm a drts arasndaki boucu m cadele akldan ok
nce balar ve akln kartrm a eilim inde olduu etik kurallar m
dahale etm eye balar.
Yaknln yerini akln dolaym lad m esafe aldnda, ko
ulsuz talep silahszlanr; o zam an dikkatin yerini dikkatsizlik, bek
leyiin yerini sabrszlk alr. imdi getirilmesi ye yerine konulm as,
tartlmas, savunulm as, isabetli olduu ve iyi nedenleri olduu
gsterilm esi gereken dikkat ve bekleyitir. Burada varln alanna,
ahlktan baka trlnn alanna, zlerin ve kurallarn krallna g i
riyoruz. Ayn zam anda, zm isteven ve -z a fe r ya da uzlam a
araclyla ve oyunu kurallarn iinde tu tarak - zm ler arayan
atmalarn alanna giriyoruz. G elgelelim , atm alardan ve a
tm a zm nden nce, koulsuz talebin aporisi vardr; atm alar
zlebilen (ya da zlebilir olduuna inanlan) elikiler ol
duklar iin, bir atm a deil, tam olarak bir apor'dir; yani
zm olm ayan bir elikiyle i ie geen bir durumdur: K endini
yadsm adan kendini gerekletirem eyen, kendi kendini m
kem m elletirm e. kendi kendini tam am lam a abasyla zayflam ak
tan kendini alam ayan b ir durum ... z ykm itkisi, yaratltan
gelen m kem m ellem e abasnn zorunluluundan kaynaklanan bir
durum.
tekine bir teki olarak, benim gcm kkrtan zayflk ola
rak, (direnciyle bana kar koym a ansna sahip olmadan nce ya
114

F S A R K A / l 'o M m m f e r n E t i k

da ben ona bu ans tanm adan nce) kartlyla bana direnen


teki m evcudiyet olarak gsterilen dikkat, bilgiden nce gelir.
Doal olarak, bilgi gelir gelm ez dikkat sona erer; her ne olursa
olsun, bilginin geliiyle tannm ayacak kadar deiir: Artk bir it
kiden ok akla dayanan bir karardr, aklam alar ve garantiler talep
eder (ya da gsterir). A m a beni bilgi yoluna karan ve ilk itkiyi
veren, bilgiden nceki bu dikkattir. teki iin olm ak, tekinin em
rini dinlem ek anlam na gelir; bu em ir dile getirilm ez (sorum lulu
umun snrsz olm asnn nedeni tam da budur), am a benim , iin
-varlm onu konuturm am talep eder. B ilgim , onu ko
nuturm am n tek yoludur. in-varlk, teki hatrna hareket etmek
anlam na geliyorsa, benim sorum luluum un erevesini izen, so
rumlu olm aya ieriini veren, tekinin keyfi ve acsdr. tekinin
durum una dikkat etm ek benim sorum luluum dur; am a sorum lu bir
ekilde sorum lu olm ak, sorum luluum dan sorum lu olm ak, bu
durumun ne olduunu bilm em i talep eder. Bana em ir veren te
kidir, am a bu em re ses verm ek, onu benim duyabileceim hale ge
tirmek zorunda olan benim . tekinin sessizlii bana iin-konum a
emri verir ve teki iin konumak, teki hakknda bilgi sahibi
olmak anlam na gelir.
Niyeti (ve daha dorusu bilinli niyeti, projesi) bu olm asa bile,
dikkat, beni, dikkat ettiim tekinin durum unu soruturm aya iter.
Emrin ieriini aratrm aya balarm . A m a bu ierii, benim bilgim
olarak tem sil etm ekten, bir araya getirm ekten baka bir yolla bu
lamam. B ulduum , benim ifade ettiim ekliyle tekinin em
ridir; tekinin sesine benim verdiim ifadedir. B ulm ak, kendisi
iin olabilecek teki ile benim kendisi iin olduum teki arasna
bir m esafe -d a h a nce orada olm ayan bir m esafe- koyar. Artk
benim, iin olmam dolaym hdr. Eski masum yaknlk artk yok
tur... Ve em re benim verdiim ifade, emrin kendisiyle ayn bile
olsa bu durum gerekleir. (Zaten byle bir zdelik ne anlam a ge
lebilirdi ki? Sanki ben durum un bu olduunu bilebilirm iim ve
sanki durum un bu olup olm adnn nasl bulunabileceini bi
lebilirmiim gibi... Em ir ile temsili arasndaki ahenkli tn zaten her
zaman benim yorum um olacaktr.) M esafe - b ir m esafe olduu iin
kanlm az o larak - zdeliin olmam asn her zam anki mantki so
nucu olarak ele alr. zdelik aldatc, varsaym sal olabilir; ister
115

gerek isler fantazi olsun, her zaman atfedilm i olacaktr. Am a


emrin temsili, em ri aka duyduum tek biimdir; karlnda ha
rekete geebileceim tek em irdir.
teki benim yaratm m olarak yeniden biimlenir; en iyi it
kilerle hareket ederek. tekinin otoritesini alarm. Arlk emrin ne
em rettiini syleyen benim. teki adna vekletnameyi kendim imzaladysam da. tekinin tam yetkili elisi oldum. Kendisi iin ol
duum teki, bu sessiz, kkrtc m evcudiyete ilikin benim
kendi yorum um dur. Ve bylelikle, grdm den holanm adm
ya da ar zahm ete girm em gerekenin o olm adn dnm eye
balayabilirim (zaten cliinyorunulur): Ben kardeim in bekisi
m iyim ? sorusu bunun hem en ardndan ve doal olarak gelir ve
ahlki birlik" sona erer. D orudur, ahlki itkimin beni sevk ettii
yere hl gidebilirim ; emri hl izleyebilir, sorum luluum u kabul
edebilirim . Ancak bu artk benim yorum um a, yorum lanm ha
liyle grld zere tekinin keyfi ve acsndan sorum luluum a
hizm et edecek bir em ir olacaktr. Ardndan, hl ahlki birliin
iinden gelen, am a imdiden onun lm n haber veren bir baka
soru gelebilir: O nun iin neyin iyi olduunu ben daha- iyi deerlendirem em m i? teki, yorum da kendini tanyam ayabilir;
teki, ahlki ilikinin iinde yapt gibi sessiz kalrsa, an
lam azl renm em in hibir yolu olm ayacaktr; sessizlii krar,
benim sesim le kkrtlan kendine ait bir ses edinirse ve bylelikle
direnm eye balarsa; benim onun iin yorum um a kar onun kendi
yorum u ortaya kar; ve ben sorum luluum un lam olarak yerine
getirildiinden, yaplm am , gzden kam ya da ihmal edilmi
hibir ey kalm adndan em in olm ak istersem, sorum luluum a,
onun kendi karnn farknda olm am as ya da kendi karn y a n
l yorum lam as olarak grdm eyin stesinden gelme devini
de dahil etm ek zorunda hissedeceim . H erhangi bir ey varsa, o da
sorum luluum un hoa gidecek ekilde oalm asdr: tekinin naiflii, ihtiyatszl, tedbirsizlii, benim vukufum un, basiretim in ve
dikkatliliim in altn izer.
Benim hatam ya da kt niyetim olm adan, zen, fark edilm ez
bir ekilde ve gizlice kendi m antn izleyerek iktidara dn
mtr. Sorum luluk basky m eydana getirir. H izm et, istenlerin
ekim esi olarak geri tepm ektedir. Ben sorumlu olduum iin ve
116

sorum luluum dan kam adm iin. tekini, tm kalbimle onun


kendi iyilii olarak grdm eye itaat etm eye zorlam aya m ec
burum. Beni agzllkle ya da sahiplenici olm akla, hatta ben
cillikle sulam ann imkn yoktur: Ben hl tekinin hatr iin ha
reket ediyorum , hl kiisel karyla ilgilenm eyen, kaybettiklerini
hesap etm eyen, fedakrla hazr bir ahlki benliim . Y apabile
ceim gerekten baka hibir ey yok, nk ben sorum luyum ;
sulam alara vereceim yant budur.
Bu ahlki yaknln gerek aporisidir. G rlebilen hibir iyi
zm yoktur. tekinin iyiliine ilikin olarak kendi yorum um a
gre hareket etm ezsem , gnahkr kaytszlktan sulu olmam m?
Ve byle hareket edersem . tekinin direncini krma konusunda ne
kadar ileri gitm eliyim , onun zerkliinin ne kadarn ondan ala
bilirim? Bertrand R usselln baka bir vesileyle syledii gibi, her
adnm bir sonraki adm a gtrd bu yolun problem i, hangi
admda barm aya balam ak gerektiini bilem em ektir... zen ve
bask arasnda sadece ince bir izgi vardr ve kaytszlk tuza onu
bilen ve snr am aktan saknarak dikkatle ilerleyenleri bekler...

C. OKAMA OLARAK AHLK


Postm odern elik, diyordu M arc-Alain Ouaknin, bir okam a eti
idir .14 O kayan el, tipik olarak, hep ak kalr, hibir zaman bir
pene halinde sertlem ez, asla ele geirm ez; bastrm adan dokunur,
okanan bedenin ekline uyarak hareket eder...
Emmanuel Lvinas okam a alegorisini ilk olarak 1947de, ba
yapt O therwise than B ein g (Varlktan Baka Trl) tam am la
madan otuz yl nce kulland. O kam ann ahlki ilikinin pa
radigmas olarak grlm esi, ilk olarak, etiin ontoloji ncesi uza
mna ilikin ilk nseziden ok nce, yaknln ve snr olmayan
sorumluluun ifadesinin fenom enolojik aratrm asndan nce o r
taya kt. lk anlam yla, okam a erotik akn etkinliidir; akta
gr alanndan kaan grselletirir, akn yapm ad bir ekilde
kendisini betim lem eye brakr. Betim lem ede, okam a ak temsil
eder. Ix v in a s in etik felsefesinin tarihinde, erotik ak, genel olarak
14. O uaknin. M ditations rotiques, s. 129.
117

iinde iin olm ann, bizatihi ahlki durum un izildii ereveyi


salad. Y a da baka bir deyile, L evinasn etik retisinde ifade
edildii gibi ahlki duru, erotik akn bir m etaforudur: Ezamanl
olarak genelletiren ve tikelletiren ana kategori ve ayn zam anda
akn zgl b ir durum u.
O kam a L evinasn grnn m erkezine, gelecek ile teki
arasndaki arpc paralellie ilikin analizi balam nda oturur. G e
lecek, hakiki gelecek, henz olmayan gelecek (beklentide var olan
gelecein; B ergsonun, H eideggerin, S arlren geleceinin, im
diki gelecekinin tersine), hibir ekilde kavranamayandr. G e
lecein dsall, uzamsal dsallktan tam am en farkldr, nk
elimizi ne kadar uzatrsak uzatalm onu yakalayam ayz. Gelecek
stm ze gelir ve bizi bunaltr . Baka bir deyile, L 'avenir,
c est P autre (G elecek tekidir). zne, tekine ilikin olarak ol
duu gibi, gelecee ilikin olarak da ne peut rien pouvoir [hibir
ey yapam az]. teki gibi gelecek de (karlam a edim inde, yz yzeliinde), ayn anda verili ve gizlidir. Bugnde, kavray ab ildiim de, kavranabilir olanda gelecein hibir m uadili, hatta
bir benzerlik bile bulunam az. Bugn ile gelecek arasnda bir uu
rum vardr. G elecek, her zam an yeni bir doum , m utlak bir ba
langtr. teki de yle.
Erotik ak bu m utlak farkll tanr; dahas erotik ak mmkn
klan farklln m utlakldr.
Ak pathosu* varlklarn baa klmaz ikiliinden ibarettir. Ak, ebe
diyen gizlenenle girilen bir ilikidir. Bu iliki, bakal (alterity) et
kisizletirmez, korur. Arzu pathosu. iki olma olgusuna dayanr. teki
olarak teki, benim olmak ya da ben olmak zorunda olan bir nesne de
ildir; lam tersine kendi gizemliliine ekilir.15
Ak arzusunun kastll, gelecek bir olguyu deil, bizatihi
gelecei, gelecein mutlak tekiliini ve ele gemezliini amalar.
Arzunun etkinlii olan okam ann sahip olm a, yakalam a, bilm e
niyeti yoktur; byle bir niyeti olsayd, okam a tekindeki bakal
(alterity in the Othcr) ortadan kaldrm ay ve dolaysyla z ykm
15. Cf. Em m anuel Levinas, Le Tem ps et l'autre (Paris: P resses Universitaires
de F ran ce, 19 91 ), ss. 64, 6 8 , 7 1 -2 . 78.
Istrap, tutku, gl duygulanm , (y.h.n)

118

am alayacakt. Okam a, bizim olm ay ya da biz olmay he


deflem eyen, teki, her zaman teki, ebediyen eriilm ez, her zaman
gelecek olan bir eyle oynanan, saklanan bir eyle oynanan bir
oyuna, hibir projesi ya da plan olm ayan bir oyuna benzer. O k
am a, katksz gelecee, ierii olm ayan bir gelecee dikkat ke
silm ektir. 16 Erotik ak, farkllkla, gizem le, gelecekle - h e r eyin
bulunduu bu dnyada asla o lm ayanla- ilikidir...
Edith W yschogrodla17 birlikte, L evinasm ontoloji ncesi eti
ini, grm e ya da duym a yetisine deil, ancak dokunm a duy
gusuna (ya da te-duyuya, en byk duyuya) - u saf yaklam aya,
saf yaknla, varln yakm ln a - dayandrlabileceini ileri
srebiliriz. Bununla birlikte, dokunm a grngsne etikten daha
fazlasnn dayandrlabileceini de ilave etm ek gerekir. Okama
da, fiziksel saldr da (bakaln yeniden dorulanm as ve v
cudun m ahrem iyetinin istila edilm esi) dokunm a rnekleridir ve
-b ir o k davann gsterdii g ib i- birbirlerinden ayrt edilm eleri ok
zordur. Okam a, br bir bedene ulaan bir bedenin jestidir; de
neysel ve aratrc olsa bile, daha batan, i yaps itibaryla bir
istila edim idir. D avet edilm i olm ak ya da ho karlanm ak zorunlu
koulu deildir. K arlk verilm esi ve karlkll da yle. Ama bu
ok-sonulluk, sonucunun yeterince belirlenm i olm am as, sa
hiplenm eye ve iddete dnm e olasl, okam ann bir hatas ya
da a ra n deil, onun nitelii, kurucu zelliidir; her eyden nce
dokunm ay (tek yanl am a...) grm e ya da duym adan (saf ve basit
tek yanllk) ayran eydir ve ak etiini (ya da akn, bizatihi
ahlki duruun biim lendirildii ve yargland m odel olduu var
saym yla, ayn zam anda genel olarak teki etiini) grm e ya da
duyma yeteneine deil, dokunulabilm c yeteneine dayandrabilmenin nedeni de budur.
Okam ann m erkezinde bir kez daha m phem lii buluyoruz.
Ak kalb gibi sm arlam a olduuna kuku yok; ayr olan bir araya
getirme, korkulan ve sevinleri paylam a konusundaki olaanst
kapasitesini tam da ikin ve iinden klam az m phem liine bor
16. Lvinas, Le Tem ps e t l'autre, s. 82.
17. C f. Edith W yschogrod, "Doing before Hearing: O n the Prim acy of Touch",
Textes p o u r E m m an uel Lvinas iinde, der. Franois Laruelle (Paris: JeanMichel P lace, 1980), ss. 17 9-2 03,

119

lu olan bir durum dur bu. G erekten de, ak sadece varlklarn al


edilem ez ikiliinin tannm as olsayd, tam aldrszlk ve ka
ytszlktan nasl ayrt edilecekti? zkayg narsisizm ine d
nm esini ne engelleyecekti? Evet, ak path o su. varln iki
liinin geici bir baarszlktan, im diye kadar alt edilem em i
olmaktan daha fazla bir anlam ifade ettiini kabul eder; ikiliin alt
edilem ez olduunu kabul eder. A m a bu kabul ifade etm ek iin y a
pabildii tek ey. daha batan ve ak srd srece, varsaym n
yadsm aktr; alt edilem ez olan alt etmek: Ein aclarn kendi ac
lar haline getirm ek, ein duygularna gm lm ek, K ierkegaard'n
ileri srd gib i,18 ein varln paylam ak (sevm ek sevgiliye
benzem ek zere deim ektir), iki bedeni tek bir beden haline ge
tirm ek, bedenler arasndaki snr tek bir bedeni bir arada tutan ek
yerine dntrm ek. kiliin bir meydan okum a olarak ya
anm asn, ok sk bir tasma olarak hissedilm esini, itidalle d
nlem eyecek bir durum olarak alglanm asn talep eden bu ek va
siyetnam e olm asa, ak. ak olm aktan kacak, saf ve basit bakalk
olacakt. Ek vasiyetnam enin drlm esi; ite ak byle solar,
kurur ve lr. Max Friscl'i dinleyelim :
Akmz sona erdii iin, gcn tkettii iin, o kii bizim amzdan
biter... Yeni gsterilere kanlna isteimiz azalr. Ele geirilemezliklerii korumalar iin liim canllarn salip olduklar hakk ondan
esirgeriz ve sonra artk ilikinin var olmadn grerek ikimiz de a
rr ve d krklna urarz. D krklna urayan yle der: Sen
artk benim tandm kii deilsin. Peki bu nedir?
nsan bir gizem iin -sonuta insan varlk bir gizemdir- heyecanl
bir bulmaca iin yorulmutur. Ve bylelikle insan kendisi iin bir imge
yaratr. Bu sevgisiz bir edimdir, ihanettir.19
Evet, ak pathosu gizem den beslenir. Am a beslendii gizem ,
krm ay umut ettii bir gizem dir. M erak, bilgi um ududur ve umul
18. S oren K ierkegaard, The L a s t Years: Journals, 1853-1855, ng. ev. R onald
G reg o r Sm ith (Londra: Collins, 1 9 68 ), s. 186.
19. M ax Frisch, S ketchbook, 1946-1949, ing. ev. G eoffrey Skelton (N e w York:
H arcourt B race Jovanovich, 1977), s. 17. Sevgilinin yalnzl", diyordu R oland
B arthes, kiinin yalnzl deildir... sistem in yalnzldr: B undan bir sistem
karan sad ece benim " (A B arthes R eader, der. Susan Sbnntag (Londra: J o
nathan C a p e . 1982), s. 4 5 3 ).

120

sndnde, gizem kaytszla yol aar. ok kapal, alm asna


izin verecek tm kandrm alar ve tecavzleri gz ard eden bir
gizem , batan karc gcn yitirir. A m a kendisini am aya, gizem liliinc son verm eye, hibir srpriz iermeyen bir rutin iinde
kendisini tketm eye ok istekli bir gizem de bu gc yitirir. Yani,
altedilm ez ikiliin iki yannda, talihsiz ak kt tuzaklar bekler.
Ak, tatm inin srekli olarak ertelenm esinden gna getiren merakla
ya da giderilen m erakn can skntsyla zehirlenebilir. Birinci tu
zaktan kanm ak iin ak inisiyatifi kendi eline alabilir ve giz
lice, bulm acann yerine kendi zm n koyabilir. kinci tu
zaktan kam ak iin akn geri ekilm esi yeterlidir. H er iki
durum da da. akn aporisini aresi ak olm am aktr.
Bunlar, akn d snrlarnda dizilen, dsal bir dayatm ayla
deil, akn kendi i drtleriyle, akn - a k olduu i in - vaz
geem eyecei zlem lerle yaratlr. Ak tuzaklara yakalannca ya
da sadece onlardan kama arzusuyla hareket edince zayflar ya da
lr. Peki tuzaklar henz sadece dsal bir ihtim alse ve ak hl
kendi yolunda devam ediyorsa ne olur? M phem lik akn gnlk
ekm eidir. Ak. alt edilm ezliini koruyan bir ikilie ihtiya duyar.
Ama ak bu ikilii alt etm eye alarak yaar. Ancak baar akn
lm haberidir. Ak baarszlndan geinir. Bu artlar altnda,
akn gnlk abalar yattrclar, yar zm ler, ksmi zm ler,
yeni zm lere duyulan ihtiyac besleyen zm lerdir. Tam am en
zgr olduunda partnerin nasl olacana ilikin bir gr olu
turulur ve bu gr partnerin edim sel var olan zgrlyle par
alanr; bu gr srekliletirm e ihtiyac hissedilir, ne de olsa ak
partnerin zgrce serpilip gelim esine dairdir (byleym i gibi davranlm azsa ak olm ayacaktr); R ousseaunun cretkr reetesini
uygularm asna, insan, partnerini zgiir olm aya zorlam a ih
tiyacn hisseder... Ama zorlanan bir partner artk zgr deildir,
ank sayg gnryordur ve artk ilgilenm eye deer deildir... Jeff
rey B lusteinn doru bir ekilde gzlem ledii gibi, yakn ilikiler
kolayca kendilerini m aniplatif ve paternalist saygszlklara b
rakabilirler.20 likiler ne kadar yaknlarsa, o kadar yaralanm aya
ak hale gelir. Akn abalar balam adan yitirilir.
2 0 . Jeffrey Blustein, C are a n d C om m itm ent: Taking the P erso n a l P oin t o l View
(O xford University Press, 1991), s. 176. V e Blustein'a gre bunun nedeni tam
d a akn bir tr tarafsz zen olm asdr (s. 148). ze n ne kadar fazlaysa, ya-

Akn m erkezinde bir m phem lik, bir apori vardr. Ak geici


yapan tam da akn onsuz olam ayaca ideal niyettir... Akn, tm
zenin am ac, nesnesinin m utluluudur. A m a akn abasnn ufku
olarak ortaya atlan, n m utluluk grdr ve yle olm aldr.
Birinci, varolusal zorunlulua; ikinci, pragm atik zorunlulua kar
kmal ve engel olm aldr. G en Lukcs, ayn sayfada akn ayn
lde vazgeilm ez, am a tam am en uyum suz iki niteliini yan yana
getirdiinde, belki de istem eden, bu aporiyi dokunakl bir ekilde
ifade ediyordu. k olmak: Asla hakl km am aya alm aktr .
Ve: Akmn nesnesi hibir zam an akm n yolunu kapatm ayacak
ekilde k olm ak.21 n eine verdii armaan olan zbelirlenim, ikinci cm lede iptal edilir. Birinci cm le n teslim
olduunu ilan eder. kinci cm le ise n tahakkm nn m a
nifestosudur. Sorun ikisinin de ayn ilikinin ynleri olm alardr;
bir arada bulunm alar akn sine qua /udur (olm azsa olm az ko
ulu).
Ak rnleri olarak ev hayvanlarna ilikin etkileyici bir a
lmada Yi-Fu Tuan efkat, tahakkm n ztt deildir sonucuna
varyor; daha da kafa kartrc bir ekilde efkat ancak bir eit
sizlik ilikisinde m m kndr diyor: zen szc ylesine bir
merhamet ifade ediyor ki, kusursuzluktan uzak dnym zda hemen
hemen kanlm az olarak ham ilik ve tenezzlle lekelendiini unut
ma eilim indeyiz . efkat, eitsizliin sslenm esi, yum uatlm as
ya da dindirilm esi deildir; eitsizliin srekli ve en verimli kay
nadr. Kendini tam olarak gerekletirm e, eksiksizlie ve yet
kinlie ulam a abas iinde, efkat ve zen -e fk a t dolu zen,
ak - zen gstereni, , aknn ve zeninin nesnesini cansz
nesnelerin ve m ekanik oyuncaklarn suretine indirgemeye22 y
neltir. A slnda, akn nesnesi canszlanca akmn yolunu kapatmayacaktr kesinlikle... klar yetkinlik (k olduklarnn
knkk, karlkl bam llk ve yaralanabilirlik o kadar f a z la d r -v e sonra saygnn
v e ardndan tara fsz zen in yitirilmesi gelir.
2 1 .G y rg y Lukcs, T h e Foundering of Form against Life", S o u l a n d Form iin
de, ing. ev. A nna Bostock (C am b ridge, M ass: M IT Press, 1 9 7 4 ), s. 3 4 . iliki
devam ettike, diye y a za r Lukcs, "bir biri bir dieri hakl olur; bir biri d a h a iyi,
daha asil, d aha gzeldir, bir dieri". A ncak bu tahterevalli gidip g elm eye d evam
ettike, akn nesnesi akn yolunu kapatr...
2 2 . Yi-Fu Tuan, D om inance a n d A ffe ctio n : The M a kin g o f P ets (N ew Haven:
Yal University Press, 1 9 84 ), ss. 1-5.

I22

yetkinlem esi olarak yansttklar, aklarnn yetkinlem esi) aray


iinde, kendilerini bahecilik uzm anlarna, elerini ise sanatlarn
tehir ettikleri bahelere dntrm e eilim ine girerler. Ve adm
larn przsz sreklilii iinde nerede barm aya balam ak ge
rektiini bilm ek ok zordur.
Akn ve tahakkm n diyalektiklerinin yaknl, yzyl nce
Max Scheler tarafndan ortaya atlm t.23 A gape (her zaman ehvet
gnahyla lekelendii iin hibir zaman gerekten motive edil
m em i olm ayan E ro s'a ' kar konulan) Hristiyan ak idealidir.
T anrnn ak, beceriksiz insani taklitlerinin llmesi iin m
kemm el modeldir: A m a Tanr her eye kadirdir. O kesinlikle
...m ek iin -d a h a nce sahip olmad bir eyi Kendisi iin elde
etm ek i in - sevm ez. O nun ak -a g a p e - hep verm ek ve hi al
mamaktr; sa rneini izleyen btn aklar da byle olmaldr. O
halde ak insann kendi yaam sal bolluundan serbeste vaz
gem esidir; gvenlik, btnlk, kuvvet, g bolluu duygusunun
tezahrdr. A k edim inde, soylu avam a, salkl hastaya, zengin
yoksula, gzel irkine, iyi ve azizce olan kt ve sradan olana,
Mesih gnahkrlara ve m eyhanecilere tenezzl eder.24 Scheler bu
agape grn, Schelerde meleksi beyazlkla parlayan eyi ce
hennemi siyaha boyayan N ietzscheye yant olarak yazd: Nietzscheye gre (zellikle A ntichrist'e bakn) agape, res
sentim ent'den -k a ra rl ve kendinden emin fa rklln uyandrd
hn ve g arezd en - doan ve onunla beslenen bir baskdan baka bir
ey deildi. G elgelelim , Scheler kendisinin, grnrde Nietzsche
kart ak betim lem esinden yola kp dnseydi, bunda ok
fazla kusur bulam ayacakt. K endinden emin glnn zayfa te
nezzl etm esi nihayetinde tahakkm ve hiyerarinin doum edi
midir: Farklln aalk olarak gsterilm esi. N ietzschenin
V u n a n ca 'd a sevgi an la m n a gelen A g ap e, Yeni A hit'te T anr'nn zellikle Hz.
sa araclyla insanoluna duyduu sevgi ve karlnda insann Tanrya,
bunun sonucu olarak d a hem cinslerine duyduu sevgi iin kullanlr, (.n.)
23. Cf. A nders N ygren, A g a p e a n d Eros, Ing. ev. Philip S . W atson (P hi
ladelphia: W estm in ster Press, 1 9 53 ), s. 7 5 . M otive edilen ak, der N ygren, in
sanidir; kendiliinden ve m otive edilm eyen ak lahidir. A m a aklarn lahi d
zeye karm aya a l m ak insanlarn grevidir.
24. M ax S ch eler, R essentim ent, ng. ev. W illiam W . H oldheim (N ew York: Free
Press, 1961), ss. 8 6 -8 . Ak "esas itibaryla genilem edir; ak z ayf iin ken
diliinden bir g takn ndan kan bir mirastr.

123

agape'si gibi Schelerin a g a p e'si de, ta batan, N ietzsche'nin aka


maskesini indirm eye alt ikiyzl ve kendi kendini aldatm aya
ynelik ekilde, ham ilik ve tenezzlle lekelenmitir.
Salkszlk akn normal durum udur. klar gibi ak da, n
ceden program lanm lm llk nedeniyle lr, ilkesel olarak kanlabilir olan olum sal hastalklar nedeniyle deil. Akn lm
aktn yaam faaliyetlerinin rndr. Her hastalk tedavi edilebilir
-am a tedavi baka bir hastaln bahanesinden baka bir ey d e
ildir. Saaltlam ayan bir hastalk, akn z olan mphem liktir.
Mphemlii alrsanz ak da yok olur. Ama akn patentli, uzman
tavsiyeli ilalarnn hepsi tam da bunu yapm aya alr.

D. AK HASTALIKLARI VE LALARI
VE YEN AK HASTALIKLARI
Kendi m phem liiyle kam lanan ak, doas gerei huzursuzdur:
Srekli olarak, ulalm olan gem e ve am a arzusudur. O srada
yle grnse bile, aknik zorunlu olarak ileri doru bir sram a
deildir; geriye dnp bakldnda daha ok sadece ayn' yerde
kalmak iin kouturm a - b ir geri ekilm em e d u ru m u - gibi g
rlr. Ak, hayatta kalm ak iin hep yeni enerji kaynaklar edinm ek
zorundadr. H er gn yeniden filiz verm ek ve her gn yeniden ken
dini dayatm ak zorundadr: Biriktirilen serm aye her gn ye
nilenmezse abucak tkenir. Bu nedenle ak, cisim lem i em
niyetsizliktir. Em niyetsizliin ou kii iin rahatszlk verici ve
uzun vadede dayanlm az bir durum olduunu varsayarsak, makul
b ekilde izlenm esi beklenebilecek iki strateji vardr: Sahitlem e
ve Srklenm e
Sabitlem e. likiyi kararsz ve geici duygulardan kurtarm a,
-d y g u larn a ne olursa o lsu n - elerin akn arm aanlarndan ya
ralanm ay a devam etm elerini salam a, dier ein ilgi, zen, so
rumluluunu temin etm e abas. D aha fazla verm eden ya da yer
leik modelin talep ettiinden daha fazlasn vermeden alm aya
devam edilebilecek durum a ulam a abas.
Srklenm e. in zahm etliliinin ve gerekli olan ar emein
re-Jdedilmesi. Kazanlar, onlar temin etm ek iin, gerekli olan gi
derlerin altna dtnde, az zararla ok yarar salam a, paray

yanl ilerde arur etm em e, abalam aktan vazgeip baka bir de


nemeye girim e stratejisi. Bu stratejide, em niyetsizlikle m cadele
edilm ez, em niyetin daha dk m aliyetle ve daha az zahm etle
baka bir yerde bulunabilecei umuduyla ondan kalr.
Her iki stratejinin de uygulayclar ve felsefecileri vard (hl
da var).
Birinci strateji, yani sabitlem e stratejisi, genellikle akn, sem
patinin ve gvenli bir ilikinin temeli olam ayacak kadar g
venilm ez ve yksek maliyetli bulunan dier duygularn yerine ku
rallarn ve rutinlerin geirilmesini amalar. Bu stratejinin klasik
form lasyonunu m odern an balangcnda Kant sunm utu ve o
zamandan beri bu form lasyon zmnen sabitlem e stratejisinin temellendirildii aksiyom olarak kabul edildi. rnein Downie ve
T aifcri yorum uyla,
(sempati) olmadan yapabiliriz, nk Kant'a inanrsak, insann sem
pati duymadan devini yerine getirmesi mmkndr... Aktif sempati
olmadan deve uygun eylemlerin dar doru hareketlerini srdrmek
mmkn olabilir.-''
Ayn dnce Francesco A lberoni'nin ve Salvatore V ecann
popler ahlki dierkm lk incelem esinde daha ak bir ekilde
ifade edilmitir:
Kendimizi birini sevmeye mecbur edemeyiz... Oysa aklmz devi bir
zorunluluk olarak kavrama kapasitesine sahiptir. Ak duygusunun
kendiliindenlii baarsz olsa bile, devin varl sayesinde ahlk
mmkn olacaktr. dev, akn brakt boluu doldurur... Aka, bu
kendiliinden duyguya gvenemeyeceimize gre, ayn pratik so
nular veren edeerini gnll bir ekilde kabul ederiz. Ahlk bizi
25 . R .S . Dovvnie v e Elisabeth Talfer, R espect fo r P ersons (Londra: Ailen &
Unvvin, 1969). ss. 2 5 -6 . A ncak yazarlar, "ahlki yaam n yaratc ve hayal g
cyle dolu uygulam as (bu ne an lam a geliyorsa) aklil sem pati olm adan m m
kn deildir, diye ekliyorlar (s. 26). Y azarla r aktif sem patiyi, W .G . M aclagan s
lubunda tekiler iin duyulan pratik kayg olarak tanm lyorlar; yalnzca em patiyi
ve duygusal zdelem eyi belirten pasif sem patinin tersine. Y a zarla rn yaratc
ahlki yaam n bir koulu olarak grdkleri sem pati bu n e d en le kurallarla ayn
ontolojik statye sahiptir: Ahlki aktrlerin entelektel yetilerini yap m alzem esi
olarak kullanr.

125

km gibi davranmaya zorlar. dev, akn grnt asndan ben


zeridir".26
Rahatlatc bir ekilde tandk olan rutin, nasl lgn abann ve
macerann yerini alrsa, dev de akn yerini yle alr. Ak, etin
bir m cadeledir, dev zahm etsizdir; srekli olarak uygulandnda
alkanla dnr. Rutinin talep ettiini yapm ak hi de ho ol
mayabilir. Ama bu, akn m zm in lam am lanm am lm n ve be
lirsizliinin her gn neden olduundan farkl bir tr naholuktur:
Bu, lam da rutin nitelii nedeniyle dayanlabilecek bir naholuktur;
Ufukta baka hibir ey grnm ez: T ek bir alternatif yok gibidir;
kesien yollarn yaratt strap verici tereddtten kurtulur insan.
Bu sakin bir naholuktur; hzn veren am a eylem e yol am ayan bir
naholuktur. Bir m ezarln naholuu, diyesi geliyor insann. A s
lnda dev, akn -eziyetlerinin yan sra ihtiamnn d a - lmdr...
Aadaki, L ukcsn, kesinlik ile lm arasndaki lmcl
ban tm korkutucu - l m c l- kesinliiyle gzler nne serildii
ilk denem elerinden alnm gzel bir pasajdr:
Biri ld. Ve hayatta kalanlar, sonsuz mesafeye, bir insan ile bir dieri
arasndaki kpr kurulamaz bolua dair ac veren, hep aina olunan
soruyla kar karyalar. Tutunabilecekleri hibir ey kalmad, nk
dier bir insan anlama yanlsamas, ancak yenilenen mucizelerle, s
rekli arkadaln beklenen srprizleriyle beslenir... Bir kiinin baka
bir kii hakknda bilebilecei her ey sadece beklentidir, sadece po
tansiyel, sadece arzu ya da korku, sadece gereklii daha sonra gereklecnin bir sonucu olarak elde etmektir; ve bu gereklik de hemen
26. Francesco Alberoni ve S alvato re V e c a , L A ltru ism e et la m orale (Paris: R am say, 1 9 90 ), s. 77. Y azarlar, akn ahlk bir keyif ahlkyken, devin ahlknn
bir a b a ahlk" olduunu ileri srerler (s. 7 9 ). A ncak bizim analizim izin ileri sr
d bu deildir. Belki d e bir ya n d a srekli a b an n , dier ya n d a ise rutin ve
alkanln olduu sylenebilir.
Ulrich B eck ve Elisabeth B eck-G ernsh eim , m odern akn haletine ilikin zeki ve
keskin anlatlarnda [D a s ga n z n o rm a le C haos d e r Liebe (Frankfurt am M ain,
1990)], m odern rasyonelliin E vd e lkyardm a n ta s n d a yer alan tlerin ve
tedavilerin, tedavi etm eyi am aladklar hastaln paras olduunu ilan edi
yorlar; aradklar kendiliindenlik, duygularn ahenkli tns, en gellenen va ad e
kardr. S zlem e, m m kn klaca eyi kesinlikle ortadan kaldrr: Ak" (s.
20 5). Bunun nedeni, sem bolik sanatn, batan karcln, akn kararllnn
hep im knszlyla birlikte a rtm a sdr (s. 9). Ak, der Beck, '.'kapitalizmdeki ko
m nizm dir (s. 23 2).

126

potansiyeller olarak zlr.


Hakikat, lmn formellii gz kamatrc bir ekilde nettir, her
eyden daha nettir; belki de sadece, bir tek lm hakikatin kr gcyle
yalnzl muhtemel yaknln kollarndan -her zaman yeni bir ku
caklama iin ak olan kollardan- ekip ald iin.27
lm , artk hibir eyin vuku bulm ayaca anlam na gelir. Ne
mucize ne srpriz ne de d krklklar. Sevilen kiinin lm
n gvenliidir; artk k, tek bir am a olm akszn sev
gilisinin portresini kendi paletini kullanarak boyam akta zgrdr,
gerekten ve tam am en zgrdr; bu zgrle ancak imdi tam
olarak ve gerekten ulalm tr. Am a frann altndan kan ebe
diyen lm n bir portresi - b ir lm m ask esi- olarak kalacaktr.
Son kucaklam a, akn, ak olduu iin her zaman hayal ettii ve
abalarnn ouna ilham veren tek bir kii iindeki iki kii so
nunda geldi. Ama an lm andr ve yer mezarlktr.
dev, bu lm n bir provasdr; rutinlem i bir prova, gerek
olaydan nceki gnlk tekrar; bugnn yaam yarnn lm ta
rafndan sm rgeletirilm itir; sakinlii, henz sonulluk bulam a
mken lm n sevecenliini, lmn hilesini alm a giriim i. Her
bakmdan sevilen kii artk ldr; n ak da. A m a kaderin bir
sillesi olarak deil; akn kendi kendisini yetkinletirm e yol
culuunun son dura olarak. Rutinin dardalkl her zaman
iin akn i eilim i olm utur. A slnda, byle bir eilim olm ak
ak hayatta tutar; akn olanakllnn zorunlu bir kouludur. Ak,
sabitleme olm adan kendisini tam olarak gerekletirem ez. Sabitleme dnda, kendisinden em in olm az, doyurulm am , korku
dolu ve huzursuz kalr. Onu ak yapan bu huzursuzluktur; am a bu
27. G yrgy Lukcs, T h e M o m en t and Form , S ou l a n d F orm iinde, ss. 107108, 109. A ncak, akn tam am lan m ayla flrt etm ekten kan d n d a d a -d a h a
dorusu bu kan m ann son u cu o la ra k - lm e yazgl" olduunu da belirtelim.
Tm gerek aklarn koulu, son d e re ce g olan b ra km a gnllldr, bir
kere deil, tekrar tekrar; ve sevilen kiiyi sakat edici deli gm lekleri iinde
ayran klieleri v e beklentileri serbest brakm ak; kontrol b rakm ak ve hatta baz
anlam larda teki kii zerindeki iddianz brakm ak; onlarn kendileri olm alar ve
sizin kendiniz olm anz iin onlar zg r brakm ak... A kn yolu bir dizi kk
lm szlem esidir; ve fiziksel lm sad ece nihai serbest b rakm adr (Gordon
Mursell, O ut o ( the D eep: P ra ye r as P ro te st [Londra; D arton, Longm an & Todd,
1989), ss. 3 8 . 39].

I27

huzursuzluu lanr ve direnm eden kabul ederse gerekten ak ol


mayacaktr. Ak olm ak iin sabillem cyi (ne olursa olsun; iyilikte
ve ktlkte; lm bizi ayrana kadar ebedi ak) ideal olarak kabul
etmeli ve dolaysyla susuzluu ve heyecan kendi kusurluluunun
iaretleri olarak ele alm aldr. A m a ideale ne kadar yaklarsa, g e
riye ondan o kadar az ey kalr; akn ideali kendi m ezardr ve ak
oraya ancak bir ceset olarak ulaabilir. Sanki Tanalos, E rosun ara
basn sryor gibidir.
Belki de bu sadece akn derdi deildir. A k, aporetik ka
rakterinin. zndeki m phem liin sonularn, benzer bir ekilde
ancak hayatlar pahasna ulaabildikleri bir telosun srkledii
dier birok am ala paylar gibi grnm ektedir. Sanki ak sadece
Jean-Franois L yotardm szn ettii daha genel insanlk a
maznn bir rneidir (gz alc, rom antik ve ilham verici r
neklerinden biri olduu ileri srlebilir):
szden mahrum edilmi, dik duramayan, ilgilendii nesneler kar
snda tereddt eden, stnlklerini hesaplayamayan, ortak akla du
yarl olmayan ocuk, ziyadesiyle insandr nk ocuun sknts ola
nakl eyleri haber verir ve vaat eder.28
- o halde insanlk srekli bir ocukluk durum u ve asla tam ola
rak gereklem eyen bir olanakllktr- insan varoluuna dam gasn
vuran tm abalar bu ocukluu geride brakarak olgunluu"
amalad halde. nsanlk srekli olarak kendi am azndan kur
tulma abas iinde kendisini gerekletirm eye m ecburdur...
Jacques D crrida, akn yolculuklarnn kaytsz artsz uyaca
bir ekilde dilsel edim lerin am asall zerine yazyor. Ama,
diyor Derrida,
yine de kanlmaz olarak yneldii tamamlanmla ulaamaz ve
ulamamaldr. Tamamlanmlk onun re/osudur, ama bu tela, ula
ldnda amacn yan sra kendisinin de yok olduu, ktrmletii,
hareketsizletii ya da ld bir yapya sahiptir...
Tamamlanmtk amatr (hedeftir), ama ulaldnda son (lm)
olacaktr.
Tamamlanmlk. amal hareketi ayn anda ynlendiren ve teli<8. Cf: Jean-Franois Lyotard, The Irhum an: R eflections oe Time, ng. ev. G eeftrey B ennington ve R achel B ow lby (C am bridge: Polity Press, 1991), ss. 2-7 .

128

tikeye sokandr... Ona doru ynelmeyen hibir ama olamaz, ama te


yandan ona ulap da onunla birlikte yok olmayan hibir ama yok
tur.
Dilin tehlikeden saknm asna, spiritus m o v e n s'i' olan kendi in
tihar eilim inin stesinden gelm esine imkn veren -D e rrid a ya
g re - lekrartanabilirliidir; bu tuhaf tekrar/tekrar olm am a, daha
nce vuku bulm u olan tekrar etm eyen bir yeniden vuku bulma,
ifade tarzlarnn kendilerini yaratan am asal balam dan ayrlabilirlikleri ve grnrde tekrarlanm alar; her tekrar ka
nlm az olarak bir yenilenm e, bir yeniden dou, bir yeniden
genlem e, dier balam larn ve dier am alarn yaam svlarn
emme olsa bile yalnzca grnrde (ifade tarzlar tekrarlanrlar,
yeniden tekrar edilm ezler). Am acn re/o.vunun yerleik m p
hemliine ikin olan tehlikelere kar tek nlem ya da panzehir,
E indeutigkeit'n hayal edilen sabitliinden ok tekrarlanabilirliin yerleik m phem liidir. Ancak bu, zne indirgendiinde
mhim bir haber deildir: zet olarak, lm e kar tek kusursuz
koruyucu ilacn yaam (lm e doru yaam olan ve olm adan ede
meyen ayn yaam ) olduu eklindeki beylik gzlem i ifade eder.
Sabitlem e itkisi (lm onu istenm eksizin getirm eden nce lam am lanm la ulam a ynndeki m itsiz giriim ) sadece ierdeki
mphem lii ve ardndan gelen akn tedavisi im knsz lehlikcliliini ortaya karr. Ak tehlikelidir ve ak am acyla hareket
ettii srece yle kalm aya yazgldr; dolaysyla sabitlem e tutkusu
hibir zaman dinm eyccektir. Etik yasa koyucular bunu hissettiler
(sezginin bir aklam asn vermekten im tina etseler bile sezdiler)
ve en enerjik ve yaratc projeleri, akn kendi krlganlndan
kama, gizem li ve kavranam az olduu iin sevilen nesnesini - sa
dece okam ak y erin e- sk sk elinde tulm a ynndeki kar ko
nulmaz arzusunu destekledi. zellikle, etik yasa koyucular a
sndan, akn doal tem ayln m utlak bir ilkenin zirvesine
karmak ve sonra aktrleri tem ayllerini deil ilkeyi izlemeye
29. Jacqu es D errida. "Afterword: To w ard s an Ethic of Discussion", ing. ev. S a
muel W eb er, Lim ited Inc. iinde [Evanston: N orthw estern University Press.
1988), ss. 128-19].
' H arekete geiren, itekleyen esin, (y.h.n.)
B aka hibir an lam a meyil gsterm eyen, hibir tara fa ekilem eyen, hibir
boluk barndrm ayan tekanlam llk. (y.h.n.)
l^ N / P n d r m d e r n E t i l

12 9

armak yeerliydi (teoride ve bu teoriden nce gelen pratikte), sacbce una ulam ak iin: lm den sonra akn hayalet gibi ortaya
k; ilkelerin tevikiyle cesedin galvanizlenerek, bir zam anlar
tendi ak itkisiyle harekele geen canl bedenin yapt ha
reketlerin hayali taklidini elde etm ek. Akn zgn amacn tekinin m utluluu iin duyulan k ay g y - akla dayanan tm ey
lemlerin stn reetesi haline getiren faydaclktan daha baarl
Hbir etik felsefe yoktur. G rne baklrsa, faydaclk ak itkileri
izerine ina edilen yklm as kolay binay pekitirm ek iin elik
}ap iskelesini kurdu. A m a sadece grnte. Stuarl H am pshiren
dedii gibi,
insanlarn ve duygularnn en yce neminin kkensel anlam, abartma
yoluyla kartna dntrld; bu eylemin bu kkensel amalarnn,
uygulamal bilimlerde grece ba edilebilir problemler olduu ya da
ksa bir sre sonra olabilecei duygusu...
Faydac zihin alkanl beraberinde politikadaki yeni bir soyul za
limlii. donuk, ykc bir politik doruluu getirdi.30
Akn yum uak dokunuu iktidarn dem ir penesine dnr.
Geriye akn ve zenin szck daarcndan- (daha dorusu re
toriinden) baka hibir ey kalm az. teki iin duyulan kayg ,
'tekinin hatrna bir ey yapm ak , teki iin en iyisini yapm ak ve
senzeri ak m otifleri artk tahakkm m erulatrm a form lleridir.
ounlukla vicdan tem izliinin brokratik adan basitletirilm i
-utinlerine elik ederler: Burada tanmladm ey, Michel Foucaultnun terim leriyle, obanl iktidara zg tahakkm n bir e
idinden baka bir ey deildir; nesnelerine itaat etm eleri iin an
taj yapan ve kendisini srnn hayat ve kurtuluu adna bir
fedakrlk olarak sunarak faillerini kendi hakllklarna duyduklar
gvenle uyuturan en sinsi tahakkm biim lerinden biridir. Ama
tekilerin gerek k a rla rn n boazlarndan aa itildii souk
ve acmasz zalim lik iin rahatlatc bir zr salam a frsatn ok
da az ele geirm ezler. D urum ne olursa olsun, duygularn hepsi
gider. Son moda yardm yem ekleri bir yem ein paylalm asndan
3 0 . Stuart H am pshire, M orality and Pessim ism , P ublic a n d P rivate M o ra lily iin
de, der. Stuart H am pshire (C am b rid g e University Press, 1978), ss. 3, 4. Faydac
felsefecilerin elinde, ahlkn zihnin istenen ya d a dee verilen durum larna
giden yolu gsteren bir tr psiik mhendislik" haline geldiini syler H am pshire.

130

T 'M R K A / F m u t K k l e r n B l ik

nasl farklysa, faydaclarn evrensel m utluluk reeteleri de sevgi


dolu zenden o kadar farkldr. Rutinlem i zenin standartlarn
ykseltm ek iin atlm as gereken ilk safradr ak.
Bununla birlikte, sabitlem e su katlm am bir felaket deildir:
en azndan herkes asndan deil. Akn verebildii hizmetlerin
alcs olan birok kii asndan, rutin, akn kaprislerine kar ger
ek, belki de tek barnaktr. Ak ilikisinin zayf yan asndan,
tercih klar, akn canl bedeni ile iskeleti arasnda deil, (ne e
kilde olursa olsun) sevilm ek ile terk edilm ek arasnda olabilir. Ak,
anm sayacam z gibi, dahil olan herkes iin yap itibaryla teh
likeli bir ilikidir; am a erken gelim ilik derecesi nadiren her iki
taraf asndan da eittir. H er iki e de srekli olarak belirsizlik i
kencelerinden geer, ancak m uhtemelen biri kendisini dierinden
daha gvensiz hissedecektir; rutinlem i ve kuralla sabitlem i
zen, daha az gvenli olan e asndan, ehvenier olabilir. Bu ne
denle, aktaki zen esinin (akn kendisi deilse de; gr
dm z gibi ak hibir rutin iermez) rutinlem esinin zayf taraf
asndan bir korunm a salad ileri srlebilir (gl olann ge
nellikle buna direnm esinin ve zorlanm adka kabul etm em esinin
nedeni budur). Uucu erotik itkinin iine katlalrc evlilik ya
salarnn katlmas ya da kaprisli ebeveyn drtlerinin aile g
revlerini tanm layan norm larla kayt altna alnm as en tipik r
neklerdir. Akn gvenilm ezliinin aresi olarak alternatif
stratejiyi, srklenm e stratejisini m em nuniyetle kabul edecek ola
nn zayf taraf olm ayaca aktr.
Srklenm e, en ok glye ho grnen neridir. Bahisleri d
rerek ve durum dayanlm az dzeyde kzm adan nce bir k
yolu salayarak akn eziyetlerini yum uatr. Ak srekli bir ke
yiftir, ana ayn zam anda srekli bir fedakrlktr; srklenm e,
kincisi iin ar bir bedel dem eye gerek kalm adan birincisinin
korunm asn vaat eder. Ya da daha dorusu dem eleri, alnan ya da
hl um utla beklenen keyiflerin aclara ar basm aya devam ettii
zam anla snrlar. Bu iki taraf iin de ayn lde geerlidir; lcisi de
ilikiye zgrce girer ve ikisi de ekilm ekte zgrdr. Bu durumda
eitlik kukusuz gl tarafn ideolojisi, zayf tarafn ise kendi ken
dini aldatmasdr. Ak ilikisi her iki taraf da onaylam adka ya
ratlamaz; ancak ilikiyi bitirm ek iin bir tarafn karar yeterlidir.
Artk dier tarafn duygularnn ve arzularnn nemi yoktur. Sii131

rklenm e, akn srekli tuza olan tahakkm n aresi olamaz.


A nthony G iddensn yeni bir alm asnda, ak biim lerindeki
ada eilim lerin bugne kadar grdm z en kapsaml ara
trm asn ve en tutarl analizini buluyoruz. Bu alm a s
rklenm enin (G iddensa ait bir terim deil) ada, ge modern ya
da postm odern koullarda yaygn olan ak stratejileri arasndaki,
giderek belirginleen yerini kesin olarak belirtm ektedir. G iddensn
iki kavram srklenm e pratiini ok iyi kavram akladr: S a f iliki
ve kavuan [confluent] ak.
Saf ilikinin cinsel saflkla hibir ilgisi yoktur ve yalnzca tanmlayc
olmakla kalmayp, snrlayc olan bir kavramdr. Toplumsal bir ili
kiye o iliki hatrna, kiilerin birbirlcriyle kalc bir ilikiden elde ede
bilecekleri ey iin girildii bir durumu belirtir: bu iliki ancak her iki
taraf da bu iliki iinde kalmann bireylere yeterince tatmin saladn
dnd srece devam eder...
Kavuan ak aktif, olumsal aktr ve bu nedenle romantik ak komp
leksinin ebediyen ve biricik nitelikleriyle atr.31
ki tanm da da ahlki gdlere ya da etik anlam a bir gnderm e
yoktur (aslnda, m ahrem iyetin gncel dnm lerine ayrlan ki
tabn dier alardan titizlikle ayrntlandrlm dizininde hibir
elik ya da ahlk girii yoktur). V e byle olm as da tamamen do
rudur, nk saf ilikinin ve kavuan akn hedefi, baz nemli a
da deneyim lerin, yani baz nem li erkeklerin ve kadnlarn (ko
nukan, grltc, standart koyucu olduklar iin nem li) bugnk
deneyim lerinin en iyi biim de anlalm asn salayan kavramsal
an ilmekleri olarak ilev grm ek olm aldr. GiddensTn analizine
m alzem eyi salayan, G iddensn nceki alm alarnda aklad
gibi sosyolojinin grevi olan bu ifte yorum bilgisiYde kendisini
ikinci derece yorum bilgisi olarak ortaya koyan bu deneyim dir (n
gilizce experience szc Alm an dilinin ayrd iki anlam bir
arada ifade etm eseydi, G iddenstn yntem inin, aktrlerin tarif olunam azlyla n salm E r le b e n 'm i' sylem sel bir biim de ifade
edilebildii ve deyim yerindeyse rasyonalize edildii E rfahrung"
31. Anthony G iddens, The Transform ation o f Intim acy: Sexuality, Love a n d E ro
ticism in M odern S ocieties (C am b ridge: Polity Press. 19 92 ). ss. 5 8 ,6 1 .
' G rp geirm ek, ya a m ak , idrak etm ek, (y.h.n.)
" Tecrbe, rutin, pratik, alkanlk, (y.h.n.)

132

dzeyine karm ak olduunu sylem ek mmkn olacakt.) Gidd e n sn analizinin hem kaynan hem de konusunu oluturan bu
birincil deneyim de, ahlki kayglar gerekten de yokluklaryla
gze arparlar. Postm odern m ahrem iyetin, postm odern yaam tar
zn srdren erkeklerin ve kadnlarn aradklar ve uyguladklar
trden m ahrem iyetin en arpc zelliklerinden biri, ben-sen ak
ilikisini hem motive ettii hem de kstlad bilinen ahlki zor
lam alardan kurtulm aya alm a eilim idir.
Kim liini, yasaklam a ve elem eye bavurarak (dilinde tm teleolojik terim leri yasaklayarak) kuran bilimle bir analoji kurarak,
postm odern m ahrem iyet deneyim inin, kim liini, ahlki devlere
ve ykm llklere tm gnderm eleri eleyerek oluturduunu sy
leyebiliriz. G erekten de, nasl ki gerekliin tem silinin bilimsel
olmas iin kullanlan tek lt durum nedir ltyse, m ah
remiyet deneyim inin postm odern olm as iin, her kiinin birlikten
ne elde edebilecei lt, m ahrem iyet durum larn aklam ak
iin yeterli olm ak zorundadr. Bylece ilikinin kendi hatrna ol
m a s n n anlam ve mahrem ilikiyi hayatta tutm ak iin ne
rilebilecek tek gereke, her iki tarafn tatmin elde etm esidir.
Bu temel olarak, uygun bir sevgi nesnesinin, znenin aksi halde
yoksun olduu ve zledii eyi salam ak anlam nda sevgi z
nesine yararl olm as gerektiini ileri sren P latonun (J)i>aa kav
ramnn (bugn ak ve arkadalk olarak adlandrdm z eyleri
birletiren bir iliki) yeniden retilm esidir; bu nedenle kendi ken
disine yeterli olan, yani hibir eyden yoksun olm ayan ve hibir
eye ihtiyac olm ayan kii, kim seyi sevm ez. htiyalar karlanm
(ya da sevgi nesnesi arlk eksik eyleri salam ayan) kiinin akn
srdrm esi iin hibir neden yoktur.32 (Burada akn s
rklenm esiyle kastettiim tam da budur). G iddensn saf ilikisi,
yalnzca mahrem ilikilerin bir zam anlar hizm et etm eye ynelik ol
duu toplum sal ilevlerden kurtulm u (nesnel olarak deilse bile,
elerin zfarkndalklarnda) olduu iin deil, ayn zam anda ve
3 2 . Cf: A .W . Price. Love a n d Friendship in P lato a n d A risto tle (Oxford: C la
rendon Press, 1 9 89 ), ss. 4 -6 ). Yorum d a h a ok L ysis m etnine dayan m aktadr,
ly s is 'e gre, birbirine en ok b en zeyen kiiler ayn z a m a n d a en ok dm anlk,
didim e ve nefretle dolu olduklar iin, ayn m etinden -d o la y l o la r a k - efkatin
ilevini yerine getirdikten (yani efkatin nesnesinin ihtiyalarn doyurduktan)
sonra eski elerin karlkl dm anlna dnm e eilim inde olaca sonucu
kar; dn farkl olduklar noktada, bugn benzem ektedirler...

133

bence esas olarak elerin m ahrem iyetlerine ilikin tanm larndan ve


aklam alarndan ahlki kayglar elem enin yan sra ahlki itkileri
yok etm esi nedeniyle saftr. Ben saf ilikinin. iliki sresince
ahlki zne kim liklerini askya alan kiilerin m ahrem iyeti olduu
nu ileri sryorum. Saf iliki, etikden arndrlm bir mahremiyettir.
Saflk arayndaki ilikinin stnden ilk att ey ahlki dev
balardr: Ahlkn kurucu edim i. teki iin (snrsz) sorum lulu
um. Ancak sorum luluktan kurtulduktan sonra, kii, srklenm e
yoluyla akn aporilerinden ka arayabilir ve uygulayabilir.
teki iin sorum luluum da, teki zerindeki etkimden sorumlu
olmam can alc bir rol oynar, daha dorusu balayc rol oynar.
Benim kendi dar yaylm am n, okayc dokunuum un etkileri
dikkate alnm aldr; akla karlkll laiep etm i olabilirim , part
nerimin bana kar ak olm asn salam olabilirim, partnerimin
okaym a verdii yantn benim verdiim yanta bam llam asn
salam olabilirim . B ylece sorum luluum yerine getirilirken
azalm ak yerine artar; nasl ki itah yem ekle artarsa, ahlki talepler
de boyun eilirken arlar. Akn tarihinin brakt iz zam anla k a
lnlar. geniler ve silinm esi giderek daha zor hale gelir. Aktaki
partnerim e kar ahlki grevlerim akm n sonucu olarak oalr
ve byr. Ben akm n etkilerinden sorum luyum dur.(rnein anababalarnn kavuan aknn gel giderinden ok belirgin bir ekilde
etkilenen ocuklar gibi, saf bir iliki iindeki elerin sk sk yap
tklar biim de akm n m eydana getirebilecei yan etkileri ak
larken sorum luluum u darda tutsam bile bu byledir). Akm sonusaldtr (consequential) ve onu beraberinde gelen yeni ve
byyen sorum luluklarla birlikte kabul ederini. Ama m ahrem iyetin
postmodern biim i, ancak bu sonusalln conative (niyetlilik) an
lamnn yadsnm as ya da reddedilm esi veya otoritesine itiraz edil
mesi kouluyla olanakldr.
Saf ilikiler (yukardaki anlam da saf olduklar iin) ve kavuan
aklar (kavuan olduu iin), sonunda uzun sreli olduklar ortaya
ksa bile, doalar itibaryla epizodik olarak "yaanrlar. Epizodik olarak yaanm alar kukusuz lm bizi ayrana kadar o l
madklarnn varsaymas ve buna uygun olarak hareket edilmesi;
imdilik tanm lanm am olsa bile yakn bir son noktalan ol
duunun dnlm esi; m rlerinin her annda ancak bir sonraki
bildirime kadar olm alar anlam na gelir. Ama epizodik olmann
134

baka bir anlam daha vardr: Bugn olan hibir ey gelecei ba


lam az, kat hibir ey kelm ez, elerin birliktelii zam anla bi
rikm ez , ardk gncel anlarn m ahrem iyetinde tam am en tketilir.
Dier bir deyile epizodik olm ak, sonusuz olm ak - e n azndan ka
lc sonucu (yani tatm in elde etm eden daha uzun sren bir so
nucu) o lm am ak - anlam na gelir.
D aha nce grdm z gibi sabillem enin m phem lii, g
venlik ve klece bam llk m itlerinin ezam anl olarak ser
gilenm esinden oluur. Buna karlk srklenm enin mphemlii,
zgrlk midinin gvensizlik hayaletiyle birletirilm esinde yatar.
ok sk olarak, bir partnerin zgrl yeniden ele geirmesi,
dier partnerin kaderi zerinde bir deprem etkisi yaratr. S
rklenen ak, ardnda youn bir strap brakr.
A m a srklenm e politikas yalnzca ok ac verici bulunan bir
ak karklndan tek tarafl olarak kam a olanana dayanmaz;
srklenm enin yapabildii tek ey bu olsayd, (kavuan akn uz
lamalaryla sesi boulan am a hibir zam an tamamen yok ol
mayan) ahlki sorum luluun yara alm as eklinde denen bedel,
urunda aba harcam aya deer bulunan kazanlara gre ok yk
sek olaca iin, ka ne ekici bir giriim olacakt ne de gerek
anlam da bir ka olacakt. Srklenm e politikas ancak, tek yanl
vazgem e hakk ilikinin ahlki doasn kapsayacak ekilde ge
nilerse; dier bir deyile, partnerlerin her biri ak ilikisini sona
erdirebilm enin yan sra, artk yabanclam olan tekinin ahlki
deersizliiyle birlikte, edim in ahlki adan nem siz olduunu
ilan edebiliyorsa gerektir. K avuan akn sonunda, byle bir
ahlki konu diilik ancak kendi iinde ahlksz olan bir edimle ku
rulabilir. L vinasn birok vesileyle vurgulad gibi, tekinin
acsnn hakll tm ahlkszln balangc ve ekirdeidir;31 saf
ilikinin uzlaanlar, kam a zgrlne, kalan kiinin acsn
hakl gsterm e hakk tanyacak ekilde yorum lanr. D ier yanda ya
da kavuan akn snrlarnn tesinde, adabm uaeret kurallarnn
ve yol-yordam norm larnn ahlki itkilerin yerini ald ve gn
delik edim lerin ounun ahlki knam aya uygun olm ad dnya
uzanr. O ysa klar asndan bu dnyaya giden tek yol ahlksz
bir edimin zalim liinden geer.
3 3 . rnein karlatrn: The P rovocation o f Levinas: R ethinking the Other, der.
R obert Bernesconi ve David W ood (Londra: R outledge. 1988), s. 163.

135

Ancak, ilikiyi sona erdirm enin maliyeti olarak dnlen ve


baka alardan benliin kurtuluu ile gcrekelendirilen ey, te
kine verilen ac ve yalnzca bu ac olduu halde, benliin ak ili
kisinden kesinlikle m uzaffer bir ekilde km ak zorunda ol
madn belirtm ek gerekir. K avuan bir aktan k, tanm gerei
tek yanldr, am a kavuan bir aka giri iki kiiyi gerektirir - v e ba
ar ansn belirleyen, her biri iin kullanlabilir olan kaynaklarn
hacm i ve kalitesidir. Sonusalln yadsnm as -k avuan bir ak
ilikisinin gelecei ciddi bir ekilde ipoLek altna alm ad iddias
ift tarafl bir aldatm acadr: T erk edilen partner asndan ikiyzl
bir teselli, terk eden partner asndan bir kendi kendini aldatma.
Sonusal olm am ak ancak, zaman iinde alternatif kavuan aklar
olaslnn azalm ad eklindeki bir inanla birlikte inanlrlk ka
zanr; ancak bu inan potansiyel olarak bedeli yksek bir yanltr.
Saf iliki, iplerle bal olm ayan, karlkl ykm llklerin ve s
reklilik garantisinin olm ad iliki, alternatifler tkenm ez g
rnd srece reddetm ek iin herhangi bir nedenin bulunam ad
bir teklif gibi grnr. A ncak alternatiflerin zenginlii, kiinin
kendi kaynaklarnn geniliinin yansm asndan baka bir ey de
ildir; yala birlikte kanlm az olduu zere kaynaklar azaldka
alternatifler de azalr. Ancak bu, K afkann Mesili gibi, geldikten
sonra kefedilir.
Akn aporisinden kam a stratejilerinin ikisinin de kusurlu ol
duunu grdk. Bu stratejilerin (beklenen ya da beklenmeyen e t
kilerinin m phem liiylc llen) kendi m phem likleri, giderm eye
ya da en azndan hafifletm eye altklar m phem likten daha az
iddetli ve daha az can skc deildir. Ayrca, belirli bir hastaln
tedavisinde etkili olduu kantlanan her ilacn bir btn olarak ak
iin ldrc olduu ortaya km akladr. Sabitlem e akn mrn
uzatr, ama m ezarn zerinde dolaan bir hayalet eklinde; s
rklenm e istikrar ile zgrlkszlk arasndaki can skc ba kal
drr, am a akn baka durum larda tehlikeli bir ekilde de olsa ne
eyle aratrlan derinlikleri ziyaret etm esini engellem e pahasna.
Ak, aporisini tedavi etme abalar sz konusu olduunda hayatta
kalam az gibi grnm ektedir; yani ancak m phem liiylc birlikte
ak olarak devam edebilir. Y aam da olduu gibi akta da hikye
ayndr: Yalnzca lm m ulak deildir ve mphemlikten ka,
T anatos'un batan karcldr.
136

V
Ahlki birliin tesinde
?

Ben politika iin yaratlmamm, nkii hasmmn


lmn isteme ya da kabul etme yeteneinden yoksunum.
A lb c r t C a m u s .

Camets

nceki blm de ahlkn ilk pcrdesini grdk; henz daha


iyinin olan yaratm ak zorunda olduu ve yannda olm amn
iin olm a sonucundan baka bir eye neden olm ad; henz
benim sorum luluum dan -d ile getirilm em i, kodlanm am ve do
laysyla snrsz ve koulsuz sorum luluktan- daha fazla bir anlam
ifade etm eyen tekiyle ilk karlam ann olduu varlktan
nceyi ziyaret ettik. Ahlkn ilk perde si, yz yzenin, m ah
rem toplumun, ahlki birliin alandr; bu, ahlki benliin beii
ve yuvasdr. Ahlkn balad yerdir; ahlkn baka bir balangc
yoktur, tm dier babalk iddialar kstahlk ya da sahtekrlktr.
yle ya da byle deerlendirilsin, ahlk - rk tc ak ve nef
137

ret, fedakrlk ve lahakkm , zen ve zalim lik potansiyeliyle ve itici


gc olan m phem liiyle- ben ve tekinin mahrem ikili toplum una itiraz grm eden hkm edebilir. O rada kendi kendisine yeterlidir. A kla ya da bilgiye, sava ya da kanaate ihtiyac yoktur.
Zaten onlar anlayamaz; bu nedenle hepsinden nce gelir (ahlki
itkinin tarifsiz ya da dilsiz olduunu bile syleyem eyiz -ta rif
sizdik ve dilsizlik dilden sonra gelir, am a ahlki ilki szden nce
gelir). Standartlara da gereksinim i yoktur; o kendi standarddr,
ilerlerken standartlarn oluturur, o srekli bir yaratm edim idir.
Su ya da m asum iyeti bilmez; o naifliin safldr (V ladim ir
Jankelevitchin iaret ettii gibi, safla sahip olm am a, yani ona
bilerek sahip olm am a koulu dnda s a f olunam az).1
Ahlki ilkinin m phem liine dair nceki gzlem leri tek
rarlam akta fayda var: Ahlki drt, yani iin olm ak, sonulan
asndan m phem dir, am a kendisi bu mphem liin farknda de
ildir - f i i r sich ' m phem deildir. Ancak saf iyiyi dam tm aya ve
saf ktden ayrm aya alan yasann m evcudiyetinde, ahlki ben
lik ikin m phem liinin farkna varr; Ama bu, dnyaya ahlki a
ln saflnn yitirildii andr. Endie" der Shestov, zgrln
gereklii deil, zgrln yitirilm esinin tezahrdr; ve Adem
ile H avva'nn C ennetten kovulm asn ahlki masumiyetin tekrar
tekrar kaybedilm esinin alegorisi olarak ele alm ay nerir:
Tanr, mkemmel varlk, iyi ile kt arasnda seim yapmaz. Onun ya
ratt insan da byle bir seim yapmad, nk seilecek bir ey
yoklu... Yalnzca insan bize dman olan ve bizim anlayamayacamz
bir gcn nerisine uyarak elini aaca doru uzattnda akln uykuya
1. Vladim ir Janklvitc, O n C onscience, or on the Pain of H aving-D one-lt"

( Trait des vertu sden, 1 9 6 8 ), C ontem porary E uropean E thics: S ele cte d R e
adings iinde, der, Joseph J. Kockelm ans (N e w York: D oubleday, 19 72 ), s. 52.
P im anlk tersine evrilem ez olann, yani ok fazla gem i olan gem iin nos
taljik melankolisidir", d e r Janklvitch; a m a ahlki ilikinin yz y ze dnyasnda,
sorum luluktan dokunm u bir iliki srekli bir aba, srekli bir imdiki zam a n , s
rekli bir balanm a aray ve olana olduundan tr, hibir gem i ok
gem i" deildir. Paul Ricoeur.n ileri srd gibi, gnah (gnah ilem i olm a)
deneyim i ancak, her zam a n sonsuz olan ahlki taleple "her zam a n atm a iin
de olan sonlu yasann geliiyle birlikte ortaya kabilir: ya sa tvbekrn bir g
nahkr olduunu an lam asn a yardm eden bir pedagogdur" ( P hilosophie d e la
volont: Finitude e t culpabilit, cilt 2 (Paris: Aubier M ontaigne, 1960), s. 62).
' K endi iin, (y.h.n.)

138

terk etli ve imdi grdmz, yabanc ilkelere tbi, zayf varlk ha


line geldi.2
Yalnzca dardan bakldnda ahlki birlik bir kar-koca ,
bir ift, uzaktaki onlar olarak donar (darda hkm sren kar
lkllk yasasyla, anlam kayb olm adan onlarn, ifin iin
dekiler tarafndan bize tercm e edilm esi beklenir). Dardan
bak ahlki birlii nesnelletirir" ve bylece onu bir birim, ol
duu haliyle betim lenebilen, "kullanlabilen", onun gibi olan
tekilerle karlatrlabilen, llebilen ve deerlendirilebilen,
ynetilebilen bir ey haline getirir. Ama ahlki bir varlk olarak
benim bak am dan biz" yoktur, ift yoktur, ihtiyalar ve
haklaryla birey st bir kendilik yoktur. Sorum luluklarm , ze
nim, bana ve yalnzca bana em ir veren em irle - v e btn bunlar tetikleye Y zle- birlikte yalnzca ben varm. Olan her ey yap
tklarm dan ve yapm akla olduklarm dan kar. tekiyle beraber
liim yalnzca bana dayanr ve benim ya da tekinin yok olmas
ya da ekilm esi durum unda hayatta kalamaz. Bu yok olutan sonra
hayatta kalacak bir ey kalm az. A hlki bir birliin beraberlii
son derece savunm aszdr, tahayyl edilebilir herhangi bir dier
kolektiften daha savunm aszdr. Zayftr, krlgandr, srekli teh
likededir, lmn glgesi hibir zaman stnden eksik olmadan
tehlike iinde yaar - v e btn bunlarn nedeni bu birlikte benim
yerim in ya da tekinin yerinin doldurulam az oluudur. Be
raberliim izi ahlki klan tam da bu yerin doldurulam azldr ve
kendi kendini srdren ve kendi kendine yeterli olan be
raberliim iz ahlki yasa kurallarna ihtiya duym az. H er birimiz
yeri doldurulam az olduum uz iin, iim izden birinin eylemlerini
egoist ya da zgeci olarak snflandrm ann yolu yoktur. yi
ancak ktyle kartl iinde grlebilir -a m a hikim senin yeri
doldurulabilir olm ad, biri asndan iyi olann bir dieri a
sndan kt olabildii bir toplum da (hakiki toplum la tamamen
zt bir toplum da) nasl kalnabilir? Byle bir ahlki toplum da ,
ikilinin ahlki birliinde , sorum luluum llem ez ya da tatmin
edilem ez ve kendisini snrsz hisseder; bu koul altnda emrin oto
rite elde etm ek iin hibir sava ihtiyac yoktur, em ir olm ak iin bir
2. A S hestov A nthology. ed. B ernard M artin (Athens: O hio University Press,
19 70 ), ss. 3 1 3 ,3 1 1 .

139

tehdidin desteine gerek duymaz; kendisini bir em ir gibi ve her


zam an koulsuz bir em ir gibi hisseder.
Btn bunlar ncnn ortaya kyla deiir. O zaman ger
ek toplum belirir ve ahlki birliin zorunlu ve yeterli koulu
olan naif, ynetilm eyen ve ynetilm esi zor ahlki itki artk yetersiz
kalr.

A. NCNN YARATTII DEPREM YA DA


TOPLUMUN DOUU
Toplum sens stricto nc ile balar. Artk ncelik nce
olm ak anlam na gelir, daha iyi deil. Artk ben ve tekinin bo
zulm am , naif beraberlii ne bozulm am tr ne de naif. Artk bu
beraberlik hakknda sorulabilecek ve sorulan birok soru vardr.
Sorum luluk m itsizce snrlarn aratrr, em rin koulsuzluu ak
a yadsnr. Bocalayan ahlki itki duraklar ve talim atlar bekler.
Artk Herkes, Bazlar, Birou ve a rk a d a la ry la dolu bir dn
yada yayorum . B enzer bir ekilde, Farkllk. Say, Bilgi,- im di,
Snr, Zam an, Uzam , ayrca zgrlk, A d alet'v e A daletsizlik ve
kukusuz Doruluk ve Y anllk vardr. B unlar Toplum denen
oyunun bakarakterleridir ve hepsi benim ahlki (artk yalnzca
sezgisel) bilgeliim in eriem eyecei kadar uzaktadr, yapabile
ceim her eye kar bakla sahiptir, gszlm karsnda
gldr, lm llm karsnda lm szdr, gaflarm karsnda
bozulm am tr, bylece benim gaflarm yalnzca bana zarar verir.
Onlara deil. A rtk oyunda rol alan karakterler onlardr: Agnes
H ellerin anlam l bir ekilde belirttii gibi, Akl, akl yrtr, m u
hayyile tahayyl eder, sten ister ve Dil konuur (<die Sprache
spricht). K arakterler bylece resen aktrler haline gelirler. Do
arlar. Y aratclarndan bam sz olarak yaarlar...3 Ve btn bun
lar ncnn geliiyle olanakl, hatta kanlm az hale gelm itir;
yani ahlki birlik , doal boyutlarn ap toplum a dnnce.
nc de bir tekidir, ama ahlki oyunun, kendisinin bir oyun
D ar an lam da, (y.h.n.)
3. A gnes Heller, A P hilosophy o f H istory in F ra g m e n ts '(O x fo rd : B lackw ell,
1993), s. 85 .

140

olduunu bilm eden benim sorum luluum tarafndan sahnelendii


ve ynetildii birinci perdedc karlatm z teki deildir.
ncnn lekilii tam amen farkl bir tekiliktir. ki teki
farkl dnyalarda - h e r biri teki tekinin yrngesiyle a
km ayan kendi yrngesine sahip iki g ezeg en d e- yaarlar ve y
rngelerin deimesi durumunda hibiri hayatta kalamaz. ki teki"
birbiriyle sohbet etm ezler; biri konuursa, teki dinlem ez; teki
dinlese duyduklarn anlayam az. H er biri ancak teki bir adm te
deyse ya da daha iyisi darda kalrsa kendisini evinde his
sedebilir.4 nc olan tekiyle ancak gerek ahlk alann terk et
tiimizde ve baka bir dnyaya. Adaletin -a h l k n d e il- hkm
srd Toplum sal Dzen alanna girdiim izde karlaabiliriz.
Yine L evinastan bir alnt yaparsak,
bu Devletin, adaletin, politikann alandr. Adalet belli bir eitlik ve
lm biiminin. Devletin ve dolaysyla ayn zamanda politikann
yargsna gre belirlenmi bir dizi toplumsal kuraln mdahalesine
izin vermesiyle hayrseverlikten ayrlr. Benim ile teki arasndaki ili
ki artk nc iin, iki eil arasnda karar veren egemen bir yarg
iin yer brakmaldr.5
ncy, ahlki karlam ada karlatm z tekinden bu
kadar farkl klan, ncnn, ahlki tekinin yaknlndan ok
farkl olan uzakldr. G eorg Sim m cl6 kendi adlandrm asyla
nc enin sosyolojik anlam n deerlendirirken, iincniin
biricik ve yeni ufuklar aan roln, nc e dier ikisinden
4. M od ern ity a n d the H olocaust iinde (C am bridge: Polity Press, 1 9 89 ), ss. 1878, A lm anlarn ounun bilincinde olduu haliyle bizatihi Yahudi" -e v re n s e l o la
rak m ahkm edilen y a d a souk bir kaytszlkla e le alnan bir kategori olarak
Y a h u d i- im geleri ile im gesi inatla kategorik stereotipten etkilenm eyen Yahudi
kom u, kap kom usu Yahudi arasndaki artc, m a n t a m eydan okuyan aynm a n lam aya altm . S onuta iinde kiisel im gelerin oluturulduu yaknlkile-sorum luluk balam nn onlar "salt soyut" savlar hem en hem en geirm ez
olan kaln bir ahlki duvarla evrelediini ileri srdm , ikna edici y a da sinsi en
telektel stereotip va r olabilir, a m a uygulam a blgesi kiisel iliki alannn ba
lad ye rd e aniden biter. S o yu t b ir ka tegori o la rak teki", tandm "teki" ile
iletiim kuram az.
5. R oger-Pol Droit, Em m anuel Lvinas'la sylei, Le M onde, 2 H aziran 1992.
6 . B undan sonraki tm alntlar The S ociology o f G eorg S im m e t den alnm tr,
Ing. ev. ve der. Kurt H . W olff (G lencoe: Free Press. 1 9 50 ). ss. 14 5 -5 3 .

I4I

ylesine uzaktr ki, eyi de ayn ekilde ilgilendiren hibir ger


ek sosyolojik etkileim yoktur", diye aklam aktadr. " nc"
srekli olarak geride braklr, l" iindeki kiliyi" ya
knlatran her ey onu ayr tular. Tam da yaknln yitirilm esi
olarak adlandrlabilecek bu ayrm ann, bu paralam ann, kay
glarn bu ayrm asnn ncy biricik kaytsz nc ta r a f
rolyle kurduunu dnebiliriz. N esnellik olarak yansr ka
ytszlk. ncnn ve yalnzca ncnn bak asndan,
ahlki birlik bir grup, kendine ait bir yaam la donatlm ken
dilik, paralarnn toplam ndan daha byk olan bir btnlk ola
rak donar. Bylece ayn zam anda, (ahlki birliin iinde olduklar
halde biricik ve yeri doldurulam az olan) benlikler karlatrlabilir,
llebilir, kiisel olm ayan, istatistiksel olarak ortalam a olan ya
da norm atif sta n d a rtla fla deerlendirilebilir hale gelirler - v e
nc salam bir ekilde yarg, hakem, hkmleri veren ko
numuna yerleir. Ahlki benliklerin rasyonel olmayan itici kuv
vetlerine kar imdi nc, karlarn ve avantajlarn nesnel ltlerini koyabilir. Ahlki ilikinin asim etrisi tamamen yok olur,
partnerler artk eit, deitirilebilir ve yeri doldurulabilirdirler.
Yaptklarn aklam ak, iddialarla yzlem ek, kendilerine ait ol
mayan standartlara atfta bulunarak hakllklarn kantlam ak zo
rundadrlar. A rtk arazi norm lar, yasalar, etik kurallar ve adalet
mahkemeleri iin tem izlenm itir.
Ve arazinin zerine acilen inaat yapm ak gereklidir. ncnn
hediyesi olan nesnellik, ahlki partnerleri harekele geiren sevgiye
lmcl, en azndan potansiyel olarak yok edici darbeyi indjrmitir. D olaym oluturan nc bir e, elikili talepleri
duygusal niteliklerinden soyar , der Sim m el; am a ayn zam anda
sevgiyi hayal klavuzu olan gcnden yoksun brakr. Akl tutkunun d m an - ynelim bozukluu ve kaos olmamas iin m
dahale etm ek zorundadr. Akl, tutkunun ya da naifliin ku
rutulduu eylem lerin ex post facto' aklam alar dediim iz eydir.
Akl, tutkular yok olduunda ve bizi itecek bir g kalm adnda
nc yapacam z bize syleyeceini umut ettiim iz eydir. G ru
bun bekas tekinin hayatndan ve benim onu destekleyen so
rumluluumdan baka bir ey haline geldiinde, Ijiricik teki Bir G eriye dnk ileyi, sonradan yaplann ncekini d e kapsam as, (y.h.n.)

oun otelciliinde eridiinde, akl olm akszn yaayam ayz; artk


sz konusu olan m esele benim hayatm ile biroun hayat ara
sndadr. Biroun bekas ve benim kendi bekam iki farkl bekadr;
ben bir birey olabilirim , ama teki artk kategorik bir stereotipte
erimi olan bireyselliini kesin olarak kaybetm itir ve bylece
benim iin-varlm kendi kendimi korum a grevi ile grubun ko
runm asna ynelik ykm llm halinde blnm tr.
teki B irokla eridiinde, eriyen ilk ey Yzdr. teki(ler)
artk yzszdr(ler). O nlar kiilerdir (persona -m ask eler gibi
yz gizleyen, ortaya karm ayan maske anlam na gelir). Artk
yzlerle deil m askelerle uram aktaym (m askelerin snflar,
m askelerin/niform alarn beni gnderdii stereotipler). Kim inle il
gilendiim i ve sorum luluum un ne olmas gerektiini belirleyen
maskedir. H er tr m askenin anlam n renm ek ve ilikili yantlar
ezberlem ek zorundaym . Ama o zaman bile tam am en gvencede
olamam. M askeler yzler kadar gvenilir deildirler, karlp ta
klabilirler, ortaya kardklar lde (ya da daha fazlasn) giz
lerler. Ahlki drtnn masum, umutlu gveninin yerini be
lirsizliin asla yatm ayan endiesi almtr. ncnn geliiyle
birlikte d ef edilem ez bir hayalet olarak -n sezisi, dorulanm
mevcudiyetinden daha da rktc, dardaki gerek tehlikelerden
daha ktrm letirici o la n - sahtekrlk ortaya km tr. Ve ben bu
endieyle birlikle yaam ak zorundaym. Holansam da holanmasam da m askelere gvenm ek zorundaym -b a k a yolu yok.
Gven, endieden kurtulm ann yolu deil, endieyle birlikte ya
amann yoludur.
Birbirine tam amen zt iki dnceyi ele alalm: nce
Lpgstrupnki, sonra Shestovunki:
Karlkl olarak birbirimize gvenmemiz insan hayalnn bir ni
teliidir... Balangta birbirimizin dnyasna inanrz, balangta bir
birimize gveniriz... Gelgelelim. gvenmek kendini bir dierinin el
lerine teslim etmektir... Bu gvenin ve onunla birlikte gelen teslimi
yetin insan hayalnn temel bir paras olduu... gven istismar edil
diinde grlr.
Hono hamini lupus* en sarslmaz zdeyilerden biridir... Kom nsan insann kurdudur, nsan benzerinin dm andr, (y.h.n.)

143

yularmzn hepsinin iinde bir kurt olmasndan korkarz. Bir adam


kklemi gelenein dna kt her zaman. Bu adam kt niyetli,
yasalarn kstlamalar olmasayd bizi mahvederdi, diye dnrz.7
ki aklam a birbiriyle elim ekte, am a birbirini dlam a
makladr -m an t a inat, ayn anda ikisi de dorudur: Hayatm z e
likilerle doludur ve bu nedenle aresizce m phem kalm aya m ec
burdur. G veniriz ve gvenm eyiz; (bizi gvendiim iz biri iin
kolay av haline getirecek) gvenden ve gvensizlikten (srekli g
vensizlik yaam dayanlm az hale getirir) ayn derecede korkarz.
Kendi halim ize brakldm zda (kendi halim iz nedir?) gven ve
gvensizlik arasnda seim yapam ayz. Bu nedenle tekilerin g
venilir olduuna inanr, ayn zam anda da kuku duyarz ve bu bizi
srekli bir bilisel uyum suzluk durum una iter. K ayboluruz, ka
famz karr, savunm asz kalrz. Y ardm a ihtiya duyarz.
Toplum bu yardm n addr. Y abanclar etiinde, diye yazar
Stephen Toulm in, kurallara sayg her eydir ve takdir yetkisi ola
na azdr, oysa yaknlk etiinde takdir yetkisi her eydir, kat ku
rallarn nemi asgari dzeydedir .s Arlik takdir yetkisine bel balayam ayanlar kurallara iddetle ihtiya duyarlar. Toplum , kural
larn raflara dizildii, sakland ve elde edilebildii deponun addr.
Ne ki, iki depo var gibi grnm ekledir; biri m terilerin red
detmekte zorlanacaklar tekliflerde bulunur, dieri reddi yant ola
rak kabul etm ez. A yrca toplum , ahlki benlii zam an zaman, ipin
aslm adam destekledii gibi destekler -n o rm la r iptir, akl ise ip
imalats.

B. YAPI VE KARI-YAPI
Antropolojinin byk eserleri arasnda deeri en az bilinenlerden
birinde (ya da antropolojinin deeri bilinm em i eserlerinin en b
yklerinden birinde) V ictor W. Turner, beraber olanlarn (ya da biraraya gelenlerin) davrannn tevik edilm e, erevelenm e ve ko7. Knud E. Logstrup, The E thical Dem and, ing. ev. Theodor I. Jensen (Philadetphia: Fortress Press, 1971), ss. 8-9; A S he sto v Anthology, s. 70.
8. Jeffrey Blusteindan alnm tr, C are a n d C ontract: Taking the P erso n a l P oin l
o t IVevv{Oxford University Press. 1 9 9 1 ), s. 218.

144

ordinc edilm e biim lerine gre iki ayr beraberlik biimi ta


nmlamtr.
Sanki insani ilikinin yan yana duran ve mnavebeli iki byk mo
deli vardr. Birincisi, insanlar daha ok ve daha az diye ayran birok
deerlendirme tipine dayal, yaplanm, farkllam ve ounlukla hi
yerarik bir politik-yasal-ekonomik konumlar sistemi olarak toplum
modelidir. kincisi... yaplanmam ya da ilksel biimde yaplanm ve
grece farkllamam communitas olarak, topluluk olarak, halta ih
tiyar heyetinin genel otoritesine boyun een eil bireylerin konnyonu olarak toplum modelidir.
lk bakta T u m e rn toplum sal m odeller ifti, G esellschaft ve
G em einschaft arasndaki kutsanm idel-tipik ayrm n yeni bir ver
siyonu gibi grnm ektedir. Am a T nniesin tersine Turer, iki bi
imin tarihsel bir ardkln ve zam ansal dlaycln deil,
birlikle varolularn, birbirlerine girm elerini ve m navebelerini ve
hatta srekli ve dzenli bir birlii ima eder. T urner iki blml
modelini toplum -bilim sel folklorde banalletirilen kavramsal ift
len ayrm ak iin societas ve com m unitas'\m sz. etm eyi nerir
^ona gre bir birey ya da grup, toplumsal yapda bir m evkiden bir
dierine getiinde ya da tandnda, kat bir ekilde yaplanm
bir toplum da bile com m unitas dzenli bir ekilde aka ortaya
kar (T urnern tezinin gei ayinleri analizi tem elinde gelitirilen
ana fikri, toplum sal yapda toplum sal olarak tanm lanan bir mev
kiden bir dierine giden dolaysz bir yol olm addr; yolcular nce
societas asndan bir belirsizlik durum u, bir boluk, hibir yer
olan com m unitas'tan gem ek zorundadrlar). T urner kartl
bazen farkl bir ekilde, yap ile anti-yap arasndaki kartlk
olarak ifade etmitir: Com m unitasm durum u, normal zam anlarda
societasn hayatn destekleyen yapsal dzenlem elerin da
tlmas ya da ertelenm esi veya geici iptalidir.
Societas ve com m unitas durum lar hem en hemen her adan
birbirlerine zttr. Ancak baz ynler bizim konum uzla zellikle il
gilidir. Societas heterojenlii, statlerin farkllam as, terminoloji
sistemiyle nitelenirse, com m unitas hom ojenlii, eitlii, statnn
olmay, anonim liklc ne kar. Yukardaki farkllklar simgesel
PlONtfPmtHKKtfn Euk

145

olarak, diyelim bir larafla statyle ilikili ayrt edici giysi ile dier
tarafta niform a (ya da plaklk; kam u nnde soyunm ak antiyapsal bildirim lerin en etkilisidir) arasndaki; ya da cinsel fark
llklarn fazla ve az sim geletirilm esi arasndaki; veya kiisel g
rnm e zen gsterm e ile grnm n dikkate alm am a arasndaki
gz alc, arpc kartlklarda yansr. D ier bir deyile, conmunitas, societas' n kalba dkm ek ve ilem ek iin ok alt
eyi eritir. Buna karlk, societas, com m unitas iinde sv halde ve
biim siz halde bulunan kalba dker, biim lendirir ve katlatrr.
Turner iki durum un (ak ya da gizli) birarada varoluunu ge
nellikle ilevsel olarak aklar: Stat deitirenlerin societasta iki
yerleik ikamet arasndaki communitas' ta ksa bir sre konaklamalar
onlar zgl biimden soyulmu ve yine toplumsal olmakla birlikle
statnn kabul edilen tm biimlerinden mahrum olan ya da onlarn
altnda kalan bir duruma indirgenmi bir tr insaniprimo malerio' ha
line getirmek gibi toplumsal bir anlama sahiptir. Birey asndan so
nucu, stat merdiveninde daha yukarya kmak iin stat mer
diveninden daha aa inmektir.9
Bireyler ykselm ek iin kibirlerini krm ak-zorundadrlar; farkl
giysiler giyebilm ek iin daha nce giydikleri statye bal teberiyi
karm alar gerekir; ounlukla sistem ik yeniden retim in ngerekliliklerinin dikte ettii bu zorunluluk iki durum un bir arada
var olmasn ilevsel olarak vazgeilm ez klar. H ibir bilinli ta
sarm ima edilm ese bile, sistem ynetim inin ihtiyalar ikiliin
aklam as olarak ileri srlr. Bylece aklam ann mant
iinde dolam bal olarak, yap nn anti-yap zerindeki hkim
konumu yeniden teyit edilir: A klam ada anli-yap, yapnn
' Birincil m a lze m e , (y.h.n.)
9. Victor W . Turner, The R itu a l P rocess: S tru d u re a n d A nti-stru ctu re (Londra:
R outledge, 1 9 69 ), ss. 9 6 , 17 0. Bu alm an n sonunda Turner, bir ifte vic
danen her toplum a m usallat olm a olasln -g e li tirm e d e n - ele alm ve iki kar
t toplum sal m odel"e zm ni gnd erm elerle ifade etm itir. "Toplum sal yaam s
recinde, bir m odele uygun olan davran brne uygun olan davrantan u za k
lam a eilim indedir. A ncak nihai istek, yapsal rolleri oynarken bile com m unitas
deerlerine gre hareket etm ektir" (s. 177). A ncak tartm a boyunca Tu rn er iki
koulun iki ayr, analitik olarak kendi kendisine yeterli toplpm sal d zen lem e d u
rum lar ya da ayn d ereced e ayr iki teorik m odel olduunu savunur.
146

F ID A R K A /P o M m u tle rn K lik

hizmetisi olarak ortaya kar. levsel aklam alarn tahakkm


anlatlarnn - b ir yk olarak sylenen tah ak k m n- tesine ge
mesini nleyen, aklam a abasna giriilm eden nce efendi ile
kle rollerini datan varsaym larn veri olm asdr. Bu nedenle
konunun, bir kez daha bir kaynakla kartrlm am as iin, T u rn ern
analizinden ilevsellik temasnn karlm as gerekir.
T urnern analizinin, yeniden dnlm eyi ve gzden ge
irilm eyi gerektiren dier bir yn daha var: Byk lde bi
linsiz olarak, anti-yapy yap nn rntsnde dnm e, onu
baka bir yap, banda eksi iareti olan bir yap olarak ele alm a y
nnde bir eilim. Toplum un baka bir (zam ansal olarak s
nrlanm ) gereklii ya da toplumun bir paras olarak veya ana
litik bir model olarak anti-yap, toplum sal gerekliin bir
durum u olarak grlr. Yap ise (bir sre, srekli devam eden
ve hibir zaman tam am en tekrara dayal olm ayan bir kendi ken
dine yeniden retim etkinlii olduunu bildiim iz) am ac" a
sndan dnlr: Yani sabit bir durum , ulam aya ve srdrm eye
alt sabitlik asndan dnlr. Bu dnm e tarz, T u rn ern
dier alardan devrim ci olan anti-yap kefini lekeler ve yapsal
olmayan yapnn esas olarak duraan bir tablosu olarak tezahr
eder. Ahlki itkilerin eylem klavuzu olarak artk yeterli olmad
zam anda ve yerde insan beraberliine ulam ann analizinde kul
lanlabilmesi iin, T urn ern teorik grnden, yapnn yol at
bu dnn tortusu da karlm aldr.
Toplum un durum lar olarak dnm ek yerine iki toplumsal
sre olarak dnm enin; birini dierinin ilevsel bir eki olarak
dnm ek yerine her birini kendi iinde ve kendi ototelik' an
lamnda bir grng olarak dnm enin yararl olacan; iki s
recin de en iyi, insanlk durum unun gl olgular olarak ta
savvur edilebileceini, bylece yorum her iki srecin ileyi ekli
zerinde ve iin yaplm as srasnda yaratt biim ler zerinde yo
unlarken. N eden? ve N e iin? sorularnn gereksizleeceini ileri sryorum .
ki sre (her ikisi de G iddensm ltlerine gre yaplam a s
releridir) toplum sallam a ve toplum sallktr [socialty]. Toplum sal
uzam m etaforuna (imgelem i, batan itibaren m nhasr tahakkm
' Kendi kendini rm e, dokum a, (y.h.n.)

147

nnde eilerek, yap lehine bahse girer) alfta bulunarak, s


rasyla yukardan aaya ve aadan yukarya doru ilerleyen
srelerden sz edebiliriz. Ya da iki sre arasndaki fark, y
netim ve kendiliindenlik arasndaki fark olarak dnebiliriz.
Yine dier bir biim de, kartl, ahlkn yerine sylem sel ku
rallar koym ak ile ahlkn yerine estetii koym ak arasndaki kar
tlk olarak ifade edebiliriz. T oplum sallam a (en azndan m odem
toplum da) sylem sel olarak telfi edilm eye ak seim lerden olu
an, kazanlarn ve kayplarn rasyonel olarak hesaplanm asna in
dirgenen bir eylem ortam yaratm ay amalar. Toplum sallk biriciklii dzenliliin zerine ve yceyi rasyonelin zerine yerle
tirir, bu nedenle genellikle kurallara konukseverlik gsterm ez, ku
rallarn sylem sel telfisini sorunlu hale getirir ve eylem in arasal
anlam n iptal eder.
ki srecin amalar farkldr ve yalnzca birincisi (top
lum sallam a) aka ve kabul ederek kincisine kar bir ypratm a
sava iinde olduu halde, zaman zam an ak m cadeleye dn
en srekli bir rekabet iindedirler. S o relin iaret ettii gibi, eski
vahetin yerini kurnazlk alm a eilim indedir ve birok sosyolog
bunun gerek bir ilerlem e olduuna inanm aktadr.10 G erekten de
glnn dncelerini gl dnceler olarak ve uzun sreli zor
kullanm a ve alam ann tortularn tarihin yasalar olarak ele alan
birok (ounluu) sosyolog m odern a boyunca, yneticilerin
yannda yer alm a ve onlarn uyum ve dzene giden yolda ortaya
kan engellere ilikin kaygl dncelerini anlayp paylam a ei
liminde olm utur. Hem en hemen oybirliiyle, gelecein y
neticilere ait olduu onayland; gelecek, ynetilen bir toplum ola
cakt - v e bylece ilerlem e im gelem ine uym ayan anom aliler
sosyolojik dnya grnde yasal yerlerini alm ak iin bo yere m
cadele ettiler. Bu yer ancak a priori su sfatyla kabul edilebilirdi.

C. AHLK TKY RASYONELLN DIINA ATMAK


Toplum sallam a, kim liklerin baz dzenlem elerinin yeniden rc10. G eorges Sorel, R eflections on Violence, Ing. ev. T .E .-H u lm e (N ew York:
Collier, 1967), s. 191.

I48

tilm csini (idam esini) am alayan ynetilebilir (her zam an gsterip


adlandrlabilecek yneticiler tarafndan ynetilm ese bile) bir s
retir; pratikte deilse bile ideal hedefinde bir kolektivitenin her
bir yesine kim likler verm ekten ibarettir. Toplum sallam a s
nflandrm a ve farkllatrm ann vastasdr: A slnda, toplum sal d
zenin ynetilm esinin her eyden nce, bireysel olarak sahip olunan
ya da birey kategorileri iinde paylalan kim likler halinde bir
leen, toplumsa] olarak verilen haklarn ve grevlerin s
nflandrlm as ve fa rk lla trm a sn d a n ibaret olduu sylenebilir.
M odern toplum da, ilk bata snflandrlan, farkllatrlan ve ve
rilen belirtik kim likler deil, kim likler arasnda hareket etm e z
grlnn ya da -d ile rse n iz - kim likler arasnda seim yapm a z
grlnn deien dereceleriydi. Farkllam ann (eitsizliin)
esas boyutunu salayan, eitsiz bir ekilde datlan bu zgrlkt.
Nfusun grece kk bir ksm N ietzscheci stin sa n "-se e n
ler, kurallar koyanlar, kendi kendini yaratanlar, szcn dar an
lam nda bireyler, yani kendi kendine yeterli ve kendi kendini ge
litiren k en d ilik ler- kutbuna yaklar. Geri kalanlar, seim yapma
konusunda gvenilm eyenler, ahlki ehliyeti ve zgrl (ve
rilmise) kabul edilebilir bir ekilde kullanm a yetenei yadsnanlar
dier tarafta kalr. Stanley C ohenin zetledii g ib i11 - tarihilerin
betimledikleri byk disiplin, norm alletirm e, denetim , ayrm ve
gzetim projesi... hep snflandrm a projeleriydi . N fusun byk
ounluu ahlki kendine yeterliliin ve zynetim in dnda s
nflandrld . Seim yapm a arzular (bu arzular kendilerini his
settirirlerse), verilen kim likleri yok saym a ynndeki tek ya da bir
ka abalar, cezay hak eden ya da youn tedavi gerektiren veya
her ikisini de gerektiren davran olarak su haline getirilirdi.
Geriye kalanlar ok fazlayd ve eitli etik ehliyetsizlik ve
gvenilm ezlik kategorilerini ieriyordu. Aa rklar -g e ri, akl
ve zekdan yoksun, hem ilerisini dnm e yeteneksizlikleriyle o
cuksu hem de ksa m rl tutku patlam alarnda ortaya koyduklar
yabani fiziksel gleriyle tehlikeliydiler. Y oksullar ve m uhtalar
-ak lla deil karanlk itkilerle hareket ederler, agzldrler am a
idare ve ok alm ayla refahlarn artram azlar, tensel zevkler ko
layca grevlerini ihmal etm elerine neden olur, tutum suzdurlar ama
11. Stanley C ohen. V isions o f S ocial C ontrol: Crim e, P un ish m e n l a n d Classifica lion (C am bridge: Polity Press, 1 9 85 ), ss. 19 1-2 .

I49

baka insanlarn tutum luluklarnn m eyvelerini kskanrlar. K a


dnlar -erkeklerden daha fazla hayvanlk bahedilm i ya da yk
lenmi olduklar, srekli olarak duygular tarafndan saptrlm a ve
batan karlm a tehlikesi iinde olduklar i in - tutarl bir ekilde
akln sesini izleyem ezler. Bu kadar farkl insan snflarn bir
letiren, onlar seim yapanlar yerine seim nesneleri haline ve do
laysyla etik-slah edici-cezalandrc dncenin kayna ve he
defi haline getiren, hepsine isnat edilen ahlki ehliyetsizlik zel
liidir. V ar saylan (doru, olgun) ahlki yarg ehliyeti eksikli
i. bu insan snflarnn tm seim lerini zerk seim ler, kendi se
im leri, islenilm em i ve nceden tasarlanm am seim ler olmalar
kadaryla a priori kukulu hale getirir. Foucaullnun anlatt g
zetim . on dokuzuncu yzyln byk kapatm alar , ahlki olarak
uyuuk snflar hedefleyen toplum sallam a destekli etik yol gs
terici ilkesinin pratik ifadesinden baka bir ey deildi: yi dav
ranlarnn ancak derkli, zora dayal, dsal olarak uyarlan bir
davran olabilecei kural.
Beceriksiz ve tehlikeli snflar arasnda seim zgrl pra
tikte ya da esinde kendisini gsterdii her zam an, alternatif olarak
patolojikletirilm i (tbbiletirilm i) ya da su haline getirilmitir.
Aslnda ahlki ehliyetsizlik ile su davran arasndaki snr ta
mamen silinm iti: Sulular ahlki olarak kt olduklar iin iren
yollara bavuruyorlard - b u nedenle seim zgrlklerini e l
lerinden alm ak onlar kendi su ileme itkilerine kar korumann
ve nihayet onlar slah etm enin -y a n i etik em irlere itaati ka
falarna sokm ann- tek yoluydu. Clive Em sley sonu olarak o r
taya kan stratejiyi canl bir ekilde zetlem ektedir:
1750 ile 1900 arasndaki dnem boyunca, uzmanlarn ve eletirmen
lerin ou, dk cretler, yoksulluk ve su arasndaki tm ilikileri
yadsmaya altlar. Suun balca nedenleri ahlki zayflk, lks, ay
laklk, kt edebiyat, anababa ihmali ve eitimsizlik olarak sunuldu...
(Hapse allvlanlar] mahvolmann kaygan eiminde olduu ve bu ne
denle slah edilme ihtiyac duyduu dnlenlerdi -serkeler, aylak
lar. serseriler, hatta basite ayaktakmndan kiiler" olarak ta
nmlananlar.12
12. C live E m sley, C rim e a n d S ocie ty in E ngland, 1750-1900 (Londra: Longm an.
1 9 87 ), ss. 4 9 -5 0 , 2 0 2 .

I50

Sulam a ve hapsetm e kendi kendini gerekletiren kehanetler


gibi hareket ediyorlard. Sulular arasndaki farkllklar siliniyor ve
konud ilan ediliyordu; sulular hep ayn davrana yol aacak
koullara frlatlyor, te yandan lutuklularn, standartlar olan ve
onlarn yol gstericiliini benim seyen kiiler olarak davranm a
imknlar en aza indiriliyordu. Suu kitlenin yzszlnn ya
ratt kabul ediliyor ve sululara, balangtaki varsaym n do
ruluunu grnr bir ekilde glendirm ekten baka bir ey yap
mayan, farklar silen, tektip bir cezai balam iin zemin sala
nyordu. N ils C hristienin ada ceza uygulam as alm asnda
saptad gibi,
Sann toplumsal ortamn dikkate almama ynndeki politik bir
karar, bu zellikleri ceza karar asndan anlamsz hale getirmekten
ok daha fazlasn ierir. Ayn nedenle, sulu byk lde bir kii
olarak dlanr. Toplumsal ortamn, ocukluk hayallerini, -belki de
nullu gnlerden gelen bir prltyla karm- yenilgilerini, toplumsal
yaam, tekinin tam bir insan olarak alglanmas iin temel bir nem
tayan tm u kk eyleri ortaya karmann yarar yoktur.
Mahkm Etme Klavuzu ve onun balca sonucu olan Mahkm Etme
Tablosuyla su, Su Dzeyleri olarak, kiinin yaam da Kriminal
yk Noktalar olarak standartlatrlr ve ceza verme kararlar iki hat
ln birletii noktalarn bulunmasna indirgenir.13
M odern toplum u snflandrrken, ayrtrrken sulam a ku
kusuz kydakilerin grd m uam ele olarak kalr; ancak bu kydakiler yalnzca, toplum un byk ksm baaryla ilgili ka
tegorilere ayrldktan ve bylece dzenli bir btn haline
getirildikten sonra hibir kategoriye uym ayan m arjinaller de
ildir (ayn zam anda byle olm akla birlikte). Sulam a, hapsetme
13. Nils C hristie, C rim e C ontrol as Industry: Tow ards G ulags, W estern S tyle?
(Londra: R outledge, 1 9 93 ), s. 138. K iiliksizletirm e, y zszlk ve bireylikleri
ezm e rntleri, srekli olarak ulam aya allan a m a as la tam olarak ula
lam ayan idealler olarak m odern hapishanenin tepesinde asl durur. C e z a kufum larnn ilericilii en a zn d a n A B D 'de bu ideale yakn lkla llm ektedir. Chris
tie 1 M a ys 19 90 tarihli L os A ng e le s Times \an, tam am e n otom atiklem i ve
tutuklularn gardiyanlar y a d a dier tutuklularla hem en hem en hibir zam an yzy ze tem as kurm ayacaklar ekilde dzenlenm i olan en son teknolojiye sahip"
Pelican B ay H apishan esine ilikin tasviri aktarm aktad r (s. 86 ).

151

ve cezai uygulam a, m odern toplum un radikal ucuna itilm i ya da


-d a h a d o ru su - standartlarn oluturan ve ilerleme ynn b e
lirleyen ideal ufka yaklam denetim te k n i in in cisim lem eleri
olarak grlebilir. Bu yorum la, cezai uygulam a baka yerlerde za
yflatlan ve safl bozulan eilim lerin saf biimleri iinde gz
lemlenebilecei bir laboratuvar ilevi grebilir; her eyden nce
denetim ve dzen hapishane sistem inin ak szl hedefleridir - d i
er tm kayglar karsnda aka ncelik verilen ve dier, po
tansiyel olarak uyum az am alarn dayatt kstlam alardan kur
tarlm hedefleridir. Bu haliyle m odern toplum rencileri iin bir
laboratuvar ilevi grebilir; uygulam aclar iin de kesin olarak bir
laboratuvar ilevi grr. Stanley Cohen genel olarak cezai uy
gulam a eilim inin (buna tbbi, psikiyatrik, snai, eitsel uy
gulam ay ve byk kapatm a anda ie nesnelerini kapal, s
rekli olarak denetlenen bir m ekna kapatarak balayan tm dier
denetim uygulam alarn ekleyebiliriz), ierisini darnn istenm e
yen m erakl gzlerinden saklayan geirimsiz, duvarlardan balayp,
hem denetlenen" ve zgr alanlar birbirinden ayran duvarlar
hem de m ahkm lar ve zgr insanlar" arasndaki lark .ortadan
kaldrarak, uygulam alarn herkesin ilgili incelem esine ve kararl
kullanm na alm asna kadar uzandn ileri srm ektedir.14
Bu laboratuvarda toplum sal denetim in en yce ilkesi olarak
davrann dcrkliine verilen rol gzlem lenebilir. Eylem e
itliliinin tam am en yok edilm ese bile azaltld bir balam uz
manca tasarlam ann nem i vurgulanr. Seim zgrlnn ar
dndan normal olarak gelen rasgele yantlar yoktur; bunun yerine,
d uyar ile bedensel hareketler arasndaki ban m aksim um say
dam l sz konusudur; balam n tekbiim lilii davrann tekbiim liliine tercm e edilerek yantlarn m aksim um ngrlebilir
lii salanr. M odern toplum un dzenleyici ilkesinin sezgisel bir
ekilde davran m etodoloji ilkelerini izledii sylenebilir: En d
zenli toplum, bireyin m otivasyonlarnn kendine haslnn ey
lemleri zerindeki tm etkilerinden soyulduu bir toplum olacaktr;
aktrlerin dndklerinin ve hissettiklerinin nem tam ad bir
14. "Bir kurumun iine giden yol ak deildir... D na giden yol d a h a d a az ak
tr... kurum un ne ya d a n e re d e o lduu d a a k deildir" (C ohen, V isions o lS o c ia l
Control, s. 57).

toplum, nk dnceleri ve duygular ne olursa olsun, sonu de


im eyecektir. Toplum sal dzen, vatandalarnn ounun ou
zaman tekbiim li bir etik koda bal kalm alar ynndeki makul
bir beklentiye dayanacaksa, ncelikle, her zam an - a re siz c e - ki
isel, zaptolunm az, ngrlem ez olan ahlki itkilerin etkisini azalt
mak ya da yok etm ek iin nlem ler alnm aldr.
Dzeni korum ak, toplum u - u toplum sal etkileim ler a n - ya
plam halde tutmaktr.
Ontolojik olarak yap, olaylarn grece tekrara dayal, monoton
olmas anlam na gelir; epistem olojik olarak (bu nedenle) n
grlebilirlik anlam na gelir. Olaslklarn rasgele dalm ad,
baz olaylarn gereklem e ihtimalinin dierlerine gre yksek ol
duu bir mekn yaplanm olarak adlandryoruz. Toplum bu
anlam da yaplam tr"; rastlantsallk denizinde bir dzenlilik
adasdr. Bu istikrarsz dzenlilik ancak toplum sallam a bas
ksnn (enstantane bir resim de dondurulduunda toplum sal r
gtlenm e olarak betim lenen eyin siiresel boyutu) srekli, kalc
bir rn olarak var olabilir. Byk ya da kk, globai-oplum sal
ya da yerel ve ilevsel olarak spesifik olsun tm toplumsal r
gtlenm eler. birim lerinin davrann arasal ya da yo n la m sa l de
erlendirm e ltlerine tbi klm aktan ibarettirler. D aha da nem
lisi, tm dier ltleri, en nem lisi btnln yasam a otoritesini
atlayan standartlar gayri meru klm ak ve dlam ak ve bylece bi
rimlerin davrann toplum sal basnca uyum lu hale getirm ekten
ibarettir.
Bastrlm as gereken bu tr standartlar arasnda en yksek mevkiye ahlki drt -e n gze arpc ekilde zerk (dolaysyla r
gtlenm e asndan ngrlem ez ve dzene kar) davrann kay
n a - sahiptir. D aha nce ileri srdm z gibi, ahlki davrann
zerklii kesin ve indirgenem ezdir: A hlk kendi dnda hibir
am aca hizmet etm edii ve kendi dnda hibir eyle ilikiye gir
medii iin tm kodlam a giriim lerinden kurtulur. A hlki davran
yalnzca tekinin bir yz olarak varlyla tetiklenir: Yani gc o l
mayan bir otoritenin. teki, cezalandrm a tehdidinde bulunmadan
ve dl vaat etm eden talep eder. teki bana hibir ey yapam az.
beni ne cezalandrabilir ne de dllendirebilir; lam da tekinin bu
zayfl benim gcm , hareket etme kabiliyetim i sorum luluk ola

rak aa karr. Ahlki eylem bu sorum luluun ardndan gelendir.


Yaptrm korkusu ya da dl vaadiyle tetiklenen eylem in tersine,
baar getirm ez ve hayatta kalm aya yardm c olmaz. A m asz ol
duu iin, derke dayal yasam a ya da sylem sel kefaret" ih
tim allerinden uzak durur; conatus essen d i'ye* sar kalr -bylece
rasyonel kar yargsndan ve hesaplanm kendini korum a
dnden, oradaki dnyaya, bam llk ve derk dnyasna giden
ikiz kprlerden uzak durur. tekinin yz (anm sadm z gibi
Lcvinas bu konuda srar eder) var olm a abasna getirilen bir s
nrdr. Bu nedenle nihai zgrlk sunar; Tm derk kaynaklarna
kar, tm bam llklara kar, doann varlktaki kalclna kar
zgrlk. Byle bir zgrlkle kar karya kalan toplum si
lahszlanr; dzen arlar sar kulaklara ulamaz, akln tezleri an
lalmaz, cezalandrm a tehditleri korkutm am aya balar.
rgtlenm enin ahlki davrann bu zerkliine verdii yant
arasal ve yordam sal rasyonalliklerin derkliliidir. Yasa ve kar,
ahlki drtnn arm aann ve yaptrm szln yerinden eder ve
onun yerini alr: A ktrlerden davranlarn, onaylanm am ala ya
da davran kurallaryla tanm lanan aklla gerekelendirm eleri is
tenir. Ancak bu ekilde dnlen ve savunulan ya da bu ekilde
anlatlm aya uygun olan eylem ler, yani rasyonel eylem ler; aktrleri
toplum sal aktrler sfatyla tanm layan zellikler olarak ilev gren
eylem ler gerek toplum sal eylem ler snfna kabul edilirler. Ayn
nedenle, am aca uygunluk ya da yordam sal disiplin ltlerine uy
mayan eylem lerin toplum sal olm ad, irrasyonel -v e kiise l- ol
duu dan edilir. rgtlenm enin slubuyla toplum sallatrm a ey
lemi. kanlm az bir sonu olarak ahlkn kiiselletirilm esini
ierir.
Dolaysyla tm toplum sal rgtlenm elerin amac ahlki itkinin
ykc ve dzen bozucu etkisini ntralize etm ektir. Bu bir dizi ta
mam layc dzenlem eyle salanr: (1) Eylemin iki kutbu arasnda
- yapm a" ve m aruz kalm a- arasnda yaknlk deil, bir mesafe
olmasn salayarak; ayn nedenle, eylem in alc ucunda olanlar ak
trlerin ahlki itkilerinin eriem eyecei bir yerde tutulurlar; (2)
baz tekileri ahlki sorum luluun potansiyel nesneleri, po
tansiyel yzler snfnn dnda tutmak; (3) eylem in dier insan
' Lat. V a r olm a abas, (y.h.n.)

154

hedeflerini ilevsel olarak zgl zelliklerin toplam halinde sak


lamak ve bu zellikleri ayr tutmak -b y lecc ayr ayr kalem ler
den yz yeniden bir araya getirm e frsat ortaya km az ve her
eylem iin belirlenen grev ahlki deerlendirm eden m uaf tu
tulabilir.
Bu dzenlem eler sayesinde, rgtlenm e ahlksz davran des
teklemez. Baz eletirm enlerin sulam alarnda olduu gibi k
tle destek sunm az; am a kendi kendinin reklm iin yazlan se
naryolarn tersine, iyilii de desteklem ez. Y alnzca toplumsal
eylemi ahlki olarak adioforik klar (adiaforon terimi ecclesiann
diline aittir; zgn olarak Kilise tarafndan nem siz - n e marifet ne
de g n a h - olduu ilan edilen ve dolaysyla hibir dayanak, hibir
resmi onay ya da yasaklam a gerektirm eyen bir inan ya da det an
lamna gelm ekledir): Ne iyidir ne ktdr, teknik (am a ynelimli
ya da yordam sal) ltlerle llebilir, am a ahlki ltlerle deil.
A yr nedenle. teki iin duyulan ahlki sorum luluu, var olm a a
bas zerindeki snr oluturm a biim indeki zgn rol asndan
etkisiz klar. (M odern an eiinde toplum sal rgtlenm eyi ilk
nce bir tasarm ve rasyonel iyiletirm e meselesi olarak alglayan
toplum felsefecilerinin, lam da rgtlenm enin bu niteliini, tek tek
erkeklerin ve kadnlarn lm lln aan ve toplum sal konudlk halinde kiiselletiren nsann lm szl olarak teorize ettiklerini ileri srm ek ekici grnyor.)
Toplum sal rgtlenm enin etiini" oluturan ve ayn zamanda
ahlki olarak toplum sal eylem i adiaforize eden bu dzenlem eleri
adm adm izleyelim .
Eylemin ahlki snrlarn erim ini aan etkilerinin ortadan kal
drlm asyla balarsak: K endilerini faillik durum u 15 iinde bulan
ve bir dizi dolaym nedeniyle hem eylem zincirinin ama bilinci
kaynaklarndan hem de eylem in nihai etkilerinden kopan16 ak
15. Faillik durum u" (S tanley M ilgram 'n ortaya att terim , bkz. O bedience to
A uthority: A n E xperim ental View (Londra: Tavistock, 1 9 74 ), s. 133) so
rumluluun aktrden u z a a kayd, aktrn baka birinin isteklerini yerine g e
tirdii bir durum u belirtir. Durum un faillik durum u olarak tan m lanm as, aktrn
bak asndan derklidir ve aktrn otoritenin faili olarak tanm landn b e
lirtir.
16. D olaym l eylem " (terim John Lachs tarafndan o rtaya atlm tr, bkz. R es
ponsibility a n d the In dividu a l in M odern S ociety (Brighton: H arvester, 1981), ss.
12-13, 5 7 -8 ), aktr ile eylem inin nihai etkileri arasnd a snrsz sayda "aracnn

I55

trler, kendi katklarnn hizm et etm eye ynelik olduu amalar


dnm e frsatna pek az sahip olurlar ve ok daha seyrek olarak fi
illerinin sonularyla dorudan doruya yz yze gelirler. Daha da
nem lisi, bu sonularla karlasalar bile, onlar gerekten de kendi
fiillerinin sonular olarak kavram alar zor olacaktr. Her ey he
saba katldnda, -n ih a i sonulara katkda bulunan tm dier i
lerle karlatrldnda kk ve nem siz o la n - kendi ilerinin
ahlki olarak konuyla ilgili olduunu alglam alar pek m uhtemel
deildir. H er eylem hem dolaynd olduu hem de sadece dolaym
oluturucu olduu iin, kantlarn, kendisi ahlki olarak yansz olan
bir edim in beklenm edik ya da am alanm ayan rn (ya da
daha iyisi yan rn" ya da yan etkisi) olarak, etik baarsz
lktan ok akln bir hatas olarak aklanm as yoluyla nedensel ba
kukusu ikna edici bir ekilde yok edilir. Baka bir deyile r
gtlenm e, ahlki sorum luluu havada asl tutm aya ynelik bir m a
kine olarak tanm lanabilir. H erkesin nihai etkiye katks, kesin bir
neden olm a rol yle dursun nedensel bir ilev atfedilem eyecek
kadar kk ya da ksm i olduundan tr, havada kalan so
rum luluk zel olarak kim seye ait deildir. Sorum luluun par
alanm as ve kalanlarn datlm as yapsal dzlem de Hannah
A rendtin dokunakl bir ekilde H ikim senin hkim iyeti olarak
tanm lad eyle sonulanr; bireysel dzlem de ahlki zne olarak
aktr, verilen grev ile yordam sal kurallarn ikili iktidaryla kar
latnda konum a yeteneinden yoksun ve savunm asz brakr.
Faillik durum unun nem li bir m antksal sonucu, aktrlerin
ahlki kapasitesinin nce paralanm ve sonra koordine edilm i
kolektif eylem in nihai insani hedeflerinden gvenilir bir uzakla
atlm olm akla birlikte tam am en yok olm am asdr; artk daha
uygun bir yne kanalize edilebilir -ey lem zincirinin dier ye
lerine, benzer bir faillik durum unda olan insanlara, aktrn y a
knndaki araclara ynelir. Artk aktr ahlki bir benlik olarak
onlarn iyilik ve ktlklerinden sorum ludur. Aktrn artk ko
lektif abann genel am acna ve sonucuna m dahale etmesi nm evcudiyetine iaret eder; paras (am a ya ln zca paras) olduum uz eylem in
g e r ek so nularna ilikin cehaletim iz ''byk lde kendim iz ile edim ler a ra
sndaki araclar zincirinin uzunluunun bir lsdr". Sonu olarak, sradan bir
aktr asndan eylem lerim izin uzun erimli etkileriyle sefaletin ortaya kna
nasl katkda bulunduunu" grm ek son d e re ce gtr.

156

lencn ahlki kapasitesi tam da bu abann etkililiinin hizmetine


sunulm utur: Bu yalnzca dostlara, silah arkadalarna sadakati
ahlki uygunluun esas ls haline getirir ve bylece ibirliinin
uzak etkilerine ilikin olarak ortaya kabilecek vicdan azabn bas
trarak herkesin eldeki greve balln artrr, disiplini ve i
birlii yapm a gnlln glendirir.
kinci dzenlem eyi en iyi, yzn silinm esi (gayri insaniletirmeye karlk gelen bir sre) olarak tanm layabiliriz. Eylemin
alc ucundaki hedefleri ahlki zne kapasitesinin yadsnd bir
konum a atm ak ve bylece eylem in am alarna ve etkilerine kar
ahlki bir itirazda bulunm alarn engellem ekten ibarettir. Dier bir
deyile, eylem in hedefleri, aktrle potansiyel olarak yzler ola
rak karlaabilen varlklar snfndan karlr. Bu am ala kul
lanlan aralar ok eitlidir. lan edilen dm ann aka ahlki
korumadan m uaf tutulm asndan balar, sadece teknik, arasal de
erleri asndan deerlendirilebilen eylem kaynaklar arasndan
seilm i gruplarn snflandrlm asndan geer ve yzn grlebilir
hale gelebildii ve ahlki bir talep olarak gze arpabildii rutin
insani karlam adan yabancnn karlm asna kadar varr. Her du
rumda. teki iin duyulan ahlki sorum luluun snrlayc etkisi
askya alnr ve etkisiz klnr.
nc dzenlem e eylemin nesnesini, (potansiyel) ahlki bir
benlik olarak yok eder. N esne, zelliklerine ayrtrlr; ahlki z
nenin btnl, kim seye ahlki znellik kazandrm ayacak par
alar ya da nitelikler derlem esine indirgenir. Daha sonra eylem ler,
ahlki olarak anlaml etkileri olan karlam a annn etrafndan do
laarak ya da bu andan tam am en kanarak, kiilerin kendilerinden
ok kiilerin zgl zelliklerini hedefler. zellikler, ilemin me
todolojisinden dolay, balangta soyutlandklar btnlkl kiileriden tam am en uzaklam olan istatistiksel olarak ilenmi
hesaplam a birim leridirler. (M antk pozitivizm tarafndan des
teklenen felsefi indirgem ecilik koyutunda dile getirilenin top
lumsal rgtlenm enin bu gereklii olduu tahmin edilebilir: P
kendiliinin x, y ve z kendiliklerine indirgenebileceinin ka
ntlanm as, P nin x, y ve z nin toplam ndan baka bir ey ol
mad karsam asn gerektirir. K ukusuz ahlki beyanlarn an
lamll , m antk pozitivisl indirgemeci hevesin ilk kurbanlar
157

arasndayd.) K saca, hedefi dikkatle belirlenen eylem in btnsel


benlikler olarak insan hedefler zerindeki etkisi gr alan dnda
braklr ve am acn bir paras olm adklar iin ahlki de
erlendirm eden m uaf tutulurlar. (Yine, aktrn gr alan iinde
beliren tek btn kiiler, aktrn silah ark ad alarad r ve ak
trn ahlki itkileri onlar zerinde odaklanr.)
Birlikte ele alndnda bu dzenlem e, toplum sal rgtlen
menin insani ahlki itkilerin dayatt kstlam alardan byk l
de kurtulm asn salar. (Genellikle rgtlenmeyi ahlki bir
likken ayran ve ahlki bir birliin yerine getirem eyecei amalar
belirlem esine izin veren bu kurtulutur; gerekten de am al eylem
ancak toplum sal rgtlenm enin erevesi iinde olanakl hale
gelir.) Ayrca ahlki kendine yeterliliin m enzili dna uzanan
geni toplumsal mekn da organize ederler. rgtlenm enin iki
ynl etkisi mekn yaplam hale getirm ektir; Dzenli, dz
gn, hesaplanm aya uygun, eylem lerin getirebilecei sonularn n
grlm esine izin veren. Bu m ekn iinde eylemi ynlendiren, ras
yonel olm ayan, kararsz ve denetim siz ahlki itki deil, rasyonel
hesaplam adr.
Yukardaki dzenlem elerin genel etkisi, bu olgu her durum da
apak olm am akla birlikte, eylem in derkliliidir. Eylem bir r
gtlenm enin form elletirilm i erevesi iinde, sorum luluun
resmi olarak onaylanm bir ekilde havada kald ve balca be
lirleyenler (ya da en azndan arka plandaki faktrler) olarak em ir
ve zorun kullanld bir durum da yrtld zam an, eylem in derke dayal yaps aktr. Em ir, klk deitirm i olarak, uzm an
lar -balayc (doru, etkili, gvenilir) beyanlarda bulunm a oto
ritesi toplumsal olarak verilm i rolleri oynayan k iile r- tarafndan
verilen t biim inde ortaya ktnda daha az grnr ya da hi
grnm ez. Bu t m teri tarafndan zor uygulam a gc ol
mayan uzm anlardan satn alndnda derkin saptanm as daha
da gtr: Ticari m uam elede tezahr eden tketici zgrl ve
mterinin daha sonra satn alnan talim at uygulam a ya da gz ard
etme zgrl, dn m terinin durum unun baka biri ta
rafndan tanm lanm asnn, baka birinin m terinin mutluluuna
ilikin grnn ve baka birinin doruyu yanlktan, uygunu uy
gunsuzdan ayrm a ltlerinin rn olduu olgusunu etkili bir e
158

kilde saklar. H er eyden nce, muamelenin ticari yaps, ileyii


hakknda m terilerin pek az bilgi, daha da az kontrol sahibi ol
duklar, m terinin yol gstericilik iin yneldii adresi seen top
lumsal bir m ekanizm ann varln; baka birinin aklam alarna
bavurm a, onu gven duyulabilecek kurum larn listesini verdiine
inanlan uzm anlarca retilen San Sayfalarda ad geen ad
reslerde aram a itkisini veren derke dayal bir m ekanizm ann var
ln gizler. Bir rgtlenm edeki bir alana patronun em irlerine
itaat karlnda para dendii dorudur, bir pazar m terisi ise
itaat gsterebilecei uzman em rine karlk kendisi para der. G el
g eld im , bunun dnda uzm anlarn tleri, eylem i aktrn ahlki
sorum luluundan kurtarm a ve onu derke dayal bir ekilde kont
rol edilen kazan ve arasal etkililik standartlarna tbi klma a
sndan patronlarn em rinden ok farkl deildir.

D. AHLK TKY ESTETK DINA ATMAK


Ahlki benliklerin ahlki kapasitelerinin gasp edilm esinin dier bi
imi, ilkinin hem en hemen tam tersidir. Toplum sallam a, harekete
gemeden nce ulalacak durumu ngryor ve hareket iin
deyken onu izliyor ve yeniden yorum luyorsa, toplum salln hibir
yn yoktur, nereye gittiini de bilmez. Toplum sallam a, her
zaman henz olm ad zam anda am alanarak zam an iinde iziliyorsa, toplum sallk, dourduu biim ler ne kadar uzun srerse
srsn tamamen im diki zam anda yaar. Toplum sallam a, yarnn
hedeflerine ulam ak iin diinn kazanmalarna dayanan km latif
bir srese, toplum sallk dzdr, yer deitirm eksizin, her an ye
niden balayarak, hep ayn dzeyde kalr; toplum sallam ann ter
sine, biyografisi yoktur ve tarihi yapm aklan ok kesintiye u
ratr. Toplum sallam a att her adm la henz ak olan seenek
lerin saysn azaltyorsa, yaayan olanaklar toplum salln pat
lamasyla birlikte oalr ve l olanlar yeniden canlanr. Top
lumsallama analiz edilebilir, aam alara ve kurucu hareketlere,
ksmi perform anslara ve tam am layc ilevlere ayrlabilirken, top
lumsallk bir blok gibi kesilir ve ancak btnl iinde kendisi
159

kalr. Toplum sallam a giri, gelim e ve sonucuyla anlam l, ifade


edilm i anlatnn paradigm as olarak ilev gryorsa, toplum sallk
patladnda grltldr, am a kkensel hakikati iinde bildirilem ez ve yeniden sze dklem ez. Bilinli olarak ya da geriye
dnk olarak iyice incelendiinde, toplum sallam a bir am acn ara
cdr ya da yle grnr. Toplum salln hibir hedefi yoktur, ken
disi dnda hibir eyin arac deildir; toplum salln yalnzca ka
slm alar ve patlam alar halinde ara sra yaam asnn nedeni belki de
budur; am acna, patlad an ular.
En arpc farkllk toplum sallam ann amall ile top
lumsalln kaytszl arasndaki farkllktr. Toplum sallam a ken
disi dnda bir am a olm adnda anlam szdr, att her adm a bu
am a anlam verir. Toplum sallam ann hesaplanm bir sre ol
masna. atlacak ya da atlm ayacak adm larn greceli deerinin
karlatrlm asna, kazanlarn kayplara kar deerlendirilm esine,
baar ile baarszln ayrt edilm esine, para deerinin , per
form anslarn etkililik derecelerinin hesaplanm asna izin veren bu
amacn varldr: Belli bir dzenin kurulm as ya da korunm as,
belli bir durum a ulalm as. Gelgelelim , toplumsalln te
zahrlerini lm enin ve deerlendirm enin hibir slandart yoktur,
nk toplum sallk hibir eye ulam aya alm az ve maliyeti
ancak tam am en bittiinde hesaplanabilir, oysa kazanlar top
lumsalln enerjisi biter bitm ez dalr. Toplum sallk aralar ve
am alar asndan dnlem eyecei iin -W e b c r'in standartla
ry la - rasyonel eylem ler ailesine girmez.
Toplum sallk, u kar-yapsal yaplam a, estetik bir grng
dr: Kaytsz, am asz ve ototeliktir (yani, amac kendisidir). Tek
varlk biim i duygularn anlk olarak ezam anllalrlm asdr. D uy
gular paylalr am a ifade edilm eden nce ve dile getirilm ek yerine
paylalr: Paylam ann kendisi paylalan duygular arasnda en
nde g e lir-t m dier duygularn nne geen, dier duygularn in
celenm esine yer ya da zaman brakm ayan, duygularn en kar ko
nulmazdr. Aksi halde dolam bal olan, sonsuz bir ekilde kendi
kendini inceleme, ifade yetersizlii, szcklerin yetersizlii ac
larndan geen koordinasyona giden yol anszn ksalr. n ha
zrlklar gereksizdir: Paylam a im di, burada, tam nmzdedir.
Birinden bir tekine giden yol eskiden uzundu; jmdi biz, yani
ben"in oulundan baka bir ey olmayan biz evreninde artk
16(1

hibir mesafe, hibir gedik ve delik kalm am tr; hibir kprnn


kurulm asna ihtiya yoktur.
Yaknlk? Belki, am a ikilinin ahlki birliinde karlatm z
yaknlktan ok farkl trde bir yaknlk. Evet, ahlki yaknlk gibi
bu yaknlk da haklar, ykm llkler, szlem eler ya da yasal hak
lar bilm ez ve iitm ez. Ahlki yaknlk gibi o da akl yrtm eye yer
verm ez ve kendisini aklam a ve m azur gsterm e taleplerini an
lam ayacaktr. A hlki yaknlk gibi, bu duygusal eriyip kaynam a
yaknl da varlktan nce"dir -b ilg id en , savdan, anlam adan,
m utabakattan nce. A m a benzerlik burada sona erer. Ahlki ya
knlk Yzn yaknldr. Estetik yaknlk ise kalabaln ya
knldr ve kalabaln anlam yzszlktr.
Yz tekinin tekiliidir ve ahlk bu tekilik iin duyulan so
rum luluktur. K alabalk tekiliin boulm asdr, farklln ortadan
kaldrlm as, tekindeki tekiliin yok olm asdr. Ahlki so
rum luluk farkllktan beslenir. K alabalk benzerlikle yaar. Ka
labalk yaplar, snflam alar, statleri ve rolleriyle toplum u askya
alr ve bir yana iler. A m a ayn zam anda, bir sre iin ahlk m ah
veder. K alabalkta olm ak iin olmak deildir. Yannda olmaktr.
H atta belki de bu bile deildir: Yalnzca iinde olm aktr.
M esafenin stesinden gelm ek (daha da iyisi, yaknln bir m e
safe iinde dalm asna izin verm em ek) etin bir mcadeledir,
ahlki benliin hi sona erm eyen ilesidir. K alabalk, mesafeyi
aba gsterm eden ve hemen tam amen yok eder. Elias C anelti'nin
dedii gibi - te k bir y k boaltm a edimiyle.
Kalabalk iindeki en nemli olay yk boaltmadr. Bundan nce ka
labalk gerekte yoktur, onu yaralan yk boaltmadr. Bu. kalabala
ait olan herkesin farkllklarndan kurtulduu ve kendisini eit his
settii andr.
nsan gvenli ve iyi tanmlanm bir noktada tek bana durur, her
jesti tekileri bir mesafede tutma hakkn ifade eder... Bildiimiz ka
daryla tm yaam mesafeler iinde geer -kendisini ve mlklerini ka
patt ev. sahip olduu konumlar, arzu ettii m evki- btn bunlar
mesafe yaratmaya, mesafeleri dorulamaya ve geniletmeye yarar...
Hikimse baka birinin yaknna gelemez, yksekliine ulaamaz...
nsanlar ancak bir arada kendilerini mesafe yklerinden kurtarrlar,
kalabalk iinde olan tam da budur... ve muazzam bir rahatlama duyI I l N / h a m i K e t n E lik

161

gusu hissedilir. nsanlar kimsenin baka birinden daha byk ya da


daha iyi olmad bu kutsal ann hatrna kalabalk haline gelirler.17
K alabaln ani toplum sall toplum sallam ann yapsna kar
bir yapdr. Tek bir grkem li yk boaltm a annda yllar (belki de
yzyllar) sren sabrl em ei geersiz klar. K endisine ait hibir
yaps yoktur. Henz patlam asna neden olduu yapnn - toplumun bildii tek y ap n n - enkaz iinde dncelere dalar. Yap ve
tarih birlikte gelir ve birlikte y ok olur, kalabaln ise hibir tarihi
yoktur -y aln zca kolektif olarak yaanan imdiki zam an vardr.18
K alabalk bir kez bir araya gelince ulalacak her eye ular. K a
labalk kendisini baka bir dnyann im geleriyle sarho edebilir,
am a bu imgeyi bir ama, bir grev, yaplm as gereken bir i olarak
belirlem ez (bir kalabalk olarak, zaten i yapam az); bylece
kendi geleceini iptal eder.
Son durum kalabaln doutan gelen lanetine katkda bu
lunabilir: Doasnda bulunan krlganl. kinci bir kez d
nldnde -b e lk i de her eye ram en bir lanet deildir: G e
icilik olm asa, gem ii unutm asa ve gelecee omuz silkm ese,
im diki an zam andlatrm asa- byk basitletirm e, kalabaln
esas batan karcl uygulanabilir olm ayacakt.. Yine de, k a
labalk krlgan ve ksa m rldr: G rkem li anlar, abuk geen
anlardr. Yap askya alnr, paralanm az. Kalabalk, yapya v e
rilm i devam szlk iznidir, am a bu izin bitliinde dnlecek tek yer
yapdr.
Toplum sallam a ncnn dnyasna, ahlki birliin d
ndaki dnyaya gvenli bir gei salam tr. Kalabaln patlayc
toplum sall dier bir gei, ok daha az gvenli olm akla birlikte
17. Elias C anetti, Crow ds a n d Pow er, ng. ev . C arol S tew art ( Harm ondsw orth :
Penguin, 1 9 73 ), ss. 18 -19 . insan yaratt m esafelerd e talar ve kararr', der
C anetti. M e safeler "birlikte olm a"nn scaklyla eridii zam a n insan ca n la n r ve
h a yata dner. Dionisosu kalab alkta, Dinonisosu cm bler arasnd a, kle,
zgr bir insan olarak o rtaya kar; insanlar ara sn a zorunluluun ya d a d e s
potizm in diktii sert, dm an duvarlarn hepsi yklr" (Friedrich N ietzsche, The
Birth o f Tragedy, ing. ev. Francis Golffing (N ew York: Doubleday, 1956), s. 2 3 ).
18. M ichel M affesoli, Jeux de M asqu es: Postm odern Tribalism", ing. ev . C h a r
les R. Foulkes, D esign issu e s iinde, cilt 4, no 1-2 (1 9 8 8 ), s. 146. M affesoli bu
zellii spesifik olarak p o stm o d e rn eni kabilecilik" grngsne balar. G el
gelelim , tarihsel zam an n iptal edilm esi, kalabalk grngsnn evrensel bir
zelliidir; yalnzca g ze arpm as gerekten postmodern" olarak dnlebilir.
I6 2

F I I A R K A /P ostm tK er E tik

daha heyecanl bir gei salar. Toplum sallam a, orada, dardaki


geni dnyay, ezberlenecek ve ilaat edilecek norm lar ve kurallar
araclyla iinde yaanabilir hale getirm itir. Toplum salln a
bucak yaratt dnyada, kstlayc norm lar ve kurallar yoktur
-y aln zc a yakndaki dier elleri tutm a um uduyla uzatlm eller
vardr. Onun iinde hepim iz beraberiz. N orm lar farkllatrr;
norm suzluk farkllklar yok eder. Kalabalkta, hepim iz birbirimize
benzeriz. e birlikte balarz, birlikte dans ederiz, birlikte yum
ruklarz, birlikte yanarz, birlikle ldrrz - son tahlilde en
nemli ey duygusal ortam da ykanm am zdr.1'' N e yaplm as ge
rektii artk bir sorm deildir. H edef tam am en aktr -kristal
netliindedir, evredeki herkesin gzlerinden, jestlerinden ve ha
reketlerinden okunabilir. Yalnzca brlerinin yaptn yapn. On
larn yapt m akul, yararl, gzel ya da doru olduu iin ya da
byle syledikleri veya siz byle dndnz iin deil -y a l
nzca onlar yaptklar iin. Bir an nce ok ac verici bir ekilde
ayr ve yabanc olan birbirine yaptrm a - v e bunu yalnzca y
zn buruturarak, b ir jestle, bir lkla y a p m a - ihtimali vardr.
Toplum sallam a ahlki sorum luluun yerine yordam sal norm
lara uym a zorunluluunu getirirken, kalabalkta sorum luluk sorusu
asla-ortaya kmaz. K alabalk, kararn olm am as ve belirsizliin ol
mamas konforunu salar her ey. H ibir ey balam adan nce ka
rarlatrlm tr her ey. Toplum sallam a, sorum luluu karar ve
ricinin gndem inden karr. K alabaln toplum sall, sorum lulu
u gndem ve karar alm ayla birlikte atar.
Ahlk asndan iki sonu hemen hem en ayndr. D erk (ku
rallarn ya da kalabalklarn derklilii) ahlki benliin zerk
liinin yerini alr. Ne yap ne kar-yap. ne toplum un top
lum sallamas ne kalabaln toplum sall ahlki bamszl
tolere edebilir. kisi de itaati ister ve alr -b iri tasarlayarak, dieri
doas gerei. K alabaln birlikteliinde kaynaan akl da (en
azndan bu ad hak eden bir akl: Toplum un, gcn yardm na da
yanan yasalarnda cisim leen akl) tutku da benliin ahlki ol
masna yardm etm ez: O nlar ister istemez, benliin, ahlk iin yeri
olmayan geni, yabanc dnyada hayatta kalm asna yardm ederler.
19. M ichel M affesoli, T h e Ethics of Aesthetics', ing. e v . Roy Boyne, Theory.
C ulture a n d Society, cilt 8 (1 9 9 1 ). s. 11.

I63

E. YAPININ VE KARI-YAPININ DOAL TARH


ki sre, iki ilke. A m alar farkldr - y a da size ve bana, m o
dernlere yle grnr: Birinin zene bezene kurduu ve dikkatle
koruduu eye dieri saldrr ve para para eder. A m a yine de biri
olm adan dieri zor yaar - y a da yle grnyor. T oplum salla
mann ylm az abalaryla hayatta tutulan yap olm asa ne gndelik
yaam olur ne de tarih: Y alnz yaplarn tarihleri vardr, nk y a l
nzca onlar kendilerini oluturan, imal eden ve daha sonra onlar ta
rafndan imal edilen lm l insanlarn yaam larndan ve edim
lerinden daha uzun yaayabilirler. A m a yap bu kayda deer
baarya, srekli kolektif tarihini temin etliklerinin yaratc g
lerini bom ak gibi byk bir bedel karlnda ular: Harekete ge
irm ek iin fel etm ek, yaam uzatm ak ii donuklatrm ak zo
rundadr. tirazsz yoluna devam cdebilseydi, hibir tarih olm a
yacakt. yalnzca sonsuz tekrar olacakt. Belki de tekrar bile o l
m ayacakt: Y aplar insanlar ayr ayr tutma konusunda ba
arldrlar, ama ancak paralar ayr, kendi kk stat ve ilev ka
fesleri iinde tutm a abas enerjisini tkettii -e m irle r bo geldii
ve arlar bo anlayszlk duvarna arp t - zam an bile paralar
birbirine yapk durm adka. ki srecin birbirine gvenm esi ve
bar iinde birarada yaam as zordur, ama hasmn ypratm a d
ndaki dm anca eylem leri de durdurm ak zorundadrlar. B ir
birlerine yer verm eye m ecburdurlar, yoksa yok olurlar. Bir modus
vivendi* bulunm ak zorundadr ve bulunm utur. Ya da daha dorusu
ardarda bir dizi tarz bulunm utur.
Birinci tarz D urkheim n dinsel yaamn temel biim ierine
ilikin kayda deer alm asndan reniyoruz. Bu tarzda, iki sre
olaanst ve rnek bir ibirliine -h e m de basit bir zam ansal ve
m eknsal ayrlk m anevrasyla- ulam gibi grnm ektedir. Birisi
iin zaman ve mekn vardr, dieri iin de zaman ve mekn vardr,
am a ikisi asla karlam az ve hibir zam an arpmaz:
Zaman zaman nfus eidi meguliyetleri iinde, birbirinden bamsz
olarak dolaan kk gruplara ayrlr; her aile avlanarak ve balk tu
tarak, ksacas vazgeilmez gdasn kendi imknlaryla elde etmeye
* Y aay tarz; geici uzlam a, (y.h.n.)
164

alarak kendi bana yaar. Zaman zaman ise tam tersine nfus bir
ka gnden birka aya kadar deien bir sre boyunca belirli nok
talarda younlar ve toplanr.
ki zaman ve mekn arasnda daha keskin, daha radikal bir kar
tl tahayyl etm ek gtr. Dalma durum unda, yaam tekbiim li, lgn ve snktr . Ama toplanma olgusunun kendisi onu
tamamen, ekirge tarznda deitirir; son derece gl bir uya
rc olarak etki yapar. B ir tr elektrik oluur, erkekler ve ka
dnlar olaanst bir cokunluk dzeyine ularlar. iddetli je st
ler, lklar, gerek ulum alar ve her trden sar edici grltler
arasnda bir byr; feveran ounlukla yle bir noktaya ula
r ve serbest braklan tutkular yle bir iddete sahiptir ki, hibir
eyle zaptedilem ezler.
K ukusuz bunda zellikle ilkel olan hibir ey yok. Ortak bir
tutkuyla hayal bulan bir toplantnn ortasnda hepim iz kendi ba
m za kaldm zda aciz olduum uz edim lere ve duygulara m
sait hale gelm ez m iyiz? Byk devrim ci deiiklik dnem lerinde
insanlar her zam ankinden daha fazla birbirlerini ararlar ve biraraya gelirler . V e o zam an.
onlar harekete geiren tutkular yle bir younlua ular ki, iddetli
ve kstlamasz eylemler, insanst kahramanlk ya da kanl barbarlk
eylemleri dnda hibir eyle tatmin edilmez... Genel cokunluun et
kisi altnda, en sradan ve zararsz burjuvann bir kahramana ya da bir
kasaba dntn grrz.
D urkheim n anlam aya alt gerekten ilkel" loplumlara
zg olan tek bir eydir yalnzca: Heterojen ve karlatrlam az
olan iki dnya mn -g n d elik dnyann ve karnaval dnyasnn, ya
pnn ve kar yapnn, cism ani olann ve kutsal o la n n - birbirinden
yaltlmas ve yum uak, sakin ve dzenli m navebesi. Ayrlm a ha
rikalar yaratyordu: G ndelik hayatn baya, lgn ve snk
ritmi, aralarda kalabaln taknlnn denetim siz bir ekilde pat
lamasyla tehdit edilm eksizin popler duygular pnarndan gelen
hayal suyundan ierek, her yl enerjisini tazeleyebilir, kendisini
genletirebilirdi. Bu huzurlu ve krl birarada yaam a "onlar bir
letiren ba kesin olarak kantlar, am a uygarlam denilen in
165

sanlar arasnda bu ikisinin greceli sreklilii, ilikilerini bu


lanklatrr20 -y a n i, grnteki atm alarn arkasnda sun
duklar karlkl hizm etler, bir zam anlar A vustralyallarn y a
ratclklarnn sayesinde olduu gibi, aka grnr deildir.
A nm sayacam z gibi, bizim kesin iblm ne ve profesyonel
ayrm a dayanan dnyam zda ahlki g kaynaklarn um utsuzca
arayan D urkheim bu son nokta tedirgin ediyordu. D urkheim
ahlk ancak bireylerin birbirlerine sk sk kenetlenerek hep bir
likte ortak duygularn yeniden olum ladklar biraraya gelm eler,
toplanm alar ve toplantlar araclyla yeniden yaplabilir inancna
sk sk balyd. Am a biz. rasyonellii ve saduyusuyla gurur
duyan m odern toplum um uzda, bir ahlki vasatlk evresinden ge
iyoruz -a rtk eskilerin ilkeleriyle heyecanlananlayz, am a henz,
yeni ilkeler iin de cokulanm yoruz. Ksacas, eski tanrlar ya
lanyorlar, hatta ldler, dierleri ise henz dom ad. Cismani ile
kutsal (im diye kadar kullandm z sz daaryla yap ile karyapsal toplum sallk) arasndaki girift ilikinin zellikle m odem b i
im ini Durkheim kusurlu buluyordu. Durkheim byle bir durum
sonsuza kadar devam edem ez, sonucuna varyordu. Toplum larm zn bu yaratc galeyan saatleriyle yeniden tanaca
gnler gelecektir .21
D urkheim 'n yetersiz bulduu ve uzun sre devam edem eyece
ini dnd bu m odern biim neye benziyordu? zet olarak,
m odern a cismani olann kulsa) olana kar, akln tutkuya kar,
norm larn kendilim ndenlie kar, yapnn kar-yapya kar, top
lum sallaman.. . plum salla kar am ansz saldrsyla ne
kyordu. u anda bunun neden byle olduunu biliyor gibi g
rnyoruz. Acien regim e'm kalntlar arasnda doan yeni dzen
devlet tarafndan yneliliyor ve devlet tarafndan izleniyordu ve bu
nedenle yerel (dar , geleneksel) otoritenin tm izleri ykc g
rlyor ve onlardan uzak duruluyordu. G erekten de henz belirsiz
olan dzen, kendiliindenliin her tezahr karsnda kendisini ra
hatsz hissediyor vc sinirli bir tepki veriyordu. Erken modernliin
kltrel hal seferleri tek, lekbiim li. uygarlam , aydnlanm .
2 0 . C (. m ile D urkheim , The E lem entary Form s o l the Fleligious Life. ng. ev.
Joseph W ard Sw ain (Londra: Alien & U nw in, 1968), ss. 2 0 9 -2 0 .
2 1 . Ct. D urkheim . The E lem entary Form s o f the R eligious Life. ss. 4 2 7 -8 .

166

yasayla desteklenen yaam tarz adna oul, eitli, topluluk ta


rafndan desteklenen biim lerin kkn kazm ay ve yok etmeyi
amalyordu. Hal seferlerinin kkn kazm aya giritii ey
eski ve geri varolu tarzlar olarak teorize edildi; yava yava
da olsa kendiliindenliin her tezahr, D urkheim n sevgiyle an
latt taknlk festivallerinin en soluk kopyalar bile ancak henz
kk kaznm am , uygarlam am , kaba ve nihayet insanlk d
gemiin hkrklar olarak grlebiliyordu. Yani, bu tutku fes
tivalleri dzenli olm ay am alayan dnyadaki patlam alar olduklar
ve dzenli ve yasalara saygl olm ay isteyen dnyada ken
diliinden olduklar lde.
A slnda kltrel hal seferleri tablonun yalnzca bir tarafyd.
Yerel, dzensiz ve kendiliinden olana kar sava am anszd, ama
m odem devlet ve onun eitim le ilgilenen kolu, kutsal olann o
cuunu yerel oulculuun banyo suyuyla ykam ay nadiren am a
lamtr. M oden a boyunca, ok ihtiya duyulan kutsal birlik d e
polarm yeniden doldurm a ilevleri asndan eitli topluluksal
biraraya gelm elerin yerine, m erkezi olarak tasarlanan ve kontrol
edilen bir panteon ve enlikler takvimi koym ak iin iten abalar
gsterildi. Kural olarak bunlar, yeni dinin, yani m illiyetiliin
odak noktalar, sim geleri ve ritiielleri haline gelm eliydi. Kutsaln
eski, elverisiz bir ekilde grltc olan (yani, yeni gler ta
rafndan kontrol edilm eyen) yeniden retim biimleri gvenli bir
ekilde ortadan kaldrldnda, yeni, dosta, am a bu kez mulak
olmayan bir ekilde yapdan ve toplum sallam adan sorum lu ku
rumlar tarafndan belirlenen ve yorum lanan koullar temel alan bir
mtarekenin salanabilecei umut edildi. G eorge L. M osscun sz
ckleriyle, modernletirici devlette
Genel irade sekler bir din haline geldi... [Mitler] dnyay yeniden
btn haline getirmeye ve paralanm ulusa yeniden bir topluluk duy
gusu vermeye ynelikti... Balangta romantisizmle akan mil
liyetilik, simgeleri kendi politika slubunun z haline getirdi.
Bu. yeni ulus devletler, uygarlam a srecinin (m odem elitin
kendisini ortaya koym a srecinin) ayrd toplum sal ve politik
gvdeyi yeniden biraraya getirm enin aralarn aradka g ka
167

zanan bir eilim di. Srekli olarak ypratlan, sk sk zulm edilen


yerel gelenekler nfuzlarn ve ahlki gndem i belirlem e ve uy
gulanm asn deneliem e gcn yitirdike bu eilim g toplad. Bu
eilim nihayet kitle politikas anda (yani, topluluklarn tedrici
bir ekilde kitlelere dalm asnn tam am lanm a noktasna yaklat
ada) doruuna ulat ve m odem devletin liberal trlerinin g
nlszce urat ve yalnzca kukulu bir baar elde ettii konuda
daha byk aba ve daha fazla kararllk gsteren faist lkelerin
pratiinde en iyi ekilde grlebilir.
[Nazi] ayinleri ve toplu dualar politik bir teorinin merkezi, ayrlmaz
bir parasyd... Kendiliidenliin kendisi asla sz konusu deildi:
festivallerin hepsi planlyd. Ama zenle oluturulmu kendiliidenlik yanlsamas onlara byk bir anlam veriyordu.22
Ayn durum kom nist devletlerin uygulam alarnda da geni bir
yer tutm aktadr. K ukusuz entelekteller bylenm ilerdi; lgn
ve snk yaam n en son sna, yorgun, derm ansz uy
garln son ve im diden lm e m ahkm siperine benzeyen kendi
lkelerinde fena halde eksik olan sm arlam a popler cokunun gz
ler nne serilen gsterisini hayranlk ve kskanlk karm bir
duyguyla izliyorlard. (Bu gsteride, kitlelerin ruhani liderliinden
baka bir ey hayal edem eyen entelektelleri bu kadar cezbeden
kukusuz hayvann evcilletirilm esi, cokun popler eylem ciliin
22 . Cf. G eo rg e L. M o sse, The N ationalisation o t the M asses: P olitica l S ym b o

lism a n d M ass M ovem ents in G erm any from the N apoleonic W ars through the
Third R eich (N ew York: Fertig, 19 75 ), ss. 2 . 6, 9, 9 6 . N aziler cism an o la n a h iz
m et ed ece k olan kutsal oluturm ak v e bu am ala devletin ihtiyalarna g re biilmi ve sk devlet denetim i altnda kutlanan gelenekler icat etm e konusunda
en byk ustalar olarak kabul edilm ektedirler; an cak yaptklar tek ey kukusuz
an talebi ve ans olan eyi m kem m ele ya kn bir durum a getirm ekti. M osse.
dierlerinin yansra, Yahudi milliyetiliinin kurucusu olan Th eo d o re Herzl'i,
devlet ile kutsal olan arasndaki evliliin ulus devletin him ayesi altnda ger
eklem ek zoru nda olduu yeni biimi kuran m odern liderlerden biri olarak sun
m aktadr: "G elecein Yahudi devletine ilikin hayaller kurarken, dev gsterilerin
ve renkli geit trenlerinin ye r ald ulusal festivaller tasarlyordu. Popler ila
hiler syletecekti ve kii uygun bayrakla insanlar istedii her yere, hatta Vaat
Edilmi lkeye gtrebilirdi. Kendisini oyun yazar olarak adlandryordu ve ti
yatroya duyduu ilgi gerekten d e nemliydi. A m a ayn* z a m a n d a kalabalklar'
ynetm e ve ynlendirm e m eselesi onu bylyordu" (s. 97).

I6S

batan karc toplum sal grn arabasna grnte baaryla


koulmasyd -k u k u su z devletin src koltuunda sk sk otur
mas ve bir an bile yularlar elden brakm am as kouluyla.) G er
ekten de, yasal-rasyonel devletin gndelik yaam , kltrel ya
ratclarn hayal etm e ve peinden kom a konusunda iyi olduklar
trden eylere yer, hele hele saygn bir yer brakm az gibi g
rnmektedir. Serge M oscovici bu duygular am az bir ekilde sap
tam akla ve canl b ir ekilde kaydetmektedir:
Belli bir mealede tutulan dnce g kazandka, duygular red
dedilir, bireyler arasndaki balar daha gayri ahsi hale gelir ve her
kesin davran mantksal bir seyir izlemeye balar. Gnlk ilerin,
mekanik olarak yerine getirilen grevlerin, ynetim meselelerinin kas
veti genel olarak toplumun varoluuna sirayet eder...
Bizimkinden nce gelen ve hl ounluu oluturan kltrler,ma
niyi kurumsallatrmay baarmlardr... Buna karlk, bizim modem
kltrmz melankoliyi kurumsallatrmaya baaryla almaktadr...
Tren ve riteli hor grerek, kiisel kar temelinde tutkulara kar ve
rgtlenme adna kolektif coku patlamalarna kar balatlan m
cadele ancak bu ekilde sona erebilirdi. Bu aktif kaytszlk dunmu
mantksal olarak, benmerkezci ve yaltlm hale gelen bir yaamdan
ve tarafsz yasalarla ynetilen ilikilerden kaynaklanmaktadr.23
M elankoli, can sknts, hissizlik; liberal-dem okratik bir dev
lette politikann yasal-rasyonel, duygusuz, ticari davranna kar
srekli tekrarlanan sulam alard. Bu sulam alarn ardnda, tarafsz,
formcl yasalarn zerinde ulusun ahlki yaam nn serpilebilecei
bir toprak olm ad duygusu vard. Yasay harfi harfine uygulam ak
insanlk grevinin balangc ve sonu olacaksa, yurtta kendi d
nda herhangi bir eyle ilgilenm eye itecek ve bakalar asndan
bedeli ne olursa olsun yalnzca kendi kazancyla ilgilenm esini n
leyecek ey ne olacakt? Ahlki g zerk etm ek, devletin (ahlki
otoritenin dank, yerel kaynaklarn baaryla yelkisizletirdikten
sonra) yasa koym aya ilaveten yapm ak zorunda olduu bir eydi.
Ulusal ruhu desteklem ek faturay yeterince karlyordu. T a
23. S erge Moscovici, The Invention o f S ociety: P sychological E xplanations for
S ocial Phenom ena, ing. ev . W .D . Halls (C am bridge: Polity Press, 19 93 ), ss.
63-4.

169

rafsz yasalaryla devleti yalnzca ortak sknt deil, ayn za


m anda ortak kayg konusu haline getirdi. ounluk -tarafsz ya
salarn sunduu bireysel zgrlkten pek az yararlanan kitle- yine
de ulusun kolektif anyla avunabiliyordu. Bireysel alm alarn
lm szln vaat eden kaynaklara ve etkinliklere erim e ola
nandan yoksun olduklar halde, ulusun lmszlnn gnei
altnda gnelenebiliyorlard.
M odem devletin zor kullanm aya yetkili gleri, devlet m erkezli
manevi seferberlikle birletiinde, baskc gc ve ldrc po
tansiyeli kom nist ve faist rejim lerin pratiinde aa kan zehirli
bir karm oluturuyordu. M odern devletin dier biim lerinden
daha fazla bu rejim ler yap ve kar-yapm n, toplum sallam a ve
toplum salln yanndan gem eyi baarm lardr. Sonu ahlkn po
litikaya hemen hem en tam am en boyun em esiydi. K olektif vic
dan , (D urkheim a gre) ahlki duygularn ve ahlkn yol gs
terdii davrann tek kayna ve garantisi, younlatrld,
kurum sallatrld ve politik devletin yasal gleriyle birletirildi.
A hlki kapasiteye tam am en el konuldu ve devletlem eye direnen
her eye Yasann tm gcyle zulm edildi.

F. POSTMODERN AYRILIK
Devletin artk m anevi (bu ahlki olan da ierir) liderlik ka
pasitesine sahip olm am as ve buna ne ihtiyac ne de istei olm as,
postm odern an en ilgin zelliklerinden biridir. Devlet, ta
sarlayarak ya da kendiliinden, toplum salln kar-yapsal g
lerini serbest brakm aktadr .
Birincisi, kapasite: G ndelik yaam sm rgeletirm e ve zorla
dzenlem e asndan m odem devletin bireysel ve kolektif bekann
tm nem li boyutlar zerindeki birleik egem enliinden kard
muazzam g. M odern tarihin byk ksm boyunca devlet ya
ayabilir bir btnlk olm ak -y a n i belli bir ekonom ik deme g
cne sahip olm ak, az ok eksiksiz bir kltrel hizm etler listesi sun
mak ve askeri olarak snrlarm savunm ak- zorundayd. Bu
koullar karlayacak kadar byk ve becerikli plus says azd ve
dolaysyla egem en ulus devletlerin says snrl ve esas itibaryla
170

genileyem ezdi. (Kendi bana devlet egem enlii iin belirlenen


testleri geebilecek kadar becerikli olan uluslarn ya da szde ulus
larn says az olduundan, bu durum un bir yan etkisi, etnik bir o
unluk birok aznlk zerinde hkm srm ek zere, kural olarak
devletlerin ounun etnik adan heterojen olm asyd; bu koullar
altnda, kltrel din deitirm e, kltrel hal seferleri ve yo
unlatrlm tekbiim liletirm c abas devletlerin en nde gelen
meguliyetleri olarak kalm ak zorundayd.) Ekonom ik-kltrel-askeri lye sk sk tutunan her ulus devlet, nfusun ahlki kay
naklar ve toplum salln kar-yapsal potansiyeli de dahil olmak
zere, iktidarna tbi olan kaynaklar kavram ak, desteini almak,
denetlem ek ve dorudan doruya idare etm ek konusunda nceki
ya da sonraki herhangi bir politik birim den daha iyi bir ko
numdayd.
G elgelelim , artk bu l dalm tr. Ekonom inin ve kltrel
kaynaklarn ok sz edilen kresellem esi, tek bana ele aln
dnda her politik birim in savunm a konusundaki yetersizliiyle
birlikte, bildiim iz haliyle m odem devletin sonunu belirtm ekte
dir. Ulusal ekonom i bugn seim lerdeki kullanll nedeniyle
canl tutulan bir m itten pek fazla bir ey deildir; ou hkm etin
ekonom ik rol, genellikle kozm opolitan, devletsiz ve gebe ser
maye sim sarlarn gelm eye ve kalm aya raz etm ek iin yerel ko
ullar uygun hale getirm ekten ibarettir (uysal iiler, dk ver
giler, iyi oteller ve elenceli gece hayal). K ltr sanayisi ve kltr
yaratclar ncelikle devlet snrlarnn kstlaycln krm ak zo
runda olduklar iin, kltrel egem enlikten, m itin lm den son
raki varoluu bile esirgenm ektedir. le yandan silahlarn global
menzili ve fahi m aliyetleri bar ve gvenliin garantrleri olarak
ulusal ordular yerle bir etm itir. Hem en hem en her alanda, kendi
nfusu zerindeki iktidar lekeli devletin gszleen ellerinden
dmektedir.
kincisi, ihtiya: Eski ilevler birer birer ulus devletin elinden
kp, onun politik egem enliinden kurtulan kurum lar tarafndan
devralndndan. devlet yurttalarn kitlesel olarak seferber etm ek
zorunda deildir. G erekten de politik olarak hareketsiz, kaytsz
bir nfus, devletin geri kalan, esas olarak hizm et sunm aya ynelik
ilevleri iin en uygun nfustur. Devlet, yasa ve dzene m
171

dahale etm edikleri srece uyruklarnn duygularna ve cokularna


ilgisini yitirm itir. lkenin yasalar na ve iilke hkm etinin de
netlem eye m ecbur olduu, hacmi giderek artan devletsiz yasalara
itaat, ikili ayartm a ve bastrm a stratejilerinin yardm yla daha
dk m aliyetle elde edilebilir. (Bu stratejileri ve onlar ancak bir
arada olduklarnda etkili klan karlkl bam llklarn Legislalors a nd Inierpretersdc (Cam bridge: Polily Press, 1987) tar
ttm). Devletin ulusal deerleri belirlem e hakknn ideolojik ola
rak m erulatrlm as artk gerekli deil. A yartlanlarn says
bastrlanlarn saysn atnda -sem en lerin ounluu, Galbraithin terim leriyle kiisel kaderlerinin bam sz yneticileri d u
rumundan honut olduu ve bylecc durum larnn devletin m
dahalesinin srekli olarak azalm asndan yarar salayacana
inand z a m a n - bu daha da az gerekli olur. H alinden honut o
unluk Peler D ruckerin ardndan u szleri tekrar edecektir:
Artk toplum tarafndan kurtarlm ak yok . O nlar ncelikle vergi
m kellefidirler; yararlanabilirlerse ancak ikinci olarak devletin ik
tidarndan ve anndan yararlanrlar.
Bu durum deiiklii ge m odern politik teoride gereinden
fazla gklere karlm tr. Quentin S k in n rin iaret ettii gibi,
yurttalarnn zgrl ile p o lis'in medeni erefi ve bykl
arasnda, zerklik ve katlm arasnda yakn bir iliki gren erken
modern talyan ehir cum huriyetleriyle tam bir kartlk iinde
son dnemin liberal zgrlk ve yurttalk teorisyeleri genellikle, oy
verme ediminin yeterli bir demokratik katlm dzeyi saladn ve
medeni zgrlklerimizi gvenceye almann en iyi yolunun politikaya
girmek deil, evremize yneticilerimizin ihlal etmemek zorunda ol
duklar bir haklar kordonu dikmek olduunu kabul etmeye razdrlar.24
ncs istek: N e devlet idaresini yrtenler ne de idare et
tiklerinin ounluu toplum ile topluluu devletin himayesi ve
gnlk ynelim i altnda birletirm e projesine dnm ek ister gibi g2 4 . Q uentin Skinner, "The Italian C ity-R epublics. D em ocracy: The Unfinishecf
Jo u rn e y 50 8 B C to A D 1993 iinde, der. John D unn (O xford University Pres,
19 92 ), s. 68. S kinnern grne gre, "yeni liberal teorisyenlerin" gklere
kardklar politik dnm n sonucunda, hkm etler "yurttalarnn yaam larn
yoksullatrm lardr" (s. 65).

I72

rnm ektedir. Bu dnceye ynelik nefret eitli kaynaklardan gel


mektedir. Durum undan honut ounluk sz konusu olduunda
kendi kendini oluturm a ve kendini ortaya koym ann zel
letirilm esi bu kaynaklar arasnda nem li bir yer tutar ve ounluk
halinden honut olm aya devam ettii srece ilerin im diki du
rum unda devam etm esi iin yeterli bir nedendir. A m a top
lumsalln devlet ynetim ine ierlem ek ve istem eye istem eye de
olsa Skinnerin liberal zgrlk ve yurttalk teorisyenleri"ne
sempati duym ak iin baka nedenler de vardr: Bunlarn ne kan
ancak ksa bir sre nce yklan totaliter sistem lerin tyler rpertici
deneyim idir. Kabul etliim iz iyi toplum grleri ne olursa olsun,
gnm zde hibirim iz politik devlet ile toplum sal ahlk arasndaki
(gemite hep devletin, ahlk devlet idaresindeki yasa iinde erit
me drtsne yol aan) evliliin herhangi bir durum da ahlki ya
amn ansn artrabileceinden; ve baskc (ve en ar ucunda
soykrm c) potansiyeline gre hareket etm e ihtim aline kar si
gortal olabileceinden em in deiliz.
u ya da bu ekilde, devlet m erkezli politika ile yurttaln
ahlki varoluu arasndaki ya da daha genel olarak devlet ida
resindeki kurum sal toplum sallam a ile topluluksal toplum sallk
arasndaki bugnk boanm a ok ileri, belki de geri d
nlemeyecek kadar ileri gitm i gibi grnm ektedir. U ygarlam a
srecinin ilk yllarnda olduu gibi bir kez daha toplumsallk
alan, batakilerin hibiri onu ilem ek istem edii iin bo kalmtr.

G. ULUS-DEVLETTEN IKI, KABLELERE GR


Toplum sallk alan uzun sre bo kalam az ve kalmas m uhtemel
deildir. Prigoginein kendiliinden yaplam a teorisinde be
timledii ekilde kitle, yerel yar yaplar biraraya getirm e (ve ye
niden ayrm a) ynnde ikin bir eilim e sahip gibi grnm ektedir.
Bu tr kendiliinden yaplam alar doym u bir zeltideki kristal
oluumunun anlar olarak dnlebilir -y e ri ve zam annn n
ceden belirlenm esi im knsz olm akla birlikte, ne kadar nem siz
olursa olsun bir lekenin tesadfi olarak araya girm esiyle ya da
kk de olsa bir huzursuzlukla zam an zaman tetiklenir; ya da
173

bunlar akntda oluan am a iindekilerin srekli hareketi ve al


verii sayesinde bir sre biim lerini koruyan girdaplar olarak d
nebiliriz. Bu kendiliinden yaplam ann ksa m rl, hareketli
rnleri yeni kabilelerdir. K abileler - n k birim lerin ayn se
viyeye getirilm esi, farkllklarn silinmesi ve kolektif kim liin m i
litan bir ekilde ne srlm esi onlarn varolu tarzdr. Yeni nk kendi kendini srdrm e ve kendi kendini yeniden retme
m ekanizm alarndan yoksundurlar. K lasik kabilelerin tersine,
yeni kabileler birim lerinden (yeler) daha uzun sre yaam azlar.
Bireysel lm lln kolektif bir telafisinden ok, lmszln
yapziim vastalardrlar; lm n gnlk bir provas, dolaysyla
anlk lm szlk iindeki bir egzersiz olan bir yaam biiminin
aralardrlar. ( lm szln yapzm n M ortality, Im
m ortality a nd O ther L ife S trategies'de (Cam bridge: Polity Press,
1992) postm odern kltrn tanm layc bir zellii olarak ele
aldm ). Yeni kabileler terim ini gncel sylem e sokan Michel
M affesoli, oyun sona erince, bir btn oluturan ey yeni bir tarz
ortaya kana kadar sulandrlm bir hal alr, diye vurgular. Y al
nzca biimini tekrar kaybetm ek kaydyla ortaya kan bylesi bir
kaleidoskopik biim lenm e nin genel sonucu, (gelecei olmayan)
imdiki zam anlarn ard arda geldii ann atm osferini en iyi ni
teleyen zelliktir .25
Yeni kabileler kukusuz toplum sallk patlam alardr -a rlk ka
ltsal topluluklar ya da politik devletin yasam a organlar tarafndan
sk sk yaplalrlm ayan , ahlki m enzilin tesindeki dnyaya
genellikle planlanm adan yaplan seferler; daha uzun, hatta kalc
sm rgeletirm e umudunun (gereki ihtim aller olm asa da) des
tekledii ksa k eif aknlart. Bu anlam da yukarda ksaca tartlan
kalabalk grngsne yakndrlar. A ncak klasik kalabalklarn
tersine, snrl bir uzam da fiziksel olarak birarada bulunm ak (Durkheim n cokunluun , duygularn iddetinin, kalabala zg he
yecanl etkinliin koulu olduuna inand durum) yeni kabileler
iin gerekli deildir. Yeni kabileler Gustave Le B onun yz yl
nce, psikolojik kalabalk olanakllt zerinde dnrken n
ceden haber verdii rnty izlerler: Bu,
2 5 M ichel M affesoli. "Affectual P ost-M odernism and M egapolis. Threshold iin
d e , cilt 4, s. 42 .

174

her zaman birok bireyin ayn zamanda ayn yerde bulunmasn ge


rektirmez. Ayr ayr binlerce birey belirli iddetli duygularn, rnein
byk bir ulusal olayn etkisi altnda belirli anlarda psikolojik bir ka
labaln zelliklerine sahip olabilir.26
Dnya apndaki, etkili iletiim andan ve bilginin genellikle
grsel bir biim alm asndan kaynaklanan dolayszlk yanlsam a
syla birlikte, kk lekli, yerel ve bir kerelik olaylarn -etkileri
asndan deilse bile, kt hretleri asndan ulusal , hatta
dnya apnda olaylar haline gelmesi ok kolaydr. Taklit edilm ek
zere m edya tarafndan iletilen m odeller, birbirlerinden ok uzak
yerlerde eylem in ezam anl olarak yeniden sahneye konulm as
yoluyla (krlgan bir yapyla da olsa) m uazzam byklkte ka
labalklar desteklem e gcne sahiptir. A m a m odellerin m edya ta
rafndan iletilm eleri ve baka hibir iletim aracna ya da g
venilirlik kaynana sahip olmamalar27 ayn zam anda var
olularnn ksaln belirler; m edya fazlasyla doym u olan bilgi
pazarnda en kt mal olan kamu ilgisi urunda rekabet etm eye ei
limlidir ve haberlerin ilgi ekici kapasitesi gnlk olarak datlr.
Ellerinin altndaki yksek teknolojiye dayanan tm aralara karn,
psikolojik kalabalklarn mr -a y n klasik, fiziksel atalarnnki
g ib i- son derece ksadr. T ek tek her yeni kabile epizodik ve tu
tarsz bir varolua m ahkm dur. Ne epizodik ne nem siz olan, yeni
kabilelerin kar-yapsal davurum un ve toplum salln baat tarz
haline geldii poslm odern durum dur.
Psikolojik kalabalk, yeni kabile olgusunu kavram ak isteyen
birinin bavuraca en yerinde terim deil. Zayflam kalabalklar
ya da gdk kabileler daha uygun terim lerdir. H er iki terim de
kar-yapsal kolektif toplum salln poslm odern biim lerinde en
gze arpan ve m erak uyandran zellikleri iletm ekledir. Postmodem kalabalklar ve kabileler gerekten de tortusaldr: deta,
ballklarn kam usal ilgide tek bir konu etrafnda ve aksi halde
26. G ustave Le Bon, P sychologie des foules (Paris: Alcan, 1 9 0 7 ), s. 12.
27 . B alangta tam am en yerel bir sorun olan durum un taklit edilm esiyle A l
m anya'nn her yerine orm an yangn hzyla yaylan son rk saldrlar srasnda
grm e yaplan A lm anlar'n ou, canl televizyon grntleri olm asayd Cottbust'a neo-N azilerin olduunu bilm eyeceklerini ve gm enlerin kam plarn atee
verm e dncesinin kesinlikle akllarndan gem eyece ini sylem ilerdir.
I

75

ayr olan ve farkl bir ekilde konum landrlm ya da yerletirilm i


olan benlikler tarafndan zm senebilm esi, onlar heyecanlandrabilm esi ve eylem e ynlendirebilm csi iin grece basit (en kk
ortak paydaya indirgenm i) bir konu etrafnda biraraya geldii
tek sorun oluum lardrlar. K alabalk davrannn repertuvar da
bir tortudur. Yeni bir kabilenin kendinden menkul yclerinin
hepsinin, bir kalabalk gibi bir yerde ortaya kt ve birlikle ha
reket etlii grlse bile ok seyrek grlr. Onlarn varolu tarz
daha ok zayflam kalabaln sim gesi haline gelen modeli taklit
eden davrann epizodik tehirlerinde dank bir ekilde yerel ola
rak younlaan, dank, ince bir tabaka halinde yaylan bir plaz
mann varolu biimi gibi dnlebilir. K lasik kalabalk kolektif
eylem ile doar ve tketilirse, zayflam kalabalk ancak eylem
olaslklarnn bir dalm a biim i olarak grlebilir. Klasik ka
bileler okanlam l, ok ilevli ve oksonluysa, gdk kabileler tek
bir konuda, tek bir eylem tipinde ve bir grup sem bolde uzm anla
m lardr.
zet olarak: Toplum sallam a ve kar-yapsal toplum sallk,
ahlki itkinin menzili dnda kalan toplumsal mekn ev
cilletirm enin ve yaanabilir hale getirm enin iki ayr, ounlukla
kart yoludur: H er biri kendi tarznda ahlki bir birlik olu
turm ayan, oluturm a ihtim ali olm ayan bir okluk iinde birlikte va
roluu ( birlikte olm ak) olanakl klar. Toplum sallam a (her
zaman evrensellikten yoksun egem en bir gce bal olduundan,
pratikte olm asa bile) prensipte sonsuz bir ekilde genileyebilir:
buna, karlk toplum sallk doas gerei blnebilir grnm ekle
dir. Toplum sallam a, toplum salln geici ve her kalba giren
rnlerinden ok daha dayankl yaplar oluturabilir. te yandan,
toplum sallam a ahlki drtye zg trden duygular yattrm a,
bastrm a ve sndrm e eilim iyle ne karken, toplum sallk duy
gular tamamen serbest brakr ve onlar kaynam a noktasna getirir.
G elgeldim , (farkl nedenlerle de olsa) ikisi de ahlki birliin
bir uzants olarak ele alnam az. kisi de toplum sal mekn ahlki
iftilik iin uygun hale getirm ez: Toplum sallam a silahszlandrn
ve gszletirici ahlki kapasiteler nedeniyle; kar-kltrel top
lum sallk ise eskiden ahlki eylem leri harekel geiren duygulara
el koyduu, m sadere ettii ve kanalize ettiinden tr.
176

Ahlki birliin menzili dnda kalan toplum sal mekn kolonize etm enin iki ayr biim i -A rn e Johan V etlesenin (M odernity
and the H olo ca u st'm son blm nde sunduum nceki ahlk te
orisi form lasyonlarm a ynelik anlaml eletirisinde) isabetli bir
ekilde ahlki kapasitenin zgl bilisel-duygusal nkoulu,
ak, sem pati, m erham et ya da efkat gibi tekilere kar zgl,
ak duygusal tavrlar ve balarn hepsinin tem elini oluturan ve
bylccc kolaylatran duygusal bir yeti28 olarak tan m lad- empatiyi nem sem ez ya da ona el koyar. G erekten de sistem atik top
lumsallamann ya da parlayc toplum salln gidiat iinde ve s
resi boyunca oluturulan toplum sal m eknda kiiler aras em patiye
hibir yer kalm am tr. (K urallara itaat zellikle em patiyi dlar;
kalabalk tarz birliktelik kiisel zglle taham m lsz kiisel
style duygusal zdelem eye dayanr.) kisi de iini yaptnda,
izdikleri toplumsal ve estetik m eknlar balangta olduu gibi
ahlki benliklerin duygusal yetisi bakm ndan konuksevm cz
m eknlar olarak kalr.

28. A rne Johan Vetlesen, W h y D oes Proxim ity M a ke a M oral D ifference?, P ra


xis International, vol. 12 (O c a k 1 9 93 ), s. 3 8 3 . V etlesen , ahlki bir duruun kar
lkllk htim alinden habersiz bir itkiden balad tezin e itiraz eder. tekilere
ynelik sorumluluun bir /z-deneyim olarak yaanan tekilerle birlikte y a
am an n - ardndan g e ld i i ve bu birlikte yaam an n baarlm as" olduu ko
nusunda srar eder.
. f* 1 2 0 N /f'o > rm o k am E lik

I7 7

VI
Toplumsal meknlar:
Bilisel, estetik, ahlki

Fiziksel - nesnel m ekn, bizatihi m ekn- ve toplumsal


mekn arasndaki ayrm konusunda ok ey yazld. Bu ikisinin birbirleriyle metaforik bir iliki iinde olduklar konusunda genel bir
gr birlii var. Bir yanda, Fiziksel, nesnel ve llebilir ya
knl/uzakl aklam ak iin icat edilm i terimleri kullanarak
toplumsal m ekndan sz ediyoruz. O ysa te yanda, byle bir fi
ziksel mekn dncesine ancak, uzakln insanszlatrlarak
ve zam andlatrlarak -y a n i tm olum sal ve geici zellikle
rinden sistem atik olarak arndrlarak- gnlk deneyimin fenomenolojik olarak saf nicelie indirgenm esi yoluyla ulalabi
lecei de belirtilebilir; ancak byle bir indirgemenin sonunda nes
nel mekn, bizatihi m ekn - saf m ekn, bo m ekn,zaman
178

F 12A R K A /P ostm odem Elik

vc durum a ilikin herhangi bir ierikten yoksun mekn o larak - d


nlebilir. Bu dier bak asndan fiziksel m ekn dolaysz bir
ekilde yaanam ayan bir soyutlam adr: Fiziksel m ekn, ba
langta dier insanlarla girilen nitel olarak farkl ilikilerin ha
ritasn karm ak iin icat edilm i olan kavram larn yardm yla d
nsel yoldan kavrarz.
G clgelelim , toplum sal m eknn kendisi hi de basit deildir ve
daha da alm as gerekir. zellikle, i ie gem i am a ayr olan
srecin -b ilise l, estetik ve ahlki m eknlatnnalarn - ve bun
larn rnlerinin karm ak bir etkileim i olarak grlm elidir. N es
nel olm ayan , insan yapm toplum sal m eknn eidinden o
unlukla bir solukta sz edilir ve kavram ayn toplumsal
haritann cepheleri"ni belirtiyorlarm gibi kullanlr. Bununla bir
likte m ekn d a yaknlk ve uzaklk, kapallk ve aklk kav
ramlarn kullansa da, mekn yaratc m ekanizm a, edimbilgileri
ve sonular asndan farkldr. Bilisel mekn bilginin edinilmesi
vc datm yla dnsel yoldan ina ediliyorsa, estetik mekn
m erak ve deneysel younluk araynn klavuzluundaki dikkatle
duygusal olarak izilir, ahlki mekn ise hissedilen/stlenilen so
rum luluun eitsiz bir dalm araclyla ina edilir .

A. TEKN TANIMAK, TEK HAKKINDA


BLG SAHB OLMAK
Yaam ann tekilerle birlikte (teki insanlarla; bizim gibi olan
dier varlklarla birlikle) yaam ak olduu bayalk dzeyinde
aktr. D aha az ak olan ve hi de baya olm ayan, birlikte ya
admz (yani tekilerle birlikte yaadm zn farknda ol
duum uz bir hayat yaadm zda) tekiler diye adlandrdk
larmzn onlar hakknda bildiklerim iz olduudur. H er birimiz, ge
miteki karlam alarn, iletiim lerin, alverilerin, ortak gi
riimlerin ya da m cadelelerin kelm i, seilm i ve ilenm i an
lar tem elinde kendi tekiler ayrm m z yorum larz .
tekine ilikin bir yorum un dayand temel bilgi o kadar basil
ve o kadar aleladedir ki, apak vc aina olana arm ay meslek
edinm i felsefeciler deilsek, onun zerinde uzun boylu d
179

nmeyiz. Bizim gibi tekilerin var olduunun ve varolularnn u


ya da bu ekilde nem li olduunun farknda olm ak, Alfred
Schlz'n Max Schclerin izinden giderek (ve tekilerin va
roluunu kesinlik arayna girim i felsefecinin karsna kan en
artc meydan okum alardan biri olarak gren H usserle kar
karak) -k iise l deneyim ler ya da talim atlar tem elinde renm eye
ynelik bilinli abalan izlem em ek, bu abalardan nce gelm ek
a n la m n d a - doal dedii temel tulum dur. Doal tutum temel bil
giden, veri kabul etliim iz (yani snam a ve kant gerektirm eyen
bir doru olarak; zerinde dnlm eyen bir doru olarak kabul e t
tiimiz) bilgiden ibarettir.
Benim dnyamda teki insanlarn da var olduunu ve bunun dier
nesneler gibi ve onlar arasnda maddi bir varolu olmayp, esas olarak
benimkiyle ayn olan bir bilinle donatlm bir varolu olduunu veri
kabul ediyorum...
Doal tutum iinde yalnzca hemcinslerimi etkileyebileceimi
deil, onlarn da beni etkileyebilecekleri bana apak grnyor...
Onlar, hemcinslerim, karlkl olarak beni de ieren ilikilerini, her
bakmdan benim onlar yaadma benzer bir biimde yayorlar.1
Tem el bilgi, doal tulum iinde nceden paketlenm i bilgi
- n a i f bilgi, sahip olduum uzu bilm eden hepimizin sahip ol
duum uz b ilg i- teki insanlarla birlikte olm a nn bilgisidir;
doal tutum iinde birlikte olm ak tamam en sim etrik bir ilikiyi be
lirtir. Bu ilksel birlikte olm a ilikisinde her ey karlkldr: D u
yularn karlat nesnelerin alglanm alar, bunlar etkilem e ka
biliyetleri, hareket gdleri. Doal tutum Schtzn deyiiyle
perspektiflerin k a rh k ll fn varsayar; Benim grdm sen
de grrsn, (Ludwig W ittgensteinin dedii gibi, bunun gerekten
byle olup olm adn anlam ann hibir yolu olm asa da) grm e
nesneleri onlara bakan herkes iin ayndr. Sylediim bu sz
cklerle kastettiim i, bu szckleri dinleyen sen de anlarsn; biz
birbirim izi anlarz. A nlam ak doal ve norm aldir, yanl anlam ak
doal deildir ve anorm aldir. A klam a gerektiren, durup d1. Alfred Schtz ve T h o m as Luckm ann. The S tructures o f the Life-W orld. Ing.
ev. R ichard M . Z a n e r ve H . Tristram Engelhardt Jr. (Londra: H einem ann,
19 74 ), ss. 4-5 .

ISO

nm cm ize neden olan, zihni harekele geiren, bilinli bilgi olu


turm a srecini balatan yanl anlam adr.
Doal tutum un sim etrisi insanlar benzerler olarak kurar; yanl
anlam a deneyim i insanlarn farkl olduklarn varsayar. A nlam ak
her zaman ayndr ve bu nedenle ancak tekil olarak dnlebilir.
Y anl anlam alar ok saydadr, hepsi spesifik ve farkldr ve
oul olarak dnlebilir ve dnlrler. tekiler arasnda fark
gz.etmeye, sim etri ve karlkllk varsaym nn hor grld e
itli tarzlar yaayarak balarz. D nya ancak iler ktye git
tiinde gzm e dnya olarak grnr.2 T oplum sal dnyann in
as. naif beklentiler hsrana uradnda ve dolaysyla artk naif
olm adnda adam akll balar.
O zaman M artin H eideggerin nesnelerin zuhanelen' tarzndan
vorfanden" tarzna aktarlm as olarak aklad durum gerekle
ir. Birinci tarzda nesnelerin zerinde dnlm ez. O nlar bu
lunduklarn bildiim iz yerdedirler ve baka bir yerde deildirler,
tam bi/.im bildiim iz eydirler ve baka bir ey deildirler -b izi
ok etm ek yle dursun, asla artm azlar; onlar kullanm ak iin iki
kez dnm em iz gerekm ez ve bu nedenle onlar kullanm a olarak
kullanm ay dnm e frsatm z yoktur. A ncak tuhaf, allm am
bir ekilde davrandklarnda ikinci kez dnlm eyi gerektirirler.
Zulmden tarznda el allndaydlar; imdi geldikleri vorhanden
tarznda orada dardadrlar, eriilm ezdirler: O nlar kullanm ak iin
nce ele geirm ek gerekir. Bilgi ite bu meydan okum adan doar.
Bilgi gedik, paralanm a, yanl anlam a noktasndan renilir.
Bu bir kez olunca nesnelerin grnr hale geldikleri sy
lenebilir (yani onlar grdm n farkndaym dr, onlar belli nes
neler olarak grrm ) - n k artk benim le onlar arasnda bir m e
safe vardr. B ir mesafeden onlara bakabilirim , onlar eitli
alardan inceleyebilirim , bir resim oluturabilirim . Bilgi bu m e
safenin ynlendirilm esidir. G zm n yaknnda olan eyleri daha
iyi grebilirim -a m a bu orantnn tersinden de gayet iyi alt
ayn hakllkla sylenebilir; D aha iyi grdm " (yani hakknda
daha fazla bilgiye sahip olduum u) daha yakn" olarak alglarm;
2 . Arland U ssher, J o u m e y Ihrough D re a d (N ew York: D evin-A dair, 1955), s. 80.
' Alm . El altnda olm ak, (y.h.n.)
** Alm. O ra d a olm ak, (y.h.n.)

IX!

bilgim ne kadar kt ve ne kadar yarm yam alaksa. nesneler o kadar


belirsiz grnr - o kadar daha uzaktrlar. Yakn olan eyleri
daha iyi biliyorum ve daha iyi bildiim eyler yakn cm leleri
dnce ve mesafe, bilgi ve toplum sal mekn arasndaki girift
ban (daha dorusu zdeliin) iki edeer ifadesidir. Yaam dn
yasnda nesnelerin yaknlk ve uzakl bilgi zenginliinin ya da
ktlnn derecesiyle llr (daha dorusu oluturulur).
Genel olarak nesneler iin geerli olan, insan olan nesneler
(yani nesneler olarak insanlar) iin de ayn lde geerlidir. Be
nimle onlar arasndaki m esafeyi de benim bilgim oluturur (ya da
kaldrr). Yine Schlzden bir alnt yaparsak, m eknsal d
zenlemeler sistemi m ahrem iyet ve anoimlik, yabanclk ve tandklk. toplumsal yaknlk ve-uzaklk farkllam asna katlr - v e
tm bu ayrm lar sz konusu kiiye ilikin olarak m ahrem iyet ve
anonimlik kutuplar arasnda yer alan biyografik deneyim imin
greceli hacmine, dayankllna, younluuna baldr.3
Mahremiyet kutbunda tekiyle ok fazla biyografi paylalr.
Biriktirilen bilginin zengin ve ok ynl olduu aktr. tekini
gnlk olarak, her durum da, her tr hareket iinde, her ruhsal ve
zihinsel halde gzlem iim dir. tekinin kim liinde karm ola
bileceim ya da farknda olm adm bir e y . olarak d
nebileceim hem en hemen hibir ey yoktur. M ahrem iyet kut
bunda tekinin neredeyse vorhanelen tarzndan zuhanden tarzna
geri dnd sylenebilir - a m a aslnda bunu syleyem eyiz, nk
mahrem teki, naif bir ekilde deil, yatrlan muazzam bilgi
hacmi nedeniyle yaam m da ok nem lidir; bir kez kaybedilen m a
sumiyet bir daha asla ele geirilem ez. teki bana ne kadar y a
knlarsa yaknlasn, artk edindiim ve etkileim iinde ol
duumuz srece edinm eye devam edeceim bilgiden olum aktadr.
Anonimlik kutbunda, toplum sal m esafeden sz bile edilem ez.
Gerekten anonim bir teki, toplum sal meknn dnda ya da te
sindedir. Byle bir teki gerekten bir bilgi nesnesi d e ild ir-e n iyi
ihtimalle bir bilgi nesnesi olabilecek bir insann potansiyel olarak
var olduuna ilikin bilinaityla alglanan bir farkm dalk dnda.
Hemen hemen her adan o insan bile deildir, nk tandm z
insanlar her zaman zgl insanlar, snflandrlm insanlar, ta--------------------------------

3. Scttz ve Luckm ann, The S tru ctu re s o f the Life-W orld, ss. 40-1

I82

m m lanm alarn salayan kategorik niteliklerle donatlm in


sanlardr. M ahrem iyet ve anonim lik kutuplar arasndaki alan tam
da bu snflar ve kategorilerden oluur. Bu alanda yer alan in
sanlarn kendilerine ait kim likleri, kiisel kim likleri yoktur -k im
lii ait olduklar ya da daha dorusu atandklar snflardan alrlar.
Ve atam a, bilgi edinm e sreci iinde yaplr. Bu insanlar ta
nmayz; onlar hakknda bilgi sahibiyizdir. O nlar dolam bal bir
yoldan, num uneleri olduklar kategriler hakknda bir araya ge
tirdiim iz bilgi araclyla biliriz. Schtzn diyecei gibi, onlar
tipletirm e sreci araclyla -k iile r olarak deil tipler o larak - bi
liriz. adalar dnyas der Schiitz, anonim lik dzeylerine gre
labakalandnlm tr .
D ier insanlar m ahrem iyet kutbundan uzaklatklar oranda ya
banc olurlar (tam am en gzden yittikleri anonim lik ucuna kadar).
Y abanclar hakknda o kadar az ey biliriz ki, onlarla ancak en y
zeysel ve stnkr etkileim lere gireriz (byle bir durumda en
makbul birlikte var olm a, aslnda karlkl olarak etkileimden
uzak durm aktr). Y abanclarn yabancl tam da bizim kay
bolm utuk duygum uz, nasl davranacan ve ne bekleyeceini bi
lemem e duygum uz ve bunun sonucu olarak ilikiye girm e isteksizliim izdir. Tem astan kanm ak tek kurtulutur, am a olanakl
olduunda tam bir kanm a bile bizi her zam an yanl admlar ve
pahal gaflar tehlikesiyle dolu olan bir durum un neden olduu en
die ve tereddtten lam olarak kurtarm az.
G aflar kurallarn bilinm em esinden kaynaklanr ve yabanclarn
yabancl aslnda bizim bilgisizliim izdir. T ipler (sim ilar, ka
tegoriler) farkl bir ekilde datlan davran kurallarndan (ve ayn
nedenle farkl bir ekilde datlan yant beklentilerinden) olu
urlar. Yabanc ne kadar yabancysa (onun hakknda ne kadar az
bilgi varsa), onu bir tipe sokm a kararm da o kadar az kendimden
emin olurum. Tipletirm cm in kendine gveni, m esafe arttka
(yani bilginin ktlyla birlikle) zayflar ve tkenir. G elgelelim , en
dienin, Schtzde ele alnm ayan daha gl bir kayna vardr:
Yabanc hakknda onun aina olduum tiplerden herhangi birine
uyup uym adndan bile emin olam ayacam kadar az ey bi
lebilirini. Y abancnn barikatn zerinde oturm as , su geirmez
4. Schtz v e Luckm ann, The S tructures o f th e Life-W orld, ss. 80.

183

olmas gereken snrlar bulandrm as ve bylece gvenli bir e


kilde tiplclirilm i dnyay tem elinden ykm as tehlikesi her
zaman mevcuttur. Y abanc, bir yanl deerlendirm e tehdidi tar,
ama -d a h a da rktcs- snflandrm ann kendisi iin, evrenin
dzeni iin, toplum sal meknn ynelim deeri iin -benim yaam
dnyam i in - bir tehdit oluturm asdr.
G elg eld im , balangta grdm z gibi toplum sal ve fiziksel
m eknlar rtm ezler; bilisel asim ilasyon zorunlu olarak fiziksel
mesafenin uzunluuyla orantl da deildir. Sonu olarak, etkili
eylem (fiziksel yaknlk sayesinde) olaslnn (ya da daha dorusu
buyruunun) eylem e klavuzluk eden kurallarn yokluu ya da bilinm em esiyle (toplum sal uzaklk nedeniyle) akt durum lar
epey fazladr. Bu nedenle toplumsal m ekn, deyim yerindeyse s
rekli ate altnda ve kaos tehlikesi iindedir. B tnln korum ak
iin eitli arelere bavurulur.

B. YAN BAIMIZDAK YARATIK


nsanlk tarihinin byk ksm boyunca, fiziksel- ve toplum sal ya
knlk aslnda rt m t r-y a da en azndan yakn birbant iin
de olm utur. Benlik asndan, biyolojik olarak insan olann dn
yas. kesinlikle ayr tutulan ve nadiren kartrlan iki blme
ayrlr: Kom ular dnyas ve yaratklar dnyas. Bir yaratk fiziksel
yaknlk alanna ancak sfattan biriyle girebilir: M cadele edil
mesi ve kovulm as gereken bir dm an olarak, zel alanlara hap
sedilmesi ve yaltc rilelin kat usulleriyle zararsz hale g e
tirilmesi gereken geici bir konuk olarak ya da komu gibi
gsterilm ek zorunda olan, kom ular gibi davranm as salanan
mstakbel bir komu olarak. Lew is M um fordun klasik zetinde,
O rtaada ba olm ayan kii ya srgne ya da lme mahkm
edilm i bir kiiydi; hayatta kalrsa hemen, hi deilse bir soy
guncular etesine balanm aya alrd-'
Tandklk yalnzca sahip olduum uz bilgi miktarnn ye
5 . Lewis M um ford, The C ulture o f C itie s (N ew Y ork, 19 3 8 , s. 2 9 ). E ngellenm e
mi bireyin gelii, te yandan, m odern an "gvenlik ve kurtulu d
nceleriyle ynetilen bir dnya olm asna yol am tr, ntl artk istikrar ve
denge sorunlu hale gelmitir" (s. 64 ).

I84

terliliine baldr ve dolaysyla o zam anlar da imdi olduu gibi


zorunlu olarak arkadalk anlam na gelm iyordu. G ven anlam da
tam yordu. D ierkm fedakrla hazr olm ak da deildi. Birlik,
karlkl sadakat, kardelik duygusu hi deildi. Birlik bilinciyle.
onu aile haline getirm eden aileye benzer klan kardee bir duy
guyla birarada tutulan b ir birlik olarak, m utlak ibirlii ve karlkl
yardm blgesi olarak topluluu tem sil eden ideoloji daha son
ralar, kim liini, net snrn ve dolaysyla insan tutum lar ve kar
lkl ilikiler zerindeki etkisini kaybeden ve hzla kaybeden bir
kom uluun kesin belirtisi olarak geldi. K om uluk gereklii m o
dern topluluk ideolojisinin izin vereceinden ya da kabul ede
ceinden daha eitliydi. D m anla olduu kadar sevgiye, a
tm aya olduu kadar dayanm aya yer ayordu. Bununla birlikte
fiziksel kom uluk yabanclarn olm amas asndan, dolaysyla
norm atif dzenlem enin yeterli, gvenli taml asndan toplumsal
meknn geri kalann ayordu.
Bu nedenle kom uyu geriye kalanlardan gerekten ayran ona
kar hissedilen sem pati deil, her zam an potansiyel olarak gr
alan iinde olm as, her zam an m ahrem iyet kutbuna yakn olm as,
her zam an m uhtem el b ir iliki ve biyografi paylam partneri ol
masyd. K om uya ilikin bilgi geni, lipletirm e tortuldu ve bir
kez yapldnda nadiren gzden geirilir ve bir an iin bile pek ge
ici olm azd. Bu nedenle her durum iin kurallar vard ve ku
rallarn yetersiz kald hem en hemen hibir durum yoktu. Pers
pektiflerin karlkll" varsaym ou zam an doruydu ve nadi
ren yanl kyordu. A lglam alarn sim etrisi ya da tamam laycl
gerekti, kendi kendini glendirici ve kendi kendini yeniden re
ticiydi. Byle bir yaam dnyas sunan toplum larn kamusal dav
ran retecek profesyonel retm enlere gereksinim i yoklu.
Byle bir toplum polissiz de yapabilirdi.
Ama ordusuz yapam azd. Toplumsal mekn m ahallenin s
nrnda sona eriyordu. Snrn teki yannda ekilm em i tarlalar, se
mantik boluk, l uzanyordu: Yz olm ayan bedenlerin yaad
dnsel olarak yabanc dnya. Bedenler snr geebilirlerdi, ama
birarada var olm a kurallar evde kalyordu ve snr geildiinde ha
yatta kalam azd. Polise ihtiya hissetmeyen toplum lar bilinm eyene
acm a, m erham et duym uyor, onun halinden anlam yorlard. Ya
185

ratklarla ilgili hibir kurallar yoklu. Y aratklar normlarn ve ku


rallarn tesindeydi. nsanlar kom ular ve yaratklar olarak ay
rlm yorlard: Ya insandlar ya da yaratk. Edm und Leach, in
celedii yerleik tarm toplum larnda, toplumsal m ekn alanlarn
Egoya (benlik) uzaklklarna gre ayran topografik kategorilerle
akrabalk kategorileri arasnda arpc bir benzerlik saptamt:
Bentik-kzkarde-kuzen-kom u-yabanc ilikileri benlik -e v
hayvan-iftlik layvan-av hayvan-yabani hayvan ilikilerine
benziyordu ve ikisi de bcnlik-ev-iftlik-tarla-uzak" zinciriyle cbiim liydi.6 Y aratklar, yabani hayvanlar ve uzak, hep etkileim
kurallarnn olm ad anlam na geliyordu.
Fiziksel ve toplum sal/bilisel yaknlk arasndaki koordinasyon
koptuunda tam am en yeni bir durum ortaya kar. O zaman y a
ratklar fiziksel olarak yaam dnyasnn snrlar iinde g
rnrler. Yabanclarn yabancl norm un geici bir ihlli ve a
resi bulunabilir bir tahrik unsuru olm aktan kar. Y abanclar
kalrlar ve (sonunda gidecekleri umut edilse bile) gitm eyi red
dederler -b u arada yerel kurallar andan inatla uzak dururlar ve
bu nedenle yabanc olm aya devam ederler. O nlar ziyaretiler-, gn
delik gerekliin saydam yzeyi zerindeki, (onlar hemen ykayp
karm a dncesi ekici gelse bile) yarn ykanp tem izlenecekleri
um uduyla tahamml edilebilen karanlk lekeler deildir. Kl ku
anm azlar: cbbelerinin altnda haner saklyor gibi de g
rnm ezler (bundan hibir zam an emin olunam asa bile). nsan kl
ekm eye tevik eden yaratklar, ak dm anlar gibi deildirler (ya
da en azndan byle sylerler). G elg eld im , kom ulara da ben
zem ezler. Evet, varlklarnn farknda olm am ak, onlar grm em ek,
duym am ak ve kokularn alm am ak, hatta onlarla konum am ak ya
da zaman zaman onlarn bizim le konum am as im knszdr. Ama
karlam alar salam bir snflam a kararna varlam ayacak kadar
ksa ve tesadfidir ve ayrca ok fazla gidip gelirler.
Sim m el paray, her tr tzden ve nitel farkllam adan yoksun
6. Edm und Leach, "Anthropological A spects of Language: A nim al C ategories
and Verbal Abuse", N e w D irections in the S tu d y o f L anguage iinde, der. Eric
H. Lenneberg (U niversity of C hicago Press, 19 64 ), s. 3 6 -7 . Leach zellikle,
kom uyu dizideki dier kalem lerden ayran dost/dm an m u la k l n n , "av
hayvan'Ya kar alnan tutum lar niteleyen m navebeli dctetluk/dm anln
sem iotik edeeri olarak grlebileceini ileri srm tr (s. 4 4 ).

I86

saf ve ntr niceliin u E igenschaftenlos' soyutlam asn, kent ya


amnn lem kanlm az rn, hem vazgeilm ez koulu hem de
en aydnlatc m etaforu olarak gryordu:
Parann doas asndan yabancnn anlamnn, minyatr olarak, bir
zamanlar kulak misafiri olduum bir tte zetlendiini dnyo
rum: ki tr insanla asla mali ilere girme: Dostlar ve dmanlar. Bi
rinci durumda para alverilerinin tarafsz nesnellii ilikinin kiisel
niteliiyle baa klmaz bir atma iindedir; dierinde, para eko
nomisi iinde yasalarmz hibir zaman kastl ktl kesin olarak
darda brakacak kadar kesin olmad iin, ayn durum dmanca ni
yetler iin geni bir alan brakmaktadr. Mali ilemler iin arzu edilen
taraf -ok doru bir ekilde i itir dendiinde olduu gibi- tamamen
bizimle ilgisiz olan. 11e bizden yana ne de bize kar olan kiidir.7
G erekten de para ilikisi kent tipi ilikinin (yani bilisel ola
rak kt beslenen ilikinin) en nemli rneidir. N itelii yalnzca
dm anla ve ktle kar deil, dostlua ve sem patiye kar da
korunm aldr. Y alnzca duygusal tarafszlk koullan altnda ya da
daha dorusu duygularn rahatsz edici etkisi altnda olmayan ko
ullarda doru bir ekilde uygulanabilir. M odern ncesi insan dn
yasnn blnd iki u olan kom ular ve yaratklar kategorileri,
para ilikisi asndan ayn derecede uygunsuz ve souktur. Para
ekonom isinin genilem esi, bir zam anlar her eyi kapsayann her iki
yannn da kenara itilm esi ve m arjinalletirilm esiyle ve boalan
orta ksmn ne u/ne bu ilikilerinin geni, sonsuz bir ekilde genileyebilen alan tarafndan doldurulm asyla birlikte olmutur. Bu
alan iinde gelien iliki, duygusal yk olan durum larda y
rtlem ez. Para iaretleri kadar yzsz olan, beklenen ve gerek
davranlar kanlm az bir ekilde biricik, zneye bal nitel de
erlerle deil, yalnzca ortak nicelik kaygsyla ynlendirilen part
nerlere ihtiya duyar. K endisini dier bir kiiye balayan zin
cirlerden kurtaran dikkat, artk ilemin kendi gayri ahsi kurallarna
ynelebilir.

Alm . N itelikten yoksun, (y.h.n.)


7. G eorg S im m el, The P hilo so p h y o f M oney, Ing. ev . T om Bottom ore ve David
Frisby (Londra: R outledge, 1 9 7 8 ), s. 22 7.

187

C. GZEML SAHTE KARILAMA SANATI


Yabanclarn en arpc vc en can skc zellikleri ne komu ne de
yaralk olm alardr. Ya da daha dorusu -k a fa kartrc, rahatsz
edici, rktc bir e k ild e - her ikisidirler (ya da olabilirler -k im
bilir?). Kom uya benzer yaratklar. Y aratk komular. Dier bir de
yile yabanclar. Yani toplum sal olarak uzak, ama fiziksel olarak
yakn olanlar. Fiziksel olarak eriilebilir olan yaratklar. Toplum sal
menzilin dnda kalan kom ular. H ikim senin lkesinin -n o rm su z
ya da ynelimi im knsz klacak kadar az kuraln olduu bir ala
n n - sakinleri. Bu nedenle altst edici bir ekilde kararsz ve teh
likeli olmaya ve baar gvencesi tam am aya m ahkm olan bir
ilikinin failleri ve nesneleri; Y abanclarla iliki her zam an bir
uyum suzlukur.Y abacnn statszlniin ya da kark sta
tsnn yaratt kural azl ya da kurallarn uyum suzluu an
lamna gelir. En iyisi yabanclarla hi karlam am aktr. Onlarn
igal ettii ya da paylat alandan uzak durm ak gerekten
imknsz olduundan, ikinci en iyi zm tam da bir karlam a ol
mayan, karlam a olm adn iddia eden bir karlam adr, (M ar
tin B uber'in deyiiyle) sahte karlam adr (Begegnngdan farkl
olarak Vergegnung).
Y abanclarla birlikte yaam ak iin sahte karlama sanatnda
ustalamak gerekir. Y abanclar, baka bir nedeni olm asa bile yal
nzca saylar nedeniyle evcilletirilerek kom ulara dntiirlcniyorlarsa, bu sanatn icra edilm esi zorunludur. te yandan, te
kini bir yabanc olarak kuran ve onu bu sfatla yeniden dorulayan
da bu sanatn icra edilm esidir.
Ustalkla icra edilirse, sahte karlam a sanat tekini arka
plana srecektir; teki, eylem in ynelik olduu arka perde ze
rindeki bir lekeden baka bir ey olm ayacaktr. K ukusuz arka
plana itilmesi tekinin yok olm asn salamaz. Arka plan tar
tlmaz bir ekilde oradadr. Kii istese onu her an odak noktasna
getirebileceini bilir. Ama bunu yapm ak iin hibir neden grmez.
Arka plan, fiziksel ortam salam ann dnda eylemin seyri ve so
nular zerinde hibir etki yapm az. Schtz periodeusis s
recinde, giincel ilgililikler tahsisiyle sonulanan bu eriilebilir
dnya incelem esinde, yabancya hibir ilgililik Lalsis edilm ez.
Onunki konu d bir m evcudiyet, tannm am bir varlk, kabul
188

edilm em i bir varolutur: V arlk olm ayan bir varlktr -kendi


uyum suzluuyla uyum lu bir uyum suzluk. Sahte karlam a tek
niiyle, yabancya ilgisizlik alan,8 tm bilinli tem aslardan ve en
nem lisi onun bilinli bir tem as olarak grebilecei davranlardan
gayretle kanlan bir alan tahsis edilir. Bu. sem patiye de d
m anla da uzak duran taahhtszik, duygusal boluk alandr;
iaret direkleri kaldrlm , haritada gsterilm eyen bir blgedir;
yaam dnyas iinde vahi bir blgedir. Bu nedenle grm ezlikten
gclinm elidir. En nem lisi, grm ezlikten gelindii ve grmezlikten
gelm ek istendii, yanl anlam aya yer brakm ayacak bir ekilde
gsterilm elidir.
Sahte karlam a sanatn oluturan teknikler iinde en gze ar
pan herhalde gz tem asndan kanm aktr. Bu tekniin gerektirdii
becerilerin ne kadar karm ak olduunu anlam ak iin, her yayann
gelip geenlerin hareketlerini izlem ek ve bylece arpm adan ka
nm ak iin atm ak zorunda olduu kaam ak baklarn saysn; ya
da kalabalk bir broya ya da beklem e odasna giren kiinin ken
disine gze arpm ayacak bir yer bulm ak iin yapt kaam ak gz
taramasn dnm ek yeterlidir.9 M esele, bakm yorm u gibi davra
nrken grmektir. ncitmeden, yant tevik etmeden, karl davet
etm eden ve hakl karm adan bakm ak; ilgisiz grnrken dikkat et
mektir. Y aplm as gereken, kaytszlk m askesi altnda incelem ek
tir. stnkr bak hibir eyin izlem eyeceini, hibir karlkl
hak ya da devin varsaylm adn belirten rahatlatc bir bak.
8. Erving G offm an, R elations in P ublic: M icrostudies o t the P ub lic O rd e r (Lond
ra: Allen Lane, 1 9 7 1 ), s. 3 1 2 . G o ffm a n 'a gre byle bir alan a dahil edilm ek yal
nzca u ygar ilgisizli e ihtiya duym ak ve b en zer bir "nezaketle" yant ve rm ek an
lam na gelir. "Kendi ileriyle urarken birbirlerine kibar ve ksa bir ilgi gsteren
kiilerin nazik ilgisizlik biimleri srdrlebilir, am a bu norm al grntnn ar
dnda bireyler k a m aya y a d a gerekirse m cadele etm eye h a zr bir halde, d e n
gede bekleyebilirler". K orunduu srece nazik ilgisizlik "kam u dzeninin y
zeydeki niteliini" srdrr (ss. 3 3 1 -2 ).
9. ehirdeki ya a m ("yabanclar ara sn d a bir yabanc"; ya d a Benjam in Nelson'n bir zam a n lar dedii gibi "evrensel tekilik") iin va zg e ilm ez olan kanm a
teknikleri, Lyn H . Lofland'n A W orld o f S trangers: O rd e r a n d A ction in Urban
P ublic S pace' inde (N e w York: Basic Books. 19 73 ) eksiksiz bir etnografik tanm a
ve son d e re ce ikna edici bir an alize kavum utur. Lofland'a gre, kentte hayatta
kalm ann anahtar "yzeysel, geici, kstl ilikiler kurm a kapasitesidir" (s. 178);
bu, zellikle kente zg olan dier becerilerle birlikte ilgisizlik tekniklerinin hiz
met ettii grevdir.

189

Ama H elm uth P lcssncrin ikna edici bir ekilde gsterdii


gibi,10 uygar ilgisizliin evrensel uygulamasnn zel sonucu yiiziin
kaybolm asdr; ya da daha dorusu bir yz edinem em ektir. Ken
kalabal bir bireyler toplam deildir. Bireyselliin eridii ka
rk, biim siz bir km edir. Kalabalk yzszdr, am a birimleri de
yle. B irim ler birbirinin yerine geebilir ve atlabilir. Ne gelileri
ne de yok olular bir lark yaratr. O nlarn yzszl sayesinde
kentli kalabaln hareketli birimleri toplum sal taahhtn olas
kaynaklar olarak etkisiz hale getirilir.
Sahte karlam a sanaln uygulam ann genel etkisi, evredeki
potansiyel olarak toplum sal olan meknn toplum sal olm aktan
karlm as' ya da kiinin iinde hareket ettii fiziksel meknn top
lumsal bir m ekna -taah h t ve etkileim kurallarna sahip bir
m ekna- dntrlm esinin nlenm esidir. Sahte karlam a tek
nikleri, bu etkiye ulalm asna ve etkiye ulalp ulalm adyla ve
gerekten de bu etkinin am alanp am alanm adyla ilgilenenleri
bilgilendirm eye hizm et eder. Norm al olarak eriilebilir (yani fi
ziksel olarak yakn) olanlar toplam sal mekndan kartm ak ya da
onlar kabul etm em ek, onlar hakknda bilgi edinm ekten kanm ak
(ve onlara kendi hakknda bilgi verm em ek) anlam na gelir. T op
lumsal m ekndan karlan tekiler, alglanan dnyann arka pla
nnda dururlar ve orada durm aya tevik edilirler -in san l n zel
liksiz, yzsz, bo kabuklan. Bilin altnda onlarn insanlnn
farknda oluum un, znelliklerinin kabulnde yzeye km asna
izin verilmem elidir.
Ayn ekilde, onlarn m evcudiyetini tolere etm em i salayan
-tolere ettiim yalnzca onlarn arka plandaki m evcudiyetleri bile
o lsa - benim nezaketim ve saduyululuumdur. Bunu yaparak kendi
yce gnlllm e sayg gsteririm , onlarn haklarna deil. S
nrlarm kendim belirlerim . Snrlar kayabilir, snrlarda zorunlu
olan hibir ey yoktur, snrlarn oyulduu malzem enin kendisine
ait hibir esneklii, oym a aletlerim i inceler ve oyma glerini he
10. Cf. " ber M enschenverachtung", Helm uth Plessner, D iesseits d er U topie
iinde (M nchen: S uhrkam p. 1 9 7 4 ). P lessner yzn kaybolm asnn kan lm az
olarak, bireysellem eden u zakla m a olarak dedii bedel ne olursa olsun a
da dnyann onsuz ed em e ye ce i, birbirine ''bir m esafedep" bakm ay izlediini
ileri srer.

190

saplarken gsterdiim zeni gsterm em i gerektiren hibir yaps


yoktur. Y zszletirilm i, oluturulm u - y a da hibir zaman tam
olarak o lu turulm am - bireyler benim hayatm n iine sokulduu
homojen bileim de harm anlanrlar. Bu karmn tm dier r
nekleri gibi, S im m elin unutulm az cm lesiyle, eit bir ekilde dz
ve gri bir tonda grnrler; hibir nesne dierlerine gre tercih
edilm eyi hak etm ez. N esnelerin farkl deerleri ve dolaysyla nes
neler sfatyla nesnelerin kendileri fark edilirse, hayali olarak ya
anrlar . H er ey, olduu gibi, eit zgl arlkla yzer..., ayn
dzeyde yer alr, birbirinden yalnzca kapladklar alann b
yklyle ayrlrlar .11
Sim m el, tm yzlerin bulanklat ve ekilsiz ve tekbiimli gri
lekelere dnt bu m esafenin korunm asnn, her zaman nefret
ve antipatinin (ya da daha dorusu sem pati riskini bertaraf etm e a
basnn) kart bu ilgisizliin, yabanclar arasnda yaam aya
ikin olan tehlikelere kar doal bir savunm a olduunu srarla be
lirtir. ounlukla kontrol altnda tutulan, am a hibir zaman ta
mamen kk kurutulam ayan ve her zaman nefret eklinde yo
unlam aya hazr olan tiksinti ve bastrlm dm anlk, bu
yaam ay teknik olarak m m kn ve psikolojik olarak tahamml
edilebilir klar. Bu koullar altnda tek toplum sallam a biimi olan
ayrm destekler: Birbirinin yannda (am a birlikte deil) yaamak.
Tiksinti ve bastrlm dm anlk, bundan byle zsavunm ann
doal ve var olan tek aracdr.
G erek karlam alarn tersine sahte karlam alar tarih-nccsi
olmayan (yabanclarn orada olm alarn kimse beklem ez) ve yan et
kileri olm ayacak bir ekilde yaanan olaylardr. O nlar epizodlardr;
epizod, Milan K undera'nn yazd gibi, nceki eylem in ka
nlm az bir sonucu ya da sonraki eylem in nedeni deildir; yky
oluturan nedensel olaylar zincirinin dndadr. yknn an
lalabilir sreklilii yitirilm eden darda braklabilen skc bir
kazadr ve karakterlerin yaam zerinde kalc bir iz brakam az .
Epizod yknn paras deildir; bilginin istekle topland ve
-b aary la ya da baarsz bir e k ild e - sakland bilin alannn
11. G eorg S im m el, T h e M etropolis and M ental Life", C lassic E ssays on the C u l
ture o f Cities, der. R ichard S en nett (N e w York: A ppleton-C entury-C rofts, 1969),
s. 52.

191

tesinde kalr. Epizodun, tipletirm e, kategorize etm e ve harita


karm a oyununda bir ara, bir kesinti olduu sylenebilir. Tm epizodlar gibi sahte karlam a toplum sal haritacln gem iteki ba
arlarna dayanm az; haritaclk sanatnn bugnk durum uyla
gelim ez -ilk esel olarak her eyi olduu gibi brakr...
Ya da umut edilen budur; ounlukla bo yere olduu halde.
Karlam a sona erm eden ve taraflar karlam ann balam asndan
nce olduu gibi kendilerini birbirlerinin eriem eyecei noktada
bulm adan nce, abucak yok olan yz yzeliklerinin gereklen de
sahte bir karlam a noktasna ulaana kadar azalp azalm adn
sylem enin yolu yoktur. A m a karlam ann bu grnr sonundan
sonra - o k so n ra - bile, o srada beklenm eyen sonular, birdenbire
ortaya karak, varsaylan epizodik yapsn yalanlayabilir (bir kez
daha byk yk anlatcsnn bilgeliinden yararlanalm : T a
mamen epizodik bir olayn, iinde, bir gn beklenm edik bir ekilde
sonraki olaylarn bir nedeni olm asna yol aacak bir g ta
m ayacan kim se garanti edem ez. )12 Tesadfi karlam ann,
sahte karlam ann salam erevesini krmasn nlem ek iin ne
kadar aba gsterirsek gsterelim , bir endie kalntsn tamamen
yok edem eyiz. u anda olay deil gibi grnenin bir sonucu ola
bileceini ve olaslklardan hangisinin - gerekleeceinin sy
lenem eyeceini ve bunun sylenecei zamann belki de hi gel
m eyeceini biliriz ya da bilm eksizin hissederiz. Toplum sal mekn
savunusu hibir zam an kusursuz deildir. Snrlar hava geirm ez
bir ekilde kapatlam azlar. Yarattklar korku yle dursun, ya
banclara kar gerekten gvenilir hibir are yoktur.
Kent bir sahte karlam alar alandr. Kentin fiziksel m ekn,
aktif bir ekilde peinde koulm ayan karlam alardan kanlabilecek bir ekilde dzenlenir; bu karlam alar kanlm az
iseler de nem sizliklerini koruyabilirler. Richard Scnnell. geni
bo mekn alanlar", kullanlacak deil, iinden geilecek alan
lar, iinde olunacak deil, iinde hareket edilecek alanlar olarak.
12 Milan Kundera, Im m ortality, ing. ev. P eter Kussi (Londra: F a b er & Faber.
1991), ss. 3 3 8 -9 . Hibir epzod, d iy e zetler Kundera, a p rio ri olarak so nsuza
ka d ar bir epizod olarak ka lm a ya m ahkm deildir, nk ne kadar nem siz olur
sa olsun her olay kendi iinde e r ya d a ge baka olaylarn.nedeni olm a v e bylece bir ykye ya d a bir m a ce ra ya dn m e olasln gizler.

192

m odern kent m im arisinin baz nem li baarlarnn zekice, de


rinlikli bir tasvirini sunm aktadr (New Y o rk ta L ever Housc. Londrada B runsw ick C entre, P ariste Savunm a Bakanl). lek cad
deleri ve otoyollar, m etrolar, klim al ve sk sk kapal
arabalaryla birlikte bir btn olarak ehrin m eknsal dzenlenm esi
A yerinden yerine bir seyahat 13 yapm ak, yerler arasndaki s
reklilii krm ak, ev klarn aralarndaki lden ayrm ak iin bir
imkn olarak dnlebilir. Bunun yan sra kentsel mekn d
zenlem esi snflan, etnik gruplar, bazen cinsiyetleri y a da ku
aklar ayrm a ynndeki belirgin eilim iyle ne kar -bylece
sahte karlam a teknikleri daha uyum lu bir ekilde vc etkili ola
caklarna dair daha byk bir gvenle uygulanabilir; ancak daha
nem lisi, ayrm kent iinde, ziyaretinin silahszlanabilecei ya da
bir an iin silahlarn bir kenara brakabilecei geni alanlar yaratr
(ve bunlar en sk ziyaret edilen yerler olm a eilim indedir), nk
orada bulunm a ihtim ali olan trden yabanclarla istenmeyen ili
kinin getirdii tehdit baka yerlerde olduundan daha az bu
naltcdr; aslnda orada yabanclarla karlam ak bir tehlikeden
ok heyecan verici bir deiiklik frsat olarak hissedilir.
B ilisel alan kent haritasna ya da lke haritasna veya bir btn
olarak m odem dnyaya yanstlabilseydi, bir daireden ya da kom
pakt ve srekli bir ekilden ok bir takm adalar biim ini alrd. M o
dern dnyann her sakini bakm ndan, toplum sal meknn zerine
irili ufakl saysz bilgi lekeleri biim inde geni bir anlam szlk de
nizi boalm tr: zelliksiz bir ln ortasnda anlam ve ilgililik
vahalar. G nlk iin byk ksm , gstergebilim sel olarak bo
m eknlar iinde seyahat ederek - b ir adadan dierine fiziksel olarak
hareket e d e re k - geirilir. A dalar bitiik deildirler, am a bir
birlerinin yerine de geem ezler; her biri farkl bilgiler, anlamlar, il
gililikler saklar. Kendi kim liklerini korum alar iin ky boyunu
glendirm ek, seli durdurm ak iin nlem ler alnmas gerekir.
Dier bir deyile, yabanclar yerlerinde tutm ak gerekir. Toplumsal
meknn savunulm as, kendi hareket hakkn elde etm e ve te
kilerin bu haklarnn snrlanm asn salam a m cadelesine gelip da
13. R ichard S en n ett, The F a ll o f P ublic M an (C am b ridge University Press.
1974), ss. 12-14.

!; l N /l\*n u K *rn H tik

193

yanr. D zenli polis modern, kentli bir bululu ve ilk bataki grevi
kamusal kent m eknn, tekilerin anonim iiklerini korum alarn en
gelleyen can skc m eraklaryla davetsiz misafirlere kar sa
vunm akt.14 inde olunacak deil, yalnzca iinden geilecek bir
alan olarak kam usal mekn anlayyla attndan tr cezalan
drlabilir bir su olarak dnlen aylaklk, tipik bir kent su
uydu. Kentsel meknn hibir zam an ulalam ayan, her zaman he
deflenen ideali belki de, spagettiyi andran bir evre yollar, ilek
caddeler ve kent otoyollar labirentiyle balanan, duvarlarla evrili
ve iyi korunan bir dizi kk kaledir.
Kentsel mekn dzenlem esinin bir sahte karlam alar ve uygar
ilgisizlik alkanlklar ortam olarak gelim esi srecinde, neden ve
sonu birbirini, ayrlm alar zor olacak noktaya kadar pekitirdi. So
nunda biri olmadan dierini dnm ek im knsz hale geldi.

D. YABANCININ APORS
Yabanclarn yaam a m eknna youn bir ekilde girm eleri, top
lumsal mekn oluturm ann m odern ncesi m ekanizm alarnn es
kimesine -e n nem lisi acnacak derecede yetersiz kalm asna- ne
den oldu. G rngnn yalnzca boyutlar bu m ekanizm alarn kul
lanmn engellem ektedir. Eriilebilir yabanclarn hemen kom
ular ve yaratklar olarak kutuplatrlm as nceden var olan baar
ansn da kaybetti. Byle bir giriim de bulunulsa bile, sonular
kukulu, tartmal ve kararsz olacaktr. Bir zam anlar geici bir
tahrik unsuru olan yabanclk srekli bir durum haline geldi. Mo
dern loplumun sorunu artk yabanclarn nasl bertaraf edilecei
deil, srekli olarak onlarla birlikte -y a n i bilisel yetersizlik, ka
14. 183 5'te D erby'de yeni kurulan polis gcne verilen, ayn z a m a n d a dzeni
korum ak iin profesyonel bir g oluturm ann balca nedenini ifade eden ta
lim atlar iyi bir rnek oluturm aktadr: 'G eerli bir nedeni olm adan, kaldm m dan
rahata geilm esini n leyecek ekilde kaldrm larda duran y a da oyalanan ki
iler... tutuklanabilir v e m a h ke m ey e karlabilir" (Anthony Delves'ten a k
tarlm tr, "Popular R crations and Social Conflict in Derby, 18 00 -185 0", P o

p u la r C ulture a n d C lass Conflict, 1590-1914: E xplorations in the H islo ry o f


Lab our a n d Leisure iinde. D er. Eileen v e S tep hen Y eo (Brighton: H arvester,
1981), s. 95 ).
194

R A R K A / h s t n o d c r r t K lik

rarszlk ve belirsizlik duru m u n d a- nasl yaanacadr. Bu, yaam


dnyasn yabanclardan tem izlem e giriim lerinin sona erdii an
lamna gelm ez. Tam tersine: Yabanclarn varlnn tahrik et
meden duram ad yerleik belirsizlik, k yolunu, toplumsal
meknn oluturulm as zerindeki kontrol ele geirm e -y a n i ya
banclarn zgrln snrlam a ve sk denelim altna alm a ve on
lar bsbtn ait olduklar yerde tutm a- ynndeki srekli a
balarda bulm akladr.
le yandan, Sim m elin yabanclk, para ekonom isi ve akl ara
sndaki kopm az baa ilikin aklam asnn ikna edici bir ekilde
gsterdii gibi, tarihsel olarak edindii biim le m odern yaam ya
banclar olm adan yapam az. Duygusal taahht zerindeki yasak,
nitel farkllklara ilgisizlik, gem i kstlam alardan ve gelecek kay
glarndan bam sz karlam aya verilen deer -yabanclarla te
maslarn ve yalnzca bu temaslarn sahip olduu btn bu dikkat
ekici zellik ler- m odern i dnyasnda vazgeilm ezdir. Modern
yaamn srm esi iin yabancln deyim yerindeyse korunm as ve
gelitirilm esi gerekm ekledir. Kom nal birliktelik mucizevi bir
zafer kazansayd, modern toplumun temel kurulularndan hibiri
hayatta kalam azd; kiisel, duygusal yk olan ilikiler sahte kar
lamalar ve uygar ilgisizlik alann istila etseydi de bu kurum lar
ayakta kalam azd. Y abanclar olm adnda onlar icat etm ek ge
rektii sylenebilir... Ve icat e d ilirle r-h e r gn ve byk apla.
Yabancnn toplum sal mekndaki konum unun ve rolnn derin
mphem liinin nedeni budur. Y abanclar, yabancl (fiziksel ola
rak ayrm a ve hapsetm e yoluyla; psikolojik olarak ilgisizlikle) ber
taraf etm eye alan ayn gndelik yaam n seyri iinde srekli ola
rak yaratlrlar. Y abanclar, yaam dnyasn asim ile etmeyi ve
ehliletirm eyi am alayan ayn toplumsal mekn oluturm ann rn
leridirler. B eklenecei gibi, varolusa! statnn m phem lii gstergebilimsel olarak tutum un m phem liinde yansr. htiya ve teh
didin ezam anll olarak yaanan artc yaratclk ve alclk
karm, yabancln alglanm asnda varoluun ayn zam anda da
yanak noktas ve felaketi olarak yansr. O zam an m phem liin.
zm olm ad itiraf edilen bu durum un zm , i uy
gunsuzluun seilen bir toplum sal hedefe yanstlm asyla (yani tm
toplumsal mekn dolduran m phemliin bu m eknn seilm i tek
195

bir kesimi zerinde younlatrlm asyla) ve m phem lik m ik


robunu bu temsili resim de yakm a ynndeki srp giden abalarla
m itsizce aratrlr. abalar sonusuz olduklar kadar kanlm az
olm alar nedeniyle, bitim siz olm aya mahkm durlar.
N orbert Elias, rencisi John S cotsonun, eski bir yerleim ala
nnn yaknlarnda kark bir yeni gelenler grubunun oluturduu
yeni bir yerleim alannda yrtt aratrm adan yola karak,
kavram sal yerleikler ve darlkllar iftini retti. Bu kav
ramsal ift, iki grubun keldii, srekli bir snr izm e ve snr ko
ruma sava iinde birbirine kar durduu, am a birbirlerinin kim
lik arayna yaptklar hizm etler nedeniyle birbirine kenetlendii
bir tr toplum sal biim i kavram aya ynelikti. Elias, karlkl ayr
ma ve klieletirm e srecini harekete geiren ilk giriim i yer
leik gruba atfediyordu. (Bu gerekten de. dier alardan arpc
bir ekilde birbirine benzeyen iki grupta, bir grubun yerleikler,
dier grubun ise darlkllar olarak ayrlm asna izin veren tek
zellikti.) Daha nce itirazsz kendilerine ait olan toplum sal
mekn oluturm a haklarna itiraz edilm esi nedeniyle krgn olan
yerleik nfusun yeni gelenleri pskrtmesi ve yeni gelenlerin iyi
niyetli kabul edilm e abalarn aka reddetm esi ayrm srecini
balatm t. Eski grubun byle bir gce' sahip olduu akt; ve
bunu yapm ak glerinin m addi temelini oluturuyordu. Glerinin
stnl, kendi toplum sal mekn oluturm a versiyonlarnn yeni
gelenlerin kar-haritaclndan stn olm asnda cisim leiyordu.
Y erleikler ve darlkllar blnm , toplumsal mekn olu
turm a ynetim inde -to p lu m sal mekn yneticilerin salad b i
lisel haritaya gre blm e ab asn d a- gerekli olduu zere iktida
rn asim etrisinden douyor ve bu asim etri tarafndan glendirili
yordu. M esafenin alm azln korum a ihtiyacn ilk ilan edenler
gller olduu iin, blnm n kklerinin toplumsal mekn olu
turm aktan sorum lu olanlarn yakasn brakm ayan problem lerde
(yani toplum sal mekn oluturm ann ifa bulmaz aporetik s
recinde karlalan problem lerde) aranmas gerekliini ileri sr
mek doru olur.
M odern hayat yabanclarla birlikte yaam ak dem ektir ve ya
banclarla yaam ak her zam an kararsz, sinir bozucu ve snayc bir
hayattr. Yeni yerleim yerinin sakinlerini darlkllar olarak,
yabanc ve yaratk olann cisim lem esi ve kirlenmenin nihai kay
1%

na olarak kurm a frsat ie yarad. Evet, m odern durum un do


utan gelen kusurunu tedavi etm edi - a m a en azndan zm sz
bir kadere hayali bir zm gelirdi. D alm endieyi biraraya top
lad. (danklklar nedeniyle daha da rktc olan) korkular m
cadele edilebilir ve -k im b ilir? - belki de fethedilebilir somut, elle
tutulur bir tehlike halinde younlatrd. En azndan tehlikenin ne
rede olduu biliniyor ve bylece insan kendisini eskisinden daha az
yolunu arm ve aresiz hissedebiliyordu. A rtk tehlike yeni yer
leim yerinin sakinleriydi. Ve korku, tehdit edilm e duygusu derin
olduu lde, yerleikler kendi yerleikliklerinin gvenliinden
o lde daha az em in oluyordu -d a h a tyler rpertici ve korku
uyandrc eilim ler, artk korkanlarn tm isel ktlklerini cisimletircn darlkllar stereotipine sdrlyordu. Scotson/Eliasm
bulgularnda, yerleikler tarafndan icat edilen stereotip, toplumsal
gerekliklerin son derece basitletirilm i bir tem siliydi. Yerleim
alan nfusu arasnda bulunabilecek farkllklara yer brakmayan
bir siyah ve beyaz tasarm yaratyordu. En kt aznla karlk
geliyordu . G enel olarak, kendilerini ne kadar tehdit edilm i his
sederlerse (her tr yerleik grup], i basknn ortak inanlar ya
nlsam a ve doktriner katlk ularna doru srklem esi o kadar
byk ihtim aldir .15 Stephen M ennelin ok yerinde yorum uyla,
bu damgalama sreci, bu son derece eitsiz g dengeleri iinde ta
hakkmn ok genel bir esidir ve ok eitli durumlarda dam
galamann ieriinin ayn kalmas dikkate deer. Dardakiler. dier
zelliklerinin yan sra, her zaman pis, ahlki olarak gvenilmez ve
tembeldirler. On dokuzuncu yzyl sanayi iileri de ounlukla byle
grlyorlard: Onlardan sk sk "Great Unwashed* olarak sz edi
liyordu. Beyazlar da siyahlar ounlukla byle alglyorlard ve hl
da yle alglyorlar.16
Bence, toplum sal/bilisel m ekndan darlkllar olarak ay
rlan kategoriye atfedilen deiik zelliklerin birletii nokta rnp15. N orbert Elias v e John L. Scotson. The E sta b lish e d a n d the O utsiders: A S o
ciolog ica l Inquiry into C om m unity P roblem s (Londra: Fran k C ass, 19 65 ), ss. 81,
95.
' Y k an m am byk kalabalklar, (y.h.n.)
16. S tep h en M ennell, N orbert E lias: C ivilization a n d the H um an S elf-Im age (O x
ford: B lackw ell. 1 9 8 9 ), s. 122.

197

hemliklir. D ardakilere atfedilen tm zellikler m phemlii be


lirtir. Kir. bildiim iz gibi, eylerin dzeninin tem elini oluturan ay
rmlar bulanklatrm am as iin baka bir yerde kalm as gereken,
yersiz bir eydir. G venilm ezlik, ihtim alleri boa karan, ku
rallarn bilinm esine dayanan hesaplar faydasz klan kararsz dav
ran anlam na gelir. Tem bellik rutinin evrenselliine ve do
laysyla dnyann ok belirli doasna meydan okum ak anlam na
gelir. Dardakiler stereotipinin dier en genel eleri de benzer bir
anlamsal yk tarlar: Ahlki olarak gevektir, cinsel olarak uar,
i anlam alarnda nam ussuz, ar duygusaldrlar ve akl banda
yargya varm a yeteneinden yoksundurlar - v e tepkileri tamamen
dzensiz ve ngrlem ezdir. D ier bir deyile, dardakiler bilisel
mekn oluturm aya elik eden risklerin vc korkularn toplanm a
noktasn olutururlar. D arlkllar, tm toplum sal mekn olu
turma am alarnn sebatla am a beyhude, yerine dzeni getirm eye
alt kaosun ve bu yer deitirm e um utlarnn dayand ku
rallarn gvenilm ezliinin kanldrlar. Toplum sal meknn d ke
narlarnda kalm alar salanabilseydi, belki de darlkllar her yere
dalm olan m phem lii de kendileriyle birlikte gtrebilirlerdi...
tekileri balayan toplumsal mekn haritalarm izme hakkn,
bu zor kazanlan hakk kim elinde tutuyorsa (bu hakkn tm ta
hakkmn ve basknn ekirdei olduunu syleyebiliriz; ayn za
manda im diki baskya kar m cadelenin gz dikilen dl ve ge
lecek bask iin bir bilettir), kurtulm ann mmkn olm ad
yabanclar arasndan, szde onsuz olunabilir bir m utlak yabanclar
kategorisi seerek aporiyi zararsz hale getirm eye alacaktr; ya
banclarn yararlarn paylam adan gnahlarn tayan ve bu ne
denle hayat iinin temellerini etkilem eden atlabilecek (ya da at
labilecei umul edilen) kategori. Tm adlandrm alar kukusuz
gerek sorunun yaknna yaklam ayan geici bir aredir. Ancak,
harekele geirici gcn koruyarak, bylece devam eden bir kayg
vc gnlk bir grev olarak bilisel mekn oluturm ay tahkim ede
rek, yabanclar dnyasn yaanabilir klm ak asndan byk,
belki de temel bir katkda bulunur.
im diye kadar yazlm en byleyici gzellie vc derinlie
sahip antropoloji eserlerinden biri olan Tristes tropiques'te17 Claude
17. C lau de Lvi-Strauss. Tristes tropiques (Paris: Pion, 19 55 ), zellikle 38.
IS )8

Lvi-Strauss, ilkel" toplum larn tehlikeli yabanclaryla, bizim uy


guladm z ve normal ve uygar kabul ettiim iz stratejiden farkl
(zorunlu olarak aa deil) bir stratejinin yardm yla baettiklerini
ileri srm tr. O nlarnki anropofajik bir stratejidir: O nlar bu ya
banclar gl efendi, gizem li gler olarak yerler, yutarlar ve sin
dirirler (biyolojik olarak onlarla birleir ve onlar asim ile ederler)
ve belki de bylece bu glerden yararlanm ay, onlar zm sem eyi
ve kendilerinin klm ay umut ederler. Bizimki antropoem ik (Yu
nanca etnein kusm ak") bir stratejidir. Tehlikeli olanlar biz ya sr
gne ya da gvenli bir ekilde hapsedilebildikleri kam a im kn ol
mayan korum al yerleim blgelerine atarz -d zen li yaamn
yrtld yerden uzaklatrr, toplum un snrlar dnda tutarz.
Lvi-Strauss byle diyor. A m a ben, tasvir ettii stratejik al
ternatifin, tarihsel olarak birbirini takip eden toplum tiplerini bir
birinden ayrm aktan ok bizimki de dahil olm ak zere her top
lumda bulunduunu ileri sryorum . F ajik ve em ik stratejiler para
lel olarak, her toplum da ve her toplum sal dzenlem e dzeyinde uy
gulanr. kisi de toplum sal mekn oluturm ann vazgeilm ez m e
kanizm alardr, am a ancak birbirlerinin m evcudiyetinde, ancak bir
ift olarak etkilidirler. Tek balanna iki strateji de az ok istikrarl
bir toplum sal mekn garanti edem eyecek kadar atk retirler. Oysa
iki strateji bir arada, birbirlerinin alklarn bertaraf ederek, m a
liyetlerini ve yetersizliklerini daha az engelleyici ya da daha da
yanlr klabilirler.
Fajik strateji kapsaycdr", em ik strateji ise dlaycdr. Bi
rincisi yabanclar kom ular olarak asim ile eder, kincisi onlar
yaratklarla birletirir. B ir arada, yabanclar kutuplatrrlar ve
kom uluk ve yabanclk kutuplar arasndaki en can skc ve te
dirgin edici orta sahay tem izlem eye alrlar. Yaam koullarn
ve seeneklerini tanm ladklar yabanclar asndan, gerek bir ya
o/ya bu olutururlar: Uyum lu ol ya da lanetlen, bizim gibi ol ya da
ziyaretini fazla uzatm a, oyunu bizim kurallarm zla oyna ya da
oyundan tam am en utlam aya hazr ol. Yalnzca byle bir ya o/ya
bu, iki stratejinin toplum sal mekn kontrol etm e asndan ciddi
bir ans sunm asn salar. Bu nedenle iki strateji de her ta
hakkmn alet antasnda yer alr.
ing. ev. John Russell, A W orld on the W ane
(Londra: Hutchinson, 1 9 6 1 ).

b l m ;

b a l y la

y a y m la n m t r

I99

Kabul kurallar ancak kovm a, srm e, alm a, reddetm e, ihra


etm e yaptrm laryla tam am landklarnda etkilidirler -a m a bu yap
trm lar ancak kabul edilm e umudu canl tutulduu srece nes
nelerini uyuma yneltebilirler. Tek tip eitim baarsz kiiler ve
boyun em eyenler iin slah k urum lanyla pekitirilir; kltrel
srgn ve yabanc detlerin ktlenm esi kltrel asim ilasyonun
cazibesiyle desteklenir; vatandalk deitirm e, yurduna geri gn
derilm e ve etnik tem izlik ihtim aliyle desteklenir; yasal olarak
ilan edilen yurttalararas eitlik, g kontrol ve sm rd etm e ku
rallaryla tam am lanr. Tahakkm n, toplum sal mekn zerindeki
denetim in anlam , fajik ve em ik stratejileri deitirebilm ek ve
-h an g i stratejinin sz konusu durum iin uygun olduuna karar
verm enin yan s ra - hangisinin ileme konacan belirleyen kri
terleri kararlalrabilm ektir.
Modern dnyada yabanclar her yerde ve sabittirler; ayn anda
hem hayatn vazgeilm ez bir koulu (m odern hayatn mm kn o l
mas iin, uygar ilgisizlik tarznda sahte k a rlam ala rd an faz
lasna izin verilmeyerek, birlikte yaanlan insanlarn ounluunun
yabanclar olarak kurulm as gerekir) hem de bu hayatn doutan
gelen rahatszlklarnn en alsdr. ki strateji hibir ekilde y a
banclar "problem i'nin zm leri deildir -yarattklar en
dienin ya da stat ve rollerinin her zam anki m phem liinin de
zmleri deildirler; problem i kontrol altnda tulm ann
yollarndan baka bir ey deildirler. Kontrol elinde tutan (top
lumsal mekn oluturm aktan sorum lu olan), toplum sal tahakkm e
aporetik yabanclk fenomenini yeniden iler: Tahakkm n dzeyi
ve ls kontroln dzeyini ve lsn yanstr.
Yabanclarn -y eterin ce tanm lanm ayan, yeterince belirlenm e
yen, ne komu ne de yaratk olan, ama potansiyel olarak (tutarsz
bir ekilde) ikisi de olan tekilerin- m evcudiyetinin yaratt ka
rk, mphem duygulan p m te o fo h i' olarak adlandrm ay ne
riyorum. Bu terim , netlie dkn bilgiye inatla meydan okuyan,
tahsisleri atlatan ve bilinen snflam a izgilerini kerten ok bi
im li, alotropik fenom enlerin m evcudiyetinin yaratt korkuyu be
lirtir. Bu korku -W ittg en stein 'd an s o n ra - nasl devam edeceini
bilm em e olarak aklanabilen yanl anlam a endiesine benzer.
H er biim e brnebilen, her Kla girebilen korKu. (y.h.n.)

200

Bu proteofobi kiinin kendisini kaybolm u, kafas karm , gsz


hissettii durum lardan holanm am asn belirtir. A ktr ki bu tr
durum lar bilisel toplum sal m ekn oluturm ann retim artdrlar:
Baz durum larda nasl devam edileceini bilm eyiz, nk nasl
devam edileceini bilm enin anlam n bizim iin tanm layan dav
ran kurallar bu durum lar kapsam am aktadr. Bu nedenle bu tr
endie uyandran durum lar, tam da daha nce bir bilisel mekn
oluturulduu ve dolaysyla biz dzenlenm i m ekn iinde dav
ran disipline eden baz kurallar rendiim iz iin ayrt ederiz
-am a baz durum larda bu kurallarn hangilerinin geerli olduu
ak deildir. Y abanclarla karlam a, bu tr durum larn en ak ve
asap bozucu olandr (en yaygn olm akla birlikte). D zenden so
rumlu olanlarn bak asndan, yabanclar toplum sal mekn olu
turm a denilen retim srecinin kat atklardrlar; srekli olarak
yeniden ilem e ve atk problem leri yaratrlar. G eigelelim , yalnzca
tahakkm n yol at ve destekledii m iyopi, son iki faaliyeti,
toplum sal/bilisel m ekn oluturm ann p o z itif etkilerinden farkl
bir dzeye atar.
Toplum sal m eknn ynetim i proteofobiyi ortadan kaldrmaz;
byle bir hedefi de yoktur. Proteofobiyi temel kayna olarak kul
lana-, ve bilerek ya da bilm eden, am a srekli olarak stoklarn dol
durur. Toplum sal mekn oluturm a srelerini kontrol etm ek
udur: proteofobinin odaklarn kaydrm ak, proteofobik duygularn
ynelecei nesneleri sem ek ve sonra bu nesneleri birbirini izleyen
fajik ve em ik stratejilere tbi tutmak.

E. AHLK MEKN OLUTURMA:


BLSEL MEKNI YIKMA
Toplum sal m eknn esas olarak bilisel bir sre olarak kurulmas
ve srdrlm esinde, duygular ya bastrlr ya da -g r ndiiklerindehizm etkr rolne indirgenir. M ekn oluturm ann skntlar ve
dertleri esas olarak bilisel yapdadr: H er zamanki dertlerinin en
yaygn ve belirgin olan bilisel aknlktr: Kurallarn belirsizlii,
nasl devam edileceine ilikin bilgi eksiklii olarak yansr.
Ahlki mekn oluturm a toplum sal/bilisel mekn tanmlayan
201

kurallar dikkate alm az. Yaknlk ve uzakln toplumsal ta


nmlarndan habersizdir. H ibir nceki bilgiye dayanm az; yeni
bilgi retim ine de girim ez. Genel o la ra k -in c ele m e, karlatrm a,
hesaplam a, deerlendirm e g ib i- insani entelektel kapasiteleri kul
lanmaz. Bilisel mekn oluturm aya zg entelektel standartlarla,
son derece ilkel grnr: Bilimsel bir ekilde ynetilen bir fab
rikayla kyaslandnda bir ev sanayisi.
Bilisel mekn oluturm ann nesneleri birlikte yaadm z te
kilerdir. Ahlki mekn oluturm ann nesneleri kendileri iin y a
adm z tekilerdir. Bu tekiler tm tipletirm elcre direnlidirler.
Ahlki meknn sakinleri olarak, her zaman zgl ve yeri dol
durulam azdrlar; kategorilerin rnekleri deildirler ve ahlki
mekna kesinlikle kendilerine ahlki ilginin nesneleri olm a hakkn
veren bir kategorinin yeleri olarak girm ezler. Y alnzca orada, d
ardaki somut tekiler olarak, ahlki ilgi tarafndan dorudan he
deflenm i olm a sfatyla ahlki bir duruun nesneleri olurlar.
Ahlki sorum luluk, toplum sal m ekna hkm eden akln sesine ve
iaret direklerine kr ve sar kalarak paylatrlr.
Ahlki yaknlk bilisel yaknlkla rtebilir; ahlki ilgi en
byk younluuna tekine ilikin bilginin en zengin ve en m ah
rem olduu durum da ulaabilir ve bilgi azaldka ve m ahrem iyet
giderek yabanclam aya dntke azalabilir. Bu gerekten de
olabilir; am a rtm e kesinlikle kanlm az deildir -zo ru n lu ola
rak ayrcalkl ihtimal bile deildir. ki mekn oluturm a farkl ve
karlkl olarak zerk faktrler tarafndan ynlendirilir ve alm a
ve karlkl ykm heyulas srekli olarak rahatsz birarada va
roluun zerinde asl durur.
Toplum sal/bilisel m ekn oluturm a faaliyetini ynetenler,
m antksz, deiken ve kararsz grnm ek zorunda olan ahlki
mekn oluturm adan kanm aldrlar. (Ahlki mekn oluturm a ne
denlerden habersizdir, hibir ifade edilebilir bilgiye gnderm ede
bulunm az ve sonularm kabul etm ek konusunda kararsz olanlar
ikna etm ek yle dursun, kantlarla bir zsavunm aya giriem ez.)18
18. M odernity a n d the H o lo ca u s f ta (C am bridge: Polity Press, 19 89 ) "dorucu
Davutlar -N a z igali altndaki A vrupa'da ounlukla kam uoyunun basklarnn
yan sra batakilere d e aka m eydan okuyarak N azi soykifim nn kurbanlarn
kurtaran b ire y le r- arasnd a yrtlm bir aratrm ann bulgularn an alz ettim.

202

Ahlki m ekn oluturm a pek az dnce ierdii ve dolaysyla


herhangi bir eyden kanam ayaca iin bunun tersi pek geerli
deildir: O yalnzca bilisel meknn em irlerini gz ard eder (ya
da daha dorusu gz ard ediyorm u gibi hareket eder). Ahlki
mekn oluturm ann nne gem ek ya da etkilerini giderm ek iin
az ok bilinli abalara giriilm eden bilisel mekn oluturm ann
tortular gvence altna alm am tyorsa da, ahlki mekn oluturm a
sadece bilisel mekn oluturm ann baarlarn km ser -a l a k
ln katm erletiren bir ktlk. Toplum sal/bilisel mekn olu
turmann entelektel kaynaklar, ahlki mekn kuran tek kaynak
olan ahlki sorum luluun karsnda fena halde etkisizdir.
Ahlki sorum luluun birdenbire yok olacandan ve bir daha
canlanm ayacandan asla emin olunam ayaca iin, bilisel top
lumsal m ekn oluturm ann en byk hedefi, tekrar canlanrsa
ahlki sorum luluu kabaca toplum sal yaknln m ahrem iyeti ile
toplum sal m esafenin yabancl arasndaki ayrm a karlk gelen
snrlar iinde tutmaktr: Elindeki aralarla, tesine ahlki so
rumluluun eriem eyecei ve bylece toplum sal m ekndan so
rumlu olanlarn idari kararlarna m dahale edem eyecei izin ve
rilebilir toplum sal ykm llkler evrenini oluturm ak. Bu, baz
insan kategorilerini, toplum sal m ekndan (sulular, halk d
m anlar , ulusun, partinin ya da herhangi bir davann dm anlar
ya da yabanc - v e d m an - rklar olarak), ahlki so
rumluluun potansiyel nesnelerinin oluturduu snftan karmak
zere dlam akla, dier bir deyile bu insan kategorilerini insan ol
m aktan karm akla edeer olacaktr.
Bu tr abalarn tamamen etkili olduu pek seyrek grlr; bu,
ahlki sorum luluun snrlarn daha fazla potansiyel nesneyi kap
sayacak ekilde geniletm eye ynelik ters yndeki abalarn da
ayn ekilde yakasn brakm ayan bir zayflktr. Ahlki mekn,
tz ne olursa olsun tm entelektel tartm alara isteksiz g
rnm ektedir; sanki bilisel ve ahlki m ekn oluturm a, akl ve
Bu bulgularn verdii en dikkat ekici m esaj, en yce ahlki sorum luluk var
saym ile davrann toplum sal belirleyenleri olduuna inanlan nesnel'' y a da
nesnelletirilebilir faktrler arasnd a herhangi bir bantnn bulunm addr. Bu,
batakiler tarafndan kullanlan v e kullanlabilir olan tm standartlara gre,
ahlki davrann tam am en ngrlem ez ve dolaysyla - a m a d a h a d a endie
verici bir e k ild e - d e n etle n em ez olm as an lam na gelm ektedir.

203

duygu, hesaplam a ve insani itki arasnda hibir iletiim hatt yok


gibidir. Bu nedenle, hm anist geleneiyle gurur duyan niversite
kenti H eidelbergde yaayan binlerce kiinin, geici olarak civarda
yerlem i, snak arayan 1300 kiiye ilgi gsterilm esini talep ed e
rek sokaklara dkldn duyuyoruz. Ayn zam anda ni
versitenin yaknlarnda oturan yzlerce kii, yaknlarna yerlem ek
zere yeni gelen 100 kiinin derhal ihra edilm esini talep eden bir
dilekeyi im zalam t.19 G stericiler ile dilekeyi im zalayanlarn
ne lde rtt belli deildi. Byk lde rtm ola
bilirler. nk koordinasyonun gelim e ihtimalinin en az olduu
bir alan, entelektel, toplum sal mekn oluturm a ile duygusal,
ahlki mekn oluturm a arasndaki alandr. Btn insanlar kar
detir trnden bir ideolojiyi benim sem ek, kardelik haklarn
harfiyen anlayabilen insanlara kar hogrszln nne geer
gibi grnm em ektedir; le yandan yabanc stereotipine dm anlk,
kiinin oturduu sokaktan geerken ba derde giren bir yabancy
kahram anca savunm asn engeller gibi grnm em ekledir.
Bilisel olarak haritas karlan toplum sal m eknda, yabanc,
insann pek az tand ve daha da az tanm ak istedii biridir.
Ahlki alanda, yabanc, insann pek az ilgilendii ve daha d az il
gilenm eye hazr olduu biridir. ki tr yabanc rtebi lir ya da rt meyebilir. O halde grne gre, ahlki olduu halde ir
rasyonel olan ve ahlksz olduu halde rasyonel olan edim lerin
yan sra, hem irrasyonel hem de ahlksz edim lerde bulunm aya
devam edeceiz.

F. ESTETK MEKN
Proteofobi bilisel m eknn itici gcyse, proteofilinin' estetik
mekn oluturm a abalarm harekete geirdii sylenebilir.
19. C f. Hostel Plan Tests Liberal C onscien ce 2 A ralk 19 9 2 tarihli The G u
a rd ia n da, s. 7. H aberi yazan D avd G ow . "Bir H eidelberg mlteci projesi, 'benim
ark a bahem de deil' biim inde bir tepkiye yol at'', yorum unda bulunuyordu.
te yandan Schleicher'in, soyut Yahudi'nin irenliini "Yahudi kom uya y a
ktrm a konusunda karlat zorluu - y a d a Him m ler'in, bir rk olarak Yahudileri yok etm eye hazr olan sad k S S lerin her birinin esirgenm eyi hak eden
"iyi Yahudi" olan bir tandklar olduundan nasl ikyet etti in i- hatrlayn.
* H er biim e brnebilen sevgi, (y.h.n.)

204

Sahle karlam a ve uygar ilgisizlik teknikleri, toplum sal/


bilisel mekn oluturm ann aralardr. tekini esas olarak en iyisi
anlam sz fiziksel m ekna dnecek ekilde eriyen yabanc olarak
retir: nsann olm am asn tercih ettii, am a olm adan yapam ad
kanlm az bir ba belas. Bu koullar altnda, kiinin yabanclar
hakknda edinm ek istedii tek bilgi, onlarn nasl yabanc sta
tsnde tutulacaklardr.
G elg eld im , kentin fiziksel mekn ayn zam anda estetik mekn
oluturm ann alandr: lgi, merak, zevk ve haz uyandrm a ka
pasitesinin eitsiz dalm . Bilisel ve estetik m ekn oluturm a
larn sonular akm az. Toplum sal/bilisel m eknn yabancs,
elence kayna olarak youn merak nesnesi olabilir. Bilisel
mekn oluturm a teknolojisi, yabanclarn yannda baklarn baka
yana evrilm esini talep eder. Estetik mekn oluturm a teknolojisi
gz, kalabalk m eknn sunm ak zorunda olduu zevklerin ieri
alnabilecei esas aralk haline getirir. Y abanclar, bilinm eyen, ngrlem eyen tarzlar, grntlerinin ve eylem lerinin kaleidoskopik
eitlilii, artm a kapasiteleriyle seyircilerin hazz iin zellikle
zengin bir kaynak olutururlar. Estetik olarak, kent m ekn, e
lence deerinin tm dier kayglar hkm sz kld bir gsteridir.
Bilisel ve estetik m ekn oluturm a kentin farkl haritalarn
verm ekle birlikte, iki sre hi de ilikisiz deildir. Tiyatronun yer
gsterici kadnlara ve aslnda, tercihen sivil giyim li olsalar ve gze
arpm asaiar bile, esas olarak rahatlatc bir ekilde, gerektiinde"
orada olduklarnn bilinaltnda farknda olunan gvenlik g
revlilerine ihtiyac vardr. Y abanclardan, ancak yabanclklar g a
ranti edilm ise, seyirciler bunu sezerlerse ve gnl rahatlnn teh
like tam adndan emin olurlarsa keyif alnabilir. Estetik mekn
oluturm a, bilisel mekn oluturm a srasnda izilen haritalar ye
niden izebilir, am a toplum sal/bilisel mekn oluturm a gvenilir
sonular retm em i olsa yeniden izilecek hibir ey olm ayacak,
yeniden izm e istemi ya da kapasitesi de olm ayacaktr. Yalnzca
iyi ynetilen ve polis denetim i altnda olan m eknda kentin estetik
zevki karlabilir. Y alnzca orada seyirciler -s zc n estetik an
lam yla- kontrol ellerinde bulundurabilirler .
Estetik kontroln gzellii -bulutlanm am gzellik, tehlike
korkusu, vicdan azab ya da utan endiesiyle lekelenm em i g
205

z e llik - onun balantszldr. Bu kontrol, kontrol edilenin ger


ekliklerine girm eyecektir. Onlarn seeneklerini snrlam ayacak lr. Seyirciyi ynelm en koltuuna yerletirir -o y u n cu lar orada
kimin oturduunun, sandalyenin kendisinin, hatta ynetm enin dik
katini ekm e potansiyeli olan nesneler olduklarnn farknda de
ildirler. Gle oynaya benzem eye alt dier, tyler rpertici ve
uursuz toplum sal kontroln tersine estetik kontrol, toplumsal
mekn oluturm ann snrlam aya ya da bom aya alt yaam n
olum sallnn gelim esine izin verir. Estetik kontroln ba
lantszl onun zevkini bulutsuz klan eydir. u kadnla kar
laan adam gryorum . Duruyorlar, konuuyorlar. Nereden gel
diklerini bilm iyorum . Ne konutuklarn bilm iyorum . Konumalar
bittikten sonra nereye gideceklerini bilm iyorum . Bunlar ve daha
bir sr eyi bilm ediim den, onlar istediim eye dntre
bilirim , onlar neye dntrrsem dntreyim bunun, onlarn
olduu ya da olacaklar ey zerinde hibir etkisi olm ayacandan,
bu konuda daha da rahatm. Ben sorum lu benim; onlarn kar
lam asna anlam veren benim. Adam bir kadn avcs, kadn ev
liliin ezici monotonluundan kam ak isleyen evli bir kadn ya
pabilirim. Onlar u anda durduklar, yerden doru yataa' ya da
kardklar ansa hayflandklar odalarna gnderebilirim . Hayal
ettiim gerekliin sahip olduu ve ihtiya duyduu tek snr
benim fantazimin gcdr. Hibiri kesin, ak, geri dnlm ez ol
mayan torbalar dolusu epizodlar olarak hayat; bir oyun olarak
hayat.
K entte (polis denetim i altndaki bir kentte, toplum sal mekn
oluturm a iinin gereince yapld bir kentte) gezinm enin keyfi
oyun oynam ann keyfidir. A m aszca dolam a, arada srada etrafa
baknm ak iin durm ann (Baudelaire ve en nl yorum cusu W al
ter B enjam inin m odem kentlinin tem silcisi haline getirdii ka
rakter olan fl n eu r n [gezenti] faaliyeti byle tanm lanr) nihai
oyun olduu sylenebilir.

G. OYUN SAHASI OLARAK BRLKTELK


Byk HollandalI dnr Jola Huizinga, daha pbpiilcr olan ama
206

kendisine gre nsan dier canl varlklardan ayrm ak iin Ona ve


rilen daha az ay n edici adlar olan hom o sapiens ya da hom o fa b e r
yerine hom o ltdens -o y u n oynayan in sa n - adn tercih et
m ektedir.20 Oyun, diye yazar H uizinga, kltrden eskidir; ger
ekten de kltrn, dnyada var olm ann bu insanca tarznn, biim lendirildii ve biim lcndirilm eye devam etlii malzemeyi
oluturur. O yun oynayan bir varlk kendi kendini korum a ve kendi
kendini yeniden retm e iinin tesine geen bir varlktr; tek hedefi
kendini idam e ettirm ek olm ayan bir varlktr.
Hayatta kalm aya ynelik tm vakur, ciddi, akaya gelm ez
m egalelerin vurguland bak asndan oyun gereksizdir. Akla
uygun hibir am aca hizmet etm ez. Zenginlik salayabilir, ama
balam ann ilk am ac bu deildir. Bizi daha salkl klabilir, ama
ounlukla etkisi tp adam larnn salk olarak tanm layaca eyin
tam tersidir. Oyun hayatta kalm aya ynelik deildir (hayatla kal
m akla bir ilgisi varsa o da hayatta kalm ay, hakknda hayal kur
maya ve peinde kom aya deer klm asdr). K endisini ilevleriyle
savunm as istendiinde, oyun m utlak ve aresiz gereksizliiyle or
taya kar.
Oyun zgrdr. zgrlk yok olduunda o da yok olur. Z o
runlu oyun, em irle oynanan oyun yoktur. Kii oyunun kurallarna
uym aya zorlanabilir, am a oynam aya zorlanam az. (At suya g
trebiliriz, am a su im eye zorlayam ayz...) Oyunun inatla ilevsel
olm am ay srdrm esinin nedeni belki de budur. Bir am aca hizmet
etseydi, benim ya da tekilerin holand ya da holanm am n is
tendii baz eyleri salam ak ya da korum ak iin oynam ak zorunda
olsaydm , oynam a edim im de pek az zgrlk kalacakt. Edim,
ancak tam am en ve btnyle gereksiz olduunda gerekten ve ta
mamen zgrdr.
G ereksiz olm as ve zgr olma .1 oyunu norm al, sradan,
asl, gerek yaam dan ayran eydir. O yun ciddi olabilir, zaten
ounlukla ciddidir ve ciddi olduunda en iyi durum undadr; ama
o zaman bile gerek iin deildir"; gerekm i gibi oynanr, onu
gerek gereklikten ayran lam da bu -in i gibilik niteliidir.
20. Johan H uizinga. H om o Ludens: P roeve e e n e r b e paling van h e t spelem ent
d er c u llu r (19 3 8 ); M aria K urecka v e W itold W irpsza'nin Lehe evirilerinden y a
rarlandm (Varova: C zytelnik. 1967).

207

Kii varsaym larn ne olduunu bilerek oynar: zgrce kabul edi


len ve zgrce braklabilecek varsaym lar. Byle bir bilgim iz ol
mad ya da buna inanm aya cesaret edem ediim iz veya doru ol
madndan kukulandm zda gereklikten sz ederiz. G erek
likte gereksiz hibir ey yoktur ve bu kadar ok zgrlk bu
lunmaz.
Ayrca, gereklik balk gibi, her yerde, dank, her yere y a
ylm sa, oyun gvenli bir ekilde zam ansal ve m eknsal duvarlar
arkasnda korunur. O yunun - b ir zil, bir ddk, bir balam a at,
bir biti izgisi, perdenin kalkm as ve inm esiyle- kesin olarak be
lirlenm i ba ve sonu vardr. Balam adan nce balam az ve sona
erdikten sonra devam etm ez. Oyunun sahne erevesi, itler ve
nbet tutulan girilerle kesin olarak belirlenm i bir yeri vardr:
Y ar sahas, tenis sahas, dans salonu, stadyum , diskotek, kilise,
satran tahtas. Oyun insann tem iz tutm ak isledii ya da tem iz tut
mak zorunda olduu ksm larn zerine dklm ez, oralar kir
letm ez, oralara erim ez; rahatsz edilm em esi gerekeni etkilem e
mesi iin yaltlabilir, snrlar iinde tutulabilir; hatta gizli bile tu
tulabilir. Snrlarn netlii (ve uzlam sall) sayesinde, insan
oyuna girebilir ve kabilir; bu gereklikle yaplam ayan bir ha
rekettir. imdi oynuyorum , im di oynam yorum . stersem oyun
dan. varsaym larndan, -m i gibiliinden kendimi ayrabilirim .
Oyunu -m i gibi eylem i yapan benim ekilebilire, vazgeebilm e
kabiliyetim dir.
Oyun yeniden balatlabilir ve tekrarlanabilir; sonu bile -m i
gibidir, gerekten gerek deildir. H ibir yenilgi (ve zafer) nihai
ve kesin deildir. Rvan ihtim ali en ac yenilgileri yum uatabilir.
Her zaman yeniden denenebilir ve roller tersine evrilebilir. nk
tekrarlanabilir, yeniden oynanabilir, nk sonu yalnzca yeni bir
balang iin alan aar, yeni balangc mmkn klar -o y n am ak
sonsuzluu prova etm ektir: O yunda zaman yalnzca yeniden ak
maya balamak zere belirlenm i sonuna doru akar. Zamann yal
nzca oyunun iinde bir yn vardr, am a oyunun tekrarlanabilirlii bu yn, daha dorusu zam ann akn iptal eder. O y
namak birikim sel deildir. H ibir ey oalm az (oyuncunun be
cerileri ya da yorgunluu, cokusu veya can sknts dnda), hi
bir ey artmaz. H er yeni oyun m utlak bir balangtr -so n oyunun
208

sonucu yeni oyunun sonucunu etkilem ez, baladnda son oyun


kadar aktr. G erek gerekliin tersine oyunun bir M arkov zin
ciri olm ayp bir M arkov sreci olduu sylenebilir: G elecekteki bir.
durum a ulam a ihtim ali yalnzca u anki durum a dayanr, ona yol
aan nceki olaylara deil. T ek bir oyunda, gereklikle olduu
gibi, nceki adm lar oyuncunun seim zgrln kstlar -a m a
sonsuz bir ekilde uzatlabilen oyunlar dizisinde her yeni oyun ba
ladnda, oyuncu nceki oyunda ne yapm olursa olsun, zgrlk
yeniden tam ve bir kez daha snrsz olur. O yunun kalc etkileri
yoktur; yapp kalm az; ykm llkler dourm az, arkasnda s
nrlar ve grevler brakm az.
H er oyun kendi kurallarn koyar. O yun kurallardr: O yunun ku
rallara uyan bir dizi oyuncudan baka hibir varoluu yoktur. Ku
rallar ifade edilm e avantajna sahiptirler, bylece neyin oyuna dahil
olduu ve neyin olm ad her durum da nettir ya da netletirilebilir.
Kurallarn netlii isyan engeller: nsan oyunun kurallarna kar
kukucu olam az , der H uizinga: B ir oyunun kurallarn ihlal et
menin hibir anlam yoktur, der Baudriliard. B ir dairenin tekrar
iinde, atlanabilecek hibir izgi yoktur (bunun yerine oyundan klabilir).21 V aroluu kurallarn ciddiye alnm asna bal ol
duundan, kural sadece bir uzlam olarak gsterm ek oyunun
sadece bir oyun olarak reddedilm esine varr -b u , daha nce gr
dm z gibi, hibir oyunun hayatta kalam ad tek durumdur.
Oyun kendisini yasay ihlal edenin deil, oyunbozann tehdidinden
korum aya alr
O yun, kurallardan kendi dzenini dokur; basil bir dzen, rahat
bir dzen, asla oyuncularn tepesinde toplum un ya da doann ya
salar gibi sallanm ayan, oyuncularn boyun em e gnlllyle
birlikle yeniden doan ve bu gnlllk tkendiinde tortu b
rakmadan buharlaan bir dzen. te tm dzenler byle olmaldr;
bu nedenle, varsa birka gerek dzen byledir ya da byle g
rnmektedir. K urallarn oluturduu dzen ne kadar titizlikle gz
lenirse gzlensin, disiplin hibir zaman bask olarak yaanm az. n
san aalam az ve kleletirm ez. Tm dzenlerin olmay vaat
ettii, am a pek aznn bu vaadi tutabildii hayallerdeki dzen:
21. Jean Baudriliard, Seduction, ng. ev. Brian S in g er (Londra: M acm illan,
19 90 ). s. 146.
'M N /Povum H lom Elik

209

im kn veren, g veren, W ittgensteinn tm anlayn tz olarak


grd nasl devam edilecei bilgisiyle birlikte gelen bir dzen.
Gerekten de oyunun akla getirdii dzen o kadar ekicidir ki, hi
bir dzen onun batan karc gcnden bir m iktar alm akta kusur
etmez: Tm dzenler ykm llklerden roln oynam ak olarak,
zorunlu hareketlerden rol yapm ak olarak, halta baskc ya
salarndan oyunun kurallar olarak sz etm ekten holanr...
Hepim iz oyuncuyuz. Kentli fl n eu r, seyahat eden oyuncudur.
Oyununu kendisiyle birlikle gittii her yere beraberinde gtrr.
Onun oyunu solitaire'\r [tek bana oynanan oyun]; bu nedenle
oyunun tm cazibesinden, bencil ya da kskan oyun arkadalar ve
her zaman uyank, her zam an kusur bulan hakem ler tarafndan snrlanm akszn son dam lasna kadar yararlanabilir. Onun oyunu
tekileri oynatm aktr, tekileri oyuncular olarak grm ek, dnyay
bir oyun haline getirm ektir. Dnyay dntrd bu oyunda o
lam denetim e sahiptir. teki oyuncularn, kendi seim ini snrlam a
potansiyeli tayan hareketlerini dikkate alm ayabilir. D olanrken
tasarlad oyunlarda, tek hareket ettirici, senaryo yazar, y
netmen, zeki seyirci ve eletirm en kendisidir. Aylak aylak do
lanmak \f!ner\. oyun oynam a oyununu oynam ak anlam na gelir;
buna bir te-oyun diyebiliriz. Bu oyun bir oyun olduunun bi
lincindedir. Zevki olgun ve saftr.
Saftr, nk estetik yaknlk toplum sal m esafeye mdahale
etmez; kent gezgini, ieri ekilenlerin ierdekilerin haklarn talep
edeceklerinden korkm adan yabanclar kendi zel tiyatrosunun e t
rafna ekm eye devam edebilir. Toplum sal/bilisel mekn olu
turma, estetik mekn oluturm ann ancak oyuncullukla, yalnzca
imgelem de, yalnzca sonusuz olarak ihll edebilecei m esafeler
yaratm tr. F lneurn oyununda grnen yabanc, yalnzca ya
bancnn grntsdr; o fl n e u m n grd eydir, bundan daha
fazlas deil -bed en d en , kim likten, izlenim i veren kiinin bi
yografisinden kopartlm bir gz izlenim i. H enning B echin ze
kice gzlem ledii gibi,
Kemin kalabalnda insanlar birbirleri iin d grnler haline ge
lirler -nk bir siir yabancnn bulunduu kentl meknda insann
fark edebilecei tek ey budur. tekiler insann bak asndan d
210

FMAUKAyPuvtnodem El*1'

grnlere dnr ve kendisi, insann farkna varmadan ede


meyecei gibi onlarn baklar iin bir d grn haline gelir. Byleee d grn, bakla yaplabilen deerlendirme biiminin -yani
gzel ya da iren, can skc ya da byleyici gibi kriterlere gre es
tetik bir deerlendirmenin- nesnesi olur.22
F lneurn tek ynelm en olduu oyundaki aktrler d g
rnlerden baka bir ey deildirler (oyunun rahatlatc sonusuzluu, ynetim in zevk veren olum sall bundan kaynaklanr).
Ancak oyuncularn d grnlere indirgenm eleri, d grn
lerin ayrlabilirlii toplum sal m ekn oluturm ann bir baarsdr
-este tik glerin kendi balarna yapam ayacaklar bir hareket.
Kentte yabanclarn en gvenli olduklar, tm yabanclk ihllle
rinin genel anlam ayla sonusuz, geici, gereksiz, neeli olduu
varsaylan yerler olm aldr. H erkesin (kurallarn m uhafzlar ta
rafndan derhal defedilecek olan, kam u dzenini bozan birka
davetsiz m isafir dnda) yalnzca kendisinin bir d grn ola
rak ortaya km aya hazr olduu ve tm tekilerin de ayn eyi yap
m asn bekledii yerler.
Tm kentlerde, batan itibaren, zerinde oynanacak smarlama
sahneler olm utur. B enjam inin m uhabbetle tasvir etlii Kapalarlar bunlarn en nde gelenleriydi. Ziyaretilere bakma
zevki sunm ak, zevk arayanlar ekm ek iin tasarlanm meknlar.
Balangtan itibaren fl n e u r' n kederlerinden para kazanlyordu.
Bilerek ve nceden tasarlanarak bu m eknlar baklabilccck zevkli
grntler satyorlard. Bununla birlikte, m terileri ekmek iin
bu m eknlarn tasarm clar ve sahipleri nce onlar satn almak zo
rundaydlar. G ereksizce bakm a hakk fl n e u r' n , yarnn m
terisinin dl olacakt. Zevk veren tehir, byleyici grnt, e
killerin ve renklerin batan karc oyunu. M teriler flner'n
batan karlm as yoluyla satn alnyorlard; fl n eu r balan
karlma yoluyla tketiciye dntrlyordu. Bu sre iinde
maln alveri edene dnm esi mucizevi bir ekilde gerekleir.
Gnn sonunda, ayrm izgisi bulanklar. A rtk neyin (kimin) t
22. Henning B ech, "Living together in the (Post) M o d em W orld", 2 6 - 8 Austos
1992, V iy an a 'd a, A vrupa Sosyoloji K onferansm da D eien Aile Y aplar ve Yeni
Birlikte Y a a m a Biimleri oturum unda sunulan bildiri; fotokopi edilm i m etinden
alnmtr,
211

ketim nesnesi, kim in (neyin) tketici olduu ak deildir.


G riselda Pollock yeni, aydnlatc alm asnda,23 mal ile t
keticinin, alveri yapm ak ile alveriin nesnesi olm ann bu e
kilde birlem esinin ilk olarak kadnlarn durum u ve deneyim i ol
duuna iaret etm itir -o n la rn zerinde uygulanan model zgn
balamndan soyutlanm adan ve geri kalanlarm z iine alacak e
kilde gelitirilm eden ok nce. O rta snftan alveri yapan ka
dnlarn durum unda, bakm ak ve baklm ak balangtan itibaren bir
birine gem iti, alveri kendini satm a srecinin bilinli bir
parasyd. K adnlar daha ok m odem kentte gz alc rollerini
uygulam ak iin alveri yapyorlard... baka birinin zenginliini
tehir etm ek - ilk olarak Thorstein V eblen tarafndan sz edilen
ve ok gzel bir ekilde tasvir edilen ilev. Flneurism e oyununa
ayrlan sm arlam a (alveri) m eknlarn szde dii flneuse'lere
baka bir yerde bulunm ayan gvenii bir cennet sunduunu ek
leyebiliriz. F lneur oyununu nerede oynayacan seebilir ve
karar verebilirdi: O ysa fl n eu se asndan, fl n e u rn gzde av
alanlarnn ou snrlarn dnda kalyordu. F lneur'n oyun
culuu ile m odern/postm odern tketim cilik arasndaki, bakm ak ile
bakan kiiyi bakm ann bir nesnesi yapm ak arasnda, satn afmk ile
satn alnm ak arasndaki tarihsel ban, kkeninde .kadnlarn t
ketici ve tketim nesnesi olarak toplumsal kuruluu yoluyla olu
turulduu sylenebilir. Flneurism e' in m odern/postm odern ta
rihinin geri kalan, biraz abartldnda, fl n e u rn tarznn bir
fem inizasyonu olduu sylenebilir...

H. YNETLEN OYUN SAHASI


Bu fanteziler kum an dokum ak, ateli im gelemin potasn k
rlmadan tam ak iin fl n e u rn kalabalk iine daldnda aylak
adam n rahata hareket edebilecei yeri korumas gerekir; g
rlmeden grm esi gerekir; her ikisini de - b ir tiyatro olarak ka
labalk ve senaryo yazar ve ynelm en karm olarak gezgincinin
zgrln- anm satan, seyircinin yorulm ak bilm ez m erakdr.
2 3 . G riselda Pollock, T h e V ie w from Elsew here: A Politics of Fem inist S pectatorship - R eading around M a n ets B a r a t the F o lie s -B e rg ire (M S ).

Flneur' de seyretm enin keyfi m uzafferdir; fla n e u r alk ba


k la (badaud) duraklam az: O am atr bir d e te k tiftir.2'1 Flneurn
ii zevkli, am a kolay deildir. H er yerde de yaplam az. F lneur
srekli keif gezisine kartan, onu dnyann bir oyun olmasn
bekleyen bir oyuncuya dntren toplum , ona keif oyununa
uygun bir dnya salam ak zorundadr. Byle bir dnya ilk bata
m odern m etropoln caddesiydi. B enjam inin gzlem ledii gibi,
fl n eu r' n yaam nn ritmi byk kentin hzyla uyumludur.
Flneur "eyleri ka hallerindeyken yakalar . M etropoln ka
labalk caddelerinde eyler ka halindedirler.
G elg eld im , btn caddeler fl n e u rn im gelem i iin uygun bir
av sahas deildir. Birincisi, kaldrm lar oyalanm ay , arada bir
etrafa baknm ak iin durm ay fiziksel olarak mmkn klacak
kadar geni olm aldr. kincisi, caddede ve kenarna dizilm i ev
lerde, avare avare dolanm aya vakti ve istei olanlar cezbedecek
kadar ilginlik olm aldr. Benjam in, kendisine iirsel duyarllk fil
miyle yakalanm ve dondurulm u grntlerle dolu bir zaman
kapsl olarak hizmet eden Baudelaire gibi. Parisin kapalarlarn
(byle bir kapalarnn bir kentin, halta dnyann bir minyatr
olabilm esi iin en k dkknlarn dizildii, cam la kapatlm , mer
mer kapl pasajlar), "fl n eu r'c m esken olabilecek byk kent ti
pinin ilk rnei olarak grd.25 nsanlar kapalarlara oyalanmak
ve dolanm ak iin gelirlerdi. K apalarlar iinde olunacak
m eknlard, yalnzca iinden geilecek m eknlar deil. Kapalarlarda fl n e u r yuvasndayd (ehez soi); ortak sim saklamak
iin zm ni bir suortaklna katlm , birbirlerinin iine ka at
m ayacana, hele hele m dahale etm eyeceine sz verm i, ilerini
yaplmas gerektii gibi -te k bana, kalabalk bir yalnzlk iindeyapm aya kolektif olarak kararl fl n eu r' ler arasnda bir flneur. Ve
her biri iin yaplacak yeterince ey vard: K apalarlar eylemin
olduu yerlerdi - y a da en azndan kapalarlarn ilham ettii, na
diren d krklna urayan beklenti buydu. V e doru tr eylem:
Hibir zaman bir yk haline gelm eyen, szde aylak beyler iin
oyunu hibir zam an bozm ayan bir eylem. Baklm aya ve soukkanl
24. W alter B enjam in, C harles B audelaire: A L yric P oe t in the Era a t H igh C a
pitalism , ing. ev. H arry Zohn (Londra: Verso, 1 9 83 ), s. 69 .
25. B enjam in, C harles Baudelaire, ss. 3 6 -7 .

2 13

gezgincinin hararetli im gelem inde hakknda fanteziler kurulm asna


izin verm ekten baka bir bedel talep etm eyen eylem. Ak ih
timallerin ekiciliine tam am en sahip ama, gerekletirilm e s
knts olmayan; henz ele geirilm em i bir ansn tm heyecann
tayan ve ele geirilm i bir ansn basm akalplna sahip olm ayan
eylem . Tam am lanm adan nce yklp giden kum dan ans kaleleri.
D krklna kar garantiyle birlikte sunulan eylem ; nk ya
kalanan ansn tersine karlan ans hibir zaman yalanm az ve k
rmaz. im ek... sonra karanlk!, diye anm syordu Baudelaire
gzel yolcuyu; zgrce dolaan fantezinin, gzlerin geici, im ek
kadar ksa tanklyla frenlenm eden uygulayabilecei gzelle
tirme alm as nedeniyle daha da gzel: B ir bak beni yeniden
hayata dndren gzel kaak!...Sen benim hakkm da hibir ey bil
miyorsun, ben senin hakknda hibir ey bilm iyorum -se n i se
vebilirdim ve sen bunu biliyordun!26
K apalarlar artk yok. H l bulunabildiklerinde, eski, ama
artk ilevsiz ihtiam laryla m iras sanayisi tarafndan korunm u
olarak bulunabiliyorlar: Bir turist elencesi, belki de nostalji du
yabildikleri bir eyi hl hatrlayan birka kii iin, gnm zde ey
lemin bulunduu ilek yoldan (artk ilek caddelerin, evre yol
larnn. otoyollarn bir eanlam ls) gizlenm i nostaljik bir inziva
kesi. U nutulm am aldr ki bugnn eylem i farkldr: ounlukla
tercihen duraklam adan, daha da iyisi etrafna baknm adan, m m
kn olduunca hzl bir ekilde buradan oraya gemektir. Gzel ya
yalar artk grlm yorlar, renkli cam lar olan arabalarn iinde
saklanyorlar. H l kaldrm da duranlar en iyi ihtimalle garsonlar
ve satclar, daha sk olarak da tam ve basil olarak tehlikeli in
sanlar: M iskinler, dilenciler, vicdan rahatsz eden evsizler, uyu
turucu satclar, yankesiciler, saldrganlar, av bekleyen ocuk d
knleri ve tecavzcler. Bir an iin arabalarn tekerlekli gven
liini terk eden m asum ya da bu gvenlii hic elde edemeyen di
erleri (onlar da kendilerini masum olarak dnrler) iin, cadde
tiyatrodan ok bir cangldr. nsan oraya ancak m ecbur olduunda
gider. Frsatlarla deil risklerle dolu bir yer: Aylak beyler iin de
ildir. hele hele cesaretsiz olanlar iin hi deildir. Cadde insann
26 . C harles B audelaire, In Passing". Les F leurs du m a/inde. ng. ev. R ic
hard H ow ard (Londra: Pan Books, 19 82 ), s. 98.

214

evde ya da arabada, kilitler ve hrsz alarm lar gerisinde sakland


orada, dardaki vahettir.
Cadde l m ekndr... Yalnzca ieriye gem enin bir yoludur ,
diye zetliyordu R ichard Sennett yirmi yl nce, posim odern m et
ropoln yeni an m jdeleyerek, dnem inin en etkileyici ve a
rtc kentsel geliim lerine ilikin analizinde.27 B urada birka
dkkn ve geni bo m ekn alanlar vardr. Buras kullanlacak
deil, iinden geilecek bir alandr. Yeni ve gelim i kamusal
meknn cadde olm ad -v e caddeden, o denetim siz m ekndan,
gnmzn Gotik yklerinin u gzde yerinden ram palar ve par
maklklarla ayrld kesinlikle belirtilm itir. evredeki her ey
ayn mesaj iletir: K am usal mekn iinden geilecek bir alandr,
iinde olunacak b ir alan deil; kent planlam acsnn bozuk diliyle
temel, "dikey btn iin trafik akn desteklem e adr.
Ziyaretilerin kalm as, durm as ve etrafna bakm as istenen yer
ler, aynen ziyaretilerin evlerinde yaptklar gibi elikle ve silahl
ya da elektronik m uhafzlarla caddenin kamusal m eknndan ay
rlr. (En sonunda ngilizin evi gerekten onun kalesine dnt
-h rsz alarmlar ve l kilitler; kale hendekleri, kuleler ve t
feklerin yksek teknoloji rn ada karlklaryla.) Binalar srt
larn caddeye dndler; bir zam anlar ierisinin vaatlerini gururla
ilan eden, gsterili bir ekilde davetkr olan kaplar ve giriler
artk kld ve sanki kendilerini tamam en iptal etm eyi ve bylece
ierisinin bir kerede ve tam amen darsnn gvenilm ez a
murundan uzaklam asn dlyorlarm gibi en az gze arpan k
elere sakland. A hlksz bir suortakl iinde kenetlenm i. Batesonn izm ogenetik zinciri yle etrafm sk skya sarm asm a
alveri m erkezinin zenginlii ile caddenin sefaleti, birinin batan
kancln ve dierinin iticiliini desteklem ek ve yeniden sa
lamak iin abalarn birletirm ektedirler. K ukusuz cadde artk
flneurn av sahas deildir. D ars trafik akn destekleme
andan baka bir ey deildir. Peki ya sonunda ulatnzda ie
risi nasl?
erisi gerekten de m uazzam dr. O laanstdr. Zevklidir,
fam da arada bir etrafa baknm ak iin durarak am aszca do
27. R ichard Sennett, The F a il o l P ublic M an (C am bridge University Press,
197 7), s s . 12-15.

lanlacak bir yerdir -e e r varsa bir fl n e u r cennetidir. Ya da daha


dorusu yle grnr. Aslnda duvarlar arasndaki yeni uraklar
flreur n nihai yenilgisinin m eknlardr. F lneurism e'n balan
karclklarnn en kutsal -senaryoyu yazm a ve d grnler
oyununu ynelm e h a k k - tasarm clar, yneticiler ve alveri m er
kezlerinden kr edenler tarafndan gaspedilm itir. Senaryolar artk
hazr maml ve uzman yapm dr, ihtiyatl am a kesindirler ve im
geleme, hele hele seyircinin zgrlne pek az yer brakrlar.
Dikkatle (ynetilen) kendiliindenlik klna sokulm akla birlikte
ynlendirme sabittir ve her yerdedir. Buralar ikinci dzey oyn,
te-oyun yerleridir: Oyun burada aka ve utanm azca oyunun ad
dr, ierinin cazibesine kaplanlar oyun oynam ay oynarlar: Se
naryo yazarlarnn ve ynetm enlerin karakterlerini oynayan, ti
tizlikle sahneye konulm u gsterinin aktrleri.
Ama hazr senaryolarn ve uzman ynetim inin salad bu ga
rantili zevk artk eve de gtrlebilir (kiralk video ktphaneleri,
dkknlar). Ve eve gtrlm ektedir -b y k lekle. (M uhtem e
len, alveri m erkezlerinin keyfini karan gidip gelm e prob
lemlerini ve oyunun etkileim li ynnn zevkleri sayesinde bu
merkezlerdeki gsterilerin snrllklarn ortadan kaldrarak tele
alveri ve bilgisayar oyunlarnn rahatl, alveri merkezleri
ve alveri m erkezi gsterileriyle rekabet ettike daha da genile
me ihtimali olan bir lekte.) Bu fl n e u r al-gtr depolar nedeniy
le, fl n eu rn av saltas olarak kent telekem e (H enning B echin
bulduu dier bir isabetli terim ) dnm ekledir. Teleseyircinin
karlat yabanclar (yabanclarn d grnleri) teledolay m lfdr. Rahatlatc bir ekilde yaam lar cam bir ekranla snrl
dr: Varolu tarzlarnn saf d grne indirgenm esi en sonunda
elle tutulur bir ekilde ak, phesiz, teknolojik olarak garantilcmitir.
Artk yabanclara korkm adan, ak ak baklabilir -hayvanat
bahesindeki aslanlara baklabildii gibi; uzun sivri diler tenin ya
nna bile yaklam adan kkreyen hayvanlarn verdii tm rperti ve
dehet. TV su ve polis film lerinin sonsuz yeniden evrim lerinde
yabanclar (yabanc olduklar iin yabanclardan beklenecei
zere) birbirlerini soyar, sakatlar, boar, birbirlerine ate ederken
seyredilebilirler. Ya da hayvani tutkularna kaplm larken neeyle
216

izlenebilirler. V eya daha da iyisi, en kk bir joystick hareketiyle


hareket ettirilebilir, senaryoyu oynam alar salanabilir ya da sah
neden karlabilirler. N esneler olarak sonsuz derecede yakndrlar;
am a neyse ki eylem zneleri olarak sonsuz derecede uzak kalmaya
m ahkm durlar. T elekentte yabanclar, prezervatifle cinsellik gibi
sterilize edilm i ve gvenlidirler: i bilen biri, bir uzm an, gvenilir
bir uzm an, grnm ezlii nedeniyle daha da fazla gvenilen bir
uzman arlk onlardan korkm ak gerekm ediini belirtm itir -te k bir
glgenin grnm edii saf bir gm a sta r- ve bu nedenle zevkin
nceden ya da sonradan dnm e nedeniyle bozulm as gerekm ez,
dikkat unutulabilir, sonulara dair hibir dncenin vicdan bu
landrm as ya da zevki zehirlem esi gerekmez.
Telekeni nihai estetik m ekndr. T elekentte tekiler yalnzca
zevk nesneleri olarak grnrler, hibir ba yoktur (artk elendir
medikleri zam an ekrandan - v e dolaysyla d n y ad an - zaplanabilirler). Elence sunm ak, tek var olm a haklardr - v e birbirini izle
yen her ata yeniden dorulamak zorunda olduklar bir haktr bu.
Estetik m ekndaki yaam esas olarak solitaire'd ir [tek kiilik].
Oradaki her paylam a, bu hayatn yaand dnyay dolduran d
grnler gibi ya da -b ir o k ama tek, kalabalk caddede omuz
oniuza. am a her biri paylatklar mekndan kendi anlatlarn ses
sizce kuran, her biri tekini senaryo iin hazrlad sahnedeki bir
dekor olarak g re n - fl n e u r' lerin kendileri gibi arzi ve tamamen
yzeysel grnr. Estetik m eknda birliktelik tesadfi ve arzidir
-k e n d i hakiki gerekliklerinin grnm ez, am a sarslm az hayalle
rine kapanm m onadlarn yaknl. Ailenin bir TV ekran kar
snda toplanmas bile bir elence merkezinin paylam ve birlikteliine sahiptir. Ama bu aile toplants bile, ailece kitap oku
malar, konum alar ve ark sylem elerin daha nce atld ve g
mld gem ie doru hzla kayboluyor. Birden fazla TVnin ol
duu, kiisel stereolarn, tanabilir disk alarlarn bulunduu ve ai
lenin her yesinin bilgisayar oyunlarna sahip olduu evlerde aile
toplants iin pek az frsat var. F lneurlerin artk aile ats al
tndayken seyahatlerini askya alm alarna gerek yok. Aslnda ai
lenin dier yelerinin, elence ve keyif nesneleri olarak her yerde
bulunan telekem in cazibesiyle rekabet edebilm ek (oyun d brak
mak yle dursun) iin daha ok. daha ok almalar gerekecektir.
217

Ve bir kez estetik mekn oluturm aya tbi tutulduklarnda ol


duklar tam da budur: Elence ve keyif nesneleri. A ncak bu sfatla
bireysel, dikkat ekici, hesaba katlabilir varoluu elde edebilirler.
Bunun alternatifi, stereonun ahengini bozan grlt ilevi d e
ilse, zevk veren nesnelerin yerletirildii gri zem in ilevidir. T e
lekemin cazibeleri, estetik olarak kurulm u dnyann btn iin
standard oluturm aktadr. Bu dnyada yaknlk tekinin sa
layabildii elence ve zevkin hacm ine baldr. Yaknln i d a
iresi keyif, iyi vakit geirm e, elenm e alandr. nsan estetik
olarak kurulm u dnyada sezdirm eden yrm ez -o ra y a cm b
yapm aya, lgnlk yapm aya gider; glp oynar, delice elenir,
lem y a p a r- oynar, oyun oynam ay oynar.
Estetik olarak kurulm u dnyaya giren tekiler ncelikle e
lendirme deerlerini gstererek kabul iin bavuruda bulunm a
ldrlar. Biletler verilirse yalnzca tek giri iindirler ve kal sresi
nceden belirlenm ez. Elendirm e deeri canl tutulm al ve k a
nlm az bir ekilde ainalk ve can sknts nedeniyle urad
deer kaybna kar m cadele etmesi gerekliinden tr hep daha
ekici biim lerde srekli olarak zenginletirilm clidir; ancak al
kanlk yaratc nitelii gelitiren tekiler daha uzun kalm ay um a
bilirler -a m a bu alanda ilalar ve sonsuz bir ekilde' yeni oyunlar
sunma imknna sahip, baaryla tasarlanm yksek teknoloji
rnleri insanlar karsnda kesin bir stnle sahiptirler. Estetik
meknn sahibi, istenm eyen m terilere hizmet vermeyi yalnzca
kendi yargsna gre reddetm e hakkna sahiptir. Burada anlam a,
szlem e yoktur, yalnzca devam ettii srece karlkl zevk var
dr. Toplum sal mekn oluturm a (zorunlu olarak ulam asa da) yaplatrm ay, ayrm larn netliini, kategorilerin sabitliini, m o
notonluu ve tekrar, ngrlebilirlii, beklentilerin karlana
cana dair kesin garantileri am alarken, estetik mekn oluturm a
bulankl ve hareketli blm leri, yeniliin, artc ve bek
lenmedik olann ok edici deerini, her zaman hzl hareket eden
ve gereklem enin hep tesinde kalan beklentileri arar.
Evliliin gzden dm esinin, daha istikrarl, ortodoks aile m o
dellerinin yerini eitli birlikte yaam a biim lerinin alm as y
nndeki giderek artan eilim in, (yeni bir bildirim e.kadar hepsi hi
bir ban olm ad, program aik olarak epizodik olan) deneysel.

paral ve epizodik birliktelie ynelik hevesin ve dier proteofili


tezahrlerinin hep, toplum sal meknn estetik m ekn tarafndan
andrlm asnn ve toplum sal mekn oluturm ann kriterlerinin ve
m ekanizm alarnn yerini giderek estetik mekn oluturm ann kri
terleri ve m ekanizm alarnn alm asnn yan etkileri olduunu ileri
sryorum .

I. AHLK MEKN OLUTURMA:


ESTETK MEKNI YIKMA
N e bilisel olarak ne de estetik olarak m eknlalrlm dnyalar
ahlki mekn oluturm aya kar konukseverdir. H er ikisinde de,
ahlki itkiler yabanc cisim ler ve patolojik ktlelerdir. Toplum sal/
bilisel m eknda, kurallarn kibirli ve kaytsz gayri ahsiliini za
yflattklar ve akim safln, km az duygu lekeleriyle kirlettikleri
iin. Toplum sal/estetik m eknda, batan karc glerini yalnzca
hareket halinde ve em redildii anda yok olm aya hazr olm alarndan
alan eyleri sabitlem e, durdurm a ve hareketsizletirm e eilimleri
nedeniyle.
Estetik m eknn haritas, elence younluunun eitli de
receleriyle karlr. En az tannan ve en az tannabilir olan nesneler
en yksek elence deerine sahip olduklarndan, bilgi miktarlar
estetik m esafeyle ters orant iinde kalrlar. Yeni ve artc (gi
zemli, ayn zam anda ba dndrc ve belli belirsiz bir ekilde r
ktc -y c e ) olan estetik yaknla sokulur; yenilik ainala, he
yecan skntya dntnde estetik olarak uzaa ve en teye
itilir. Estetik m ekna zg skntlar ve dertler, zevk alnacak nes
neler yakm a ekildii anda yeniliin solm a ve gizem in yok olma
ynndeki can skc eilim inden kaynaklanr. Estetik mekn olu
turma. bilisel mekn oluturm ann lam tersine, nesneleri yerinde
tutamaz -tu tm am aldr. H areketsizlik onun lm cl gnah, ha
ritalarn dayankll ve uzun m rl lm cl tehlikesidir.
Estetik m eknn, retildii mekn oluturm a srecinde ta
mamen tketildii sylenebilir; potansiyel tortular kelm e ve ka
tlama zaman bulam adan yok olur. Bu nedenle, sreklilikten, za
mann durdurulm asndan ve buna yol aabilen her eyden nefret
219

eder. Ahlki balanm a onun lanetlenm esidir: D ikkalin zgrce do


lamasn askya alr - v e bir yere sabitlenen dikkat ksa zam anda
enerjisini tketir ve ker. A hlki tutum, kendi zincirlerini teki
iin (tekini bir tatmin nesnesinden talep eden bir Yze d
ntren) sorum luluk biim inde ilem e ynndeki zararl ei
limiyle, srklenm enin -e ste tik mekn oluturm ann z n n - ye
minli bir dm andr. A hlki tutum, kstlam alardan kurtulm u
olsayd kalacandan daha uzun bir sre dikkatini nesnesine y
neltir: Dikkalin kendisini bir sorum luluk kayna haline getirir ve
sorum luluk Yzn ihtiya duyabilecei srece dikkalin sr
drlm esini gerektirir. D ier bir deyile, sorum luluk dikkatin ka
lc bir tortusu, sonucudur; am a dikkat ancak serbeste doland
ve nceki konaklam alarnn sonularyla tedirgin olm adan ih
tim aller kanaviesini tarad srece estetik mekn oluturm a ka
pasitesine sahiptir.
Elence deeri ilkesel olarak ahlki sorum luluun bir dm an
dr ve bunun tersi de dorudur. Ancak bu dm anlar zaman zaman
bar iinde yaarlar, hatta ibirlii yaparlar, birbirlerine yardm
eder ve birbirlerini glendirirler. Baarl ak modeli bu i
birliinin nde gelen rneidir: Sevilen kiideki gizem e duyulan
sayg, farklln ilenm esi, sahipleniri itkilerin bastrlm as, se
vilenin zerkliinin tahakkm buldozeriyle bastrlm asnn red
dedilmesi -e te k i yceyi, bilinm eyeni, aprak olan, ola
ansty korur ve artrr, bylcce ortakln gerek ahlki gerekse
estetik deerini canl tutar. G elgelelim , byle bir baar elde etm ek
iin, estetik tatmin arayan kiinin ayn zam anda ahlki bir kii ol
mas gerekir. Estetik mekn oluturm ann nnde eildii snrlar
ve kstlamalar kabul etm elidir. Ancak o zaman estetik mekn
oluturmann hum m al faaliyeti estetik bir m eknla sonulanabilir;
am a bu ayn zam anda ahlki bir mekn olacaktr. Baar ancak, sa
dece teslimiyet pahasna ulalabilen ibirliinin sonucu olarak ge
lebilir.

. KMSENN DEL, BENM TOPRAIM


Alan W olfe, ahlki davrann toplumsal kaynaklarna ve rekabeti
220

iddialarna ilikin son derece zgn deerlendirm esinin sonuna


doru yle diyordu: M odernliin paradokslar dnldnde,
m phem olm akta yanl olan ok ey vardr ve belki de doru olan
ok ey vardr - z e llik le m phem olunacak bu kadar ok ey var
ken .28 Ahlki aktrn iinde hareket ettii, yaam ak ve eylem ek
zorunda olduu m phem lik iddetlenm itir; im diden onun birok
dzeyini ve boyutunu ziyaret ettik ve inceledik.
Ahlki edim in kendisi yerleik bir ekilde m phem dir, her
zam an zeni tahakkm den; hogry kaytszlktan ayran ince
ayrm izgilerinden tehlikeli bir ekilde geer.
Karm ak karlkl bam llklar anda, herhangi bir edimin
sonular m phem olm aya m e c b u rd u r-n e kadar soylu, bencillikten
uzak ve bazlar iin yararl olursa olsun hibir edim , istemeden
kendisini alc uta bulanlar incitm ekten tam olarak kanam az.
M phem lik, toplum sallam a ve toplum salln, toplumsal
mekn koruyan norm larn ve ahlki mekn yaratan ahlki dr
tlerin apraz basklaryla srekli olarak retilir ve artrlr.
Toplum sal olarak onaylanan adiaforizasyon ahlki ilkiyle a
larak, ahlki kayg ve grevin snrlarn bile tartlacak bir me
sele haline getirir.
Resm i iaret direklerini izlem ek, ahlki adan doru olmann
bir garantisi olarak, bu iaret direklerini gz ard etm ek ve lde
kendi yolunu sem ek kadar kukuludur. A hlkszlk uurum u top
lumsal olarak tavsiye edilen ve uygulanan birlikte yaam a ku
rallarna itaatin iki ucunda da gafili beklem ektedir.
Her zam an ve her yerde, estetik tatmin aray ahlki so
rum luluun basklarna meydan okur, am a srekli olarak estetik
tatminle canlandrlm adka sorum luluk bocalayabilir, ahlki kim
liini yitirebilir, kem ikleerek kuraln destekledii grevin bo ka
buuna dnebilir.
Bu problem lerin hibir tek yanl zm emin deildir. Ahlki
kii m phem lii aam az; yalnzca onunla birlikle yaam ay
renebilir. A hlk sanat (byle bariz bir ekilde zt anlam larn bir
arada kullanld bir ifade nedeniyle balanabilirsek) ancak m p
hemlikle birlikte yaam a - v e bu yaam n ve sonularnn so28 . A lan W o lfe , W hose K ee p e r? S ocia l S cience a n d M o ra l O bligation (U ni
versity of California Press, 1 9 8 9 ), s. 211.

221

rumluluunu stlen m e- sanat olabilir.


Srekli olarak dayanaklar ve koordinasyonu olm ayan g
dlerin ve kuvvetlerin basks altnda olan yaam n balam kar
m akarktr -k ark ve kafa kartrcdr. Ahlkl bir kii olm ak
kolay deildir - v e bu cm lenin kendisi ahlk asndan kt ha
berdir, nk byle bir cm le ancak zaten gereklem i bir ahlki
baarszln ardndan, bir itiraf ya da zr olarak dile getirilebilir.
Kukusuz zneyi ahlki sorum luluk yknden kurtarm ak iin tek
rar tekrar yeni teklifler yaplacaktr ve kukusuz birok kii bu tek
lifleri dayanlm az derecede ekici bulacaktr.
W olfe bu tr tekliflerin en popler olan ikisini tartm aktadr:
Her ikisi de W olfe'n sivil toplum (ok fazla ktye kullanlan
bir terimin bu durum da, pazar tarafndan ynetilen ekonom ik bo
yutlar ve devlet tarafndan ynetilen politik boyutlar karldnda
toplum sal balam dan geri kalanlar olduu tahmin edilebilir) dedii
eye ait olan ahlki otoriteyi gaspetm eye alan pazar ve Devlet:
H er iki g de ahlki aktr bir kural yapc olarak deil, ku
rallara uyan olarak grdnden lr, pazarlara ve devletlere bel
balam aktan kaynaklanan sorunlar iddetlenm ektedir .29
Pazar, tketici seim inin nemli olan tek seim olduu, nk
ancak bu seim in insan m utluluunun toplam m artrm a ihtimali
olduu grn (eziyet eken ahlki zne bakm ndan ak bir e
kicilie sahip bir gr) savunur; para deeri" doru edim i yanl
edimden ayrm ak iin tahayyl edilebilir en iyi standart ol
m ayabilir, ama kukusuz var olanlar iinde en iyisidir; elimizden
gelenin daha fazlas elim izden gelm ez, ahlki grevin d s
nrlarn izmenin en em in yoludur. ( M erham etli kii, paras o l
masayd imdi yaptn yapam ayacakt, diyordu M argaret T hatc
her, ulusun deerlerinin sorum luluunu stlendii gn.) Her
birim iz kendi karlarm za iyi hizmet edersek, grnm ez el ortak
karm za hizmet ederek hepim ize hizmet edecektir. G rnm ez el
gnde yirm i drt saat nbet tuttuunda, grlebilir ahlki aktrler
rahatsz olm adan uyuyabilirler.
29 . W olfe. W hose K eeper?, s. 2 2 . W o lfe 'e gre m odernliin paradoksu, "mo
dern olduum uz lde, ahlki ko dlarm z bakm ndan p a zarlara ve devletlere
d ayan m a ihtim alimizin artm asdr... O ysa sivil toplum zayfladka, m odern
olm ak zorlar, nk toplum un yakn ve u zak alanlarndaki ykm llkten d e n
gelem enin pratik yollarn bulm ak zorlar" (s. 246).

Devletin de ahlki vicdan zerinde benzer bir uyutucu etkisi


vardr. Evet, sahip olduu baz rktc gler, uzaktaki, daha az
becerikli bir yardm n el uzatam ayaca kiilere yardm edilmesini
salam aktadr. A m a yardm elini uzatm ak artk devletin so
rum luluudur, ihtiyalarn ve ihtiya sahiplerinin greceli nemine
karar verm ek de yle. Bir kez daha ahlki zne uyutulmaktadr.
A nk ahlki straptan kurtulm utur, am a ahlki uyankl ve
ahlki yeterlilii daha da krelm itir. D evlet an k itiraz grmeyen
ahlki otoritesini ahlksz kullanm lara uygulam aya karar verirse
(ya da karar verdiinde), bunlarn ok yarar olm ayacaktr.
Paradoksal bir ekilde, modern devlet ve m odern pazar, etkisine
maruz kalanlar dem odem ize" etm ekledir: kisi de m odern insann
niteliklerinin en moderninin gelimesine engel olm aktadr: zerk
bir ekilde sem e ve gerekten nemli olduu durum da seme ka
biliyeti. kisi de m odern ahlki durum un gerekliini bulutladm akadr -ik isi de gnn sonunda ahlki bilincin tm ika
melerinin, aporiyle ve ahlki durum unun m phem liiyle kar kar
ya olan ahlki kiinin ifa bulmaz yalnzlnda hibir eyi ya da
hemen hemen hibir eyi deitirm eden yalnzca ahlki so
rumluluu krlettiini ve ahlki eylem i daha da zorlatrdn ya
lanlamaktadr. H ibir dolaym ve "faillik durum u meselenin do
ruluunu -so n u n d a her zaman olduu gibi insann kendi ahlki
faili, olarak hareket edebilm esi sorununu- deitirem ez.
Pazarn ve devletin ahlki m phem lie sunduklar zm ler ha
yali ya da aldatc veya her ikisi ise. ahlki zneler ahlki zerk
liklerini nerede tekrar elde etm eye alm aldrlar? A ktr ki,
ahlki sorum luluklarn stlenm eyi ve onlarn yerine tamay vaat
eden faillerde deil, ahlki sorum luluklarn stlenm elerini ve on
lara gre davranm alarn salayan bir ortam da. A m a byle bir
ortam nerede bulunabilir?
W olfe um utlarn - bir yanda geliebilir bilgili failler ile dier
yanda deim e kabiliyeti olan bir kltr arasnda mzakere edilen
bir pratik iin bir ortam olarak tasarlanan- sivil toplum a ba
lamaktadr. M zakere srp giden bir sreci ima eder, am a ayn za
manda sonular gvenle beklenen bir sreci deil, nceden ga
rantilenm i bir yn olm ayan bir sreci. Byle bir ortam da, ahlkn
zaleri hibir ekilde nceden garantilenm i deildir; her zaman tel22?

lilcededir. Nc dini vaazlar ne de kat yasal kurallar ahlkn kaderini


daha az tehlikeli klabilir. Durum un bu olduunun, durum un bu ol
masna son verm e vaatlerinin hepsinin naif ya da hileli olduunun
-o lm ak zorunda old u u n u n - anlalm as, ahlkn nndeki en iyi
ihtim aldir. Ayn zam anda onun tek um ududur.
htimal tamam en aldatc, umut tam amen yanltc deildir. B i
siklete binm e edim inde koordine ve senkroize edilm esi gereken
hayret verici saydaki kk kas, sinir ve kemik hareketleri d
nldnde, bisiklete binm enin gerek teorik gerekse pratik ola
rak im knsz olduunun ileri srlm esi pekl balanabilirdi;
am a insanlar (zaman zam an kas dengelerini yitirseler ve ara sra
dseler bile) bisiklete biniyorlar. Ve insanlar (zaman zaman
ahlki dengelerini yitirseler ve ara sra dseler bile) ahlki failler
olarak hareket ediyorlar ve ahlki sorum luluk itkisini izliyorlar.
nsanlarn dostlarn desteklem ek, dostlarn sem ek ve dost
larn terk etm ek iin uyguladkla bir sr yol vardr", diyor H u
bert D reyfus.30 G elg eld im , bunlar rasyonalize edilmem i (bir adm
ileri gidebiliriz: Rasyonalize edilem ez) pratiklerdir. G izem li bir e
kilde kendi kendilerine tatm in edici olmaktan baka herhangi bir
amaca hizmet etm ezler; randm anllk"lartnn tahmin edilm esine
yardmc olacak standartlardan fena halde yoksundurlar. ( Sa
lnz ya da kariyeriniz iin dostlara sahip olur olm az , der D rey
fus, leknolojik-rasyonel trde yeni bir tr dostlua sahipsinizdir .
yle bir ilave yapabiliriz: Elence ve zevk iin dostlarnz olur
olmaz, yeni bir tr dostlua sahip olursunuz -b u dostlukta siz dost
larnz iin deilsiniz, dostlarnz sizin iindir.) Bu nedenle bu pra
tiklerin kendi kendilerini sylem sel olarak savunm a kabiliyetleri
hemen hemen yoktur; uygulayclar byle bir savunuya gi
ritiklerinde, pratiklerinin yapsna ihanet ederler ve becerilerinin
onlar retm e ve desteklem eye yeterli olduu alann tesine adm
atarlar. Sylemsel kefaret, tam da kurtarm aya alt ahlki ger
eklii yok eder: Yaam n niteliini kanunlatrm ak isliyorsunuz
ve yaamn niteliinin alc, kendiliinden boyutlarnn kanunla
30. Cf. Bent Flyvbjerg. Sustaining N on-rationalized Practices: B ody-M ind
Pow er an d Situational Ethics: An Interview with H ubert an d Stuart Dreyfus",
Praxis International iinde, cilt 11, say 1 (1 9 9 1 ), ss. 9 3 -1 1 3 . A yrca bkz. Hubert
ve Stuart Dreyfus, "W hat is M orality: A Phenom enological Account of the D e
velopm ent of Ethical Expertise", U niversalism versus C pm m unitarianism . der.
David R asm ussen (C am b ridge, M ass.: M IT Press, 1990).

trm a durum unda yitirilm esi gibi tuhaf bir problem le karla
yorsunuz.
Bu iyi bir haber olm ayabilir. Belki de rasyonalize edilebilir ol
mayan ve sylem sel olarak kurtanlabilir olm ayan ahlki pratikle
rim izi, kat, sabit ve evrenselletirilebilir baz ilkelerin izlenmesi
olarak ifade edebilseydik daha iyi olurdu (kukusuz daha az te
dirgin edici, daha rahat olurdu); ya da belki de bu durum da elde
edilen kazan hi deilse kayplan karlayabilirdi. A m a bu ya
plam az ve m odern, m antksal akl ya da postm odern, estetik ruh ne
kadar byk bir gle isyan ederse etsin bu konuda yaplabilecek
pek az ey var. Ahlki durum un m phem lii ve onu izleyen ahlki
soruturm ann gvensizlii olduu yerde kalacaktr. Bu belki de
ahlki insann lanetidir -a m a kukusuz ahlki insann en byk
ansdr.
Arne Johan V etleseni izleyerek, bir kapasite olan tekiler iin
sorum luluk, W z-deneyim olarak yaanan tekilerle birlikte ya
am aktan kaynaklanr ve onun bir kazanm dr dem ek, yaplabile
cek en kt ey deildir.31 Bu gerekten de bir kazanm dr - v e ka
zanm lar, bildiim iz gibi, kazanlabildikleri ya da kazanlam adkla n iin kazanm lardr. Etik olarak konuursak, iin olmak, birlikte
olm aktan nce geldii ve benlik teki ile etkileim e girdii an
zaten tekinin iyilii ve ktlnden sorum lu olduu halde, ahl
ki edim in uygulanabilecei tek m ekn, srekli olarak bilisel, es
tetik ve ahlki m ekn oluturm alarn apraz atei altnda kalan
birlikte olm ann toplum sal m ekndr. Bu m eknda, ahlki so
rum luluun tevikleriyle hareket etm e imkn kurtarlm al ya da
yeniden ele geirilm eli ya da yenilenm elidir; eitsizliklere -b azen
ezici eitsizlik lere- kar sorum luluk, u anda geersiz klnan ya
da unutulan nceliini teknik-arasal hesaplar zerindeki stnl
yle deitirm ek zorundadr; bu, V etlesenin ileri srd gibi,
sregiden biz -deneyim de tem el bulan bir stnlktr. Bu olur
sa, ancak bir kazanm olarak olacaktr. G erekten gerekleeceine
dair hibir garanti yoktur ve hi olm ayacaktr. A m a her gn ve tek
rar tekrar gereklem ektedir -insanlar birbirlerine zen gsterdike,
birbirlerini sevdike ve ihtiyac olanlara yardm ellerini uzattka.
31 . C f. A rne Johan V etlesen , W hy D oes Proxim ity M a k e a M oral Difference?".
P raxis International iinde, cilt 12 (O cak 19 93 ), ss. 3 7 1 -8 6 .
HjN/PoMmotlern Elik.

225

zel ahlk, kamusal riskler

Karmzda duran sorunlarn szde teknolojik arelerle


zlmesi gerektiine inanan mhendislere ve
leknologlara katlmyorum... Teknolojik ilerlemenin yol
at sorunlarn zmsz olabileceini dnyorum.
M a x B la c k

Max B lackn yukardaki alntda itiraz ettii teknolojik are, m


hendisler, teknologlar ve bilim cilerin evkle savunduu ve sradan
halkn yaygn bir ekilde ve eletirm eden inand anlaya atfta
bulunm aktadr: T eknik bir glkle karlarsanz bu gl her
zaman baka bir teknolojik alet icat ederek zm eyi umul ede
bilirsiniz.1 Yapabileceiniz ve ayn zam anda yapm anz gereken
eyin bu olduu eklindeki ikili aksiyom a atfta bulunur.
Gnm zde teknoloji kapal bir sistem haline gelm itir: D n
yann geri kalann evre olarak - b ir yiyecek kayna, teknolojik
ilem ler iin ham m adde ya da bu ilemin (yeniden ilenebilecei
1. M ax Black, "Nothing N ew ", E thics in of P ervasive Technology, der.
M elvin K ranzberg (B oulder, C ol.; W es tvie w Press, 1 9 80 ), s. 2 6 -7 .
226

F I 5 A R K A /P n :> tm o d e rn E lik

umut edilen) atklar iin hurdalk o la ra k - grr; kendi talihsiz


liklerini ya da kabahatlerini kendi yetersizliinin sonulan olarak,
sonu olarak ortaya kan sorunlar ise kendisine ynelik yeni ta
lepler olarak tanm lar: Teknoloji ne kadar ok sorun yaratrsa,
teknolojiye o kadar ok ihtiya duyulur. Teknolojiyi, dnn has
talklarm , yarn ortaya kacak yan etkileri yeni ve gelitirilm i
ilalar gerektirene kadar bugnn harika ilalaryla iyiletirerek
ancak teknoloji dzeltebilir. Bu, herhalde teknolojik ilerlemenin
ortaya kard, tam am en ve gerekten zm sz olan tek so
rundur: Kapal sistem den hibir k yoktur. D aha fazla teknoloji
talep eden sorunlar deil, dnyann, baka durum da sorun olarak
(yani daha iyisiyle deitirilm eyi iddetle talep eden yanl durum
olarak) grlm eyecek ynlerini sorun haline getirm eden du
ramayan teknolojik kapasitelerin m evcudiyetidir. Ne yolun so
nunda m utluluu beklem esi retilm i olanlar teknolojinin iler
lemesini salayan ayak deirm enini altrm aktan baka bir ey
yapabilirler, ne de kyam etten baka bir ey beklem eyenler.
lk bakta kapal olan, kendi kendini dorulayan bir inanlar
sistemi gibi grnr: D nyann yksnn szdaarm , teknolojik
eylemden baka hibir eye izin verm eyen, her derdi ve sknty
teknolojik bir are talebi olarak ifade edecek bir ekilde kuran
teknoloji. M erulam a ihtiyac asndan, bu kapal sistem ger
eklen de kendi kendisini reten ve kendi kendisini srdren bir
sistem dir; kendi gerekesini kendisi retir. Bu dikkate deer zel
lii en arpc bir biim de Jacques Ellul ortaya koym utur. Ellul,
teknolojinin artk m erulam aya ihtiyac olm adn belirtir; o artk
kendi m eruluu haline gelm itir. K ullanlabilir olan am a yeterince
kullanlm ayan teknolojik kaynaklarn elde hazr bulunm as (Bir
eyler yapabiliriz ; A ralara ve know -how a sahibiz, Bunu hal
ledebiliriz) uygulanm alarn gerektirir; teknolojik kaynaklar,
deyim yerindeyse, sonularn yeterince m erulatrr ve bylece sonular ne olursa o lsu n - kullanm larn zorunlu klar.
Teknoloji hibir zaman herhangi bir eye doru ilerlemez, arkadan itil
dii iin ilerler. Teknisyen neden altn bilmez ve genellikle buna
pek de aldrmaz. alr iinkii belli bir ii yapmasna, yeni bir ilemi
baarmasna izin veren aletlere sahiptir...
227

Bir amaca doru hibir ar yoktur; arkaya yerletirilen ve makinann


durmasna tahamml edemeyen bir motorun basks vardr...
Teknolojik elerin karlkl bamll, sorunlar olmayan ok sa
yda zm mmkn klar...
Aya gidebildiimizi dnrsek, orada ve onunla ne yapabiliriz?...
Teknisyenler radyo, yaktlar, madenler, elektronik, sibernetik vb. ko
nusunda belli bir teknik dzeye ulatklarnda, btn bunlar birleir ve
kozmosa uabileceimizi aka ortaya koyar. Bu yaplabildii iin
yaplr. Hepsi bu.2
Teknolojik arenin, v ar olan eylem aralarnn ve kaynaklarnn
-m arifetli aletlerin ve onlar kullanm a becerilerinin- bir araya ge
tirilmesinden ok bir ey yapm a em rinin koulsuzluuna d a
yandn syleyebiliriz, yaplabilecek ya da durum a gre ya
2. Jacques Ellul, T h e P ow er of Technique and the Ethics of N o n -P o w er, The
M yths o f Inform ation: T echnology a n d P ostindustrial C ulture inde, der. K ath
leen W oodward (Londra: R outledge, 19 80 ). ss. 2 7 2 -3 , 2 8 0 . H erb er
Schdelbach'n iaret ettii gibi, politik kararlarn, teknologlara aralar ko
nusunda kayglanm alar em redilm eden nce alnd doru deildir... Politik
am alar ounlukla bu am alar gerekletirm enin teknik im kn na ilikin te k
nolojik bilgiyle belirlenir" (Is Technology Ethically Neutral?, E thics in a n A g e o f
Pervasive Technology iinde, s. 3 0 ). Jacques Ellul, teknolojinin am a la ra u la
m a k la ilgili olduunu oybirliiyle kabul eden e n 'y a y g n teknoloji tan m la rn a
a k a kar km aktadr; bir tekniin nceden bilinen bir sonucu salad"
doru deildir, der Ellul; teknik aralardan v e a ra la r b tnnden b a ka bir ey
deildir" (T he T echnological S ociety, Ing. ev. John Wilkinson (N ew York: R a n
dom House, 1964), ss. 14, 19).
Berlin D uvar'nn yklm asndan drt yl sonra. A B D 'de ve zellikle B ritanya'da,
-b alangta artk var olm ayan kom nist dm an u zakta tutm ak v e zap tetm ek
iin gelitirilen- nkleer silahlarn sn an m asn a d evam edilm esi y nnde yeni bir
bask kaydedildi. 18 M a ys 19 9 3 tarihli The G uardian's gre (s.1), B ritanya a s
keri krum unun snam ay srdrm ek iin nedeni vardr. Birincisi, bu 3 m ilyar
Eluk programn finanse edilm e ihtimali giderek u zak grnm ekle birlikte, R A F n
nerdii taktik stand-off nkleer fzesi (T as m ) iin yeni bir sava baln test
etm esi gerekebilir. kincisi silahlara yeni em niyet zellikleri getirm ek isteyebilir.
njs, A lderm aston A tom Silahlar Kurum u'ndaki bilimciler ara sn d a uygun
bir uzm anlk dzeyini korum ak ister". Akas, m u azzam kam u kaynaklar y a
trmnn v e giderek d a h a ldrc olan silahlarn biriktirilmesinin hizm et ettii
varsaylan am aca atfta bulu nm aya artk ge re k yoktur. Y en i silahlar sad ece
Atom Silahlar K urum unu m egul etm ek ve bu m egul aratrm aclarn icat et
tikleri yeni zellikleri bir ekilde kullanm ak iin retilmeli ve snanm ald r (m u h
tem elen hi kullanlm am ak zere). V e bunun byle olduu ak v e doal kabul
edilmektedir: M u habir bu akl yrtm enin m antkszln sorgulam a v e g e r
ekten var olan" aralarn bilinm eyen am alar hakknda sbru so rm a arzusunu
hissetm em ektedir...

228

plm ayan ey ne olursa olsun. B ir eyin yaplm as m m knse,


yaplm aldr ve yaplacaktr. Amacn haklln gsteren aralardr
-aralarn retebilecei herhangi bir ama: N eticeler deerlidir,
nk know -how vardr. M odern teknolojik devrim in eiinde A u
guste Com te dnem in ruhunu nl ilerlem e tanm nda byk bir
zek ve kavrayla ifade etm itir: Savoir pour prvoir, prvoir pour
pouvoir [ ngrm ek iin bilm ek, yapabilm ek iin ngrm ek]. En
byk, nihai am a olarak, kendinden baka hibir eyin arac ol
mayan ve bu nedenle o eye referansla kendisini hakl karm ak
zorunda olm ayan s a f am a olarak p o u vo ir -y ap abilm ek, -m e k
gcnde olm ak. Yaplabildii (on le peut faire) srece neyin y a
plabildii (quoi on peut faire) nemli deildir. M odem ilerlemenin
hedefi ( m odem ilerlem e bir laf kalabaldr; yalnzca modernlik
kendisini ilerleyen hareket olarak dnr) unu ya da bunu, n
ceden belirlenebilen eyleri yapm ak deil, insann yaplmasn
isteyebildii her eyi yapm a kapasitesini artrm aktr. (nsan elde
edebileceini henz bilmedii bir eyi isteyemez.) Teknolojik are
sondan bir nceki tahlilde aralarn am alardan bam szlnn ila
ndr; son tahlilde aralarn am alar zerindeki egem enliinin ila
ndr. Arabas olan seyahat edebilir. H edef hibir eydir, nemli
olan araba sahibi olmaktr. nem li olan her yeri hedef olarak
grm e konum unda o lm a k tr-v e nemli olan tek ey budur.
H esiodun zgn Prom etheus mili versiyonunda. Prom etheus
kutsal etin bllm esinde kendilerini aldatt iin tanrlar ta
rafndan cezalandrlr; eylerin nceden kurulm u dzenini d e
itirm eye ynelik kibirli giriim i, hibir insann karm asna izin
verilm eyen eyi kurcalam a kstahl nedeniyle ac eker. H e
sio d un iiri, hayatn model oluturan gem iten, hibir d teh
didini tanm ad iin altn a olan adan de kar srekli
bir savunm a olarak yaayan bir izleyici kitlesi iin yazlmt. Bu
izleyici kitlesi asndan gem i gvenli, gelecekse tehlikeliydi;
ac, gelenein ihlal edilm esinin yan ctkisiydi ve kendi bana tan
rlarn insanst iradesinin em riyle eylerin olduklar ve kalmak
zorunda olduklar durumdan bir uzaklamayd. Ancak A khilleusun
daha sonraki yorum unda mit tersine evrildi: A khilleusun P ro
m etheusu insanlara yalnzca ifay, m atem atii, tbb, denizcilii
ve kehaneti deil, ayn zam anda madenlerin karlm asn ve i
229

lenm esini" getirdii iin korkun bir cezaya arptrlm t.3 T an


rlar artk insanlar dten koruyan dzenin bekileri deildirler.
O nlar artk her eyden nce kendi ayrcalklar anlam na gelen ge
leneksel tarzlara" saplanp kalm kskan cim rilerdirler. Tanrlar
insanlar geri ekm eye alrlar, oysa insanlar ileri allrlar. Prometleus artk hakl olarak cezalandrlan bir dolandrc ve bir
sulu deil, zulm gren bir kahram andr. A tina -e sk i uygarlklar
arasnda tek b an a- yalnzca insann hareket etm e kapasitesinin
yolunu at ve klavuzluk ettii byk bilinm eyene doru m o
dern, meydan okuyan ve atak ham lenin kysna geldiinde Prometheus bir kahramana dnm t. H er eyden daha fazla m a
denleri karm ak ve ilem ek insanlarn ilerlem elerini ve ilerle
dike hedefleri belirlem elerini m m kn klmtr. nsanlarn zin
cirlerin en rktcsnden kurtulm alarna izin verm itir: Y aam n
saptanm , nceden belirlenm i am alar. T eknik , der Ellul,
kt yaplm olduu iin yaam n ve erevesinin tam am en ye
niden yaplm asn savunur . A m a kt yaplm ak , var olan teknik
aralar uygulansayd yaplabilecek olandan farkl bir biim de ya
plm olmaktan baka bir anlam tam az; akl yrtm e aka totolojiktir ve bu nedenle rtlem ez. Teknoloji am acn m ekaniz
madan tamamen ayrlm as, sorunun aralarla snrlanm as ve ve
rimlilie herhangi bir ekilde engel olm ann reddiyle tanm
lanr...3

A. KISITLAYICI BALARDAN KURTULMU ARALAR


Aralarn (artk snrlam alar olarak yeniden yorum lanan) am a
lardan kurtuluu, m odern devrim in can dam arn oluturur. K ur
tulmak iin aralar am alardan fazla olm aldr; yapanlar, im diye
kadar bildikleri kadaryla am alarn zorunlu kldndan daha faz
lasn yapabilir olm aldr. M odem dnyaya biricik ve esiz z
3. C f. G . S. Kirk, The N alu re o f G reek M yths (Harmondsvvorth: Penguin, 1974),
ss. 13 8-4 1. Kirk u yorum da bulunm aktadr: "Kukusuz atei geri alm as ayn
anlayn bir parasdr, a m a her ihtim ale gre ilevlerinin bu ekilde g e
nilem esi. insann kaba v e vahi bir durum dan balayan evrim ine ynelik ilginin
-A ltn a d a n de ilikin mitik em ayla tam am en elikili bir d n c e n in - ilk
kez n e kt altnc yzyldan d a h a eskiye u za n m a z (s. 1*40).
4 . Ellul, The Technological S ociety. ss. 1 4 2-3 , 133.

230

grlk duygusunu telkin eden bu fazlalktr. M odernlii srekli bir


snr am a, kesintisiz bir yeni balanglar dizisi haline getiren bu
fazlalktr. G erekliin yznden kutsal ihtiyat ya da ask yzl ka
nlm azlk m askelerini karp atan bu fazlalktr. G em ii ve ka
lntsn -g e le n e k - yz karasna ve sonunda tarihin plne
mahkm eden bu fazlalktr.
Phyllis D eane klasik bir sanayi devrim i (sem ptom aik olarak,
etiolojik anlatlarn, insani kayglarn ve eylem in itici gcnn ka
deri belirleyen bir ekilde am alardan aralara kaydn gizlem ek
iin kullandklar kod ad) aklam asnda, kereste ve enerji ktln
Britanya ekonom isinin genilem esini snrlayan en nem li ve
genel engeller olarak sem itir.5 K ereste kukusuz sadece temel
bir inaat m alzem esi deil, ayn zam anda tem el bir enerji kay
nayd -sn rl, genileyem eyen kas gcnn tesinde var olan tek
enerji. Y akm ak zere kullanlan kereste stoklarnn doal olarak
yenilenm esi sabit kaldndan, hibir fazlalk olm as mm kn de
ildi. Aralar zgrletirm ek iin, yeni ve en nem lisi (en azndan
bir sre) genileyebiien enerji kaynaklarndan yararlanm ak gereki
yordu. Bu baar, m odem a am alardan kurtulm u fazla aralar
dnem ine gtrd (daha sonra ortaya kt gibi, yalnzca nceki
gardiyanlarn bir tutuklu haline getirm ek zere). Sanayi Devrimi,
der Carlo M. Cipolla, toplum un engin cansz enerji kaynaklar
zerindeki kontrol ele geirdii sre olarak tanm lanabilir .6
5. Phyllis D e a n e , The F irst Industrial R evolution (C am b ridge University Press,
1969), s. 129). D e a n e (adalarn pek de "engeller" olarak alg la m ad kla r) bu
"e n g ellerin kam u bilinci zerindeki etkisi h a kknda unlar sylem ektedir: On
sekizinci yzyln ikinci yarsn dan nce insanlarn ekonom ik bym e b ek
lentisinde olm alar iin hibir nedenleri olm adn s ylem ek yanl olm az.
Nfus, fiyatlar v e retkenlik, onlara gre, aa gidebilecei gibi yukar doru da
dalgalanabilirdi v e bunlarn bir yne deil de dier yne gitm esini b eklem ek iin
hibir neden yoktu" (s. 11).
6. C arlo M . Cipolla, B elo re th e Industrial R evolution: E uropean S ocie ty a n d E co
nomy, 1000-1700 (Londra: M ethuen, 1 9 7 6 ), ss. 2 2 9 , 166, 2 7 4 . i bitiren", ca n
sz (ve yenilenebilir olm ayan v e dolaysyla kullanlabilir hacm i doal" yeniden
retim ve ikm al kapasitesiyle snrlan m ayan) enerjinin kullanlm asyd:
"R om a'nn ykselii ve d, slam 'n zaferi v e k, in h anedanlar gibi
m uazzam deiikliklerden g em ekle birlikte, sanayi ncesi dnyay tem el bir s
reklilik niteliyordu... Bu sreklilik 17 80 ile 18 5 0 arasnd a krld (s. 2 7 5 ). S i
bernetiin kurucusu N orbert W iener, bir enerji kayna olarak insan kasnn y e
rine b aka bir eyin konulm asn var olan tek sanayi devrimi" o la rak gryordu
[kincisi insan beyninin yerine baka bir eyin konulm as olacakt -b k z . The
H um an U se o l H um an B eings (Boston: Houghton Mifflin, 1950)].

Sanayi ncesi (yani m odern ncesi) dnem de, insan abalarn


canlandrm ak iin m evcut olan enerji ya kendisi canlyd ya da d o
ann insafna ve insafszlna (yani tanm gerei insann kontrol
dndaki kuvvetlere) sk skya balyd: nsanlarn ya da hay
vanlarn kas gc, nehirlerin ya da rzgrlarn gc. K as gc son
suz bir ekilde yenilenebilir (yani snrl kalm asna izin verildii
srece yenilenebilir; at ya da kz srclerinin bildii gibi, bir
hayvandan ara sra daha fazla enerji szdrlabilir, ama ancak g e
lecekteki enerji kaynan ipotek altna alm a pahasna) olm akla bir
likte arz snrlyd, su ya da rzgr enerjisi ise snrl ve de
ikendi. Sanayi ncesi enerji kaynaklarnn ortak noktas hepsinin
telkin ettii bam llk ve snrllk duygusuydu. M odern, can
landrc, evk veren, her ey m m kn , "m utlak balang duy
gularn veren zgrlk hissini besleyen, ancak farkl trden bir
enerjidir, kullanm a zevki gelecekteki ikm aline ilikin kayglarla
zehirlenm eden kullanlabilen bir enerjidir -sa n k i her kullanm da
tketilebilirm i gibi grnen bir enerji.
Deane ekonom inin odun ve su tem elinden km r ve dem ir
temeline dnn sanayi devrim inin en nemli kazanm .olarak
adlandrm aktadr. Bunu syleyerek sadece teknik are uygarl
nn kendi kendine dzd vgleri tekrarlam aktadr: G ereklen
de dnyann, insanlk tarihi iinde asla ikmal edilm esi gerekm eyen
zenginliklerinin ilenmesi m odernliin zfarkndalnda bir k a
zanm ve en nem li kazanm dr. M odem ruhun balangc ve
modem pratiin en belirgin sim gesi sanayi fabrikas deil, m a
dendir. M adencilik bence tm m odem uygarln m etaforudur; ya
da dier bir deyile, modern tavrlarn ve stratejilerin toplam en
iyi maden aram ann m etaforlar olarak anlalabilir.
On sekizinci ve on dokuzuncu yzyllarda m adencilik pra
tiklerinde grlen patlam a, Lewis M um forda gre tam bir kltrel
devrimdi:
Tarm vahi doa ile insann toplumsal ihtiyalar arasnda bir denge
yaratr. nsann topraktan aldklarn kastl olarak yeniden oluturur:
srlm tarla, budanm meyve bahesi, sra halindeki ba. sebzeler,
tahllar, iekler hep disiplinli amacn, dzenli geliimin ve gzel bi
imin rnekleridir. te yandan madencilik sreci ykcdr: Madenin
232

dolaysz rn dzensiz ve inorganiktir; ve bir kere ta ocandan ya


da kmr madeninden alman bir daha yerine konulamaz. Buna bir de
tarmdaki srekli urann topran giderek dzelmesini ve insan ih
tiyalarna daha uygun hale getirilmesini saladn da ekleyin; oysa
madenler kural olarak hzla, genellikle birka kuak iinde zen
ginlikten tkenmeye, tkenmeden terk edilmeye geerler. Bu nedenle
madencilik insann, bugn burada olup yarn yok olan, bugn kazanla
heyecanl, yarn tkenmi ve bo olan sreksizliini tam olarak yan
str.7
Ei grlm em i enerji stoklan dkknn sonuna kadar aan
pratik, ayn zam anda tam am en yeni bir insan dzeninin rneiydi.
M adencilik pratiinin rneini sunduu yeni teknik, onu mmkn
klan teknolojik dnya gr gibi btncl bir iti. Jacques
Ellul, devrim , km rn iletilm esinden deil, tm bir uygarln
tavr deiikliinden kaynaklanm tr, der. D eiiklik, en can alc
hareketlerden biri olarak - doal gruplarn (yani paradoksal bir
ekilde bu gruplar doal olarak ele almann reddi) ve onlarn
rettikleri ve uyguladklar toplum sal tabularn zlm esinden kay
naklanan - toplum sal ortam n yeni plastikliini ieriyordu. G rup
larn zlm esinin ve koruyucu zihinsel kalkanlarnn krlmasnn
dolaysz etkisi, toplum sal bileim in yaltlm bireyler halinde
atom lam asyd -y e te rin c e belirlenm em i, kstlayc balardan
kurtulm u ve serbeste hareket eden bireyler: A tom lam a
topluma mmkn olan en fazla plasiklii vermitir -teknik asndan
tayin edici bir koul. Toplumsal gruplarn dalmas on dokuzuncu yz
yln banda insanlarn muazzam bir dzeyde yer deitirmelerine yol
at ve modem tekniin ulep ettii nfus younlamasyla sonuland.
Yine, eyler ve insanlar (ve insan eyler -ey lere d
ntrlm insanlar) dnyasn teknolojik ilem e uygun hale ge
7. Lew is M um ford, The C ity in H isto ry: Its O rigins, its Transform ations, a n d its
P rospects (N ew York, 1 9 6 1 ), ss. 4 5 0 -1 . O kur, tarm n yararl etkilerine ilikin
pastoral tasvirin, devrim yaratan suni gbreler, tek kltrl rasyonalizasyonlar ve
dier benzer bilimsel ilerlem elerin rktc potansiyelini hesab a katm adn
fark edecektir. T a rm n m adenciliin suretinde uygulanm asn nleyecek hibir
ey yoktur; m odern duygular zaten bu uygulam ann durdurulm asna izin ver
m eyecektir.

233

tiren, erkeklerin ve kadnlarn m uazzam hareketi ve blgesel ye


niden yerleimi deil, artk nceki grevlerden ve tanm lardan
kurtulm u olan bireylerin m aniple edilebilirliiydi. Bu bireyler,
tekniin baarl olduu ve ne kt sistem letirm e, birletirm e
ve aydnlatm a8 srelerine tbi tutulabilirlerdi ve tutuldular. K u
kusuz btn halindeki bireyler deil: Onlar btn haline sokan
doal gruplardan koparlm olan bireyler artk -h e r biri farkl
bir teknii harekete geiren; her biri, dier zellikler bu sre iinde
paranteze alnp grm e alan dnda tutularak ayr ayr ele aln
m as g erek en - zelliklere, etkenlere, ilevlere ayrlm aya uy
gundular. (K olektivitclcrin m odern zlm esinin ortaya kard
rnn ad olarak individual'n [birey] -in-d iv idual. blnm ez
b irim - yanl bir adlandrm a olduunu ileri sryorum ; aslnda bu
szde individual, yaam larnda roller ve eylem ler ne kadar farkl
olursa olsun sk bir koordinasyon iinde olan, birbirine kenetlenen
ve ayrlam ayan atalarnn durum unda dnlem eyecek bir d
zeyde artc olan blnebilirlii, daha dorusu blnerek o
almasyla ne kar.) ki sre arasnda tesadfi bir badan daha
fazlas vard. nsanlarn teknolojik ilem e uygun hale getirilm esi
doann tespit ve kullanm ndaki btnsel teknolojik devrim in
bir sonucuydu, am a ilk bata insani kaynaklar, hizm et ede
bilecekleri amalar hararetle arayan kaynaklar, aletler ve aralar
fazlaln retmeye ynelik younlam abalar iinde byk l
ekte kullanm iin zgrletirilm i olm asayd doann kullanm
mmkn olm ayacakt.
M ax W e b e r'in syledii gibi, teknolojinin tasarlad haliyle
dnya bys bozulm u bir dnyadr: Kendine zgii bir anlam
olmayan, nk niyeti, am ac, hedefi olm ayan bir dnyadr.
Byle bir dnyada doal zorunluluk bir irenlik ve bir sutur,
yce ve kudretli insanla hyanettir -v e l maddcnin her direnci,
krlmas gereken bir snrlam adan baka bir ey deildir. te yan
dan istekler (ancak teknik kaynaklar tarafndan destekleniyorlarsa)
hibir eyin -h a tta dier insanlarn isteklerinin (kaynaklar tarafn
dan desteklenm iyorsa)- sorgulayam ayaca ya da kar kam a
yaca insan haklar haline gelir. M odernlikte, der Louis Dumonl,
8. C f. Ellul, The Technological S ociety, ss. 4 4 , 4 9 , 5 1 , 43.

234

insani olarak anlaml hibir dnya dzeni yoktur... Deerlerden yok


sun olan, deerlerin sonradan insani seimle ilave edildii bu dnya
insanlk alt bir dnya, nesnelerin, eylerin dnyasdr... nsann ol
mad, insann kastl olarak kendisini kard ve bylece kendi is
tencini dayatabildii bir dnyadr.9
Anlam her zam an bir sonraki kede olduu, her zaman bek
lemekte olduu ve henz var olm ad iin, o!ann olmas ge
reken zerinde hibir otoritesi yoktur. (M odem bilim , teknolojik
devrim in ruhuyla uyum iinde, derhal varln, deerle ilikili te
rim lerin kullanm n yasaklayan ilemsel tanm n retm i ve by
lece deerler gereklikten karsanam az kuraln toolojik olarak
doru klm tr.) Bu koullar altnda, hedefleri belirlem e hakk ra
hatlkla gncel olarak eyleri yapm a kapasitesine teslim edilebilir;
bir ey yaplabilirse, yerde ya da gkte onun olm asn yasaklam a
hakkna sahip hibir otorite yoktur (bu otoritenin em rinde, kendi
setii eylerin yaplm asn salayacak daha byk bir kapasite ol
mad takdirde). Bu, teknoloji tarafndan yorum lanan dnyay son
derece esnek, akkan, frsatlarla dolu ve her tr sabitlem eye di
renli hale getirir. A yrca onu uysal, yaralanabilir, savunmasz
klar: Teknolojik yaratclk ve know -how a kolay bir av; doymak
bilm ez itaha gre b ir otlak; gsterilen m uam elenin ak ilikisi ile
tecavz arasndaki ayrm sildii teki.
Teknolojik toplum un ideolojik rasyoneli, slah araydr: Ba
langta, doann kararsz danklnn yerini alan dzenli, akla
uygun bir ekilde dzenlenm i ve yakndan izlenen bir yurt g
ryd. O ysa danklk uzun sredir doal kklerinden ayk
lanmt; artk neredeyse tam amen insan yapm yd: nceki tek
nolojik faaliyetin tortusu ya da atklar. Teknolojinin mucizevi
gleri yakn odaklam a oyununa sk sk baldr: B ir problenTin
bir grev haline gelm esi iin, nce dier gerekliklerle saysz
balantsndan oluan dm zlm elidir, bal olduu ger
eklikler hesabn dnda tutulmal ve eylem in nem siz arka per
d e s in e katlm aldr. Geri kalan unutm a ynndeki bu abann ve
istenli unutm ann kastl olarak younlam as sayesinde tek
9. Louis D um ont, E ssays on Individualism : M o d e m Id e o lo g y in A nthropological
Perspective (U niversity of C hicago Press, 1 9 86 ), s. 262 .

235

nolojik eylem her seferinde alacak bir ekilde etkili olur; dik
katini daha geni bir ekilde datm aya alsayd, eldeki iin
eit eit karklklarn hesaba katsayd, bildiim iz teknoloji
olmayacakt. B tnl hedefleyen teknik, terim lerdeki bir e
likidir. (A kla uygun tek tanm da btnlk zaten dikkatin anlk
olarak odakland alann tesine saplanan ve dolaysyla eylem in
beklenm edik so n u la rn d a n sorum lu grlen bir eydir: T ek
nolojik eylem in bak asndan btnlk kural olarak hesaba ka
tlmam olandr .) Evet, teknolojik eylem (bu dzenin modeliyle
karlatrldnda) bir dzensizlik olarak alglanan eyin yerine
her zaman bir dzen koyar, am a bu her zam an teknolojik eylem in
en uzak ucunda retilen yerel bir dzendir; teknoloji dnyay her
zaman bir paralar toplam (paralar u anda var olan aralarla ve
aktrn kaynaklaryla makul bir ekilde m aniple edilebilecek
olandan asla daha byk deildir) olarak grd ve her seferinde
yakn odaklama iin tek bir paray setiinden tr, yerel d
zenlemenin genel sonucu global dzensizlikten baka bir ey ola
maz. Yerel dzenler geri kalanlarla dengeden karlar; yerel slah
yeni dengesizliin yan etkilerini nadiren aar.

B.
AHLK BENLN
TEKNOLOJK OLARAK GZLENMES
Yukardaki yorum gerek byk gerekse kk btnlkler iin geerlidir; kiilik , insan benlii ya da (grdm z gibi yanltc
bir ekilde) birey denilen btnlk iin olduu gibi bir btn ola
rak gezegen iin de geerlidir. Harry R ednerin gzlem ledii gibi,
nsanlar, her eyi sistem atik olarak tahakkm altna almak, kont
rol etm ek ve bertaraf etm ek iin, ilk bata Doaya yneltilen, am a
imdi kendilerine de yneldiini anladklar bir yol10 icat e t
10. H arry R edner, n the B eginning vvas the D eed: R e llections on the P assage
o t F aust (University of C alifom ia Press, 1 9 8 2 ), s. 5. yk ok iyi bilinir, der
R edner, "biz A vrupalIlarn ei grlm em i bir g drtsne kendim izi nasl tes
lim ettiim iz... Tm doal ve insani kaynaklar eg em e n istencim ize uygun olarak
dntrlm ek zere em rim ize sunuldu. A m a H areket ne l^adar gc serbest
brakrsa, insanlarn onu kontrol etm eleri o ka d ar zo r olur ve o lde insanlar
gayri ahsi olarak kontrol etm eye balar (ss. 1 3 ,1 5 ).

236

m ilerdir... Baka trls de olam azd. Teknolojinin sistem atik


olarak kurduu, yeniden rettii ve yaralanm az kld tek b
tnlk teknolojinin kendi btnldr -i e rd e hibir yabanc
cism e taham m l etm eyen ve otlana gelen her eyi gayretle yutan
ve m asseden kapal bir sistem olarak teknoloji. Teknoloji tek ger
ek in-dividualdr. Egem enlii ancak blnm ez ve istisnasz ola
bilir. nsanlar kesinlikle bunun dnda deildirler.
Her ey gibi m odern insanlar da teknolojik nesnelerdir. H er ey
gibi onlar da analiz edilm i (paralara ayrlm ) ve sonra yeni bi
im lerde (paralarn dzenlem eleri ya da sadece toplam lar olarak)
sentezlenm ilerdir. Ve bu, teknolojinin bir kerelik bir baars de
ildi: Paralarn yeniden dzenleniinden baka bir ey olmayan
sentez, yeni ve daha iyi analizlere srekli bir davet (daha dorusu
snrsz gce sahip bir bask) olduundan, paralam a ve yeniden
birletirm e hep devam eder ve uzun sredir kendi kendini harekete
geirm ektedir. H er insan teknii, der Ellul, snrlan izilm i
kendi eylem alanna sahiptir ve bunlarn hibiri insann btnn
kapsam az." T eknikler karacieri hedefleyebilir ve o zaman bb
reklerde olup bitenler bir yan etki olacaktr. Y a da daha fazla ken
dine gven yaratm ay hedefleyebilirler, o zaman ebeveyn grevle
rinin uygulanm as zerindeki etkiler yan etkiler olur. Teknolojinin
objektifinden, insanlar her zam an keskin odaktaki b ir sorun ile
odak dnda kalan ve yan etkilerin yayld geni am a bulank bir
alann birlem e yeri olarak grnrler.
Teknolojinin blm e/ayrm a/paralam a/atom latrm a drts ve
kapasitesinin rn uzm anlk blm dr. T eknolojik know -how ve
brifingler tek tek insanlara uzm anlar ya da uzm anlarn yazd ken
din-yap klavuzlar biim inde grnr. G rnte her karlam a
odaktaki sorunun nasl halledileceine ilikin zel tler ver
mekten fazlasn yapm az. Kapal am a sinsice, daha genel ve daha
etkili bir mesaj iletir: D nyann sorunlara blnm l ve bir
seferde bir sorunu halletm enin ve her kpry o kprye ge
lindiinde gem enin doruluu. H er teknolojik talim at kendisini
ve talim atn teknolojiye zg bir biim de -s z konusu para ve
paralanm a ilkesi o la ra k - verildii dnyay destekler. Anthony
11. Ellul, The Technological Society, s. 388.

237

G iddens modern erkeklerin ve kadnlarn, uzman bilginin yeniden


tenellkiTyle ulaabildikleri yeniden vasfllam adan, hatta
yetkilendirilm e'den sz eder: Birey zel kararlar ya da d
nlen eylem seyri asndan ksmi ya da tam yeniden vasfllam a im knna sahiptir... Yetkilendirm e m odernliin dnm llnn bir paras olarak rutin b ir ekilde sradan halka
aktr.12 Bu kukusuz dorudur, ama burada eksik olan, yeniden
vasfllam ann ya da yeniden tem ellk etmenin sonucunda elde
edilen vasflarn ilk bata teknolojik uzm anlk tarafndan el ko
nulan vasllarla ayn olm adnn; -d a h a da n em lisi- yeniden vasfllam a srecinin, kolektif uzm anlk otoritesinin ve paralarn
bir toplam olarak dnya anlaynn -g r leri ne kadar farkl
olursa olsun tiim uzm anlarn oybirliiyle onayladklar ve des
tekledikleri an lay n - zmni ya da ak kabulyle birlikte gelen
paket bir anlam a olduunun grlm esidir. D ier bir eksik nokta,
modern dnm lln bir d snr, yeniden vasfllam hi
bir bireye, tam da bu ekilde yeniden vasfllatrld iin am a
ans tannm ayan bir snr olduunun kabul edilm esidir: Bu snr,
nce paralanan ve sonra teknoloji tarafndan paralarn bir top
lam olarak yeniden bir araya getirilen dnyann durum uyla be
lirlenir. Uzman rehberliindeki yeniden vasrfllama srecinde,
modernlik vatandalar ayn zam anda dnyann m teahhitleri, ida
recileri ve szcleri olan uzm anlarn paralam a gcyle bu dn
yay iselletirirler. Yeniden vasfllatrlann yeniden vasfllam a
srecinde kaybettii ey, kendisini birey, paralarn toplamndan
daha byk olan bir btnlk olarak dnm e kabiliyetidir.
Bir kez daha E llule kulak verelim: Ayr ayr ele alnan her tek
nik hakikaten "m asum iyetini iddia edebilse de (yani bir btn ola
rak insana tesir ettiini reddetse ve sadece buradaki ve imdiki so
runla uratn, baka hibir eyle ilgilenm ediini srarla
anm satsa da), asl nem li nokta, tm alann tek tek teknikler ta
rafndan ve onlar arasnda hibir kalnt olm am ak zere blnm
12. Anthony G iddens, M o d e rn ity a n d S elf-id e n tily: S e lf a n d S ocie ty in the Late
M odern A g e (C am bridge: Polity Press, 1991), ss. 1 3 9 -1 4 1 . S em ptom atik olarak
-G id d e n s bu tezi aklam ak iin srt ars sorununu seer v e ( u zm a n la r ta
rafndan bir hasta o larak ve sorunu srt arsndan ibaret olan bir hasta olarak
tanm lanm olan) bireyin, uzm anlarn birbiriyle atan osteopati. fizyoterapi,
m asaj, akupunktur, eg zersiz terapisi, ilalar, diyetler, hands-on healings vb.
tleri arasnd an bir seim yap m a kapasitesine iaret eder.

olm asnn yan sra, tekniklerin toplam dr. nem li olan insan
zerinde tekniklerin deil, teknik sistem lerinin ya da kom pleksleri
nin oulluunun akm asdr. Sonu ilem sel totalitarizm dir;
artk insann hibir paras bu tekniklerden kurtulm u ve bamsz
deildir.13 Benliin, sreci tersine evirm ek iin Arimed noktas
olarak ya da benliin btnlnn restorasyonunun balayaca
bir kprba olarak ilev grecek ekilde bu teknolojik sreten
bam sz olan hibir paras yoktur. Bir uzman dne itiraz edi
lebilir; bir uzm ana kar dier bir uzman kullanlabilir; insan uz
m anl alabilir ve kendisi uzm anlkla cesurca oynayabilir; ya
plm a ihtimali en dk olan ey, teknolojiye kar kendisi teknolo
jik olm ayan ve daha fazla teknolojiye ve teknolojik hkimiyetin
daha da glenm esine yol am ayan bir m eydan okum ayla ortaya
km aktr.
te yandan, teknoloji paralanm a -y aam n bir dizi soruna,
benliin her biri ayr teknikler ve ayr uzm anlklar gerektiren bir
dizi sorun yaratc yne paralanm as- dem ektir. Paralanm a ii ta
m am landnda geriye kalan, her biri zel m allar ya da hizmetler
talebiyle yattrlm as gereken farkl istekler; ve her biri, ara sra
u ya da bu m utsuzluun azaltlabilmesi ya da ortadan kal
drlabilm esi iin bir defada bir sknt olm ak zere stesinden ge
linmesi gereken farkl isel ya da dsal skntlardr. Kendisini ev
rensel m utlulua adadn ileri sren ve tm arzularn m erulu
unu kabul eden iyi huylu bir rejim de, istekler haklara dnebilir
ve kstlam alarn adaletsizliin tezahrleri olduu ileri srlebilir.
G elgeld im , ne kadar iyi huylu, insaniyetli, serbest ya da liberal
olursa olsun hibir rejim , paralanm benliin kutsal gerekliine
meydan okunm asna izin verm eyecektir.
Teknolojinin en belirgin ve en gze arpan kurban ahlki ben
liktir. Ahlki benlik paralanm adan sonra hayatta kalam az ve kal
maz. H aritas isteklere gre izilen ve bu isteklerin hzl tatminin
nne kan engellerle lekelenen dnyada homo luders, lomo oe13. Ellul, The Technological Society, ss. 3 8 9 , 3 9 1 . T e k bir teknik hibir zam an
btnle saldrm ad iin, etkilenen kiinin eg em enliine yaplan saldrya iti
raz e tm ey e kkrtld bir durum hem en hem en hi ortaya km a z. Teknolojinin
hkim iyetinin zm senm esi yava yava ve fark ed ilm eden yerleir -h ib iri m e
seleyle tm boyutlaryla karlam akszn, birok kk apl karar ve edimin
uzun vadeli bir tortusu olarak.

239

conom icus ve hom o sentim e/talis'e, kum arbaz, giriim ci ya da hedoniste bol bol yer vardr, am a ahlki zneye yoktur. Teknolojinin
evreninde, rasyonel hesaplam ay ihmal eden, pratik kullanm lar
hor gren ve zevke kaytsz olan ahlki benlik kendisini is
tenmeyen bir yabanc gibi hisseder ve yledir.
zne hibir zam an btnlkle -dn y an n ya da teki insann
btnlyle- karlam az. Yaam , her biri ksmi olan ve do
laysyla teknikler gibi ahlki m asum iyetini ileri srm eye hakk ve
eilim i olan birok ayr yaklam dan oluur. znenin par
alanm l ve dnyann paralanm l birbirine el eder ve bir
birine bol bol karlkl gvence verir. zne hibir zam an btn
bir kii olarak hareket etm ez, yalnzca yaam n ikide bir kesen
birok sorundan birinin anlk bir taycs olarak hareket eder;
kii olarak teki zerinde ya da btnlk olarak dnya zerinde de
etkili olmaz. znenin eylem inin etkisi bir sreliine odaa alnan
parann tesine ulatnda, bu durum vakit kaybetm eksizin ve
gvenle talihsizlik, beklenm edik sonu, kim senin olm asn is
temedii uursuz bir tesadf -ak t r n ahlki btnl zerinde
hibir iz brakm ayan bir o la y - olarak aklanr. Ksmi karlardan
ve odaklanm ykm llklerden, teki ya da dnya iin hibir
ezici sorum luluun ortaya km a ihtim ali yoktur. G rev-ynelim li
eylem , eldeki grev ile bu greve eilm i aktr arasndaki bir
leimin dndaki bir ynelim noktasna izin vermez.
Bu, paralanm benliklerin kendilerini kolektif davalara ada
malar ihtimalini darda brakm az; aslnda -b irlik te dile ge
tirildiinde isteklerin younluu artt ve ortak karlara daha iyi
hizmet ed ildiinden- byle bir adan m uhtemeldir. Am a davalar
da, grevler ve onlar yapan aktrler gibi paralanm olacaktr.
Kolektifletirm e yalnzca paralanm ay kolektifletirecek ve ben
lii paralanm durum unda tutan m erkezka kuvvetleri g
lendirecektir. Bu tipik olarak, u anda yaygn olan kolektifletir
menin -s z d e toplum sal h a re k e tle rin - zelliidir. ada top
lumsal hareketler, teknolojik olarak yaplanm toplumdaki tm or
ganizasyonlar gibi, kural olarak tek bir greve (m antken esas g
revin ansn artrd , um ut edilen yardm c grevlerin stlenilm esine) adanrlar; ounlukla tek sorun hareketleridirler. Tek so
runa ynelik olduklar iin, tekillik ilkesini ve sorunlarn zerklii
240

ve bam szl varsaym n teyi ederler. D olayl olarak ve is


tem eden, ayr ayr - b i r seferde biri ve biri dierinden bam sz ola
ra k - m egul olunabilen ve zlebilen sorunlardan oluan dnya
imgesini glendirirler. ster istemez, aktrn ve dnyann b
tnlnn odak dnda tutulmas ve dolaysyla etik normlarn
yerine verim lilik standartlarnn ve ahlki sorum luluun yerine tek
nik yordam n konulm as konusunda ibirlii yaparlar.
Teknolojinin yol at, bir uta insan yurdunun sistem ik do
asnn gizlenm esiyle, dier uta ise ahlki benliin paralarna ay
rlm asyla sonulanan paralanm ln, U lrich B eckin ve ar
dndan hzla genileyen bir analistler dizisinin R isikogesellschaft
(Risk Toplum u) adn verdikleri eyin nem li, belki de balca ne
deni olduunu ileri sryorum . Teknolojinin en gl ve en ok
vnlen deeri olan problem odakl verim lilik aray, koordine
edilm em i m aksim izasyon drtlerinde yansr. H er drt eldeki ii
halletm ekte etkili olsa bile (ya da daha dorusu etkili olduu iin)
global sonu sistem ik dengesizliklerin hacm inin ve younluunun
srekli olarak artm asdr. Yerel dzenlerin kurulm asndaki ola
anst baarsyla n kazanan stratejinin kendisi, global d
zensizliin hzla bym esinde nem li bir etkendir.

C. RSK TOPLUMU: TEKNOLOJNN SON DURAI


M odernlem e srecinde, der Ulrich Beck, teknolojinin insan ya
pm gcnn ortaya kard kazalar ve tehlikeler, modernliin
sanayi toplum u aam asndan, -te m e l soru artk M odernlem e
nin bir paras olarak sistem atik bir ekilde retilen riskler ve teh
likeler nasl nlenebilir, en aza indirilebilir, dram atize edilebilir ya
da bu tehlikelere nasl meydan okunabilir? olm ak z ere - zen
ginlik retim i m antnn giderek yerini riskten kanm a ve risk y
nelim ine brakt risk toplum u aam asna geene kadar srekli
olarak artm tr. Bugn insanln karsnda duran ve teknolo
jinin halletm ek zorunda olduu en ciddi problem ler tekno-ekonomik geliim in kendisinden kaynaklanan problem lerdir.14 Bu,
14. Ulrich Beck, R isk S ocie ty: Towards a N e w M odernity, ng. ev. M ark Ritter

(Londra: S a g e , 1 9 9 2 ), ss. 19, 2 0 . R isk, m odernlem enin k e n d i yaratt ve geF lf i N /P o s m o d e r n E rik

241

B eckc gre, m odernliin doasnda etkili deiikliklere yol a


maktadr.
Birincisi, m odernlem enin ortadan kaldrm aya ya da zararsz
hale getirm eye koyulduu eski tehlikelerin tersine, m odernle
menin kendisi tarafndan retilen yeni tehlikeler plak gzle g
rlem ezler ve hem en fark edilem ezler; en nem lisi, sradan halk
-b u tehlikelerin m uhtem el k urbanlar- bu tehlikelerle baetm ek
yle dursun, bu tehlikeleri kefedem ez bile. Yeni tehlikelerin "g
rnr hale gelm eleri ya da tehlike olarak yorum lanabilm eleri iin
bilimin duyu organlarna -teoriler, deneyler, lm aletlerigerek vardr. Bununla birlikte, bilim sayesinde tehlikeler nceden
kefedilir (ya da en azndan kefedilebilir) ve bylece bu konuda
bir ey yaplabilir: M odernlem enin riskleri bilim selletirildii
iin gizil halde olular ortadan kaldrlr. Bilim nceden olduu
gibi ilerlemenin esas m otorudur, ama yeni bir biimde: "nceki
geliimin kam usal olarak ilerilen eletirisi genilem enin m otoru
haline gelir".li Bilim, deyim yerindeyse, nceki kazananlarnn
sakat yapsn ifa ederek ve eletirerek ilerlemeyi salar. G el
g eldim , yalnz dolaysz sonular deil, uzak gelecekteki etkileri
tirdii tehlikelerle ve g ve n sizlikle rle siste m a tik b ir ekilde uram ann b ir yo lu
olarak tanm lanabilir, der B eck (s. 2 1 ) -bylece tehlikeleri risk haline, yalnzca
teknolojinin problem leri deil, ayn zam a n d a teknoloji iin problem ler ol
m alarnn getirdii dncesi tanm n kendisine dahildir. R isk toplum u a n
laynda, riskler sa h n e ye zaten -s o rg u la n a m a z alanlar o la r a k - bilim ve tek
noloji tarafndan tem ellk edilm i v e ynetilir bir halde girerler.
M ary Douglas ksa bir sre nce kam u sylem inde "risk dncesinin basite
kabul ed ilem ez tehlike olarak tercm e edildiini ve tehlike szcnn dekoratif
bir ss haline geldiini ileri srm tr (bkz. Risk and D anger, R isk a n d B lam e:
Essays in C ultural Theory iinde (Londra: R outledge. 19 92 ). Bu iddiaya kar,
szdaarm daki kaym ann kendisinin gstergebim sel o larak anlam l olduu
ileri srlebilir. 'T e h lik e nin tersine risk, k u m a r sylem ine, yani baar ile b a
arszlk, gvenlik ile tehlike ara sn d a net bir kartlk grm eyen bir sylem e;
her durum da bir arada va r olm alarn kabul ed en, bylece tehlike" teriminin g e l
dii ve tem sil ettii "d z e n in sylem inde onlan ayran barikat ykan bir sy
lem e aittir. "Risk hareketlerin m ulak olm ayan bir ekilde gvenli y a d a tehlikeli
olm adn (ya da en azn d a n hangisinin doru olduunun nceden bi
linmediini) -y a ln z c a gvenliin ve tehlikenin karm oran asndan farkl ol
d u k la rn - belirtir. "Risk", ay rca ku m arb a za yap lan a deil, ku m arbazn ya p
tna atfta bulunur (risklere giren" ku m arbazdr). Bu nedenle risk", gya
basite tercm e edildii" "tehlike"den daha fazla, dnyay kum ar olarak v e d n
yada olm ay oyun olarak gren postm odern yaklam a uygurtdur.
15. Beck. R iskS o cie ty. ss. 2 7 , 154, 161.

242

FU>AKKA/Vt>MntiHJem l-'tk

de dnldnde bunun anlam , bilim in gelecekteki infialinin


nesnelerini retm ekle ya da retilm elerini tevik etm ekle megul
olm asdr; bilim, Bu karkl biz yarattk; biz tem izleyeceiz
ve daha anlam l bir ekilde Bu, nasl tem izleneceini yalnzca
bizim bildiim iz" bir karklktr ilkesine gre, gaflar ve felaket
tehditleri biriktirerek kendi vazgeilm ezliini yeniden retir...
kincisi, risk belirlemeleri matematiksel olaslklara dayanr .16
Risk belirlenebilir; yani felaketin m uhtem el byklnn yan
sra felaketin olm a olasl istatistik yoluyla hesaplanarak nesnel
bir ekilde llebilir (bilimin yaptn ve iyi yaptn iddia ellii
ey lam da budur). Felaket tehdidi rktc olsa bile, hesaplanabilirliinin -m a n t a ra m en - teselli edici olduunu gzlem le
yebiliriz. statistik, kesinlikten sonra ikinci iyi eydir ve insan g
venliinden em in deilse, en azndan belirsiz olm ayan terimlerle
aslnda gvenli olm a olasl ifade edildiinde hi deilse endie
biraz yatabilir. O laslk muhtem el kurbann kaderini ne gvenilir
klar ne de m ahkm eder (sadece sigorta irketleri asndan net ve
yadsnam az pratik bir yarara sahiptir -sig o rta prim lerindeki seime
dayal artlarn gerekclendirilm esine izin verir; tehlikeleri risk
ler olarak ele alm ann, yani istatistiksel olaslklarn he
saplam ann sigortaclarn grd haliyle dnyada gerekten an
laml olduunu tahm in edebiliriz), am a kader zerinde denetim
sahibi olm a yanlsam asyla bir lde fiziksel rahatlk salar. Risk
lere ram en insan hesaplam aya, sem eye, aklclk oyununu oy
nam aya devam edebilir. Akl durum a hkimdir, tler her zamanki
gibi yrm ektedir. R isk toplum u tandk m odernliin hl meru
bir biim idir ve m odernliin kurucu inancn sorgulam aya gerek
yoktur: Akl kullanarak, birlikte, gereklikleri istencimize boyun
edirebilir ve dnyadaki ikam etim izi daha keyifli klabiliriz.
ncs, risk toplum u m odernliin dnm se! bir aa
masdr. D nm llk kukuculuk anlam na gelir, am a ku
kuculuk m odernlie ge gelen bir ey deildir ve bu nedenle d
nm llk daha az deil, daha ok m odernlik anlam na gelir.17
Risk toplum u nun esas olarak gzetlem e kuleleri ve radyoaktivite
lme aralaryla dolu bir blge olarak tasviri, dnm n dn
16. B eck. R isk S ociety, s. 2 9 .

17. Beck, R isk S ociety, s. 14.


243

yay daha gvenilir kld ve neler olup bittiini bilm enin nasl
devam edileceini bilm ek ve devam edebilm ek anlam na geldii
eklinde zm ni, am a kapsam l bir ierime sahiptir.
Aksi halde zmni olan bu ierim A nthony G iddens tarafndan
dile dklm ektedir: D nm lln sonucu -ris k deerlen
dirm e si- gelecein kolonizasyonu iin tem eldir ve dolaysyla
risk gzetim i m odernliin dnm llnn temel bir yndr.
G iddens, lm oranlarna ilikin tp istatistiinin salkla ilikili
risklerden kanm a zerindeki etkisini ayrntlaryla aratrdktan
sonra, bunu, riske ynelik yeni duyarlln, olaslklar hesabnn
ve genel olarak dnm lln ge m odem dnyann bireysel va
tanda iin yapabileceklerinin bir modeli olarak sunm aktadr. Sa
lkla ilikili risklerin gzetim i, der Giddens,
yalnzca dsal risklerle ilikili rutin dnmlln deil, ayn za
manda riske ilikin uzman sistemler ile sradan davran arasndaki et
kileimin de mkemmel bir rneini sunar. Tp uzmanlan ve dier
aratrmaclar, risk profilinin oluturulmas iin kullanlan mal
zemeleri retirler. Ama risk profilleri uzmanlarn zel rezervi olarak
kalmaz. Genel nfus, ounlukla stnkr bir biimde de olsa onlann farkndadr ve aslnda tp meslei ve dier kurumlar bulgularn
sradan halka yaygn bir ekilde iletmeye nem verirler. Genel olarak
nfusun izledii yaam tarzlarn, bu bulgularn renilmesi etkiler...18
G iddensn yorum unda, bilim in olaslklar hesabyla ilgilenm e
sinin srekli olarak aaya doru azalan bir etkisi vardr: B i
reyler artk daha gvenli yollar tercih edebilirler, uzm anlarn or
talam a tehlikelerden daha byk tehlikeler tadna iaret e t
tikleri eyleri yapm aktan kanabilirler ve hep birlikte her zaman
var olan m odem gelecei kolonize etm e ryasn salam la
trrlar. Bu iyim ser anlatnn karsnda Scott Lasch, esas olarak,
znel dnm e kapasitesi ile dnm n ileri srebilecei pratik
nlem ler karsnda dnyann bakl arasnda zdelik, hatta
koordinasyon olm am asna dayanan, dnm lln snrlar
gibi endie verici bir ihtim alden sz etm ektedir.19.Gereklen de b i
18. G iddens, M odernity a n d S elf-identity, ss. 1 1 1 .1 1 4 ,1 2 0 -1 .
19. Cf. Scott Lasch, sthetische D im ensionen reflexiver M odernisierung, S o
ziale W eif iinde, cilt 3 (1 9 9 2 ), ss. 2 6 1 -7 7 . "Risk" zn el boyutun nem li bir ka-

244

limsel olarak onaylanan risk istatistiinin, bireysel geleceklerini


kolonize etm ekle uraan bireylere sunduu deerlerin deerini
dren birka etken kolaylkla gsterilebilir; ayrca ihmal edi
lem eyecek birok durum da risk bilgisinin bireyin bireysel kaderini
denetlem e kapasitesini gerekten drdnden kukulanlabilir.
B alang olarak, sradan halk hedefleyen ve kendin-yap sakalm gereleri biim inde sradan halkn yelerine aktarlan risk
bilgisi, genel olarak risklerin kar olgusal - bir ekilde zel
letirilm esi etkisine yol aar. Risk bilgisinin ileyi biim inde, ko
lektif olarak retilen tehlikeler bireysel kurbanlarn zelletirilm i
dnyalarna boaltlr ve insann bireysel olarak karlat ve
bireysel abalarla m cadele ettii gereklikler olarak tercm e edi
lir. R iskler nceden seilir ve tehlike bilincinin, riske maruz kal
mann devam etm esinin bireyin kabahati olduuna ve riskten k a
nm ann bireysel bir sorum luluk olduuna ilikin im ayla birlikte
gelecei ekilde nceden ilenir. Bu adan tp istatistii rnei iyi
seilm i bir rnektir: D aha fazla tartm aya gerek brakm adan ve
akla uygun bir itiraz ans sunm adan, insann salkla ilikili teh
likeleri en aza indirm ek iin yapabilecei hemen hemen her eyin
salk bilincine sahip kiinin elinde olduunu im a eder. Bu nedenle
rtl m esaj, risk toplum unun ounlukla kurbanlarnn de
netimi dnda olan m uazzam srelerle yeniden retildii ek
lindeki teorik bilgeliiyle eliir; bu etki dolaysz pragm aik et
kisiyle ve daha ok uzun dnem li retm e etkileriyle, Scott Lasch
ve Brian W ynnein, B eck 'in ngilizce basm na yazdklar nszde
srarla vurguladklar gibi, aadakileri gizler:
teknik olarak en youn faaliyetler bakmndan bile (belki de zellikle
onlar bakmndan) esas risk... sz konusu risklerden etkilenen in
sanlarn ou asndan yabanc, belirsiz ve eriilmez olabilen -v e gi
derek yle olan - kurumlara ve aktrlere toplumsal bamllktr.
Scott vc W ynne, tehlikelere ilikin kam usal bilincin , kurumlarn sarslan gvenilirlii, sz konusu olan g ya da toplumsal
kontrol biim leri tem elden sorgulanm adan" onarlabilecek bir bitegorisiyse, nesnel olarak dnm sel d zeltm ey e uygunluu kavram ann en iyi
yolu Lasch'n ileri srd gibi farkllk, ''karm aklk." ''olumsallk" gibi k a
tegorilerin yardm na bavurm aktr.

245

im de ekillcndirildii sonucuna varrlar. Bilim sel adan itibarl


Bcek ldrcler D anm a Kom itesindeki toksikologlar ta
rafndan nerilen tipik bir risk deerlendirm esini analiz eden Scott
ve W ynne u karara vardlar: B ilim cilerin sadece iaboratuvar bil
gisi zerinde odaklanm alarna yansyan idealletirilmi risk sistemi
modeli yalnzca kukulu fiziksel varsaym lar deil, ayn zam anda
toplum un bu ksm na ilikin naif bir model ieriyordu.20 Ben, or
taya konan m odelde var olan herhangi bir naifliin zc ama ona
rlabilir bir hata olm adn ileri sreceim ; bu kastl ya da en
azndan kanlm az bir hatayd. Risk toplum u m odeli, kendisini
tannm ayacak kadar deitirm eden, teknolojinin son ideolojik si
perinden (m odernliin dnyann bysn bozm a ynndeki
zgn zgrletirici potansiyeliyle postm odern by bozma ko
ullar altnda teknolojinin hkim iyetini savunm a ynndeki son
giriim den) teknolojik deerlerin yol gsterdii toplumun m an
tn ve tem elini hedefleyen kobana dnm eden, Scottun dnm lln snrlar" dedii hayati nem deki kavramn zmseyemez.
Kamunun, popler bilgi ve kullanm iin sunulan risk d e
erlendirm eleriyle eitildii dnm llk tipi, aksi halde var olan
tehlikelerin gerek nedenlerini hedeflem e ans daha yksek ola
cak darbeleri savuturur ve saptrr; her ey hesaba katldnda,
teknolojinin ilham ettii verim liliin m aksim izasyonu ve problem
ynelim i stratejilerinin, sevim siz sonularna ramen hayatta kal
malarna ve dolaysyla snam alardan tehlike retme kapasiteleri
bozulm am olarak km alarna yardm c olur. Risk izlemenin in
san ister istemez u ya da bu som ut sulunun, rnein bireysel
onarm a kabiliyetini aka aan bir dzeyde, kaynana kadar iz
lenebilir bir hasar yaratm olan byk bir irketin (ya da daha
da iyisi, kolektif gnahtaki bireysel payn dem esi iin antaj ya
plabilecek kadar zengin bir irketin) kapsnn nne gtrd
durum larda da bu geerlidir. Riskten kanmann ve risk y
netim inin aka zelletirildii daha nce tartlan durum da ol
duu gibi, bireyselletirilm i aklam a ve bireysel sulam a ihtiyac
karlanm ve bireysel ihtiyat ve kendi kendine sansr devam et
2 0 . Beck. R isk S ociety, ss. 4, 5.

246

tii srece tehlikelerin ortadan kalkaca vaadi kurtarlm tr. Dier


bir deyile, dnm llk teknolojik hkim iyetin intihar eilimini
azaltm aktan ok artrabilir. B eck'in, dnm llk daha az deil,
daha ok m odernlik anlam na gelir, nerm esinin gerek (zorunlu
olarak hedeflenen deil) anlam pekl bu olabilir.
D nm llk ile riski etkisizletirm e arasndaki szde kes
tirme yolun atlad bir dier m eselenin asl , pazarn ynlendir
dii bir tketici toplum unda, sregiden bireysel tketim e ynelik
m allar pazarlam a abasnda sat noktalar olarak kullanlm aya
uygun her endie, panik ya da korkunun evresinde ortaya kmak
zorunda olan gl karlardr. R isk korkusunun potansiyel ticari
deeri snrszdr. Salkla ilikili tehlikeler konusunda ustalkla
kkrtlan korkularla oynayarak her eye (yani her sat hacmine)
ulam ak m m kndr. (G erek ya da szde ar im anlk teh
likelerinden ya da astm yapan hal keneleri korkusundan veya
m utfak lavabosunun en gizli ksm larndaki grebildiiniz ve g
rem ediiniz kirlere ilikin korkudan m ilyonlarca dolar ka
zanlm tr.) Risk m cadelesi bugn byk ve son derece krl bir
itir - v e ayn zam anda, beklendii gibi kendi kendini sr
drdn tekrar tekrar reniyoruz: G rdm z (ya da bize gs
terilen veya hayal etm eye kkrtldm z) tehlikelere ynelik ola
rak sunulan areler, bir kural olarak - h e n z - grm ediim iz (ya da
bize gsterilm eyen ya da hayal etm em iz nlenen) tehlikeleri ya
ratm aktadr. Bugn oluturulduu haliyle, risklerle m cadele etme
biimi, riske kar aralarn yeterince esnek bir reticisinin ara sra
zel -g erek ya da sa n a l- bir tehdidi alt etm esine ve bylecc ge
lecekteki rnler asndan gvenilirliin salanm asna ve kamu
gveninin depolanm asna yardm c olabilir; ama insan yapm teh
likelerin tam am en yok olm as ticari bir felaket olacaktr (neyse ki,
bunun olm as m m kn deildir). Tketici pazar tekerleklerinin
yalln korum ak iin, yeni ilan edilen tehlikelerin srekli olarak
piyasaya srlm esi gerekir. le yandan, gerekli olan tehlikeler t
ketici talebine tercm e edilm eye uygun olm aldr: zelletirilm i
risk m cadelesini lm ek iin yaplm " olanlar gibi tehlikeler ol
maldr. Risk ynelim inin tketici toplum unda kurum lam a bi
im inin, dnm lln bireysel zgrlk, kaderin kontrol edil
mesi ya da gelecein kolonizasyonnun bir arac olm aktan ok.
247

kamusal endieyi irket krlarna dntrm ek ve bu arada ka


musal kayglar tehlikeyi srdren mekanizm ann kendisinden
daha da uzaklatrm ak iin bir ara olarak kullanlm asna izin ver
dii sonucuna varlabilir.
M uhtem el kurbanlarn ounluu, onlarn kaderini paylam a
ihtimali nedeniyle ac ekenlerin ou gibi, bilerek ya da bil
m eyerek tehlike reten m ekanizm ann paras haline geldiinden,
kille retim inin tehlikelerini durdurm a ihtimali daha da azal
maktadr. Bu m ekanizm ann devam etm esinde artk hepim izin
karlar var ve oum uz -te o rik o la ra k - rnlerinin tam am en or
tadan kalkm asn istesek bile, aram zdan onun herhangi bir
ksmnn yklm asna korku ya da fkeyle tepki verecekler
kabilecei gibi, hemen hem en hepim iz m ekanizm ann kendisine
ynelik herhangi bir darbeyi derin bir nefretle knarz. Ekonom ik
bym e dediim iz ey yavalad ya da gerilem eye baladnda
byk bir endie duyuyoruz ve her trden hkm et -b izim adm za
ve bizim d esteim izle- bunun olm asn nlem eye yemin ediyor.
G ndelik yaam m z doyuran ve uygun ve ho bir yaam iin
vazgeilm ez olduunu dnerek bydm z mam ul rnlerin
-y aln zca doal kaynaklarn tkenm esini ya da tem iz havaya ve su
kaynaklarna verilen zarar snrlam ak i in - retim den ekilm esi
ya da daha az m iktarda arz edilm esi gerektii nerisini m em
nuniyetle karlamayz. H epim iz otom obil ticaretiyle ulam sorunlarnn zelletirilm esinin yol at kirlenm e ve rahatszlktan
yaknrz, am a aram zda yedi kiiden biri hayatn dorudan ya da
dolayl olarak otom obil sanayisinin zenginliinden kazand iin,
oum uz zel otom obillerin kaldrlm asna iddetle kar karz.
Bu nedenle otom obil retim indeki herhangi bir yavalam a yaygn
bir ekilde ulusal bir felaket olarak yorum lanr. H epim iz zehirli
atklarn birikm esine fkeleniriz, am a oum uz korkularm z atk
larn baka (ve uzak) insanlarn arka bahelerine boaltlm asn
talep ederek korkularm z yattrm aya alrz. K olesterole kar
ilan edilen sava, st rnleri reticilerini st ve tereya pa
zarlarn savunm ak iin sokaklara dker. Sigarann tehlikelerine
ilikin bilincin artm as yalnzca (serm ayelerini kolayca eitlendircbilen) ttn irketleri iin deil, ttn* yetitirm ek tek
geim kaynaklan olan m ilyonlarca yoksul ifti iin de felaket a248

lam na gelm ektedir. Bizi A lp orm anlarna gtrecek daha fazla ve


daha hzl otom obiller istiyoruz, sadece oraya vardm zda petrol
dum anlan nedeniyle artk orm an kalm adn grm ek zere. Bir
btn olarak tehlike reten sanayi sistem ine byk bir gvensizlik
duyabiliriz, am a onun her paras yneticilerinde ve alanlarnda,
varoluunu uzatm ak iin silaha sarlm aya hazr, en cesur ve g
venilir savunucularm kolayca bulacaktr. ldrm e fikri bizi tit
retiyor, am a bu ldrm e iini uygulanabilir klan m ekanizm alar
dnnce o kadar da titrem iyoruz; mal sahipleri, iiler, yerel
dkkn sahipleri ve yerel parlam ento yeleri, silah fabrikalarn,
donanm a tersanelerini ya da potansiyel olarak lm cl kimyasal
m addeleri reten fabrikalar korum ak iin seve seve glerini bir
letiriyorlar (kukusuz fabrikalarn kendilerinin, parlam ento ye
sinin seim blgesi iin evre koruyucu olm alar kouluyla).
Yeni silah siparileri neeyle selam lanyor, iptalleri bir yas nedeni
oluyor. Y eni ve daha gelim i silahlar tasarlayan m uazzam as
keri aratrm a ve gelitirm e kum rularyla birlikte kt im
paratorluk kt ve artk gerek ya da kukulanlan dm ann
ilerlem esi yznden birka ylda bir kullanlm am silah stok
larmz gzden geirm em iz iin hibir neden kalm ad zaman,
taan ordu depolarnn iindekileri boaltm ak ve yeni ve aralksz
stoklara y er am ak iin -b izim deste im izle- aktif bir ekilde yeni
hedefler aranyor. B iz dnyay daha gvenli ve daha barl bir yer
olarak hayal ederken, mallarn sadece silah olarak deil, yoksul
adamn gc ve erefi olarak pazarlayan, hkm et destekli olan ya
da olm ayan silah san clan byk ve kk diktatrlere dal
kavukluk ediyor. Sonuncusu, am a hi de en az nem lisi olmayan
da udur: N fus patlam as" olarak adlandrdm z durum he
pimizi ok fazla endielendirir, ama hepim iz -d o a l ve hakl olarak
ve inanlr bir e k ild e - bireysel hayatlann uzatlm asndaki ge
limeleri ilerlem e olarak alklarz ve ak bir ekilde her birimiz
bu baarlar kiisel olarak paylam ak isteriz. M esele sadece baz
insanlar asndan zehir olan bir eyin dier insanlar asndan gda
ilevi grm esi deildir; anti-risk birleik cephesi bakm ndan daha
da artc olan, yksek m iktarlarda alndnda zehirli olan mad
delerin, dk dozlarda ou kiinin vazgeem edii ya da vaz
gem eyecei gnlk gdalar arasnda yer alm asdr. Ortak kar
249

imgesini nasl yorum larsak yorum layalm , yerel karlar, gerekten


nem li olan ve gereklen insanlar eylem e sevkcden karlar, ge
nellikle savunulm alarm olum suz ynde etkilem ektedir. Bu belki
de teknolojinin teminatlar ve yerleik koruyucu m ekanizm alar
arasnda en gvenilir olandr.
Klasik biimindeki sanayi toplum unun rettii ve artk geride
kalan hastalklarn tersine, risk toplum u taralndan retilen, s
nfsal olm ad kabul edilen tehlikelerin, ac ekenleri uyumlu bir
ekilde hareket eden bir m uhalefet gc halinde birlem eye y
neltecei eklinde bir umut sk sk ifade edilm itir. Risk d a
lmnn zenginliin dalm ndan farkl olduu doru bile olsa,
bu durum un risklerin tabakalam ya da snfsal bir ekilde da
tlm asn ounlukla nlem ediini kabul etm ekle birlikte Ulrich
Beck nesnel olarak risklerin eitleyici bir etki uyguladn vur
gular: artk herkes tehdit altndadr ve herkes zsavunm a taburla
rna katlm aya nesnel olarak m eyyaldir. Snf konum larnda , der
Beck, varlk bilinlilii belirler, oysa risk konum larnda, tersine
biliniilik (bilgi) varl belirler21 -insanlarn m cadeleye ka
tlmalar iin, risklerin ve zellikle yol atklar tehlikelerin, evren
selliinin bilinm esinden baka bir ey gerekm ez. H atrlayacam z
gibi, gerekli olan bu risk bilgisini yaratan ve datan bilim olduu
iin. B eckin m odelinde, risklere kar gelecek politik seferberlikte
ba roln bilim e verildiini tahm in etm ek zor deildir.
Gelgelelim , yukarda ileri srlen savlar gereince, bilimin
risklere kar bir ypratm a savann n cephesinde yer alm as ih
timal d grnm ektedir: R isk saplam as ve risk ynetim i bilimin
ve teknolojinin toplum sal ilevlerinin en vazgeilm ezi ve deerlisi
olarak ilan edilm itir, gerek bilim gerekse teknoloji, tuhaf bir e
kilde, giderm ek ve engellem ekle grevlendirildikleri (ya da kendi
kendilerini grevlendirdikleri) hastaln kendini toplam a yetenei
ve dayanm a gcyle beslenm ektedir.22 Bilim ve teknoloji, nesnel
21 . Beck, R isk S ocieiy, ss. 3 5 , 3 6 , 53.
2 2 . Tan tm brornde belirtildii gibi zellikle yksek dzeyli yneticilere, po
litikay belirleyenlere, politika analistlerine, ynetim danm anlarna ve a k a
dem ik aratrm aclara" ynelik o larak yayn hayatna yeni balayan, kendisini
risk ynetim ine ad am bir dergi (J o u rn a l of C ontingencies a n d C risis M a
nagem ent), "geri ka za n m ve evrim ynetim i" konusunda bilgiler verm eyi ve y a
zlarn d a "disiplinli danm anlk yeteneine duyulan ihtiyac" karlam ay va at e t

250

olarak ve znel olarak, toplumsal sistem in risk retme eilim inin


nlenm esinden ok srdrlm esinde nem li bir gtr. Risklere
kar sava bilim in ve teknolojinin son dayanadr; hibir general,
sava sonras terhisin belirsizlikleri yle dursun, sivil yaam a geri
dnme dncesinden bile holanm az.
Bilimin ift ynl fail rol bir yana, teknolojik gelim elerden
doan risklere ilikin olarak ykselen yeni duyarlln muhalefeti
birletirme kapasitesinden kuku duym ak iin ok daha nem li ne
denler var. Birincisi, tehlikeler potansiyel aplar ve yaygnlklar
asndan birbirlerinden farkldrlar, bu nedenle, etkilenen herkes
ayn derecede ve ayn zam anda endie duym ak zorunda deildir.
kincisi, fiyat etiketi im knlar amad srece birok tehlikeden
tek bana kurtulm ak m m kndr. (Ya da en azndan buna ina
nlabilir; Souk Sava srasnda gelien nkleer sm ak sanayisi,
soykrm dan korunm ak iin, en nemli ilevi zenginlik dzeylerini
gvenlik dzeylerine tercm e etm ek olan deiik fiyatlarla ok e
itli gvenli, daha gvenli ve daha da gvenli zel snaklar
sundu.) Baz baka tehlikeler karlnda kolektif bir ekilde r
vet verm ek daha krl grnm ektedir ve riskin ilham ettii politik
abalarn ou, kanlm az yan etkisi baka yerleri tehdit eden teh
likelerin artm as olan yerel korunm a politikalarnn tasarlanm asna
harcanmaktadr. Bu nedenle bilginin m evcudiyetinden, hatla edi
nilmesinden bilgiye zg politik eylem lere giden dolaysz bir izgi
yoktur. M uhtemel tepkiler aral genitir, ancak ou risk reten
kuram lara hasar verm em ektedir ve kesinlikle bir btn olarak risk
reten teknolojik sistem e zararl deildir.
Siyaset bilim ciler arasnda popler olan ortalam a semen te
o re m in in risklere verilen kamusal politik yantlar iin de geerli
olduu dnlebilir. (Bu teorem e gre, ancak arlar ortalam a
semenin karlarna ulaabilen -a k bir ekilde yalnzca aznlk
karlarn tem sil eden ve ounlua yalnzca baka insanlarn so
runlarnn bedelini dem e ansn, yani daha fazla yoksunluk s
m ektedir. Risklerin yerleik karakterine ilikin gncel kabuln v e srekli olarak
ylem ortam larnd a kk salan olum salln deerlendirilm esinin evresine hzla
kaln bir yeni uzm an m eslekler tabakas sarlm aktadr. R isk uzm an l h zla pro
fesyonel bir dnyann nem li bir dal haline gelm ekte v e byk bir ie d
nmektedir.

251

nanlar gibi dier uygulanabilir politikalar darda tu ta n - politika


lar seim de baar elde etm e ansna sahiptirler.) Risklere kar po
litik arelere uygulandnda bu teorem , yalnzca ounluun po
litik olm ayan bir yolla kanm ann m m kn olm adn (yani risk
leri daha zayf olanlara yeniden datm a ya da tek tek ya da toplu
halde risk baklklar satn alm a ansnn olm adn) dnd
tehlikelerin, politik aktrler tarafndan evrensel kabul edilm e ve
gerekten birleik ve etkili bir politik eylem e yol am a ans ol
duu anlam na gelecektir. Daha byk ihtim alle, protesto seslen
teki insanlarn eylem lerinin bencil um ursam azlna ya da per
vaszlna itiraz edildiinde zellikle yksek kacak, kiinin teki
insanlarn um ursam az ya da pervasz bulabilecei kendi ras
yonelliklerinin eletirilm esi gndem e geldiinde ok daha yu
m uak olacaktr. Bu durum , risklerin szde ya da gerek eitleyici
etkilerinin politik davurum u bakm ndan pek fazla umut ver
mem ektedir.
Bunlar, risk birikim inin snrlanm as iin zerinden atlanmas
ya da kap dar edilm esi gereken politik engellerdir. Ama pratik
politik zorluklarn stesinden gelm enin m uhtem el olm ad bir du
rum da risk birikim i snrlanabilir mi?
Gerektii gibi tantlan risklerin politik olarak birletirici et
kilerine inananlar ve onlara itiraz eden kukucular, prensipte ha
yatn m odern dzenleniinin, en nemli yararlarndan herhangi biri
yitirilm eden zararsz hale getirilebilecei konusunda birleirler:
yani keki yiyip karln dem em enin bir yolu vardr; bu henz
bulunm as gereken, am a aba ve iyi niyet srdrlr ve grevin
byklne eit olursa bulunm aya m ahkm bir yoldur. Bu gre
gre, im diye kadar gsterilen abalarn sonularnn yetersizlii,
bencil miyopinin, yanl politikalarn ya da ok souk bir ka
rarlln sonucudur; baarszla uram abalarn ve yklm
umutlarn okluu, amacn m m kn olm adn kantlam ak yle
dursun, niyetin uygulanam az olduunu bile gsterm ez.
Bununla birlikte, hemen hemen tm politik, ekonom ik ve en
telektel gler ve karlar -b ilerek ya da b ilm ed en - gncel tar
tmann bu zmni aksiyom unun dnm sel incelem enin dnda
tutulm asn savunsa ve desteklese bile (daha dorusu destekledii
iin) ben darda tutulm am asn neriyorum .
252

D. KEND KUYRUUNU YYEN YILAN


1913te Rosa Luxem burg tarafndan yaym lanan Serm aye Birikimi,
kapitalist dzenin dnya apnda genilem esine ve pre-kapitalist
(doal, kyl, zanaatkar) ekonom ilerin global kne ilikin
kapsaml bir alm a olm akla kalm yordu; yalnzca M arxin eko
nom ik teorisinin ierden biri tarafndan yeniden deerlendirildii
ve sistem atik olarak dzeltildii ilk alm alardan biri de deildi;
hatta kapitalist ekonom inin yakn knn zellikle ayrntl bir
kehaneti olm akla da kalm yordu. Ayn zam anda (ve esas ve kalc
nemi belki de bundan kaynaklanyordu) model oluturucu bir eg
zersizdi: Bizzat kendi kendini yeniden retm e ve hayatta tutm a bi
imi. sonunun balca nedeni olan bir sistem m odelini ortaya ko
yuyor ve aratryordu. D nyann hep yeni ksm larn m asset
meden ve asim ile etm eden yaylam ayan, ancak dnyann yeni k
sm larn m assetm ede baarl olduu lde sistem in yaylm ak
iin ihtiya duyduu kaynaklarn azald bir sistem m odeli. Dier
bir deyile, sonunda kendi zaferlerinin sonucu olarak kendisini yok
eden bir sistem m odeli; yaratt bolluk iinde alktan len bir sis
tem. Bugn kitabn zgn analizleri hakknda ne sylenirse sy
lensin, em ek-deer teorisinin ve art deerin kavram sal er
evesinin ok da isabetli olm ayan seim iyle sakatlanm akla birlikte,
modelin kendisinin snrllklarn at ve daha uzun mrl ol
duu gsterilebilir. G eriye dnp bakldnda, alm yalnzca
nc deil, ngrye sahip ve uyarc grnm ektedir.
Kitaptaki en ufuk ac mesele birikim in snrlandr. Lewis
C arrollun lanetinin bir kurban gibi ( te, gryorsunuz, ne kadar
koarsanz koun, ayn yerde kalyorsunuz), kapitalizm yalnzca
yaamsal ilevlerini srdrm ek iin genilem ek zorundadr. te
yandan, ancak dnyann henz kendi suretinde yeniden yaplm am
ksmlar pahasna genileyebilir. Serm aye ve birikim i asndan
dolaysz ve yaam sal koul, art deerin kapitalist olm ayan al
clarnn varldr... Tarihsel bir sre olarak serm aye birikim i her
adan, kapitalist olm ayan toplum sal tabakalara ve toplum sal r
gtlenm e biim lerine yaslanr -y a n i, doal ekonom iler, kyller
ve kk reticiler. A m a sorun, birikim in dayand art deerin
gereklem esinde" yararl olabilm eleri iin kapitalist olm ayan un
253

surlarn nce alclar haline getirilm elerinin gerekli olm asdr


(Sermaye, kapitalist olm ayan tm tabaka ve toplumlarm rn
lerini almak ve onlara kendi m allarm satm ak zorundadr); ve bu
kapitalist olmayan geim yollarnn tem elinden yklm as ve yer
lerine kapitalist geim yollarnn geirilm esi anlam na gelir. G el
g eld im bu, kapitalizm in geliim erevesi olarak kapitalist ol
mayan toplumsal rgtlenm elere ihtiya duyduu halde, "lam da
kendi varoluunu garantileyen durum u asim ile ederek ilerledii
anlam na gelm ekledir.
Kapitalist olmayan rgtlenmeler kapitalizme verimli bir toprak sa
lar; daha dorusu: Sermaye bu rgtlenmelerin ykntlarndan bes
lenir ve kapitalist olmayan bu evre birikim iin vazgeilmez olmakla
birlikte, birikim bu evreyi.tketerek bu evre zararna ilerler.2-1
Rosa Luxem burgun grne gre, sonun, tarihinin bandan
itibaren kapitalizm in m antnda yazl olduu sylenebilir. Bu an
latda kapitalizm, kendisini besleyen organizm ay giderek za
yflatan ve ldren ve konaks/kurbanyla birlikte len, parazitik
bir intihar sistem idir. Luxem burg kukusuz lm ekte olan sistemin
insan toplumunu da kendi m ezarna ekme ihtim alini hesaba kat
maz; o lm saatinin an sesinden ok nce, kapitalist kt y
netimin balca ve en ok ac eken kurban olan proletaryann
isyan edeceine inanr; kanserli ktle, toplumun yeni bir sosyalist
rgtlenmesiyle karlp atlacak ve toplum yeniden salna ka
vuturulacaktr. Bugn artk biliyoruz ki bu bir umut ifadesinden
baka bir ey deildi; am a o zam an bile yalnzca bir umut ifadesi
olarak ortaya atlm t. Luxem burg sosyalist ekonom inin birikimsiz nasl yapacan; ya da -b irik im i srdrrse- sosyalist b i
rikimin kapitalist birikim in can ekien m antndan nasl ka
nacan hibir yerde aklam am tr. G erekte, sosyalizm in
himayesi altndaki toplum un da L uxem burgun kapitalist toplum
asndan ngrd ayn kt kadere eilimli olduu ka
ntlanmtr - n em li bir ek zayflkla birlikte: K endilerini sosyalist
olarak adlandran toplum lar, totaliter toplum lar olarak, aa doru
2 3 . R osa Luxem burg, The Accumulation ol Capital, ing. ev. A gnes S ch w arzschild (Londra: Routledge, 19 51 ), ss. 3 6 6 ,3 8 7 ,4 1 6 .

254

kay tersine evirm ek yle dursun, onu yavalataca ya da dur


duraca dnlebilecek manevi ya da politik gleri sistematik
olarak yok etm ilerdir -a a doru kayn, yaam svlarn ald
tm kaynaklar tketm eye ynelik durdurulam az drts hemen
hemen hibir direnle karlam am tr. Sosyalizm in yetim ek ve
gem ek iin ok alt kapitalist ekonom i onu m ezarna kadar
izlese de izlem ese de, L uxem burgun nerdii are, tedavi etmeyi
umduu hastalktan nce can verm itir.
G elgelelim , egem en pazar merkezli ekonom inin sorunlarnn
zayflam a belirtisi gsterm em esi, ekonom inin bir kederli ve kas
vetli durum dan bir dierine yuvarlanm as ve dnlen tm a
relerin kriz ynelim i lgnlnn kaslnd nbetlerine in
dirgenm esi. R osa L uxcm burgun modelinin o srada grlenden
daha fazlasn ierdiinden kukulanan birinin balanm asn sa
layabilir. Bu m odelin gerek - v e k o rk u n - sezgi gc, art deer
ve em ek-deer teorisinden oluan d sarglar zldnde ortaya
kabilir ve sanayi/pazar ekonom isinin kendi kendisini nasl al
dattn ortaya koyabilir; bylcce gereklen de m odelin tasvir et
tii m ekanizm alar tarafndan ilenen z, grnr hale gelir.
lenii ister kapitalist isterse sosyalist bir biim e brnsn,
bu z ayn kalr. M odernlik olarak bilinen toplum sal rgtlenm enin
tm biimleri asndan ayndr. Yukarda grdm z gibi, mo
dern a cansz enerji kaynaklarnn kullanm yla -ey lem in kl
trel (geleneksel) olarak belirlenm i am alardan kurtulm asna izin
veren ve aralar serbest brakan ufuk ac e d im le - hareket eder;
aralarn am alar zerindeki (aralarn hl mevcut olan am a
lardan srekli olarak daha fazla olm asnda tem ellenen) tahakkm ,
yaplm asna ihtiya duyulann motive ettii eylem den, giderek y a
plabilenin yol gsterdii eylem e doru meum bir kaym a an
lamna geliyordu. M odern a boyunca, ar eylem potansiyeli,
var olan dzeni slah etm e (ya da daha dorusu, bu srele alt
edilen ve yklan doal dzenlerin yerine yapay olarak tasarlanan
dzenler koym a) ynndeki aralksz abada aa km tr. T a
rihsel perspektifte, m odernlik, olum sallktan, kazalardan, kont
rolden kabilen eylerden kurtulm u aklc dzene doru srekli,
ama nihai olarak sonusuz bir giriim gibi grnr. H er zaman ka
rarsz ve her zam an idealinden uzak olan byle bir yapay dzeni
255

korum ak iin m odernlik, canl kaynaklarn m uhtem elen sa


layam ayaca m uazzam ve giderek artan m iktarlarda enerjiye ih
tiya duyuyordu: Bir sonraki dzenin kurulm as her zam an zorunlu
olarak ncekini onarm aya ynelik beyhude abalardan geriye
kalan karkl ve atklar tem izlem e iini ieriyordu.
G othenburg niversitesinden A lf H ornborgun gzlerim izi
aan devrim ci alm asnda24 belirttii gibi, yaplar
gerekte, ne yaratlabilen ne de yok edilebilen enerjiyi tketmezler,
ondan karabildikleri dzeni tketirler. Egzerji enerjinin, ierdii
dzen ya da bilgi derecesini gsteren bir niteliidir. Enerjideki bu
dzen maddi yaplarn dzeninde cisimlcebilir" ya da her zaman top
lam dzende bir kayp olmak zere yeniden radyasyona dntrlr.
deolojik olarak doyurulan saduyunun tersine, dzen re
tim inin (ve her retici edim bir dzenlem e ya da yeniden d
zenlem e edim idir) znde ykc bir olay olduunu syleyebiliriz:
Yerel olarak, am a iin genel stoktan tem ellk ettiinden daha az
dzen retir; term odinam iin szdaarn kullanrsak, her dzen
yapc edim in entropiyi artrdn -y a n i toplam dzenj azalt
t n - syleyebiliriz. Bunun sonucu, yalruza (dzeltilebilir) ye
tersiz koordinasyon hatas nedeniyle deil, term odinam iin am an
sz yasas, deitirilem eyen ve sonular uzun dnem de dzel
tilem eyen yasa nedeniyle yerelletirilm i dzenlem e abalarnn
global kaosla sonulanm asdr: Beirli bir yerelliin bir sre iin
entropik eilim in dnda tutulm as ancak baka bir yerdeki entropinin artrlm asyla m m kndr. Daha pratik terim lerle, bu l
2 4 . Cf. Alf Hornborg, M achine Fetishism , V alu e, and the Im age of Unlim ited
G ood: Tow ards a Therm odynam ics of Im perialism ', M an iinde, cilt 1 (1 9 9 2 ), ve
"Codifying C om plexity: Tow ards an Econom y of Incom m ensurable Values", 3-6
Austos 1992'de Stockholm d e U luslararas Ekolojik Ekonom i Birliinin ikinci
toplantsnda sunulan bir bildirinin teksir edilm i m etni. H om borg'un kendi s e z
gilerinin ne kadar devrimci olduu, b e n ze r ilgilere" ve teorik ya kn l a sahip
baka alm alar bulm ann imknszlm la o rtaya km aktadr. H ornborg, en
telektel atalan o larak N. G e o rg e scu -R o e g en in pek az fark edilen alm asna
( The E ntropy L aw a n d the E co n o m ic P rocess (C am b ridge, M ass.: H arvard U ni
versity Press, 1971 ); ve a n cak uzaktan ak rab a olan ada bir aratrm a olarak
H .T . O dum ve J.E . Arding tarafndan yaym lan an d a h a d a karanlklarda kalm
bir alm aya (Energy A nalysis of Shrim p M ariculture in Equador", C oastal R e
sources C entre, University of R hode Island, 19 91 ) iaret etm ektedir.

256

kede aklc dzenin kurulm asyla uraan m odernliin ancak dn


yann enerji kaynaklarnn son derece eitsiz bir yeniden da
lm yla; yani dnyann, dier ksm larnn dzen kapasitelerinden,
egzerji stoklarndan yoksun braklm asyla bir lde yerel ba
arya ulaabilecei anlam na gelm ektedir. W iliam L eiss'in yeni
alm asnda, yksek m odernliin ayrcalkl adalarna atfta bu
lunarak iaret ettii gibi,
onu srkleyen istekler dnda sistemimizde pek az ey kendi kendini
gzden geirmektedir ve bu nedenle onu besleyecek malzemeleri ve
enerjiyi anan maliyetler ve daha ezoterik teknolojilerle giderek daha
uzak yerlerde aramak zorundayz.
Baka yerlerde yaayan yeryz sakinlerinin birounun kar
lamaya devam ettikleri yoksunluklarn, talihli aznla refah getiren
ayn sanayi teknolojisinin uygulanmasyla giderilebilecei d
nlmekledir... [Ama] bu vaadin yerine getirilmesinin nndeki pra
tik engeller ok byktr. Dnya nfusunu Kuzey Amerikann t
ketim dzeylerine karmak iin var olan kaynaklarda ve enerjide
salanmas gereken on kat art nasl salanacaktr?25
Baz hayvanclk vc tarm trlerine dayandklar srece -d e r
H rnborg- toplum lar gne yeryznde parlad srece ev
releriyle denge iinde (yani istikrarl bir durumda) yaayabilirlerdi .
Oysa m odern toplum , ticaretle birlikte bir enerji tem ellk bi
imi olan ve (dzen retici kapasitenin kanlm az kayb olan s
yaym, p ve kirlenm eyi telafi etm ek iin) ancak nceki rn
lerde tketilen egzerjiden daha yksek bir egzerji ieriine sahip
yeni kaynaklarn saln alnm asn garantiledii srece srdrlebilen sanayi retim ine dayanm aktadr. M odern toplum larn eko
nom ik teorisinin sistem atik olarak gz ard ettii ya da kasten te
hir etlii entropik srecin bak asndan, yalnzca idam eyi sa
lamak iin, dzenin genel toplam nda bir azalm aya varm bile
olsa, sanayiye rnleri iin ham m addelere yapt harcam adan
25. W illiam Leiss, U n d e r Technology's Thum b (M ontreal: M c G ill-Q u ee n s U ni
versity Press, 1 9 9 0 ), ss. 94 , 8 1 . Leiss, B arry C om m oner'i izleyerek, m odern
lipte dzeni kurm ak iin tketilen enerjinin yzde 8 5 kadarn n israf edildiini ileri
srm ektedir: "Bu kaynaklarn alacak d zey d e sraf edilm esi, isteklerin ve
rnlerin bu hzlan an devrinin, bu sreksizliinin zorunlu bir fonksiyonu gibi g
rnmektedir" (s. 94 ).
r i 7 N / P n u c l f n E lik

257

daha fa zla deme yaplm as gerektiinden , tm bu m badele


eitsizdir ve eitsiz kalm ak zorundadr. K ar-olgusal olarak, m o
dern ekonom ik sistem , deerin retim srecinde retildii iddias
zerinde tem ellenir. A m a karlk olarak denen deeraslnda
enerji tketim idir ve bu kurgunun devam etm esi iin dzenin genel
toplamnn ktlem eye devam etmesi gerekir. Sanayi retim i, negentropinin bu srekli em ilim i ancak yerel bir perspektiften
retken ya da verim li grnebilir.
Bu srekli amaz (a) esas olarak artan makineleme (teknolojik ge
lime) sayesinde retimin zorunlu, srekli genilemesinin (byme),
(b) Batnn yeni pazarlar arayyla genilemesinin (emperyalizm) ve
(c) sat toplamn her zaman maliyet toplamnn bir adm nnde
tutma mcadelesinden kaynaklanan yaygn enflasyon srecinin ar
kasndaki motordur.
Bym e, em peryalizm ve enflasyon uzun dnem li sonular a
sndan intihar ynelim lidir ve yalnzca yanltc bir ekilde global
ilerlem e"nin ncs olarak sunulan yerel (ve geici) dzen ar
tnn verdii keyif, gerek yaplarn bir sre iin gizleyebilir.
Bunlar ayrca dengeli m badeleden ayrlm ann harekete g e
irdii (yine entropik bym enin genel izgiselliini yalnzca yerel
olarak saptran ve gizleyen) sosyoekonom ik dngnn - m odern
letirici sre olarak selam lanan hav zan n - kk kaznam az zel
likleridir. Ne kadar uzaa ve geni bir ekilde yaylrsa yaylsn,
modernliin beraberinde getirdii kurtulu (doadan kurtulu, ge
leneksel snrlam alarn dalabilirlii, insani potansiyelin son
suzluu. yalnzca akln dikte ettii bir dzen ihtim ali) balangtan
itibaren nihai olarak yerel bir grng, bazlarnn bakalarnn za
rarna elde ettii bir ayrcalkt ve hep yle kalacaktr; global top
lumun dier kesim leriyle eitsiz m badele kouluyla yalnzca bir
sre daha devam edebilir. Ekonom ik bym e olarak adlandr
dm z durum , dzenin global art deil dzenin gasp edilmesi
srecidir. Bu ekonom ik bym e sanayinin yeni ve daha byk
krlara ynelik doym az aln gsterm ektedir, am a krlar (yani
retim dngsnn sonundaki fazla para) bir sonraki dngde ya
klacak yeni enerji kaynaklar zerindeki haklardan baka bir ey
deildir. Bir kez daha H ornborga kulak verelim :
25K

F IT A R K A /Pm tnm lnnK lik

Snai retime odaklanan herhangi bir ekonomik sistem hammaddelere


gereinden az deme yapmak zorundadr, nk fiyat ile egzerji ie
riinin ters orantl olmasna dikkat etmelidir. Pazar ekonomisi bu
farkllklar babo brakmann en k yoludur. Doru fiyat kavram,
deitirilen eyin harcanm "egzerji karlnda verilen dokunulma
m "egzerji olmasnn ierimlerini gizlemektedir. Mamul rnler ile
hammaddeler ortak lleri olmayan deerlerdir, nk termodinamik
bir bak asndan rnler bozulmu malzemelerdir. Taze bir elmann
ka elma ekirdei ettiini nasl syleyebiliriz?
Bu oyun ne kadar srebilir? M uhtem elen bir sre daha. Yeni
egzerji kaynaklarna eriilebildii ve bylece yeni blgeler ve
yeni nfuslar egzerji tedarikilerine dntrlebildii ya da
onlar asndan anlam l bir eitsiz m badele yeri bulunam azsa eri
yip tkenm eye ya da yok olm aya braklabildii srece. Eitsizliin
snrlarna (yani dnceleri nem li olanlarn ve dncelerinin he
saba katlm asn salayabilenlerin katlanlabilir kabul etm eye
hazr olduklar ya da daha iyisi hi dikkate alm adklar eitsizlik s
nrlarna) henz ulalm ad. Eitsiz m badele kendi kendini sr
drr; eitsizliin katlanlabilirlik snrlarn genileten ve m
badelenin ayrcalkl tarafnn tem ellkn nndeki hep yenilenen
engelleri krm asna izin veren ekonom ik ve askeri g dengesizlik
lerine hz kazandrr. Eitsizliin bugn tm ayrcalk adalarnda
yararland iyi basn, eitliki topyalar hogrm enin, yok
sullar ve m utsuzlar kendilerine yardm etm eye" davet etm enin,
refah devletini bir baarszlk ve gelirin toplum sal olarak y
netilen yeniden dalm n retim kart olarak grm enin, kitlesel
aln ve kitlesel isizliin zgrln kabul edilebilir bir bedeli
olduunu ilan etm enin uygun olduu dnce iklim i, dier bir etik
engelin yklm akta olduunun (ya da daha dorusu, ilerlem enin
devam etm esini salam ann giderek zorlatn anlayan ileri loplumlar n ayaklar altndaki tem el sallanm aya baladka ve uy
garlatrm a m isyonunun yerini boaz kesm e aldka, ona sayg
gsterme iddiasndan kurtulm ann gerekli olduunun) kesin be
lirtileridir. leri borlular ayrcalkszlarn hzla artan borlarna
ilikin grlt iinde aa km ay nlem ek iin ellerinden geleni
yaptklar halde, artan sayda "ileri lkenin aka ifa ettii mu
azzam ticaret aklar serbest licarelin gasp edici doasn ortaya
259

koyuyor. Kem gzl itirazn uygulanabilir m uhalefet halinde kris


tallem esini nlem ek iin seici askeri m dahalelere hl g
venilebilirken, yzyln yalan -d n y an n kurutulm u ksm larnn
gelim ekte olan diye adlandrlm as- yoksullarn gzleri nnde
zenginlere yetim e serabn sallayarak, gaspa kar itirazn ve d i
rencin zayflatlm asna hl yardm c olmaktadr. Snrlar zayftr
ve yeterince itilirse ve dier tarafla bu itie direnm e gc ve k a
rarllna sahip kim se yoksa gerilebilir. Kuyruun ne zam an bitip
ylann ne zam an kendisini yem eye balad kesin olarak sy
lenemez. Ylann kendisi ne yazk ki hibir zaman bu noktann ge
ildiini renm e ansna sahip olm ayacaktr.
Y ukardaki tartm adan bir m esaj belirgin ve net bir ekilde or
taya km aktadr: M odernliin ilk evrensel uygarlk olduu gr
genel kabul grm ekle birlikte, m odernlik bu evrensellem eye hi
uygun olmayan bir uygarlktr. Doas gerei yalnz, kendisini
ancak, artk otlaa dnm geri kalann bysn bozan, yetkisizletiren ve alaltan bir kendi kendini ortaya koym ayla , ken
disi ile dnyann geri kalan arasndaki farkll derinletirerek ye
niden reten bir yaam biim idir. Byle bir kendini ortaya koyma,
politik kaln kafalln onarlabilir bir gaf ya da katksz bir a
gzllk deildir; daha gl bir istencin dayatlm ast ya da akl ba
nda aktrlerin vard politik m utabakat tem elinde zorla ya da
grm e yoluyla ortadan kaidrlabilen geici bir miyopi deildir.
M odernlik eitlie taham m l edem ez. Yerleik ve organik olarak,
m odernlik asalaka eylem ini ancak konak organizm ann tm
yaam svlar em ildiinde durdurabilen asalaka bir toplum sal d
zenlem e biimidir.
Hasarn snra gelm eden nce durdurulm a ihtim ali, modern
yaam tarznn, ayrcalna ynelik tm muhalefeti, ayrcalk il
kesinin kendisinden uzaklatrm a ve daha fazla ayrcalk giriim ine
dntrm e (ayrcalkllarn saysn iirm e) ynndeki rktc
eilim i nedeniyle daha da zayflam aktadr. M odernliin at ya
ralan iyiletirm ek iin daha fazla m odernlie ihtiya olduu ek
lindeki uzlam aya dayal inanta sapkn bir ekilde ifade edilen, bu
akl alm az tem ayldr. Sz konusu tem ayl eitsizlik koullar al
tnda doan daha genel atm a eilim inin zel bir durum u olarak
grlebilir: A yrcalkllar (gz dikilen deere zaten sahip olanlar)
arasnda kskanl, ayrcalkszlar (iinde bulunduklar konumun
260

toplumsal olarak tanm lanm aalklm bu deere sahip ol


m am ayla balantlandrm a eilim li olanlar) arasnda gptay bes
leme eilim i. G erek kskanlk gerekse gpta durum larnda, Georg
Sim m elin ileri srd gibi, nc bir tarafn ulam am z ya da
korum am z fiilen ya da sim gesel olarak nledii bir deer sz ko
nusudur.26
G elg eld im , gptann en nem li etkisi, hkim olann dncele
rini hkim dnceler"e dntrm ektir. A yrcalkl konum ile
baz deerler arasndaki ba bir kez toplum sal olarak kurulduktan
sonra, ayrcalkszlar bu deerleri kendileri iin talep ederek -v e
bylece bu deerlerin batan karc gcn daha da artrarak ve
bu deerlerin sihirli gcne duyulan inanc p ek itirerek- aa
lanm alarnn telafi edilm esini islerler. M odernliin hastalklarn
tedavi etm ek iin daha fazla m odernlik ihtiyacn vaaz eden yal
nzca ayrcalkllar deildir; ayrcalkszlar genellikle cokuyla ve
kendilerinden geerek bunu kabul ederler. K artlarn yeniden da
tlm asn talep ederler, oyunun deitirilm esini deil. Oyunu
deil, yalnzca basm larnn ellerinin daha gl olm asn sularlar.
M odernliin besledii toplum sal protesto hareketleri arasnda kr
tanmnn gzden geirilm esini ya da kr m ekanizm asnn y
klmasn talep edenlerle kyaslandnda krlarn yeniden da
tlmasn talep eden hareketlerin says kat kal fazladr. Bu tr bir
rekabetten, m odernliin otoritesi ve tm akideleri glenm i olarak
kar. Birka kii kurbanlarndan ok erdem leri konusunda co
kuludur ve varsa birka kii ayrcalk rotasyonunda sralarnn ge
leceini umut edecek kadar iddialarn eletirm eden kabul eder. Afrocentricitynin A fro-A m crikal yazar M olef A sante, (M sr ve
onun m atem atik, tp ve m imarlk ilkelerini kefetm esi sayesinde)
Avrupa uygarln kurm a erefinin Siyahlara ait olduunu iddia et
m ektedir; Jackson, M ississippi Papaz L ouis Brown ise General
Schw arzkopfun (siyah) H annibalden askerlik sanat dersleri al
mas gerektiini ileri srm ektedir.27
26. G eorg Sim m el, C o nflict a n d the W eb o f G roup A ffiliation, ng. ev. Kurt H.
Wolff (N ew York: F ree Press, 1964), s. 5 0 . Sim m el yle d e vam eder: "Gpta
eden birey asndan, m aln baka birisi sahip olduu iin kendisine verilm em esi
ile o bireyin kaybetm esi y a d a vazgem esi durum unda bile kendisine ve
rilm em esi arasnd aki fark konuddr (ss. 5 0 -1 ).
27. A nnick C ojean'dan aktarlm tr, "D sarrois am ricains", L e M onde, 3 0 Ekim
1992, s. 6.

261

M odenlie zg en byk tehlikelerin, batan karcl ile


evrenselletirilebilir olm aynn birlem e yerinde yattn d
nyorum . Birinci zellikle onu srekli olarak dier zelliin ula
lm asna asla izin verm eyecei ulara doru iter ve eker; ya da
daha dorusu, m odernlik durdurulam az bir ekilde atklarn ye
niden ileme kapasitesini aaca ve retilen tehlikelerin problem
zm e kapasitesinden daha fazla olaca noktaya doru ve o nok
tann tesine ilerlem ektedir. Hareket durdurulam az gibi grnm ek
tedir, nk o noktaya ulam a nsezileri ne kadar derin ve yaygn
olursa olsun, pazarn rettii ekonom ik karlar bir yana, m o
dernliin her toplum sal kurum u ve her psikolojik etkisi tm etkili
yn deiikliklerine engel olm aktadr.

E. MODERNLN SORUNLARINA
ETK ZMLER ARAYII
Eserini byk lde ahlkn yapm ak zorunda olduu ile ah
lanm m odernlem e koullar altnda yapabildii arasndaki e
likiye ayrm olan elik felsefecisi Hans Jonas, problem in kk
lerini modern teknolojinin m thi gcnde grm ektedir: nsan
eylemlerinin muhtemel sonularnn erevesi, aktrlerin ahlki im
gelem ini oktan am tr. Bilerek ya da bilm eyerek, eylem lerim iz,
bo yere onlar asim ile etm eye alan ya da m cadeleyi tam am en
brakan doal ahlki itkilere ok uzak olan blgeleri ve zam anlan
etkilem ektedir. M odern ncesi dnem den miras aldm z ahlk sahip olduum uz tek a h l k - bir yaknlk ahlkdr ve bu nedenle
tm nemli eylem lerin uzaklar etkiledii bir toplum da acnacak
kadar yetersizdir.
Eylemin dikkate almak zorunda olduu iyi ve kt, praksiste ya da
yakn evresinde edime yakn dururdu ve uzak planlamann konusu
deildi. Amalarn yaknl mekn iin olduu kadar zaman iin de
geerliydi... Etik evren adalardan ve komulardan oluur...
Bunlarn hepsi kesin olarak deiti. Modem teknoloji eylemleri, nes
neleri ve sonular ylesine yeni bir dzeye tad ki, nceki etiin er
evesi artk bunlar iermemektedir.2*
28. H ans Jonas, P hilosophical E ssays: From A ncie n t C re e d lo T e c h n o b g ica l

262

Bireysel im gelem bu lekteki eylem leri yardm sz kavrayam az


ve en uzak yansm alarna kadar izleyem ez. Zaten snrlarn bu
kadar zorlam as istenm ez ve bu ynde bask yaplm az; yakn ve
sevgili olana kar sorum luluum uz stlenildii ve yerine ge
tirildii zaman ahlki vicdanm z tatm in olur. Y aptklarm zn ve
yapm aktan vazgetiklerim izin uzak etkileri ya grnm ez kalr ve
dolaysyla endie verici deildir ya da ortaya koyulur ve mdahale
bir yana, ok gayretli ilgimizi ne talep edecek ne de m em nuniyetle
karlayacak kurum lar tarafndan stlenildiine inanlr. Y ap
tklarm z ya da yapm adklarm zla ne kadar i ie girm i olsa bile,
bu uzak olaylar iin doal olarak sorum luluk hissetm eyiz. G e
nellikle - d e r Jo n a s - grm ediim iz ve bilm ediim iz, ama ey
lemlerim izin yakn ya da uzak, imdiki ya da gelecekteki saysz
sonular arasnda gerekten nemli olan eylerin sorum luluu so
rununu zm ek iin artk ahlki kapasitem ize bel balayam ayz.
Yaptklarmz baka insanlar etkiledii iin ve teknolojinin artan
gcyle yaptklarm zn insanlar zerinde ve eskisine gre daha
ok insan zerinde daha da gl bir etkisi olduu iin, ey
lemlerim izin etik anlam a n k ei grlm em i boyutlara ulam akta
dr. A m a onu zm sem ek ve kontrol etm ek iin sahip olduum uz
ahlki aralar eve i v en n e sanayii evresinde olduu gibi kal
maktadr. Ahlki sorum luluk bizi ocuklarm zn beslenm esi ve gi
yinm esine nem verm eye sevk eder; g elg eld im , ocuklarm zn ve
ocuklarm zn ocuklarnn m iras alacaklan ve bizim bugnk ko
lektif kaytszlm zn dolayl ya da dolaysz sonularna maruz
kalacaklar tkenm i, kurum u ve ar snm bir gezegenin uyu
turucu im geleriyle karlatrldnda ok da pratik tler ve
remez. H er zam an bize yol gsterm i olan ve bugn hl yol gs
teren ahlkn kollar gl am a ksadr. O ysa artk uzun, ok uzun
kollara ihtiyac vardr. Bu kollar uzatm a ans nedir?
lk bakta ok deil. Artk bize norm larla dzenlenm esi ge
reken gleri salayan hareket, ayn zam anda normlarn Man (Englew ood Cliffs: P rentice Hall, 1974), ss. 7, 8. Jonas kom u etii"nin
eski em irlerinin h l geerli olduunu kabul etm ektedir, a m a failin, fiilin v e et
kinin artk yakn alan d a olduu gibi ayn olm ad kolektif eylem in byyen ala
nnda" deil, yakn bir kom ulukta, insani etkileim in gndelik alann n dolaysz
yaknlnda" (ss. 8-9 ).

263

karlabilccei tem elleri andrd. Artk m utlak kudrete yakn


olann bolua yakn olanla, en byk kapasitenin ne iin ol
duunun en az bilinm esiyle ift oluturduu nihilizm in p
laklnda titriyoruz .29 M odernlik T an rnn insann kaderini dikle
etm e iddiasn yalnzca insan aklnn kendi kendine yeterliliini
ilan ederek ve bylece gem ite ahlki talim atn dayand ze
minlerin en salam n kerterek reddetm em itir. Bugnk ahlki
gszln kkleri daha derine gitm ektedir. M odern hareket
ahlki em irlerin tasavvur edilebilir bir ekilde tcm ellcndirilebildii
her zemini ezm itir; bizzat ahlk ykmtr; Szlem e y
km llklerinin tesine geen sorum luluklar, kendisi iin varlka indirgenem eyen iin varlk, en yce m aksim um etkililik
reetesine m dahale eden deerleri, gl aralarn kullanm n ya
saklayan amalar. M odernliin yetkilendirdii ve destekledii oto
riteler arasnda, rasyonel olm ayan, faydac olm ayan, krl olmayan
ahlki tutkular belirgin biim de eksiktir. Bu ahlki tutkular, pazar
vaazlar ve oy isteyen politikaclarn yal ball konum alar d
nda, iletiim kanallarnda teknisyenlerin grdkleri kbus ve y e
dikleri lokal olan parazitler gibi grnrler.
Yeryznde "tam am en insani bir d zen e doru modern ham
lenin insanlk d sonular gzle grlr hale geldike, -t m yad
sm alara ve pratik engellere ra m en - szde teknik deerlendir
meye ak eylem lerin ahlki olarak hi de yansz olm ad ve
ahlki inceleme gerektirdii duygusu artm aktadr. nsan eylem inin
erim iyle llen m eknsal uzakln iptali -m o d em teknolojinin
zaman zaman alklanan, am a ok daha sk olarak ikyet edilen
baars-, ahlki sorum luluun erim iyle llen ahlki uzakln ip
taliyle dengelenm em itir; am a dengelenm elidir. M esele, ya
placaksa bunun nasl yaplabileceidir.
Dnlmesi gereken ilk ey, am alardan kurtulm u ara
larn serbest hareketinin dnlm em i olm akla birlikte dolaysz
sonucu olarak sistem atik bir biim de biriken tehlikelerdir. Bu teh
likeler, gerek m eknsal gerekse zam ansal olarak uzak olan saysz
insann hayaln ve m utluluunu tehdit etm ekle ve onlar genellikle
tm yantlara engel olan bir durum da brakm aktadr; tehlike reten
2 9 . Jonas, P hilosophical E ssays, s. 19.

264

eylem ler kural olarak tek ynldr. M badele deildirler; bu ne


denle szlem elerle, karlkl bir g gsterisiyle, grm eler ya
da m utabakat arayyla snrlanam azlar ya da baka trl d
zenlenem ezler ve kendi ereveleri iinde tutulam azlar. Lvinasn
zayf, krlgan, gsz teki tasvirine eylem in kastl olmayan he
deflerinin en ok yaklat yerin, bizim yksek teknoloji toplumumuza zg uzun m esafeli eylem ler olduunu ileri sryorum;
bunlar gszdrler nk kendilerine yaplann karln de
yem ezler (bu nedenle hareketlerim izi dllendirem ezler) ve yap
m aya deer olduunu dndm z eyi yapm aktan bizi al
koyam adklar iin krlgandrlar; son olarak rolleri tersine evirme
umudu olm akszn, bizim tek hareket eden zneler olduum uz ey
lemin alc ynnde kalrlar. A rne Johan V ctlcscnin iaret ettii
gibi, bu durum
sorumluluu karlklla balayan bir eliin son derece yetersiz ol
duunu [gstermektedir]. Domam bireyler ayaa kalkp haklarn
talep edemezler; karlk umutsuzca onlarn ulaamayaca bir yer
dedir. Oysa bu ampirik olgu... sorumluluumuzun hedefi olarak onlar
dlamaz. Onlarn temel haklar ekolojik olarak yaanabilir bir ge
zegende yaama hakkdr; gn n hi grmeyeceklerine dikkat et
tiimiz srece.30
Risk toplum u nun ihtiya duyduu ve yokluunda katastrofik
sonularn ortaya kt sorum luluun genilem esi, bizimki gibi
loplum larda en ok aina olunan ve onaylanan terim lerle -d rst
m badele ve yararlarn karlkllyla- savunulam az ve des
3 0 . A rne Johan V etlesen , "Relations with O thers in S artre an d Levinas: A s
sessing the Im plications for an Ethics of Proximity" (O cak 1 9 9 3 tarihli y a
ym lanm am m etnin 2 5 . sayfasndan alnm tr). V etlese n 'e gre sorumluluun
karlkllktan ayrlm as, Lvinasn etik teorisini hem en hem en tm dier te
orilerin karsna koyan tayin edici edim dir. R aw ls'un sofistike ve dikkatle tar
tlm etik teorisinde bile "drstlk olarak ad alet ars", her bireyin, etik d e
erini deerlendirm e konusunda uyarld politik dzenlem edeki kendi
rnuhtem el yeri v e kaderi iin duyduu kaygya yneltilir. Bu adan Law rence
K ohlbergin etkileyici teorisinde ahlki uslam lam ann uzlam sonras dzeyinde
ulalan perspektiflerin tersine evrilebilirlii" d a h a iyi deildir. Dolayl olarak bu,
H aberm as'n ayn dnceyi -ev ren s elle m i karlkllk olarak tasavvur edilen
rol alm adaki evrensellem i so ru m lu lu k- kendi etik sylem ine dahil etm e y
nndeki yorulm ak bilm ez abas iin de geerlidir (s. 22 ).

265

teklenem ez. Aranan ahlk baka bir ey olacaksa, ilk olarak ve her
eyden nce bir zsm rlam a etii olm aldr (yaknlk ahlknn her
zaman olduu ve olm ak zorunda olduu gibi). Tam da ahlki bir
lik balam nda olduu gibi, eylem in ya da eylem sizliin so
nularn grme grevi (ve onlar grm e ihtiyacn ihmal etm e ya
da doru bir biim de grm em e suu) ve eylemi bu sonulara uy
durm a grevi adil ve drst bir ekilde aktre der. B ilm iyor
dum , Ben byle olsun istem em itim (sz konusu bilgisizlik Y a
sann kendisinin bilinm em esi olm ad srece, bir hukuk m ah
kem esinde kabul edilebilir bir zr olsa bile) ahlki sorum luluun
herhangi bir dzeyde kabul edebilecei bir zr deildir. ster ya
knlk erevesi iinde isterse tesinde, cahilliim den ahlki olarak
sorum luyum ; im gelem im den ve eylem ek ya da eylem den ka
nmak sz konusu olduunda snrlarn geniletm ekten ahlki
olarak sorumlu olduum gibi ve ayn derecede.
Gelecekteki bir eliin ilk grevi, der H ans Jonas, teknolojik
giriimin uzun erim li etkilerini tahayyl etm ektir. Etik, henz
vuku bulmam olanla, yerleik olarak belirsizliin alan ve atan
senaryolarn oyun alan olan bir gelecekle ilgilenmek zorunda ol
mas asndan bugnk sradan kriz ynetim i pratiinden ayrlr,
diye ekliyorum ben de. T ahayyl, uzm anlarn bilimsel bilgileri ve
az ok gvenilirlikleriyle sunduklarn iddia ettikleri trden ke
sinlii hibir zaman sunuyorm u gibi yapam az. Eylemin (yaplan
ya da yaplm ayan) gelecekteki etkisini tahayyl etm e grevi, ar
bir belirsizliin basks altnda hareket etm ek anlam na gelir.
Ahlki duru, tam da bu belirsizliin gzard edilm ediini ve bastrlmadn, bilinli bir biim de kucaklandn grm ekten iba
rettir. Eldeki iin etkin bir ekilde yerine getirilm esi (daha fazla ke
sinlie, en azndan daha fazla gvene izin veren bir aba) ahlki
bir kii tarafndan ikinci derece bir deerlendirm eye tbi tutulur
-zorunlu olarak eldeki ie zg standartlarla deil ve byk ola
slkla icracnn dolayl ya da dolaysz kazanlarndan ve k a
yplarndan habersiz o la ra k - ve bu tbi tutm a kukulara ve ilk
olmak iin rekabet eden sonradan akla gelen dncelere kaplar
ardna kadar aar. Grev yalnzca verim lilik ltleriyle ya da
mevcut kaynaklarn en etkili kullanm yla llte ydi (teknolojik
duruun llm esini isledii gibi) algoritm ik olarak saptanan, m u
266

laklktan uzak bir ekilde doru olan hareket biim leri tasarlam ak
mm kn olabilirdi. O ysa, ahlki bir tutum alndnda yalnzca
bulgusal kurallar olanakldr: G em iteki alkanlklarn rahatlatc
garantisine bile sahip olm ayan ve drst bir baar ansndan ve en
ktsnden kanm a um udundan daha fazlasn drste vaat ede
meyen parm ak hesab. Jonas gelecekteki etiin, B elirsizlik lkesine
tbi olan K orku B ulgusalhyla [Heuristics] ynlendirilm esi ge
rektiini ileri srm ektedir: lm kehanetine m utluluk kehanetin
den daha fazla nem verilm elidir. Tehlikeden doan ve hep teh
likeleri biriktiren bir bulgulam a bilgisi asndan, ilk drt zo
runlu olarak bir korum a ve nlem e etiidir, ilerlem e ve m
kem m ellem e elii deil.31
Bununla birlikte, en byk, en radikal kyam et, teknolojik de
erlerin kstlanm am hkim iyetinin, daha dorusu daha nce gr
dm z gibi m odem uygarln en isel eilim inin getirdii k
yamet tehdididir. G nm zn olm ak ya da olm am ak ikilem inde,
sz konusu olan m odernliin kendisidir. M odern deerlerin, loplum um uzun zbilincine en salam bir biim de yerlem i ve ku
rum lan tarafndan en iddetli bir biim de korunan ve beslenen de
erler olm asndan tr, Jonasm savunduu etik iin m itler - zellikle de en ok ihtiya duyulduu d u rum larda- ok cesaret ve
rici grnmemektedir. Bir meknsal ve zamansal mesafe a h l k fn a
ynelik olarak sezgisel bir biim de aikr olan ihtiyacn etkili top
lumsal karlara ve sonu olarak elle tutulur politik glere nasl
tercm e edilebilecei (edilebilirse) daha ileride grlecektir. M o
dernliin yerleik hastalkllnn postm odern ifas yararl ola
bilir. A m a postm odernliin en arpc zellii, gcnn de g
szlnn de kayna, kesinliklerden kuku duym as ve hibir
garanti vaat etm em esidir; tarih, olacana varm adan nce, tarihi,
kehanetlerde ya da ayrcalkl yasalarda dondurm ay reddetm esidir.
31. H ans Jo nas. The Im pera tive o f R esponsibitity: n S earch o f an E thics lo r the
Technological A ge (Un\vers\ty of Chicago Press, 1984), ss. 26, 27 , 3 1 . Jonas "so
uu flem e" em rinin teknolojinin gszlne ilikin deil, glerine ilikin kor
kuyu gsterdii konusun da kukuya yer brakm az: Bilimsel teknoloji sayesinde
doa zerinde tesis edilen iktidara ilikin B aconc ideale elik ed en felaket teh
likesi, perform ansnn kusurlarndan ok baarsnn byklnden kaynaklanr"
(s. 14 0). Asl korkum b izza t tekniK uygarln, yapsnda barnan, am a lan m a
m dinamiklerinin doasndan kaynaklanan kyam et tehdidiyle ilikilidir" (s. 202).

267

im izdeki her erkein ve kadnn ahlki sorum luluu kadar ko


lektif ahlki sorum luluum uz da belirsizlik denizinde yzer. M o
dem ahlk felsefesi ve adiaforize edici pratik onu teoride yadsm ak
ve eylem de bastrm ak iin elinden geleni yapt halde, belirsizlik
her zam an ahlki seim in tem eliydi. Bu adan, etiin postm odern
durum u yeni deildir. G erekten yeni olan bahislerin muazzam ldr. Postm odern zfarkndalm aka ortaya koyduu
buysa, bu yeni aklk, rahat, bulutsuz kesinliklerim ize indirdii
darbeyi dengelem ek iin ok fazla yol alabilir.

268

VIII
Genel bir bak: Nihayet balang
ISfSP

Postm odern dnyada ahlki kiinin durum una ilikin dnceler


den, net bir etik ilkeler envanteri ya da ahlki zgven salayan
baka destekler km a ihtimali olm ad konusunda, okur, kitabn
banda uyarlm t. Bu olum suz vaadin sadakatle yerine ge
tirildiini sanyorum . Y azarn ve okurun etik gveninin bu keif
boyunca ok fazla arttndan kukuluyum . A m a bununla birlikte
kesinliin hsrannn ahlkn kazanc olduuna inanyorum . Belki
de istediim iz ve aradm z trden bir kazan deil, am a insann
ayn zam anda ahlki bir kii kalarak makul bir ekilde umut ede
bilecei en byk kazan.
Postm odern durum modernliin ahlki kazanm lar zerinde bir
ilerleme mi? Postm odernlik etik yasam ann evrensel ve salam te269

m ellere sahip m odern um utlarn krd; am a m odernliin sahip ol


duu ahlki ilerlem e anslarn yok etti mi? Etik dnyasnda, postmodernlik ileri doru mu yoksa geriye doru bir adm olarak m
grlm elidir?
Bu son soruya verilecek iki yantn da doru ve iki yantn da
yanl olduunu dnyorum . Dnn yanllarn dzeltir ya da
azaltrken, yarnn tedavi abalarnn hedefi haline gelecek yeni
yanllar balatm ak toplum sal deiim in genel bir zelliidir. Y al
nzca bugnn ksa m olalar srasnda -d n n kayalar ile yarnn
kumlar arasndaki yar yol h an larn d a- szde zaferler kaydedilir,
son gnn gezisinin ans tam bir bayram havasnda yaanr ve bir
sonraki gnn seyahati m utlulua varan bir yol gibi parlar ve zafer
ile yenilgi arasndaki fark kaytsz koulsuz, net ve apak grnr.
W alter Benjamin sk sk aktarlan pasajlarnn en sk aktar
lannda, K lee'nin A ngelas N ovus resm inden kard anlam bil
d irir-y o ru m lar. Resim deki m elek. B enjam inin grd haliyle,
sabit baklarla temaa ettii bir eyden uzaklamak zereymi gibi
bakar. Gzleri bir noktaya dikili, az ve kanallar aktr. te tarih
melei byle resmedilir. Yz gemie dnktr. Bizim bir olaylar
zinciri grdmz yerde o enkaz ymaya devam eden ve onu ayak
larnn nne frlatan tek bir felaket grr. Melek kalmak, lleri
uyandrmak ve para para edileni btn haline getirmek ister. Ama
Cennetten gl bir rzgr esmekte ve kanatlarn ylesine dol
durmaktadr ki melek artk kanatlarn kapatamamaktadr. Bu rzgr
onu kar konulmaz bir ekilde srtnn dnk olduu gelecee doru
itmektedir, nndeki enkaz yn ise ge doru ykselmektedir. Bu
rzgra biz ilerleme diyoruz.1
lenler uyanm ayacak, paralanm olan btn haline gel
meyecektir. Enkaz yn bym eye devam edecektir. Ac ekm i
olanlar, ac ektikleriyle kalacaklardr. ldrlm olanlar l o l
maya devam edecektir. Geri dndrlem ez ve kurtarlam az olann
dehetinden ka (ya da daha dorusu bu dehetle srklenm e)
bize -b iz kovulanlara- bir olaylar zinciri gibi grnr. A m a sa
1. W alter B enjam in, "Theses on the Philosophy of History", Illum inations: E s
s a ys a n d R eflections iinde, ing. ev. H arry Zohn (N ew York: Schocken, 19 68 ),
ss. 2 5 7-8 .

270

dece yle grnr; byle grnm esine neden olan, Cennete dn


nleyen rzgrn acm aszldr. ekm e kuvveti deil, itme kuv
veti um aya devam etm em izi salar. steim iz buradan uzak
lamaktr. nm ek istediim iz yer (ve yorgun kanatlarn yeniden
rzgrla dolm as iin yeterli olan geici bir an iin gerekten de in
diim iz yer) pek az dndm z, daha da az bildiim iz bir
orasdr. Sevin gzyalar kuruyana, gzler ahana ve enkazn
daha nce yapt eyi -y lm a - yaptn fark edene kadar bir
paydos hissi veren m eknn yabancldr.
Enkazn birikm edii, btn olann paralanm ad, paralanm
olann onarld ve llerin uyand ya da hi lm edii bir yer ol
duu konusunda duyulan -zam an zam an dsel bir topyada dile
getirilen, am a daha sk olarak korku ve um utsuzluu ayran/
birletiren cereyanl bir geitle sak lan an - gven olm asa bile bu
ksa yolculuk ka gibi hissedilm eyecekti. Bu yer gelecektir; en
azndan bu yer baka hibir yer deildir. Jean-Franois L yolardm
ileri srd gibi, bir projeyle yaam ak m odern varolu tarznn
karakteristii idiyse -m o d ern huzursuzluun m erkezindeki bu
proje, bu Byk D nce, m odernlik gem isinin pruvasna tneyen
bu yol gsterici fener kurtulu dncesiydi:2 Anlam n olumszlad ve isyan etlii eyden, krm ak istedii prangalardan, iyi
letirm ek istedii yaralardan alan bir d n cey d i- ve cazibesini
olum suzlam a vaadine borluysa, m odernlik, m eruluu kkenler
mitinde deil, kurucu bir edim de deil, gelecekte aramtr.
Prangalar ya da yaralar olm adan yaam n neye benzeyecei ko
nusunda Byk K urtulu Dncesi pek az ey syler ve dala da
az ey bilir. H er eye ramen, kurtulutan sonraki bu yaam ge
lecee -m u tla k tekine, kavranam az ve anlatlam az o la n a - yer
letirilmitir. O rada ve ancak orada gvenli bir ekilde korunduu
dnlebilir, nk insan gzlerini ne kadar zorlarsa zorlasn, ya
kalayabilecei tek grnt kendi hayalinin grntsdr. Bylece
hayal, lekesiz -d e n e n m e m i- masumiyetini kuanarak, ebediyen
kusursuz kalabilir.
Gelecekteki m utluluk bugnn irenliini gizleyen bir rt
grevi grm tr. Byk Dnce, Cennetin yklm asyla birlikte
eski anlam tkenen acya yeni, modern bir anlam vermitir. Bir kez
2. C f. Jean-Franois Lyotard, La P ostm oderne expliqu a u x enfants: Cor
respondance. 1982-1985 (Paris: G alile, 19 88 ), ss. 3 6 , 4 5 .

271

daha ...in adna, "...in hatrna sdrap sz konusuydu; eskiden


olduu gibi ac, m utluluun bir koulu ve teminatyd. A m a m o
dern anlam eski anlam dan farklyd. Isdrap artk bir dindarlk s
nav deildi; artk bir edim di, bir am ac ve bir ilevi olan bir edim .
M odernlik (en gzde nkteli sz ilacn daha ac deilse yararl
olacadr) sdraba sava am ad; Y alnzca am asz, ilevsiz s
trabn sona ereceine yem in etti. Planlanm am ve istenilm em i
ac arlk iren, balanm az bir eydi; am a bir am aca hizm et edi
yorsa, gelecee doru zorunlu bir adm sa ac ekilebilirdi - e
kilmeliydi, ekilm ek zorundayd. Y oksullara nasl zengin ola
caklarn retm ek iin daha fazla yoksulluk gerekiyordu. Ekonom inin daha fazla retebilm esi iin bazlar daha az alm alyd.
Kl kanaat geinenlerin kendi zevkleri iin daha fazla tketm eye
ynelmeleri iin, gelenein rd gvenlik ann dna atl
malar gerekiyordu. Vcudu kurtarm ak iin bir kolu ya da baca
kesm ek gerekiyordu. On bin hayat kurtarm ak iin bin hayat feda
etm ek gerekiyordu. Bugnk zalim liin klna brnm olan,
gelecein iyiliidir.
Ama ancak bugnk ac planl ve amal olabilir. D nk acnn
- o srada o gnn adna am a iddialarnda bulunulsa b ile - am asz
ve bo olduu kantlanm tr, nk bugnk yaam o zam an ol
duundan daha mutlu deildir ve mutlu gelecek eskisi gibi ufkun
teki yannda kalm aya devam etm ektedir. D olaysyla bugnk ac,
henz itibarn kaybetm em i olan ac, dnk acya gre bir iler
lemedir: lerleme devam ediyor, ilerliyoruz, quad erat dem ons
trandum .' Belki de ile rle m e -h en z , im diye kadar geldiim iz nok
ta d a- daha az ac anlam na gelm em ektedir. A m a ilevsiz aclarn
kesilm esi, anlam sz acdan anlaml acya am ansz bir gei an
lamna gelir: Dnyay daha rasyonel klm ak anlam na gelir.
M odernlik tek bir rasyonellik tayla iki ku vurdu. Kendi ac
larm Akln arabasna kom ayan tm yaam biim lerini aa ola
rak belirlem eyi ve mahkm etm eyi baard. te yandan kendi ver
mek zere olduu aclar iin gvenli bir tavra ulat. H er iki
kazanm ona, aksi takdirde fena halde yoksun olaca ilerlem e g
venini ve cesaretini verdi. Ayrca m odernliin ina etlii kuralla
ynetilen evi, kendisini st bir etik olarak sunan zalim lie ak hale
getirdi.
* spat gereken ey. (.n.)

272

A. AHLK LERLEME M?
Rasyonellik yetisi -zam ansal ardkl gelim e olarak, alt du
rum lardan iisl durum lara gei olarak, her balantnn sonra gelen
bakm ndan bir ara (zorunlu bir koul ya da bir neden) olduu ve
daha sonraki durum larn geriye dnk olarak kendisinden nce ge
lenlerin anlam n ortaya koyduu bir zincir halinde sunarak- bir
olaylar dizisinin anlalm asfna izin verir. M odern bellek ta
rafndan anm sanan zam an-m ekn dorusal ve dikeydir, dngsel
ve yatay deil. Bu zam an-m cknda, nce, daha dk ve
aa anlamna gelir. te yandan aa, modas gem i -g e
miin bir kalnts ya da hkr, lm hcresinde idam bekleyen
bir hkm l, bir zom bi, bugnn evinde yasad bir ig alci- an
lamna gelir.
Bununla birlikle, zam an-m eknn (stn) gelecek ile (aa)
gem i arasndaki sava alan olarak ortaya kt bu srele, dik
katle gizlenen bir deiken vardr. Bu deiken iktidardr: s
tnlk test edilir ve zaferle kantlanr; aalk ise yenilgiyle. ler
lemenin yks galipler tarafndan sylenir. Y enilen m ahkm
olur. Bazen yenilenlcr m ahkem eye karlr, yarglanr ve -su lu lar
o la ra k - m ahkm edilirler. ounlukla lm cl hasta, uyum suz ya
da olgunlam am olduklar iin onlara acnr; aalklar bir yarg deil bir m uhafz gerektirir. Her iki durum da da dene ya da
dm ek zere olana gsterilen sert m uam ele zalim lik olarak
mahkm edilem ez. Tam tersine -d erinlerde ahlkidir: Sululardan
arndrlm bir dnyada yaayabilenler bakm ndan ve sert mu
am ele grenler bakm ndan iyi bir edim , kendi iyilikleri iin ve
rilen bir derstir.
Birinin ahlksz olarak sulanm as ve sert m uam eleyle ce
zalandrlm as iin nce yenilm esi gerekir. N azi A lm anya'snn
imha emrini veren liderleri yarglanm , m ahkm edilm i ve asl
m tr-v e A lm anya galip gelseydi tarih kitaplarna insanln yk
selii olarak geecek olan eylem leri, insanla kar ilenen sular
olarak tanm lanm tr. K arar gvenlidir -z a fe r, kabuln olanakl
kld lde. K artlar yeniden kartrlana ve tarihsel bellek yeni
ellere uygun gelecek ekilde yeniden kartrlana kadar yerinde
duracaktr. G alip olanlar yenilm edike, onlarn zalim likleri ya da
FIHON/PtsnHcn E lik

273

yardaklarnn ve him ayeleri alm da olanlarn zalim likleri yarglanmayacaklr. Adalet ycnileni c e z a lan d rr-a m a adaletin yks
ancak bugnn galipleri tarafndan anlatlabildiindcn, dnyay her
seferinde ahlkszln ve cezalandrlabilirliin eanlaml olduu
bir dnya olarak sunar.
M odern a soykrm zerine kurulm u ve daha fazla soykrm
araclyla ilerlemitir. Dnn katliam larnn verdii utancn, bu
gnn kym larna kar yetersiz bir tem inat olduu kantlanm tr
ve ilerici akln olaanst anlam landrn yetileri bu yetersizliin
devam etm esine yardm c olm utur. H l B jinin yaknlarda gz
lemledii gibi, "V ietnam savann ardndan duyulan byk ra
hatszlk halka yaplan zulm nedeniyle duyulan bir vicdan azab
deil, yenilginin yakc pim anlyd. Zulm yenilgiyle sonulam asayd hibir rahatszlk duyulm ayacakt. (B oerlerin Hotlentotlar' yok etm esinden sonra. Cari Petersin Alman Gney Afrikasnda uygulad vahetten sonra. Belika Kral II. L eopoldn
himayesi altnda Kongo nfusunun yirmi milyondan sekiz m ilyona
indirilmesinden sonra ac gzyalar dkld pek grlm e
miti.)* V ietnam daki iren m dahaleden sonra olduu gibi hir ra
hatszlk duyuluyorsa, yenilenin zm sedii ve ezberledii ders
daha fazla gce ve daha etkili gce duyulan ihtiyatr, daha fazla
etik vicdana deil. A m erikada Vietnam utanc ahlki z in
celem eden ok yksek teknolojiye dayal savalarda patlam a ya
ratmtr. Elektronik denetim ve gdm l m ermilerle insanlar artk
yant verm e ansna sahip olm adan ldrlebilirler; ldrenin kur
banlar grem eyecei ve artk cesetleri saym ak zorunda olmad
(daha dorusu sayam ad) bir m esafeden ldrlebilirler.
sler m uzaffer isterse hedefine ulaam am olsun galipler,
ahlki olarak ycclm i olm azlar; ama kurbanlar da yle. Kural
olarak kurbanlar etik adan, kendilerine zulm edenlerden daha
stn deildirler; onlarn ahlki olarak daha iyi grnm elerine
neden olan ve bu trden iddialarna inanlrlk veren -d a h a zayf ol3 . Ct. H l Bji, "Le P atrim oine d e la cruaut", Le Dbat, cilt 7 3 (1 9 9 3 ), ss. 1645. (Bji burada H annah A rendtin em peryalizm alm asn aktarm aktadr). Bji
yle der: "Adaletin adaletsizlikle ortak bir noktas vardr; ikisinin de u y
gulanm as iin zorun otoritesine ihtiyac vardr" (s. 167). T a m d a insanla kar
ilenen su kavram , kendisine ikna edici bir gcn kant eljk etm eseydi m o
dern bilinte hibir zam a n kk salm ayacakt.
274

f I X A R K A /P o s tm o d e m E tik

duklar i in - daha az zulm etm e frsatna sahip olm alardr. Ama


yenilgilerinden kardklar derslerin, hedefine ulaam am ga
liplerin kard derslerden farkl olmas iin hibir neden yoklur:
Yani, gelecekteki felaketlere kar korum a salayan etik tutum
deil, bol ve gl silahlardr (ama kincisi kesinlikle birincisini
dlam az: Birincisi kinciye ulamak iin yararl bir aratr, kincisi
ise birincisi iin gvenilir bir destektir). Kendi sralar gelip de
Laos ve K am boyay fethettiklerinde V ietnam l askerler Am e
rikal ikencecilerinden renilmesi gereken hemen hemen her
eyi rendiklerini gsterm ilerdir. Nazi hkim iyeti altnda Hr
vatlarn yaptklar soykrm , Srpl kurbanlarnn torunlarn, l
drm e, tecavz etm e ve etnik temizlie daha da istekli hale ge
tirmitir. Yahudi soykrm nn anlar Arap topraklarnn srailli
igalcilerinin gcn a rtrm tr Kitlesel srgnler, toplamalar,
rehin alm alar ve toplam a kamplarnn m aliyet asndan verimli ol
duu ok iyi anm sanm aktadr. Tarih ilerledike, adaletsizlik, rol
lerin tersine evrildii adaletsizlikle telfi edilm e eilim i gs
termektedir. Bu telfiyi adaletin zaferi olarak anlayan ya da anlatan
sadece, zaferlerine kar klm ad srece galiplerdir. stn
ahlk her zam an sttekilerin ahlkdr.
E.M . CioranYn dedii gibi, byk zalim ler balar kesilm em i
ehitler arasndan toplanr; bozuk ahlkl insanln ahlki ola
rak slahnn fanatik peygam beri, en l tiranlar, en l cellatlar
kadar nefret uyandran gayretli fa k a t baarsz tirandan, yaklak
bir cellattan baka bir ey deildir. Toplum , diye zetler Cioran, bir kurtarclar cehennem idir". Tm otoritelerin kendi Bastilleleri vardr :
Yeni bir inan neren kii, kendi sras gelip kendisi bir zalim olana
kadar zulm grr: Hakikatler polisle girilen bir atmayla balar ve
polisin arlmasyla sona erer; nk ac ekmemize neden olan her
samalk bir yasalla dnr, nasl ki her ehitlik Yasadaki pa
ragraflarla, takvimdeki yavanlklarla ya da sokak adlaryla so
nulanrsa... Bir polis tarafndan korunan bir melek -hakikatler byle
lr, cokular byle tkenir/1
4 . E .M . C ioran, A S ho rt H istory o f D ecay, ing. gev. R ichard H ow ard (Londra:
Q uartet Books, 19 90 ), ss. 5, 172, 74.

275

nsaniyetsizlik karsnda kazanlan hibir zafer dnyay in


sanlk iin daha gvenli klmaz. G rnd kadaryla ahlki za
ferler birikm ezler; ilerlem e anlatlarna karn hareket dorusal de
ildir -d n n kazanlar yeniden yatrlm az, bir kez ve. ilen prim ler
tersine evrilem ez deildir. G dengesindeki her kaym ayla bir
likte insaniyetsizlik heyulas srgnden dner. 0 srada ne kadar
harap edici grnrse grnsn ahlki oklar giderek hafifler - s o
nunda unutulur. Uzun tarihlerine karn ahlki seim ler her zam an
geriden balar gibi grnr.
Ahlki ilerlem enin, zellikle de m oderhliin desteklediini
iddia etlii trden ahlki ilerlemenin gerekliinden kuku duym ak
iin gl nedenler olduu aktr. Ahlki ilerleme ta znde -ta m
da destekledii biim trafn d an - tehdit ediliyor gibi grnm ek
tedir. Dzenin ahlki stnl ile m uhafzlarnn fazlasyla maddi
stnl arasndaki yaknlk, her dzeni hep istikrarsz ve kalc
bir sorun davetiyesi haline getirir: M uhafzlar sinirli ve vesayet al
tndakileri kskan olm aya iter. M uhafzlar ahlki bir edim olarak
uyguladklar zoru aklayarak inatlar itaate zorlam akta tereddt
etm ezler. Vesayet altndakiler ise, aklam a ya da aklam am a hakkn
elde etm ek iin iddete bavurm aktan kam azlar.

B. YEN DNYA DZENSZL YA DA DNYANIN


YENDEN MEKNLARA BLNMES
Toplum sallam a tortusu salam ln yitirdiinde gvensizlik de
neyimi en iddetli durum dadr - v e dolaysyla hl m evcut olan
toplum sal m ekn, kstlayc ve kolaylatrc gcyle birlikte say
dam ln da yitirir. Bu deneyim e verilen kendiliinden yant,
mekn oluturm a abalarnn younluunun artm asdr. Gem ite
bilisel, estetik ve ahlki mekn oluturm a arasnda ulalan ko
ordinasyon/ayrm ne kadar istikrarl olursa olsun ker.
mekn oluturm a arasndaki atekesin ve m odus vivencli'mn
[geici uzlama] koullarn yeniden grm ek, daha dorusu
bunun iin yeniden savam ak ve sava kazanm ak gereklidir.
M eknlar arasndaki hibir zaman tamamen hareketsiz kalmayan
atm a ve uyum azlk potansiyeli artk pallar ve aa kar. s
276

tikrarsz, srekli olarak >eniden retilen m ekna bir doallk g


rnm verebilecek hibir etkili merkezi polis gc yoktur. G
rnrde gl ve salam meknn tem ellendirildii uzlam ann za
yfl aa kar, m cadelenin ve srekli iddetli rekabetin gc,
dzenli bir yurdun tek gvenilir temeli olarak ortaya kar. An
laml bir yeni toplum sal m ekn oluturm a grevi tek tek, ayr ayr
ve kolektif olarak stlenilir; tm dzeylerde, hakem lik yapm a istek
ve becerisine sahip ve sonunda bar koullarm (yani bilisel, es
tetik ve ahlki snrlar kaydrm a abalarn sapkn ya da ykc ola
rak deerlendirm ek ve sonunda etkili bir ekilde m arjinalize etm ek
iin kullanlacak standartlar belirleyen bir dzen ve balayc bir
yasa) dayatabilecek bir koordinasyon/denetim kurum unun ol
mam as, dank taban hareketi inisiyatiflerinin sonsuz bir ekilde
oalm asna yol aar, herbirinin sertlik ve kararlln artrr ve
zerinde anlalan tm zm leri uzak bir ihtimal haline getirir.
Bu tr gvensizlik nbetleri hibir ekilde yeni deildir; bu n
betlere verilen tipik yantlar da yle. H er ikisinin de tarih boyunca,
savalardan, iddetli devrim lerdcn, im paratorluklarn knden
sonra ya da hl mevcut denetim kurum lan tarafndan zmsenem eyecek kadar geni ya da hzl toplum sal deiikliklerin tabii
sonular olarak ortaya ktklar bilinm ektedir. G nm zde A v
rupa apndaki yeniden mekn oluturm a patlam as (ve s
m rgecilik sonras dnyada bu tr abalarn hibir zam an lam ola
rak snm eyen varl) ayn Ortodoks nedenlerle aklanabilir. Pax
Sovietica. Pax Titoica ve Berlin Duvarnn k ve bunu izleyen
yeniden m ekn oluturm a lgnl, en canl ve en iyi anm sanan
riinis K aranlk ada Pax R om ana'nm knn ardndan
oluan, tekrarlanan bir grngnn en son rnekleridir.
Yok olm akta olan dzenin yapay yaam n uzatm a ynndeki
titiz basknn sinsi alam ayla ibirlii yapt, sk sk denetlenen
Sovyet im paratorluunun knden sonra kabileciliin ve hemerilik anlaynn yeniden dirilm esi, beklenm esi gereken bir du
rumdu am a B an 'n n tamamen modern lkelerinde de esas olarak
benzer eilim lerin yeniden canlanmas birok gzlem ciyi a
rtm tr. A m a paradoksal bir ekilde, yaygn ve hakl olarak glo
bal gvensizliin kayna olarak grlen dnyann ikiye b
lnml, geriye dnp bakldnda barikatn her iki yannda
277

istikrarn korkun am a etkili garantisiydi. Global meknn genel


hatlar meydan okum aya ve sorgulam aya kar bakl olan ik
tidar tarafndan izildi - e n kavrayl zihinlerin bile deiim
imknn grm e konusundaki artc baarszlklaryla dolayl
olarak onayladklar bir durum . Bu hatlar iaretleyen dikenli tel
lerin ve tanklarn ortadan kalkm asyla birlikle, dnlm em i
imknlar aka ortaya kt. Dnya haritas ve otoritelerini ondan
alan yerel haritalar yeniden akkan hale geldi: Bu artk korkun bir
rahatlam a kayna deil, bir seferberlik arsyd.
Bu ok nemli deiiklik daha elverisiz bir anda gerekleem ezdi. Yalnzca ulus devletin -s o n birka yzyldr bilisel,
estetik ve ahlki mekn oluturm a srelerini bir araya getirm eyi
ve hom ojenlctirm eyi baaran ve sonularn l (politik, eko
nomik ve askeri) egem enlii iinde gvenli klan u alas ter
tib atn - krizi olarak adlandrlabilecek bir zam anda geldi.
G nm zde, daha eski ulus devletlerin tarihsel olarak elde et
tiklerine benzer bir staty talep eden birim lerin oalmas daha
kk ve daha zayf kendiliklerin artk makul bir ekilde uy
gulanabilirlik iddiasnda bulunabileceklerini ya da bunun iin m
cadele edebileceklerini kantlam az; yalnzca uygulanabilirliin
ulus devlet oluum unun bir koulu olm aktan ktn kantlar.
Daha da nem lisi, yksek m odernlik" anda klasik egem enlik
lsne sahip olduunu iddia edebilecek byk ve orta ile byk
arasndaki devlet organlarnn eski anlam da uygulanabilirlii y i
tirdiklerini -dolayl o la ra k - ileri srer. Ar kalabalklam BM
binas, milliyeti ilkenin nihai zaferini deil, ulus devletle birlikte
toplum sal sistem in blgesel olarak ve nfusa bal olarak ta
nm land an sonunun (tekrarlayalm , zorunlu olarak m il
liyetilik ann sonunu deil) geldiini haber verir.
Dnya ekonom isinin (bugn gerek bir dnya ekonom isi var
dr) bugnk ileyi biim inin yan sra onu ileten blged eko
nomik elitler, ekonom iyi yrtenlerin onun sahip olm asn is
teyecekleri ileyi biimi zerine kstlam alar getirm ek bir yana,
etkili bir ekilde ekonom inin ileyiine ilikin koullar dayatam ayan devlet organlarn desteklem ektedirler; ekonom i fiilen
ulusardr. Byk olsun kk olsun, hemen lerpen her devletle
ilikili olarak, nfusun gndelik yaam iin hayati nem tayan
278

ekonom ik kym etlerin ou y a b a n c fd r - y a da serm aye trans


ferleri zerindeki tm kstlam alar kaldrldnda, yerel y
neticilerin naif bir ekilde kendilerini karacak kadar gl gr
meleri durum unda bir gecede yabanc olabilir. Politik otari
(gerek ya da sanal) ve ekonom ik otarki arasndaki blnm e daha
eksiksiz olam azd; ayrca geri dndrlem ez gibi grnm ektedir.
Paul Valry les races et les nations ne se sont abordes que par
des soldats, des aptres et des m archands , [Irklar ve uluslar bir
birlerine ancak askerler, havariler ve tccarlar araclyla yak
larlar] diye yazal ok olm ad. de deien dzeylerde etkin
olm aya devam ettii halde, bugn hi olm ad kadar etkin olanlar
tccarlardr. Gz ykseklerde ulus yapclarn en kk nfuslara
alldk bakanlklar, elilikler ve profesyonel eitim ciler kotasnn
potansiyel kayna olarak um utla bakm alarnn nedeni tam da
budur. (Ulusun temel yeniden inas, Fichlenin khince gz
lemledii gibi, eitilm i snflara bir grev gibi sunulur.)5 Bu ko
ullar altnda ancak Eric H obsbaw m in ardndan herhangi bir po
litik, hatta varolusal anlam olm ayan etnik kim liklerin... bir
gecede grup kim liinin iaretleri olarak gerek bir dayanak elde
edebilecekleri yadsnam az , diye tekrar edebiliriz.6 M ichael Walzerin devletler giderek byyen m ahalleler haline gelirse, m a
halleler de kk devletlere dnebilir. yeleri yerel po
litikalarn ve kltrlerini yabanclara kar savunm ak zere
rgtlenirler. Tarihsel olarak, devlet ak olduu her zam an... m a
halleler kapal ya da hem erilik anlayna dayal topluluklara d
nm lerdir,7 eklindeki gzlem inin khince bilgeliini kabul
etm ek zorundayz.
Paradoksal olarak, kozm opolitan ekonom i anda, politik ege
m enliin blgesellii de serm ayenin ve mallarn serbest harekelini
kolaylatran nemli bir faktr haline gelir. Egem en birim ler ne
kadar paralanrsa, ilikili blgeler zerindeki penesinin erevesi
5. Johann G ottlieb R ch te . A dd re sse s to the G erm an N ation, ing. gev. R .F.
Jones ve G .H . Turnbull (W estport, C onn.: G reen w oo d Press, 1 9 7 9 ), s. 17.
6. Eric H obsbaw m , W hose Fault-line is it Anyway?", N e w S tatesm an a n d S o
ciety, 2 4 N isan 1992, ss. 2 4 -5 .
7. M ichael W alze r, S pheres o f Justice: A D efense o f P luralism a n d E quality
(N ew York: Basic Books, 1983), s. 38.

279

o kadar zayf ve dar, serm aye ve m allarn global ak da o kadar


serbest olur. Ekonom inin ve bilginin globallem esi ve politik ege
menliin paralanm as (daha dorusu sradan bir yeniden hemcrilik anlayna dn ) -g rnn tersin e- kart, dolaysyla
karlkl olarak alm al ve uyum suz eilim ler deildir; daha ok
sistemik btnlem enin eitli ynlerinin devam etm ekte olan y e
niden dzenleniindeki ezam anl faktrlerdir. Kendi aralarnda,
devletler, giderek mallarn ve parann okuluslu (daha doru bir
ifadeyle, ulusal olm ayan) irketler tarafndan idare edilen dnya a
pndaki seyahatindeki transit istasyonlardan biraz daha fazla bir ey
haline gelen yerelliklerde koullar dzenli bir ekilde denetler.
Devlet politikasnda ekonom ik ynelim den geriye kalanlar, turdaki
sermayeyi bir m ola verm eye ve uu ihtiyalarn karlam ak iin
gerekli olandan biraz daha uzun bir sre kalm aya itecek kadar ba
tan karc olm ak zere, ekici bir ekilde krl ve zevkli koullar
(dk vergiler, dk m aliyetli ve yum uak bal em ek, iyi faiz
oranlar ve -so n am a en az nemli olm am ak iizere- tm giderleri
denen gezgin yneticiler iin keyifli elenceler) sunm a ko
nusundaki rekabete indirgenm itir.
Egemenlik (son tahlilde, m ekn oluturm a sreleri zerindeki
kontrol ele geirm e) m cadelesi g id e re k ' serm ayenin dnya a
pndaki dalm nda daha iyi bir pay edinm e konusundaki bir re
kabete dnmektedir. Bu, gnm zde gzlem lenen egem enlik id
dialarnn her iki tr iin de gcerlidir: Devletin srarla vurgu
lad gibi bir ulus" olarak ele alnm as gereken nfusun daha
yoksul kesim leriyle kendi zenginliklerini paylam ak istemeyen
Lombardiya gibi zengin blgelerden gelenler; ve bir btn olarak
devlet tarafndan ele geirilen zenginliin ok kk bir paras
olarak grdkleri paylarna itiraz eden skoya gibi yoksul blgeler
tarafndan ileri srlenler. H er iki durum da da ikyeti, ekonom ik
olmas byk lde kolaylatrm aktadr. Bunun ardndan dank
yoksunluk duygularm ortak bir kader ve ortak bir dava imgesinde
harmanlama ve younlatrm a ynnde lgnca bir aba gelir:
devlet iktidarnn devri iin mcadelede etkili bir kltrel ser
maye olarak kullanlacak kolektif bir kimlik oluturm a sreciyle.
Ortak bir kltrel kim liin, bireysel olarak yaanan .yoksunluu ko
lektif bir telfi elde etme abasna dntrecei umut edilir.
280

H er zam an var olan nemli kltrel farkllklar ne nesnel ola


rak verilir ne nesnel olarak silinebilir ne de eitlenebilir. Kl
trel anlam lar ancak iinden (prensipte sonsuz olan) bir seim ler
vc bileim ler hacminin oluturulabildii ve oluturulduu bir sim
geler havuzu biim inde bir btnlk haline getirilebilir. En nem
lisi, kendi kendine yaratlm kim liklerin oluturulduu bir ham
madde grevi grrler; gerekten nem tayan (grnr klnan,
fark edilen, grup btnlem esi iin ynelim noktas ya da etiket
grevi gren ve hep birlikte savunulan) kltrel farkllklar bu tr
kimlik oluturm a srelerinin rnleridir. (Ernest G cllnerin gz
lem ledii gibi. H er etkili m illiyetilik iin birok zayf ya da uyku
halinde m illiyetilik vardr. B atanlar nesnel olarak etkili olanlar
kadar m erudur...)1* Baz leheleri dil dzeyine kartan ve baz
dilleri lehe dzeyine indiren (her zaman tartm al olarak); anm
sanan ya da uydurulan gem ii ayr ya da ortak gelenekler halinde
dzenleyen; genel olarak baz kltrel im geler karsnda takliti
drtleri harekele geiren ve dierlerinin benim senm esine yasak
koyan, bu tr srelerin varl ya da yokluu ve greceli g
leridir. Gerekten de Eric H obsbaw m 'n gzlem ledii gibi, gemi
ne kadar l ve etkisizse, tam am en sim gesel, harekete geirici kul
lanm bakm ndan o kadar zgrdr.v
D nyann m odernlem i ksm nda, kim lik ihtiyalar bugn,
ulus devletlerin gem iteki kim lik reticisi vc tedarikisi roln
-y a n i mekn oluturm a m ekanizm alarnn etkili, gvenilir ve em
niyetli yneticileri/m uhafzlar ro l n - yerine getirm e konusunda
ki baarszlklarnn giderek aa km asndan sonra giderek daha
iddetli (ve gem ite olduundan daha fazla ayrc) hale gelme
eilim indedir. Y erleik ulus devletlerin uzm anlatklar kimlik
oluturm a ilevi baka bir tayc arayabilir ve var olan al
ternatiflerin yum uakl nedeniyle bu aray daha da gayretli ola
caktr.

8. Ernest G ellner, Ethnicity, Culture. C lass and P ow er. E th n ic D iversity a n d


C onflict in Eastern E urope iinde, der. P eter F. S in g er (S a n ta Barbara: A B C
Clio, 1 9 80 ), s. 2 6 0 9 .
9. C f. The Invention o f Tradition, der. Eric H obsb aw m v e T e re n ce Ranger
(C am b ridge University Press, 1 9 83 ), s. 4.
281

C. GVENSZLK VE ZALMLK
Ayrca, ulus devletler ann insan yapm kolektif kim liklerinin
-ancak veri olarak alglandnda ve bylece insann m aniplasyon gcnn dna ktnda skca tutunulabilen trden kim
liklerin- paradoksu ortadan kalkm am tr; hatta m odem an n
ceki aam alarna gre daha da keskinlem itir. te yandan,
zm her zam ankine gre daha da zorlatrm tr. K im likler ancak
giivenli bir toplumsaL m eknn iinde gvenli ve sorunsuz ola
bilirler: M ekn oluturm a ve kim lik retim i ayn srecin iki y
zdr. Ama bugn bask gren ve kritik m eydan okum ayla kar
krya kalan lam da birleik, ynetilen ve kontrol edilen bir
mekna ilikin byk m odern projedir.
Modern an afanda, bilinli, amal bir etkinlik haline gel
mesinden bu yana kim lik oluturm a her zam an onarc ve retici
hedeflerin bir karm n ierm itir (birinci kategori Blut utul
Boden. la te n e et les m o rts" arsnda ifade edilm itir, kincisi
ise yurtseverlik talebinde, kaytszln ihanet olarak sulanm a
snda ve dneklere kar ihtiyalllk talebinde). Oysa, bugn retici
ynler aka n plana gem itir -k im liin (blge ya da rk gibi)
grnte en salam tem ellerinin aresizce akkan; m ulak ve
dier alardan gvenilm ez olduu (en azndan dnyann post
modern durum a im diden yaklaan ksm nda) gncel uygulam ayla
aa karlm tr. Bu nedenle, tarihselliini ve insan yapm k
kenlerini aka kabul eden, am a yine de kim lik tayclarnn
ancak tehlike altnda gzard edebilecekleri birey st bir otorite ve
bir deer atfedilebilen kolektif kim liklerin bu tr nesnel te
mellerine ynelik bir tr toplum sal talep vardr. Tayclarnn
zgvenleriyle ters orantl olarak dourduklar yabanc dm anljyla tam amlanan kim lik (yani tartm asz toplum sal mekn) kay
glar her ihtimale gre kltr olarak snflanan -d a h a dorusu
ikin olarak elikili talebi karlam ak iin sm arlam a yap lan - bl
gede dem ir atm aya alacaktr. S im m erin kltrn trajedisi ola
rak tanmlad grng (insan lininin rn olarak kltr kiplii
is artk onu zm seyem eyen bireyler tarafndan yaand haliyle
^lm.: Kan ve Toprak, (y.h.n.)
Fr.: Toprak ve ller, (y.h.n.)

2*2

yaratlm kltrn korkun, muazzam nesnellii arasndaki e


liki) yz yl sonra postm odern olum sallk ve gerlik dnyasnda
salam kim likler arayanlar iin en son umut krnts haline gel
mitir.
Ayn zam anda tartmal toplum sal mekn ve kim lik olu
turmann oda im di Tnnies tarz miras alnm bir G em einschaft
olarak, tasarlanm , dzenlenm i topluluk klna girm edir, ama
aslnda ounlukla, belki de yalnzca yelerinin adanm lklarnn
younluuyla var edilen ve varoluu korunan K antn estetik top
luluklarna ok daha yakndr. Tam am yla estetik m ekna ait olan
zellikler toplum sal m ekn sular altnda brakm ak ve kolonize
etm ek ve toplum sal mekn oluturm ann balca aralar olmak
eilim indedir. G elgelelim , bu tr aralarla retilen topluluk geici
bir ekilde, bireysel seim lerin birleik gc araclyla var ol
makta ve var olm aya devam etm ektedir. Y erleik belirsizlik ne
deniyle bu tr topluluk srekli endie durum unda yaar ve sal
drganlk ve hogrszlk ynnde sinsi ve pek az gizlenm i bir
eilim sergiler. Bu kendisiyle zdelem e ynndeki bireysel ka
rarlardan baka hibir temeli olm ayan -a m a tm bireysel ka
rarlardan iistiin ve onlardan nce olduunu karar alclarn kafalanna sokm ak zorunda o la n - bir topluluktur; tek yaam svs
olarak popler duygularn sv yaktna sahip olduu iin yldan
yla, gnden gne, saatten saate oluturulm ak zorunda olan bir top
luluk. D olaysyla her zam an istikrarsz ve dolaysyla kavgac ve
hogrsz, gvenlik m eseleleri konusunda nevrotik, evrenin d
manl ve kt niyetleri konusunda paranoyak olm aya m ecbur bir
topluluk. M ichel M affcsolinin eski tarz kabilelerin gvenliklerini
elde ettikleri eyden yoksun olduklar iin daha da evham l ve huy
suz olan yeni kabileleri: stnlklerini ve tekelci itaat taleplerini
nesnelletirecek etkili gler.
Bu yeni kabileler yalnzca krlgan bir yaam srerler; ani bir
younlam a annda ortaya karlar -a m a sonra bir sre salam lk
grnm veren kendini adam a enerjisiyle birlikte her gn bu
harlama tehlikesiyle kar karya kalrlar. stnlkleri ne kadar
ksa olursa olsun, balln ksal nceden kabul ve itiraf edil
seydi hi mmkn olm azd. retim dzeltm e ya da onarm a olarak
dnlm elidir; yeni temel kazm a hl mevcut ktalarn haritasnn
283

karlmas olarak dnlm elidir. zim genin kar-olgusall, ba


ar bu kadar krlgan ve kaygan olsa bile, baarnn esas kouludur.
Bylece kltrel sylem den alnan kavram lar bir gn ie yararlar:
Yaam biim leri, gelenek, topluluk gibi kavram lar. Yabanclarn
reddi kendisini rk terim lerle ifade etm ekten utanabilir, am a tm
baar umudunu yitirm em ek iin keyfi olduunu itiraf etm ekten ka
mama/.; bu nedenle kendisini kltrlerin uyum azl ya da karamazl ya da gelenein m iras brakt bir yaam biim inin zsavunusuyla aklar. M phem lik korkusu bilinte, ancak ortak
anlayn getirebilecei komnal ballk ve mutabakat deeri ola
rak yerleir. Bir zam anlar toprak ve kan im gelerine dem ir atanlar
kadar salam ve dayankl olm ak isteyen savlar, imdi insan yapm
kltrn retoriine ve deerlerine brnm ek zorundadr.
Bylcce. paradoksal bir ekilde, u anda kom nal kimlik olu
lumla stratejilerine ve ilikili dlam a politikalarna elik eden ide
olojiler, geleneksel olarak dahil edici kltrel sylem in sahiplen
dii dili kullanrlar. Bu ideolojilerin sabit olarak -bozulm am bir
ekilde korunm as gereken esiz bir kendilik ve kltrel kkenli
herhangi bir yntem le anlaml bir ekilde deitirilem eyen b u ger
eklik o larak - sunduklar kaltsal bir genler koleksiyonundan ok
kltrn kendisidir. Bize kltrlerin, daha nce' kltrel ho
mojenliin esas silah olarak ie yaram as umut edilen Akldan
nce geldii, onu biim lendirdii ve tanm lad (her biri kendi bi
ricik tarznda) sylenir. G em iin kastlar ya da snflar gibi, kl
trler en iyi durum da ilevsel iblm erevesi iinde ile
tilebilirler, am a asla birbirlerine karm azlar; ve her birinin nadide
kimliinin tehlikeye girm em esi ve anm am as iin karmamalar
gerekir. imdi doal olm ayan olarak, ak tif bir ekilde kar ko
nulmas gereken anorm allik olarak dnlen kltrel oulculuk
ve ayrlklk deil, kltrel m htedilik ve kltrel birlem e dr
tsdr.
Dlayc ideolojinin ada vaizlerinin rk etiketi hor grerek
reddetmelerinde alacak bir yan yok. Onlarn insanlar arasndaki
farkllklarn genetik belirlenim ine ve bu farkllklarn kaltsal s
rekliliinin biyolojik tem ellerine ilikin tezlere ne ihtiyalar vardr
ne de bu tezleri kullanrlar. Basm lar ise, rk epketin uygun ol
duunda srar ettikleri zam an, kar davay, birarada yaam a ve
28}

karlkl hogr davasn ok fazla ilerletm ezler. H asm lann g


revinin asl karm akl, bir zam anlar liberal, asim ilasyoncu, dahil
edici stratejinin alan olan kltrel sylem in dlayc ideoloji ta
rafndan kolonize edilm i olmas ve dolaysyla geleneksel kltralist szdaarnn kullanlm asnn artk dlayc stratejinin y
klm asn garanti etm em esidir. Szde rklk kart davann
A vrupann her yerinde yakc bir ekilde hissedilen bugnk za
yflnn kkleri, kltrel sylem in kendisindeki derin dnm de
yatm akladr. Bu sylem in erevesi iinde, insanlar arasndaki
farklln kalclna ve kategorik ayrm uygulam asna kar bir
tezi elikiye dm eden (ve krim inal sulam alar riskine girm eden)
savunm ak giderek zorlam aktadr. Bu zorluk, okkltrc tezin
kavgac kabileciliin ilerlem esini durdurm ak bir yana, ona meydan
okum a konusundaki gzle grlr yetersizliinden endie duyan
birok yazar, tam am lanm am modern proje"yi aknty dur
durm aya belki de hl m uktedir olan tek siper olarak yeniden par
latm a abalarn iki katm a karm aya itmitir. Paul Y onnet10 gibi
bazlar, karlkl hogry farkl kltrlerin ve kabilelerin bar
iinde bir arada yaam asn vaaz eden rklk kart glerin, hogr vaizlerinin yerletiini iddia ettikleri doal olm ayan s
rekli belirsizlik rejim ine kar doal bir yant olm ann tesine
gem ey en - dlayc eilim in artan m ilitanlndan sorum lu ol
duunu iddia edecek kadar ileri gittiler. K endisinin de itiraf ettii
y ap a y l y la-Y o n n etnin iddiasna g re-A y d n lan m an n ilham et
tii zgn hom ojen dzen projesi, evrensel deerleri ilerletmesi,
farklla ve am ansz kltrel hal seferlerine kar uzlam az tavr
ile, karlkl imhann yerine bar iinde bir arada yaam ay ge
tirme konusunda daha ansldr (belki de bu var olan ve var ola
bilecek olan tek anstr).
Daha nce grdm z gibi teki, toplum sal mekn olu
turmann bir yan rndr; kesilmi, uygun ekilde aralklar b
raklm yaanabilir yerleim blgesinin kullanlabilirliini ve g
venilirliini garantileyen artk bir mekn; insan yurdunun d
snrlarn belirten eski haritalarn hi leones. tekinin otelcilii ve
toplumsal meknn gvenlii (dolaysyla kendi kim liinin g
10 C f. Paul Yonnet, Voyage a u centre du m alaise franais (Paris: G allim ard,
1993).

2K5

venlii) bir birine sk sk baldr ve bir birini destekler. Am a as


lnda ikisinin de nesnel, gerek ya da rasyonel bir tem eli yoktur;
her ikisinin de tek tem eli, Cornelius C asloriadisin dedii gibi,
ona duyulan inantr, daha zgl olarak, dnyay ve yaam tutarl (an
laml) klma iddiasdr, yaam ve dnyay tutarl ve anlaml klmann
baka yollan olduuna ilikin kantlar retilir retilmez kendisini
lmcl bir tehlike iinde bulur...
tekinin teki olarak varoluu beni tehlikeye sokar m?... Tek bir
koulda sokabilir: Kiinin benmerkezci kalelerinin en derin oyuk
larnda bir sesin yumuak ama yorulmakszn duvarlarmz plastikten,
akropolisimiz kartondan diye tekrar etmesi kouluyla."
Ses yum uak olabilir, am a onu bastrm ak iin ok barm ak ge
rekir. zellikle de i ses -h e m anlam l hem de gvenli bir dnya
urunda her biri tam am en farkl bir reele su n a n - evredeki yk
sek seslerin bir yanksndan baka bir ey olm adndan lr. Ve
barmak kiinin davasn savunm ak iin yapabilecei tek ey ol
duundan: H er ses akln sesidir, her reete rasyoneldir, her zaman
sz konusu olan bir rasyonellie kar bir dieridir ve akl y
rtlerek ulalan tezlerin pak az yarar vardr. Her reeteyi kabul
etmek iin iyi nedenler vardr ve gnn sonunda haklln ga
rantisini salayan yalnzca sesin perdesi ve koronun bykldr.
Baryorum, yleyse varm -c o g ito 'n u n yeni kabile versiyonudur.
Postm odern kabilelere ksa m rl hayatlarn veren patlayc
sosyalliktir. O rtak eylem ortak karlar izlemez; onlar yaratr. Ya
da daha dorusu eylem e katlm ak paylalacak tek eydir. Ortak
cy:em, yasayla desteklenen toplum sallam ann eksik olan gcne
veklet eder; o yalnzca kendi gcne dayanabilir ve yldrc yaplatrma grevini yalnzca kendi gcyle yerine getirm ek zo
rundadr -b u hem kendi kim liini hem de yabanclarn ya
bancln ileri srm ek anlam na gelir. Eskiden karnavallarda
yzeye kan, srekliliin anlk bir kopuu, kukunun enlikli bir
ekilde ertelenm esi olan ey, yaam tarz haline gelm ektedir.
Postm odernlii iki yz vardr: Zorunlu olann istee bal
11 Cornelius C astoriadis, "Reflections on R acism , ng. e v.,D a vid A m es Curtis.
Thssis Eleven iinde, cilt 3 2 (1 9 9 2 ), ss. 6, 9.

2Ht>

olanda erim esinin12 grnte kart, am a yakndan ilikili iki et


kisi vardr. Bir yanda, yeni kabile otoriterliinin banaz fkesi, id
detin dzen kurucu balca ara olarak yeniden ortaya km as, terk
edilm i a g o ra nn boluunu dolduraca um ut edilen gereklerin
hararetle aranm as. te yanda, dnn agora retorikilerinin se
imleri yarglam ay, aralarnda ayrm ya da seim yapmay red
detm eleri: H er seim , bir seim olmas kouluyla geerlidir ve her
dzen, birok dzenden biri olmas ve dierlerini dlam am as ko
uluyla iyidir. Retorik ustalarnn hogrs kabilelerin ho
grszlnden beslenir. Kabilelerin hogrszl, retorik us
talarnn hogrsnden gven alr.
Kukusuz bir zam anlar ayrm yapm aya ve yasa koym aya ok
istekli olan retorik ustalarnn bugnk suskunluklarnn iyi ne
denleri var. M utluluk yasasn koyan akla ilikin m odem hayal ac
m eyveler verm itir. nsanla kar (ve insanlk tarafndan) ilenen
en byk sular, akln hkim iyeti, daha iyi dzen ve daha byk
mutluluk adna ilenm itir. Zihni uyuturan bir tahribatn, felsefi
kesinlikle batakilerin kstah zgvenleri arasndaki evlilikten
kaynakland anlalm tr. Evrensel akl ve m kem m ellikle mo
dern rom ansn pahal bir iliki olduu ortaya km tr; ayrca*
byk dzen fabrikas daha fazla dzensizlik rettii, m phem lie *
kar yrtlen kutsal sava daha fazla m phem lie yol at iin
bunun baarsz bir iliki olduu da anlalm tr. M odern va
atlerden kukulanm ak ve onlar doru kld ileri srlen ara
lardan phelenm ek iin nedenler var. Felsefi kesinlik konusunda
ihtiyatl ve dikkatli olm ak iin nedenler var; ve evrensel kesinliin
atanm evlilik partneri -evrenselletirici zlem lerle ve onlar des
tekleyen kaynaklarla vnen g le r- hibir yerde grlm eyecei
iin bu uyary akllca ve gereki olarak dnm ek iin nedenler
var.
12 Alain Finkielkraut, L e M contem parain: Pguy, ie cte u r du m onde m oderne
(Paris: G allim ard, 19 91 ), s. 174. Finkielkraut d e vam eder: D sorm ais post
m odern e. Ihom m e contem porain proclam e lgalit d e lancien et du nouveau, du
m ajeur et du m ineur, des gots et des cultures. Au lieu de concevoir le prsent
co m m e un cham p d e bataille, il louvre sans prjug et sans exclusive toutes
les com binaisons. [B undan byle postm odern olan ada insan eski ile y e
ninin, nem li v e nem sizin, beenilerin ve kltrlerin eitliini ilan ed er. Bugn
bir sava alan olarak alglam ak yerine, onu nyargsz ve istisnasz olarak tm
bileim lere aar.]

287

Ama suskunluun da m aliyeti yksektir. Dzen ve saydam lkla


girilen modern m acerann bulankl ve m phem lii beslemesi
gibi, postm odern hogr hogrszl besler. Toplum sal
meknn m odem devletletirilm esi muazzam ve younlam bas
ky dourm utur; toplum sal m ekn oluturm ann postm odern zel
letirilmesi dank ve kk lekli, am a trlii trl ve ayn anda
her yerde hazr ve nazr basky dourm utur. Z or kullanm a artk
devletin tekelinde deildir, am a bu zora daha az bavurulm as an
lamna gelm ediinden, bunun ille iyi bir haber olm as gerekm iyor.
Byk kesinlik dalm tr - a m a sre iinde, nem sizlikleri ne
deniyle daha sk sarnlan birok kk kesinlie blnm tr.
Hem insan haklarn hem de kltrler arasnda dier kltrler hak
knda deer yarglarnda bulunm am z nleyen radikal bir farkllk
olduu dncesini vaaz eden, son birka on yln entelektel izcileri nin13 (C astoriadisin zl nitelem esiyle) belirsizlikle rlm
dnyaya nasl bir yarar dokunduunu m erak ediyor insan; bu kl
trlerin birou Batl silahlar ve video kayt cihazlarn hrsla ve
neeyle benim serken, habeas corpus' ya da yurttalk gibi Batl
icatlar dn alm ak sz konusu olduunda artc bir ekingenlik
gsterm ektedir.
Am azdan kolay km ann yolu yoktur.- Evrensel deerler hemerilik anlaynn durgun sularnn baskc skclna kar iyi bir
ila olduu ve kom nal zerklik evrenselcilerin kibirli kat y
rekliliine kar duygusal olarak mem nun edici bir kuvvetlendirici
salad halde, dzenli olarak alnan her ilacn zehire dntn
yaayarak rendik. G erekten de, seim iki ila arasnda olduu
srece, salkl olm a ihtimali zayf ve uzak olacaktr.
Bununla birlikle, her iki dzeltici tedavinin ayn nedenle patojenik olm a eilim i tad sylenebilir. H er ikisi de, ister insan
haklar tayclar' ister halkn sadk evltlar olsunlar, bir
birlerinin amalarn tek bir sfatla kabul eder ve ho grrler:
Ahlki benlikler olarak. Ahlki benliin zerklii ikisinin de m em
nuniyetle kabul edem eyecei tek sfattr, nk ikisi de onunla,
salam latrm aya ya da korum aya kararl olduklar trden kesinlik
de dahil olmak zere her kesinliin nndeki bir engel olarak kar
13 C astoriadis, "Reflections on R acism ", s. 10.
* Yasann tasarrufundaki beden, hukuki kii, (y.h.n.)

288

lar. ikisi de kendi tarznda davrandnda, sonu arpc bir e


kilde benzer olacaktr: Ahlki itkilerin ve ahlki sorum luluun d
arda braklm as ve sonra giderek yok olm as. Tedaviyi ldrc
olduu noktada durdurm a ansna sahip olan gleri nceden sa
katlayan ve gszletiren tam da budur. Bir kez ahlki so
rum luluk ellerinden alnnca ya da ahlki sorum luluktan m uaf tu
tulunca zneler ne zaman (yine Bertrand R usselldan alnt
yaparsak) barm aya balam ak gerekliini artk bilm ezler.
nsan hayatlarn zalim lie kar korum a ihtim alleri (her biri za
limliin kklerinin kokusunu farkl bir aa altnda alm akla bir
likte, gerek m odern projenin gerekse postm odern redd inin vaat et
tii bir ey) sz konusu olduunda, toplum sal mekn olu
turm aktan kim in sorum lu olduunun ve kim in haritalarnn zorunlu
ilan edildiinin ok nem i yoktur; insan yurdunu yapiatrann bi
lisel mekn m yoksa estetik mekn m olduunun da nemi yok
tur. nem li olan bir ey varsa o da ahlki kapasitenin geri alnmas
ve aslnda insan m eknnn yeniden ahlkilelirilm esidir. Bu ner
m e gereki deil biim indeki m uhtem el itiraza verilecek yant
udur: G ereki olsayd daha iyi olurdu .

D. SERSER VE TURST: POSTMODERN TPLER


ada erkek ve kadnlarn amaz sk sk gebelerin am azyla
karlatrlm m (Ben ise, nceki alm alarm da postmodern
g e b e le rin durum unu m odern haclarn durum uyla karlatr
dm .) A m a bu m etafor dikkatli incelem eye dayanam am aktadr.
Y erleiklerin tersine gebeler hareket halindedirler. Am a her par
ann uzun sre nce verilm i ve sabit bir anlam a sahip olduu, ya
plam bir blge etrafnda daire izerler. H aclarn tersine, iz
leyecekleri yolu nceden izen nihai bir hedefleri olm ad gibi,
getikleri tm dier yerlerin istasyonlardan baka bir ey ol
m am asna yol aan ayrcalkl bir yer de yoktur. A m a yine de ok
dzenli bir srayla, eylerin dzenini izleyerek, geldiklerinde d
zeni oluturm adan ve gittiklerinde yeniden ykm adan bir yerden
bir yere giderler. Bu nedenle gebeler postm odern durum daki e r
kekler ve kadnlar iin kusurlu bir m etafordur.
P ld O N / l 'o u m u d c r n E lik

28 9

Serseriler ve babo kiiler daha uygun bir m etafor salarlar.


Serseri, im di olduu yerde ne kadar kalacan bilm ez ve ge
nellikle konaklam ann ne zam an sona ereceine karar verm ek ona
kalmaz. Y eniden harekete getiinde, hedeflerini giderken ve yol
iaretlerini okurken belirler, am a o zaman bile bir sonraki is
tasyonda durup durm ayacan, durursa ne kadar duracan bil
mez. Bildii tek ey byk bir ihtim alle molann geici olacadr.
Yolculua devam etm esinin nedeni son ikam et yeriyle ilgili d k
rkl ve henz ziyaret etm edii bir sonraki yerin, belki de ondan
sonraki yerin, kendisini daha nce getii yerlerde iten hatalardan
arnm olabilecei eklindeki her zaman iin iin yanan umuttur.
Denenm emi um utla ileri doru ekilir, krlm um utla arkadan iti
lir... Serseri, hedefi olm ayan bir hac, izlenecek yolu olmayan bir
gebedir. Serseri, yaplam am bir mekn iinde yolculuk yapar;
yalnzca kendi ayaklarnn oluturduu ve getii anda rzgrn d a
tt izleri bilen l gezgini gibi, serseri, o anda igal ettii yeri
yaplatrr ve terk ettiinde yapy yeniden ykar. Bir birini izleyen
her mekn oluturm a yerel ve geicidir -ep izodiktir.
Am a postm odern yaam a uyan bir m etafor daha var: Turist metaforu. Belki de ancak serseri ve turist birlikle bu yaam n tm ger
ekliini ifade edebilir. Serseri gibi turist de geldii yerde uzun
sre kalm ayacan bilir. Ve serserinin durum unda olduu gibi, zi
yaret ettii yerleri birbirine balam ak iin yalnzca kendi bi
yografik zam anna sahiptir; bunun dnda ona u ya da bu geici
biimi em reden hibir ey yoktur. Bu snrllk ya da ktlk,
meknn uysall deneyim i olarak geri seker: kin anlamlar ne
olursa olsun, eylerin dzenindeki doal yerleri ne olursa
olsun, bunlar bir yana itilebilir ve yalnzca turistin yargsna gre
turistin dnyasna sokulabilir. Turistin yaam dnyasnn olu
turulm asnda hemen hemen tam zgrle sahip grnen, turistin
estetik kapasitesidir -m erak , elenm e ihtiyac, yeni, zevkli ve
keyif verici yenilikte deneyim leri yaam a istemi ve yetenei; ya
amak iin ziyaret ettii yerin acm asz gereklerine baml olan
ve m em nuniyetsizlikten ancak kaarak kurtulabilen serserinin
ancak ryasnda grebilecei bir zgrlk. Turistler zgrlkleri
iin para derler; yerel kayglar ve duygular dikkate almama hak
kn, kendi anlam lar an rm e hakkn ticari bir alverile elde
290

P I M R K A /P o s tm o d e n E lik

ederler. zgrlk bir szlem eyle gelir, zgrln ls yal


nzca dem e kabiliyetine baldr ve bir kez satn alndktan sonra
turistin yksek sesle talep edebildii, lkenin m ahkem elerinde ara
yabildii ve karlanm asn ve korunm asn um ut edebildii bir hak
haline gelir. Serseri gibi turist de blge ddr; am a serserinin ter
sine turist, blgedl bir ayrcalk, bam szlk, zgr olma
hakk, sem e zgrl olarak yaar; dnyay yeniden yaplatrm a izni olarak yaar. Y erliler iin rutin gndelik hayat ola
bilen (dndnzde m uhtem elen yledir, am a neden d
neceksiniz ki?) ey turist iin bir egzotik heyecanlar derle
mesidir. T uhaf kokulu yem ekleriyle lokantalar, tuhaf giysili g
revlileriyle oteller, baka birilerinin tarihsel dram larnn tuhaf g
rnen antlar, baka birilerinin gndelik rutinlerinin tuhaf ritelleri
-h e p si turistin gz atm as, dikkat etm esi, zevk alm as iin yu
m uak ballkla beklem ektedir. Dnya turistin istiridyesidir.
Dnya zevk alarak yaanm ak ve bylece anlam verilm ek zere
orada durm aktadr. ou durum da, estetik anlam ihtiya duyduu
- v e tayabildii- tek anlam dr.
Serseri ile turistin yaam larn birletiren bir zellik daha var
dr. H er ikisi de baka insanlarn iinde yaadklar m eknlarn
iinden geerler; bu baka insanlar m ekn oluturm aktan sorumlu
olabilirler -a m a abalarnn sonular serseriyi, zellikle de turisti
etkilem ez. Serseri ve turist, yerlilerle en ksa ve en stnkr kar
lam alara girerler (nceki blm lerde tanm land gibi sahte
karlam alar). Bir tiyatro gsterisi gibi, en dram atik ve etkileyici
tem aslar gvenli bir ekilde sahne kulisleri arasnda ve perdenin
kalk ve inii arasnda -k u k u n u n askya alnm as iin ayrlm
zam an ve yer iin d e- tutulur ve (turistin isteine gre, anlm aya
deer m aceralar olarak, zel m lkiyet olarak - o u durum da fo
toraflarn, daha da iyisi silinebilir video teyplerin uzun sre kalc
olm ayan gvenlii iinde saklan arak - sevgiyle korunm adka) ora
lardan szm am as ve dklm em esi salanr. Fiziksel adan yakn,
tinsel adan uzak: Hem serserinin hem de turistin hayatlarnn for
m ldr bu.
Byle bir yaam n batan karc cazibesi, fiziksel yaknln
dililerinden kp ahlki yaknla kaym asna izin verilm eyecei
eklindeki ciddi vaatten kaynaklanr. zellikle turistin durum unda.
291

garani hemen hemen kesindir. Ahlki devden zgrlk iin n


ceden dem e yaplr; paket tur uak tutm asn nlem eye ynelik
ilalarn yannda vicdan azaplarna kar koruyucu ilalar da ierir.
Serserinin ve turistin yaam nn ierm ek zere tasarlanm ad
ve ounlukla ierm ekten m uaf tutulduu tek ey skc, gszletirici, keyif bozucu, uyku karc ahlki sorum luluktur.
Masaj salonunun zevkleri, fuhu am acyla satlan ocuklara ilikin
zc dncelerden arndrlm tr; yerlilerin tercih etlikleri dier
tuhaflklar gibi ocuklarn fuhu pazarnda satlm asnn so
rumluluu, utanc m teriye ait deildir, m terinin edim i deildir
-m terinin bunu dzeltm ek iin yapabilecei (ve dolaysyla yap
mak zorunda olduu) hibir ey yoktur. Aktrn biriciklii hibir
yerde turistin durum unda olduu kadar ok ve radikal olarak red
dedilm ez, silinm ez ve yok edilmez. Herkesten ok turist utan
mazca, alenen saylar iinde erir, birbirinin yerine geebilir, gayri
ahsileir. Hepsi ayn eyi yapar . Sallanan yol saysz ayak ta
rafndan baslm , inenm itir; keskin grntler saysz gz ta
rafndan yuvarlaklatrlm tr; przl yaplar saysz el tarafndan
parlatlm tr. Ahlki yaknlk, sorum luluk ve ahlki znenin bi
riciklii -y e ri dolduru lam azl - bir ldr; birbiri olmadan ya
ayam azlar (daha dorusu ortaya km azlar). H ikim se yapm yor la birlikte gelse bile, kanlm az olarak herkes yapabilir
anlam na gelen herkes yapyor durum unda ahlki sorum luluk
kaybolur. Turist, ahlk asndan kt haberdir.
Postm odern dnyada, serseri ve turist artk marjinal insanlar ya
da marjinal durum lar deildirler. Yaamn btnln ve gn
delik hayatn tam am n igal etm eye ve biim lendirm eye ynelik
kalplara; tm pratiklerin lld rntlere dnrler. Ticari
iletm eciler ve m edya dalkavuklar korosu tarafndan vlrler.
M utluluun ve genel olarak baarl yaam n standardn belirlerler.
Turizm artk tatillerde uygulanan bir ey deildir. Norm al yaam n
-iy i bir yaam olabilm esi i in - srekli bir tatil olmas gerekir ya da
srekli bir tatil olursa daha iyi olur. (nsann iinden B akhtinin ta
nmlad karnaval kltrnn -ru tin d ek i bir ara, norm alliin
anlk olarak askya alnm as ve birikm i buhar serbest brakm ak ve
normallii dayanlabilir klmak iin rollerin tersine evrilm esine
ynelik u dngsel kam usal ahlk ihlli panayrlar- norm ve
292

rutin haline dntn sylem ek geliyor. Bir zam anlar Ortodoks


Bakhtinci anlam da karnaval kltrnn yerine getirdii teraptik
normlarn tersine evrilm esi ilevini stlenen, artk teki insanlarn
felketleriyle kolektif em patinin m ekn belirlenm i ve ksa m r
l kamusal rilellerdir.) deal olarak insan her yerde ve her gn bir
turist olm aldr. Bir eyin iinde, am a ona ait olm adan. Fiziksel
adan yakn, tinsel adan uzak. Ayr. zgr -s zlem eye dahil
olm ayan tm grevlerden m uafiyetin nceden satn alnm as. deal
olarak, ahlki vicdan baarl olaca kesin olan uyku ilalaryla
beslenm i olarak.
Politika sadk bir ekilde eilim i kaydeder, izler ve glendirir.
Ahlki m eseleler giderek -fo lk lo rik olarak kendi bana braklma
hakk olarak tercm e ed ile n - insan haklar" dncesi iine s
ktrlr. Bir zam anlar bireysel m utluluk ve keder asndan ev
rensel olarak paylalan sorum luluk ilkesinin ilerliinin yansm as
olan Refah D evletinin yklm as -d a h a birka yl nce en kav
rayl zihinler iin dnlem ez olan bir ih tim al- artk ger
ekleiyor. Refah devleti akllca, kaderin ortaklm kurum sal
latrd: Tedarikleri ayn lde her katlm cya (her yurttaa) y
nelikti, bylece herkesin yoksunluklarn herkesin kazanlaryla
dengeliyordu. Y ava yava bu ilkeden ihtiyac olanlar iin ara
lar test edilm i dar kapsam l yardm a doru geri ekilm e ka
derin eitliliini kurum sallatrd ve bylece dnlem ez olan
dnlebilir kld. im di baka birinin, yardm alann ka
zanlarna kar dengelenm esi gereken vergi m kellefinin yok
sunluklardr.
Her ebeveyn iin ocuk yardm nda ve yalnzca tembel ebe
veynler iin ocuk yardm nda tam am en farkl ilkeler sz ko
nusudur. Birincisi kam usal ile zel, topluluk ve birey arasndaki
ba som utlatrr ve topluluu bireyin gvenliinin tem inat ola
rak belirler. kincisi kam usal olan ile zel olan kar karya koyar
ve topluluu bireyin derdi ve felketi olarak belirler. Birincisinin
yitirilm esine ou kii zlecektir, nk vergilerdeki dn ge
tirdii kazan bu kayb ancak az sayda kii asndan den
geleyebilir. kincisinin ortadan kalkmas ya da azalm as, kayba u
rayan birka kii dflda herkes tarafndan m em nuniyetle
karlanacaktr. Refah Devletinin hemen hemen her blmnde bi
293

rinci durum ile ikinci durum arasndaki grnm ez ayrm izgisi bu


lunm aktadr ve eskiden bireysel felketlere kar kolektif bir si
gorta olan ey, prim deyenlerle yardm alanlar arasnda blnm
bir ulusa dnm tr. Yeni dizgede, dem e yapm ayanlara ynelik
hizm etler dem e yapanlar kzdrr - v e bu hizm etleri azaltm a ya da
tam am en ortadan kaldrm a talepleri giderek artan sayda taraftar
bulacaktr. Refah D evletinin kurulm as ekonom ik karlar ahlki
sorum luluun hizm etine sokm a ynnde b ir giriim idiyse, Refah
Devletinin yklm as ekonom ik kar, politik hesaplar ahlki k
stlam alardan kurtarm ann bir arac olarak kullanr. Ahlki so
rum luluk bir kez daha karl denm esi gereken bir ey, do
laysyla insann dem e gcne sahip olam ayabilecei bir eydir.
M erham etli olm ak iin, paraya ihtiya vardr. Para yoksa m er
hametli olm a konusunda kayglanm aya gerek yoktur.
Refah D evletinin yklm as esas olarak ahlki sorum luluu ait
olduu yere yerletirm e -y a n i bireyin zel kayglan arasna yer
letirm e- srecidir. Bu, ahlki sorum luluk asndan zor bir dnem
anlam na gelm ektedir; yalnzca sorum lu insanlardan oluan bir top
lum a en fazla ihtiya duyan yoksullar ve talihsizler zerindeki d o
laysz etkileri nedeniyle deil, ayn zam anda (ve belki de uzun d
nem de esas olarak) (potansiyel) ahlki benlikler zerindeki kalc
etkileri nedeniyle. teki iin varl, tm ahlkn bu ke tan
bir hesaplar ve hesaplam alar, parann deeri, kazanlar ve kayplar,
izin verilebilecek ya da verilem eyecek lks m eselesine indirger.
Sre kendi kendini ilerletir ve hzlandrr: Yeni perspektif ka
nlm az olarak kolektif hizm etlerin (kamu sal hizmetinin,
kamu eitim inin ve kam u iskn ya da ulam ndan geriye ka
lanlarn kalitesinin) hzla bozulm asna yol aar ve bu imkn olan
lar parasn deyip kolektif hizm etlerden vazgem eye iter, ki bu er
ya da ge parasn deyip kolektif sorum luluktan vaz geme an
lam na gelen bir edimdir.
Bu, param iin deeriniz durum udur: Yurttalk daha az har
cam ayla daha iyi hizm et alm a, kam usal olarak o nay a srlen pa
raya daha az katlm a ve daha fazla alm a hakk anlam na gelir. S o
rum luluk ne neden olarak gelir, ne de am a olarak. Yurtta iin
ideal olan, memnun olm u bir mteridir. Toplum , bireylerin bi
reysel ihtiyalarn karlam aya alm alar ve karlam alar iin
294

vardr. Toplum sal mekn esas olarak otlam a alandr, estetik


m ekn ise bir oyun alan. H ibiri ahlki m ekn oluturm aya izin
verm ez ve onu istem ez. Tketici toplum unun yazl ya da yazl ol
m ayan yurtta berat, yurttan statsn bir turist olarak belirler.
T atillerde ve gndelik rutinde hep bir turist. D arda ve lkesinde,
her yerde bir turist. Toplum da bir turist, hayatta bir turist -kendi
estetik m eknn oluturm akta zgr ve ahlki m ekn unuttuu
iin affedilen bir turist. Hayat turistin uradr.

E. POSTMODERN BLGELK,
POSTMODERN GSZLK
Postm odern perspektif daha fazla bilgelik salar; postm odern
ortam bu bilgelik tem elinde hareket etm eyi zorlatrr. K abaca
postm odern zam ann krizler iinde yaam olarak hissedilm esinin
nedeni budur.
Postm odern zihnin farknda olduu ey, insani ve toplum sal ya
am da iyi zm leri olm ayan sorunlarn, dzeltilem eyen dolam
gzerghlarn, dzeltilm ek iin ac ac feryat eden dilsel hatalarn
tesine geen m phem liklerin, ortadan kaldrlam ayan kukularn,
akln dikte etlii reetelerle tedavi edilm ek yle dursun yattrlam ayan manevi aclarn varldr. Postm odern zihin m ulaklk,
risk, tehlike ve hata ierm eyen, her eyi kucaklayan, tam ve nihai
bir yaam form l bulacan artk umut etm ez ve bunun tersini
vaat eden her sese byk b ir kukuyla yaklar. Postm odern zihin,
grnteki hedefiyle lldnde etkili olsun ya da olm asn, her
yerel, zelletirilm i ve odaklanm tedavinin, onardndan faz
lasn deilse bile en az onard kadarn bozduunun farkndadr.
Postm odern zihin, insanlk durum unun karklnn kalc olduu
dncesiyle uzlamtr. Bu en genel hatlanyla postm odern bil
gelik denilebilecek eydir.
Postm odern ortam , postm odern bilgelikle hareket etm ek iin
pek az frsat sunar. G lobal ve kolektif refahn talep edecei ko
lektif ve global olarak hareket etme aralarnn hepsi itibardan d
m , datlm ya da yitirilm itir. T m biraraya gelm eler ve g
leri birletirm eler, sonucu sfr olan bir oyundaki hamlelerdir;
295

baarlar sonu olarak ortaya kan blnmelerin sklyla l


lr. Sorunlar ancak yerel olarak ve her biri kendi tarznda ele al
nabilir; ancak bu ekilde ele alnabilen m eseleler sorun olarak ifade
edilir. Tm sorun zm eler, baka bir yerdeki dzen pahasna ve
dzenlem eyi -h erh an g i bir d zen lem ey i- m m kn klan azalan
kaynaklarn tketilm esinin yan sra artan global dzensizlik pa
hasna mini bir dzen ina etm ek anlam na gelir.
ada toplum un etik problem lerinin - z le b ilirse - ancak po
litik yollarla zlebileceini onaylam ak sradan bir tavr haline
gelmitir. Ahlk ile politika arasndaki iliki sorunu felsefi ve ka
musal tartm alarn gndem ini uzun sre terk etm edi. G elgelelim ,
megul olunan, kam usal olarak incelenen ve hararetle tartlan po
litikaclarn ahlkdr, politikann ahlk deil. A hlk ve politika
gndemini dolduran ya da hemen hemen dolduran, kam usal or
tamda insanlarn nasl davranddr, ne yaptklar deil -k iisel
ahlklardr, destekledikleri ya da desteklem eyi baaram adklar
etik deil, politik iktidarn toplumsal olarak tahribat yaratan etkileri
deil, kiisel bozulm aya yol aan e tk ilerid ir-p o litik aclarn ahlki
drstlkleridir, destekledikleri ya da srdrdkleri dnyann
ahlk deil. Kam usal alanlar igal edenlerin ahlki tem izliine
gsterilen kamusal ilgide yanl bir yan yoktur; kam usal olarak g
venilen insanlarn gvenilir olm alar ve bunu kantlamalar gerekir.
Yanl olan, politikaclarn ahlki drstlklerine bu kadar ok dik
kat edilirken, ynettikleri evrenin ahlki rynn rahat rahat
devam edebilm esidir. A hlki olarak kusursuz politikaclar ahlki
sorum luluklarn yok olm asna bakanlk edebilirler ve et
m ektedirler ve ahlki kayglar zayflatan, m arjinalletiren, gndem
dna atan m ekanizm alar yalam akladrlar. Ahlki olarak temiz
politikaclar ahlki dev politikalarn tem izleyebilirler ve te
m izlemektedirler.
Politikaclarn ahlk politikalarnn ahlki etkisinden tamamen
farkl bir meseledir. (am zn en korkun ve kanl tiranlar ben
cillikten uzak ilecilerdir.) Ama ayrca, politika artk politikaclarn
yapt ey deildir; gerekten nem li olan politikann, po
litikaclarn brolarndan uzak yerlerde yapld sylenebilir. Patrick Jarreau'nun les politoerates zerine yeni bir alm aya ilikin
incelemesinde dedii gibi,
296

politika her yerdedir, kent planlamasnda, okul mfredatlarnda, film


prodksiyonunda, hemoflililere AIDS virsnn bulamasnda ya da
evsizlerin ev,sahibi yaplmasnda. te yandan ayn zamanda politika
hibir yerde, en azndan olmas gerektii yerde, yurttalarn oylarnn
eriebildii yerde olmad izlenimini vermektedir: Milletvekillerinin
ve hatta senatrlerin neredeyse evrensel bir kaytszlk iinde, medya
tarafndan seilmi gnn szclerinin ya da uzmanlarnn ara
clndan gemeden kamuya ulamayan problemlerle megul ol
duklar parlamentoda yoktur; yerel konseylerin toplantlarnda da yok
tur; militanlarn kaybeden ve dnceler hakknda tartmay yeniden
canlandrma abalan boa giden politik partilerde de yoktur.14
Am a postm odern yurdun ahlki krizi her eyden nce po
litikann -is le r politikaclarn politikas olsun islerse bu kadar kay
gan ve kontrol d olduu iin daha da nem li olan polisentrik, da
nk politika o lsu n - ahlki sorum luluun bir uzants ve
kurumsallam as olm asn gerektirir. Y ksek teknoloji dnyasnn
gerek ahlki m eseleleri genellikle (en iyi ihtim alle tek tek ya da
grup halinde bu konularda endie etm em e hakkn satn alabilen ya
da ihmalin etkileri nedeniyle ekilen acnn geici olarak tecil edil
mesinin karln deyebilen) bireylere uzaktr. Teknolojinin et
kilen uzun m esafelidir, dolaysyla nlem e ve are bulma gi
riimleri de yle olm aldr. Hans J o n a s m uzun erimli etiki,
olabilirse ancak p o litik bir program olarak anlam l olabilir -a m a
postmodern yurdun yaps dnldnde, devlet iktidar urunda
rekabet eden herhangi bir politik partinin bir intihar giriim i olarak
bu hakikati onaylam aya ve ona gre hareket etm eye hazr ola
bileceini um ut etm ek zordur.
Norbert Elias, E dgar Allan P o e nun, girdaba yakalanan, ikisi
korkuyla paralize olup hibir ey yapm adan len, ncs ise yu
varlak nesnelerin daha yava battm fark ederek bir varilin iine
girip kurtulan balkya dair yksn yorum larken, k ol
mayan bir durum da k bulm a yolunu izm ektedir. Eliasa gre,
hayatta kalan balk
daha serinkanllkla dnmeye balamtr; geriye yaslanarak, kendi
korkusunu kontrol ederek, tekilerle birlikte bir satran tahtasnda bir
14. Patrick Jarreau. "Le Politique mis nu",

Le M onde iinde, 12 ubat 1993. s. 27.


297

oyun kuran bir satran gibi kendisini bir uzaklktan grerek d


ncelerini kendisinden uzaklatrp iinde bulunduu duruma y
neltebilmiim..Simgesel olarak zihninde olaylarn yapsn ve ak y
nn belirleyerek bir ka yolu bulmutur. Bu durumda, kendini
kontrol etme dzeyi ve sreci kontrol etme dzeyi... birbirine baml
ve birbirini tamamlaycyd.15
P oenun soukkanl ve akll balksnn tek bana kur
tulduuna dikkat edelim . B iz gem ide ka tane varil kaldm bil
miyoruz. Varillerin nihai bireysel inziva yerleri olduu da Diogenesten beri bilinm ektedir. Soru - te k tek kurnaz kiilerin yant
verem edii so ru - bireysel hayatta kalm a tekniklerinin (sras gel
miken, im diki ve gelecekteki, gerek ve farzolunan girdaplar
iin, m ecbur ve kr etm eye istekli mal ve fikir tccarlar tarafndan
bol bol salanan tekniklerin) kolektif hayatta kalm ay k u
caklayacak ekilde ne lde geniletilebileceidir. inde ol
duum uz -h e p birlikte ve ounlukla bireysel o larak - trden gir
dap, ortak sakalm m eselesini bir uval dolusu bireysel hayatta
kalm a m eselesine indirgem e ve sonra bylesine ezilip toz haline
getirilm i m eseleyi politik gndem in dna atm a eilim i nedeniyle
ok rktcdr. Sre tekrarlanabilir mi? Paralanan, tekrar btn
haline getirilebilir mi? Onu bir btn halinde tutacak kadar gl
bir yaptrc nereden bulunur?
Bu kitabn birbirini izleyen blm lerinin ileri srd bir ey
varsa, o da akln hesaplaym ve yasa koyucu abalaryla ahlki m e
selelerin zlem eyecei, insanln ahlki yaam nn garanti al
tna alnam ayacadr. Akln szcleri tam da bunu vaat ettikleri
halde ahlk akln elinde gvenlikte deildir. Akl benlii, onu
ahlki benlik yapan eyden yoksun brakm adan ahlki benlie yar
dm edem ez: tekine doru uzanm ak, okam ak, onun iin olm ak,
onun iin yaam ak ynnde u temeli olm ayan, rasyonel olm ayan,
tartlabilir olm ayan, zr olm ayan ve hesaplanabilir olmayan itki.
Akl doru kararlar alm aya ilikindir, oysa ahlki sorum luluk bir
eylem in doruluunun onaylanm asna izin verecek herhangi bir
m antk hakknda kayglanm ad, kayglanam ad iin kararlara
ilikin tm dncelerden nce gelir. Bu nedenle ahlk ancak kendi
15. N orbert Elias, T h e Fisherm en in the M aelstrom , Involvem ent a n d Detachm ent iinde (Oxford: Basil Blackw ell, 1987), s. 46 .

298

kendini yadsm a ve kendi kendini ypratm a pahasna rasyonel


letirilebilir. Akln yardm ettii bu kendi kendini yadsm adan
benlik ahlki olarak silahszlanm olarak, saysz ahlki meydan
okum aya ve etik em irler kakofonisine kar koyam ayacak (ve kar
koym aya isteksiz) bir durum da kar. Akln uzun yrynn en
sonunda ahlki nihilizm beklem ektedir: En derininde balayc etik
kodun ve greci teorinin hatalarnn yadsnm as anlam na deil,
ahlki olm a kabiliyetinin yitirilm esi anlam na gelen u ahlki ni
hilizm.
A kln, insanlarn bir arada yaam alarnn ahlkn oluturm a ka
biliyetine ilikin kukular sz konusu olduunda, kabahat ortodoks
felsefi program reddetm e ynndeki postm odern eilim in eiine
atlamaz. Program atik ya da mtevekkil ahlki greciliin en be
lirgin tezahrleri, postm odern hkm leri reddeden ve bu h
km lere ierleyen, postm odern perspektiften getii varsaylan
yarglarn geerlilii yle dursun, postm odern perspektifin var
lna ilikin kukular dile getiren dnrlerin yazlarnda bu
lunabilir. lave edilen deer iaretlerinden ayr olarak (ounlukla
i iten getikten sonra akla gelen bir fikir olarak), yeterli mekn
ve zam an verildiinde, yerleik benliklerin tarzlar ve aralarna
ilikin grnte anli-postm odern , bilim sel kaytlar ile her ey
uyar eklinde kstaha dile getirilen postm odern beyanlar ara
snda bir seim yapm aya deer pek bir ey yoktur. Ahlki olarak
hareket etm esi iin kiinin ncelikle zorlayc ya da satn alnabilir
uzm anlk tarafndan zerklikten yoksun braklm as gerektii var
saym -m o d em an uzun idarecilik abalaryla ve bu abalarn
oluturm ay baard toplum sal yurdun gereklikleriyle bel
gelenen varsaym - konusunda aralarnda pek az anlam azlk var
dr; ve eylem in kklerinin ahlki olarak deerlendirilebilecei ve
edim lerin ahlkn deerlendirm e ltlerinin aktre dsal olmas
gerektii eklindeki (yine ada yaam tarznn gerekliklerini
yanstan) dier bir varsaym konusunda da anlam azlklar azdr.
Etik greciliin ve ahlki nihilizm in inat rtlcm ezliinin ge
risinde durann, ahlki benlie dsal kurum lar (rakip ve kavgac,
ama etik yanlm azlk iddialarnda ayn lde grltc olan ok
sayda kurum ) tarafndan ahlki ayrcalklara el konulm as ve
ahlki ehliyetin gasp edilmesi olabilecei ihtim alini inkr ya da
299

gz ard etm e asndan, grnte birbirine zt olan tutum lar ara


snda pek az farkllk var.
El koyucu/gasp edici kuram larn, ahlkn kaderinin kendileriyle
birlikte gvencede olduuna dair tem inatlarna gvenm ek iin pek
neden yoktur; im diye kadar durum un byle olduuna dair pek az
kanl vardr ve bugnk alm alar incelendiinde gelecekte du
rumun daha iyi olabilecei um uduna varm ak zordur. Evrensel
ahlki kesinlie ulam a, insanlarn ahlkn ve insanlar iin ahlk
oluturm a, hatal ve gvenilm ez ahlki itkilerin yerine toplum sal
olarak onaylanm etik kodu koym a ynndeki hrsl modern pro
jenin sonunda, kafas karm ve ynn arm benlik (ak se
im ler yle dursun) iyi seim lerin olm ad ahlki ikilemler,
zlm em i ahlki atm alar ve ahlki olm ann ezici zorluu
karsnda kendisini yapayalnz bulm aktadr.
nsanlk asndan iyi bir durum olarak (ahlki benlik asndan
her zaman olm asa da) ve ters yndeki tm uzman abalarna kar
n, ahlki vicdan -ah lk i itkinin u esas suflr ve ahlki so
rum luluun k k e n i- yalnzca anestezi edilm itir, kesilip atl
m amtr. Belki uykulu, ounlukla akn, bazen utan nedeniyle
suskun, ama uyandrlm aya elverili, L vinas'n sarho edici uyu
ukluktan aylm a cesaretine sahip olarak durm aktadr. Ahlki vic
dan, emre itaat edileceinin kanl olm adan itaat emreder; vicdan
ne ikna edebilir ne de zorlayabilir. Vicdan modern dnyann otorite
iaretleri olarak tand silahlardan hibirini kullanm az. Modern
dnyay destekleyen standartlara gre vicdan zayftr. Ahlki ben
liin vicdannn insanln tek garantisi ve umudu olduu nerm esi
modern zihne m antksz gelebilir; sam a deilse, uursuzdur: Tek
tem eli (otorite bilincine sahip zihnin kararsz, sadece znel, bir
ucube olarak reddettii) vicdan olan bir ahlkn ihtim ali nedir? Ve
yine de...
H annah Arendl, Yahudi soykrm nn ahlki derslerini zet
leyerek u talepte bulunur:
insanlar, kendilerine yol gsteren tek ey. zaman zaman evrelerindeki
herkesin ortak fikri olarak grmek zorunda olduklar yargyla ta
mamen farkl olabilen kendi yarglar olduunda bile doruyu yan
llan ayrabilmelidirler... Hl doruyu yanllan ayrabilen birka
kii gerekten de sadece kendi yarglaryla harekel ederler ve bunu ser300

beste yaparlar; bal kalnacak hibir kural yoktur... nk esiz olan


asndan hibir kural olamaz.16
Kesin olarak bildiim iz ey, ahlki vicdann grnteki g
szlnn tedavisinin ahlki benlie brakldnda, bir kural ola
rak, ahlki benlii, evresindeki herkesin ortak fikri ve seilmi
ya d a kendinden m enkul szcleri karsnda silahsz braktdr;
oysa bu ortak fikrin sahip olduu g, hibir ekilde etik deerinin
bir garantisi deildir. Bunu bildiim izde, ne kadar lgn olursa
olsun ktlk yapm a em rine bakaldrm a sorum luluunu alayabilen vicdana oynam aktan baka pek az seeneim iz var. En
eletirisiz ekilde kabul edilen felsefi aksiyom larn tersine, top
lumsal olarak uzlalan ve rasyonel olarak tem ellendirilen norm
larn etiinin reddedilm esi (ya da bu etie kukuyla yaklalm as)
ile ne yaptm zn ve neden vazgetiim izin nem li olduu ve
ahlki olarak nem li olduu konusunda srar edilm esi arasnda hi
bir eliki yoktur. Bu ikisi birbirini dlam ak yle dursun, ancak
birlikte kabul ve reddedilebilir. Kuku varsa, vicdannza-dann.
Ahlki sorum luluk insan m lklerinin en kiisel ve dev
redilem ez olan, insan haklarnn en deerlisidir. A lnam az, paylalatnaz, devredilem ez, rehine verilem ez ya da em anet edilemez.
Ahlki sorum luluk koulsuz ve snrszdr, kendisini yeterince or
taya koym am ann srekli kederi iinde kendisini ortaya koyar.
Ahlki sorum luluk var olm a hakknn tem inatn ya da var olm am a
hakknn zrlerini aramaz. O her tr tem inat ya da kanttan nce
ve her tr zr ya da gnah balatm adan sonra oradadr.
En azndan, tersini kantlam a -g erek k lm a - ynndeki uzun
modern m cadeleye geri dnp bakldnda bulunabilecek olan
budur.
16 H annah A rendt, E ichm ann in Je ru sa le m : A R eport o n the B anality o l E vil
(N e w York: Viking Press, 1964), ss. 2 9 4 , 2 9 5 . M o d e rn ity a n d the H olocaust'da
(C am bridge: Polity Press, 1 9 89 ), ss. 1 7 7 -8 d e Arendt'in cm lesinin top
lum sallam aya ve etik olarak doru o la n a ilikin birey d hkm konusunda
h a k iddia eden dierlerine kar ko ym ak iin ahlki sorum luluk sorusunu gn
d e m e getirdiini ileri srdm . M odern tinin ve pratiin en u tezahr olan Y a
hudi so ykrm nn y zey e kard "normal" koullar altnda bulanklaan ve su
lanan hakikattir: A hlk kendisini "toplumsal olarak desteklenen ilkelere kar
bakaldrm ada v e toplum sal d a yan m a v e m u tab akata a k a m eydan okuyan
bir eylem de" ifade edebilir ve etm elidir.

301

Dizin
18pP

a h l k a d a n n e m s iz 4 3

a c n n p la n ll 271

a h l k a la n 9 6
a h l k a n k s iy e te 103

a d a le t 2 7 4
a d a le ts iz lik 2 7 5
A d e m ile H a v v a 138
a d ia fo rik 4 3 ,1 5 5
a d ia f o r iz a s y o n 221
A d o m o , T h e o d o re 4 7
a g a p e 123, 124
a h l k d a v ra n 2 0 3
a h l k itk in in n tra liz e e d ili i 1 5 4
a h l k y a k n lk 2 0 2
a h l k 13, 1 5 , 2 1 , 2 2 , 2 4 , 2 5 , 7 2 , 7 3 , 7 4 ,
91, 92
a h l k ala n 107
a h l k b o z u k lu u 3 6
a h l k d n rle ri 8 4
a h l k fe lse fe si 5 0
a h l k k u ra lla r 88
a h l k s a n a t 2 2 1 , 2 2 2
a h l k v e p o litik a 170
a h l k /y a s a d iy a le k ti i 4 2
a h l k y e n id e n k i is e lle tir m e k 4 8
a h l k n a m a c 7 2 , 7 3
a h l k n b a la n g c 137
a h l k n d e rk li i 82
a h l k n ilk p e rd e s i 137

a h l k b e lirs iz lik 2 9 , 4 4
a h l k b e n 6 3
a h i k b e n li in p a r a la n m a s 157
a h l k b e n lik 2 5 . 8 1 . 8 2 , 9 6 . 9 7 . 9 8 , 1 0 0 ,
1 0 2 , 103, 1 3 7 , 2 3 9 . 2 4 0 . 3 0 0
a h l k b e n lik le rin g a s p 159
a h l k b ilg i 2 8
a h l k b irli in s a v u n m a s z l 139a h l k b irlik 6 4 . 6 7 . 7 0 , 7 1 , 8 0 , 1 1 6 , 1 3 7 ,
1 3 9 , 1 4 2 , 1 5 8 , 16 1 , 1 7 6 , 177
a h l k a n 7 9
a h i k d u ru m i a re tle ri 2 0
a h l k
a h l k
a h l k
a h l k
a h l k
a h l k
a h l k

d u ru m u n m p h e m li i 2 2 5
d u ru m u n n c e s i 9 2
d u r u 7 4 , 119, 177
d u r u te m e li 65
d rt 13 8 , 153
e h liy e ts iz lik 150
e y le m 154

a h l k fail 4 4 . 2 2 3 , 2 2 4
a h l k fe n o m e n le r 21
a h l k ile r le m e 2 7 6
a h l k ili k ile r 9 2
a h l k ilk e le r 85

a h l k n k i is e lle tirilm e s i 154

a h l k in s a n 2 2 5

a h l k n o la n a k ll 9 8
a h l k n n c e li i 9 2

a h l k itk i 8 0 , 8 1 , 8 2 . 8 3 , 1 0 7 , 1 3 8 , 1 53,
2 2 1 ,2 1 9

a h l k n te m e li 9 4 . 100
a h l k n u m u d u 2 2 4
a h l k n v a rlk ta n n c e li i 9 6 . 9 7

a h l k k a r a rla rn m p h e m li i 4 6
a h l k k i i 68

a h l k n y e te rs iz li i 2 6 2
a h l k n y k m 2 6 4

302

a h l k k a p a s ite 4 5 , 4 8 , 2 6 3 , 2 8 9

a h l k k i in in a h l k k a y g s n n n e s n e s i 6 8
a h l k k riz 33

a h l k k u r a lla r 8 9
a h l k m a s u m iy e t 138

a m a s z c a d o la m a 2 0 6
a n s ic h 5 0
a n c ie n r g im e 166

a h l k m e k n 1 7 9 , 2 0 1 . 2 0 2 . 2 0 3 , 2 0 4 ,
219

a n la m a k 18 0 , 181
a n la m la r a la n 110

a h l k m p h e m lik 3 3
a h l k n ih iliz m 2 9 9

a n o n im lik 182

a h l k o lm a k 8 0
a h l k o r ta m 2 2 3

a n tr o p o e m ik 1 9 9 ,2 0 0

a h l k m a h r e m iy e t 4 9

a h l k z e r k l ik 4 4 , 2 2 3
a h l k z n e 7 1 , 7 2 , 7 3 , 8 7
a h l k z n e o la r a k a k t r 156
a h l k p o ta n s iy e l 3 9
a h l k p r a t ik 104
a h l k s e im le r 3 3 , 4 5

a n t i- p o s tm o d e m 2 9 9
a n tr o p o f a jik 1 9 9 ,2 0 0
a n tr o p o lo ji 144
a p a k z m le r in y o k lu u 4 5
a p o r e tik 1 7 , 2 0 , 2 2
a p rio ri k o m n a l k o n u m la n d r m a 6 3
a p r io ri s o r u m lu lu k 109

a h l k s o r u m lu lu k 4 8 , 6 8 , 6 9 . 7 2 , 7 3 , 9 6 ,

a r a la r / a m a la r 2 3 0 . 2 3 1 , 2 5 5
A rd in g . J . E. 2 5 6

1 6 3 , 2 0 3 . 2 2 0 , 2 4 1 , 2 6 3 , 2 6 6 .2 6 8 ,
2 9 2 ,2 9 4 .3 0 1
a h l k s ta n d a r t 4 4 , 138

A r e n d t, H a n n a h 1 5 6 , 2 7 4 , 3 0 0
A ris to te le s 5 5
a rm a an 7 5 .7 6

a h l k o k la r 2 7 6
a h l k p h e 103

a r im e d n o k ta s 2 3 9
art d e e r 2 5 3 , 2 5 5

a h l k ta m a m la n m a m lk 103
a h l k te m e l 6 7 , 9 7 , 1 0 3

A s a n e , M o le f 261

a h l k to p lu m 1 3 9
a h l k u y g u n lu k l s 157
a h l k v a s a t 166
a h l k v ic d a n 3 0 0
a h l k y a k n lk 161
a h l k y a ln z lk 8 0
a h k y a rg 4 1 , 5 4
a h l k y z y z e lik 7 0
a h l k z o r la m a 133
a h l k lik 2 6 , 6 0
a h l k l k i i o lm a k 2 2 2
a h l k l o lm a a r z u s u 3 9
a h l k l o lm a k a n s ll 9 8

a s im e trik ili k ile r 142


a s k e r i m d a h a le 2 6 0
a a r k la r 149
n l m 127
k o lm a k 122
k m g ib i y a p m a k 126
a k a p o r i s i 121
a k e ti i 119
a k p a th o s u 1 1 8 , 120
a k s a b itle m e 1 2 4 , 1 2 5 ,1 2 7
a k s r k le m e 1 2 4
a k n a p o re tjk li i 128
a k n
a k n
a k n
a k n

a p o r is i 12 2 , 136
b iti i 120
e p iz o d ik li i 1 3 4 ,1 3 5
g iz e m i 120

a h l k s z lk 2 2 1 ,2 7 3
a ile a ts 2 17
A k h ille u s 2 2 9

a k n h a m ili i 1 2 4

a k l 1 5 , 4 0 . 4 1 , 4 5 . 4 6 . 8 8 . 8 9 . 1 4 2 , 143,
1 4 4 , 1 6 3 ,2 8 7

a k n id e a li: m e z a r d r 128
a k n il h ili i 123

a k l v e a h l k 2 9 8

a k n in s a n ili i 123

a k l v e k u r a ln k la v u z lu u 8 7
a k l v e tu tk u 166

a k n m p h e m li i 1 2 2 , 12 4
a k n o lm a z s a o lm a z k o u lu 122

A lb e r o n i, F - V e c a , S . 125
A lb c rti, L e o n B a ttis ta 35

a k n l m l l 124
a k n ru tin le m e s i 131

a lg la m a la r n s im e tris i 185
a l v e r i 2 1 2 ,2 1 6

a k n s o n u s a ll 134
a k n s r k le n m e s i 1 3 1 ,1 3 3 , 1 3 5

a l io k r o n ik 5 3

a k n ta a m la n m l 1 2 8 . 129

a k n te h lik e lili i 129


a k n te n e z z l e d i i 123

b e n in te k ile m e s i 116
B e n ja m in , W a lte r 2 0 6 , 2 1 1 , 2 1 3 . 2 7 0

a k n y e n i, b y y e n s o r u m lu lu k la r 134

b e n li e d n 109
b e n li in d o u u 9 8

a k m lk 9 2 . 9 3 . 9 4
a y a k ta k m a h l k 150
A y d n la n m a 3 8 , 2 8 5
a y d n la u lm a 4 0

b e n li in g e rili i 112
b e n lik v e b irlik 9 9
B c n th a m , J e rc m y 8 4

a y d n la tm a 2 3 4
a y lm a 9 8 , 100

B e rg s o n , H e n ri 1 18

a y la k a d a m 2 1 3
a y la k d o la m a k 2 1 0

b ile n in s a n la rn o to rite s i 4 0
b ilim 2 4 2 ,2 4 3
b ilim v e te k n o lo ji 2 5 0 .2 5 1

a y la k lk 194
a y r c a lk s z la r 2 6 0 ,2 6 1
a y r c a lk lla r 2 6 0 , 261
a z n lk h a k la n 6 3
A z iz A u g u s lin e 1 3 ,4 1
a z iz lik s ta n d a rd 7 0

B
B a k h in 2 9 2
B a rth e s , R la n ti 12 0
B a rto s z e tv s k i, V la d y s la w 103
b a s tn lm d m a n lk 191
B a te s o n 2 1 5
B a u d e la ire . C . 2 0 6 , 2 1 3 , 2 1 4
B a u d r illa rd , J e a n 2 0 9
B a u m a n , Z y g m u n t 8 9 ,2 0 2
b a z la r d a h a b a m l 4 3
b a z la r d a h a z g r 4 3
B e c h , H e n n in g 2 1 0 .2 1 6
B e c k , U . - B e c k , E . G . 126
B cck, U. 2 9 ,2 4 1 .2 4 2 ,2 4 7 . 25 0

B e rlin D u v a rn n k 2 7 7

b ilim s e l ile r le m e 2 3 3
b ili s e l h a rita 196
b ili s e l m e k n 179, 1 9 7 , 1 9 8 ,2 0 1 .2 0 2 .
203
b ir a d m d a h a fa z la 109
b ir ilk e y e g re h a re k e t 8 5
b ir m e s a fe d e n b a k m a 19 0
b ir o y u n o la ra k h a y a t 2 0 6
b ir e y y a p m a 2 2 8
b ir o u n b e k a s 143
b ir e y 15
b ire y v e te k i 107
b ir e y c ilik 11
b ir e y in a h l k ta n k a r n e 4 9
b ir e y in g v e n ilm e z li i 4 2 b ir e y in y k m l l n d e n k u r tu lu u 106
b ire y lik le r i e z m e 151
b ir e y s e l z g r l k 4 2
b iri b u n u n a s l o ls a y a p a c a k 31

b e k le n m e d ik s o n u 2 4 0
b e lirle n m i , z m le r 4 6

b irle tirm e 2 3 4
b ir lik te o lm a 9 2 ,2 2 5
b ir lik te v a r o lm a k 6 6

b e lir s iz lik 2 2
B e ll, D a n ie l 2 7 . 28

b ir lik te y a a d m z te k ile r 2 0 2
b irlik te y a a m a k a d e ri 4 8

b e n b e n im 9 8
b e n i in im 9 8

b irlik le y r m e k 6 6

b e n te k i i in im 95

b iy o g r a f ik d e n e y im 182
b iz 6 6

b e n s e n in i in im 6 7
b e n v e te k i 6 6 . 6 7 , 6 9 . 9 5 , 9 6 , 9 7 , 100,

b iz v e b e n 6 3 . 6 4 , 6 7
b iz a tih i in s a n 1 0 5 ,1 0 6

138
b e n v e te k i v e o n la r 140
b e n v e p a r tn e r 7 7 ,7 8

b iz a tih i m e k n 178

b e n - o 6 5 ,6 6

B la n c h o t, M a u ric e 8 0 , 112

b e n -s e n 6 5 , 6 6

B lu s tc in , J e ff re y 121
BM 278

b e n -s e n a s im e tr is i 109
b e n d e te k in in s o r u m lu lu u 9 5
b e n im b e k a m 143

304

b iz a tih i v a rlk 9 9
B la c k . M . 2 2 6

b o n a fid e 5 6
b o m e k n la r d a s e y a h a t 193

b o lu k k o r k u s u 4 7 .1 1 2
b o z u lm u m a lz e m e le r 2 5 9
B r o w n , L o u is 2 6 1
B u b e r . M . 188
b u k a le m u n 35
b u n u h e r k e s y a p a r 101

d e e rle r v e g e r e k lik 2 3 5
d e m o d e m iz e 2 2 3
d e o n to lo jik a n la y 8 8
D e r rid a , J a c q u e s 9 4 . 1 2 8 , 1 2 9
D c s c a r tc s . R e n e 9 2
d e v le t 18. 5 5 . 5 6 . 5 7 , 6 0 . 6 1 . 2 2 2 , 2 2 3

b y k b l n m e 3 6 . 3 7
b y k k a p a tm a 152
b y s b o z u lm u d n y a 2 3 4

d e v le t ik tid a r n n d e v r i 2 8 0

C-

d g r n le r 2 1 0 ,2 1 1
d a r lk lla r 198

c a d d e le r 2 1 4 . 2 1 5
C a m u s . A lb e rt 13 7
C a n e tti. E lia s 16 1 . 162
c a n g l y a s a s 8 3
C a r r o l, J o h n 35
C a r r o ll, L e w is 2 5 3
C a s o r ia d is , C o r n e liu s 6 2 . 2 8 5 , 2 8 8
C h r is tie . N ils 151
C io r a n . E . M . 2 7 5
C ip o lla . C a r lo M . 231
c is m a n i o h m 165
c is m a n i v e k u ts a l 166
c is m a n i y a p 1 6 6
c o g ito 4 9 , 2 8 6
C o h e n , R ic h a rd A . 9 3
C o h e n . S ta n le y 1 4 9 , 152
c o m m u n ila s 14 5 . 146
C o m te , A u g u s t 2 2 9
c o n a tu s e s s e n d i 154
C o o p e r , N eil 5 4

d e v le t m e rk e z li m a n e v iy a t 170
d e v le t v e y u rtta 1 7 2 , 173
d e v le t, a d a le t, p o litik a 141

d e r k 4 1 , 163
d e r k lik 25
D id e r o t 3 7 ,5 8
d ik k a t b e k le y i i 1 12
d ile g e tir ilm e m i li in ra d ik a lli i 102
d in 15
d in s e l o to r ite 3 8
D io g e n e s 2 9 8
d is ip lin 88
d o a 2 8 .2 3 4 ,2 3 6
d o a l te m e l tu tu m 18 0 , 181
d o u ta n iy i v e k t 11 4
d o la y n d e y le m 15 5
D o m en ech , Jac q u e s 37
d o s t/d m a n m u la k l 186
d o s t/d m a n /y a b a n c 187
d o s tla r 2 2 4
D o w n ie , R . S .- T a lf e r , E . 125
D r e y fu s , H u b e rt 2 2 4

c u iu s r c g io , e iu s r e lig io 5 7
a m u r u n b u la m a s 31
a t m a la r a la n 114

D r u c k c r . P e te r 172

k a r 4 0
if te v ic d a n 146

166. 1 7 0
d u y g u la n m la r 8 7 . 107

i f tle r 6 6
o b a n l ik t id a r 130
o u lc u lu u n z g r le tir ic ili i 3 4

d u y g u la r 8 7 , 8 8 , 8 9
d n y a e k o n o m is i 2 7 8
d n y a n n b y s n b o z m a 2 4 6

d r s t m b a d e le 2 6 5
d n m l l n s n r la r 2 4 4 , 2 4 6

d 'A le m b e r t 38

d n m l l k 2 4 4 , 2 4 7 , 2 5 6

d 'H o lb a c h 37
d a h a iy i o lm a k 140

d z e n m u h a fz la r 82

d a im i a n o m i 8 0
d a r g r l l k 25

d z e n in g a s p 2 6 0

D u m o n t, L . 2 3 4
D u rk h c im , E . 4 2 . 7 5 , 8 0 , 1 1 0 , 1 6 4 . 165,

d z e n li p o lis 194

D a v ie s . S te v ie 3 5

D e a n e . P h y llis 2 3 1. 2 3 2
d e e rle n d irm e l tle ri 14

ego 99
e g o v e te k ile r 10 6

K 2U N /!u ln o U c rn E lik

305

e g o iz m 9 8
c g z c rji 2 5 7 .2 5 9
e itim 4 7
e le n c e d e e ri 2 2 0
e le n m e 2 1 8
e h v e n i e r 3 2
e ig e n s c h a f te n lo s 187
e in d e u lig k e it 129

e tik k u r a lla r n m d a h a le s i 1 1 4
e tik m z a k e r e 4 7 , 4 8
e tik d e v 62
e tik n c e s i 9 8
e tik z g r l n d o u u 111
e tik ta h a k k m 41
e tik ta r a f s z l k 6 6

e k o n o m ik b y m e 2 4 8 ,2 5 8

e v c ille tir m e 2 3
e v i n k a l e o lu u 2 1 5

e k o n o m ik - k lt re l-a s k c r g 171
e l a ltn d a o lm a k 181
E lia s , N o r b e r t 1 9 6 ,2 9 7

e v lilik 2 1 8
e v r e n s e l a h l k 5 7
e v r e n s e l in s a n lk d u ru m u 4 2

E llu l, J . 2 2 7 , 2 2 8 , 2 3 0 , 2 3 3 , 2 3 7 , 2 3 8
em ek d e e r 255

e v r e n s e l te k ile r 189
e v r e n s e l s ta n d a r t 71

e m p a li 177
e m p e r y a liz m 2 5 8

e v r e n s e lc ilik 5 4 , 5 6 , 5 7 , 5 8
e v r e n s c lle tir ilc m e z iik 2 2 , 2 3 . 2 5 , 3 7 , 5 4

e m r in k lk d e i tirm e s i 158
E m s le y , C liv e 150

e v r e n s e l lik 18, 1 9 ,5 5
ex n ih ilo 2 4
ex p o s t fa c to 2 9 , 142

e n e rji 2 5 6 ,2 5 7
e n e rji te m e ll k 2 5 7
e n f la s y o n 2 5 8
e n g e lle n m e m i b e n lik 5 4 , 5 5 , 6 3
e n te le k t e l iz c ile r 2 8 8
e n te le k t e lle r 168
e n tr o p i a rt 2 5 6
e p is te m o lo jin in o la n a k ll 9 8
c p iz o d la r 192
E ra s m u s 35
e r f a h r u n g 132
e r le b e n 132
e ro s 123
e ro tik a k 1 1 8 ,1 1 9
e s k i v e g e r in in k k n n k a z n m a s 167
e s te tik k o n tro l 2 0 5
e s te tik m e k n 179, 2 0 4 , 2 0 5 , 2 1 7 , 2 1 9
e s te tik y a k n lk 161
e s te tik /a h l k m e k n 2 2 0
e ik d u r u m la r 71
e itlik i to p y a la r 2 5 9
e its iz lik s n rla r 2 5 9
e k 11, 13. 1 5 , 2 1 , 2 5 , 3 7 , 8 0 . 9 1 , 9 2 . 9 3 ,
97
e tik a m a z 39
e tik a m a la r 3 0

e y le m in d e r k lili i 158
e y le m le r 47
e y l e m le r - s o n u la r 2 9

F
F a b ia n . J o h a n n e s 5 3
fa illik d u r u m u 1 5 5 ,1 5 6
f a rk llk 2 4 5 '
fa r k llk v e b e n z e r lik 161
fa iz m 1 6 8 ,1 7 0
f a y d a c lk 1 3 0 , 131
fe ls e fe c ile r 3 7 , 3 8 , 3 9 , 4 0 , 4 4 , 4 5 , 4 6 , 5 1 .
5 2 .8 1 ,8 2
fe ls e fe c ile r in e ti i 38
F c h te 2 7 9
F ic in o , M a r s ilio 3 5
F in k ie lk r n u t, A la in 5 8
fiz ik s e l m e k n 178
fl n e u r 2 0 6 , 2 1 0 , 2 1 1 . 2 1 2 , 2 1 3 , 2 1 5 , 2 1 6 ,
217
f l n e u r is m e 2 1 2 ,2 1 6
f o r m a la r 31
F o u c a u lt, M ic h e l 130, 150
F o u r a s i . J c a n 8 0
F re u d , S ig m u n d 4 2

e tik b iz 6 3

F ris c l, M a x 120

e tik k o d 2 0 . 2 1 , 2 3 , 2 5 , 3 8 . 3 8 , 3 9 , 4 1
e tik k o d s u z y a a m a 4 6 , 4 7

F ro m m , E ric h 113

e lik k r iz 2 8 , 3 3

e tik k u r a lla r 2 7

G a lb r a ith 172

306

R A R K A /P ostm oJcrn Etik

g a lip le r v e m a lu p la r 2 7 3 ,2 7 4
G a r f in k e l, H a ro ld 4 9
g a y n - r a s y o n e ! 21
g e le c e i k o lo n iz e e m e 2 4 4

h e r b i im e b r n e b ile n k o r k u 2 0 4
h e r b i im e b r n e b ile n s e v g i 2 0 4
h e r e y u y a r 25
h e r z a m a n tu ris t 2 9 5

g e le c e k m u tlu lu k 271

h e r k e s y a p y o r 2 9 2
h e r k e s in k a r m a n u 6 2

g e le c e k te k id ir 118
g e li m e k te o la n 2 6 0

H e r z l, T h e o d o r e 168
H e s io d 2 2 9

G e lln e r , E . 281
g c m e in s c h a f 5 0 , 1 4 5 , 2 8 3

H r is tiy a n a h l k ilk e le r i 3 7
H r is tiy a n a h l k 101

g e n i b o m e k n a la n la r 192
g e r e k b e n lik 31

h i k im s e n in h a k im iy e ti 15 6

g e le c e in iy ili i 2 7 1

g e r e k lik 2 8 , 2 0 8 , 2 0 9
g e s e lls c h a f t 145
G id d e n s . A n th o n y 2 9 , 13 2 , 13 3 , 1 4 7 ,2 3 8 ,
244
g iz e m 4 7
g le ic h s c h a ltu n g 2 3 . 7 2
g lo b a l d z e n s iz lik 241
g lo b a l ile r le m e 2 5 8
g lo b a lle m e 2 8 0
G o f f m a n . E r v in g 189
g r c c ilik 2 5
g r m e z lik te n g e lm e 189
g r n m e z el 2 2 2
g z te m a s n d a n k a n m a k 189
g r u b u n b e k a s 142
g d k k a b ile le r 175
g n a h d e n e y im i 138
g n a h k a r k a y ts z lk 117
g n d e lik d n y a 165
g v e n v e g v e n s iz lik 144
g v e n ilm e z lik 198
g v e n s iz lik 3 3 , 4 7 , 4 8 , 9 0 , 100

h is to r io s o p h y 5 8
H o b b e s , T h o m a s 106
H o b s b a w m , E ric 2 7 9 , 281
h o m o c c o n o m ic u s 2 3 9
h o m o fa b e r 2 0 7
h o m o h o m in i lu p u s 143
h o m o lu d e n s 2 0 7 ,2 3 9
h o m o s a p ic n s 2 0 7
h o m o s e n tim a n a lis 2 4 0
H o m b c r g , A l f 2 5 6 ,2 5 7
H u iz in g a , J o h a n 2 0 6 , 2 0 9
h u k u k k u ra lla r 107
H u s s e rl. E d m u n d 9 8 , 1 8 0
h m a n iz m 19

i
-i h a li 9 8
i in o lm a k 6 7 . 13 8 . 1 6 1 ,2 2 5
i in d e o lm a k 161
i im d e k i a h l k y a s a 6 5
ik i te k in in ile ti im i 141
ik tid a r 2 7 3
ile b e r a b e r 93
ile ri to p lu m la r 2 5 9
ile r le m e 2 4 9 , 2 7 0 .2 7 2

h abeas c o rp u s 2 8 8
H ab erm a s, J rg en 2 6 5
h a k ik a t 4 6

ilk fe ls e fe n in e tik li i 9 2
ilk o lg u 4 9

h k im d n c e le r 261
h a lk n a h l k 8 0

in p o te n tia 3 9
in -d iv id u a l 2 3 4 ,2 3 7
in s a n a b a la r n n n a fle li i 3 0

H a lle r , A . 140
H a m p s h ir e , S tu a rt 13 0

in s a n d o a s 3 7 . 3 8 , 3 9 . 5 4 . 5 6
in s a n g e r e k li in in k a r k l 4 6

H a n , H . L. A . 54

in s a n h a k la r 6 3 ,2 9 3
in s a n in s a n n k u r d u d u r 143

h a lk y n 38

h a v a d a k a la n s o r u m lu lu k 156
h a y a tta k a lm a 189

ly a s 10 3 , 104

H c id c g g c r . M a r tin 6 6 . 9 1 . 1 1 8 ,1 8 1

in s a n o lm a k 9 9
in s a n o lm a k ta n k a rm a k 2 0 3

H e lv d iu s 37

in s a n e y le r 2 3 3

in s a n te k n i i 2 3 7
in s a n i d iiz e n 33
in s a n i z 106

k a r n a v a l d n y a s 165
k a rn a v a l k lt r 2 9 2
k a r lk llk 7 4 . 7 5 , 7 6 . 7 7 , 1 0 9

in s a n iy e ts iz lik 2 7 6

k a r tlk 9 4

in s a n l n a m a z 128
in tih a r 2 5 8

k a v ra n a m a y a n g e le c e k 118

ip s e ite 91
irra s y o n e l 2 3 .1 47
irra sy o n e l e y le m le r 154
irra s y o n e l v e a h l k 2 0 4
irra s y o n e l v e a h l k s z 2 0 4
s a 101. 123
isra f 257
i? a h l k 7 2 .7 3
i le m s e l to ta lita r iz m 2 3 9
i le r b y le y r iiy o r 101
ila a t 3 2 . 4 0 . 4 1 , 163
ita a ti k a fa la ra s o k m a k 1 5 0
iy i, a k la m a g e r e k tir m e z 3 4
iy i b a s n 2 5 9
iy i d a v ra n 4 0
iy i d a v ra n la r 150
iy i iy id ir 3 4
iy i s e im le r y a p m a 4 2
iy i v a k it g e ir m e 2 1 8

k a v u a n ac 13 2 , 134. 135
k a y ts z in c e le m e 189
k e n d i k e n d is i o lm a 91
k e n d ile ri i in y a a d m z te k ile r 2 0 2
k e n d ili in d e n y a p la m a 173
k e n d im e u y a n m 9 9
k e n d in y a p 2 4 5
k e n t 1 9 2 ,2 1 1
k e n t g e z g in i 2 1 3
k e s in ilk e le r 4 6
k y a m e t te h d id i 2 6 7
K ie rk e g a a rd . S o rc n 5 6 , 1 2 0
K ie rn a n , V . G . 5 3
k im lik 9 3
k im lik re tim i 2 8 2
k im lik le r 2 8 2
k ir lilik 198
k i ilik s iz le tirm e 151
k i is e l k im lik 183

k n o w -h o w 2 2 9 .2 3 5 ,2 3 7
K o h lb e r g . L 2 6 5 .
k o le k tif v ic d a n 170
k o m u e ti i 2 6 3
k o m u la r d n y a s 184. 185

J a n k 6 l6 v itc h , V la d im ir 4 9 . 1 3 8
J u rre a u . P . 2 9 6

k o m n iz m 1 6 8 , 170
k o f b rm is t 3 2

J o n a s , H . 2 6 2 ,2 9 7
Jon as. H ans 28

k o n u m la n d rlm b e n lik 5 5 . 5 6 . 6 1 , 6 2 .
63
k o rk u h u lg u s a ll 2 6 7

k o u ls u z lu k 9 5
k o y u la n m to p lu lu k la r 6 2

iy i v e k t 5 1, 5 2 , 5 3 , 7 2 . 7 3 . 8 8 . 13 8 ,
139

k a b a s a b a y n 3 5 , 3 6
K a b il v e H a b il 9 0 . 9 6
k a b ile c ilik 2 7 7

k le lik i in d o m u s r 35
k r e y le m 2 9

k a n m a te k n ik le ri 189
K a fk a . F . 6 6 ,6 9 . 136

k t n iy e t 4 9

k a la b a l n to p lu m s a ll 163
k a la b a l n y z s z l 190

K u n d e ra . M ila n 1 9 1 ,1 9 2

k a la b a l n y z 161
k a la b a lk y a p 162
k a m u sa l m e k n 2 1 5
K a n t. I. 4 9 . 6 5 , 6 8 . 8 7 . 8 8 , 1 2 5 .2 8 3

k ro n o p o litik 5 3
k u ra lla r d a n a r n d r lm a 4 7
k u r a lla r 3 2
k u ra lla r n o u llu u 3 3
k u ts a l k a r - y a p 16 6
k u ts a l o la n 165

k a p a l a r la r 2 1 1 . 2 1 3 , 2 1 4

k lt re l o u lc u lu k 2 8 4

k a p ita liz m 2 5 3 , 2 5 4 .2 5 5
k a rm a k lk 2 4 5

k lt re l h a l s c f e r le r r 8 6 7

308

k lt r le r 2 8 3

k lt r n tr a je d is i 2 8 2

m e s a f e n in y n le n d ir ilm e s i 181
M ilg ra m , S ta n le y 155
m i lliy e t ilik 1 6 7 ,2 7 8 .2 8 1
M ilto n , J o h n 35

L a c h s , J o h n 155

m in im a lis t a h l k 1 1

L a m e lle , F r a n o is 108
L a sc h . S . 2 4 4 ,2 4 5

M ir a n d o la . G io v a n n i P ic o d e l la 3 4 , 3 5

k re s e lle m e 5 8 ,7 1

L e B o n . G u s ta v e 174
le m e n u p e u p le 35
L e a c h , E d m u n d 186
L e ib n iz 91
L e is s . W . 2 5 7
le s p h ilo s o p h e s 3 7 , 3 8
L v i- S tr a u s s , C . 7 6 .1 9 8 , 199
L v in a s , E. 6 4 . 6 5 . 6 6 . 6 7 . 7 0 . 8 1 , 9 0 . 9 1 ,
9 2 . 9 3 . 9 4 . 9 5 . 9 7 . 9 8 . 9 9 . 108, 109,
1 1 1 , 1 1 7 , 1 1 8 , 1 1 9 , 1 3 5 , 1 4 1 ,1 5 4 ,
265, 300
lib e r a lle r 5 6
L ip o v e ts k y , G ille s 1 1
L o c k e . J . 106
L o f la n d , L y n H . 189

m it 91
m ite in a n d e r s e in 91
m its e in 6 6
m o d e m b ilim 2 3 5
m o d e m b ir e y 4 4
m o d e m a 13, 1 5 ,4 5
m o d e m d e v le t 5 4
m o d e m d e v le tin s o n u 171
m o d e m d n m l l k 2 3 8 , 2 4 3 . 2 4 4
m o d e m e n e ji 2 3 2
m o d e m e tik 3 3
m o d e m h a p is h a n e 151
m o d e m ile r le m e 2 2 9
m o d e m in s a n 58
m o d e m in s a n l a r 2 3 7

L o g s tr u p , K n u d E. 1 0 1 , 10 2 . 143

m o d e m k im lik l e r 149
m o d e m n cesi 2 3 2

L u k c s , G . 1 2 2 ,1 2 6 , 127
L u x e m b u rg , R o s a 2 5 3 , 2 5 4 , 2 5 5
L y o ta r d . J -F . 1 2 8 .2 7 1

m o d e m te k n o lo ji 2 6 2
m o d e m to p lu m 4 4 , 1 0 7 . 152
m o d e m to p lu m d a k i ik ilik 4 2

m o d e m y a a m 195
m o d e m z ih in 4 7
m o d e rn le m e 2 4 2

M a c ln ty r c . A la s d a ir 5 4 . 6 7
m a d e n c ilik 2 3 2 ,2 3 3
M a ffe s o li, M ic h e l 163, 1 7 4 , 2 8 3
m a h k u m e tm e k la v u z u 151
m a h r e m to p lu m 137
m a h r e m iy e t 182
m a n tk p o z itiv iz m 157
M a rk o v s re c i 2 0 9

m o d e rn le tiric i d e v le t 1 6 7
m o d e rn le tiric i s re 2 5 8
m o d e rn li in p a r a d o k s u 2 2 2
m o d e r n lik 12, 17, 1 8 , 2 0 , 2 3 , 2 5 . 2 9 , 3 3 ,
5 7 ,1 0 5 ,2 3 1 .2 3 2 .2 3 4 ,2 4 1 .2 4 2 ,2 4 3 ,
2 5 5 .2 5 6 .2 5 7 . 2 6 0 , 2 6 1 ,2 6 2 ,2 6 4 .
2 6 7 ,2 7 0 ,2 7 1 .2 7 6

M a rx , K . 2 5 3
m a s k e le r 143

m o d u s v iv e n d i 1 6 4 ,2 7 6
M o n ta ig n e 5 1 , 5 2

m a s k e le r e g v e n m e k 143

M o o r e , G . E. 3 4

M a u s s . M a rc e l 7 6

M o s c o v ic i, S e r g e 169
M o s s e , G e o r g e L. 1 6 7 , 168

m e d y a 175
m e k n o lu tu r m a 2 8 2
m e k a n ik ili k ile r 106

M u c h e m b le d , R o b e r t 3 6
m u h a f z la r v e v e s a y e t a ltn d a k ile r 2 7 6

-m e k g c n d e o lm a k 2 2 9

M u m fo rd , L e w is 1 8 4 ,2 3 2

-m i g ib ilik 2 0 7 ,2 0 8

M u s il. R o b e rt 5 1 , 5 2
m u tla k b a la n g 95
m b a d e le e its iz li i 2 5 8 , 2 5 9
m k e m m e llik 21
m iip h e m li e s a y g 4 7

m e li/m a l 8 2
M c n n e l, S te p h e n 197
m e s a f e le r 1 6 1 ,1 6 2
m e s a f e n in b a s tr lm a s 111

309

m p h e m lik 2 0 , 2 1 , 2 4 . 2 6 , 1 0 0 ,1 9 8 .2 2 1 ,
287

o to r ite 4 1 , 4 9 , 8 7

m p h e m lik le y a a m a k 221

o to r ite le r 3 2 , 33
o to r ite r k la v u z lu k 8 7

m p h e m lik te n k a 136

o to te lik 5 0 . 1 4 7 ,1 6 0
O u a k n in , M . A . 108, 117

o x y m o ro n 2 0

n e d e n a h l k l o lm a l 3 0
n e g e n tr o p i 2 5 8

o y u n 2 0 7 ,2 0 8 .2 1 0
o y u n k u ra lla r 2 0 9

N e ls o n , B e n ja m in 189

o yun oynam ay oynam ak 218

n e s n e le r in g r n rl 181
n e s n c le liric i b a k 9 9

oyunbozan 209
o y u n c u la r 2 1 0 . 2 1 1

N ie b u h r , R c in h o ld 107

o y u n u n b a la n g c v e s o n u 2 0 8

N ie tz s c h e , F . 1 2 3 ,1 2 4 , 149

o y u n u n g e r e k s iz li i 2 0 7
o y u n u n z g rl 2 0 7

n ih a i e s te tik m e k n 2 1 7
n ih a i z g rl k 154
n ih a i o y u n 2 0 6
n ih iliz m 2 6 4
n ite lik te n y o k s u n 187
n iy e t n c e si 87
n iy e t le s i 87
n iy e tin te s in d e 112
n o r m la r a v e k c n d ili in d e n lik 166
n o r m la r 144
n o r m la r a u y m a 163
n tr 91
n f u s p a tla m a s 2 4 9

O
O a k e s h o t, M ic h a e l 55
O dum , H. T. 256
01X101 133
o k a m a 118. 119
o k a m a n n o k - s o n u llu u 119
o k a m a n n m p h e m li i 119
o k a y a n el 117

o y u n u n te k ra rla n a b ilirli i 2 0 8

d e v a h l k 126
d e v v e a k 126
d e v - s o n r a s a 11
d e v le r 7 2 , 7 3
l m ik ili i a m a z 4 3
l m s z le m e s i 127
l m s z l n y a p z m 174
n c e o lm a k 140
n c e v e so n ra 9 2 ,9 3 ,9 7
te - o y u n 2 1 0 .2 1 6
te k i i in o lm a k 2 4
te k i 6 5 , 6 6 , 6 7 , 9 3 . 9 4
te k i d ik k a tti r 112
te k i e ti i 119
te k i i in 8 0
te k i in s a n h m a n iz m i 108
te k ile r 3 6
te k ile r b ild ik le r im iz 1 7 9

o la n v e o lm a s g e r e k e n 91

te k ile r in y o ru m la n 179

o lm a k y a d a o lm a m a k 9 4
o lu m s a llk 2 4 5

te k ile r in y z s z l 143
te k ile r le b irlik te 8 0

o n la r v e b iz 5 1 . 5 2
o n to lo ji 9 1 , 9 2 . 9 3 , 9 6 , 9 7

te k ile r le b ir lik le y a a m a k 179


le k ilik 5 3

o n to lo ji n c e si ta le p 102
o n to lo ji n c e si v a r lk 9 3

te k in d e k i b a k a lk 118
te k in i b e k le m e k 112

o n to lo jik a y rlk 9 0 ,9 1

te k in in a c s 135

o n to lo jik ta n m la m a n o s y o n u 9 4
o n to lo jik u za k b irlik te lik 9 0
o r a d a o lm a k 181
o rd u 185

te k in in b a n a b a k 9 9

o r ta k k a r 2 4 9

te k in in d ire n c i 101 >


te k in in d n r 108

o r ta la m a s e m e n te o re m i 251

310

te k in in b e n d e k i s o r u m lu lu u 1 10
te k in in b ilg is i 115
te k in in b l n 143

te k in in e m ri 115
te k in in g c 113
te k in in h a l n i in 117
te k in in ik tid a r 1 13
te k in in k o r k u n lu u 3 6 . 108
te k in in m e s a fe s i 115
te k in in o to rite s i 9 5 , 1 0 2 , 1 1 3 ,1 1 6

p o litik a c la r 2 9 6
P o llo c k , G r is e ld a 2 1 2
p o s -d c o n tik a 1 1
p o s t- P la to n c u lu k 7 0
p o s t ro m a n e 5 8
p o s tm o d e rn b ilg e lik 2 9 5
p o s tm o d e rn 2 0 ,2 9 9

te k in in n c e li i 109

p o s tm o d e rn a h l k k r iz 3 3

te k in in te k ili i 2 8 6

p o s tm o d e rn b ir e tik 1 0 8 , 1 0 9
p o s tm o d e rn a d a d e v l e t 1 7 0

te k in in y z 9 5 ,1 0 1 , 1 4 3 , 1 5 3 ,1 5 4
z 9 3 ,9 5
z y k m itk is i 114
z k a r 4 0
z e rk a h l k s o r u m lu lu k 6 2
z e r k lik 2 5
z g r ir a d e 13
z g r l n s n rll 110
z g r l k 16
z g r l k a y r c a l 4 3 , 4 4
z n e llik 9 9
z n e n in k u ru lm a s 108
z n e n in p a r a la n m l 2 4 0
zsevgi 40

p o s tm o d e rn d u r u m 175, 2 6 9
p o s tm o d e rn e tik 12, 117
p o s tm o d e rn g e b e le r 2 8 9
p o s tm o d e rn k a la b a lk la r 175
p o s tm o d e rn m a h r e m iy e t 133
p o s tm o d e rn o lm a k 4 6
p o s tm o d e rn p e r s p e k t if 12
p o s tm o d e m lik 1 2 ,4 6 . 1 0 8 . 2 6 7 . 2 6 9 , 2 7 0 ,
2 8 6 ,2 8 7
p o s tm o d e m lik a h l k 4 6
P r ig o g in e 173
p rim o m a e r io 146
P r itc h a r d , M ic h a e l S . 4 9

z s n r la m a e ti i 2 6 6
z ta n m la m a 3 6

p ro le ta r y a 2 5 4
P ro m e th e u s 2 2 9 ,2 3 0
p r o s e d ra liz m 8 8 , 8 9

p ro le o fili 2 0 4
p ro te o f o b i 2 0 0 , 2 0 1 , 2 0 4
P ro te s ta n e tik 14

p a n te o n v e e n lik le r 167
P a p a z K o lb e 103
p a r e x c e lle n c e 9 5
p a ra 187

P r o te u s 34
p s ik o lo jik k a la b a lk 175

p a r a ili k is i 187
p a r a la n m b e n lik 2 3 9
P ascal 69
Pax R o m a n a 2 7 7
P a x S o v ie tic a 2 7 7
P a x T i to ic a 2 7 7
p a z a r 2 2 2 ,2 2 3
p a z a r e k o n o m is i 2 5 9
P c la g iu s 41

R
ra is o n d e tre 3 7
ra s y o n e l e y le m le r 154
ra s y o n e l v e a h l k i 2 0 4
r a s y o n e llik 2 1 , 2 7 2 , 2 7 3
R a w ls , J o h n 8 5 .2 6 5
R e d n e r, H a rry 2 3 6
re f a h d e v le ti 2 5 9 , 2 9 3 , 2 9 4

p e r s o n a 143
p e r s p e k tif le rin k a r lk ll 1 8 0 ,1 8 5

R e n a u t, A la in 108

p e t ih o p r in c ip ii 8 6

ris k b ilg is i 2 4 5

P la to n 133
P le s s n e r , H c lm u th 190

ris k
ris k
ris k
ris k

P oe. E. A . 297
p o lis 5 5 , 1 8 5
p o litik lid e r lik 3 7
p o litik a 2 9 6

ris k b e lir le m e le r i 2 4 3
b irik im i 2 5 2
g z e tim i 2 4 4
is ta tis ti i 2 4 5
k o n u m la n 2 5 0

ris k k lt r 2 9
ris k m c a d e le s i 2 4 7

ris k to p lu m u 2 4 1 . 2 4 2 , 2 4 3 . 2 4 6 , 2 6 5
r is k u z m a n l 2 5 1

s iv il to p lu m 2 2 2 .2 2 3

r is k y n e tim i 2 4 7 ,2 5 0

S k in n e r . Q u e n tin 172, 173


s o c ie ta s 145, 146

r is k le s a v a 251

s o lita ire 2 1 0 . 2 1 7

ris k le r in e itle y ic i e tk ile ri 2 5 2

s o n u c u n s o ru m lu lu u 3 0
S o re l, G e o r g e s 148

R oegen. N. G. 256
ro l v a p m a k 3 l
ro lle r 3 0 . 31
R o u s s e a u . J . J . 4 2 ,1 2 1
R n esan s 3 4 ,3 5
R n e s a n s h m a n iz m i 35
R u s s e ll. B e r tr a n d 1 17
r u tin le m i a k 126, 127

s o r u m lu lu u m d a n s o r u m lu o lm a k 1 15
s o ru m lu lu u n b iric ik li i 6 9
s o ru m lu lu u n y z m e s i 31
s o r u m lu lu k 2 2 . 2 4 . 3 2 , 3 3 , 4 2 . 4 9 . 9 9 .
1 0 9 ,1 1 0 ,I I I
s o r u m lu lu k z g rl 1 0 0
s o ru m lu lu k p a r a d o k s u 113

s o s y a lis t b irik im 2 5 4
s o s y a lis t to p lu m la r 2 5 4 . 2 5 5

s a f ili k i 1 3 2 , 133 ,1 3 6 .1 3 4
s a f y a k n lk 119

s o u s r a lu re 9 4 . 1 1 1
s o y k r m 2 7 4

s a h te k a r la m a 188. 189. 190. 191. 193,


205

S p e n c e r, H e rb e rt 4 2
S p rig g e . T . L . S . 8 4

s a h te k a r la m a c p i z o d la n 191
s a n a y i d e v rim i 2 3 1.2 3 2
s a n a y i n c e s i e n e rji 2 3 2

s p ritu s m o v e n s 129
s ta t d e i tir m e k 146
s te r e o tip le r 143

s a n a y i to p lu m u 241
S a rtre , J. P . 9 9 . 118

S tr a u s s , L e o 8 2
S tra w s o n , P . F . 4 9
s iir le m c 5 6

S c h e le r , M a x 1 2 3 . ISO
S c h tz , A lfr e d 180, 188
S c h tz . M . 182
S c o ts o n , J o h n L . 196
S c o tt v e W y n n e 2 4 6
s e im y a p m a z g r l 150
s e im y a p m a su 1 4 9 ,1 5 0
s e k in h m a n is t k u rtu lu 3 6
s e k in le r 35
s e k le r d in 167
s e k le r le m e 15
S e n n e t. R ic h a rd 1 9 2 .2 1 5
s e r b e s t tic a re t 2 5 9
(R . L u x e m b u rg ) 2 5 3

Sermaye Birikimi

e f f a f to p lu m 4 5
e fk a t v e z e n 122
e h ird e k i y a a m 189
e y le ri k a h a lin d e y a k a la m a k 2 1 3
e y le rin d n y a s 2 3 5
iz m o g e n e tik z in c ir 2 1 5

T
ta lih s iz lik 2 4 0
T a lm u d 103

s e r s e r ile r 2 8 9 ,2 9 0 .2 9 1

ta m a m la n m a m m o d e m p r o je 2 8 5
T a n a ta s 128, 136

s e v g ilin in y a ln z l 120
S h e s to v 138

T a n n 3 5 , 5 6 . 9 0 , 9 2 . 9 6 , 123, 138
ta rm 2 3 3

s ib e r n e tik 231

te h lik e v e ris k 2 4 2

s ila h la r 2 7 5

te h lik e li in s a n la r 2 1 4

s im e tr ik ili k i 6 6
s im e tr is iz s o ru m lu lu k 1 11

te k s o ru n h a r e k e tle ri 2 4 0

S im m e l.G . 1 0 6 . 141. 14 2 , 18 6 , 1 8 7 ,1 9 1 .

te k n is y e n le r 2 2 8

1 9 5 ,2 6 1 ,2 8 2
S im o n , C la u d e 5 8
s is te m le tirm e 2 3 4

te k n o lo ji 2 2 6 , 2 2 7 .2 2 8 . 2 3 0 , 2 3 6 , 2 3 7 .

312

tek b a n a o y n a n a n o y u n 2 1 0

2 3 9 ,2 4 1 .2 5 0
'
te k n o lo jik d e v rim 2 3 4 .2 3 5

te k n o lo jik d n y a g r 2 3 3
te k n o lo jik g e li m e 2 5 8
te k n o lo jik n e s n e le r 2 3 7
te k n o lo jik ta lim a t 2 3 7
te k n o lo jik to p lu m 2 3 5
le k r a r la n a b ilir lik 129
te le k e n i 2 1 6 ,2 1 7 ,2 1 8
te m b e llik 198
te m e l b ilg i 180
te m e lle r 1 8 ,1 9

to p lu m s a llk a la n n n b o lu u 173
to p lu m s a llk p a tla m a la r 174
to p lu m u n d o u u 140
to p lu m u n d u ru m la r 147
to p lu m u n is k r a r s z d z e n lili i 153
to p lu m u n p a r a s o la n b ir e y 1 0 6
T o u lm in , S te p h c n 144
T n n ie s . F . 5 0 , 1 4 5 ,2 8 3
t v b e 7 2 , 7 3
T u a n , Y i-F u 122

te r m o d in a m ik 2 5 6 , 2 5 9

tu ris tle r 2 9 0 ,2 9 1

te r s in e c v rilc m c z lik 6 9
te r tiu m n o n d a u r 101

T u m e r . V . 144. 1 4 5 . 14 6 , 147

T h a te h e r , M a rg a r e t 2 2 2
tp is ta tis tik le r i 2 4 5
tik s in ti 191

tu lu m u n m p h e m li i 195
t m k s tla r d a n z g r l k 3 6
TV 217

tip le tir m c b ilg is i 183


to p la m d z e n 2 5 6

U-

to p lu lu k lid e r le ri 61
to p lu lu k u la r 5 6 . 5 9
to p lu m 144

lu s -d c v le t 5 7 . 5 8 , 5 9 . 6 1 , 6 3 , 1 06, 1 67,
1 6 8 , 1 7 1 ,2 7 8 , 2 8 1 , 2 8 2
u lu s a l ru h 169

to p lu m v e a h l k 8 0
to p lu m a k a r b ire y 4 2

lu s a rlk 2 7 8

to p lu m s a l a k t r le r 154
to p lu m s a l d n y a 2 8
to p lu m s a l d z e n a la n 141

u la la m a y a c a k s ta n d a rt 1 0 4

u lu s la r a ra s ili k ile r 5 7
u lu s u n in a s 2 7 9
u y a n 9 8 , 9 9 . 100
u y g a r ilg is iz lik 18 9 , 190, 2 0 5

to p lu m s a l d z e n i k o r u m a k 153
to p lu m s a l d z e n le m e 2 0

u z la m s a l n e z a k e t 101
u z m a n la r 2 3 7 , 2 3 8 . 2 3 9 , 2 4 4

to p lu m s a l
to p lu m s a l
to p lu m s a l
to p lu m s a l

u z m a n la r n ro l 158, 15 9
u z u n e rim li e lik 2 9 7

d z e n le m e le r 158
e y le m le r 154
h a r e k e tle r 2 4 0 ,2 4 1
ik i s re 147

to p lu m s a l m e k n 178, 18 4 . 1 8 5 . 1 9 9 ,2 0 1 .
2 1 9 ,2 8 3
to p lu m s a l m e k n d a n k a r m a k 1 9 0
to p lu m s a l m e k n e v c ille tir m e 176

U b c rm e n sc h h c it 3 6
n c b ir v e ri y o k 101
n c n n d n y a s 162
n c n n k o n u m u 142

to p lu m s a l m o d e lle r if ti 145

n c n n o r ta y a k 140, 143
n c n n e k ili i 1 4 0 , 141
s tin s a n 149

to p lu m s a l m h e n d is lik 8 4
to p lu m s a l n o r m la r 101

s t n a h l k 2 7 5
to p y a c lk 9 7 . 9 8

to p lu m s a l r g tle n m e le r 153. 1 5 5 . 158


to p lu m s a l u z la m la r 10 1 , 102

to p lu m s a l y a p 153

v a h iy 3 8

to p lu m s a l/b ili s e l m e k n 2 0 2

V a l ry , P a u l 2 7 9
v a rl n a h l k ta n n c e li i 9 7
v a rl n a lt e d ile m e z ik ili i 120

to p lu m s a lla m a 1 4 7 .1 4 8 . 1 4 9 ,1 5 3 .1 5 9 ,
1 6 0 ,1 6 2 . 1 6 3 .1 6 4 .1 7 6
to p lu m s a lla m a v e to p lu m s a llk 166
to p lu m s a lla m in s a n 1 10

v a rl n y a k n l 119
v a rlk 9 2 . 9 3 , 9 4 . 9 8

to p lu m s a ll n s e rb e s tis i 170

v a rlk a la n 110
v a rlk ta n n c e v a rlk 9 4 . 9 6 . 9 7

to p lu m s a llk 147, 14 8 , 1 5 9 . 160, 1 6 3 , 176

3t3

v a r o lm a a b a s 154
v a r o lu s a l a m a z 4 2

y a r a u k la r 186

V c b le n . T h o rs le in 2 1 2

y a s a 4 1 , 9 1 , 9 2 , 1 0 3 , 1 0 4 ,1 5 4

V e tlc s c n , A m e J o h a n 1 7 7 ,2 2 5 ,2 6 5

y a s a a la n 107

v ic d a n 71
V ie tn a m 2 7 4 ,2 7 5

y a s a k o y u c u la r 4 5 , 1 2 9

V o lta ire 4 0
v o r h a n d e n 181

y a s a l- ra s y o n e l d e v le t 1 6 9
y e n i d n y a d z e n s iz li i 2 7 6
y e n i k a b ile c ilik 162

y e n i k a b ile le r 174, 1 7 5 , 1 7 6 . 2 8 3 , 2 8 6 ,
287

W a d d in g to n , C . H . 8 8 , 8 9
W a lz e r , M ic h a e l 5 5 , 2 7 9
W a m o c k , M a ry 3 4

y a r a u k l a r d n y a s 184

y a s a v e a h l k 169

y e n id e n a h l k le tirilm c 2 8 9
y e n id e n m e k n o lu tu r m a 2 7 7

W e b e r, M a x 1 4 ,7 9 , 1 6 0 ,2 3 4
W ie n e r, N o rb e rt 231
W ittg e n s te in , L u d w ig 1 8 0 , 2 0 0 .2 1 0

y e n id e n s a h n e y e k o n u lm a 175
y e n id e n v a s f lla m a 2 3 8

W o lfe . A la n 4 4 , 4 5 . 2 2 0 , 2 2 2 , 2 2 3
W y n e , B. 2 4 5

y e r e l g e le n e k le r 168
y e r i d o ld u ru la b ilir lik 142

W y s c h o g ra d . E d ith 119

y e r in d o ld u r u la m a z l 13 9

y e r le ik le r /d a r lk lla r 1 9 6 , 197, 1 9 8
y e tk ile n d irilm e 2 3 8
y k a n m a m b y k k a la b a lk la r 197

y a o y a b u 199
y a b a n c la r 183, 186. 188, 1 9 3 , 1 9 5 ,1 9 9 .
2 0 0 ,2 0 1 ,2 0 4 ,2 0 5 .2 1 0 ,2 1 1 ,2 1 6 ,
217
y a b a n c la r e ti i 144
y a b a n c la r y e rle rin d e tu tm a k 193
y a b a n c la rn y a r a u lm a s 195
y a b a n c n n a p o ris i 194
y a b a n c n n g r n t s 2 1 0
y a b a n c n n te h d id i 184
y a b a n c y la y a a m a 1 9 4 , 196
y a b a n i k irli e h v e t d k n 3 6
y a k n la tk a u z a k la m a k 121

y e r e l k a r la r 2 5 0

y o l a y rm la r 4 6
y o l g s te r ic i 3 3
Y o n n e t, P a u l 2 8 5
y n e tic ile r 8 4 ,1 4 8 , 149
y u k a r d a n b a k 16
y u r tta lk 5 5 , 6 1 , 2 9 4
y c e o to r ite 3 9
y k b o a ltm a 16 1 , 162
y k s e k m o d e rn lik 2 5 7 , 2 7 8
y z o to rite s i 9 4
y z y z e 13 7

y a k n l n a p o ris i 117
y a k n lk 1 1 1 , 112

y z y z e b irlik te lik 9 2 . 9 3 , 9 4 . 9 5
y z s z le tir ilm i b ir e y le r 191
y z s z l k 1 5 1 ,1 6 1

y a k n lk a t m a s 114

y z n k a y b o lm a s 190

y a k n lk e li i 144

y z n s ilin m e s i 157

y a k n lk /u z a k lk 182
y a ln z m o n a d 106
y a ln z c a b r le r in in y a p t n y a p n 163

y an y a n a v a r o lm a k 6 6

z a m a n s a lla tr m a 53
z a te n o r a d a o la n 9 6

y a n ls a m a la rn o lm a d m o d e r n lik 4 6

z a y f la m k a la b a lk la r 175

y a n n d a o lm a 2 5 , 6 6 , 1 3 7 , 161
y a n n d a v a r o lm a k 6 6 . 6 7

z e v k n e s n e le ri 2 1 7

y a n n d a y a a m a k 191
y a n l a n la m a k 180, 181
y a p v c a n ti- y a p 1 4 5 .1 4 7 , 1 6 5 , 166
yap v e ta rih 162

314

z e n g in e fa z la y o k s u la a z 4 3
z o rla u y m a 32
z o rla y c k u r u m la r 4 2
z u h a n d e n 181

Judith Butler

ktidarn Psiik Yaam


T A B Y E T

Z E R N E

T E O R L E R

nnlm e/ et'iren: Fatma T t n c /i9 0 sayfa/ISB N 975-539-442-7


D o k s a n la r d a n

bu

yana

to p l u m s a l

c i n s i y e t,

c in s e l

k im lik ,

p s i e ,

zne

o lu u m u v e b e d e n z e r i n e y a p t a l m a la rla d n s e l h a y a ta y n v e r m i
son

d e r e c e n e m l i b i r d n r o la n J u d i t h

B u tl e r ;

F o u c a u l t, D e l e u z e

v e L a c a n g ib i d n r l e r i n a t u f u k t a y r m , e le a ld k o n u l a n b u
d n r l e r i n n d a ta r t m tr . a l m a la n y la f e m in is t d n c e y e y e n i
b o y u t l a r k a z a n d r m a y a m a la y a n d n r , z e lli k le to p l u m s a l c i n s i y e d e r in
ta r t lm a s n d a

k ad m -erk ek

k u tu p s a l l m n

m u tla k

o la r a k

a l n m a m a s n

s a v u n u r . Z i r a B u d c r a g r e k a d n v e e r k e k , b ir t a k m z s e l n it e li k le r i n
b e lir le d i i s a b it k a t e g o r i l e r o la r a k g r l m e m e l i d i r . z n e n i n c in s e lli i, b u
t r d la y c v e s a b id e y ic i k a t e g o r il e r le d e il, p r a t ik le r e v e b u n l a r n y o l a t
a k c k im lik o lu u m l a n n a y a p la n g n d e r m e l e r l e e le a l n m a ld r .

ihtidant Psiik Yaam.

B u d e r n

F o u c a u l t 'c u

z n e a n la y n d a n

h a re k e

tle z n e - i k t i d a r ili k is in i e l e a ld b ir a l m a . B u d e r b u k it a b n d a fa rk l
k a y n a k la r a y n e l e r e k
p a ra d o k sa m e rc e k
aym

F o u c a u l t n u n

a l m a s n d a

te h is e t ti i u n e m l i

t u t u y o r : E e r ik t i d a r s a d e c e z n e y i

k s d a y a n

d e il,

z a m a n d a z n e y i k u r a n te m e l u n s u rs a , o h a ld e h e r h a n g i b i r ik t id a r

ilik isi o lm a d a n

z n e n in

v a r o la m a y a c a m

s y le m e k

z o ru n d a y z .

P eki

e e r ik t i d a r i l i k ile r in d e n a z a d e b ir z n e d e n b a h s e d e n c y e c c k s e k , z n e le r in
i k tid a r a d ir e n e b i l e c e k l e r i n i y a d a ta b i o ld u k l a r n s y le m e m i z n a s l m m k n
o la c a k tr ? z n e b a s it a n la m d a i k t id a r n b i r r n m d r , y o k s a z n e y le
ik t i d a r a r a s n d a d a h a k a r m a k b i r ili k i m i s z k o n u s u d u r ?
B u tle r,

bu

so ru n u

g ib i d n r l e r i n

zm ek

z e re

k u ra m la rn a

H e g e l,

N ie tz s c h e ,

b a v u ru y o r; m u tsu z

F reu d ,

b il in ,

A lth u s s e r

k a r a v ic d a n ,

a r m a , z d e l e m e v e m e la n k o l i g ib i k a v r a m la r F o u c a u l t n u n k u r a m y la
i l e ti im e s o k a r a k p s i e i ik tid a r la o la n

ili k is in in b a s it b i r k a b u l le n m e

v e i s e lle t im e d e n ib a r e t o lm a d m v u r g u l u y o r . B u d e r b y le c e s z n
e t ti i m iz d n g s e ll ik le b a e t m e y e a l y o r, a n c a k b u n u
d ev re

b r a k m a y

d e il,

d e r i n le ti r ip

i n c e lt m e y i

d i e r k it a p la r n d a b a la tt iz g iy i s r d r e r e k ,

y a p a rk e n

h e d e f l iy o r .

htidam Psiik

onu

B u tl e r .

Y iin m 'n d a

d a z n e n i n k u r u l u u n d a p r a t ik le r i n , p e r f o r m a n s n v e d e i k e n z d e le m e
i l i k ile r in in n e m i n i ir d e liy o r . S o n u t a k a r m z a , i i n d e e itli e y l e m v e
z d e l e m e o la n a k la r b a r n d r a n , a k c l s a y e s in d e h e r t r l s a b id e tir ic i
s n n

ih la l

e d e b ile n ,

d e iim e

a k

b ir

zne

re sm i

k y o r ;

k ti d a n

s n r la y c v e d n t r c i m k n l a n n k e n d i b n y e s i n d e b u lu tu r a n , e y l e m s e l v e r e t i c i e n e r j is in i b u a n m a d a n a la n b i r z n e .

E. J. Hobsbawm
1780de Gnmze

Milletler ve Milliyetilik
" P R O G R A M . M T , G E R E K L K *
Iruletnc/ev.: Osman A ktn h a y/2 4 0 sayfa/tSB N U75-539-QJ.)-2
O n d o k u z u n c u v e y irm in c i y z y l ta rih i d e n in c e ak la g e le n ilk is im le rd e n
b in o la n
J . H o b s b a v m .
m ille rin ic a d m , ta m d a

E.

Mifktler re MUJiyctilik'u:,

y o k o lm a y a b ala d b ir ta rih s e l a n d a n g e riy e b a k a ra k a n la ty o r. K ita p , a rtk


m illiy e t ili in ta rih i z e rin e b ir k la sik h a lin e g e lm e s in in y a n n d a , b ir M a rk s is t
ta ra ln d a n m ille tle rin g e liim i z e rin e y az lm e n iyi a lm a lard an b ir i o lm a
z e lli in i ta y o r.
H o b sb a v v m . m ille tin n e s n e l ya da z n e l, s a b it b ir ta n m n n v e rile m e y e c e in i,
n k ta m a m e n m o d e m b ir k u r g u o ld u u n u v e s re k li d e ie n b ir zel
lik te o ld u u n u b e lirtiy o r, y le c e m ille tle r in hakiki** b ir e tn ik te m e le d a y a n p
d a y a n m a d ta rtm a sn b ir k e n a ra b ra k p , fomuN o la rak m ille tin p o litik a d a k i ve
to p lu m d a k i d e iim v e b ak a la m la rn n iz in i ik i y zy l b o y u n c a s r y o r . Y a z a r
m illiy e t ili i, siyasal ve m illi b irim le rin rt m e si g e re in i sa v u n a n b ir h a t o la rak
ta n m la y a ra k y o la k o y u lu y o r . Y a y g n y ak lam iz ley ip rla n d a v e y a P o lo n y a g ib i
e z ile n m ille tle r d e n y o la k m a k y e rin e n c e lik le F ransa v e n g ilte r e g ib i e n e r k e n
u lu s d e v le tle ri e le a ly o r v c b u m ille tle rin ic a d m aslnda Hi d c b ilm e d i im iz i
g s te riy o r, l u n o k ta d a d ilin r o l n etraflc a ta rta n H o b sb a sv n , b u d e v le tle rin
k u ru lu aam asn d a h a lk n a n c a k k k b ir a z n l n n " m illi* dili b ild i in i v e
m illi/d ils e l b irli in a n c a k b ir le h e n in d i e rle rin e siyasal g , z o r u n lu e irim v e
e k o n o m ik zo rla h k im g e lm e s iy le sa la n d n g s te riy o r. D o lay sy la m illiy e t i
lik k arm zd a, d e v le t ik tid a rn n y a n n d a , m a tb a a v c T V g ib i te k n o lo jik v e ilk'c
p azar g ib i e k o n o m ik g e li m e le rin b ir r n o la ra k b e liriy o r v e ta rih se lle iy o r.
M ille tin s n rla n i in d e k i n fu s u n farkl s m ld a n a y rld n v e d o la y sy la a y n
m illi d e n e y im e sah ip o lm a d n s a v u n a n H o b sb a v v m , b u n o k ta d a m illiy e t ili in
ta r ih in in h e p y u k a rd a n y a z ld m h a trla ta ra k a a d ak ileri m illiy e t ilik d e n e y
im in e d e k tu tu y o r : Y azar, d e v le tle rin v c e litle rin m illi id e o lo jile rin e b a k a ra k
g en i h alk k e s im le rin in d e n e y im v e d u v g u la n n an la y a m a y a c a m z , o u in san
i in m illi k im li in d i e r t m k im lik le rin s t n d e k i b ask n k im lik o ld u u n u
varsayam ayacam i7. v e m illi d u y g u la n r s re k li d e iim i in d e o ld u u n u
u n u tm a m z g e re k ti in i v u r g u lu y o r, H o b x b jw m . k in c i D n y a S a v a 'n d m
s o n ra m illi k im li in b ir o k lk e d e k i m illi k u rtu lu h a re k e tle riy le b ir lik te s o lu n
c e p h a n e li in e d a h il o ld u u n u , a n c a k g n m z d e k i eitli m illiy e t i y e n id e n
d o u la ra ra m e n a r tk m ille tle ri aan o k d a h a g e n i k im lik le r in z a m a n n n
g e ld i in i v e s o lu n d a k e n d is in i b u y e n i d n e m e h az rlam as g e re k ti im s y l y o r.
M i l l e t l e r v c M i l l i y e t i l i k c in c n l b i r y a p t ; n e m i n i y a ln z k o n u n u n g n c e l li in d e d e il,
o n u ta r ih s e l h a L m n . o t u r t m a s n d a n a l y o r . V e b iz i, u lu s u lu k h a k k n d a k a p ld m z ,
h z la g e li e n g n c e l o la y l a r n ( a k t i t g z l i i n n

y a ra tt

p a n ik t e n k u r u n p . o n u d a h a b i r

s o u k k a n l d e e r le n d ir m e y e a r y o r

A lic d d in $ e n c l. B irikim

Saul Newman

Bakuninden Lacana
A N T -O T O R T E R Y A N Z M

V E K T D A R IN

A LT ST

O LU U

hhrh-'nc/r1.: Karad KzhuJj/307 sayfa/ISB N 975-539-491-5


k tid a r s o ru tu , h e m siyasal te o ri ta rt m a la rn n le m d e ra d ik a l siyasal z m le
m e le r in m e r k e z in e g e ri d n y o r . k tid a r v e o to r i te s o r u n u n u n " d e v le tte n t e Y
d e i e r e n o k d a h a k a p sa m l b ir k av ray g e re k tir d i i a rtk a k a an lald .
k tid a r v e o to r ite n in d e iik b i im le riy le y z le m e k i in k la sik d e v rim c i siy asetin
d a y a n d k a v ra m sa l k a te g o rile rin v e ak lc s y le m le rin b a z la rn y a p s k m e
u r a tm a k ', ik tid a n d e v irm e y e y n e lik k im i " d e v r im c i" g iri im le rin ik tid a n
y e n id e n re tti in i g s te r m e k y e te rli. B u d u r u m d a ik tid a r n i in d e n d ire n i i
te o r ile tim e n in b az z o rlu k la ry la h esap lam ay g e re k tiriy o r.
B ir k ita p , h e m b ir y a n d a n g n m z n ra d ik a l sol siy aseti i in b ir y ak lam
f o r m le e t m e a ra y m d a k ilc re k k rtc m a lz e m e le r s u n a rk e n b ir y a n d a n da
k a d im siy aset felsefesi ta rt m a la rn a nasl y e m b ir alan a ab ilir? S au l N e w m a n b u
z o r te r k e d ilir m e v z ile re y n e lik o p e r a s y o n u n u s a k in b ir d ille g e r e k le tiriy o r.
P o sty ap salc

te o r in in

kum

te m e l

d n r le r in in

y a p d a ry la

an a rist siyasi

g e le n e in klasik y a z a rla rn n g r le rim k e s i tire re k y e m b ir a n a r iz m siy aseti


te o ris i g e li tirm e y e k o v u lu y o r . B u h e d e f i in n c e M a rk s is t v e an arist siyasi
g e le n e k le rle h e s a p la y o r v e a n a r iz m e d a h a y a k n d u rm a k la b e r a b e r h e r ik i g e le
n e k te k i z c e ilim le ri e le tiriy o r, k lasik a n a r iz m ile k lasik M a rk s iz m a rasn d ak i
ta rih sel

m n a k a a la rn

te m e l

u n s u rla ry la

y z le m e y e

d a v e t e d iy o r o k u ru .

P o sty ap salc te o r in in nasl ra d ik a l siy asete e v rile b ile c e in e d3r b ir n e r i o rta y a


k o y a ra k , b u a rg m a n la r n g e tird i i e le tirile ri m a n tk l b u la n , a m a b u ra d a n n asl
b ir siyasi p r o je n in k a rtla b ile c e in i g re m e d i i i in u z a k d u ra n la r n d ik k a tin i
e k iy o r . N ie tz s c h e g ib i p o sty a p sa lc d n c e n in n - c U e r in d e n b ir i o la ra k e le
ald S t i n i e r i y a fta la rd a n z g rle tiriy o r ve te h lik e li b ir siyasi fig r la iin e g e t
ir m e k te n e k in m iy o r . F o u c a u lt, D c le u z e v e G u a tta ri ile D e r r id a 'n n a lm a larm
b u p e rs p e k tifle d e a ly o r v e ik tid a n k irle n m e m i , s a f b ir D ars n o s y o n u n a
d a y a n d rm a k s z n ra d ik a l b ir siyasi k a lk m a n n n asl g e li tirile b ile c e ii z e n le
ta rt y o r. B u a m a la e le ald L a c a n 'u D a n s k a v r a m m z c lii v e safl
d la y an siyasi b ir k alk n o k ta s o la ra k p o sty ap sa lc a n a riz m le b u lu tu r u y o r .
B u p e rs p e k tifin g n m z siyasi h a re k e tle rin d e k i k a rlk la n da g n d e m e g e t
iriliy o r v e z e llik le S e a ttle '0 9 so n ras s re c i b e lirle y e n a l te r n a t if k re s e lle m e
h a re k e ti v e Z a p a tistle ri m e rk e z s z v e h iy e ra rik o lm a y a n siy aset v e k a ra r alm a
b i im le r in e d ik k a t e k ile re k a n a r iz m in g e le c e in n d ik al s iy a s e tin d e k i e tk ili
k o n u m u n a iare t e d iliy o r.
O kuyucu

N c s v n a n ' n b u k it a b n d a , a d a s iy a s a l t c u n n i n e n n e m li m e s e le le r in e d a ir

o ld u k a d ik k a t t i , z g ii n v e k a v r a y g c y k s e k b i r t a r a n a b u la c a k
E r n e s t o L a c la u

Julia Kristeva

R uhun Yeni Hastalklar


!h cimi r/{ea.. Nilgiin Tutal/253 sayfa/lSB N 975-539-504-0
H l b ir r u h u m u z v a r m ? a m z d a b u m m k n m ? E e r v a n a , n e r e d e
k o n u m l a n r ?

B e y in d e m i , k a lp te m i,

b e d e n s v la rn d a

m ? R u h

n e d ir ?

K o n u a n v a r l n d i e r k o n u a n v a rlk la rla b a v e b ir a n la m y ap s m d r ?
P e k i, a m z a n la m y a p la r n y o k e d e n b ir a ise, r u h u m u z a n e o lm u tu r ?
K ris te v a b u s o r u la r n , m o d e m v a rlk la r o la r a k i in d e b u lu n d u u m u z a n
te m e l s o m l a n o ld u u n u ile ri s r y o r ; s te lik ik n a g c d e o ld u k a y k s e k .
M odem

in s a n

g n l k

s r k le n m e k te d i r .

Bu

d e n e y im i n d e
k,

i se l

te le v iz y o n

y a a m n n
d iz ile r in in

knn
d u ygusal

iz in d e

a n ta jn d a ,

r o m a n tik ta tm in s iz lik te , d in l e r e y n e li te h e r g n a k a ifa d e s in i b u lm a k c a d r .


B u n la r K ris te v a y a g r e s a k a tla n m z n e lli in e m a r e le r id ir . B u g e z g in , d u r
d u r a k b il m e y e n v e p e r f o r m a n s s a r h o u z n e lli in o lu u m m e k n n e n iyi
te m s il e d e n g e le c e in k e n t m o d e li N e w
k e m in d e

y aay an

m o d e rn

p e in d e n

k o a r. B u

yaam

isa,

Y o r k tu r . a m z n b u s im g e

k a z a n m a n n ,

h a r c a m a n n ,

haz

a lm a n n

d e n e y im i n d e b e lk i ac e k e r , a m a p i m a n lk

v e v ic d a n az ab d u y m a z , im g e le r e b o u lu r , im g e le r o n u n y e r i n e g e e r .
Y a a d h a y a l l e m i n d e , g s te r id e n o d a b ir p a y a lm a y a a lr. S y le m i
s ta n d a r tla rk e n , e d i m v e v a z g e i a n la m y o r u m l a r n n y e r in i a lr. B u n e d e n le
m o d e m n arss b u k a r m a a n n i in d e r u h u n u n e r e y e h a p s e tti in i b ilm e z . H a tta
r u h u n u k a y b e tm e k t e o ld u u n u n fa rk n a b ile v a ra m a z .
K risceva r u h u n y e n i h a s ta lk la rn n ta n s n b u r a d a k o y a r; z n e i in t e m
silleri v e a n la m s a l d e e rl e r in i k a y d e d e n r u h , y a n i p siik a y g t b o z u lm r u r ,
a l m a m a k ta d r. a m z d a tp k r u h u n u y it ir m e k te o ld u u n u b il m e y e n
in s a n g ib i, k e n d i b il in c i n d e o lm a y a n

b i r m e d e ts iz lik

a d r. a m z n

h a s ta l , p siik te m s il im k n s z lk la r v c y e te r s iz lik le rid ir . P siik u z a m l m e


s r k le y e b ile c e k h a s ta lk la rd r b u n la r . G s te r i t o p l u n u n u m

a k t r y3 da

t k e tic is i, im g e s e l y o k s u n lu k h a s ta l n a y a k a la n m tr .
T a n n n

a rd n d a n ,

m odem

in s a n

bu

k t r m l k t e n

p s ik a n a liz in

n asl

k u r ta r a c a s o r g u la m a la r g e lir. K n s te v a y a g r e m o d e m in s a n a n a lis tte n p siik


a y g m n ta m ir e tm e s in i b e k le m e k te d ir . K ris te v a b u s o r u n s a ln iz in i. J e a n n e
G u y o n g ib i b i r X V I I

y z y l g iz e m c is in d e ; G e r m a i n e d e Safcl g ib i d a h a

X V 1I1. y z y ld a e n t e le k t e l g ir o la r a k y e r i n i a la n b i r k a d n n h r e t v e y as
tu t k u s u n d a ; a m z n is te ri i d e d i i S a b in a S p ie l r e in te m s ile b a k a ld ra n
b e d e n s e l h a fz a o lm a s n d a ; d e p r e s y o n u n d ilim k a d n lk k o n u m u ile b ir le tir e n
H c le n e D e u ts c h e u n a k y a p s n d a s r e r . A m a te m s il, ak v e z d e le m e
konusundaki
u ra k la n n d a

s o rg u la m a la r

bu

ta n la n n

H r is tiy a n h k - M u s c v i lik

d e r in le tir ir .

Bu

d e r in le m e n in

ile J o y c e , a k , e d e b iy a t,

z d e le m e z e ri n e z m le m e le r y e r a lr.

k u ts a llk

ve

Jacques Le GofF

Ortaada
Entelekteller
Iueteme/cv.: Mehmet A li KUbay/22} sayfa/IS B N 975-539-041-3
A y d n l a n m a a k l , k e n d i z o r b a y a n l a r n g i z l e m e k v e t a r i l i n k t d e n
iy i" y e

d o ru

b ir

ile rle m e

o ld u u n u

k a n tla m a k

i in

o rta a

k a r a n lk b ir a o la r a k g s te r ir . B u k ita p , o rta a n d a d i e r z a m a n la r
k a d a r k a r a n lk " v e a y d n lk o ld u u n u g s te r e r e k b u y a n lg y y k a n ,
b u g n y e n i lik d iy e a d la n d r d m z k im i d n s e l ta v r la rn g e m i te k i
k k e n l e r in e i a re t e d e n
b o z m a d r.

rn e in

b i r t r k a r - t a r i h a l m a s , b i r t r e z b e r

X II.

y z y ld a ,

g e z g in

o k u m u la r

d e n e b ile c e k

G o l i a r d l a r i i r l e r i n d e d z e n k a r t b i r t a v r i z l e y e r e k e r o t i z m e v e y o u n
b ir to p lu m s a l e le tir iy e y e r v e r m i le r d ir. G l b ir e v lilik k a r t a k m
o lu m u , d o a l a k te o ris i b u d n e m d e o r ta y a a tlm tr. A b la rd v e
H e l o s e i n y a s a k a k i k i e n t e l e k t e l i n d n c e l e r i n e u y g u n b i r h a y a t
k u r m a a b a s n n d n e m le r i n i a a n b i r r n e i d ir . O r ta a k a ra n l y la
b i r a r a d a v e k t l e y i c i b i r a n l a m d a k u l l a n l m a s n a a l lm s k o la s ti k
d n c e , e n s o n d n e m in d e g e r e k te n d u m u r a u rasa b ile , b ir d n e m
d in s e l d n c e n i n v e o n u n l a b i r l i k t e g e n e l d n d n y a s n n r a s y o n a l iz e e d ilm e s in h iz m e t e tm i tir .

Oftdfattti Entelektellerde
a n la tlrk e n ,

m odem

m ik ro k o z m o s

B a t a y d n n n

k lt r n

in s a n ,

dou

te m c ile r in i

"doa

ve

k o u lla n

o lu tu ra n

a k V 'm

ve

e v rim i

h m a n iz m a ,

ta r ih s e l

k k e n le ri

de

e le tire l b ir b i im d e s o r g u la n r . E n t e le k t e li n e m e k i o lm a k is te r k e n
a r is to k -ra tla n a s , s k o la s tik te n

k u ts a l c e h a l e t e g e r i d n ,

n iv e rs it

e n i n u lu s la r a r a s n i t e l i i n i y i t i r e r e k m i lli le m e s i v e p o l i t i k a t m a l a r n
a r a c h a l i n e g e l m e s i o r t a a d a n k n li d e i l e r l e m e " s a y l a m a y a c a k
g s t e r g e l e r i d i r . V e o r t a y a k a n h m a n i s t ti p i a n r i - e n t e l e k t a l i s t b i r
n ite lik g s te r m e k te d i r : B ilim s e l o lm a k ta n o k e d e b i, a k lc o lm a k ta n
o k i m a n a d r ; k a p a l a k a d e m i o r t a m n n v e s iy a s i i k t i d a r n a d a m d r .
G nm zn

oka

ta r t l a n

k u m u lla rn d a n

b iri o la n

n i v e r s i t e 'n i n

B a t o r ta a n d a k i k k le r i d e J a c q u e s L e G o f T u n b u k e y ifli in c e le m e s
in in e n ilg in y n le r in d e n b ir in i o lu tu r u y o r .
G nm zn

te k

tip

to p lu m la n m n

sun d u u

bayat

im k n la rn n

o k t a n t k e n d i i n e i n a n y o r s a n z b u k i t a p s iz e b a k a b i r e y i d e g s
t e r e c e k t i r : o k s e s li g e l e c e k ta s a v v u r l a r i m k n s z v e h a y a li d e i l d i r ;
in s a n lk ta r ih i b u n u n m m k n o la b ile c e in i g s te r e n r n e k l e r le d o l u
d u r . Y e t e r k i g e m i i m i z e , r e s m i t a r i h in g z l n k a r a r a k b a k a l m .

Antonio Negri

Devrimin Zaman
ItitYt'inp/arr: Ytruz Alogin/333 sayfa/ISSS 975-539-450-8

Devrimin Zmnin

N e g r i 'n i n d n c e s in i n y i m i y llk g e l i im i n i, z e llik le

im p a r a t o r l u k

o k lu k

ve

g ib i ik i a n a h t a r k a v r a m n n

s e rili in i iz le y e n b i r k ita p ; d n r n

Ktirin, Alna Vens, Muhitinle a d l

o r ta y a

k n v e

Zmnimi Oluumu b a lk l

y a z s y la ,

k i t a b n d a n o lu u y o r .

Y a z a r b u m e t i n l e r d e , M a r x r " k a p i ta l is t l o la r a k z a m a n " n o s y o n u n a
ili k in , b iz z a t g e li tir d i i p r o l e t e r z d e e r l e m e " v e i b irli i h a l in d e k i
o k l u k k m e l e r i " g ib i k a v r a m la r a ili k in a p o r ia d e d i i fe lse fi z o r l u k la r
o k r a a k la y a c a k y e r d e , b u z o r l u k la r z e r i n d e y a z a r a k d n y o r ; k a p i ta l
iz m in z a m a n n n e g e m e n l i i n i te s p i t e d i p d e v r i m c i b ir z a m a n a n la y n e r i
y o r . N e g r i y e g r e . M a te r y a lis t , d i n a m i k v e k o l e k t i f b i r z a m a n a lg la y
o lm a k s z n d e v r i m i d n m e k

d a h i m m k n d e i l d i r ." B u y e n i z a m a n

d z e n i k a p i ta l iz m i n d n m n a n l a m a k i k il it n e m

ta r. E m e in

v e a r t d e e r i l l m e s i n d e k u ll a n l a n te m e l b ir i m a l m a s a a tid ir . A n c a k
k a p i ta l iz m i n b u z a m a n a n la y g e r e k e m e i s o y u ta in d i r g e r ; b a k a b ir
d e y i le e m e i n a r d n d a y a ta n e itlilik ; k o m p l e k s , r e t k e n g , n ic e lik s e l b ir
b ir i m e in d i r g e n m i , b y le c e n it e li in y e r i n i n ic e lik a lm o lu r . K a p ita liz m in
g e ir d i i d n m d e z a m a n , y a v a y a v a b ir l

o lm a

z e lli in i d a h i

y it ir m i , h a y a tn v e r e r i m i n z h a l in e g e lm i tir .

Knirds, Alm I es, Mltiludoya g e l d i im iz d e

a rtk ' k r e s e l k a p i ta l iz m fa rk l

b o y u tl a r a u la m , i i n d e te m e l y n e t i m b i im i n i - m o n a r i , a ris to k r a s i v e
d e m o k r a s i - b a r n d r a n , s n r s z v e m e r k e z s iz b i r im p a r a t o r l u k h a lin i a lm tr .
o k l u k d a i m p a r a t o r l u u n z n e s i d ir . o k l u k a r l k h r m p a r a to r lu u n t e s
in d e b i r " d a n " m n o lm a d n k a b u l e d e c e k , i e r i d e n o m k e m ir e c e k v e
m p a r a to r lu u n siy si b il e e n le r i n in k o m p o z i s y o n u n d a d e i i k lik l e r ta le p
e d e c e k t i r . . . N e g n 'n i n z a m a n fe ls e fe s in d e y o k s u llu k v e a k d a b i r b i r i n e s k c a
b a ld r . A k k u r u c u o n t o l o j i k b ir g ii ti ir . liy o p o J itik b ir g : z a m a n n v e
u z a m n k u r u c u s u , o r t a k o la n n k u r u c u p ra k s s id ir.
e li k i v e a n t a g o iz n b i im l e r i i in d e y a y o r u z ," d e r N e g r i . B u r a d a
k o m n ist

z .n a n

h a k i k a ti

vc

k a v ra m

b iz e

g v e n li

b ir

fiz ik s e l z a m a n

y r n g e s i o l m a k ta n o k . la v a f i e k le r v c p a r la m a la r o la r a k g r n e c e k tir ."
B u k it a b n d a h e r b l m h a v a i f i e k le r d e n v e p a r la m a la r d a n o lu m a k ta d r
Z anunm uzn en nem li drlendcn binim i kalem inden km youn telsefl bir bildin.
F. Janesor
B u r u d a t a m a m e n f r r k l b i r N e g n k e y f e d iy o r u z , fe ls e f i h a r ta t e o l o j i k h r s o r u n s a l n d e r in
li k l e r i n e g m lm b i r N e g r i. B u k i u b o k u m a k a rt. N e g r i ' n i n k r e s e l k a p it a liz m i a n a liz
e t t i i . e ld e n e le d o la a n I n p a r a t o r iu k 'u n a u y g u n b i r a r k a p la n s u n u y o r .
S.

Zi i t

You might also like