Kollektif (AÖF) Hellen Ve Roma Tarihi PDF

T.C.
ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2364

AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1361
HELLEN VE ROMA
TARH
Yazar
Prof.Dr. Ouz TEKN (nite 1-8)
Editr
Prof.Dr. Ouz TEKN
ANADOLU NVERSTES
Bu kitabn basm, yaym ve satfl haklar Anadolu niversitesine aittir.

Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr.
lgili kurulufltan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt
veya baflka flekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz.
Copyright 2011 by Anadolu University
All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without
permission in writing from the University.
UZAKTAN RETM TASARIM BRM

Genel Koordinatr
Prof.Dr. Levend Kl
Genel Koordinatr Yardmcs
Do.Dr. Mjgan Bozkaya
retim Tasarmclar
Yrd.Do.Dr. Alper Tolga Kumtepe
Uzm. Orkun fien
Grafik Tasarm Ynetmenleri
Prof. Tevfik Fikret Uar
r.Gr. Cemalettin Yldz
r.Gr. Nilgn Salur
lme Deerlendirme Sorumlusu
r.Gr. zlem Doruk
Kitap Koordinasyon Birimi
Do.Dr. Feyyaz Bodur
Uzm. Nermin zgr
Kapak Dzeni
Prof. Tevfik Fikret Uar
Dizgi
Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi
Hellen ve Roma Tarihi
ISBN
978-975-06-1038-7
4. Bask
Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 5.000 adet baslmfltr.
ESKfiEHR, Mays 2013
iii
indekiler
indekiler
nsz ............................................................................................................
vii
Egede Tun a.....................................................................
EGE DNYASININ SINIRLARI.....................................................................

EGEDE TUN AI KRONOLOJS ..........................................................
KKLAD ADALARI VE KLTR ...............................................................
GRT ADASI VE MNOS UYGARLII ........................................................
YUNANSTAN VE MKEN UYGARLII........................................................
TROIA ...........................................................................................................
zet ...............................................................................................................
Kendimizi Snayalm .....................................................................................
Okuma Paras ........................................................................................... ..
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................
Sra Sizde Yant Anahtar ..............................................................................
Yararlanlan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ...............................................
3
3
4
5
10
14
16
17
18
18
19
19
Ege Gleri, Kent-Devletleri ve Kolonizasyon ..................... 20

EGE VE DOR GLER................................................................................
EGEDE KARANLIK A ..............................................................................
YUNAN ALFABES .......................................................................................
KENT-DEVLET ............................................................................................
Ortaya kfl ve Karakteristik zellikleri.....................................................
Ynetim Biimleri ........................................................................................
Ynetim Kurumlar ......................................................................................
Magistratlar.....................................................................................................
Halk................................................................................................................
ATNANIN SYASAL VE TOPLUMSAL YAPISI ...........................................
Drakon ..........................................................................................................
Solon .............................................................................................................
Tiran Peisistratos ve Oullar........................................................................
Kleisthenes ve Demokrasi ...........................................................................
KOLONZASYON .........................................................................................
Tanm ............................................................................................................
Nedenleri .......................................................................................................
Sonular .......................................................................................................
zet ...............................................................................................................
Okuma Paras ..............................................................................................
2. NTE
21
23
24
24
24
26
28
28
29
29
30
30
31
32
33
33
33
33
34
35
36
36
37
37
M.. 5. Yzyl Savafllar .......................................................... 38

PERSLER.........................................................................................................
IONIA AYAKLANMASI..................................................................................
PERS-HELLEN SAVAfiLARI ............................................................................
Maraton Savafl...............................................................................................
Artemision ve Thermopylai Savafllar...........................................................
Salamis Deniz Savafl.....................................................................................
Plataia ve Mykale Savafllar...........................................................................
I. Delos Deniz Birlii ....................................................................................
1. NTE
39
40
41
41
42
42
42
43
3. NTE
iv
indekiler
Hellenlerin Dou Akdeniz Seferi ve Kallias Barfl .....................................

PELOPONNESOS SAVAfiI .............................................................................
Savafln Nedeni ..............................................................................................
Savafln Bafllamas..........................................................................................
Arkhidamos Savafl ........................................................................................
Nikias Barfl...................................................................................................
Sicilya Seferi...................................................................................................
Lysandrosun Notion Zaferi ..........................................................................
Arginussai Savafl ...........................................................................................
Aigospotamoi Savafl .....................................................................................
SATRAP KYROSUN AYAKLANMASI ...........................................................
KORINTHOS SAVAfiI ....................................................................................
KNC DELOS DENZ BRL ....................................................................
THEBAIIN STNLK DNEM ................................................................
zet ...............................................................................................................
Okuma Paras ........................................................................................... ..
4. NTE
44
44
44
44
45
45
46
46
46
46
47
48
49
49
50
52
53
54
54
55
Byk skender ve Hellenistik a........................................ 56

MAKEDONYA KRALLII VE II. PHILIPPOS ...............................................
Kutsal Savafl ...................................................................................................
Khaironeia Savafl ..........................................................................................
Korinthos Birlii ............................................................................................
BYK SKENDER VE DOU SEFER........................................................
Anadoluya Geifl ..........................................................................................
Lydiada..........................................................................................................
Ioniada ..........................................................................................................
Kariada ..........................................................................................................
Lykiada ..........................................................................................................
Pamphyliada .................................................................................................
Pisidiada ........................................................................................................
Phrygiada ......................................................................................................
Galatiadan Kilikiaya.....................................................................................
Issos Savafl ....................................................................................................
Gaugamela Savafl .........................................................................................
Byk skender mparatorluunun Yaps ve Nitelii ...............................
BYK SKENDERDEN SONRA: SKENDERN HALEFLER ....................
Triparadeisostaki Devlet Konseyi ................................................................
Gaza Savafl....................................................................................................
skenderin Haleflerinin Egemenlik Mcadelesi ..........................................
Ipsos Savafl ...................................................................................................
Korupedion Savafl ........................................................................................
zet................................................................................................................
Kendimizi Snayalm ....................................................................................
Okuma Paras ..............................................................................................
57
58
58
59
59
60
60
61
61
62
62
63
63
63
64
65
66
67
68
68
68
69
70
71
73
74
74
74
75
indekiler
Roma: Kuruluflu, Krallk ve Cumhuriyet Dnemleri ........... 76

TALYANIN CORAFYASI...........................................................................
ROMANIN LATNLERCE SKANI .................................................................
ETRSKLERN EGEMENL ........................................................................
ROMANIN KURULUfi EFSANES..................................................................
KRALLIK DNEMNDE ROMANIN SOSYAL DZEN VE DEVLET
DARES .........................................................................................................
CUMHURYET DARESNN KURULMASI, YNETM fiEKL VE
KURUMLAR....................................................................................................
ON K LEVHA KANUNLARI ........................................................................
ROMANIN TALYADA VE AKDENZDE YAYILMASI ...............................
Samnit Savafllar.............................................................................................
Kartaca Savafllar............................................................................................
Makedon Savafllar.........................................................................................
Seleukos Kral III. Antiokhos ile Savafl ........................................................
GRACCHUS KARDEfiLERN REFORMLARI ..................................................
MTTEFKLER SAVAfiI .................................................................................
MITHRADATES SAVAfiLARI..........................................................................
ROMA SAVAfiI: ROMALILAR ROMALILARA KARfiI ...............................
Dictator Sulla ve Reformlar..........................................................................
Pompeius .......................................................................................................
Birinci Triumvirlik ve Caesar .......................................................................
kinci Triumvirlik..........................................................................................
Octavianusun Zaferi .....................................................................................
zet ...............................................................................................................
Okuma Paras .................................................................................... .........
80
81
82
82
82
82
83
84
84
85
85
86
86
86
87
88
88
90
91
92
92
93
93
Roma mparatorluunun lk Yzyl: Iulius-Claudius

Hanedanndan Flavius Hanedanna...................................... 94
IULIUS-CLAUDIUS HANEDANI ....................................................................
Augustus (M.. 27-M.S. 14)..........................................................................
Tiberius (M.S. 14-37).....................................................................................
Caligula (M.S. 37-41) .....................................................................................
Claudius (M.S. 41-54) ....................................................................................
Nero (M.S. 54-68) ..........................................................................................
DRT MPARATORLAR YILI ........................................................................
Galba (M.S. Haziran 68-Ocak 69) ................................................................
Otho (M.S. Ocak-Nisan 69) ..........................................................................
Vitellius (M.S. Nisan-Aralk 69).....................................................................
FLAVIUS HANEDANI ....................................................................................
Vespasianus (M.S. 69-79) ..............................................................................
Titus (M.S. 79-81) ..........................................................................................
Domitianus (M.S. 81-96) ...............................................................................
zet................................................................................................................
Kendimizi Snayalm......................................................................................
Okuma Paras ..............................................................................................
5. NTE
77
77
78
79
95
95
98
99
100
101
103
103
103
104
105
105
106
107
109
111
112
112
112
113
6. NTE
vi
indekiler
7. NTE
Evlat Edinilen mparatorlardan Severus Hanedanna ......... 114

EVLAT EDNEN YA DA EDNLEN MPARATORLAR ................................
Nerva (M.S. 96-98) ........................................................................................
Traianus (M.S. 98-117) ..................................................................................
Hadrianus (M.S. 117-138) .............................................................................
ANTONINUS HANEDANI .............................................................................
Antoninus Pius (M.S. 138-161) .....................................................................
Marcus Aurelius (M.S. 161-180) ve Lucius Verus (M.S. 161-169)...............
Commodus (M.S. 180-193) ...........................................................................
SEVERUS HANEDANI ...................................................................................
Septimius Severus (M.S. 193-211) ................................................................
Caracalla (M.S. 211-217) ve Geta (M.S. 211) ...............................................
Elagabalus (M.S. 218-222).............................................................................
Severus Alexander (M.S. 222-235)................................................................
zet ...............................................................................................................
Okuma Paras ........................................................................................... ..
8. NTE
115
115
115
117
119
119
120
122
124
124
126
127
128
130
131
132
132
133
133
Askeri Anarfli Dneminden Theodosius Hanedanna......... 134

ASKER ANARfi DNEM VE YEN DZEN ARAYIfiI ...............................
Maximinus Thrax (M.S. 235-238) (M.S. 238: I. Gordianus, II. Gordianus,
Pupienus, Balbinus) .....................................................................................
III. Gordianustan (M.S. 238-244) Aemilianusa (M.S. 253).........................
Valerianustan (M.S. 253-260) Aurelianusa (M.S. 270-275) .......................
Dominatus Dnemi ve Tetrarfli: Diocletianus (M.S. 284-305) ve
Maximianus (M.S. 286-305 ve 307-308) .......................................................
Licinius (M.S. 308-324) ................................................................................
CONSTANTINUS HANEDANI.......................................................................
I. Constantinus (M.S. 307-337) ....................................................................
Iulianus (M.S. 361-363) ................................................................................
Iovianus (M.S. 363-364) ...............................................................................
VALENTINIANUS HANEDANI ......................................................................
I. Valentinianus (M.S. 364-375) ...................................................................
Valens (M.S. 364-378) ..................................................................................
Gratianus (M.S. 367-383) .............................................................................
II. Valentinianus (M.S. 375-392) ..................................................................
THEODOSIUS HANEDANI ...........................................................................
I. Theodosius (M.S. 379-395) ......................................................................
Honorius (M.S. 393-423) ve Arcadius (M.S. 395-408) .................................
II. Theodosius (M.S. 402-450) ......................................................................
zet ...............................................................................................................
Okuma Paras ........................................................................................... ..
135
135
135
137
138
141
141
141
144
145
145
145
146
146
147
147
147
147
149
150
151
152
152
153
153
Szlk ................................................................................... 155
nsz
nsz
Ak retim Fakltesi, Tarih Blm rencilerine ynelik hazrlanan bu kitap
sekiz nite olarak tasarland. Kitapta, Ege ve Akdeniz dnyasnn yaklaflk 3500
yllk bir dnemi ele alnd. Kuflkusuz kitabn ana eksenini Hellen ve Roma tarihi
oluflturmaktadr. Birinci nitede, Hellen tarihinin oluflmasna n ayak olan ya da
Hellen tarihinin en erken izlerinin bulunabilecei Ege corafyasnn Tun a
anlatlmaktadr. Kiklad Adalar, Giritdeki Minos uygarl ve Yunanistandaki Miken uygarl gerekten de Hellen kltr ve uygarlnn ncsdrler.
kinci nitede, Ege gleri, kent-devletleri ve kolonizasyon ele alnd. Bu dnem,
artk, Hellen tarih ve uygarlnn oluflum ve geliflim aflamalarn en iyi flekilde
gzler nne sermektedir; Hellen uygarlnn, Yunanistanla snrl kalmayp, kolonizasyonla Ege ve Akdeniz dnyasna yayld bir sre sz konusudur. nc nite, Ege Dnyasn sarsan bir dnemi yanstmaktadr. Bu dneme Dounun
en byk gc Perslerle, Batnn en byk gc Atinallarn savafl damgasn
vurmufltur. Kuflkusuz Atinallar bu savaflta yalnz deildiler; mttefiklerin desteiyle Perslere karfl varlklarn ve onurlarn koruma abas iindeydiler. Ancak M..
5. yzyl bu savaflla kalmad; ayn zamanda Hellenlerin Hellenlere karfl savaflna
da sahne oldu. Pers tehlikesini bir lde atlatan Hellenler, bu kez kendi aralarnda savafltlar. Savafln bir kutbunda Atina, dier kutbunda Sparta vard. Drdnc blm, Hellen dnyasnda r aan bir dnemdir. Tarihin gelmifl gemifl en
byk komutan olarak kabul edilen Byk skenderle birlikte Hellen kltrnn
snrlar Akdenizin tesine taflt. Bu devasa imparatorluun snrlarn korumak ve
ondan pay almak, baflka bir mcadelenin bafllamasna neden oldu; Hellenistik
a, kltre olduu kadar savafllara da damgasn vurdu.
Beflinci niteyle artk Romann Cumhuriyet dnemine geilmektedir. Altnc ve
yedinci nitelerde Roma mparatorluunun en parlak ikiyzyl anlatlmaktadr.
Kitabn son nitesinde ise bir yandan Roma mparatorluunun iine dflt
anarfli ve kaos gzler nne serilirken, te yandan toparlanma ve yeniden yaplanma abalarnn bofla karak nihayetindeki zlme ve ikiye ayrlma sreci ele
alnmaktadr. Gerekten de bir Akdeniz imparatorluuna dnflmfl olan Roma,
dfl glerin basksna fazla dayanamad. Dfl gleri klla teslim alan imparatorluk, yine klla dfl glere teslim oldu. Romann batdaki yarsnn M.S. 476da
son bulmasyla, imparatorluun dou yars varln ve Akdeniz corafyasndaki
egemenliini srdrmeye devam etti. Fakat biz, kitabmz M.S. 476 yl ile snrladk; klasik Roma anlayflndan, inancndan, mimarisinden ve de yaflam biiminden bir hayli farkl bir yapda olduundan dolay ok sonralar modern tarihiler
tarafndan Bizans olarak adlandrlan Dou Roma mparatorluunu kitaba dahil etmedik.
Bu vesileyle kitabn hazrlk srecinde yardmlarn esirgemeyen Prof.Dr. A.Vedat
elgin, Prof.Dr. Bedia Demirifl, Do.Dr. Hamdi fiahin, Arafl.Gr.Dr. Grkan Ergin,
Arafl.Gr.Dr. Aliye Erol-zdizbay ve nci Trkoluna teflekkr ederim.
Editr ve Yazar
Prof.Dr. Ouz TEKN
vii
HELLEN VE ROMA TARH
Amalarmz
N
N
N
N
Bu niteyi tamamladktan sonra;

Eski Hellen uygarlnn kkenlerini oluflturan Kiklad Adalar, Minos ve Miken uygarlklarnn karakteristik zelliklerini aklayabilecek;
Girit Adasndaki Minos uygarlnn neden gnmz Avrupa uygarlnn
beflii olarak kabul edildiini tartflabilecek;
Minos ve Miken uygarlklar arasndaki iliflkileri ve etkileflimi aklayabilecek;
Troiann Tun a uygarln tanmlayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Egede Tun a
Kiklad Adalar
Mermer doller
Girit
Minos
Knossos
Saraylar
Linear A ve B
Miken / Akha
Mykenai
Kahramanlar a
Agamemnon
Troia
Troia Savafl
indekiler
Hellen ve Roma
Tarihi
Egede Tun a
EGE DNYASININ SINIRLARI

EGEDE TUN AI KRONOLOJS
KKLAD ADALARI VE KLTR
GRT ADASI VE MNOS
UYGARLII
YUNANSTAN VE MKEN
UYGARLII
TROIA
Egede Tun a
EGE DNYASININ SINIRLARI
Hellen uygarlnn kkenlerini oluflturan kltrlere gemeden nce, bu uygarlklarn yer ald Ege corafyasna gz atmak yararl olacaktr. Ege corafyas ya da daha kapsaml bir ifade ile Ege Dnyas dendiinde, kabaca, Ege Denizine kys olan
lkeler anlafllmaktadr. Yunanistan, Makedonya ve Trakya ile Bat Anadolu, Ege
Dnyasnn kapsam iindedir. Ege Denizi, kuzeyde Makedonya ve Trakya, batda
Yunanistan, douda Bat Anadolu kylar ve gneyde Girit Adas ile snrldr.
Ege Denizindeki belli bafll adalar ise, kuzeyde Thasos (Tafloz), Samothrake (Semadirek), Imbros (Gkeada), Tenedos (Bozcaada) ve Lemnos (Limni); Bat Anadolu kylarna yakn olarak, kuzeyden gneye, Lesbos (Midilli), Khios (Sakz), Samos (Sisam), Kos (stanky) ve Rhodos (Rodos); Yunanistana yakn adalar, kuzeyden gneye, Kuzey Sporat Adalar, Euboia (Eriboz), Kiklad Adalar ve en gneyde Girittir. Aslnda, yukarda adlar verilen adalardan Rhodos ve Kos, Anadolunun
gney-bat kylar aklarndaki On ki Adalar (Dodekanesa) grubuna dahildir.
Gnmzde, Ege Denizindeki adalardan Imbros (Gkeada) ve Tenedos (Bozcaada) Trkiye snrlar iinde kalrken, geri kalanlar Yunanistan snrlar iindedir. Bu
tablo bize, ilgilendiimiz corafi alann esas olarak Ege Denizi veya Ege havzas ile
snrl olduunu gstermektedir. Ancak, Eski Hellen Dnyasnn snrlar, yukarda
tanmlanan Ege Dnyasnn snrlarnn ok tesine uzanmaktadr. Ege gleri, kolonizasyon ve Byk skenderin fetihleri Eski Hellen kltr ve uygarlnn neredeyse tm Akdenize hatta Hindistana kadar yaylmasna neden olmufltur.
EGEDE TUN AI KRONOLOJS

Ege Dnyas, M.. yaklaflk 3100 yl civarnda tarihncesi alardan kmfl ve
Tun a olarak adlandrlan bir srece girmifltir. Bu sre yaklaflk M.. 1100
civarnda tamamlanr. Ancak bu tarihler daha ziyade Girit ve Yunanistan iin geerlidir; Kikladlarda sre daha nce (M.. 1400 civarnda) son bulmufltur. Dnemin Tun a olarak adlandrlmasnn nedeni, bakr-kalay alaflm olan tuntan
yaplmfl eflyalarn ya da silahlarn Ege Dnyasnda grlmeye bafllamasdr. Fakat bu metal objeler nispeten nadir olup, daha ok toplumun st tabakalarndaki
kiflilerin elindedir. Tun ann yaklaflk ilk bin yl lk Tun an kapsamaktadr. Tun a, Giritte Minos, adalarda Kiklad, Yunanistanda ise Hellas olarak
adlandrlr. rnein Yunanistann lk Tun andan sz edecek olursak, lk
Hellas dememiz gerekecektir. Bat Anadoluda ise, Tun a iin herhangi bir
Dodekanesa: Eski
Yunancada Dodeka, on iki;
nesa ise ada anlamna
gelen nesos kelimesinin
oul halidir.
zel adlandrma olmamakla birlikte, Troia belirleyici ve temsil edici bir rol oynamaktadr. Aflada, sadece, Egedeki Tun ann ana dnemleri ve kapsadklar tarihler gsterilmifltir. Aslnda her dnem kendi iinde alt evreye ve alt evreler de A veya B fleklinde alt blmlere ayrlmaktadr; ancak bu alt evreler aflada gsterilmemifltir.
Tablo 1.1
Egede Tun a
kronolojisi (Alt
dnemler
gsterilmemifltir).
lk Tun
: M.. 3100 - 2100
Orta Tun
: M.. 2100- 1700
Son Tun
: M.. 1700 - 1100
KKLAD ADALARI VE KLTR
Kyklades: Eski Yunancada

daire, evresinde,
evreleyen anlamlarn
taflyan kyklos szcnden
tretilmifl olup kutsal Delos
Adasn evreleyen adalar
ifade etmektedir.
Kiklad Adalar, gnmz Yunanistannn siyasi snrlar iinde kalmakta olup bu

lkenin gney-dou kys aklarnda yer alr. Bir adalar topluluu olan Kikladlarda 200den fazla ada olduu tespit edilmifltir; ancak bunlarn ok byk bir ksm, iskna msait olmayan batk adalarn su yzeyindeki zirveleri veya adacklardr. Eski Yunanlarn Kyklades olarak adlandrdklar Kikladlara dhil belli bafll
adalar arasnda, kuzeyden gneye doru, Kea, Andros, Tinos, Mykonos, Delos,
Kythnos, Syros, Seriphos, Siphnos, Melos, Paros, Naksos, Amorgos, Sykinos, Ios,
Santorini ve Anafinin adlarn sayabiliriz. Adalar, kutsal Delos Adas etrafnda kmelenmifl olup bunlardan Melos ve Santorini (antik Thera) volkanik adalardr. Kiklad Adalar, Yunanistann gney-dousundan Anadolunun gney-batsna bir
kpr gibi uzanarak Yunanistandan Anadoluya ulaflm kolaylafltrrlar.
Kiklad Adalarndaki kltre iliflkin en nemli izler Neolitikten sonraki kltr
aflamas olan lk Tun ana aittir (M.. yak. 3000-2000). Melos Adasndaki
Phylakopide, Kea Adasndaki Aya Irinide ve Thera Adasndaki Akrotiride ve Ios
Adasndaki Skarkosta yaplan arkeolojik kazlar, Kikladlarn Tun a kltrn
daha iyi anlamamz salad. Kaz ve arafltrmalar, Ge Neolitik ve lk Tun anda adalarda yaflayanlarn ky niteliindeki ufak yerleflmelerde iskn ettiklerini,
kilden veya mermerden anak-mlek iml edip kullandklarn, buday ekip bitiklerini, domuz, koyun ve kei yetifltirdiklerini, balklkla urafltklarn ve llerini -bazlarnn ii taflla kaplanmfl- s ukurlara gmdklerini gstermektedir.
Tun a, Kiklad Adalarnda Kiklad adyla tanmlanr. Bu nedenle, Kiklad
Adalarndaki lk Tun a iin lk Kiklad veya Erken Kiklad dememiz gerekir.
Karakteristik zelliklerinden dolay lk Kiklad Kltr, Grotta-Pelos ve Kampos
(her ikisi de lk Kiklad I), Keros-Syros (lk Kiklad II), Kastri ve Phylakopi I (her ikisi de lk Kiklad III) olmak zere befl kltr dnemine ayrlmfltr. Kikladlar uygarlna iliflkin herhangi bir yazl belge bulunmadndan, sz konusu uygarla ait
bilgilerimiz esas olarak arkeolojik buluntu ve kalntlara dayanmaktadr. Adalardaki doal zenginlikler nedeniyle, buralarda yaflayanlarn nispeten refah iinde olduklar ve hatta deerli hammaddeleri ihra ettikleri sylenebilir. Melos Adas, volkanik cam olarak da adlandrlan obsidyen; Siphnos Adas, kurflun, gmfl ve bakr; Paros ve Naksos adalar ise mermer ve zmpara minerali asndan zengindi.
Zmpara minerali mermer ifliliinde ok ihtiya duyulan bir hammaddeydi. Kiklad
kkenli hammaddelerin, adalar dflndaki komflu lkelerde imal edilen eflya ve
eserlerde de kullanlmfl olmas, bu hammaddelerin adalardan dflarya ihra edilmifl olduunu gstermektedir.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
1. nite - Egede Tun a

S O R U
Kiklad Adalar kltr esas olarak lk Tun a kltrdr.
S O R U
DKKAT
DKKAT
lk Tun evrelerine adlarn veren Grotta, Naksos Adasnda; Pelos, Melos AdaSIRA SZDE
snda; Kampos, Paros Adasnda; Kastri, Syros Adasndadr.
Kiklad Adalarndaki lk Tun a Kltrnn en karakteristik buluntular
mermer idolleridir; bu idollerden Paros Adas yaknndaki Saliagos
Adasnda ok
AMALARIMIZ
miktarda bulunmufltur. Birka santimetreden bir metreye kadar
deiflik
boylarda
SIRA SZDE
yaplmfl olan Kiklad mermer idollerinin yzlerinde sadece burun gsterilmekte,
K T A P
kafllar, gzler ve dudaklar, doal miD fi NResim
E L M 1.1
nerallerden elde edilen boya ile belirtilmekteydi. Erkein tasvir edilKiklad Kltrne
dii rnekler varsa da idollerin oT Eait
SL EOVmermer
R Z UY O N kadn
idol. M.. yak.
u, kadn temsil etmekteydi. Say2600-2400.
ca nemli bir ksmnn mezarlarda
DKKAT
bulunmufl olmas, onlarn, daha zi Kaynak:
N T E R N E TNeils
yade lyle birlikte mezara bra(2008), res.15.
klmak iin imal edilmifl olduklarSIRA SZDE
n iflaret etmektedir. Gerek yukarda szn ettiimiz Kiklad kkenAMALARIMIZ
li hammaddelerin gerekse mermer
idollerin Ege Denizindeki dier
adalarda, Yunanistann dousu ve
K T A P
gneyi ile Bat Anadoluda ele gemifl olmas, bu kltrn etki alann ya da en azndan dfl lkelerle
TELEVZYON
iliflkisini gstermesi asndan
nemlidir.
N N
SIRA SZDE
dol: ok tanrl
dinlerde,
AMALARIMIZ
tanr veya tanray temsil
eden, karakteristik
SIRAzellikleri
SZDE
tam olarak belli edilmemifl,
sade, tapnmaKamal
T insan
A P
yapm nesne.
D fi N E L M
T E SL EOV R Z UY O N
DKKAT
NTERNET
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Kiklad Adalar kltrn temsil eden idollere ve dier eserlere internet

aflada
N T E R Nyoluyla
ET
belirtilen Museum of Cycladic Art web sitesinden ulaflabilirsiniz: http://www.cycladic.gr/frontoffice/portal.asp?cpage=NODE&cnode=3
NTERNET
Girite yakn olan gneydeki Kiklad Adalar, M.. yak. 1700den itibaren (Orta
Kiklad dnemi bafl), Giritin etkisine girmeye bafllad. Thera Adasndaki Akrotiride yaplan arkeolojik kazlarda birka katl, duvarlar fresklerle ssl etkileyici
bir yap ortaya karld. Kazlarda bulunan Linear A tablet paralar ve freskler,
adadaki Girit etkisini ve hatta egemenliini gstermektedir. Orta Kiklad Dneminde, nceki dnemin mermer idollerinin aksine, bu kez geometrik bezemeli
anak mlek dikati ekmektedir. Thera Adasndaki volkanik patlama, bu yapnn
da lav ve kller altnda kalarak korunmasna neden olmufltu. Kazlarda insan iskeletlerine rastlanlmamfl olmas, burada yaflayanlarn kamaya frsat bulabildiklerini gstermektedir.
Kiklad Adalar Kltrnn en tipik eserleri nelerdir ve ne amala yaplmfl
olabilirler?
SIRA SZDE
GRT ADASI VE MNOS UYGARLII
D fi N E L M
Yunanistann gneyindeki Mora Yarmadasnn (Peloponnesos)
yaklaflk 120 km
gney-dousunda yer alan Girit Adas, ayn zamanda Ege Denizinin gney snr-
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
n oluflturmaktadr. Dou-bat dorultusunda uzanan Girit, Ege adalarnn en bydr. 250 km. uzunluunda ve 50 km. geniflliindeki adann yzlm 8.300
km2dir. Dalk bir fiziki yaps olan Giritteki en nemli dalar, batdan douya
doru, Beyaz Dalar, da Da ve 2500 metrelik zirvesiyle Dikte Dadr. Giritin
en byk ovas ise gneydeki Mesara Ovasdr. Bir ksm saray olarak tanmlanan
yerleflim merkezleri ise daha ziyade adann dou yarsndadr. Giritte yaflayan halkn geim kaynann balklk, tarm ve hayvancla dayal olduu sylenebilir.
En nemli tarmsal rnler arasnda buday, zeytin, incir ve zm yer almaktayd;
hayvanclk esas olarak koyun, kei ve domuz besiciliine dayanmaktayd. Giritin
en nemli merkezleri orta kesimin kuzeyinde, Knossos, gneyde Phaistos ve Hagia Triada, douda Malia, Mokhlos, Gournia, Petras, Palaikastro ve Zakrostu. Bat
yarsndaki en nemli yerleflim ise Kydoniada (Khania) bulunmaktayd. Bu merkezlerden Knossos, Malia, Phaistos ve Petrasta birer saray bulunmaktayd.
Ada hakkndaki bu ksa giriflten sonra, artk, Eski Hellen uygarlnn ve dolaysyla gnmz Avrupa uygarlnn beflii olarak kabul edilen Girit uygarlna
geebiliriz. Kuflkusuz Girite atfedilen Avrupa uygarlnn beflii yakfltrmasnn
ardnda, rksal bir kken iddias deil, kltrel kken ya da kltrel miras arayfl
olduunu belirtmeliyiz. Giritliler, Hint-Avrupa dil grubuna yabanc olan bir dil konufluyorlard ve bu nedenle kendilerinden ok daha sonraki bir uygarla damgasn vuran Eski Hellenlerin atalar deillerdi. Tun a Giritlilerinin etnik kkeni
henz aklanamamfl olsa da, adaya ilk yerleflenlerin, olaslkla Paleolitik Dnem
sonunda veya Neolitik Dnem bafllarnda Anadoludan gelmifl olabilecekleri ileri
srlmektedir. Girit Adasnda, kimi bilim adamlarna gre birdenbire ortaya kan
bu uygarlk, kltrel kaynan nereden alyordu? Olaslkla o dnemde en parlak
dnemlerini yaflayan Mezopotamya ve Msr kltrleri, Yakn Dou ve Kuzey Afrika araclyla Girite ulaflmflt. Bylece Orta Tun ann ilk evrelerinde, yani
M.. 2. binyl bafllarnda, Giritte, ihtiflaml saraylarla temsil edilen yksek bir uygarlk ortaya kt ve bu uygarlk Orta Tun Dnemi boyunca nemini ve etkisini
srdrd; Ge Tun ayla birlikte ise kfl sreci bafllad.
Homerosun lyada Destannda (XIX.172-179) Knossos ve Kral Minosun adlar gemektedir. lyada Destannda Knossostan Giritin en byk kenti olarak
sz edilmekte; Minos adl kralnn da Zeus ile sohbet edecek kadar gl olduu vurgulanmaktadr. Yunan tarihi Thukydides ise, Giritin, denizlere ilk hkmeden Kral Minosun yurdu olduunu anlatmaktadr (Thuk. I.4). Thukydides, Minosun bu gcn, thalassokrasi ile ifade etmektedir. Ancak Thukydidesin, kendisinden nerdeyse 1000 yl nce yaflamfl bir krala iliflkin yargs, gerek ile mitoloSZDE
ji arasnda SIRA
bir yerlerdedir.
Adada kaz yapan Sir Arthur Evans, Giritin Tun a
uygarln, adann efsanevi kral Minostan dolay, Minos Uygarl olarak adlandrmflt. nk, bu uygarlk Yakn Dou ve Avrupann eski uygarlklarna benzeD fi N E L M
miyordu; kendine zg bir karakteri vard. Bylece, Giritin Tun a uygarl,
Erken Minos, Orta Minos ve Ge Minos olarak tanmland; her biri kendi iinde alt
S Oayrld:
R U
blmlere de
Orta Minos I, Orta Minos II, Orta Minos III gibi.
Thalassokrasi,
D Eski
K K A TYunanca bir szck olup Denizlere egemen olmay ifade etmektedir.
Giritte Orta Tun (Orta Minos), iki dnem altnda incelenir:
SIRA SZDE
a) lk Saraylar Dnemi (M.. 1900-1700)
b) Yeni Saraylar veya kinci Saraylar Dnemi (M.. 1700-1450)
N N
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
Resim 1.2
Knossos Saraynn
plan.
9
Kaynak: Pomeroy ve
dierleri (1999),
res.1.1a.
1. Bat Reva
(sundurma)
2. Tren
Koridoru
3. Saray Mabedi
4. Merdivenli
Revak
5. Taht Odas
6. Byk
Merdiven
7. ifte Balta
Salonu
8. Kralienin
Odas
9. Stunlu Hol
10. Depo Odalar
4
Bat
Avlusu
3
6
Orta
Avlu
7
8
Kuzey
0 10
20 30
40 50m
Kalntlar bugnk Herakliona yakn bir yerde bulunan Knossostaki saray ilk
olarak M.. 1900 civarnda infla edilmeye bafllanmflt. Fakat sarayn temelleri altnda Neolitie kadar giden daha eski yerleflme tabakalar vardr. Girit saraylarna model oluflturan prototiplere bir rnek, Giritin gney-dou kysnda yer alan
Myrtostur. Yaplan arkeolojik kazlarda avlusu, oturma odalar, mutfaklar, depolar, atlyeleri ve bir ibadet meknnn olduu yaklaflk 100 odal byk bir yap
kompleksi ortaya karlmfltr. Ancak baz bilim adamlar, Myrtosun Girit saraylarnn prototipi olmadn, befl-alt byk ailenin bir arada yaflamn srdrd
byke bir mekn olarak grmektedirler. Ancak flunu da belirtmeliyiz ki, saray
szc baz bilim adamlar tarafndan ihtiyatla kullanlmakta, saray yerine avlu merkezli yap kompleksi veya merkezi avlulu yaplar gibi deyimlerin kullanlmas tercih edilmektedir.
Sir Arthur Evansn Knossosta gereklefltirdii kazlar, sarayn mimarisi ve sanat hakknda ok fley renmemizi salad. Yunanistanda oluflan Akha (Miken) sanat da Girit sanatndan etkilenmiflti. Girit saraylar genelde iki katlyd; ok sayda
odalar ve avlulardan oluflan Knossos saray deta bir labirenti andryordu. Bu nedenle, Theseus ve Minotauros canavar efsanesine konu olmufltu (Bkz. Okuma
Paras). Saraylarn etraf, Yakn Dou saraylarnn aksine, surla evrili deildi; bir
ada uygarl olmas nedeniyle Giritliler savunma gereksinimi duymamfl olmalydlar. Saraylarn duvarlar eflitli konularn ifllendii fresklerle sslyd.
Giritin kuzey-dousundaki Malia Saray ile Suriyedeki Mari Saraynn benzerliinin dikkat ekici olmas, Girit saraylarnn Yakn Doudaki rneklerden ilham
alnarak infla edilmifl olduunu iflaret etmektedir. M.. yak. 1700 civarnda yani
Orta Minos II Dnemi sonunda, ilk saraylar kesin olarak bilinmeyen bir nedenle
(istila, deprem veya saraylar arasndaki fliddetli bir savafl) yaklp yklmfl ve hemen ikinci kez daha byk ve daha grkemli olarak infla edilmiflti. Bu dnem Yeni Saraylar veya kinci Saraylar Dnemi olarak adlandrlmaktadr. Arthur Evansn
Knossosta kaz yapt saray da bu dnemin saraydr. Saraylarn etrafnda sur bulunmadndan, merkezden dflarya doru bir yaplanma ve geliflim sz konusudur. Yeni saraylarda, dikdrtgen planl merkezi avlu etrafnda kmelenen ok saydaki oda ile depolarn tasarm ve gnefl flnn binann ieri girmesini salayan
flk kuyular, yani ufak avlular, en dikkat ekici unsurlard. Bat avlusu da yeni
saraylar dneminin bir zelliiydi ve Giritin dier saraylarnda da mevcuttu. Bu
dnemde, ilerinde iri kplerin yer ald dar uzun depolar artk sarayn iine alnmflt. Kplerde hububat, zeytin, zeytinya ve flarap saklanyordu.
M.. 1450/1400 civarnda ise deprem, volkanik patlama veya istil gibi nedeni
tam olarak bilinemeyen son bir felaketten sonra adadaki saraylarda yeniden fakat
daha byk bir ykm sz konusu oldu. Bu tarihten sonra Girit uygarlnda bir kfl bafllad. Ykma neden olarak Thera (Santorini) adasndaki yanardan patlamas ve birbirini izleyen yksek fliddette depremler gsterilmektedir. Ancak, son
yaplan arafltrmalarn flnda, bilim adamlar Thera Adasndaki volkanik patlamann M.. 15. yzyln ikinci yarsnda deil, M.. 17. yzyln sonlarnda gereklefltiini ne srmektedirler. Bu demektir ki, yeni saraylarn ykm nedeni Theradaki
volkanik patlama olamazd; nk saraylar patlamadan neredeyse 200 yl sonra yklmfllard. Bu dnem ayn zamanda Yunanistandaki Akhalarn gl olduu bir
dnemdi. Bir grfle gre, Giritin bu zor durumunu frsat bilen Akhalar da aday
istila etmifl olabilirlerdi. Bu son ykmdan adada yalnzca Knossos ayakta kalabilmiflti. Bu nedenle Knossos iin, bir nc Saray Dneminden sz etmek yanlfl
olmayacaktr.
Giderek zayflayan Knossos, M.. 13. yzyln sonlarnda tamamen terk edildi.
Ge Minos Dnemi olarak tanmlanan M.. 2. binyln ikinci yarsnda vazo sslemelerinde, fresklerde ve yazda grlen baz zellikler, o dnemde Yunanistandaki Akha kltr ile benzerlik gsterdiinden, adaya Yunanistandan bir Akha gnn olduu dflnlebilir. Bundan byle Egede liderlik, Minos Giritinden Miken liderliindeki Yunanistana geti.
Girit Adasnda ne tr bir ynetim olduu kesin olarak bilinmiyor. Fakat egemen grfl, adann -en azndan Yeni Saraylar Dneminde- esas olarak Knossostan ynetildiidir. Knossostaki kral, dinsel gc de elinde tutuyordu. Bu nedenle, Minos olarak adlandrlan Girit kralnn, bir tanr-kral kimliini tafld da
ileri srlmektedir.
Giritin Tun a kltr - mimari, vazo sanat, heykeltrafllk ve resim sanatnn gsterdii gibi- Eski Hellen uygarlnn ekirdeini oluflturmaktadr. Fakat,
yukarda vurguladmz gibi, bu ekirdekte o dnemde yksek bir uygarl yaflayan Yakn Dou uygarlklarnn payn da gz ard etmemek gerekir. Nitekim,
arkeolojik arafltrmalar, Giritin M.. 2. binyln baflndan itibaren Suriyedeki Ugarit ve Msr ile ticari iliflkilerinin olduunu ortaya koymufltur Uluburun ve Gelidonya batklar, o dnemdeki uluslararas ticaretin kantlardrlar. Ayrca dnemin
diplomatik dili olan Akkada yazlmfl Amarna mektuplarnda Giritten Msr firavununa veya firavun tarafndan Girite gnderilen armaanlarn adlar vardr. Ar-
maan deifl-tokuflu, diplomatik iliflkilerin en erken uygulamas olarak kabul edilebilir. Msr fresklerinde ve kabartmalarnda, dfl lkelerden firavuna vergi olarak
gnderilen armaanlar taflyan eliler resmedilmifltir; eliler arasnda Giritliler ve
Akhalar (Akhaioi) da bulunmaktadr. Hatta, Msr firavunu III. Amenhotepin vasallar olarak anlan bu kiflilerin adlar hiyeroglif yazsyla yazldr. Tun a armaan repertuar arasnda eyizler birinci sray almaktadr. Lks mallarn varl,
Giritin dfl lkelerle diplomatik bana ve ticari iliflkilerine kanttr. Giritliler dfla
almda yle ileri gitmifllerdi ki Peloponnesos aklarndaki Kythera Adasnda bir
koloni bile kurmufllard. Gney Kiklad Adalarn da egemenlik altna aldklar,
SIRA buluntularla
SZDE
buralarda ele geen Girit kkenli veya Girit slubunda yaplmfl
sabittir. Thera Adasndaki Akrotiride yrtlen kazlar, adadaki Minos varln
dorulamaktadr. Ayrca, Akhalarn (Mikenlerin) AnadolununD gl
Hitit fi N E Ldevleti
M
ler ile iliflkisi olduu da muhakkaktr. Hitit metinlerinde geen Ahhiyava, olaslkla Akhalarn lkesi (Akhaia); Millavanda / Milawata ise, o zamanlar Akha yerS O R U
leflmesinin bulunduu Miletostu.
Msrllar, Girit Adasna Keftiu diyorlard.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
DKKAT
Giritte iki tr yaz kullanlyordu: M.. 2 binyln bafllarnda

hiyeroglif (piktogSIRA SZDE
rafik yaz = resim yazs), M.. 1600lerden sonra ise bir tr izgi yazs olan Linear A yazs. Knossosta ele geen ve M.. 1450lerden sonraya tarihlenen Linear B
yazsnn ise Girite deil, fakat Yunanistandaki Akhalara zg
bir yaz olduu anAMALARIMIZ
lafllmfltr. nk, Linear A yazs, Giritin baflka merkezlerinde de bulunmasna
karfllk, Linear B yazs Knossos ve Kydonia (Khania) dflnda ele gememifltir. Oy T A P ok sayda
sa Yunanistandaki Akha merkezlerinde, rnein, Mykenai veK Pylosta
Linear B yazl tablet ele gemifltir. Ele geen tabletlerden kan bir sonu da, Giritte nce hiyeroglif yazsnn, sonra da Linear A yazsnn kullanlmfl olmasdr.
T E L Eetmifllerdi
VZYON
M.. 1450 civarnda Yunanistandan gelen Akhalar, Giriti istila
ve ada
Knossostan ynetilmeye bafllanmflt. Akhalar, Giritlilerin kulland Linear A yazsn kendi dillerine uydurarak Linear Byi oluflturmufl olabilirlerdi. Yeni yaz sistemi ksa sre sonra Yunanistandaki Akhalarca da benimsendi. Nitekim, saraylardaNTERNET
ki fresklerde ve vazo resimlerinde grlen slup deifliklikleri ile dier baz veriler de Akhalarn adaya geldiklerine iflaret etmektedir. Linear A yazs henz zlememifltir; Linear B yazs ise, ngiliz
mimar Michael Ventrisin abalaryla zlmfltr. Giritte kullanlan Linear A yazsn esas olarak tabletlerden tanmaktayz; papirs ve parflmen gibi dayanksz
SIRA SZDE
yaz materyalleri gnmze ulaflmadndan, bu tr materyalin Giritteki kullanmna dair bilgimiz bulunmamaktadr. MD fi N E L M
hr ise Giritte lk Minos dneminden itibaren kullanlmakta olup Orta Minos DS O R U
neminde daha yaygndr.
N N
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Resim 1.3
ift ar formunda
altn kolye Minos
mcevherciliinin
en gzel
rneklerindendir.
Malia,
Khryssolakkosta
bulunmufltur. M..
2. binyln ortas.
SIRA SZDE
Kaynak: Stokstad,
(1995), s.137.
Linear A veya B yazs terimlerindeki linear szc izgi veya izgisel

taflmakD anlamn
KKAT
tadr; bu nedenle bu yaz izgi Yazs A veya B olarak da adlandrlmaktadr.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
N N
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
10
Kazlarda ele geen eserler, Giritte geliflkin bir metal iflilii, mcevhercilik, vazo ve resim sanatnn varln ortaya koymufltur. iftilik ve zanaatn da ekonomideki yeri bykt; koyun ve kei ynne dayal olan tekstil, endstriyel bir alan olmufltu. Devlet ekonomisi, dier Yakn Dou devletlerinde olduu gibi, tarm ve hayvancla dayal rnlerin sarayda (veya tapnakta) toplanp, daha sonra -toplumdaki hiyerarflik yaplanmaya gre- yeniden datm fleklindeydi. Bu ekonomik yap,
yeniden datmc saray veya tapnak ekonomisi olarak da adlandrlmaktadr.
Din, Tun a Giritlileri iin de vazgeilmezdi; teki Eskia toplumlarnda olduu gibi, dinin yaflamdaki rol ok nemliydi. Giritliler esas olarak doa tanrlarna tapyorlard. Saray iindeki bir mekn, tapnak olarak kullanlabildii gibi,
dalarda da ibadet meknlar vard. Dalardaki ibadet meknlar doruk tapnaklar ve maaralar idi. Dalarn doruklarna yakn ok sayda tapnak keflfedilmifltir. Ancak, her ne kadar doruk tapna dense de, ou, dalarn en yksek noktalarnda deildi. nemli olan, belli bir ykseklikten afladaki yerleflimin grlebilmesi ve ayn flekilde afladan da tapnan grlebilmesiydi. Doruk tapnaklarnda ele geen altndan yaplmfl minik ifte baltalar ve Linear B tabletleri, bu tapnaklarn yalnzca halkn afla tabakalarnn deil, saray mensuplarnn da ibadet
mekn olduunu gstermektedir. Bu tapnaklara braklan kilden adak eflyalar
arasnda iftilere yararl ufak hayvanlarn modelleri ile salna kavuflmas istenen kol ve bacak gibi insan uzuvlar da bulunmaktayd. Doruk tapnaklarnn yan sra maaralar da ibadet yeri olarak kullanlmflt.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Girit saraylarnn
etrafnn surla evrili olmamasnn nedenini aklaynz.
SIRA SZDE
YUNANSTAN VE MKEN UYGARLII
fi N Etalya
L M gibi, Avrupadan Akdenize doru uzanan bir yarmadadr; baYunanistan,D tpk
tsnda Ion Denizi, dousunda Ege Denizi, gneyinde ise Akdeniz ile snrlanmfltr.
Dalk bir lke
S O olan
R U Yunanistanda verimli tarmsal alanlar olduka azdr. En yksek
dalar arasnda, lkenin kuzeyine doru, kuzey-gney dorultuda uzanarak Tesalya
ile Epeiros blgelerini ayran Pindos Dalarn; Yunanistann kuzey-dousundaki
DKKAT
Olymposu ve orta kesimin dousuna doru, Othrys Dan sayabiliriz. 2900 m.yi aflkn zirvesiyle Olympos, Yunanistann en yksek dadr. Peloponnesostaki Taygetos
SIRA SZDE
Da ise Olympos
ve Pindosun ardndan Yunanistann en yksek nc dadr.
Yunanistandaki rmaklar, birka dflnda genellikle ksadr. Belli bafll rmaklar
arasnda Akheloos, Haliakmon, Aksios ve Alpheios saylabilir. Ayrca, ayn ad taAMALARIMIZ
flyan farkl rmaklar da vardr. rnein, Penios adn taflyan iki rmak bulunmakta olup biri Tesalyada dieri de Peloponnesosta yer almaktadr.
Yunanistan,
doal olarak bld blgelere ayrlmflt. Bu blgeler kuK T dalarn
A P
zeyden gneye, bat kylarna yakn olarak Epeiros ve Akarnania; i kesimde, Tesalya; gneyde, Korint Krfezinin kuzeyinde, Aitolia, Phokis ve Boiotia; krfezin
dousunda,
Attika; lkenin gneyindeki Peloponnesos Yarmadasnda ise, kuzeyTELEVZYON
de Akhaia; batda, Elis; gneyde, Messenia ve Lakonia; i kesimde, Arkadia; douda, Argolistir.
Yunanistan, dalk bir lke olduundan, yaflam ve yerleflim koflullar insanlar
N T E R N ve
E T ky kesimlere yerleflmeye zorlamfltr. Bunun sonucu olarak
daha ok ovalk
denizcilik, Eski Hellen ulusunun en nemli faaliyet alanlarndan birini, belki de
bafllcasn oluflturmufltur.
Tun a, Yunanistanda, Hellas olarak adlandrlmaktadr. Bu nedenle Tun
ann ilk evresi iin lk Tun Dnemi yerine, lk Hellas Dnemi ifadesi kullanl-
N N
11
maktadr. Yunanistann Argolis blgesinde yer alan Lerna esas olarak lk Tun ayla (M.. 2500-2200) temsil edilmektedir. Lernada ortaya karlan yapnn ats kiremitlerle kapl olduundan, yapya, Kiremitli Ev ad verilmifltir. ki katl ve
megaron planl yapnn olaslkla saray ya da idare merkezi gibi bir ifllevi vard.
Yunanistan, M.. 2. binyln baflnda (ayn zamanda Orta Tun ann da bafllangc), bir grfle gre Karadenizin kuzeyinden, bir grfle gre ise doudan,
yani Anadoludan gelen ve Akhalar veya Akhaiallar (Akhaioi), olarak adlandrlan, Eski Yunanca konuflan Hint-Avrupal bir halkn istilasna urad. Hint-Avrupa dil grubunu oluflturan halklarn Ari rktan olduu ve kkenlerinin Karadenizin
kuzeyinde, Orta Asya steplerinde bulunduu ileri srlyordu. 19. yzyln bu rk yaklaflm, stn rk varsaymlarnn geerliini yitirdii gnmzde artk kabul
grmemektedir. Akhalarn konufltuu Yunanca, Aiol ve Ion lehelerinden olufluyordu. O dnemde Yunanistanda yaflayan Pelasglar, yeni gelenlere boyun emek
zorunda kaldlar. Akhalarn istilas, M.. 2000-1700 yllar arasndaki bir dnemde,
Yunanistann iine yavafl yavafl nfuz ederek oldu. Yunanistan, lkenin o dnemdeki sakinlerinden dolay Akhaia olarak anlmaya baflland.
Akhalar, M.. 2. binyln ortalarndan itibaren Yunanistanda yksek bir uygarlk meydana getirdiler. Bu dnem, Giritin nc Saray Dnemine (M.. 14501200) ya da Ege Dnyasnn Son Tun ana (Ge Hellas) denk dflmektedir.
Son yllarda yaplan karbon 14 ve dendrokronoloji lmleriyle Son Tun ann
bafl M.. yak. 1700e ekilmifltir. Msr, Mezopotamya, Kbrs, Anadolu ve en fazla Girit ile ticari ve kltrel iliflkileri olduu anlafllan bu uygarlk, en gl temsil
edildii yer olan Argolis Blgesindeki Mykenai kentinden dolay Mykenai ya da
SIRA ve
SZDE
Miken Uygarl olarak da adlandrlr. Akhalar; saraylar, kaleler
antsal mezar
yaplaryla o dnemdeki Yunanistan ve Egenin en gl uygarlna damgalarn
vurdular. M.. 16.-15. yzyllar (Ge Hellas I-II) Akha uygarlnn
veD fi NSarayncesi
ELM
ya Erken Saraylar Dnemini kapsar. Akhalarn parlak dnemi olan M.. 14. ve 13.
yzyllar (Ge Hellas IIIA-B) byk saraylarn infla edilmifl olduu bir dnemdir ve
S O R U
ayn zamanda Kahramanlar a olarak anlr.
Tarihleme yntemleri:
Karbon 14, karbon ieren
arkeolojik buluntulardaki
(aa paras, odun kmr,
bitki, tahl, kumafl, deri,
kemik vb.) radyoaktif karbon
14 izotopunun younluunun
llmesine dayal bir
tarihleme yntemidir.
Dendrokronoloji ise aa
SIRA SZDE
halkalarnn saylmasyla
yaplan tarihleme
yntemidir.
Akha ve Miken szckleri ayn toplumu ve uygarl ifade etmektedir;

anlamlar
D K Kfarkl
AT
yoktur.
SIRA SZDE
N N
Akhalar, her biri kendi saray-kalelerinde hkm sren feodal beylikler halinde
yaflyorlard. Mykenai dflndaki nemli Akha merkezleri arasnda Tiryns, Midea,
Pylos, Thebai, Orkhomenos, Atina ve Glay gsterebiliriz. Bunlardan
ilk nde orAMALARIMIZ
taya kartlan saraylarn ekirdeini megaron ad verilen dikdrtgen planl bir yap
oluflturuyordu. Giritin aksine Akha saraylar sur duvar ile evriliydi. Akhalardan
K T Abir
P insann tasonra Yunanistan halkn oluflturan Arkaik ve Klasik a Yunanlar,
flyamayaca byklkte iri tafllarla infla edilmifl olan bu duvarlarn mitolojik devyaratklar olan Kykloplar (Kyklopes) tarafndan infla edildiine inanyorlard. Akha
T E L E V merkezi
ZYON
saraylarnn ifllevi Minos saraylarnn ifllevine benziyordu. Ynetim
olmasnn yan sra trenlerin yapld yer, retim ve yeniden datm merkezi ile tketim
fazlasnn depoland yerdi. Mykenaidaki saray, kuyu mezarlar ve kubbeli mezarlar (tholoslar) burada aristokrat kral hanedannn hkm srdne iflaret etmekNTERNET
tedir. Mykenaidaki sarayn ana kapsnn lentosu zerinde yer alan kabartmalarda
antithetik (karfllkl) pozda betimlenmifl iki aslan, saray koruyucu (apotropeik) bir
imaj veriyordu ve olaslkla Ana Tanray temsil ediyordu. Bu aslanl kapy, Hitit
baflkenti Hattufladaki (Boazky) aslanl kap ile karfllafltrmak mmkndr.
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
12
SIRA SZDE
Minos saraylar
Miken saraylar arasnda savunma asndan fark ya da benzerlik var
SIRA ile
SZDE
mdr?
D fi N E L M
D fi N E L M
Erken dnemlerin ynetici snfna ait mezarlar (M.. 16. yzyl), bir
Akhalara
S O R U ait altn
kuyu gibi toprak yzeyinden derine
S O R U
mask. Mykenaidaki 5
kazlmfl olmalarndan dolay kuyu
no.lu kuyu mezarda
mezarlar olarak bilinirler. Kuyu mebulundu.
DKKAT
D K K A T Mykenaida
kaz yapan H.
zarlar iki grup halindeydi ve her ikiSchliemann maskn
si de duvarla evrilmiflti. Bu nedenle
Agamemnona
ait
SIRA
SZDE
SIRA SZDE
literatre, A Mezar Halkas ve B Meolduunu
zar Halkas olarak gemifllerdir. A
dflnmflt. Bu tr
masklar lnn
Mezar Halkas, 1876da H. SchlieAMALARIMIZ
AMALARIMIZ
yzne konuyordu.
mann tarafndan, B Mezar Halkas ise
M.. 2. binyln ortas.
1952de Yunan arkeologlar tarafnKaynak: Harris (2000),
dan bulundu. A Mezar Halkasndaki
K T A P
K T A P
s.15.
mezarlar M.. 1570-1500 arasna tarihlenirken, B Halkas M.. 16501550
arasna tarihlenmektedir; bu duTELEVZYON
TELEVZYON
rumda B Halkas, A Halkasndan daha eskidir. Sur duvarnn iinde yer alan A
Halkasnda 6 mezar; surun dflnda yer alan B Halkasnda ise irili ufakl 24 mezar ortaya karlmfltr. Mezarlara tek gm yaplmamfl, ayn aile ve slale menNTERNET
NTERNET
suplar da gmlmfltr.
nsan iskeletleri ve buluntularn incelenmesinden, sz
konusu mezarlarn kuflaklar boyunca kullanlmfl olduklar anlafllmaktadr. Mezarlarda ele geen eserler arasnda altn masklar, deerli metal ve tafllardan mcevherler, metal ve seramik anak mlekler vardr. Bu eflyalarn bir ksm Girit,
Kbrs, Msr, Mezopotamya, Suriye, Anadolu ve Bat Avrupadan ithal edilen deerli metal ve tafllardan yaplmfllard. Mezarlarda ele geen eserlerin Girit etkisi
gstermesi, o dnemde Yunanistann Girit ile olan balarn aa vurmas asndan kayda deerdir. Daha sonra, olaslkla M.. 16. yzyln sonunda ortaya kacak olan kubbeli (veya tonozlu) tholos mezarlarn en nemlileri ise iinde buluTholos: Yuvarlak ve tonozlu
yaplara verilen addr.
nan deerli eserlerden dolay yanlfl olarak Atreus Hazine Binas olarak adlandrlan mezar yaps ile Klytemnestra mezar yapsdr. Bu mezarlara dromos denen
dar uzun bir koridor ile girilmekte ve bu koridorun sonunda dairesel planl meSIRA SZDE
SIRAalmaktadr;
SZDE
zar odas yer
mezar odasnn ats tonozla kapatlyordu. Tamamlanmfl ve iine gm yaplan mezar odasnn ve nndeki giriflin zeri tpk bir tmls gibi toprakla rtlyordu. Atreus mezar odas yaklaflk 15 metre apnda ve
D fi N E L M
D fi N E L M
yaklaflk 13 metre yksekliindedir. Krali veya soylu snfa mensup kiflilere ait
olan tholos mezarlar yzyllar nce soyulmufl olmalarna ramen birka soyulmaS O R U
S O Rulaflabilmifltir.
U
dan gnmze
Resim 1.4
N N
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Atreus HazineD Binas,

K K A T gerekte bir mezar yapsdr.
Sosyal ve siyasal yaps hakknda Homeros destanlarna ok fley borlu olduuSIRA SZDE
muz bu yksek uygarlk, M.. 13. yzyln ikinci yarsnda kuzeyden gelen istilaclarn basks sonucu zayflamfl ve Ege G olarak anlan bu istilann son dalgasn oluflturan
Dorlar tarafndan da M.. 1200-1150 civarnda tamamen ortadan
AMALARIMIZ
kaldrlmfltr. Bu nedenle M.. 12. ve 11. yzyllar (Ge Hellas IIIC) Saraylar Son-
N N
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
13
ras Dnem olarak da adlandrlmaktadr. nk Akha saraylar eski nemlerini

yitirmifller, yklmfllar ve terkedilmifllerdir. Fakat Akhalarn kfl sorunu bilim
dnyasn meflgul etmeye devam edecee benziyor. Bu nedenle, her ne kadar bu
olayn nedeni olarak Dorlar gsterilse de, yeni teoriler retmek her zaman mmkndr. Nitekim son yllarda ileri srlen bir grfle gre, esas yurtlar Tesalya
olan organize topluluklar (Deniz Kavimleri), denizden yaptklar aknlar sonucu
Akha merkezlerini kertmifllerdi.
Akha merkezlerinde soylular ve iktidar sahipleri saray ve kalelerde hkm srerken; damos olarak tanmlanan halk, bunlarn evresindeki evlerde ya da krsaldaki iftliklerde yaflyordu. Halkn en alt snfn kuflkusuz kleler oluflturuyordu.
Kral, vanaks, yannda alflan ve orduya komuta eden kifli ise lavagetas adn taflyordu. fllevini bilmediimiz ancak dini bir zmreyi temsil ettii dflnlen telestai
denen bir grup da vard. Adn bildiimiz en nl Akha kral, Troia seferini de yneten Agamemnondur. Akha krallklarnn, nceden dflnld gibi feodal bir
yapya deil, merkeze bal bir karaktere sahip olduu grfl arlk kazanmfltr.
Odak noktasn sarayn oluflturduu ekonomik yap, Giritteki Minos dnemi
ekonomisiyle benzerlik gstermektedir. Tarm ve hayvancla dayal ekonomide,
yeniden datmc saray ekonomisi uygulanyordu. Kuflkusuz ekonomi sadece tarm ve hayvanclktan ibaret deildi; zanaatkrlarn da nemli rol vard. Miken saray ekonomisinin nde giden iki endstri kolundan biri koyun ve kei besiciliine
bal olarak geliflen tekstil, dieri ise metal ifliliiydi. Zeytinya, flarap, parfm ve
anak mlek imalat ile dericilik de endstriyel alanlard. Linear B tabletlerinde
erkeklerin mesleklerine iliflkin bilgiler de yer almaktadr: marangozlar, tafl ustalar,
tun, demir ve altn ifliliinde alflan ustalar, yay ve silah imalatlar, deri ustalar, parfm imalatlar, doktorlar. Akhalar, arkeolojik kazlarda ortaya kartlan buluntularn gsterdiine gre zellikle metal iflilii ve mcevher yapmnda ustaydlar; bakr Kbrs Adasndan, gmfl ve kalay Attika blgesinden, altn Trakya
ve Doudan salyorlard.
Akhalar, Dou ve Bat Akdeniz kylarnda ve Bat Anadoluda da ticaret kolonileri kurarak yaylmac bir politika izlemifllerdir. Yunanistan dflnda ele geen Miken eserleri bunu kantlamaktadr. Nitekim, tahta at hilesiyle nl Troia Savafl da
(M.. yak. 1300 yllar), Akhalarn kuzeybat Anadoluda bir sse sahip olmak ve
bylece Karadenize alma arzularn gereklefltirebilmek iin verdikleri mcadelenin bir sonucudur.
Troia Savafl kimler arasnda olmufltur?
SIRA SZDE
Tun anda Ege ve Akdeniz ticaretinin nemine Girit Adas ve Minos UyD fi N E L M
garl bafll altnda deinmifltik. Tun ann sonlarna gelindiinde
ticaretin
boyutu hakkndaki bilgilerimiz artmaktadr. Sikkenin henz icat edilmedii bu dS Ometallerdi.
R U
nemlerde ticaretin en nemli aralar altn ve gmfl gibi deerli
Ayrca mal deiflimi de nemli bir yer tutuyordu. Fakat Tun a devletlerinin hkmdarlar ya da aristokratlar arasnda en sk rastlanan deiflim tr, armaan deiflDKKAT
tokufludur. ktidar deifliklikleri, evlilikler, resmi trenler ile tapnak ve saray inflas gibi nemli olaylar kutlamak iin devlet hkmdarlar ya da ileri gelenleri birbirlerine armaanlar gnderiyorlard. Anadolunun gneyinde,SIRA
KaflSZDE
ile Kemer arasndaki ky fleridi zerindeki Uluburun ve Gelidonya Burnu aklarnda ortaya kartlan Tun a batk gemilerinde ele geen eflyalar, Dou Akdeniz ve EgedeAMALARIMIZ
ki deniz ticaret trafiinin younluunu gzler nne sermifltir.
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
14
Akhalarn, yukarda da deindiimiz gibi, gnmz bilim adamlar tarafndan

Linear B olarak adlandrlan ve soldan saa doru yazlan bir yazlar vard. Bu yaz, 1952de Michael Ventris ve John Chadwick tarafndan zlmfl ve Eski Yunancann arkaik formu olduu anlafllmfltr. Linear B yazl tabletlerin ierdii metinler tarihi veya edebi nitelikte belgeler deildir; birtakm listeler fleklinde dzenlenmifl envanter kaytlarndan ibarettir. Carl Blegenin Pylosta bulduu Linear B tablet arflivi M.. 1200 civarna tarihlendirilmektedir. Bu arfliv sayesinde Miken saray
ynetimi, ekonomisi, toplumsal yaps hakknda ok fley reniyoruz.
Linear B tabletlerinde Miken tanr ve tanralarnn adlar da gemektedir. rnein, Zeus, Hera, Poseidon, Hermes, Athena, Artemis, Apollon, Ares ve Dionysos
gibi belli bafll tanrlarn adlarn bu metinler sayesinde reniyoruz. Bu tanrlar
Homeros destanlarndaki Hellen tanrlaryla benzerlik gstermektedir.
TROIA
Troia: Hitit metinlerindeki
Wilufla, Homerosta Ilios
olarak gemektedir.
Resim 1.5
Troia VInn
rekonstrksiyonu.
Kaynak: Troia Dfl
ve Gerek (2001),
res.23.
lk Tun anda Anadoludaki nemli merkezler arasnda Troia ilk sray almaktadr. Troiann I. - IV. tabakalar lk Tun ana iliflkindir (M.. 3. binyl). Bir kale grnmndeki lk Tun a Troiasnda megaron planl yaplar bulunmakta
olup, bu yaplarn etraf sur ile evrilmiflti. Bu dnem Troiasnda insan yzl kaplar ile depas amphikypellon denen kaplar dikkati ekmektedir. Ayrca, metal ifliliinin ulaflt aflamay gsteren buluntular ele gemifltir. H. Schliemann, 1870 ylnda Osmanl Devletinden izin almakszn Hisarlkta bir sondaj yapmfl, ilk kazya
ise 11 Ekim 1871de bafllamflt. Schliemann, 1873te, tepenin yzeyinden 8.5 metre derinlikte, Priamosun Hazinesi olarak adlandrd altn, elektron, gmfl ve
tuntan yaplma 8.830 eser buldu. II. Troiann tahribine iflaret eden bu tabaka flimdi M.. 2600-2200 yllarna tarihlendirilmektedir. Schliemann, defineyi Osmanl
yetkililerinden saklayarak Atinaya kard. Troia kazlarnda bulunan ve genel olarak Troia Hazineleri olarak bilinen altn ve gmfl eserler, bugn Avrupa ve
ABDnin eflitli mzelerine dalmfl olup ou Rusyadaki Puflkin Mzesindedir.
stanbul Arkeoloji Mzeleri ile anakkale Mzesinde de Troia Hazinelerine ait bir
grup eser vardr.
15
Anadolunun kuzeybat kflesinde yer alan Troia, M.. 3. binylda olduu gibi,
M.. 2. binylda da yerleflime sahne olmufltu. Troiann V. tabakas Orta Tun ana geifl dnemidir; VI. tabakas Orta ve Son Tun alarnn temsil edildii
M.. 2. binyl kapsamaktadr. VII. tabaka ise Tun ann sonlar ya da M.. 2.
binyln sonlardr. Troia Savaflnn VII. ya da VI. tabakalar ile temsil edilen kentlerden birinde getii dflnlmektedir (M.. yak. 13. yzyln ikinci yars).
Troia I
(M.. yak. 3000-2550)
Troia II
(M.. yak. 2550-2300)
Troia III
(M.. yak. 2300-2200)
Troia IV
(M.. yak. 2200-2000)
Troia V
(M.. yak. 2000-1750)
Troia VI
(M.. yak. 1750-1300)
Troia VIIA
(M.. yak. 1300-1180)
Troia VIIB
(M.. yak. 1180-950)
Troia VIII ve X (M.. yak. 950den itibaren)
Tablo 1.2
Troiann Tun a
tabakalar. Son
tabaka, Demir
an
kapsamaktadr.
16
zet
N
A M A
N
A M A
Eski Hellen uygarlnn kkenlerini oluflturan

Kiklad Adalar, Minos ve Miken uygarlklarnn
karakteristik zelliklerini aklama
Kiklad Kltrnn en karakteristik zellikleri,
mimaride veya anak mleklerde deil, mermer
idollerde karflmza kar. Bu idoller daha ziyade
mezarlarda bulunduu iin, lyle birlikte mezara braklmak iin yapldklar dflnlmektedir.
Kiklad Adalar, zellikle gneydekiler, Orta Tun
andan itibaren Giritteki Minos uygarlnn
etkisi altna girmifl olup bu etkinin grld yere en iyi rnek Thera Adasdr.
Minos kltrnn en karakteristik zellikleri saraylarda izlenebilmektedir. Saraylarn etraf surla
evrili deildir; merkezi bir avlu etrafnda kmelenen ok sayda odalar, aydnlk kuyular denen binalar arasndaki ufak avlular, depo meknlar ve
bat avlusu bulunmaktadr. Minos uygarlnn en
iyi temsil edildii yer Knossostur. Giritte Minos
Dneminde kullanlan yaz Linear A olarak adlandrlmakta olup bu yaz henz zlememifltir.
Miken uygarln meydana getiren Akhalar da,
Giritteki Minos uygarlnda olduu gibi saraylarda yaflyorlard. Ancak, saraylarn etraf, Girittekinin aksine, surla evriliydi. Mezar Halkas
A ve B olarak tanmlanan krali mezarlarda ortaya karlan eserlerde Girit (Minos) etkisi grlmektedir. Miken saraylarnn duvarlar da, Giritte olduu gibi, fresklerle sslyd; Mikenler,
metal ifliliinde ve mcevher yapmnda ustaydlar. Miken uygarln yaratan Akhalarn kulland Linear B yazs zlmfltr.
Girit Adasndaki Minos uygarlnn gnmz Avrupa uygarlnn beflii kabul edilmesini tartflma
Bunun genel olarak iki nedeni vardr: birinci neden corafidir. Dier bir deyiflle, gnmz Avrupasnn doudaki snrn Ege Denizi ve bu denizin de Akdenizle olan snrn Girit Adasnn
oluflturmasdr. kinci neden, Girit Adasndaki
Minos uygarlnn gerek mimari, gerek duvarlardaki fresklerde ifllenen konular ve tasvirler ile
mezar buluntular asndan Yunanistandaki Miken uygarlyla benzeflen yanlarnn bulunmas
ve bu uygarl etkilemesi; Miken uygarlnn da
(zellikle mimari, yaz ve din asndan) sonraki
Hellen uygarln etkilemifl olmasdr. Hellen uygarlnn, gnmz Avrupa uygarlnn beslendii ana kayna oluflturduu gznne alnrsa,
bu etkileflimde Giritteki Minos uygarlnn rol

daha iyi anlafllacaktr.
N
AM A
N
A M A
Minos ve Miken uygarlklar arasndaki iliflkileri

ve etkileflimi aklama
Ge Minos Dnemi olarak tanmlanan M.. 2.
binyln ikinci yarsnda vazo sslemelerinde,
fresklerde ve yazda grlen baz zellikler, o
dnemde Yunanistandaki Akha kltr ile benzerlik gsterdiinden, adaya Yunanistandan bir
Akha gnn olduu dflnlmektedir. Bundan byle Egede liderlik, Minos Giritinden Miken liderliindeki Yunanistana geti.
Knossosta ele geen ve M.. 1450lerden sonraya tarihlenen Linear B yazsnn ise Girite deil,
fakat Yunanistandaki Akhalara zg bir yaz olduu anlafllmfltr. nk, Linear A yazs, Giritin baflka merkezlerinde de bulunmasna karfllk, Linear B yazs Knossos ve Kydonia (Khania)
dflnda ele gememifltir. Oysa Yunanistandaki
Akha merkezlerinde, rnein, Mykenai ve
Pylosta ok sayda Linear B yazl tablet ele gemifltir. M.. 1450 civarnda Yunanistandan gelen Akhalar, Giriti istila etmifllerdi ve ada Knossostan ynetilmeye bafllanmflt. Akhalar, Giritlilerin kulland Linear A yazsn kendi dillerine
uydurarak Linear Byi oluflturmufl olabilirlerdi.
Yeni yaz sistemi ksa sre sonra Yunanistandaki Akhalarca da benimsendi. Nitekim, saraylardaki fresklerde ve vazo resimlerinde grlen slup deifliklikleri ile dier baz veriler de Akhalarn adaya geldiklerine iflaret etmektedir. Mykenaidaki Mezar Halkas A ve B olarak tanmlanan
krali mezarlarda ortaya karlan eserlerde Girit
(Minos) etkisi grlmektedir. Bu da, o dnemde
Yunanistann Girit ile olan balarn aa vurmas asndan kayda deerdir.
Troiann Tun a uygarln tanmlama
Bat Anadoluda Tun ann en nemli temsilcisi olarak Troia kabul edilmektedir. Troiann
I. - VII. tabakalar Tun ana iliflkindir (M..
3.-2. binyl). Troiada kaz yapan H. Schliemann,
burada, Priamosun Hazinesi olarak adlandrd altn, elektron, gmfl ve tuntan yaplma
ok sayda eser buldu. Troia Savaflnn VII. ya
da VI. tabakalar ile temsil edilen kentlerden birinde getii dflnlmektedir (M.. yak. 13.
yzyln ikinci yars).
17
Kendimizi Snayalm
1. Kiklad Adalarndaki kltrde esas olarak afladaki
dnemlerden hangisi temsil edilmektedir?
a. Paleolitik
b. Erken Neolitik
c. lk Tun
d. Son Tun
e. Demir a
6. Afladakilerden hangisi Minos saraylarnn/ merkezlerinin zelliklerinden biri deildir?

a. Bat avlusu
b. Iflk kuyusu
c. Surla evrili olmas
d. Yeniden datmc saray ekonomisi
e. Linear A yazs
2. Afladaki Kiklad Adalarndan hangileri mermer yataklaryla nldr?

a. Andros ve Syros
b. Mykonos ve Thera
c. Delos ve Kea
d. Seriphos ve Siphnos
e. Paros ve Naksos
7. Megaronun tanm afladakilerden hangisidir?

a. Minos uygarlnda, merkezi avluya alan kralienin taht odasdr.
b. Mezar yapsdr.
c. Miken tmlslerindeki tonozlu yapya verilen
addr.
d. Eski Hellen tapnaklarnn da prototipini oluflturan dikdrtgen planl basit yapdr.
e. Byk Saray deposudur.
3. Giritin Tun a uygarlnn ad ve bu ad veren kifli afladakilerden hangisinde doru olarak verilmiflitir?
a. Melos / H. Schliemann
b. Minos / John Chadwick
c. Minos / H. Schliemann
d. Minos / A. Evans
e. Minos / M. Ventris
4. Afladakilerden hangisi Minos Dnemi Girit Adas
saraylarndan / yerleflimlerinden biri deildir?
a. Knossos
b. Malia
c. Phaistos
d. Zakros
e. Gla
5. Minos ve Miken uygarlklarnda, diplomatik iliflkilerin kurulmasnda ne kan ve nitede verilen rnek
afladakilerden hangisidir?
a. Sarayda alflan tafl ustalarnn deiflimi
b. Cenaze trenlerine davet
c. Saray avlusuna, karfllkl olarak, onur yaztnn
dikilmesi
d. Elilerin karfllkl olarak daveti
e. Armaan deifl-tokuflu
8. Miken uygarlna ait olan Atreus Hazine Binas ne

amala kullanlmfltr?
a. Sarayn hazinesinin muhafaza edildii yer
b. Atreusun kiflisel servetinin muhafaza edildii
yer
c. Mezar yaps
d. Saray deposu
e. Dfl lkelerden gelen armaanlarn sakland
yer
9. Arkaik ve Klasik a Hellenleri, bir insann taflyamayaca byklkte iri tafllarla infla edilmifl olan Myken
saraylarnn duvarlarn kimin / kimlerin infla ettiini
dflnyordu?
a. Herakles (Herkl)
b. Minos halk
c. Amazonlar
d. Argonautlar
e. Kykloplar
10. Priamosun Hazinesi olarak adlandrlan deerli
eflyalar ve mcevherler afladakilerden hangisinde
bulunmufltur?
a. Malia
b. Troia
c. Mykenai
d. Knossos
e. Lerna
18
Okuma Paras
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar
Labyrinthos
Labyrinthos, sonsuz ve girift dehlizlerden meydana gelen bir yapya verilen addr. Yunan mythosunda bu kelime Girit Kral Minosun nl mimar Daidalosa yaptrd ve iinde insan bedenli, boa bafll canavar Minotaurosu saklad yap iin kullanlr. Labyrinthos, szck yapsndan da anlaflld gibi Yunanca bir kelime
deil, Anadolu dillerinden tremedir. Girite oradan gelmifl olsa gerek. Girit Labyrinthosu yeraltnda deil, yerstnde yaplmfl bin bir oda ve uzun koridorlardan
oluflan apraflk bir yapdr. Efsaneye gre Atina Kral
Aigaios her yl Atinal gen kz ve erkekleri Girit Kral
Minosa adak olarak gnderirmifl; o da genleri, kurban
olarak insan bedenli, boa bafll Minotauros canavarna
yedirirmifl. flte, bu duruma son vermek isteyen Atina
Kral, olu Kahraman Theseusu genlerle birlikte Girite gnderir. Girit Kral Minosun kz Ariadne de Theuseusa yardm eder. Ona bir yumak iplik vererek Labyrinthosa girdikten sonra yolunu flaflrmadan kmasn
da salar. Bylece Theseus, Minotaurosu ldrerek
Labyrinthostan kar ve Atinaya dner. Ancak, babasna, canavar ldrdnde gemisine beyaz yelken ekerek dneceini sylemifltir. Fakat canavar ldrdkten sonra, babasna verdii sz unutarak, kara yelkenle dner. Babas Aigaios, kara yelkenleri grnce olunun ldn dflnr ve denize atlayarak intihar eder.
Bundan byle boulduu denize onun ad verilerek Aigaios Pontos / Aigaion Pelagos yani Ege Denizi denir.
1. c
Kaynak: A. Erhat, Mitoloji Szl, Remzi Kitabevi, stanbul, 2008 (Minotauros, Theseus ve Ariadne maddelerinden derlenmifltir).
2. e
3. d
4. e
5. e
6. c
7. d
8. c
9. e
10. b
Yantnz yanlfl ise Kiklad Adalar ve Kltr

konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Kiklad Adalar ve Kltr
Yantnz yanlfl ise Girit Adas ve Minos
Uygarl konusunu yeniden gzden geiriniz.
Uygarl ile Yunanistan ve Miken Uygarl
konularn yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Yunanistan ve Miken
Yantnz yanlfl ise Troia konusunu yeniden
gzden geiriniz.
19
Sra Sizde Yant Anahtar
Yararlanlan ve Baflvurulabilecek
Kaynaklar
Sra Sizde 1
Kiklad Adalar Kltrnde kuflkusuz boyal anak mlekler, piflmifl toprak tavalar vs. eserler retilmifltir ve
bunlarn hepsi o kltrn parasdrlar. Ancak, Kiklad
Kltrnn en tipik ve ilgi ekici eserleri, tanrsal gc
temsil eden mermer idolleridir. dollerin ou kadn
formundayd. Daha ziyade mezarlarda bulunmufl olmalar, onlarn lyle birlikte mezara braklmak zere yaplmfl olduklarn iflaret etmektedir.
Alexiou, S. (1991), Minos Uygarl, ev. E.T.Tulunay,

Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, stanbul.
Chadwick, J. (1999), The Mycenaean World, Cambridge
University Press.
Cline, E.H. (2010), Oxford Handbook of the Bronze Age
Aegean, Oxford University Press, New York.
Dickinson, O. (2002), The Aegean Bronze Age,
Cambridge University Press, Cambridge.
Troia. Dfl ve Gerek (2001), ev. S. Bulgurlu-Gn,
Homer Kitabevi, stanbul.
Fitton J.L. (1999), Cycladic Art, British Museum Press,
Londra.
Fitton, J.L. (2002), Minoans, British Museum Press,
Londra.
Harris, N. (2001), History of Ancient Greece, Londra.
Higgins, R. (1997), Minoan and Mycenaean Art, Thames
& Hudson, Londra.
Manning, S.W. (1995), The Absolute Chronology of the
Aegean Early Bronze Age: Archaeology,
Radiocarbon, and History, Sheffield.
Mansel, A. M. (1971), Ege ve Yunan Tarihi, TTK, Ankara.
Neils, J. (2008), The British Museum Concise
Introduction. Ancient Greece, Londra.
Pomeroy, S.B - Burstein, S.M. - Donlan, W. - Roberts,
J.T. (1999), Ancient Greece. A Political, Social, and
Cultural History, Oxford University Press, New
York-Oxford.
Preziosi, D. ve Hitchcock, L.A. (2000), Aegean Art and
Architecture, Oxford University Press, USA.
Schofield, L. (2007), The Mycenaeans, J. Paul Getty
Museum.
Shelmerdine, C.W.(2008), The Cambridge Companion
to the Aegean Bronze Age, Cambridge University
Press, Cambridge.
Stokstad, M. (1995), Art History, New York.
Warren, P. ve Hankey, V. (1989), Aegean Bronze Age
Chronology, Bristol.
Sra Sizde 2
Girit, bir ada olmas nedeniyle dflardan gelecek saldrlara karfl doal olarak korunaklyd. Tun anda
deniz ulaflmnn ve savafl gemilerinin daha ilerideki dnemlere gre geliflkin olmadklar dflnlrse, adaya
dflardan yaplacak bir saldrnn kolay olmayaca aktr. Bu nedenle Tun a Giritinde yaflayanlar bir savunma sistemine ihtiya duymamfl olabilirlerdi.
Sra Sizde 3
Minos Dnemi saraylar Girit Adasnda yer aldndan,
Giritliler denizden gelebilecek bir saldrya pek ihtimal
vermiyorlard. Bu nedenle saraylarn etrafn surla evirmemifllerdi; dier bir deyiflle saraylar tahkim edilmemifllerdi. Miken saraylar ise Yunanistanda olduklarndan, karadan gelebilecek saldrlara akt. Bu nedenle
etraflar surla evriliydi. Minos ve Miken saraylar arasndaki en nemli fark, Miken saraylarnda tahkimatn
olmas, Minos saraylarnda olmamasdr.
Sra Sizde 4
Troia Savafl Yunanistandaki Miken uygarln yaratan
Akhalar ile Anadolunun kuzey-bat kflesindeki Troiallar arasnda oldu. Akhalar gemilerle Troiaya gelip
kenti kuflatmfllar, yamalamfllar ve lkelerine geri
dnmfllerdir.
HELLEN VE ROMA TARH
2
Amalarmz
N
N
N
N
N

Ege ve Dor Gleri ile Kolonizasyon kavramlarn aklayabilecek;
Ege Gleri sonunda Yunanistan ve Anadoluda oluflan yeni toplumsal yapy aklayabilecek,
Kent-devletini tanmlayabilecek;
Kolonizasyonun nedenlerini ve sonularn aklayabilecek;
Demokrasi kavramn ve Atinadaki geliflimini tartflabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Ege Gleri
Dor G
Kent-devleti
Polis
Kolonizasyon
Yunan alfabesi
Tiran
Solon
Kleisthenes
Demokrasi
Boule
Ekklesia
Halk Meclisi
indekiler
Hellen ve Roma
Tarihi
Ege Gleri, KentDevletleri ve

Kolonizasyon
EGE VE DOR GLER

EGEDE KARANLIK A
YUNAN ALFABES
KENT-DEVLET
ATNANIN SYASAL VE
TOPLUMSAL YAPISI
KOLONZASYON
Ege Gleri,
Kent-Devletleri ve
Kolonizasyon
EGE VE DOR GLER
Bir nceki nitede de vurguland gibi, Akha (Myken) merkezlerinin yklfl M..
13. yzyln sonunda veya 12. yzyln baflnda gerekleflmiflti. Bu dnem ayn zamanda Ege Glerine sahne olduundan, Akha merkezlerinin yklfl da bu glere balanmaktadr. Neredeyse ayn tarihlerde hem Troia hem de Hitit Devleti tarih
sahnesinden silindi. Ege Glerinde iki nfus hareketi ne kmaktadr: Deniz Kavimleri ve Dorlar. M.. 1200 civarnda byk glerin birer birer yklp gitmeleri
bilim adamlarn Deniz Kavimleri teorisine yneltti. Muhtemelen kuzeyden, Balkan
Dalar yresinden gelen bu insanlar Yunanistan ve Anadoludan geip Msra kadar ulaflmfllard. Msr, nce 13. yzyl sonlarnda, sonra da 12. yzyl bafllarnda
iki kez bu kavimlerin saldrlarna maruz kalmflt; Deniz Kavimleri Msra vardklarnda byk bir karfl koyma ile karfllaflmfllar ve geri pskrtlmfllerdi. Uzun
sre kabul gren ve zorlama bir senaryo izlenimi veren bu 19. yzyl teorisi, yeterli kantlarn olmamas nedeniyle, son zamanlarda deerini yitirmifltir.
Deniz kavimleri en son nereye kadar ilerlemifller ve kimler tarafndanSIRA
pskrtlmfllerdir?
SZDE
Ege Gleri erevesinde zerinde durulan bir dier g hareketinin ise Dorlar
fi N E L M
tarafndan gereklefltirildii ne srlmektedir. Yunanistann Dkuzeyinden
gneyine doru inen Dorlar, daha ziyade Peloponnesos Yarmadasna yerleflmifller; hatta
S O R U deindiidaha sonra bir ksm Anadolunun gney-batsna g etmiflti. Yukarda
miz gibi, Akha merkezlerinin yklmasnda Dorlarn da rol olabilecei ne srlmektedir. Ancak, Yunan gelenei, Dor gn, daha nce Yunanistandan kovuDKKAT
lan ve tekrar yurtlarna dnen Heraklesoullarna balamaktadr. Ege Gleri Yunanistanda yaflayan dier topluluklarn da Yunanistan iindeki hareketliliine sahSIRAcorafyasnda
SZDE
ne olduu gibi, bu topluluklarn Yunanistan dflna karak Ege
ve
hatta tesindeki hareketliliine de sahne olmufltu.
Akha merkezlerinin yklflnn yan sra Ege ve Dor Glerinin
damgasn vurAMALARIMIZ
duu M.. 12. yzylla birlikte Ege corafyasnda Tun a sona ermifl, Demir ana geilmifltir. Yeni dnemin bu flekilde adlandrlmasnn nedeni eflitli eflyalar
ile ara gere ve silah yapmnda tuncun yan sra yeni bir metal
K olarak
T A P demirin de
kullanlmaya bafllanmasdr.
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
22
Resim 2.1
Ege gleri,
Yunan dili ve
leheleri.
Kaynak: P.
Cartledge (ed.),
(1998), s. 39.
Bat Anadoluya ilk gelenler Aioller idi. Yunanistandaki Thessalia ve Boiotia

blgelerinden gelen Aioller, Lesbos Adas ile Bat Anadolunun kuzeydou kesimine (Edremit Krfezi ve civar) yerlefltiler. Bu nedenle bu blge Aiolis adn ald.
Herodotos (I.149), on iki Aiol kentinden sz etmektedir. Bu kentler, Kyme (Aliaa-Nemrut Koyu), Larissa (Buruncuk Ky), Neontheikhos (Yankky), Temnos
(Grece-Kayack Tepesi), Killa (Zeytinli Ky yaknnda?), Notion (Ahmetbeyli),
Aigiroessa (Kavakldere Ky), Pitane (andarl), Aigai (Kseler Ky-Nemrutkale), Myrina (Aliaa-Kalabaktepe), Gryneion (Yeniflakran) ve Smyrnadr (zmir).
Ancak bu son kent yani Smyrna sonradan Ioniaya dahil olmufltur. Ayrca Kyme,
Aiolisteki baflka ufak kentlerin de kurucusuydu.
Daha sonra, Atinann da yer ald Attika blgesi ve Euboia Adasndan yola kan Ionlar, Bat Anadolunun orta kesimine yerlefltiler ve blge onlarn adndan
dolay Ionia ismini ald. Kuflkusuz, Ion kolonizasyonu, Aiol kolonizasyonundan
sonra ama yine M.. 10. yzyl sonlarnda gerekleflmiflti. Ionlar, Peloponnesosun
kuzeyindeki yurtlarndan srlp geici bir sre Atinada yerleflmifller ve gelenee
gre Atina kral Kodrosun oullarnn liderliinde Bat Anadoluda bugnk zmir
ve civarna g etmifllerdi.
Ioniann gney snr Byk Menderes Irmana dein uzanyordu. Herodotosun (I.142) szn ettii on iki Ion kenti, Miletos (Balat), Myus (Avflar Ky),
Priene (Gllbahe), Ephesos (Seluk), Kolophon (Deirmendere), Lebedos (Gmldr), Teos (Sack), Klazomenai (Urla), Phokaia (Eski Foa), Khios (Sakz
Adas), Erythrai (Ildr) ve Samostur (Sisam Adas). Bu kentlere daha sonra on
nc kent olarak Smyrna dahil olmufltur. On iki Ion kenti, Panionion (Ionlar Birlii) ats altnda bir birlik oluflturmufllard. Dinsel ve siyasal nitelikli bu birliin
toplant yeri Priene topraklarnda olup bugnk Gzelaml mevkiindeydi. Birli-
23
2. nite - Ege Gleri, Kent-Devletleri ve Kolonizasyon
in, ye kentlerin bamszln kstlayc bir politikas yoktu. Birliin kurulma nedeni olarak baz nde gelen Ion kentlerinin, Ephesosun gneyindeki Melia/Melie
halkna savafl iln etmesi gsterilmektedir. Meliadaki Poseidon Helikonios Tapna yeni federal merkezin ibadet merkezi olmufltu.
Son olarak da Dorlar, Bat Anadolunun gneybat kflesi ile karflsndaki adalara, zellikle Rhodos ve Kosa (stanky) yerlefltiler. Bu blge, burada daha nce
yaflayan Karlardan dolay Karia adn taflmaktayd. Kariadaki nemli Dor kentleri arasnda Halikarnassos (Bodrum), Lindos (Rhodos Adasnda), Ialysos (Rhodos
Adasnda), Kameiros (Rhodos Adasnda), Kos (stanky Adas) ve Knidosu (Data-Refladiye) sayabiliriz. Eskia yazarlar Halikarnassosu Yunanistann Argolis
blgesindeki Troizenden gelen gmenlerin, Knidosu ise Spartallarn kurduunu
belirtir. Ionlarn on iki kent-devleti gibi, Dorlarn da alt kentten (Heksapolis) oluflan bir birlikleri vard ve dinsel merkezleri Knidos topraklar iinde bulunan Triopion Tapna idi. Herodotosun anlattna gre (I. 144) Halikarnassoslu Agasikles, Apollon onuruna dzenlenen yarflmalardan birinde kazand ayakl kazan, det olduu zere tapnaa adamak yerine evine gtrmfl ve bu yzden dier
befl Dor kenti, Halikarnassosa tapnan kaplarn kapatmfllard. Halikarnassosun
Birlik dfl kalmasyla, Heksapolis, Pentapolise (Beflkent) dnflmflt.
Aioller, Ionlar ve Dorlar Anadolunun hangi blgelerine yerleflmifllerdi?
SIRA SZDE
EGEDE KARANLIK A
Heksapolis: Anadolunun
gney-bat kflesinde Kos,
Knidos, Halikarnasos ile
Rhodos Adasndaki Lindos,
Ialysos ve Kamiros
tarafndan oluflturulan
Altkent Birlii.
D fi N E L M
Akha merkezlerinin Ege Gleri sonrasnda ortadan kalkmasndan sonra, Ege dnyasnda Karanlk a veya Yunan Orta a ad verilen bir suskunluk dnemi
R U
yaflanmfltr. Kuflkusuz bu dnem, isminde yer ald gibi hibirS Ozaman
karanlk
bir dnem olmad; yaplan alflmalar bu dnemin siyasal ve kltrel yaflamn gzler nne sermektedir. Kabaca M.. 1100 ile 750/700 yllarn arasn kapsayan bu
DKKAT
dneme iliflkin bilgilerimiz, ne yazk ki, ok azdr. Bildiklerimiz daha ok Homerosun destanlarna dayanmaktadr. Karanlk a, erken (M.. 1100-900) ve ge
SIRA SZDE
(M.. 900-750/700) olmak zere iki evre altnda ele alnmaktadr.
Karanlk an
erken dnemi ayn zamanda Protogeometrik Dnem, ge evresi ise Geometrik
Dnem olarak adlandrlr. Bu adlandrmalar o dnemde imal
edilen vazolardaki
AMALARIMIZ
ssleme tarzna gre yaplmfltr.
Karanlk an nispeten karanlk yani belirsiz olan dnemi, erken evresidir;
ge evrede siyasal ve kltrel tablo biraz daha aydnlanmfltr. KErken
nce T A evrede,
P
ki Akha merkezlerinde isknn devam etmedii, Yunanistanda nfusun nemli lde azald, yaznn (Linear A) kullanlmad, llerin gmlmesi (inhumasyon)
yerine yakld (kremasyon) anlafllmaktadr. Ancak, ge evrede
yerleriT E L E Vyerleflim
ZYON
SIRA SZDE
nin saysnda ve nfusta artfl olduu anlafllmaktadr; polis denen
kent-devletleri
ile klasik dnem tapnaklarnn ncleri de Karanlk an ge evresinde ortaya
kmfltr. Fenikelilerden alnan sessiz harflere sesli harfler eklenerek
Yunan alfaD fi N E L M
N T Eadaki
RNET
besinin oluflturulmas da ge evrede olmufltur. Bu nedenle Klasik
siyasal,
sosyal ve kltrel geliflimin tohumlarnn Karanlk an ge evresinde (zellikle
S O R U
M.. 8. yzyl) atldn syleyebiliriz.
N N
En erken tapnaklardan biri M.. 8. yzylda infla edilmifl olan Samostaki

D K K A THera Tapnadr.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
SIRA SZDE
D fi N E L M
NTERNET
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
24
YUNAN ALFABES
Boustrophedon: nce
sadan bafllayarak sola
doru yazlan ve dnflml
olarak (sa-sol) bu flekilde
devam eden yaz tr.
Tarihi Herodotos (V.58), yazy Yunanistana getirenin Fenikeli Kadmos olduunu sylemektedir. Kuzey Suriyede yaflayan Fenikelilerin 22 sessiz harften oluflan
alfabe yazsn meydana getirmeleri M.. 2. binyln sonlarnda (M.. yak. 1100)
gerekleflmifltir. Yunanlar da, atalar olan Akhalarn kulland Linear B yazsn,
Fenikeliler ile ticaret iliflkileri sonucunda daha da gelifltirmifller ve onlardan aldklar sessiz harfler ile Eski Yunan alfabesini oluflturmufllard. Bu alfabe M.. 8. yzyln bafllarndan itibaren Yunanlarca kullanlmaya bafllanmfltr (bu tarih 10. yzyla kadar da kartlmaktadr). Zamanla sessiz harflerin arasna sesli harfleri yerlefltirip, yeni harfler de ekleyerek Eski Yunanca yazy son flekline getirmifllerdir. nceleri sadan sola yazlan Eski Yunanca, daha sonra soldan saa yazlmaya bafllanmfltr. Yunan alfabesinin ilkel formuna ait yaz rnekleri Dor lehesinin konuflulduu adalarda (Melos, Thera, Girit) gnmze kadar gelmifltir. 1989 ylnda talyann Latium ovasnda, Romaya birka kilometre uzaklktaki Gabii nekropolnde
(mezarlk) Eski Yunanca bir yazt bulunmufltur. Yazt, M.. 8. yzyln ilk yarsna
tarihlenmekte olup bilinen en Eski Yunanca yazt olmasnn yan sra, Yunancann
M.. 8. yzyl gibi erken bir tarihte talyaya kadar ulafltn gstermesi asndan
nemlidir. talyada Napoli Krfezinde yer alan Pithekoussaidaki bir mezarda bulunan ve M.. 8. yzyln ikinci yarsna tarihlenen piflmifl topraktan kap zerinde
ise Ben Nestorun kabym... yazs bulunmaktadr.
Resim 2.2
Eski Yunan alfabesi.
Ksi
Rho
Omikron
Psi
KENT-DEVLET
Ortaya kfl ve Karakteristik zellikleri
Her biri siyasal ve toplumsal olarak rgtlenmifl olan kent-devletleri uzun zamandr Yakn Douda mevcuttu. Ancak Yunan rnekleri gibi yaygn deillerdi ve
uzun sre varlklarn srdrememifllerdi. Yakn Doudaki kent-devletleri ile Eski
Yunan kent-devletleri gerek kavramsal gerekse ierik olarak birbirinden farkldr.
Ege corafyasnda Yunan karakterli kent-devletlerinin ortaya kfl, Akhalarn saray merkezli yerleflimlerinin kmesinden sonra olmufltur. Ancak ilk zamanlarda
kent-devletleri snrl topraa sahip ve snrl sayda nfusu barndran kk lekli yerleflimlerken, zamanla bymfller ve Yunanlar iin yeni bir yaflam alan
haline gelmifllerdir. Yukarda vurguladmz gibi, geliflkin bir Yunan kent-devleti-
ne ancak Karanlk an son evresinde, M.. 8. yzylda, rastlanmaktadr. M.. 4.

yzyl filozofu Aristotelese gre, insanlarn birlikte iyi bir yaflam srmeleri polis ad
verilen kent-devletinde mmkn olmufltu.
Eski Yunan siyasal ve toplumsal yaflamnn en karakteristik rgtlenifl biimi
olan kent-devleti, polis (oulu poleis) terimiyle ifade edilmektedir. Politika szc de polisten tretilmifltir. stihkm edilmifl bamsz bir devlet olan polis, hem
kent merkezini (asty) hem de kendisine bal kylerin bulunduu krsal alan
(khora) kapsyordu. Burada kent-devletinin merkezi ile krsal kesimi arasnda ortaklafla bir yaflam (symbiosis) sz konusudur. lk kent-devletleri belirli bir topraa
sahip, kendi kendine yeterli, tarmsal karakterli bir toplumsal yap gsteriyordu.
Kent-devletini genelde tek bir kent oluflturmakla birlikte, bazen birka kent ya da
daha ufak yerleflim biriminin bir araya gelerek bir kent-devletini meydana getirdiini gryoruz (synoikismos). Esas olarak kamusal, dinsel ve zel olmak zere
yaflam alannn bulunduu bir kent-devleti, Eskiada, devletin adndan ziyade
iinde yaflayan yurttafllarn adyla anlrd (rnein, Atina yerine Atinallar, Korinthos yerine Korinthoslular gibi); bu da bize kent-devletinde yurttafllara verilen nemi gstermektedir.
Kent-devletlerinin fiziksel bykl ve demografik yaps deiflkenlik gsterse de kent-devletlerinde yaflayanlar kendilerini tek bir ulus olarak gryordu. Tarihi Herodotosa (8.144) gre, Yunanlarn paylafltklar drt ortak unsur, atalar,
dilleri, dinleri ve adetleriydi. Yunan kkenli bu kent devletleri hibir zaman bir
araya gelip tek bir Hellen (Yunan) devlet ats altnda toplanmamfltr. Sz konusu kent devletlerini bir arada tutan dil, din ve kltr birliiydi. Bu kent devletleri
Eski Yunancay konufluyorlar; Homerosun da anlatt tanrlara (Zeus, Athena,
Apollon, Artemis, Poseidon) inanyorlard. Sanat, mimarlk, giyim kuflam, gelenek,
grenek asndan Eski Hellen dnyas ile benzeflen bir kltr paylaflyorlard. Bu
nedenle bir kent-devletinin yurttafl, Akdenizin herhangi bir yerindeki kent-devletini ziyaret ettiinde kendini evinde hissederdi.
Sosyo-ekonomik ve siyasal yaps itibariyle her kent-devletinin, yurttafllarnn
salkl koflullarda ve eflit haklara sahip olarak yaflamalarn salamak iin bir anayasas vard. Toplum, bu anayasaya gre dzenlenirdi. Yasama, yarg ve yrtmenin devlet organlarndaki dalm ve ifllevleri de bu anayasa ile belirlenirdi. Bir
kent-devletinin sahip olduu ya da olmak istedii en nemli zellik ise a) baflka devletlerin veya dfl glerin egemenliinde olmamay ifade eden bamszlk
(eleutheria), b) i ifllerinde zgr olmay, dfl glerin mdahalesine maruz kalmamay ve kanunlarn diledii flekilde oluflturmay ifade eden zgrlk (autonomia) ve
c) kendine yeterlilik / ekonomik bamszlk (autarkeia) idi. Kuflkusuz kent-devletinin karakteristik zellikleri arasna baflkalar da konabilir. rnein, M.S. 2. yzylda yaflayan Pausanias (X.IV.1), agorasz ve tiyatrosuz bir kent-devleti dflnlemeyeceini yazmaktadr. Keza, bamszlk ilkesi gz nne alndnda, sikke
darbnn da bir kent-devleti iin nemli bir kriter olaca aktr. Yukarda, bir
kent-devletinin karakteristik zellikleri arasnda sralanan tm unsurlar en ksa
olarak tam bamszlk ilkesiyle ifade edebiliriz.
Genel olarak bir kent-devleti etraf surla evrili ve akropolis ad verilen ykseke bir tepede kuruluyordu. Dflardan gelen saldrlarda, surun dflnda ikmet
edenler surun iine, hatta akropolise snyorlard. Kent-devletindeki belli bafll
yaplar arasnda, ticari ifllevinin yan sra sosyal bir ifllevi de olan agora, dini ibadetin yapld bir veya birden fazla tapnak, meclis binas (bouleuterion), st dzey
devlet yneticilerin toplant mekan (prytaneion), gsteri oyunlar, konser ve m-
25
26
zik dinletileri iin tiyatro ve odeion, eitime ayrlmfl olan gymnasion, greflin yapld palaistra, atletizm yarflmalar ile araba yarfllarnn yapld stadion ile arfliv binas (metroon), darphane, salk oca ve hapishane gibi dier kamu yaplar bulunuyordu. Mezarlk (nekropolis) surlarn dflnda yer alyordu. Ancak yukarda sralanan yaplarn tamam, erken dnem (M.. 8.-7. yzyl) kent-devletlerinde
yoktu; bazlar zaman iinde eklenmifltir. rnein, darphanenin varl sikkenin
icadyla iliflkili olduundan, ancak M.. 6. yzyl baflndan itibaren sz konusudur.
Ktphane binalar ise Hellenistik dnem kent-devletlerinin gzde meknlardr.
SIRA SZDE
SIRAkarakteristik
SZDE
Kent-devletinin
zellikleri nelerdir?
Resim 2.3
D fi N E L M
D fi N E L M
Atina Akropolisi,
izim. Akropolis,
S Okent-devletinde
R U
bir
kamu binalar ile
tapnaklarn yer
D K K Ayksek
T
ald
kesimdi.
S O R U
DKKAT
N N
SIRA
SZDE
Kaynak:
Blois-Spek
SIRA SZDE
(1997), s. 112.
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
Ynetim Biimleri
Geliflkin bir kent-devletinin M.. 8. yzyldan itibaren grldn vurgulamfltk.
Yunan topluluklarnn henz geliflkin kent-devleti modelinde rgtlenmedikleri
ama daha basit bir at altnda toplanmfl olduklar dnemde (M.. 11.-9. yzyllar), sz konusu kent-devletleri basileus (oulu basileis) adn taflyan krallar tara-
fndan ynetiliyorlard. Dier bir deyiflle kent-devletlerindeki ilk ynetim flekli monarfliydi. M.. 4. yzyl filozofu Aristoteles bu dnemden vgyle sz eder. Ona
gre ilk dnemlerde erdemli, akll ve stn insanlarn kendilerini yasalarn stnde grerek kral olarak atanmalar adil ve hakldr.
nceleri basileus denen krallarn ynetiminde olan Hellen kent-devletlerinde
giderek zengin bir snfn (aristokratlarn) olufltuunu gryoruz. Homerosun
Odysseia destannda Phaiaklar Kral Alkinoosun yannda on iki aristokrat vardr.
Yani, nceleri krallar tek bafllarna hkm srerken, zamanla yanlarna aristokratlar da almfllardr. Kent devletlerinin geliflmeye bafllamasyla krallar ynetim mekanizmasnn dflnda kalmaya bafllamfllar ve yerlerini aristokratlara terketmifllerdir. Ege dnyasnda pek ok yerde krallar M.. 8. yzyldan itibaren ortadan kalkmaya bafllamfltr. Kralln srd tek yer Sparta idi. Burada nceleri bir kral hkm srerken, daha sonra iki kral ynetime ortak olmufllardr. zetle, M.. 7. yzylda, siyasal rgtlenmelerdeki deifliklikle kent-devletlerindeki monarflik yapnn, yerini, aristokratlarn sz sahibi olduu aristokratik nitelikli oligarflik ynetim
biimine baktn syleyebiliriz. Baz kent-devletlerinde nde gelen aristokratlar
iin farkl bir isim kullanlmflsa da, genelde arkhon ad veriliyordu.
Bu arada birok kent-devletinde tiranlarn egemenliini gryoruz. Tiran szcnn kkeni, Lydia dilinde bey ya da efendi anlamna gelen tyrannosa
(zorba-despot) dayanmaktadr. Esas olarak M.. 7. ve 6. yzyllarda grlen tiranlar, genellikle toplumun soylu ve zengin snfndan kyor ve afla tabakann desteini alarak ynetimi ele geiriyordu. Baz kent-devletlerinde tiranlar, krallkla demokratik ynetim arasndaki geifl srecinde ortaya kmfllardr. Tiranlar ilk zamanlarda egemen olduklar kent-devletlerinde iyi ifller yapyorlard. Kentlerinin
imar iin alflyorlar, halkn sevgisini kazanyorlard. Fakat, giderek, ynetimi zorla ele geirmelerinin verdii hoflnutsuzluk ve diktatr gibi davranmalar nedeniyle
halkn sevgisini yitirmifller ve demokrasiyi yerlefltirmeye alflan kent-devleti yaps iinde istenmeyen kifliler olarak kabul edilmifllerdir. Nitekim daha sonra, Atinadaki demokrasi rzgrlarnn da etkisiyle, tiranlar kovulmufl ve demokratik ynetimler kurulmufltur.
M.. 6. yzyl sonlarnda Atinada demokratik ynetimin kurulmasyla, dier
kent-devletleri de demokratik ynetim fleklini benimsemifllerdir. Demokratik ynetimde devletin baflnda artk kral, aristokratlar ve tiran yer almamakta, ynetim
dorudan halkn elinde bulunmaktadr. Demokrasi, demos (halk) ve kratos / kratia (g) szcklerinden tretilmifl olup halk egemenlii demektir. Demokrasinin temeli, Eski Hellen kent-devletlerinde atlmfltr; nk Eskian daha nceki
devirlerinde Dou devletlerinin baflnda bulunan ve kendini tanrnn temsilcisi,
hatta tanr olarak kabul eden hkmdar ile ona kaytsz flartsz bal uyruklardan
meydana gelen devlet yaps karflsnda, Batdaki kent-devleti yaps demokratik
bir anlayfln rn idi. Bir ynetim biimi olarak demokrasi (demokratia) ilk kez
Herodotosun (M.. 5. yzyl) eserinde gemektedir.
Antik ada demokrasi, her zaman yceltilen ve gpta ile baklan bir ynetim
flekli olarak grlmyordu. Demokrasinin; Herodotos, Perikles ve Sokrates gibi taraftarlar varsa da, Aristophanes, Ksenophon, Platon ve Aristoteles gibi gl muhalifleri de vard. Demokrasiye karfl olanlara gre ancak soylular, zenginler ve eitimliler devleti iyi bir flekilde ynetebilirdi; devlet ynetimi cahil halk tabakasna
ya da ayaktakmna braklamayacak kadar ciddi bir iflti. Bu nedenle demokrasi
karflt aydnlarda, demokratik ynetimin zamanla okhlokratia denen avam ynetimine dnflerek dejenere olaca endiflesi vard.
27
28
Ynetim Kurumlar
fiehir Danflma ve dare Meclisi (Boule) ile Halk Meclisinin (Ekklesia) ilk zamanlardan itibaren kent-devletlerindeki varl bilinmektedir. Ancak her iki meclisin de
ifllevi demokratik ynetimlerde daha fazla hissedilir olmufltur. Eski Hellen siyasal
yaflamnn en nemli kurumu olan Halk Meclisi, tm erkek yurttafllarn katld
ve Boulenin ald kararlarn onayland bir meclisti. Halk Meclisine tm zgr
erkek yurttafllar katldndan ok byk bir alana ihtiya vard. Bu nedenle bir
kent-devletinde Halk Meclisi binas, yani Ekklesiasterion bulunmazd. Yurttafllar
(politai) daha ziyade agora veya tiyatroda ya da kentin hemen dflndaki uygun bir
ak alanda toplanrd. Ancak, Roma mparatorluu Dneminde Lykia blgesindeki Trebennada ve Pamphylia blgesindeki Pergede Halk Meclisi binasn iflaret
eden yazt paralar bulunmufltur. Kuflkusuz, Roma mparatorluu Dneminde
Halk Meclisi -Klasik ve Hellenistik alara gre- daha sembolik bir karakter taflmakta olup bu meclise az sayda yurttafln katlm sz konusuydu. Teorik olarak
ayda iki veya defa toplanan Halk Meclisine 18 (veya 20) yafln doldurmufl ve
bal olduklar kabile teflkilatna (r. demos, phyle, hakatostys) kaytl olan erkek
yurttafllarn tm katlabiliyordu. Halk Meclisi, yasama ve yarg gcn elinde tutan bir siyasal organ olup i ve dfl politika meselelerini grflrd; savafl ve barfla karar verme, kanun yapma, magistratlarn seimi, yarglama ve srgne gnderme kararlar Halk Meclisinin yetki ve sorumluluundayd.
Bir dier nemli meclis olan Boule, kent-devletini oluflturan yurttafllarn bal
olduu kabile teflkilatlarndaki temsilcilerin oluflturduu bir meclisti. Bu meclis
Halk Meclisinin ynetim kurulu gibi iflliyor ve yrtme gcn elinde tutuyordu
(modern anlamda hkmet gibi). Halk Meclisinde grfllecek maddeleri hazrlayan Boule, yurttafllarn oluflturduu kabilelerden belli sayda kiflinin katld bir
meclistir. yelerinin kura ile belirlendii Bouleye devam eden yurttafllar olgun
yaflta (30 yafln st) olmak zorundayd. Genelde bir yl, nadiren iki yl grev yaparlard. Kent-devletlerinde alnan kararlarda iki meclisin ad birarada anlrd.
Boulenin, Ekklesiann gndemini hazrlamasnn yan sra, Ekklesiada alnan kararlarn yrtlmesini de salad anlafllmaktadr. Devlet ifllerinin aksamadan srdrlmesi gerektiinden Boule, normalde, hergn toplanrd. Perikles zamannda
alnan bir kararla Boule yelerine cret denmeye bafllad.
Genelde Bouleye bitiflik yer alan Prytaneis ise Boulenin alt komisyonu olarak
grev yapard. Devletin tm acil iflleri nce Prytaneis tarafndan ele alnrd. Prytaneisin toplant yeri Prytaneion ad verilen yuvarlak planl (tholos) bir mekand;
Prytaneisin yeleri 24 saat grev yapar ve tm masraflar devlet tarafndan karfllanrd. Bouleyi ve gerekirse Halk Meclisini toplanmaya davet etmek Prytaneisin
greviydi. Devlet misafirleri ve olimpiyat flampiyonlar burada arlanr, kutsal ateflin srekli yanar kalmas salanrd.
Magistratlar
Meclislerden sonra bir kent-devletinde en byk g yksek devlet memurlar
olan magistratlardayd. Kamu adna grev yapan bu kifliler devletin nemli mevkilerinde grev alrd ve devletin iflleyiflinden sorumluydular. Magistratlar kura ile
seilirdi; ancak askeri komutanlar ve maliyeciler Halk Meclisi tarafndan oylanarak
seilirdi. Bafl magistrat, hkmetin baflyd ve baz durumlarda yla adn vermekteydi (eponim). Bafl magistrat genelde arkhon olarak anlmaktadr (r. Atinada).
Ancak, arkhonluk dflnda bafl-magistratlk unvanlar da vard. rnein, Ionia,
29
Lydia, Karia ve Phrygia blgelerindeki kent-devletlerinde devletin bafl Stephanephoros iken; Pamphylia, Pisidia ve Ovalk Kilikiada Demiurgos; Lydia ve yine baz
SIRA SZDE
Ionia kentlerinde Prytanis idi. Magistratlarn yaygn grev sresi
bir yl olmasna
ramen daha ksa sreli olanlar da vard. Grevi sona eren magistrat, grevde bulunduu sredeki icraatnn ve kamu kaynaklarn nasl kullandnn
verD fi N E Lhesabn
M
mek zorundayd. Gnmz devletlerindeki brokratlar gibi, uzun yllar ayn grevi yapmak gibi bir durum sz konusu deildi. Her yurttafl, yaflamnn belli bir yS O R U
lnda bir devlet grevini stleneceini bilirdi.
Eponim magistrat, yla adn veren magistrat ifade eder.
Halk
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
N N
Kent-devletinde yaflayan halkn tamamnn Eski Yunancadaki karfll demostur.

Ancak, sadece yurttafllar da demos olarak adlandrlabildii gibi yurttafllarn oluflturAMALARIMIZ nfusun
duu Halk Meclisi de demos olarak adlandrlmaktayd. Kent-devletinde,
grece az ksmn zgr erkek yurttafllar olufltururken, dier byk ksmn onlarn
eflleri ve ocuklar, kentte yaflayan yabanclar (metoikoi) ve kleler oluflturuyordu.
T aileleri,
A P
rnein M.. 5. yzylda Atinann nfusu, 170.000i yurttafllarK ve
30.000i
kente sonradan gelip yerleflen yabanclar ve 100.000i de kle olmak zere toplam
300.000 kifli olarak tahmin edilmektedir. Kadnlar yurttafl saylmadklarndan ve poL E V Z Yerkekler
ON
litik haklardan mahrum bulunduklarndan, kent-devleti ironikT Eolarak
kulb olarak da nitelendirilmektedir. Yurttafllk kriterleri bir kent-devletinden dierine deiflkenlik gsterebilmektedir. Bu kriterler arasnda, ebeveyinden birinin veya her ikisinin o kent-devletinin yerlisi olmas ve soyluluk saylabilir.
NTERNET
Peloponnesos (Mora) Yarmadasndaki Spartann halk esas olarak Spartada
ikamet eden yurttafllar (Spartallar), kentin civarnda oturan yar-yurttafllar (perioikoi ) ve topraa bal bir tr yar-kle (devlet klesi) snfn oluflturan heilotes ten
olufluyordu. Sparta nfusunun nemli bir ksmn oluflturan heilotlar, tarmla uraflmakta ve aldklar rn Spartallara vermekteydiler. Sayca heilotlardan az olan
Spartal erkek yurttafllar da onlar egemenlik altnda tutabilmek iin kat bir ynetim uyguluyorlard. Periokoi olarak adlandrlan, evre ky ve kasabalarda oturanlar ise klelefltirilmemifllerdi; yurttafllk haklarna sahiptiler.
ATNANIN SYASAL VE TOPLUMSAL YAPISI

Kent-devletlerinin geliflmeye bafllamas sonucu, buralarda oturan zengin ve soylu
snf ile halk tabakas arasnda srtflmeler bafllamfltr. Halkn orta ve afla snf,
yasalarn ya da toplum yaflamn dzenleyen kurallarn, detlere, gelenek ve grenee gre yorumlanp uygulanmasndan hoflnut deildi; nk bu flekilde soylu
snfn dedii oluyor ve grece hukuk kurallar daha ok soylu snfn ifline yaryordu. Yasalarn yazl hale getirilmesini isteyen toplumun afla kesiminin, aristokrat
kesim ile yapt mcadele olumlu sonu vermifltir. Bylece kanunlarn yaz ile
saptanmas sonucu herkes, hangi tr sua ne ceza verileceini ya da nelerin su
saylp saylmayacan renmifltir. deta tanr buyruu olarak kabul edilen ve
aristokratlarn ifline yarayan szl yasalardan (thesmoi), toplumun her kesiminin
sosyal ve siyasal yaflamn adil bir flekilde dzenleyen yazl yasalara (nomoi) geifl, demokrasi iin de nemli bir admd. Adalet kavramnda ifte standart endiflesi bundan byle kalkyordu. fiunu da vurgulamak gerekir ki, yasalarn yazl hle
getirilmesi nceki Eski Dou toplumlarndan biliniyordu.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
30
Drakon
En eski yasa koyucular (nomothetai ) arasnda Atinal Drakonu (M.. yak. 624 /
621) gsterebiliriz. M.. 7. yzyln ikinci yarsnda bafl gsteren ynetim ve iktidar sorununa, ekonomik koflullardaki sknt da eklenince, Atina, toplumsal-siyasal
bir krize dflmflt. Sorunlarn stesinden gelmek iin radikal admlar atlmas gerekiyordu. flte bu noktada, topluma yeni bir dzen vermek zere Drakonun ortaya ktn gryoruz. Atina kanunlarn ilk kez bir sisteme balayan ve de yazl
hale getiren Drakon idi. Ancak bu yasa koyucunun adndan baflka bir bilgiye sahip deiliz. Drakon, esas olarak adam ldrme ve tecavz sularna verilecek cezalar belirlemifltir; verilecek cezalar ise olduka ar idi. Bu nedenle Drakon iin,
yasalarn kanla yazd yakfltrmas bile yaplmflt. Drakon, ayn zamanda, kasten
adam ldren ile istemeden ldrene verilecek ceza arasnda bir fark olmas gerektiini ortaya koyan ilk kifliydi. Kasten ldrmede lm cezas verilirken, nceden tasarlanmadan gereklefltirilen bir ldrme olaynda verilecek ceza yalnzca
srgnd. Drakon yasalar, aristokrasinin halkn zerindeki gcnn ifadesiydi.
Solon
Dier bir yasa koyucu olarak Atinal soylu devlet adam ve ozan Solonun M.. 6.
yzyl bafllarnda yapt reformlar ok nemlidir. Halkn afla tabakalarndaki
hoflnutsuzluun ciddi boyutlara ulaflt bir srada Atinallar, M.. 494 ylnda Solonu arkhon (devlet baflkan) setiler. Kendisinden devletin iine dflt ekonomik ve politik sorunlar zmesi istendi. Solon, Areopagos Meclisinin de desteini alarak, bu tarihten itibaren reformlar tasarlamaya ve uygulamaya bafllad. Solonun reformlar iki alanda gereklefltirildi: ekonomi ve toplum (anayasa).
Ekonomi alannda: M.. 6.-5. yzyl Attikasnda toprak sahibi aristokrat ailelerin (eupatridai) fakir halkn srtndan zenginlefltii ve glerini artrd bir gerekti. Fakirler ya da orta snf aleyhine bozulan dengeyi kurmak iin Solon, nce
kylnn borlarndan dolay toprak ve zgrln kaybetmesini nlemifl, borlarn denmesinde kylnn lehine bir dzenleme yapmfl ve hatta bir ksm borlar tamamen silmifltir. Borlarn tamamen silinmesi, seisakhtheia (ykten, klfetten kurtulmak) olarak adlandrlmflt. Borcundan dolay kle olanlara da zgrlkleri yeniden verilmiflti. Yapt toprak reformu ile de halkn sevgisini kazanmfltr.
Solon, bir anlamda, aristokratlarn gcn kstlamaya alflyordu.
Solon, ayrca, Atinann ekonomik sorunlarla karfl karflya kalmamas iin, o zamana dein sikke darbnda kullanlan Attika arlk ve l sisteminin yerine, daha elveriflli olan Euboia arlk sistemini getirmifl; lkenin gereksinimi dorultusunda, zeyinya dflnda dier tarm rnlerinin ihracn yasaklamfltr. nk Atinada
zeytinya retimi ok fazlayd ve bu fazlaln i piyasada tutulmas gereksizdi;
ayrca dier ihra mallarnn Attika dflnda, Attikada olduundan daha yksek fiyatla satlmasnn nne geilmesi amalanmflt.
Atina dflnda yaflayan yetenekli ustalar ve zanaatkrlarn Atinada yerleflmeleri iin zendirici nlemler alnd; bylece ticaret ve rekabetin canlandrlmas
hedefleniyordu.
Toplum Dzeni (Anayasa): Solon, ayn zamanda anayasada da yeni bir dzenleme yaparak yurttafllar soyluluk deil, fakat servetlerine gre drt snfa ayrd. Servet ls olarak ylda ka kile /lek (medimnos) budaya ya da ayn deerde baflka rne veya paraya sahip olduklar esas alnd. 1 medimnos, 38 kilogram veya 50 litre demekti. Bu drt snf ve servetleri flyledir:
1.
2.
3.
4.
Pentakosiomedimnoi: 500 medimnoi ve st

Hippeis (Atllar): 300-500 medimnoi
Zeugitai (kk iftiler): 200-300 medimnoi
Thetes (fakir kyller, topraa bal kleler ve ifliler): 200 medimnoi alt
1. ve 2. snftaki yurttafllar yksek devlet memurluklarna (arkhonluk) ve Areopagosa (aristokratlar meclisi); 3. snf yurttafllar ufak memurluklara ve Drtyzler
Meclisine (Boule); 4. snf yurttafllar ise Halk Meclisine (Ekklesia) ve Heliaiaya
(bir tr halk mahkemesi) seilebiliyorlard. Askerlik hakk yalnzca ilk snfa verilmiflti; thetes askerlikten ve her trl vergiden muaf tutulmufltu.
Bu yeni dzende dokuz arkhon grevlendirildi. Arkhonlua seilme pentakosiomedimnoi snfndan herkese akt (belki hippeis snfna da). Eski arkhonlar
hl Areopagos Meclisine dorudan girebiliyordu. Fakat Meclis yavafl yavafl aristokratik kompozisyonunu kaybediyordu; Solon da bunu istiyordu.
Solon, yarg ynetiminde de tamamyla radikal bir reform yapt. Yeni bir mahkeme (heliaia) sistemi kurdu; mahkemede jri olmak drt snfa da akt. Her
yurttafl, arkhonlardan birinin kararn bu mahkemeye gtrebilirdi. Olaslkla meclisin bir paras gibi alflyordu; hatta tm meclis bir mahkeme olarak da toplanabiliyordu.
Solonun reformlar toplumu ve dolaysyla kent-devletini ileriye gtrecek nitelikte olmasna karfln, ok gemeden demokratikleflme srecinde yeni sorunlar
ortaya kmfl ve dzenlemelerin uygulanmasnda aksaklklar bafl gstermifltir.
Borlar, Solonun kanunuyla kaldrlsa da birok ifti yeterli sermayeye sahip olmad ve bor almak zorunda kald iin ok gemeden kendisini tekrar bor batanda buldu. Kle olmasalar da borlandklar zenginlere bamlydlar. Solonun
reformlaryla Atina toplumundaki yaraya bir anlamda neflter vurulmufl ama ameliyat henz baflarya ulaflmamflt.
Tiran Peisistratos ve Oullar

Atinal Tiranlarn en nls hi kuflkusuz Peisistratostu. kez tiranl ele geiren Peisitratosun son tiranlk dnemi M.. 546-527 yllar arasna rastlar. Peisistratos zamannda Atina en parlak dnemlerinden birini yaflad. Solonun anayasasn
yrrlkte brakan Peisistratos, kylnn ve fakirin haklarn gzetmifl, Atinada
nemli bayndrlk faaliyetlernde bulunmufltur. Athena onuruna drt ylda bir yaplan Panathenaia fienlikleri onun zamannda bafllamfl; Homeros destanlar onun
zamannda yazl hale getirilmifltir. Peisistratosun lmnden sonra olu Hippias
tiran oldu. Bu arada Alkmaeonidlerin baflna Megaklesin olu Kleisthenes gemiflti. Alkmaeonid ailesi Peisistratosun lm zerine Atinaya dnmfl olmalyd.
Kleisthenes M.. 525te arkhon oldu. M.. 514 yaznda Tiran Hippiasn kardefli
Hipparkhos, Harmodios ve Aristogeiton adl iki gen aristokrat tarafndan Panathenaia Festivali srasnda ldrld. Fakat suikasti dzenleyenlerden Harmodios
da Hipparkhosun muhafzlar tarafndan ldrld; Aristogeiton ise tutukland ve
sonra da ldrld. Kardefli ldrlen Hippias bir sre sonra Atinay terk etmek
zorunda kald ve sonunda Pers Kral Dareiosa snd. Bu kriz Kleisthenese yarad; Atinann yeni lideri oldu.
31
32
Kleisthenes ve Demokrasi
Kleisthenesin M.. 508 ylnda hazrlamfl olduu reformlarnn znde aristokratlarn ya da soylularn devlet ynetimindeki tekelini krmak yatyordu. Kleisthenes,
yurttafllar corafi nitelikli on kabileye (phyle/genos) ayrmflt. Bu on kabile, Atinann iinde yer ald Attika blgesinin kent, ky ve i blge olmak zere ynetim blgesine ayrlmas ile ortaya kyordu. Her blge de te bir (trittys) anlamna gelen on blme ayrld. Bylece her 30 trittys, biri kentten, biri kydan,
biri de i blgeden olmak zere (er er) kura ekilmek suretiyle birlefltirildi.
Yani kentte 10 trittys, kyda 10 trittys ve i blgede 10 trittys oluflturulmufl ve sonunda 10 kabile (phyle) elde edilmifl oldu. Demoslar tarmsal topraklara sahip yerleflim birimleriydi. Her demos kendi arasnda toplanyordu. Bundan byle yurttafllar soyad olarak, nceden olduu gibi ait olduklar phyle / genos, klan ya da slalenin adn deil, bulunduklar demosun adn alacakt. Demosa kaydn yaptrann
bir anlamda yurttafll onaylanmfl oluyordu. Toplumun bu flekilde blnmesinden amalanan, urafl alanlar farkl olan gruplarn (kente zanaatkrlar ve tccarlar; i blgede tarm ve hayvanclkla uraflan iftiler; kyda denizciler ve balklar) bir araya getirilmesi ve Timokratik dzene son verilmesidir.
Solon zamannda kurulan 400 kiflilik Boulenin yeleri Kleisthenes zamannda
500 kifliye karlmfltr. Boule 30 yafln st 500 yurttafltan olufluyordu ve 10 kabilenin her birinden 50 yesi vard (10 x 50 = 500). Boule yelii bir yllk idi ve ayn kifli st ste iki yl Bouleye ye olamazd; fakat yaflam boyunca iki kez Boule
yesi olabilirdi. Solon zamannda olduu gibi Kleisthenes zamannda da thetler
Bouleye giremezdi. Boule yeleri grev sresince askerlikten muaftlar. Devlet ifllerinde kesinti olmamas iin her kabileden oluflan 50 Boule yesi 36 gnlk dnemler halinde srayla daimi komite gibi alflrd. Bu daimi komite Prytaneis adn
taflmakta olup komitenin 50 yesi Bouleuteriona bitiflik yer alan tholos planl
Prytaneion binasnda toplanrd. Prytaneis, hergn kura ile bir baflkan seerdi ve
o baflkan 24 saat orada bulunurdu. O gnn baflkan, o gn toplanan Bouleye de
baflkanlk ederdi; eer Halk Meclisinin toplantsna denk gelirse ona da baflkanlk
ederdi. Atinadaki Halk Meclisi yeleri, kalabalk olduklarndan, Pnyks Tepesinde
toplanrd.
Atinada demokratik rejimin kurucusu olarak kabul edilen Kleisthenes, ayrca,
demokratik srecin tiranlarca bir kez daha kesintiye uratlmamas iin Halk Meclisine yetki vererek, onun ylda bir kez anak mlek Mahkemesi (ostrakophoria) olarak alflmasna olanak salamfltr. Bylece yurttafllar, aralarnda tiranla
heveslenen kiflilerin adlarn anak mlek paralar (ostrakonlar) zerine kazyarak o kiflinin deflifre olmasn salyorlard. Ostrakismos denen bu uygulamada,
kuflkulu kiflinin ad yeter ounluk olan 6000 yurttafln byk ounluu tarafndan yazlmfl ise, o kifli herhangi bir varlk ve onur kaybna uramakszn 10 yl iin
kent dflna srlyor; baflkaca bir ceza verilmiyordu. Atinal devlet adam ve komutanlardan Themistokles, Kimon ve Alkibiades de bu mahkeme karar ile Atina
dflna srgne gnderilmiflti. Atina agoras ve Kerameikos kazlarnda ok sayda
ostrakon (oulu ostraka) bulunmufltur.
SIRA SZDE
anak mlek
Mahkemesinin
amac neydi?
SIRA
SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
KOLONZASYON
Tanm
Bir toplumun ya da bir kent-devleti halknn tarmsal veya ticari faaliyetlerde bulunmak iin kendi snrlar dflnda elveriflli topraklar yurt edinmesine ve bu srece kolonizasyon denir. Eski Hellen kolonileri, genellikle ana kentlerden uzak,
denizaflr yerlerde kurulmufllardr. Daha nce grdmz gibi, Dor istilas nedeniyle Ege Denizini aflarak gneye inen ve Yunanca konuflan kimi topluluklar
buralarda elveriflli bulduklar topraklara yerleflmifllerdi. Her ne kadar ilk denizaflr
iskan faaliyetleri bir kolonizasyon hareketi olarak kabul edilebilirse de gerek kolonizasyon, Eskia tarihi literatrne Byk Kolonizasyon Dnemi olarak geen; Ege, Marmara, Akdeniz ve Karadeniz kylarnda ok sayda koloninin kurulduu, M.. 750-550 yllar arasna iliflkin 200 yllk uzun bir sretir.
Nedenleri
Kolonizasyonun birka nedeni vardr. Bunlardan biri, tarm yaplabilecek topraklara olan gereksinimdi. Bu tr nedenlerle kurulmufl koloniler tarmsal nitelikli
idiler. Bir baflka neden, kendi lkelerindeki olanakszlklar idi. Yani kendi kendine yeterli olabilmek iin z kaynaklara sahip olmamak, yaflam koflullarn zorlafltryordu. Bu nedenle, ticari faaliyetlerde bulunarak geliflmek istiyorlard. Bu tr nedenlerle kurulmufl koloniler ticari nitelikli idiler. Antik kaynaklarda kolonizasyon
nedenlerine ait baz bilgiler bulmak mmkndr. Bunlar arasnda, ktlk, dflman
tarafndan bozguna uratlma, komflularyla geimsizlik, youn nfus artfl, maden
yataklarna sahip olma arzusu bulunmaktadr. Dolaysyla, kolonizasyonu tek bir
nedene balamak doru deildir.
Sonular
Kolonizasyonun sonular ise, Yunanlarn yabanc lke halklar ile kaynaflmas,
kendilerinden farkl dil konuflan insanlar (barbaroi ) ve onlarn kltrlerini tanmalar, Yunan kltrnn yaylmas ve yabanc kltrlerden etkilenmesi, Ege ve
Akdeniz dnyasndaki ticaretin younlaflmasdr. M.. 7. yzyln sonunda Lydia
Krallnda icad edilen sikkenin Ege ve Akdeniz dnyasndaki hzl yaylm da kolonizasyonun bir sonucudur. Havuzun kenarndaki kurbaalara benzetilen kentdevletleri ve kolonilerle Klasik ve Hellenistik Dnem Akdeniz dnyas adeta niter bir kltr corafyasn andryordu.
33
34
zet
N
A M A
N
AM A
N
A M A
Ege ve Dor Gleri ile kolonizasyon kavramlarn aklama

Ege Gleri M 13. yzyl sonu-12 yzyl bafllarndan itibaren meydana gelmifl olup glerde
iki nfus hareketi ne kmaktadr: Deniz Kavimleri ve Dorlar. Ancak, zamanla Yunanistandan Bat Anadolu kylarna da gler olmufl,
Aioller, kuzeybat Anadoluya (Edremit Krfezi
ve civarna); Ionlar, Bat Anadolunun orta kesimine (kabaca zmir ili ve civarna), Dorlar ise
Anadolunun gneybat kflesine (kabaca Mula
ili) yerleflmifllerdi. Bylece Bat Anadolu kylarnda ve hemen hinterlandnda ok sayda Yunan kent-devleti kurulmufl oldu. Bu kent-devletlerinin bulunduu blgelerde, onlarn konufltuu leheler (Aiol, Ion ve Dor) egemen oldu. Kolonizasyonda ise (her ne kadar bir g olay gerekleflse de) g olgusunun tesinde bir anlam
vardr. Bir toplumun ya da bir kent-devleti halknn tarmsal veya ticari faaliyetlerde bulunmak
iin kendi snrlar dflnda elveriflli topraklar yurt
edinmesine ve bu srece kolonizasyon denir.
Eskia tarihi literatrne Byk Kolonizasyon
Dnemi olarak geen; Ege, Marmara, Akdeniz
ve Karadeniz kylarnda ok sayda koloninin
kurulduu, M 750-550 yllar arasna iliflkin 200
yllk uzun bir sretir.
Ege Gleri sonunda Yunanistan ve Anadoluda
oluflan yeni toplumsal yapy aklama
Ege gleri ncesinde Yunanistanda ve Anadoluda esas olarak monarflik yapnn hkim olduu devletler vard. Bu devletlere bal olarak yaflamn srdren halk, kral / krallar veya feodal
beylerin egemenlii altndayd. Yerleflim yerleri
veya merkezler kale veya saray grnmndeydi (Minos Giritinde, Mykenaida ve Troiada olduu gibi). Ege gleri sonunda, saray-kaleler
yerlerini, yurttafllara odakl sosyal ve kltrel unsurlarn daha fazla hissedildii kent-devletlerine
brakt. Baflta krallarn olduu monarflik yap bir
sre daha devam etse de, devlet ynetiminin paylaflld bir yapya doru geliflim oldu; ve nihayette ou kent-devletinde demokratik ynetim
benimsendi.
Kent-devletini tanmlama
Eski Yunan siyasal ve toplumsal yaflamnn en
karakteristik rgtlenifl biimi olan kent-devleti,
polis (oulu poleis) terimiyle ifade edilmektedir.
Politika szc de polisten tretilmifltir. stih-
N
AM A
N
A M A
km edilmifl bamsz bir devlet olan polis, hem

kent merkezini (asty) hem de kendisine bal
kylerin bulunduu krsal alan (khora) kapsyordu. Bamszlk, bir kent-devletinin en nemli zelliklerinin baflnda gelirdi.
Kolonizasyonun neden ve sonularn aklama
Kolonizasyonun birka nedeni vardr. Bunlardan
biri, tarm yaplabilecek topraklara olan gereksinimdi (tarmsal nitelikli). Bir baflka neden, kendi lkelerindeki olanakszlklar idi. Bu nedenle,
ticari faaliyetlerde bulunarak geliflmek istiyorlard. Bu tr nedenlerle kurulmufl koloniler ticari
nitelikli idiler. Antik kaynaklarda kolonizasyon
nedenlerine ait baz bilgiler bulmak mmkndr. Bunlar arasnda, ktlk, dflman tarafndan
bozguna uratlma, komflularyla geimsizlik, youn nfus artfl, maden yataklarna sahip olma
arzusu bulunmaktadr.
Kolonizasyonun sonular ise, Hellenlerin yabanc lke halklar ile kaynaflmas, kendilerinden
farkl dil konuflan insanlar (barbaroi) ve onlarn
kltrlerini tanmalar, Hellen kltrnn yaylmas ve yabanc kltrlerden etkilenmesi, Ege ve
Akdeniz dnyasndaki ticaretin younlaflmas ve
bunun da sonucunda sikkenin hzl bir flekilde
yaylmasdr.
Demokrasi kavramn ve Atinadaki geliflimini
tartflma
Demokrasi, kabaca halkn iktidar veya halkn
ynetime katlmas demektir. Devletin baflnda
her fleye karar veren tek kiflinin bulunmas yerine (monarflik idare), halkn da ynetime katlmnn salanmas, toplumdaki sosyal barfl ve
huzur iin gerekliydi. Bu da ancak demokratik
bir idareyle mmknd. Halk tabakalar arasndaki eflitsizliin neden olduu haksz uygulamalarn ve gelir dalmndaki eflitsizliin giderilmesi, her yurttafln hayatnn bir dneminde belirli bir kamu grevini yerine getirecek memuriyete gelmesi, seme ve seilme hakk, adil yarglama gibi birok konu her Hellen yurttafl iin
nem arz ediyordu. Btn bunlardaki aksaklk
kanunlarn ve anayasann yazl olmamasndan
kaynaklanyordu. Atinada demokratik ynetim
iin ilk adm Solon tarafndan atld. Daha sonra
da Kleisthenes, demokratik ynetimi toplumda
yerlefltirdi. Bu nedenle Kleisthenes, Atinada demokratik ynetimin kurucusu olarak bilinir
(M.. 6. yzyln sonu).
35
Kendimizi Snayalm
1. Tun andan sonra geilen a afladakilerden
hangisidir?
a. Paleolitik a
b. Demir a
c. Kalkolitik a
d. Hellenistik a
e. Klasik a
6. Kent-devletinin Eski Yunanca karfll afladakilerden hangisidir?

a. Khora
b. Apoikia
c. Polis
d. Kome
e. Emporion
2. Ege Gleri srasnda Yunanistandan yola kan

Dorlar, Bat Anadolunun hangi blgesine yerlefltiler?
a. zmir li ve civarna
b. Edremit Krfezi ve civarna
c. Marmara Blgesine
d. Mula li ve civarna
e. Teke Yarmadasna
7. Bir kent-devletinde ynetim flekli (istisnai rnekler

dflnda) srasyla afladakilerden hangisinde doru olarak verilmifltir?
a. Monarfli, Aristokrasi, Tiranlk, Demokrasi
b. Demokrasi, Tiranlk, Aristokrasi, Monarfli
c. Monarfli, Demokrasi, Tiranlk, Aristokrasi
d. Aristokrasi, Demokrasi, Monarfli, Tiranlk
e. Tiranlk, Aristokrasi, Monarfli, Demokrasi
3. Afladakilerden hangileri Ionia blgesi kentleridir?

a. Skepsis ve Kebren
b. Kyme ve Larissa,
c. Byzantion ve Kalkhedon
d. Halikarnasos ve Lindos
e. Miletos ve Ephesos
4. Ege Karanlk a yaklaflk olarak hangi dnemi
kapsar?
a. M.. 2000-1500
b. M.. 1800-1500
c. M.. 1500-1300
d. M.. 1100 ile 700
e. M.. 700-500
5. Eski Yunan alfabesinin oluflturulduu yzyl ve alfabedeki sessiz harflerin alnd alfabe afladakilerden
hangisinde doru olarak verilmifltir?
a. M.. 8. yzyl / Msr
b. M.. 10. yzyl / Msr
c. M.. 7. yzyl / Kartaca
d. M.. 6. yzyl / Fenike
e. M.. 8. yzyl / Fenike
8. Bir kent-devletinde yasama ve yargy stlenen kurum afladakilerden hangisidir?

a. fiehir Danflma ve dare Meclisi (Boule)
b. Halk Mahkemesi
c. Areopagos
d. Yaflllar Meclisi
e. Halk Meclisi (Ekklesia)
9. Atina halkn servet esasna gre dzenleyen afladakilerden hangisidir?
a. Peisistratos
b. Hippias
c. Kleisthenes
d. Drakon
e. Solon
10. Tarihe Byk Kolonizasyon olarak geen dnem,
hangi zaman dilimine rastlamaktadr?
a. M.. 1750-1550
b. M.. 1250-1150
c. M.. 950-750
d. M.. 750-550
e. M.. 550-350
36
Okuma Paras
Sanat ve Mimarlk
M.. 7. ve 6. yzyllar sanat 5. yzyl klasik Yunan sanatnn temeli olduundan byk bir nem taflr. Bu
yzylda tanrlarn bafll baflna bir varlk olmalaryla ahflap ve kerpi tapnaklar tafl yaplar fleklini almakta, bu
yaplarn, plan bakmndan, dzensiz flekilleri brakarak
dikdrtgen fleklini ald gze arpmaktadr. Ayn zamanda belirli formlar ve oranlar sistemlerinin ortaya
ktn ve bunlarn en ok yaplarn dfl grnfllerini
etkilediini gryoruz ki bu oranlar sisteminin tmne
dzen ad verilmektedir. Yunan mimarlnda iki ana
dzen vardr: Dor ve on dzeni.
Bir Yunan tapna salam temellere dayanan veya
daha ok basamakl bir kaide (krepis) zerinde yer almakta, kapal bir mekan (naos ya da cella) ve bu mekann etrafn eviren stunlardan meydana gelmektedir.
Stunlarn cellann etrafnda tertiplenifline gre tapnak
planlarnn ald flekillere eflitli adlar verilmektedir.
Megaron tarznda olup giriflin yan duvarlarn snrlandran yar payeler (parastas ya da ante) arasnda iki stun
kapsayan tapnaklara naos en parastaseis (templum in
antis), cellann nnde bir stun srasna sahip olanlara
prostilos, hem nde, hem de arkada birer stun dizisi
olanlara amfiprostilos, cellann etrafnda epeevre
bir stun dizisi kapsayanlara peripteros, iki stun dizisi olanlara dipteros, ikinci bir stun sras alabilecek
kadar genifl galerili tapnaklara ise pseudodipteros
(szde dipteros) ad verilmektedir.
1. b
Kaynak: A.M. Mansel, Ege ve Yunan Tarihi, TTK, Ankara, 1971, s.227.
2. d
3. e
4. d
5. e
6. c
7. a
8. e
9. e
10. d
Yantnz yanlfl ise Ege ve Dor Gleri konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Egede Karanlk a konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Yunan Alfabesi konusunu
yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Kent-devleti: Ortaya kfl
ve Karakteristik zellikleri konusunu yeniden
gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Kent-devleti: Ynetim Biimleri konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Kent-devleti: Ynetim Kurumlar konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Atinann Siyasal ve Toplumsal Yaps: Solon konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Kolonizasyon: Tanm konusunu yeniden gzden geiriniz.
37
Kaynaklar
Sra Sizde 1
Deniz Kavimleri, Yunanistann kuzeyinden, belki Balkanlardan yola karak Anadoluya girmifller ve buradaki topluluklar da nlerine katarak gneye doru ilerlemifller; Kbrs, Suriye ve Filistindeki yerleflimleri yerle
bir ettikten sonra Msra vardklarnda byk bir karfl
koyma ile karfllaflmfllar ve geri pskrtlmfllerdi.
Akurgal, E. (1993), Eskiada Ege ve zmir, Yaflar Eitim

ve Kltr Vakf, zmir.
Blois, L. de-Spek, J. van der (1997), An Introduction to
the Ancient History, Routledge.
Boardman, J. (2000), The Greeks Overseas, Thames and
Hudson, Londra.
Cartledge, P. (1998), Ancient Greece. Cambridge
Illustrated History, Cambridge.
Cook, J.M. (1962), The Greeks in Ionia and the East,
Thames and Hudson, Londra.
plikiolu, B. (1997), Eski Bat Tarihi I: Girifl,
Kaynaklar, Bibliyografya, Trk Tarih Kurumu
Yaynlar, Ankara.
Levi, P., (1997), Eski Yunan (ev. N. Erdilek), letiflim
Atlasl Byk Uygarlklar Ansiklopedisi, stanbul.
Lloyd, S. (1997), Trkiyenin Tarihi, ev. E. Varinliolu,
Tbitak, Ankara.
Mansel, A.M. (1971), Ege ve Yunan Tarihi, Trk Tarih
Kurumu Yaynlar, Ankara.
Rich, J. - A. Wallace-Hadrill (2000), Antik Dnyada
Krsal ve Kent (ev. L. zgenel), Homer Kitabevi,
stanbul.
Sevin, V. (2001), Anadolunun Tarihi Corafyas, Trk
Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara.
Tekin, O. (2007), Eski Anadolu ve Trakya. Ege Glerinden Roma mparatorluunun kiye Ayrlmasna Kadar, letiflim Anadolu Uygarlklar Dizisi, stanbul.
Tekin, O., (2008), Antik Numismatik ve Anadolu,
Sra Sizde 2
Aioller, kuzeybat Anadoluya (Edremit Krfezi ve civarna); Ionlar, Bat Anadolu kylarnn orta kesimine (zmir li ve civar); Dorlar ise gneybat Anadoluya (Mula li ve civar) yerleflmifllerdi.
Sra Sizde 3
Bir kent-devletinin karakteristik zelliklerinin baflnda
siyasal ve ekonomik bamszl ile egemenlik haklarna sahip olmas gelmektedir. Ayrca, fiziksel adan da,
etraf surla evrili bir akropolis zerinde yer almas,
meclis binas, agora, tiyatro ve tapnak gibi belli bafll
kamu yaplarnn da bulunmas bir kent-devleti iin
nemlidir.
Sra Sizde 4
Tiranla heveslenen veya byle bir giriflimde bulunacandan kuflkulanan kiflilerin kamuoyu yoklamasyla
nceden tespit edilerek, o kiflilerin kent dflna srgne
gnderilmesidir. Bylece, sz konusu mahkeme, demokratik rejime tehdit oluflturan tiranln nnde bir
engel oluflturuyordu.
HELLEN VE ROMA TARH
3
Amalarmz
N
N
N
N
N

Pers mparatorluunu tanmlayabilecek;
Pers-Hellen Savafllarn aklayabilecek;
Atina mparatorluunu aklayabilecek;
Peloponnesos Savafln aklayabilecek;
Thebain stnlk Dnemini aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Persler
Ionia Ayaklanmas
Atina
Kimon
Delos Deniz Birlii
Perikles
Sparta
Ksenophon
Anabasis
Thebai
indekiler
Hellen ve Roma
Tarihi
M.. 5. Yzyl
Savafllar
PERSLER
IONIA AYAKLANMASI
PERS-HELLEN SAVAfiLARI
PELOPONNESOS SAVAfiI
SATRAP KYROSUN AYAKLANMASI
KORINTHOS SAVAfiI
KNC DELOS BRL
THEBAIIN STNLK DNEM
M.. 5. Yzyl Savafllar

PERSLER
Aslnda ayn kkene dayanan Medler ve Persler kabaca bugnk ran Devletinin
bulunduu topraklarda yaflyorlard. M.. 9. yzyldan itibaren tarih sahnesinde
grlmeye bafllayan Perslerin ilk krallar hakknda, adlar dflnda, pek fazla bilgimiz yoktur. Ancak, Byk lkapl Pers kral Kyros (M.. 559-529), hakknda fazla bilgiye sahip olmadmz Med Devletine son vererek, Pers Krallnn M.. 6.
yzylda nasyann en byk gc olmasn salamfltr. Bu nedenle Kyros ya da
Pers dilinde Kurafl, Pers Devletinin kurucusu saylmaktadr. Perslerin ortaya kflna kadar blgedeki en byk gc, Asur mparatorluu oluflturuyordu. Perslerin,
Akdeniz ve Egedeki ticareti kontrol altnda tutma arzularna batdaki tek engel ise
Lydia Krall idi. Pers Kral Byk Kyros, M.. 546 ylnda Lydia Kral Kroisosu
yenilgiye uratarak, kralln baflkenti Sardeisi ele geirmifltir. Bylece, Anadolu
200 yl kadar srecek olan Pers egemenliine girmifltir. Byk Kyros, ekirdek blgeleri olan ran evre tehditlerden korumak ve imparatorluun snrlarn geniflletmek amacyla gneybatya ilerleyerek, Babil Kralln da ykmfltr (M..
539/38). Bylece, tarihe Babil Srgn / Esareti olarak geen trajedi de son bulmufltur. nk, yaklaflk yarm yzyl nce, M.. 587/86da, Babil Kral Nabukadnezar tarafndan Iudaiadan (Filistin ve civar) srgn edilerek Babile getirilen ve
burada esaret hayat yaflayan Yahudiler, tekrar kendi yurtlarna dnmfltr.
Kyros, ynetimde kolaylk olsun diye Anadoluyu ve Indus Vadisine kadar Yakn Douyu ve biraz tesini satraplklara (bir tr yerel ynetim sistemi) ayrmflt.
Burada, dikkat edilmesi gereken nokta, satraplklarn corafi blgelere veya lkelere gre deil, halk (etnik) esasna dayal olduudur. Kyrosun, Orta Asyada skitlere karfl yapt bir sefer srasndaki lmnden sonra, Pers tahtna olu Kambyses
(M.. 529-522) gemifltir. Bu kral zamannda Msr egemenlik altna alnmfltr. Ondan sonra tahta geen Byk lkapl I. Dareios (M.. 522-486) satraplklar yeniden organize etmifl ve yeni bir vergi sistemi (nomos) meydana getirmifltir. Oluflturulan satraplklardan elde edilen vergiler devlet hazinesinin nemli bir gelir kaynan oluflturuyordu. Her satrap, hkm srd topraklarn deta kralyd.
Persler, geliflkin bir yol flebekesi de kurmufllard. Ephesos ve Sardeis ile Susa
arasndaki nl Kral Yolunun Dou-Bat ticaretinde nemli bir rol vard. Bu
yol, Ankyra, Kappadokia, Yukar Frat ve Babyloniadan geerek Susaya ulaflyordu. Yaklaflk 2.500 kmlik yol boyunca eflitli konaklama tesisleri vard. Yolculuk
Kral yolu; Bat Anadoludaki

Ephesos ve Sardeis
kentlerinden bafllayp
randaki Susaya kadar
uzanyordu.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
40

D fi N E L M
D fi N E L M
ancak ayda tamamlanabiliyordu. Perslerin iki baflkenti Susa ile Persepolis, bat
S O R Uolarak girdii ve pazar trafiinin en youn olduu kentlerdi.
mallarnn youn
S O R U
Perslerin Anadoludaki
D K K A T en nemli iki satraplk merkezi Sardeis (Manisa-Sart) ve Daskyleion (Ergili) idi.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
K T A P
SIRA SZDE
TELEVZYON 1
D fi N E L M
NTERNET
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
Aslnda Persler ve Hellenler birbirlerine o kadar uzak deildiler. Birbirlerinin

kltrlerini ve siyasal-toplumsal yaplarn az ok biliyorlard. ok sayda Hellen,
Pers Byk
Kralnn ya da satraplarnn hizmetinde alflmflt. Kendi lkesi ile siAMALARIMIZ
yasi sorunlar olan baz Hellen politikaclarn zaman zaman Perslere sndklarn
da biliyoruz. Gerek Kyrosun Pasargadaidaki antsal mezarnda, gerekse PersepoK saray
T A P kompleksinde Yunan mimarlar ve tafl ustalar alflmfllard.
listeki byk
Perslerin Anadoluyu
SIRA SZDEele geirmesi hangi olayla olmufltur?
TELEVZYON
IONIA AYAKLANMASI
NELM
Pers Kral DI. fiDareiosun
(Byk Dareios), M.. 6. yzyl sonlarnda (M.. 513 /
512) yapt skit seferinden sonra Trakya ve Karadenizin bat kylar Pers egeNTERNET
menliine girmiflti.
S O R U Bylece, Yunanistan ve Bat Anadoludaki kent-devletlerinin,
zellikle, Karadenizde adeta bir deniz imparatorluu kurmufl olan Miletosun buradaki ticareti engellenmifl; Karadenizden Egeye akan buday trafiine sekte vuDKKAT
rulmufl oldu. Ayrca, Perslerin Bat Anadoluda kurduklar satraplk, bu blgedeki
kentler iin pek de hofl olmayan bir durumdu. Ionia blgesindeki bu rahatszlk bir
SZDE bafllayacakt.
flekilde dflaSIRA
vurmaya
O sralar Perslerin destei ile Miletosun baflnda tiran olarak bulunan Histiaios,
kent dflna kt bir srada, yerine vekleten damad Aristagoras brakmflt. DeAMALARIMIZ
mokrasi yanllarnn Naksos Adasnda aristokratlara karfl bafllatt ayaklanmann
bastrlmas iin Miletos Tiran Aristagoras, Sardeis Satrab Artaphernesi ikna etti.
Ada ele geirildiinde
K T A P Perslerin Kiklad Adalarnda nemli bir sse sahip olacaklar dflncesiyle M.. 499 ylnda Naksos Adasna bir donanma gnderildi. Fakat
dzenlenen sefer baflarsz olunca, Aristagoras, faturann kendisine karlacandan korkarak
Miletosta bamszln iln etti ve halk Perslere karfl ayaklandrd.
TELEVZYON
Bundan byle tiran kisvesinden syrlarak, Bat Anadoludaki demokratik rejimin
savunuculuuna soyundu. Ioniadaki Pers destekli dier tiranlara da savafl aarak,
blge kentlerinin hatta Karial ve Lykial gibi yerli halklarn da sempati ve desteiT E R N E T Ionia blgesindeki baz kentler Perslere karfl ayaklandlar
ni kazand. NBylece
(M.. 499). Ayn yl iinde Pers satrabnn oturduu Sardeis yaklp ykld. Atina
ve Eretriadan da yardm salayan Aristagoras nceleri baflarl olmuflsa da, yenileceini anlaynca Trakyaya kat. Dareios, ayaklanmaya destek veren Atinaya da
ylesine fkelenmiflti ki, masaya her oturuflunda hizmetisine kez, Efendimiz,
Atinallar unutmaynz diye seslenmesini emrettii sylenir (Herodotos, V.105).
Sonunda Miletos Perslerce kuflatld. M.. 494te Lade aklarnda mevzilenmifl
olan bir Ionia donanmas Persler tarafndan bozguna uratld. Bir sre sonra da
Miletos ele geirildi ve ayaklanma bastrld. Miletos halknn bir ksm srld, bir
ksm ldrld. Dier Bat Anadolu kent-devletleri vergilerini dzenli olarak demeleri kofluluyla cezalandrlmad. Persler, baz kentlerin demokratik ynetim isteine olumlu yaklaflt. Bu arada Miletos Satrab Aristagoras ise Trakyaya kamay
baflarmflt; fakat bir sre sonra oradaki bir arpflmada ldrld.
N N
41
3. nite - M.. 5. Yzyl Savafllar
Yukarda her ne kadar Ionia Ayaklanmasnn nedeni olarak Perslere karfl duyulan hoflnutsuzluk ve Miletosun ticari karlar n plana kartld ise de; bir grfle gre, Pers ynetimi altndaki Miletos, daha nce olmad kadar refaha ulaflmflt; dolaysyla, ticari karlar sz konusu olamazd. Ayrca Pers satraplar arasnda husumet ve kar iliflkileri de vard. Btn bunlar, Ionia Ayaklanmasnn, Perslere karfl olufltuu dflnlen milliyeti duygularn bir tepkisi olmadnn gstergesidir. Bireysel karlar daha n plandayd. Dolaysyla, olaylar yorumlarken
genifl bir bakfl as ile yaklaflmak her zaman iin daha aklcdr.
Ionia Ayaklanmasnda kimler kime karfl ayaklanmfltr ve ayaklanma ne
zaman
bastrlmfltr?
SIRA
SZDE
PERS-HELLEN SAVAfiLARI
D fi N E L M
SIRA SZDE
D fi N E L M
Maraton Savafl
Ionia Ayaklanmasnn bastrlmasndan iki yl sonra, M.. 492 Sylnda,
O R U Mardonios
komutasndaki Pers ordusu Trakyaya bir sefer yaparak, blgedeki Pers egemenliini glendirdi. Fakat Persler iin potansiyel tehlike olan ve Ionia Ayaklanmasn
DKKAT
destekleyen Yunanistan hl Pers egemenlik alannn dflnda kalyordu. Bu nedenle, M.. 490 ylnda Datis ve Artaphernes komutasndaki Pers donanmas Ege
SZDE
Denizini aflarak Yunanistana ayakbast. Persler, HellenlerdenSIRA
toprak
ve su istediler; bu, teslim olun anlamna geliyordu. Hellenlerin ou teslim olmay kabul etti; Eretriallar ise karfl koydu. Fakat ksa srede kentleri yaklp
ykld, halk kleAMALARIMIZ
lefltirildi. Perslere, srgndeki Atinal Tiran Hippias rehberlik ediyordu. Pers ordusu Yunanistann Attika blgesinin dou kysnda ve Atinann 30 km kuzeydousundaki Marathon Krfezine ulaflt; krfezin gerisinde Marathon
K Ovas
T A P bulunuyordu. Persler hem Atinallara hadlerini bildirmek hem de Ionia Ayaklanmas srasnda tahrip edilen Sardeisin cn almak istiyorlard. Fakat Miltiades komutasndaki Atinallar, Persleri byk bir yenilgiye urattlar. HerodotosT E(VI.113)
L E V Z Y O NAtinallarn
zaferini flyle anlatr:
...Bu Marathon ovasnda arpflma uzun srd; saflarn merkezinde stnlk
barbarlardayd; oray Perslerin kendileri ve Sakalar tutuyorlard; bu noktada zafer
NTERNET
barbarlardayd, dflman geri atmfllard ve ieriye doru kovalamaya
bafllamfllard. Ama iki kanatta zafer Atinallarla Plataiallardayd. Dflman yenmifllerdi ve onu
bozgun halinde kamaya brakmfllar, iki kanat birleflerek, merkezi kertmifl olan
dflmana karfl savafla girmifllerdi; ve zafer Atinallarda kald.
Atinallar atlet Pheidippidesi Spartaya gndererek Spartallardan yardm istemifllerdi. Spartallar da, o sra kutlamakta olduklar dinsel bir festivalin sona ermesini takiben Atinaya yardm gndermeye sz vermifllerdi; fakat yardm ok ge
gnderdiler. Esas yardm 1.000 hoplit (hoplites) gnderen Plataia kentinden gelmiflti. Marathon Krfezinin hemen gerisindeki ovada yaplan savaflta Atinallar yalnzca 200 civarnda kayp verirken, Perslerin kayb 6.000den fazlayd. Marathon
zaferi, Hellenlerin barbarlara karfl kazand bir zgrlk simgesi niteliini taflyordu. Ancak Atinallar da biliyorlard ki, Marathon zaferi onlara sadece rahat bir nefes aldrmflt; tehlike henz gemifl deildi.
N N
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
42
Artemision ve Thermopylai Savafllar

Marathon zaferinden sonra politik nedenlerle iktidardan indirilen Miltiadesin yerine devletin baflna geen Themistoklesin (M.. 515-450) abasyla, Atinallar gl bir donanma meydana getirdiler. Sparta da, Perslere karfl Atinann yannda yer
ald. Fakat Persler Yunanistann tamamn ele geirmeden rahat edemeyeceklerini
anladklarndan, bu kez, Marathon Savaflndan on yl sonra (M.. 480 tarihinde)
Kserkses komutasnda anakkale Boazndan geerek Trakyaya ulafltlar ve Makedonya zerinden gneye inerek Tesalya snrna dayandlar. Bunun zerine, Atinallar gneye ekilerek Thermopylai ve Artemisionda mevzilendiler. Perslerin
yaklaflk 150.000 kiflilik asker gcne karfllk, Hellenler 10.000 civarnda bir orduya sahipti. Perslerin amac Hellenleri hem karadan hem denizden kuflatmakt.
Sparta kara ordusu ile Persleri durdurmaya alflrken, Atinallar donanmalaryla
onlara destek vereceklerdi. Fakat Atinallar nceleri baflar kazandlarsa da fazla direnemediler ve Artemisiondan Korinthos kstana doru geri ekildiler. Thermopylai geidini tutan Spartal komutan Leonidas da yenilgiye uraynca, Persler
Orta Yunanistan ele geirip Atinay yakp yktlar.
Salamis Deniz Savafl

Thermopylai bozgunundan sonra Atinallar Korinthos Krfezi ve Salamis Adasna
ekildiler. Kserkses komutasndaki Pers donanmas Hellen donanmasn izleyerek
Salamise geldi. Bu srada Pers ordusu da Atinaya girerek akropolisi yakp ykt.
Yaplan savaflta Hellenler Perslere karfl kesin bir zafer kazandlar. Kserkses Bat
Anadoluya kat. Pers komutan Mardonios ise byk bir ordu ile Tesalyada
(Thessalia) kald ve kfl orada geirdi. Dolaysyla, bir yl iinde (M.. 480) Artemision, Thermopylai ve Salamis gibi byk mcadele meydana geldi ve son
mcadeleden zaferle kan taraf Hellenler oldu.
Plataia ve Mykale Savafllar

Perslerle Atinallar arasndaki arpflmalardan sonra Pers Kral Kserkses Persiaya
(eski ran) dnmfl, Hellenlerle mcadele iin Mardoniosu blgede brakmflt.
Mardonios M.. 479da gneye inerek Boiotia ve Attikada Hellenlere zor anlar
yaflatt. Fakat Spartal komutan Pausaniasn sevk ve ynetimindeki ordu, Plataiada Persleri yenilgiye uratt; Mardonios ldrld. Ayn gn Sparta kral Leotykhides emrindeki Hellen donanmas Ephesosun hemen gneyindeki Mykale
(Samsun) burnu zerinde karaya karak orada mevzilenmifl olan Persleri pskrtp gemilerini atefle verdi. Bylece, Plataia ve Mykale savafllar sonunda Bat Anadolu Perslerden temizlendi (M.. 479). Buradaki kentler, Ionia Ayaklanmasnda
olduu gibi, tekrar ayaklanarak Pers boyunduruundan kurtuldular. Bundan byle Hellenler, savunan deil saldran taraf olacaklar, savafl Yunanistandan Anadolu ve rana taflnacakt.
SIRA SZDE
Pers-Hellen SIRA
Savafllarndaki
muharebelerin adlar nelerdir?
SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
43
I. Delos Deniz Birlii

Her ne kadar M.. 490-479 arasndaki savafllardan
sonra Persler geriye pskrtlmfllerse de, adalar
ve Anadoludaki kentler iin Pers tehlikesi halen
mevcut idi. Bu nedenle Hellenlerin bir birlik kurmalar kanlmazd. Birliin nderlii iin en gl iki aday Sparta ve Atina idi. Geri Sparta bir
Hellen Birlii (Peloponnesos Birlii) oluflturmufl
durumda bulunuyorsa da, siyasal ve sosyal yaps
(i yaps) dolaysyla, denizaflr byk seferlerin
ykn kaldrmaya elveriflli deildi. stelik donanma deneyimi de Atinann yannda zayf kalyordu. Bu nedenle, Hellenlerin tek vcut olmalarn salayan birlik (symmakhia), Atinann bir deniz imparatorluu kurma dflncesinin de temelini oluflturdu. M.. 478 / 477 tarihinde, Pers tehlikesini ortadan kaldrmak ve onlarn Yunanistanda
yaptklar tahribatn cn almak iin Atina tarafndan kurulan Birliin merkezi Delos Adas idi. Saylar giderek artan ve bir sre
sonra 300 bulan ye mttefik kentler, birliin hazinesinde toplanmak zere, ekonomik glerine gre belirli bir yllk katkda (esas olarak para, fakat gemi ya da
asker gibi baflka katklar da olabiliyordu) bulunuyorlard. Hazine, Atinal 10 grevlinin (hellenotamiai) denetimindeydi. Birlik hazinesi daha sonra (M.. 454te) Delostan Atinaya getirilmiflti. Atinallar bundan byle hazinenin daha iyi korunacan dflnyorlard. Bu nedenle Delos Birlii veya Delos Konfederasyonu ayn zamanda Attika-Delos Deniz Birlii olarak da bilinir. Fakat her isim de modern
bir yakfltrmadr. Vergi (phoros; Lat. tributus) deyen kentleri ve dedikleri miktar
gsteren listeler Atina akropolisinde mermer steller zerinde sergileniyordu. Bu listelerden paralar gnmze ulaflmfltr.
Birliin ilk ifli Karadeniz ile olan ticaret yolunun ak tutulmas iin Trakya ve
boazlar Perslerden temizlemek oldu; hatta Byzantion ele geirildi. Atinal Kimon
Anadolunun Akdeniz kylarna inerek Eurymedon Irmann azna mevzilenmifl
olan Pers donanmasn bozguna uratt (M.. 468).
Mttefik kentler arasnda en fazla prestij ve g sahibi Atina olduundan, bu
kent dierleri stnde bir hegemonya kurmak isteyecek ve bu durum zamanla
hoflnutsuzluk yaratmaya bafllayacakt. Nitekim yle de oldu; Delos Birlii, giderek
Atina mparatorluuna dnflt. yle ki, birliin kurulmasndan yaklaflk yirmi
befl yl sonra, M.. 5. yzyln ortalarnda, Atina, birlik iinde kendi para ve arlk sisteminin kullanlmas iin bir kararname yaymlayarak mttefiklerine gmfl
sikke basmn yasaklad. Bylece, Atina sikke retimini tekelinde tutarak yalnzca
kendi bast tetradrahmilerin dolaflmn zorunlu klyordu. Sparta ile Atinann
aralarnn almasnda bafllca rol oynayan Atinann hegemonya sevdas Birliin
sona ermesine de neden oldu. Perslere karfl omuz omuza mcadele veren Atina
ve Sparta, bundan byle karfl kutuplarda yer alacak birbirlerine karfl savaflacaklard (Peloponnesos Savafl). Bu savafl Birliin de sonu oldu.
I. Delos Deniz Birliinin kurulufl amac neydi?
SIRA SZDE
Resim 3.1
Perikles mermer
bst.
Kaynak: Neils
(2008), Res. 56.
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
44
Hellenlerin Dou Akdeniz Seferi ve Kallias Barfl

Buday asndan zengin bir lke olan Msr, teden beri Atinann ilgisini ekiyordu. Bu nedenle, M.. 459da Atina donanmas o sralar Msrda patlak veren Pers
karflt ayaklanmay desteklemek zere yola kt. nceleri baz kk baflarlar elde eden Hellenler, Memphis yaknnda byk bir yenilgiye uradlar (M.. 454).
Hellenler, Msr yenilgisinin cn almak zere M.. 450de Dou Akdenize
iki ordu gnderdiler. Kimon komutasndaki donanma Kbrsa giderken, bir ordu
da Msrdaki isyan canlandrmak iin Msra gitti. Fakat Kimonun hastalanarak lmesi Hellenlerin savafl plann bozdu. Zor durumda kalan Atinal devlet adam Perikles, Perslerle barfl yapmak zorunda kald. M.. 449 ylnda Kbrs ya da Susada
yaplan grflmelere Hellen tarafn temsilen, Atinann ileri gelen diplomatlarndan
ve ayn zamanda Olympia (Olimpiyat) Oyunlarnda kez araba yarfl kazanmfl
olan Kallias katld. Bu nedenle sz konusu barfl Kallias Barfl olarak anlr. Bundan byle, Bat Anadoludaki kentler Perslere karfl bamszlklarn elde ettiler ve
Ege Denizi Pers donanmasna kapand. M.. 490da Marathonda bafllayan PersHellen Savafllar, yaklaflk yarm yzyl sonra Kallias Barfl ile son bulmufl oldu. Atinal devlet adam Perikles, savafl ekonomisi nedeniyle zor durumdaki Atinann
bundan byle rahat nefes alabileceini ve Perslerle yeniden bafllayacak ticaret iliflkileri sayesinde de ekonominin canlanabileceini dflnmfl olmalyd.
PELOPONNESOS SAVAfiI
Savafln Nedeni
Atina ile Sparta arasnda M.. 431-404 yllar arasnda, yirmi yedi yl sren savafl,
Peloponnesos Savafl olarak bilinir. Aslnda Atina-Sparta atflmas bu savafln
ok ncesinde bafllamflt. Atinann Delos Birliinin en gl yesi olarak tm
avantajlar kendi lehine kullanmas, Aigina, Korinthos ve Megara gibi nemli ticaret kentlerinin karna dokunuyordu. Sparta da Hellen dnyasnn nderliinin
Atinann elinde bulunmasndan rahatszlk duymaktayd. Gerekte Atinann glenip bir imparatorluk haline gelmesi, Delos Birliinin bir sonucu idi. Atinann
dier Hellen kentleri aleyhine glenmesi, bu kentlerin bamszl asndan
cidd bir tehlike oluflturuyordu. Atina, karlar dorultusunda bir arada hareket
eden Aigina ve Korinthosu yenilgiye uratmfl (M.. 456), Sparta ile de nce 5
yllk (M.. 451), sonra da otuz yllk bir antlaflma (M.. 445) imzalamflt. Bylece Sparta, Atina mparatorluunu (Delos Birlii) kabullenmifl oluyordu. Fakat bu
kabullenifl pek fazla uzun srmedi ve sonunda beklenen savafl patlak verdi. Nasl ki Perslerle Hellenlerin savafln esas itibariyle Herodotostan reniyorsak; Peloponnesos Savafl hakknda da en ayrntl bilgiyi, tarihi Thukydidesin, zgn
ad gnmze gelmemifl olan Peloponnesoslularla Atinallarn Savafl adl eserinden reniyoruz.
Savafln Bafllamas
Savafln gerek nedeni, yukarda da deindiimiz gibi, Atinann glenip Delos
Birliini bir imparatorlua dnfltrmesiydi. Ekonomik karlar da sz konusu
olunca Atina ile Sparta arasndaki savafl iin bir kvlcm yeterliydi. Bu kvlcm, Peloponnesos Birlii yesi Korinthos ile kolonisi Korkyra (bugn Korfu) arasndaki
atflmaya Atinann karflmas oldu. Atina, Korkyrann yardm talebine olumlu yant verdi ve onun yannda yer ald. Daha sonra Atina, yine bir Korinthos kolonisi
ve ayn zamanda Delos Deniz Birlii yesi olan Potidaiadan sur duvarlarn ykmasn ve Korinthoslu magistratlar kentten uzaklafltrmasn istedi. Bunun zerine
Korinthos, kolonisine yardm gnderdi. Atina da Potidaiay kuflatt. Korinthos,
Potidaiann Delos Birliinden kmasna yardmc oldu. Buna misilleme olarak
Atina da, Spartann bafln ektii Peloponnesos Birliinin yelerinden Megaraya
ticari ambargo koydu. Sparta ise her harekette Atinann karflsnda yer alyordu;
nk, Atinann saldrgan tutumuna mruz kalan kentler, Spartann nderlik ettii Peloponnesos Birliinin yeleriydi. Sonunda Sparta fiilen devreye girerek Atina ile grflmelere bafllad. Bir sonu alnamaynca, M.. 431de Peloponnesos
Savafl bafllad.
Arkhidamos Savafl
Peloponnesos Savaflnn ilk on yl (M.. 431-421) Arkhidamos Savafl olarak anlr. Sparta Kral II. Arkhidamos, Peloponnesos Birlii yelerinden oluflan bir ordu
ile M.. 431de Attikaya girerek, bir ay boyunca blgeyi yamalad ve lkesine geri dnd. Fakat Atinallar bundan pek zarar grmediler; nk Periklesin savafl
stratejisine uygun olarak nceden Attikay boflaltmfllar, Atina surlarnn gerisinde
ve Peiraieus (Pire) limannda toplanmfllard. Atina ile 9 km. uzaklktaki liman
uzun bir sur duvar ile birbirine balyd. Bu sur Peloponnesoslular iin nemli bir
engeldi. M.. 430da Atinada bafl gsteren veba salgn halkn te birinin lmne neden oldu. Yine de Atinallar M.. 429da Potidaiay ele geirdiler ve Naupaktos aklarnda iki deniz arpflmasndan zaferle ktlar. Fakat ayn yl Atinada baflgsteren veba nedeniyle binlerce Atinal ld; vebaya yakalanan Periklesin lm
de kentte byk znt yaratt (M.. 429). M.. 426da Atinal Demosthenes,
Amphilokhiada Peloponnesoslular yendi ve bir yl sonra da (M.. 425) Pylosu
ele geirdi. Sparta barfl istemek zorunda kald; fakat Atinallar Periklesin yerine
geen Kleonun anlamsz karfl kfl ile Spartallarn nerisini geri evirdiler.
Arkhidamosun lmnden sonra, Spartal komutan Brasidas, M.. 424 ylnda Megaray ele geirerek, Tesalya blgesine girdi. Makedonya Kral II. Perdikkasn desteini salayarak Amphipolisi ele geirdi (M.. 424). Bu arada Boiotiay egemenlik altnda tutmak isteyen Atinallarn blgeye gnderdii ordu Delionda bozguna urad. M.. 423te bir yllk ateflkes iln edildi. M.. 422de Kleonun komutasnda Tesalyaya giren ordu Amphipoliste Brasidas tarafndan yenilgiye uratld. Fakat bu arpflmada hem Kleon, hem de Brasidas ld. Amphipolisteki arpflmadan iki taraf da zararl kmfl oldu. Bundan byle tek kar yol,
barfla uzanan yoldu.
Nikias Barfl
Bu nedenle, M.. 421 ylnda Atinal politikac ve komutan Nikiasn abasyla Atina ile Sparta arasnda barfl imzaland. Nikias Barfl olarak adlandrlan ve 50 yllk bir sreyi kapsayacak flekilde yaplan bu antlaflma ile Arkhidamos Savafl son
buldu. Bu barfl Atina iin bir zaferdi; nk Sparta, Atinann Delos Birliindeki
nderliini tanyordu. Fakat Nikias Barfl, Peloponnesos Savaflna deil, yalnzca
bu savafln bir dnemine son vermiflti. Savafl ok gemeden yeniden bafllayacakt. Nitekim, Atina M.. 417de tarafsz Melos Adasn kuflatt; halknn teslim olmasndan sonra ise adada byk bir katliam yapt. Sparta herhangi bir mdahalede bulunmad.
45
46
Sicilya Seferi
Atinal Alkibiades, Sicilyann ele geirilmesiyle Atinallarn tekrar eski zafer gnlerine dnebilecekleri konusunda Atinallar ikna etti. Nikias bu dflnceye karfl ksa da basklar karflsnda dayanamad ve kabul etmek zorunda kald. Alkibiades,
beraberinde Nikias ve Lamakhos olduu halde byk bir ordu ile Sicilyaya hareket etti. Amac Peloponnesosun bat yolunu kapatmakt. Fakat Sicilyaya vardnda onu kt bir srpriz bekliyordu. Kendisine karflt gruplar, Atinadaki Herme
heykellerinin tahrip edilmesi ve Eleusis misterlerine (gizem dini tanrlarna) kfr ettii gerekesiyle yarglanmas iin mahkemeye baflvurmufllard. Mahkemeye
hesap vermeye arlan Alkibiades kap Spartaya snd ve Sicilya seferinin plann aklad. Perslerin Sardeis Satrab Tissaphernese de danflmanlk yapt. Bunun
zerine Gylippos komutasndaki Sparta ordusu hemen Sicilyaya gitti. Bu arada Lamakhos da sefer srasnda ldrld. Atinallar, Lamakhosun lmnden sonra
aresiz kalan Nikiasn yanna, Demosthenes komutasnda bir destek gc gnderdiler. Fakat M.. 413 Ekim aynda Atinallar byk bir yenilgiye urad. Bylece,
Sicilya seferi baflarszlkla sonuland. Sicilya bozgunundan birka ay nce ise
Sparta, Attikadaki Dekeleiay ele geirmiflti.
Lysandrosun Notion Zaferi

Artk Persler de, yaklaflk 35 yl nce (M.. 449) imzaladklar Kallias Antlaflmasn
bozarak Atinaya karfl Spartallarn yannda yer alyorlard. Peloponnesoslular,
Perslerden maddi destek salayarak byk bir donanma meydana getirdiler. Bu
arada Alkibiades, Atinada uygun bir politik zemin bularak Spartadan ayrlp tekrar Atinann yannda yer almaya bafllad. Ioniaya gnderilen bir ordunun baflna
geti ve baz baflarlar elde etti. M.. 410da Peloponnesos donanmasn Kyzikosta
(Erdek) yenilgiye uratt. M.. 407de Atinaya dnd. Fakat Spartallarn Perslerle
yaptklar dayanflma Atinay zor durumda brakyordu. Spartallarn baflnda Lysandros, Perslerin baflnda ise Kral II. Dareios bulunuyordu. Alkibiadesin donanmasnn baflnda bulunmad bir srada, Ioniadaki Notionda demirlemifl olan Atina
donanmas Lysandros tarafndan bozguna uratld (M.. 406). Yenilginin sorumlusu olarak grlen Alkibiades, Phrygiada bulunan Pers Satrab Pharnabazosun
yanna kat; fakat Lysandrosun istei zerine orada ldrld (M.. 404).
Arginussai Savafl
Lysandrosun yerine greve gelen Kallikratidas ise, Konon komutasndaki Atina filosunu Lesbos Adas (Midilli) aklarnda abluka altna almflt. Bunun zerine Atinallar, 150 gemilik bir donanmayla blgeye hareket ettiler. Kallikratidas, 50 kadar
gemiyi abluka iin brakarak, 120 gemi ile Atina donanmasn karfllamaya gitti. Fakat Arginussai Adalar (andarl yarmadasnn gneybatsnda) civarnda Konona
yenildi (M.. 406). Yine de Atinallar zaferin bedelini ar dediler; savafl sonras
kopan bir frtnada Atinallar ok kayp verdi.
Aigospotamoi Savafl
Bir yl sonra tekrar greve gelen Spartal Lysandros, Perslerin maddi yardm sayesinde oluflturduu bir donanma ile Lampsakosu (Lapseki) iflgal etti. Bunun zerine Hellespontosa (anakkale Boaz) gnderilen Atina donanmas Aigospotamoida (Gelibolu Yarmadasnn dou kysnda) yenilgiye urad (M.. 405). Byzantion ve Kalkhedon, Spartann eline geti. Mttefikleri de Atinann karflsnda yer
47
almaya baflladlar. Atina hem karadan hem denizden kuflatma altndayd; stelik
ktlk had safhadayd. Sonunda Atina yenilgiyi kabul etti. Atinaya kabul ettirilen
antlaflmann koflullar ok ard (M.. 404): Ele geirdii yerleri geri verecek, Peiraieus (Pire) limann kente balayan uzun sur duvar yklacak, donanmasn
Spartaya teslim edecek ve Spartann egemenliini tanyacakt. Fakat yine de Atina, ieride bamsz bir kent-devleti olarak kalacakt. Yirmi yedi yllk savafln sonunda Atina mparatorluu kmflt. Bylece, Hellen dnyasnn nderlii
Spartaya geti. Fakat Spartann bu sevinci, Perslerin tekrar Hellen dnyasnn ifllerine karflmasyla uzun mrl olamad.
Her ne kadar, Peloponnesos Savafl srasnda Perslerle Spartallar bir dayanflma
iine girdilerse de, bir sre sonra Pers Satrab Kyrosun Pers Byk Kral olan aabeyi II. Artakserksese karfl yapt sefer baflarszlkla sonulannca, Kyrosun tarafn tutan kentler Persler tarafndan cezalandrlacaklarn dflnerek, Spartallardan yardm isteyecek ve bylece Sparta da Anadolu kentlerinin koruyuculuunu
stlenerek Perslere savafl aacaktr.
Peloponnesos Savafl kimler arasnda, hangi tarihlerde oldu?
SATRAP KYROSUN AYAKLANMASI
SIRA SZDE
D fi bir
N E L paras
M
Buraya kadar, Hellenlerle Perslerin ve ikisi de Hellen ulusunun
olan
Atinallarla Spartallarn savafllarn grdk. Fakat bu kez Perslerin kendi aralarndaki bir taht kavgas ile karfl karflyayz. Gerekte, burada ele aldmz
olay PersS O R U
lerin kendi aralarndaki atflmalarnda ne ilk ne de sondur; ancak, Hellen tarihi
Ksenophonun kaleme almfl olduu Anabasis gibi bir esere konu olmas dolayDKKAT
syla Hellen tarihi iinde nemli bir yere sahiptir.
Peloponnesos Savafl sona erdiinde, Pers Kral II. Dareios da lmfl, yerine bSIRA SZDE
yk olu II. Artakserkses gemiflti. Fakat Dareiosun kars Parysatis
gerekte kk olu Kyrosun kral olmasn istiyor; iki kardefl, Artakserkses ve Kyros, birbirlerinden hofllanmyordu. Kyrosun bir gn aabeyi tarafndan ldrleceinden enAMALARIMIZ
difle duyan Parysatis, Artakserksesi kardeflini Bat Anadoluya satrap olarak gndermesi iin ikna etti. Bylece Kyros uzakta, ama gven iinde olacakt. Bu durum
Artakserksesin de ifline geliyordu; nk, Kyros saray evresinden
ne kadar uzakK T A P
ta olursa, kendisi iin o kadar az tehlikeli olacakt. Fakat Bat Anadoluda gcn
arttran Kyros, aabeyi II. Artakserksesi tahttan indirmenin zaman geldiini dflnerek, Sardeiste paral askerlerden oluflan 10.000i aflkn byk bir ordu toplamaTELEVZYON
ya bafllad. Asker toplamada, dostluk kurduu Hellen subaylarn da desteini ald.
Aabeyini kuflkulandrmamak ve kendi ordusunu tedirgin etmemek iin, isyan
eden Pisidial kabileleri egemenlik altna almak amacyla sefere kacan duyurNTERNET
du ve M.. 401de yola kt. Fakat durumun farkna varan Artakserksesin
yakn
adamlarndan Satrap Tissaphernes hemen Susaya giderek Artakserksesi uyard.
Kyros, Kilikia zerinden Babylonun (Babil) kuzeyindeki Kunaksaya vard. Artk
ordusuna gerek plann sylemifltir. Askerler flaflkndr; ama geri dnfl iin de
ok getir. ki ordu Kunaksada karfllaflt (M.. 399). Kyros, aabeyini yaralad
ama kendisi de ld. Kyrosun ldn duyan askerler, artk bir amalar olamayacan dflnerek geri ekildiler. Geriye ekilen 10.000 Hellen askerin baflnda,
dier birka komutanla birlikte, btn bu olaylarn anlatld Anabasis adl eserin
yazar olan nl tarihi Ksenophon da vardr. Ordu, Tigris (Dicle) kysn izleyerek kuzeye doru ilerleyip Karadeniz kysna varr. Kimi zaman karadan, kimi zaman denizden yol alarak Trakyaya gelirler ve burada Spartal komutanlarn emri-
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
SIRA SZDE
48
D fi N E L M
D fi N E L M
ne girerler. Kyrosun bu baflarsz seferi, sefere katlan Ksenophonun Anabasis adl eserine konu olmufltur. Sz konusu uzun dnfl yolculuu gnmzde OnbinS O olarak
R U
lerin Dnfl
da adlandrlmaktadr.
S O R U
Kunaksa, gnmzde
D K K A T Irak snrlar iinde, Babilin 70 km kuzeyinde yer alr.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
KORINTHOS
SAVAfiI
SIRA SZDE
N N
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Resim 3.2
Panathenaik dl
Amphoras. M..
yak. 390. Biniciler
hedefe mzrak
atyorlar.
Kaynak: Neils
(2008), Res. 131.
Perslerin taht mcadelesi devam ederken Yunanistanda da olaylar kendi seyrinde devam ediyordu. Peloponnesos Savaflnn yenilgisinin ve getirdii ar ykn
altndan kalkmaya
alflan Atina, Boiotiann da desteini salamflt. Fakat bundan
AMALARIMIZ
rahatsz olan Sparta, onlarn zerine bir ordu gnderdi. M.. 395te yaplan Haliartos Savaflnda Spartallar yenilgiye urad; komutanlar Lysandros ld. Atina ve
Tbaflars,
A P
BoiotiannK bu
Korinthos ve Argosun da onlarn tarafnda yer almalarn
salad. Bylece, Atina, Korinthos, Thebai ve Argos, Spartadaki tiranlk iktidarna
karfl drtl bir koalisyon oluflturdular. Boiotiann en gl kenti ise Thebai idi.
AgesilaosTkomutasndaki
Sparta ordusu, M.. 394te Koroneiada yaplan savaflta
ELEVZYON
koalisyon ordusunu yenilgiye uratt. Bundan bir sre nce de, Pers donanmasna komuta eden Atinal Konon, Sparta donanmasn Knidos (Data-Refladiye)
aklarnda yenilgiye uratmflt. Spartallar, Koroneia zaferinin tadn karamaNTERNET
dan, Knidos yenilgisinin haberini almfllard. Knidos zaferinden sonra Konon Atinaya dnmfl ve Atina ile Peiraieus (Pire) liman arasndaki uzun sur duvarnn inflasn tamamlatmflt.
Atinallarn Perslerle arasnn iyi olmad bir zamanda, bu kez Spartal Komutan Antialkidas (Antalkidas) yeniden Perslere yaknlaflmaya bafllad. Amac, bir
Sparta-Pers dayanflmas ile Atinay barfla zorlamakt. Nitekim, Hellespontosu kapatarak Atina ve mttefiklerini barfla zorlad (M.. 386). Kendi adndan dolay
Antialkidas Barfl ya da Pers kralndan dolay Kral Barfl olarak anlan bu barfl
antlaflmasna gre, Anadoludaki Yunanca konuflan ve Hellen kltrnn etkisi altnda bulunan kentler Pers egemenliine braklyordu. Ksenophon (Hellenika
V.I.31) kraln buyruu niteliindeki antlaflmann koflullarn flyle vermektedir: Ve
biraraya geldiklerinde, Tribazos onlara kraln buyruunu gsterdi ve okumaya
bafllad: Kral Artakserkses, Asyadaki kentlerin, Klazomenai ile Kbrs gibi adalar dahil, kendisine ait
olduklarn dflnmektedir. Ve kk byk dier
Hellen kentleri de bamsz kalmaldrlar; Lemnos,
Imbros ve Skyros hari. Bunlar eskiden olduu gibi Atinallara ait olacaklardr. ki taraftan hangisi
bu barfl koflullarn kabul etmez ise, ben, bu antlaflmay tanyanlar ile birlikte, hem karadan hem
de denizden o tarafa savafl aacam.
Bylece Sparta ile Atina arasnda M.. 395 ylnda bafllayan Korinthos Savafl; Haliartos, Knidos
ve Koroneia gibi nemli arpflmadan sonra,
Perslerin Spartaya destek vermesi ile M.. 386 ylnda son bulmufl oldu. Korinthos Savafl, Spartallara yalnzca prestij kazandrd; savafln asl galibi
ise kuflkusuz, Perslerdi.
49
KNC DELOS DENZ BRL

Atina, M.. 378de ikinci kez bir Deniz Birlii oluflturdu. Atinann yz yl nce
kurduu ilk Deniz Birlii, Perslere karfl kurulmufltu. kinci Deniz Birlii ise Spartallara karfl kuruldu. Atina, ilk Deniz Birliindeki deneyimlerini gz nnde tutarak nceleri mttefik kentler zerinde hegemonya kurmay dflnmyordu. Fakat
kendini toparlayp glenmeye bafllamas mttefik kentleri tedirgin etmeye bafllad. Bu nedenle, bir sre sonra Rhodos, Kos ve Khiosun bafln ektii isyan hareketine katlan baz kentler Birlikten ayrlmak istediler. Byzantiondan ve Karia Satrab Maussollostan da destek gren kentler ile onlar Birlik iinde tutmaya alflan
Atina arasndaki atflmalar, birlik iinde olduu iin Savafl ya da Mttefikler
Savafl (M.. 357-355) olarak anlr. Bu arpflmalar srasnda Embatada yenilgiye
urayan Atina, Birliin dalmasn nleyemedi. Fakat Atina denizde hl gl idi
ve Hellespontosu kontrol altnda tutuyordu.
THEBAIIN STNLK DNEM

M.. 386 ylnda imzalanan Antialkidas Barflndan sonra Spartallar, Boiotiann
dier kentlerini Thebaidan ayrdlar ve birka yl sonra da kentin kalesinde bir garnizon kurdular. M.. 378de Thebaillar kaleyi tekrar ele geirdiler ve M.. 371de
nl Leuktra Savaflnda topraklarn istila eden Spartallara karfl byk bir zafer
kazandlar ve onlar Orta Yunanistandan attlar. Thebai ordusunun baflnda Pelopidas ve Epameinondas adl komutanlar vard. Epameinondas gerekten deneyimli ve akll bir kifliydi. O zamana kadar uygulanan savafl taktiklerinde karfllkl dizilmifl ordular birbirine saldryordu. Epameinondasn taktiinde ordu, iki kanat
fleklinde savafl dzenini alyordu. Bylece, dflman arada braktrlarak kanatlardan abluka iine alnyordu. Leuktra yenilgisinden sonra Peloponnesos Birlii yelerinin Spartaya gveni kalmad. Bu zaferden sonra byk bir prestij kazanan TheSIRA SZDE aknlar yabaillar ise komutanlar Epameinondasn nderliinde Peloponnesosa
pp Spartay kendi topraklarnda zayflattlar. Fakat M.. 362deki Mantineia Savaflnda Thebai ordusu galip gelmesine karfln, Epameinondas ald
yaralar sonucu
D fi N E L M
hayatn kaybetti. Bylece, nemli bir gcn yitiren Thebai, yaklaflk yirmi befl yl
sren parlak dnemini bir daha yakalayamad; sradan bir kent-devleti olarak varS O R U
ln srdrd.
M.. 371deki Leuktra Savaflda Thebaillar, Spartallar yenilgiye urattlar.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
50
zet
N
A M A
N
AM A
Perslerin siyasal ve kltrel yapsn tanmlama

Persler kabaca bugnk ran Devletinin bulunduu topraklarda yaflyorlard. Pers Kral Kyros
M.. 546 ylnda Lydia Kral Kroisosu yenilgiye
uratarak, kralln baflkenti Sardeisi ele geirdi.
Bylece, Anadolu 200 yl kadar srecek olan Pers
egemenliine girdi. I. Dareios (M.. 522-486) nceki satraplklar yeniden organize etti ve yeni
bir vergi sistemi (nomos) meydana getirdi. Perslerin Anadoludaki en nemli iki satraplk merkezi Sardeis (Manisa-Sart) ve Daskyleion (Ergili)
idi. Persler, Ephesos ve Sardeis ile Susa arasnda
Kral Yolunu infla etmifllerdi.
Pers-Hellen Savafllarn aklama
Pers-Hellen Savafllar M.. 490 ylnda Marathon
Savafl ile bafllad; Persler Yunanistana kadar geldiler ama Marathonda yaplan savafl kaybettiler.
Yaklaflk 10 yl sonra, M.. 480de savafl yine Yunanistanda cereyan etti; bu kez Persler Atinallar ve mttefikleri Spartallar Thermopylaida yenilgiye urattlar ve Atinay yakp yktlar. Ancak, bu hezimetten sonra, ayn yl iinde Salamiste yaplan deniz savafln Persler kaybetti. Ertesi yl Plataia ve Mykalede yaplan savafllar da
Atinallar ve mttefikleri kazand (M.. 479).
Bylece Persler Yunanistan terk ettiler. Atinallar, M.. 478te Perslere karfl I. Delos Deniz Birliini kurdular. Ancak, Atinann Birlik Hazinesindeki paralar kendi menfaatleri dorultusunda kullanmak istemesi nedeniyle Birlik bir sre
sonra dald (M.. 431). Fakat, Birliin dalmasndan nce, M.. 449daki Kallias Barfl ile PersHellen Savafllar son bulmufltu.
N
AM A
Atina mparatorluunu aklama

Hellenlerin tek vcut olmalarn salayan Birlik
(symmakhia), Atinann bir deniz imparatorluu
kurma dflncesinin de temelini oluflturdu. M..
478 / 477 tarihinde, Pers tehlikesini ortadan kaldrmak ve onlarn Yunanistanda yaptklar tahribatn cn almak iin Atina tarafndan kurulan
Birliin merkezi Delos Adas idi. Saylar giderek
artan ve bir sre sonra 300 bulan ye mttefik
kentler, birliin hazinesinde toplanmak zere,
ekonomik glerine gre belirli bir yllk katkda
(esas olarak para, fakat gemi ya da asker gibi
baflka katklar da olabiliyordu) bulunuyorlard.
Hazine, Atinal 10 grevlinin (hellenotamiai) denetimindeydi. Birlik hazinesi daha sonra (M..
454te) Delostan Atinaya getirilmiflti. Atinallar
bundan byle hazinenin daha iyi korunacan
dflnyorlard. Bu nedenle Delos Deniz Birlii
veya Delos Konfederasyonu ayn zamanda Attika-Delos Deniz Birlii olarak da bilinir. Mttefik kentler arasnda en fazla prestij ve g sahibi
Atina olduundan, bu kent dierleri stnde bir
hegemonya kurmak isteyecek ve bu durum zamanla hoflnutsuzluk yaratmaya bafllayacakt. Nitekim yle de oldu. Delos Deniz Birlii, giderek
Atina mparatorluuna dnflt. yle ki, Birliin
kurulmasndan yaklaflk yirmi befl yl sonra, M..
5. yzyln ortalarnda, Atina, Birlik iinde kendi
para ve arlk sisteminin kullanlmas iin bir kararname yaymlayarak mttefiklerine gmfl sikke basmn yasaklamfltr. Bylece, Atina, sikke
retimini tekelinde tutarak yalnzca kendi bast
tetradrahmilerin dolaflmn zorunlu klyordu.
Sparta ile Atinann aralarnn almasnda bafllca
rol oynayan Atinann hegemonya sevdas
Peloponnesos Savafl sonunda (M.. 404) Birliin sona ermesine neden olmufltur.
N
A M A
Peloponnesos Savafln aklama

Atina ile Sparta arasnda M.. 431-404 yllar arasnda, yirmi yedi yl sren savafl, Peloponnesos
Savafl olarak bilinir. Peloponnesos Savaflnn
ilk on yl (M.. 431-421) Arkhidamos Savafl
olarak anlr. Spartallar M.. 431de Attikaya girerek, blgeyi yamaladlar ve lkelerine dndler. Spartal komutan Brasidas ile Atinal Kleonun
Amphipoliste arpflmasnda (M.. 422) hem
Kleon, hem de Brasidas ld. Neticede, M.. 421
ylnda Atina ile Sparta arasnda barfl imzaland.
Nikias Barfl olarak adlandrlan ve 50 yllk bir
sreyi kapsayacak flekilde yaplan bu antlaflma
ile Arkhidamos Savafl son buldu. Sonraki atflmalarda Atinallar ve Spartallar karfllkl zaferler
elde ettiler. Ancak, Spartallarn Atina donanmasn Aigospotamoida yenilgiye uratmasyla ve
ardndan yaplan antlaflmayla (M.. 405-404)
Hellen dnyasnn nderlii Spartaya geti.
N
AM A
51
Thebain stnlk dnemini aklama

Thebaillar M.. 371de nl Leuktra Savaflnda
topraklarn istila eden Spartallara karfl byk
bir zafer kazandlar ve onlar Orta Yunanistandan
attlar. Thebaillar Peloponnesosa da aknlar yapp, Spartay kendi topraklarnda vurdular. M..
362deki Mantineia Savaflnda Thebai ordusu galip gelmesine karfln, komutanlar Epameinondas
ald yaralar sonucu hayatn kaybetti. Bylece,
nemli bir gcn yitiren Thebai, yaklaflk yirmi
befl yl sren parlak dnemini geride brakt.
52
Kendimizi Snayalm
1. Persler, Lydia Krallna ne zaman son verdi?
a. M.. 747/746
b. M.. 647/646
c. M.. 547/546
d. M.. 447/446
e. M.. 630/629
2. Ionia Ayaklanmasnn bafllamasna neden olan Aristagoras afladaki kentlerden hangisinin Tiran idi?
a. Ephesos
b. Sardes
c. Atina
d. Klazomenai
e. Miletos
3. Pers-Hellen Savafllarnda muharebelerin sras
afladakilerden hangisinde doru olarak verilmifltir?
a. Platai ve Mykale, Marathon, Artemision ve Thermopylai, Salamis
b. Marathon, Artemision ve Thermopylai, Salamis,
Platai ve Mykale
c. Marathon, Platai ve Mykale, Artemision ve Thermopylai, Salamis
d. Marathon, Salamis, Platai ve Mykale, Artemision
ve Thermopylai
e. Salamis, Marathon, Platai ve Mykale, Artemision
ve Thermopylai
4. I. Delos Deniz Birliinin kurulduu ve son bulduu
dnem afladakilerden hangisidir?
a. M.. 778 - M.. 431
b. M.. 678/677 - M.. 429
c. M.. 478/477 - M.. 400
d. M.. 478/477 - M.. 431
e. M.. 431 - M.. 378/377
5. Pers-Hellen Savafllar hangi antlaflmayla son buldu?
a. Kallias Antlaflmas
b. Perikles Antlaflmas
c. Arhidamos Antlaflmas
d. Hippias Antlaflmas
e. Korinthos Antlaflmas
6. Arhidamos Savafl afladaki antlaflmalardan hangisiyle son bulmufltur?

a. Kallias Antlaflmas
b. Perikles Antlaflmas
c. Arhidamos Antlaflmas
d. Hippias Antlaflmas
e. Nikias Antlaflmas
7. Ksenophonun Anabasis adl eserinde Kyros ile II.
Artakserkses arasndaki savafl afladakilerden hangisinde gerekleflmifltir?
a. Susa
b. Persopolis
c. Kunaksa
d. Babil
e. Issos
8. II. Delos Deniz Birlii ne zaman kuruldu?
a. M.. 600
b. M.. 378
c. M.. 499
d. M.. 450
e. M.. 474
9. M.. 5. yzyln ortalarnda Atina tarafndan yrrle konan kararnamenin konusu afladakilerden
hangisidir?
a. Atinann para ve arlk sisteminin kullanlmas
b. Toplumsal barfln salanmas
c. Mttefik kentlere hububat yardmnnn yaplmas
d. Atina gemilerinin Ege Denizinde serbest dolaflm
e. Atinann ye kentlere zeytin ve zeytinya ihracn yasaklamas
10. Peloponnesos Savafl iide yer alan Sicilya seferi srasnda mahkemeye arlan Alkibiades afladakilerden
hangisi ile sulanmfltr?
a. Eleusis misterlerine kfr etmesi
b. Atina Hazinesinden gereksiz harcamalar yapmas
c. Thebai ile gizli iflbirlii iinde olmas
d. Perslerle gizli iflbirlii iinde olmas
e. Athena Tapnandaki altn heykelin eritilmesi
53
Okuma Paras
Sokrates
Eski Hellen felsefesinin en nemli isimlerinden olan
Sokrates (M.. 469-399), Sophroniskos ile Phainaretenin olu idi. Potidaia, Amphipolis ve Delionda savafla katlmflt. Sokratesin yazl eseri yoktur; dflncelerini Ksenophon ve Platondan reniyoruz. Bilginin ancak arafltrlarak elde edilebileceini sylemifltir. Hibir
fley bilmediimi biliyorum sz, onun dflncesini ok
iyi anlatr. Sokrates, diyalog iine girdii kifliye nce eflitli sorular sorarak onun gerekte hibir fley bilmediini ortaya koymaya alflr (eironeia = Sokratik alay, ironi); sonra, sorduu sorularla, karflsndakinin bilgisini
ortaya karr (maieutike = dourtma).
Resim 3.3 Sokrates.

Kaynak: Neils (2008), res. 58.
Sokrates M.. 399da genleri kt yola sevkettii, yeni tanrlar empoze ederek dine karfl su iflledii gerekesiyle lm cezasna arptrlmfltr. Sokrates, Halk
Meclisinin, yarglanmas gerektiine iliflkin karar uyarnca mahkemeye verilmifl ve Halk Mahkemesinde (Heliaia) jri yelerinin ald karar gerei bu cezaya arptrlmflt. Bu da bize Halk Mahkemelerinin ne kadar
demokratik (!) olduklarn, oylamada alnan kararlarn
her zaman salkl ve bilinli olmadn, birlikte hareket etme gibi toplum psikolojisinin ne denli nemli olduunu gstermektedir. Eski Atinada adi sulara verilecek eflitli cezalar bulunmaktayd. rnein krba,
dalama veya boyun, kol ve ayak bileklerinin demirle
balanmas daha ziyade klelere verilen cezalardand;
yabanclara hapis cezas veriliyordu. Ama adam ldrme veya devlete / topluma karfl ifllenen ar sularn
cezalar lmd. Zehirleyerek, tafllayarak, bafl keserek,

uurumdan atarak ldrme, bilinen rneklerdendir.
Zincirlere balayarak alktan lme mahkm etme de
bilinmektedir. Sokratese, idam flekline iliflkin kendisinin bir talebi olup olmad sorulduunda, srgne gnderilmeyi isteyecei sanlmflt. Ama yle olmad; lmle cezalandrlmasn istedi. Dflncelerini zgrce ifade etmesi karfllnda lm cezasna arptrlmasnn
kendisi iin kltc deil aksine yceltici bir uygulama olduunu dflnyordu. nce, Atinada agora yaknnda bir hapiste tutuldu; sonra kendisine baldran otundan yaplan bir zehir verilerek infaz gereklefltirildi.
Sokrates zehiri iip hcrede birka adm att; ancak bacaklar titremeye ve vcudunu taflmamaya bafllaynca,
yataa uzand; titreme btn vcudunu sarmflt. Bir sre sonra gardiyanlarn gzleri nnde hayata gzlerini
kapad.
54
1. c
Sra Sizde 1
Persler, M.. 547/46da Lydia Krallnn baflkenti Sardeisi ele geirerek Lydia Krallna son verdiler. Bu
olaydan sonra Anadolu, Pers emenliine girdi.
2. e
3. b
4. d
5. a
6. e
7. c
8. b
9. a
10. a
Yantnz yanlfl ise Persler konusunu yeniden

gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Ionia Ayaklanmas konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Pers-Hellen Savafllar konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Peloponnesos Savafl konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Satrap Kyrosun Ayaklanmas konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise II. Delos Deniz Birlii konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Pers-Hellen Savafllar: I. Delos Deniz Birlii konusunu yeniden gzden
geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Peloponnesos Savafl:Sicilya Seferi konusunu yeniden gzden geiriniz.
Sra Sizde 2
Ionia Ayaklanmasnda Bat Anadoludaki kent-devletleri, egemenlii altnda bulunduu Perslere karfl ayaklanmflt. Ayaklanma, M.. 494te bastrld.
Sra Sizde 3
Marathon, Artemision ve Thermopylai, Salamis, Platai
ve Mykale
Sra Sizde 4
I. Delos Deniz Birliinin kurulufl amac, Pers-Hellen
Savafllar srasnda Perslerin Yunanistanda yaptklar
tahribatn cn almak ve Pers tehlikesini ortadan kaldrmakt.
Sra Sizde 5
Atinallarla Spartallar arasnda, M.. 431-404 yllar arasnda oldu.
55
Kaynaklar
Bayer, E. (1988), Griechische Geschichte in Grundzgen, Darmstadt.
Boardman, J. (2000), Persia and the West, Londra.
Cartledge, P., ed. (1998), Ancient Greece, Cambridge Illustrated History, Cambridge University Press, Cambridge.
Cook, J.M. (1962), The Greeks in Ionia and the East,
Hornblower, S. (1991), The Greek World 479-323 BC,
Routledge, Londra.
Levi, P., (1997), Eski Yunan (ev. N. Erdilek), letiflim
Atlasl Byk Uygarlklar Ansiklopedisi, stanbul.
Mansel, A.M. (1971), Ege ve Yunan Tarihi, Trk Tarih
Kurumu Yaynlar, Ankara.
Meiggs, R. (1992), The Athenian Empire, Oxford University Press, Oxford.

Neils, J. (2008), Ancient Greece. The British Museum
Concise Introduction, Londra
Smith, J.S. (1990), Greece and Persia, Bristol Classical
Press, Bristol.
Tekin, O. (2007), Eski Anadolu ve Trakya. Ege Glerinden Roma mparatorluunun kiye Ayrlmasna Kadar, letiflim Anadolu Uygarlklar Dizisi, stanbul.
Tekin, O. (2008), Eski Yunan ve Roma Tarihine Girifl,
letiflim Yaynlar, stanbul.
Thorley, J.(2004), Athenian Democracy, Routledge,
Oxon.
HELLEN VE ROMA TARH
Amalarmz
N
N
N
N
N

Makedon Kralln aklayabilecek;
II. Philipposun Hellen kent-devletleri zerindeki egemenliini aklayabilecek;
Byk skender ve icraatlarn aklayabilecek;
Hellenistik a aklayabilecek;
skenderin lmnden sonraki iktidar mcadelerini tartflabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
II. Philippos
Byk skender
Makedonya
Diadokhoslar
Seleukos
Ptolemaios
Hellenistik
indekiler
Hellen ve Roma
Tarihi
Byk skender ve
Hellenistik a
MAKEDONYA KRALLII VE
II. PHILIPPOS
BYK SKENDER VE DOU
SEFER
BYK SKENDERDEN SONRA:
SKENDERN HALEFLER
Byk skender ve
Hellenistik a
MAKEDONYA KRALLII VE II. PHILIPPOS
Makedonya, Balkanlar ile Yunanistan yarmadas arasnda yer alr. M.. 12. yzyl
iinde kuzey kkenli istila dalgas Dorlar da yerinden oynatmfl ve Dorlar arasnda Makednon Ethnos olarak bilinen topluluk gneybat Makedonyadan (Makednon blgesinden) gelmiflti (Herodotos, I.56). Bir grfle gre bu topluluktan arta
kalanlar, Klasik Dnem Makedonlarnn ekirdeini oluflturmufltur. lk Makedon
kral, I. Perdikkastr. II. Philipposa dein Makedonya, Yukar Makedonyadaki yar-bamsz kabilelerle, Illyriallarla, Trakyadaki Odryslerle, Khalkidikedeki Hellen
kentleriyle, Perslerle, Atinallarla ve Sparta ile mcadele etmek zorunda kald. Makedonyallar Eski Yunancann bir lehesini konufluyorlar ve kendilerini Hellen
olarak kabul ediyorlard.
Her ne kadar Hellenler arasnda savafl eksik olmuyorsa da, onlar iin en byk
tehlike ya da ortak dflman, Persler idi. Bu ortak dflmana karfl koyabilmek, hatta onu yok edebilmek iin Hellenlerin ilk nce kendi aralarnda birleflmeleri gerekiyordu. Bu uzlaflmann da bir politikas olmalyd. Bylece panhellenizm yani
Hellenlerin Birlii dflncesi dodu. Bu, her Hellenin sempati ile bakt, ama
sz konusu birlii salayacak nderin kim olaca sorusunu da beraberinde tafld bir dflnce idi. Atinal hatip (rhetor) Isokrates, M.. 346da Makedon Kral II.
Philipposa yazd ak mektupta, Hellen ulusunun bafllca befl byk kentinin
(Atina, Argos, Sparta, Korinthos ve Thebai) g birlii yaparak, onun komutasnda
Perslere karfl sefer dzenlemesini istiyordu.
II. Philippos (M.. 359-336), Makedon tahtna geer gemez nce lkeyi siyasi, ekonomik ve askeri adan gl bir duruma getirdi. Profesyonel bir ordu kurdu; mancnklar, kuflatma aralar gibi savafl makineleri gelifltirdi; kanatlara nem
veren bir savafl plan stratejisi oluflturdu. Trak kavmi Bisaltlarn topraklarndaki gmfl madenlerini ele geirdi. Sonra Amphipolise yneldi; kent, Atinadan yardm
istedi. Fakat Atina o srada Euboia ve Khersonesos ile meflgul olduundan Amphipolise yardm edemedi. Philippos, Amphipolisi ele geirmekle birlikte zgrln tand; ancak, Pydnay da kuflatma altna alnca Atina daha fazla dayanamad
ve Philipposa savafl iln etti. Sonunda, Pydna Philipposun eline geti. Bu arada
Atina ve mttefikleri arasnda bafllayan Savafl (M.. 357-355), Atinann gcn krmflt. M.. 356da Khalkidike ile ittifak anlaflmas yapan Philippos, bu kez
Potidaiay ele geirdi. Kent, Khalkidikeye verildi, halk da kle olarak satld. Phi-
58
lippos, ekonomik olarak da glyd. Yunanistann kuzeyinde Krenides yresinde yer alan Pangaion Dandaki madenlerden elde ettii altn ile ylda 1.000 talanton gelir elde etti.
Philippos birka evlilik yapmflt. Fakat en nemli evlilii, hi kuflkusuz, Molossia hanedanndan Olympias ile oland. Philippos, bylece hem siyasi nfuzunu
arttrmfl, hem de Molossia ynetimini etkisi altna almflt. Philippos, bir autokrat
olarak egemenlik sryordu. Makedonyadaki siyasal kurumlar geliflmifl olmad
gibi, resmi kimlikleri de mevcut deildi. Bu nedenle, Philippos tek lider olarak neredeyse snrsz bir davranfl zgrlne sahipti. Meclisin, neride bulunma dflnda, kraln stnde bir gc yoktu.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
II. Philipposun
gcnn kayna neydi?
SIRA ekonomik
SZDE
Kutsal Savafl
fi N EYunanistana
LM
PhilipposuD Orta
eken geliflme Phokis ile Thebai ve mttefikleri (Thebai Birlii) arasnda kan Kutsal Savaflt (M.. 355-346). Delphoi Amphiktionunun
(dinsel birlik)
kontrol ve korumas altnda olduu srada Philomelos koS OThebain
R U
mutasndaki Phokisliler, Delphoiu iflgal ettiler. Bylece, M.. 355 ylnda Phokis ile
Thebai arasndaki Kutsal Savafl patlak verdi. Atina ve Sparta, Phokisin yannda; TeDKKAT
salya ve Lokris ise Thebain yannda yer ald. Phokisliler, Tesalyallar yenilgiye urattlar; fakat M.. 354deki arpflmada komutanlar Philomelosu kaybettiler. PhiloSIRA SZDE
melosun yerine
geen Onomarkhos, blgeye gelen II. Philipposu da iki kez bozguna uratt (M.. 353). Fakat bir yl sonra Philippos, Onomarkhosu Tesalyada yendi
ve ldrd. Bu zaferden sonra Tesalya Birliinin arkhonu seildi. Daha sonra PhoAMALARIMIZ
kislilerin baflna geen Phayllos ve Phalaikos da pek bir baflar elde edemediler.
Bir ara dikkatini Khalkidikeye eviren Philippos, oradaki Hellen kentleri ile savafltktan sonra
Thebai ve Tesalyann arabuluculuk ars zerine tekrar Kutsal
K T A P
Savafla dnd. M.. 346da Phokislileri yenilgiye uratarak, silahlarna el koydu;
topraklarna bir garnizon yerlefltirdi ve haraca balad. Amphiktiondaki oy hakkn da kendi zerine ald. Ayn yl yaplan Philokrates Antlaflmas ile Atina, AmpTELEVZYON
hipolis zerinde hak iddiasndan vazgeti. Philippos M.. 343de tekrar Trakyaya
yneldi; karfl koyanlar egemenlik altna ald. Daha da douya giderek, Perinthosa (Marmara Erelisi) saldrd (M.. 340). Fakat, Perslerin kente verdikleri des N T E Rburay
N E T ele geiremedi. Oradan Byzantiona doru harekete geti.
tek nedeniyle
Atina, Boaz kontrol altnda tutan Byzantionun (stanbul) kaybedilmesinin Karadenizden yapt buday ithalini olumsuz ynde etkileyeceini dflnerek savafl
hazrlklarna bafllad. Byzantion, Philipposun kuflatmasna baflarl bir flekilde karfl koydu; Philippos geri ekildi.
N N
Khaironeia Savafl
M.. 339 ylnda Lokrisliler, Delphoia saldrnca, Delphoi Amphiktionu, II. Philippostan yardm istedi. Philippos da Orta Yunanistana girdi; Elateia ve Amphissay
ele geirdi. Atinal aflr milliyeti Demosthenes, Philipposa karfl Thebai ile ittifak
yapt. M.. 338 sonbaharnda iki ordu Khaironeia Ovasnda karfllaflt. Philipposun phalankslardan oluflan profesyonel ordusu, Atinal ve Thebaillarn oluflturduu geleneksel, hoplit arlkl orduyu yendi. Atinallar 1.000 kadar kayp verirken, bunun iki kat kadar da esir vermifllerdi. Bu savafltan sonra Hellenler, II.
Philipposun gcn kabul ettiler. Thebai, bundan byle Boiotiadaki hegemonyasn yitirmiflti. Atina, Makedonya ile uzlaflma iine girmek zorunda kald.
59
4. nite - Byk skender ve Hellenistik a
Korinthos Birlii
II. Philippos, giderek, Hellenlerin sempatisini kazanmaya ve Hellenlerin birliini
salayacak tek kifli olarak grlmeye baflland. Philippos da bunu sezmifl olacak
ki, Hellen kentlerini ulusal bir kongreye katlmaya ard. M.. 337 ylnda Philipposun baflkanlk ettii kongre Korinthosta topland. Burada alnan karar gereince Hellenler bir Hellen Birlii oluflturdular. Siyasi ve askeri nitelikli bu birlik, toplant yerinden dolay, Korinthos Birlii olarak anlmaktadr. Philippos, ye kentlerin delegelerinden oluflan ve synhedrion adn taflyan bir meclis tarafndan ynetilecek Birliin hegemonu seildi. Sparta sz konusu birliin dflnda kald. II.
Philippos ve olu III. Aleksandros (Byk skender) Perslere karfl byk bir sefer
yaplacan iln ettiler. Philippos, kendisine karfl gelecek her gc alt edeceini
biliyordu; daha dorusu, kendi ordusunun gcn tanyordu. Ama, Bat Anadoludaki kentleri Pers boyunduruundan kurtarmak ve Perslere Hellen dnyasnn
gerek gcn gstermekti. Philipposun nderliinde Makedonlardan ve Hellenlerden oluflan byk bir ordu ile sefer hazrlklarna bafllanmfl; hatta Bat Anadoluya bir nc kuvvet bile gnderilmiflti. Fakat Philippos M.. 336da, kz Kleopatrann evlilik kutlamalar srasnda 46 yaflndayken Aigaida (Vergina) bir suikast
sonucu ldrld. Makedonyadaki Verginada (antik Aigai) keflfedilen bir tmlsn iindeki mezar odas olaslkla Philipposa aittir. erideki lahdin kapa kaldrldnda, iskeletin zerindeki ifllemeli kumafl paralar hl duruyordu. Mezar
odasnda ok sayda kap kacak ve metal eflyalarn yan sra, Philipposun mifer,
zrh ve silahlar bulundu.
Hegemon: Eski Yunanca

lider, nder anlamndadr.
BYK SKENDER VE DOU SEFER

Byk skender (III. Aleksandros), II. Philippos
ile Olympiasn olu idi. Plutarkhos, skenderin
doum tarihini 6 Hekatombaion (yaklaflk 20
Temmuz) olarak vermektedir. Babasnn lmnden sonra, M.. 336da 20 yaflnda bir delikanl
iken Makedonya tahtna geti. lk ifli babasnn
katillerini cezalandrmak oldu. Daha sonra Korinthos Birlii tarafndan birliin hegemonu ve
Pers seferinin de komutan seildi. skender, bir
yandan Trakyallar ve Illyriallar kontrol altnda
tutmaya alflrken, te yandan Pers mparatorluuna karfl yapaca seferin hazrlklaryla meflgul oluyordu. Makedon hegemonyasn hazmedemeyen Atina ve Thebaiy ele geirdikten sonra, btn dflncesini Dou seferi zerinde younlafltrd. skenderin Dou seferine bafllad
M.. 334 yl (veya Pers mparatorluuna son
verdii M.. 331 yl) ile son Hellenistik krallk
olan Ptolemaioslarn Actium Savafl sonras tarih
sahnesinden silindikleri M.. 30 yl arasndaki
yaklaflk 300 yllk dnem, Hellenistik a olarak adlandrlr. Ayn dnemde Roma, Cumhuriyet dnemini yaflyordu.
Resim 4.1
Kaynak: A. Pasinli
(2003), stanbul
Arkeoloji Mzeleri,
s. 160 (foto: A.
Konyal).
60
skender nce Trakya ve Tuna boylarnda savaflt; buralardaki yerli kabileleri

egemenlik altna ald. Fakat bir sre sonra Yunanistanda Makedon egemenliine
karfl bir isyan bafllad. Bu arada skenderin Illyriada ld sylentisi de kmflt. Thebai, bu sylentiden cesaret alarak isyann ncln yapt. skender, Thebaiye girerek kenti yerle bir etti; halkn bir ksm ldrld, bir ksm da kle yapld. Artk sra Perslere gelmiflti. Makedonya ve Yunanistandaki meseleleri babasnn subaylarndan Antipatrosa brakarak, ilerinde okularn da bulunduu
30.000 piyade ve 5.000den fazla svari ile Hellespontosa yneldi. Hellespontostan Anadoluya geifl noktasnn (Sestos-Abydos mevkii) gvenlii iin Parmenion ve Attalosu grevlendirdi.
Anadoluya Geifl
Hellespontos: Gnmzde
anakkale Boaz.
skender, M.. 334 baharnda Hellespontostan Anadoluya geti. lk ifl olarak Iliona (eski Troia) gidip, Athenaya kurban sundu; Troia Savaflndan arta kalan adak
silahlarndan bazlarn alarak, onlarn yerine kendi silahlarn brakt; Troia Kral
Priamosun mezarn ziyaret ederek kurban kesti. Bylece, Homerosun Ilias destannn da ana konusunu oluflturan Troia Savafl kahramanlarna karfl saygsn dile getirdi. skender, Troia Savafln, Hellenler ile Hellen olmayanlar (barbarlar) arasndaki husumetin ilk sonularndan biri olarak yorumluyordu. Ona gre, Troiallar barbar deil, Asya topraklarndaki Hellenlerdi. Artk o da, Ege Denizinin iki yakasndaki Hellenleri tek vcut olarak grmek istiyordu. Bu dflncenin etkisi altnda, ilk amac, babasnn da planlamfl olduu gibi, Bat Anadoludaki Yunanca/Hellence konuflan ya da Hellen kltrnn nfuzu altnda bulunan kentleri
Pers sultasndan kurtarmakt. Sonra da Pers mparatorluunu ele geirecek ve hatta bir Hellenlefltirme siyaseti gdecekti.
Perslerle ilk karfllaflma Granikos (Biga ay) yaknnda oldu. skenderin subaylarndan Parmenion 5.100 Tesalyal svariye komuta ediyordu. skender de
13.000 Makedonun baflndayd. Persler ise piyade ve svari olarak toplam 40.000
askerden olufluyordu. skender, ortaya phalanks, kanatlara da svarileri ve piyadeleri yerlefltirdi. Savafl dzenindeki her iki ordunun Granikos ay boyunca karfllkl sralanfl yaklaflk 3 kmyi buluyordu. skenderin uygulad taktik sonucu
Persler kesin bir yenilgiye uradlar (M.. 334). Granikos Savafl ile Anadolunun
kaps skendere almfl oldu. skender, rma geerek karaya kmaya alflan,
fakat Persler tarafndan ldrlen ilk 25 askerin bronz heykellerinin yaplmas iin
dnemin nl heykeltrafl Lysipposu grevlendirdi.
Granikos zaferinden sonra skender, Parmenionu da Daskyleionu teslim almas iin gnderdi. Parmenion, Hellespontos Phrygiasnn baflkenti Daskyleionu herhangi bir karfl koyma ile karfllaflmadan ele geirdi. skender, Pers Satrab Arsitesin yerine Kalas atad. Halktan, Perslere verdikleri verginin aynsn
vermelerini istedi.
SIRA SZDE
Byk skender
hangi mevkiden geti ve Perslerle ilk karfllaflmas nerede oldu?
SIRA Anadoluya
SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Lydiada
D fi N E Linerek
M
skender gneye
Sardeise doru yryfle geti. Kente yaklafltnda Lydia
Satrab Mithrines ve beraberinde bulunan, kentin ileri gelenleri skenderi karflladlar ve kentinS teslim
O R U olacan bildirdiler. skender, Sardeisliler ve dier Lydiallarn
eski Lydia geleneklerine gre yaflamalarna izin verdi ve onlar serbest brakt. Mithrines de bundan byle skenderin tarafnda yer ald. Sardeiste bir Zeus tapna
DKKAT
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
inflas iin emir verdi. Kalenin ynetimini subay Pausaniasa verdikten sonra Nikias vergi kontrolr, Asandrosu da Lydia satrab olarak atad. skender, Pers dnemindeki yerel ynetim mekanizmasn bozmad; sadece idarecilerini deifltirdi.
zellikle mali ve asker yetkiler Hellenlerin ve Makedonlarn kontrolne verildi.
Ioniada
skender daha sonra Ephesosa geldi. Srgnleri geri ard; oligarflik idareye son
vererek tekrar demokrasiyi kurdu. Perslere dedikleri vergileri bundan byle Artemis Tapna iin vermelerini istedi. Ephesos halk oligarkhlarn korkusunu zerinden atmfl olarak, abucak Memnonu aranlar, Artemis Tapnan soyanlar, tapnaktaki Philippos heykelini kranlar ve agoradaki kentin kurtarc kahraman
Heropythesin mezarn talan edenleri lme mahkm etti. Bu srada Magnesia
(Ortaklar) ve Tralleisten (Aydn) eliler gelerek kentlerini skendere teslim ettiler.
skender, Alkimakhosu Aiolis kentlerine ve halen Pers boyunduruunda bulunan
Ioniann dier kentlerine gnderdi. Oligarkhlardan ayrlmalarn ve demokrasiyi
kurmalarn istedi. skender Ephesosta biraz daha kalarak Artemise kurban adad
ve asker bir tren alay dzenledi.
skender ertesi gn Miletosa doru yola kt. Kentin yaknnda bir Pers donanmas vard. Miletostaki Pers garnizonu komutan Hegesistratos bu filoya gveniyordu. Fakat 160 gemilik bir filoya komuta eden Nikanorun Miletosa Perslerden
birka gn nce varmas ve kentin karflsndaki Lade Adas anda demirlemesi
Miletosa doru yola kan 400 gemilik Pers donanmasnn plann bozdu. Pers donanmas Mykale (Samsun) Da aklarnda demirlemek zorunda kald. skenderin
kuvvetleri yardmn ulaflamad Miletostaki direnifli krarak kenti ele geirdi.
skender, hem masrafl olmas hem de Pers donanmasyla karfl karflya gelecek
bir donanmaya sahip bulunmamas sebebiyle kendi donanmasn datmaya karar
verdi. Anadolu topraklarnda Asya ilerine ilerleyecei iin donanmaya ihtiyac da
yoktu. stelik Perslerin ky slerini ele geirerek onlarn donanma gcn etkisiz
hale getirebilirdi. Bu arada vurgulanmas gereken bir nokta da, skenderin Pers
boyunduruundan kurtard veya ele geirdii kentlerde demokratik ynetimi
kurma giriflimidir. Zira, Persler, kontrolleri altndaki Hellen kent-devletlerindeki
ynetimi yerel tiranlarn idaresine brakyorlard. Aslnda Bat Anadolu Hellen
kentleri bir taraftan Pers egemenliinden kurtulurken, te taraftan Byk skenderin egemenliini tanmak zorunda kalyorlard.
Kariada
skender, kalabalk bir Pers ordusunun Halikarnassosta bulunduunu haber alarak, Kariaya doru yola kt. Yolu zerindeki Miletos ile Halikarnassos arasndaki kentleri ele geirdi. Halikarnassosa yaklafltnda kentin dflnda kamp kurarak
kuflatma hazrlklarna bafllad. Kentin nndeki hendei doldurarak savafl kulelerini ve dier ara-gereci surlara yaklafltrd. Fakat Halikarnassoslular geceleyin ani
bir karfl saldr ile kuleleri ve dier savafl makinelerini yakma girifliminde bulundularsa da kolayca geri pskrtldler. Kuflatma ilerledike Halikarnassoslularn
dayanma gc azalyordu. Kentte bulunan Pers subay Memnon kamak zorunda
kald. Halikarnassos uzunca bir direniflten sonra skendere teslim oldu. Karia Satraplnn ynetimini eski satrap Hekatomnosun kz Adaya verdi. Ada, skender
Kariaya girdiinde onu karfllamaya gitmifl ve ikamet ettii Alinda kentini ona teslim etmiflti. skender ise Alinday tekrar Adaya verdi ve Adann kendisini manevi
olu olarak grmesine itiraz etmedi.
61
62
Lykiada
skenderin komutasndaki Makedonyallardan bir ksm, sefere kmadan ksa bir
sre nce evlenmifllerdi. skender, kfl eflleriyle birlikte geirmeleri iin onlar Kariadan Makedonyaya gnderdi. Bafllarna da Ptolemaiosu verdi. skender, Parmenionu bir ordu ile Sardeise gnderdi ve oradan da Phrygiaya ilerlemesi talimatn verdi. Kendisi ise gneye, Lykiaya yneldi. Lykiaya girdiinde nce Telmessos
teslim oldu; sonra Pinara, Ksanthos ve Patara ile 30 kadar ufak yerleflmeyi ele geirdi. skender kfl bastrdnda, o zamanlar Lykiann bir paras olarak kabul edilen Milyasa girdiinde Phaselislilerden eliler gelip iyi dileklerini sundular ve kendisine altn bir ta armaan ettiler. Bunu duyan dier kentler de elilerini gnderdiler. skender onlara, gnderecei komutanlara kentlerini teslim etmelerini buyurdu. Sonra Phaselise gelerek, onlarn da arzusu ve yardm ile yaknlardaki gl bir kaleyi ele geirdi. nk Pisidiallar tarafndan infla edilmifl olan bu kale,
Phaselisliler iin bir tehlike arzediyordu. Orada yuvalanan yerliler, Phaselislilerin
ekip bitikleri topraklar yamalyorlard. Diodorosun Marmara diye sz ettii,
Arrianosun adn anmakszn deindii kalenin gerek ad Mnaradr (Kemerin kuzeybatsndaki Kavak Da).
Pamphyliada
Phaselisten ayrlan skender, ordusunun bir ksmn da geitleri (Klimaks, bugnk Kesme Boaz) arasndan Pergeye gnderdi. Kendisi de kyy izleyerek Pergeye (Aksu) geldi. Pergeden ayrldktan sonra yolda kendisini karfllayan Aspendos (Belks) elileri kentlerini teslim edeceklerini fakat kentte bir garnizon yerlefltirilmemesi ricasnda bulundular. skender bu teklife raz oldu ama karfllnda askerlerine denmek zere 50 talanton para ile Pers Kralna vermek iin yetifltirdikleri atlar istedi. Eliler flartlar kabul edip skenderin huzurundan ayrldlar.
skender Sideye gelerek orada bir muhafz birlii brakt ve doruca Sillyona
(Yanky Hisar) hareket etti. Sillyon istihkm edilmifl bir flehirdi. skender, burada
vakit kaybetmek istemediinden olacak, yoluna devam etmek istedi. Fakat bu srada Aspendoslularn daha nce ne srd flartlar yerine getirmeyecekleri haberini ald. stelik Aspendoslular, surlarnn dflnda bulunan tarlalarndaki rnleri de toplayarak kente taflmfllar, kaplar skenderin elilerine kapatmfllar ve surlarndaki zayf noktalar onarmaya bafllamfllard. skender hemen Aspendosa hareket etti. skenderin geldii haberini alan Aspendoslular surlarn gerisine ekilmifller hatta ndeki evleri de boflaltarak daha gvenli olduunu dflndkleri tepeye snmfllard. skender savunmasz surlar geerek terkedilmifl evlerde karargh kurdu. aresiz kalan Aspendoslular tekrar eliler gnderip bafllanmalarn
dileyerek eski flartlar kabul ettiklerini bildirdiler. skender uzun bir kuflatmann
gereksizliini dflnerek onlarla anlaflmay tercih etti. Fakat bu kez daha ar flartlar ileri srd: nceden sz verdikleri atlar ile birlikte 50 talanton yerine 100 talanton verecekler; ayrca kentin ileri gelenlerini de rehin olarak teslim edeceklerdi. Atayaca bir satrabn ynetimi altnda yaflayacaklar ve Makedonyaya yllk bir
vergi deyeceklerdi. Hatta zorla ele geirdikleri komflu topraklarn da sahiplerine
iade edeceklerdi. Btn flartlar Aspendoslularca kabul edildikten sonra skender
tekrar Pergeye yneldi ve oradan Phrygiaya doru yola kt.
Pisidiada
Yolu zerindeki nemli bir Milyas kenti olan Termessosun (Gllk Da) direnciyle karfllaflan skender, olduka dar olan bugnk Yenice Boaznn bugn
Kapkaya olarak adlandrlan geidini bir hileyle aflarak kentin yaknnda kamp
kurdu. Bu srada Termessos ile iliflkileri bozuk olan Selge (Zerk) kentinden gelen
eliler skendere dostluk mesajlarn ilettiler. skender de onlar gvenilir bir mttefik olarak grdn beyan etti. Dalk bir arazi zerinde kurulu bulunan Termessosun ele geirilmesi ok zaman alacandan skender buray fethetme dflncesinden vazgeti ve Sagalassosa (Alasun) doru yola kt. Kent olanca gcyle
karfl koymaya alfltysa da sonunda skendere teslim oldu. skender Sagalassosta
bir subayn ve 20 kadar da askerini kaybetti.
Phrygiada
Askania Glnn (Burdur Gl) kysn izleyerek Phrygiaya giren skender birka gnlk yryflten sonra Kelainaia (Dinar) vard. Buras bir Pers satrabnn
garnizonu ile istihkm edilmifl bir kentti. Eliler gelerek teslim flartlarn konufltular. skender de, kenti savaflmadan teslim almann daha iyi olacan gz nnde
bulundurarak kabul etti. Kente bir iflgal ordusu brakarak on gn kadar burada
dinlendi ve bu sre zarfnda Phrygia Satraplna Antigonosu atad.
Kelainaidan ayrlan skender, Phrygiann nemli kentlerinden ve eski Phrygia
Krallnn baflkenti olan Gordiona (Yasshyk) geldi. Daha nce Sardeise gnderdii ve oradan Phrygiaya gemesini emrettii Parmenion da ordusu ile birlikte
Gordiona geldi. Ptolemaios ile iki subayn idaresinde Makedonyaya efllerini grmeye giden yeni evli Makedonyallarn da Gordiona varmasyla skenderin asker gc doruuna ulaflt. Bu srada, Pers Byk Kral III. Dareios tarafndan donanma komutanlna atanmfl olan Memnonun, savafl Makedonya ve Yunanistana
kaydrma girifliminde bulunmas ve bunun iin de nce Khios Adasn daha sonra
da, Mytilene dflndaki Lesbos Adasnn dier kentlerini ele geirdii haberi skenderi telafllandrmflt (M.. 333). Fakat Mytilene kuflatmas srasnda Memnonun
ar bir hastalk nedeniyle lmesi skenderi rahatlatt. Arrianostan rendiimize
gre kral, Gordionda Midasn sarayna giderek, Gordiosun efsanevi arabasn ve
boyunduruundaki kayfllar grmek istemiflti. Biliyordu ki, efsaneye gre, arabann boyunduruundaki kayfl zen kimse Asyann hkimi olacakt. Bundan
sonrasn Arrianosun azndan dinleyelim:
...Bu kayfl kzlck aacnn i kabuundan yaplmflt, ne bafl ne de sonu gzkyordu. skender kayfl zmek imknn gremeyince -halk kalabalnn,
aleyhinde bir fikre sapmamas iin zmeden brakmay istemediinden- bazlarnn dediine gre, kayfl kllamfl, bylece onun artk zlmfl olduunu iln etmifl. (skenderin Anabasisi, II. 3, ev. H. rs).
Galatiadan Kilikiaya
Ertesi gn skender Galatiann en nemli kenti Ankyraya (Ankara) geldi. Orada
onu Paphlagoniallardan oluflan bir heyet karfllad. Heyet, skenderin egemenliini tanyacaklarn fakat ordusuyla topraklarna girmemelerini istedi. skender, onlara Phrygia Satrab Kalasa itaat etmelerini syleyerek Kappadokiaya doru yola
kt. Bylece Halys Irmana (Kzlrmak) kadar Kk Asyann nemli bir blm skenderin egemenliine girmifl oldu. Sabiktas Kappadokia satrab olarak atayarak, Kilikia geitlerine dayand. Daha nce Ksenophon ile birlikte Pers Byk
63
64
Kral II. Artakserksese karfl sefere katlmfl olan Kyrosun kampna vardnda, Kilikia Kaplar (Glek Boaz) olarak bilinen geitin Perslerce tutulmufl olduunu
grd. Kampn bulunduu yerde Parmenionu brakarak kendisi gece boyunca boaza doru ilerledi. skenderin ilerlediini gren Pers nbetiler bulunduklar yerleri terkederek katlar; skender ertesi gn flafakta emrindeki orduyla kolayca boazdan geerek Kilikiaya girdi. Bu srada ona ulaflan bir habere gre, skenderin
boazdan getiini renen Satrap Arsames, nce Tarsosu savunmaya niyetlendiyse de sonradan fikir deifltirerek kentten kamaya hazrlanyordu. Tarsoslular,
Arsamesin kamadan nce kentlerini yamalayacandan endifle ediyorlard. Bunu renen skender, svari birlikleri ve hafif silahl piyadelerle abucak Tarsosa
yrd. Arsames de kenti yamalamaya frsat bulamadan Pers Byk Kral III. Dareiosun yanna kamak zorunda kald. Antik kaynaklarda Tarsosa giren skenderin yorgunluktan bitap dflt; Kydnos Irmanda (Tarsus ay) yzdkten
sonra atefllendii ve uyuyamad anlatlmaktadr. Doktorlar ona Akarnanial hekim Philipposu nerdiler. skender, Philipposu tanyor ve ona gveniyordu. Philippos, skendere gl bir ila nerdi. skender de ilac hemen hazrlamasn istedi. Philippos ilac hazrlayp skendere verdii srada, Parmeniondan skendere
bir mesaj geldi: Philipposa dikkat et! rendiime gre Pers kral Dareios seni ldrmesi iin ona bir dl verdi. skender mesaj okudu ve Philipposa verdi. Hekim mesaj okurken skender ilac iti. Philippos derhal her fleyin iyi gideceini
syleyerek skenderden mesaja inanmamasn istedi. Gven, iyileflmesi demekti.
Gerekten de ila etkisini gsterdi ve skender iyileflti.
Daha sonra skender, Kilikia ve Assur topraklarn ayran dier bir boaz ele
geirmesi iin Parmenionu gnderdi. Emrine Yunan cretli askerlerini ve Sitalkesin ynetiminde Trakyallar verdi. Kendisi de Tarsostan ayrlarak, efsaneye gre Assur Kral Sardanapalos tarafndan kurulmufl olan Ankhiale (Mersin civarnda)
kentine geldi. Sardanapalosun mezar da kentin surlarnn yaknndayd. Mezarn
stnde Sardanapalosun tasviri ile Assurca bir mezar kitabesi yer alyordu. Kitabede flu yazyordu: Anakyndaraksesin olu Sardanapalos, Ankhiale ve Tarsosu bir
gnde infla etti; sen yabanc, ye, i ve nefleli ol; nk insana zg dier fleyler hi
de bundan daha deerli deildir.
Ankhialeden ayrlan skender, Soloia (Mezitli, Viranflehir) geldi; orada bir muhafz birlii brakarak, kenti iki yz gmfl talanton para cezas demeye mahkm
etti. nk kent hl Perslere sempati duyuyordu. Oradan dalarda pusu kurmufl
olan Kilikiallarn zerine yneldi. Bir haftada onlar pskrtmeyi baflard, bir ksmn esir ald ve Soloia dnd. Burada Salk Tanrs Asklepiosa kurban adadktan sonra askerlerini teftiflten geirmek zere meflale yarfl, spor ve edebiyat yarflmalar dzenledi. Soloidan ayrlan skender Tarsosa doru yola kt. Bu arada
Magarsosa (Karatafl yaknlarnda Drtdirek) urayarak, Athena Magarsiaya adakta bulundu. Mallosa (Kzltahta yaknlarnda) vardnda Kahraman Amphilokhosa adakta bulundu. Malloslularn bir i savafln efliinde olduklarnn farkna varan skender, bu kargaflaya son vermelerini istedi. Pers Kral Dareiosa dedikleri
vergiden muaf tuttu, nk Mallos bir Argos kolonisiydi ve skenderin kendisi de
Argoslu Heraklesoullar soyundan geliyordu.
Issos Savafl
skender Mallostayken Dareiosun Assur topraklarndaki Sokhoida karargh kurduu haberini ald ve komutanlarn toplayarak onlara bilgi verdi. Ertesi gn de yola kt. nce Myriandros yaknnda kamp kurdu. Gece kan fliddetli bir frtna ve
yamur nedeniyle bir sre kampta mahsur kald. Bu srada Dareios asker ve stratejik adan elveriflli dzlkte askerleriyle vakit geiriyordu. skender ise rahatszlndan dolay Tarsosta ve teftiflten dolay da bir sre Soloida kaldktan sonra tepelerdeki Kilikiallara tekrar akn yapt. Dareios ise Issosa (Yeflil Hyk, eski adyla Kinet Hyk) doru yola kt ve farknda olmadan daha nce skenderin getii yoldan geerek onun arkasna sarkt ve Pinaros Irmana yneldi. Bylece
Pers ordusu kuzeyde, Makedonya ordusu ise gneyde kalmflt. Durumun farkna
varan skender hemen geriye dnerek Pinaros Irma kysna vard. Dareiosun ordusu Pinaros Irmann (Deliay veya Payas ay?) kuzeyinde, skenderin ordusu
ise gneyinde mevzilendi. skender, birtakm manevralardan sonra ordusunu savafl dzenine soktu. Sa ve sol kanatlara komutanlarn grevlendirdi. skenderin saldrya getiini renen Dareios ordusunun bir blmne karfl taarruz
emri verdi. fiiddetli bir savafl oldu. skender, sayca daha fazla askere sahip olan
Dareiosun ordusu karflsnda stnl ele geirdi. Dareios, kalkann, pelerinini ve hatta yayn bile savafl arabasnda brakarak atna atlayp kat. Hava kararncaya kadar Makedonyallar Pers askerlerini izlediler ve onlara ok sayda kayp verdirdiler. Havann kararmas Dareiosu skenderin eline esir dflmekten
kurtard. skender, Pers kralnn brakt eflyalar alarak kararghna dnd. Dareiosun adrnda bulunan annesi, kars ve ocuunu esir ald (M.. 333). Issos zaferinden sonra skender, kendi adn taflyan Aleksandreia (bugnk Esentepe / skenderun) kentini kurdu. ok gemeden Dareios, skendere haber gndererek barfl yaplmasn teklif etti. Dareiosun barfl nerisini geri eviren skender, Suriyeye (Syria) girerek Perslerin en nemli donanma slerinden Fenikeye
(Phoinikia) girdi. Sidon, karfl koymadan alnd, Tyros (Sur) ise kuflatma sonunda ele geirildi (M.. 332); Filistin de skenderin kontrolne girdi. skender
M.. 332 sonbaharnda Msra yneldi. Baflkent Memphisteki Pers Satrab Mazakes karfl koymadan teslim oldu. Msr ele geirildi ve burada, Nil Deltasnda,
kendi adn taflyan bir kent kurdu: Aleksandreia (skenderiye). skender, Msrda ok iyi karflland; Msr Tanrs Ammon ile zdefllefltirildi. Msrda ynetimi, det olduu zere, yerli bir yneticiye brakt; fakat yine mali ve asker kontrol Hellen ya da Makedon kiflilerin elindeydi.
Gaugamela Savafl
skender, M.. 331de Msrdan ayrlarak, Pers Kral Dareiosun asl ordusunun bulunduu Babyloniaya girdi. ki ordu Mezopotamyada Arbela (Erbil) yresindeki
Gaugamela Ovasnda karfllaflt. Savafl taktii ve skenderin zeks, Pers ordusunun bozguna uramasna neden oldu; Dareios kat. Gaugamela Savaflndan sonra skender, Asya Kral iln edildi; Persler ise bir daha toparlanamadlar.
skender, ran (Persia) ilerine ilerleyerek Pers mparatorluunun baflkentleri olan Babylon, Susa, Persepolis ve Ekbatanay (bugn Hemedan) ele geirdi;
imparatorluun hazinelerine el koydu. Antik kaynaklarda skenderin eline geen Pers servetinin 40-50 bin talanton (yaklaflk 1.000 ton altn) civarnda olduu ne srlmektedir. Bir sre sonra Dareios, kendi adamlarndan biri olan Baktria Satrab Bessos tarafndan ldrld. skender, M.. 330-329 yllarnda herhangi bir karfl koyma ile karfllaflmadan Hindikufl dalarna kadar ilerledi. Baktria ve Sogdianaya (Trkistan) savaflarak boyun edirdi. Bu arada Sogdianal
prenses Roksane ile evlendi.
M.. 327-325 yllar skenderin Hindistan seferine kt yllardr. Bylece imparatorluun dou snrlarn Hyphasis ve Afla Indos (Sind) havzasna dein ge-
65
66
niflletti. Kuzeybat Hindistanda Paurava Kral Porosun karfl koymasyla karfllaflan

skender, Hydaspes Irma yaknnda Porosu yenilgiye uratt. Hydaspes Savafl
zaferinden sonra Pencapa girdi. Fakat yorgun dflen askerlerinin daha fazla ilerlemek istememeleri nedeniyle geri dnmek zorunda kald. Ordusunun bir ksm Indos Irmandan gemilerle, bir ksm da kara yoluyla Indos deltasna vard. Daha
sonra ordunun yine bir ksm deniz yoluyla, bir ksm da kara yoluyla Persiaya
dnd (M.. 325 / 324). Ne var ki, skender ok gemeden ateflli bir hastala yakaland. Arrianos (skenderin Anabasisi, VII.25.6, ev. H. rs) kraln kroniklerine
atfta bulunarak onun son gnlerini flyle anlatr:
...Artk hali ok fena idi. Kendisini parktan kral sarayna taflttrd. Kumandanlar yanna girince onlar tanmasna tand ama azndan hibir ses kmad. Artk
konuflacak halde deildi. Geceleyin atefli ok fena idi. Ertesi gn de, onun gecesi
de, ertesi gn de byle oldu.
skender, M.. 323te, henz 33 yaflndayken Babylonda (Babil) ld.
Resim 4.2
Issos Mozaii.
Kaynak: Camp-Fisher,
(2010), s. 195.
Byk skender mparatorluunun Yaps ve Nitelii

14 yaflndayken baflkent Pella yaknndaki Miezada Aristotelesten felsefe ve siyaset bilimi dersleri almaya bafllayan skender, gen yaflta olmasna karfln, byk bir
komutan, zeki ve ileri grfll bir kifliydi. Hellen edebiyatn iyi biliyordu; Homerosun destanlarn yastnn altndan hi eksik etmedii, Euripidesin dramalarn
ezbere bildii sylenir. Kurduu imparatorluunun ynetiminde Pers sisteminden
de yararlanmfl, Perslerin satraplk idaresini benimsemiflti; nk, bu denli genifl
bir corafyada egemenliin tek merkezden ynetiminde glklerin olaca kesindi. Oysa bir tr yerel ynetim rgt olan satraplklar ile bu ifli zmlemek daha
kolayd. Satraplklarn baflna nceleri Pers yneticiler geirmiflse de, zamanla Makedon yneticileri atamfltr. skender, imparatorluunun baflkenti olarak Babylonu (Babil) semiflti. Askeri ve sivil ynetimi birbirinden ayran skender, bir de
maliye rgt kurmufltu. Devletin resmi dilinin Eski Yunanca (Attika lehesi) olmas kararlafltrlmflt. Pers seferi srasnda skenderin yapt en byk ifllerden
biri de yeni kentler kurmasdr. Bu kentlerin ou Tigrisin (Dicle) dousunda bulunuyordu. En nemlilerinin baflnda, hi kuflkusuz, Msrdaki Aleksandreia (skenderiye) gelmektedir. skender, ticaret ve ulaflma da nem vermifl, Perslerin yol
flebekesini daha da gelifltirmifltir.
67
skender, bir kltr birlii oluflumunu salamak iin Makedonlar ile Perslerin
evlilik yapmalarn istiyordu. Nitekim, Arrianostan rendiimize gre 10.000 Makedonyal asker, Anadolu ve randaki yerli halktan kiflilerle evlenmiflti. skenderin
kendisi de, Susada yaplan bir trenle iki Pers prensesini efl olarak ald. skenderin zaferlerindeki en nemli unsurlardan biri, daha nce babas II. Philippos tarafndan kullanlmfl olan ve sarissa adn taflyan uzun mzrakl (5 m. den fazla)
hoplit denen askerlerden oluflan phalankstr. Hzl ve hareket yetenei yksek
bu askeri birlik, hantal Pers gleri karflsnda kolaylkla zafere ulaflabiliyordu. O
sralar henz 16 yaflnda olan skender, babas II. Philipposun Yukar Strymondaki Maidlara ve M.. 339da kuzeydeki kabilelere karfl yapt savafllarda bulunmufltu. Babasnn, Atina ve mttefiklerine karfl kesin zaferini elde ettii Khaironeia Savaflnda sol kanatta mevzilenen Makedonlara komuta etmiflti. Ksacas, Dou
seferi ncesi kazand bir deneyimi vard.
skender, bir dnya imparatorluu niteliini taflyan devletinde tek bir para
sistemi kabul etmifl olup Makedonyadan ran ve Fenike topraklarna kadar yaylan darphanelerde bastrmfl olduu sikkelerde n yzde Herakles bafl, arka yzde ise tahtta oturan Zeus tasvirini kullanmflt. Byk skenderin Anadoludaki ilk
SZDE
darphanesi olaslkla Tarsos idi. Birim ise esas olarak drahmi veSIRA
tetradrahmidir.
Giderek, sikkelerinde basileus (kral) unvann da kullanr. Bu unvan, lmnden
sonra da pek ok kral tarafndan kullanlmfltr.
D fi N E L M
skender, beraberinde gtrd bilim adamlarna, fethettii lkelerdeki hayvanlar ve bitkiler zerinde gzlemlerde bulunma ve corafi arafltrmalar yapma
S O R U
olana salayarak bilimsel alflmalar da desteklemifltir.
Byk skender ve Dou Seferi hakknda en ayrntl bilgiyi Arrianosun
AnaD Kskenderin
KAT
basisi adl eserden almaktaz.
SIRA SZDE
N N
BYK SKENDERDEN SONRA: SKENDERN HALEFLER
Byk skenderin M.. 13 Haziran 323te Babylonda (Babil) lmnden sonra,

meydana getirilmifl olan imparatorluun baflna kimin geecei
sorun oldu; nk
AMALARIMIZ
skender, tahta vris brakmamflt. Bu belirsizlik nedeniyle ksa bir sre sonra taht
kavgas bafllad. skendere en yakn olan komutanlar, imparatorluun baflna gemek ya da belirli blgelerde ynetimi ele almak iin birbirleriyle
baflK mcadeleye
T A P
ladlar. ok gemeden, Diadokhlar (Diadokhoi; tekili diadokhos) ad verilen skenderin halefleri, yani ona yakn olan komutanlar, Babylonda bir Devlet Konseyi oluflturarak, imparatorluun ynetim biiminin nasl olacaT Ekonusunu
L E V Z Y O N tartfltlar.
mparatorluun baflna vekleten atanacak adaylar arasnda ad en ok geenler
Perdikkas, Ptolemaios, Seleukos, Lysimakhos, Antipatros, Krateros ve Antigonos
idi. Bunlardan Antipatros, Krateros ve Antigonos ise Konseye katlmamfllard.
NTERNET
Bu arada, skenderin kars Roksanenin doacak ocuunun erkek olmas halinde, Konsey onu kral seecekti. Bu bekleyifl srasnda imparatorluun baflbofl
kalmamas iin devletin baflna geici olarak Perdikkas atand. Taht iin beklenen
Roksanenin bebeinin yan sra, bir de skenderin vey kardefli III. Philippos Arrhidaios vard. Fakat Arrhidaios taht iin henz ocuk yafltayd. ok gemeden
Roksane bir olan bebek dnyaya getirdi; babasndan dolay adn Aleksandros
(IV.) koydular. Bundan byle tahtn meflru mirass olan Aleksandros ve Arrhidaios byynceye dein, Devlet Konseyi, imparatorluk topraklarnn ynetimini komutanlar arasnda blfltrd. mparatorluk ordusunun ve Asyann ynetimi Perdikkasa verildi. Dolaysyla, en byk g Perdikkasn elinde toplanmfl oluyor-
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
68
Monophthalmos:
Antigonosun lkab olan
Monophthalmos, tek
gzl anlamn
taflmaktadr.
du. Krateros ve Antipatros, Makedonya ve Yunanistan; Antigonos Monophthalmos, Byk Phrygia, Lykia ve Pamphyliay; Leonnatos, Hellespontos Phrygiasn
(Kk Phrygia); Menandros, Lydiay; Lysimakhos, Trakyay; Philotas, Kilikiay;
Laomedon, Suriyeyi; Eumenes, Kappadokia ve Paphlagoniay; Ptolemaios da Msr ald. Seleukos ise flimdilik bu paylaflmn dflnda kald. Kendisine, Perdikkasn
sa kolu olarak, Svari Birliinin komutas verildi.
Triparadeisostaki Devlet Konseyi

Perdikkasn glenmesi dier komutanlar rahatsz ediyordu. Perdikkas, skenderin cesedini Babylondan Makedonyaya gtrmek isteyince, Ptolemaios, skenderin Msrda (Sivada) gmlmesini vasiyet ettiini ne srerek, cesedi
Memphiste alkoydu ve Aleksandreiada (skenderiye) bir antmezar infla ettirmeye bafllad. Bylece Diadokhlar arasndaki ilk srtflme bafllad. Bu arada, bir i
savafl yaflayan Kyrene, Ptolemaiostan yardm isteyince, Ptolemaios bunu frsat bilerek (Perdikkasn iznini almakszn) Kyreneye geldi ve kenti ele geirdi. Ptolemaiosun, kendisine karfl bir tavr takndn sezen Perdikkas da M.. 321 baharnda Msra girdi. Bylece skenderin cesedini de almay dflnyordu. Fakat Nil
Nehrini gemek zere Memphis yaknnda kurduu kampta, ilerinde Seleukosun da olduu subaylar tarafndan ldrld. Perdikkasn askerleri Ptolemaiosun tarafna getiler. Bundan byle devlete yeni bir dzen vermek ve ynetim
fleklini belirlemek zere ayn yl (M.. 321) Suriyedeki Triparadeisosta, Antipatros ve Antigonosun da katlmasyla ikinci bir Devlet Konseyi topland. Bu toplantda alnan karar uyarnca Antipatros imparator vekili; Antigonos ise Asyadaki byk ordunun komutan seildi. Seleukos, Babylonia Satrapln; Ptolemaios da
Msr ve Kyrenaikay ald.
Gaza Savafl
Fakat birka yl sonra, M.. 319da Antipatros ld. Antigonos en gl kifli durumuna geldi. Msrda Ptolemaios, Trakyada Lysimakhos, Makedonyada ise
Kassandros, Antigonosa karfl bir koalisyon oluflturdular. O sralar Ptolemaiosun
yannda bulunan Seleukos da koalisyonda yer ald. skenderin fethettii yerlerden daha fazla pay isteyen, hkm srdkleri topraklarn sahipliini isteyen
mttefikler, M.. 315te Antigonosa bu isteklerini ileten bir heyet gnderdiler.
Antigonos bu istei reddedince, savafl bafllamfl oldu. Antigonos, Makedonyadaki Kassandrosa karfl savafl hazrlklar yaparken, olu Demetriosu da Suriyeye
gnderdi. Amac gneydeki kanad da Ptolemaiosa karfl glendirmekti. M..
312de Ptolemaios, Demetriosun zerine yrd. Filistinde Gazada (Gazze) yaplan savaflta Demetrios yenildi ve kat. Gaza Savaflndan sonra Diadokhlar arasndaki savafl devam etti.
skenderin Haleflerinin Egemenlik Mcadelesi

Bu arada Seleukos, Mediaya (ran) gitti. Tekrar toparlanan Demetrios da byk
bir ordu ile Babylona dnd. M.. 311de bir barfl antlaflmas yapld. Seleukosun
dflnda gerekleflen bu antlaflmaya gre, Antigonos Asyann en byk komutan
oluyordu; Kassandros da, o sralar 13 yaflnda bulunan skenderin olu IV. Aleksandros tahta geinceye dein kralla veklet edecek ve Avrupann hkmdar
olacakt. Lysimakhos Trakyada, Ptolemaios Msrda hkm srecekti. Seleukos bu
antlaflmann dflnda kalmakla birlikte, o da Suriye, Fenike ve Kariay almflt. mparatorluun baflna vekil olarak geen Kassandros ayn yl, yani M.. 311de, s-
kenderin olu ile annesi Roksaneyi ldrtt. Bylece tahtn yasal vrisi ortadan
kalknca, kendisi vekil olarak imparatorluun baflna geecekti. Fakat bu hesap
tutmad. Bundan byle Byk skenderin devletini tek bir kraln ynetiminde btnyle koruma politikas kalmad. Diadokhlar arasndaki mcadele daha da kzflt; yeni savafllar kanlmazd.
Ptolemaios, Bat Anadolu kentlerini Antigonosun egemenliinden kurtarmak
iin blgeye bir ordu gnderdi. Antigonosun olu Demetrios, bu ordu ile savaflt.
Fakat sonunda Ptolemaios ile Demetrios bir anlaflma yapp aralarndaki savafla son
verdiler. Bundan sonra Ptolemaios, Avrupann hkmdar durumundaki Kassandros ile karfl karflya gelmek zereydi ki, Yunanistanda destek bulamaynca geri
dnmek zorunda kald. Bu kez Ptolemaiosun yapamadn Antigonos yapmak istedi ve Kassandrosa savafl at. Antigonosun olu Demetriosun baflarl mcadelesi sonunda, Kassandros Atina, Megara ve Khalkisi boflaltmak zorunda kald. Demetrios kendini Hellenlerin kurtarcs olarak iln etti. Antigonos ve Demetrios kral
kabul edildiler ve Kurtarc Tanr olarak sayg grdler.
Demetrios, M.. 306da Kbrsa gitti. Adann ynetimi Ptolemaiosun kardefli
Menelaosun elindeydi. Demetrios adaya kt ve Menelaosu yendi. Ptolemaios
da kardefline yardm iin yola kt. Salamis aklarnda yaplan deniz savaflnda
Demetrios, Ptolemaiosu yenilgiye uratt. Bylece stratejik adan ok nemli
olan Kbrs ele geirdi. Bu zaferden sonra Antigonos ve Demetrios resmen
kral (basileus) unvann aldlar. Bir yl sonra da Ptolemaios, Seleukos, Lysimakhos ve Kassandros da ayn unvan kazandlar. M.. 305te Demetrios, Ptolemaiosun mttefiki olan Rhodos Adasna sefer yapt. O zamana dein bilinen en geliflmifl savafl makinelerinin kullanld kuflatma bir yl srd; fakat Rhodos alnamad. Demetrios bu uzun kuflatma harektndan dolay Poliorketes (kuflatc)
lkabyla anlmaya bafllad.
Ipsos Savafl
Ayn yl Yunanistan Kassandrosun elinden kurtarma plann tamamlamak iin
Tesalyaya giren Demetrios, ok gemeden Yunanistan ele geirdi. Bylece Antigonos ve olu Demetrios batda byk bir g oluflturdular. Ksa bir sure sonra Lysimakhos, Seleukos ve Ptolemaiosun Antigonosa karfl yeni bir koalisyon
oluflturduunu gryoruz.
Bu arada Seleukos, Baktriadan Hindistan ilerine kadar ilerlemiflti. Pencapta
Kral andragupta (Eski Yun. Sandrakottos) 3.000 savafl filiyle onu bekliyordu. Fakat savafl olmad; Seleukos kral ile bir dostluk antlaflmas yaparak blgenin hkmranln ona brakt ve karfllnda 500 savafl fili ald.
Lysimakhos, Antigonosun ortadan kaldrlmas iin bir plan hazrlamflt. Kendisi, Anadoluyu istila edecek ve Kassandros stndeki basky hafifletecekti. Yani Antigonos ve olu Demetrios, yalnzca Kassandros ile deil, fakat ayn zamanda Lysimakhosun ordusuyla da uraflmak zorunda kalacakt. Ertesi yl da Seleukosun ordusu gelip Lysimakhosun ordusu ile birleflecek; bylece Seleukos ve
Lysimakhosun gc, Antigonos ve Demetriosun gc ile hemen hemen dengelenmifl olacakt. Bu arada Ptolemaios, Antigonosun Filistin ve Suriyedeki gney
kanadna saldracakt.
Gerekten de Lysimakhosun plan iflledi. Lysimakhosun Hellespontostan (anakkale Boaz) Anadoluya getii haberini alan Demetrios, Anadoluya girdi. Seleukos da filleriyle Kappadokiaya geldi; kfl orada geirdi. O sralar Suriyedeki
yeni baflkenti Antigoneiann kurulufl kutlamalarnda bulunan Antigonos ise De-
69
70
metrios ile birleflmek zere Kilikia zerinden Phrygiaya girdi. Lysimakhos, Antigonos ve olunu oyalarken; Seleukos da Lysimakhosun kuvvetleriyle birleflti. Phrygiann batsnda Ipsosta (Sipsin / ayrba Ky) yaplan savaflta (M.. 301) Lysimakhos ve Seleukosun birleflik ordusu, Antigonos ve Demetriosun ordusunu
bozguna uratt; Antigonos ld, Demetrios ise kat. Bu savaflta Seleukosun filleri deta tank vazifesi grerek savafln kazanlmasnda ok etkili oldular. Diadokhlar, Antigonosun topraklarn paylafltlar. Toros (Tauros) Dalarna dek Anadolunun byk bir ksmn Lysimakhos ald; Seleukosun payna da, Toroslardan Indosa kadar dou lkeleri ve Yukar Suriye dflt. Ptolemaios ise Afla Suriye ve
Filistini ald; fakat Seleukos, savaflta aktif rol almayan Ptolemaiosun bu payna
karfl kt. Bu toprak sorunu Ptolemaioslar ile Seleukoslar arasnda uzun sren
mcadelelere neden olacakt. Bylece, Ipsos Savaflndan sonra Byk skender
mparatorluundan doan Lysimakhos, Seleukos ve Ptolemaios devletlerine, Kassandrosun Makedonya Devletini de eklemeliyiz. Ipsos Savaflndan bir sre sonra
(M.. 283) Demetrios ld.
Korupedion Savafl
M.. 281 ylnda Anadolunun baz kentleri Seleukosu Lysimakhosa karfl yardma
ardlar. Seleukos, byk bir ordu ile Toroslar aflarak Anadolu topraklarnda
ilerlemeye bafllad. Son yllarda Lysimakhosun kt ynetimine maruz kalan ky
kentleri Seleukosa kucak atlar. Bergamada (Pergamon) Philetairos kenti teslim
etti ve 9.000 talanton verdi. Sardeis teslim oldu; Bithyniada Zipoites ordusu ile Seleukosa katld. Smyrnann kuzeyinde Hermos (Gediz) vadisindeki Korupedionda yaplan savaflta, Seleukos, 80 yaflndaki Lysimakhosu yenilgiye uratt ve ldrd (M.. 281). Bylece, Diadokhlar Savafl sona erdi. Korupedion zaferinden
sonra Seleukos, Anadolunun ve Indosa dein Dounun egemeni oldu. Bu, hemen hemen Msr ve Hindistan dflnda, skenderin fethettii topraklara eflitti.
Korupedion Savafl galibi Seleukos, ertesi yl (M.. 280) Ptolemaios Keraunos tarafndan ldrld. Artk skenderin niter devlet politikas tamamen ortadan kalkmfl oldu. Onun yerine, devletin paylafllan topraklarnda flu krallklar
oluflturuldu:
Msrda, Ptolemaioslar (I. Ptolemaios Soterin ynetiminde)
nasyada, Seleukoslar (I. Antiokhos Soterin ynetiminde)
Makedonyada, Antigonoslar (I. Antigonos Gonatasn ynetiminde)
Bu arada kuzeyden Kelt aknlar bafllad. Makedonyaya giren Keltlere (= Keltoi) karfl koymaya alflan Ptolemaios Keraunos ld (M.. 279). Antigonos Gonatas ise Keltleri Lysimakheiada (Bolayr) yenilgiye uratt (M.. 277). Bylece,
Yunanistan ve Makedonya Keltlerden kurtuldu. M.. 274 / 273de bu kez I. Antiokhos, Keltleri bozguna uratt; fakat Keltler (Galatlar) yine de Orta Anadoluda
(Galatia) yerlefltiler. Anadoluda Seleukos egemenliinin bafllamasyla birlikte
daha kk baz krallklar da kuruldu: Bergama (Pergamon), Bithynia, Pontos ve
Kappadokia krallklar. Gerekte bu krallklarn kurulufl yllar daha nceye gitmektedir; ancak tarih sahnesinde belirgin bir flekilde yer almalar M.. 3. yzylda olmufltur. Yukarda adlarn andmz bu kk Hellenistik krallklara, Anadolu dflnda kurulmufl bir devlet olarak, Pyrrhos ynetimindeki Epeiros (Epir)
Kralln da eklememiz gerekir.
SIRA SZDE
SZDE sonucu ne olmufltur?

KorupedionSIRA
Savaflnn
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
71
zet
N
A M A
N
A M A
Makedon Kralln aklayabilmek

Makedonya, Balkanlar ile Yunanistan yarmadas
arasnda yer alr. M.. 12. yzyl iinde kuzey
kkenli istila dalgas Dorlar da yerinden oynatmfl ve Dorlar arasnda Makednon Ethnos olarak bilinen topluluk gneybat Makedonyadan
(Makednon blgesinden) gelmiflti (Herodotos,
I.56). Bir grfle gre bu topluluktan arda kalanlar, Klasik Dnem Makedonlarnn ekirdeini
oluflturmufltur. lk Makedon kral, I. Perdikkastr.
II. Philipposa dein Makedonya, Yukar Makedonyadaki yar-bamsz kabilelerle, Illyriallarla, Trakyadaki Odryslerle, Khalkidikedeki
Hellen kentleriyle, Perslerle, Atinallarla ve Sparta ile mcadele etmek zorunda kald. Makedonyallar Eski Yunancann (Hellence) bir lehesini
konufluyorlar ve kendilerini Hellen olarak kabul ediyorlard. Yunanistandaki demokatik yapdaki kent-devletlerinin aksine, kuzeyde, Balkanlar ile Yunanistan yarmadas arasnda monarflik yapdaki Makedonya Krall bulunuyordu. Bu kralln en nemli krallarndan biri de
ayn zamanda Byk skenderin de babas olan
II. Philippos (M.. 359-336) idi. Kendisinden sonra tahta olu skender geti.
II. Philipposun Hellen kent-devletleri zerindeki
egemenliini aklayabilmek
Delphoidaki dinsel birliin Thebain kontrol
ve korumas altnda olduu srada Philomelos
komutasndaki Phokisliler, Delphoiu iflgal ettiler. Bylece, M.. 355 ylnda Phokis ile Thebai
arasndaki Kutsal Savafl patlak verdi. Philippos, savafla katlarak byk bir zafer ve prestij
kazand. Bu zaferden sonra Tesalya Birliinin
arkhonu seildi. M.. 346da Phokislileri yenilgiye uratarak, silahlarna el koydu; topraklarna bir garnizon yerlefltirdi ve haraca balad.
Amphiktiondaki oy hakkn da kendi zerine
ald. Daha sonra Perinthos ve Byzantion zerine yrd ama Byzantionu alamad (M..
340/339).
N
A M A
N
A M A
M.. 338 sonbaharnda Atinallar ve Thebaillarn oluflturduu orduyu Khaironeiada yendi.

M.. 337 ylnda Philipposun baflkanlk ettii
kongre Korinthosta topland. Burada alnan karar gereince Hellenler bir Hellen Birlii oluflturdular. Siyasi ve askeri nitelikli bu birlik, toplant yerinden dolay, Korinthos Birlii olarak
anlmaktadr. Philippos, ye kentlerin delegelerinden oluflan ve synhedrion adn taflyan bir
meclis tarafndan ynetilecek Birliin hegemonu
(lideri) seildi. II. Philippos ve olu III. Aleksandros (Byk skender) Perslere karfl byk bir
sefer yaplacan iln ettiler.
Byk skender ve icraatlarn aklayabilmek
Byk skender, M.. 334te anakkale Boazndan Anadoluya geerek Dou Seferine bafllamfl oldu. Lydia, Ionia, Karia, Lykia, Pamphylia,
Pisidia, Phrygia, Galatia ve Kilikia gzerghn
izleyerek rana varan skender Perslerle kez
arpflt. lk savafl Granikosta (M.. 334), ikincisi Issosta (M.. 333),nc ve son arpflma
Gaugamelada (M.. 331) oldu. Hepsinde Persleri yenilgiye uratarak Pers Devletine son verdi. skender, M.. 330-329 yllarnda, Hindikufl
dalarna kadar ilerledi. M.. 327-325 yllar skenderin Hindistan seferine kt yllardr. Kuzeybat Hindistanda Paurava Kral Porosu
Hydaspes Irma yaknnda yenilgiye uratt. Daha sonra ordunun bir ksm deniz yoluyla, bir
ksm da kara yoluyla Persiaya dnd (M.. 325
/ 324). skender, M.. 323te, henz 33 yaflndayken Babylonda (Babil) ld.
Hellenistik a aklayabilmek
Hellenistik a skenderle bafllamfltr. skenderin Dou seferine bafllad M.. 334 yl ile
son Hellenistik krallk olan Ptolemaioslarn Roma tarafndan ortadan kaldrld M.. 30 yl
arasndaki dnem Hellenistik a olarak adlandrlmaktadr. skender iyi eitimli bir liderdi. Eski Yunanca onun zamannda yaygn olarak kullanlan bir dil oldu. Hellen kltr ve uygarlnn,
Doudaki kltr ve uygarlklarla kaynaflmas ve
etkileflim Hellenistik an karakterini belirlemifltir. Pers seferi srasnda skenderin yapt en
byk ifllerden biri de yeni kentler kurmasdr.
72
En nemlilerinin baflnda, hi kuflkusuz, Msrdaki Aleksandreia (skenderiye) gelmektedir. skender, ticaret ve ulaflma da nem vermifl, Perslerin yol flebekesini daha da gelifltirmifltir. Pers
Devletine son verdikten sonra da onlarn idare
sistemini srdrmfltr. Hellen ve Makedonlarla Persleri kaynafltrmaya aba gstermifltir. Phalanks denen hareket yetenei yksek askeri birlikler meydana getirmifltir. Para birliini salamfl, ok sayda darphanede benzer tiplerle skender sikkeleri baslmfltr. skender, beraberinde gtrd bilim adamlarna, fethettii lkelerdeki hayvanlar ve bitkiler zerinde gzlemlerde bulunma ve corafi arafltrmalar yapma olana salayarak bilimsel alflmalar da
desteklemifltir.
N
A M A
skenderin lmnden sonraki iktidar mcadelerini tartflabilmek

Byk skenderin M.. 323teki lmnden sonra skenderin halefleri imparatorluun baflna gemek ya da belirli blgelerde ynetimi ele almak
iin birbirleriyle mcadeleye baflladlar. lk konsey Babylonda topland; imparatorluk topraklarnn ynetimi meselesi ele alnd. Ayn yl (M..
321) Suriyedeki Triparadeisosta ikinci konsey
topland. Ancak sonraki olaylar meselenin halle-
dilmemifl olduunu gsteriyordu. M.. 312de Ptolemaios ile Demetrios arasnda. Filistindeki Gazada (Gazze) yaplan savafl Ptolemaios kazand.
skenderin halefleri arasnda mcadele sryordu. Ksa bir sure sonra Lysimakhos, Seleukos ve
Ptolemaiosun Antigonosa karfl yeni bir koalisyon oluflturduunu gryoruz. Phrygiann batsnda Ipsosta (Sipsin/ayrba Ky) yaplan savaflta (M.. 301) Lysimakhos ve Seleukosun birleflik ordusu, Antigonos ve Demetriosun ordusunu bozguna uratt; Antigonos ld, Demetrios
ise kat. Daha sonra, Smyrnann kuzeyinde Hermos (Gediz) Vadisindeki Korupedionda yaplan
savaflta, Seleukos, 80 yaflndaki Lysimakhosu yenilgiye uratt ve ldrd (M.. 281). Bylece,
Diadokhlar Savafl sona erdi. Ancak, Korupedion Savafl galibi Seleukos, ertesi yl (M.. 280)
Ptolemaios Keraunos tarafndan ldrld. Bundan byle, Msrda, Ptolemaioslar (I. Ptolemaios
Soterin ynetiminde); nasyada, Seleukoslar (I.
Antiokhos Soterin ynetiminde) ve Makedonyada, Antigonoslar (I. Antigonos Gonatasn ynetiminde) idareyi ele aldlar.
73
Kendimizi Snayalm
1. Perslere karfl yaplacak savaflta Hellen ulusu birliinin
baflna gemesi iin Makedon Kral II. Philipposa mektup
yazan Hellen hatip afladakilerden hangisidir?
a. Demosthenes
b. Isokrates
c. Kseonophanes
d. Phanes
e. Apollodoros
6. Byk skenderin Perslere karfl seferinde izledii

gzerghta getii blgeler afladakilerden hangisinde
srasyla verilmifltir?
a. Troas, Lydia, Ionia, Karia, Lykia
b. Troas, Lydia, Ionia, Lykia, Karia
c. Troas, Lydia, Lykia, Ionia, Karia
d. Ionia, Troas, Lydia, Lykia, Karia
e. Karia, Ionia, Troas, Lydia, Lykia
2. M.. 355 ylndaki Kutsal Savafln patlamasna yol

aan olay afladakilerden hangisidir?
a. Atinann Spartadaki tapnaklar yamalamas
b. Spartallarn Atina Akropolisindeki Athena Tapnana saldrmas
c. Korinthoslularn komflularnn tapnaklarna saldrmas
d. Phokislilerin Delphoiu iflgal etmesi
e. Atinallarn Delphoiu iflgal etmesi
7. skenderin lmnden sonra Msrda hkm sren

kralln ad afladakilerden hangisidir?
a. Antigonoslar
b. Lysimakhos Krall
c. Ptolemaioslar
d. Seleukoslar
e. Demetrios Krall
3. M.. 338deki Khaironeia Savafl kimler arasnda oldu?

a. Thebai + II. Philippos ile Atinallar arasnda
b. Thebai ile Atinallar arasnda
c. Sparta + Korinthos ile Atinallar arasnda
d. Sparta + Korinthos ile II. Philippos arasnda
e. Atina + Thebai ile II. Philippos arasnda
4. M.. 337de toplanan Korinthos Birliinde alnan
en nemli karar afladakilerden hangisidir?
a. Atinallarn, mttefiklerini Delos Deniz Birliine
ye yapmas
b. Byk skenderin Hellen Birliine lider seilmesi
c. II. Philipposun Hellen Birliine lider seilmesi
d. Pelponnesos Birlii yelerinin Delos Birliine
alnmas
e. II. Philipposun Hellen kentlerine savafl ilan etmesi
5. Byk skenderin Perslere karfl seferinde yaplan
nemli savafl afladakilerden hangisinde srasyla
verilmifltir?
a. Granikos, Gaugamela, Issos
b. Gaugamela, Granikos, Issos
c. Issos, Gaugamela, Granikos
d. Granikos, Issos, Gaugamela
e. Issos, Granikos, Gaugamela
8. Byk skenderin zaferlerinde byk pay sahibi

olan, hareket kabiliyeti yksek, uzun mzrakl askerlerden oluflan birlik afladakilerden hangisidir?
a. Centurio
b. Phalanks
c. Lejyon
d. Toksotai
e. Hippeis
9. M.. 281 tarihinde, Seleukosun, 80 yaflndaki Lysimakhosu yenilgiye uratt ve ldrd savafl afladaki yerlerden hangisinde gerekleflmifltir?
a. Gaugamela
b. Issos
c. Ipsos
d. Gaza
e. Korupedion
10. M.. 305te, o zamana dein bilinen en geliflmifl savafl makinelerinin kullanarak Rhodos Adasn kuflatan
ve Poliorketes (kuflatc) lkabyla anlan komutan
(kral) afladakilerden hangisidir?
a. Ptolemaios
b. Seleukos
c. Antigonos
d. Demetrios
e. Lysimakhos
74
Okuma Paras
skender Lahdi
19. yzyln sonlarnda, o zamanki stanbul Arkeoloji
Mzelerinin Mdr Osman Hamdi Bey tarafndan Sidon (flimdi Saida, Lbnan) Krallar Nekropolnde yaplan kazlarda ortaya karlan ve zerinde Byk skenderin tasviri olduu iin skender Lahdi olarak
adlandrlan lahit, gerekte skendere ait deildir. zerinde herhangi bir yazt olmad iin kime ait olabilecei konusunda ancak tahminler yrtlmfltr. Bugn iin en gl olaslk, lahdin, Sidonun son kral
Abdalonymosa ait olabileceidir. Abdalonymos, tahta
gemesini skendere borluydu. Pentelikon mermerinden yaplmfl olan lahit, M.. 4. yzyln son eyreine tarihlendirilmektedir. Yksek kabartmal ve boyal olan lahdin uzun kenarlarndan birindeki kabartmalarda Hellenlerin Perslerle olan savafl (Gaugamela Savafl ?) tasvir edilmifltir. Sahnenin en solunda, baflnda
aslan postuyla ve flahlanmfl olan atnn zerinde skender yer almakta olup mzran ndeki Pers svarisine
frlatmak zeredir. Benzer sahne, yani iki atl figrn
mcadelesi bu kez sa uta tekrarlanmaktadr. Burada
bir Makedonyal svari flahlanmfl atyla yine bir Persi
ldrmektedir. Dolaysyla sol utaki skender ile sa
utaki Makedonyal bir simetri oluflturarak, sahneyi deta bir ereve iine almaktadrlar. Sahnenin geri kalan
orta ksmnda ise Hellenlerle Persler arasndaki fliddetli
mcadele betimlenmektedir. Lahdin teki uzun yznde av sahnesi yer almaktadr. Sahnenin sol tarafnda aslan av, sa tarafnda geyik av resmedilmifltir. Aslan
avndaki atl figrlerden birinin (soldaki) skender, onun
nndeki aslana saldran Pers kyafetli atl figrn ise
Abdalonymosu temsil ettii dflnlr. Lahdin dar yzleriden birinde bir savafl sahnesi, dierinde bir pars av
tasvir edilmifltir. Lahit kapann dar yzlerindeki alnlklarda savafl sahnesi yer almaktadr.
1. b
2. d
3. e
4. c
5. d
6. b
7. c
8. b
9. e
10. d
Yantnz yanlfl ise Makedon Krall ve II. Philippos konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Kutsal Savafl konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Khaironeia Savafl konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Korinthos Birlii konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Byk skender ve Dou
Seferi konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Byk skender ve Dou
Seferi konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Korupedion Savafl konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Byk skender mparatorluunun Yaps ve Nitelii konusunu yeniden
gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Korupedion Savafl konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise skenderin Haleflerinin
Egemenlik Mcadelesi konusunu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 1
Yunanistann kuzeyindeki Krenides yresinde yer alan
Pangaion Dandaki altn ve gmfl madenleri II. Philipposun ekonomik gcnn kaynan oluflturuyordu.
Sra Sizde 2
Byk skender Anadoluya anakkale Boazndan
(Hellespontos) geti ve ilk nce Troia antik kentinin olduu yere (Ilion) gelerek Troia kahramanlarnn ansna
kurban kesti, sayg gsterdi. Daha sonra yoluna devam
ederek Granikosa (Biga ay) vard; Perslerle ilk karfllaflma burada oldu. skenderin ordusu Pers kuvvetlerini yenilgiye uratt.
Sra Sizde 3
Smyrnann kuzeyinde Hermos (Gediz) vadisindeki Korupedionda yaplan savaflta, Seleukos, 80 yaflndaki
Lysimakhosu yenilgiye uratt ve ldrd (M.. 281).
Bylece, Diadokhlar Savafl sona erdi. Korupedion
zaferinden sonra Seleukos, Anadolunun ve Indosa dein Dounun egemeni oldu.
75
Kaynaklar
Alexiou, S. (1991), Minos Uygarl, ev. E.T.Tulunay,
Bosworth, A.B. (1993), Conquest and Empire. The Reign of Alexander the Great, Cambridge University
Press, Cambridge.
Bresson, A. ve R. Descat (2001), Les cits dAsie Mineure occidantale au IIeme siecle a.c., Ausonius, Paris.
Camp, J. Fisher, E. (2010), Exploring the World of the
Ancient Greeks, Thames and Hudson, Londra.
Davesne, A.- Miroux, G. (2004), LAnatolie, la Syrie,
lEgypt de la mort dAlexandre au reglement par Rome des affairs dOrient (323-55 av. J.C., Breal.
Hammond, N.G.L. (1992), The Macedonian State, Clarendon Press, Oxford.

Leveque, P. (1969), Le monde hellenistique, Paris, 1969.
Ma, J. (2002), Antiochos III and the Cities of Western
Asia Minor, Oxford University Press, Oxford.
Mansel, A. M. (1971), Ege ve Yunan Tarihi, TTK, Ankara.
Sartre, M. (2004), LAnatolie hellenistique de lge au
Caucase, Armand Colin, Paris.
Shipley, G. (2005), The Greek World after Alexander
323-30 BC, Routledge, Oxon.
HELLEN VE ROMA TARH
Amalarmz
N
N
N
N

Romann yer ald talya corafyasn betimleyebilecek;
Romann ne zaman ve nasl kurulduunu; hangi olaylarn ve halklarn Romann kuruluflunda rl olduunu aklayabilecek;
Romann Cumhuriyet Dnemi ynetimi, ynetim merkezleri ve yneticilerini aklayabilecek;
Romann kk bir kent-devletinden imparatorlua dnflm srecini
tartflabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
talya
Latinler
Etrskler
Roma
Patrici
Pleb
Kartaca
Caesar
Pompeius
Octavianus
Sulla
Brutus
indekiler
Hellen ve Roma
Tarihi
Roma: Kuruluflu,
Krallk ve Cumhuriyet
Dnemleri
TALYANIN CORAFYASI
ROMANIN LATNLERCE SKANI
ETRSKLERN EGEMENL
ROMANIN KURULUfi EFSANES
KRALLIK DNEMNDE ROMANIN
SOSYAL DZEN VE DEVLET
DARES
CUMHURYET DARESNN
KURULMASI, YNETM fiEKL VE
KURUMLAR
ON K LEVHA KANUNLARI
ROMANIN TALYADA VE
AKDENZDE YAYILMASI
GRACCHUS KARDEfiLERN
REFORMLARI
MTTEFKLER SAVAfiI
MITHRADATES SAVAfiLARI
ROMA SAVAfiI: ROMALILAR
ROMALILARA KARfiI
Roma: Kuruluflu, Krallk ve

Cumhuriyet Dnemleri
TALYANIN CORAFYASI
nce talya adnn nereden geldii konusunda bir fleyler sylemek yerinde olacaktr. talya (Lat. Italia) adnn kkeni, olaslkla talik bir szck olan Vitulustan gelmekte olup Vitaliaya (Danalar lkesi) dayanmaktr. nceleri yarmadann gneyi
(Bruttium blgesi) bu ad taflrken zamanla kuzeye doru yaylarak tm yarmaday kapsamfltr.
talya, deta bir izmeyi andran biimde Akdenize uzanan bir yarmadadr.
Esas olarak Akdenizde yer alsa da, yarmadann batsndaki deniz Tiren Denizi,
dousundaki deniz ise Adriya Denizi (Adriyatik) olarak adlandrlr. talyaya en yakn byk adalar, batda Korsika ile Sardinya; hemen gney ucunda ise Sicilyadr.
talya Yarmadas ile Sicilya Adasn Mesina Boaz ayrmaktadr. talyann uzunluu yaklaflk 1000 kmyi; genifllii de (en genifl noktadan lldnde) yaklaflk
240 kmyi bulmaktadr. Yarmadann kuzeyini Alp Dalar snrlamaktadr; Apeninler ise yarmadada kuzey-gney dorultusunda uzanan da silsilesidir. Dolaysyla, Apeninler yarmaday dou ve bat olarak ikiye ayrmaktadr. Ky boyunca ovalk alanlar yer almakta olup yarmadann en byk ovas, kuzeyde Alp Dalarnn
hemen gneyindeki Po Ovasdr; yak. 650 km uzunluundaki Po Nehri (Lat. Padus) ve kollar tarafndan sulanan ova, talyann en verimli ovasdr. Yarmadann
dou kylar nispeten dz olup gemilerin yanaflmasna elveriflli olan krfezler daha ziyade bat ve gney kylarndadr.
ROMANIN LATNLERCE SKANI

Demir ann bafllad M.. 1. binyln bafllarnda (bir grfle gre de 2. binyln sonlarnda) yeni glerin grld yeni bir evre bafllad. Tiber Nehrinden gneyde Campaniaya kadar uzanan Latium blgesine yerleflen bu insanlar Latincenin ilkel bir flivesini konufluyorlard; tun ifliliinde ileri dzeydeydiler. llerini yakan bu topluluun hemen gneyinde yaflayan bir baflka topluluk ise llerini gmyordu. Demir ann bu Latin topluluklarnda gebeliin yerini giderek tarma dayal yerleflik yaflam biimi alyordu. Yerleflik yaflama msait olan blge, baflka gmenleri de ekti. Tiber Nehrinin Romaya yakn olan kesiminde yer
alan tepeler iskn edilmeye baflland. Roma, Latium ile Etruriann birlefltii stratejik bir mevkide yer alyordu. Yaklaflk olarak M.. 10. yzylda, bu gruplar savunmaya uygun Palatinus Tepesi ile Forum Vadisine yerlefltiler; daha sonra Quirinalis, Esquilinus ve Capitolium tepeleri de iskna sahne oldu. M.. 10.-8. yzyllar
78
arasnda Romann bulunduu mevkideki bu iskn gereklefltirenlerin bir ksmnn

llerini yakt (kremasyon), bir ksmnn da gmd (inhumasyon) saptanmfltr. Ancak gerek gmme gerekse yakma uygulamasnda her zaman kronolojik bir
sra takip edildiini sylemek zordur.
Resim 5.1
talya
P
AL
RI
L A VENETIA
DA
PO OV
Po N
e
ASI
hri
LIGURIA
EN
A
D
r
eh
SABINI
Roma
LA
TI
UM
Ostia
IA
rN
PI
UMBRIA
e
Tib
ET
KORSKA
SA
MN
AP
IU
CA
UL
M
IA
M
PA
N
IA
SARDINYA
CA
LA
BR
IA
LUCANIA
D E N Z
BRU
TTI
U
T Y R R H E N
SICILYA
TUNUS
ETRSKLERN EGEMENL
Latinler blgeye en son gelenler olmadlar. Bir sre sonra, olaslkla M.. 8. yzyl
bafllarnda, yeni gmenler de Latium blgesinin hemen kuzeyine (Etruria) gelip
yerlefltiler. Yerlileri kh bask uygulayarak kh barfll yollarla ikna ederek buradaki tepelerde kent-devletleri kurdular. O sralar Etrskenin ilkel bir flivesini konuflan bu insanlar, Etrsklerdi. Etrskler, kendilerinin ya da en azndan ynetici snfn Dou kkenli olduuna inanyordu. Nitekim, dinsel inanfllar ve kehanette
bulunma tarzlar da (disciplina Etrusca) onlarn Douyla veya Kk Asya ile olan
iliflkisini gsterir. Kufllarn uufluna ya da kurban edilen hayvanlarn barsaklarna
bakarak kehanette bulunmalar, Anadoluda ve Mezopotamyada bilinen uygulamalardr. Etrskler M.. 7. yzyl bafllarndan itibaren 26 harften oluflan bir alfabe
79
5. nite - Roma: Kuruluflu, Krallk ve Cumhuriyet Dnemleri
kullanyorlard. Etrskler, kendi egemenlik blgeleri olan Etruriada kent-devleti

kurmay planladklarnda, bir ya da birka deil, 12 adet kent-devleti kuruyorlard.
Ancak, gelenek byle dese de, yaplan arkeolojik kaz ve yzey arafltrmalar ile
antik corafya alflmalar bu 12 kent-devleti sisteminin her zaman byle gerekleflmediini gstermifltir.
M.. 7. yzyl sonlarna doru, Romann da aralarnda olduu birok Latin yerleflimi, Etrsk kent-devletlerine tbi oldu. Bir Etrsk kral slalesi olan Tarquiniuslar Romada denetimi ele geirdi ve Romann kyden kente dnflm hzland.
Etrsk kkenli ilk kral Tarquinius Priscus (M.. yak. 616-579) idi. Daha sonra srasyla Servius Tullius (M.. yak. 578-535) ve Tarquinius Superbus (M.. yak. 535510) Roma tahtna geti.
Etrskler bir yzyldan biraz fazla bir sre Romada egemen oldular. Romal tarihi Livius (M.. yak. 59-M.S. yak. 17), Tarquinius Superbusun olu Sextusun
Lucretiay karmas sonrasnda, Lucius Iunius Brutus nderliinde bir grup Roma
aristokratnn isyan ettiini anlatr. Neticede Tarquinius ailesi Romadan kovuldu
(M.. 510) ve yeni bir anayasa oluflturuldu. Senatus, yaplacak ifller iin, bir yllna seilen iki consule (konsl) yetki verdi ve bylece Romada Cumhuriyet idaresi bafllamfl oldu (M.. 509 / 508).
Romann son kralnn etnik kkeni ve ad nedir?
SIRA SZDE
ROMANIN KURULUfi EFSANES
fi N E L M
Geleneksel inanca gre, Roma M.. 753te kurulmufltu. AncakD bu
tarih tamamyla
mitolojik bir tarihtir. M.. 1. yzylda yaflamfl Romal yazarlardan Varro, yllk seR U
ilen consul (konsl) listelerini temel alarak Romann kuruluflS Otarihini
M.. 753
olarak nerdi ve o zamandan itibaren bu tarih Romann geleneksel kurulufl tarihi
olarak kabul edildi. Fakat, gerekte bu tarih tartflmaya ak olup gerei yanstmaDKKAT
maktadr.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
Resim 5.2
N N
SIRA SZDE
Difli kurt ve ikizler
AMALARIMIZ
Kaynak: RamageAMALARIMIZ
Ramage (2008),
res. 1.
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
ie gemifl efsanelere gre, Troiann yaklp yklmas srasnda Troial prens

Aineias (Lat. Aeneas), olu Askanios ve babas Ankhisesi yanna alarak Troiadan
kamfl ve Orta talyadaki Latiuma gidip yerleflmifltir. Bu arada Aineiasn olu Askanios, burada, yani Latiumda, Alba Longa kentini kurmufltur. Efsaneye gre uzun
80
yllar Askaniosun soyundan gelenler Alba Longada hkm srmfllerdi. Gnlerden bir gn, burada hkm sren krallardan Numitor, kardefli Amulius tarafndan
tahttan indirildi. Amulius tahta geer gemez, ileride sorun yaratmamas iin, Numitorun ocuklarn ldrtt, kz Rhea Silviay da Vesta Tapnana rahibe yapt. Bylece Rhea, evlenemeyecek ve ocuk sahibi olamayacakt; bir anlamda mstakbel vrislerin n kesilmifl oluyordu. Bir Vesta rahibesinin hamile kalmasnn
cezas lmd. Ancak, nasl olduysa oldu, Rhea Silviann, Savafl Tanrs Marstan
ikiz oullar oldu; adlarn Romulus ve Remus koydular. Amulius hemen harekete
geerek Rhea Silviay Tiber Nehrine att ve ikizleri de bir sepet iine koyarak Tiber Nehrinin sularna brakt. Ancak bir sre sonra sepet bir incir aacnn dallarna taklp kyya srklendi. kizler, onlar bulan difli bir kurt tarafndan emzirildiler, daha sonra da bir oban tarafndan bytldler. Her ikisi delikanllk ana
gelince Amuliusu ldrp, dedeleri Numitoru tekrar Alba Longa tahtna karttlar. Bu arada sepet iinde kyya srklendikleri yerde yeni bir kent kurmaya karar verdiler. Kehanet uyarnca kenti Palatinus Tepesinde kuracaklard. Romulus
bir ift beyaz srn (biri kz, dieri boa) koflulduu sabanla kentin snrn izmeye koyulmufltu ki kardefli Remus sabann izinin zerinden atlaynca bir anlk fkeye kaplan Romulus, onu ldrd. Romulus yeni kurulan kenti nfuslandrmak
iin haydutlar, kaaklar ve sulu erkekleri toplayarak kente getirdi; daha sonra da,
komflu Sabinleri bir ziyafete katlmaya ikna etti ve bu ziyafet srasnda Romallar
Sabinlerin kadnlarn zorla kararak kendilerine efl yaptlar; bylece yeni kurulan
kentte bir toplum yaratld. Gelenee gre Roma, bir ara hem Roma hem de Sabin
krallar tarafndan ynetilmiflti. Romann kurulufl efsanesi, Romal ozan Vergiliusun -Romann ulusal destan saylan- Aeneis destannda anlatlr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
Romann kurulufl
efsanesindeki ikizlerin adlar nedir?
KRALLIK DNEMNDE ROMANIN SOSYAL DZEN

D fi N E L M
VE DEVLET
DARES
Roma Devletinin baflnda Rex olarak adlandrlan bir kral vard. Senatusun (SenaO R U Meclisi tarafndan seilirdi. Emretme yetkisine (imperium) sato) teklifi ileS Curia
hip olan kral, hem baflkomutan, hem bafl rahip, hem de bafl hkim olarak askeri, dini ve hukuki
gc elinde tutard. Kraln danflma organ olarak grev yapan
DKKAT
Senatus ise 300 yeden olufluyordu. yeler, kral tarafndan pater familiaslar arasndan seilirdi. Senatus gerek gcne ve anlamna Cumhuriyet Dneminde kaSZDE
vuflacaktr. SIRA
Senatusun
(Senato) dflnda curialarn oluflturduu Comitia Curiata
denen bir meclis vard. Kraln seimi, kanunlarn yaplmas ve savafl karar almak
bu meclisin
grevleri arasndayd. Bu curia meclisi (Comitia Curiata) daha ziyade
AMALARIMIZ
patricii (tek. patricius) denen hukuktan tam olarak yararlanan yurttafllarn oluflturduu bir meclisti. Curia sistemi ayn zamanda Roma ordusunu oluflturmaktayd.
Her bir tribus
K 1000
T A P piyade ve 100 svari salamakla ykmlyd; curia baznda
dflnldnde ise, her bir curia 100 piyade ve 10 svari salyordu. Krallk dneminin sonuna doru Comitia Curiatann yerini yine benzer bir organizasyon
olan Comitia
(Yzler Meclisi) ald. Bu kez bu meclise sadece tam huT E L ECenturiata
VZYON
kuklu patricii (veya patriciuslar) yurttafllar deil, onlara gre daha az haklara sahip snrl hukuklu yurttafllar da (plebler) girebiliyordu; bylece tm Roma yurttafllar, ister zengin ister fakir olsun tek meclis ats altnda toplanmfl oluyordu.
N N
NTERNET
81
CUMHURYET DARESNN KURULMASI, YNETM

fiEKL VE KURUMLAR
Son kral Tarquinius Superbusun Romadan kovulmasndan sonra, yllk seilen ve
praetor unvan taflyan iki yksek devlet memurunun (magistratus veya magistrat)
ynettii Cumhuriyet (Res publica) idaresi kuruldu (M.. 509 / 8); g ve yetki tek
bir kifliden (kraldan), iki kifliye (praetor denen iki magistrata) geti. Yaklaflk 150
yl sonra, bu magistratlar praetor deil consul olarak adlandrlmaya baflland.
Praetorlar ise adli ve hukuki ifllerden sorumlu yksek devlet memurlar olarak grevlerini srdrdler. Cumhuriyet idaresinin baflndaki iki consul de eflit flekilde
emretme ve hkmetme yetkisine (imperium) sahipti. Fakat her ikisince paylafllan
bu g, snrsz ve karfl konulmaz deildi. Her bir consul, dierinin ald karara
itiraz (veto) edebilirdi. Ayrca, idari ve siyasal kararlarda consuller Senatusa danflrlar ve oradan kan karara (Senatus consultum) gre hareket ederlerdi. Grev
sresince dokunulmazlklar olan consuller Roma Halk Meclisince (Comitia Centuriata) yllk olarak seiliyorlard; yaptklar kt icraatlarn hesabn ancak grev
sreleri bitince verecek olmalar, onlar kt ynetimden uzak tutan bir unsurdu.
Krallk dnemindeki iki meclis Cumhuriyet Dneminde de srdrlyordu.
Bunlar Comitia Curiata ve Comitia Centuriata idi. Curiata Meclisi daha ziyade
patricii denen tam hukuklu yurttafllarn oluflturduu bir meclisti. Comitia Centuriataya ise sadece tam hukuklu (patricii) yurttafllar deil fakat snrl hukuklu
(plebler) yurttafllar da girebiliyordu; bylece tm Roma yurttafllar, tek bir meclis
ats altnda toplanmfl oluyordu. Kanunlarn yaplmas ve savafl karar almak Comitia Centuriatann grevleri arasndayd. Bu iki meclisin yan sra Comitia Tributa ve Concilium Plebis de Cumhuriyet dneminin nemli meclislerindendi. Sonuta, meclislerden kan tm kararlarn Senatusda onaylanmas gerekmekteydi; nk Senatus, Cumhuriyet idaresinin merkezi durumundayd. Senatusun ye says
bafllangta 300 iken daha sonra 600e kartlmfltr. Consuller ve daha nceden
consullk yapanlar dorudan Senatus yesi olurdu. Senatusa da baflkanlk eden
consuller, Roma Devletinin askeri, hukuki ve mali mirleriydi. Consullerin, devlet
hazinesinden (aerarium) sorumlu olan ve quaestor adn taflyan iki (saylar zamanla artmfltr) yardmcs vard. Dinsel ifller ve yetki, Pontifex Maximus denen
bafl rahibin sorumluluundayd. Ayrca, Rex Sacrorum (kutsal ifllere bakan kral)
adn taflyan bir grevli daha vard ki onun da vazifesi dinsel trenlerin organizasyonunda bafl rahibe yardmc olmak ve kurban ifllerini dzenlemekti. Bazen, savafl
ya da i savafl gibi olaanst durumlarda, consuller, Senatusun kararyla, yetkilerini bir dictatora devrederlerdi; dictator, mutlak otoriteyle ve yalnzca alt ay sSIRA SZDE
reyle devletin idaresini ele alrd. Roma Cumhuriyet Dneminde dictatorluk yapan en nl iki kifli Sulla ve Caesar idi.
Roma Cumhuriyetinde fivalye Snf olarak da tanmlayabileceimiz
D fi N E L M Atl Snf
da (Equites) nemliydi. zellikle M.. 2. yzylda daha nemli bir duruma gelen
Atl Snfna belirli bir servete sahip 18 yafln doldurmufl her zgr
yurttafln girme
S O R U
hakk vard.
KKAT
lk Grev: M.. 494te, plebler, yurttafllk haklarnda iyilefltirme eldeD edebilmek
iin Romay terk edip kentin dflndaki Kutsal Daa (Mons Sacer) ktlar. Patricii snfndan
olanlar ise duruma mdahale edip bir tr grev niteliindeki bu hareketi
anlaflmayla sonSIRA SZDE
landrdlar.
AMALARIMIZ
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
82
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Romada Krallk
Dneminde baflta kral vardr. Cumhuriyet dneminde devletin baflnda
SIRA SZDE
kim vardr?
fi N E L M KANUNLARI
ON K DLEVHA
Devam eden patricii-pleb mcadelesinde nemli bir adm M.. 5. yzyl ortasnda
atld. Kanunlarn
S O R Uyazl hale getirilmesine iliflkin, Pleblerin talebi zerine, consullerin atanmas geici olarak askya alnd ve ncelikle kanunlarn yazlmas iin M..
451de decemvirler grevlendirildi. Baflkanln Appius Claudiusun yapt ve on
DKKAT
patriciiden oluflan bu komisyon kanunlar slah edecek, standart bir hale getirecek ve yazl olarak kayt altna alacakt. Bylece, kimilerine gre tun, kimilerine
SIRA veya
SZDE ahflap levhalar zerine kaznarak yazlan kanunlar Forumda
gre ise fildifli
aslarak herkesin haberdar olmas saland. Bu levhalar gnmze kalmamfltr ancak baz kanun maddeleri veya cezai hkmler antik yazarlar araclyla gnmAMALARIMIZ
ze ulaflabilmifltir. Roma yurttafllarnn grev ve sorumluluklar, yurttafllar arasndaki hukuki iliflkiler gibi temel unsurlar ieren levhalarda pek ok konuya aklk
getirilmiflti.KAncak,
On ki Levha Kanunlar patricii-pleb mcadelesini sonlandr T A P
mamfl, plebler decemvirlerden rahatszlklarn her frsatta dile getirmifller hatta
M.. 449da decemvirleri protesto iin Plebler ikinci kez Kutsal Daa kmfllardr.
Neticede decemvirlerin grevine son verilmifltir.
N N
TELEVZYON
ROMANIN TALYADA VE AKDENZDE YAYILMASI

NTERNET
NTERNET
Samnit Savafllar
Roma M.. 343te Orta talyann gneyindeki Samnitlerle kez karfl karflya geldi. Birinci Samnit Savafl M.. 343-341 arasnda oldu; ancak iki taraf da kesin galibiyet alamad ve barfl antlaflmas yapld. M.. 327-304 arasndaki kinci Samnit
Savafl Romallarn lehine bir barfl antlaflmasyla sonuland. nc Samnit Savaflnda (M.. 298-290) Roma, Samnitler ve mttefiklerine karfl zafer kazanarak Latiumun yan sra Orta talyann gneyinde de gl bir konuma geldi.
Daha sonra Roma, Gney talyadaki Taras (Tarentum) kentiyle karfl karflya
geldi. Savafln bafllama nedeni Lucanlarn tehdidine maruz kalan Hellen koloni
kenti Thurii / Sybarisin Romadan yardm istemesi ve Romann da bu kente bir
garnizon yerlefltirmesiydi. Tarentum, Romann kendi nfuz sahasna mdahale etmesinden dolay Romaya savafl iln etti ancak Roma ile savaflacak kadar gl olmadndan Yunanistann kuzey batsndan Epeiros Kral Pyrrhosu yardma ard. Ancak M.. 275te Beneventum mevkiinde yaplan savaflta Roma Pyrrhosu yenilgiye uratt ve Pyrrhos, lkesine dnd. Tarentum, M.. 272de Romallarn eline geti. Bylece Roma, Gney talyaya da egemen oldu.
Kartaca Savafllar
Bugn Tunus snrlar iinde kalan Kartaca, eski bir Fenike kolonisi olup M.. 6.
yzyl sonlarndan beri Roma ile iyi iliflkiler iinde olan oligarflik yapda bir kentdevletiydi. Romallar, Kartacallar Punlar olarak adlandryorlard (Trke literatrde bazen Pn olarak da gemektedir). Kartacallarn zamanla byyp glenerek,
zellikle ticaret alannda Akdenizde etkisini hissettirmeye bafllamas Romann da
dikkatinden kamyordu. Romallarn Gney talyada ve Sicilyada egemenlik kurma giriflimleri, buralarda kolonileri bulunan Kartacallar rahatsz etmifl, her iki devletin siyasal ve ekonomik karlar da zedelendii iin karfl karflya gelmeleri ka-
nlmaz olmufltu. Bylece 23 yl srecek olan Birinci Kartaca Savafl (M.. 264-241)
bafllad. Baz arpflmalardan sonra, Romallar, Kartacallar yenilgiye uratarak onlar anlaflmaya zorladlar (M.. 241). Sicilya, Romann talya dflnda elde ettii ilk
toprak parasyd ve buras bir praetor (vali) idaresinde eyalet (Provincia Sicilia)
yapld (M.. 241).
Birinci Kartaca Savaflnn son bulmasndan yaklaflk 20 yl sonra kinci Kartaca
Savafl (M.. 218-201) bafllad. Kartacal nl komutan Hannibal, byk bir ordu
ve savafl filleriyle spanyadan yola kt ve Alpleri aflarak Kuzey talyaya girdi
(M.. 218). Hannibal, Trasimenus ve Cannaeda (M.. 216) yaplan arpflmalarda
Romallar hezimete uratt. Ancak Romallarla Kartacallar arasnda Kartaca yaknndaki Zama mevkiinde yaplan savafl Romallar kazand (M..202); Hannibal
kat. spanyada iki ayr praetor idaresinde iki ayr eyalet oluflturuldu (M.. 197).
Romallar, Zama savaflndan yaklaflk yarm yzyl sonra, nc kez Kartacallarla karfl karflya geldiler. Kartaca, komflusu Numidia ile Romann izni olmadan
savafla girince Roma, Kartacaya savafl iln etti. Bylece nc Kartaca Savafl
bafllad (M.. 149-146). Roma, Kartacay iki yl kuflatma altnda tuttu ve sonunda
kenti ele geirdi; tamamen tahrip etti, burada Afrika Eyaletini (Provincia Africa) kurdu.
Makedon Savafllar
Roma, egemenlik alann Makedonyann kuzeyindeki Illyria blgesine kadar geniflletmifl, hatta Apollonia ve Dyrrhakhion kentlerini iflgal etmiflti. Romann kendi
nfuz alanlarna mdahalesi Makedonlarn cann skmflt. Bylece Makedonlar ile
Romallar arasnda, ufak arpflmalar ve manevralarla geen Birinci Makedon Savafl (M.. 215-205) bafllamfl oldu. Makedonlarla Romallar arasndaki Birinci Makedonya Savaflnn sonlarna doru Makedon Kral V. Philippos Romallarn mttefiki olan Aitolia Birliine karfl bir zafer kazand (M.. 206). Bir sre sonra Romallarla anlaflma saland.
Ancak daha sonra, Hellenistik krallklardan Ptolemaioslarn Msr dflndaki topraklarna gz diken Makedon Kral V. Philippos, Ptolemaioslarn Trakya kylarndaki topraklarn ele geirmifl (M.. 202), Ege Adalar ve Anadoludaki Ptolemaios
topraklarn da almak isteyince de Pergamon Krall ve Rhodos ile aras almflt.
Bunun zerine Pergamon ve Rhodos, Romadan yardm isteyince Roma da Makedon Krallna savafl iln etti (M.. 200). Bylece kinci Makedon Savafl bafllamfl
oldu (M.. 200-197). ok gemeden P. Sulpicius Galba, sonra da T. Quinctius Flaminius komutasndaki Roma ordusu Illyriadan bafllayarak gneye, Yunanistann
ilerine doru ilerlemifl ve Tesalyadaki Kynoskephalai mevkiinde yaplan savaflta
Romallar Makedonlar yenilgiye uratmfllardr (M.. 197). Yaplan anlaflma gerei, Makedonlar snrl sayda asker dflnda ordu bulundurmayacakt; Yunanistan
(Hellas) ve Kk Asyadaki Eski Yunan kentlerinin zgrlklerini tanyacakt; Makedonya dflnda iflgal ettii yerleri geri verecekti; Yunanistan zerinde egemenlik
iddiasndan vazgeecek, Romaya savafl tazminat deyecekti.
Pergamon Krallnn, mttefiki Romaya karfl dflmanca bir tavr sergileyen
Makedon Kral Perseusu Romaya flikayet etmesi zerine, Roma Makedon Krallna savafl iln etti. Bylece nc Makedon Savafl bafllad (M.. 171-168). Bafllangta, Makedonlar Romallar karflsnda baz baflarlar elde etmifl olsalar da Tesalyadaki Pydna mevkiinde yaplan savaflta Romallar Makedonlar byk bir yenilgiye urattlar (M.. 168). Romallar yaklaflk 20 yl sonra, M.. 146da, Makedonyay Roma eyaleti statsne (Provincia Macedonia) dnfltrdler.
83
Afrika Eyaleti: Roma Dnemi

Afrika Eyaleti, tm Afrikay
deil, sadece gnmz
Tunus topraklarn
kapsyordu.
84
Seleukos Kral III. Antiokhos ile Savafl

Romallar, merkezi blgeleri Suriye olan Seleukos Krallnn giderek bymesinden ve Anadoluda glenmesinden endifle duyuyordu. Romann kendisini uyarmasna aldrfl etmeyen Antiokhosu Aitoller Yunanistana davet edince Antiokhos,
Tesalyadaki Demetrias mevkiinde Yunanistana ayakbast (M.. 192). Bunun zerine Roma, Antiokhosa savafl iln etti. Consul M. Acilius Glabrio komutasndaki
Roma ordusu Yunanistana girerek Tesalyada Thermopylai mevkiinde Antiokhosun ordusunu yenilgiye uratt (M.. 191). Antiokhos, Anadoluya geerek Ephesosa (Efes) geldi. ok gemeden Romallar da Hellespontostan (anakkale Boaz) Anadoluya geti. Roma ordusu ile Seleukos Kral III. Antiokhosun ordusu
Sipylos Da yaknndaki Magnesiada (Manisa) karfllaflt. Antiokhos, Roma karflsnda byk bir yenilgi ald (M.. 190). Phrygiadaki Apameia (Dinar) kentinde bir
antlaflma imzaland (M.. 188). Buna gre, Antiokhos, Anadolunun gneyindeki
Toroslarn gerisine ekilecekti; fillerinin tamamn ve savafl gemilerinin byk bir
ksmn Romaya brakacakt; donanmas Kilikiadaki Sarpedon Burnunun batsna
geemeyecekti; bir sre nce kendisine snmfl olan Kartacal komutan Hannibali Romaya teslim edecek ve savafl tazminat deyecekti. Seleukoslarn terkettii
topraklar Pergamon ve Rhodos arasnda paylafltrld. Ancak Hannibal, Bithynia
Kral I. Prusiasn yanna kat ve ardndan intihar etti.
GRACCHUS KARDEfiLERN REFORMLARI

Cumhuriyet Dneminde ifllerin iyi gitmediinin sinyali, daha M.. 2. yzyl sonlarnda ortaya kmflt. Kyller giderek yoksullaflmfl ve borlanmflt. Roma toplumunun adeta bel kemiini oluflturan kyl snfn ktleflmesi, toplumun dier kesimlerini de etkiliyor ve bu duruma bir are aranyordu. are, her zaman olduu
gibi, yine aristokratlardan geldi. Kylnn durumunu dzeltmek iddiasyla ortaya
kan ve soylu bir Roma ailesi mensubu olan Tiberius Sempronius Gracchus M..
133te Halk Tribunusu (pleb tribunusu) seildi. Tiberius, Romann talyada fethetmifl olduu topraklarn kullanmna iliflkin bir kanun tasars hazrlad. Genifl
arazilerden oluflan bu topraklar (latifundia) ihtiyac olan kyllere veya iftilikle
uraflanlara datlmalyd. Teklif, daha muhafazakr bir yapya sahip Senatusun
mdahalesiyle dier Halk Tribunusu M. Octavius tarafndan veto edildi. Bunun
zerine Tiberius, dier Halk Tribunusu Octaviusun halkn menfaatini gzetmedii iin grevden alnmasn ngren yeni bir teklif getirdi. Bylece Octavius grevden alnd, yeni Halk Tribunusu tasarya olumlu baknca oylamaya geildi ve tasar meclisten geti. Tasarnn yasallaflmas kyl snfnda geici bir rahatlama salad. Ancak bir sre sonra Tiberius, muhaliflerce ldrld.
Kardeflinin ldrlmesinden dokuz yl sonra Gaius Sempronius Gracchus M..
123 ylnda Halk Tribunusu seildi. Halk tribunuslarnn grev sresi bir yl olmasna ramen bir kanun deiflikliiyle ertesi yl da (M.. 122) tribunus seildi. Gaiusun bir amac kardeflinin ortaya koyduu reformlarn srdrlmesi ve yeni reformlar yapmas ise, dier amac da Senatusa karfl mcadele ederek kardeflinin
intikamn almakt. Gaius baz reformlar karmada baflarl olduysa da Senatus ve
Atl (Equites, fivalye) snfnn yan sra muhaliflerinin karfl koymasyla M.. 121
yl tribunusluuna seilmemifltir. Senatusun M.. 121 yl consul L. Opiniusa
verdii yetki karflsnda, Aventinus Tepesine snmfl olan Gaius ve taraftarlar ldrlmfltr.
85
MTTEFKLER SAVAfiI
Italyada (Italia) ve Romann mttefiki olan kentlerde yaflayanlara Roma yurttafllk hakk verilmemesi uzun zamandr Roma iinde bir sknt yaratyordu. Bu soruna zm iin giriflimde bulunan ve yeni bir reform paketi hazrlamfl olan M.
Livius Drususun ldrlmesi (M.. 91) mttefikler arasnda bir ayaklanmann
bafllamas iin barda taflran son damla oldu. talyann gneyindeki Romann
mttefiki kentler bir konfederasyon oluflturdular ve Romadan istedikleri yurttafllk hakkn alma konusunda silaha sarldlar. M.. 91-88 yllar arasnda cereyan
eden ve tarihe Mttefikler Savafl veya Sosyal Savafl olarak geen bu savaflta
(Bellum Italicum) mttefikler Romaya yenildiler ancak yine de istediklerini aldlar. Roma, savafln sona ermesinden sonraki birka yl ierisinde birouna yurttafllk hakk verdi.
Mttefikler Savaflnda mttefik kentlerin Romadan talebi neydi? SIRA SZDE
MITHRADATES SAVAfiLARI
D fi N E L M
M.. 1. yzylda Roma ile Pontos Kral VI. Mithradates Eupator (M.. 120-63) arasnda byk savafl oldu. Bu savafllar hakknda en iyi bilgiyi M.S. 2. yzylda yaS O R U buluyoruz.
flamfl olan tarihi Appianosun Romaika (Roma Tarihi) adl eserinde
Mithradates, Hannibalden sonra Romann en byk dflman idi. Pontos Kral VI.
Mithradates Eupator oktan beri Anadoluda byk bir devlet kurma
plan yapyor
DKKAT
fakat Roma bir trl bu krala mdahale etmiyordu. Ta ki Birinci Mithradates Savaflnn da (M.. 88-85) bafllamasna neden olan (casus belli) Mithradatesin M..
SIRA SZDE
88de Romann Bat Anadoludaki Asia Eyaletini istila edip 80.000
Romal ve talya kkenli insan ldrmesine dein. Bu katliamda Romal komutan M. Aquillius
azna eritilmifl altn dklerek katledildi. O yl, Romada L. Cornelius
Sulla consul
AMALARIMIZ
idi. Senatus, Mithradatese karfl yrtlecek savafln komutanln Sullaya verdi.
Ancak daha sonra Senato, komutanln Sulladan alnarak Mariusa verilmesine
onay verdi. Bunu haber alan Sulla derhal Roma zerine yrd
kendi leK ve
T karar
A P
hine evirdi. Sulla, M.. 86da, Yunanistanda nce Khaironeiada, ardndan Orkhomenosta Pontos ordusunu yendi. Sonraki birka yl iinde durumun aleyhine
gittiini gren VI. Mithradates, anakkale civarndaki Dardanosta
T E L E V Roma
Z Y O N ile bir anlaflma yapt (M.. 85). Buna gre, Mithradates Pontos dflnda iflgal ettii yerlerden
ekilecek; donanmasnn bir ksmn Romaya teslim edecek ve savafl tazminat
deyecekti.
N T E R Nzaman
ET
Ancak, Mithradates Anadoluya egemen olma arzusundan hibir
vazgememifl, bu yzden de Roma ile yapt anlaflmaya uymayarak Kappadokiadaki askerlerini ekmemiflti. M.. 83-81 yllar arasnda sren ve kinci Mithradates Savafl olarak anlan savaflta Romallarn baflnda L. Licinius Murena vard. Sulla, Kk
Asyada kontrolu salamak iin Murenay orada brakmflt. Murena, Mithradatesin
silahlandn duyunca hemen harekete geti. nce Kappadokiaya gelip Mithradatesin kontrolnde bulunan Komana kentine saldrd. Mithradates, Sullaya bir
eli gndererek Murenay flikayet etti. Bu arada Murena, Halys (Kzlrmak) Nehrini geti ve Mithradatesin egemenliindeki kyleri de ele geirdi. Mithradates ise
onun bu ilerleyifline ses karmad; elilerinin Sulladan dnmelerini bekledi. Murena, ele geirdii ganimetle tekrar Kk Asyann batsna ekildi. Burada, Sullann gnderdii bir eli ona Mithradatesin antlaflmaya sadk kaldn bu nedenle de onu taciz etmemesi gerektiini iletti. Fakat Murena bu szlere kulak asmad
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
86
ve tekrar Pontos zerine yrd. Ancak, Romallar Mithradatesin ordusu karflsnda tutunamadlar ve daldlar; Murena Phrygiaya kat (M.. 81). Romann Mithradates ile savafl bylece bir sre durmufl oldu.
Yaklaflk alt yl sonra nc Mithradates Savafl (M.. 74-62) bafllad. Bithynia
Kral IV. Nikomedes M.. 74te ldnde, vasiyeti gerei, lkesi Roma topraklarna ilhak edildi; Bithynia, Roma eyaleti oldu. Mithradates de hemen harekete geerek Bithyniay iflgal etti. Roma biri denizde, dieri karada olmak zere iki ordu
hazrlad; donanmann komutanln M. Aurelius Cotta, ordunun komutanln da
L. Licinius Lucullus stlendi. Mithradates, Roma donanmasn Kalkhedonda (bugnk Kadky) yenilgiye urattktan sonra Kyzikosu (bugnk Erdek) ele geirdi. Bunun zerine ordunun komutasn yrten Lucullus da Kyzikosu kuflatt ve
Mithradates kenti terk etti. Ancak, Lucullusun donanmas Mithradatesin donanmasn Lemnos Adas (Limni) aklarnda yenilgiye uratnca Mithradates Pontosa
kat (M.. 72). Lucullus, kral takip etti; baz Pontos kentlerini ele geirerek Pontosu Roma kontrolne almay baflard. Mithradates ise Armeniaya kat. Lucullusun Mezopotamyaya gitmesini frsat bilen Mithradates ise tekrar Pontosa dnd. Ancak, Roma komutan Cn. Pompeius (Magnus), Mithradatesi yenilgiye uratarak (M.. 66) onun Pontosu terk etmesini salad. Mithradates ise Krma kat.
Pompeius, Pontos devletinin batsn bir eyalet haline getirerek Bithynia Eyaleti ile
birlefltirdi ve yeni eyaletin ad Pontos-Bithynia Eyaleti oldu (M.. 64). O srada Krmda bulunan Mithradates ise intihar etti (M.. 63).
SIRA SZDE
D fi N E L M
SZDE bafllamasna hangi olay neden oldu?

Mithradates SIRA
Savafllarnn
ROMA SAVAfiI: ROMALILAR ROMALILARA KARfiI

D fi N E L M
Dictator Sulla ve Reformlar

S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
S O R USulla aristokrat bir aileden geliyordu. M.. 88de consul olduu

Lucius Cornelius
srada Pontos kral VI. Mithradatese karfl baflarl bir mcadele yrtmflt. M..
82/81de dictator
seilen Sulla, kendisine kendisine karfl olanlara acmaszca flidDKKAT
det uygulad. Sulla daha sonra anayasay aristokratlarn lehine yeniden dzenledi.
Senatusa eski gcn kazandrd ve devletin en yetkili organ yapt; herhangi bir
SIRA SZDE
mecliste alnan
karar veto etme yetkisini geri verdi. Halk tribunuslarnn gcn
krd; daha nce halk tribunusu olarak grev yapanlar bundan byle yksek devlet memurluklarna
seilemeyeceklerdi. Bylece halk tribunusluu cazip bir grev
AMALARIMIZ
olmaktan karld. Atl snfnn mahkemelerdeki jri yeliklerini kaldrsa da o snftan sempatizan olan 300 yeni ye daha alarak Senatusun ye saysn 300den
600e kard.
K Ayn
T A Pzamanda, quaestor olanlarn Senatus yeliine seilmelerine
ayrcalk getirdi; quaestorlarn saysn 10a kard. Ayn devlet memuriyetine ancak on yl getikten sonra seilebilinecekti. Sulla, censorluu da kaldrd. Bir yla
aflkn dictatorluktan
T E L E V Z Y O N sonra planlad ifllerin yoluna girdiini gren Sulla, kendi isteiyle dictatorluu brakarak Puteolideki evine ekildi (M.. 80 veya 79) ve ok
gemeden de orada ld (M.. 78).
N N
NTERNET
Pompeius
Pompeius, askerleri tarafndan Magnus (Byk) unvanyla onurlandrlan nadir

komutanlardan biriydi. Atl snfndan gelen Pompeius, kariyerindeki ilk baflarlar
Sullaya borluydu. Pompeius, spanyada da muhaliflerine karfl baflarl oldu; ora-
87
da da barfl ve dzeni salad. Crassus ile birlikte M.. 70 yl consullne seildi. Pompeius, Crassus ile birlikte Sulla anayasasn deifltirmek iin de alflt.
Korsanlar Ege ve Akdenizde terr estiriyorlar ve onlara karfl herhangi bir g
kullanlamyordu. Roma, korsanlar sorununu mutlaka zmlemek istiyordu. Bu
nedenle, M.. 67de karlan lex Gabinia adn taflyan bir kanun ile Pompeiusa
yl iin denizlerde ve denizden 80 km. kadar ierilere kadar Ege ve Akdeniz kylarnda kaytsz flartsz hkmetme yetkisi (imperium proconsulare maius) verildi.
Ayrca byk bir ordu ve donanma ile ykl miktarda denek ayrld. M.. 67 yl Mart ve Mays aylar arasnda yrtlen seferlerle Akdeniz korsanlardan temizlendi. Daha sonra Pompeius gzlerini Pontos Kral VI. Mithradates ile olan savafla
evirdi ve Mithradatesi yenilgiye uratarak, Romann Mithradates ile uzun yllardr srdrd savafla son noktay da koydu (M.. 66). Pompeius, Syria ve Filistin topraklarn da Roma topraklarna katt ve Syria, Roma eyaleti yapld (M.. 63).
Birinci Triumvirlik ve Caesar

Senatus karflsnda gl olabilmek iin C. Iulius Caesar, Pompeius ve Crassus birlikte hareket etmeyi ve bu sayede daha etkili olabileceklerini umuyorlard. Bu
amala devlet adam Triumvirlik ad verilen l komisyonu oluflturdular (M..
60). Triumvirlerin birbirlerine destek vermesiyle nemli kararlar alnd ve baz kanunlar karld. Galliann fethi de (M.. 58-50) bu dneme rastlar. Ancak Crassusun Dou Anadoluda bulunduu srada Parthlar tarafndan Kharrhaida (Harran) ldrlmesi (M.. 53) ile triumvirlik son buldu. M.. 48 ylnda Caesar, Pompeius ile karfl karflya geldi. Tesalyada Pharsalos mevkiinde yaplan savafl Caesar
kazand; Pompeius Msra kat. Ancak, karaya kar kmaz Msrda egemenlik
sren XIII. Ptolemaios tarafndan ldrld. Caesar, Pompeiusun cesedini almak
zere Msra geldiinde, Ptolemaiosun saldrsna maruz kald; ancak Pergamon
prensi Mithradatesin yardma gelmesiyle kurtuldu. Msrdayken Kleopatrann tahta gemesini salad. Bu arada, Caesar ile Kleopatra arasndaki iliflki neticesinde bir
de ocuklar oldu.
Resim 5.3
Caesarn mermer
bst
Kaynak: Harris
(2003) , s.27.
88
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Krmdaki Bosporos Kral Pharnakes ise Bithynia-Pontos Eyaletini ele geirme

abas iindeydi. Bunu haber alan Caesar, Dou Akdeniz kylarn izleyerek Msrdan Kilikiaya ve oradan da kuzeye ynelerek Zela mevkiine (Zile, Tokat) geldii ve Pharnakesi yenilgiye uratt (M.. 47). Caesar, ok hzl hareket ederek
Pharnakesi yenmesini veni, vidi, vici (geldim, grdm, yendim) szleriyle ifade etmifltir. Caesarn, Pompeius taraftarlarn nce Kuzey Afrikada Thapsus mevkiinde
(M.. 46), sonra da spanyada Munda mevkiinde yenilgiye urattn gryoruz
(M.. 45). M.. 46da on yl iin dictator seilen Caesar iki yl sonra (M.. 44) bu
kez yaflam boyu dictator seildi. Caesar, devlet ynetimindeki grevlerde baz deifliklikler yapt. Onun zamannda Senatusun ye says 900e kartlmfl; Romada
SIRA SZDE
byk bir imr
faaliyeti bafllamfl ve 365 gn esasna dayanan Msr takvimi kabul
edilmifltir. Anadoludaki ilk Roma kolonilerinin kuruluflu da Iulius Caesar dnemine rastlamaktadr.
Bu arada, Caesarn muhalifleri onu yok etmenin frsatn bekliD fi N E L M
yorlard. Nitekim, Brutus ve Cassiusun da aralarnda bulunduu bir grup tarafndan suikast sonucu, 57 yaflndayken, ldrld (M.. 15 Mart 44). Caesarn ldS O R U
rlmesiyle Roma
13 yl srecek yeni bir i savaflla karfl karflya kald.
Romada Dictatorluk,
D K K A T olaanst hallerde stlenilen ve alt ay sreli bir memuriyetti. Dictatorluk yapan en nl iki kifli, Sulla ve Caesar idi.
N N
SIRA SZDE
kinci Triumvirlik
Caesarn ldrlmesinin ardndan 18 yaflndaki yeeni C. Octavius (daha sonra

OctavianusAMALARIMIZ
olarak bilinecektir) Romaya geldi. Caesar, olu olmad iin yeeni
Atiann olu Octavianusu evlat edinmifl ve kendine vris brakmflt. Bir sre sonra Octavianus, Antonius ve Lepidus befl yl iin kinci Triumvirlii oluflturdular
K yllar
T A Paras). Birinci Triumvirlik gizli bir anlaflmaya dayal olmasna
(M.. 43-38
ramen kinci Triumvirlik anlaflmasnn devletin bekas iin yaplmfl olduu iln
edildi. Bu devlet adam Caesar ldrenlere ve onun karflsnda olanlara karfl
T E L E V Z Y Okarar
N
bir savafl bafllatma
aldlar. Dou Makedoniadaki Philippi mevkiinde yaplan
savaflta, Antonius ve Octavianus, Caesar katilleri olarak bilinen Cassius ile Brutusu
yenilgiye urattlar (M.. 42); nce Cassius sonra da Brutus intihar etti. Ancak, Philippi savaflndan sonra Octavianus ile Antoniusun aras ald. O srada Perusia
NTERNET
kentinde bulunan Antonius, Octavianusun kuvvetleri tarafndan kuflatld ve Antonius teslim oldu (M.. 40). Octavianus her fleye ramen Antoniusu affetmifl ve
onu talyaya legatus (legat) olarak gndermifltir. Fakat o, Msrda bulunan kralie
VII. Kleopatrann yanna gitti. Daha sonra Octavianus ile Antonius tekrar karfl karflya gelmifller ancak Gney talyadaki Brindisi kentinde yaplan anlaflmayla Octavianusun Batnn; Antoniusun da Dounun hkimi olduu kararlafltrlmfltr
(M.. 40). Bylece Roma devletinin idaresi ikiye blnmfl oldu. Bir sre sonra eski triumvirler, Octavianus, Antonius ve Lepidus anlaflmayla triumvirliklerini yenilediler (M.. 37-33).
Octavianusun Zaferi
Ancak, ok gemeden triumvirlerin aras yeniden ald. Octavianus politik manevralarla Senatusu ve Roma halkn o srada Msrda Ptolemaioslarn Kraliesi
Kleopatrann yannda bulunan Antoniusa karfl kflkrtt ve Romada hava tamamen Octavianus lehine dnd; Octavianus M.. 31 yl consul de seildi. Bundan byle, Antonius, Romann dflmanyd ve yok edilmeliydi. Senatus, Kleopatra ve Antoniusa savafl iln etti. Her iki taraf da savafl hazrlklarna bafllad. Anto-
nius, Msr donanmasnn desteine de gveniyordu. Yunanistann batsnda, Adriyatik kysndaki Actium (Yun. Aktion) mevkiinde her iki tarafn donanmasnn
taktik ve manevralarla meflgul olduu bir srada, Kleopatra ile Msr donanmasnn
savafl alann terk ettiini gren Antonius, savafla girerse kaybedeceini dflnd
ve Aleksandreiaya (skenderiye) kat (M.. 31). Octavianus, Antonius ve Kleopatray izleyerek Msra geldi ve Aleksandreiay (skenderiye) kuflatt. Kleopatrann Octavianus ile anlaflma abalar sonu vermedi. Yaplan atflmada Antonius
ldrld (bir grfle gre intihar etti), Kleopatra ise intihar etti (M.. 30). Kleopatrann Caesardan olan olu ile Antoniusun olu (Kaisarion) da ldrldler.
Msr, Roma eyaleti yapld (M.. 30). Octavianus byk bir trenle M.. 29da Romaya dnd; artk Akdeniz dnyasnn gerek ve tek lideriydi.
89
90
zet
N
A M A
N
A M A
Romann yer ald talya corafyasn betimlemek

talya (Lat. Italia) adnn kkeni, olaslkla talik
bir szck olan Vitulustan gelmekte olup
Vitaliaya (Danalar lkesi) dayanmaktr. talya,
deta bir izmeyi andran biimde Akdenize uzanan bir yarmadadr; uzunluu yaklaflk 1000
kmyi; genifllii de yaklaflk 240 kmyi bulmaktadr. Yarmadann kuzeyini Alp Dalar snrlamaktadr; Apeninler ise yarmadada kuzey-gney
dorultusunda uzanan da silsilesidir. Yarmadann en byk ovas, kuzeyde Alp Dalarnn hemen gneyindeki Po Ovasdr; yak. 650 km uzunluundaki Po Nehri (Lat. Padus) ve kollar tarafndan sulanan ova, talyann en verimli ovasdr.
talyaya en yakn byk adalar, batda Korsika
ile Sardinya; hemen gney ucunda ise Sicilyadr.
Romann ne zaman ve nasl kurulduunu; hangi olaylarn ve halklarn Romann kuruluflunda
rl olduunu aklayabilmek
Latinler, Demir ann bafllad M.. 1. binyln
bafllarnda (bir grfle gre de M.. 2. binyln
sonlarnda) Tiber Nehrinden gneydeki Campaniaya kadar uzanan Latium blgesine yerleflti.
Tiber Nehrinin Romaya yakn olan kesiminde
yer alan tepeler iskn edilmeye baflland. Bir sre sonra, olaslkla M.. 8. yzyl bafllarnda, Etrskler de Latium blgesinin hemen kuzeyine
(Etruria) gelip yerlefltiler. M.. 7. yzyl sonlarna doru, Romann da aralarnda olduu birok
Latin yerleflimi, Etrsk kent-devletlerine tbi oldu. Bir Etrsk kral slalesi olan Tarquiniuslar Romada denetimi ele geirdi ve Romann kyden
kente dnflm hzland.
Geleneksel inanca gre, Remus ve Romulus adl
ikiz bebekler bir sepet iine konularak Tiber Nehrinin sularna braklmfl ve kyya srklendikleri yerde difli kurt tarafndan emzirilerek bytlmfllerdi. kizler delikanl yafla gelince kyya srklendikleri yerde yeni bir kent kurmaya karar
vermifllerdi. Ancak kan bir tartflma sonucu Romulus, Remusu ldrmfl ve yeni kurulan kenti
nfuslandrmak iin haydutlar, kaaklar ve sulu
erkekleri toplayarak kente getirmiflti. Romann
kurulufl efsanesi, Romal ozan Vergiliusun Ro-
mann ulusal destan saylan Aeneis destannda

anlatlr. Romallar, kkenlerini Troiaya balyorlard.
N
A M A
N
A M A
Romann Cumhuriyet Dnemi ynetimi, ynetim merkezleri ve yneticilerini aklayabilmek

Son kral Tarquinius Superbusun Romadan kovulmasndan sonra, yllk seilen ve praetor unvan taflyan iki yksek devlet memurunun (magistratus veya magistrat) ynettii Cumhuriyet
(Res publica) idaresi kuruldu (M.. 509 / 8); g
ve yetki tek bir kifliden (kraldan), praetor (daha
sonra consul) denen iki magistrata geti. Comitia
Curiata ve Comitia Centuriata Cumhuriyet rejiminde de srdrld. Meclislerden kan tm
kararlarn Senatusta onaylanmas gerekmekteydi; nk Senatus, Cumhuriyet idaresinin merkezi durumundayd. Ayrca, devlet hazinesinden
(aerarium) sorumlu olan quaestorlar ile dini
ifllerden sorumlu Pontifex Maximus da devletin
nemli memurlar arasndayd.
Romann kk bir kent-devletinden imparatorlua dnflm srecini tartflabilmek
Roma, talyada ve Akdenizde yaylmasn ve
egemenliini, M.. 4. yzylnn ortalarndan 2.
yzyln ortalarna kadar sren dnemde, Samnitlerle, Taras kenti ve Epeiros Kral Pyrrhosla,
Kartacallarla, Makedonlarla ve Seleukos Kral
III. Antiokhosla (M.. 190) yapt savafllar sonucunda elde etti. Kartaca Savafllar ile Sicilya
(M.. 241), spanya (M..197) ve Afrika (M..
146); Makedon Savafllar ile de Makedonya (M..
146) Roma eyaleti yapld. Bergama Kral Attalosun kralln Romaya vasiyetiyle Romallar
Bat Anadoluda Asya Eyaletini kurdu (M. 129).
M.. 74te Bithynia, M.. 64te Pontus-Bithynia,
M.. 63te Syria, M.. 30da Msr, Roma eyaleti yapld. Bylece Roma, daha Cumhuriyet dneminde Akdenizdeki imparatorluunu iln etmifl oluyordu.
91
Kendimizi Snayalm
1. Romada Cumhuriyet idaresi ne zaman kuruldu?
a. M.. 909/908
b. M.. 809/808
c. M.. 709/708
d. M.. 609/608
e. M.. 509/508
2. Romann ulusal destan Aeneis kimin eseridir?
a. Ksenophon
b. Cicero
c. Horatius
d. Vergilius
e. Tacitus
3. Romann en nl dictatorlar kimlerdir?
a. Pompeius ve Tarquinius
b. Cicero ve Octavianus
c. Sulla ve Caesar
d. Antonius ve Crassus
e. Octavianus ve Pompeius
4. Roma tarihindeki Veni, vidi, vici (geldim, grdm,
yendim) szlerinin sylendii olayn nedeni
a. Caesarn Pharnakesi Zelada yenmesi
b. Pompeiusun Mithradatesi yenmesi
c. Hannibalin Romallar tarafndan yenilmesi
d. Octavianusun Antonius ve Kleopatray yenmesi
e. Octavianusun Caesar katillerini ldrmesi
5. Roma siyasetinde kullanlan imperium teriminin
anlam afladakilerden hangisidir?
a. Savunma
b. Emretme
c. Cezalandrma
d. Yetkinin alnmas
e. Sorumluluk
6. Romann Orta talya hkimiyetini ele geirdii

savafllar afladakilerden hangisidir?
a. Kartaca Savafllar
b. Makedonia Savafllar
c. Sicilya Savafl
d. Samnit Savafllar
e. Zela Savafl
7. Sonrasnda Afrikann Roma eyaleti yapld savafl
a. Kartaca Savafllar
b. Makedonia Savafllar
c. Sicilya Savafl
d. Samnit Savafllar
e. Zela Savafl
8. M.. 88de Romann Bat Anadoludaki Asia Eyaletini istila edip 80.000 Romal ve talya kkenli insan ldren afladakilerden hangisidir?
a. III. Antiokhos
b. Antigonas
c. VI. Mithradates
d. V. Philippos
e. I. Ptolemaios
9. Pompeiusun M.. 67de gereklefltirdii en baflarl ifl afladakilerden hangisidir?
a. Ordu reformu
b. Akdenizi korsanlardan temizlemesi
c. Sicilyay Roma eyaleti yapmas
d. Kartaca komutan Hannibali yenmesi
e. III. Antiokhosu Magnesiada yenmesi
10. Romann Antonius ve Kleopatraya karfl stnlk
salayp, sonrasnda Msr Roma eyaleti yapt savafl
a. Pharsalos
b. Aleksandreia
c. Philippi
d. Zela
e. Actium
92
Okuma Paras
Roma Yollar ve Su Kemerleri
Romallar, mhendislik alannda olduka ilerlemifllerdi.
Yollar, su kemerleri, tiyatrolar, hamamlar Roma mhendisliinin en baflarl rneklerini oluflturur. zellikle
tonoz ve kemeri sk kullanarak arazi flartlarnn elveriflli olmad veya inflaatn gereklefltirilmesinin zorunlu
olduu yerlerde bile inflaat sorunlarn pratik bir flekilde zdler. Romallar imparatorluun eflitli kentlerine, blgelerine ve eyaletlerine ulaflm salamak iin
daha nceden olmad kadar genifl bir yol a meydana getirmifllerdi. M.. 4. yzyl sonlarnda infla edilen
yollardan biri de Romay Brundisium (Brindisi) Limanna balayan 575 km. uzunluundaki Via Appia idi.
Bir dier nemli Roma yolu iin M.. 2. yzylda infla
edilmifl olan Via Egnatiay gsterebiliriz. Makedonya
Eyaleti proconsul (valisi) G. Egnatiusun idaresinde
inflasna baflland iin onun adyla anlan bu yol, Adriyatik kysndaki Dyrrhakhiondan (bugn Durres) bafllayp, bat-dou dorultusunda, Byzantiona (bugn stanbul) kadar ulaflyordu. Yer yer farkllklar olsa da ortalama 6 m. geniflliindeki yolun uzunluu 1000 km.nin
stndedir. Romallar infla ettikleri yollar zerine belirli
aralklarla stun gibi yuvarlak formda mesafe tafllar da
(mil tafl) yerlefltirmiflti. Bunlarn zerinde gidilecek yere olan uzaklk veya ne kadar mesafe kaldna iliflkin
ksa bir bilgi bulunurdu; imparator veya vali adnn da
yazl bulunduu mesafe tafllar vardr. Mesafe veya mil
tafllar flekil deifltirerek (fakat ayn amala), zerinde
gidilecek alana uzakl belirten yer ad ve km. cinsinden rakamlarn yer ald metal levhalar fleklinde gnmz karayollarnda da halen kullanlmaktadr. Roma
mparatorluu dneminde ulaklar, yaklaflk 1000 km
uzunluunda bir yolu (diyelim ki stanbul-Adana aras)
atla yaklaflk bir haftada katedebiliyorlard.
Romallar su kemerleri inflasnda da nemli ilerleme katetmifllerdi. M.. 4. yzyl sonlarna kadar suyu kuyudan, kaynaktan veya sarnlarda biriktirilen yamur suyundan salayan Romallar, M.. 312de ilk su kemeri
Aqua Appiay infla ettiler. nflaat, Censor Appius Claudius Caecusun idaresinde gereklefltirildii iin, su
kemeri (ve yukarda bahsettiimiz ayn tarihte infla edilen Roma yolu Via Appia da) onun adyla anld. M..
312den, mparator Traianus (M.S. 98117) zamanna kadar Romada on su kemeri infla edilmiflti; Traianus zamannda infla edilen su kemeri de imparatorun adyla
anlmaktadr (Aqua Traiana). mparatorluun hemen
btn eyaletlerinde kentler su ihtiyalarn su kemerle-
riyle kaynaklardan getirilen suyla salyorlard. Romann egemen olduu Akdeniz dnyasnn eflitli blgelerinde su kemerlerini grmek mmkndr.

1. e
2. d
3. c
4. a
5. b
6. d
7. a
8. c
9. b
10. e
Yantnz yanlfl ise Cumhuriyet daresiin Kurulmas, Ynetim fiekli ve Kurumlar konusunu
Yantnz yanlfl ise Romann Kurulufl Efsanesi
Yantnz yanlfl ise Dictator Sulla ve reformlar ile Birinci Triumvirlik ve Caesar konularn yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Birinci Triumvirlik ve Caesar konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Cumhuriyet daresinin Kurulmas, Ynetim fiekli ve Kurumlar konularn
Yantnz yanlfl ise Samnit Savafllar konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Kartaca Savafllar konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Mithradates Savafllar konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Pompeius konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Octavianusun Zaferi konusunu yeniden gzden geiriniz
93
Kaynaklar
Sra Sizde 1
Romann son kral Etrsk kkenli olup ad Tarquinius
Superbus idi.
Astin, A.E. vd., ed. (1990). Rome and the Mediterranean to 133 BC. The Cambridge Ancient History, vol.
8, Cambridge University Press, Cambridge.
Atlan, S. (1970). Roma Tarihinin Anahatlar. I. Ksm:
Cumhuriyet, stanbul niversitesi, Edebiyat Fakltesi Basmevi, stanbul.
Conell, T.J. (1997). The Beginnings of Rome. Italy and
Rome from the Bronze Age to the Punic Wars (c.
1000-264 BC), Routledge, Londra-New York.
Crook, J.A., A. Lintott, E. Rawson, ed. (1994). The Last
Age of the Roman Republic, 146-43 BC, The
Cambridge Ancient History, vol. 9, Cambridge
University Press, Cambridge.
Demirciolu, H. (1953). Roma Tarihi I. cilt: Cumhuriyet. I. Ksm: Menflelerden Akdeniz Havzasnda Hakimiyet Kurulmasna Kadar, Trk Tarih Kurumu,
Ankara.
Dillon, M.- Garland, L. (2005). Ancient Rome from the
Early Republic to the Assasination of Julius Caesar,
Routledge, Oxon.
Flower, H.I. (2004). The Cambridge Companion to the
Roman Republic, Cambridge University Press,
Cambridge.
Harris (2003), History of Ancient Greece, Londra.
plikiolu, B. (2007), Hellen ve Roma Tarihinin Anahatlar, stanbul.
Ramage, N.H. -Ramage, A., The British Museum Concise
Introduction. Ancient Rome, Londra.
Tekin, O. (2008). Eski Yunan ve Roma Tarihine Girifl,
Sra Sizde 2
kizlerin adlar Remus ve Romulus olup; kan tartflmada Romulus Remusu ldrmfl ve tek baflna Romann
ilk kral olmufltur.
Sra Sizde 3
Cumhuriyet dneminde Roma Devletinin baflnda eflit
yetkiye sahip iki consul vardr.
Sra Sizde 4
Mttefik kentlerde yaflayanlar, kendilerinin de Roma
vatandafl olarak kabul edilmesini istiyorlard.
Sra Sizde 5
Bat Anadoludaki Asia Eyaletinde 80.000 Romal ve
talya kkenli insann ldrlmesi (M.. 88).
HELLEN VE ROMA TARH
Amalarmz
N
N
N

Romada imparatorluk dnemine geifl ve yeni ynetim fleklinin karakteristik
zelliklerini aklayabilecek;
lk Roma mparatoru Augustusun imparatorluu nasl yeniden organize ettiini ve faaliyetlerini aklayabilecek;
Iulius-Claudius ve Flavius hanedanlarn aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Principatus
mparatorluk
Augustus
Pax Romana
Senato
Roma Kolonileri
Iulius-Claudius Hanedan
Flavius Hanedan
indekiler
Hellen ve Roma
Tarihi
Roma mparatorluunun
lk Yzyl: Iulius-Claudius
Hanedanndan Flavius
Hanedanna
IULIUS-CLAUDIUS HANEDANI
DRT MPARATORLAR YILI
FLAVIUS HANEDANI
Roma mparatorluunun lk
Yzyl: Iulius-Claudius
Hanedanndan Flavius
Hanedanna
IULIUS-CLAUDIUS HANEDANI
Augustus (M.. 27-M.S. 14)
23 Eyll 63te Romada dnyaya gelen Augustusun imparator olmadan nceki
ad Gaius Octavius idi. Iulius Caesarn yeeni (daha dorusu yeeni Atiann olu) ve yasal mirass olan Octaviusun, daysnn M.. 44te ldrlmesinin ardndan onun intikamn almak ve devlet ynetimini ele geirmek iin yapt mcadeleye bir nceki nitede deinilmiflti. Octavius (Octavianus), son olarak, Marcus Antonius ile Msrdaki Ptolemaios Krallnn kraliesi VII. Kleopatray Yunanistann batsndaki Actium mevkiindeki deniz savaflnda kamaya zorlamfl
(M.. 31) ve nihayette Msra kaan M. Antonius ve Kleopatray izleyerek onlar kesin yenilgiye uratmflt (M.. 30).
SIRA SZDE son verdi?
Roma, hangi savaflla son Hellenistik Krallk olan Ptolemaioslarn egemenliine
Actium zaferi, Octavianusu Roma dnyasnn ve Akdenizin tartflmasz lideri

D fi N E L M
yapt. Senatus, Msrdan Romaya dnen Octavianusa M.. 27de tm askeri gcn lideri anlamna gelen baflkomutan (imperator) unvanyla birlikte augustus
S O R ki
U deta onun
(kutsal) unvan da verdi. Bu unvan kendisiyle ylesine btnleflti
ad oldu. Augustus ad sonraki Roma imparatorlar tarafndan da unvan olarak kullanld. Augustus, askeri birliklerin (lejyon) bulunduu eyaletlerin
GalliD K (spanya,
KAT
a, Syria, Cilicia, Kbrs) idaresini kendi zerine ald; dierleri Senatusun idaresinde kald. mparatora bal eyaletlerin baflnda kendisinin atad legatuslar (legati
SIRA SZDE
augusti veya legatus augusti propraetore) bulunurken, Senatusa bal eyaletlerin
baflnda proconsuller (valiler) vard. Bu arada Roma takviminin altnc ay olan
Sextilisin ad da Augustus (Austos) olarak deifltirildi. Augustusun
Romann en
AMALARIMIZ
byk ve tek lideri olarak kabul edilip onurlandrlmasyla, evinin kaps iki defne
dal ile mefle yapraklarndan yaplmfl bir elenkle (corona civica) sslendi; zerinde imparatorun drt nemli erdeminin yani virtus (cesaret),K clementia
(merha T A P
met), iustitia (adalet) ve pietas (dindarlk) szcklerinin kaznarak yazlmfl olduu altn bir kalkan da (clipeus virtutis) Curiaya (Senatus) ithaf edildi. Senatusun
Octavianusu byk yetki ve onursal payelerle donatmfl olmasna
OctaT E L E V Zramen,
YON
vianus kendisini birinci yurttafl (princeps) olarak kabul ediyordu. Dier bir deyiflle eflitler arasnda birinciydi (primus inter pares). Augustusa, M.. 23te tribuni-
N N
NTERNET
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
96
SIRA SZDE
SZDE
cia potestasSIRA
(tribunusluk
yetkisi ve ayrca veto hakk da) ve imperium maius proconsulare (Senatus eyaletlerinin idaresine mdahale edebilme) yetkisi, M.. 12de
Pontifex Maximus
(Devlet Dininin Lideri), M.. 2de de Pater Patriae (Vatann BaD fi N E L M
bas) unvanlar verildi. Bylece Augustus ile birlikte, Principatus (princepsten) dnemi bafllamfl oluyordu. Bu dnem, Dominatus olarak adlandrlan baflka bir idaS O R U
re fleklinin bafllayaca
Diocletianusa kadar bu flekilde devam etti.
D fi N E L M
S O R U
Augustusla birlikte
D K K A TRomada Cumhuriyet idaresi kapand, principatus/imparatorluk idaresi bafllad.
DKKAT
N N
SIRA Resim
SZDE 6.1
SIRA SZDE
Augustusun sikke
portresi. Sikkenin
AMALARIMIZ
zerinde yazan
CAESAR,
Augustusun days
K lulius
T A Caesardan
P
dolay tafld bir
addr ve bundan
byle unvan olarak
T Eda
L E Vkullanlacaktr.
ZYON
Kaynak: KentOverbeck-Stylow
N(1973),
T E R N E Tres. 140.
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Augustus M.. 27 yl yaznda Romadan ayrlarak yaklaflk olarak bugnk

Fransa ve Belika topraklarna denk dflen Galliaya (Galya) ve ardndan da Hispaniaya (spanya) gitti. Buralarda bulunduu srada baz dzenlemeler yapt, isyan eden kabileleri boyunduruk altna ald; M.. 24 yl baflnda Romaya dnd. Augustus zamanndaki dier baz nemli olaylar arasnda; Arabiann Romaya balanmas (M.. 24), Galatia kral Amyntasn ldrlmesi zerine Galatiann Roma eyaleti yaplmas (M.. 25), Bosporos Krallnn Romaya bal vasal krallk yaplmas (M.. 14), Varus komutasndaki Roma birliinin Teutoburg
Ormannda Germanlarca pusuya dflrlp yok edilmesi (M.. 9), Trakyada
vasal bir krallk kurulmas, Syria (Suriye) ve Iudaeann (Eski Filistinin gneyi)
Roma eyaleti olmasn sayabiliriz.
Augustus zamannda Senatusun itibar artt; ancak ye says giderek azaltld.
Senatr olabilmek iin 1 milyon sestertiusluk bir servete sahip olmak gerekiyordu.
Atl snf yelerinden yararlanma kapsam geniflletildi; Atllarn prestiji artt. Ancak
meclis, varln korumasna ramen, eski gcn kaybetmiflti; g artk imparatora gemiflti. Augustus dnemi bir barfl dnemi olduundan ve i savafllar artk geride kalmfl bulunduundan, orduya eskisi kadar gerek duyulmuyordu. Bu yzden
askerlerin saysnda indirime gidildi; bir blm emekliye sevkedilerek kendilerine toprak verildi, maafl baland. Augustus, ayrca, kendisine bal Praetorlardan
oluflan bir Muhafz Alay (Praetoriani) kurdu. Muhafz Alaynn grev yeri Roma
idi; grevi, imparatoru ve saray korumakt. Muhafz Alaynn baflndaki kiflinin un-
6. nite - Roma mparatorluunun lk Yzyl: Iulius-Claudius Hanedanndan Flavius Hanedanna
van ise praefectustu. Praetor praefectusu dendiinde, Praetorlardan oluflan Muhafz Alaynn komutan anlafllmaldr. Roma iindeki praetor muhafzlar zrhl
grev yaparken, saraydakiler -silah taflmalarna ramen- sivil kyafetliydiler. Augustus bir de itfaiye alay (Cohortes vigilium) kurdu.
Augustusun ocuu olmadndan kendisinden sonra Roma tahtna geecek
kiflinin kim olaca bir sorun olmufltu. nceleri tahtn vrisinin kendisinin de
mensup olduu Iulius soyundan olmasn istiyordu. nc evliliinde, kars Liviann nceki kocasndan olan iki erkek ocuu (Tiberius ve Drusus) kendisine
vris gstermek istemiyordu. Onlarn yerine kz kardefli Octaviann olu Marcellusu vris olarak seti ve onu kz Iulia ile evlendirdi. M.. 23te Augustus ciddi
olarak hastalanp leceini dflndnde iktidar yzn Marcellusa deil fakat en yakn dostu Agrippaya verdi. Bu da Augustusun Marcellusu istemediini gsteriyordu. Marcellusun bir sre sonra lmesi zerine, Augustus Agrippay
karsndan ayrarak kz Iulia ile evlendirdi. Agrippa ve Iuliann erkek, iki de
kz ocuklar oldu. Augustus en byk iki erkek ocuu, Gaius ve Luciusu evlat
edindi. M.. 12de Agrippa ld. Augustus, kars Liviann olu Tiberiusu karsndan ayrarak, dul kalan kz Iulia ile evlendirdi. Bylece Tiberius, bir anlamda
Gaius ve Luciusun hamisi oluyordu. Taht entrikalarndan rahatsz olan Tiberius,
siyasi yaflamdan ayrlarak Rhodosa ekildi. Ancak bir sre sonra Lucius ve Gaiusun iki yl arayla lmeleri zerine Augustus, Tiberiusu evlat edinerek ona 10
yllna tribunica potestas yetkisi verdirdi (M.S. 4).
Bylece kars Liviann nceki evliliinden olan vey olu Tiberius, Roma
tahtnn en gl vrisi oldu. Bu srada 70 yaflna yaklaflan Augustus artk devlet
ifllerinde fazla yer almamaya bafllad. ktidar zamannda yapt baflarl icraatlar (Res Gestae) kaleme ald; tun direklere yazl olan bu icraat yazt kendisi iin
yaptrd mezar antnn (mausoleum) girifline konuldu. Bir kopyas da Ankarada Hac Bayram Caminin bulunduu yerdeki Roma-Augustus Tapna duvarna kaznmfl olarak yer almaktadr.
Augustus, imparatorluk topraklarn kontrol altnda tutabilmek ve emekli olan
askerlere (veterani) toprak verebilmek iin, Cumhuriyet Dneminde olduu gibi,
imparatorluun eflitli blgelerinde koloniler kurdu. Augustus dneminde (ve bir
ksm Augustus ncesinde) Anadoluda kurulan baz kolonileri flyle sralayabiliriz:
Pisidiada: Colonia Caesarea (Antiochia), Colonia Iulia Augusta Olbesena
(Olbasa); Colonia Iulia Augusta Comama (Comamenorum); Colonia Iulia
Augusta Felix Cremna (Cremnensium); Colonia Iulia Augusta Parlais.
Lykaoniada: Colonia Iulia Felix Gemina (Lystra)
Galatiada: Colonia Iulia Augusta Felix Germenorum (Germe)
Kilikiada: Colonia Iulia Augusta Felix Ninica
Troasta: Colonia Augusta Troadensim (Alexandria Troas)
Mysiada: Colonia Gemella Iulia Pariana (Parium)
Bithyniada: Colonia Iulia Concordia Apamea (Apamea - Myrlea)
Augustus, M.S. 14 yaznda Tiberius ile birlikte Romadan ayrlarak Beneventuma doru yola kt; ancak Capri Adasna yaklafltklarnda hastaland ve 19
Austos 14te, 76 yaflnda, Campaniadaki Nolada hayata veda etti. Cesedi Romaya
getirildi ve Campus Martiusta grkemli bir cenaze treni dzenlendi. Yaklan cesedin klleri yakndaki byk mausoleuma (mozoleye) konuldu.
97
98
Tiberius (M.S. 14-37)

Tiberius Claudius Nero ile Livia Drusillann olu olan Tiberius, M.. 16 Kasm
42de Romada dnyaya geldi. Augustusun nc efli Liviann nceki eflinden
olan ocuu idi; yani Augustusun vey oluydu. Tiberius, Augustus tarafndan gnlszce Roma tahtnn vrisi yaplmflt. Bylece, Caesar ve Augustusla devam
eden Iulius (Julius) soyu, iktidar Claudius soyuna brakmfl oluyordu. Bu nedenledir ki, Iulius ailesi ile Claudius ailesi Iulius-Claudius slalesi ad altnda tek bir slale olarak anlmaktadr. Augustusun erkek ocuunun olmamas, kendisinden
sonra tahta kimin geecei sorununu da beraberinde getirmiflti. Taht iin dflnlen Gaius ve Luciusun zamansz lmleri Tiberiusa Romann mparatoru olma frsatn verdi. Nitekim Augustusun lmyle de Roma tahtna geti.
ktidar boyunca Augustusun politikasn srdrmeye alflan Tiberius gerekte askeri deneyimi olan biriydi. Augustus zamannda pek ok askeri sefere
katlmfl, baflarlar elde etmiflti. Cantabria, Pannonia, Germania ve Illyricumda savaflmfl, douda Parthlarla yaplan savafl ve yrtlen diplomasi sonucu, 33 yl
nce Karrhaida (Harran) Crassusun Parthlar tarafndan yenilgiye uratlmas sonucu kaybedilen sancaklarn geri alnmas zaferinde bizzat bulunmufltu. Augustusun lmnden sonra tahta geen Tiberiusun ilk ifli Senatustan Augustusun
tanrlafltrlmas (divus) kararn kartmak oldu.
Augustusun lm haberini alan Pannonia ve Ren blgesindeki lejyonlar kprdanmaya baflladlar; bunlar ayrca cretlerinde bir artfl beklentisi iindeydiler. Tiberius, Pannoniaya olu Drususu, Ren blgesine (Afla Germania) evlatlk edindii yeeni Germanicusu gnderdi. Drusus, Pannoniadaki karflkln stesinden geldi; Germanicus ise Ren blgesindeki ayaklanmay glkle bastrd ve daha sonra blgede kalarak Germanlara karfl seferler gereklefltirdi (M.S. 14-16).
Ancak, Tiberius, Germanicustan pahalya mal olan bu seferleri kesmesini istedi
ve onu geri ard. 26 Mays 17de byk bir zafer alay eflliinde Romaya giren
Germanicus, ertesi yl Tiberius ile consull paylaflt. Bu, ileride Roma tahtna
gemesine ynelik nemli bir iflaretti. Bu arada Douda da karflklklar vard ve
bu karflklklarn stesinden gelinmesi gerekiyordu. Germanicus byk yetkilerle
bu sefer Douya gnderildi. Kappadokia ve Kommagene eyalet yapld (M.S. 17);
Kilikia ise Syria Eyaleti ile birlefltirildi. Her fleyin dzgn gittii bir anda, ksa sre nce atanmfl olan Syria valisi Gnaeus Piso ile aralarnda (Germanicusun Msra gitmesi yznden) ciddi bir anlaflmazlk kt; nk, imparatorun izni olmadan Msra gitmek mmkn deildi. Ancak, Germanicus M.S. 10 Ekim 19da, Antiokheiada (Antakya) ld; rivayete gre Piso tarafndan zehirletilmiflti. Piso, kendisini savunmas iin mahkemeye arld ve basklara dayanamayarak intihar etti. Germanicusun lm Roma taht iin gzlerin Drususa evrilmesine neden oldu. Ancak Germanicusun lmnden birka yl sonra o da Romada ld (M.S.
14 Eyll 23). Drususun, kendi kars Livilla ve sevgilisi Seianus tarafndan zehirlenerek ldrld sekiz yl sonra ortaya kt. Nitekim Seianus, Roma tahtna
gemek iin trl entrikalarla Tiberiusun ailesini ve yaknlarn onun evresinden
uzaklafltrd. mparatora, en byk tehlikenin Germanicusun dul kars Agrippina
(Byk) ve ocuklar Nero Caesar ile Drusus Caesar olduu fikrini afllyordu. Tiberius, Agrippina ve Nero Caesar tutuklatarak adalara srgne gnderdi. Drusus
Caesar ise Romada hapishaneye kondu. Tiberiusun Romadaki siyasal entrikalardan huzursuz olduu iin Capri Adasna ekilmesiyle Praetor Praefectusu Seianusun Romadaki gc daha da artmflt. Hatta, Seianus, M.S. 31 yl consullun Tiberius ile paylaflt. Ancak, Seianusun entrikalar Germanicusun annesi An-
toniann Tiberiusa gnderdii uyar mektubuyla bozuldu. Tiberius, nce Seianusu praetor praefectusluundan alarak bu grevi yakn dostu Macroya verdi.
Bylece, Seianusun gc krlmfl oldu. Tiberius, daha sonra Seianusa olan gvensizliini ve kuflkusunu dile getiren mektubu Senatusta okuttu. Seianus hemen
tutukland ve daha Tiberiusun emri gelmeden ldrld (M.S. 31); cesedi caddelerde srklenerek halk tarafndan paraland ve Tiber Nehrine atld. Seianusun
ailesi, yaknlar ve yandafllar da ayn akbete urad. Bu arada hapiste olan Agrippina, Nero Caesar ve Drusus Caesar da birka yl iinde ld; geride sadece Germanicus ve Agrippinann en kk oullar Gaius (Caligula) kald.
Tiberius son yllarn Capri Adasnda geirmifl devlet iflleriyle youn olarak ilgilenememiflti; bafllangtaki lml ynetimi sonradan katlaflmflt. Kendisinden
sonra tahta kimin geecei hl mehuldu. ki aday vard: Germanicusun hayattaki tek olu Gaius (Caligula) ve torunu Tiberius Gemellus. Nitekim, o sralar 73 yaflnda olan Tiberius her ikisini de meflru mirass olarak iln etti. Ancak, tahtn vrisi olarak o srada 23 yafllarnda bulunan Gaius (Caligula) grlyordu; Tiberius
Gemellus ise o srada 16 yafllarnda bir ocuktu. Tiberius M.S. 16 Mart 37de Misenumdaki villasnda 78 yaflnda ld.
Caligula (M.S. 37-41)

Germanicus ile Byk Agrippinann nc ocuklar olan Caligulann asl ad
Gaius Iulius Caesar Germanicus idi. Caligulann bebeklii ve ocukluu babasyla birlikte Ren blgesindeki askeri kamplarda veya ordughlarda gemiflti. Bu
kamplarda, askerlerin giydii caligae denen izmeleri, henz 34 yaflnda bir ocukken ayana giydiinden kendisine caligula (kk izme veya izmecik) lkab taklmflt. Ancak, imparator olduktan sonra her zaman resmi adn, yani Gaius Caesar kullanmfltr. Gnmz tarihileri de onu halen lkabyla anmakta ve
bu yzden daha ok lkabyla, yani Caligula olarak tannmaktadr.
nceki imparator Tiberius, Capri Adasna ekildiinde Caligula ile Tiberius
Gemellusu ortak vris tayin etmiflti. Ancak, Tiberius ldnde Gemellusun 18,
Caligulann 25 yaflnda olmas, tahta en yakn adayn Caligula olduunun iflaretiydi. Nitekim, praetor praefectusu Macronun da desteiyle Caligula, Senatus tarafndan princeps yani imparator iln edildi. Caligula, annesi ve kardeflinin cesedinin kllerini Romaya getirip Augustus Mausoleumuna koydurdu. Baz aile dostlarna ve bykannesi Antoniaya onursal unvanlar verdirdi. Kendisine destek
olan praetorlar dllendirdi. Ancak imparator olduktan 6-7 ay kadar sonra (Ekim
aynda) Caligula ar bir hastalk geirdi. Onu tanyanlarn yazdklarna gre iyilefltikten sonra farkl bir karaktere brnmflt. Hastaln zihinsel ve sinirsel bir
araz brakt dflnlyordu. Kendisini srekli tehlike altnda hissediyor; ldrleceinden korkuyordu. Bu duygu ve dflncelerle, evresinde tehlike olarak grd kiflileri birer birer ldrtt. Kardefli Gemellus ve Praetor Praefectusu Macro
da ldrldler. Arenalarda kanl gladyatr ve vahfli hayvan gsterileri ska dzenlenmeye baflland. Caligula, Senatusu ve senatrleri de kmsyor, kendisini her fleyin stnde gryordu; artk hissedilir bir megalomani tm benliini
kaplamflt. Yapt icraatlarn hibir mkul taraf bulunmuyordu. Birok muhalifi
oldu. Kendisine suikast tertipleyen Lepidus ve taraftarlar da feci flekilde ldrld. Caligulaya ait en ilgin yklerden biri de Incitatus (hzl) adl yarfl atna
iliflkin oland. Caligula bu ata o kadar nem veriyordu ki koflum takmlarnda en
deerli mcevherler ve ipek kumafl kullanlyordu. mparator, verecei ziyafet
iin misafirleri onun adna davet ediyor ve atla beraber yemek yeniyordu. Yemi
99
100
altn kapta sunuluyor ve hibir lksten kanlmyordu. Caligulann bu ok sevdii atn consul yapaca bile syleniyordu! Olmaz denilen fleyleri yapmak istiyordu. Napoli krfezinde Baiaeden Puteoliye uzanan ve gemilerin yan yana dizilmesiyle oluflturulan bir kpr bile infla ettirdi ve bir at arabas zerinde olanca hzyla bir utan teki uca geti. srafn sonu gelmiyordu; yle ki, Tiberiusun hazinede brakt byk miktarda paradan eser kalmamflt.
Baz yazarlara gre Caligula M.S. 39da Germania ve Galliaya sefer yapt; hatta
Britanniay istila etmek istedi. Ancak, bu seferine ve zellikle Britanniay istilasna iliflkin, askerlerine Manfl kysnda istiridye kabuklar toplamalarn emretmesi
dflnda net ve kesin bilgiler mevcut deildir. Caligula M.S. 40 yl yaznda Romaya
dnd. mparatora karfl olanlar onu yok etmek iin zaman kolluyordu. Nitekim,
M.S. 24 Ocak 41de, Praetor Praefectusu Cassius Chaereann bafln ektii bir
grup, imparatora suikast dzenledi. Bir tren dnfl, Palatinus Tepesindeki sarayn altnda yer alan bir koridordan geerken, kars ve kzyla birlikte saldrya urayarak feci flekilde ldrld. Caligula, bazlarna gre, Roma halkna yapt ktlklerin bedelini demiflti.
Claudius (M.S. 41-54)

Caligulann ldrlmesi, Roma tahtna kimin geecei sorusunu bir an iin yantsz brakmflt. Bir yandan principatustan cumhuriyet idaresine dnlmesi tartfllrken te yandan praetorlar Iulius-Claudius slalesine men-sup bir kifliyi tahta geirmenin yollarn aryorlard. Ancak bu kaos ok gemeden aflld. Sarayda
bir yerlere gizlenmifl olan Caligulann amcas Claudius (tam ad Tiberius Claudius Nero Germanicus) praetor muhafzlar tarafndan grld ve doruca praetorlarn kampna gtrlerek ayn gn imparator iln edildi. 50 yaflnda Roma
tahtna kan Claudius, imparatorluunu borlu olduu praetorlarn herbirine
15.000 sestertius bafllad (donativum).
Nero Drusus ile Gen Antoniann ocuu olan Claudius M.. 10da Lugdunumda (Lyon) domufltu. Salkl bir fiziksel grnm olmad gibi toplum iinde rahat hareket edemeyen, ie kapank bir ruh yaps vard; konuflma srasndaki
pelteklii anlafllmasn zorlafltryordu. Btn bunlar onun halkn iine yeterince
kmasna engel oldu. Yine de yeeni Caligula M.S. 37de onu senatr ve consul
yapmflt. Drt evlilik yapan Claudiusun iyi yanlar da vard kuflkusuz. Gnmze
kalmamfl olsa da Roma, Etrsk ve Kartaca tarihi hakknda kitaplar yazmflt; hatta
Roma / Latin alfabesine kazandrd birka yeni harf de vard.
Claudiusun yapt ilk ifllerden biri, yeeni Caligulann katillerini cezalandrmak oldu. Suikastin lideri Praetor Praefectusu Cassius Chaerea ve onunla beraber
hareket eden baz kifliler ldrld. Claudius, ayn akbete uramamak iin nlemler almay da ihmal etmedi. Hatta, Caligulann zehir deposunu bile yok etti. Yine
de baz suikast giriflimleri oldu; ancak sk nlemler alnd iin bu suikast giriflimleri etkisiz hale getirildi.
Claudius, olduka iyi bir i ve dfl politika izledi. Onun zamannda Mauretania
(M.S. 42), Britannia (M.S. 43), Lykia (M.S. 43), Iudaea (M.S. 44) ve Trakya (M.S. 46)
eyalet haline getirilerek Roma topraklarna katld. Claudius, youn bayndrlk faaliyetlerine imza att: Fucinus Glnn kurutulmas, su kemerleri, yollar ve Ostia
Limannn inflas gibi.
Drt evlilik yapan Claudiusun nc kars Messalina, entrikalar sayesinde
kt bir ne sahip oldu. Claudiusun Messalinadan bir olu oldu. Messalina haris
yaradlflta ve kskan biriydi. ktidardaki pozisyonunu salam tutabilmek adna ya-
101
kn evresindekileri ldrtmekte hi saknca grmedi. Evli olmasna ramen sevgilileri de eksik olmuyordu. Claudiusun btn bu olanlardan ya haberi yoktu ya da
grmezden geliyordu. Ancak, M.S. 48 yl Ekiminde, kocas Ostiada bulunduu
bir srada, Messalinann, sevgilisi Gaius Silius ile gizlice evlenmesi barda taflran
son damla oldu. Bedelinin ne olacan bile bile, byle bir davranflta bulunmas
anlafllr bir durum deildi. Bunun, Messalinann da iinde bulunduu bir darbe
giriflimi olabileceini dflnenler de vardr. Ancak, Claudiusun yakn dostu Narcissus sayesinde Messalina ve sevgilisi Silius ldrldler. Birka ay sonra Claudius
yeeni Agrippina ile evlendi (M.S. 49). Agrippinann nceki evliliinden L. Domitius Ahenobarbus adl bir olu vard; bu ocuk sonradan Nero Claudius Caesar
Germanicus adn almfl ve ksaca Nero olarak tannmfltr. Agrippina, kocas Claudiusu kendi olunu manevi olu olarak kabul etmesi iin ikna etti. Ve, M.S. 51
ylnda Neroya Princeps Iuventutis (Genlerin Lideri / Genler Arasnda Birinci)
unvan verilerek Roma tahtnn meflru vrisi olduu iln edildi. ki yl sonra da Claudiusun kz Octavia ile evlendiinde veliahtl daha da glenmifl oldu (M.S. 53).
Bir sre sonra, artk kendi olunun Roma tahtna gemeye hazr olduunu gren
Agrippina, mantar yemeine koyduu zehirle kocas Claudiusu ldrd (M.S. 54
Ekim). Claudius ldnde 64 yaflndayd.
Nero (M.S. 54-68)

Claudiustan sonra Roma tahtna kan Nero, M.S. 15 Aralk 37 ylnda Latium blgesinde kk bir sahil kasabas olan Antiumda (bugnk Anzio) domufltu. Lucius Domitius Ahenobarbus ile gen Agrippinann olu olan Nero, imparator iln
edildiinde henz on yedi yaflnda bir delikanl olduundan devletin idaresi gerekte annesi Agrippinann elindeydi. Stoac filozof Senecann da Neronun eitiminde pay bykt; bu nedenle Nero onun desteini de alyordu. Hatta, Neronun imparator olur olmaz Senatusta yapt konuflmann metnini de Seneca hazrlamflt. Nero, Augustusun politikasna sadk kalacana ve Senatusu daha etkin
klacana sz vermiflti. Yapt ilk ifllerden biri, imparator seilmesinin ansna,
praetor muhafzlarna ykl miktarda para vermek oldu (donativum); bu uygulama neredeyse bir gelenek haline gelmiflti. Bu gelenein, Osmanl mparatorluundaki clus bahflisi ile olan benzerlii dikkat ekicidir.
Donativum ne demektir?
SIRA SZDE
Gerekte Roma tahtnn asl vrisi Claudiusun vey olu Nero deil, z olu
D fi N E L M
Britannicus olmas gerekiyordu. Ancak, Claudiusun efli Agrippinann trl entrikalarla yafla kk olan Claudiusun z olu Britannicusu ikinci plana iterek,
O R U de Britannikendi olu Neroyu imparatorlua hazrlamas onun baflarsdr.S Yine
cus yaflyordu ve taht iin bir tehdit idi. Nitekim bir sre sonra Britannicus bir akflam yemei srasnda zehirlenerek ldrld (11 fiubat 55); bunu
yaptrD KNeronun
KAT
d sylentisi kt ancak ispatlanamad. Nero, annesinden de ekiniyordu; onun
devlet ynetimine karflmasn istemiyordu. Bu nedenle annesi Agrippinay evreSIRA SZDE
sinden uzaklafltrd; Seneca ile Praetor Praefectusu Burrus devlet idaresinde n
plana ktlar. Nero, kendini daha pasif ifllere ve biraz da elenceye verdi. Arkadafllaryla tavernalara gidiyor, kadnlara sarkntlk ediyor, eflcinsel
davranfllar iinAMALARIMIZ
de oluyordu. Bazen yalnz kaldnda bazen de toplantlarda lir alp mzikal icraatlarda bulunuyordu. Ancak, Romada siyaset, her yerde ve her zaman olduu gibi, muhalefet ve menfi propagandadan ayr dflnlmemelidir.
K Neroya
T A P atfedilen
N N
TELEVZYON
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
102
fiekil 6.2
Neronun mermer
bst.
Kaynak: Harris
(2003), s. 43.
btn bu olumsuz tutum ve davranfllarn sylentiden ibaret olmas da mmkndr. Yine de Seneca ve Burrus sayesinde devlet ve toplum dzeni asndan baz
nemli admlar atld. Bunlar arasnda kamu dzeninin salanmas, kalpazanlkla
mcadele, hazinenin slah, gladyatr gsterileri iin valilerin halktan para toplamalarnn yasaklanmas, dolayl vergilerin tm imparatorlukta kaldrlmas ve dorudan vergilerin artrlmas bulunmaktadr.
Nero, annesi Agrippinann kendisi iin
bir tehdit olduunun farkndayd; nitekim
Neronun yaknndaki kadnlar da (zellikle sevgilisi Poppaea Sabina) imparatoru annesine karfl kflkrtyorlard. Nero,
annesinin ldrlmesinin zaman geldiini dflnyordu. M.S. 59 Mart ayndaki
Minerva festivali srasnda Nero, annesi
Agrippinay Baiaeda bir akflam yemeine davet etti. Yaplan plana gre, yemek
sonras evine dnecei gemi yaryolda batacak flekilde infla edilmiflti. Nitekim yle
de oldu; ancak Agrippina yzerek sa salim villasna ulaflmay baflard. Suikast istenildii flekilde gerekleflmeyince, Neronun adamlar villasna giderek onu ldrd. Ancak bu davranfl halk arasnda
hi de hofl karfllanmad; Nero anne katili
olarak kt bir ne sahip oldu.
Agrippinann ldrlmesine en ok sevinenlerden biri de Marcus Othonun efli
Poppaea Sabina idi; nk imparator ile
aralarnda bir yaknlaflma vard ve beraberliklerini srdrmelerinde Agrippina bir tehlike idi. Ancak beraberlikleri iin dier bir
engel de Neronun kars Octavia idi. Bu kez
Neroyu ona karfl kflkrtt ve boflanmalarn salad. Bu arada Nero da Poppaeann
kocasn Lusitania valiliine atayarak onu karsndan uzaklafltrmflt. Bylece iki sevgili daha rahat hareket etme imkn buldular ve bir sre sonra da evlendiler (M.S. 62).
ki yl sonra, M.S. 64te, Romada byk bir yangn oldu. Kentin merkezinin byk bir
ksm ile sarayn bulunduu Palatinus Tepesi yangndan byk zarar grd. Yangn
ktnda Nero, Antiumda bulunuyordu. Hemen Romaya dnd ve yangnn sndrlmesi iin byk aba sarfetti. Ancak, halk arasnda kan bir sylentiye gre, kendisi iin infla ettirecei meflhur Altn Eve (Domus Aurea) yer amak iin yangn bizzat imparator kartmflt. Hatta, yangnn en fliddetli olduu bir srada, ykseke bir
yere kp kendisine ait olan Troiann Yamas flarksn lir alarak syledii bile kulaktan kulaa dolaflyordu. Bir haftay aflkn bir sre devam eden yangndan sonra Roma adeta yeniden infla edildi. Domus Aureann da alfl yapld. Nero, yangndan Hristiyanlar sorumlu tuttu ve Hristiyanlar ok byk iflkencelere mruz kalarak ldrldler. mparatorun kendini elenceye vermesi ve iyi bir ynetim gsterememesine Romada kan yangn da eklenince artk Nerodan kurtulma zamannn geldiine
inanld. Ancak Nero kendisine ynelik suikast giriflimlerinden (en nemlilerinden biri Pisonunki idi) kurtuldu ve suikasti tertipleyenler ldrld.
103
Nero zamannda baz askeri baflarlar da elde edildi. Romal komutan Corbula,
Parthlar ve Armeniallara karfl baflarl bir sefer yapt (M.S. 55-63); Britanniada Boudiccann liderliindeki Britonlarn isyan bastrld (M.S. 61). Nero, hayranlk duyduu Yunanistana bir gezi dzenlemifl ve oradayken baz festivallere katlmflt (M.S.
66-67). Bu srada Iudaiada (Eski Filistinin gneyi, Yahudiye) Yahudiler isyan etti;
isyann bastrlmas pek kolay deildi ve Neronun lmyle de gecikti. Yunanistandan dnflnde Gallia Lugdunensis valisi Iulius Vindexin ayaklanmasyla karfl
karflya kald (M.S. 68 Mart). Hispania Tarraconensis valisi Servius Sulpicius Galba
da Vindexe destek verdi. Etrafndakilerin de kendisini terk etmesiyle yalnz kalan
Neroya son darbe Senatustan geldi. Senatus, kendisini istemediini aka ortaya
koydu ve Neroyu vatan haini iln etti. Tm umutlarn yitirmifl olan Nero, boazn
kesmek suretiyle henz 30 yaflndayken hayatna son verdi (M.S. 9 Haziran 68). Nero ile birlikte Iulius-Claudius Hanedannn tahttaki iktidar da bitti.
SIRAson
SZDE
Iulius-Claudius Hanedan hangi imparatorla bafllad hangi imparatorla
buldu?
DRT MPARATORLAR YILI
D fi N E L M
SIRA SZDE
D fi N E L M
Galba (M.S. Haziran 68-Ocak 69)
O R U 3te TerraciGaius Sulpicius Galba ile Mummia Achaicann olu olan Galba,S M..
nada domufltu. yi bir eitim alan Galba, Claudius zamannda Africada proconsullk yapmflt. Nero ldnde Hispania Terraconensis valisiydi.
lD K K Neronun
AT
mnn ardndan Romada bir kaos yaflanmfl ve kimin imparator olaca konusunda bir fikir birlii henz oluflmamflt. Nitekim, Neroya karfl Vindexin nderliinSIRA SZDE
de isyan hareketi bafllamfl ve bir i savafl halini almflt. Galba, 2 Nisan 68de Carthago Novada (Yeni Kartaca, spanya) kendisini Roma Senatusunun ve halknn
temsilcisi iln etti. Bir sre sonra Gallia Lugdunensis valisi Vindexin,
Yukar GerAMALARIMIZ
mania valisi Verginius Rufusa Vesontioda (bugn Fransann dousundaki Besanon) yenilmesinin (M.S. 68 Mays sonu) ve bir-iki hafta sonra da Neronun lmnn (M.S. 9 Haziran 68) ardndan Senatus 73 yaflndaki Galbay
iln etK imparator
T A P
ti. Yeni imparator ayn yl Ekim aynda Romaya geldi. Ancak karflklklar ve hoflnutsuzluk sona ermemiflti. Yukar ve Afla Germania ordular ayaklandlar hatta
daha da ileri giderek Afla Germania komutan Vitelliusu imparator
T E L E V Z Y O Niln ettiler.
Taht kaybetmekte olduunu anlayan Galba hemen Calpurnius Pisoyu evlat edinerek vrisi iln ettiini Senatusa bildirdi. Ancak kendisinin vris olacan umut
eden Otho, bu duruma ok ierledi ve praetor muhafzlarn elde ederek onlarn
NTERNET
kendisini imparator olarak selamlamalarn salad; Galba ve Piso
ldrld.
N N
Otho (M.S. Ocak-Nisan 69)

M.S. 32 ylnda doan Otho, Neronun kars Poppaeann ilk kocasyd. Nero, Othoyu Lusitania valiliine atayarak onu karsndan uzaklafltrmfl ve sonra kendisi
de boflanarak onunla evlenmiflti. Galbann lmnden sonra imparator iln edilen
Othonun en byk rakibi Afla Germania ordular tarafndan imparator iln edilen Vitellius idi. Nitekim ok gemeden ikisi arasnda bir mcadele bafllad. Vitelliusun subaylar Caecina ve Valens komutasndaki ordu 14 Nisan 69da Cremonada yaplan savaflta Otho taraftar orduyu yenilgiye uratt. Ordusunun yenilgi
haberi kendisine ulafltnda artk yapacak bir fley kalmadn gren imparator intihar etti. Otho, yaklaflk ay Roma tahtnda kald.
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
104
Vitellius (M.S. Nisan-Aralk 69)

M.S. 15te doan Vitellius iyi yetiflmifl bir devlet adamyd. Capride bymfl, Africada consullk ve proconsullk yapmfl daha sonra da Galba tarafndan M.S.
68de Afla Germania ordularnn komutanlna atanmflt. Orada bulunduu srada askerleri tarafndan imparator olarak selamlanmflt. Galbann lmnden sonra imparator olan Otho ile mcadeleye bafllamfl ve 69 yl Nisan aynda Cremonada yaplan savaflta Othonun yenilmesiyle de Senatus tarafndan imparator iln
edilmiflti. Ancak, birka ay sonra, 1 Temmuz 69da Aleksandreiadaki lejyonlar
Vespasianusu imparator iln ettiler. Bylece, Msr, Iudaia, Syria ve Tuna blgesi
lejyonlarnn desteini alan Vespasianus, kendisini artk Roma tahtnn tek sahibi
olarak gryordu. Vespasianusun kendisi Aleksandreiadan ayrlmad fakat ona
bal ordu, Vitellius taraftar orduyu Cremonada 24 Ekim gn byk bir yenilgiye uratt. Bu zafer sonras Hispania, Gallia ve Britannia da Vespasianusun tarafnda yer aldlar. Daha sonra Vespasianusun komutanlarndan Antonius Primus
Romay abluka altna ald; flehre giren askerler Vitellius ve taraftarlarn ldrdler
(20 Aralk 69). Vitelliusun cesedi caddelerde srklendi ve Tiber Nehrine atld.
Senatus, Vespasianusu imparator iln etti. Ancak kendisi hemen Romaya gelmedi; skn salanana kadar Aleksandreiada kald.
Tarihe Drt mparatorlar Yl olarak geen dnemin drdnc imparatoru
Vespasianustur; ancak kendisi Flavius Hanedannn kurucusu olduundan, burada sadece ad anlmfl ama kendisi hakkndaki bilgiler aflada, Flavius Hanedan
iinde verilmifltir.
fiekil 6.3
Gladyatr Oyunlar
zellikle
mparatorluk
dneminde ok
yaygnd.
Amfitiyatrolarda
gereklefltirilen
oyunlarn ou
lmle
sonulanyordu.
Kaynak: Harris
(2003), s. 110.
105
FLAVIUS HANEDANI
Vespasianus (M.S. 69-79)
Vespasianus ile birlikte Roma tahtnda Flavius Hanedannn egemenlii bafllar.
M.S. 9 yl 17 Kasmnda Romann dousunda Reate yaknndaki Falacrinaede doan Vespasianus, babaannesi tarafndan bytlmfl ve sonra da Roma memuriyetinin eflitli kademelerinde bulunmufltu. Tiberius zamannda Thraciada (Trakya)
askeri tribunus, Girit ve Kyrenede de quaestor olarak grev yapmflt. Caligula zamannda praetor olmufltu. Claudius zamannda, M.S. 43-44 yllarnda, Britanniann
fethinde bulunmufltu. M.S. 51de consul, M.S. 63te de Africada proconsul (vali)
olarak grev yapmflt. Neronun Yunanistan seyahatine katlmfl, M.S. 67de Nero
tarafndan Iudaia valiliine atanmflt. Burada bulunduu srada Birinci Yahudi syannn bastrlmasyla meflgul olmufltu. M.S. 39da Flavia Domitilla ile evlenen
Vespasianusun Domitilla, Titus ve Domitianus adlarnda ocuu oldu. Kars ve
kz Domitilla, Vespasianus imparator olmadan ld; dier iki olu ise Flavius Hanedan yeleri olarak srasyla imparator oldular.
Vespasianus imparator iln edildiinde Iudaiada Yahudi isyann bastrmakla
meflguld. Bir sre sonra bu ifli olu Titusa devrederek kendisi Aleksandreiaya
(skenderiye, Msr) geti. Vespasianus Aleksandreiada imparator olarak selamland. Vespasianusun Aleksandreiaya gitmesinin amac, Romaya buday sevkiyatn kontrol altnda tutarak o srada Roma tahtnda bulunan Vitelliusu gsz
brakmakt. Bu arada Pannoniadaki lejyonlardan birinin komutan olan Marcus
Antonius Primus, kuzeyden talyaya doru harekete geti; Bedriacumda Vitellius taraftar orduyu yenilgiye uratt ve nihayette Romaya girdi. fiehre giren askerler Vitellius ve taraftarlarn ldrdler (M.S. 20 Aralk 69); artk Vespasianusun imparatorluu Senatus tarafndan da onayland. Vespasianus imparator
olduunda 60 yaflndayd. Bu srada, Syria Valisi Mucianus da ordusunu Vitellius
zerine ynlendirmiflti. Fakat Vitellius ldrldnden ve Vespasianus imparator iln edildiinden, sorunsuz bir flekilde Romaya girdi. Primus ise Romadan
ayrlp Galliaya dnd. Vespasianusun olu Domitianus Mucianus Vespasianusun yokluunda onun adna birtakm dzenlemeler yapt. Vespasianus da
M.S. 70 yl Ekim aynda Romaya dnd.
M.S. 69 ylnda, Vespasianus henz Aleksandreiadayken German kabilelerinden Bataviallarn lideri Iulius Civilis Galliada isyan etti. Gallia halk Civilise tam
destek verdi. Civilis, Roma karargh Castra Veteray da ele geirdi; Romal askerler ldrld. Bu ar kayplar Romallar Civilise karfl harekete geirdi. Vetera yaknndaki savaflta, Civilis kaarak kurtuldu. Ren snr boyunca Roma egemenlii tekrar kurularak skn saland. Romallarn Civilisin isyannn bastrlmasnda Romal komutan Cerealisin rol bykt. Daha sonra Cerealis, Frontinus ve Agricola, Britanniann kuzeyine doru ilerleyerek bugnk Galler ve skoyay kapsayan topraklar kontrol altna aldlar. Bu arada imparatorun olu
Titus da Iudaiann fethini tamamlad; Jerusalemi (Kuds) ele geirdi (M.S. Ekim
70); ok sayda Yahudi ldrld. ki yl sonra da -krallarnn lmesi zerineKommagene (gneydou Anadoluda) de Romaya ilhak edildi (M.S. 72) ve Syria
eyaletine dhil edildi.
Kommagene Krall,
bugnk Adyaman,
Kahramanmarafl ve
Gaziantep illerinin kaplad
topraklar zerinde
kurulmufltu (M.. 162). I.
Antiokhos dneminde en
parlak dnemini yaflamflt.
106
Vespasianus M.S. 70 yl Ekim aynda Romaya geldiinde byk bir zafer alay
dzenlendi. mparator, ocuklar Titus ve Domitianusa ceasar ve princeps iuventutis unvanlar vererek onlarn Roma tahtnn vrisi olduklarn gsterdi. Senatusa,
kendisinden sonra Titusun tahta kacan bildirdi. Titus, kardefli Domitianustan
yaklaflk 10 yafl bykt. Romada byk bir imr faaliyetine giriflti. nl Colosseum amfitiyatrosunun inflasna bafllanmas da Vespasianus dnemine rastlar; ancak
inflaat Titus zamannda bitirilmifltir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Yahudi isyann
SIRA hangi
SZDE imparator bastrd?
Vespasinusa baz suikast planlar da yapld. Bu suikastiler arasnda ad en
D fi N EHelvidius
LM
ok duyulanlar,
Priscus ve Caecina Alienus idi. Ancak suikastlerin hibiri amacna ulaflmad ve suikastiler ldrldler. mparatorun yafl itibariyle salk
sorunlar vard.
bulunduu srada hastalanan Vespasianus, tedavi iin
S O RCampaniada
U
Romaya dnd ancak bir trl iyileflemedi. 70 yaflna birka ay kala, 24 Haziran
79da, hayata gzlerini kapad.
DKKAT
Titus (M.S. 79-81)
N N
SIRA SZDE
Babas Vespasianusun
lm zerine Roma tahtna geen Titus, 30 Kasm 39da
Romada domufltu. M.S. 61-63 yllar arasnda Germania ve Britanniada askeri tribunus olarak
grev yapmfl ve M.S. 65te quaestor olmufltu. M.S. 69da VespasiaAMALARIMIZ
nus tarafndan Yahudi syannn bastrlmas iin Iudaiaya gnderilmiflti. Titus, bir
yl sonra, M.S. 70 Eyllnde Hierousalemi (Kuds) almay baflard. Birka ay sonra da (M.S.K 71
Tyl
A PHaziran) Romaya dnd ve babasyla birlikte byk bir zafer
alay dzenledi. Bu, byk yank uyandran bir zafer oldu. Btn bu askeri tecrbeleri ve baflarlar neticesinde babas Vespasianus M.S. 71de onu imparatorluun
ynetimine
T E Lortak
E V Z Yetti.
O N Titus, bu tarihten itibaren babasndan sonra tahta kacak
olan kifli olarak iln edilmifl oluyordu.
Titus, Latince ve Eski Yunanca fliirler yazyor, mzikle uraflyor, lir alabiliyordu. Claudiusun olu Britannicusun yakn arkadaflyd; ta ki Britannicusun Nero
N T E R N E T ldrlmesine kadar. Iudaiada bulunduu srada kendisintarafndan zehirletilip
den yafla bir hayli byk olan Iudaia prensesi Bereniceye flk olmufltu ama gerek babas gerekse Roma halk -yeni bir Kleopatra m sorusuyla- bu iliflkiye scak
bakmadndan, iliflki uzun sreli olamad. Halk, ilk zamanlarda Titusun son derece iyiliksever ve insanca davranfllarna tank olmufltu. Hatta, tarihi ve biyografi
yazar Suetonius bir akflam yemeinde, imparatorun, o gn halk iin bir iyilik yapamadn ve bu yzden de o gnnn bofla getiini sylediini aktarr.
107
fiekil 6.4
Romadaki Titus
Tak.
Kaynak: Ramage &
Ramage (2008), s.
41.
M.S. 24 Austos 79da Vesuvius (Vezv) yanardann patlamas sonucu Pompeii,

Herculaneum ve Stabiae kentlerinin de aralarnda olduu Cumae krfezindeki yerleflimler lavlarn altnda kald; byk bir felaket yafland. Titus, Vezv felaketinin yaralarnn sarlmas iin elinden gelen her trl gayreti gsterdi. Ancak, bir yl sonra
ikinci bir felaket daha yafland. Bu kez Romada byk bir yangn kt; ardndan veba salgn halkn bir blmnn yok olmasna neden oldu. Titus yine halkn yanndayd; yangndan harap olan yerlerde yeniden imr faaliyeti bafllatld, yangndan zarar gren Jupiter Optimus Maximus Tapnann yeniden inflasna baflland. Bu arada, inflasna babas zamannda bafllanlan Amphitheatrum Flavium olarak da bilinen
nl Colosseumun alfl da yapld. Gnlerce sren gsterilerde Colosseum gladyatr oyunlar ve vahfli hayvan gsterilerine sahne oldu; hatta arenann suyla doldurularak bir deniz savaflnn (naumachia) temsil edildii gsteri bile yapld.
Titusun lm hi kimsenin beklemedii bir anda ve ani oldu. M.S. 81 yl yaznda Sabinler lkesine yapt bir seyahat srasnda atefllenerek hastaland ve 13
Eyllde 42 yaflndayken ld. lm nedeni kimine gre stmayd; ancak lmnde kardefli Domitianusun da parma olabilecei (zehirleterek) konufluluyordu.
Domitianus (M.S. 81-96)

Vespasianus ile Flavia Domitillann ikinci erkek ocuu olan Domitianus, M.S. 24
Ekim 51de Romada domufltu. Neredeyse doumundan itibaren hep aabeyi Titusun glgesinde kald. Gerekte Vespasianus, her iki oluna da nemli unvanlar
vermiflti; consul, princeps iuventutis gibi. Ancak, Titusa nemli grevler verilmesine karfln, Domitianus sadece unvanlarla yetinmek zorunda brakld. Bu nedenle
Domitianus, aabeyi Titusa kskanlk duyuyor ve bir gn durumun tersine dneceini umuyordu. Nitekim, Titusun ani ve beklenmedik lm ona bu frsat verdi. Aabeyinin lm haberini alan Domitianus hemen Romaya geldi; praetor mu-
108
hafzlarnn da desteini alan Domitianusun imparatorluu ertesi gn Senatus tarafndan onayland (M.S. 14 Eyll 81). Domitianus bir sre sonra (M.S. 82de) Domitia ile evlendi; ondan bir olu oldu fakat daha ocuk yafltayken onu kaybettiler.
fiekil 6.5
Domitianusun
sikke portresi.
(1973), res. 244.
Domitianus kamu ahlakn yksek tutmak iin ok aba gsterdi. Ahlaksz tutum
ve davranfllar sergileyen baz senatrleri cezalandrd. Domitianus zamannda Senatusun g ve prestiji geriledi; imparatorun kendisi ve saray, Senatusun nne geti. Bazen yle ileri gitti ki, Ekim (October) aynn adn Domitianusa evirdi.
Domitianusun ilk askeri baflars Germaniada ayaklanan Chatti kabilesine karfl oldu; imparatorun bizzat komuta ettii ordu, isyanclar yenilgiye uratt. Bu zaferden sonra imparator, Germanicus (German fatihi) unvan ald (M.S. 83). Ancak
Tuna snrndaki Daclar (bugnk Romanya topraklarnda yaflayan halk), imparatoru zor durumda braktlar. M.S. 85te Daclar Tuna Nehrini geerek Roma valisi
Sabinusu ldrdler. Domitianus, Daclar geri ekilmeye zorlasa da Daclar Romallar iin bir tehdit olmaya devam etti. mparator, Dac kral Decebalus ile Daclar lehine anlaflma yapmak zorunda kald ve Daclara yllk hara vermeyi de kabul etti.
Zaman getike imparatorun muhalifleri de artmaya bafllad. Domitianus kendisine karfl gelenleri birer birer yok etti. Ancak Yukar Germania valisi Antonius Saturninus, en ciddi muhalefeti gsterdi ve Domitianusa resmen cephe ald. Ordusuyla
imparatorun zerine yrmek zereydi ki, Afla Germania valisi Luppius Maximus,
Saturninusu yenilgiye uratarak byk bir tehlikeyi bertaraf etti (M.S. Ocak 89). Domitianus artk hep ldrlme korkusuyla yaflyordu ve bu nedenle her kimden en
ufak flphe duyuyorsa onu hemen ldrtyordu. mparatorun kendisinde olduu
kadar evresinde de bir paranoya bafllamflt. Herkes birbirinden flphe ediyor, ihbar
edilme ve ldrlme korkusu yaflyordu. Sonunda, imparatorun karsnn ve praetor
muhafzlarnn da iinde olduu bir suikast plan hazrland. Plana gre, saray kahys Parthenius imparatorun yastnn altndaki ban nceden alarak imparatoru
savunmasz brakacak, sonra da Stephanus adl bir azatl kolundaki yara sargsnn
iine saklad bakla imparatora saldracakt. Nitekim yle oldu; ilk darbeyi alan
Domitianus yastnn altndaki ban almak istediinde bofl bir kn buldu sadece.
Stephanusun peflinden gelen dierleri de imparatoru baklayarak ldrdler.
109
zet
N
A M A
N
A M A
Romada imparatorluk dnemine geifl ve yeni

ynetim fleklinin karakteristik zelliklerini aklama
Bylece Augustus ile birlikte, Cumhuriyet dnemi kapanmfl, Principatus (princepsten) dnemi bafllamfl oluyordu. Bu dnem, Dominatus olarak adlandrlan yeni idare fleklinin bafllayaca Diocletianusa kadar bu flekilde devam
etti. Principatus dnemi aslnda devletin baflnda tek kiflinin olduu bir dnemdir ve bu nedenle genel olarak imparatorluk dnemi olarak
bilinir. Cumhuriyet dneminde devletin baflnda iki consul varken, imparatorluk dnemiyle
birlikte tm yetkiler imparatorun flahsnda toplanmfl oldu. Yeni ynetim flekli mparator Augustusla baflladndan, onun dnemindeki ynetim anlayfl ve karakteristik zelliklerine bir
alttaki paragrafta deinilecektir.
Augustusun imparatorluu yeniden organize
etmesi ve faaliyetlerini aklama
Augustusla birlikte Romada Cumhuriyet ynetimi son buldu; mparatorluk ynetimi bafllad. Augustustan Diocletianusa kadar devletin baflnda
tek kifli bulunduundan bu dnem ayn zamanda Principatus Dnemi olarak da bilinir. Augustusun yapt en nemli icraatlar arasnda,
eyaletleri, lejyon kuvvetleri olanlar ve olmayanlar flekilde dzenlemesi ve lejyon kuvveti bulunduran eyaletleri kendi zerine almasdr. Augustus zamannda Senatusun itibar da artt. Augustus dnemi bir barfl dnemidir. Augustus zamanndaki dier baz nemli olaylar arasnda; Arabiann Romaya balanmas (M.. 24), Galatiann Roma eyaleti yaplmas (M.. 25), Bosporos Krallnn Romaya bal vasal krallk yaplmas (M.. 14), Varus komutasndaki Roma birliinin Teutoburg Ormannda Germanlarca pusuya dflrlp yok edilmesi (M.. 9), Trakyada
vasal bir krallk kurulmas, Syria (Suriye) ve Iudaeann (Eski Filistinin gneyi) Roma eyaleti olmasn sayabiliriz. Augustus, ayrca, kendisine
bal Praetorlardan oluflan bir Muhafz Alay
(Praetoriani) ile tfaiye Alay (Cohortes vigilium)
kurdu. Anadoludaki Roma kolonilerinin nemli
bir ksm Augustus dneminde kuruldu.
N
A M A
Iulius-Claudius ve Flavius hanedanlarn aklama

Iulius-Flavius hanedan Augustusla bafllar, Tiberius, Caligula, Claudius ile devam eder ve Nero
ile son bulur. Bu hanedan yeleri genelde Augustusun politikasn devam ettirmifllerdir. Tiberius zamannda Kappadokia ve Kilikia eyalet yapld. Kilikia ve Syria tek eyalet altnda birlefltirildi.Claudius zamannda Mauretania (M.S. 42), Britannia (M.S. 43), Lykia (M.S. 43), Iudaea (M.S.
44) ve Trakya (M.S. 46) eyalet haline getirilerek
Roma topraklarna katld. Claudius, youn bayndrlk faaliyetlerine imza att: Fucinus Glnn kurutulmas, su kemerleri, yollar ve Ostia
Limannn inflas gibi. Gnmze kalmamfl olsa
da Roma, Etrsk ve Kartaca tarihi hakknda kitaplar yazmflt. Hanedann son yesi Nero, elenceye dflkn ve tutarsz davranfllar olan bir
imparator olarak n yapmflt. Hatta, annesi Agrippinann kendisi iin bir tehdit olduunu dflndnden, onu da ldrtmflt. Ancak, devlet idaresindeki yetenekli kifliler sayesinde kamu
dzeninin salanmas, kalpazanlkla mcadele,
hazinenin slah, gladyatr gsterileri iin valilerin halktan para toplamalarnn yasaklanmas,
dolayl vergilerin tm imparatorlukta kaldrlmas ve dorudan vergilerin artrlmas gibi faaliyetlere de imzasn atmflt. M.S. 64te, Romada byk bir yangn Neronun karttna inanlyordu. Nero zamannda Parthlar ve Armeniallara
karfl baflarl bir sefer dzenlenmifl (M.S. 55-63);
Britanniada Britonlarn isyan bastrlmfl (M.S.
61); Yunanistana bir gezi dzenlemifl (M.S. 6667); mparatorun son yllarnda ise Iudaiadaki
(Eski Filistinin gneyi, Yahudiye) Yahudiler isyan etmiflti.
Vespasianus ile birlikte Roma tahtnda Flavius
Hanedannn egemenlii bafllar. ktidarnn baflnda Civilisin Galliadaki isyan baflarl bir flekilde bastrld. Vespasianus, Yahudi isyann da
olu Titus ile bastrd; Iudaia ilhak edildi (MS
70). Gneydou Anadoludaki Kommagene de
Vespasianus zamannda ilhak edilerek (M.S. 72)
Syria eyaletine dhil edildi. Titus, M.S. 69da
Vespasianus tarafndan Yahudi syannn bastrlmas iin Iudaiaya gnderildi ve bir yl sonra
110
Kuds ald. Titus zamannda Vesuvius (Vezv) yanarda patlad; Romada byk bir yangn kt; veba salgn halkn bir blmnn yok
olmasna neden oldu. nflasna babas Vespasianus zamannda bafllanlan nl Colosseum da
Titus zamannda ald. Hanedann son yesi
Domitianus zamannda Senatusun g ve prestiji geriledi. Domitianusun ilk askeri baflars
Germaniada ayaklanan Chatti kabilesine karfl

oldu; imparator, Germanicus (German fatihi)
unvan ald (M.S. 83). Romallar iin bir tehdit
olmaya devam eden Daclarla Romallarn aleyhine anlaflma yapmak zorunda kald ve Daclara
yllk hara vermeyi kabul etti. Romadaki muhaliflerinin tehdidini her zaman hissetti; nitekim
suikast sonucu ldrld.
111
Kendimizi Snayalm
1. Augustusla birlikte bafllayan dnem afladakilerden
hangisidir?
a. Cumhuriyet
b. Principatus
c. Monarfli
d. Tetrarfli
e. Krallk
2. Galatiann Roma eyaleti yapld tarih afladakilerden hangisidir?
a. M.. 65
b. M.. 55
c. M.. 45
d. M.. 35
e. M.. 25
3. Augustusun iktidar zamannda yapt baflarl icraatlar (Res Gestae) kaleme ald ve tun direklere yazl olan icraat yaztnn bir kopyasnn duvarnda yer
ald, Anadoludaki tapnak afladakilerden hangisidir?
a. Sidede Apollon Tapna
b. Ephesosta Hadrian-Roma Tapna
c. Miletosta Augustus-Roma Tapna
d. Nikomedeiada Augustus Tapna
e. Ankarada Roma-Augustus Tapna
4. Augustustan sonra Roma tahtna geen afladakilerden hangisidir?
a. Domitianus
b. Claudius
c. Caligula
d. Tiberius
e. Vespasianus
5. Atyla beraber yemek yiyen, atn consul yapmay
bile dflnen, gereksiz harcamalarla Roma devlet hazinesini tketen imparator afladakilerden hangisidir?
a. Domitianus
b. Claudius
c. Caligula
d. Tiberius
e. Vespasianus
6. Mauretania, Britannia, Lykia, Iudaea ve Trakyann

eyalet haline getirilmesi; Fucinus Glnn kurutulmas; Ostia Limannn inflas afladaki imparatorlardan
hangisi zamannda oldu?
a. Augustus
b. Claudius
c. Domitianus
d. Tiberius
e. Vespasianus
7. Drt mparatorlar Yl afladaki imparatorlardan
hangilerini kapsar?
a. Augustus, Vespasianus, Otho, Claudius
b. Claudius, Augustus, Vitellius, Otho
c. Galba, Otho, Vitellius, Vespasianus
d. Galba, Otho, Vitellius, Domitianus
e. Tiberius, Galba, Vitellius, Vespasianus
8. Afladaki olaylardan hangileri mparator Titus zamannda gerekleflmifltir?
a. Galatiann Roma Eyaleti yaplmas
b. Actium Savafl
c. M.S. 64teki Roma yangn
d. Drt mparatorlar Ylnn imparatorlarndan biri
olmas
e. Colosseumun alfl ve Vezv yanardann patlamas
9. Kommagene afladaki imparatorlardan hangisi zamannda ilhak edilerek Syria eyaletine dhil edildi?
a. Vespasianus
b. Augustus
c. Tiberius
d. Nero
e. Galba
10. Augustus iktidara geldiinde eyaletlerde esas olarak dzenlemelerden hangisini yapmfltr?
a. Tm eyaletler imparatora baland.
b. Tm eyaletler Senatoya baland.
c. Eyaletlerde Senato bulundurulmasn yasaklad.
d. Lejyon kuvveti sadece Senatoya bal eyaletlerde olacakt.
e. Lejyon kuvveti sadece imparatora bal eyaletlerde olacakt.
112
Okuma Paras
Anadoluda Roma mparator Klt

Anadoludaki kent-devletleri, Roma mparatorluunun egemenlii altna girince, Augustustan bafllayarak Roma imparatorlarn birer tanr gibi kabul edip
onlara tapnaklar infla ettiler veya varolan tanr / tanra tapnaklarn onlara ithaf ettiler. Bir kent-devletinde
mparator kltnn varlna, imparatora adanmfl tapnaklarn ortaya kartlmasnn yan sra yaztlar, edebi kaynaklar ve sikkeler tanklk eder. Sikkelerde grlen neokoros yazs, sikkenin basld kent-devletinde imparator tapnann (kltnn) bulunduunu iflaret eder. Neokoros, szck anlam olarak tapnak bakcs / muhafz demektir. Yani, imparatora adanmfl
bir tapnak ve bu tapnaa tayin edilmifl din adamlar
(bir tr rahip) sz konusudur.
Kuflkusuz, Roma imparator kltnn gemifli Hellenistik dneme kadar gitmektedir. Byk skender ve ondan sonra gelen Hellenistik krallar (zellikle Ptolemaios ve Seleukos krallar) ilahi gleri ile de anldlar; hkmdar kltnn tesis edildii kent-devletlerinin says hi de az deildir. rnein Prienede Byk skendere adanmfl bir kutsal alan (Aleksandreion) vard.
Keza, Augustustan nce Caesar iin de bir klt oluflturulduunu (Heros Iulius) biliyoruz. Romann Bat Anadoluda Asia Eyaletini kurmasyla, tanra Roma kltnn de nem kazand grlyor. mparator klt,
Romann ilk imparatoru Augustus ile beraber tesis edilmeye bafllanmfl ve M.S. 3. yzyln ortalarna kadar
srmfltr. mparator kltne en fazla mazhar olan imparatorlar Augustus ve Tiberiustur. Onlardan sonra
gelenler en fazla iki veya kez bu onura sahip olmufllardr. Anadoluda tespit edilen mparator klt tapnaklarnn says 100e yakndr; neokoros unvanna
sahip olanlarn says ise 100n zerindedir. mparator
klt, ok tanrl bir inanca sahip olan Roma mparatorluunda, Romallarn ortak bir inan etrafnda toplanmalarna olanak salamfl ve Romallk bilinciyle
imparatorluun siyasal yapsnn korunmasnda nemli bir rol oynamfltr.
1. b
2. e
3. e
4. d
5. c
6. b
7. c
8. e
9. a
10. e
Yantnz yanlfl ise Augutus konusunu yeniden gzden geiriniz.

Yantnz yanlfl ise Augustus konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Tiberius konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Caligula konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Claudius konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Drt mparatorlar Yl konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Titus konusunu yeniden
gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Vespasianus konusunu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 1
Roma, Actium Savafl ile son Hellenistik Krallk olan
Ptolemaioslarn egemenliine son verdi. Octavianus,
Ptolemaioslarn Kraliesi VII. Kleopatra ile Romal
Antoniusu Actium Savaflnda yenerek Msra kamaya
zorlad. Antonius ldrld, Kleopatra intihar etti; Msr,
Roma Eyaleti yapld.
Sra Sizde 2
Metinde geen rneklerde, tahta geen imparatorun muhafz alayna ve komutanlara bahflifl datmasdr. Osmanl Devletindeki clus bahflifliyle karfllafltrlabilir.
Sra Sizde 3
Iulius-Claudius Hanedan, Augustus ile bafllar Nero ile
son bulur.
Sra Sizde 4
Nero zamannda patlak veren Yahudi isyan, Vespasianus zamannda bastrld. syan, imparatorun olu Titus bastrd; Titus o tarihte imparator deil, veliaht idi.
Bu nedenle doru ifade, isyann imparator Vespasianus
zamannda bastrlddr.
113
Kaynaklar
Akflit, O. (1985), Roma mparatorluk Tarihi, stanbul
niversitesi, Edebiyat Fakltesi Yaynlar, stanbul.
Bowman, A.K., E. Chaplin, A. Lintott (ed.), (1996), Cambridge Ancient History Vol. 10. Augustan Empire 43
BC - AD 69, Cambridge.
Cornell, T. Ve Matthews, J. (1988), Roma Dnyas (ev.
fi. Karadeniz), letiflim Atlasl Byk Uygarlklar Ansiklopedisi, stanbul.
Goodman, M. (2005), The Roman World 44 BC-AD 180,
Routledge, Oxon, 2005.
Harris, N., History of Ancient Rome, Chancellor Press,
Londra, 2003.
Kent, J.P.C. -Overbeck, B- Stylow, A.U. (1973), Die rmische

Mnze, Mnchen.
Price, S.R.F. (2004), Ritel ve ktidar. Kk Asyada
Roma mparatorluk Klt (ev. T. Esin), mge Kitabevi, Ankara.
Ramage, N.H. - Ramage, A., The British Museum Concise
Introduction. Ancient Roma, Londra.
Shotter, D. (2003), Rome and Its Empire, Norfolk.
HELLEN VE ROMA TARH
Amalarmz
N
N
N

Roma mparatorluunun byme ve glenme dnemini tartflabilecek,
mparator Hadrianusun imparatorlua hkim olabilmek iin uygulad politikay aklayabilecek,
Antoninus ve Severus hanedanlarnn Roma mparatorluundaki icraatlarn
aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Daclar
Parthlar
Nerva
Traianus
Hadrianus
Antoninus Pius
Severus
Caracalla
Geta
indekiler
Hellen ve Roma
Tarihi
Evlat Edinilen
mparatorlardan
Severus Hanedanna
EVLAT EDNEN YA DA EDNLEN

MPARATORLAR
ANTONINUS HANEDANI
SEVERUS HANEDANI
Evlat Edinilen
mparatorlardan
Severus Hanedanna
EVLAT EDNEN YA DA EDNLEN MPARATORLAR
Nerva (M.S. 96-98)
Nervadan itibaren Roma tahtna geen befl imparatorun iktidar dnemlerinde istikrar ve refah hkim olduundan, Antik ada bu imparatorlar (Nerva, Traianus,
Hadrianus, Antoninus Pius ve Marcus Aurelius) iyi imparatorlar olarak da anlrd.
Marcus Cocceius Nerva, zengin bir hukukunun olu olarak M.S. 8 Kasm 30
(veya 35te) Romann kuzeyindeki Narniada domufltu. Domitianusun ldrlmesi ve Roma tahtna Nervann karlmasyla Flaviuslar slalesinin iktidar da son
bulmufl oluyordu. 18 Eyll 96da, 66 (veya 61) yaflndayken Senatus tarafndan imparator iln edilen Nervann askeri tecrbesi olmasa da siyaseten belirli bir gemifle sahipti. rnein Vespasianus ve Domitianus dnemlerinde consullk yapmflt. mparator olduunda hibir senatr ldrtmeyeceine yemin etmiflti, nitekim
yle de yapt. Ancak, Domitianusun katillerinin (Petronius ve Parthenius) ldrlmelerine engel olamad. Nerva, yoksullarn (ve zellikle ocuklarn) korunmasna
ynelik nlemler ald; Yahudilerden alnan vergiyi kaldrd; halka buday datmna kolaylk getirdi; kprleri ve su kemerlerini tamir ettirdi; talya dahilinde greve giden memurlarn yol masraflarn karfllamak zorunda olan yerel idareler bu
zorunluluktan muaf tutuldular, bu ifli devlet zerine ald. Askerlerle yldz barflk
olmayan Nerva, yaflamnn tehlikede olduunu hissettiinden hem askerlerin hem
de halkn kabul edebilecei bir kifliyi evlat edinerek imparatorluun ynetimini
paylaflmay ve bylece kendisinden sonra tahta kacak olan vrisini belirlemeyi
arzuluyordu. Nitekim, M.S. 97 yl Ekim sonunda o sralar poplaritesi bir hayli
yksek olan Yukar Germania valisi Marcus Ulpius Traianusu evlat edinerek tm
yetkileri onunla paylaflt (M.S. Eyll 97). Yaklaflk drt ay sonra, yafll ve hasta olan
Nerva 28 Ocak 98de hayata veda etti.
Traianus (M.S. 98-117)

M.S. 18 Eyll 53te Italicada (spanya) doan Traianus, iyi bir asker ve idareci bir
babann oluydu. Babas senatrlk, consullk, Syria Eyaleti valilii yapmflt.
Traianus, nceki Roma imparatorlarnn aksine talya dflnda bir eyalette dnyaya
geldiinden bu konuda da bir ilke imza atmfl oluyordu. Nervann Traianusu evlat edinerek kendisinden sonra tahtn vrisi yapmas Principatus Dnemi siyasal
tarihinde adeta bir dnm noktasyd. ocuu olmayan Nerva, en iyi ve baflarl
116
bir kifliyi evlat edinip tahtn vrisi yapmflt. Bu sistem sonraki birka imparatorun
seiminde de uyguland. Soya bal veraset sistemi terk edilmese de ocuksuz imparatorlarn vris meselesi sorunsuz ve ideal bir flekilde zmlenebilecekti.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
mparator
Traianusun
mermer bst.
K T A P
Kaynak: Harris
(2003), s. 47.
TELEVZYON
NTERNET
Nerva ldnde Traianus hemen Romaya gelmedi; nce vali olarak grev
D fi N E L M
yapt Yukar
Germaniadaki ifllerini dzene koydu. M.S. 99 yaznda Romaya geldi ve flehre at zerinde deil alakgnll bir davranfl sergileyerek yryerek girS Odaha
R U bafltan itibaren kudretli bir kiflilik sergilemeye bafllad; Senatus
di. mparator,
ile iliflkilerinde dikkatli davrand. Kendisi de biri Domitianus zamannda olmak
zere alt kez consul olmufltu. Gen Pliniusun da M.S. 100de consul seilmesini
DKKAT
salad ve o da Senatusta imparatora teflekkr konuflmas yapt. Plinius daha sonra Bithynia-Pontus valiliine de getirildi. Traianus zamannda eyaletlerden de kaySIRA SZDE
da deer sayda
ye Senatusa girmeye bafllad.
Traianus, imparator olmadan ksa sre nce kendisinden yaklaflk 17 yafl kk PlotiAMALARIMIZ
na ile evlenmiflti; bu evlilikten ocuklar olup
olmadn bilmiyoruz. M.S. 105te Augusta
unvan verilen Plotina, Traianusun lmnK T A P
den yaklaflk 6 yl sonra, 53 yaflnda, hayata
veda etti (M.S. 123).
Traianusun ilk askeri harekt bugnk
TELEVZYON
Romanya snrlar iinde kalan Daciaya oldu. mparator Domitianus, Daclara karfl baflarl olamamfl hatta onlara yllk hara verNTERNET
meyi bile kabul etmiflti. Dac kral Decebalusun itaat altna alnmas ve bu kk dflrc durumdan kurtularak Roma prestijinin yeniden kurulmas gerekiyordu. Traianus, Daclara karfl biri M.S. 101-102de dieri M.S. 105-106da olmak zere iki kez sefer
yapt. lkinde Traianus M.S. 101 yl bafllarnda Romadan ayrlarak Daciaya sefere kt. Daclar nce Tapaeda yenilgiye uratt; ertesi yl da Decebalusun bir saldrsn pskrtt. Daha sonra Daclarn baflkenti Sarmizegethusaya ynelen Traianus, Daclar anlaflmaya zorlad; Daclar itaat altna ald; Sarmizegethusaya bir Roma garnizonu yerleflti. Bylece Daclar Romaya
bal vasal bir krallk statsne getirildiler. Traianus byk bir zafer alay eflliinde Romaya girdi; Senatus kendisine Dacicus (Dac Fatihi) unvan verdi. Ancak,
Decebalus Roma iin hl bir tehdit oluflturuyordu ve stelik baflkent Sarmizegethusadaki Roma garnizonunu da kartmfllard. Bu nedenle kesin sonu iin Traianus M.S. 105 yl yaznda Daciaya ikinci bir sefer daha dzenledi. Bu sefer sonucunda baflkent Sarmizegethusa ele geirildi (M.S. 106); Daclardan elde edilen ganimet Romaya getirildi; Decebalus intihara zorland. Decebalusun kesik bafl Romada teflhir edildi. Bundan byle Daciada Roma eyaleti oluflturuldu. Dac baflkenti Sarmizegethusa bundan byle Roma kolonisi yaplarak Ulpia Traiana ad verildi.
Dac savafllarnn ve zaferinin ansna Romadaki Forumda bir ant-stun dikildi; stunun zeri Romallarn Daclar yenilgiye uratmalarn betimleyen kabartmalarla
sslyd.
N N
Resim 7.1
AMALARIMIZ
Kendinden sonra
tahta geecek kifliyi evlat edinerek belirleyen ilk Roma imparatoru kimdi?
SIRA SZDE
117
7. nite - Evlat Edinilen mparatorlardan Severus Hanedanna
Dac savafllarndan sonra Traianus yaklaflk yedi yl

Romada kald. M.S. 114te yeniden savafl arenasna kmak zorunda kald. Bu kez hedef imparatorluun dou snrlarnn gvenliinin salanmasyd. Douda
Parthlarla olan mcadele daha Romann Cumhuriyet
Dnemi yllarna dayanmaktadr. Principatus dneminin baflndan itibaren de Parthlar Romann dou snr
iin bir tehdit olmaya devam ettiler; hatta baz Roma
imparatorlar Parthlar karflsnda yenilgiye uradlar.
Traianus, artk eski glerinin kalmadn dflnd
Parthlar yenilgiye uratarak Roma mparatorluu topraklarna ilhak etmek istiyordu. stelik bahane de hazrd: Parthlar, Romann vasal bir krall statsndeki
Armeniann i ifllerine mdahale ediyordu. mparator,
nce, g kullanarak Armenia Krall topraklarn Roma topraklarna ilhak etti; sonra da Parth lkesi de dhil olmak zere tm eski Mezopotamyay ele geirmek
iin Douya bir sefer dzenledi (M.S. 115). Birtakm
baflarlar elde ettiyse de bunlar istenilen lde olmad; ancak Armenia ve Mezopotamyann eyalet statsnde organize edilmeleri dhi Romallar iin nemli
icraatlard. Nitekim Seleukeia, Ktesiphon (Badatn gneyinde) ve Babylon gibi nemli kentlerin ele geirilerek ezeli dflman Parthlarn dize getirilmesi, imparatora Parthicus (Part fatihi) unvann kazandrd. Blgedeki kontrolun devam iin imparator ordusunun bir ksmn Syriada brakarak Romaya dnmek istedi; nk
imparatorluun kuzeyinde de birtakm kprdanmalar
bafllamflt. Bu arada, Traianusun Douda olduu srada, Kuzey Afrikadaki Kyrenaikada (Libya) Yahudiler de
isyan etti; isyan Kbrs ve Msra da yayld. Yahudiler, Vespasianus ve Titus zamannda uradklar kt muameleyi, katledilen yurttafllarn (dindafllarn) ve Kudsteki Tapnakn yklp yaklmasn hafzalarndan silemediklerinden intikam
dflncesi taflyorlard. Glkle bastrlan isyan srasnda isyanclar da binlerce Yahudi olmayan insan katlettiler.
mparator, Dou seferi srasnda Antiokheiay (Antakya) s olarak kullanyordu; nitekim Romaya dnme karar aldnda Antiokheiada bulunuyordu. Buradan
yola karak nce Selinusa (Gazipafla) geldi ancak hi beklenmedik bir anda inme inmesi sonucu ksmi fel geirdi; herhangi bir krize neden olmamak iin hasta yatanda yakn dostu ve Syria Eyaletinin valisi Hadrianusu evlat edinerek
onun kendisinden sonra tahtn vrisi olduunu Roma Senatusuna bildirdi. Traianus, M.S. 9 Austos 117de ld; 64 yaflndaki imparatorun cesedi yakld ve klleri Romaya getirildi.
Hadrianus (M.S. 117-138)

Publius Aelius Hadrianus M.S. 24 Ocak 76da Romada veya spanyann gneyindeki Italicada dnyaya geldi. M.S. 100de Sabina ile evlenen Hadrianus, imparator
olana dein devletin eflitli kademelerinde alflt; Afla Pannonia, Afla Moesia ve
Yukar Germaniada lejyon subay olarak grev ald; Dac savafllarna katld ve M.S.
Resim 7.2
Traianus antstunu, Roma.
Ykseklii 38
metreyi bulan antstun, Traianusun
Daclara karfl
kazand
zaferlerin ansna
dikilmifl olup
afladan yukarya
doru diagonal
olarak devam eden
frizde Dac
Savafllarndan
sahneler yer
almaktadr.
Kaynak: Stokstad
(1995), res.6.51.
118
Bugnk Edirne kentinin

yerinde daha nce
Uskudama adl bir Trak
kenti vard. Roma
mparatoru Hadrianus, bu
kente kendi adn vererek
yeniden kurdu.
Hadrianopolis,
Hadrianusun kenti
anlamn taflmaktadr.
106da, 2. Dac savaflndaki baflarsndan dolay praetor yapld. M.S. 107de Afla
Pannonia valisi, M.S. 108de de consul oldu. Traianusun Dou seferine katld ve
M.S. 117de Syria (Suriye) valisi oldu. Ayn yln Austos aynda Traianusun kendisini evlat edindiini ve tahtn vrisi iln ettiini rendi. Syria valisi Hadrianus hemen imparatorun cesedinin getirildii ve yakld Seleukeia (Silifke) kentine geldi.
Traianusun klleri Romaya getirildi. Birka gn sonra imparatorun lm haberi
Romaya ulaflnca da Senatus tarafndan imparatorluu onayland. Gerekte, Hadrianus imparator Traianusun yakn dostuydu ve Hadrianusun son anda verilen bir
kararla vris olarak seilmesinde Traianusun kars Plotinann rol bykt.
Hadrianusun politikas, Romann snrlarn Augustusun belirledii flekilde -kuzeyde Ren ve Tuna nehirlerinden douda Frat (Euphrates) Nehrine- muhafaza etmekti. Traianus yaylmac bir politika izleyerek Fratn tesine gemifl, Armenia,
Parthia ve Mezopotamyay fethetmiflti; imparatorluun snrlarnn bu kadar genifllemesi denetimi zorlafltryordu. Bu nedenle Doudaki askerleri Frata kadar ekti
ve Frat snrn glendirdi. Traianusun fethettii yerleri de blgenin yerli krallarna brakarak Romann vasal krallar olarak kalmalarn salad. Hadrianus, kuzey snrlarnda baz karflklklarn olduunu haber alnca M.S. 117 kflnda Antiokheiadan
(Antakya) nce Bithyniaya (Kocaeli yarmadas) sonra da Tuna blgesine geldi. Bu
blgedeki kprdanmalar yatfltrldktan sonra imparator M.S. 118 Temmuz aynda
Romaya gelerek burada iki yl kald. Hadrianus Romada bulunduu sre iinde
Traianusun yoksul ocuklara yardm projesini (alimenta) srdrd.
Modern yazarlar Hadrianusun eflcinsel eilimine dikkati ekerler. Antik yazarlar ise bunu ak bir flekilde dile getirmezler ama imparatorun Antinoos adl gen
bir delikanlya olan yaknlndan sz ederler. Msrda bulunduu srada (M.S.
130) Antinoosun da onun yannda olduu ve oradayken ld anlatlr. Antinoosun lmndeki sr perdesi ise aydnlanmamfltr; Nildeki bir gezinti srasnda
kayktan dflp boulduu veya kendini Hadrianusa kurban ettii sylenir. Antinoosun lmne ok zlen imparator onun adna kent bile kurmufltu (Antinoopolis). Hadrianus nceki Roma imparatorlarnn hi yapmad bir fleyi yapt; iki
byk seyahat programyla M.S. 121-133 yllar arasnda imparatorluu bafltan bafla dolaflt. Ama imparatorluu daha yakndan tanmak ve sorunlarla yakndan ilgilenmekti. mparatorun ziyaret ettii kentler Roma sikkelerinde adventus (varfl)
veya restitutor (onaran) yazlaryla vurgulanmfltr. lk seyahat M.S. 121-125 yllarn kapsamakta olup befl yl srd. Hadrianusun ilk dura Galliaya idi. Bugnk
Avrupann kapsad pek ok lkeyi (rnein Fransa, Almanya, svire, Hollanda,
ngiltere, spanya) dolafltktan sonra Kuzey Afrikaya oradan da Syria Eyaletinin
baflkenti Antiokheia (Antakya) geldi; buradan Malatya zerinden Karadenize kt. Trapezustan (Trabzon) batya doru ky boyunca ilerleyerek i kesimdeki Ankyraya (Ankara) urad. Sonra Bithynia ve Mysia blgelerine geldi. Buralarda kendi adn taflyan (Hadrianopolis) kentler kurdu. anakkale yresine gelerek Troia
kahramanlarnn mezarn ziyaret etti. Oradan gneye ynelerek Ephesosa (Efes)
geldi. Rhodos adasna geerek oradan Ege Denizini katedip Trakyada karaya kt. Hebros (Meri) kysnda kendi adn taflyan Hadrianopolis (Edirne) kentini
kurdu. Trakyadan Yunanistana geen imparator burada bulunduu srada Atinann imr iin byk ifller yapt. Hadrianus Hellen kltrne ve diline hayrand;
bu nedenle Yunanistan onun iin ayr bir nem taflyordu. Artk dnfl yolculuu
bafllamflt; Hadrianus M.S. 125 yl sonlarnda Romaya dnd. ki yl Romada kalan imparator M.S. 127 ylnda talya yarmadasnda da ksa bir seyahat yapt.
119
kinci byk seyahati ise M.S. 128-133 / 4 yllarn kapsamakta olup alt yl srmfltr. Bu seyahatin ilk dura ise Atina idi. Oradan Ephesosa geldi ve gneye inerek Anadolunun gneyi boyunca (Karia, Lykia, Pamphylia, Kilikia) ilerledi; fakat
Phrygia ve Kappadokia gibi biraz daha ieride olan blgelere de urad. Anadoluda bulunduu srada buradaki kentlerin imr ve bayndrlk faaliyetleriyle de yakndan ilgilenmiflti; pek ok tapnak, su kemeri, kpr ve antsal flehir kapsnn yapmnda veya onarmnda onun imzas vardr. Hadrianus daha sonra Suriye ve Filistin zerinden Kuzey Afrikaya geldi. Burada Msr ve Kyrenaikay (Libya) ziyaret etti. Kuzey Afrikadan ayrlan imparator Suriye zerinden Dou Anadoluyu katederek Karadenize ulaflt. Pontos kentlerini ziyaret ettikten sonra Atinaya gitti. Ancak
tam bu srada Yahudilerin isyan ettii haberi imparatora ulaflt. mparator derhal Atinadan Antiokheiaya geldi ve isyan bastrmas iin bir subayn gnderdi. syan
kanl bir flekilde bastrld; Iudaiann ad Syria Palaestina olarak deifltirildi.
Hadrianus M.S. 133 / 34te Romaya dnd fakat 60 yaflndaki imparator iki yl
sonra hastaland (M.S. 136). ocuu olmayan imparator, lmnden sonra bir taht
krizi kmamas iin kendisine bir vris semenin zaman geldiini dflnd. zerinde dflnlen adaylarn lmesi ve ksa bir kararszlk dnemi sonras Hadrianus,
Antoninus adl bir senatr evlat edinerek vrisi iln etti. Hadrianusun hastal giderek ktleflti; acs o kadar fazlayd ki bir an nce lmek istiyordu. Tahtn vrisini de belirledikten sonra son nefesini huzur iinde vermek zere Romadan ayrlarak Baiaeya gitti ve ok gemeden orada yaflamn yitirdi (M.S. 10 Temmuz 138).
Ant mezar henz tamamlanmamfl bulunduundan defin ifllemi geici olarak yapld; bir yl sonra da cesedi, birka yl nce len kars Sabina ile birlikte Romadaki antsal mezara (Mausoleum) nakledildi.
ANTONINUS HANEDANI
Antoninus Pius (M.S. 138-161)
Antoninus Pius, Nemaususlu (Nimes) sekin bir ailenin ocuu olarak M.S. 19 Eyll
86da Latiumdaki Lanuviumda (Romann gneyinde) dodu. Antoninusun ocukluu Romann batsndaki Loriumda geti. Antoninus delikanlyken babasn kaybetti;
fakat bykbabalar ona sahip ktlar ve hatta onlarn da lmnden sonra kalan miras Antoninusu Romann en zenginlerinden biri yapt. 20li yafllardayken Faustina
(Byk) ile evlendi. Quaestor ve praetorluktan sonra M.S. 130da (veya 120de) consul oldu; dedesi ve babas da consullk yapmfllard. Daha sonra, M.S. 133-136 arasnda bir tarihte, Bat Anadoludaki Asia Eyaletinin valisi (proconsul) oldu.
mparator Hadrianus M.S. 25 fiubat 138de
Antoninusu evlat edinerek onun Roma taht iin
vrisi olduunu resmen iln etmiflti. Hadrianusun lm zerine de imparator oldu ve ok
gemeden -Hadrianusun lmnden sonra gsterdii dindar, saygdeer ve kadirflinas tutum
ve davranfl nedeniyle- Senatus tarafndan Pius
lkab verildi; bu lkap onun adyla btnleflti
ve bundan byle Antoninus Pius olarak anlmaya baflland. Antoninus, Hadrianus tarafndan
evlat edinilince kendisinden de Marcus Aurelius
ve Lucius Ceionius Verusu evlat edinmesi istendi. Nitekim bu kifliler de Antoninustan sonra
imparator oldular.
Resim 7.3
mparator
Antoninus Piusun
mermer bst.
Kaynak: Ramage &
Ramage (2008),
res. 19.
120
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
Antoninus Piusn
adndaki Pius, ne anlama gelmektedir?
Antoninus Pius, 23 yllk iktidar srasnda imparatorluu Romadan ynetmeyi

D fi N E L M
tercih etmifl, Hadrianus gibi seyahatlere kmamflt. Zamannda byk savafllar olmasa da ufak apl arpflmalar ve isyanlar da eksik olmamflt. rnein Britannia,
S O R U
Mauretania (bugnk Fas topraklar), Germania, Dacia (bugnk Romanya), Msr,
Iudaia (eski Filistinin gneyi) ve Yunanistandaki ayaklanmalar sayabiliriz. Bu
D K K A T Brigantlara karfl yrtlen savafl sonras, Hadrianus surunun
arada Britanniada
yerine, daha kuzeyde, Antoninus suru infla edilmesini de belirtmeliyiz. Fakat yine
SIRAdneminin
SZDE
de Antoninus
bir barfl dnemi olduu sylenebilir. mparator Romada
bayndrlk faaliyetlerinde bulunmufl, nl Colosseumu da onartmfltr. Ayrca M.S.
148 (veya 147) ylna rastlayan Romann 900. kurulufl yldnm grkemli bir fleAMALARIMIZ
kilde kutlanmfltr.
Her ne kadar yafll da olsa, imparatorun lm olduka ani olmufltur. Bir akflam yemeinde
K T fazla
A P miktarda Alp peyniri yiyen imparator rahatszlanmfl ve sonraki birka gn ateflli ve hasta olarak yatakta geirmiflti. Sal gittike ktye giden imparator, devlet ynetimini evlatl Marcus Aureliusa braktn akladkT E Lsonra,
E V Z Y OM.S.
N
tan bir sre
7 Mart 161de, Roma yaknndaki Loriumda hayata gzlerini kapad.
N N
Marcus Aurelius
(M.S. 161-180) ve
NTERNET
Lucius Verus (M.S. 161-169)
Marcus Aurelius M.S. 26 Nisan 121de Romada dodu. Babasn ocuk yaflta kaybeden M. Aureliusu bykbabas Marcus Annius Verus evlat edindi ve yetifltirdi.
mparator Hadrianus da onunla ilgilendi ve daha alt (veya sekiz) yaflndayken atl snfna ald. Daha sonra Hadrianusun manevi olu Lucius Ceionius Commodusun kz Ceionia Fabia ile niflanland (M.S. 136). Bu niflan Hadrianusun istei
zerine yaplmflt. Birka ay sonra da mparator Hadrianus, Commodusu evlat
edinerek vrisi yapmfl; ancak ksa sre sonra Commodusun beklenmedik lm
zerine Hadrianus, Antoninus Piusu evlat edinmiflti. Fakat Antoninusa, kendisinin de Marcus Aurelius ile Lucius Ceionius Commodusun olu Commodusu evlat edinmesi flart koflulmufltu (M.S. 25 fiubat 138). Hadrianusun lm zerine de
Roma tahtna Antoninus Pius kmflt. Pius, bundan byle Marcus Aureliusu hep
gzetmifl onu nemli mevkilere getirmiflti. M.S. 139 ylnda caesar unvan verildi;
M.S. 140ta da consul oldu. Bu nemli mevkilere getirildiinde Aurelius henz on
sekiz yaflnda bir delikanlyd. Antoninus Pius, Marcus Aureliusun Ceionia Fabia
ile yapt niflan bozdurarak, onu kendi kz Annia Galeria Faustina (Gen) ile evlendirdi (M.S. 145 yaz); Aurelius ailesinin bu evlilikten tam 14 ocuu oldu. Bu
arada Marcus Aureliusun felsefeye (zellikle stoac felsefeye) ilgi duyduunu ve
bu konuda alfltn da belirtelim. Bu yzdendir ki, filozof imparator olarak da
anlmaktadr.
121
Resim 7.4
Roma
mparatorlar
Marcus Aurelius ve
Lucius Verusun
mermer bstleri.
Kaynak: Ramage &
Ramage 2008), res.
20 ve 21.
mparator Antoninus Piusun M.S. 7 Mart 161de lmesi zerine Marcus Aurelius manevi kardefli Lucius Ceionius Commodusa caesar ve augustus unvanlarn
vererek ortak imparator iln etti ve ona Verus adn da verdi; kendisi de Antoninus
adn ald. Marcus Aurelius adyla bilinmesine ramen, sikkelerde Antoninus adn
da kullanmfltr. Bylece Marcus Aurelius ile daha ok bilinen adyla Lucius Verus
imparatorluu birlikte yneteceklerdi. Augustustan bu yana ilk kez devlet ynetimi bu denli ortak bir ynetime sahne oluyordu.
Ortak imparatorlarn karfl karflya geldikleri ilk byk savafl Parth Savafl oldu.
Savafln nedeni Armeniann kontroluydu. Bafllarnda III. Vologesesin bulunduu
Parthlar, Armeniadaki Roma garnizonunu kovarak Armenia tahtna Roma aday
yerine kendi adaylarn kartmfllard. Marcus Aurelius ve Lucius Verus duruma
mdahale etmeye karar verdiler; Douya Lucius Verus gidecekti. Nitekim Verus,
M.S. 162 ylnda Yunanistan zerinden Antiokheiaya (Antakya) gitti ve savafl hazrlklar tamamlandktan sonra Romallar harekete getiler. nce Armeniann baflkenti Artaksatay ele geirdiler (M.S. 163). Ardndan Parthlarn nemli merkezleri
Seleukeia (Dicle kysndaki) ve Ktesiphon (Badatn gneyinde) ele geirildi.
Parth savaflnn idaresi Lucius Verusda olmasna karfln savafl esas olarak Verusun
komutanlar tarafndan kazanld; Verus savafl alannda deil hep geri planda kald. Kuflkusuz Parth savafl Roma iin bir zaferdi ancak daha ncesinde Romada bafl
gsteren ktlk ve hemen sonrasnda Syriada bafl gsteren ve oradan dnen askerlerle Anadoluya, Yunanistana ve Romaya kadar yaylan veba nedeniyle Romallar Parth zaferinin sevincini yaflayamadlar.
Parth Savaflndan sonra Romallar Germanlarla savafltlar. Tuna snrndaki German kabileleri Roma topraklarna saldrdklarndan (M.S. 166-167), Marcus Aurelius ve Lucius Verus Germanlara karfl birlikte sefere ktlar (M.S. 168 bahar). Ancak Aquileiaya vardklarnda Germanlarn korkarak geri ekildiklerini rendiler.
ki imparator kfl Aquileiada geirmeye karar verdi. Bahar geldiinde Romaya hareket ettiler ancak yolda Verus fel geirdi ve birka gn iinde de ld. Verusun
cesedi Romaya gtrld ve z babas Lucius Ceionius Commodus ile manevi babas Antoninus Piusun da yattklar Romadaki Hadrianus Mausoleumuna gmld (M.S. 169 Ocak/fiubat).
122
Marcus Aurelius, Lucius Verusun lmnden sonra, M.S. 169 yl sonunda,

Germanlarla savaflmak zere tekrar kuzeye ynelerek buradaki kabileleri yenilgiye uratmfltr. Marcus Aurelius, kuzeydeki kabilelerle meflgulken Syria valisi Avidius Cassiusun isyan ederek kendisini imparator iln ettiini rendi. Cassius ise
imparatorun ld sylentisi zerine kendini imparator iln etmiflti. Bunun zerine Marcus Aurelius Syriaya doru hareket etti. Ancak M. Aureliusun lmemifl olduunu renen Aurelius taraftar askerler Avidius Cassiusu ldrdler. Buna ramen Marcus Aurelius Suriyeye gitti ve ayaklanan kentleri ziyaret etti. M.S. 176 sonbaharnda Romaya dnd. Marcus Aurelius M.S. 169 ylnda Germanlara karfl savaflmak zere Romadan ayrlmfl ve sonra da Suriyeye gelmiflti. Yani yaklaflk sekiz yl Romadan uzak kalmflt. Bu arada M. Aurelius, o srada 16 yaflnda olan olu Commodusu ortak imparator iln etti (M.S. 177).
Ancak Tuna boylarndaki kprdanmalar bir trl son bulmamflt. Bu blgedeki kontrolu salamak zere Aurelius olu Commodus ile beraber Romadan ayrlarak kuzeye yneldi (M.S. 178 Austos). Savafl baflarl bir flekilde Romallar lehine
devam ederken Marcus Aurelius hastaland; taht krizi kmamas iin olu Commodusu halefi iln etti. Aurelius, M.S. 17 Mart 180de Sirmium yaknnda ld ve Romada Hadrianus Mausoleumuna gmld.
Commodus (M.S. 180-193)

Lucius Aurelius Commodus M.S. 31 Austos 161de Romann gneydousundaki
Lanuviumda dodu. Babasndan sonra Roma tahtna gemesi beklendiinden
Commodus sarayda bymfl ve yetiflmiflti. 5 yaflndayken caesar unvanyla onurlandrlmfl (M.S. 166), 16 yaflndayken de augustus unvan verilerek babasna ortak imparator iln edilmiflti (M.S. 177). Commodus ayn yl consul seildi. Bir yl
sonra da Crispina ile evlendi. Commodus 3 Austos 178de babas Marcus Aurelius ile birlikte Tuna snrna gitti ve burada Germanlarla (Marcomanlar) savaflt. Baflar kazansalar da son darbeyi vuramadan M. Aurelius ld (M.S. 17 Mart 180). mparator lmeden nce, halefinin, olu Commodus olduunu belirtmiflti. Bu yzden herhangi bir kriz yaflanmadan Senatus Commodusun imparatorluunu onaylad. fiurasn unutmamak gerekir ki, uzun yllardr Roma imparatorlar devlet iinde en iyiler veya gvenilir olanlar arasndan -evlat edinme yntemiyle (adoptatio)seiliyordu; Commodus ile beraber tekrar babadan oula geen bir imparatorluk
sz konusudur.
Babasnn lmnden sonra tek baflna kalan Commodus, savafln uzamasnn
getirecei zararlar ve tam bir zafer elde edilse bile bunun neye mal olacan dflnerek German kabilelerden Marcomanlarla Roma lehine bir anlaflma yaparak savafla son verdi ve Romaya dnd. Kimi Romalya gre anlaflma Romann prestijini azaltmflt; anlaflma yaplmamal ve Germanlar kesin yenilgiye uratlmalyd. Yine de flartlar Romann lehine olduundan 22 Ekim 180de Romada byk bir zafer alay (triumphus) dzenlendi.
Commodus iktidar boyunca birka kez suikast giriflimine maruz kald. Bunlarn
ilki kz kardefli Lucilla tarafndan planlanmflt (M.S. 182). Plana gre Lucillann yeeni Claudius Pompeianus Quintianus, giysisinin altna gizledii bakla Colosseumun kapsnda bekleyecek ve Commodusa saldracakt. Ancak, Commodusun
yaklafltn gren Quintianus, ba he-men saplamak yerine, Bak! Bu ba sana Senatus gnderdi! diyerek saldrmas, ona zaman kaybettirdi ve saldrnn farkna varan imparatorun muhafzlar onu yakaladlar. Daha sonra Quintianus ve imparatorun kz kardefli Lucilla ldrld. Bir sre sonra praetor praefectuslarndan Tar-
123
rutenius Paternus da, imparatorun yakn dostu Saoterusun ldrlmesine karflmas nedeniyle, imparatorun emriyle dier Praetor Praefectusu Tigidius Perennis tarafndan ldrld. Btn bu olaylar imparatorun kendisini gvende hissetmemesine ve paranoyaya kaplmasna neden oldu. Praetor Praefectusu Perennise ok gvenen imparator onu devlet ynetiminde de sz sahibi yapt. O gne kadar hibir
Praetor Praefectus devlet ynetiminde bu denli g sahibi olmamflt. Devlet ifllerinin ykn Perennisin zerinde olmas, imparatorun kendisini zevk ve sefaya vermesine neden oldu. Hatta sarayda kendisine bir harem bile kurduu syleniyordu.
Resim 7.5
mparator
seiminde etkin rol
oynayan Praetor
Muhafzlarn
gsteren bir
kabartma.
Restorasyonla eksik
ksmlar
tamamlanmfltr.
Louvre Mzesinde.
Kaynak: Penrose
(2005), s. 181.
Bu arada Britanniadan yola kan 1500 kiflilik bir Roma eli heyeti Romaya gelerek, Perennisin kendi ocuklarndan birini tahta geirmeyi planlad ve Perennisin kendisi iin de bir tehlike oluflturmaya bafllad haberini imparatora ulafltrdlar. Bu habere inanan Commodus, Perennis ve ocuklarnn ldrlmesini emretti. mparator, Praetor Praefectusu Cleandrusu getirerek devlet ifllerinin idaresini de ona verdi (M.S. 186). Ancak Cleandrus da, tpk Perennis gibi kraldan ok
kralc bir tutum iine girerek devlet idaresinde baflna buyruk davranmaya bafllad. Devlet memuriyetlikleri ve hatta askeri komutanlklar para karfllnda verilmeye baflland; devlet iinde rflvet ark dnyordu. Bu arada Commodusa bir suikast plan daha yapld. Galliadan Maternus adl biri Romadaki bir festival srasnda Commodusu ldrecekti. Fakat suikast plan fark edildi ve festival ncesi Maternus ldrld (M.S. Mart 187).
Roma halknda Cleandrusa karfl da bir hoflnutsuzluk bafl gstermeye bafllamflt. M.S. 190da Romada, bafllangc epey nceye giden bir ktlk sz konusuydu.
zellikle buday ktl had safhadayd. Cleandrusun mevcut buday satn alarak
124
suni bir ktlk yaratt sylentisi vard. Ve halk Circus Maximusta toplanarak byk bir protesto gsterisine katld. fkeli kalabalk o srada Romann birka kilometre uzanda bulunan Commodusa giderek Cleandrusun ldrlmesini istedi.
Krizin byyeceini ve kendi hayatnn da tehlikede olduunu hisseden imparator, Cleandrusu ldrtt. Halk, Cleandrusun bafln keserek caddelerde dolafltrd.
Commodus son yllarnda psikolojik bir deiflim iindeydi. Kendisini Herkl
(Lat. Hercules, Yun. Herakles) ile zdefllefltiriyor, hatta bazen baflnda aslan bafl
postu bafllk ve elinde sopasyla tpk Herkl gibi dolaflyordu. Bastrd sikkelerde de bu gzlenmektedir. yle ileri gidiyordu ki, yln aylarnn adlarn bile kendi unvanlarn vererek deifltirmiflti. rnein, Austos, Commodus; Eyll, Hercules
gibi. kan bir yangn sonras imr faaliyetlerine giriflilen Romann adnn resmen
Colonia Commodiana olarak deifltirilmesi (M.S. 190) ise Commodusun megalomanisinin ne denli had safhada olduunun gstergesidir. Nitekim imparator M.S.
192 yl sonlarnda Kasm festivalinde yine Herkl kyafetiyle gladyatr oyunlarna
katld, ykseke bir yerden vahfli hayvanlar hedefleyen atfllar yapt; bazen arenaya inerek kaplan, fil, su aygr gibi vahfli ya da baz evcil hayvanlar ldrd; tahta kalkan ve klla bir gladyatr gibi dvflt. ldrd bir devekuflunu gstererek senatrleri de bu flekilde ldrebileceini ima etti.
mparatorun bu durumu evresindeki herkesi endiflelendiriyordu; hi kimse
hayatn gvende hissetmiyordu. flte byle bir ortamda, imparatora yakn isim
(Praetor Praefectusu Quintus Aemilius Laetus, saraydaki bafl mabeyinci Electus ve
imparatorun gzdelerinden Marcia) ona karfl bir suikast plan hazrladlar. mparator 1 Ocak gn gladyatr olarak bir gsteri yapmay planladndan geceyi
gladyatr okulu olarak hizmet veren Colosseum yaknndaki Vectilianus Villasnda
geirmek istedi. M.S. 31 Aralk 192 gecesi Marcia, gizlice Commodusun yemeine
zehir koyarak onu zehirledi. Yemek sonras kendini iyi hissetmeyen imparator
odasna giderek yatana uzand; ancak kusarak kendini toparlamaya alflt. Zehirin etkisinin ldrc olmayaca endiflesine kaplan suikastiler, gen atlet Narcissusu gndererek Commodusu bodurdular (M.S. 31 Aralk 192). Senatus ve
halk Commodusun ansn lanetledi; heykelleri krld, ad yaztlardan silindi. Son
yllarnda zalim ve megaloman bir ruh hali sergileyen imparatorun cesedi sonradan Hadrianus Mausoleumuna gmld. lmyle Antoninuslar slalesinin iktidar da sona ermifl oldu. Commodusun ldrlmesiyle mparatorluk yeni bir krizle karfl karflya kalmflt. M.S. 193 ylndan bafllayarak birka yl iinde hanedan
yesi olmayan Pertinax, Iulianus, Pescennius Niger ve Clodius Albinus askerlerin
desteiyle mparator ilan edildiler. Ancak sonunda Septimius Severus tahtn tek
hkimi oldu.
SEVERUS HANEDANI
Septimius Severus (M.S. 193-211)
Septimius Severus M.S. 11 Nisan 145te Kuzey Afrikadaki Lepcis Magnada (bugnk Libya sahilinde Lebda) dnyaya gelmiflti. lk kez yirmili yafllarnn baflnda
consul olan Severus, daha sonraki yllarda da birka kez consullk yapt; eflitli askeri grevlerde bulundu. Gallia Lugdunensis valisi olduu dnemde (M.S. 185187) Syriadaki Emesada bir yksek din grevlisinin kz olan Iulia Domna ile evlendi. iftin Antoninus (Caracalla) ve Geta adlarnda iki olu oldu. Iulia Domna seyahatlerinde efline refakat ediyor, Severus da onu eflitli unvanlarla onurlandryordu. Domnann tafld unvanlardan biri de Mater Castrorum (Ordughlarn Ana-
125
s) idi. ki kardefl arasndaki husumet, Caracallann kardefli Getay annesi Domnann kollarnda ldrmesiyle sonulanacaktr.
Severus, Pertinax zamannda Yukar Pannonia valisi olarak grev yapyordu.
Nitekim Pertinaxn ldrld haberi kendisine ulafltnda Pannoniadaki askerler kendisini imparator olarak selamladlar. Fakat ayn srada doudaki lejyonlar da
Pescennius Nigeri imparator iln etmifllerdi. Severus, lejyonlar arkasna alarak
kendi pozisyonunu salamlafltrd. Bu arada Pertinaxn ldrlmesinin ardndan
ortaya kan ve imparator iln edilen Didius Iulianus ksa srede halkn ve askerlerin desteini kaybetti ve Senatus tarafndan lme mahkm edildii akland.
M.S. 1 Haziran 193te de ldrld. Iulianus yaklaflk iki ay Roma tahtnda kalmfl
oldu. Septimius Severus herhangi bir karfl koymayla karfllaflmadan M.S. 193 yl
Nisan aynda Romaya geldi ve kendisine Senatus tarafndan imparatorluk yetkileri verildi. Severusun ilk ifli Pertinax ldrenlerden intikam almaya sz vermek oldu, hatta Pertinax adn da bir unvan gibi taflmaya bafllad. Artk Septimius Severusun alt etmesi gereken iki rakibi vard: Britannia valisi Clodius Albinus ve Syriada
askerler tarafndan imparator iln edilmifl olan Syria valisi Pescennius Niger.
Severus, Albinusa caesar unvan vererek onu yanna ekmifl, en azndan bir
sre iin Albinus tehdit olmaktan kmflt. Bu yzden ncelikle Pescennius Niger
tehdidinin ortadan kaldrlmas gerekiyordu. Niger, douda kendisini emniyete aldktan sonra, Boazda stratejik bir noktada yer alan Byzantionu ele geirmek iin
yola koyuldu. Kendisi henz Byzantiona ulaflmadan, Niger taraftar bir ordu Byzantionu iflgal etti. Bu kt haber imparatora ulafltnda Severus Romadan ayrlarak
blgeye geldi ve biri Kyzikos (Erdek) yaknnda dieri Nikaiada (znik) olmak
zere iki yerde Nigerin ordusunu yenilgiye uratt (M.S. 193 sonu); Niger, tekrar
Douya ekilmek zorunda kald. Severus ordusuyla onu takip etti. M.S. 194 baharnda Issos yaknnda yaplan savaflta, Severus, Nigerin ordusu karflsnda kesin bir
zafer kazand; kaan Niger bir sre sonra yakalanarak ldrld. Nigerin tarafn
tutan Doudaki kentler ve Parthlar cezalandrld. Bu arada Byzantionda hl Niger taraftar bir ordu vard; ancak ok gemeden Severus, Byzantionun kendine
bal ordu tarafndan ele geirildiini rendi. Byzantion cezalandrld, kent tahrip edildi, ky statsne getirilerek Perinthosa baland. Ancak daha sonra imparator olacak olan Severusun olu Caracalla Byzantionun yeniden imr iin alflacak ve kenti eski statsne getirecekti.
Septimius Severusun, Byzantion kentini yakp ykarak cezalandrmasnn
sebebi neydi?
SIRA SZDE
Nigerin ortadan kalkmasyla Severusun yegne ciddi rakibi olarak Britannia
D fi Albinusa
NELM
valisi Clodius Albinus kald. Yukarda deindiimiz gibi, Severus,
caesar
unvan vererek onun muhalefetini etkisiz hale getirmiflti. Bylelikle Nigere karfl
daha rahat mcadele etme imkn bulmufltu; aksi halde gc iki
blnS O cepheye
R U
mfl olacakt. Severus, Clodius Albinusun gcn ve kudretini bilmesine ramen
Roma imparatorluuna adayl konusunda ona flans vermek istemiyordu; stelik
DKKAT
tahtn vrisi olabilecek Caracalla ve Geta adlarnda iki de olu vard. Dolaysyla
taht iin yatrmn ocuklarna yapmas kadar doal bir dflnce olamazd. BunSIRA SZDE
dan byle askerleri tarafndan imparator iln edilen Clodius Albinus
M.S. 196 ylnda byk bir orduyla Britanniadan Galliaya (Galya) geldi ve Lugdunum (bugnk Lyon) kentinde kararghn kurdu. Amac, Romaya girerek Senatusa imparaAMALARIMIZ
torluunu onaylatmakt. Severus ise o srada Romada dier devlet iflleriyle meflgul
oluyordu. Ancak M.S. 197 baflnda Romadan ayrlarak Albinusun zerine yrd.
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
126
ki ordu Lugdunum civarnda karfllaflt ve Severus kesin bir zafer kazand (M.S. 19
fiubat 197); Albinus ise intihar etmek zorunda kald.
Sra, Severusu urafltran Niger ve Albinusu destekleyenlerin cezalandrlmasna gelmiflti. Severusun dflmanlarn destekleyen yirmi dokuz senatr ve ok sayda devlet adam ldrld. Douda da Nigeri destekleyenler vard, onlarn da cezalandrlmas gerekiyordu. Ayrca, Parthlar, Romallarn birbirlerine dfltkleri bu
i savafl frsat bilerek Doudaki Roma egemenliini zayflatyorlar ve Roma kararghlarn tehdit ediyorlard; Mezopotamyay da kontrollar altna almfllard. Romann Doudaki iktidar ve prestijinin kaybolmaya bafllamas, Severusun Douya
karfl bir sefer yapmasn zorunlu klyordu. Severus M.S. 197 yl yaznda Douya
hareket etti; M.S. 198 yl baflnda Parth baflkenti Ktesiphon ele geirildi; binlerce
kifli ldrld ve esir edildi. Ertesi yl Parthlarla bir antlaflma gereklefltirildi. Parth
Savafl sonras Mezopotamya Roma eyaleti yapld. Severus Dou seferi srasnda
byk olu Caracallaya augustus, kk olu Getaya da caesar unvan verdi
(M.S. 198). Severus daha sonra Filistin ve Msra urayarak Romaya dnd (M.S.
202 yaz).
Septimius Severus M.S. 208 yl bafllarnda Britanniada dzenlemeler yapmak
ve kuzey kabilelerin Britanniaya yaptklar saldrlara son vermek zere kars ve
iki oluyla birlikte yola kt. Birtakm baflarlar elde ettiyse de artk fiziksel yorgunluun yan sra yafllln getirdii zaaflar da sz konusuydu. Oullar Caracalla ile
Geta arasndaki husumet ve kskanlk da imparatoru endiflelendiriyor ve huzursuz ediyordu. Nitekim, Severus, M.S. 4 fiubat 211de 65 yaflnda Britanniada Eburacumda (bugnk York) ld. mparatorun cesedi yakld ve klleri bir kap iinde Romaya getirilerek Hadrianus Mausoleumuna konuldu.
Caracalla (M.S. 211-217) ve Geta (M.S. 211)
Resim 7.6
mparator
Caracallann
mermer bst.
Kaynak: Ramage &
Ramage (2008),
res. 22.
Caracalla, Septimius Severus ile Iulia Domnann iki olundan byk olanyd ve
M.S. 188de Lugdunumda (Lyon) dnyaya gelmiflti. Doduunda kendisine Iulianus Bassianus ad verilmiflti; ancak daha sonra babas tarafndan caesar unvan verilerek -Marcus Aurelius ailesiyle iliflkilendirilmesi balamnda- ad Marcus Aurelius Antoninusa evrilmiflti (M.S. 195). Daha ok tannd Caracalla adn ise Romada sk sk giydii caracallus denen bir Gal pelerininden almflt. Hatrlanaca
zere neredeyse iki yz yl nce Roma tahtnda bulunan Caligula da o flekilde tannmasn ocukken giydii izmelere (caligae) borluydu. Ancak fluras da unutulmamaldr ki, Caracallann resmi ad Marcus Aurelius Antoninus idi; bu nedenle yazflmalarda, yaztlarda ve sikkelerde bu flekilde anlr.
Septimius Severus iki olunu da halefi olarak hazrlamflt. Parth savaflndan sonra Caracallaya augustus unvan vererek (M.S.
198), imparatorluun ynetimine ortak etmiflti. Severus daha sonra Getaya da augustus unvan vermiflti. Babalarnn lmnden
sonra Caracalla ve Geta Roma mparatorluunun baflna geti. ki imparatorun birlikte
ynetimi daha nce Marcus Aurelius ve Lucius Verus zamannda da olmufltu. Fakat Caracalla tek baflna imparator kalmak istiyordu;
bu yzden Getann ortadan kaldrlmas gerekiyordu. Britannia seferindeyken babalar-
127
nn lmesi zerine Caracalla ve Geta orada daha fazla kalmak istemediler ve Romaya dndler. Her iki kardefl Palatinus Tepesindeki saraya yerlefltiler; birbirlerine olan gvensizlikten yafladklar meknlarn giriflleri ayr tutuldu ve birbirlerine
geifller mmkn olmayacak flekilde dzenlendi. Hatta daha da ileri gidilerek imparatorluun ikiye blnmesi bile dflnld. Caracalla, Avrupa ve Kuzeybat Afrikann idaresini, Getada Asya ve Msrn idaresini alacakt. Ancak annelerinin itiraz zerine bu plan sadece dflncede kald. Iulia Domna, ocuklarna imparatorluu blebilirsiniz ama annenizi blemezsiniz, diyerek onlar bu dflncelerinden vazgeirmiflti. Bunun zerine Caracalla, subaylarna kardefli Getay ldrtt.
Saldr annda Geta, annesinden kendisini korumasn istediyse de subaylarn kllarndan kaamad ve annesi Iulia Domnann kollarnda ldrld (M.S. 212). Caracalla, hem praetorlara hem de senatrlere, aslnda Getann kendisini ldrmek
istediini ve kendisini savunmak iin onu ldrtmek zorunda kaldn anlatt.
Yksek miktarda para karfllnda (donativum) praetorlarn rzas ve Senatusun
onayyla olay kapatld. ki kardeflin ortak imparatorluu sadece 10 ay srmflt.
Getay destekleyenler de ayn akbete urad; Getann ans lanetlendi (damnatio
memoriae), ad yaztlardan ve sikkelerden kaznarak silindi.
Annn lanetlenmesi ne demektir, Latince karfll nedir ve niinSIRA
byleSZDE
bir uygulamaya
gidilir?
D fi N E Lve
M Yurttafllk
Caracallann en nemli icraatlarndan biri M.S. 212 ylnda kartt
Yasas (Constitutio Antoniniana) olarak bilinen yasadr. Bu yasa ile imparatorluk sntrlar iindeki tm zgr erkek ve kadnlara Roma yurttafl olmaS imkn
O R U verildi.
Caracalla, M.S. 213 ylnn ilk aylarnda German snrna gitti. Burada Romann
dflmanlar olarak ilk kez zikredilen Allamanlara (Alamanni) karfl savaflt ve onlaDKKAT
r Main Irma civarnda yenilgiye uratt; Senatus kendisine Germanicus Maximus
unvan verdi. Caracallus denen Gal pelerini giymesinden dolay Caracalla adn alSIRA SZDE
mas da, bu savafllar srasndadr.
M.S. 214 yl baharnda Caracalla Douya hareket etti; Dacia (bugnk Romanya) ve Trakya zerinden Anadoluya geldi. Troia ve Pergamonu (Bergama) ziyaAMALARIMIZ
ret etti; kfl Nikomedeiada geirdi. M.S. 215 yl baharnda Parthlarn lkesine doru yola kt; amac Parthlar kesin yenilgiye uratmakt. nce Antiokheiaya geldi
(M.S. 215 Mays), oradan Aleksandreiaya geti. Burada binlerce
K kifli
T A -provakosyoP
nun nedeni ak olmasa da- imparatorun fkesine kurban gitti; Alekasandreia katliam uzun sre belleklerden silinmedi. M.S. 216 ylnda Parth seferi bafllad; Parth
kentleri ele geirilerek yaklp ykld. Kfln yaklaflmas zerine
Caracalla, EdesTELEVZYON
saya (Urfa) ekildi ve burada bir taraftan kendini elenceye verirken te taraftan
da ertesi yl kaca Parth seferinin planlarn yapt. M.S. 217 yl baharnda Karrhaidaki (Harran) Ay Tanrs Menin Tapnan ziyaret iin yola kan imparator,
NTERNET
yolda, Praetor Praefectusu Marcus Opellius Macrinusun kflkrtmasyla
Martialis
adl bir praetor muhafz tarafndan ldrld (M.S. 8 Nisan 217).
Caracallann ldrlmesinden sonra Roma tahtna Severus Hanedan yesi olmayan Macrinus gemifl ve olu Diadumenianusa da imparatorluk ynetimine ortak etmiflti. Ancak her ikisi de muhalifleri tarafndan ldrldler.
N N
Elagabalus (M.S. 218-222)

Gerek ad Varius Avitus Bassianus olan Elagabalus, M.S. 204 ylnda Syriadaki
Emesada domufltu. Iulia Domnann kzkardefli Iulia Maesann kz Iulia Soaemi-
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
128
asn oluydu. Yani Iulia Maesann torunu oluyordu. mparator Macrinusun tahttan indirilmesi srecinde, henz 14 yaflndayken, Emesa yaknndaki
Raphanaiadaki III. Gallica lejyonu kararghnda askerler tarafndan Marcus Aurelius Antoninus adyla imparator iln edildi (16 Mays 218). Bu yeni ismi Caracalladan alyordu; Caracallann da resmi ad bu flekildeydi. Caracallann olu olduu sylentisi yaylmfl (daha dorusu kasten yaydrlmfl) olduundan kendisini bir
flekilde ona balamak istiyordu. nn ve Elagabalus adn ise Emesadaki Gnefl
Tanrs El-Gabaln rahibi olmasna borluydu.
Bylece, Macrinus ve Diadumenianusun ldrlmelerinden sonra imparator iln
edilen Elagabalus, hemen Romaya gitmedi, birka ay Douda kald. Daha sonra annesi Iulia Soaemias ve anneannesi Iulia Maesa ile birlikte Romaya doru yola kt.
Kfl Nikomedeiada (zmit) geirdiler; M.S. 219 sonbaharnda da Romaya vardlar.
Elagabalus, Macrinus taraftarlarna karfl acmaszca davrand; kimilerini ldrd; kimilerini grevlerinden uzaklafltrd. mparatordan dolay Gnefl Tanrs klt Romada da kabul grd. Emesadaki kutsal siyah tafl (lapis niger) da Romaya getirdi.
Ancak imparatorun kadns ve eflcinsel davranfllar halk tarafndan hofl karfllanmyordu. Hakknda bir sr ahlaksz ykler anlatlmaya bafllanmflt. Iulia
Maesa, bu hoflnutsuzluu krmak, rejimin ve hanedan iktidarnn srdrlmesi iin
Elagabalusa o sralar 13 yaflnda olan kuzeni Bassianus Alexianusu (sonradan Severus Alexander adyla tannacakt) halefi olarak iln ettirmekte baflarl oldu. Ancak, Elagabalus ve Severus Alexander birbirini hi sevmedi; aralarndaki husumet
eksik olmad. Ancak askerler ve halk Alexanderi daha ok seviyordu. Bunu fark
eden Elagabalus, kuzeni Severus Alexanderi ldrtmek iin frsat kolluyordu. Fakat Alexanderin annesi Iulia Mamaea ve anneannesi Iulia Maesa, ocuk yafltaki
Alexanderi korumak iin Elagabalustan nce davrandlar ve Elagabalus Romadaki praetorlarn kararghnda askerler tarafndan ldrld (M.S. 11 Mart 222). Annesi de ayn akbete urad. Her ikisinin de bafllar kesilerek, Roma caddelerinde
srklenerek teflhir edildiler; imparatorun cesedi Tiber Nehrine atld.
Severus Alexander (M.S. 222-235)

Severus Alexander M.S. 1 Ekim 208de Phoeniciada (Fenike) dodu, o zaman kendisine Bassianus Alexianus ad verilmiflti. ocukluu Syriada geen Alexianus,
Emasada Gnefl Tanrs rahibiydi. Iulia Maesann arzusu zerine Elagabalus, o sralar 13 yaflnda olan kuzeni Alexianusu vrisi iln etmiflti. Bir sre sonra Alexianus, Marcus Aurelius Alexander adn ald (M.S. 221). Ancak Elagabalus ile Alexander arasnda bir husumet vard; Elagabalus kuzenini ldrmeyi planlyordu. Ancak
plan tersine dnd ve Elagabalus, Alexander tarafn tutan praetorlar tarafndan ldrld (M.S. 11 Mart 222). Severus Alexander hibir karfl koymayla karfllaflmadan Senatus tarafndan imparator olarak iln edildi. Kuflkusuz S. Alexander henz
14 yaflnda olduundan devlet idaresi esas olarak annesi Iulia Mamaea ile 16 kiflilik bir Danflma Meclisinin elindeydi. Mamaeann sa kolu Domitius Ulpianus idi.
Praetor muhafzlarnn komutan olan bu kifli asl iki praetor praefectusunun da
stnde bir pozisyondayd. Bir sre sonra praetor praefectuslarnn beklenmedik
lmnden sorumlu tutularak praetor muhafzlar tarafndan ldrld. S. Alexander zamannda Romada imr ve bayndrlk faaliyetlerine hz verildi; ayrca Elagabalusun Emesadan Romaya getirdii kutsal siyah tafl (lapis niger) tekrar Emasaya gtrd.
Douda Ardaflir, Parth slalesi kral V. Artabanusu yenerek ayn topraklarda
Sasani Hanedannn egemenliini bafllatmflt (M.S. 226 / 227). Ardaflir, Romann
Doudaki topraklarna da saldrarak Roma iin bir tehdit oluflturuyordu. Bunun

zerine Severus Alexander, annesi ile birlikte bu duruma mdahale iin Douya
hareket etti (M.S. 231 bahar); kfl Antiokheiada (Antakya) geirdiler. Romallar,
Sasaniler karflsnda stn geldiler ve Ardaflirin ald topraklar geri aldlar (M.S.
232). S. Alexander ve annesi, ertesi yl Romaya dnd. Alexander Romaya dner
dnmez bu kez Germanlarn Roma topraklarna saldrdklar haberini ald. Severus
Alexander, yine annesiyle birlikte Germanlara karfl sefere kt (M.S. 234). Ancak,
Alexander ve annesi Mamaeann Germanlara karfl ekingen bir tavr izlemesi, para karfllnda barfl yapmak istemesi ve Romal askerler nezdinde gven kaybetmeleri nedeniyle, askerler yeni bir imparator arayflna girdiler ve Trakyal bir asker olan Maximinusu imparator iln ettiler. Daha sonra Vicus Britannicusta (Mainz) bulunan S. Alexander ile annesini ldrdler (M.S. 25 Mart 235). Severus Alexanderin ldrlmesiyle Severuslar slalesi de son buldu.
129
130
zet
N
A M A
N
A M A
N
A M A
Roma mparatorluunun byme ve glenme

dnemini tartflma
M.S. 1. yzyln sonundan Severus Hanedan sonuna kadar olan yaklaflk 100 yllk dnem, Roma mparatorluunda nemli geliflmelere sahne
oldu. Flavius Hanedanndan sonraki birka imparator, evlat edinme yntemiyle belirlendi. rnein Nerva Traianusu, Traianus Hadrianusu,
Hadrianus da Antoninus Piusu evlat edinerek
onlarn imparator olmalarn salad.
Nerva, hanedana mensup olmayan bir imparatordu. Yoksullarn ve ocuklarn korunmasna
ynelik nlemler ald; Yahudilerden alnan vergiyi kaldrd; halka buday datmna kolaylk
getirdi; kprleri ve su kemerlerini tamir ettirdi;
talya dahilinde grev seyahati yapan memurlarn yol masraflarn devlet zerine ald.
Nervann Traianusu evlat edinerek kendisinden
sonra tahtn vrisi yapmas Principatus Dnemi
siyasal tarihinde adeta bir dnm noktasyd.
Traianus iktidar srasnda askeri baflarlara da imza att. Kabaca bugnk Romanya snrlarn kapsayan Daciaya iki kez sefer yapt. Daclar nce
Romaya bal vasal bir krallk statsne getirildiler; daha sonra da Dacia Roma eyaleti yapld. Armenia ve Mezopotamyann eyalet statsnde organize edilmeleri de Traianus zamanna rastlamaktadr. Parthlara karfl baflarl bir mcadele verildi. kan Yahudi isyan bastrld.
mparator Hadrianusun imparatorlua hkim
olabilmek iin uygulad politikay aklama
Traianusun lmnden sonra evlat edindii Hadrianus Roma tahtna kt. Hadrianus nceki Roma imparatorlarnn hi yapmad bir fleyi yapt;
iki byk seyahat programyla M.S. 121-133 yllar arasnda imparatorluu bafltan bafla dolaflt.
Ama imparatorluu daha yakndan tanmak ve
sorunlarla yakndan ilgilenmekti. ktidar srasnda kan Yahudi isyan kanl bir flekilde bastrld.
Antoninus ve Severus hanedanlarnn Roma mparatorluundaki icraatlarn aklama
mparator Hadrianusun Antoninusu evlat edinmesiyle, ondan sonra tahta kimin kaca belli olmufltu. Bylece, Antoninus Pius ile birlikte Antoninus Hanedannn iktidar bafllamfl oldu. Antoninus Pius, iktidar srasnda imparatorluu Romadan
ynetmeyi tercih etti; Hadrianus gibi seyahatlere
kmad. Zamannda ufak apl arpflmalar ve isyanlar eksik olmad. Fakat yine de Antoninus d-
neminin bir barfl dnemi olduu sylenebilir.

Augustustan bu yana ilk kez Roma mparatorluunun ynetimi iki kifli arasnda paylafltrld ve
Marcus Aurelius ile manevi kardefli Lucius Verus
imparatorluu birlikte ynettiler. Ortak imparatorlarn karfl karflya geldikleri ilk byk savafl
Parth Savafl oldu. Parthlara karfl zafer kazanlsa
da ardndan kan veba salgn nedeniyle ok sayda Romal ld. Marcus Aurelius, Lucius Verusun lmnden sonra, Germanlarla savaflt.
Commodus, German kabilelerden Marcomanlarla
Roma lehine bir anlaflma yaparak savafla son verdi. Kendisine karfl yaplan suikastleri zamannda
nledi ve suikastileri ldrtt. Commodus son
yllarndaki ruhsal dengesizlik nedeniyle kendini
efsanevi kahraman Herkl ile zdefllefltiriyordu.
M.S. 193 yl ylnda Roma tahtna kan Septimius Severus, Afrikada domufltu. Onunla birlikte
Severus Hanedan bafllad. ktidar srasnda Roma tahtna gz diken iki ciddi rakibi vard: Clodius Albinus ve Pescennius Niger. Severus, nce
Nigeri yenilgiye uratt ve ldrd. Nigerin tarafn tutan kentleri (rnein Byzantionu) yakp
ykarak cezalandrd. Daha sonra Clodius Albinus zerine yryen Severus, onu da yenilgiye
uratarak tahtn tek hkimi oldu.
Hanedann dier yeleri olan Caracalla ve Geta,
Septimius Severus ile Iulia Domnann ocuklaryd. Babalarnn lmnden sonra Caracalla ve
Geta Roma mparatorluunun baflna geti. Ancak tek baflna imparator olmak istiyen Caracalla,
bir sre sonra kardefli Getay ldrtt. Caracallann en nemli askeri faaliyeti, Parthlara karfl
yapt seferi (M.S. 216); en nemli siyasi icraat
ise Yurttafllk Yasasdr.
Severus Hanedan yesi olan Elagabalus, nn
ve adn Emesadaki Gnefl Tanrs El-Gabaln
rahibi olmasna borluydu. mparatorun ilgisinden dolay Gnefl Tanrs klt Romada da kabul grd. Hatta, Emesadaki kutsal siyah tafl
(lapis niger) da Romaya getirdi. Ancak, tutarsz
ve ahlaksz davranfllar nedeniyle halkn tepkisini ekti; sonunda askerler tarafndan ldrld.
Severus Alexander, Elagabalusun Emesadan Romaya getirdii kutsal siyah tafl (lapis niger) tekrar Emasaya gtrd. Alexander, Sasanilere karfl baflarl bir sefer yapt. ki yl sonra da Germanlara karfl sefere kt; ancak Germanlara karfl izledii baflarsz politika nedeniyle askerler Maximinusu imparator iln ettiler ve Alexanderi ldrdler; bylece Severus Hanedan son buldu.
131
Kendimizi Snayalm
1. Daclara karfl mcadelede baflarl olan ve bu baflars ansna Romadaki Forumda zeri Romallarn Daclar yenilgiye uratmalarn betimleyen kabartmalarla
ssl bir ant-stun dikilen Roma imparatoru afladakilerden hangisidir?
a. Hadrianus
b. Severus Alexander
c. Elagabalus
d. Geta
e. Traianus
2. Elagabalusun Emesadan Romaya getirdii kutsal
siyah tafl (lapis niger) tekrar Emasaya gtren Roma
imparatoru afladakilerden hangisidir?
a. Hadrianus
c. Elagabalus
d. Geta
e. Traianus
3. mparator olmadan nce Gnefl Tanrs rahibi olarak grev yapan Roma imparatorunun ad nedir?
a. Hadrianus
c. Elagabalus
d. Geta
e. Traianus
4. kartt Yurttafllk Yasas ile imparatorluk snrlar iindeki tm zgr erkek ve kadnlara Roma yurttafl
olma imkn veren imparator afladakilerden hangisidir?
a. Caracalla
c. Hadrianus
d. Geta
e. Traianus
5. Rakibi Pesennius Nigeri yenilgiye urattktan sonra
onun tarafn tutan Byzantionu yakp ykarak cezalandran Roma imparatoru afladakilerden hangisidir?
a. Caracalla
c. Hadrianus
d. Septimius Severus
e. Commodus
6. Ayn iktidar dneminde Roma tahtn paylaflan iki

Roma imparatoru afladakilerden hangileridir?
a. Nerva-Traianus
b. Traianus-Hadrianus
c. Marcus Aurelius-Lucius Verus
d. Septimius Severus-Commodus
e. Hadrianus-Antoninus Pius
7. mparatorluu yakndan tanmak ve sorunlarla yakndan ilgilenmek amacyla imparatorluk dahilinde seyahat eden Roma imparatoru afladakilerden hangisidir?
a. Nerva
b. Traianus
c. Marcus Aurelius
d. Septimius Severus
e. Hadrianus
8. Roma mparatoru Commodusun, iinde bulunduu
ruhsal dengesizlik nedeniyle kendisini zdefllefltirdii
efsanevi kahraman afladakilerden hangisidir?
a. Apollo
b. Iuppiter
c. Hektor
d. Mars
e. Herkl
9. Antik ada; Nerva, Traianus, Hadrianus, Antoninus Pius ve Marcus Aurelius nasl anlrd?
a. Evlatlk mparatorlar
b. Filozof mparatorlar
c. Adil mparatorlar
d. Zalim mparatorlar
e. yi mparatorlar
10. Afladakilerden hangisi Nervann icraatlarndan biri deildir?
a. Yurttafllk Yasasn (Constitutio Antoniniana) kartmas
b. Yoksullarn (ve zellikle ocuklarn) korunmasna ynelik nlemler almas
c. talya dahilinde greve giden memurlarn yol
masraflarn karfllamak zorunda olan yerel idarelerin bu zorunluluktan muaf tutulmas
d. Yahudilerden alnan vergiyi kaldrmas
e. Halka buday datmna kolaylk getirmesi
132
Okuma Paras
Kadnlar Hanedan
birka yl sonra Maesa da ld. Severus Alexandern

annesi Iulia Mamaea ise olunun imparatorluu ynetiminde nemli rol stlendi. Bu rol ylesine aflrya kamaya bafllamflt ki, muhalifleri tarafndan oluyla birlikte M.S. 235 yl Mart aynda ldrld. Severuslar imparatorlarnn arka planndaki kadnlar hanedan bylece noktaland.

1. e
Resim 7.7 Septimius Severusun efli, Caracalla ve Getann
annesi Iulia Domnann mermer bst.
Kaynak: Harris (2003), s. 96.
Roma siyasi tarihinde kadnlar ok kez etkin rol oynamfllardr. Ancak, hibiri, kkenleri Syriaya dayanan ve
Severus Hanedanndan olan drt kadn kadar hrsl olmad. Bu drt kadn, Iulia Domna, kzkardefli Iulia Maesa ve onun iki kz Iulia Mamaea ile Iulia Soaemias idi.
Syria doumlu olan Iulia Domna Romaya gelip o sralar Gallia Lugdunensis valisi olan Septimius Severus ile
evlenmiflti. Bu evlilikten Antoninus (Caracalla) ve Geta
adlarnda iki ocuklar dnyaya geldi. Kocas Septimius
Severusun M.S. 211deki lmnden sonra tahta geen
Caracalla zerinde de ok etkili oldu; pek ok kararnda onu ynlendirdi. Yine de kardefli Getay kendi kollarnda ldrtmesine mani olamad. Tm yazflmalar
elinden getii iin, imparatorluk dahilinde olup bitenden haberdard. Caracallann Dou seferi srasnda,
M.S. 217de, ldrlmesi zerine zntsnden kendini a brakarak lme terk etti. Caracallann yerine Roma tahtna geen Macrinus, Iulia Domnann kz kardefli Iulia Maesay ortadan kaldrmamakla hata etti. Maesa, ablasnn lmnden sonra Syriaya ekilmifl ve orada Macrinusu tahttan indirip torununu yani byk kz
Iulia Soaemiasun olu Elagabalusu tahta geirme plan yapmaya bafllamflt. Nitekim bunda da baflarl oldu.
Ancak, yeni mparator Elagabalusun aflr zevk dflkn olmas, zalimlii ve kt imaj, onu, dier torununa
yani kk kz Iulia Mamaeann olu Severus Alexandera yaklafltrd. M.S. 222de Elagabalus ve annesi Soaemias ldrld. Severus Alexander tahta getikten
2. b
3. c
4. a
5. d
6. c
7. e
8. e
9. e
10. a
Yantnz yanlfl ise Traianus konusunu yeniden gzden geiriniz.

Yantnz yanlfl ise Severus Alexander konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Elagabalus konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Caracalla konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Septimius Severus konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Marcus Aurelius ve Lucius
Verus konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Hadrianus konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Commodus konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Nerva konusunu yeniden
gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Nerva konusunu yeniden
gzden geiriniz.
133
Kaynaklar
Sra Sizde 1
Roma siyasi yaps iinde; hanedan yesi olanlarn Roma tahtna geecei nceden biliniyordu. Ancak Nerva
ile bu uygulama deiflmifltir. ocuu olmayan Nerva,
Traianusu evlat edinerek kendisinden sonra Roma tahtna kimin geeceini belirleyen ilk imparator olmufltur.

fi. Karadeniz), letiflim Atlasl Byk Uygarlklar Ansiklopedisi, stanbul.
Garnsey, P., Rathbone, D., Bowman, A.K. (ed.), (2000),
Cambridge Ancient History Vol. XI. The High Empire AD 70-192, Cambridge.
Glay, M.Le, Voisin J.-L., Bohec, Y. Le (1995), Histoire
romaine, PUF, Paris.
Goodman, M. (2005), The Roman World 44 BC-AD 180,
Routledge, Oxon, 2005.
Grant, M. (1998), The Roman Emperors. A Biographical
Guide to the Rulers of Imperial Rome 31 BC - AD
476, Londra.
Londra, 2003.
Jones, P., Sidwell, K. (ed.) (1997), The World of Rome.
An Introduction to Roman Culture, Cambridge University Press, Cambridge.
Penrose, J. (ed.) (2008), Rome and Her Enemies, Osprey Publishing, Oxford.
Price, S.R.F., Ritel ve ktidar. Kk Asyada Roma mparatorluk Klt (ev. T. Esin), mge Kitabevi, Ankara.
Ramage, N.H.- Ramage, A.(2008), The British Museum
Concise Introduction. Ancient Rome, The British
Museum Press, Londra.
Roth, J. (2009), Roman Warfare, Cambridge University
Press, Cambridge.
Scarre, C. (1995), Chronicle of the Roman Emperors,
Stokstad, M. (1995), Art History, vol.1, New York.
Sra Sizde 2
Senatus (Senato) tarafndan Antoninusa verilen Pius
lkab dindar, saygl, kadirflinas anlamlan taflmaktadr.
Sra Sizde 3
Byzantionun Septimius Severus tarafndan yaklp yklarak cezalandrlmasnn nedeni; Severusun, Syriada
askerler tarafndan imparator iln edilmifl olan Syria valisi Pescennius Niger ile olan savaflnda Byzantionlularn Nigerin tarafn tutmalardr.
Sra Sizde 4
Annn lanetlenmesi ifadesinin Latince karfll damnatio memoriaedir. Genellikle Roma tahtna yeni geen imparatorun nceki imparatorla veya devletin ileri
gelen bir memuruyla arasnda bir husumet varsa veya
sz konusu kiflilerin tutum ve davranfllarnn devlet iin
olumsuz bir imaj yaratt dflnlyorsa, Senato kararyla, sz konusu imparator veya devletin ileri gelen
memurunun ans lanetlenirdi. Bu karar, sz konusu kiflinin adnn veya resminin kaznarak silinmesi veya bstnn krlarak yok edilmesiyle uygulanrd.
HELLEN VE ROMA TARH
Amalarmz
N
N
N
N

Roma mparatorluunun gerileyifl ve zayflama srecini tartflabilecek;
Dnemin siyasal koflullar nedeniyle imparatorlarn seiminde askerlerin oynad roln nemini aklayabilecek;
Principatus ve Dominatus ynetimlerini karfllafltrabilecek;
Roma mparatorluunun ikiye ayrlma srecini, nedenlerini ve sonularn
tartflabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Asker imparatorlar
Tetrarfli / Tetrarkhia
Hristiyanlk
Germanlar
Gothlar
Constantinopolis
Bat Roma
Dou Roma
Bizans
indekiler
Hellen ve Roma
Tarihi
Askeri Anarfli
Dneminden
Theodosius
Hanedanna
ASKER ANARfi DNEM VE YEN

DZEN ARAYIfiI
CONSTANTINUS HANEDANI
VALENTINIANUS HANEDANI
THEODOSIUS HANEDANI
Askeri Anarfli Dneminden

Theodosius Hanedanna
ASKER ANARfi DNEM VE YEN DZEN ARAYIfiI
Maximinus Thrax (M.S. 235-238)
(M.S. 238: I. Gordianus, II. Gordianus, Pupienus, Balbinus)
Trakya doumlu olan Maximinusun nceki imparatorlar gibi sekin bir aile gemifli yoktu; ancak, askeri alanda tecrbesi vard ve askerler arasnda belli bir poplaritesi bulunmaktayd. Severus Alexanderin ldrlmesinin ardndan ordu tarafndan imparator iln edilmifl ve Senatus da imparatorluunu onaylamflt (M.S.
235 Mart / Nisan). Maximinus, Trakya blgesinin bir yerlisi olduundan Trakyal
anlamnda Thrax soyadn almflt.
Maximinus M.S. 235 yaznda Ren zerindeki kprden geerek Germaniaya
girdi; lkedeki yerleflimler yaklp ykld. mparator Germanicus Maximus unvan, olu Maximus da caesar unvan ald. Maximinus sonraki iki yl iinde de
Daclara ve Sarmatlara karfl savaflt; Dacicus ve Sarmaticus unvanlar ald. Bu
arada savafllarn Romaya pahalya mal olmas, devlet idaresindeki kt ynetim
sonucu Maximinusa karfl her tarafta hoflnutsuzluklar bafllamflt; hatta Senatus da
artk Maximinusun karflsnda yer alyordu. flte bu srada Africa Eyaleti valisi 80
yaflndaki I. Gordianus (Africanus) ile 46 yaflndaki olu II. Gordianusun isyan
haberi imparatora ulaflt; ancak bir sre sonra II. Gordianus ldrld; I. Gordianus ise intihar etti. Bu geliflme zerine Senatus derhal toplanarak Maximinusa
karfl mcadele etmek ve Romay savunmak zere iki yeni imparator seti: Balbinus ve Pupienus. I. Gordianusun torunu 13 yaflndaki III. Gordianus caesar iln
edildi. Bu srada askerler Maximinusun adrna giderek onu ve 23 yaflndaki olu Maximusu ldrdler. Daha sonra Pupienus ve Balbinus da ldrld; praetorlar III. Gordianusu imparator iln ettiler.
Askeri anarfli deyimi neyi ifade etmektedir?
SIRA SZDE
III. Gordianustan (M.S. 238-244) Aemilianusa

(M.S. 253)
D fi N E L M
III. Gordianus imparator iln edildiinde henz 13 yaflnda bir ocuk olduundan
devlet idaresi Timesitheusun elindeydi; bu kiflinin praetor praefectusu olarak
O R U kz Tranquatanmasndan sonra (M.S. 241) etkisi daha da artt. Gordianus,Sonun
illina ile de evlendi. III. Gordianus, Gothlara ve Sasanilere karfl baflarl seferler
AMALARIMIZ
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
136
yapt; Douda Roma egemenlii tekrar tesis edildi (M.S. 243). Ancak III. Gordianus, Frat Nehri yaknnda askerler tarafndan ldrld (M.S. 25 fiubat 244).
fiekil 8.1
mparator III.
Gordianusun
sikke portresi.
Kaynak: Breglia
(1968), s. 76.
III. Gordianusun askerler tarafndan ldrlmesinden sonra, ordu I. Philippusu imparator iln etti (M.S. 244 fiubat / Mart). Philippus nce Sasani kral fiapur
ile barfl antlaflmas yapt. Ancak koflullar Romay memnun edecek nitelikte deildi. Philippus, Dac kabilelerinden Carplarn (Carpi) Tunay geerek Roma topraklarna saldrmalar zerine onlar yenilgiye uratt; komutan Decius da Gothlara
karfl baflar kazand. Ancak, daha sonra Philippus ve Decius birbirlerine dflt. Kuzey talyadaki Veronada yaplan savafl (M.S. 249 sonbahar) Decius kazand, Philippus ldrld.
Decius, Veronada I. Philippusu yenilgiye urattktan sonra Romaya geldi
(M.S. 249 Ekim) ve Senatus tarafndan imparatorluu onayland. mparator, Hristiyanlara karfl da mcadele etti; onlar fliddetli bir flekilde cezalandrd. nceleri
Gothlara karfl baflar kazandysa da Abritus mevkinde (Dobruca yaknnda) tuzaa dflrlerek ldrld (M.S. 251 Haziran / Temmuz). Decius, dflmanla savaflrken savafl alannda len ilk imparatordu. Olu Herennius Etruscus da ayn akbete urad.
Traianus Decius ve Herennius Etruscusun Gothlarla savaflrken lmesi zerine,
askerler Trebonianus Gallusu imparator iln etti. Gallus, Gothlara hara vererek
barfl yapt ve Romaya dnd. Gallusun iktidar dneminde bir yandan Gothlar,
te yandan Romadaki veba salgn Romallar bezdirmiflken, bu kez Sasani kral I.
fiapur M.S. 252de Doudaki Roma eyaletlerine saldrd; Syriaya girdi ve baflkent
Antiokheiay ele geirdi. Bu srada Gothlar Romallarla yaptklar anlaflmay bozmufl ve tekrar Roma topraklarna saldrmaya bafllamfllard. Afla Moesia valisi Aemilianus, Gothlara karfl baflarl bir mcadele gsterdi ve onlar yendi. Bu zafer
137
8. nite - Askeri Anarfli Dneminden Theodosius Hanedanna
fiekil 8.2
mparator
Traianus
Deciusun sikke
portresi.
(1973), 154.
zerine askerler tarafndan imparator iln edildi. Aemilianus Romaya doru harekete geti. Aemilianus ve Gallusun ordusu Roma dflnda Interamnada (bugnk
Terni) karfllaflt. Aemilianusun ordusu, byk bir zafer kazand (M.S. 253 Austos); Gallus ve olu ldrld. Ancak Aemilianus da sadece 88 gn tahtta kalabildi nk askerleri tarafndan ldrld. Ksa sre nce askerleri tarafndan imparator ilan edilen Valerianus tahtn tek hkimi oldu.
Valerianustan (M.S. 253-260) Aurelianusa (M.S. 270-275)

Aemilianusun kendi askerleri tarafndan ldrlmesinden sonra tek baflna imparator kalan Valerianus, hemen Romaya doru yola kt. Romaya gelince Senatustan imparatorluk yetki ve unvanlarn ald; olu Gallienus ile imparatorluk yetkilerini paylaflacan iln etti (M.S. 253 sonbahar).
Valerianus zamannda da imparatorluk her tarafta skntl bir dnem yaflyordu.
Valerianus, Sasanilere karfl savaflmak iin Douya hareket etti. Doudayken bafl
gsteren veba salgn nedeniyle ordusu zayflayan Valerianus, Edessada (Urfa) Sasaniler tarafndan kuflatld ve esir alnd (M.S. 260 sonbahar). Valerianusun akbeti bilinmiyor; ancak yaflamnn geri kalann esir olarak srdrp ld tahmin
edilmektedir. Ebedi ve ezeli dflman Sasaniler (daha nce Parthlar) karflsnda yaflanan bu utan verici durum uzun yllar Romallarn hafzalarndan hi silinmedi.
Valerianusun Sasanilerin eline dflmesinden sonra yerine Gallienus geti. Zaten babas tarafndan da augustus unvan verilerek daha onun zamannda ortak
imparator iln edilmiflti. Gallienus, Hristiyanlara karfl, kendinden nceki imparatorlarn aksine, hoflgrl davranan biri olarak anlmaktadr. Yine de imparatorluun en skntl gnleri onun zamanna rastlamaktadr. Dfltan saldrlar ve iteki saysz ayaklanmalara, alk ve veba da eklenince, imparatorluk olduka sarsntl
gnler geirdi.
138
Babas Valerianus, Sasanilerle savaflmak zere Douya hareket ettiinde,

Gallienusu Batdaki meselelerle, Gothlar ve dier German kabilelerle mcadele etmekle grevlendirmiflti. Nitekim Gallienus M.S. 254 ylnda Ren ve Tuna
Nehirleri snrna giderek Germanlarla savaflt. Baflarlarndan dolay Germanicus Maximus ve Dacicus Maximus unvanlarn ald. M.S. 259da Iuthung kabilesi Tunay aflarak kuzey talyaya girdi ve Romaya doru ilerlemeye bafllad.
Fakat Gallienusun ordusu tarafndan Mediolanum (Milano) civarnda, ertesi ylda Augsburg yaknnda yenilgiye uratldlar. Gallienus Batda Romann dflmanlarna karfl baflarl bir mcadele yaparken, Doudan kt bir haber geldi:
Gallienusun babas Valerianus, Sasanilerin eline esir dflmflt (M.S. 260 sonbahar).
mparator Gallienusun Mediolanum dflnda bir suikast sonucu ldrlmesinin
ardndan askerler II. Claudiusu imparator iln ettiler. II. Claudius nce Roma topraklarn istila eden Alamannlara, sonra da Gothlara karfl byk zaferler kazand.
Bu yzden imparator, Gothicus lkabyla anlmaktadr. Ancak imparator bir sre
sonra vebaya yakalanarak yaflamn yitirdi (M.S. 270 Ocak).
Claudiusun vebadan lmesi zerine Aurelianus askerleri tarafndan imparator
iln edildi. Ayn srada imparator iln edilmifl olan Claudiusun kardefli Quintillusun intiharyla da Roma tahtnn yegne sahibi oldu (M.S. 270). Aurelianus, bir
seri zaferle German kavimlerini bozguna uratt.
Romallar iin nemli bir tehlike de Palmyra Kraliesi Zenobia idi. Dou eyaletleri Zenobia ve olu Vabalathus tarafndan ynetiliyordu. Aurelianus M.S. 271
baharnda (ya da 272 baharnda) Zenobiaya karfl sefere kt ve Palmyrallar
yendi. Roma eyaletleri tekrar Romann denetimine girdi. Ancak, Aurelianus, Douya yapt son seferi srasnda, kendi subaylar tarafndan ldrld (M.S. 275
Eyll / Ekim). Aurelianusun ldrlmesinin ardndan on yllk dnemde Tacitus
(M.S. 275-276), Florianus (M.S. 276), Probus (M.S. 276-282), Carus (M.S. 282283), Carinus (M.S. 283-285) ve Numerianus (M.S. 283-284) askerleri tarafndan
imparator seildiler. Ancak burada, bu imparatorlarn sadece adlarn anmakla
yetinilecektir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Sasaniler tarafndan
esir alnan Roma mparatoru kimdir?
SIRA SZDE
Dominatus Dnemi ve Tetrarfli:

D fi N E L M
Diocletianus
(M.S. 284-305) ve Maximianus (M.S. 286-305
ve 307-308)
O R U
Bu karmafla Sdneminde,
Numerianusun ldrlmesinin ardndan, M.S. 284 Kasm
aynda Diocletianus askerleri tarafndan imparator iln edildi. M.S. 285 yl yaznda
Diocletianusun
Margum mevkiinde yaplan savaflta yenilgiye uratmas
D K KCarinusu
AT
ve Carinusun kendi askerleri tarafndan ldrlmesi sonucu Diocletianus artk Roma dnyasnn tartflmasz yegne imparatoru olarak kald. Romaya gelerek impaSIRA SZDE
ratorluk yetki ve unvanlarn Senatustan ald. Ancak, nceki yllarda imparatorluk
topraklarna kuzeyden ve doudan yaplan dfl saldrlar (German kavimleri ve
Parthlar / Sasaniler
gibi), iteki ayaklanmalar ve ayn anda birden fazla imparatoAMALARIMIZ
run ya da gaspn egemen olmas byk skntlara neden olmufl ve imparatorluun genifl snrlarnn tek bir hkmdar tarafndan kontrol altnda tutulamayaca
K T A Pgereini de gstermiflti. Bu yzden Diocletianus principatus
/ ynetilemeyecei
denen ve imparatorun tm yetkileri stlenerek birinci yurttafl statsyle sahip ol-
N N
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
139
duu nceki ynetim biimini terk ederek, dominatus denen ve imparatorun

mutlak hkmdarln tartflmasz kabul eden yeni bir ynetim biimini benimsedi. Bu yeni ynetim biimi monarflik yapya daha yakn bir rejimi ifade etmekteydi. Ancak, Diocletianus imparatorluun mutlak hkimi olmasna ramen, bu kadar
genifl bir corafyay tek baflna ynetemeyeceinin de farkndayd. Bu dflnceyle
askeri ve idari alanda gvendii bir dostuna, Maximianusa augustus unvan vererek imparatorluun ynetimine ortak yapt (M.S. 286 Nisan). Bundan byle Diocletianus Nikomedeiada, Maximianus ise Mediolanumda ikamet etmeye baflladlar.
Diocletianus ve Maximianus M.S. 286-290 yllar arasndaki dnemi Batda ve Douda Roma snrlarnn gvenlii iin savaflarak geirdiler. syanlardan en nemlisi Maximianusun komutanlarndan Carausiusunkiydi. Carausius, korsanlara karfl
savaflrken, bu kez kendisi korsanlk yapmaya bafllad ve daha sonra da kendisini
imparator iln etti (M.S. 287); Britanniay ele geirdikten sonra Galliann da bir
ksmn istila etti.
fiekil 8.3
Tetrarfliyi temsil
eden ki Augustus
ve ki Caesar
Heykeli. mparator
Diocletianus ile
mparator
Maximianus,
Caesarlar Galerius
ve I. Constantiusu
kucaklyor (M.S.
yak. 300, Venedik).
Kaynak: Harris
(2003), s. 55.
140
M.S. 293 ylnda iki bafll ynetim biimi, yerini, Tetrarfli (Tetrarkhia) denilen
drtl bir ynetime brakt. Bu yeni rejimde iki augustus ile her birinin yannda birer caesar yer alacakt. Dier bir deyiflle, Diocletianus ve Maximianus kendilerine
birer caesar seeceklerdi. Diocletianusun caesar Galerius olurken, Maximianusun caesar I. Constantius oldu. Diocletianus, caesar Galerius ile birlikte imparatorluun Dou yarsnda hkm srerken, Maximianus caesar I. Constantius
ile Bat yarsnda hkm srecekti. Bylece Roma mparatorluunun ynetimi
corafi olarak resmen ikiye blnmfl oldu. Bundan ama augustuslarn lm
halinde imparatorluun baflsz kalmamasyd. Caesarlar augustus olacaklar, onlar
da yeni caesarlar seeceklerdi. Bylece M.S. 293te tetrarfli ynetiminin oluflturulmasndan sonra ncelikle dzene ynelik isyanlar bastrlmaya baflland.
Diocletianus uzun ve yorucu iktidar yllarnn ardndan imparatorluun ynetimini caesarlarna brakarak, tahttan feragat etme zaman geldiini dflnd ve bu
dflncesini Maximianus ile paylaflt. Bylece M.S. 1 Mays 305te Diocletianus ve
Maximianus tahttan feragat ettiklerini bildirerek, iki caesar, Constantius ile Galeriusu augustuslua ykselttiler. Bundan byle imparatorluk ynetimi onlarn elindeydi. Onlarn yerini de Severus ve Maximinus ald. Bylece Batda Constantius
ve caesar Severus; Douda Galerius ve caesar Maximinus Daia hkm srecekti. Kendilerini emekliye ayran Maximianus M.S. 310 Temmuzda Marsilyada ldrld veya intihar etti; Diocletianus ise olaslkla M.S. 313 ylnda hayata gzlerini
kapad. Diocletianusun byk bir abayla kurduu tetrarfli sisteminin bozulmas,
i savafln bir trl sona ermemesi ve akrabalarna yaplan zulm nedeniyle zntden lmfl olabilecei de ileri srlr.
Diocletianus, byk eyaletlerin idaresinin g olduunu ve idarecilerinin imparatorun aleyhine (isyana kalkflmak gibi) byk bir g oluflturduunun farkna
vardndan eyaletleri klterek saylarn neredeyse ikiye katlamfltr. En nemli
icraatlarndan biri de eyaletleri dioecesisler halinde gruplamak olmufltur. Saylar
12yi bulan dioecesislerin her birinin idaresi de vicarius denen atl snfndan bir
grevliye verilmifltir. Ayrca sivil idare ile askeri idareyi birbirinden kesin izgilerle
ayrmfltr. Diocletianus ordudaki asker saysn da artrmfl, snr gvenliine zel
nem vererek snrlardaki karakollarn slahna gitmifltir. Btn bu reform hareketlerinin finansman iin yeni bir vergi sistemi oluflturmufltur. Fiyatlarn anormal artflnn nne gemek iin bir Narh Kararnamesi (edictum de pretiis) yaymlamfltr. M.S. 301de yaymlad Narh Kararnamesi, enflasyonun durdurulmasna iliflkin
gzel bir rnektir. Kararnamenin kopyalar baz Anadolu kentlerinde (Aphrodisias,
Stratonikeia, Nysa, Aizanoi gibi) paralar halinde ele gemifltir. Bu kararnameden
M.S. 4. yzyl bafllarnda Akdeniz dnyasnda yksek enflasyon olduunu anlyoruz. Kararnamede, imparatorluk hizmetindeki askerlerin, gittikleri yerlerde ihtiya
duyduklar mallar ya da hizmetleri almak istediklerinde, telafuz edilemeyecek
oranlarda fahifl para talep edildii ve bu yolla haksz kazan elde edildiinden
dem vurulmaktadr. Sonunda bu gidiflata dur demek iin mallar ve hizmetler iin
en fazla ne kadar fiyat talep edileceine iliflkin bir kararname yaymlanmaya karar
verilmiflti. Fakat Diocletianusun bu kararnamesi baflarl olmamfl, fiyat artfllar
durdurulamamfltr.
Diocletianus, imparatorluun birliinin salanmasnda Romann geleneksel dinine nem veriyor ve tm Romallardan pagan tanrlarna (zellikle Iupiter ve Hercules) tapmalarn istiyordu. Yaymlad emirnamelerle Hristiyanlarn toplu olarak
ibadet ettikleri yerler yaklyor, Hristiyanlar ldrlyor ya da aslanlara yem olarak atlarak cezalandrlyorlard.
141
Roma mparatorluunda Dominatus Dnemi hangi imparatorla bafllar?

SIRA SZDE
Licinius (M.S. 308-324)
D fi N E L M
Licinius M.S. 3. yzyl ortalarnda bir tarihte Daciada (Romanya) dnyaya geldi.
Galeriusun yakn arkadaflyd; onunla birlikte Sasani seferine katld (M.S. 297).
S O R Romaya
U
Galerius, Maxentius ile savaflrken onunla grflmesi iin Liciniusu
gndermiflti (M.S. 307). Ertesi yl, Carnuntum toplantsnda Galerius, Maxentius tarafndan ldrlen Severusun yerine Liciniusa augustus payesi verdi
(M.S. 308). LiciDKKAT
niusa Batnn idaresi verildi. M.S. 311de Galeriusun lm zerine, Licinius Dounun idaresini Maximinus ile paylaflt. Ama daha sonra Maximinusu da yendi
SZDE
(M.S. 313); Tarsosa kaan Maximinus birka ay sonra ld.SIRA
Ancak
Liciniusun
Constantinus ile girdii mcadele onun sonunu getirdi. Licinius, Martianusu ortak
imparator iln etti. M.S. 324te Constantinus, Khrysopolis (skdar)
mevkiinde LiAMALARIMIZ
ciniusu yenilgiye uratt (M.S. 18 Eyll 324); Licinius nce Nikomedeiaya kat fakat yakalanarak Thessalonikeye (Selanik) getirildi, ertesi yl da ldrld. Ortak
imparator iln ettii Martianus da ayn akbete urad.
K T A P
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
CONSTANTINUS HANEDANI
I. Constantinus (M.S. 307-337)
TELEVZYON
Tarihte Byk (Magnus) lakabyla anlan Flavius Valerius Constantinus, I. Constantius Chlorus ve Helenann olu olarak M.S. 27 fiubat 272 veya 273te (veya
NTERNET
285te) Naissusta (Yukar Moesia) domufltu. M.S. 293te tetrarfli sistemi kurulduunda Maximianusun caesar olan I.
Constantius Chlorus, olu Constantinusu da Doudaki Diocletianusun sarayna gndermifl ve Constantinus orada
yetiflmiflti. M.S. 305te Diocletianus ve
Maximianus tahttan feragat edince de
onlarn yerini caesarlar, yani Galerius
ve I. Constantius almfllard. Dolaysyla,
Constantinus artk augustus olarak Douda hkm sren Galeriusun gzetimi altnda bulunuyordu. Batnn idaresini stlenen augustus I. Constantius,
Britanniada Pictlere karfl sefere ktnda Galeriustan olu Constantinusu
kendisine yardm iin gndermesini talep etmifl ve baba-oul Britanniada Pictlere karfl birlikte savaflmfllard. Constantius Britanniada Eburacumda (bugn York) ldnde, askerler olu
Constantinusu augustus iln etmifllerdi.
Ancak, Dounun augustusu Galerius,
Constantinusa verilen bu unvan kabul
etmedi ve ona caesar unvan verdi; Batnn augustusu olarak Severusu atad.
TELEVZYON
NTERNET
fiekil 8.4
Byk
Constantinusun
mermer bst.
Kaynak: Harris
(2003), s. 56.
142
Ancak daha sonra Constantinus, nceki augustus Maximianusun kz Fausta ile

evlendiinde, Maximianus, onun augustus unvann kabul etti.
M.S. 308 yazndaki Carnuntum Kongresinde Constantinus tekrar caesar rtbesine indirildi. Constantinus, sonradan kendisine karfl bir tutum iine giren Maximianusu Massiliada (Marsilya) yendi ve ldrd (veya intihara zorlad). Dounun augustusu Galeriusun M.S. 311deki lmnden sonra, Constantinus bu
kez Maximianusun olu Maxentius ile savaflmaya bafllad. M.S. 312 de Constantinus, Alplerden geerek Romadaki Maxentiusun zerine yrd. Maxentius Romadan ayrlp Constantinusun ordusunu flehrin dflnda karfllad. Milvius Kprs yaknndaki savaflta Constantinus, Maxentiusun ordusunu yendi (M.S. 28 Ekim
312); Maxentius ld ve ans lanetlendi.
fiekil 8.5
mparator
Maxentius
sikkesinin arka
yznde;
mparatorun,
Tanra
Romadan dnya
egemenliini
simgeleyen kreyi
(globus) almas
tasvir edilmifltir.
Kaynak: Sothebys
(June 19, 1990),
154.
Savafl ncesinde Constantinus, ryasnda askerlerin kalkanlar zerine sann

monogramn (khi ve rho) izmeleri halinde savafl kazanacaklarn grmfl ve bu
yzden askerlerine bu monogram kalkanlarna izmelerini emretmiflti. Savafl kazandnda bu ryann etkisi olduunu dflnd. Bu zaferden sonra Roma Senatusu Constantinusun augustus unvann onaylayarak tm imparatorluk yetki ve
glerini ona verdi. Constantinus, Galeriusun yerine augustus olan Maximinus
Daiaya M.S. 313te kendisiyle birlikte consullk verdi. Ancak, Milvius Savaflndan
yaklaflk 6 ay sonra Liciniusun da Tzouroulonda (orlu) yaplan savaflta Maximinus Daiay saf dfl brakmas sonrasnda imparatorluk sadece Constantinus ile Liciniusa kalmflt. M.S. 313te Licinius, Constantinusun vey kz kardefli Constantia
ile Mediolanumda evlendi ve Constantinus ile Licinius arasndaki yaknlk perinlendi. ki augustus, Constantinus ve Licinius Mediolanumda Hristiyanlara tam bir
tolerans emirnamesini (Milano Emirnamesi) yaymladlar (M.S. 313 bafl). Constantinus ve Licinius M.S. 315 yl consulln de paylafltlar. ki augustus arasndaki
denge politikas fazla uzun srmedi ve iki augustus arasnda savafl patlak verdi.
Constantinusun, kaynbiraderi Bassianusu caesar atamas da iki augustus arasndaki anlaflmazl krkledi. Bu yzden M.S. 316da Constantinus Balkanlar istila
etti ve Liciniusu saf dfl brakmak istedi. Constantinus, Liciniusun ordusunu nce
Pannoniadaki Cibalaeda (M.S. 8 Ekim 316), sonra da Trakyadaki Campus Ardiensiste yendi. Ancak, yine de ikinci arpflma Constantinus iin kesin bir zafer deildi; Constantinus stn olmasna ramen Liciniusun ordusu geri ekilerek tam bir
yenilgi almaktan kurtulmufltu. M.S. 1 Mart 317 de Serdicada (Sofya) bir anlaflma
yapld. Licinius, Balkan eyaletlerinin ounu Constantinusa devretmek zorunda
kald. Constantinusun ocuklar Crispus ve Constantinus ile kk Licinius caesar
iln edildiler. Bir sre iki taraf da sessiz kald; herhangi bir mcadeleye girmekten
kandlar. Licinius, belki Constantinusa hofl grnmek iin nceleri Hristiyanlara
hoflgr ile yaklaflmaya bafllad; ancak sonradan onlara karfl dflmanca tavrn
aka belli etti. Hristiyanlar devlet grevlerinden ve ordudan uzaklafltrmak istedi. Bu durum, Constantinusu endiflelendiriyordu. Bu arada Gothlar pskrtmeye
alflan Constantinusun, Liciniusun kontrolu altndaki topraklara gemesi, Liciniusu kzdrd. Artk ikisi arasndaki savafl kanlmazd. Constantinus M.S. 324te byk bir ordu toplad ve Liciniusun zerine yrd. Constantinus, Hadrianopolis
(M.S. 3 Temmuz 324) ve Khrysopoliste (M.S. 18 Eyll 324) yaplan savafllarla Liciniusa karfl zafer kazand. Licinius Nikomedeiaya kat. Kent kuflatld, Licinius hayatnn bafllanaca sz zerine teslim oldu ve Thessalonikede (Selanik) gzaltnda yaflamaya bafllad. Fakat Constantinus sznde durmad ve bir sre sonra
onu ldrd (M.S. 325 bahar). Khrysopolis zaferinden sonra Constantinus tek baflna imparatorluun hkimi oldu.
Constantinusun, daha sonra Gothlar, Alamannlar ve Sarmatlarla savafltn gryoruz. Son plan ise Sasanileri tam bir yenilgiye uratarak blgede Roma egemenliini kurmakt. Hatta Sasanileri de Hristiyanlafltrmak istiyordu. Fakat Dou
seferine kamadan hastaland ve M.S. 22 Mays 337de Nikomedeia (zmit) yaknndaki Ankyronada ld. lmeden nce Nikomedeia piskoposu Eusebius tarafndan vaftiz edildii sylenmektedir. Byk Constantinus, yapt icraatlarla Roma
imparatorluk tarihine damgasn vuran birka imparatordan biridir. Constantinus
devlet idaresinde ve memuriyetlerde baz deifliklikler ve yenilikler yapmfltr. Eskiden gelen baz memuriyetler nemlerini kaybettiler. Constantinus ile birlikte Diocletianusun oklu ynetimi ifade eden tetrarfli sistemi sona erdi, tek kiflinin ynetimi esas alnd. Orduda iki yeni grev oluflturuldu: Svari komutanl (Magister equitum) ve Piyade komutanl (Magister peditum). Yeniliki imparator orduyu ripenses denen snr birliklerine ve comitatenses denen merkezi saha ordusuna
bld; Comitatenses esas olarak snrn arkasnda konufllanyordu.
Constantinus ekonomik alanda da baz deifliklikler yapt. mparatorluun altn
sikkesi olan aureusun yerine, ondan biraz daha hafif olan solidus ad verilen yeni
bir altn sikkeyi tedavle soktu. Aureus zamanla tedavlden kalkarak yerini tamamen solidusa brakt. Constantinus imparatorluun giderek arlaflan yknn karfllanmas iin vergileri de artrd.
Constantinusun en nemli icraatlarndan biri de hi kuflkusuz, imparatorluun
baflkentini Romadan Byzantiona taflmas ve kentin adn -kendi adna izafetenConstantinopolise evirmesidir (M.S. 11 Mays 330).
Her ne kadar Hristiyanlk, neredeyse birka kuflak sonra, Byk Theodosius
zamannda Romann resmi devlet dini olacak ise de, Hristiyanln imparatorluk
dahilinde kabul edilip desteklenmesi Constantinus zamannda olmufltur. Constan-
143
144
tinus, devlet dinini paganizmden Hristiyanla dnfltrme srecini bafllatan imparatordur. Milvius Kprs Savafl (M.S. 312), imparatorun Hristiyanl kabullenmesinde bir dnm noktas olmufltur. Bir yl sonraki Milano Emirnamesi de (M.S.
313) Hristiyanlarn artk inanlarn serbeste yaflayabilecekleri bir ortam hazrlamflt.
Babalarnn lmnden birka ay sonra Byk Constantinusun olu II.
Constantinus, II. Constantius ve Constans augustus unvan aldlar (M.S. 337) ve ertesi yl bir toplant yaparak imparatorluk topraklarnn ynetimini aralarnda paySIRA
SZDE
lafltlar (M.S.
338).
M.S. 340da II. Constantinus egemenlik alann geniflletmek amacyla Constansn egemenlik alannda bulunan talyaya girdi; fakat Constansn ordusu II. Constantinusun ordusunu Aquileiada bozguna uratt ve II. Constantinus
D fi N E L M
ldrld. Bylece Constans, Constantinusun payna dflen topraklarn da egemeni oldu. Ancak aralarnda rekabet ve taht kavgas nedeniyle iktidarlar uzun
S O R
U de ldrld.
mrl olmad;
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
Roma mparatorluunda
Hristiyanlara hoflgr, Milano Emirnamesiyle resmen bafllad.
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
IulianusSIRA
(M.S.
361-363)
SZDE
N N
K T A P
fiekil 8.6
mparator
T E LDnme
EVZYON
Iulianusun
mermer bst.
Kaynak: Penrose
N (2005),
T E R N E T s. 255.
Iulianus M.S. 331de Constantinopoliste domufltu. Doumundan hemen sonra

annesini kaybetti; aile ve akrabalarnn bir ksmn Byk Constantinusun M.S.
337deki lmnden
AMALARIMIZ sonraki katliamda kaybetmiflti. ocukluu ve genlii Hristiyan dinini renmekle geen Iulianus giderek Hristiyanlktan uzaklaflmaya
bafllad. Pergamon ve Ephesosta ald pagan yanls derslerin de etkisiyle HrisK T A P
tiyanln egemen olmaya bafllad imparatorlukta eski pagan tanrlarna tapnmaya bafllad ve bunu herkesten saklad. M.S. 355te
TELEVZYON
II. Constantius tarafndan caesar
unvan verildi ve German saldrlarna karfl mcadele etmesi iin
NTERNET
Galliaya gnderildi. Orada baflarl oldu; bu baflarlar askerlerin
ona daha ok gvenmelerine vesile oldu ve II Constantiusun
korktuu baflna geldi: Iulianus,
M.360da Lutetiada (Paris) augustus iln edildi. Bir yl sonra, M.S.
361de II. Constantiusun Tarsos
yaknndaki Mopsoukrenaida lmesi zerine onun yerine Roma
tahtna geti. Bundan byle artk
inancn gizleme gerei de duymad. Hristiyanlara karfl cephe
alarak paganizmi yeniden canlandrmaya alflt; bu yzden Apostata (= Dnme) lakb ile tannr. Constantius, Sasanilere karfl
mcadelede kesin zafere ulaflmadan lmflt. Iulianus, M.S. 362
145
Temmuzda Antiokheiada Sasani seferine hazrlk yapmaya bafllad ve M.S. 363

Martnda yola kt. Sasani baflkenti Ktesiphona kadar baflarl bir flekilde ilerledi ama kente girmeye muvaffak olamad. Tigris (Dicle) kysnda Maranga mevkiindeki bir arpflmada nereden geldii belli olmayan bir mzrak, Iulianusun hayatna mal oldu (M.S. 363 Haziran). Mzrak yaras iyileflmedi ve Iulianus ksa sre iinde ld. Mzran dflman tarafndan deil de ordusundaki Hristiyan askerlerinden biri tarafndan frlatlmfl olabilecei sylentisi bile yayld. mparatorun cesedi Constantinopolise getirildi. Iulianusun lmyle Byk Constantinus ile bafllayan Constantinus slalesi de son bulmufl oldu.
Iovianus (M.S. 363-364)

nceki Constantinus slalesi ile hibir ba bulunmayan Iovianus, M.S. 331de Singidunumda domufltu. Iovianus, Iulianus zamannda imparator muhafz komutanlna kadar ykselmiflti. Iulianusun Sasani seferi srasnda lmesinin ardndan ordu tarafndan imparator iln edildi (M.S. 363 Haziran). Sasani Kral II. fiapur ile Romann aleyhine ar flartlarla 30 yl sreli bir barfl anlaflmas yaparak orduyu geri
ekti. Romallar, Tigris (Dicle) Nehrinin dousundaki topraklar Sasanilere terk ettiler. Iulianusun paganizmi canlandrmaya alflmasnn ardndan Hristiyan kilisesini tekrar glendirdi. M.S. 364 yl fiubat aynda adrnda yanan
sobadan duman
SIRA SZDE
zehirlenmesi nedeniyle beklenmedik bir zamanda Ankyrada (Ankara) ld. Yaklaflk sekiz ay hkm srmflt; iktidarna san tek olay, Roma ordusunu Persia
D fi N E L M
bataklndan kurtarp geri ekilmek oldu.
Hangi Roma imparatoru paganizmi yeniden canlandrmaya alflt? SIRA
S O RSZDE
U
Paganizm, genel olarak oktanrl inanca verilen addr.
VALENTINIANUS HANEDANI
I. Valentinianus (M.S. 364-375)
SIRA SZDE
D fi N E L M
DD fiK KN EA LT M
S O SZDE
R U
SIRA
SIRA
S O RSZDE
U
D D fi K NK EALT M
N N
Dasker
K K A Tolarak yetiflValentinianus M.S. 321de Pannoniada domufltu. Kendisini
AMALARIMIZ
tirmifl, II. Constantius zamannda Mesopotamiada askeri tribunus olarak grev
yapmflt. Iovianus ldnde muhafz alay komutanyd; onun
lmnn arSIRA SZDE
T A P Nikaiada
dndan yaflanan ksa bir kararszlk dneminden sonra ordu Ktarafndan
imparator iln edildi. Valentinianus Batnn ynetimini zerine alrken kardefli
AMALARIMIZ
Valensi ortak imparator olarak Douda grevlendirdi (M.S.
364). Kendisi Mediolanumda ikamet ederken Valens, Constantinopolisi tercih
365 yT E L E Vetti.
Z Y OM.S.
N
lnda ayaklanarak kendisini imparator iln eden Procopius, Trakya ve BithyniK edilen
T A P Procopius
ay iflgal etti. Fakat bir sre sonra askerleri tarafndan terk
yine onlar tarafndan ldrld. Valentinianus zamannn byk blmn AlaNTERNET
mannlara ve dier German saldrlarna karfl mcadele etmekle geirdi, snrlaTELEVZYON
r emniyete almaya alflt.
M.S. 367de hastalannca ocuk yafltaki olu Gratianusu Batnn augustusu
olarak atad. M.S. 375te dikkatini Pannoniaya evirdi; fakat Quadlarla yapt bir
grflmede fel geirerek Brigetioda ld (M.S. 17 Kasm 375).
N TKendisi
E R N E T Hristiyan
olmasna ramen paganlara da hoflgrl davrand.
N N
S O SZDE
R U
SIRA
DKKAT
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
K T A P
AMALARIMIZ
TELEVZYON
K T A P
NTERNET
TELEVZYON
NTERNET
146
Valens (M.S. 364-378)

Valens M.S. yak. 328de Pannoniada domufltu. I. Valentinianusun kardefli olan
Valens, aabeyi tarafndan ortak imparator iln edilerek Douda grevlendirildi
(M.S. 364). M.S. 365te Procopius isyan edip kendisini Constantinopoliste imparator iln etti. Costantinopolis, Valensin saraynn bulunduu yer olduundan ikisi
arasndaki arpflma kanlmazd. Ancak, Procopiusun kendi askerlerince ldrlfiekil 8.7
mparator
Valensin sikke
portresi.
Kaynak: Kent Overbeck-Stylow
(1973), 711.
mesiyle arpflmaya gerek kalmadan Procopius saf dfl braklmfl oldu. Valens nce Trakyada Gothlara karfl, daha sonra da Douda Sasanilere karfl savaflt. Antiokheiadayken paganistlere zalimce davrand; Gothlarn yeni ve byk apl saldrlar zerine Batya geri arld (M.S. 376). Hadrianopoliste (Edirne) Vizigotlarla
savaflrken yenildi ve ldrld (M.S. 378). Valens, Traianus Deciustan sonra savafl alannda dflman tarafndan ldrlen ikinci Roma imparatorudur.
Gratianus (M.S. 367-383)

I. Valentinianusun olu olan Gratianus M.S. 359da Sirmiumda (Mitrovica) domufltu. ocuk yafltayken babas tarafndan augustuslua ykseltildi. Babasnn
M.S. 375teki lmnden sonra Batda idareyi eline ald. Valensin Hadrianopolis
(Edirne) yaknnda Vizigotlarla savaflnda ona yardma geleceine sz vermesine
ramen, nedendir bilinmez, yardma gidemedi ve Valens, Vizigotlar tarafndan ldrld (M.S. 378). Ertesi yl Valensin yerine Theodosiusu Dounun augustusu
olarak atad (M.S. 379); kendisi Batnn ynetimini zerine almflt. M.S. 383te Britanniada Magnus Maximusun isyann bastrmak iin harekete getiinde askerleri savaflmak istemediler ve onu terk ettiler; Gratianus Lugdunuma (Lyon) kat fakat yakalanarak ldrld (M.S. 383 Austos). Magnus Maximus, Gallia, Britannia
ve spanyada egemen oldu.
II. Valentinianus (M.S. 375-392)

I. Valentinianusun olu olan II. Valentinianus M.S. 371de Treveride dnyaya geldi. Babas ldnde Gratianus Batnn imparatoru olarak iln edilmiflti (M.S.
375); II. Valentinianus da askerleri tarafndan Aquincumda ortak imparator iln
edildi. Magnus Maximus talyay istila etmeye baflladnda (M.S. 387) talyadan
kat fakat Theodosiusun yardm ve onun Magnus Maximusun ordusunu yenip
Maximusu ldrmesiyle tekrar kontrol eline ald. Fakat kendisi de M.S. 392 Maysta subaylarndan Arbogast tarafndan ldrld. lmyle Valentinianus slalesinin iktidar da sona ermifl oldu.
THEODOSIUS HANEDANI
I. Theodosius (M.S. 379-395)
Hristiyanl yceltmeye alflmas ve koyu bir Hristiyan olmas nedeniyle Byk lkabyla anlan I. Theodosius, M.S. 346da spanyann kuzeybatsnda Caucada domufltu. M.S. 373-374te Yukar Moesiada valilik (dux) yapt. Valensin Vizigotlar tarafndan ldrlmesinin ardndan, Gratianus onun yerine Theodosiusu
Dounun augustusu olarak atad (M.S. 19 Ocak 379). nceleri I. Theodosius Vizigotlarla savaflt fakat ne yazk ki baflarl olamad. M.S. 382de onlarla bir anlaflma
yaparak imparatorluk snrlar iinde federatif bir statde bulunmalarn kabul etti,
hatta onlara Trakyada toprak bile verdi. M.S. 387de talyay istila etmeye bafllayan ve II. Valentinianusun talyay terk etmesine neden olan Magnus Maximusu
Aquileiada yenerek ldrd.
Theodosius birka yl talyada kaldktan sonra Constantinopolise dnd (M.S.
391); Batnn idaresini German komutan Arbogasta brakt. Hatrlanaca zere
Arbogast, II. Valentinianusun lmnden de sorumlu tutulan bir kifliydi. Arbogast bamsz bir flekilde hareket ederek, II. Valentinianusun lmnn ardndan, onun yerine, daha nceden retorik ve Latince retmenlii yapan ve yksek
devlet memurluuna kadar ykselen Eugeniusu augustus iln etti ve Batnn idaresini ona brakt. M.S. 394 Eyll aynda Theodosius, Frigidus Nehri kysnda Arbogast ve Eugeniusun ordusunu yendi ve Eugeniusu ldrtt. Arbogast ise savafl
srasnda kat ve ardndan da intihar etti. Theodosius tekrar tm imparatorluun
tek imparatoru olarak kald; fakat ok gemeden, M.S. 17 Ocak 395te Mediolanumda ld. Her ne kadar imparatorluk genifl bir corafyaya yaylmas nedeniyle uzun zamandr Bat ve Dou olarak ynetiliyorsa da, lmnden hemen nce
imparatorluun idaresini fiilen iki ocuu arasnda Bat ve Dou olmak zere
paylafltrarak, Batnn idaresini 10 yaflndaki kk olu Honoriusa, Dounun
idaresini 17 yaflndaki byk olu Arcadiusa verdi. Bundan byle imparatorluun
Bat ve Dousu bir daha birlefltirilmedi. Dolaysyla imparatorluun resmen ikiye
blnmesi M.S. 395 yl olarak tarihlenir ve I. Theodosiusa atfedilir. stanbul, Sultanahmet Meydanndaki (parkn iinde yer alan) ant-stunlar I. Theodosius zamannda getirilmifltir.
Honorius (M.S. 393-423) ve Arcadius (M.S. 395-408)

Batnn ilk imparatoru Honorius (M.S. 393-423) ise M.S. 384te domufltu ve I.
Theodosiusun kk oluydu. M.S. 393te augustus unvan verilen Honorius, babasnn lmnden sonra Batnn imparatoru oldu. ktidarnda idare esas olarak
st dzey komutanlar ve devlet adamlarnn elindeydi. Zamannda Gothlar Ro-
147
148
maya saldrd ve ilk kez Roma yabanc bir dflmann istilasna sahne oldu (M.S.
410). Honorius M.S. 423te hastaland ve ld. Dounun idaresini alan I. Theodosiusun byk olu Arcadius zamannda pek fazla savafl olmad. mparator M.S.
408de hayata gzlerini kapad.
fiekil 8.8
mparator
Arcadiusun
sikke Portresi.
Kaynak: Breglia
(1968), 98.
Theodosius Hanedan yelerinden Bat Roma mparatoru III. Valentinianus

(M.S. 425-455) dneminde imparatorluk toprak kaybetti. Hun imparatoru Attila,
Roma iin en byk tehlikelerden biriydi. Valentinianus M.S. 455te ldrld. Valentinianustan sonra Bat Roma tahtna srasyla Maximus (M.S. 455), Avitus (M.S.
455-456), Maiorianus (M.S. 457-461), Severus (M.S. 461-465), Anthemius (M.S. 467472), Olybrius (M.S. 472), Glycerius (M.S. 473-474), Iulius Nepos (M.S. 474-475) ve
Romulus Augustulus (M.S. 475-476) geti. Hepsi de bir veya birka yl tahtta kalabildi. Germanlar Bat Roma iin srekli tehdit ve tehlike unsuruydu. Roma mparatorluunun baflnda bulunan Iulius Nepos, Orestes tarafndan tahttan uzaklafltrlmfl ve kendi olu Romulus Augustulus tahta geirilmiflti; ancak kendisi henz
ocuk yaflta olduu iin devlet idaresi gerekte babas Orestesin elindeydi. Bu kez
de German komutan Odoaker, bir darbeyle Romulusu taht terk etmeye zorlamfl
ve Honoriustan bu yana devam eden Bat Roma, Germanlarn eline gemiflti (M.S.
476). Dou Roma mparatorluu ise 1453te Osmanl Sultan II. Mehmet (Fatih) tarafndan yklncaya kadar yaflamaya devam etmifltir. Bugn tarihiler tarafndan
Roma mparatorluundan dil, din ve kltr bakmndan farkl olmas nedeniyle
Bizans olarak adlandrlan imparatorluk gerekte Roma mparatorluunun Dou
yarsdr, yani Dou Roma mparatorluudur; Bizans ad Dou Roma mparatorluu iin ok sonralar modern tarihiler (ilk kez 16. yzylda Hieronymus Wolf) tarafndan kullanlan bir addr.
149
II. Theodosius
(M.S. 402-450)
mparatorluun dou yarsnn hakimi olan Arcadiusun olu II. Theodosius (M.S. 402-450), daha bebekken babas tarafndan augustus
iln edildi. Arcadiusun M.S. 408de
lmnn ardndan Dounun idaresini ald. Augustus unvann aldnda henz bir yaflnda olduundan, iktidar dnemi bu unvan ald M.S. 402den deil, fiilen imparatorlua bafllad M.S. 408den itibaren de bafllatlmaktadr. Roma tarihinde tahtta en uzun sre kalan imparator, 49 yl ile II. Theodosiustur;
M.S. 450de bir av kazasnda ld.
stanbulun kara surlar onun zamannda Dou Valisi Anthemiusun
gzetiminde infla edildi. II. Theodosiusun gereklefltirdii nemli ifllerden biri, Constantinopoliste Hristiyan Yksek Okulu adyla bir
okul kurmasdr (M.S. 425). Bu okul
gerek anlamda tarihteki ilk niversite olarak kabul edilmektedir. II.
Theodosiusun ok nemli bir dier
hizmeti de Codex Theodosianus
adyla anlan kanun klliyatn yaymlatmasdr (M.S. 438). Bu klliyat daha sonraki I. Iustinianus yasalarnn temelini oluflturmufl; Iustinianus yasalar da modern Avrupa
hukukunun temelini teflkil etmifltir.
Theodosius Hanedan yelerinden Dou Roma imparatoru
Marcianus (M.S. 450-457), II. Theodosiusun kzkardefli Pulcheria
ile evlenmiflti. Drdnc kmenik kilise konseyi onun zamannda Kalkhedonda (Kadky) topland (M.S. 451). mparator M.S.
457de ld.
fiekil 8.9
Theodosius Stunu.
Msr Firavunu III. Thutmosisin obeliski mparator
I. Theodosius dneminde Msrdaki Karnaktan getirilip
Sultanahmetteki Hipodroma yerlefltirilmiflti.
Obeliskin kaidesinin drt tarafn kuflatan kabartmalarda
I. Theodosius ve ailesinin betimlendii imparator locas ile trenlere
iliflkin sahneler yer alr (Foto: O.Tekin).
150
zet
N
A M A
N
A M A
Roma mparatorluunun gerileyifl ve zayflama

srecini tartflma
Roma mparatorluunun gerileme ve zayflama
sreci, genel olarak M.S. 3. yzylla birlikte bafllamfltr. mparatorluun iine dflt ekonomik kriz, alnan nlemlere ramen bir trl giderilemiyordu. Ekonomik krizin en nemli gstergelerinden biri, Diocletianusun Narh Kararnamesidir. Eldeki sikkenin alm gcnn azalmas,
develuasyonu gerektiriyor ve enflasyonu nlenemez bir noktaya getiriyordu. mparatorluk snrlarnn ok genifl bir alana yaylmfl olmas,
eyaletlerin idaresini zorlafltryor, neredeyse idare edilemez bir hal sz konusu oluyordu. mparatorlarn seiminde tek yetkili organn Senato
olmas gerekirken, dfl mdahalelerin olmas ve
artmas, imparatorlarn meflruluuna glge dflryordu. Denebilir ki, M.S. 476da idari adan
ikiye ayrlan imparatorluun neredeyse son iki
yz yl, krizin zm arayflyla gemiflti.
Dnemin siyasal koflullar nedeniyle mparatorlarn seiminde askerlerin oynad roln nemini aklama
Bilindii zere, Roma mparatorluunda iktidardaki hanedan yelerinin taht adayl normal bir
uygulamayd ve imparator seiminde Senatonun
(Senatus) karar gerekliydi. Ancak, M.S. 3. yzyln ikinci eyreinden itibaren taht ve iktidar kavgas artmfl, imparatorlar daha ziyade askerler tarafndan belirlenmeye bafllanmfltr. Bylece ayn
anda hem Senato tarafndan hem de askerler tarafndan ilan edilmifl birden fazla imparator sz
konusu olmufltur. Bu durum imparatorluk genelinde kaosa ve anarfliye neden olmufltur. Bu nedenle, kabaca M.S. 3. yzyl ile 4. yzyln bafllar Askeri Anarfli Dnemi veya Asker mparatorlar Dnemi olarak adlandrlr. Dnemin ad
en ok duyulan imparatorlar Maximinus Thrax
(M.S. 235-238), III. Gordianus (M.S. 238-244), I.
Philippus (M.S. 244-249), Traianus Decius (M.S.
249-251), Valerianus (M.S. 253-260), Gallienus
(M.S. 253-268) ve II. Claudius Gothicus (M.S. 268270) idi.
N
A M A
N
A M A
Principatus ve Dominatus ynetimlerini karfllafltrma

nceki yllarda imparatorluk topraklarna kuzeyden ve doudan yaplan dfl saldrlar (German
kavimleri ve Parthlar / Sasaniler gibi), iteki ayaklanmalar ve ayn anda birden fazla imparatorun
ya da gaspn egemen olmas byk skntlara
neden olmufl ve imparatorluun genifl snrlarnn
tek bir hkmdar tarafndan kontrol altnda tutulamayaca / ynetilemeyecei gereini de gstermiflti. Bu yzden Diocletianus principatus denen ve imparatorun tm yetkilerle birinci yurttafl statsyle sahip olduu nceki ynetim biimini terk ederek, dominatus denen ve imparatorun mutlak hkmdarln tartflmasz kabul
eden yeni bir ynetim biimini benimsedi. Bu yeni ynetim biimi monarflik yapya daha yakn bir
rejimi ifade etmekteydi. Ksa bir sre sonra da Diocletianus ve Maximianus tarafndan Tetrarkhia
(Tetrarfli) denilen drtl bir ynetim oluflturuldu.
Roma mparatorluunun ikiye ayrlma srecini, nedenlerini ve sonularn tartflma
Roma mparatorluunun corafi bykl, tek
kifli tarafndan ynetilemeyeceini gsteriyordu.
Bu konu aslnda daha nce de zerinde durulan
bir konuydu. Caracalla ve kardefli Geta, Diocletianus ve Maximianus rneklerinde olduu gibi. Ancak, resmen ikiye ayrlma Theodosius Hanedannn
kurucusu I. Theodosius zamannda gerekleflti
(M.S. 395). Theodosius, Batnn idaresini kk
olu Honoriusa, Dounun idaresini byk olu
Arcadiusa verdi. Bundan byle imparatorluun bat ve dousu bir daha birlefltirilmedi. mparatorluun bat yars ise German basks sonucu M.S.
476da ortadan kalkt. mparatorluun ikiye ayrlma
sreci, imparatorluun gerileme ve zayflama sreciyle paralel giden bir sretir. Bu srecin en nemli nedeni, kuflkusuz devasa snrlara sahip bir imparatorluun, tek kifli tarafndan ynetilmesinin artk
mmkn olmamasdr. Sonuta, imparatorluk topraklar bat ve dou olmak zere iki kifli arasnda
paylafltrlmfltr. Ancak, dikkat edilmesi gereken
nokta, imparatorluun fiziki olarak blnmediidir; corafi blnme sadece idare asndan gereklefltirilmifltir; paralanma sz konusu deildir.
151
Kendimizi Snayalm
1. Thrax lkabn taflyan Roma mparatoru afladakilerden hangisidir?
a. III. Gordianus
b. I. Licinius
c. Valens
d. Maximinus
e. Gratianus
2. Abritus mevkinde (Dobruca yaknnda) tuzaa dflrlerek ldrlen (M.S. 251 Haziran / Temmuz) ve
bylece dflmanla savaflrken savafl alannda len ilk
imparator olarak anlan Roma mparatoru afladakilerden hangisidir?
a. Maximianus
b. II. Claudius
c. Valens
d. Maximinus
e. Traianus Decius
3. Roma mparatorluunun bat yars, M.S. 476 ylnda yars Germanlarn eline getiinde tahtta olan ocuk yafltaki Son Bat Roma mparatoru afladakilerden hangisidir?
a. Odaeker
b. Remus Severus
c. II. Valentinianus
d. Romulus Tiberius
e. Romulus Augustulus
4. Gothlara karfl kazand zaferlerden dolay Gothicus lkabyla anlan Roma mparatoru afladakilerden
hangisidir?
a. Arcadius
b. II. Claudius
c. Honorius
d. I. Theodosius
e. Valens
5. Roma mparatorluunda mutlak idareyi ifade eden
Dominatus Dnemi afladaki imparatorlardan hangisi ile bafllamfltr?
a. Diocletianus
b. Traianus Decius
c. Valens
d. Maximinus
e. I. Philippus
6. mparator Diocletianus zamannda oluflturulan ve

iki augustus ile iki caesardan oluflan drtl ynetime
ne ad verilir?
a. Praetorluk
b. Censorluk
c. Tetrarfli
d. Triumvirlik
e. Testimonia
7. Fiyatlarn anormal artflnn nne gemek iin M.S.
301de yaymlanan Narh Kararnamesi afladaki imparatorlardan hangisi zamanna tarihlenmektedir?
a. I. Theodosius
b. Honorius
c. Arcadius
d. I. Philippus
e. Diocletianus
8. I. Constantinus ile Maxentius arasnda M.S. 312de
yaplan ve Constantinusun zaferiyle sonulanan savafl
nerede oldu?
a. Palatinus Tepesi yaknnda
b. Augustus Forumu yaknnda
c. Milvius Kprs civarnda
d. Veronada
e. Roma civarnda
9. M.S. 313te yaymlanan Milano Emirnamesi veya Fermannn ierii afladakilerden hangisidir?
a. mparatorluk snrlar iinde yaflayanlara yurttafllk hakk verilmesi
b. mparatorluk ynetiminde bundan byle caesarlarn da grev almas
c. Sasanilere karfl Roma dost lkeleriyle ittifak
oluflturulmas
d. Roma Devletinin Hristiyanlara karfl hoflgrl
tutum ve davranfl sergilemesi
e. Roma mparatorluunun Dou ve Bat olarak
ikiye ayrlma karar
10. Roma mparatorluu ka ylnda ve hangi imparator
zamannda Dou ve Bat olarak ikiye ayrld?
a. M.S. 375: II. Valentinianus
b. M.S. 445: II. Theodosius
c. M.S. 395: I. Theodosius
d. M.S. 395: Valens
e. M.S. 495: Constans
152
Okuma Paras
Roma mparatorluunun Yeni Baflkenti:

Constantinopolis
Byk lakabyla da anlan I. Constantinus, Romann
imparatorluun baflkenti olarak zayfln ve emniyetsizliini grdnden yeni bir baflkent ihtiyac duymufl
ve stratejik mevkii itibariyle Byzantionu semifltir. Kenti yeniden byk ve grkemli bir hale getirmek iin
imar faaliyetlerini bafllatmfl; M.S. 11 Mays 330da Roma
mparatorluunun ikinci ya da yeni baflkenti olarak
alfl yaplmfl, ad da bir sre korunmasna karfln, imparatorun adndan dolay Constantinopolis olarak deifltirilmifltir. Kent tpk Roma gibi 14 idari blgeye (mahalleye) ayrlmfltr. Constantinus, kentte bayndrlk faaliyetlerini younlafltrarak onu antlarla donatmfl ve
dnemin en grkemli merkezlerinden biri yapmfltr.
Fatih Sultan Mehmetin Constantinopolisi almasndan
sonra da kentin ad deifltirilmemifl (18. yzylda slambol olarak deiflmesine karfln), Cumhuriyet Dnemine
kadar Kostantiniyye ad kullanlmfltr.
1. d
2. e
3. e
4. b
5. a
6. c
7. e
8. c
9. d
10. c
Yantnz yanlfl ise Askeri Anarfli ve Yeni Dzen

Arayfl: Maximinus Thrax konusunu yeniden
gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise III. Gordianustan (M.S. 238244) Aemilianusa (M.S. 253) konusunu
Yantnz yanlfl ise Honorius (M.S. 393-423) ve
Arcadius (M.S. 395-408) konusunu yeniden
gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Valerianustan (M.S. 253260) Aurelianusa (M.S. 270-275) konusunu
Yantnz yanlfl ise Dominatus Dnemi ve
Tetrarfli: Diocletianus (M.S. 284-305) ve
Maximianus (M.S. 286-305 ve 307-308)
Maximianus (M.S. 286-305 ve 307-308)
Maximianus (M.S. 286-305 ve 307-308)
Yantnz yanlfl ise I. Constantinus (M.S. 307337) konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise I. Constantinus (M.S. 307337) konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise II. Theodosius (M.S. 402450) konusunu yeniden gzden geiriniz.
153
Kaynaklar
Sra Sizde 1
Askeri anarfli, Roma imparatorlarnn yasal bir flekilde
ve Senato kararyla deil de, askerler tarafndan belirlenmesi ve bylece ayn anda Roma Devletinde birden
fazla imparator bulunmasnn neden olduu karmaflay
ifade eder.

Breglia, L. (1968), Roman Imperial Coins. Their Art and
Technique, New York.
Cameron, A., Garnsey, P. (ed.) (2005), The Cambridge
Ancient History, c. 12: The Crisis of Empire, AD 193337, Cambridge.
Cameron, A., Garnsey, P. (ed.) (1998), The Cambridge
Ancient History, c. 13: The Late Empire, AD 337425, Cambridge.
fi. Karadeniz), letiflim Atlasl Byk Uygarlklar
Ansiklopedisi, stanbul.
Glay, M.Le, Voisin J.-L., Bohec, Y. Le (1995), Histoire
romaine, PUF, Paris.
Grant, M. (1998), The Roman Emperors. A Biographical
Guide to the Rulers of Imperial Rome 31 BC - AD
476, Londra.
Londra, 2003.
Kent, J.P.C.-Overbeck, B.-Stylow, A.U. (1973), Die
rmische Mnze, Hirmer Verlag Mnchen.
Penrose, J. (ed.) (2008), Rome and Her Enemies, Osprey
Publishing, Oxford.
Scarre, C. (1995), Chronicle of the Roman Emperors,
Sra Sizde 2
Edessada (Urfa) Sasaniler tarafndan kuflatlan ve esir
alnan Roma mparatoru, Valerianus idi (M.S. 260
sonbahar). mparatorun akbeti bilinmiyor; ancak yaflamnn geri kalann esir olarak srdrp ld tahmin edilmektedir.
Sra Sizde 3
Principatus denen ve imparatorun tm yetkilerle birinci yurttafl statsyle sahip olduu nceki ynetim
biiminin terkedilerek, dominatus denen ve imparatorun mutlak hkmdarln tartflmasz kabul eden yeni bir ynetim biiminin benimsenmesi Diocletianus
zamannda oldu. Bu yeni ynetim biimi monarflik yapya daha yakn bir rejimi ifade etmekteydi.
Szlk
155
Szlk
Ara Pacis Augustae (Lat.): Augustus Barfl Suna (Romada).
A
Aedilis (Lat.): Romada kamu ifllerinin kontrol, arfl ve pazarlarda arlk ve llerin denetimi, gvenlik, itfaiye
teflkilat ve festivallerin dzenlenmesinden sorumlu devlet grevlisi (magistrat).
Aerarium (Lat.): Roma devlet hazinesi.
Aes grave (Lat.): Dkm tekniiyle retilen Romann ilk
bronz sikkeleri; ana birim as.
Ager publicus (Lat.): Romada devlet arazisi. Esas olarak savafl neticesinde elde edilirdi.
Agon (Yun.): Yarflma, mcadele. Her trl alandaki yarflma
iin kullanlr.
Areopagos (Yun.): Szck anlam Ares Tepesi olan ve daha

nce arkhonluk yapanlarn oluflturduu en eski meclis.
Aristokrasi: Soylularn, en iyilerin (aristoi) ynetimi.
Arkhon (Yun.): Yksek devlet memuru; baz durumlarda
devletin bafl.
As (Lat.): Roma bronz sikkelerinde ana birim. Asklepieion:
Salk Tanrs Asklepiosa adanmfl salk merkezi.
Asty (Yun.): Kent (zellikle merkezi alan, ekirdek ksm).
Atllar: Lat. Equites. fivalye Snf. Belirli bir servete sahip kiflilerden oluflurdu.
Augustus (Lat.): Szck anlam kutsal. Romann ilk imparatoru Augustustan dolay Roma imparatorlarnn tafld-
Agora (Yun.): Toplanma alan. Bir kent-devletinde pazar, arfl veya sosyal yaflamn merkezi.
Agoranomos (Yun.): o. Agoranomoi. arfl-pazarda grev
yapan, l, arlk ve mallarn kalitesini denetleyen memur.
Akhaimenid: Adn Akhaimenesten alan Pers slalesi (Akhaimenidai).
Akropolis (Yun.): Bir kent-devletinde kamu binalarnn (ve
tapnaklarn) bulunduu etraf surla evrili yksek tepe.
Alimenta (Lat.): Fakirlere ve kimsesiz ocuklara yardm sistemi.
Amici Principis (Lat.): mparatorun dostlar. Yar resmi bir
unvan.
unvan.
Augur (Lat.): o. Augures. Kufllarn uufluna bakarak kehanette bulunan din adam.
Aureus (Lat.): Roma altn sikke birimi.
Auspicium (Lat.): Romada tanrlarn grfl ve rzasnn alnmas.
Autarkeia (Yun.): Bir kent-devletinin kendine yeterlii, ekonomik bamszl.
Autonomia (Yun.): Bir kent-devletinin dfl glerin mdahalesi olmadan kendi kanunlarn yapabilmesi.
Auxilia (Lat.): Esas olarak Romann talya dflndaki Roma
yurttafl olmayan mttefiklerinden oluflturulan yardmc
Amphiktion (Yun.): Dinsel birlik.
askeri kuvvetler.
Anayasa: Bir devletin ynetim biimini, temel kurumlarnn

nasl iflleyeceini belirten ve halk tarafndan genel kabul
grmfl temel hukuk kurallar ile yasalar btn. Romada krallk ve cumhuriyet dnemlerinden itibaren
oluflturulan anayasaya, Sulla dneminde yeni bir flekil
verildi.
Annales (Lat.): Romada yllara gre dzenlenmifl resmi kaytlar.
Annona (Lat.): 1. Hububat (buday, arpa vb.); zellikle buday, 2. Romann yllk buday retimi, 3. mparator Septimius Severus zamannda konan dorudan ayni vergi,
4. Hububat tanras.
Antitetik: Karfllkl.
Apeiron (Yun.): Felsefi grflte sonsuzluk.
Apella (Yun.): Spartada Halk Meclisi.
Apodyterion (Yun.): Palestra ve hamamlarda soyunma odas.
Apoikia (Yun.): Koloni.
Apostata (Yun.): Din deifltirenler iin kullanlan lkap, dnme (zellikle Roma mparatoru Iulianus iin).
Aprilis (Lat.): Roma takviminde Nisan.
B
Barbaros (Yun.): o. barbaroi. Hellenlerin Hellence (Yunanca) konuflmayan toplumlara verdikleri isim.
Basileus (Yun.): Kral.
Bema (Yun.): Krs.
Bule (Yun.): Boule. Hellen kent-devletinde danflma ve idare
meclisi.
Buleutes (Yun.): Bouleutes. Bule yesi yurttafllar.
C
Caesar (Lat.): Roma Consul ve Dictator Julius Caesardan
dolay Roma mparatorluk dneminde veliaht ya da
prens iin kullanlan unvan.
Caligae (Lat.): izme. mparator Caligula adn caligaedan almflt.
Catilina nutuklar: Consul Ciceronun Catilina ayaklanmasn ortaya karmak iin Senatusda verdii nutuklar. Bylece Catilina, deflifre olmufl ve vatan haini iln edilmifltir
(M.. 63).
156
Censorlar (Lat.): Romada befl ylda bir yurttafllarn ve onla-
Cursus honorum (Lat.): Soylu bir Roma yurttaflnn, memuri-
rn sahip olduklar servetlerin saymn (census) yapan,
yet grevlerinde (kariyerinde) ilerleme kaydetme aflamalar.
kaydn tutan, senatrlerin listesini belirleyen memurlar;

imperium yetkileri yoktu. Daha nce consullk yapmfl
kiflilerden seilirlerdi.
Curul Aedilisi (Lat. Aedilis Curulis): Bkz. Aedilis.
Centuria (Lat.): Roma lejyonunda 100 kiflilik blk.
Centurio (Lat.): Roma lejyonunda 100 kiflilik birliin komutan.
Damnatio memoriae (Lat.): Annn lanetlenmesi.
Cippus (Lat.): Mimari ifllevi olmayan ufak, ksa stun.
Dareikos (Yun.): Pers altn sikkesi.
Civitas Romana (Lat.): Roma Yurttafl.
December (Lat.): Roma takviminde Aralk.
Civitas Libera (Lat.): zgr kent.
Decemvir (Lat.): 10 yeli komisyonun yelerinden biri. Roma
Clementia (Lat.): Szck anlam merhamet; ayn zamanda

personifikasyon.
Cliens (Lat.): o. Clientes. Yanaflma.
Cumhuriyet dneminde On iki Levha kanunlarn decemvirler (o. decemviri) hazrlamfllard (Decemviri
Legibus Scribundis).
Cloaca Maxima (Lat.): Romadaki kanalizasyon sistemi.
Dekret (Lat. Decretum): Meclis karar (kararname).
Clupeus Virtutis (Lat.): Onurlandrlacak kifliye sunulan (ve-
Delos Deniz Birlii: Atina tarafndan M.. 478 / 477de Pers-
ya kapsna aslan) altn kalkan.

Cognomen (Lat.): Roma yurttafllarnda aile (familia) ad.
Cohors (Lat.): o. chortes. Romada askeri birlik.
Comitatenses (Lat. o.): Byk Constantinus zamannda
esas olarak snrn hemen gerisinde oluflturulan mobilize
saha birlii. Ayn zamanda bkz. Comitatus.
Comitatus (Lat.): Seyr sefer (mobilize) halindeki ordu. Byk Constantinustan itibaren oluflturuldu. Bkz. Comitatenses.
Comitia Centuriata (Lat.): Romada patricii ile pleblerin grev yapt Yzler Meclisi.
Comitia Curiata (Lat.): Romada 30 curiaey kapsayan ve sadece patricii snfna ak meclisti.
Comitia Tributa (Lat.): Pleb Meclisi. Aedilislerin, tribunuslarn ve quaestorlarn seimini yapar, pleb kararlarn oylard; oylama kabilelere gre olurdu.
Concilium Plebis (Lat.): Romada pleblerin oluflturduu meclis, Pleb Meclisi.
Consecratio (Lat.): Tanr mertebesine eriflme, tanrlafltrma.
Consul (Lat.): Roma Cumhuriyet dneminde yllk olarak ata-
lere karfl mcadele etmek iin kurulan birlik.

Demiurgos (Yun.):Bir kent-devletinde yksek devlet memuru, bafl magistrat.
Demokrasi: Halk Egemenlii, ynetimde halkn egemen olduu sistem.
Demokratia (Yun.): Demos (halk) ve kratia (ynetim) szcklerinden oluflan ve Halk Ynetimi anlamn taflyan
szck. Bkz. Demokrasi.
Demos (Yun.): Birka anlam vardr: 1. Halk, 2. Sadece erkek
yurttafllarn oluflturduu topluluk, 3. Aristokratlarn dflnda kalan fakir halk, 4. Atinadaki demokratik devlet,
5. Ekklesiay oluflturan halk.
Denarius (Lat.): Romada esas gmfl sikke birimi.
Dikasterion (Yun.): o. Dikasteria. Halk Mahkemesi. Ayn
zamanda bkz. Heliaia.
Diadokhos (Yun.): o. Diadokhoi. Byk skenderin ardl, onun generallerinden biri.
Dictator (Lat.): Romada kriz veya olaanst hal gerektiren
zamanlarda alt ay sreyle devlet ynetimini stlenen en
yksek grevli (rnein, Sulla ve Caesar).
nan devletin en yksek devlet memuru; devletin bafln-
Dioecesis (Lat.): Diocletianus (M.S. 284-305) zamannda olufl-
da iki consul bulunurdu. mparatorluk dneminde im-
turulan idari eyaletler; nceleri 13 adet idi, sonradan sa-
parator unvanlarndan biri.
ylar artmfltr. Dioecesislerin ynetimi praetor praefec-
Conubium (Lat.): Romada evlenme hakk. Roma yurttaflnn

sahip olduu haklardan biri.
Conventus (Lat.): Bir eyalet iindeki adli (hukuksal) blge
veya blge merkezi.
Corona civica (Lat.): Defne dal ile mefle yapraklarndan yaplmfl elenk.
Curia (Lat.): Byk aile birlii; Forumdaki Senatonun toplant yeri, meclis.
tusu veya vicariusun elindeydi.

Divus (Lat.): Tanr.
Diva (Lat.): Tanra.
Dominatus (Lat.): Romada imparatorun mutlak hkmdarln tartflmasz kabul eden ynetim biimi; mparator
Diocletianus (M.S. 284-305) ile bafllar.
Domus Aurea (Lat.): mparator Neronun Romada kendisi
iin infla ettirdii yap (Altn Ev).
Szlk
157
Donativum (Lat.): Parasal armaan (bir tr clus bahflifli);
Gregorien takvimi: 16. yzyl sonlarnda Papa XIII. Gregori-
Roma imparatorlar tahta gemek iin destek grdkleri
us tarafndan gelifltirilen ve gnmzde halen kullanlan
praetor muhafzlarna para vaat ederler ve tahta getik-
takvim.
ten sonra da onlara para datrlard.

Drahmi: Hellen sikkelerinde gmfl sikke birimi.
Dupondius (Lat.): Roma bronz (pirin) sikke birimi.
Hegemon (Yun.): Lider, nder.
Dux (Lat.): Ge Roma mparatorluk dneminde vali.
Hekatombaion (Yun.): Hellen takviminde Temmuza denk
Heliaia (Yun.): Hellen kent-devletinde bir tr halk mahkeme-
gelen ay.
si. Ayn zamanda bkz. Dikasterion.
Eisphora (Yun.): Mal ve varlktan alnan zel vergi; zellikle

savafl gibi olaanst dnemlerde yurttafllardan ve ya-
Hellen (Yun.): Yunan halkndan olan. Yunanlar kendilerini

bu flekilde adlandryorlard.
banclardan (metoikoi) alnrd.

Ekklesia (Yun.): Hellen kent-devletlerinde Halk Meclisi.
Hellenistik: Byk skenderin Dou seferiyle birlikte Hellen

kltrnn Douya yaylmas ve Dou kltryle kay-
Elektron (Yun.): Altn ve gmfl alaflm metal; ilk sikkeler
naflmas. Byk skenderin Dou seferine bafllad (ve-
elektrondan baslmflt.
Eleusis Misterleri: Eleusis Gizem Dinleri olarak da ifade
ya Pers Krallna son verdii) tarihten Romann son
edilen bir klt. Devlet kontrolunda, Attikadaki Eleusiste
Helenistik Krallk olan Ptolemaioslar ortadan kaldrd

tarihe kadar sren dnemin ad (M.. 334 / 330 30).
daha ziyade Demeter, kz Persephone ve Dionysos onuruna tesis edilmiflti.

Emporion (Yun.): Kk lekli ticaret merkezi.
Hellanodikai (Yun.): Festival dzenleyicileri.

Hellenotamiai (Yun.): Delos Deniz Birliinde hazine grevlileri.
Epheroi (Yun.): Devlet denetileri.

Epigrafi: Yaztbilim.
Helot (Yun. heiolos veya heioletes): Spartada topraa bal

kle.
Epistates (Yun.): Hellen kent-devletinde Prytaneisin baflkan.

Eponim (Yun. eponymos): Yla adn verme.
Herme (Yun.): st ksm Tanr Hermesin bst fleklinde sona eren dikdrtgen tafl blok; bloun orta yerinde phallos
Epos (Yun.): Kahramanlk destan.
tasviri bulunurdu.
Equites (Lat.): Eski Romada Atl Snf (fivalyeler).

Era: Takvim bafl.
Hierothesion (Yun.): Mezar ant. Hiereus (Yun.): Din adam, rahip.
Ethnos (Yun.): Halk.

Euergetes (Yun.): Bir kent-devletinde yararl ifllerde kullanl-
Hippeis (Yun.): Atllar (Atinada toplumun snflarndan biri).
mak zere para bafllayan, imr faaliyetlerine katkda
Homonoia (Yun.): Szck anlam uyum, dostluk; ayn zamanda personifikasyon.
bulunan, festival masraflarn stlenenler kiflilere verilen

onurlandrma sfat.
Eupatridai (Yun.):Soylular (Soylu doanlar).
Homo novus (Lat.): Yeni kifli. Bkz. Novus homo

Hoplit (Yun. hoplites): Tam tehizatl (kalkan, mzrak, kl,
zrh) Hellen piyade askeri.
Exercitus (Lat.): Ordu.
Hostis Publicus (Lat.): Vatan haini, devlet dflman.
Hyk: Suni tepe; st ste yerleflimler nedeniyle oluflan suni

tepe.
Familia (Lat.): Aile.

Fasces (Lat.): Arasna balta yerlefltirilmifl denek demeti asa.
Lictorlar taflrd.
Februarius (Lat.): Roma takviminde fiubat.
Ianuarius (Lat.) (Januarius): Roma takviminde Ocak.
Fibula (Lat.): o. Fibulae. engelli ine.
Idus (Lat.): Ayn 15. gn (baz aylarn 13. gn).

Imperium (Lat.): Romada emretme yetkisi.
Imperator (Lat.): 1. Komutan, 2. mparator.
Gens (Lat.): Klan veya byk aile.

Gerusia (Yun.): Yaflllardan oluflan bir tr Danflma Meclisi.
Gizem Dinleri: Bkz. Eleusis misterleri.
Grammatistes (Yun.): Eitimciler.
Imperium Propraetore (Lat.): Imperium yetkisine sahip

propraetor.
Imperium Romanum (Lat.): Roma mparatorluu
Incitatus (Lat.): mparator Caligulann yarfl atnn ad.
158
Interrex (Lat.): Romada kral ldnde yenisi seilinceye
Legatus (Lat.): Komutan, imparator vekili, zel devlet grevlisi. Lejyon komutan; imparatorluk eyaletinde dorudan
kadar devletin baflna geen kifli.
imparatora bal vali (Legatus Augusti).
Isegoria (Yun.): Hellen kent-devletinde mecliste konuflma

zgrl.
Leiturgia (Yun.): Bir tr zorunlu sponsorluk. Zengin yurttafllarn kamusal alandaki imr faaliyetlerini, festival dzen-
Isonomia (Yun.): Hellen kent-devletinde yasalar karflsnda
lenmesini, gemi inflasn vb. devletin istei zerine zo-
eflitlik.
runlu olarak finanse etmeleri.
Isotimia (Yun.): Hellen kent-devletinde herkesin her makama gelebilme hakk. Iunius: Roma takviminde Haziran.
Lejyon (Lat. legio): Roma askeri birlii. Kapsad asker (lejyoner) says cumhuriyet dneminde 4500; imparatorluk
Iustitia (Lat.): Szck anlam adalet; ayn zamanda personi-
dneminde 5200 kifliden olufluyordu; ancak zaman iin-
fikasyon.
de farkl saylar da sz konusudur.
Lex (Lat.): Kanun.
Jlyen takvimi: Iulius Caesar zamannda hazrlanan Roma
Lictor (Lat.): Consullere refakat eden grevli. Lictorlar omuzlarnda fasces denen bir denek demeti taflrlard.
takvimi.
Linear A ve B: Tun anda Girit ve Miken uygarlklarnda
kullanlan izgisel yaz.
Kalendae (Lat.): Roma takviminde ayn ilk gn.
Logographos (Yun.): o. Logographoi. Kent tarihi, kahramanlklar, mitoloji gibi insanlarn ilgisini eken konular rhap-
Karum: Pazar yeri (Hitit, Asur gibi Dou toplumlarnda).

Keruks (Yun.): o. kerukes. Ulak, haberci, mesaj gtren.
sodoslar gibi fliir diliyle deil, dz yaz (nesir) fleklinde ya-
Kerykeion (Yun.): Tanr Hermesin asas.
zan kifli. Adlarn bildiimiz logographoslar arasnda her
Khora (Yun.): Kent-devletinin krsal.
ikisi de Miletoslu olan Kadmos ile Hekataiosu sayabiliriz.
Kiklopik: Mitolojideki Kyklops adl devlerin taflyabilecei

kadar byk-iri (zellikle tafl).
Kitharistes (Yun.): Mzik ve lirik fliir eitimcileri.
Kleros (Yun.): Sahip olunan toprak parasnn hisse / pay
anlamn taflyan Hellence ad.
Klerukhia (Yun.): Atinann deniz kys ve adalar gibi strate-
M
Magister Equitum (Lat.): Roma Cumhuriyet Dneminde Dictatorun yardmcs (imperium yetkisine sahip), svari
kuvvetlerine komuta ederdi. Ayn zamanda snrdaki svari birlii komutan.
jik mevkilerde kurduu zel koloniler. Ya da Atinann
Magister Militum (Lat.): Askeri komutan.
fethettii topraklarda fakir yurttafllara verdii toprak par-
Magister Peditum (Lat.): Piyade askerlerin komutan.
as (kleros). Klerukhialarda yerleflenler Atina yurttafllk
Magistrat (Lat. Magistratus): Romada yksek devlet memu-
haklarna sahiptiler.
Kolonizasyon: Bir kavmin ya da bir kent halknn tarmsal
ru. Hellen kent-devletlerinde de yksek devlet memurlar bu flekilde anlr.
veya ticari faaliyetlerde bulunmak iin kendi snrlar d-
Magnus (Lat.): Szck anlam Byk.
flnda elveriflli topraklarda sler kurup, oray yurt edin-
Maius (Lat.): Szck anlam Daha byk. Imperium maius
me sreci.
(= daha byk bir emretme yetkisi).
Komedia (Yun.): Sahnede gereklefltirilen oyun tr.
Martius (Lat.): Lat. Mart ay. Mausoleion: Mezar ant, mozole.
Kral Yolu: Susadan Sardeise uzanan ticari ve askeri amal
Medimnos (Yun.): lek, kile. 1 medimnos, 38 kilogram ve-
yol (daha ok Pers dneminde).
ya 50 litre.
Ktistes (Yun.): Koloni kurucusu.
Megaron (Yun.): Dikdrtgen planl, n avlulu basit yap.
Kupel: Ocak ukuru. Kupelasyon: Frnlama.
Mesogeia (Yun.): blge.
Kutsal Savafl: Phokislilerin Delphoi Apollon Tapnan iflgal
Metoikos (Yun.): o. metoikoi. Yabanc, kent-devleti yurtta-
etmeleri zerine Phokis ile Thebai arasndaki patlak veren savafl (M.. 355).
Klt: Tanr veya kahraman tapnm.
fl olmayan, baflka bir yerden gelip oraya yerleflmifl.

Mil tafl: Mesafe tafl; gidilecek yere olan uzakln belirtildii
yuvarlak tafl.
Milano emirnamesi (ferman): I. Constantinus ve Licinius ta-
rafndan Hristiyanlara hoflgr gsterilmesini isteyen
Latifundia (Lat.): Romada byk araziler, iftlik arazisi. Lavagetas: Akha kralnn yardmcs.
emirname (M.S. 313).
Szlk
rinden olufluyordu ve halkn afla tabakalaryla (popula-
Monarfli: Tek kifli egemenliine dayal ynetim sistemi (r.
res) atflma halindeydi.
Krallk).
Monophthalmos (Yun.): Tek gzl anlamnda lkap; zellikle Antigonos iin.
Ostrakon (Yun.): o. ostraka. Keramik paras.

Ostrakophoria (Yun.): anak mlek paras kullanarak oy
verme.
Municipium (Lat.): Roma kenti (ve yurttafll) stats verilerek Romann korumas altna alnan fakat i ifllerinde
zgr (otonom) olan talyadaki kent-devletlerine ya da
159
Ostrakismos (Yun.): anak mlek Mahkemesi.
bu flekilde tesis edilmifl kentlere ve kapsadklar topluma
verilen isim. Bir grfle gre municipiumlarn oy verme
Paideia (Yun.): Eitim.
hakk bulunmuyordu.
Paidagogos (Yun.): Olgunluk ana gelinceye kadar ocuk-
Mttefikler Savafl: Ayn zamanda Sosyal Savafl olarak da
larn eitimlerinin aksamamasn salayan, onlar kt
bilinir. talyann gneyindeki Roma mttefiki kentler ile
alflkanlklardan uzak tutan ve okula gtrlmesinden
Roma arasndaki savafl (M.. 91-88).
sorumlu bir tr ev klesi.

Paidotribes (Yun.): Atletizm eitimcileri.
Panhellen: Hellen birlii.
Naumakhia (Yun.): Deniz savafl.
Panionion (Yun.): Ion Birlii.
Neokoros (Yun.): Szck anlam tapnak muhafz; impa-
Paralia (Yun.): Ky.
rator tapnan (kltn) iflaret eder.

Nomen: Lat. ad.
Nomoi (Yun.): Yazl yasalar.
Nomothetai (Yun.): Yasa koyucular.
Nomos (Yun.): Kanun; vergi.
Nonae (Lat.): Roma takviminde ayn 5. gn (baz aylarn 7.
gn).
November (Lat.):Lat. Kasm ay.
Novus Homo (Lat.): Deyim. Romada, yelerinin esas olarak
patricii veya soylu snfna mensup kiflilerden olufltuu
Parasang: Pers uzaklk ls; 1 parasang yaklaflk 5.2 km.

Parth: M.. 247de Arsakes tarafndan kurulan Pers hanedan
Arsakidlerin genel ad.
Pater Familias (Lat.): Romada aile babas (evin reisi). Pater
Patriae: Vatann Babas unvan. Daha ziyade Roma imparatorlar bu unvan alrd.
Patriciuslar (o. patricii): Soylu, zengin Roma yurttafllar;
senato yeleri bu snftan kard.
Patronus (Lat.): Roma yurttafl olmayan bir kifliyi himayesine
alp onu koruyan, haklarn gzeten kifli.
Senatusa, ailesinde veya slalesinde daha nce senatr-
Pax (Lat.): Barfl.
lk yapmfl olmayan bir kifli girdiinde, dier Senatus
Pax Romana (Lat.): Roma Barfl.
yeleri o kiflinin Senatus geleneinden gelmediini ima
Pentakosiomedimnoi (Yun.): Atinada 500 medimnoi ve s-
etmek iin ona novus homo (yeni insan, yeni kifli) derlerdi. Alt tabakadan gelip aristokrasi snfna ykselen kifli; sonradan grme.
Numismatik: Sikke bilimi.
Nus (Yun.) Nous: Akl.
t geliri olan snf.

Perioikoi (Yun.): zellikle Spartada kentin civarnda oturan
yar-yurttafllar.
Peripatetik Okul: Aristotelesin okulu (Lykeion); dolaflarak
ders verdiinden bu flekilde anlrd.
Persler: ekirdek blgeleri ran olan halk. Eski ada Akha-
imenidler, Arsakidler (Parthlar) ve Sasaniler olarak
October (Lat.): Roma takviminde Ekim.
byk hanedan olarak ran ve evresinde hkm sr-
Oikist (Yun. oikistes): Koloni kurucusu.
mfllerdir.
Okhlokratia (Yun.): Avam Ynetimi; halk ynetiminin yani

demokrasinin bozulmufl biimi.
Oligarfli (Yun.Oligarkhia): Bir grubun (aznln) ynetimi.
Genellikle zengin olmalarna ramen, doufltan soyluluk
esas deildir.
Optimatlar (Lat. optimates): Romada, organize olmamfl ama
belirli bir siyasal grfl etrafnda toplanmfl grup; genellikle muhafazakr nitelikli aristokratlar ve senato yele-
Phalanks: Sarissa adn taflyan uzun mzrakl hoplit denen askerlerden oluflan hareket yetenei yksek askeri birlik.
Phallos (Yun.): Erkek cinsel organnn tasviri; daha ok bereket ile ilgilidir.
Philoromaios (Yun.): Roma dostu. Daha ziyade Hellenistik
krallarn kullandklar unvan.
Phoros (Yun.): Vergi.
160
Phratria (Yun.): Kk kabile, klan; esas olarak sosyal ve
Princeps Iuventutis (Lat.): Genler arasnda birinci. Atl S-
dinsel birlik; kabilenin (phyle) alt blm.
nf (Equites) Augustusun torunlar Gaius ve Luciusu
Phyle (Yun.): Kabile.
princeps iuventutis iln ederek Atl Snfnn liderleri ola-
Pius (Lat.): Tanrlara, devlete ve aileye saygl. mparatorlar
rak tanmlamflt. Daha sonra ileride tahta geecek prens-
sfat olarak da kullanmfllardr. rnein, mparator Antoninus Pius.
ler iin de ayn unvan kullanld.

Princeps senatus (Lat.): Senatonun lideri. mparatorluk D-
Plebler (Lat. tek. plebs, o. plebes): Romada siyasal olarak
neminde imparator da bu unvan taflyordu.
rgtlenmifl ve patriciiye muhalif olan grup. Zengin ve-
Principatus (Lat.): Szcn kkeni princepse (birinci kifli)
ya fakir, yanaflma (cliens), yerel Romal veya yabanc
dayanmakta olup birinci kiflinin ynetimi anlamnda-
(r. Sabinler) olabilirlerdi. Patricii ile ayn haklara sahip
dr; Romada principatus dnemi ayn zamanda Diocle-
olmak iin mcadele etmifllerdir. Sonradan, Cumhuriyet
tianus ile bafllayan Monarfli ynetimine kadar imparator-
Dnemi sonlarnda, afla halk tabakasndan olanlara
luk dnemini ifade eder.
pleb denilmifltir.
Proconsul (Lat.): Szck anlam consuln yerine grev
Pleb tribunu (Lat. tribunus plebis): o. tribuni plebis. Pleb
yapan demek olan proconsul bir tr promagistrat idi.
haklarn koruyan on kiflilik memur grubu. Veto haklar
Daha nce consullk yapmfl kiflilerden seilen kifli,
vard. mparator Augustustan itibaren Roma imparatorla-
proconsul unvanyla bir eyaletin ynetiminde grev-
r Tribunicia Potestas (Tribunluk Gc) unvan almaya
lendirilirdi.
baflladlar.
Poliorketes (Yun.): Szck anlam kuflatc. Esas olarak Ma-
Proletarii (Lat.): Romada halkn en alt tabakas, proletarya.

Proscriptio (Lat.): Devlet dflman veya vatan haini iln edi-
kedon Demetriosun unvan.
leni yarglamadan lme mahkum etmek; lme mah-
Polis (Yun.): Siyasal ve sosyal olarak rgtlenmifl kent-devleti. Politeia (Yun.): Yurttafllk.
kum edilenlerin liste halinde iln edilmesi.

Prostates (Yun.): 1. demos lideri, 2. bir metoikosun patro-
Pontifex Maximus (Lat.): Bafl Rahip; devlet dininin bafl. Roma imparatorlar da bu unvan almfllardr.
nusu.
Provincia (Lat.): Kken itibariyle, belirli bir corafi alan y-
Populus Romanus (Lat.): Patricii ve Pleblerin oluflturduu
netmek (imperium) iin seilen veya atanan st dzey
Roma halk.
bir Roma magistratnn grev tanmdr. Ancak, daha son-
Praefectus Urbanus (Lat.): Kent Prefekti.
ra gnmzdeki anlamna yakn olarak eyalet anla-
Praetor: Romada yksek devlet memuru. Grevleri hukuki
mnda kullanlmfltr.
meselelerde (yarg) consullerin ykn hafifletmekti.
Prytaneis (Yun.) (tek. prytanis): Hellen kent-devletinde, Ati-
Imperium yetkisine sahip olan praetorluk grevi, esas
nada, Bulenin alt komisyonu olarak grev yapan Bu-
olarak patrici snfndan olanlarn yapt bir grevdi.
lenin 50 yesi. Devletin tm acil iflleri nce Prytaneis ta-
Praetor Urbanus (Lat.): Kent Praetoru.
rafndan ele alnrd. Prytaneisin toplant yeri Prytanei-
Propraetor (Lat.): Praetorun yerine geen, onun yetkilerine
on ad verilen yuvarlak planl (tholos) bir meknd.
sahip yksek devlet memuru; imperium yetkisine sahipti.

Primus inter pares (Lat.): Eflitler arasnda birinci. Principa-
Ptolemaion: Ptolemaioslara iliflkin klt yaps.

Publicani (Lat.): Tek.. publicanus. Romada vergi mltezimleri.
tus ynetiminde zellikle imparatorun, ayn kariyeri paylaflan kiflilerden biri olduu ve gemiflinde ayn kariyere
sahip dier kiflilerin de ayn mevkiye gelebileceklerinin
Q
Quaestor (Lat.): Romada mali ifllerden ve devlet hazinesin-
imkn bulunduunu im etmek iin kullanlan bir ifade.

Ancak, yine de, primus inter pares sfatnn yklendii
den sorumlu devlet memuru.

Quintilis (Lat.): Roma takviminde Temmuz ay.
kiflinin dierlerinden stn olduu ya da en azndan yle grlmesi gerektii gerei de vardr.
Princeps (Lat.): Szck anlam nder veya birinci kifli. Cicero, Birinci Triumvirlii oluflturan Caesar, Pompeius
ve Crassusu principes (= birinci yurttafllar) olarak adlandrmflt. Keza, Tacitus da Principatus Dnemini (mparatorluk Dnemi) bafllatan Augustusu princeps olarak
tanmlamflt.
R
Res Publica (Lat.): Cumhuriyet (Roma Devleti).
Rex (Lat.): Kral.
Rex Sacrorum (Lat.): Kutsal ifllere bakan kral; dinsel trenlerin organizasyonundan ve kurban ifllerinin dzenlenmesinden sorumlu.
Szlk
Rhapsodos (Yun.): Kentten kente dolaflarak, ellerindeki de-
161
Sosyal Savafl: Bkz. Mttefikler Savafl.
nekle ritm tutarak kahramanlk ve mitoloji ierikli fliirler
Soter (Yun.): Kurtarc.
okuyorlard (rnein, Homeros).
S.P.Q.R (Lat.): Senatus Populusque Romanus (Roma Senatosu

ve Halk); Roma devletini ima eder.
Rhetor (Yun.): Hatip Rhetorik: Hitabet.

Ripenses (Lat.): Ge Romada snr birlikleri.
Stephanephoros (Yun.): Devletin yksek magistrat; bafl ma-
Stoaclk: Kurucusu Kitionlu Zenon olup Hellenistik dnem-
gistrat.
Sarissa (Yun.): Hoplitlerin kulland uzun mzrak.
de ortaya kmfltr. Bu kifli Atinadaki Stoa Poikilede
Sasani: Parth Devletinin yklmasndan sonra Ardaflir ile bir-
ders verdiinden dolay onun felsefesi de stoaclk olarak adlandrlmflt. lgilendikleri bafllca konular ahlak
likte randa kurulan devlet. (M.S. 224).
ve mantk idi.
Satrap: Pers mparatorluundaki belirli ynetim blgelerinin

baflndaki kifli (vali).
Strategos (Yun.): Komutan; ayn zamanda eski Hellen kentdevletinde yksek devlet memuru (bafl magistrat).
Seisakhtheia (Yun.): Ykten, klfetten kurtulma; borlarn

silinmesi (zellikle Solon zamannda).
Sella curilis (Lat.): Curul sandalyesi. Alr kapanr makam
koltuu.
Symmakhia (Yun.): Birlik.

Synhedrion (Yun.): Meclis.
Synoikismos (Yun.): Birka ufak yerleflim biriminin (rnein
kylerin) bir araya gelerek bir kent-devletini meydana
Sementasyon: Elektronda bulunan altn ve gmfl birbirin-
getirmesi.
den ayrmak iin kullanlan tavlama yntemi.

Senatus (Lat.): Senato. Romada esas olarak optimatlardan
Sympoliteia (Yun.): Birka kent-devletinin bir araya getirilmesi.
(optimates) seilen yelerden oluflurdu. Zaman iinde

ye saysnda baz farkllklar grlse de, genel olarak
600 senatr grev yapard. Halk Meclisinin ald karar-
lar Senato tarafndan onaylanmadan yasalaflmazd. Cum-
Talanton (Yun.): Arlk birimi.
huriyet Dneminde nemli olmasna karfln, mparator-
Tetradrahmi: Drt drahmi deerinde gmfl sikke birimi.
luk Dneminde imparatorun n planda olmas Sena-
Tetrarkhia (Yun.) (tetrarfli): Diocletianus (M.S. 284-305) ile
tonun nemini azaltmflt.

Senatus consultum (Lat.): Senatus karar. Sikkelerde ve yaztlarda SC olarak ksaltlr.
birlikte bafllayan drtl ynetim sistemi: iki augustus ve

iki caesar.
Tetrarfli: Bkz. Tetrakhia.
September (Lat.): Roma takviminde Eyll.
Thesmoi (Yun.): Szl yasalar.
Servus (Lat.): o. servi. Kle.
Thetes (Yun.): Hellen kent-devletinde (Atinada) toplumun
Sestertius (Lat.): Romann ap en byk bronz sikke birimi.

Sextilis (Lat.): Roma takviminde Austos. mparator Augustustan itibaren Sextilis, Augustus olarak deifltirilmifltir.
Siglos (Yun.): Pers gmfl sikkesi.
Sikke: Arl ve ap nceden ayarlanmfl, zerinde kendisini basp tedavle sokan devletin yaz ve iflareti (tip) bulunan metalden yuvarlak deme arac.
Sofist (Yun. Sophistes): Szck anlam herhangi bir alanda usta, bilge kifli anlamn taflmaktadr. M.. 5. yzyldan itibaren kentten kente dolaflarak para karfll yaflamda
gerekli olan bilgileri (gramer, hitabet, felsefe, siyaset)
ders veya eitim amal veren kifliler de Sofist olarak ad-
en alt snf.
Tholos (Yun.): Yuvarlak yap; Hellen kent-devletinde (Atinada) Prytaneisin toplant yeri.
Timokrasi (Yun.): Varlkl kiflilerin iktidarda nemli pozisyonlara geldii ynetim sistemi.
Tiran (Yun. tyrannos): Oligarfli ile ynetilen kent-devletlerinde, ynetimi zorla, yasal olmayan bir flekilde ele geiren
kifli.
Tragedia (Yun.) (trajedi): Edebiyatn nemli bir tr; szck
anlam kei flarks.
Tribunicia potestas (Lat.): Halk Tribunusunun (Tribunus
Plebis) gc.
landrlmfllardr. Hellen felsefesinde Sofistler, insan ya-
Tribus (Lat.): Romada kabile.
flamn merkezi ve her fleyin ls olarak kabul et-
Tributus (Lat.): Vergi.
mifllerdi.
Trittys (Yun.): te bir anlamn taflyan blm / blge (zel-
Solidus (Lat.): Ge Romada tedavle kan altn sikke.
likle Solon ve Kleisthenes zamannda Atinada).
162
Triumvirler (Lat. Triumviri): Romada devlet ynetimini stlenen l komisyon. Triumviri Rei Publicae Constituendae: Cumhuriyeti (devleti) kurmakla grevli l (tri-
Y
Yedi Bilge: M.. yak. 620-550 arasndaki dnemde akl ve
bilgeliklerinden dolay ne kan kiflilere verilen ad. Bu
umvirler). I. Triumvirlik (M.. 60): Pompeius, Caesar
konuda bilgi veren kaynaa gre deifliklik gsterse de
ve Crassus; II. Triumvirlik (M.. 43): Marcus Antonius,
ad en fazla geenler flunlardr: Miletoslu Thales, Priene-
Octavianus ve Lepidus.
li Bias, Mytileneli Pittakos, Atinal Solon, Spartal Khilon,
Tmls: inde mezar odas bulunan yma tepe.
Lindoslu Kleobulos, Khenail Myson.

Yedi Tepe: Romada Palatinus, Capitolium, Quirinalis, Vimi-
nalis, Caelius, Esquilinus, Aventinus.
Uncia (Lat.): 1 / 12 deerinde sikke veya arlk birimi. 1 as =

12 uncia.
Z
Zeugitai (Yun.): Solonun Atina toplumunu snflandrmasn-
V
Vabartum: Dou toplumlarnda, zellikle Asurda, kk lekli konaklama yeri.
Vanaks: Akhalarda kral.
Veteran (Lat. veteranus): o. veterani. Romada emekli asker.
Vicarius (Lat.): Dioecesis yneticisi.
Vigintiviri (Lat.): Maximinusa karfl mcadele edildii srada
Senatus tarafndan oluflturulan 20 kiflilik meclis / komisyon.
Virtus (Lat.): Erdem; ayn zamanda personifikasyon.
da kk iftilerden oluflan nc snf.

Kollektif (AÖF) Hellen Ve Roma Tarihi PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Kollektif (AÖF) Hellen Ve Roma Tarihi PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2364

Bu kitabn basm, yaym ve satfl haklar Anadolu niversitesine aittir.

UZAKTAN RETM TASARIM BRM

Hellen ve Roma Tarihi

Egede Tun a.....................................................................

EGE DNYASININ SINIRLARI.....................................................................

Ege Gleri, Kent-Devletleri ve Kolonizasyon ..................... 20

M.. 5. Yzyl Savafllar .......................................................... 38

Hellenlerin Dou Akdeniz Seferi ve Kallias Barfl .....................................

Byk skender ve Hellenistik a........................................ 56

Roma: Kuruluflu, Krallk ve Cumhuriyet Dnemleri ........... 76

Roma mparatorluunun lk Yzyl: Iulius-Claudius

Evlat Edinilen mparatorlardan Severus Hanedanna ......... 114

Askeri Anarfli Dneminden Theodosius Hanedanna......... 134

Szlk ................................................................................... 155

HELLEN VE ROMA TARH

Bu niteyi tamamladktan sonra;

EGE DNYASININ SINIRLARI

EGEDE TUN AI KRONOLOJS

Hellen ve Roma Tarihi

: M.. 3100 - 2100

: M.. 2100- 1700

: M.. 1700 - 1100

KKLAD ADALARI VE KLTR

Kyklades: Eski Yunancada

Kiklad Adalar, gnmz Yunanistannn siyasi snrlar iinde kalmakta olup bu

1. nite - Egede Tun a

Kiklad Adalar kltr esas olarak lk Tun a kltrdr.

Kiklad Adalar kltrn temsil eden idollere ve dier eserlere internet

GRT ADASI VE MNOS UYGARLII

Hellen ve Roma Tarihi

1. nite - Egede Tun a

Hellen ve Roma Tarihi

1. nite - Egede Tun a

Giritte iki tr yaz kullanlyordu: M.. 2 binyln bafllarnda

Linear A veya B yazs terimlerindeki linear szc izgi veya izgisel

Hellen ve Roma Tarihi

YUNANSTAN VE MKEN UYGARLII

1. nite - Egede Tun a

Akha ve Miken szckleri ayn toplumu ve uygarl ifade etmektedir;

Hellen ve Roma Tarihi

Atreus HazineD Binas,

1. nite - Egede Tun a

ras Dnem olarak da adlandrlmaktadr. nk Akha saraylar eski nemlerini

Hellen ve Roma Tarihi

Akhalarn, yukarda da deindiimiz gibi, gnmz bilim adamlar tarafndan

1. nite - Egede Tun a

(M.. yak. 3000-2550)

(M.. yak. 2550-2300)

(M.. yak. 2300-2200)

(M.. yak. 2200-2000)

(M.. yak. 2000-1750)

(M.. yak. 1750-1300)

(M.. yak. 1300-1180)

(M.. yak. 1180-950)

Troia VIII ve X (M.. yak. 950den itibaren)

Hellen ve Roma Tarihi

Eski Hellen uygarlnn kkenlerini oluflturan

bu etkileflimde Giritteki Minos uygarlnn rol

Minos ve Miken uygarlklar arasndaki iliflkileri

1. nite - Egede Tun a

6. Afladakilerden hangisi Minos saraylarnn/ merkezlerinin zelliklerinden biri deildir?