SOSYOLOJ

DERNE

TRKYEDE SLAM AHLAKI VE KAPTALZMN

RUHU (OLABLR M?)

Erhan AKARAY

VI. Ulusal Sosyoloji Kongresi, Ekim 2009,

Toplumsal Dnmler ve Sosyolojik Yaklamlar,
Adnan Menderes niversitesi, Aydn.

Trkiyede slam Ahlak ve Kapitalizmin Ruhu (Olabilir mi?)

TRKYEDE SLAM AHLAKI VE KAPTALZMN

RUHU (OLABLR M?)
Erhan AKARAY1

z
Trkiyede son dnemde, zellikle Adalet ve Kalknma Partisinin iktidar dneminde
(2002-2009) liberal ekonomik yap iinde slami sermaye gruplarnn zellikle merkez dndaki kentlerde gelitiklerini, kendilerine has bir burjuvazi snf oluturduklarn gzlemlemek
mmkn grnmektedir. Bu almada slami eilimli sermayenin kapitalizmle olan ilikisi
Weberyen anlamda kapitalist bir ruha sahip mi, yoksa baka bir ruh mu bu sermaye gruplarna
egemen, bu sorunsal tartlacaktr.
Trkiyede 1980 sonrasndaki siyasal alanda ve ekonomi politikalarnda yaanan dnm
bugn muhafazakr bir partinin iktidar olmas ile yeni bir dzlemde tartmalarn devam etmesine neden olmaktadr. 1980 sonras neo-liberal ekonomi politikalarnn tm dnyada yaygnlk
kazanmas, Trkiyenin bu ekonomi politikalarndan bamsz hareket edememesi ve tercihini
dnya ekonomisinin bu deien yaps ile ortak ama eit olmayan bir biimde birletirme karar
Trkiyedeki kapitalizmin yapsnn ve mantnn da deimesine neden olmutur. 1980 askeri mdahalesinin Trkiyede salt siyasal, kltrel ve toplumsal sonular olmamtr. Ekonomi
alannda 24 Ocak kararlar ile kesin bir ekilde benimsenen serbest piyasa ekonomisi o gne
kadar izlenen sermaye birikim modellerinin de terk edilmesi anlamna gelmekteydi. Ekonomi
alanndaki dnm, hi phesiz sermaye gruplarnn farkllamasn, devletten umduunu bulamayan slami ynelimli sermaye gruplarnn kendi finansmanlarn slami ekonomi anlayna uygun bir ekilde kar pay ortaklklar eklinde, faizsiz finansal kurulularn finansman
ile gerekletirmeye balamlardr. 1960larn sonlarndan itibaren filizlenen slami ekonomi
anlaynn yaygn rnekleri grlmeye balanmtr. zellikle Kayseri, Konya gibi evredeki
kentlerde slamc giriimcilerin ortaya kmaya baladn sylemek mmkndr.
Trkiyede slami muhafazakrlar kapitalizme kar daha radikal bir tutum ierisindedirler. nk kapitalizm bu anlamda Batnn iktisadi bir yaptrm olarak, yalnzca ekonomik deerleri deitirici, tahrip edici deil, toplumsal, ahlaki ve kltrel anlamda da yozlatrc bir
1
180

Ara. Gr., Anadolu niversitesi , Sosyoloji Blm

6. Ulusal Sosyoloji Kongresi Bildiri Kitab

Erhan AKARAY

etkiye sahiptir. Para hrs, faizden kazanlan haksz kazan gibi slami deerlerle de bu anlamda atan kapitalizm sorunludur. Ancak son zamanlarda slami muhafazakr evrelerin, cemaat yaplar iinde Weberyen anlamda priten bir ahlaka sahip olmasa da, slami deerlerin
izin verdii snrllklar iinde giriimci faaliyetlerini artrdklar gzlenebilmektedir. Bu srete muhafazakr ve slami evrelerde, slamc entelektellerin slamiyet ve kapitalizm ilikisini
tartmalar, slami bankalarn faaliyet gstermesi ve uluslararas slami finans evreleriyle etkileim iinde olmalar, zellikle Asyada slam iktisadnn baarl uygulamalar bu ynde giriimlerin tetikleyicisi olmutur.
Bugn devlet destei ile gelimekte olan Anadolu sermayesi de greli olarak muhafazakr,
slami deerlere daha fazla anlam atfeden bir karakterdedir. Ancak rasyonel bir eylem olarak
kapitalist giriimcilik Anadolu sermayesinde de gelimektedir. slami duyarllklar olan, ancak
kapitalistletike bu duyarllklar trplenen, tketim kalplar deien, evrede gelien ancak
merkeze tanma hamlesi olan bir slami burjuvazinin varl bu erevede gzden kamamaldr. slami burjuvazinin karsnda yoksulluu derinleen, muhafazakr, slami deerlerine hala
son derece bal halk kesimleri ile sz edilen slami burjuvazi arasnda bir kopu gereklemesi de imkan dahilindedir. Bu balamda snfsal elikilerin znde kapitalist elikilerin yan
sra, muhafazakr deerlerden kaynaklanan slami aidiyet ve kimlik elikilerinin de gndeme
gelmesi sz konusu olabilir.

6. Ulusal Sosyoloji Kongresi Bildiri Kitab

181

Trkiyede slam Ahlak ve Kapitalizmin Ruhu (Olabilir mi?)

THE ISLAMC ETHC AND THE SPRT OF CAPTALSM

N TURKEY (POSSBLE?)

Abstract
It seems possible to observe that there is a formation of a genuine form of bourgeoisie
which are Islamic capital groups developing precisely in the periphery cities lately in Turkey,
particularly under the rule of Justice and Development Party (2002-2009). In this paper, the
problematique of these Islamic biased capitalist groups will be discussed either they have a capitalist spirit in the sense of Weber or else some different kind of spirit.
The transformation in the political field and economic policies after 1980 period in Turkey leading to a conservative party ruling turned out debates to continue in a different perspectice. The prevalance of neo-liberal economic policies worldwide, Turkey could not act independently apart from these policies and the decision of entegrating with this changing structure of
economy in a joint but not equally, lead Turkish capitalisms structure and logic to be changed.
1980 military intervention has not only political, cultural and social consequences in Turkey.
January 24th economic decisions denoted that free market economy is adopted rather than other accumulation of capital models that had been followed up. The transformation in the economic sphere caused capital fractions to differentiate. Islamic capital groups, who were not supported directly by the state, started to fulfil their finance through profit share partnerships and
interest-free finance incorporations which is appropriate for their Islamic economic understanding. Since late 1960s Islamic understanding of economy has spread out. Islamist entrepreneurs emerged most particularly cities in the periphery such as Kayseri and Konya.
Islamist conservatives have more radical attitudes towards capitalism. Capitalism as a
Western economic enforcement has not only effects in economic values but also in social, moral and cultural values which can be transformative and devastating. Capitalism is problematic because it conflicts with avarice, unjustified benefit through interest. However Islamist conservatist circles, within their community structures, have increased their entrepreneurial activities not in puritan ethics in the Weberian sense but in the limits of Islamic values. In this process, within conservative and Islamist circles, Islamist intelectuals debates on Islam and capi182

6. Ulusal Sosyoloji Kongresi Bildiri Kitab

Erhan AKARAY

talism relations, Islamic banks having interaction with Islamic international finance circles and
particularly successful applications of Islamic understanding of economics in Asia initiated Islamist entrepreneurship.
Currently, Anatolian capital develops with the government support and Anatolian capital is
relatively conservative and attributes meaning to Islamic values. Nevertheless capitalist entrepreneurship as a rational action develops within Anatolian capital. The existence of Islamist bourgeoisie should not elude observation since they have Islamist sensitivities; however the more
they become capitalists their Islamic sensitivities diminish, their consumption patterns change
and although they develop in the periphery they eager to be in the centre. There is a possibility
of breakaway between Islamist bourgeoisie and society which is still conservative, very attached to Islamic values and deepening in terms of poverty. In this context, besides class conflicts
and capitalist conflicts, conflicts stem from conservative values and Islamic identities may also
come into question.

6. Ulusal Sosyoloji Kongresi Bildiri Kitab

183

Trkiyede slam Ahlak ve Kapitalizmin Ruhu (Olabilir mi?)

Giri
Trkiyede modern anlamda ekonomi kurumunun, kuruluu itibariyle sekler bir yapda olduu bir gerektir. Modernleme projesinin en nemli dayanaklarndan biri iktisadi kalknmadr ve bu toplumsal kalknmann/modernlemenin baat taycsdr. ktisadi kalknma
toplumsal snflarn Bat tipinde oluumunu gerektirmekteydi; dier bir ifadeyle devletin mdahil olduu bir ekonomi anlay zaman iinde burjuvazinin bizatihi devlet eliyle oluturulmasna dnt ve bu da ekonomik kalknmann temeli olarak grlmekteydi. Oluturulmak istenen burjuvazinin devletin kurucu unsurlarnn sahip olduu sekler karakterde olmas ve devletin kurucu asli unsurlar ile eliik olmamas gerekmekteydi. Modernleme sreci iinde Trkiye ekonomisi balangta devleti, korumac, sosyal refah devleti uygulamalarna benzer yaklamlar benimsemi olsa da genel hatlar itibariyle kapitalist bir karakterdeydi. zellikle 1950
ylndan sonra, tek parti dneminin de sona ermesiyle ekonomide daha liberal, dnya ekonomisi iinde merkez-evre konumunda, piyasa ekonomisini merkeze alan ve dnya ekonomisine eklemlenmeye alan bir grnm sergilenmitir. Asl kopu ise 24 Ocak 1980 kararlar ile
yaanm; 1983 ylnda kurulan ve iktidar olan liberal, milliyeti, muhafazakr ve hatta bazlarna gre sosyal demokrat unsurlar bnyesine barndran Anavatan Partisinin (ANAP) serbest
piyasa ekonomisini tam anlamyla benimsemesi sonrasnda ise dnya ekonomisine eklemlenme
hzlanmtr. 1980 sonras dnyada yaanan neo-liberal dnm bugn deneyimlenmekte olan
kresel kriz ile sonlanmtr. Ancak Trkiyede Adalet ve Kalknma Partisinin (AKP) siyasal
anlamda muhafazakr bir yapda olsa bile ekonomi politikalar asndan deerlendirildiinde
beklenmeyecek lde liberal olduklarn kabul etmek gerekir. te yandan zellikle AKP kurucularnn tarihsel gemileri gz nnde bulundurulduunda milli gr izgisinden geldiklerini gz ard etmemek gerekir. AKP, bu izginin alameti farikas olan milli ekonomi, daha
somut anlamda ar sanayi hamlesi, Refah Partisi ile adil dzen eklinde cereyan eden slami ekonomi anlay kapitalizmi ve sosyalizmi reddederken, kendine has bir ekonomi anlayn ngrmekteydi. Bu balamda AKP dnya ekonomisi ile eklemlenme abas iinde kapitalizmin btn kresel aktrleri ile bark bir tavr sergilemektedir. Bir taraftan Avrupa Birlii ile tam yelik mzakereleri yaparken, dier yandan Dnya Bankas, Uluslararas Para Fonu
gibi kresel kurulularla kriz ncesinde olduu gibi, kriz sonrasnda da ibirlii iindedir. Do184

6. Ulusal Sosyoloji Kongresi Bildiri Kitab

Erhan AKARAY

laysyla AKP gemiten bugne tad slami izgideki ekonomi anlayn kapitalizmin ruhu
ile birletirebilme baarsn gsterebilmitir. Bugn bu sre devam etmektedir.

Bugnk siyasal iktidarn en nemli dayanak noktalarndan birisi dnya ekonomisinin

periferisinde, yine dnya ekonomisine eklemlenme abas iinde olmasdr. Ancak Trkiyede,
slami sermaye2 baka hibir siyasal parti dneminde olmad kadar, merkezi ekonomi iinde nemli bir role sahiptir. slami ekonomi anlay eski bir kavray deildir. Ancak AKP iktidar dneminde (2002-2009) slami sermaye gruplarnn zellikle merkez dndaki kentlerde
youn bir biimde gelitiklerini, kendilerine has bir burjuvazi snf oluturduklarn gzlemlemek mmkn grnmektedir. Bu almada slami eilimli sermayenin kapitalizmle olan ilikisi Weberyen anlamda kapitalist bir ruha sahip mi, yoksa baka bir ruh mu bu sermaye gruplarna egemen, bu sorunsal tartlacaktr.

Protestan Ahlak ve Kapitalizmin Ruhu

Weberin dnya dinleri zerine younlam aratrmalarnn merkezinde yer alan
Hristiyanlk ve bu din iindeki Protestanlk mezhebinin Kalvinist retisi zerinde durmasnn
tek bir nedeni vard: Kapitalizm benzer maddi koullar olmasna karn neden baka corafyalarda deil de Kta Avrupas iinde Hollanda, ngiltere, Fransa gibi lkelerde ve belli bir sekt
iinde gelimitir?3 te Weber bu sorusuna temel bir yant vermektedir: Kalvinizm -bir ilahi
takdir retisi olarak- kapitalist ruhun geliimini hzlandrmtr (Weber: 2002, s. 37, 78). Genel hatlar ile Kalvinizm, kapitalizmin ruhunu kabaca u retilerle ortaya karmtr:
Tanrya sadece alma ile hizmet edilir.
Zaman boa harcama btn gnahlar iinde ilk ve ilkece en ar olandr.
asketik [ileci] bir aratr. yaamn tan2
Sz konusu sermayenin literatrde farkl dnemlere gre farkl adlandrmalar mevcuttur.
Doana gre 1990larn ortalarna kadar Tarikat Sermayesi ve Yeil Sermaye olarak adlandrlm, ancak bu sermaye ierisindeki baz gruplarn bymesi ile birlikte daha kapsayc olan slami/slamc sermaye
adlandrmas tercih edilmeye balanmtr (Doan: 2006, s. 52). Bir baka tanmlama ise daha popler olmakla
birlikte Anadolu Kaplanlar eklindedir. Bu almada ise kapsayc olmas ve slami nitelii, slami ekonomi
anlayn barndran sermaye gruplar ele alndndan slami sermaye tanm tercih edilmitir.
3
Weber Budizm, Taoizm, Hinduizm gibi dier dinlerde antik dou ve ortaa dnemlerinde kapitalizmin bulunduunu ancak modern kapitalizme ynelik olarak bir gelimenin olmadn sylemektedir. Asketik Protestanlktakine benzer bir kapitalist ruhun gelimediini, daha zayf bir sahip olma gdsnn varolduunu belirtir (Weber: 1965, s. 269).
6. Ulusal Sosyoloji Kongresi Bildiri Kitab

185

Trkiyede slam Ahlak ve Kapitalizmin Ruhu (Olabilir mi?)

r tarafndan yazlm kendi iinde amacdr.

Meslek boyun eilecek ve insann kendini gelitirmesine yarayacak bir ilahi takdir deildir, tanrnn, bireylere onun erefi iin almak zere verdii bir buyruktur.
Meslekte uzmanlama, iinin yeteneinin gelimesini olanakl kldndan, retimde niceliksel ve niteliksel arta yol aar ve olanakl en fazla sayda iyi ile ayn olan ortak iyiye hizmet eder.
Tanrnn istedii kendi bana bir ura deildir, ussal bir meslek urasdr.
Zengin olmak iin, bedensel zevkler ve gnah iin deil, tanr iin almalsnz (Weber: 2002, s. 122-127).
Weber kapitalist ruhu ortaya kartan dnyevi asketik Protestanlk u ekilde zetlemektedir:

mlk sahibi olmann verdii doal zevke var gcyle kar km,
zellikle lks tketimini snrlamtr. Buna karlk, mal kazancn, psikolojik olarak geleneksel ahlakn yasaklarndan kurtarm, kazan urasnn zincirlerini koparp bunu yalnz yasal hale getirmekle kalmam, ayrca (tartlan anlamda) dorudan doruya tanrnn istei olarak grmtr.
Bedensel zevklere ve dnyevi mallara olan bamlla kar sava ussal
kazanca kar bir savam olmayp, mlkn usd kullanmna kar bir savamdr (Weber: 2002, s. 133).

Protestan ahlak kapitalizmin ruhunu bu anlamda fazlasyla ortaya koymutur. Bu ahlak btn dnyevi zevklerden mahrumiyeti gerektirmi, kr iin retim yaplmasn ngrm,
bireysel zevkler iin harcama yaplmasn engellemi ve sermaye birikiminin artna neden olmutur. Bireysel ihtiyalardan ve zevklerden tasarruf, sermayenin artan oranlarda biriktirilmesine olanak salamtr. retimden kazanlan, ayn ekilde yeniden retim aralarna yatrlm,
bylelikle sermayenin retken kullanm tevik edilmitir. Protestan ahlak, zel olarak Kalvinizmin temel retileri ile kapitalizmin ruhunu Kta Avrupasnda canlandrmtr.

186

6. Ulusal Sosyoloji Kongresi Bildiri Kitab

Erhan AKARAY

slamiyet ve Kapitalizm
Kapitalizmin ruhu Weberin almasna gre yalnzca Kta Avrupasnda ortaya km olsa da bugnn kapitalizm koullarnda artk kapitalizmin ruhunun tm dnyada farkl corafyalarda, farkl dinlerde toplumlarn iktisadi faaliyetinin zn oluturduunu sylemek mmkndr. Dolaysyla slamiyetin egemen olduu corafyalarda da Weberyen anlamda modern kapitalizmin nvelerini grmek mmkndr. Ancak iki kutuplu dnyann sona erdii 1990larn bana kadar kapitalizm-sosyalizm kartl iinde gerekleen ekonomi-politik
tartmalarn arasnda slamiyet ve kapitalizmin ilikisi de tartlmtr (Rodinson: 1969, Austruy: 1974). Benzer dnemlerde, Trkiyede de bu tartmalarn paralelinde, benzer tartmalarn yaandn sylemek mmkndr.

Maxime Rodinson slamiyet ve Kapitalizm adl kitabnda slamiyet ve kapitalizm arasndaki ilikiyi tarihsel ve sosyolojik olarak, Marksist bir kavramsallatrma ekseninde deerlendirmektedir. ncelikle Rodinsona gre slamiyet ve kapitalizm arasndaki ilikinin var olup olmadn anlayabilmek iin ilk elden kaynak olarak deerlendirilen Kurann
bir ekonomi-politik kitab olmad, dolaysyla burada kapitalizme ilikin birebir gndermelerin olmayacan sylemektedir (Rodinson: 1969, s. 43).

slamiyette mlkiyet sorununa gelince ...din hukuku bakmndan, retim aralarnn mlkiyetiyle ilgili hibir zel kstlama yoktur. Ak bir biimde Kuran mlkiyet hakkn tartmamaktadr (Rodinson: 1969, s. 45, 51). Ancak Kuran iin ekonomik bakmdan adalet, ar kazan eklini, ribay [faiz] yasaklamak, topluluun bakan tarafndan toplanan vergilerden ve balardan bir ksmnn yoksullara, konuklara, klelerin satn alnmasna, belki de
byk felaketlere urayanlarn yardmna komaya hasretmekten ibarettir (Rodinson: 1969, s.
51). Kuran, sosyal sorunlar, Tanr huzurunda [herkesin] eitliine indirgemekte ve insan toplumundaki kanlmaz hakszlklarn te dnyada giderilecei zerinde durmaktadr (Rodinson: 1969, s. 55).

6. Ulusal Sosyoloji Kongresi Bildiri Kitab

187

Trkiyede slam Ahlak ve Kapitalizmin Ruhu (Olabilir mi?)

Ortaa Mslman dnyasnda nemli bir figr ve peygamberin yoldalarndan olan

Ebu Daar-l Gifarinin servetin zekat yoluyla yeniden datm iin ngrd dnceleri 20.
yzyl Mslman dnyasnda beklenmedik lde itibar grmtr. Ebu Daarn herkes servetinin ya da gelirlerinin hepsini (geinmek iin, kendisine en azn ayrdktan sonra) Tanr uruna ya da hayr ilemek iin sarfetmelidir eklindeki dncesi Rodinsona gre sosyalist ve
komnist eilimli sol ve kapitalizm, sosyalizm, komnizm gibi modern sistemlerin getirdikleri zm yolunu aan bir zm yolu getirdiini gstermek amacyla sac Mslmanlar tarafndan da kullanlmtr (Rodinson: 1969, s. 56-57). Ekonomik faaliyeti, kazan peinde komay ve sonu olarak pazar iin retimi hem Kuran hem de gelenek makul karlamaktadr...
(Rodinson: 1969, s. 46).

Jacques Austruy ise Kapitalizm, Marksizm ve slam adl kitabnda slamiyetin zihniyet olarak kapitalizmle ve Marksizmle uyuamayacan anlatmaktadr. Bu alma ekseninde slamiyetin kapitalizmle ilikisi bakmndan deerlendirildiinde Austruya gre psikolojik, sosyolojik ve messesevi [kurumsal] engeller olduu iin kapitalizm-slamiyet rtmez.
Psikolojik engeller iinde birincisi, Allahn varl ancak ulalamazl ve ona itaat etme zorunluluu, ikincisi mmetin varl ve toplumsal bask arac oluu, sonuncusu ise mirasn verasetin, kutsalln aile iinde el deitirmesi anlamnda varl nedeniyle kapitalist gelime olamaz. Sosyolojik engeller ise vesilecilik, oyunlarn yasaklan4, deruni [iten] sava yoksunluu olarak gsterilmitir. Vesilecilikte egemen olan anlay Allah kurtarmak istediine yardm
eder, kaybetmek istediini terk eder eklindedir. Oyunlarn yasaklan, kadere teslimiyeti artrr. Deruni sava yokluu ise bu dnyada mcadele etmemeye neden olur. nk Mslman
iyi olduu kadar kt olan, ama ktln ar bast bu dnyada yalnzca semavi hayatn gelecei gn bekler. Semavi alemde, btn dnya nimetlerinin ok bol bir ekilde iman sahiplerine datlaca hususunda Kurann teminat vardr (Austruy: 1974, s. 36-42). Austruyun
bu tespiti aslnda Weberin Protestan ahlaknda ortaya koyduu bu dnya ve te dnya arasndaki birlikteliin zdd olmas asndan nemlidir. Kapitalist ruhun slam dnyasnda canlanamamasnn nedenlerinden birisi olarak slamiyetteki fani dnya ve asl dnya arasndaki net
4
Weber de talih oyunlarn olmaynn slamda speklatif i giriimlerinin olmamasnn bir nedeni olarak grmektedir. (Weber: 1965, s. 264)
188

6. Ulusal Sosyoloji Kongresi Bildiri Kitab

Erhan AKARAY

ayrm gsterilebilir. Austruyun son olarak faizin yasak olmasn; mensuplarn rekabete ve isizlie kar koruyan mesleki teekkllerin olmasn; vakf, zekat gibi messeselerin kollektivist karakterde olmasn ve son olarak retimden ve sattan mahrum braklan gda yasaklarnn olmasn kapitalizmin olumasndaki kurumsal engeller olarak deerlendirmitir (Austruy:
1974, s. 42-48).

Tm bunlarn aksine Karako Batl dnrlerin, sosyal bilimcilerin slamiyeti ve

slam inancna sahip toplumlar tam anlamyla tanmadan, tamamen Batl doktrinlerin penceresinden slamiyeti deerlendirdiklerini iddia etmektedir. Oysa slam bat medeniyetinden
ayr bir medeniyet olarak ele alnmadka gereine varlamayacak bir realitedir (Karako:
1967, s. 8).

slami Ekonomi
slami ekonomi anlay uzun zamandan beri zerinde durulan bir kavramdr. Ancak
zellikle son dnemde, 11 Eyll saldrlar sonrasnda farkl nitelendirmelerle ifade edilen yeni
toplumsal koullarda kavramsallatrma her ne olursa olsun, ister medeniyetler atmas, ister dinler sava slami ekonomi anlaynn, kapitalist ekonomiye kar yeniden canland
bir dnemde olduumuzu syleyebiliriz. Bu ortamda slami ekonomi aklamalar nem kazanmaktadr. slami ekonomi slamn retilerine uygun, adil ve insancl bir ekonomik sistem olarak tanmlanmaktadr (nar: 2005, s. 138). slam ekonomisinin alternatif bir iktisadi
zm olabilecei ve bunun dayanaklarnn slam dininin birincil kaynaklarnda bulunabilecei dncesi halen geerliliini korumaktadr. ...slam ekonomisi yaznnda savunulan kurallarn bir blm ekonomi mantna, bir blm de Kurana ve Hz. Muhammedin ve yakn
evresinin sz ve davranlarndan oluan Snnete dayanyor...(Kuran: 2002, s. 14). Ancak
zellikle belirtilmelidir ki slami ekonomi anlaynn yerletirilmeye alld lkeler arasnda farkllklar bulunmaktadr. rnein ran, Pakistan, Malezya -sekler-, Suudi Arabistan, Kuveyt, Libya slam devletidirler bu nedenle ekonomilerini ve toplumlarn slamc bir yap zerine ina etmilerdir. Ancak yine de bu lkeler arasnda bu anlamda siyasi, ekonomik yaplar
arasnda belirgin farkllklar olduunu sylemek gereklidir (Ada: 2006, s. 119). Weberyen an6. Ulusal Sosyoloji Kongresi Bildiri Kitab

189

Trkiyede slam Ahlak ve Kapitalizmin Ruhu (Olabilir mi?)

lamda kapitalizmin ortaya k iin ruhu dndaki gerekli dier koullarn farkl corafyalarda bulunabildii tespitini yinelersek, Mslman toplumun baskn olduu farkl toplumlarda
slam ekonomisinin de deiik biimlerde ilediini sylemek gereklidir. slam ekonomisi bu
anlamda dar bir erevedeki faizsiz bankaclk, zekat toplama gibi faaliyet alanndan ok
daha fazlasn iermektedir. Kurana gre uluslararas slami iktisat yaznnn alma alanlar
iinde liberal ekonomi yazn iinde yer alan tketici davran, piyasa yaps, merkezi planlama, endstriyel ilikiler, uluslararas ticaret ve ekonomik kalknma gibi baz temel alanlar olsa
da temel referans kaynaklarn slamn temel kaynaklarnda grmektedirler. Timur Kuran slam ekonomisinin savunucularnn farkl gerekeleri olduunu u ekilde snflandrmaktadr:
Birinci gruba gre slam ekonomisinin deeri zellikle slami karakterinde yatmakta, ikinci
gruba gre slamn ierdii ekonomi nemlidir; dier bir grup iinse slami ekonomi anlay,
politika iin bir aratr; son grupta ise kt Mslman olarak damgalanma korkusuyla slam
ekonomisine destek veren kiileri barndrmaktadr (Kuran: 2002, s. 23).

Kurana gre (Kuran: 2002) slam ekonomisinin ayrt edici zellikleri u ekilde sralanabilir: Birincisi faiz yasann olmas, ikincisi zekatn olmas, ncs ise slami normlarn varolmas ki bunlar iyiyi emredip, kty yasaklar; israftan, savurganlktan ve gsteriten kanlmasn emreder; zararl sonular douracak etkinliklere kar kar; cmertlii tevik
eder ve bireyleri ok almaya, fiyat belirlerken adil davranmaya ve bakalarnn hakkn yememeye arr (Kuran: 2002, s. 80). Aslnda Kuran bu normlarn amacnn bencil ve agzl homo economicusu bir erdem abidesi olan homo slamicusa5 dntrmek olduunu iddia
eder. te bu ahlaki denetim mekanizmas slam ekonomisini kapitalizm ve sosyalizmden ayrt
eden zelliklerdir.

Karakoa gre slam ekonomisi ne kapitalist ne de sosyalist bir sisteme yakndr, slam ekonomisi slam iktisat sistemi olarak kavramsallatrlmaldr (Karako: 1967, s. 11).
slam ekonomisi bu anlamda orijinaldir. Karako ou kez komnizmin, sosyalizmin ve ka5
Homo slamicus tanmlamas MSAD tarafndan yaynlanan bir dizi aratrma raporlarndan
olan Hayatnda slam nsan Homo slamicus (1994) bal ile yaynlanan raporda kullanlmtr. Homo
economicusa alternatif olarak homo slamicus adil, hayrsever, toplumsal bakmdan sorumlu, abuk ve kolay kazanlarn ekiciliinden uzak durmay baaran ve bylece de toplumun karlarn kollayan, msrif olmayan bir
ideal olarak resmedilir (nar: 2005, s. 140).
190

6. Ulusal Sosyoloji Kongresi Bildiri Kitab

Erhan AKARAY

pitalizmin olumsuz yanlarna dikkati ekerek karlatrd slam ekonomisini u ekilde zetliyor:

mlkiyetin ve teebbsn ve ll rekabetin tannmas, devletin kii

hayatna ykc bir baskyla karmasn nlyor, kr faktr ekonomik evki yaatyor, te yandan faiz yasa, emeksiz kazanca bir snr ekiyor, zekat, balbana sosyal bir reglatr olarak, kapitalizmde beliren snflararas uurumun oluumuna engel oluyor, israf yasa istihlke [tketim] bir
dizgin vururken, cihat uuru, hayr kavram, istihsali [retim] toplumun ve
btn insanln yararna destekliyor (Karako: 1967, s. 26-27).

Aslnda slamiyette Weberyen anlamda kapitalist ruh bulunmasa da kapitalizmin ilk

evrelerine ilikin birtakm nvelerin bulunduu bir gerektir. Ancak Rodinsonun kavramsallatrmasnda kapitalistik zellikler sergileyen slam toplumlar, kapitalizme zg baz niteliklere sahip olmu olsa da bu nitelikler tarihsel olarak Kta Avrupasndakine benzer bir biimde
gelimemitir.

Trkiyede slam ve Kapitalizm

Trkiyede cumhuriyet sonras ekonomi anlay tpk siyasal, kltrel ve toplumsal
alanlarda gerekletirilen reformlar gibi sekler bir nitelikte olmutur. Bu erevede izlenen politikalar Bat ekonomileri ile btnleme abalarn iermektedir. slami ekonomi anlay bu
anlamda Trk ekonomisinin karakterini belirleyen bir unsur olmamtr. Faik Buluta gre Kemalist reformlar slamclara byk ekonomik ve siyasal darbe indirerek, slami sermayeye en
azndan 1950lere kadar gizlenmek zorunda braktn ileri srmekte ve tarihsel geliim srecini u ekilde zetlemektedir:

1960lar boyunca yava yava orta lekli alanlarda boy gsterdi. 1970lerin ortasna kadar milli burjuvazi denilebilecek kadar byd. Baz finansa sektrlerine ve kk apl ithalat-ihracat ilerine (temsilcilik, acenta6. Ulusal Sosyoloji Kongresi Bildiri Kitab

191

Trkiyede slam Ahlak ve Kapitalizmin Ruhu (Olabilir mi?)

lar, komisyonculuk) el att. 1980lerin ortalarndan itibaren metal, maden,

ithalat, ihracat, inaat sektrlerine doru dev bir hamle yapt. Bunu, slami
bankaclk veya zel faizsiz finans kurumlaryla perinledi. Zaman zama
iflas eden irket ve firmalar da tarikat eyhinin fetvalaryla diriltti. ktidarn solcularla hesaplat 80li yllar boyunca frsattan istifade byyen
slami sermaye, byk hamleler yaparak kendine hem yerli bir grnm
verdi, hem de Masonluk ve Yahudilik kart sylemleriyle Trkiyedeki
gl rakipleri ile (szgelimi gayri mslim olan Alarko Holding gibi) siyasal/ekonomik bir rekabete girdi (Bulut: 1999, s. 263-264).

1980lerden itibaren Trkiye bir yandan dnya ekonomisine daha fazla eklemlenme
hamleleri atarken, dier tarafta slami ekonomi anlaynn ilk rnekleri grlmeye balanmtr. slamc giriimciler merkezde deilse de evrede ortaya kmaya balamtr. Kayseri, Konya gibi kentlerde slami ekonomi temelli, slamc giriimcilerin ortaya kmaya baladn sylemek mmkndr. Bu durumun istisnai olduu bir dnem ise siyasal slamn ortaya kt ilk
dnem olan 1960l yllarn sonlardr. Necmettin Erbakan nderliinde 1967 ylnda kurulan
Milli Nizam Partisi siyasal slamn somut gstergesidir. Bu anlamda Erbakan milli gr izgisinde slami ekonominin ana hatlarn ortaya koymaya almtr. Karakoun slam ekonomisi aklamasna paralel bir dncede, benzer dnemlerde Erbakann da vurgusu neredeyse
ayn noktalara olmutur.

Mslmanln kendine has mtekamil bir iktisadi sistemi mevcuttur.

Bu iktisadi sistem ne Doudaki sistemdir, ne de Batdaki sistem. nk
Mslmanlk iki kanatldr, daima maddiyatla maneviyat birbirine paralel yrtmtr. Bundan dolay Mslmanlkta hem maddiyat vardr, hem
de bununla beraber her zaman her yerde hi ayrlmayacak ekilde bir de
maneviyat vardr. Mslmanln iktisadi sistemi maddiyata hrmetkardr.
Herkesin mal, mlk vardr ve herkesin mal mlk kendisine aittir, masumdur Mslmanlk ayn zamanda kra ve kazanmaya da byk yer
192

6. Ulusal Sosyoloji Kongresi Bildiri Kitab

Erhan AKARAY

vermitir Mslman behemahal almak, bir istihsal yapmak ve iktisadi

bakmdan faydal bir unsur olmakla grevlidir. Bu bakmdan mslmanlk
adeta Bat tarzna benziyor gibi geliyor Ama Mslmanlk sistemi Batnn kapitalizmi sisteminin tam kendisi deildir. Aradaki byk fark uradadr: Mslman israf yapamaz kazandn mutlaka hayrl bir sahaya
harcamakla grevlidir. Batdaki insann byle bir prensibi yoktur Bu bakmdan slam sistemi Bat rejiminin mahzurlu taraflarn ortadan kaldrp,
kapitalizmin eriemedii ulvi gayeye kendi lleriyle manevi kuvvetlerden faydalanarak ihdas [ortaya karmak] imkann bulmu bir sistemdir
(Erbakandan akt. Sarbay: 1985).

Erbakan slamiyetin kapitalizmden farklarn ortaya koymaya alrken aslnda bizatihi kapitalizmin ruhunu tarif ettii grlmektedir. Durmadan almak, kazanmak, kr etmek Weberin Protestan ahlaknda tespit ettii zelliklerin adeta bir tekrar gibidir. Kapitalizmin Kalvinist retisinde de harcamak nerilmez, birikimlerin yeniden yatrma ynlendirilmesi ngrlr, Erbakan da kazanlann hayrl bir sahaya yeniden yatrlmasn salk vermesi aslnda bugnk anlayta isizlik gibi byk bir sorun karsnda yeniden yaplan yatrmn ihtiya sahiplerine i olana salayarak bir hayr iine dntrlmesi de mmkndr. Bu anlamda kapitalist birikim sreci benzemektedir.

Adaa gre slamc giriimcilerin byk ounluu, Trkiye 1980lerde dramatik

siyasal, kltrel ve ekonomik dnmlerden geerken ve kresel dnya ekonomisine entegre olma abas iindeyken i hayatna balamlardr (Ada: 2006, s. 115). Bu giriimcilerin neredeyse tamam modern ekonominin yer ald sanayiden, hizmet sektrne, ticaretten finansa btn sektrlerde i yapmaya balamtr (Ada: 2006, s. 115). 1980 sonras dnemde taeronluk ilikileri sayesinde byk sermayenin gdmne ve smrsne ak olan ama te yandan da devlet korumasndan mahrum braklm kk ve orta boy giriimciler (Glalp: 2003,
s. 50) tarafndan Mstakil Sanayici ve adamlar Derneini (MSAD) kurmulardr. MSAD siyasal slam, yelerini bir araya getirmekte kullanmtr ve gcn dinden yani siyasal
6. Ulusal Sosyoloji Kongresi Bildiri Kitab

193

Trkiyede slam Ahlak ve Kapitalizmin Ruhu (Olabilir mi?)

slamdan almaktadr (Bura: 2002, s. 187-189). MSAD benzeri kurulularn ve giriimci

yelerinin, slami sermaye odakl giriimcilerin ortak zellii devlete baml olmadan sermaye birikim modeli gelitirmeleridir. Bu giriimcilere bugn genel olarak Anadolu Kaplanlar
denmektedir (Buradan akt. Nianc: 2006, s. 126). 1980li yllarda zaln ihracat ynelimli
gelime stratejisi karsnda Erbakann Millici orta snf slamcl kaybolmutur. zaln
bu stratejisi aslnda Anadolu Kaplanlar olarak anlan, KOB kkenli ve daha ok yurtdndaki Muhafazakr kesimlerin katklaryla beslenen slami sermayenin ciddi bir byme dnemine girmesine olanak vermitir (Takn: 2006, s. 20-21). MSAD evresinde byyen slami giriimcilerin en nemli zellikleri devletin desteiyle byyen byk sermaye gruplarnn
aksine devletin koruyucu emsiyesinden bamsz gelimeleri, Trkiye Sanayici ve adamlar
Derneinin (TSAD) aksine Kayseri, Konya ve Denizli gibi son 10 ylda daha byk bir hzla gelien corafyalarda rgtlenmi olmas ve dernein ats altnda toplanan sermayedarlarn 90l yllarn ikinci yarsnda Trkiyede patlak veren laik/anti-laik geriliminin bir parasna dnmesidir (Nianc: 2006, s. 131).

Yavuza gre MSAD Anadolu burjuvazisinin din ve ekonomi arasndaki yaknlamaya yardmc olmas ve zaln ekonomik liberalleme politikasnn bir sonucu olarak slami
bir Protestan etik ina etmitir (Yavuz: 2005, s. 133). Tanr bu anlamda kapitalist pazarn ihtiyalar iin yeniden dnlen bir kaynak olarak belirmitir. MSAD gnmzde serbest piyasa
ekonomisinin, neo-liberal ekonomi politikalarnn baat savunucusu haline gelmitir.

Sonu
Trkiyede 1980 sonrasndaki siyasal alanda ve ekonomi politikalarnda yaanan dnm bugn muhafazakr bir partinin iktidar olmas ile yeni bir dzlemde tartmalarn devam etmesine neden olmaktadr. 1980 sonras neo-liberal ekonomi politikalarnn tm dnyada
yaygnlk kazanmas, Trkiyenin bu ekonomi politikalarndan bamsz hareket edememesi ve
tercihini dnya ekonomisinin bu deien yaps ile ortak ama eit olmayan bir biimde birletirme karar Trkiyedeki kapitalizmin yapsnn ve mantnn da deimesine neden olmutur.
1980 askeri mdahalesinin Trkiyede salt siyasal, kltrel ve toplumsal sonular olmamtr.
194

6. Ulusal Sosyoloji Kongresi Bildiri Kitab

Erhan AKARAY

Ekonomi alannda 24 Ocak kararlar ile kesin bir ekilde benimsenen serbest piyasa ekonomisi o gne kadar izlenen sermaye birikim modellerinin de terk edilmesi anlamna gelmekteydi.
Ekonomi alanndaki dnm, hi phesiz sermaye gruplarnn farkllamasn, Niancnn da
(Nianc: 2006) belirttii gibi devletten umduunu bulamayan slami sermaye gruplarnn kendi finansmanlarn slami ekonomi anlayna uygun bir ekilde kar pay ortaklklar eklinde,
faizsiz finansal kurulularn finansman ile gerekletirmeye balamlardr. rgtlenme asndan da MSAD rneinde grld gibi tm Anadolu corafyas sathnda -hatta cemaat
balantlar ile tm dnya leinde- byk, kk iletme ayrm yapmakszn, ki ounlukla KOBlerden oluan ye yapsyla, nemli bir pratik kazanmtr. MSAD gerekletirdii
ulusal fuarlarla, katld uluslararas fuarlarla birlikte ncelikle mslman lkelerde ihracatn
yaygnlatrlmasn salam, 28 ubat sreci sonrasnda ise tm dnya pazarlar iin giriimlerde bulunmaya balamtr. Bu dnn en nemli nedeni 28 ubat srecinde MSAD yesi iletmelerin yeil sermaye ad altnda tekiletirilmesidir. Niancya gre Anadolu Kaplanlar nitelemesi slamc giriimciler iin ne kadar olumlu bir anlama sahipse, yeil sermaye olarak nitelendirilmeleri de o denli olumsuz bir anlama sahiptir (Nianc: 2006, s. 136) Bu
sre sonunda zaten AKPnin milli gr geleneinden kopmas ve yeniliki hareket iinde muhafazakr demokrat sylem gelitirmesi, Avrupa Birliinden yana olmas, liberal ekonomi politikalarn benimsemesi MSADn da izgisini yeniden gzden geirmesine neden olmutur. MSADn 1990larda Refah Partisi ile varolan organik ba, 2000lerde AKP ile gerekletirilmitir.

Muhafazakrlk ideolojisi, Fransz Devrimine kar tepkiselliinin yannda, Fransz

Devrimine gidilen srete toplumsal, kltrel ve ekonomik yapy derinden etkileyen Sanayi
Devriminin ve dolaysyla kapitalizmin etkin bir role sahip olduunun farkndadr. Bu yzden
de liberalizmle paralel zellikler gsteren kapitalizme kar da en azndan 19. yzylda mesafelidir. Muhafazakrlar

yalnzca fabrika sistemine deil, 19. yzyln banda Bat toplumunun

fazlasyla dntrd grlebilen yeni ekonomik dzenin toplumsal
6. Ulusal Sosyoloji Kongresi Bildiri Kitab

195

Trkiyede slam Ahlak ve Kapitalizmin Ruhu (Olabilir mi?)

dzendeki eski stat ve otorite esaslarnn yerine giderek para, kredi, hisse senedi ve genellikle parasal konumun gemesi gibi- dier davurumlarna da olumsuz bakmalar belki kanlmazd... muhafazakrlk ekonomik
modernlie, yeni endstricilie ve mali kapitalizme kar byk bir nefreti
iermektedir... muhafazakrlar iin kapitalizm halk demokrasisinin ekonomik yznden baka bir ey deildi. Her ikisinin de geleneksel toplumu bozaca, blecei ve paralayaca dnlyordu (Nisbet: 2002, s. 102).

Trkiyede de muhafazakrlarn kapitalizmle olan ilikileri ekseninde dnldnde slami muhafazakrlarn kapitalizme kar daha radikal bir tutum iinde olduklarn sylemek mmkndr. nk kapitalizm bu anlamda Batnn iktisadi bir yaptrm olarak, yalnzca ekonomik deerleri deitirici, tahrip edici deil, toplumsal, ahlaki ve kltrel anlamda da
yozlatrc bir etkiye sahiptir. Para hrs, faizden kazanlan haksz kazan gibi slami deerlerle de bu anlamda atan kapitalizm sorunludur. Ancak son zamanlarda slami muhafazakr
evrelerin, cemaat yaplar iinde Weberyen anlamda priten bir ahlaka sahip olmasa da, slami deerlerin izin verdii snrllklar iinde giriimci faaliyetlerini artrdklar gzlenebilmektedir. Bu srete muhafazakr ve slami evrelerde, slamc entellektellerin slamiyet ve kapitalizm ilikisini tartmalar, slami bankalarn faaliyet gstermesi ve uluslararas slami finans
evreleriyle etkileim iinde olmalar, zellikle Asyada slam iktisadnn baarl uygulamalar (Ada: 2006, s. 123) bu ynde giriimlerin tetikleyicisi olmutur. Trkiyenin kendi isel dinamikleri, siyasal yelpazede, muhafazakr siyasal bir partinin iktidara tanmas -ki bu srete AKP liberal-sol elitlerin, greli olarak daha sekler bir dnya grne sahip byk sermaye
gruplarnn desteini almtr- liberal ekonomi politikalarn desteklemesi ve evreyi hem toplumsal, hem de kapitalist rgtlenme a iinde ekonomik anlamda desteklemesi de etkili olmutur.

Trkiye tam anlamyla slami tarzda bir ekonomi anlayn hibir dnemde benimsememitir. slamiyete uygun ekonomi politikalarn kat bir ekilde izleyen dier mslman
lkelerden farkl olarak sekler bir ekonomi anlayna sahip olmutur. Trkiyenin modernle196

6. Ulusal Sosyoloji Kongresi Bildiri Kitab

Erhan AKARAY

meci tavr, en bandan beri Bat ile entegre olma ynndedir ve bu anlamda kapitalizmle ilikisi uyumlu olagelmitir. Bugn devletin destekleri ile gelien sekler kapitalist burjuvazinin
alternatifinde gelimekte olan Anadolu sermayesi de greli olarak muhafazakr, slami deerlere daha fazla anlam atfeden bir karakterdedir. Ancak rasyonel bir eylem olarak kapitalist giriimcilik Anadolu sermayesinde de gelimektedir. slamc sermayenin kendini seklerletirme abalar, gnmz kapitalist deerlere kendini adapte edebilme gc ki, zekat eklinde zenginliin paylam, her ne kadar birok yolsuzluk olduu tespit edilen dernek, vakf faaliyetleri gibi rnek verilebilecek uygulamalar bulunsa da, slami deerlerle kapitalist deerleri uzlatrma abalar olarak deerlendirilmelidir. Nasl nitelenirse nitelensin, ister slamc sermaye,
ister yeil sermaye, ister Anadolu kaplanlar, toplumun muhafazakr kesimi kapitalist ilikiler a iinde yer aldka, zenginletike, dnyevileme eilimine girecektir. Zaten yaygn bir
ekilde paylalan sermayenin renginin olmayaca, milli bir kapitalist anlayn, gnmz kresel ekonomik yaps iinde mmkn olamayaca gr yaanan tm kayglar geersiz klmaktadr. Snfsal adansa yeni bir burjuvazi tipolojisinin ortaya ktn gzlemlemek mmkndr. slami duyarllklar olan ancak kapitalistletike bu duyarllklar trplenen, tketim
kalplar deien, evrede gelien ancak merkeze tanma hamlesi olan bir slami burjuvazinin
varl bu erevede gzden kamamaldr. te yandan slami burjuvazinin karsnda yoksulluu derinleen muhafazakr, slami deerlerine hala son derece bal halk kesimleri ile sz
edilen slami burjuvazi arasnda bir kopu gereklemesi de imkan dahilindedir. Bu balamda
snfsal elikilerin znde kapitalist elikilerin yan sra, muhazakr deerlerden kaynaklanan
slami aidiyet ve kimlik elikilerinin de gndeme gelmesi sz konusu olabilir.

Sonu itibariyle Trkiyede Protestanlktakine benzer bir kapitalist ruh bulunmaktadr. Her ne kadar slami duyarllklar olan, slami deerlere ball olan bir ruh olsa da, kapitalistleme ile seklerlemenin doru orantl olarak geliebilecei bir ortam bulunmaktadr.

6. Ulusal Sosyoloji Kongresi Bildiri Kitab

197

Trkiyede slam Ahlak ve Kapitalizmin Ruhu (Olabilir mi?)

KAYNAKA
Ada, Emin Baki The Making of Entrepreneurial Islam and the Islamic Spirit of Capitalism,
Journal For Cultural Research, Vol. 10, No.2, April, 2006, pp. 113-137
Austruy, Jacques Kapitalizm, Marksizm ve slam, Ankara: Hlbe Yaynlar, 1974
Bulut, Faik slam Ekonomisinin Eletirisi, stanbul: Su Yaynlar, 1999
Bura, Aye Labour, Capital, and Religion: Harmony and Conflict among the Constituency of
Political Islam in Turkey, Middle Eastern Studies, Vol. 38, No.2, April, 2002, pp. 187204
nar, Menderes slami Ekonomi ve Refahn Adil Ekonomik Dzeni, Siyasal Bir Sorun
Olarak slamclk iinde, Ankara: Dipnot, 2005
Doan, A. Ekber Siyasal Yansmalaryla slamc Sermayenin Gelime Dinamikleri ve 28 ubat
Sreci, Mlkiye Dergisi, Say: 252, Cilt: XXX, Gz, 2006, s. 47-68
Glalp, Haldun Kimlikler Siyaseti, stanbul: Metis, 2003
Karako, Sezai slam Toplumun Ekonomik Strktr, stanbul: tken Yaynlar, 1967
Kuran, Timur slamn Ekonomik Yzleri, stanbul: letiim, 2002
Nisbet, Robert Muhafazakrlk, Sosyolojik zmlemenin Tarihi iinde, Der. Tom Bottomore
ve Robert Nisbet, 2. Bask, Ankara: Ayra Yaynevi, 2002
Nianc, Ensar 1980 Sonras Dnmde Devlet-Sermayedar likilerinin Rol zerine,
Toplum ve Bilim Dergisi, Say 106, 2006
Rodinson, Maxime slamiyet ve Kapitalizm, stanbul: Gn Yaynlar, 1969
Sarbay, Ali Yaar Trkiyede Modernleme Din ve Parti Politikas MSP rnek Olay,
stanbul: Alan Yaynclk, 1985

198

6. Ulusal Sosyoloji Kongresi Bildiri Kitab

Erhan AKARAY

Takn, Yksel Trkiyede Snfsal Yeniden Yaplanma, AKP ve Muhafazakr Poplizm,

Birikim Dergisi: 204, Nisan 2006
Weber, Max The Sociology of Religion, London: Methuen, 1965
Weber, Max Protestan Ahlak ve Kapitalizmin Ruhu, Ankara: Ayra Yaynevi, 2002
Yavuz, Hakan Modernleen Mslmanlar, stanbul: Kitap Yaynevi, 2005

6. Ulusal Sosyoloji Kongresi Bildiri Kitab

199