lk drt cildi yaynevimizce baslan Uluslararas likiler

Tarihi kitabnn bu 5. cildi Ali Rza Drk tarafndan Rusa

aslndan evrilerek hazrlanm ve bylece ilk kez Trkeye
kazandrlmtr. Daha nce yaymlanan ilk drt cilt ile insanlk
tarihinin 3500 yllk evresi uluslararas ilikiler etrafnda
anlatlarak 1939 ylna dek gelinmiti. 1939-1945 yllarn
kapsayan tarihsel sre, uluslararas sistemdeki gler
dengesi, snf mcadeleleri, devlet ve toplum dzeyindeki
gelimeler 5. ciltte birbirine balanarak anlatlyor.
Almanyann Polanyay igal ettii 1 Eyll 1939 ile Sovyet
ordularnn Berlini ele geirmesi ve Almanyann koulsuz
teslimiyle savan sona erdii 8 Mays 1945 tarihine kadar
geen srece tank olacak; bu dnemin kapsaml bir
analizini okuyacaksnz. Kapsam bakmndan bir kaynak
kitap olma zellii gsteren Uluslararas likiler Tarihi
yalnzca konuya zel olarak ilgi duyan okur iin deil, tm
okurlar iin nemli bir boluu dolduracaktr.

ISBN 978-605-4156-17-7
ISBN 978-605-5315-46-7

9 786055 315467

Kitabn orijinal ad:

storiya Diplomatii
ULUSLARARASI LKLER TARH Diplomasi Tarihi / Beinci Cilt / Bu cilt
A.A. Gromko, .N. Zemskov, V.A. Zorin, V.S. Semyonov, M.A. Harlamov ynetiminde,
S.A. Gonionskiy, I.E. Zemskov, V.L. sraelyan, .K. Koblyakov, S.P. Kozrev, N.. Kostyunin,
L.N.Kutakov, P.V. Milogradov, G.M. Ratiani, K.D. Ryabova, P.P. Sevastyanov,
V.G. Truhanovskiy tarafndan yazlmtr.
Dilimize Rusa aslndan AL RIZA DIRIK tarafndan evrilmitir.

ULUSLARARASI
LKLER TARH
Diplomasi Tarihi
CLT 5
A.A. Gromko, .N. Zemskov, V.A. Zorin,
V.S. Semyonov, M.A. Harlamov
Ynetiminde

S.A. Gonionskiy, I.E. Zemskov, V.L. sraelyan,

.K. Koblyakov, S.P. Kozrev, N.. Kostyunin,
L.N.Kutakov, P.V. Milogradov, G.M. Ratiani,
K.D. Ryabova, P.P. Sevastyanov, V.G. Truhanovskiy
Rusa aslndan eviren: Ali Rza Drk
Tarih-nceleme

DOA B ASIN Y AY I N
Da t m Ti c ar et Limit ed irk eti
Tarlaba Blv. Kamerhatun Mah. Alhatun Sk. No: 25 Beyolu / stanbul

T: 0212 255 25 46 F: 0212 255 25 87

www.evrenselbasim.com - info@evrenselbasim.com
Evrensel Basm Yayn 5 2 3
Ulu s lar aras li kiler T a rihi - 5
eviren: Ali Rza Drk
Redaksiyon: Aydan Cankara
Genel Kapak Tasarm: Sava eki
Kapak Uygulama: Devrim Kolan
ISB N 978-605-53 1 5 - 4 6 - 7
978-605-4156-17 - 7 ( T K .)
Evrensel Basm Yayn 2013 - Sertifika No 11015
Birinci Basm Mart 2013
Bask: Ezgi Matbaas Sertifika No: 12142
www.ezgimatbaa.net - ezgimatbaa@mynet.com

ULUSLARARASI
LKLER TARH
Diplomasi Tarihi
CLT 5

ALTMI BRNC BLM

AVRUPADA SAVAIN BALAMASI

1. BATI DEVLETLERNN DPLOMASS

SSCBNN KEND GVENLN GLENDRME NLEMLER
(Eyll 1939-Mays 1940)

kinci Dnya Savann Balamas ve Balang Aamasndaki Karakteri

Savan Diplomasisi
1 Eyll 1939da faist Almanya Polonyaya saldrd. 3 Eyllde ngiltere ve Fransa
Almanyaya sava ilan etti. Ayn gn ngilterenin dominyonlar Avustralya ve Yeni
Zelanda, az bir sre sonra da Kanada ve Gney Afrika Cumhuriyeti Almanyaya
sava ilan etti. kinci Dnya Sava balam oldu. Bu sava dnya egemenlii mcadelesindeki iki emperyalist gruplama arasndaki elikilerin son derece keskinlemesi sonucunda kapitalist sistem iinde domutu. V.. Lenin, dnya egemenlii, ksaca ifade etmek gerekirse, devam emperyalist bir sava olan kapitalist
politikann zdr diyordu. (1)
Saldrgan, faist Almanya idi. Ama ngiltere ve Fransann Almanyaya kar
sava da ilk balarda emperyalist bir karakter tayordu.
kinci Dnya Sava, saldrgan yattrmaya dnk Mnih Politikas* yaratclarnn, Hitlerin ordularn SSCBye kar Douya sreceini umarak onun
ayaklar altna yeni kurbanlar sererken dledikleri gibi, kapitalizm ile sosyalizm
arasnda bir atma olarak balamamt. Mnihlilerin, emperyalizmin elikisini Sovyetler Birlii hesabna zme giriimleri baarya ulamad. Anti-Sovyet
niyetlerin baarszla uramasnda Sovyetler Birliinin aktif ve esnek politikas
byk bir rol oynamtr.
Faist Almanya sava Avrupann kapitalist lkelerine kar balatt. Ama
Mnihliler, dnyada ilk sosyalist devlete kar Hal Seferleri rgtleme umutlarn yitirmiyorlard. Balayan savan beklenmedik gidii bunu belagatle** kantlyordu.
*

Caydrclk veya Mnih modeli politika: Sert ve veya daha yumuak politikalar arasnda seim yaparak,
yumuak politikay semek.

** Belagat: Sz sanatlarn inceleyen bilgi dal Retorik.

ngiltere ve Fransann Polonya ile ttifak likilerini hlal Etmesi

Faist Almanyann Polonyaya asker saldrs ngiltere ve Fransay, onlarn garantrl ve ngiltere ve Polonya arasnda imzalanan 25 Austos 1939 tarihli yardm anlamas da dhil, ittifak anlamalar uyarnca mttefiki Polonyaya derhl
mmkn olan her trl yardm ve destei gstermekle ykml klyordu.
1 Eyll sabah erkenden Polonya hkmeti Batl devletleri Paris ve Londradaki
elileri araclyla Almanyann Polonyaya saldrs konusunda bilgilendiriyor ve acil
yardm arsnda bulunuyordu. ngiltere ve Fransa hkmetleri Varovaya Polonya
karsnda ittifak ykmllklerini yerine getirecekleri teminatn veriyorlard.
Ancak, izleyen gnlerde Polonya elilerinin Paris ve Londrada, Fransa
Babakan E. Daladier ve ngiltere Babakan N. Chamberlainin, Batl devletler
tarafnda stlenilen ykmllkler uyarnca Polonyaya ne zaman ve hangi asker
yardmn yaplaca konusuna aklk kazandrmak iin grme giriimleri baarszlkla sonulanyordu.
Polonyal bykeliler, kendilerine zntlerini ifade etmekten teye gitmeyen Dileri bakanlaryla bulumakla yetinmek zorunda kalyorlard. Ne ngiltere
ne de Fransa Polonyaya pratikte hibir yardmda bulunmamt: Almanyaya
formalite gerei sava ilan etmekten ileri gitmemiti.
Chamberlain ve Daladierin tam da byle davranacaklarndan Hitlerin kukusu yoktu. O, ngiltere ve Fransann savaa girmeyeceklerini, olsa olsa Almanyaya
kar ekonomik boykot ilan etmekle yetineceklerini, mttefikleri Polonya karsnda ykmllklerini ihlal ettiklerine ilikin knamalar savuturmak iin
Polonyaya yardma hazr olduklarn ortaklaa ilan edeceklerini tahmin ediyordu.
ngiliz ve Fransz hkmetlerinin Almanyaya kar sava ilan ettiklerine ilikin
habere yant olarak Hitler, Bu, onlarn savaacaklar anlamna gelmez (2) diye
yant veriyordu.
Sava ilan edildii hlde, Batda, ilan izleyen deil birka saat, birka gn, birka ay iinde dahi sava harektnn balamam olmas gibi garip bir durum vard ortada. Fransada bu duruma Drle de guerre (garip sava), Almanyada ise
Sitzkrieg (oturarak savama) ad veriliyordu. ngiliz ve Franszlarn hareketleri
sahte, gerek olmayan sava olarak deerlendiriliyordu. (3)
Garip sava, Hitlerin nc Reich* ile kendine zg biimsel sava durumuna uygun saldrgan yattrma politikas olan Batl devletlerin eski
Mnih politikasnn devamndan baka bir ey deildi aslnda. ngiliz ve Fransz
hkmetleri, faist devletlerin, saldrganlklarn Sovyetler Birliine kar ynlendirme umutlarn henz yitirmemiti.
Bu politika fiilen saldrgan devletleri kamlyor, balam olan kinci Dnya
Savan dinamitliyordu.
*

Reich: mparatorluk (Almanca)

I. Reich (962-1806)
II. Reich (1871-1918 Bismarck)
III. Reich (1933-1945 Hitler rejimi)

Bu politika iin Fransz Komnist Partisi Genel Sekreteri Maurice Thorez olduka net bir deerlendirme yapyordu: Bizim yneticilerimiz Hitleri fkelendirmek istemedi: Onlar, Hitlerin Sovyetler Birliine saldraca gn kendisiyle
gizlice anlaacaklar midini besliyordu. (4)
Hitler, Paris ve Londrann kendisine Polonya ordusunu yok ederek bir an nce
Polonyay kuatmak iin saladklar elverili olanaktan yararland. Polonya halk
buna zgrlk ve bamszlk iin anti-faist mcadeleyi balatarak yant verdi.
Ama gler eit deildi. Polonyaya yldrm kuatmas gerekletirmek iin, Hitler
bat snrnda ok nemsiz sayda g brakarak Polonyann zerine hemen tm
ordusunu sald. Hitlerin Almanyas Polonya halkn kitlesel terr ve planl bir ekilde yok etmek yoluyla, Polonya topraklarnda yeni faist dzeni yerletirmeye
balad.
Bu durum karsnda ngiltere ve Fransa, faist Almanyaya kar herhangi bir
ciddi asker operasyon dzenleme giriiminde dahi bulunmadlar. Yalnzca Fransz
kamuoyunu sakinletirmek iin snrl harektlar dzenlendi ve bu harektlar boyunca nc mfrezeler ve kck birlikler Almanya topraklarna girdi ve 18
kilometreden teye gitmedi. Burjuva basn bu harekt mttefikleri Polonyaya
yardm olarak sunmakta gecikmedi. Ancak, daha 12 Eyllde Fransz komutanlar,
Mttefikler Yksek Komuta Konseyinin kararyla saldrnn durdurulmas iin
gizli bir emir verdi. Ekim aynda ise tm asker birlikler balang noktalarna ekilmilerdi.
ngiliz ve Fransz hkmetlerinin kendi mttefikleri olan Polonyaya kastl ihaneti olgusu, Polonyann yazgsnn savan genel sonularna gre belirlenecei
ve bu, Batl devletlerin daha balang aamasnda Polonya zerinde Almanyann
basksn zayflatp zayflatamayacana deil, sonular onlarn Almanyaya kar
nihai zaferi kazanma yeteneklerine bal olduu mtalaalaryla gerekelendiriliyordu. (5)
Burjuva yazarlarnn, kinci Dnya Savandan sonraki ok sayda yaptnda
Batl devletlerin Polonyaya yardm etmedeki isteksizlii, onlarn yetersiz asker
hazrlyla hakl gsterilmeye allmtr. Ama gerekler baka sylemektedir.
Savan ilk haftalarnda Bat Cephesinde oluan gerek g dengesi ngiltere ve
Fransa adna Almanyaya kar kararl bir saldr iin elverili olanaklar yaratmt, bu da Polonyann durumunu nemli lde kolaylatrabilir ve olaylarn
bundan sonraki seyrini kkten deitirebilirdi. Fransa, 86 tanesi Almanyaya kar savamak iin oluturulmu olan yzden fazla tmenini tamamen hareketsiz
hle getirdi. stelik Fransaya 4 ngiliz tmeni de yerletirilmiti. Mehur Alman
sava sulularndan birisi olan Jodl, Nrnberg Durumasnda unlar sylyordu: Batdaki 110 Fransz ve ngiliz tmeni, 23 Alman tmeni karsnda tamamen eylemsiz kaldklar iin biz bir sava felaketinden kurtulmu olduk... Bizim
rezervlerimiz gln derecede azd ve biz bu durumdan, istisnasz, Batda asker
harekt yrtlmemesi sayesinde kurtulduk. (6) Alman Genelkurmay eski komutan General Halder de bunu teyit ediyordu: 1939 Eyllnde ngiliz-Fransz
ordular, ciddi bir direnle karlamakszn, ele geirilmesi Almanya tarafndan
9

savan srdrlmesi iin belirleyici bir faktr olan Rheini geip, Ruhr Havzasn
tehdit edebilirlerdi. (7)
ngiliz Mareal V. Montgomery, anlarnda, Hitler Polonyay kuatp ardndan
da Batda saldr hazrlad yaparken, ngiliz ve Franszlarn eylemsizliine ilikin son derece canl bir tablo iziyordu: Almanya Polonyay yuttuunda Fransa
ve ngilterenin kl kprdamamt diyordu Montgomery; Alman ordusu, bize
saldrmak gibi ok ak bir amala Batya yaylrken dahi biz hareketsiz kalmaya
devam ediyorduk! Sabrla bize saldrmalarn bekliyorduk, tm bu dnem boyunca ise zaman zaman haber vererek, bombalyorduk. Ben bunun sava olup olmadn anlamyordum. (8)
Fransa ve ngiltere yalnzca kara harekt yapmamakla kalmadlar, Hava
Kuvvetlerini ve Deniz Kuvvetleri filosunu da harekete geirmediler.
ngiliz makamlar Almanyann asker tesislerinin bombalanmasnn yasaklanmas direktifini vermiti ve bu kararn iptali iin ngiliz hkmetinin zel karar
gerekiyordu. ngiliz ve Fransz hkmetleri Almanyaya kar, Hitler Reichinin
asker ihtiyalarnda nemli bir kayba yol amayan abluka ilan etmekle yetindiler.
Almanya kendisine gerekli olan malzemeleri talya, spanya ve Trkiye zerinden
almaya devam ediyordu.
Almanyaya sava ilan etmekle birlikte Chamberlain ve Daladier hkmetleri,
Hitlerin, onlarn bu tavrnn hakkn verecei umuduyla Batda asker harekt
balatmamak iin ellerinden geleni yapmlard. Bu, Fhrere Batl devletler
ile Almanya arasnda olas geni apl bir anlama karlnda sunulan ciddi bir
avanst. Ama Hitlerden de en az bu kadar nemli kar adm bekliyorlard. Hitler,
Paris ve Londrann umut ettii zere, Polonyadaki boluktan yararlanp, bu lkeyi bir an nce kuattktan sonra SSCBye kar ilerlemeliydi. Bylece, ngiliz ve
Fransz emperyalistlerinin Almanyay Sovyetler Birlii ile kaptrma gizli d
eninde sonunda gereklemi olacakt.
Londra ve Paris, tuhaf sava durumunu uzatarak Hitlere, ngiltere ve Fransa ile
uzlama konusunda, karar almas iin zaman tanyorlard. Etkili Fransz ve ngiliz
siyasal evreleri, Almanya ile bar anlamas imzalanmas eilimindeydiler.
Fransz parlamentosunda bir grup sac milletvekili, Hitlerle grmelerin
yenilenmesini salamay baaran gizli letiim Komitesi kurmulard. Almanya
ile yaplacak bir anlamann taraflar hkmet iinde de vard. Bonnet dnda
bunlara Babakan Yardmcs Chautemps, Toplumsal alma Bakan de Monzie,
alma Bakan Pomare da dahildi. Bonnet, yrtt politikann, halk kitlelerinin gznde tmyle itibar kaybetmesi nedeniyle, Eyll ortasnda Dileri
Bakanl grevinden alnd. Ama yine de Bonnet Adalet bakan olarak hkmette
kald. Bununla birlikte, Fransz politikasnda Mnih izgisinin devam ok ak bir
ekilde vurgulanyordu. Berlinde ok eskiden var olan ilikileri sayesinde Bonnet
3. Reichin komiserleriyle gizli ilikiler kurulabilmesi iin her an kullanlabilirdi.
Hitler ile yaplacak gizli bir anlama iin gerici Senatr Laval ve onun evresinde toplanan teslimiyeti politikaclardan: Mareal Petain tarafndan da des10

teklenen eski babakanlar Flandin ve Chautemps youn bir alma yrtyorlard. Onlar, Hitler ile bir an nce anlamay ve Fransada faist diktatrlk rejimi
kurulmasn gerekli grdklerinden, Lavalin grlerini paylayorlard. Lavalin,
Fransann d politika izgisi zerindeki etkisi, nemli Fransz politikac Joseph
Paul Boncourun ifadesiyle ayn zamanda i dnyas ve politikadaki etkili evrelerin eilimleri olan, teslimiyeti eilimlerle belirleniyordu. (9)
Ancak, Fransa ve Almanya arasndaki sava koullarnda, dmanla ak ak
grmeler yapma arsnn olanakszl Fransz teslimiyetilerin faaliyetlerini
zorlatryordu. Kendi teslimiyeti durularn, pasifist, daha dorusunu sylemek
gerekirse, bozguncu sloganlarla maskelemek zorunda kalyorlard. Bununla birlikte, Hitler hkmetinin temsilcileriyle deiik kanallar yoluyla ilikilerini srdryorlard.
Fransa Dileri Bakanlnn 1939 yl Eyll ay ortasnda dier lkelerdeki
faist diplomatlarla gayri resm ilikiler kurmak amacyla giriimlerde bulunmasnda, onlarn basks ve katlm az deildi. 16 Eyllde Fransz Dileri Bakanl
memuru Henry Blanche, gizlice Lksemburga gelerek, dostane ilikiler srdrd Alman temsilci von Radowitz ile bulumutu. Radowitszin Blanche ile
grmesine ilikin raporundan anlalaca gibi, Blanche, pek ok Franszn
ngilterenin Fransay felaket bir duruma srklediine inandn ve imdi bu
insanlarn, Fransa ile Almanya arasnda bir savan yaylmasn bir felaket saydklarndan, durumu kurtarabilmek iin dOrsaya (10) bask yapmaya baladklarn
byk bir gizlilikle belirtmitir. (11)
Hitler ile balant kurulabilmesi iin Paristeki talyan Bykelilii de kullanlmt. Laval ve Monzie bu Bykeliliin srekli ziyaretileriydi ve oradaki
konumalarnda Fransz sac evrelerinin, Almanya ile bar konusunda, bir an
nce anlamaya varma eiliminde olduunu vurguluyorlard.
Petain de faist diktatr Franco dneminde Madridde Fransz Bykelisi konumunu kullanarak ayn dorultuda aktif olarak alyordu. Petain, daha sava
balamadan, Hitlerin spanyadaki bykelisi Stohrer ile, Fransa Almanya ile sava durumundayken bile srdrd dosta ilikiler kurmutu.
Babakan Chamberlain ve Dileri Bakan Halifaxn Bakanln yaptklar
Mnihlilerin belirleyici olduu ngilterede de bozguncu eilimler ortaya kmt.
Hkmette nemli grevleri John Simon (Maliye bakan), Samuel Hoare (Basnn
hamisi Lort), Kingsley Wood (Havaclk Bakan) gibi nemli Mnihliler igal ediyordu.
ngilterede hkmetin ak msamahas sayesinde olduka geni apl teslimiyeti Hitler yanls propaganda yrtlyordu. Mosley Bakanlndaki faist
grup dnda, Avrupada Hristiyan Usul Dzenin Korunmas Konseyi rgtnn taraftarlar, Times gibi saygdeer bir gazete de iinde olmak zere ok
sayda ngiliz gazetesi ve radyosu da bu propaganday yapyordu. Onlar, Faist
Almanyann Polonyada byk kayplar verdiini ve bu nedenle Batya saldramayacan iddia ederek, ngiliz halkn, sakinletirici dlere srklyorlard.
11

2. 1939 YILI SONU LE 1940 YILI BALARINDA HTLERN

BARI MANEVRALARI

Batl Devletlerin Gizli Diplomasisi (12)

Polonya ile sava srerken Eyll ay boyunca Hitler, savan devam etmesi iin
azami elverili koullar yaratyor ve politik olarak elinden gelen her eyi yapyordu. Bu, her eyden nce Almanyann Bat snrnda bir sava balatmalar iin
ngiltere ve Fransaya ciddi bir koz vermemek anlamna geliyordu. Polonyay yendikten sonra, Batda belirleyici asker harektlara hazrlanmak amacyla Almanya
iin bu garip bir sava durumunu korumak da olduka nemliydi. Hitler diplomasisi, ngiltere ve Fransada her ne pahasna olursa olsun Almanya ile anlamak
iin aba gsteren evrelerin harekete gemesi amacyla barl manevralara kalkyordu. 19 Eyll 1939da Danzigdeki (Gdansk) konumasnda Hitler, Almanya
ne Fransaya ne de ngiltereye kar sava amac gtmektedir. Ama, Batl devletler,
Polonyann Almanya tarafndan fethedildii gereini kabul etmek zorundadrlar diyordu. Hitler, Batda sava durdurmaya hazr olduklarn ifade ederken bu
szlerine, Almanyann bar giriiminin reddedilmesi durumunda, kendi amalarna u ya da bu ekilde ulaacaklar tehdidini de ekliyordu.
28 Eyllde Hitler hkmeti, Almanyann sava durdurmaya hazr olduunu bir kez daha belirtti. Daha sonra, 6 Ekimde Reichstagda yaplan konumada,
Fransa ve ngiltere ile ilikileri iyiletirmeye dnk abalara vurgu yaplyordu.
Hitlerin szlerine baklrsa, Versay Antlamasnda yaplan revizyon Avrupada
ak, istikrarl ve ncelikle de kabul edilebilir ilikiler iin n koullar yaratmtr. (13) Hitlerin de teyit ettii gibi, Almanya, kolonilerin Almanyaya verilmesi,
ve daha nce kendisine ait olanlarn iadesi talebi dnda, Versay Antlamasnda
baka bir revizyon iin neden ve gereke grmemektedir.
Fhrer, Almanyann o ana kadar gerekletirdii tm igallerin tannmasn
talep ediyor ve yine onun szlerine baklrsa, ancak bundan sonra silahlarn makul
ve ekonomik olarak kabul edilebilir snrlara kadar indirilmesi konusunu tartmaya hazr olduunu belirtiyordu. (14)
10 Ekim 1939da Berlin Spor Sarayndaki konumasnda Hitler, Batl dmanlaryla sava iin hibir gerekesi olmadn bir daha yineliyordu.
Reichin bar nerileri uzun vadeli siyasal amalar gdyordu. Hitlerin
Bat karsnda ne srd talepler Almanyann, bar antlamasn, onun tm
istilalarnn ve kolonilerin paylalmasnn kabul edilmesi kouluyla, nerdii anlamna geliyordu.
Hitlerci diplomasi ve propaganda bu bar nerileri hakknda grltl bir
kampanya yrtrken, Almanya Genelkurmay Gelb (Sar Plan) kod ad alan
Batda saldr plan hazrlyordu. Yksek Generallerin 23 Kasm 1939 tarihli toplantsnda Hitler, Fransa ve ngiltereye kar saldr balatlmas gerekliliine kesin
12

olarak inandn, Belika ve Hollandann tarafszlklarnn hibir ey ifade etmediini belirtiyordu. (15)
Hitlerin demagojik barl demeleri, yalnzca Batl Mnihliler kampn
harekete geirmeye dnk deildi. Bu demeler Hitlere i politik hesaplar iin
de gerekliydi: Bu demeler, Alman halkn, hazrlanmakta olan Bat Avrupadaki
asker harektlarla balantl yeni snamalara moral-politik olarak hazrlk aralarndan biri ilevini grmeliydi.
Hitlerin barl nerilerinin ilan edilmesinden sonra ngiltere, Fransa ve
ABD ve dier lkelerdeki Almanya ile gizli anlama yanllar faaliyetlerini gerekten de hzlandrmlard. zellikle ak szl Mnihliler byk bir gayretkelik
iindeydiler. Onlar, Almanyaya kar savan gereksiz bir sava olduunu ve bu
sava tm kapitalist lkelerin Sovyetler Birliine kar gerekli bir savaa dntrmesinin gerekliliini iddia ediyorlard. Avrupa iin szm ona komnizm
tehlikesi ngiliz ve Fransz hkmetleri evrelerinde geni apl bir tartmann
konusu olmutu.
yle ki, 4 Ekim 1939da ABDnin ngiltere bykelisi Joseph Kennedy,
Washingtona, ngiltere Dileri bakan Halifaksn kendisiyle sohbette savan
devamnn, komnizmin tm Avrupada zaferi anlamna geleceini vurguladn
bildiriyordu. (16)
Fransz burjuvazisinin ruh hlini karakterize eden ngiliz hukuku D.N. Pritt
unlar yazyordu: 1930/1940 k aylarnda Fransadaki ngiliz yorumcular, salonlarda yalnzca, ii snfnn daha tehlikeli bir dman olduu ve Alman kuatmasnn iilerin iktidarna tercih edilebilir olduu konusunda ciddi konumalar
yapldn vurgulamak zorundaydlar. (17)
ABDye gelince, onlar sava d kalyordu. 5 Eyll 1939da Amerikan hkmeti,
tarafszlk politikas yrtleceini bildirmiti. Bir sre sonra ABDde, savaan
lkelere silah sat yasana ilikin yasa iptal edildi. ABD hkmeti ngiltere ve
Fransaya silah satmak niyetindeydi. Balayan sava Amerikan tekelleri iin silah
satndan zengin olmak anlamna geliyordu.
ABDnin etkili sanayicileri arasnda; aralarnda (petrol sanayicisi, Meksika
petroln Almanyaya satan) U.R. Dawis, (Teksas Petrol irketinin ba) T. Riber,
(General Motors Oversis Corporation ba) J. Mooney, (Elektroteknik fabrikalarnn sahibi) A. Venner-Grenin de olduu, Almanya ile anlamaya taraftar olan ok
sayda insan vard. (18) 15 Eyll 1939da Dawis, ABD Cumhurbakan Roosevelt
ile buluarak, Amerikan hkmetinin savaan taraflar arasnda arabulucu rol
stlenmesi teklifinde bulundu. Roosevelt bu konuda onay vermemesine ramen
Dawis Ekim ay banda Gring ile bulumak zere Almanyaya gitti. Gring, Bat
devletlerini savan devam etmesi durumunda Almanyann Boleviklemesi ile
korkutmaya yelteniyordu. (19) Dawis Almanyadan dnnde Bakana iki rapor
gnderdi ve Bakanlk saraynda kabul edildi.
Benzer dnce ve planlarla 1939 Ekiminde Almanya ile anlamann dier taraftar olan Mooney Berline giderek Gring ile birka grme yapt.
13

Etkili Amerikal evrelerin Sovyet kart tavrlarn gz nnde bulunduran

Gring, Fransa ve ngiltere ile Almanyaya Kzl Ordu tarafndan kurtarlan ve
Sovyet Ukraynas ve Sovyet Belarusyas ile birlemi olan Bat Ukrayna ve Bat
Belarusyadan Boleviklerin defedilmesi (20) olanan salayacak bir anlama
imzalanmasna ilikin isteini dile getiriyordu. Gring, Almanya, ngiltere ve
Fransa temsilcilerinin gizli bir toplant yapmalarn neriyordu.
Alman diplomasisi Batl devletlerle bar oyununda, Gring dnda Wall
Street Finans Oligarisinin ok sayda temsilcisi ile sk balantlar iinde olan
Devlet Bakan Y. Schacht da kullanyordu. Schacht ABDnin Berlin bykelisine bavurarak Rooseveltin, savaan devletler arasnda arac rol stlenmesi ricasnda bulundu. O da tpk Gring gibi, ABDyi Almanyann yenilgisi ve kinci
Versayn, yalnzca sorunun uzun sre zlememesini ifade etmekle kalmayp,
Sovyet Rusyann yararna olacayla (21) tehdit ediyordu.
ngiliz hkmeti adna, Eyll ay sonunda Almanyaya gelen sveli sanayici Birger Dalerus Hitlercilerle grmeler yapt. Dalerus Hitler ile de bulutu.
Fhrer ngiltere ile dosta ilikiler kurma ve gvenlik garantisi verme isteini
her seferinde vurguluyordu. Ayn eyi Fransa iin de yapmay vaat ediyor, ancak
karlnda Avrupada Almanya tarafndan gerekletirilen kuatmalarn tannmasn talep ediyordu. (22) Nabz yoklama grmelerini ayrca Danzigdeki (23)
Milletler Cemiyeti Eski Yksek Komiseri Karl Burkhardt, yine birtakm tarafsz
lke temsilcileri de yrtyorlard.
Ancak, barl nabz yoklamalar hissedilir sonular vermiyordu. ngiltere ve
Fransann, Polonyann Almanya tarafndan kuatlmasndan sonra Hitler ile onun
nerdii koullarda grme masasna oturmaya hazr olmalar, byk devlet pozisyonundan gnll olarak vazgemeleri, kendi smrge haklarnn bir blmn
vermeye raz olmalar ve pazarlarn sermaye ak alanlarndan dn vermeleri anlamna gelebilirdi. Bu trden bar koullarn Batl devletler kabul edemezlerdi.
Fransa hkmeti bu nerilere 10 Ekim, ngiliz hkmeti ise 12 Ekim 1939da olumsuz yant verdi. (24) Hitlercilerin, kendileri iin kabul edilemez olan, barl nerilerini reddetmekle birlikte ngiliz ve Fransz hkmetleri Almanya ile uzlamaya
varma umutlarn yitirmemilerdi. Zaman kazanmaya alarak ve beklerken taktik
gelitirerek, Londra ve Paris, zamanla ya Hitlerin daha uzlamac olacan ya da
Almanyadaki Hitler muhalifi ibirliki grubun iktidara geleceini umut ediyordu
(25) ki bunlarla baz ngiliz ve Franszlarn da gizli balantlar vard.
Bir de ngiliz ve Fransz diplomasisi, Almanya ile barn salanmas durumunda, byk smrgelerini kaybetmeyeceklerini ve lkelerinin dnyadaki egemen
durumlarn, Alman emperyalizmine ramen, koruyacaklarn hesaplyorlard.

S. Wellesin Misyonu
ubat 1940ta ABD hkmeti, zel temsilcisi, Dileri Bakan yardmcs S.
Wellesi Avrupaya gndermeye karar verdi. Ziyaretin amac ile ilgili resm bildiride, Wellesin herhangi bir teklifte bulunma ya da ABD hkmeti adna herhangi
14

bir ykmllk stlenme yetkisi olmadn ve onun gezisinin yalnzca Bakan

ve Dileri bakannn Avrupadaki mevcut durum hakknda bilgilendirilmesi
amac tad (26) vurgulanyordu.
Ancak gerekte Amerikal temsilcinin grevi olduka kapsamlyd. ABD iktidar evreleri, Mnih uzlama politikasn srdrerek, Hitler ile gizli anlama yoluyla, Avrupada savan durdurulmasn salamak, Sovyetler Birliine kar ortak
bir izgi izleyerek, anti-Sovyet bir bloun kurulmas olanana hz kazandrmak
istiyorlard. Welles zellikle de bu noktadan hareketle talyada Mussolini ve iano,
Almanyada Hitler, Gring ve Ribbentrop, ngilterede Chamberlain ve Churchill,
Fransada da Daladier ve Reynaud ile grmeler yrtyordu. Sovyetler Birlii,
ABD Dileri Bakan Yardmcsnn ziyaret listesine girmiyordu.
Welles 26 ubatta Mussoliniyi ziyaret etti ve Mussolini ziyaret srasnda
ona talyann Almanya ve mttefikleri ile salam bir barn kurulmas konusunda grmeler yaplmasnn mmkn olduunu kabul ettiini (27) bildirdi.
Duceye gre Almanyay ancak Avusturyann zorla ilhaknn (Anschluf) (28) ve
ekoslovakyann bamsz Slovakyaya blnmesi ile Bohemya ve Morovyann
Alman himayesine verilmesinin kabul edilmesi temeline dayal bir bar tatmin
edebilirdi. Daha sonra Mussolini Almanlarn yerletii tm Polonya topraklarnn
Reichin bnyesine gireceine iaret ediyordu. Olas bar grmeleri ile ilgili
Almanyann tavr konusunda Mussolini, Wellesin Romaya gelmesinden birka
gn nce, Gring tarafndan bilgilendirilmiti. (29)
Tm Alman yneticiler, Amerikal temsilci ile grmelerinde, Almanya iin
Avrupada egemen konuma ulama niyetlerini aka sylyorlard. 2 Mart 1940ta
Wellesi kabulnde Hitler, Almanyann sava sonuna kadar srdrmek niyetinde
olduunu belirtiyordu. (30)
Wellesin Parisi ziyareti srasnda Fransz hkmeti Polonya ve ekoslovakyann
bamszlklarnn yeniden salanmadan Almanya ile barn mmkn olmad
grn bildiriyordu. (31) Ancak Fransz hkmeti yine eskisi gibi, Almanyaya
kar uzlamac tavrn srdryordu ve yeni dnler vermeye hazrd. 7 Mart
1940taki grmede Babakan E. Daladier, Wellese, sonuta Fransa gelecekte
Almanya ile yeni bir savaa girmeyecekse eer, Hitlerciler ile balant kurmay
reddetmeyeceini aka ima ediyordu. (32)
ngiliz hkmeti ise Almanya ile byle bir barn ngiliz karlarna aykr olacann ve Avrupada Nazi hegemonyasnn glenmesini salayacann bilincine
varmt. Bu nedenle ngiliz yneticiler grme yapma dncesini reddettiler.
11 Mart 1940ta Babakan N. Chamberlain Nazi Almanyas ile Hitlerin nerdii esaslar balamnda bar yapmann mmkn olmadn Wellese bildirdi.
(33) Denizcilik Bakan Winston Churchill Amerikal temsilciye, savan ancak,
Almanyann tamamen bozguna uratlmas, faizmin yok edilmesi ve Avusturya,
Polonya ve ekoslovakyann bamszlklarnn yeniden salanmas yoluyla sona
erebileceini sylyordu. (34)
Amerikal temsilcinin Romadaki grmeleri yeni hibir gelime salamad.
Ve sonuta Wellesin Avrupadaki misyonu sonusuz kald.
15

Sava Alannn Geniletilmesine Dnk ngiliz-Fransz Planlar

ve Bu Devletlerin Anti-Sovyet Yaklamlar
Tuhaf Savan daha ilk gnlerinden itibaren Londra ve Paristeki bakanlar
kurullar sava alannn geniletilmesi planlarnn hazrlklarn yapyorlard. Bu
planlardan bir tanesi sava alannn Balkan lkelerine kadar yaylmasn ngryordu. Bu plann minimum seenei kk bir ngiliz-Fransz birliinin Selanike
kartma yapmasn ngryordu. Daha geni seenek ise ngiltere ve Fransann
Balkanlara kendi topusunu, hava ve deniz kuvvetlerini gndermeleri zerine kurulmutu.
Bu ngiliz-Fransz birliklerinin evresinde Fransann eski mttefikleri
Yunanistan, Romanya, Yugoslavya ve Trkiyenin asker birliklerinden oluan 110
tmenlik byk bir ordu kurulmas planlanyordu. (35) Bu amala Balkan lkeleri
hkmetleriyle bu konuda gizli grmeler yrtlyordu. Bunun dnda, ngiliz
ve Fransz hkmetleri, ittifak anlamas imzalanmas konusunda grmeler yrtyorlard. Paris ve Londrada Almanyann ordusunun temel glerini derhl
Balkanlara kaydraca ve bylece Fransaya kar Almanya tehdidinin ortadan
kalkaca ngrlyordu. General Gamelinin anlarnda itiraf ettii gibi, ngilizFransz komutanlar Almanyann gcn Fransaya kar ynlendirmek yerine
Balkanlardaki operasyonlara bulamasn salamak niyetindeydiler. (36) Tabii ki,
ngiliz-Fransz emperyalizminin Hitler Reichi ile bu karmak oyununda sradan piyon rol biilmi olan Balkan halklar, savan arln kendi omuzlarnda tayacaklard. Bylelikle diyordu Gamelin biz kendi yanmzda oyuna yeni
gler dhil edebilecek ve Almanyann karlarn talya ve Sovyetler Birliinin karlarnn karsna koyabilecektik. Biz zaman kazanacaktk ve ikinci defa harekete geme olana bulacaktk. (37) Aslnda bu, faist Almanyann bakalarnn abalaryla zayflamas yerine, Hitler ordusunun saldrganlnn Batdan Douya,
Sovyetler Birliine kar yneltilmesini hedefleyen bir politikayd.
Ayn zamanda, Babakanlardan ve ngiliz ve Fransz Silahl Kuvvetleri bakomutanlarndan oluan Mttefikler Yksek Konseyi, savan ilan edilmesinden
sonraki ilk aylarda sava alannn skandinav lkelerine yaylmas plan hazrlamt. Ayrca, ngiliz hkmetinin 1940 ylna ait ariv belgeleri arasnda korunmu olan ve ulalmasna 1971 ylnda izin verilen ngiliz Asker Konseyinin 10
Ocak 1940 tarihli oturum tutana gibi nemli bir belge de bunu kantlamaktadr.
Bu oturumda, Norve ve svei, Almanyaya maden cevherleri satmaktan vazgemeye zorlamak iin bask yaplmas konusu da tartlmt. Oturum tutananda Denizcilik bakan W. Churchillin aklamalar da yer almaktadr. Churchill
hkmetin, sve hkmetinin Almanyaya maden cevheri satn durdurma vaadiyle yetinemeyeceini ifade ediyordu.
skandinavyada savan provoke edilmesi iin daha nceden Kurmay Bakanlar
Komitesi oraya kk bir asker keif birlii gndermeyi planlamt. (38)
Sava alannn geniletilmesine ilikin ngilizler ve Franszlarn Balkan ve
skandinav seenekleri znde sava Sovyetler Birlii snrlarna yaklatrma
16

amac tayordu. Onlarn dier amac ise, Almanyaya kar yeni cepheler oluturulmas yoluyla bu lkenin zayflatlmasn salamak, onu Batl devletlerle bar anlamas imzalamaya zorlamak, ardndan da tek bir kapitalist cephe olarak
Sovyetler Birliine kar sava balatmaktan oluuyordu.

3. SSCBNN SINIRLARININ GVENL VE TUHAF SAVA

DNEMNDEK SALDIRI ALANLARININ SINIRLANDIRILMASI
N ALDII NLEMLER

Batl lkelerin Tepkileri

Hitlerin askerlerinin Polonyay yerle bir ettikten sonra SSCB snrlarna doru ilerledikleri, ngiliz-Fransz emperyalistlerinin ABD desteinde Hitler ile gizli
planlar iinde olduklar ve onunla birlikte SSCBye kar sava rgtlenmesi iine
girdikleri byle bir uluslararas ortamda Sovyetler Birlii ok g bir durumda
kalmt. Sovyet hkmetine, lkenin asker atmaya srklenmesinin nn
almak iin ok byk bir esneklik ve dikkat sergilemek dyordu.
Balam olan dnya sava koullarnda SSCBnin d politikas ve diplomasisi,
Leninin uluslararas arenada Sovyet devletinin karlarnn ve ncelikle de bar
davasnn savunulmas diplomasisini dirayetli ve kararl bir politikayla birletirmesi esasna oturtulmutu.
Bu savata Sovyetler Birlii, Sovyet hkmetinin de ayrca 17 Eyll 1939da
SSCBnin diplomatik ilikiler iinde olduu tm lkelerin Bykeli ve temsilcilerine
verdii notada bildirdii gibi, tarafszlk politikas yrtyordu. O zaman Pravda gazetesi ba makalesinde unlar yazyordu: Sovyetler Birlii tm lkelerle bar iinde
yaamak istiyor. Sovyet hkmeti, Sovyetler Birliinin diplomatik ilikiler iinde olduu tm lkelerle tarafszlk politikas yrteceini alenen ilan etmitir. (39)
O aamada Sovyetler Birliinin d politikasnn ana amac, bir yandan tarafsz
olma ve savaa katlmama durumunu koruyup Sovyet halkna sosyalizmin kuruluunu baaryla srdrebileceini gstermek ve dnya emperyalizmi, zellikle
de onun vurucu gc olan Alman faizminin yaratt tehlikeye kar savunmasn aktif olarak hazrlayabilecei koullar yaratmaktan oluuyordu. Gelecekte
Almanya ile atmann zamanna ilikin soru zel bir nem tayordu, nk
Hitler Almanyasnn er ya da ge SSCBye saldraca akt. Sovyet diplomasisi
Almanyay 23 Austos 1939 tarihli saldrmazlk anlamasnn snrlar iinde tutmak ve olanaklar lsnde, kendi ilkelerinden dn vermeden byle bir saldry
telemek iin mmkn olan her eyi yapyordu. Ayn zamanda Sovyet hkmeti,
emperyalistler arasndaki elikilerden kaynaklanan frsatlardan da yararlanarak
lkenin savunma olanaklarnn glendirilmesi iin nlemler alyordu.
17

Sovyet hkmetinin savan ilk gnnden balayarak yrtt politika, o

gnn koullarnda yalnzca Sovyet halknn karlarna deil, sava alannn snrlandrlmasnda kar olan lkelerin halklarna da uygun olan tek doru politikayd.

Bat Ukrayna ve Bat Belarusyann SSCB ile Yeniden Birlemesi

Hitler ordusunun SSCBnin Bat snrlarna yaklamas, Sovyet devletinin nemli merkezleri iin yaamsal neme sahip tehdit oluturuyordu. SSCB hkmeti,
Ukraynallar ve Belaruslarn yaad Bat Ukrayna ve Bat Belarusyann Hitler
askerlerinin eline dmesine ve SSCBye saldrmak iin en u sava alan olmalarna, onlarn 13 milyon nfusunun 3. Reichin klelerine dnmesine frsat
veremezdi. SSCB Halk Komiserleri Birlii Bakan V. M. Molotov bir radyo konumasnda: Sovyet hkmeti Polonyada yaayan Ukraynal ve Belarus kardelerine
yardm elini uzatmay kendi kutsal ykmll kabul etmektedir diyordu. (40)
Sz konusu olan, burjuva-toprak aal dzeniyle ynetilen Polonyann 1920de
asker mdahale sonucu Ukrayna ve Belarusya topraklarn kuattndan bu
yana, Polonya snrlar iinde yaayan Ukraynal ve Belarus nfustu.
17 Eyll 1939da eski Polonya, Alman sava makinesinin darbeleriyle ykldktan sonra, SSCB hkmeti Kzl Orduya, Bat Ukrayna ve Bat Belarusya topraklarna girerek orada yaayan Ukraynal ve Belaruslarn yaamn ve mallarn koruma altna alma direktifi verdi. (41)
12 gnlk kurtarma seferi srasnda Kzl Ordu 250-350 km kendi snrndan
ilerleyerek tm Bat Ukrayna ve Bat Belarus topraklarn kurtard. Kzl Ordu askerleri, faist kleletirmenin tehdit ettii halk tarafndan cokuyla karland. Bir
sre sonra tm Bat Ukrayna ve Bat Belarusya topraklarnda halk meclislerinde demokratik seimler yapld. Meclisler, bu blgelerdeki halkn ortak talepleri dorultusunda hareket ederek Sovyet iktidarn kabul ettiler ve SSCB Yksek
Sovyetine Bat Ukrayna ve Bat Belarusyann Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri
Birliine kabul edilmesi iin bir dilekeyle bavurdular. 1 Kasm 1939da SSCB
Yksek Sovyeti Bat Ukrayna Halk Meclisinin ricasn kabul etti ve Bat Ukraynay,
Ukrayna Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti ile yeniden birletirerek Sovyet Sosyalist
Cumhuriyetleri Birliine dhil edilmesine ilikin yasay kabul etti. Bunu, SSCB
Yksek Sovyetinin, Bat Belarusyay Belarusya Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler
Birlii ile yeniden birletirerek Sovyetler Birliine dhil edilmesine ilikin 2 Kasm
1939 tarihli yasas takip etti. Bat Ukrayna ve Bat Belarus halklarnn SSCBye
yeniden dhil olma arzular bylece gereklemi oldu. Beyaz Polonyal askerler
tarafndan 1920de ortadan kaldrlan halk iktidar yeniden kuruldu.
Bat Ukrayna ve Bat Belarusyann kurtarlmas stratejik nem tayordu.
SSCB Ukrayna ve Belarusya topraklarnn Bat snrlar boyunca savunma hatlar oluturmaya balad. Bu, Alman saldrganlna kar Bat snrlarnn en uzana tanm bir set idi. Bylece SSCB yalnzca kendi gvenliini pekitirmekle
kalmayp faist Alman saldrganlnn engellerle karlamakszn douya ilerle18

mesinin nn kesmi oldu. Alman hkmeti, Sovyet hkmeti ile saldrmazlk anlamas imzalayarak bylece Sovyetler Birliinin bu kurtulu eylemine raz
oluyordu. 28 Eyll 1939da Sovyet-Alman Antlamas imzaland ve bu antlamaya
gre, Almanya SSCBnin Bat snrnn, daha 1939da ngiltere, Fransa, ABD ve
dier baz Batl devletler tarafndan nerilmi ve Sovyet Rusya ile Polonya arasnda etnografya esaslarna gre belirlenmi olan Curzon Hatt* olarak adlandrlan
hattan gemekte olduunu kabul ediyordu. (42)
Kzl Ordunun Bat Ukrayna ve Bat Belarusyadaki kurtarma misyonu
ngiltere ve Fransada anti-Sovyet histerisini krize dntrd. Bu, Chamberlain
ve Daladier hkmetlerinin, faist Alman askerleri Sovyet snrlarna dayandktan
sonra Almanya ve SSCBnin atmas iin her trl abay gsterdiklerini bir kez
daha kantlyordu.
Bu abalarn baarszlkla sonulanmas zerine ngiltere ve Fransann iktidar
evreleri ve propaganda organlar, Sovyet devletini Hitler Almanyasnn mttefiki gibi gstermeye baladlar. SSCBnin tavrn kabaca arptmaya dnk bu
tehlikeli politikaya baz burjuva faaliyeti gsteren adamlar dahi kar kyordu.
yle ki, W. Churchill 1 Ekim 1939daki radyo konumasnda unlar sylyordu:
Sovyet ordularnn bu hatta bulunmas, Rusyann Alman tehdidine kar gvenlii iin tamamen bir zorunluluktur. Her halkrda, mevziler kuatlmtr ve Nazi
Almanyasnn saldrmaya cesaret edemeyecei bir Dou Cephesi kurulmutur.
(43) nl ngiliz politikac D. Lloyd George Polonyann Londra bykelisine
27 Eyll 1939da yazd mektupta hakl olarak unlar belirtiyordu: Rus ordusu,
Polonyaya ait olmayan ve I. Dnya Savandan sonra Polonya tarafndan cebren
kuatlm olan topraklara yerlemitir. Polonya Ukraynasnn sakinleri Sovyet
Ukrayna Cumhuriyeti topraklarnda yaayan komular ile ayn rka aittir ve ayn
dili kullanmaktadr. Ben, bu nemli olgulara bir an nce dikkat ekilmesini birinci derecede nemli bir dava olarak kabul ediyorum. Ben bunu, bizim bir dikkatsizlik sonucu etki altnda kalarak Alman mdahalesiyle ayn nitelii tayan
Rusyaya kar sava balatmamzdan ekindiim iin yaptm. Ruslarn ilerlemesini Almanlarn ilerlemesi ile ayn kefeye koymak canice bir lgnlk eylemi olurdu
(44) Fransann Varova eski bykelisi L. Noel, 17 Eylle kadar oluan ortamda
SSCBnin faist Alman ordusunun tm Polonya topraklarn kuatmasna izin verebilir miydi sorusuna: Bu mmkn deildi. Sovyetler Birlii, vakit ge olmadan
kendi ordusunu mutlaka Polonyaya sokmak zorundayd (45) yantn veriyordu.

Sovyetler Birliinin Estonya, Letonya ve Lituanya ile Karlkl

Yardm Anlamas mzalamas
Polonyann hafta iinde faist Alman ordusu tarafndan yerle bir edilip kuatlmas, oktandr Baltk blgesini Sovyet lkesine saldr iin srama tahtasna
*

Curzon of Kedleston: ngiliz Devlet adam. (Marki) 1919-1923 yllarnda Dileri Bakanl yapmtr.
1919 ylnda adyla anlan Polonyann Dou snrn izmitir. Lozann da ba yapmclarndan biridir. (1923)

19

dntrmeyi planlayan Hitler Almanyasna kar kk Baltk lkelerinin kendi

balarna herhangi bir direni gsteremeyeceklerini kantlamt.
1939 sonbaharnda Estonya, Letonya ve Lituanyann faist hkmetleri her
an hem Hitler Almanyas hem ngiltere hem de Fransa tarafndan anti-Sovyet
amalarla kullanlabilirdi. te bu nedenle Sovyet hkmeti 1939 sonbaharnda
Lituanya, Estonya ve Letonya hkmetlerine karlkl yardm anlamas imzalama teklifi sundu. Bu tr anlamalarn imzalanmas yalnzca SSCBnin gvenliinin pekitirilmesine uygun olmayp, Baltk halklarn Hitler Almanyasnn saldrlarndan koruyarak bar salayacandan, onlarn temel karlarna da uygun
dyordu.
Art arda yaplan grmeler sonucu SSCB 28 Eyll 1939da Estonya ile karlkl yardm anlamas imzalad. Byle bir anlama 5 Ekimde Letonya, 10 Ekimde
de Lituanya ile imzaland. (46) Bu anlamalar hemen hemen ayn idi. Letonya ve
Estonya ile imzalanan anlamalarn ilk maddesi (Lituanya ile anlamada bu 2.
maddeydi), hangi byk Avrupa lkesi tarafndan olursa olsun, karadan ya da
denizden olup olmadna baklmakszn dorudan saldr ya da saldr tehdidi
olmas durumunda taraflarn birbirlerine, asker yardm dhil, her trl yardm
yapmakla ykml olduklarn ifade ediyordu. Sovyetler Birlii bu lkelerden her
birinin ordusuna indirimli tarifeyle silah ve dier asker malzeme yardm yapma
ykmlln stleniyordu. (47)
Letonya ve Estonya ile imzalanan anlamalarn 3. maddesi uyarnca (Lituanya
ile anlamada bu 4. maddeydi), SSCBnin ve Baltk lkelerinin savunmasn glendirmek amacyla, Baltk lkeleri Sovyetler Birliine asker deniz filosu bulundurmak iin s ve asker havaalan kurma ayrca deniz ss ve havaalan olarak
tahsis edilmi alanlarda kendi hesabna, saylar karlkl anlamayla belirlenecek
olan ok snrl sayda Sovyet asker kara ve hava kuvvetleri bulundurma hakk
verdiler.
Bunun dnda, taraflar, dier tarafa kar olan koalisyonlarda yer almama ve
herhangi bir ittifak iine girmeme ykmlln stlendiler.
Lituanya ile anlamaya gelince; bu anlama Estonya ve Letonya ile yaplan anlamadan, Sovyetler Birlii Lituanya ile dostluu glendirmek iin bu lkeye
Vilnus ilini verir ifadesini ieren 1. maddesiyle farkllk gsteriyordu. (48)
Lituanya ile ilikileri irdeleyen Pravda gazetesi ba makalesinde unlar yazyordu: Sovyetler Birlii, daha nce Letonya ve Estonya ile imzalanan anlamalarda olduu gibi, Lituanya ile yaplan anlamayla da snrlarnn gvenliini salamakta ve savunmasn daha da glendirmektedir.
Sovyetler Birlii, SSCBye komu ve savunmas zayf lkeler iin emperyalist devletler tarafndan gelebilecek mevcut tehdidi bylece ortadan kaldrmaktadr. (49)
Sovyetler Birlii tarafndan Baltk lkesiyle anlama imzalanmas, Avrupann
bu blgesinde ve Baltk Denizi evresinde bar ve gvenliin glenmesine yardmc olmutur.

20

SSCB ve Trkiye Arasnda ttifak Anlamasna Dnk Grmeler

Sovyet hkmeti, SSCBnin Gney snrlarnn gvenliinin glendirilmesine
byk nem veriyordu. Bu da daha ok Kafkasyada SSCB ile snr olan Trkiyenin
tutumuna balyd. Ayrca Trkiye, Akdenizden Karadenize Sovyet snrlarnn
gei yolu olan anakkale ve stanbul boazlarn kontrol ediyordu. Savaan her
iki emperyalist grup da Trkiyeye byk bir ilgi gsteriyor ve onlardan her biri
Trkiyeyi kendi tarafna ekmeye alyordu. Bu arada Trkiye iktidar evreleri
kendi politikalarnda bu gruplar arasnda denge kurmaya alyordu.
Daha 1939 ilkbaharnda, Sovyet hkmeti Ankaraya Trk hkmeti ile iki lke
arasnda ittifak anlamas imzalamak iin SSCB Dileri Halk Komiseri yardmcs V. P. Potemkini gndermiti, ancak olumlu sonu elde edilemedi. Grmeler
Trkiye Dileri Bakan . Saraolunun geldii Moskovada 1939 Eyll sonunda
yenilendi. Ancak bu grmeler artk baka bir uluslararas ortamda Almanya ile
ngiliz-Fransz ittifak arasnda balayan sava dneminde gerekleiyordu. SSCB
ise tarafszlk politikas yrtyordu. Bu grmelerden anlald kadaryla,
Trk hkmeti SSCBye, Balkanlar ve Boazlar iin geerli olmak zere karlkl
yardm anlamas imzalamay nermekle, SSCB ile ilikilerin iyiletirilmesinden
ok, SSCByi ngiltere ve Fransa ile dolayl ittifakn iine ekmekte kar gryordu. 28 Eyllde Trk hkmeti ngiltere ve Fransa ile karlkl yardm anlamas
parafe etti. Bu nedenle, SSCB Trkiye ile ittifak anlamas imzalamas durumunda,
ngiltere ve Fransa tarafndan hibir ykmllk tamamakla birlikte, Almanya
ve talya ile savan iine ekilmi olabilirdi. stelik ngiltere ve Fransa SSCBye
kar ar bir dmanlk besliyordu. Bu koullarda Sovyet hkmeti Trkiye ile
ittifak anlamas imzalamaya yanaamazd.
Sovyetler tarafndan, 1925 ylnda imzalanan, Sovyet-Trk tarafszlk anlamasnn teyit edilmesi teklif edildi, ancak Saraolu bu teklifi reddetti. (50)
Moskovadan ayrlmadan nce Saraolu Amerikann Moskova bykelisi L.
Steinhard ile sohbetinde Byk Britanyann Almanya ile Sovyetler Birlii arasna
nifak sokmak iin Trk-Sovyet grmelerini kullanmaya yeltendiini (51) aka itiraf ediyordu.
Sovyet hkmeti lkenin Gney snrlarnda gvenlii salamak amacyla ek
asker savunma nlemleri almak zorundayd...

SSCBnin Kuzeybat Snrnn Gvenlii in Verdii Mcadele

Sovyet devleti daima, kendisi ile ortak snr olan tm lkelerle iyi komuluk ilikileri srdrme abasndayd. Byle bir ilikiyi Sovyet Devleti Finlandiya
ile de srdrmek istiyordu. Sovyet-Finlandiya snr, bykl ve nemi bakmndan Sovyetler Birliinin ikinci byk kenti ve Ekim Devriminin beii olan
Leningraddan balayarak toplam 32 km idi. Bu snrn gvenliinin salanmas acil bir nem tayordu. Sovyet hkmeti, Finlandiyann iktidar evrelerinin,
Leningrad ve Sovyet Kareliyasn da iine alabilecek Byk Finlandiyay kur21

maya dnk oven bir propaganday sistematik olarak yayarak SSCBye kar dmanca bir politika yrtmesine gzlerini kapatamazd.
Finlandiya gl mttefiklerinin yardm olmadan bu politikay gerekletiremedii iin eski Cumhurbakan P. E. Svinhufvud, o zamanlar Finlandiya d
politikasnn balca ilkesi olan u tezi ileri att: Rusyann her dman, daima
Finlandiyann dostu olmaldr. Bu nedenle, Finlandiyann gerici iktidar evrelerinin dostlar ve mttefikleri arasnda yalnzca ngiltere, Fransa ve ABD deil, ncelikle Hitler Almanyas ve hatta Japonya yer alyordu. Hitler Reichi ii,
Finlandiyay, SSCBye saldr iin srama noktasna dntrmeye kadar gtrd.
lerin bu duruma dnmesinden kayglanan Sovyet hkmeti, Finlandiya
ile ilikilerin mutlaka iyiletirilmesini salamak iin defalarca nlemler ald. Bu
nlemlerden biri, Sovyetler Birliinin Nisan 1938de gayri resm yolla Finlandiya
hkmetine yapt karlkl yardm anlamas imzalamak iin grmeler balatma nerisiydi. (52) Byle bir anlamann imzalanmas SSCBnin Kuzeybat snrlarnn gvenliinin salanmasna, ayrca Finlandiyann uluslararas durumunu
glendirmeye yardmc olabilirdi. Ancak Finlandiya hkmeti, kendi karlar
aleyhine hareket ederek Sovyet teklifini, karlkl yardm anlamasnn imzalanmasnn Finlandiyann kendi yazgsn belirleme hakknn ihlali anlamna gelecei gerekesiyle reddetti.
Ayrca, ret Finlandiyann tarafszla (53) riayet etme zorunluluuyla gerekelendiriliyordu. Oysa 1938-1939 yllar boyunca Finlandiya, Amerikadan bor
ald paralar ve ngiliz-Fransz asker malzemelerini kullanarak hummal bir ekilde silahlanyordu. 1938de Finlandiyann btesinin %60nn asker ihtiyalara
harcanmas bunun tipik bir rneidir.
Alman uzmanlarn ynetiminde Kareliya kstanda,* Mannerheim** Hatt ad
verilen salam istihkm duvarlar ina edilmiti. Sovyet-Fin snr boyunca, says
ve lleri, Finlandiya Hava Kuvvetlerinin ihtiyalarn kat kat aan ve SSCBye
kar saldr harekt hesaplanarak asker havaalanlar ina edilmiti. Bunun dnda, Finlandiya hkmeti, Alan adalarnn askerlerden arndrlmas anlamasnn
iptal edilmesini, buralarda asker istihkm duvarlar kurmak amacyla salamt.
1939 Mart ay banda Sovyet hkmeti Leningradn denizden gvenliini salayabilecek bir asker s kurmak iin Finlandiya Krfezindeki Sursari (Gogland),
Lavansari, Seiskari (Seskar) ve Tuirinsari adalarn kiralama nerisi sundu.
Sovyet nerisi Kayandera hkmeti tarafndan annda reddedildi. Finlandiyann
Moskova temsilcisi S.S. Yrjo-Koskinen 8 Mart 1939da, SSCB Dileri Halk
Komiseri M. M. Litvinova Fin hkmetinin Finlandiya adalarnn kiralanmas
nerisini deerlendirmeyi gerekli grmediini bildirdi. (54)
Finlandiya hkmetinin Sovyet nerisine kar taknd saduyudan yoksun
tavrna ramen, M.M. Litvinov yine de, kendisine verilen yantn Fin hkmetinin
*

Kstak; Bir yarmadann karaya baland dar yer.

** Manneirheim: Carl Gustaf (Baron) Finli Devlet adam ve Mareal. kinci Dnya savanda Ruslara kar
savamtr. 1944-1946 yllar arasnda Devlet Bakanl yapmtr.

22

son sz olmadn ve Fin hkmetinin bu neriye yaklamn gzden geirmeye hazr olacana ilikin umudunu dile getirerek (55) Yrjo-Koskineni gr alveriini srdrmeye ikna etmeye abalyordu.
Yine ayn grmede Halk Komiseri yeni bir neri sundu: ahsen bana yle
geliyor ki diyordu o, grmeler toprak deiimi dzlemine tanabilir. rnein,
verimsiz adalar yerine Kareliya snr boyunca bizim topraklarmzn uygun bir
parasnn Finlandiyaya braklmas ok byk bir ilgi ekebilir. Sovyet hkmeti
adna SSCB Dileri Halk Komiseri Finlandiyaya toprak deiimi teklifinde bulundu ve bu lkeye sz konusu adalar karlnda Sovyet Kareliyasnda iki kat
daha fazla toprak vermeye hazr olduunu belirtiyordu.
M.M. Litvinov temsilciye, dile getirilen neriler nda konuyu Finlandiya
hkmetiyle bir kez daha grme nerisinde bulunmasn rica ediyordu. (56)
Ama daha nceden de olduu gibi, Fin hkmeti Sovyet teklifini yapc bir
ekilde tartmad ve bu nedenle Nisan 1939da grmeler sona erdi. Cajander
hkmeti SSCB ile ilikileri iyiletirmeyi, onun gvenlik karlarn hesaba katmay, barn glendirilmesi davasnda ibirlii yapmay reddetti. Fin hkmeti bu
konuda, halknn, SSCB ile bar iinde ilikileri gerektiren, yaamsal karlarna
kar hareket etti.
Austos 1939da yaplan ngiliz-Fransz-Sovyet asker grmeleri srasnda
Fin hkmeti, kendi lkesine bir saldr durumunda Sovyet hkmetinden yardm almay istemediini ifade ederek, SSCBye kar uzlamaz dmanca tavrn
yine sergiledi. Cajander hkmeti 1939 Austosunda yaplan ve hemen hemen
tm Finlandiya ordusu, yedek erler ve asker ihtiyalara gre hazrlanm mfrezelerin katld asker tatbikatlara anti-Sovyet bir nitelik yklemiti. Finlandiya
hkmeti, sve Savunma Bakannn bu manevralara katlmasn, onunla,
Finlandiyann SSCB ile olas bir savaa girmesi durumunda (57) svein katlmas konusunu, tartmak iin kulland. SSCB ile olas bir sava durumunda
Finlandiya hkmeti asker hazrln artrlmas yasas kard ve tm lke apnda alma zorunluluu ilan etti. Tm lkede szm ona pheliler tutukland,
SSCByi Finlandiyann ezeli dman olarak gsteren Sovyet kart propaganda
artrld.
kinci Dnya Savann balamasyla birlikte Finlandiya topraklar bir saldr
hedefi ve SSCBye kar bir sava iin srama tahtas olabilirdi. Bu nedenle Sovyet
hkmeti, 5 Ekim 1939da Finlandiya hkmetine, kesintiye urayan Sovyet-Fin
grmelerinin yeniden balatlmas ve karlkl yardm anlamas imzalanmasna ilikin Sovyet nerisinin gzden geirilmesi nerisinde bulundu. (58)
Grmelerde bulunmak iin 11 Ekimde Finlandiyann sve temsilcisi ve Devlet
Maviri J.K. Paasikivi Moskovaya geldi.
J.K. Paasikivi, J. Stalin ve V. M. Molotov tarafndan kabul edildi. lk grmeler srasnda Paasikivi Sovyet tarafnn, Finlandiya topraklarnn baka bir devlet
tarafndan SSCBye saldr iin kullanlabilecei tehlikesinden kaynaklanan tavrn
anlayla karlad. Daha sonra Paasikivi bu tavr yle ifade ediyordu: ... Sovyetler
23

Birlii Finlandiya ile ilikileri, bu lkeye gvenebilecei ve Finlandiyann bundan

sonra hibir zaman Sovyetler Birliinin dmanlarnn yannda yer almayaca
ekilde dzenlemek istiyor. (59)
Ardndan Moskovaya, daha sonraki grmeler srasnda Finlandiya tarafnn pozisyonunu fiilen belirleyen Maliye bakan V. Tanner geldi. Paasikivi grmeleri yrtrken bir baar umudu vard. Ama Finlandiyadaki Sovyet kart
iktidar evrelerinin pozisyonunu yanstan Tanner, grmelere katlr katlmaz,
Finlandiya tarafnn tavr birdenbire olumsuz ynde deiti. 2 Aralk 1939da
Sovyet hkmetinin Ba V.M. Molotov Tannerin bu grmelerdeki rolne deinirken, ABDnin Moskova bykelisi L. Dteinherdt unlar sylyordu: Eer
grmelerin ilk dneminde olduu gibi, Finlandiya adna grmeleri Bay
Paasikivi, Bay Tannerin katlm olmakszn yrtseydi, olasdr, grmeler kabul edilebilir bir anlamayla bitebilirdi. Ama Bay Tannerin grmelere katlmas
btn ileri bozdu ve galiba Bay Paasikivinin elini kolunu balad. (60)
Tannerin katlmasyla birlikte grmelerde Finlandiya delegesi tm Sovyet
nerilerini reddetmeye balad ve bylece grmelerin kesilmesi kanlmaz oldu.
Finlandiya hkmetinin bu pozisyonunda, ngiltere, Fransa, ABD, ayrca faist
Almanyann ok byk etkisi olmutur. Tm bu lkeler grmelerin kesilmesi
baarsna ulatlar ve Finlandiyay SSCB ile herhangi bir anlamay reddetmeye
tevik ettiler. Sonuta Finlandiya taraf karlkl yardm anlamas imzalanmasna
ilikin Sovyet teklifini reddetti.
14 Ekimde Sovyet hkmeti yeni bir teklif sundu: Hankoyu SSCBye 30 yllna kiraya vermek, ayrca Rebola ve Poros-Gl blgesindeki (Kareliya Sovyet
Sosyalist Cumhuriyeti zerk Blgesi) 5523 km2lik Sovyet topraklarna karlk toplam 2761 km2lik Gogland, Seskar, Lavansari, Tiurinsari, Bierke adalarn, Kareliya kstan ve Rbaiy, Sredniy yarmadalarnn bir ksmn Sovyetler
Birliine vermek. Bylece Sovyetler Birlii deiim iin iki kat daha fazla toprak
neriyordu. (61)
Finlandiya ile btn grmeler sresince Sovyetler Birlii tm itenliiyle
karlkl anlaya ulamak istiyordu. SSCB, Sovyet-Fin dostluk ilikilerinin gelimesi, karlkl gven ortamnn salanmas iin k noktas olabilecek karlkl
kabul edilebilir, hak eitliine dayal bir anlama salamak abasndayd.
SSCB ve Finlandiyann, Kareliya kstandaki Sovyet-Fin snr boyunca tahkim edilen blgeleri karlkl silahszlandrarak, bu snrda yalnzca snr gvenlik
glerini brakmasna ilikin dier Sovyet teklifi de bu abadan kaynaklanyordu.
Ancak, bu neri de Finlandiya tarafndan reddedildi. (62)
Bir sre sonra Fin hkmeti grmelere ara verdi ve 13 Kasmda Fin delegesi Moskovadan ayrld. Delegeler Helsinkiye dnnce Dileri bakan Erkko,
Finlandiyann SSCB ile grmekten daha nemli ileri olduunu belirtti.
Gelecein Babakan, daha sonra da Finlandiya Cumhurbakan Y.K. Paasikivi,
bu grmelerin kesilmesini o dnemin Finlandiyasnn d politikadaki hatalar
serisinin en ciddisi ve en arlarndan biri olduunu belirtiyordu. (63)
24

12 Kasm 1939da TASS, d basnn gya Sovyet hkmetinin Finlandiyann

verdii en son dnleri de reddettiine ilikin karalama kampanyasn tekzip etti.
Bu tekzipte Finlilerin SSCBye hibir dn vermedii belirtildi. TASSn verilerine gre, Finliler, Sovyetler Birliinin en basit nerilerine dahi yanamamakla
kalmayp, tam tersine uzlamaz tutumlarn daha da iddetlendiriyorlard. Son zamanlara kadar, Kareliya kstanda Finliler Leningradn karsndaki cephede 2-3
tmen bulunduruyorlard, imdi ise Leningradn tepesinde duran tmen says
yediye kadar karld ve bylece dn vermezliklerini sergilemi oldular. (64)
Dardan tahrik edilen Finlandiya hkmeti, grmeleri kesmekle kalmayp
sava hazrlklarna da balamt. Finlandiyann Sovyetler Birlii snrnda silahl
kkrtmalar yapld. Sovyet hkmetine, son areye bavurmaktan baka bir ey
kalmamt: 28 Kasm 1939da Sovyet hkmeti 1932 tarihli Sovyet-Fin saldrmazlk anlamasnn geersiz olduunu ilan etti.
29 Kasmda SSCB Dileri Bakanl Halk Komiser Yardmcs V.P. Potemkin,
Sovyet hkmetinin talimatyla Finlandiyann Moskova temsilcisine, SSCB
hkmetinin Finlandiya hkmeti ile normal ilikileri artk srdremeyeceini
ve kendi siyasal ve idari temsilcilerini Finlandiyadan ekmek zorunda olduunu
bildirdi. (65) Bundan sonra bile Cajander hkmeti saduyunun sesini dinlemedi.
Almanya ve Japonyann SSCBye saldrmasna umut balayan Finlandiyal gericiler, Sovyet topraklar zerinde Byk Finlandiyay kurmak amacyla onlarla birlikte saldrya katlma planlar yapyorlard. Emperyalist devletler tarafndan tahrik edilen Finlandiya hkmeti, kkrtmac politikasyla ii Finlandiya ve SSCB
arasnda silahl atmaya kadar gtrd. 30 Kasm 1939da Finlandiya ve SSCB
arasnda asker harekt balad.

4. SSCBNN SOVYET-FN ATIMASININ DURDURULMASI N

DPLOMATK ABALARI

12 Mart 1940 Tarihli Bar Anlamas

SSCB ile Finlandiya arasnda tm atma srecinde, Sovyet taraf bu atmay bar yoluyla zmek iin byk aba harcad. Sovyet hkmeti, Finlandiya
hkmetinin yazar Hella Wuolijoki araclyla bar amal ilk zemin yoklama abasna olumlu yaklat. Hella Wuolijoki 8 Ocak 1940 ylnda SSCB Siyasal
Temsilcisi A.M. Kollantay ile Stockholmde, Fin-Sovyet silahl atmasna bir
zm bulmak amacyla bar grmelerinin balatlmas konusunda grme
yapt. (66)
Sovyet hkmeti barl zm konusunda gayri resm Sovyet-Fin gr
alveriini kolaylatrmak iin arac grevi stlenmeye hazr olduunu bildiren
25

svein nerisini kabul etti. 29 Ocak 1940 ylnda sve Dileri bakan H.E.
Gntere, SSCBnin Ruti-Tanner (67) hkmeti ile bar anlamas imzalamaya ilke
olarak kar olmad, ancak bar grmelerine balamadan nce, Finlandiyann
hangi bar koullarna yanamaya hazr olduunu bilmek istediini belirten bir
bildiri gnderildi. (68)
Ancak gayri resm Sovyet-Fin ilikileri, SSCB ile Finlandiya arasndaki asker
atma srecinin uzamas iin her eyi yapan Londra, Paris ve Washingtonun
mdahalesi sonucu zora girdi. ngiliz ve Fransz hkmetleri Finlandiyaya silah
gnderdiler, SSCBye kar savaa katlmak iin Finlandiyaya gnderilmek zere
acilen bir nc kolordu hazrladlar, ayrca Almanya ile savan SSCB ile savaa dnmesine ynelik dier almalar yrttler. ABD hkmeti, Fransann
Sovyetler Birliine kar sava provoke etmeye dnk Fransz-ngiliz politikasn
destekliyordu. (69)
Bu koullarda Finlandiya Dileri bakan Tanner, SSCB ve Finlandiya arasnda
bar grmelerini balatmak iin Sovyet tarafyla gayri resm gr alveriini
sonulandrmay ardan alyordu. Tanner (5 ve 13 ubat 1940ta) Stockholm iki
kez ziyaret etti ve sve hkmetine SSCBye kar savaa katlacak otuz bin asker
ve subay gnlller ad altnda Finlandiyaya gndermesi ricasnda bulundu. (70)
Finli Bakan, svein ngiliz-Fransz askerlerinin kendi topraklarndan gemesine izin verip veremeyecei konusuna da aklk kazandrma abasndayd. Ruti
hkmeti, Sovyet tarafnn, Finlandiyann hangi bar koullarna raz olacana
ilikin sorusuna dorudan yant vermek yerine, Sovyetlerin bar koullarn kendisine bildirilmesi iin diretiyordu.
Sovyet hkmeti, ngiltere ve Fransann, Finlandiyay kullanarak ne kadar tehlikeli bir oyun oynadklarnn tamamen farkndayd. Bu nedenle, 23 ubat 1940ta
A.M. Kollantay araclyla kendi bar koullarn bildirerek yeniden bir inisiyatif gsterdi. Ayn zamanda Chamberlain hkmetine bu koullar Finlandiyaya
iletmesi ve Sovyet-Fin bar diyalounun kurulmasnda arac rol stlenmesi ricasnda bulundu. ngiltere hkmetine bu bavurunun amac, ngilizlerin asker
atmann uzamasna dnk faaliyetlerini tarafsz klmaktan oluuyordu.
ngiltere hkmeti Sovyet nerisine olumsuz yant verdi. 24 ubatta Byk
Britanya Dileri Bakan Parlamento Maviri P. Butler, Londrada Sovyet
Bykelisi .M. Mayskiye, Britanya hkmetine Sovyet bar koullarn iletmenin kendisi iin olanaksz olduunu ve arac roln stlenecek durumda olmad iin zntlerini (71) dile getiriyordu. 27 ubatta Tanner bir kez daha yardm
iin Stockholme gitti.
Ama Kzl Ordu birlikleri ubat 1940ta Mannerheim hattn atktan sonra
Finlandiya SSCB ile bar grmelerine balamaya raz olduunu bildirdi. Ruti
hkmeti A.M. Kollantaya Sovyetlerin koullarn grmeler iin bir hareket
noktas olarak grmek kaydyla ilke olarak kabul ettiklerini bildiriyordu. (72) 4
Martta Finlandiya ordusu Bakomutan Mannerheim, hkmete, Karelia kstanda Fin ordusunun kritik durumda bulunduu raporunu sunuyordu.
26

Ancak, Londra ve Parisin basklarna boyun een Ruti hkmeti, Moskovaya

grmeler yapmak iin delege gndermek yerine, 4 Martta Sovyet hkmetinden
yeni Fin-Sovyet snr noktasnn belirlenmesini ve Finlandiyann Sovyetler
Birliine brakaca topraklar karlnda Finlandiyann alabilecei tazminatn
miktarn aklamasn rica ediyordu. (73)
Sovyet hkmeti byk bir metanet sergileyerek bar grmelerinin
mmkn olan en ksa srede balamasna dnk aba harcamay srdryordu. 6 Martta Sovyet hkmeti Finlandiya hkmetine grmeler yapmak iin
Moskovaya delege gndermesi nerisiyle yeniden bavurdu. Bu kez Finlandiya
hkmeti Moskovaya R. Ruti bakanlnda delege gndermeye raz oldu. Sovyet
ve Fin delegelerin bar anlamas imzalamak iin ilk grmeleri 7 Mart 1940ta
gerekleti. Sovyetler Birliinin bar nerilerini dinleyen Finlandiya delegasyonu
Helsinki ile istiare iin zaman istedi.
Sovyet-Fin bar srecini baltalamak iin Chamberlain 11 Martta parlamentoda yapt konumada ngiltere ve Fransz hkmetlerinin Finlandiyaya bundan sonra da yardmda bulunacan belirtiyordu. Londra ve Paris, Finlandiyaya
ngiliz-Fransz inceleme heyetinin gnderilmesini kastederek, Ruti hkmetine,
eer Finlandiya hkmeti isterse Batnn faaliyetlerinin derhl balayacan; artk Norve ve svee bir ey sorulmayacan, onlara yalnzca bilgi verileceini
(74) bir kez daha anmsattlar.
Ancak, Finlandiyann asker durumu emrivaki bir ekilde derhl bar anlamasnn imzalanmasn gerektiriyordu, stelik bar anlamasnn koullar egemen bir devlet olarak Finlandiyann haysiyet ve bamszl ile badamaz bir durum iermiyordu. Grmeler SSCB ve Finlandiya arasnda 12 Mart 1940 ylnda
bar anlamas imzalanmasyla sona erdi. (75)
Moskova Anlamasna gre Kareliya ksta Vborg ile birlikte ve dier baz
topraklar SSCBye geti. Sovyetler Birlii Hanko yarmadas ve ona ky olan adalar, Finlandiya Krfezine girii kapatmas planlanan bir asker deniz ss kurmak
iin 30 yllna kiralad.
Anlama Finlandiyaya tam bamszl ve iilerine karlmamasn salad.
Anlamann 3. maddesi: Anlamann taraflar karlkl olarak birbirlerine saldrmaktan kanma, anlamaya varan taraflardan dierine kar ynelmi olan ittifaklara ya da koalisyonlara katlmama ykmlln stlenirler. (76) Moskova
Anlamasnn imzalanmasnn sonucunda SSCB ve Finlandiya arasnda iyi komuluk ilikilerinin gelitirilmesi iin gerekli temeller atlmt. Ama Finlandiyann
iktidar evreleri bir sre sonra lkeyi Hitler Almanyas ile SSCBye kar bir ittifaka srklediler.

27

5. NGLTERE VE FRANSANIN SOVYETLER BRLNE

KUZEYDEN GNEYE SALDIRMA PLANLARI

Fransa ve ngiltere in lmcl Bir Tehdit

ngiltere ve Fransa hkmetleri, Sovyet devletine kar hal seferleri balatmak iin kendi aktif katlmlar ile provoke edilen SSCB ile Finlandiyann asker
atmasn kullanma planlar hazrlyorlard. Faist Almanya ile sava yerine,
Hitler Reichini ve dier lkeleri de srkleyebileceklerini hesap ederek Sovyetler
Birliine kar sava balatmak istiyorlard.
Bu dnceden yola karak Londra ve Paris kabineleri Finlandiyaya olduka
cmert ekonomik ve asker yardmda bulunuyordu. yle ki, Chamberlainn 19
Mart 1940 tarihli demecine baklrsa, ngiltere Finlandiyaya 101 uak, 214 top,
158 bin mermi, 50 bin el bombas, 15 bin 700 hava bombas, 10 bin tank, mayn ve asker malzeme gndermiti. (77) Fransa, Hitler askerleri snrlarnda ynak yapm olmasna ramen, ngiltereden geri kalmyordu. Daladier hkmeti
Finlandiyaya 175 uak, 496 top, 5 binden fazla makineli tfek, 400 deniz mayn,
200 bin bomba, 20 milyon mermi gndermiti. (78)
Sovyet-Fin atmas srasnda Finlandiyaya siyasal yardma e deerde en byk finansal-ekonomik yardm ABD yapmt. ABD silah ve mhimmat teslimat dnda Finlandiyaya Amerikan silahlar satn alm iin bor vermiti. 2 Aralk
1939da ABD, SSCBye, fiilen ticari boykota e deerde olan szm ona manevi ambargo uygulamaya balad. ABD hkmetinin bu politikas atmann bir an nce
bitmesine kararl bir ekilde kar kan ve bylece atmann devam etmesinden
sorumlu olan Finlandiyadaki oven unsurlarn pozisyonunu glendiriyordu.
Batl devletler tarafndan tevik edilen svein iktidar evreleri de Finlandiyaya
her trl yardm yapyordu; Finlandiyaya 84 binden fazla tfek, 300 top, 50 milyon mermi, 30 bin adet deiik silahlar iin mermi, 25 uak ve deiik silahlar
saladlar. Finlandiyada savaa 8 binden fazla sveli katld. (79)
ngiltere ve Fransa hkmetleri Finlandiyaya yardm ad altnda SSCBye
kar asker harektlara baladlar. Fin ordusu Bakomutan Mareal Mannerheima
bal bir ngiliz danman, Tugeneral Leinch vard. Artk Aralk 1939da ngilizFransz Asker Komutanl Finlandiyaya ngiliz-Fransz askerlerinin gnderilmesi konusunu tartyordu. Bu amala acil olarak 150 bin kiilik nc kolordu
hazrlamaya baladlar. Birlik Yksek Konseyinin 5 ubat 1940 tarihli oturumunda Finlandiyaya ngiliz-Fransz askerleri gnderilmesi karar alnd. (80) E zamanl olarak Chamberlain ve Daladier hkmetleri, kamuoyunu ngiliz-Fransz
emperyalizminin, Sovyet-Fin atmasna, asker mdahalesine hazrlama amac
tayan geni apl bir kampanya balattlar. Buna ABD de aktif olarak katld. Bu
amala Milletler Birlii de kullanld. Batl devletlerin basksyla Sovyetler Birlii
14 Aralk 1939da Milletler Birliinden ihra edildi.
28

16 Ocak 1940ta Fransz Parlamentosuna SSCB ile diplomatik ilikilerin kesilmesi karar sunuldu. Bu talebi hemen hemen tm etkili Fransz gazeteleri destekledi. SSCByi ile ilikilerin kesilmesi iin uluslararas gericiler tarafndan, Sovyet
tesislerine polisiye kkrtmalar dzenlenmesi gibi bir deneye bavuruldu. 5 ubat
1940 ylnda Paris polisi Sovyet ticari temsilciliine, ayrca turizm binasna ve
Paristeki eski bir Sovyet okuluna baskn dzenledi. Bu nedenle Sovyet bykelisi
Y.Z. Surits Fransz hkmetini protesto etti. (81)
ngiltere ve Fransa, sve ve Norvee, ngiliz-Fransz nc birliklerinin bu lkelerin topraklarndan gemesine izin verilmesi iin basklarn artryordu. E
zamanl olarak Batl devletlerin hkmetleri, ngiltere ve Fransann Sovyet devletine kar savaa olas katlmn hakl karmak iin, Finlandiya hkmetinin
onlara yardm iin resm olarak bavurmas amalarna ulamlard.
27 Aralk 1939da Chamberlain hkmeti, sve ve Norvein Finlandiyaya
yardm etmeleri durumunda kabilecek glkler karsnda (82) ngiltere ve
Fransann onlara yardma hazr olduklarn bu lkelere derhal bildirme karar
ald. sve ve Norve hkmetleri, ngiliz-Fransz askerlerinin topraklarndan gemesine izin vermenin tarafszlk politikasyla badamadnn bilincindeydi. O
zaman Sovyet hkmeti, bu lkelerin hkmetlerini, tarafszln ihlalinin onlar
iin ar sonulara yol aabilecei konusunda uyard. sve ve Norve hkmetleri
ngiltere ve Fransann talep ettii izini vermeyi reddetti.
Tannm ngiliz tarihisi A. Taylor o dnemdeki ngiliz-Fransz diplomasisini karakterize ederken unlar yazmaktadr: Finlandiyaya tasarlanan sevkiyatn
gerekeleri saduyu ile elimektedir. Byk Britanya ve Fransa iin, Almanya ile
sava hlindeki Rusya ile sava provoke etmek lgnlktr ve bu, Almanya ile savan unutulmas ya da hatta sona ermesi iin sava anti-Bolevik yne kaydrmak
gibi daha i karartc bir plan olduu dncesi uyandrmaktadr. (83)
12 Mart 1940 ylnda SSCB ile Finlandiya arasnda Bar Anlamas imzalanmas ngiliz-Fransz emperyalistlerinin SSCBye kar Kuzeyde olas tm sonularyla birlikte sava balatlmas niyetlerini suya drd. Burjuva basnnda yeni bir
anti-Sovyet kampanya balatld. Fransz hkmeti, SSCBnin Fransa bykelisi
Y.Z. Suritsin, Sovyet-Fin Bar Anlamasnn imzalanmas dolaysyla Moskovaya
gnderdii ve ngiliz-Fransz sava kkrtclarnn Avrupann Kuzeydousunda
sava krkleme niyetlerinin baarszla uradndan sz edilen ak telgraf
bahane ederek Sovyet bykelisini persona non grata* (84) ilan etti.
Sovyet hkmeti Fransa Bykelisini geri ekti. (85)
Fransz gericilerin anti-Sovyet kkrtmaklar devam ediyordu. 1940 Mart ay
sonunda Fransz yneticiler Fransz firmalarnn Sovyet kurulularna demeleri gereken paralara el koydu. SSCB Dileri Halk Komiseri bu durumu protesto
etti. (86) 28 Martta Fransz sava gemileri, Uzak Dou sularnda iki Sovyet gemisi
Selenga ve Vladimir Mayakovskiye yasad olarak el koydu. Gemi mrettebat
tutukland ve gemiler Saygon ve Hayfona gnderildi. 26 Nisanda Fransz yneticiler Fransadaki SSCB ticaret temsilciliinin mal varlna el koydu.
*

Persona non grata: istenmeyen, takdir edilmeyen insan.

29

Fransz yneticilerin SSCBye kar yaptklarn deerlendiren Paristeki ngiliz

bykelisi R. Campbell, ngiltere Dileri Bakannn daim mstearna sunduu
istihbarat raporunda, Fransann SSCB ile ilikileri sonlandrmaya ve hatta savamaya kendi hkmet hazretlerinden daha fazla hazr olduklarn (87) vurguluyordu.
SSCBye Kuzeyden saldr planlarna paralel olarak ngiliz-Fransz komutanl
Kafkasyay istila iin asker operasyonlar ve Kafkas tesinin, zellikle de Bak petrol tesislerinin bombalanmas planlar hazrlyordu. Operasyonlara Yakn Douda
konulanm olan Fransz kara birlikleri, Trk askerleri ve Yakn Dou lkelerinde
slenmi olan Fransz bombardman uaklar katlmalyd. ngiliz ve Fransz yer
alt filosuna, Karadenizdeki Sovyet gemi tesislerini tahrip etme grevi verilmiti.
Kafkasyadaki Sovyet petrol tesislerine saldr plan, Yksek ttifak Konseyi
dhil, deiik dzeylerde ngiliz ve Fransz asker uzmanlar tarafndan uzun sre
tartlyordu. Bu plan Almanyaya petrol sevkiyatn engellemek gibi sahte bir
gerekeyle gizleniyordu. Gerekte ise saldrnn amac Sovyet ekonomisine darbe
vurmak ve SSCBnin asker potansiyelini zayflatmakt.
ngiliz hkmetinin Kafkasya petrol tesislerine saldr plannn ilk seeneklerinden biri Ocak 1940ta Genelkurmay Bakanl Planlama Dairesi Alt Komitesi
tarafndan hazrlanan pland. Bu taslak olduka anlaml bir balk tayordu:
Rusyaya Sava lannn Asker Sonular. Ardndan bu taslak yeniden gzden
geirilmi ekliyle, oturumu 1 Mart 1940 ylnda yaplan, asker kabinenin alt komitesinin incelemesine sunuldu. 12 sayfadan oluan tasla hazrlayanlar u sonuca varmlard:
Almanlarn politikas, Rusyadan, bu lkenin izin verdii miktarda maksimum
ekonomik yardm almaktan olumaktadr. Eer biz Rusya ile sava hlinde olursak, bu yardmn artmamas iin nlemler alp bylece dolayl olarak Almanyaya
darbe vurmu oluruz. Belgede ok orijinal bir mantk gze arpyor: Sonucunda
ngilterenin Almanyaya dolayl darbe vurmaya niyetlendii Almanya ile sava yerine SSCB ile sava.
ngiliz-Fransz asker uzmanlar tabii ki bile bile Sovyet petrolnn Almanyaya
satnn nemini abartyorlard. Lort Henke Komitesince hazrlanan ve Ocak
1940ta ngiliz hkmetinin oturumunda incelenen gizli rapora gre, savan ilk
ay ierisinde Almanyann petrol ithalat 523.000 tondu. Oysa Almanyaya en
fazla petrol d satmn Romanya (227.000 ton), skandinavya, Belika, Hollanda
ve talya yapyordu. Tarafsz bir devlet olarak Sovyetler Birlii Almanya ile ticari
anlamadan doan ykmllklerini yerine getiriyordu ve ayn raporun verilerine
gre toplam 9.000 ton petrol satmt. (88) Bununla birlikte ngiliz iktidar evreleri, SSCBye kar asker harekt hazrln balatmak iin petrol sat konusunu
bir bahane olarak kullanyordu.
Kafkas tesi onlar iin ekonomik ve stratejik planda SSCBnin yumuak karnyd. Genelkurmay Bakanlarnn asker kabineye sunduu raporda Sovyet petrol
retiminin %80inin ve retim kapasitesinin %65inin Kafkasyada toplandna
iaret ediliyordu. (89) Genelkurmay Bakanlar Komitesinin 8 Mart 1940 tarihli
raporuna gre zellikle bu blgede mttefikler Rusyaya olduka etkili darbeler
30

vurabilirdi. Bu devin birka hafta iinde en az 3 filo bombardman uayla

(90) gerekletirilmesi tasarlanyordu.
Ancak, ngiliz hkmeti, bu eylemlerin olas asker sonularndan, zellikle
de Sovyetler Birliinin kar nlem olarak Yakn ve Orta Doudaki nemli ngiliz
ulam yollarna saldrlarla yant verecei ve ngilterenin Irakta ve Sovyet hava
birliklerinin erimi iindeki dier blgelerdeki petrol rnleri salayan nemli kaynaklarn kullanlmaz duruma getirebileceinden ekiniyordu. stelik ran ve Trk
hkmetlerini bu Sovyet kart maceralara katlmaya ikna etmek gerekiyordu. (91)
Bu lkelerin hkmetleri ise ngiliz emperyalizminin karlar uruna kestaneyi ateten almay arzulamyorlard. 27 Mart 1940ta ngiliz Emisar Morgan
Ankaradan Bugn Trkiyeyi Bakye tasarlanan saldr iin birlikte olmaya ya
da teknik olanaklar salamaya zorlamak, byle bir ibirliinin ya da yardmn
Trkiyeyi Sovyetler Birliine kar saldr savana srkleyeceinden dolay
mmkn deildir. Trkiye henz byle bir sava hem istememekte hem de byle
bir sava iin hazr deil. (92) ran hkmeti de benzer bir tavr taknd. Foreign
Ofisin 26 Mart 1940 tarihli rapor notunda unlar yazyordu: ah ngilterenin
ran hava sahasndan umasn yalnzca protesto etmekle kalmaz, onlara kar
koymak zorunda kalabilir. (93)
Yine de 27 Mart 1940ta Londrada, dier konularn yan sra Karadenizin olas
ablukas, Kafkasya petrol iletmeleri ve petrol artma tesislerinin hava bombardmanna tutulmas konularnn ele alnd ngiliz ve Fransz yksek asker komutanlnn ortak oturumu gerekletirildi. (94) Ertesi gn, 28 Martta ttifak
Yksek Konseyi Fransann inisiyatifi ile Kafkasyadaki Sovyet petrol iletmelerinin
bombalanmasna dnk ilke karar ald. (95)
Asker kabinenin 29 Mart 1940 tarihli oturumunda ngiltere Babakan
Chamberlain, ttifak Yksek Konseyinin bir gn nce gerekletirilen altnc oturumu
ve bu oturumda alnan Kafkasya petrol iletmelerinin bombalanmasna ilikin karar
hakknda ayrntl bilgi vermiti. (96) Chamberlain bu kararn, kendisinin de konumasn byk bir dikkatle dinledii Fransa Babakan P. Reynaudun nerisiyle alndn vurgulad. ngiltere Babakan unlar sylyordu: Reynaud Almanyann iki
zayf noktasna, maden cevheri ve petrole olan gereksinimine iaret etti ve Bakdeki
petrol tesislerinin imha edilmesinin, salam, belirleyici derecede nemli ve kolay bir
operasyon olduuna iaret etti. Mttefiklerin Bakye kar alnacak nlemler giriimine, Trkler tarafndan nceden kendilerine bilgi verilmeden kalklmasna yaplacak
itirazlar gz ard etmeye tamamen hazr olduunu gsterdi. (97)
Tuhaf Sava dneminde Fransz yneticilerin basiretsiz, ulusal karlara kar politikasn karakterize ederken, General Charles de Gaulle anlarnda onlarn
Hitlerle nasl baa klaca sorunu yerine, daha ok Rusyaya Finlandiyaya yardm ederek mi, Baky bombalayarak m ya da stanbula karma yaparak m
darbe vurulaca kaygs tadklarna iaret ediyordu. (98)
Bu arada Hitler Almanyas Batya gl bir darbe vurmaya hazrlanmt.
Tuhaf Sava Fransa ve ngiltere iin lmcl bir tehdide dnmt.
31

ALTMI KNC BLM

FRANSANIN YENL
NGLTERE VE ABDNN TUTUMU

1. COMPEGNE* ATEKES

Hitler Almanyasnn Danimarka ve Norvee Saldrs

Tuhaf Sava sresince direnle karlamayan Hitler, Danimarka ve Norvei
kuatmak iin operasyon hazrlamt. Alman Reichinin yneticileri bu operasyonu Bat Cephesinde bir saldrnn balangc ve ayn zamanda Sovyetler
Birliine saldr iin Kuzey kanadnn hazrlanmas iin tasarlamlard.
Veserbung (Veser Talimi) kod adl operasyonun hazrlna Berlinde
Polonyaya kar asker harektlar biter bitmez hemen balamlar ve 2 Mart 1940ta
bitirmilerdi. Operasyonun baars, ncelikle belirlenen noktalara ani ve e zamanl darbelerle saland. Hitler bu plan yalnzca ba mttefiki Mussoliniden
deil, Almanya Dileri bakan Ribbentroptan da son ana kadar gizlemiti.
Danimarkaya kar saldrnn 31 Mart 1939 tarihli Almanya-Danimarka anlamasnda yer alan saldrmazlk ykmllklerine ramen gerekletirilecek olmas
Hitlercileri hi de rahatsz etmiyordu. (99)
Danimarkann corafi konumu ve Almanyaya bamll gz nnde bulundurulduunda Berlin bu lkenin kuatlmasnda hibir zorluk ngrmyordu.
Norvee kar operasyon gerekletirmek, bu lke ngiliz siyasetinin etkisinde
olduu ve denizde de ngiliz filosu egemen olduu iin daha zordu. Bu koullarda, ani saldr faktryle birlikte hava stnlne, Norvete bulunan beinci
kolun ykc faaliyetleri ile birlikte harekt koordinasyonu olan hava indirme gleri dhil tm ordu birlikleri ve birimlerinin sk skya ortaklaa hareket etmesine
byk nem veriliyordu. Daha 1933 ylnda Norvete faist Nasyonal Birliini
kurmu olan Hitlerin bu lkedeki ajan Quisling, Veserbung operasyonunun
hazrl dneminde Berlini birka kez ziyaret etmiti.
Askerlerinin Norvee saldrs srasnda Hitlerciler ona tamamen bel balayabilirlerdi.
*

Compiegne: Fransada Charles le Chauveun eski maliknesi. Fransann igali srasnda siyasi sulularn
tutulduu yer.
1918 ve 1940taki her iki Atekes de Compiegne ormanlarnda, Rethondes civarnda imzalanmlardr.

32

9 Nisan 1940 afanda Danimarka ve Norve hkmetlerine (Danimarkaya

04.20de, Norvee 05.20de) Alman hkmetinin hemen hemen ayn ierikli memorandumu bildirildi. Bu diplomatik atak, tam da Alman askerlerinin her iki
lkeye girme anna denk getirilmiti. Memorandumlarda Alman hkmetinin,
skandinavyann sava srasnda Almanyaya kar sava alanna dntrlmesinin nlenmesi amacyla Norve ve Danimarkann savunmasn kendi zerine
alaca belirtiliyordu.
Yine bu memorandumlarda gya Almanyann bu hareketleriyle Norve ve
Danimarkann toprak btnl ve siyasal bamszlna dokunmaya en kk bir
niyetinin olmad belirtiliyordu. Ancak, yine bu metinde her trl direniin, gereken her trl arala bastrlmas gerektii ve bastrlacana (100) iaret ediliyordu.
Alman ordusu Kopenhag savasz igal etti. Danimarka Kral X. Christian lkesini yenik ilan etti ve silahl kuvvetlere diren gstermemesi emrini verdi.
Alman gemileri Norve kylarna yanat ve lkenin deiik limanlarna asker
kard.
Norve Kral VII. Haakon ile hkmet ve parlamenterlerin nemli bir ksm
Oslodan Hamara kamay baardlar. lkenin altn rezervi ve devlet arivinin en
nemli ksm da oraya tand.
Osloda Quisling Almanya yanls bir hkmet kurdu, ynetti. Hitlerin temsilcileri, Kral Quisling hkmetinin onaylanmas iin ikna etmeye altlar. Ama
Almanyann Norve elisinin Kral ile grmeleri sonusuz kald.
Norveliler, Almanyann Norvee saldrsna kadar, bu lke iin Almanlara
kar mcadele etmeye hazr olduklarn sergileyen ngiltere ve Fransann etkin
yardmna bel balyorlard. Nisan banda ngiltere Norvee, Byk Britanya
hkmetinin, asker harektlar iin Norvein kara sularn kullanma niyetinin olduuna, nk Almanyann byle hareket ettiine (101) ilikin nota verdi.
8 Nisan gecesi ngiliz ve Fransz filolar Norvein ky sularn maynlad.
Norve kylarnda Alman gemilerinin belirmesi ve kylara asker indirilmesi
ngiltere iin beklenmedik bir durum deildi. Ancak, ngiltere ve Fransa Norvee
etkili bir yardmda bulunmadlar.
ngilizlerle ilk deniz atmalarnda Alman filosu ciddi kayplar vermise de,
(Almanlar 23 destroyerden 10 tanesini, 8 krayserden 3 tanesini kaybetti) ngilizFransz ittifaknn asker harektlar burada hzla durduruldu. Nisan ay boyunca mttefikler Norvein Trondheim ve Narvik blgelerine asker kard, ama
Haziran aynda bu blgeler boaltld. 8 Haziranda, Narviki brakmadan nce
Norve Kral ve hkmet yeleri deniz yoluyla ngiltereye getiler.
Tm bunlar, Norvee yardmdan ok, Hitler askerlerini bu sava alanna
ekme taktiine benziyordu. Zaten ngiliz ve Fransz komutanlklar burada
Almanyaya kar yle bir asker harekt planlamlard ki, bu ancak bir skandinav
Cephesinin ortaya kmasna yol aabilirdi. Bylece ngiltere ve Fransa faist
Reichin dikkatini Batdan Sovyetler Birlii snrlarnn yaknndaki blgelere
odaklamay tasarlamlard.
33

Bat Avrupada Alman Saldrs

ngiliz-Fransz Ordularnn Yenilmesi
Hitler Danimarka ve Norvei kuatp bu yolla da kendi pozisyonunu glendirdikten ve Kuzeyde SSCBye kar sava iin hazrlk alan ele geirdikten sonra,
27 Nisanda asker danmanlaryla yapt toplantda 1-7 Mays 1940 tarihleri arasnda Bat Cephesinde saldr balatlabileceini ilan etti.
Hitler Almanyas Bat Avrupada saldry 10 Mays 1940 gecesi balatt. 10 Mays
sabah Belika, Hollanda ve Lksemburg hkmetleri, Almanya hkmetinden 9
Mays tarihli memorandum aldlar. Bu memorandumlarda Alman ordusuna bu
lkelerin topraklarna girme emri verildii bildiriliyordu. Alman hkmetinin
belirttiine gre, saldrnn amac Belika, Hollanda ve Lksemburgun tarafszln salamakt. Ancak, belgeler direniin mmkn olan tm vastalarla (102)
krlaca tehdidini ieriyordu.
Hitler ordusunun Bat Avrupa lkelerine girmesi Fransz ve ngiliz hkmetleri
iin hi de srpriz olmad. Faist Reichin Fransa ve ngiltereye kar sava 8 aydan fazla devam ediyordu. Batda byk Alman taarruzunun hazrl konusunda
Paris ve Londra kukuya yer brakmayacak bilgiler almt. Mttefik ordular oktandr seferberlik hlindeydiler, ekonomi sava koullarna gre dzenlenmiti,
balca asker gler Fransa-Almanya Cephesine ve Fransz-Belika snrna ylmt.
Belgelerin de kantlad gibi, Bat Cephesinde Alman saldrsnn balangcna doru savaan taraflarn gler dengesi (Almanlarn hava gcndeki ok az
bir stnl hari) hemen hemen eitti. Belika ordusu da hesaba katldnda,
Fransz ve ngilizler stnle dahi sahiptiler. Buna ramen, Hitler ordusu birka
gn iinde Hollanda, Belika ve Lksemburg zerinden geni bir cephe ap saldrya geerek ve Franszlarn glendirilmi Majino* Hattn dolaarak bu lkeleri
kuatp Fransaya girdi.
Yenilginin nedenleri, ncelikle o zamanki Fransa yneticilerinin dar snfsal
anlaynn egemen olduu, lke karlarna uygun olmayan bir i politika izlemelerinde ve d politikada da Mnih izgisini srdrmelerinde yatyordu. Fransz
hkmeti ve komutanl, Alman saldrs balayana kadar bu savan, Hitler
ile uzlalarak ve Avrupada etki alanlar paylalarak biteceini zannediyorlard.
stelik Fransz komutanl, Alman mekanize ordusunun Ardennesi** aamayaca ve Belika ortalarndan saldracan hesap ederek, Almanlarn en nemli darbesinin ynn deerlendirmede hata yapmt.
Alman saldrsnn baladna ilikin haberi alan Fransadaki mttefik ordular bakomutan General Gamelin, Yksek ttifak Konseyinin 17 Kasm 1939da
Londrada ald karar uyarnca, ngiliz-Fransz ordusuna Belikaya girme emri
*

Maginot; (Andr) Fransz devlet adam ve Sava bakan (1922-1924 ve 1929-1932)

1927 ve 1936 tarihleri arasnda Fransann Dou snrndaki glendirilmi hatta ad verilmitir.

** Ardennes: Fransann Kuzeydousu, Belika snr.

34

verdi. Ordu, Sedann stnde yer alan devasa bir mafsal (Meusse)* eklindeki
cephe hattnn Kuzeybat blmn sava dzenine getirip Belika topraklarna
girdi. Fransz birliklerinden biri de komutan General A. Giraud idi Belika
zerinden Hollandaya hareket etti. Bu srada Almanlar Sedanda mafsaln aasndaki cepheyi yararak denize doru ynlendirdiler ve ngiliz-Fransz ordusunu
Belikada ikiye bldler.
Fransz ordusu ve ngiliz filosu, aslna baklrsa, Wermacht tarafndan yldrm
hzyla kuatlan Hollanday yazgsyla ba baa brakt. 15 Mays gecesi Hollanda
ordusu bakomutan General Winkelman atekes komutu verdi. Kralie
Wilgelmina ve hkmet yeleri Schwenningen limanndan ngiltereye yola kt.
General Giraudnun birlii alelacele geri ekildi.
Almanlarn en byk darbesinin menzilinde bulunan Lksemburg, saldrnn
ilk saatlerinde kuatld ve 11 Mays akamna doru artk Lksemburgda idareyi
Almanlar ele almt.
16 Maysta ngiliz-Fransz askerleri Belikadan ekilmeye balad. 17 Maysta
Almanlar Brkseli kuatt.
Alman saldrsnn ilk 5 gn, Fransz yneticilerin Hitler Almanyas ile tuhaf savatan baka bir sava istemediklerini kantland. Alman ordusu Sedan
Cephesini yarnca, Fransada panik balad.
Devlet kurulular aceleyle Parisi boaltmaya hazrlanyordu. Dileri
Bakanlnn bahesinde arivler yaklyordu. Atein iinden kl ve kt paralar
dOrse kysna ve komu sokaklara uuuyordu. O zamanda Babakan P. Reynaud
bakanlnda 1940 Mart ay sonunda kurulan asker kabinenin sekreteri ve ayn
zamanda asker komitenin sekreteri grevini yrten P. Baudouin, anlarnda unlar yazyordu: ... Baz belgeleri ve dosyalar bir an nce yok etmek isteyen Dileri
Bakanl Genel Sekreteri Aleksis Legerin direktifiyle yeil imler alev alev yanan
bir atee dnmt. kinci ve nc katn pencerelerinden deste deste belgeler
ve dosyalar geliigzel frlatlyor ve hzla yere vuran belgeler ve dosyalardan kt
paralar havada uuuyordu. Bekiler ve gvenlik grevlileri tm bunlar imler
zerinde bir araya topluyordu. Alevler bu ynlar ard ardna saryordu. Btn
gn byle devam etti ve youn duman, Emekliler Meydanndan ve Millet Meclisi
binasndan grmek mmknd. (103)
16 Maysta Babakan Reynaud Madridden Mareal Petaini, Fransann spanya
Bykelisini ve Yakn Doudan General Weygand geri ard. 18 Maysta
Petain Bakanlar Kurulu Bakan yardmclna atand, ertesi gn ise Weygand,
Gamelinin yerine Bakomutan olarak atand. Reynaud, hkmetteki deiikliin
gya lke savunmas yararna yapldn ve Mareal Petainin zafere ulalncaya
kadar hkmette kalacan sylyordu. Ancak, Reynaud-Petain hkmetinin
gerek niyetleri daha baka idi: Hkmet ne pahasna olursa olsun Hitlercilerle
bar salamak istiyordu. Almanya Dileri Bakan yardmcs Weiszlker daha o
*

Meusse: Burada Mafsal diye doru bir ekilde adlandrlmtr. Fransadan Belikaya doru uzanan
Sedann stnde bir eklenti, bir eklem gibi durmaktadr.

35

srada Mareal Petainin Fransadaki bar politikasnn avukat (104) olarak grldn, eer Fransada bar konusu daha da zorunluluk hlini alrsa, Petainin
kendi roln oynayacan belirtiyordu. (105) Kapitalist Fransann ynetici snfnn st tabakas tam da bu anda Alman faizmine kar yurtsever bir halk savandan korkuyordu.
Halkn kamaya balamas ve panik yaratan sylentiler teslimiyet propagandasna yardmc oluyordu. Savan balamasndan sonra gizli eylemlere zorlanm
ve basklara uram olan komnist parti (Alman saldrsna kadar 15-20 bin komnist hapislerde ve toplama kamplarnda bulunuyordu), ulusal hkmetin ve
Fransz iktidar evrelerince yrtlen politikann i yzn ard ardna ortaya
karyordu.

ngiliz Hkmetinin Askerlerini Ktadan ekme Karar

Fransa zor gnlerinde mttefiki ngiltereden etkili bir yardm alamyordu. Alman saldrsnn beinci gnnde, 14 Maysta, akam saat 18 civarnda
Reynaud, 10 Mays 1940ta Babakan olan W. Churchille telefonla u mesaj iletiyordu: Asker Komitenin oturumundan daha yeni dnm birisi olarak Fransz
hkmeti adna size unlar bildirmek zorundaym; durum gerekten ok ciddi.
Almanlar bize Paris ynnde ar bir darbe vurmaya alyor. Ben, bu belirleyici
anda ngilterenin yardmndan mahrum kalmayacamza inanyorum.
2,5 saat sonra Churchill dikkatli ve gven vermeyen u telgrafla yant veriyordu: ngiltere Asker Kabinesi ve Genelkurmay bugn gndz bana ilettiiniz ricaya ok ciddi bir dikkatle yaklatlar ve biz hi zaman kaybetmeden ortaya kan
durum ile balantl faaliyetler konusunu ele aldk. Biz Genelkurmaya, elimizde
bulunan kaynaklarn ortak davamzn yararna en iyi ekilde kullanlacandan
emin olabilmemiz iin, durumun gerek yzne k tutabilecek subaylar bulmas
grevini verdik. Grld gibi, telgrafta somut yardm konusunda hibir sz
gemiyor.
Ertesi gn, 15 Maysta, akam saat 7.10da Reynaud Churchille ksa ve ierii
asndan tamamen umut krc bir haber gnderdi: Dn akam biz arpmay
kaybettik. Parisin yolu ald. Bize tm uaklarnz ve gnderebileceiniz kadar
asker gnderiniz. (106)
16 Maysta Churchill Parise utu. Gndz saat 5.00da pencerelerinden, bahesinde diplomatik belgelerin yakldn izlendii Dileri Bakanl binasnda
Churchillin, General Gamelinin ve her iki tarafn dier asker yetkililerinin de
katlmyla Reynaud ve Daladier ile grmesi gerekleti.
Bu oturumun Reynaud kabinesinin Bakan yardmcs Maurice Degean tarafndan tutulan protokol kaytlarndan anlalmaktadr ki, mttefiklerin daha o
gnlerde birbirlerine hibir gven tamadklar ve her birinin, dierinin kendisini
aldatacandan korktuu anlalyordu. Churchill Franszlarn, kmaz bir duruma dtkleri izlenimi vererek, Belikay ve kylar brakp, Parisi savunmak iin
36

askerlerini geri ekmek istediklerinden, Alman darbesini ngiltere ynne kaydrma hesab yaptklarndan kukulanyordu.
te yandan Franszlar ise, ngilizlerin Fransaya yardm etmek istemediklerinden, yalnzca kuvvetlerini koruma kaygs tayarak kendilerini Hitlerin eline vermeye niyetli olduklarndan kukulanyorlard. Protokol kaytlarnda u ifadeler yer
alyordu: Sedan blgesindeki Alman saldrs konusunda Winston Churchill daha
nceki iddialarn yineliyor ve bu gstermelik basknlar gerek saldr olarak deerlendirmeyi reddettiini belirtiyor. Buna yant olarak Gamelin, Reynaud ve Daladier,
alt Fransz tmeni, dokuz ngiliz tmeni kadar araziye yayld iin ngiliz sevkiyat kolordusu cephesinin geniletilmesi gereklilii konusunu ne sryorlard.
Churchill bunlara yant vermeksizin cephenin Bat blgesinden ekilmemesi ve
Belikay savunmaya devam edilmesi gerekliliini srarla savunuyordu. (107)
16 Mays tarihli grmeden taraflar kendi karmlarn yapmlard:
Franszlar: ngilizler Fransaya yardm etmek niyetinde deiller; ngilizler,
ngiliz tmenlerinin ktadan karlmasnda acele davranmak gerekir.
22 Maysta, Alman askerleri ngiliz sevkiyat kolordusu ve Fransz birliklerini yararak Manchea ktktan sonra Churchill yeniden Fransaya utu. Kendisiyle
oturum, Fransz Silahl Kuvvetleri Bakomutan General Weygandn kararghnn
bulunduu Paris banliysndeki Vincennes atosunda gerekleti. Churchill
Reynauda ngiliz askerlerinin Almanlarn ilerleyiini telafi etmek ve Fransz
ana kuvvetleriyle birlemek amacyla saldr harekt balataca sz verdi.
Mttefiklerin birleip Alman birliklerini yarmak iin yaklak 40 km ilerlemeleri
gerekiyordu. (108) Gerekte ise Fransz komutanl teslim olmaya, ngilizler ise,
askerlerinin tahliye iin denize karlmasna hazrlanyorlard.
Vincennes atosundaki toplantdan 2 gn sonra, 24 Maysta Reynaud
Churchille u telgraf gnderiyordu: ... General Weygand aknlkla tesbit etti ki,
bu plann (22 Mays tarihli ngiliz-Fransz plan) ihlali iin dn ngiliz askerleri
Arras braktlar... General Weygand daha imdi ar silahl ngiliz asker birliklerinin le Havre boalttn ve bunun cephe gerisinde byk bir kayg yarattn
renmitir. Tpk benim gibi o da, bizim bu konuda nceden uyarlmam olmamza armtr. (109)
Ayn gn birka saat sonra Reynaud ngilterenin Paris Bykelisine Churchill
iin bir telgraf verdi. Fransz komutanlnn kesin talimatn ihlal ederek ngiliz
askerlerinin limanlara ekildii gereini tespit etmi olan Reynaud, bu geri ekiliin General Veigeni plann deitirmeye ve cephe hattn yeniden oluturabilecek
olan yarmay kapatmaktan vazgemeye zorladn bildiriyordu. Bunun yol
aaca sonularn ciddiyetini vurgulamann gerei yoktur (110) diye yazyordu
Reynaud.
Churchill, Fransadaki ngiliz askerlerinin banda bulunan, mparatorluun
Genelkurmay bakan Gorta, 22 Mays tarihli toplantda alnan kararn aksine
birlikleri geri ekme emrini oktan vermi olmasna ramen, Reynauda cevabi
telgraflarnda ngiliz askerlerinin geri ekilmesi olgusunu srarla reddediyordu.
37

Gortun kendisi Fransadaki Britanya sevkiyat kolordusunun hareketini hakl

karmaya alsa da raporunda unlar yazyordu: Fransann, Byk Britanyann
kendisine gsterebilecei her trl yardma ihtiya duyduu bir anda, sevkiyat kolordusunun geri ekilmesini ifade ettii iin ben bu plann teoride ar bir karar
olduunu kendimden gizlemedim. (111)
ngiliz asker politikas Hitlerin ve Fransz teslimiyetilerin planlarnn gereklemesini ciddi olarak kolaylatrmt. Fransa Asker Komutanlnn 25
Maystaki oturumunda hkmet ve Komutanlk Almanya ile bir an nce bar
yollar arama karar ald. (112)

Belikann Teslim Olmas

Dunkerque*
Bu arada Belikann yazgs belirleniyordu. Kral III. Leopald, Norve Kral,
Hollanda Kraliesi ve Byk Lksemburg Desi gibi, sava mttefiklerinin tarafnda srdrmek iin kendi hkmetinin ardndan Fransaya, ardndan da
ngiltereye gitmeyi reddetti. 27 Maysta Leopald parlamenterlerini Almanya yksek komutanlna gnderdi. Akam saat 10da parlamenterler Fhrerin, kaytsz koulsuz silahlarn braklmasn talep ettiini bildirdi. 27 Mays 28 Maysa
balayan gece Alman General Reihenau ve Belika Generali Derusso u protokol
imzaladlar: Belika ordusu derhl ve kaytsz artsz silahlar teslim eder ve bu
andan itibaren ordu mensuplar esir kabul edilir. Atekes Belika Komutanlnn
ricas zerine sabah 05.00dan itibaren balar. Almanyann Fransa ve ngiltere
askerlerine kar asker harekt devam eder. Belika topraklar, tm limanlar
dhil, derhl kuatlacaktr... Kraln elinde, kendi ailesi, asker maiyetindekiler ve
hizmetileriyle birlikte (113) yaayabilecei Leken atosu kalmt. Teslim olan
Belika ordusu 500 bin kii civarndayd.
Belikada bulunan ve Almanlar tarafndan denize sktrlm olan ngilizFransz askerleri hemen hemen 220 bin ngiliz ve 200 bin Franszdan oluuyordu.
26 Mays ile 3 Haziran arasnda ngiliz askerleri Dunkerque zerinden ngiltereye
tahliye ediliyordu. Fransz askerleri ancak ksmen tahliye edilmiti.
Dunkerqueten askerlerini tahliye eden ngilizlerin, bu srada Dunkerquee
giden yollar koruyan Fransz askerleri iin ok fazla kayglandklar yoktu.
Reynaud 31 Maysa kadar 150 bin ngiliz ve ancak 15 bin Fransz askerinin
(114) (ngilizlerin tahliyesine Britanya ordusu dnda 300 civarnda Fransz, ayrca Polonya, Hollanda ve Norve gemileri de katlyordu) tahliye edildiini tesbit
etmiti. 31 Mays tarihli olaan ngiliz-Fransz oturumunda Reynaud Churchille
bunun oradaki kamuoyu tarafndan bilinmesi durumunda byk bir tehlike yaratacan sylyordu. (115) Hava kuvvetleri ve filolarn 4 Haziranda ngilizler
Dunkerque zerinden tahliyeyi durdurdular. Dunkerquete, ngiliz askerleri hemen hemen tamamen tahliye edilmiken 40 bin civarnda Fransz askeri kalmt.
*

Dunkerque: Kuzey denizindeki Fransann liman. Demir-elik merkezi.

38

Yine 31 Maystaki bu oturumda Churchill olduka ak bir ekilde ngilterenin

bundan sonra Fransaya yardm yapma olanandan yoksun olduunu ima ediyordu. P. Baudouin anlarnda bu oturum hakknda unlar yazyor: Churchillin
konumas, ngilterenin soukkanl bir ekilde bizim yenilgimizi ngrd konusunda beni ikna etmiti. (116)
Buras yabanc diplomatlar iin de ak seikti. Amerikann Paris bykelisi U.Bullit Dileri Bakanlna gnderdii 5 Haziran 1940 tarihli telgrafnda
ngilterenin Fransaya hibir asker yardm yapmadn belirtiyordu. Bullit unlar yazyordu: ... Onlar Hitler ile grmelerde pazarlk gereince, koz olarak kullanmay umut ederek hava kuvvetleri ve filolarn koruyorlar. (117)
ngiliz askerlerinin Dunkerque zerinden tahliyesi, yalnzca ngiliz ve Fransz
askerleri liman ve kyy kahramanca savunduklar iin baarl gememiti, bu
gerekten de Bat Cephesinde tm Mays-Haziran aylar boyunca en inat ve
iddetli arpma olmasna ramen, burada u durum da ok fazla rol oynamt: Alman tank tmenlerinin denize kmasndan sonra Hitler iki gnlne 26
Maysa kadar Dunkerquee saldry durdurma emri vermiti. Verilen bu ara mttefiklere, Dunkerque evresinde savunmay glendirmek iin zaman kazandrmt. Alman komutanl, Dunkerquee geliigzel saldrarak kar koyamayaca
bir direnile kar karya kalmt.
Tarih literatrnde Hitlerin bu emrinin nedenleri hakknda tartmalar devam etmektedir. Bu konuda Alman arivlerinde aratrma yapan ve Hitlerin eski
Generallerinin ifadelerini toplayan Amerikal tarihi W. Shirer, nc Reichin
tarihi zerine yapt almalarda u karm yapmaktadr: ... Hitler, ngilizleri
ar bir rezaletten kurtarmak ve bylece ngiltere ile bar grmelerini kolaylatrmak iin tank kuvvetlerini Dunkerque nnde tutmutur. Bu, ngilizlerin,
Almanlarn bir kez daha Douya, ama bu kez Rusyaya kar ynelmesi iin
Almanyann elini serbest brakaca bir bar olmalyd. (118)
Daha sonraki gelimeler tm akl ile gstermektedir ki, faist Almanyann,
ngilterenin ktadaki savatan bir an nce ekilmesinden yle bir kar vard;
Fransay, gereksiz kayplar vermeden, Avrupadaki yeni dzen iine ekmek.
Fransann st dzey hkmet ve asker evrelerindeki siyasal durumdan yararlanan Hitler, Parise ani bir saldr hazrl ve bylece de ngiliz-Fransz srtmesini derinletirmek iin acele ediyordu. Ayn zamanda, ngiliz iktidar evrelerindeki
Mnihli unsurlar yardmyla Reichin yneticileri ngiltere ile kendileri iin yararl bir bar salamay umuyorlard. Sonuta tm bunlar Almanyann Sovyetler
Birliine saldrmas iin elverili bir ortam yaratmak iindi.

ngiltere ve Fransann, Mussolini Araclyla,

Hitler ile Uzlama Araylar
Asker harektlar savaan taraflarn, bar anlamas imzalama olanaklar iin
talyann katlmyla karlkl diplomatik nabz yoklamalar yapmalarna engel deildi.
39

Almanya ve talya hkmetleri gizli diplomatik giriimler yardmyla, ngiliz

ve Fransz hkmetlerinin pozisyonlarna aklk kazandrmak ve ayn anda onlar kendi gerek planlar konusunda yanltmak istiyorlard.
Reynaud anlarnda unlar yazyordu: A. Franois Poncet (Fransann Roma
Bykelisi yazar) bize araclk konusunda eitli sylentiler dolatn bildiriyordu. O, sz konusu olann, Hitlerin, ngiltere ve Fransann ayrlmasna ynelik
olarak diplomatik bar ataklar olduunu rapor ediyor ve ekliyordu: Mussolini
de daha nce Mnihte oynad rol stlenerek bir kez daha bartrc pozu sergilemek iin bu durumdan yararlanyor. (119)
21 Mays 1940ta Franois Poncet Reynauda yollad telgrafta, Avrupann
yeniden yaplandrlmas amacyla Romann genel bar dncesine ynelmi
olduunu belirtiyordu. Eer Duche Akdeniz blgesinde onay alrsa diyordu
Bykeli Hitlerin taleplerini makulletirmeye abalayacaktr. Franois Poncet
Reynauda iki zel mektubuyla, savaa verilen aradan yararlanmas ve gizli kanallarla, Papa araclyla, talyann mmkn olduunca daha uzun sre savamayan bir lke olarak kalmas iin mttefiklerin yapt fedakrlklarn (120) talyan
hkmetine bildirilmesi nerisini iletti. Franois Poncet unlar yazyordu: Bu
somut nerilerin baar ans olmas iin, onlar, diye yazyordu Franois Poncet
ngiltereden Cebelitark, Malta ve Svey, Fransadan ise Cibuti ve Tunusun statlerinin lehlerine olmasn istiyorlar (121)
Asker Komitenin, Almanya ile derhl bar anlamas yaplmas gerekliliinin
ele alnd 25 Maystaki oturumundan hemen sonra Reynaud Franois Poncetnin
ortaya att konuyu tartmak zere 26 Mays sabah Londraya utu. Toplantya
Babakan Churchill, Dileri bakan Halifax, basnn koruyucusu Lort Attle ve
Sava bakan Eden katld. Lort Halifax bana, talyann Londra Bykelisi Kont
Bastianiniye mttefiklerin, hem talyann karlarn korumak hem de adil ve kalc bir bar iin grmelerde her neriyi dikkate almaya hazr olduklar inisiyatifini zerine aldn syledi diyordu Reynaud. Adil ve kalc bar szleri
akas Almanya ile genel emperyalist dzenlemeyi kastediyordu.
Reynaudun ifadesine gre, daha sonra Halifax, talyann, ngiltere ile
Fransann bamszln koruyacak ve Avrupann tm sorunlarnn adil ve kalc
olarak zm esasna dayal bir barn salanmas davasnda bu lkelerle ibirlii yapmaya raz olmas durumunda, talyann Akdenizdeki ikyetlerini, zellikle
de bu denizden ekilme ile ilgili ikyetleri tartmaya hazr olduklarn mttefikler adna Mussoliniye nermeye hazr olduunu belirtiyordu. (122) Fransz
hkmeti 28 Maysta Londraya gnderilen telgrafta kendi tarafndan talyaya
Fransz Somalisini, Cibuti-Adisababa demiryolunu brakmay neriyor, ayrca
Libya-Tunus snrnn Libya lehine deimesine, Kongo topraklarnn bir blmnn Libyaya katlmasna ve Tunusun statsnn talya lehine deimesine raz
olacan belirtiyordu. (123)
Fransz taraf ayn zamanda giriimlerine talyada da devam ediyordu. 27
Maysta Franois Poncet talya Dileri Bakan Ciano ile grmelerde Fransa
40

hkmetinin Mussolininin araclk hizmetlerinin karln ok nemli bir ekilde vereceini aka ima ediyordu. Cianonun gncesinde yazdna gre, Franois
Poncet ok somut nerilerde bulunmutu: Fransann bir paras olan Korsikay
hari tuttu, ama Tunus, hatta belki de Cezayir konusunu grme olanandan sz
etti. Kaytlara baklrsa, Ciano Fransz Bykelisine bu teklifin ok ge geldii
yantn verdi. Gncede Mussolinin tavrna ilikin ise u notu dmt: Aslnda,
onun iin sz konusu olan u ya da bunu almak deil. O sava istiyor. Eer bar
yoluyla istediinin iki katn dahi alsayd, yine de reddederdi. (124)
Ancak, yine ayn gn, 27 Maysta, Reynaud kabinesi grmeler ve araclar
konusunu tartyordu. Bu oturumun kaytlarndan anlald kadaryla Reynaud
ortaya yle bir cmle atyordu: Belika Kongosu var. Burann bozuk para gibi
harcanmasndan kanrm. (125) Aktr ki, baz meslektalar Reynauda bakalarnn kolonilerini de pazarlk konusu yapmay nermiler.
Reynaud kabinesinin talyan faist evrelerine yakn olan Kamu leri bakan de Monzi Bakanlar Kurulu Bakan yardmcs C. Chautemps ile birlikte
Mussolininin Almanya, talya, ngiltere ve Fransann katlmyla bir konferans
yaplmas arsna ilikin nerisini anmsatarak, talyan hkmetine bir nota
kaleme almaya balad. (126) Notada unlar yazlyd: Biz, gvenlik konusunda
ahsi ve gven vermeyen deil, nihai anlama salamak iin ilgili taraflar arasnda
esasl grmeler formlne bavurmak iin aba gstereceiz. (127) Nota metni
Reynaud tarafndan onand ve ngiltere hkmetine bildirildi.
30 Mays akam Dileri bakan Daladier Paristeki talyan bykelisi
Guarilyaya notay sundu. talyanlar notay yantsz brakt.
Atlan diplomatik admlar mihver lkelerine Fransz iktidar evrelerinin, her
ne pahasna olursa olsun saldrganla bar anlamas salamak iin ciddi dnler vermeye hazr olduundan emin olma olana salamt. ngiltereye gelince,
Berlin ve Romann yapt karma gre, dikkatli bir pozisyon alyor ve Fransann
yannda yer alarak byle bir anlamaya ortak olmak istemiyordu.
Dier yandan, belgelerin kantladna gre, Reynaud ve grubu hem faist
talyann hem Hitler Almanyasnn tavrlar konusunda o gnlerde byk bir
yanlg iindeydiler. Mussolini hi de arac rolne soyunmak istemiyordu. Ona
gelecekte Avrupann yeni dzeninde Hitlerin, doacak tm ayrcalklaryla birlikte eit haklara sahip asker mttefiki bir fatih olma rol daha ekici geliyordu.
Hitler ise Fransann diplomatik yollarla yeni dzene dhil edilmesi olanana
inanmyordu ve ancak Alman silahnn gcne bel balyordu.

talyann Savaa Girmesi

Parisin Teslim Edilmesi
Reynaudun Roosevelte Bavurmas
Alman ordusu 5 Haziranda saldrlarn yineledi. Fransa hkmeti etkili bir
direni rgtlemek ve saldrgana kar halk rgtlemek iin hibir ciddi aba gs41

termedi. Resm evrelerin Fransa iin muharebe adn verdikleri ise gerekte,
Fransz komutanlnn kendi birliklerini aceleyle geri ekmesiydi.
lke karlarna uygun tek tavr, Fransann kapitalist st evrelerinin ba
dman kabul etmeyi srdrdkleri, Komnist Partisi sergiliyordu. Haziran banda Fransa Komnist Partisi ynetimi somut neriler hazrlad ve Tm Emek
Konfederasyonu Sekreteri Benoit Frachon bu nerileri hkmete sunmakla grevlendirdi. Hkmete yaplan 6 Haziran 1940 tarihli bu bavuruda Komnist
Parti Parisin faist igalcilere teslim edilmesini bir ihanet olarak deerlendiriyor ve
bakentin savunulmasnn rgtlenmesini balca ulusal borcu olarak ilan ediyordu. Komnist Parti zgrlk ve bamszlk ars yapyordu. Fransz hkmeti,
Parislilerden kentin arpmadan teslim edileceini son ana kadar gizlemiti. Tm
hkmet toplantlarnda Petain-Weygand grubu, komnist tehdit karsnda i
gvenliin salanmas iin gerekli olan ordu tamamen dalmadan bar anlamasnn imzalanmas iin acele edilmesi gerektiini kantlamaya alyordu.
te yandan talya, Fransa ve ngiltereye, sava ilan etmiti. Mussolini savaa girmek iin gerekli an seerken asker harektlarn gidiini dikkatle izlemiti. talya
Dileri bakan Ciano 26 Mays tarihli gncesinde: Alfieri (talyann Almanya
Bykelisi) Gring ile grmesi konusunda rapor gnderdi. Gring bizim savaa
katlacamz tarihle ilgili soruyu ortaya att ve bizim savaa Almanlarn, ngilizFransz-Belika cebini ortadan kaldrp tm glerini Parise ynelttiklerinde balamamz nerdi. lke olarak, Duce buna katlyordu. O Hitlere, 10-20 Haziran tarihleri arasnda savaa balayacamz bildiren bir mektup yazacakt. (128)
Ama daha bir gn sonra, 28 Maysta Ciano unlar yazyordu: Bu geceki gelimeler (Belikann teslim olmas) Mussoliniyi olaylar hzlandrmaya zorluyor,
nk o imdi her eyin daha da hz kazanacandan emin ve ganimetin paylamna katlmak iin gerekelere sahip olmak istiyor. (129) Mussolini Hitlere yazd 30 Mays tarihli mektupta savaa 5 Haziranda katlabileceini bildiriyordu.
Ancak Fhrer talyann, Alman saldrlarnn yinelendii bir gnde savaa katlp kendilerinin baarlarna ortak olmasn istemiyordu. Mussolini kplere binmiti, ama kendisinin be gn daha beklemesi gerekiyordu. (130)
10 Haziranda Ciano Fransann Roma bykelisi Franois Poncetye talyann
Fransaya sava ilan ettiini resmen bildirdi. Tam da o gn Fransa hkmeti bakentin teslim edilmesi konusunu tartyordu. Kenti Almanlara direni gstermeden teslim etme karar alnmt. Gece yarsnda Bakanlar Paristen Bordeaux
ynne hareket etmilerdi. Kenti toplu terk ediler balam, Parislilerin yaklak
drtte bakenti terk etmiti.
Hkmet Paris Asker Valisi General Denz ve onun yardmcs Albay Grussara,
onun anlarnda yazdna gre, halkn hibir direni rgtlememesi iin kat bir
i gvenlik dzeni saladktan sonra Parisi fiilen Alman ynetimine teslim etme
grevi vermiti. (131)
13 Haziran akam saat 5.00de Denzin temsilcileri, Alman komutanlnn
Alman askerlerinin Parise girdii andan itibaren tm kentlilerin 48 saat boyunca
42

evlerinden kmamasn talep eden yetkilisiyle Paris banliysnde bulutular. (132)

Ertesi sabah Alman askerleri Fransann artk boalm olan bakentini kuatt.
Londrann, Fransann kuatlacandan kukusu yoktu. ngiliz hkmetini,
bu koullarda Fransz hkmetinin nasl hareket edecei konusu ilgilendiriyordu:
Fransada m kalacak, Almanya ile anlama imzalayp ibirlii mi yapacak ya da
metropol terk edip savaa ngilterenin yannda m devam edecek? Ayrca, Fransa
koloni mparatorluunun ve onun asker deniz filosunun yazgs buna balyd.
Fransa Cumhurbakan Lebrun ve hkmet yeleri ar ar, mltecilerle
tklm tklm dolu yollarda otomobilleriyle Bordeauxa gidedursunlar, Churchill
iki kez daha Fransaya utu. Briorda, Parisin dna tanm olan Weygandn
kararghndaki bulumada, Churchill Fransa Deniz Kuvvetleri Komutan Amiral
Darlandan Fransz filosunu ngilizlere verme konusunda teminat ald. Dier yandan Fransa ngilizlerin onlara nasl bir yardmda bulunaca konusuna aklk
kazandrmaya alyordu. Britanya Babakan yaklak bir yl sonra ngilterenin
Fransann yardmna 20-25 tmen gnderebilecei yantn verdi. Protokol kaytlarndan anlald kadaryla, Reynaud bu konuda yle haykryordu: Churchillin
syledikleri, sahra ortasnda scaktan len bir yolcuya yamuru bekleme nerisine
benziyor. (133) Reynaud ngiliz Hava Kuvvetlerinin Fransz ordusunu desteklemesinde srar ediyordu, ancak Churchill, onlarn Hava Kuvvetlerinin Fransaya
yardm edemeyeceine, ngilterede kalarak savan uzamas ve ABDnin savaa
girmesini salama olana yaratacana iaret ederek bunu yapmay reddetti.
1 gn sonra, 13 Haziranda Churchill, Dileri bakan Halifax ve Havaclk
Sanayi bakan Beaverbrook eliinde yeniden Fransaya Tura yaknlarnda bir havaalanna utu. Toplant Tura Belediye binasnda yapld.
Fransa tarafndan Reynaud dnda toplantya yalnzca, anlarnda konumalarn protokol kaytlarn yaymlayan Badouin katld. Reynaud, Churchillin karsna dorudan doruya Fransann Almanya ile mnferit bar anlamas imzalamas sorusuyla kt: Byk Britanya, Fransann kendisine kayplarm o kadar
byk, o kadar ar ki, savaa son vermeme ve anlamalarmza dayanan dayanmay btnyle koruyarak mnferit bar anlamas imzalamama izin verin
diyebileceini dnmyor mu? (134)
Churchill Reynaudya, Fransaya yardm ricasna Birleik Devletlerin yantn
beklemek gerektiini syledi. Bu soruya, Rooseveltin yantn almadan yant vermek istemiyorum. Ben, bu yantn olumsuz olmas, yani, eer bu yantta, Fransaya
acilen gereksinim duyduu yardmdan sz edilmemesi durumunda Fransa ile
ngiltere arasndaki nemli sorunlar yeniden dzenlemek gerekeceini dnyorum (135) dedi Churchill. Reynaud Churchillin nerisini kabul etti. Churchill 13
Haziran 14 Hazirana balayan gece Roosevelte gnderdii telgrafta unlar yazyordu: Eer ABD Amerikan kuvvetlerinin ykn bugn teraziye koymaya balarsa,
Fransa hkmeti Kuzey Afrikaya geebilir, eer Birleik Devletler bu adm atmazsa,
Fransa Hitlerden bar grmeleri iin taleplerini bildirmesi ricasnda bulunacaktr. (136) Amerika Bakan yantnda derin zntlerini ifade ediyor, ABDnin
43

gelecekte asker malzeme sevkiyatn artracan vaat ediyor ve yantn yle sonlandryordu: Bu tr bavurularn asker ykmllk nitelii tamadn anlayacanz biliyorum. Byle bir ykmlle yalnzca Kongre karar verebilir. (137)
O tarihlerde Amerika Dileri Bakan grevinde olan Hull, anlarnda
Roosevelt Reynaudya bu mektubu gnderirken, Amerika hkmetinin, Fransaya
metropol savunmak iin hi de yardm etmeye niyetli olmadn aka yazyordu. unlar yazyordu Hull: Bakanla biz biliyorduk ki, Franszlar ne Paris nlerinde ne de Parisin dnda arpabilirler, tpk tara kentlerinden herhangi birinde tutunamayacaklar gibi... Aslnda Fransa iin sava bitmiti. Hitleri Fransann
metropoln dize getirmekten alkoymak iin bulunabileceimiz hibir giriim
yoktu. Bu nedenle biz, Reynaud ve hkmetini sava Kuzey Afrikadan srdrmeye, Fransz filosunun dokunulmaz olarak korunmasn tevik edebilecek yant
vermek zorundaydk. (138)

Churchillin, ngiltere ve Fransaya G birlii nerisi

1940n 16 Haziran gn ngiliz bykelisi Ronald Campbell ve ngilterenin
Fransz hkmeti iindeki asker temsilcisi General Spears, Reynaudu ziyaret
ederek ona ngiliz Kabinesi tarafndan onaylanan u mesaj ilettiler: Bizim, bar
anlamasn ya da bar konusunda mnferit grmeleri yasaklayan anlamamz
herhangi bir Fransz iktidar ile ya da bir Fransz devlet yetkilisi ile deil, Fransa
Cumhuriyeti ile imzalanmtr. Dolaysyla, bu anlama Fransann haysiyetine
dokunur. Ancak, grmeler bitinceye kadar olmak koulu ve yalnzca bu koulla Fransz Filosu derhal ngiliz limanlarna sevk edilecektir; yce hkmetimiz,
Fransz hkmetinin, Fransa iin bar koullarnn aklanmas amacyla talepte
bulunmas olgusuyla tamamen mutabktr. Savaa devam etme karar alm olan
yce hkmetimiz, yukarda sz edilen bar anlamasna ilikin talebe her trl
katlmdan tamamen geri durmaktadr. (139)
Bykeliye gnderilen mesajn hemen ardndan Campbell Reynaudya bir
direktifler metni sundu. Bu metinde unlardan sz ediliyordu: Biz, bar koullar kabul edildiinde, bizimle gr alveriinde bulunulmasn bekliyoruz. Bu,
yalnzca her trl mnferit bar grmesini ya da bar yasaklayan anlamadan
kaynakland iin deil, ayn zamanda, zellikle ngiliz askerlerinin Fransz ordusu ile savaa katlmasndan dolay, her trl bar grmesinin douraca sonular bizim iin yaamsal neme sahip olmas nedeniyle de gereklidir. Bykeliye,
Fransz hkmetinin dikkatini, eer Fransz filosunun Alman kuvvetlerinin eriimi dnda olduunu kaydedecek durumda olmas halinde Fransz hkmetinin
pozisyonunun bar anlamas koullarnn tartlaca her durumda daha gl
olaca olgusuna zellikle vurgu yapmas direktifi verilmiti. (140) Szn ksas,
ngiliz hkmeti Fransaya kendi koullarn dikte etmiti: Bize filoyu verin ve biz
sizin bar grmelerine balamanza izin verelim.
Hemen hemen ayn zamanda Churchill, Fransann kendi amalar iin kullanlmasnn daha radikal ama daha az gereki ikinci seeneini hazrlamt. Bu,
44

hkmetin yeniden olaan olarak kurulmas srasnda 5 Haziranda Paul Reynaud

tarafndan hkmette Milli Savunma bakan yardmcs olarak atanan ve bir sre
sonra ngiliz hkmeti ile asker konularda ilikiler iin Londraya gnderilen
General de Gaulle araclyla Fransa hkmetine iletilen ngiltere ve Fransann
birlemesi planyd.
De Gaulle 16 Haziranda Reynauda bu plan telefonla bildiren ilk kiiydi.
Ardndan Fransa Babakanna bizzat Churchill telefon eder. Reynaud anlarnda,
kendisine, de Gaulleun Londradan telefonla dikte ettirdii u metni aktarr:
Bundan sonra Fransa ve ngiltere iki ayr ulus deildir ve blnmez bir FransaBritanya ulusunu olutururlar. Birliin yaps, birliin ekonomi, finans, politika ve
gvenliini ynetecek ortak kurumlar ngrmektedir. Her ngiliz yurtta Fransa
yurtta olacaktr...
Sava srasnda, yksek asker komutanlk iin birleik asker kabine faaliyet
gsterecektir. Bu asker kabine, operasyonlar ynetmek iin daha uygun kabul
ettii yeri seerek ynetimini yrtr. ki lkenin Parlamentolar birletirilir.
ngiltere ve Fransann btn gleri kara, deniz, hava yksek komutanla bal olacaktr. Byk Britanya derhl yeni bir ordu kuracaktr. Fransa olas kara,
deniz, hava kuvvetlerini koruyacaktr.
Birlik, mttefiklerin kaynaklarnn iyiletirilmesine katkda bulunmas ve ortak davaya gl maddi yardm vermesi iin Birleik Devletlere arda bulunur.
Bu ortaklk, bu birlik, arpmalarn meydana gelecei her yerde dmana kar btn enerjisini birletirecektir ve bylece biz kazanacaz.
Reynaud yazmay srdryor: General de Gaulle oturumu henz srmekte
olan ngiliz Asker Kabinesi tarafndan baz szcklerinin deitirilebilecei kaygsn dnerek metnin onaylandn ekledi. (141)
Bu allmam nerinin anlam neydi? Churchill, direnmekten vazgeen ve
lkeyi Hitler Almanyasnn eline teslim etmeye hazr olan Fransz hkmetine
byle bir birlik kurma bahanesiyle Fransz kolonilerini, filosunu, hava kuvvetlerini ve ordudan artakalan ne varsa tahliye edip ngilterenin kontrolne vermeyi
ve bunu devletlerin birlemesi kararnamesiyle salama balamay neriyordu.
Fransa hkmeti yelerine birleik asker kabinede makamlar, Fransz parlamenterlere birleik Parlamentoda koltuklar neriliyordu.
Britanya Kraliyet Enstitsnn, ngiliz-Fransz ilikilerine ayrlm
Uluslararas likiler raporunda iaret edildii zere, Churchill, Reynaudnun
ABDye yardm bavurusunun ret yant aldn renir renmez kendi plann
ne sryordu. (142)
ngiliz Babakannn birlik nerisi, Franszlarn Nazilerle ibirliini ya da her
halkrda, ar dnlerini nlemek amac tayordu. Ama Almanlar Fransadayd,
Hitler Franszlara, Avrupann yenilmez gc olarak grnyordu, ngiltereyi ise
Fransann yazgs tehdit ediyordu. Elbette bu koullarda Churchill plan Fransz
hkmet evrelerinde bir baar elde edemeyecek ve Bakanlar Kurulunun 16
Haziran tarihli oturumunda hemen hemen hi tartlmadan reddedilecektir.
45

Ve ayn gn Paul Reynaud hkmeti istifa etti, Cumhurbakan Lebrun yeni

hkmetin bana Mareal Petaini atad. Oluan bu koullarda Fransa iktidar evrelerinde Almanya yanls eilim arlk kazand. Petain Babakanla, Fransadaki
egemen st tabakann kesinlikle Almanya ile geni apl bir ibirliine gitme karar almas ve Petainin bunun iin ok daha uygun bir figr olduu kansna varan Reynaudnun nerisiyle atanmtr. Dileri Bakanl grevine, Fransz siyasal evrelerinde ngiltere ile ilikilerin korunmas taraftar olan Baudouin atand.
Bylece, hkmete hem Alman yanls hem de ngiliz yanls politikaclar girmi
olmasna ramen, arlk Almanlardan yanayd.

3. PETAIN HKMETNN HTLERCLERE

BARI ANLAMASI RCASIYLA BAVURMASI

De Gaullen 18 Haziran Tarihli Konumas

Le Brun 16 Haziran akam ge saatlerde yeni hkmetin kurulmasna ilikin
kararnameyi imzalar imzalamaz, onun Bakanlnda Petain kabinesinin oturumu
gerekletirildi. 10 dakika iinde hkmet Almanyadan bar grmelerinin koullarn talep etme karar ald. Petain ile dostane ilikiler iinde bulunan bykeli Lekerika kendisine bir arac olarak bavurulacan biliyordu.
Baudouin kendi gncesinde unlar yazyordu: Gecenin bir buuunda ben,
spanya hkmetinden Almanya hkmetine bavurmas ricasnda bulunduum
el yazmas notay Lekerikaya sunuyordum. (143)
Baudouinin verdii notada Fransa hkmeti, spanya hkmetinden Almanya
hkmetine mmkn olan en ksa srede bavurarak asker harekt durdurmas ve
bar koullarn bildirmesini istemesini rica ediyordu. Notada, Alman hkmetinden,
Fransz kentlerini bombalamay durdurmas ricas da yer alyordu. (144)
Madrid bu mesaj aldnda, spanya Dileri bakan Albay Beigbeder
Lekerikaya Mareal Petaine en iten selamlarn iletmesi grevini veriyordu.
Fransz hkmetinin giriimine ilikin bilgi Berline gece saat 03.00 dolaynda ulat.
17 Haziran saat 09.45te Baudouin talyan hkmeti iin kararlatrlm ve sz
konusu hkmete spanya Bykelisine iletilen nota metni hakknda bilgi veren
bir notay Venedik Bykelisine sundu. Nota u szlerle sonlandrlyordu: Fransa
hkmeti ayrca kutsal Tahttan talyan hkmetine, kendisiyle iki lke arasnda kalc bir barn esaslarn birlikte kurma arzusunu bildirmenizi rica eder. (145)
17 Haziranda Petain radyoda ilk konumasn yapt. Petain, savaa son vermek gerektiini belirtiyordu. Ayrca Petain ayn gece dmana, savatan sonra
da haysiyetlerini korumak kaydyla asker harekta son vermek iin areler aramaya hazr olup olmad talebiyle bavurduunu belirtiyordu. (146)
46

Fransa hkmeti Almanlara hitabnda atekes koullarn deil, bar koullarn bildirmesini rica ediyordu; talyanlara bavurularnda da iki lke arasnda
kalc barn esaslarndan sz ediliyordu. Ancak Hitler Petain ile hi de eit koullarda anlama yapmak niyetinde deildi.
Londradan Bordeauxya uan de Gaulle, atekese kar ve Almanya ile savan
srmesinden yana olmak niyetindeydi. O bu konuyu Churchill ile grmt.
De Gaulle Fransada kendisinin artk yesi olmad Petain Bakanlnda yeni bir
hkmetin kurulduunu renip bu hkmetin nasl bir politik izgi izlediini
anladktan sonra da derhl Londraya dnmeye karar verdi.
De Gaulle 18 Haziranda Londra radyosunda bir konuma yaparak yurttalarna Almanyaya kar sava srdrmesi ars yapt. Bu ar ncelikle Fransz
ordusuna hitaben yaplyordu. De Gaulle konumasnda birka kez, ngiltere ve
Birleik Devletlerde yeterince g olduu iin, zaferi getirecek gnn geleceini
yineledi. Bu sava diyordu de Gaulle lkemizin aclar iindeki topraklaryla snrl kalmamaktadr. Bu savan sonucunu Fransa iin bir muharebe belirlemeyecektir. Bu bir dnya savadr. Tm hatalara, gecikmelere, aclara ramen dnyada
dmanlarmz bir gn yenilgiye uratmamz iin olanaklar mevcuttur. (147)

ngiltere ve ABDnin Kolonileri ve Fransz Filosunu Kendi

Kontrollerine Alma Giriimleri
Petain hkmetinin iktidara gelmesi ve bar ricasyla Almanlara bavurmas,
Fransay Almanya ile sava iin kullanma umudunu hl koruyan ngilterenin
durumunu nemli lde deitirdi. Hemen ertesi gn ngiltere Bykelisi,
Londradan ngiltere ve Fransann birlemesi nerisi iletilmeden nce 16
Haziranda Reynauda sunduu mesaj Baudouine de iletti. Campbell, bu mesajn
geerliliini tmyle koruduunu bildirdi.
Fransz kolonilerinin bir blmn ve Fransz filosunu alma abas iinde
olan ABD hkmeti de Fransann ilerine aktif olarak karyordu. 17 Haziranda
Amerikan Senatosu, ABDnin Bat Yarmkrede herhangi bir topran Amerikadan
(Amerika ktas kastediliyor .n.) olmayan bir hkmetten bir dierine gemesini tanmad kararn ald. Bu, Fransa koloni mparatorluunun paylalmas
durumunda ncelikle Bat Yarmkredeki Fransz kolonilerinin Almanya ya da
ngiltereye deil, yalnzca ABDye geebilecei anlamna geliyordu.
Yine ayn gn Dileri Bakan Hull Bordeauxda Fransa hkmeti nezdinde
Bykelilii vekaleten yrten Biddlee, (148) Bakan adna kendisine Amiral
Darlan ve ardndan, eer mmknse, Dileri Bakan Baudouinle buluma ve
Fransa hkmetinin Almanlarla herhangi bir atekes imzalanana kadar, filonun dmann eline gemesini nleyememesi durumunda ok vahim bir ekilde
mparatorluunun korunmas davasna ve Fransann zgrlk ve bamszlnn gelecekte yeniden tesis edilmesine zarar verecek bir politika izlemi olacan bildirme direktifinin verildiini bildirir bir telgraf gnderdi. Bunun dnda,
47

Amerika temsilcisi Fransa hkmetinin bu admlar atmamas ve Fransz filosunu Almanlara teslim etme hatasna dmesi durumunda, Fransa hkmetinin,
Birleik Devletler hkmetinin dostluunu ve tevecchn ebediyen yitireceini
(149) bildirmek zorundayd.
Biddle telgrafn ieriini Darlan ve Baudouine, Almanlarla yaplacak grmeler nedeniyle filo konusunun grld Fransz Bakanlarn oturumu srasnda iletti.
Baudouin anlarnda, Biddlee hkmetin filoyu Almanlara vermemek ve hibir yere de gndermemek karar aldn bildirdiini yazar. Petain hkmeti o
gnlerde gerekten de filo konusunu defalarca tartm ve onu Almanyaya vermeme karar almt. Petain, Weygand, Darlan ve Baudouin Fransada kalp Hitler
ile ibirlii yapma karar almakla birlikte filonun metropol limanlarndan gnderilmesini asla istemiyorlard. Onlara gre, Kuzey Afrikada dahi filo ngilizlerin
eline kolayca debilirdi. Filo, Fransann o zamanki yneticilerine Almanya ile
olsun ngiltere ile olsun siyasal oyunda bir koz olarak gerekliydi.
Biddlein ardndan Baudouinin huzuruna ngiltere bykelisi Campbell kt.
Bakanlar Kurulu oturumunun bitmesini bekledikten sonra o da Dileri Bakanna
filonun yazgsna ilikin soruyla bavurdu. Baudouin ona, Fransa hkmetinin filoyu Almanyaya vermeme karar ald yantn verdi.
19 Haziranda ngiltere hkmeti, filo konusunda grmeler yapmak zere
Petaine, aralarnda Denizcilik bakan Aleksander, Filo Komutan Dudley Pound
ve Koloniler Bakan Lort Lloydun da bulunduu bir hkmet delegasyonu gnderdi. Delegasyonun amac, Fransz filosunun ngiliz limanlarna gnderilmesini
salamaktan oluuyordu. Ancak, bu misyon sonu vermedi.
Bordeauxda Petain hkmeti ile grmelerde baarszla urayan ngilizler
Fransa hkmetini Kuzey Afrikadaki smrgelerinden mahrum etmeye yeltendi.
18 Haziranda Tunus, Cezayir ve Fastaki ngiliz Genel Konsoloslar Fransz smrge valilerine, onlarn Fransadan ayrlp ngilterenin etki alanna girmelerini
neren memorandumlar sundular. Ancak ngilizlerin Fransz Kuzey Afrikasn ele
geirme abalar baarszlkla sonuland. Cezayir, Tunus ve Fastaki st dzey
Fransz memurlar ngiltereye ynelmekten ekindiler. Almanya onlara yenilemez
grnyordu ve onlar da hata yapmaktan korkuyorlard.
Bu arada Petain hkmeti, kendilerine muhalif milletvekili ve senatrleri Bordeauxdan uzaklatrmak iin, isteyenlerin, Kuzey Afrikaya gidecek olan
Massilia gemisiyle Fransay terk edebileceini ilan etti. 20 Haziranda Massilia
gemisi Bordeauxdan Fasa hareket etti. Gemide, eski bakanlar Mandel ve Daladier,
Mendes-France ve dierleri de dhil 30 civarnda parlamenter vard.
Mandelin Fasa geldiini renen ngiliz hkmeti Fransadaki ngiliz ordular eski komutan Lort Gort ve Enformasyon bakan Duff Cooperi bir deniz ua
ile acilen oraya gnderdi. Onlar, Mandelin ngilizlere sempatisinden yararlanarak,
onu kendi taraflarna ekmeliydiler. Gort ve Duff Cooper Rabata kadar utular, ama
havaalannda Fransz polisi onlar durdurdu ve ayn uakla Cebelitarka gnderdi;
48

Gort ve Duff Cooper ne Mandeli ne de Massiliann dier yolcularn grebildi.

Gemideki parlamenterler Fastan aslnda tutuklandklar Cezayire gnderildi.
Onlar Fransaya ancak 10 Temmuz 1940tan sonra dndler.
Petain hkmetinin Almanya ile bar anlamas imzalama inisiyatifini stlenmesini izleyen ilk gnlerde ngilizler ve Amerikallarn Fransadaki olaylara mdahale etme abalar bylece sona erdi.

Hitler ve Mussolininin Mnih Toplants

Bu arada Hitler hkmeti Fransa ile atekes koullarn hazrlamt. Ancak,
Hitler, Petainin mesajn alr almaz Mussolini ile grmeyi gerekli grmt.
Ribbentrop ve Cianonun da katld bu grme 18-19 Haziran tarihlerinde
Mnihte gerekleti. Grmenin nasl getii talya Dileri Bakan Cianonun
notlarnda yle anlatlr: (150)
Fransa ile atekes konusunda nce benimle Ribbentrop konutu diye yazyordu Ciano. O, Fhrerin Franszlara, onlarn grmelerden vazgemesine ve
Petain hkmetinin ngiltere ya da Cezayire gitmesine yol amayacak atekes koullar nermek niyetinde. Ardndan Ribbentrop ngiltereye geti. O, Fhrerin
Britanya mparatorluunun dalmasn istemediini syledi. Hitler ngiltereden
baz smrgelerinden vazgemesini ve mevcut durumu kabullenmesini talep ediyordu. Bu koullarda Hitler anlamaya hazrd.
Hitlerin Mussolini ile grmesi hakknda Ciano unlar yazyordu: Hitlerin
bir an nce bar anlamas imzalama arzusu, onun her konumasndan aka
anlalyor. Hitler ma kazanm bir oyuncu gibi: O daha fazla risk almamak ve
masadan kalkmak istiyor.
Hitlerin Mussolini ile yapt grmelerdeki Alman raporundan anlald
kadaryla, Hitleri iki konu endielendiriyordu: Acaba Fransa hkmeti metropol terk eder de Fransz filosu ngilizlerin ya da Amerikallarn eline geer mi?
Grmeler srasnda diyordu Hitler, Fransz hkmetinin Fransa topraklarnda almalarn srdrmesini salamak gerekir. Byle bir durum, Fransz
hkmetinin, Alman koullarn reddedip yurtdna, savaa devam edebilecei
Londraya kamasndan ok daha fazla arzu edilendir.
Hitler ayrca Fransay, filoyu ngiltere ya da ABDye gndermeye zorlamamak
adna Fransz filosunun Fransa ve spanya limanlarnda dokunulmazln kabul
etmeyi mmkn gryordu. (151)
Hitlerin Mussolini ile Mnih grmesi, Fhrerin, Fransada faist rejimin
kurulmasn, Almanya nderliinde hazrlanan Avrupada yeni dzene Fransay
dhil etmeyi baardn, smrgeler konusunda Fransadan bir dizi dn aldn, ayrca ngiltere ile Almanyann karlarna uygun bar anlamas yaptn
ve SSCB ile yaplacak savata salam bir cephe gerisi birlikleri elde ettiini teyit
ediyordu.
49

Petain Hkmetinin Almanya ile Atekes Grmeleri

Fransa hkmetinin bavurusuna Almanyann yantnn beklendii gnlerde
Petain ve hempalar*, spanya Bykelisi araclyla Hitlere Fransa kabinesindeki ruh hli konusunda bilgi vererek atekes anlamasnn bir an nce imzalanmas
iin sktryorlard.
Almanyann Madrid bykelisi Stohrer, 19 Haziran sabah Berline
Bordeauxdaki spanya bykelisi Lekerikann mesajn iletti: Petain byk bir
enerji harcyor, ancak, Alman ordusunun Bordeaux ynne hareket etmeyi srdrmesi ve atekes grmelerine balamann ertelenmesi durumunda, Reynaud
fraksiyonunun, yani sava srdrmenin yurtdndaki taraftarlarnn, stnlk
salayabileceklerinden ekinmektedir. (152)
Ayn gece Stohrer Berline ikinci telgraf gnderdi. O, Lekerikann Petain ve
Baudouin ile grmesine gnderme yaparak, Chautemps nderliinde hkmet
yelerinin bir ksmnn Kuzey Afrikaya gitme niyetlerinin bulunduunu bildirdi.
Fransa ile grmeler yaplmas gerekli grlyorsa, hzl hareket edilmelidir
diye yazyordu Stohrer. (153)
Ancak, zaman kazanmak ve Fransa topraklarnda daha da ilerlemek abasnda olan Almanlar yant vermeyi ardan alyordu. 19 Haziran sabah 06.30da
Lekerika Baudouine u n mesaj sundu: Alman hkmeti asker harektn sona
erdirilmesi koullarn Fransa hkmetine bildirmeye hazrdr. Alman hkmeti,
Fransa hkmetine bu amala yetkili temsilcilerini gndermesini nerir. Yetkili
temsilcilerin adlar bildirilir bildirilmez Alman hkmeti sz konusu kiilerin kabul edilecei yeri ve tarihi bildirecektir. Alman hkmeti, asker harektn sona
erdirilmesine ilikin anlamann ancak Fransa hkmetinin ayn zamanda talyan
hkmeti ile de diyaloa girmesi durumunda tartlacan belirtir. Dolaysyla,
Alman hkmeti, Fransa hkmetinin talyan hkmeti ile spanya hkmeti
araclyla diyaloa girmesini mmkn grr. (154)
Baudouin o anda, bir gn nce Vatikan araclyla talyan hkmeti iin,
Alman hkmetine verilmek zere bir notann kopyasn verdiklerini anmsatarak
Lekerikadan Fransa hkmetinin mesajn talyaya iletmesi ricasnda bulundu.
Bakanlar Kurulu atekes grmelerine gnderilecek delegasyonu onamak iin
sabah saat 09.00da Cumhurbakan Lebrunun makamnda topland. Petain delegasyona Bakan olarak Chautempsn ve yelerden biri olarak da Baudouinin
atanmasn nerdi. te yandan Baudouin delegasyon Bakan olarak Weygandn
atanmasn nerdi. Weygand, Almanlarn 1918de Bakomutanlarn Compiegne
ormanna gndermediklerine dikkat ekerek itiraz etti. Hkmet yelerinin gnderilmemesi ve bir delegasyon Bakan olarak ordu grubuna komuta eden General
Huhtzigerin atanmas karar alnd.
Petain hkmeti acele ediyordu; 19 Haziran saat 10.30da Baudouin hkmeti
Alman hkmetine iletilmek zere bir nota sundu. Notada, Fransa hkmetinin
*

Hempa: Ayakta, arkada. (Daha ok ktlkte)

50

asker harektn sona erdirilmesi koullar konusunda bilgilendirilmek zere yetkili temsilcilerini atad belirtiliyordu. Ve devamnda u ifadeler yer alyordu:
Fransa hkmeti, tam bamszlk koullarnda karar alma olana elde etmek
iin, Alman hkmetinden, ordusuna, 19 Haziran gece yars itibaryla konulanacaklar mevzilerinde kalmalar emri vermesini rica eder. Bu durumda Fransa
hkmeti kendi ordusunun u andaki mevcut konumunda deiiklie gitmeyecektir. (155)
Belirtmek gerekir ki, o zamana kadar Almanlar Bordeauxya yaklam ve 18
Haziran 19 Hazirana balayan gece, daha sonra da 19 Haziran 20 Hazirana balayan gece kenti bombalam ve bylece devlet ve parlamento evrelerinde panik
ve endie yaratmlard. Hkmet yelerinin bir ksm derhl Bordeauxyu terk
etme karar ald. O zaman Bordeaux ile srekli irtibatta olan Berlin bunu renir
renmez grmeleri bir an nce yapma karar ald.
20 Haziran 11.15te Alman Radyosu Alman Yksek Komutanlnn Fransa
delegasyonunu onayladn ve onlar saat 17.00dan sonra Tours Amboise yolunda, Loiren sol kysnda olmaya davet ettiini bildiriyordu. Delegasyon Loire kprsnde karlanacakt. (156)
13.30da Bordeauxdan radyo araclyla delegasyonun iaret edilen yola kmakta olduu yant veriliyordu. Henz Almanlar tarafndan igal edilmi olan
Tours Amboise dolaylarnda Fransa delegasyonunu Wehrmachtn* devriyesi karlad ve Loirea, geri ekilme srasnda Fransz askerlerince havaya uurulan kpr yerine yaplan duba kprden geirdi. Bu devriye Fransa delegasyonuna, Paris
yolu zerindeki, yaklak 60 km mesafede olan Vandom kentine kadar elik etti.
Burada delegasyonu, onlara irtibat subay olarak grevlendirilen Alman Yksek
Komutanl Karargh temsilcisi General Tippelskirch karlad.
Fransz delegeler, ertesi sabah Compiegneye gemek zere Parise geldiler.

3. FRANSA-ALMANYA VE FRANSA-TALYA
ATEKES ANLAMALARININ MZALANMASI

Almanlarn Fransay Talan Etmeleri

21 Haziran saat 13.30da General Hunttziger ve Fransa delegasyonunun baz
yeleri Compiegnein yolunu tutuyorlar, geriye kalan delegeler ve grevliler Pariste
kalyorlard. 21 ve 22 Haziran 1940ta, 11 Kasm 1918 ylnda Fransa-Almanya
Atekes Anlamasnn imzaland Compiegne ormannda, kk bir demiryolu istasyonundaki bir vagonda Almanya ve Fransa arasndaki atekes grmeleri
*

Wehrmacht: 1935-1945 yllar arasndaki kara, deniz ve hava kuvvetlerini iine alan tm Alman silahl
kuvvetleri.

51

gerekletirildi. lk toplantya Hitler katld. Wehrmachtn Yksek Komutanlk

Kurmay Bakan Keitel onun atekes konusundaki sunu konumasn okuduktan
sonra, Fhrer Fransz delegelere atekesin taslak metnini datt ve toplantdan
ayrld. Alman tarafndan grmeleri Keitel ve Wehrmacht Yksek Komutanlk
Harekt Dairesi Bakan Jodl yrttler. Alman komutanlar masann zerine bir
harita sererek, Fransz delegelere, kuatlan blgeleri belirten yeil hatt gsterdiler.
Hunttziger, delegasyona atekes ve bar koullar hakkndaki yetki belgesini
sundu. Keitel, Franszlarn atekes grmesini imzalamaya yetkili olduunu teyit
ediyordu. Franszlar, buna itiraz etmiyorlard, ancak bu koullar hkmetlerine
bildirmek ve anlamann imzalanmas direktifini almak zorunda olduklarn belirttiler.
21 Haziran akam saat 08.20de Hunttziger Weyganda atekes koullarn bildirdi. Bunun ardndan Fransa delegasyonu Parise gitti.
Bu arada Alman ordusu Bordeauxya doru ilerliyordu. 21 Haziran akam
Petain Hitlere kentin snrlar iine girmemeleri ricasn ieren bir telgraf gnderdi.
Hunttziger atekes koullarnn evirisini Bordeauxdaki Weyganda dikte ettirdi. Gece saat 01.00de atekes anlamas metnini incelemek zere Bakanlar Kurulu
topland. Oturumda Weygand, Baudouin, Darlan ve Boutieden oluan komiteye
anlama metnine itirazlarn kaleme almalar grevi verildi.
Dileri Bakanl Yeni Genel Sekreteri Charles-Roux metnin bir kopyasn
ngiltere bykelisi Campbelle verdi. ngiltere Bykelisi atekes koullar tartmasna katlmakta srar ediyordu. Buna Baudouin, yabanc bir Bykelinin
hkmetin oturumuna katlamayaca yantn verdi. Gece toplanm olan
hkmet komitesi, atekes koullarna olan itirazlarn ki bunlar az saydayd formle etmiti. Bu itirazlar unlardan oluuyordu: Parisin kuatlmamas;
Fransz Asker Filosunun Afrika limanlarnda konulanmas; Fransz ordusunda
bulunan yabanc askerler ve Fransaya iltica etmi yabanclar konusunda ek bir anlama imzalanmas; Fransada bulunan Alman yurttalarnn Alman hkmetine
teslim edilmesine ilikin maddenin iptal edilmesi; bir n koul olarak Almanlarn
Bordeauxya doru ilerlemelerinin durdurulmas. (157) 22 Haziran sabah toplanm olan Bakanlar Kurulu bu itirazlar hzla teyit etti ve Weygand bu itirazlar
telefonla Hunttzigere iletti.
22 Haziran saat 11.00da yine ayn vagonda Alman ve Fransz delegelerin yeni
oturumu balad. Almanyay yine nceki gibi Keitel temsil ediyordu. Bordeaux ynne ilerleme konusunda Keitel, ilerlemenin ancak Fransz hkmetinin atekes
koullarn kabul etmesinden sonra durdurulacan belirtti. Franszlar Parisin bir
tr serbest blge kavramna dhil edilmesini ve Almanlar tarafndan serbest blge olarak belirlenen koridorla balants olmasnda diretiyorlard.
Franszlarn ricalarna Almanlarn yant Paris ile ilgili koullarn, bu byk
kentteki i duruma bal olaca eklindeydi. (158) Fransz delegasyonu, grmelerde bu konuya bir daha deinmedi.
52

Fransa iin istisnai neme sahip filo konusunu Almanlar tartmay reddettiler. Keitel filo ile ilgili maddenin uygulanma eklinin atekes komitesi tarafndan
belirleneceini belirtti.
Almanlarn Fransada bulunan Alman yurttalarnn teslimine ilikin talepleri, tartmalardan sonra deiiklie uramad. Bu talep, savatan nce Hitler
Almanyasndan kaan anti-faistlerin Gestapoya teslim edilecei anlamna geliyordu. Alman taraf, havaclk, gda ve baz ayrntlarn deitirilmesi ile ilgili
koullardaki kk dzeltmeleri kabul etti.
Hunttziger ile yeni konumasnda Weygand ona, Fransa hkmetinin nmzdeki saatlerde atekes anlamasnn imzalanmasna olur vereceini bildirdi. Ama Fransa hkmeti, anlamaya Fransa hkmetinin ricalar ve Alman
hkmetinin yantlarnn bir protokol niteliinde eklenecei eklinde bir madde
koyulmasn istemektedir diyordu. Hunttziger Weygand, Keitel ve Jodln namus szne inanmasn nererek bundan vazgemeye ikna ediyordu. Konuma
srasnda Keitel Fransz delegasyonuna, atekes koullarn 19.30a kadar imzalamalar talebiyle bir mektup gnderdi. Akam Bordeauxda Fransa Bakanlar Kurulu
yeniden topland ve 18.36da Weygand Hunttzigere telefonla atekes anlamasn
imzalamalar direktifini verdi.
mza treni 22 Haziran 1940 akam saat 19.00 civarnda gerekletirildi.
Hunttziger ksa bir aklama yapt ve bu aklamasnda, Fransann mttefiklerine kar ykmllkleri gereince, bir savaa girip yenilgiye uradna ve bu nedenle bu
ar koullar kabul etmek zorunda kaldna iaret etti. (159) 23 Haziranda Fransz
delegasyonu Paris zerinden Romaya geldi. O zamana kadar Hitler, asker baarlaryla vnemeyecek olan Mussoliniye (talyan ordusu Fransa topraklarna girmemiti),
itahn yattrmasn ve Petain hkmetini pek zor duruma drmemesini ima etmiti. Mussolini 22 Haziran tarihli mektubunda Hitlere en minimum olanla, 50 km
mesafelik askerden arndrlm blge talebiyle yetindiini (160) bildiriyordu.
Fransz ve talyan delegasyonlarnn grmeleri Roma yaknlarndaki Villa
nchizde yapld. talyan hkmetini Dileri Bakan Ciano, Mareal Badoglio,
1935 ylnda Fransa-talya asker anlamasnn hazrlklarna katlm olan General
Prikolo, Amiral Cavagnari ve General Roatta temsil ediyordu.
Badoglio Fransz delegasyonuna atekes koullar metnini sundu. Fransz delegasyonu iin tahsis edilmi olan villaya dner dnmez Hunttziger metni telefonla
Bordeauxya bildirdi. Petain hkmeti yeleri, talyann koullarn hemen makul
olarak deerlendirdi. Madde madde grmeler srasnda, Baudouinin de anlarnda belirttii gibi, yalnzca 9. madde ciddi itirazlara yol amt. Bu maddede
Suriye, Somali kylar ve Kuzey Afrika smrgelerindeki askerlerin geri ekilmesinden sz ediyordu.
Hunttziger, Bordeauxdan direktifi alr almaz bu maddenin deitirilmesinde
srarc olduklarn bildirdi. Sz konusu olan diyordu, bir Avrupalnn otoritesinin sarslmamas gereken yerli lkelerdir. Bu hibir lkenin, zellikle de talya gibi
byk smrge sahibi lkenin karlarna uygun dmeyebilir. (161)
53

Badoglio Fransz koloni askerlerinin geri ekilmesi talebinde diretmedi ve bu

sorunu bu topraklarda kurulu dzeni korumann zel nemini dikkate alacak
olan atekes komisyonunun inceleyeceine karar verildi. Hunttziger dzeltmelerin kabul edildiini bildirdi ve 19.10da Weygand Romadaki Fransz delegasyonuna Fransa-talya atekes anlamasn imzalamas direktifini verdi. Atekes anlamasnn imzalanmas 19.15te gerekletirildi. Fransann bir yanda, Almanya ve
talyann dier yanda olduu sava 25 Haziran gecesi saat 01.35te sona erdi.
Compiegne ve Roma atekes anlamalar, Fransann daha sonraki yllardaki
asker, d politik ve nemli lde de i politik ve ekonomik durumunu belirliyordu.
Atekes koullarnn yerine getirilmesini, Fransa-Almanya Anlamasnn
22. maddesince ngrlen ve Fransa delegasyonunun da iinde bulunduu,
Wiesbadendeki Alman Atekes Komisyonu ynetiyordu. Bu, fiilen Fransadaki
tm temel yaamsal sorunlar zen bir organd. Wiesbadende 6 Fransz-Alman
Asker Komitesi (Kara Kuvvetleri, Deniz Kuvvetleri, Hava Kuvvetleri, sava esirleri, asker sanayi, Dileri) ve 6 ekonomi komitesi (finans, sanayi, mal dolam, ticaret filosu, haberleme, tamaclk) srekli alyordu. Wiesbadendeki her
iki taraf da yksek asker ve diplomasi memurlar, ayrca byk sanayi ve finans
memurlar tarafndan temsil ediliyordu. Burada Hitlerin ve Petain hkmetinin
direktifleriyle Fransz hkmetinin Alman diktasna tabii olmas koullarnda
Fransz-Alman ibirliinin tm sorunlar zlyordu.
Atekes anlamas koullarna gre, Fransa lke topraklarnn bete ikisi; tm
temel sanayi alanlarn, Parisi, ayrca Manche ve Atlantik kysnn tm limanlarn ve serbest blgeyi de iine alan kuatma blgesine ayrlmt. Bu alan,
Fransann Gneybat blmn kapsyordu. Almanlar tarafndan belirlenen snr
izgisi, Fransa delegasyonunun ciddi itirazlarna yol amamt.
Hitler Almanyas, serbest blgeyi koruyarak, Petain hkmetinin bamsz
olduu grnts yaratmak istiyordu. Byle bir karar, bir yandan tm lkenin
kuatlmas durumunda Petain hkmetinin smrgeler zerindeki iktidarn
kaybedebilecei ve onlarn ngiltere ya da ABDnin eline deceinden ekinilmesinden kaynaklanyor, dier yandan da bu hkmeti Fransada Alman faizminin
iine yarayacak dzenin kurulmas ve Fransann yeni Hitler Avrupasna dhil
edilmesi iin kullanmak gerekiyordu. Petain hkmeti kendisine bakent olarak
Vichy kentini seti.
talya, atekes anlamas koullarna gre Fransada pratikte hibir kuatma
blgesi elde edememiti. Anlama ancak, Fransa-talya snr boyunca 50 kmlik
bir hattn askerlerden arndrlmasn ngryordu. talya smrge olarak, Cibuti
Liman, Cibuti-Addis-Ababa yolunun Fransaya ait blm, Fransz smrgelerinin olduu Libya snr boyunca askerden arndrlm blge dnda da bir ey
alamamt. Bylece Mussolininin eline, Alman saldrlarnda bir nefes alma dneminde, Fransa-talya grmelerinin sonucundan beklentilerinin nemli lde altnda eyler gemiti.
54

Compiegne Atekes Anlamas koullarna gre, Petain hkmetinin elinde i

gvenliin salanmas iin yz binlik atekes ordusu kalmt.
Atekes anlamasnn 20. maddesi, bar antlamasnn imzalanmasna kadar
tm Fransz sava esirlerinin Almanlarn elinde kalmasn ngryordu. Atekes
anlamasnn imzalanmas anna kadar Fransz sava esirlerinin says 1 milyon
800 bine ulamt ki sava baladnda metropolde grevi bandaki kara ordusunun 2,5 milyon kii olduu hesaba katlrsa, bu, kmsenemeyecek bir sayyd.
Fransa iin olduka nemli olan asker filo sorunu da, Almanya ile atekes anlamasnn 8. maddesine gre yle zlmt: Filonun bir blm, Fransa ve
onun smr mparatorluunun karlarnn korunmas iin Fransa hkmetinin
emrine braklmt; dier bir blm ise, daha sonra belirlenecek olan limanlarda,
Almanya ve dolaysyla talyann kontrol altnda askerden ve silahlardan arndrlacakt. Keitel szl olarak, bu limanlarn serbest blgede olabileceini ima etmiti.
Almanya bu maddeye gre, kendi kontrolnde bulunan limanlarda bulunan Fransz
gemilerinden kendi karlar iin yararlanmama, Bar antlamas imzalanmas durumunda Fransz asker filosuna itiraz etmeme ykmlln stlenmiti.
Petain hkmeti, tabii ki, tpk ngiltereye gvenmedii gibi, Hitlerin bu ykmllklerine de ok fazla gvenmiyordu. Atekes anlamasnn hemen ardndan
24 Haziranda Darlan, Filolar ve Deniz Kuvvetleri Blge Komutanna, gemilerin dman ya da bir yabanc devlet tarafndan (yani Almanya ya da ngiltere tarafndan)
ele geirilmemesi iin nlemler almas ynnde gizli bir emir verdi. Almanlarn filoyu ele geirmeye yeltenmesi durumunda, yeni bir emir beklemeksizin gemiler
ya Birleik Devletlere gnderilmeli ya da batrlmalyd. Emirde, yurtdna snm olan gemilerin Fransz Deniz Kuvvetleri Komutannn zel emri olmadan
Almanya ya da talyaya kar kullanlamayacandan sz ediliyordu.
Hitler Almanyasna ynelim ve Fransann Avrupada yeni dzene dhil olmas durumu, Fransz iktidar evrelerinde kesin olarak onay grm olmasna
karn, geriye sz konusu evrelerin ne pahasna olursa olsun korumak istedikleri smrge mparatorluu gibi nemli bir sorun kalmt. Bu smrgelerin aslan
payna Almanya talip oluyordu, azmsanamayacak bir blmn ise talya almak
istiyordu, baz topraklar da spanya ele geirmek istiyordu. Japonya, Almanyann
Gneydou Asyada kendisiyle rekabet etme olana olmad iin, in Hindini
kendi ganimeti olarak kabul ediyordu. Fransann smrgelerini ngiltere ve
Birleik Devletler de kendilerine mal etmeye abalyorlard. Petain hkmeti her
iki kapitalist gruplamann Fransz smrgeleri iin mcadelesinden yararlanmaya ve belirli bir dengeyi korumaya abalyordu. 3 Temmuz 1940ta ngilizler
Fransz filosunu ele geirmek ya da bir ksmn devre d brakmak amacyla Mers-El-Kbirdeki Fransz asker gemilerine saldrdlar. Petain hkmeti,
ngilizlerin Fransz smrgelerini ele geirmeleri iin bahane yaratmamak amacyla ngiltereye sava ilan etme yoluna gitmedi.
Fransz-Alman Atekes anlamasnn koullar, bir btn olarak Fransz iktidar
evrelerinin bekledikleri gibi kmad. Petainciler Hitler Almanyasnn, Fransz te55

kelcilerini Alman tekelcileriyle sk bir ekonomik ibirliine davet edeceklerini ve

lke iindeki tm devrimci hareket tehlikelerinden kurtulmu olan emperyalist
Fransann kendi dev smrge mparatorluunu kullanarak yeni faist Avrupann
kurulmasna ayrcalkl koullarla katlmann hesabn yapyorlard. (162)
Hitler Almanyas Fransadaki i asayii salamaya hazrd ve Fransz emperyalistleri bunda yanlmamlard. Ama Almanya her eyden nce Fransay adam
akll soymak, orada ekonomik pozisyonunu glendirmek, Fransz ekonomisini
Alman sermayesine baml klmak, Fransz smrgelerinin iine szmak ve ancak
bu koullar altnda bu lkeyi Alman sistemine dhil etmek istiyordu.
Fransz kollaborasyonistleri* (ibirlikiler), diye anmsyordu SSCB Fransa
Bykelisi A.Y. Bogomolov, her iki lke de totaliter-faist bir rejimde eit haklara sahip iki devlet olarak Almanya ve Fransa ittifak d grmlerdi... Ama
Vichyliler gelecei dnedursun, Almanlar Fransay soyup talan ettiler. (163)
Fransay sistematik olarak yamalama yntemlerinden bir tanesi, szm ona
igal giderlerinin tahsil edilmesiydi. Atekes anlamasnda bu giderler belirlenmemiti. Grmeler srasnda Alman taraf, tartma yaratmamak iin kastl
olarak bu soruyu gndeme getirmemiti. galciler Fransaya yerletikten sonra
Alman hkmeti rakam aklad: gnde 20 milyon Alman Mark ya da 400 milyon Frank. Rakam ylesine bykt ki, bu, 1940 ylnn asker giderleri hesaba katldnda 18 milyonluk bir ordunun giderlerini karlayabilirdi. Fransa-Almanya
Atekes anlamas tam anlamyla emperyalist, igalci bir nitelik tayordu ve Hitler
Almanyasna Fransa metropoln siyasal ve ekonomik olarak kendine baml
klmak ve Fransay sistematik olarak yamalamak iin istisnai olanaklar salyordu. Hitler bu anlamay Sovyetler Birliine saldrmak bata olmak zere, kendi
saldrgan planlarnn gereklemesi iin Batda salam bir cephe gerisi yaratma
yolunda bir adm olarak gryordu. Atekes anlamasnn imzalanmasndan bir
sre sonra Vichy hkmetine Hitlercilerin talebi zerine Laval dhil edildi. Ve
10 Temmuz 1940ta Vichyde Parlamento toplandnda Laval, Petaini olaanst yetkilerle donatan devlet reformu yasasnn kabulnde barol oynad. Laval
Vichy hkmetinin faist igalcilerle sk bir ibirliine dnk izgisini belirlemeye balad.
Fransz-talyan atekes anlamasna gelince, bu atekes anlamas Mussolinin
savaa girerek Fransa zerine kurduu kuatma planlarna uygun dmyordu. Faist talya, zaferinin meyvelerini tek bana yemeyi arzulayan Hitler
Almanyasnn taleplerine boyun emek zorunda kald.

Collaborationniste: Siyasi ibirliki.

56

ALTMI NC BLM

I
EMPERYALST DEVLETLERN GNEYDOU
ASYA, PASFK OKYANUSU VE LATN
AMERKADA EGEMENLK MCADELES
(Eyll 1939-1940)

1. JAPON SALDIRGANLIININ YAYILMASI VE

JAPONYA-AMERKA LKLERNN GERGNLEMES

Uzak Douda Mnih Politikas ve Sonular

Batl devletlerin Avrupadaki Mnih Politikas, Uzak Doudaki saldrgann
yattrlmas politikasyla denk dyordu.
Temmuz 1939da imzalanan ve Arita-Kreigi (164) adyla anlan anlama ine
kar ak bir ngiliz-Japon komplosuydu. Bu anlama, Japon igalcilere kar cesurca arpm olan in halkna ynelikti. Ayrca anlama fiilen Japon ordusunun, o sralar SSCB ve Moolistan Halk Cumhuriyetine kar faaliyet yrtt
Hahlin-Gl Nehri evresinde, gvenliinin ngilizler tarafndan garantiye alnmas anlamna geliyordu.
Arita-Kreigi anlamas, ngiliz emperyalizminin Uzak Douda nceki tm
politikasnn doal bir devamyd. Bu politika Asyada da, Avrupadaki gibi faist
devletlerin saldrganln SSCBye kar ynlendirme temel hedefini gdyordu.
kinci Dnya Savann balamas nedeniyle, ngiltere hkmeti Japonyay
yattrmak iin yeni admlar att. ngiliz hkmeti bu Japon politikasnda, Japon
hkmetinin, in den yeni dnler alma arzusunu gz nnde bulunduruyordu.
8 Eyll 1939da ngilterenin Japonya Bykelisi Japon Dileri Bakanna, Byk
Britanya Dileri bakan Halifaxn in sorununun barl yollardan zlmesi
nerisini ieren bir mesaj sundu. (165) Ekim 1939da ngilizler asker gemilerini
inden Singapura ekti, Kasmda ise askerlerinin Kuzey inden ekileceini akladlar. Japonya Avrupadaki gelimeleri bekleme taktiini seiyor ve in konusunda ngiliz-Japon grmeleri iin acele etmiyordu.
Amerikal diplomatlar bu gelimeleri dikkatle izliyordu. Arita-Kreigi anlamasnn anti-Sovyet eilimi Washingtondan itiraz grmyordu. ABD iktidar evrele57

ri yalnzca Birleik Devletlerin karlarn tehdit etmeye yatkn geni apl ngilizJapon ibirliinin yinelenmesinden ekiniyordu biraz. ABD Dileri bakan Hull,
ngilizlerin dikkatini Japonyalarn, inin nemli bir blmn kontrol altnda
tutma iddiasna ekiyordu. Amerikan tekelcileri, inin olduka zengin blgelerini
Japonyaya brakmak istemiyorlard.
Japonyann gtt indeki ayrmclk politikasnn, karlarna zarar verdii
Amerikal tekelcilerin basks altndaki ABD hkmeti, 1940 yl banda szm
ona manevi ambargo uygulamasn geniletti. Ama ABD, Japonyaya, o dnemde
ihracat konusunda, daha nceki yllk Japonya-in Sava dneminden daha
fazla baml olduu iin, bu lkeye gerekten de ciddi zarar verebilecek olan
ekonomik ilikilerin kesilmesi gibi gl bir etki yntemi uygulamad. Japonya
ABDden, Britanya mparatorluundan, Hollanda Hindistan (Endonezya) ve
Fransa in Hindi lkelerinden gerekli malzemeleri alarak asker ve stratejik rezervler biriktiriyordu.
Japonya ve ABD arasnda Pasifik Okyanusundaki emperyalist savata byk
politikann konusu petrold.
21 Temmuz 1940ta, Japonlar ABDden byk miktarda petrol ve benzin almaya balaynca bu almlar snrlandrmak amacyla Bakan Roosevelt Japonyaya
petrol ve hurda demir satna lisans sistemi getirdi. Ancak, hemen ardndan snrlandrmann yalnzca Amerikan ordusuna gerekli olan havaclkta kullanlan benzin ve yalama malzemeleri ile hurda demirin baz trlerine getirildiini belirten
bir aklama yapld.
Lisans sistemi, Amerikann Japonyaya ihracatna ciddi bir etki yapmamt.
yle ki, 1940 Austosunda Japonyaya petrol rnlerinin ihracat iin verilen lisans, 1940 ylnn ilk alt ayndan, yani lisans uygulamasndan nceki dneme gre
daha fazlayd. Amerikan petrolyle Japonyaya lojistik salama 1941 Austosuna
kadar srd. Japon yneticiler ABDden byk miktarda sa ve dkme demir d
alm yaptlar. (166) Japonyann d almlarnn ABD tarafndan karlanmasn
Amerikal politikaclar, gya o koullarda, Japonyann petrol ve dier hammadde
almlarna ambargo koymann, Japonlar lgnca hareketlere srkleyebilecei,
onlar sava balatmaya kadar itebilecei bahanesiyle hakl gstermeye alyorlard. Bu durumda Amerikal politikaclar, hammadde ambargosunun Japonyay
dier lkelere kar savaa zorlayaca yolundaki Japon propagandasn teyit ediyorlard. (167)
ABD Japonyann ini fethetmesini istemiyor olmasna karn, Japonlarn saldrganln snrlandrmak iin ciddi nlemler almyordu. ABD iktidar evreleri
ine etkili bir siyasal ve asker destek vermeyi reddediyorlard. Bu lkeye nemli
bir ekonomik yardm da yapmak istemiyorlard.
Tm 1940 yaz ve sonbahar sresince Amerikan hkmeti ine bor verme
sorununu gryordu. 5 Eyll 1940ta Chongqinge karargh kurmu olan an
Kay ek hkmeti, eer ABD kendilerine bor verirse, onlara birka ss kiraya
vermeye raz olacaklarn resmen aklad. (168) Ama Japonyann indeki asker
58

operasyonlarnn gelime kaydetmi olmas ve Japonya ile ilikileri zora sokma

korkusuyla Birleik Devletler bu alverii gerekletiremedi. Ancak 25 Eyll
1940ta ABD ine in volfram madenlerine karlk olarak bor vermeye raz
oldu. (169)
ngiltere ve ABDnin, Japonyay SSCBye ve inin devrimci glerine kar
kullanma niyetlerinin bir sonucu olan bu Mnih politikas Batl lkeler iin ac
meyvelerini vermeye balamt. Her geen ay Japon yneticiler inde etkilerini
artryor, Amerikal ve ngiliz tccar ve sanayicilerin paylarn azaltyorlard. 1940
yl boyunca inde Japon makamlar tarafndan 800 kez Amerikallarn mallarna
zarar verme vakas tespit edildi (1939 ylnda bu tr vakalar 600 civarndayd).
ABD ve ngiltere bu nedenle Japonya hkmetinin ouna yant vermeye dahi
gerek duymad ok sayda bavuruda bulundu ve protesto gnderdiler. Ksacas,
bu tr protestolar ve bavurular hibir pratik nlemle uygulamaya sokulmad.

Gneydou Asyada Japon Yaylmaclnn Genilemesi

Japon militaristlerin 1939da Hahlin-Glnde yenilgiye uramas, SSCBnin
artan gc ve nde gelen smrgeci devletlerin zayf dmeleri gibi bir dizi etmen, Japon iktidar evrelerini, Kuzeydou Asyada, SSCBye ve Moolistan Halk
Cumhuriyetine kar yaylmann, Gney denizlerine doru ilerlemeyle kyaslandnda olduka fazla risk tad dncesine yneltmiti. (170) Belirli tereddtlere karn, Japon emperyalistler Gneye doru saldrmann mantkl olaca
sonucuna varmlard. Buna dier nedenler de yardmc oldular. Gney denizleri
lkeleri, temel asker-stratejik hammadde ve gda trlerine sahiptiler. Dier yandan, Avrupada savala megul olan ngiltere ve Fransa Japonyaya ciddi bir kar
koyma sergileyecek durumda deildi. Hitler Almanyasnn Bat Avrupadaki saldrlar Japonyann Gneydou Asyaya saldr hazrlklarn hzlandrmasnda ek
bir itici g oldu.
Fransa ve Hollandann Alman ordusu tarafndan igali, ngilterenin felaket
durumu, ABDnin Japonlarn heveslerine kar koymadaki isteksizlii Japonlarn
igal planlarnn gerekletirilmesi iin elverili koullar yaratyordu.
17 Haziran 1940ta Japonya Dileri bakan yardmcs Tani, Vichy bykelisi
Henryden in Hindi-Yunnan yolu zerinden in iin silah ve malzeme tanmasna son verilmesi talebinde bulundu. (171)
ki gn sonra Japon hkmeti tamacln kontrol edilmesi iin gzergha
Japon memurlarn yerletirilmesi konusunu gndeme getirdi. Japonlarn talebini, Japonyann ricas zerine Alman ve talyan hkmetleri destekledi. Petain
hkmeti bu talepleri yerine getirmek zorunda kald.
25 Haziran 1940ta Japonya Sava Bakan General Hata unlar syledi: Bize,
bin ylda bir ortaya kan bu ender frsat deerlendiremediimiz iin sitem etmemeleri konusunda bo yere sz tketmeyelim... Eer gerekirse, Japonya, politikamza kar engel olacak devletlere kar kararl bir ekilde hareket etmek zorun59

dadr. (172) Altn frsat dncesi lkenin iktidar evrelerine gitgide daha fazla
egemen oluyordu. 29 Haziranda Dileri Bakan Arita Dou Asyada yeni dzenin in Hindi Hollanda Hindistann kapsamakta olduunu bildirdi. Dou Asya
ve Gney denizleri lkeleri szcklerini srarla vurguluyordu bakan; i iedirler
ve yazg onlar ibirlii yapmak ve birbirlerinin gereksinimlerine hizmet etmekle
ykml klmtr. (173)
Nasyonalist rgtler ve militaristler onay kabinesini kararszl ve ar hareket etmesinden dolay giderek daha sert bir ekilde eletiriyorlard. 6 Haziran
1940ta en byk Japon tekelcilerinden biri olan Kuhara, Babakan ziyaret etti ve
hkmetin ngiltere ve ABDnin ardndan srklenme politikasndan vazgemesi
gerektiini syledi. adam, ltimatom verir bir ekilde Chongqinge yardm eden
devletlere kar kararl nlemler alnmasn ve Japonyada en gl savunmaya
sahip bir devletin kurulmasn talep ediyordu. (174)
5 Temmuz 1940ta, terrist faaliyetler yoluyla, Babakan onay ve ngiliz yanls eilimlerin taraftarlar olarak bilinen dier politikaclar siyasal arenadan silmeye niyetlenmi faist eilimli bir grup subayn komplosu aa kt. Basnn
koruyucusu bakan Kido, bu durumu mparatora rapor ederken komplocularn
duygularn her devlet adamnn dikkatle analiz etmesi gerektiini belirtiyordu.
Militaristler yeni bir kabinenin kurulmas amalarna derhl ulamlard. Sava
Bakan yardmcs, Anami Kidoyu ziyaretinde, asker evrelerin grne gre,
onay kabinesinin, kendi nitelii gerei, Almanya ve talya ile anlamaya varmak
iin kesinlikle uygun olmadn belirtiyor ve ekliyordu: Bizim ge kalabileceimiz tehlikesi mevcuttur. (175)
Bu arada Batl devletler, sanki Japon militaristlerin, Gneydou Asyann
ABD ile ngilterenin ciddi bir kar koyular olmakszn igal edilebilecei
olanana ilikin tezlerinin haklln onaylarcasna, Japonyaya dn zerine
dn veriyorlard.
16 Temmuzda Amerikan hkmeti temsilcisi Monroe Doktrininin Asyada da
uygulanabileceini bildirdi: Fransz in Hindine ilikin sorun bizzat Asya lkeleri
tarafndan zlmeliydi.
17 Temmuzda ngiliz hkmeti, Birmanya yolu ve Hong-Kong Limannn
ine mal ve malzeme tanmasna aylk bir sre iin kapatlmasna raz oldu.
Bylece yol, inaat tamamen sona erinceye kadar, uzun bir sreliine kapatlm
oldu. Sonuta, ayrca bu yol zerinden tamaclk Japonyann talebi zerine defalarca durduruldu ve ine yardmda bu yllarda nemli bir rol oynamad.
Japonya Sava Bakan Hata 16 Temmuzda istifa etti. Ordu liderleri, ordunun
bu makama baka bir aday gstermeyeceini belirttiler. Bu, Babakana gvensizlik
ifade ediyordu. onay, hkmetin istifasn ilan etmek zorunda kald. Kabinenin
kurulmas iin, daha Mays ay banda Japon emperyalizminin geni bir yaylmnn gerekletirilmesi amacyla tm burjuva partilerini birletiren, Birleik
Monarist-Faist rgt, Tahta Yardm Dernei kurulmas hareketine Bakanlk
eden Prens Konoeyi grevlendirdi. Yeni kabine 22 Temmuz 1940ta kuruldu.
60

Konoe Babakan, Matsuoka Dileri Bakan oldu. 27 Temmuz 1940ta onaylanan

hkmet program inde savan sonlandrlmasn, Gney denizleri blgesinin
Japonyaya balanmasn ve Byk Dou Asya Ortak lerleme Alannn kurulmasn ngryordu. Matsuoka 1 Austostaki ilk konumasnda, daha sonradan
Japon emperyalizminin kinci Dnya Savandaki balca slogan olan bu terimi
resm olarak ilk kez kullanmt.
Programda, ABD ve ngilterenin direncinin (silahl yollar da dahil olmak zere) krlmas iin Almanya ve talya ile ilikilerin salamlatrlmas grevi ortaya
atld. Ayn zamanda, iki cephede savatan kanmak amacyla Japon-Sovyet ilikilerinde dzenlemeler yaplmasna dnk nlemler alnmas tasarlanyordu.
politika program, lkenin giderek faistletirilmesini ngryordu. (176)
Hkmetin ve Faaliyet Koordinasyon Konseyinin izleyen oturumlarnda
yaylmann ncelikli hedeflerinin, Fransa in Hindi, Hollanda Hindistan, ayrca Malezya, Filipinler ve Batl devletlerin Byk Dou Asya Ortak lerleme
Alanna (177) dhil edilmesi gereken dier smrgelerinin olaca karar alnd.
Japonya, balca emperyalist rakipleriyle gelecekte yapaca sava iin gerekli
sleri hazrlamaya alarak aktif saldr faaliyetlerine geiyordu. Japon iddialarnn ncelikli hedefi, Gneydou Asyada nemli stratejik bir konumda olan in
Hindi idi. Ayrca, in Hindi bir gda ve stratejik hammadde kayna olarak ok
byk bir neme sahipti.
Fransa in Hindi Japonlara kolay lokma gibi grnyordu: buraya konulandrlm olan ordu nispeten kkt (80 bini yerli Vietnaml olan 100 bin asker) ve
savamak iin tank gibi, hava kuvvetleri gibi ada sava aralarndan yoksundu.
Kk bir grup eski gemiden oluan Fransz filosu da ciddi bir g deildi.
Japon diplomasisi kendi planlarna tehdidi, ancak byk partneri Almanya
tarafndan gryordu. Fransz smrgelerinin savunulmas iin Hitlerciler tarafndan Fransz filosunun bir ksmnn Vichy hkmetine zellikle braklmasnn
Japonyay kukulandrmamas mmkn deildi. Hitlerciler bylece Fransz smrgelerinin yazgsna terk edilmediini ve Almanyann gznn onlarn zerinde olduunu ima ediyordu. Berlin ve Romadaki Japon Bykeliler, Fransz in
Hindinin yazgsnn belirlenmesinde Japonyann istiarelere katlmay beklediini bildirmilerdi.
Austos banda Japonya, Fransz smrge idarecilerinden, ndokitay kylarnda kendilerine deniz kuvvetleri sleri salanmasn, Japon askerlerinin in snrna giriine izin verilmesini, ayn zamanda Japonyaya demir filizi, kalay ve kmr ithalatnn artrlmasn ngren ekonomik bir anlama imzalama talebinde
bulundu. Londrada General de Gaulle tarafndan kurulan zgr Fransa Ulusal
Komitesi taraftar olan ndokitay Genel Valisi Jorj Katru bu taleplere kararl bir
ekilde kar kt. Petain hkmeti Katruyu grevden alp yerine Amiral Dekuyu
atad. Yeni Genel Vali Japonya ile grmelere balad. Deku paralel olarak,
Japonyaya belirli bir siyasal bask yapabileceini hesap ederek ABD hkmetinin
yardmna bavurdu. Ancak, Amerika tarafndan etkili bir mdahale gelmedi.
61

30 Austosta Japonya ve Vichy hkmeti arasnda Japon Dileri Bakan ve

Vichynin Japonya bykelisi Henry arasnda not deiimi biiminde bir anlama
imzaland. Petain hkmeti Japonyann Uzak Doudaki ekonomik ve siyasal stnln kabul ediyor, ndokitayda Japonyaya ekonomik ayrcalklar tanmay
kabul ediyordu. Bunun dnda, Kuzey ndokitayda Japonya Hava Kuvvetleri slerinin kurulmas ngrlyordu.
Eyll banda Japonlar Vichy yneticilerine, daha nceden ne srlen Japon
askerlerinin in snrna transit geii talebinin yerine getirilmesi iin srar etmeye baladlar. ABD ile ilikilerin gerginlemesinden ekinen Japon diplomasisi,
o zamanlar gerektiinde kendi prestiji kayba uramakszn dn verecek ekilde
hareket ediyordu. Japonlar bu taleplerini in Hindi smrge idarecilerine, kendi
in Hindi temsilcileri Tugeneral Nisihara Tokyoya gittiinde, dile getirmilerdi. Deku Japonyann talebini reddetti ve bu konuyu Japon Bykelisi ve Vichy
Dileri Bakan arasnda grmelerin yapld Vichye bildirdi. Fransz yneticiler bu kez dikletiler ve Japonya hkmeti taleplerinde diretmedi.
Ancak Japonlarn geri adm atmas geiciydi. in Hindine dnen Nisihara,
Dekuya, Japon askerlerinin Fransz in Hindi topraklarndan gemesine izin verilmesi konusunda ltimatom gibi bir talepte bulundu. Deku bu ltimatom talebini
reddetti ve Vichy hkmetine yardm iin bavurdu. Kendisi, Petain hkmetine
gvenmediinden Amerikan ve ngiliz hkmetlerine de mesaj gndererek destek istedi. Bu kez ngiliz ve Amerikan diplomasisi tarafndan in Hindine destek ynnde birka jest yapld. 4 Eyllde Amerikann Tokyo bykelisi Grew
Matsuokaya ABDnin Uzak Doudaki statkonun korunmasndan karlar olduunu bildirdi. Benzer bir aklama da ngiliz Lortlar Kamarasndan geldi. ABD
ve ngilterenin diplomatik admlar belirli bir sre iin etkisini gsterdi: Japon
hkmeti, Nisihirann ltimatom verme yetkisi olmadn aklad. (178)
Japonlar, elverili koullardan yararlanarak in Hindinde mmkn olan en
ksa zamanda ekonomik ve stratejik stnlk elde etme abasndayd. Grewin
yazd gibi, Japon hkmeti ABD tarafndan etkili bir kar koyula karlamayaca dncesindeydi.
19 Eyllde Japonlar in Hindindeki smrge idarecilerine, ltimatom nitelii
tayan yeni, daha da geniletilmi talepler sundular. (179) ltimatom Japon Silahl
Kuvvetlerinin faaliyetleriyle glendirildi: asker gemiler Tonkin Krfezine girdiler,
Japon ordusunun Gney inde bulunan birlikleri in Hindi snrna hareket ettiler.
Fransz smrge idarecileri, kendilerini kleletirenlerden nefret eden yerli
halktan destek bulamadlar. Aciz durumdaki Petain hkmetinin yardmna da
bel balayamazlard. Hitler hkmeti Japon Bykelisinin ricas zerine Petaine
in Hindi konusunda Japon taleplerine dn vermesini tavsiye ediyordu. (180)
22 Eyllde Deku Japonyann taleplerini kabul edeceini aklad.
Gerek duyulan bu anlama Japonlarn Hayfona derhl snrl sayda asker karmasna frsat vermiti. Japonya Tonkinde (Kuzey in Hindistan), alt bin kiiyi
yerletirebilecekleri 3 hava ss elde etti. (181)
62

inin Gney blgelerinde bulunan Japon askerleri anlamann yrrle

girmesini beklemeden 22 Eyllde in Hindistan snrn geerek orada bir dizi
nemli noktay kuattlar. Smrge idaresi Longsondaki Fransz garnizonuna
Japonlara kar koymay yasaklad.
Vietnam halk Komnist Partinin ars zerine Japon kuatmaclara kar
silahl mcadele balatt. Ekim-Kasm 1940ta Vietnamn Kuzeydou blgelerinde
Japon askerlerine kar partizan hareketleri balatld. 1940n sonu ve 1941in banda byk halk ayaklanmas oldu. in Hindi Komnist Partisi bildirilerinde,
kurtulu hareketine kar mcadelede Japon igalcilerle ibirlii yapan Fransz idarecilerin teslimiyeti politikasn kararl bir ekilde aa vuruyor ve halk Japon
igalcilere ve Fransz smrgecilere kar direnie aryordu.
Japon militaristler kuatlan topraklar ine kar sava iin kullanyordu. in
Hindindeki slerden Japonlar inin kentlerine ve limanlarna uular gerekletiriyor, Burma yolunu (17 Ekim 1940ta ngilizler tarafndan alan blge) bombalyorlard.
1940 yaz sonundan itibaren Japonya, ok nemli bir asker-stratejik hammadde (kauuk, kalay, petrol vb.) kayna olan Hollanda Hindistan ve bunun da dnda ok nemli bir stratejik konuma sahip blgeyle ilgili politikasn aktifletirdi.
(182) Daha Mays 1940ta Hollandann teslim olmas nedeniyle Japon Dileri
bakan Arita ngiliz ve Fransz Bykelilerine yapt sunumda, Japonyann
Hollanda Hindistannn yazgsna ilikin sorunun zmne zel bir ilgi duyduunu belirtiyordu. (183)
Sz konusu olan uydu: bu smrgenin Hollandal idarecilerin Almanyaya sava
ilan etmeleri nedeniyle, ngiltere ve Fransa buraya kendi askerlerini konulandrmak ve Hollanda Hindistann kendilerine balamak iin gereke elde etmilerdi.
Bu durum nedeniyle, Japonya iktidar evrelerinin, Hollanda Hindistann, kendileri
henz hazr olmadklar iin ngiltere ve hatta ABD ile savama riski olmadan kuatmaya gidemeyeceklerini hesaplamalar gerekiyordu. Bu nedenle, Japon diplomasisinin, planlarn gerekletirmek iin baka, daha esnek yntemler aramas gerekiyordu. Babakan Konoe Hollanda Hindistanna bir temsil heyeti gndermeye karar
verdi. Balangta smrgeler eski bakan General Kosio seilmiti. Ancak Kosio,
Konoenin anlattna gre baz koullar ne srmt: Oraya, olaanst bir gelime olmas durumunda ate ap hasmn yok edebilmek iin zrhl arata gitmeliydi. Daha esnek dnnce, Konoe byle bir diplomatn hizmetini reddetti. Heyete
Hollanda Hindistan tarafndan Japonyaya her yl 1800 ton petrol ihracat anlamas
imzalayabilmi Ticaret ve Sanayi Bakan Kobayasi Bakanlk ediyordu. Ama Japonya
yksek oktanl uak benzini alamamt. O benzin ngiltere iindi.
Hollandal idareciler esas olarak ngiltere ve Amerika ile ticarete ynelmilerdi. Bu, Japonlarn houna gitmiyordu. 1940 Aralnda Hollanda Hindistanna
Dileri eski bakan osidzava Bakanlnda yeni bir heyet gnderildi. Onlarn
grevleri arasnda Hollandal idareciler tarafndan, Japonyann Hollanda
Hindistanna yapt ihracata getirilen snrlamalarn iptalini, ayn zamanda
63

Japonyaya kauuk, kalay, petrol ve Hindistan cevizi ii ve dier tarm rnleri ve

mineral rnlerin ihracatn salamak vard.
Ancak, osidzava Hollanda Hindistannn d ticaretinin ynn deitirme
talebiyle yetinmedi. O, Japonyaya bir dizi ayrcaln tannmasnda diretiyor ve
Japonlarn oraya kitlesel olarak girmesine izin verilmesini, ayrca Japon uyruklulara daha elverili stat salanmasn talep ediyordu. osidzava ile grmeler yapmalar iin Hollanda hkmeti Bataviyaya Dileri bakan Van-Kleffens
ve Smrgeler bakan Walteri gnderdi. Japon diplomatn srarcl, ABD ve
ngilterenin desteine umut balayan Hollandal temsilcilerin kat direnciyle karlat. osidzava onlara Hollanda Hindistannn Byk Dou Asyann Ortak
lerleme Alanna dhil edilmesi talebini dikte ettirmeye yelteniyordu. ngiltere
ve ABDnin nerisiyle Hollandal idareciler Japonlarn siyasal taleplerini reddetti.
Onlar ekonomik talepler konusunda da kararl bir tavr takndlar. Grmeler 17
Haziran 1941de kesildi ve bir daha yinelenmedi. (184)

Japon Diplomasisinin indeki Manevralar

Japon militaristler Gney denizlerine ilerlerken, Gneydou Asyada operasyonlar iin kuvvetlerini boa karmak amacyla indeki sava bir an nce bitirme abasndaydlar. 1939 sonbaharndaki saldr harektlar Japonyaya belirleyici
bir baar getirmemiti. O zaman da Japon siyaset adamlar abalarn arlkl
olarak diplomatik manevrada birletirdiler. 30 Aralk 1939da Japon Komutanl
temsilcisi General Kagesa ve an Kay ek hkmetinin eski yesi, Japon taraftar
Kuomintang Merkezi Yrtme Komitesi (MYK) yesi Wan Ching-wei, Konoe tarafndan daha 1938 Aralnda formle edilen ilke temelinde szm ona in
merkezi hkmetinin kurulmasna ilikin anlamay imzaladlar.
Anlama Kuzeydou kentlerinin (Manurya) inden ilhakn, inin
Antikomintern Pakta dhil edilmesini, Kuzey in ve Moolistanda, Japon askerlerinin bulundurulmas ve Japon kapitalistleri iin bir dizi ekonomik ayrcalk
tannmas haklaryla birlikte o blgelerin Japonyann zel gvenlik alan olarak
tannmasn ngryordu. (185)
Wan Ching-wei kukla hkmeti 1940 Martnda Nankinde kurulmutu.
O hkmet inin Japonlar tarafndan kuatlm blgelerinde kurulmu tm
hkmetleri birletirmiti. Japonya Wan Ching-weinin yardmyla an Kay
ekin teslim olmas srecini hzlandrmay ve in halknn ulusal kurtulu mcadelesini yenilgiye uratmay umut ediyordu.
Avrupada savan balamasndan sonra an Kay ek in ve Japonya arasndaki savan durdurulmas iin derhl nlemler alnmas (186) ricasyla Roosevelte
bavurdu. Ancak, ABD hkmeti, savan durdurulmasnn tm inin Japon tekellerinin etkisi altna gireceinden ekinerek araclk yapmay reddetti.
Bu srada Japon iktidar evreleri, ABD ile ilikileri gereinden fazla gerginletirmek istemediklerinden ve in sorununun Birleik Devletleri fkelendirdi64

ini dndklerinden, bu soruna bir an nce son vermek (187) istiyorlard.

Diplomasi kurumu bu ruh hlini paylayordu. Kurum inin g durumundan yararlanp Chongqing hkmetini teslim olmaya zorlamay umut ediyordu.
Gerekten de 1940 yaznda inin durumu gt, Kuomintang ordusu Japon
asker makinesinin basksna glkle dayanabiliyordu.
Burma yolunun kapanmas, in Hindi zerinden tamacln durdurulmas,
in askerlerinin ana konulanma blgelerini Batl lkelerden hemen hemen tmyle yaltmt. Bu nedenle, SSCBden silah, mhimmat ve tehizatn nakledildii Alma-ata-Lancjou hattnn rol zellikle artt.
Matsuoka Dileri bakan olur olmaz, an Kay ek hkmeti ile iliki kurma grevi verilen Dileri Bakanl mstearlar Kadziri ve Matzumotoyu
Hongkonga gnderdi. Japon istihbarat General Kagesa da bunun paralelinde
hareket etti. Ancak, Chongqing hkmeti dorudan teslim olma pahasna bar anlamas imzalama eilimi gstermedi. Yine de Japonlar Wan Ching-wei
hkmetine oynayarak diplomatik manevralarn srdrdler. Eski Babakan
Abe bu hkmet nezdinde Kasm 1940ta Japonya Bykelisi oldu. 30 Kasm
1940ta Abe ve Wan Ching-wei ibirlii anlamas ve inin igal edilmi topraklar
zerinde snrsz ekonomik kontrol hakkn Japonyaya veren ve i-d politika
sorunlarnn zmnde Wan Ching-wei hkmetinin Japonyaya bamlln
hukuki olarak belgeleyen birka protokol imzaladlar. Demagoji amacyla Japonya
savan bitmesinden iki yl sonra inden ekilme niyetinde olduunu, harite bir
lkeye sahip olma hakkndan vazgeeceini ve kendi ayrcalklarn Wan Chingwei hkmetine devredeceini bildiriyordu. Harite bir lkeye sahip olma hakkndan vazgeme vaadi, Japonlarn hesabna gre, yabanclarn indeki istisna rejimine (in mahkemelerinin onlar yarglayamamalar, zel gmrk ayrcalklar
vb) kar on yllar boyunca baarszca mcadele eden in halknn sempatisini
kazanmak amal olmalyd. Japonlar bu tr tumturakl vaatlerle kendi ayrcalkl konumlarndan vazgeme niyetinde olmayan ngiliz ve Amerikal kapitalistleri karlarna alyorlard. Bu vaatler karlnda Wan Ching-wei hkmeti
Japonlarn amalarna ulamak iin her trl nlemi almalarna izin vermiti.
Wan Ching-wei inde savamas iin (188) Japonyaya ok ynl destek vermeyi
stlenmiti.

Japonya ve Amerika Arasndaki Ztlamalar

Fransa in Hindinin Japonya tarafndan igali, Hollanda Hindistannn ve
Singapurun kuatlmas tehdidi daha da aka gsterdi ki, Dou ve Gneydou
Asya ngiliz ve Fransz kapitalistler iin kaybedilebilirdi. Amerikal tekelcilerin
de Uzak Doudaki konumlar iin endieleri artyordu. Japonya tarafndan geni
bir yaylmaclk programnn gerekletirilmesi, bu lkeyi kanlmaz olarak ABD
ile kar karya getirmek zorundayd. Birleik Devletler iktidar evrelerinin daha
uzak grl temsilcileri bunu anlyordu. Amerikan emperyalizmi inin nemli
blmnn Japon egemenlii altna girmesine katlanamazd. Amerikal tekelciler
65

tarafndan in ok nemli bir rezerv olarak grlyordu. Amerikan emperyalizmi, asker sanayi iin nemli bir hammadde kayna olan Gney denizleri blgesini kaybetmekten korkuyordu. rnein ABD Hollanda Hindistanndan ngiltere,
Almanya, talya ve Hollandann toplamndan kat daha fazla kalay d alm yapyordu. ABDnin ald tm kauuun %58i Malayadan* geliyordu. 1940 ylnda
ABDnin Asya ile toplam ticaret hacmi, tm Latin Amerika lkeleriyle ticaret hacminden iki kat daha fazlayd. ABD Japonyann Hollanda Hindistannn petrol rezervlerini ele geirmesine engel olmaya alyordu. Amerika Dileri bakan Hull
17 Nisan 1940 tarihli bildirisinde Birleik Devletlerin Hollanda Hindistannn
yazgsna zel bir ilgi duyduunu belirtiyordu. (189)
Japonya Gney ynnde yayldka, Amerika-Japonya ilikilerinde gerilim artyordu. Bununla birlikte, ABD hkmeti ilk balarda Japonya tarafndan Gneye
yaylmann SSCBye kar savaabilmek iin kendisine gerekli stratejik kaynaklar
salamak amacyla gerekletirildiini dnyordu. Amerikal ve ngiliz siyasetiler, Japon militaristlerin ncelikle kendi saldrgan planlarnn Kuzey seeneini gerekletirme ynne gidecekleri umudu tayorlard ve hl Japonya
ile tartmal konularda anlama olana beklentisi iindeydiler. Bu nedenle,
Japonyann daha da ileri gidiinin nne geme abalarnda diplomatik yollarla
snrl kaldlar. Amerikan hkmeti, geni kapsaml bir asker program gerekletirmedike ve Uzak Douda silahl bir mcadeleye hazrlanmadka kendisini bir
asker harekta hazr grmyordu.

2. ABDNN LATN AMERKADA EGEMENLK KURMA SAVAIMI

Amerika Ktas Devletleri Dileri Bakanlarnn lk Danma Konferans

kinci Dnya Savann balamasyla birlikte Latin Amerika lkelerinin Avrupa
ile ilikileri snrl kald ve Birleik Devletlerin Kuzey Yarmkrede tekelci bir egemenlik kurmas iin n koullar olutu. 1938 ylnda ABDnin Latin Amerika lkelerinin ithalatndaki pay %34,6 idi, 1939da %40,6, 1940ta %52,7 oldu. Ayn dnemde
Almanyann pay %16,5 iken %13,3 ve %1,2 eklinde deiti. Latin Amerika lkelerinin Kta Avrupasna ihracat (SSCB ve Trkiye dhil), 1939da 478 325 dolar iken,
1940ta 215 576 dolara, yani %54,9 orannda dt. (190)
Avrupada savan balamasndan bir sre sonra Panamerikan Birlii sisteminde yeni ve daim bir d politika organ, Dileri Bakanlar Danma Konferans
kuruldu. ABD iktidar evreleri bu organ, kendi Latin Amerika politikalarn yrtmek iin ek bir ara olarak kullanma abasndaydlar.
3 Eyll 1939da baz Latin Amerika lkelerinde grevli ABD Bykelileri bal olduklar Bakanlktan, Avrupada savan balamasyla Bat Yarmkrede ortaya
*

Malaya: (Malacca) Tayland ve Malezyann bulunduu yarmada.

66

kan bar ve gvenliin tehdit altnda olmas nedeniyle Panamada bir danma
konferans toplamak iin grmelere balama direktifi aldlar. ki gn sonra
Panama hkmeti Dileri Bakanl ile nceden anlamak kaydyla, tm Latin
Amerika lkeleri hkmetlerine danma toplantsna katlmalar iin resm davetiye gnderdi.
lk Dileri Bakanlar danma konferans 23 Eyll 1939da Panamada balad.
Kapal kaplar ardnda geen konferansta ktann tm lkeleri temsil ediliyordu. 25
Eyllde ABD delegasyonunun Bakan, Dileri bakan yardmcs Semner Welles,
Birleik Devletlerin programnn sunumunda hep birlikte tarafszlk politikas yrtmeyi, bir gvenlik blgesi kurmay ve Bat Yarmkre lkelerinin ekonomik
ibirliinde bir dzenlemeye gitmeyi nerdi. (191) Gndemin en nemli sorusu
Bat Yarmkrenin gvenliinin salanmasyd. ABD Gneyli partnerlerine ortak bir siyasal izgi izlemeyi, Amerikann tarafszlk politikasn onaylamalarn
neriyordu.
Konferans, Amerika ktas devletlerinin tarafszlk deklarasyonunu kabul etti.
Konferans, tarafsz bir devletin haklar ve ykmllklerini dzenleyen genel kabul grr kurallar kaynak gstermekle yetinmiyordu. Kararda, Bat Yarmkre
iin zel olarak oluturulmu normlar belirlendi. Bu normlara uygun olarak,
kta lkeleri, savaan lkelerin onlarn limanlarnda snma arayan ticari gemilerini tek bir limanda ve kendi gvenlikleri altnda toplamak ve savaan lkelerin denizaltlarn kendi kara sularndan uzaklatrmak haklarn ilan ettiler; bu
lkelerin sularnda ABD gemilerinin her Bayrak altnda seyrine ve gvertesinde
savunma silahlar bulundurmasna izin veriliyordu. (192)
Konferans bu politikann gerekletirilmesi iin merkezi Rio de Janerioda bulunacak olan Amerikan lkeleri Aras Tarafszlk Komitesi kurma karar ald.
Tarafszlk konusunda ortak deklarasyon Amerika lkeleri aras ilikiler erevesi dna kmt. Bu deklarasyon aslnda ABDnin kendi himayesinde tarafsz
lkeler blou denilebilecek nc bir gc kurmay dnd anlamna geliyordu.
Toplantnn nemli bir kararnamesi de, Amerika ktas evresinde gvenlik
blgesi kurulmasna ilikin Panama deklarasyonu idi. Deklarasyonda kta devletleri tarafsz devletlerin elinden alnamaz bir hakka dayanarak, sz konusu blgede asker harektlara izin verilemeyeceine ilikin niyetlerini ilan ediyorlard.
Belgede, Amerika ktasnn sularn, Amerika ktas dnda herhangi bir devlet
tarafndan gerekletirilecek herhangi bir asker harekta kar tartmasz olarak
koruma hakk kta lkelerine aittir, (193) deniyordu.
Gvenlik blgesi kurulmas sava Yeni Dnyaya sokmamak amac tasa
da bu fiilen ABDnin Latin Amerikay kendi etki alanna sokma arzusunu yanstyordu. Gvenlik blgesi sorunuyla, byle bir blgenin olmasnn Almanyann
Bat Yarmkredeki Avrupa lkeleri smrgelerine saldrmas olasln ortadan
kaldraca dncesinde olan Bakan Roosevelt bizzat ilgileniyordu. Roosevelt
ve ABDli dier devlet adamlarnn dncelerine gre, gvenlik blgesi kta
67

Cumhuriyetlerinin tarafszln, ngiltereye kar iyi niyetli bir tarafszla dntrmeliydi. (194) Ve nihayet, gvenlik blgesi ABD ile Latin Amerika lkelerinin ticaretinin artmasna katkda bulunmal ve Almanyann ktada ekonomik
varln olanaksz klmalyd.
ABD ve Latin Amerika lkeleri deniz kuvvetleri gvenlik blgesi zerinde
kontrol kurdular. Savaan devletlerin blge snrlar iine giren gemilerine bir ya
da birka Amerika devletinin asker gleri tarafndan el konulabilirdi.
ABD Dileri bakan Hull, blgenin uzunluunun, her an artrlmasnn olanakl klnmas iin snrlanmamas gerektiini neriyordu. Genilie gelince, ABD
300 milden aasna raz deildi. ABDnin nerisine Arjantinin nderliinde bir dizi
lke kar kyordu, nk 300 mil geniliinde bir blge onlarn kesin tarafszln belli lde ihlal ediyordu. Ancak, ABD delegasyonu Arjantin temsilcisi zerinde ar bir bask kurdu ve Arjantin Dileri Bakannn tavrna ramen, bu lkenin
Cumhurbakan Ortizin ahsi mutabakatn ald. ABD Latin Amerika lkelerine
ekonomik yardm yaplmasn, onlarn Panama Deklarasyonunu imzalama kouluna
balad. Uzun tartmalardan sonra, alann genilii 300 mil olarak belirlendi.
Gvenlik blgesine ilikin tzn ihlali durumunda kta devletlerinin ortaklaa hareket etmeleri amacyla her defasnda danma toplants yaplmalyd.
Deklarasyonun son blm gvenlik blgesi snrlar iindeki ky sularnda
bireysel ya da kolektif olarak devriye gezilmesini ngryordu.
ABD hkmeti, Panama Deklarasyonundan yararlanarak Orta Amerika lke
hkmetleri ile Karaip Havzasnda ortaklaa devriye gezilmesi ve gereklilik durumunda nceden uyarmakszn ABD asker gemilerinin bu lkelerin kara sularna girmesi konusunda anlat.
Panama Deklarasyonunun yararll 1939 yl Aralk ay ortalarnda ilk kez
snamaya tabi tutuldu. Uruguay karasularnn yaknlarnda Alman zrhls Amiral
Graf Spee ile ngiliz kruvazrleri arasnda atma kt. Ar yara alan Alman
zrhls, gvenlik blgesini de aka ihlal ederek Montevideo Limanna snd. Kta Cumhuriyetleri ortaklaa bir protesto notas hazrlayarak 23 Aralkta bu
notay Almanya, ngiltere ve Fransa hkmetlerine verdiler. Nota, savaan devletlerin gemilerinin gvenlik blgesinde asker operasyonlar gerekletirmesi durumunda, Cumhuriyetlerin, Amerika limanlarnda bu gemilerin lojistik ve
onarmn yasaklayan bir karar karacaklar konusunda uyaryordu. Almanya,
ngiltere ve Fransa gvenlik blgesini tanmay reddetti. ngiltere Uruguay, bu
lkenin Alman asker gemisine gereinden ok limanda kalma izni vermekle sulad. Amiral Graf Spee ngiliz gemilerinin kurduu ablukadan kamad ve zrhl,
mrettebat tarafndan batrld.
Amerika ktas Cumhuriyetlerinin gvenlik blgesinin ihlali nedeniyle protestosu 1940 Mart ve Mays aylar ile 1941 Ocak aylarnda da oldu. Ancak, savaan
devletler bu protestolar dikkate almad. Panama Konferans bir karar ald ve olduka genel, belirsiz bir biimde mihver Devletlerin Latin Amerika lkelerindeki ykc faaliyetleri ile mcadelenin gerekliliini beyan etti. (195)
68

Birleik Devletler, Dileri Bakanlarnn Panamadaki konferansn, Latin

Amerika lkelerinin bir dizi ciddi ykmllkler stlenmesini salamak iin kullanyordu. ABD, en nemli amalarndan biri olan, gya tm Bat Yarmkrenin
karlarnca dikte edilen yalnzca kendi karlarna dnk politikaya ktann genel politikas anlam ykleme amacna ulamt.
Panamada, merkezi Washingtonda olacak ve tm kta lkeleri temsilcilerinden
kurulu Amerika Ktas Finansal-Ekonomik Danma Komitesi kurulmas karar
alnd. Bu komite fiilen ABDnin bir tr yaylma merkezi olarak dnlmt:
bu komite, Panamerikan Birlii ekonomik rgtlerinin tm karmak sisteminin banda bulunuyordu. Bunun dnda, Panama Konferans kararlarnda Latin
Amerika lkeleri hkmetlerine, sermayenin Amerikan lkeleri arasnda ihracata engel olan nedenleri ortadan kaldrmak iin kullanlmas tavsiyesi yer alyordu. (196)
Panama Konferansnn kararlarndan biri, tm kta lkeleri arasnda dzenli vapur seferleri yaplmasn ngryordu. Birleik Devletler, bu karardan yararlanarak,
kendi ticari filolar olmayan Latin Amerika lkelerinin deniz ve nehir tamacln
kendi elinde toplamann hesaplarn yapyordu. ABD tekellerinin, ngilizlerin deniz
ablukasndan yararlanarak Almanyay Latin Amerika pazarlarndan atmann hesabn yapmalar nedensiz deildi. Ve onlarn umutlar boa kmamt. Savan daha
ilk aylarnda Latin Amerika lkeleri, daha nceden Almanyann kendilerine ihra
ettii mallar iin ABDye bavurdular. ili, Brezilya, Salvador, Almanyann kendileri iin yerine getiremedii demiryollar malzemeleri siparilerini ABDye verdiler.
Arjantin ABDden otomobiller ve tanklar almaya balad.
Avrupadaki sava, kukusuz, Almanyann Latin Amerikadaki etkisini birdenbire zayflatt. Ancak, Alman emperyalizmi yine de bu ktadaki pozisyonunu korumaya yelteniyordu. Panama Konferansnn hazrl ve yaplmas dneminde
Alman diplomasisi ok aktif davrand. Almanyann, Latin Amerika lkelerinde
akredite birok Alman temsilcisi zel olarak Panamaya gelip Latin Amerikal delegelerle ilikilerini srdrdler. Almanyann Panama ve Latin Amerikadaki maslahatgzar O. Reynbek zellikle aktif alyordu. (197)
Alman emperyalizmi, bir dizi durumda Latin Amerika lkeleriyle ilikilerini korumay baaryordu. 28 Eyll 1939da Almanyann Arjantin Maslahatgzar,
Dileri Bakanna, unlar bildiriyordu: Gnmzde Arjantinde Almanya kartl var... Ancak, maddi dncelerden hareketle, Arjantin olanaklar lsnde
tarafsz kalmaya alacaktr. (198) Almanya, Latin Amerika pazarlarn korumak
iin tarafsz lkeler araclyla hareket ediyordu. Ekim 1939da Almanyann ili
bykelisi von Schoen ili hkmetine Almanyann ili ile ticaretini tarafsz lkeler araclyla yenilemek niyetini dile getiren bir memorandum verdi.
Almanya, kendi d satm ve Latin Amerikadan deerli ham madde d alm
iin talya Havayollar LATnin uaklarn (o dnemde bu havayollar tarafndan
tanan yklerin te birini Alman mallar oluturuyordu) ve Norve gemilerini
kullanyordu.
69

Kasm 1939da ngiliz hkmeti tarafndan alnan, gerek Alman gemileri gerekse tarafsz gemiler tarafndan Alman mallarnn toplattrlmasna ilikin karar,
Almanyann Latin Amerika ile ticareti srdrme giriimlerini nemli lde zayflatmt. Ama Almanya, Amerika ve ngiliz tekelleriyle kartel ilikileri kullanarak ngiliz ablukasn yine de amay baaryordu.
Amerikan emperyalizmi Latin Amerikada Japon emperyalizmi tarafndan
da direnle karlayordu. Asyada savaa hazrlanan Japonya, Latin Amerikadan
stratejik ham madde d almna zellikle ilgi duyuyordu. Japon Times unlar
yazyordu: u an, Japonyann Gney Amerika ile ticaretini artrmas iin olduka
elverilidir. Panama Konferans srerken, Bolivya Dileri bakan Guacalyann
ABD Dileri bakan yardmcs Welles ile yapt Bolivyaya 2 milyon dolarlk
Amerikan kredisine ilikin grmeler srasnda, Dileri bakan, Wellesi kredinin verilmemesi durumunda Bolivyann Japonya ile anlama imzalayaca konusunda uyaryordu; Guacalya Wellese Japon hkmetinin yardma ilikin telgrafn
gsteriyordu. (199)
Latin Amerikada ngiliz tekelleri de etki savam veriyordu. Ancak ABD rakiplerini gitgide daha fazla sktryordu.
Ekonomik nfuz ile birlikte ABDnin Latin Amerikaya asker yaylmacl
artt. kinci dnya sava baladnda, ABDnin Arjantin, Brezilya, Kolombiya,
Guatemala, Haiti ve Peruda asker misyonlar vard. 1939 yl sonuna doru
Amerika asker misyonlar Bolivya, ili, Kosta Rika, Ekvator, Salvador, Nikaragua
ve Venezellada da belirdi.

Amerika Ktas Devletleri Dileri Bakanlarnn

kinci Danma Konferans
Panama Konferans, 1 Ekim 1940ta Havanada Olaan Danma Konferans
toplanmasn neriyordu, ama olaylar bu bulumann gereklemesini hzlandrd.
Hitler Almanyasnn Belika ve Hollanday kuatmas, Fransann yenilgisi,
ngilterenin zor durumu Birleik Devletlere Bat Yarmkredeki bu lkelerin smrgelerini ele geirmek iin yeni olanaklar yaratmt. ABDde bu tr smrgelerin, zellikle de ngiliz smrgelerinin, ngiltereye salanan uaklar karlnda
ya da asker borlarn silinmesi eklinde elde edilmesi projelerini ortaya atlyordu. Tabii ki, kendi Kuzey Amerika smrgelerinin okyanus tesi partnerlerine devredilmesi dncesinden uzakt. Tam tersine, ngiliz iktidar evreleri de
Hollanda ve Fransz miraslarna talipti. Bu, ABD ve ngiltere arasnda ok sert
srtmelere yol ayordu.
10 Mart 1940ta ngiliz ve Fransz askerleri Hollandaya ait olan Aruba ve Kurasao
adalarn kuattlar. Buralarda Venezella petrolnn %72sini ileyen fabrika
vard, bunlardan bir tanesi de (Aruba adasndaki) Standart Oilin malyd.
Adalarn kuatlmas Washingtonu endielendirmiti. Daha 1940 Nisannda
ABD iktidar evrelerinde Britanya, Fransa ve Hollanda Guanasnda Amerikann
70

kontroln kurma dncesi domutu. Bakan Roosevelt bu neriyi desteklemedi ve Bat Yarmkredeki Avrupa lkeleri smrgelerinin kolektif, tm Amerika
ktas lkeleri tarafnda gerekletirilebilecek idaresinden yana gr dile getirdi. Rooseveltin grn, ABD ve dier Amerika lkeleri arasndaki ilikileri,
ABDnin Gney Amerika topraklarna tek bana hkmetme arzusu dnda hibir
ey o kadar hzla ve temelli olarak bozamaz (200) grn savunan S. Welles
tamamen paylayordu.
Fransann bozguna uramasndan sonra, yalnzca Hollanda adalarn deil,
Fransz smrgelerini de Martinika, Gvadelupu, Fransz Guyanas Birleik
Devletler kimseye ait olmayan topraklar olarak gryordu.
Rooseveltin o zamanki yazmalar gsteriyor ki, kolektif koruma dncelerine ramen, ABD gerektiinde Avrupa lkeleri smrgeleri stnde tek bana
bir kontrol kurmaya hazrd.
1940 Hazirannda ABD Bykelileri ve Latin Amerika lkeleri Dileri
Bakanlar arasnda Kuzey Yarmkrenin savunmas ve Avrupa devletleri smrgelerinin statleri konusunda youn grmeler yapld. Bir dizi devlet, ncelikle
de Arjantin ABDnin hareketlerini etkisiz klma abas veriyorlard.
yle ki, Arjantin Dileri bakan Cantillo 28 Temmuzda ABD bykelisi
Armoura Arjantinin, Latin Amerika lkelerine dnk hibir saldr tehlikesi grmediini ve kat bir tarafszlk politikas izlemekte olduunu yazyordu. (201)
Yine ayn dnemde Alman diplomasisi de, zellikle Brezilya, Arjantin, ili ve
Merkez Amerika lkelerinde etkinliklerine hz verdi. Almanyann etkisini zayflatmak iin ABD Arjantin, Ekvator, Kolombiya, ili ve Peruya kredi at. 21
Haziran 1940 ylnda Bakan Roosevelt, Latin Amerika lkelerinin tm d ticaretini kontrol edebilecek, ayrca stratejik hammaddenin dalmn dzenleyebilecek
bir Panamerikan Ekonomik Karteli kurulmas nerisini ortaya att. Ancak, kartel kurma plan Latin Amerika lkelerinin ynetim evrelerinde destek bulmad.
21 Temmuz 1940ta Havanada, 30 Temmuza kadar devam eden Amerika devletleri Dileri Bakanlar kinci Danma Konferans balad.
ABD delegasyonuna Bakanlk eden Dileri bakan Hull, Konferansn nnde duran devlere deinirken anlarnda unlar yazyordu: Bir numaral sorun, Latin Amerikadaki Fransa, Hollanda ve belki de ngiltere smrgelerinin
Almanya ve talya tarafndan igal edilmesi tehdididir. (202) Hulln szlerine baklrsa, bu nedenle ABD iin bir dizi tehlike ortaya kmt. Bunlardan bir tanesi,
Almanyann Panama Kanal yaknnda yer alan stleri ele geirebilecek olmasyd.
Almanya, Avrupa lkelerinin smrgeleri zerinde kontrol kurup onlar bir ya
da birka Latin Amerika lkesine paylatrr ve bu da bu lkelerin Almanyann
ekonomik ve siyasal boyunduruu altna girmesine, dolaysyla da Panamerikan
dayanmasna bir gedik almasna yol aabilirdi. Hull doal olarak, Birleik
Devletlerin her eyden nce, Avrupa devletlerinin Bat Yarmkredeki smrgeleri zerinde kontrol kurmak iin en uygun frsat karmasndan korktuu konusunda susuyordu. ABDnin amac, bu smrge topraklarn her ne ekilde olur71

sa olsun ele geirmekti. Ancak bu amaca ulamak kolay deildi: birincisi; Vichy
hkmeti zerinden hareket eden Almanya, Fransa smrgelerinin kontroln
kendisine balayabilirdi; ikincisi, Amerikan iktidar evrelerine bu zellikle tehlikeli grnyordu, Avrupa lkelerinin Bat Yarmkredeki smrgelerinin Birleik
Devletler tarafndan igali durumunda, bir bamszlk mcadelesi patlak verebilir
ve dier Latin Amerika lkelerine yaylabilirdi. Bu nedenledir ki, ABD hkmeti
Latin Amerika lkelerinin kendisine bu konuda yetki vermesini istiyordu.
Konferansta ABDnin planlar Washingtonun beklediinden daha kararl bir
kar koyula karlat. Konferans ncesi Dileri Bakanl tarafndan hazrlanan
ve 11 Temmuzda Latin Amerika lkelerine gnderilen anlama ve karar tasarlarnda kolektif vesayetin amalar ve yntemleri aklanyordu. Ama bu belgeler
Konferansta kabul edilmedi. Birleik Devletler Arjantin, ili, Kba ve Brezilyann
olduka gl bir muhalefetiyle kar karya kald. rnein, Kba delegasyonu,
kuatma srecinde smrge halklarnn tam bamszlklarn ilan etmek ya da
dier lkelerle birlemek amacyla tm haklara sahip olmalar iin, Avrupa devletlerinin Amerikadaki tm smrgelerinin derhl ele geirilmesi (203) grn ne srd. Ortak bir karar almak iin ABD delegasyonu manevra yapmak
zorunda kald.
Bu durumda Avrupa devletlerinin Amerika ktasndaki smrgeleri, beklenecei gibi, Konferansn dikkat oda hline gelmiti. Bu konuda Konferans iki
belgeyi kabul etti: Amerika ktasndaki Avrupa smrgeleri ve mlklerinin geici olarak idare altna alnmasna (204) ilikin Havana Tutana ve ek anlama.
(205) Havana Tutananda unlar yazlyd: Bugn Amerika devletlerinin elinde
olmayan adalar ve dier blgeler deiim ya da baka bir devletin idaresine geme tehdidiyle kar karya kalmalar durumunda, Amerika devletleri, kta gvenliinin salanmas iin mutlak gereklilik gz nnde bulundurularak, ayrca bu
adalar ve blgede yaayanlarn istekleri de dikkate alnarak, buralarda geici idare
rejimi kurabilirler... Anlamada bu geici ynetimin Amerika Blgesel dare
Komisyonu ad verilen organ tarafndan gerekletirilmesi ifadesi yer alyordu.
Anlama uyarnca, Havana Tutanann yrrle girmesi iin, en az te iki oy
alnarak onay gerekiyordu. Buna kadar, saldrya urayan ya da saldr tehdidi
altnda bulunan blgelerin ynetimini Amerika ktas Cumhuriyetleri temsilcilerinden oluacak komite zerine alacakt. Havana Tutananda unlara vurgu yaplyordu: Olaanst nlemlerin zorunluluu, komite gerekli nlemleri alncaya
kadar beklenemeyecek denli acil ise, Amerika Cumhuriyetlerinden herhangi birisi
tek bana ya da dier Cumhuriyetlerle birlikte kendi savunma talepleri ya da tm
ktann savunma taleplerinin gerektirdii ekilde hareket edebilirler. Byle bir durumun ortaya kmas hlinde, Amerika Cumhuriyeti ya da herhangi bir harekta
kalkan Cumhuriyetler, onlarn harektlar grmeleri ve gerekli nlemleri almalar iin derhl durumu komiteye sunmak zorundadr. Pratikte bu, Birleik
Devletlerin artk herhangi bir yeri igal edebilecei anlamna geliyordu. Amerika
devletlerinin, Amerika ktasna dhil olmayan bir devletin idaresinde bulunan
herhangi bir blgenin dei-toku ya da stat deiiklii tehdidiyle kar karya
72

kalmas durumunda, kta lkeleri bu blgede geici idare rejimi uygulama hakkna sahipti, stelik de Amerika devletleri blgeyi idaresi altna almak hakkn,
idare altna almay gerektiren nedenler ortadan kalkana kadar sakl tutacaklard. (206) Bu tr nedenler ortadan kaldrldktan ya da ortadan kalktktan sonra,
Havana Tutana gereince Avrupa smrgeleri eski statlerine dnebilir, zerk
devlet olabilir ya da kendi hakkn belirleme (207) hakkna, baka bir ifadeyle
referandum uygulamas (Amerika ktas devletleri elinden olsa gerek) hakkna kavuabilirdi. Belirtmek gerekir ki, Havana Tutanana son ek Arjantin, Brezilya ve
ilinin abalaryla yaplmt.
Birleik Devletler Havana Tutana ve Havana Anlamasna, zellikle her iki
belgenin de ngrd ok ynl eylemlere byk nem veriyordu. Bu belgelerde
Birleik Devletler bir asker ittifakn n rneklerini grmlerdi. (208)
Konferansn dier nemli sonucu ise Amerika devletleri savunmasnda karlkl yardm ve ibirlii deklarasyonunun kabul edilmesiydi. Havana Deklarasyonu
ad verilen bu belgede Amerika Cumhuriyetleri Dileri Bakanlarnn kinci
Konferansnda, Amerika devletlerinden herhangi birinin toprak btnl, dokunulmazl ya da bamszlna her trl saldr, bu deklarasyona imza atan tm
devletlere kar bir saldr hareketi olarak kabul edilecektir (209) ifadesi yer alyordu. Karlkl yardm ilkesi Havana Konferansnda hazrland ekliyle ve devamnda baz deiikliklerle tm Amerika lkeleri konferanslar kararlarnda yer ald.
Havana Deklarasyonu ayrca daha nce hazrlanan gr alverii ilkesini teyit
etti. Bu deklarasyonda, bir saldr olmas durumunda ya da Amerika dndan bir
devletin bir Amerika devletine kar bir saldr hazrl olduunu kabul etmek
iin bir gereke varsa bu deklarasyonu imzalayan devletler maksimum makul
nlemler konusunda birbirleriyle gr alveriinde bulunabilecektir ifadesi yer
almaktayd.
Havana Konferansnda kabul edilen zel karar Bat Yarmkre devletlerinin
Dileri Bakanlar Danma Konferans toplama prosedr belirledi. (210)
Dier karar, mihver devletlerinin Amerika ktasnda ykc faaliyetlerine ynelikti. Bu kararlar karlkl gvenlik amacyla yabanc diplomatlarn ve
Konsolosluk temsilcilerinin siyasal faaliyetlerle ilgilenmesini yasaklamay ngryordu, pasaport almna daha sk bir kontrol getirilmiti...
Ancak, yabanclarn ykc faaliyetleri hakkndaki kararlarn balca amac,
mihver devletleriyle Latin Amerikada rekabetten kurtulmak, Latin Amerikann
Avrupa ile ekonomik ilikilerini tamamen kesmekten oluuyordu. Kararlarda, Bat
Yarmkrede zellikle hangi devletlerin ykc faaliyetler yrtt belirtilmemi
olmas karakteristiktir. Yuvarlak ifadeler gizli bir anlam tayordu: mihver devletlerinin ajanlk faaliyetleriyle mcadele grnts altnda dzenin gcnn
salamlatrlmas ve Latin Amerika halklarnn ulusal kurtulu hareketlerinin
bastrlmas dncesi alanyordu.
Birleik Devletler Panama ve Havanada kendileri iin yararl kararlar aldlar: Birinci olarak, bu Latin Amerika, zellikle de Somos (Nikaragua), Ubiko
73

(Guatamala), Ernandes (Salvador) gibi diktatrlerin istisnai olarak Amerika yardm sayesinde iktidarda kaldklar Orta Amerika lkelerinin ABDye ekonomik
ve siyasal bamll; ikincisi, 1937-1938 ekonomik krizi ve kinci Dnya Sava
sonucunda Latin Amerika lkelerinin iine dt ar ekonomik durum; ncs, halk kitlelerinin anti-faist demokratik klarndan korkmu olan Latin
Amerika lkelerindeki egemen snflar ve oligarik iktidar sahiplerinin byk bir
hevesle Amerikan emperyalizmiyle ibirliine gitmeleri ve bylece ABDnin pozisyonunun glenmesine katkda bulunmalaryla aklanabilirdi.
Savan ilk yllarnda Latin Amerika lkelerinin d satm hzla azald, d alm
mallar ise yetmiyordu. ngiltere gerekli mallar salamakta yetersiz kald, Latin
Amerika lkelerinin ABDden mal alm ise dolar a nedeniyle snrl kalm
oldu. Avrupa mallar sava ncesine %50 zaml fiyatlarla satn alnyordu, stelik
ngiltere, Fransa ve dier lkeler kastl olarak yksek fiyat politikas izliyordu.
ngiliz dergisi The Economist, Avrupa pazarlarnn kaybedilmesinden dolay
Latin Amerika lkeleri ister istemez ABDye ayak uydurmak zorundalar (211)
diye yazyordu.
Amerikan tekelleri, Latin Amerika lkelerinin iine dtkleri g durumdan
yararlanmakta ge kalmadlar. ABDnin Latin Amerika politikasnn en iyi ekilde ynetilebilmesi iin 16 Austos 1940ta devlet bnyesinde Amerika Devletleri
Aras ler Koordinatrl kuruldu. Koordinatr gibi yksek bir greve ve
Bakann Latin Amerika konusunda danmanlna Nelson Rockfeller atand.
1939-1941 yllarnda oluan siyasal ortamda Latin Amerikadaki ilerici rgtler kendi lkelerindeki oligariye kar aktif etkinlikler balattlar. Bu mcadelenin en nemli blmn faizme kar direni oluturuyordu. Bu rgtler,
Bat Yarmkredeki Avrupa smrgelerine bamszlk verilmesi iin mcadele
veriyorlard. Karaip Denizi Havzasnda yer alan lkelerdeki mitinglerde, Fransa
ve Hollanda smrgelerinin geleceinin belirlenmesi srasnda halkn iradesinin hesaba katlmasn talep eden kararlar kabul ediliyordu. Latin Amerikann
Komnist Partiler nderliindeki ilerici gleri Panamerikanizm politikasna, ilerici glerin birlemesi, ABD ve Latin Amerika halklarnn emperyalizme kar
mcadele birlii politikasyla kar koyuyorlard.

74

ALTMI DRDNC BLM

HTLER ALMANYASININ SSCBYE KARI

SAVA HAZIRLII
1940-1941DE EMPERYALST DEVLETLERN
G DAILIMI

1. ALMANYANIN SSCBYE KARI SAVA HAZIRLIKLARI

ALMANYA-JAPONYA-TALYA ASKER PAKTININ MZALANMASI

Almanyann SSCBye Saldr Arifesinde Stratejik Konumu

1940 yl ortasna doru Hitler Almanyas 9 devleti kuatmt: Avusturya,
ekoslovakya, Polonya, Danimarka, Norve, Hollanda, Belika, Lksemburg ve
Fransa, ayrca Klaipeda (Memel). Bu lkelerin yzlm 850 bin km2den, nfusu
ise 100 milyondan fazlayd. 3. Reichin emrinde hemen hemen tm Bat Avrupann
olduka fazla ekonomik ve asker rezervleri vard. Almanya Bat Avrupa silah deposunun byk bir blmne, asker sanayisine, demir-elik ve dier nemli sanayi dallarna sahip olmutu. Faist Reichin, Bat Avrupada kolay asker zaferler elde
etmi olan yneticileri iin Alman emperyalizminin oktandr var olan planlarn
gerekletirmenin ve Almanyann Avrupada, ardndan da tm dnyada mutlak egemenliini kurmann zaman gelmiti. Ama bu yolun zerinde, hzla byyen sosyalist ekonomisiyle ve artan siyasal etkisiyle, Sovyetler Birlii duruyordu.
Hitler ve dier Nazi elebalar, SSCB var olduu srece, taraflarnca igal edilmi Avrupadaki saltanatlarnn ve kanl yeni dzenlerinin ok kalc olmayacana ve faist Almanyann dnya egemenliini kurmak gibi sama plann gerekletiremeyeceklerine gitgide daha fazla inanyorlard. Hitler diyordu SSCB Merkez
Komitesi Genel Sekreteri L.. Brejnev, Sovyetler Birliinin tm devrimci glerin
kalesi, faizmin en uzlamaz ve amaz dman, onun canice niyetlerinin gereklemesi yolundaki en byk engel olduunu anlyordu. (212)
Sovyet lkesine saldr program en geni ve ak bir ekilde Hitlerin Main
Kampf * kitabnda anlatlmt. Hitler unlar yazyordu: Biz Nasyonal Sosyalistler,
*

Main Kampf: Kavgam; Hitlerin ideolojik, siyasal kitab. Bavyerann ynetimini devralmak iin 8-9 Kasm 1923te (Birahane darbesi-Mnich putsch) dzenlenen baarsz darbe giriiminden sonra girdii
Landberg cezaevinde Rudolf Hess tarafndan kaleme alnmtr. Birahane darbesinde len arkadalarna atfedilmitir. Asl iki cilttir.

75

bizim d politikamzn sava ncesi hattnn altn bilinli olarak iziyoruz... imdi biz
Avrupada yeni topraklardan sz ederken, ncelikle ancak Rusya ve onun egemenlii
altnda ve snrnda olan devletleri dnebiliriz. yle grnyor ki, yazg kendisi bize
yolu gsteriyor. (213) Hitlercilerin iktidara gelmesiyle birlikte, SSCBye kar sava hazrl, fiilen Almanyann hem d hem de i politikasnn balca izgisi olmutu.
nc Reichin Berghoff taki 31 Temmuz 1940 tarihli toplantsnda Hitler,
savan 1941 ilkbaharnda balayacan ima ederek, SSCBye kar sava kampanyas iin stratejik bir planlama balatma direktifi vermitir. Ayn gn Hitler
Wehrmachtnn Kara Kuvvetleri Komutan Halder, gncesine unlar yazmtr:
... Rusya yok edilmelidir. Sre: lkbahar 1941 (214) Bu andan itibaren Almanyann
d politika faaliyeti, Sovyetler Birliine kar faist saldry kolaylatracak bir
uluslararas ortam yaratlmasna ynelmitir. Berlin, bu durumda Batya kalan
roln, fethedilen mevzileri salamlatrmak ve bylece ba dman olan SSCB ile
sava iin cephe gerisini oluturmak olduunu dnyordu.
Almanya Sovyetler Birliine kar sava hazrln derin bir gizlilik iinde yrtyor, planlarn tmyle Antikomintern Paktndan mttefikleri olan Japonya
ve talyaya kar dahi tmyle amyordu.

Almanyann Bar Teklifleri

ngiltere Hkmetinin Yant
ABDnin Tutumu
Almanyann, Hitlerin SSCBye kar dorudan sava hazrl yolundaki dnemeciyle balantl ilk diplomatik ataklarndan biri ngiltereye Bar Teklifiydi.
1940 ylnda ngiltere dorudan doruya Alman saldrs ve kuatmas tehlikesiyle kar karyayd. Deniz Aslan Operasyon Plan uyarnca Nazi Komutanl
tarafndan Bat Avrupann kuatlm limanlarna, yarm milyona yakn asker tama kapasitesine sahip 4 bin civarnda gemi yerletirmiti. (215) Alman General
K. Tippelskirchin verilerine gre, Belika ve Kuzey Fransa kylarnda iki ordu (25
tmen) konulanmt. (216)
Churchill 1942 ylnda Avam Kamarasnn kapal oturumunda, 1940 ylnda
yaklak 150 bin seme askerden oluan saldr ordusu bizim saflarmzda lmcl
tahribatlar yapabilirdi (217) itirafnda bulunuyordu.
ngiliz hkmeti ABDye yardm isteiyle bavuruda bulundu. Bu ricaya karlk Amerikan hkmeti Haziran 1940ta ngiltereye yarm milyondan fazla tfek, 22 bin makineli tfek, 195 top ve 55 bin tabanca sevk ediyordu. (218) ABD
ngiltereye kendi uak fabrikalarnda, Amerikan asker hava filosunun tamamlanmas iin ayrlm mevcut rnlerinin bir ksmn veriyordu. Ancak, bu yardm,
belirgin bir ekilde Almanyann lehine olan, Almanya ve ngiltere arasndaki gler dengesini deitirmiyordu.
Hitlerciler ngilterenin bozguna uratlmas ve Britanya mparatorluunun
yok edilmesi konusunda dncesinden vazgemiyordu. Zaten bu olmadan, on76

lar kendilerini Avrupann sahibi sayamazlard. Hitler 27 Mart 1941de Japonya

Dileri bakan Matsuoka ile sohbetinde hangi koullar altnda olursa olsun
Britanya hegemonyasnn yok edilmesi gerektiini, Avrupada Britanya etkisinin sona ermesi gerektiini ve ancak o zaman Amerikann Avrupaya her trl
mdahale giriiminin pskrtlm olacan belirtiyordu. Bizim amacmz,
Britanyann dnya imparatorluunun yklmasdr (219) diyordu Hitler. Belgeler,
Hitlercilerin Britanya adalarnn idaresi iin acmasz bir igal tasarsn ayrntl olarak hazrladklarn kantlyordu. Ancak, tm glerini SSCBye saldr iin
konsantre etme karar, Nazileri, ngiltereyi bozguna uratma planlarndan geici
olarak vazgemeye zorlamt.
19 Temmuz 1940ta Hitler Reichstagda yapt konumada ngiliz hkmetine,
sava srdrmek iin bir neden grmediini belirterek bar anlamas imzalamay teklif etti. Bununla beraber, Hitler ak ak bar anlamasnn, Almanyann
Avrupadaki igallerinin ngiltere tarafndan tannmas kouluyla imzalanabileceini belirtti. ngiltere hkmetinin bu koulu kabul etmemesi durumunda Hitler
Britanya mparatorluunu bozguna uratmak ve yok etmekle tehdit ediyordu. (220)
1940 Ekim ayna kadar Alman uaklar ngiltereye kar youn bir hava sava
yrtt. Hitler ngiliz iktidar evrelerine bask yapmaya, onlar Almanya ile uzlamaya ve SSCBye kar sava iin kendileriyle birlemeye zorlama abasndayd.
Ayn zamanda yurtdndaki Alman diplomatik temsilcileri, bar grmeleri olanaklarn incelemeye abalyordu. Ayrca, Alman diplomasisi talya araclyla ABDnin bu konudaki tutumunu yoklamaya balamt. 25 Haziran 1940ta
talyann Berlin bykelisi Alfieri, Amerika maslahatgzar Hite ngilterenin
krizde olduunu ve uzun sre direnemeyeceini bildiriyordu. Ancak, Alfieri ne
Almanyann ne de talyann Britanya mparatorluunun ortadan kalkmasn istemediklerini iddia ediyordu. Rooseveltin Alman-ngiliz bar grmelerinde
inisiyatif almasn neren Alfieri, Almanlarn, ngiltere Babakan Churchillin
istifasn dahi talep etmeyeceklerini vurguluyordu.
Bakanlnn direktifi zerine Hit 1940 Temmuzu banda, diplomatik evrelerde
Hitler hkmeti tarafndan gvenilir ahsiyet olarak bilinen Wohltat ile birka kez
grt. Hi kuku yok ki diyordu Wohltat Almanya 3-4 hafta hazrlktan sonra
havadan karma yapp ngiltereyi hzla fethedecek durumda. Wohltat, Almanyann,
Britanya mparatorluunu yok etmek ya da ABDye saldrmak niyetinde olmad
iddiasndayd. Wohltat, Hitler adna Kuzey Ulusu; ngiltere, Almanya ve ABDye
birlik anlamas imzalamasn neriyordu. Bu durumda ngiltere Avrupa ktasndaki karlarndan vazgemek zorundayd. Wohltatn ifadesine gre, ABDnin grevi
ngiltere hkmetini Almanya ile bara ikna etmekti. (221)
Ancak, ngiltere boyun emek niyetinde deildi. Babakan Churchill ve ngiliz
iktidar evrelerinin onu destekleyen byk bir blm, boyun emesi durumunda
ngilterenin yalnzca byk devlet pozisyonunu kaybetmekle kalmayp ulusal bamszln da yitirebileceinin bilincindeydi. ngiliz halk lkenin bamszln
koruma kararll tayordu. ktidar evreleri bu kararll hesaba katmadan ede77

mezdi. ngiltere Maliye bakan John Simonun 1939 sonbaharnda ABD bykelisi
Kennedye syledii gibi, sava ve bar konularnda ngiliz halkn hesaba katmamak mmkn deildi. Eer Britanya hkmeti herhangi bir bar savunacaksa, bu
istek, sava srdrme kararll iinde olan kendi halkndan gelecektir. (222)
Hitlerciler siyasal olarak havadan yldrm harekt kampanyasn kaybettiler.
Onlarn, ngiliz halkn hava bombardmanlar yardmyla dehete drme hesab tutmamt. Tam tersine, Hitlerin Hava Kuvvetlerinin harektlar, Hitlercilerle
mnferit anlama yapma abasnda olan birtakm ngiliz politikaclarn manevralarn zora sokmutu.
ngiliz iktidar snfnn, yalnzca ar sac gruplar, faist Almanya ile uzlamaya varmaya hazr olduklarn gstermiti. Onlar, ngilterenin bar karlnda
o kadar da fazla dn vermeyecei, stelik bunun da daha sonra Sovyet devletine
kar savata ngiliz-Alman ittifak ile telafi edilecei umuduna bel balyorlard.
Mnih hayali, Fransann teslim olmasndan sonra dahi, kaln kafallar cezbetmeye devam ediyordu. ngiliz halknn byk ounluu ise saldrganlara kar
mutlak zafere kadar savamak iin can atyordu.
ngiliz hkmetinin sava srdrme kararna dominyonlarn durumu da belli
bir etki gstermiti. Kanada, Avustralya, Yeni Zelanda hkmetleri savan devam iin diretiyorlard. (223)
ABD hkmetinin Avrupada sava konusundaki gr hi de az bir nem arz
etmiyordu. Amerika hkmeti, bir dizi nedenden dolay savan balarnda, bu
savaa katlmaktan kanmaya alt. Bu nedenler arasnda, savaan devletlerin
savan sonucunda karlkl olarak zayf decekleri ve ypranacaklar ve bunun
da, Amerikann etkili evrelerinin grne gre, ABDye dnyada egemen bir
konum salayaca hesaplar nemli bir yer tutuyordu. Ancak, Fransann abuk
teslim oluu, ngilterenin kritik durumu, Almanyann asker potansiyelinin artmas; tm bunlar Amerika hkmetini endielendiriyordu. Washington Almanya
ve ngiltere arasnda barn o koullarda Alman emperyalizminin Bat Avrupada,
Yakn ve Orta Douda mutlak egemenliinin teyidi olacan anlyordu. Byle bir
bar kanlmaz olarak ngiltereyi, Almanyann etkisine tabi olmaya gtrrd. ABDye kar Almanya-talya-Japonya bloundan gelen tehdit hzla artard.
Fransann yenilgisi, bu lkenin Panama Kanalndan geen ve ABDnin ok nemli komnikasyon hatlarna stratejik yaknlkta yer alan Atlantik Okyanusundaki
smrgelerinin yazgs sorununu gndeme getirmiti. Almanyann bundan sonraki yaylmacl ABDnin Atlantikteki ekonomik ve politik pozisyonu iin ciddi
bir tehdit olabilirdi. ngilterenin teslim olmas kukusuz, Japonyay Uzak Douda
harekete geirebilirdi.
Hitlercilerin bar yoklamas Dileri Bakanlnda tartlyordu. Dileri
bakan yardmcs Burley, Hell ve Wellese Wohltatn nerilerini kabul etmelerini
tavsiye eden bir memorandumla bavurdu. Burley unlar yazyordu: Hi kuku
gtrmez ki, ngiltere Almanyay asla malup edemez. Aka ortadadr ki, bugn Byk Britanya kta zerindeki kontroln geri dndremez ve biz de bunu
78

yapmak niyetinde deiliz. Hitler, l Paktn katlanlar arasndaki talyann

Akdeniz ve Balkanlardaki haklarna ilikin anlamaya uymad. Alman askerlerinin Romanyaya girmi olmas Mussoliniye, Hitlerin onu oldubittiye getirdiini
(224) gstermiti.
Sonuta, ngiltere hkmeti Hitlerin bar nerisini reddetti. 22 Temmuz
1940ta ngiltere Dileri bakan Halifaks bunu yapt bir aklamayla ilan etti.

Almanya, Japonya ve talyann l Pakt

1940 Eyllnde Hitlerciler Deniz Aslan operasyonunu ertelediler. Ayn zamanda Alman diplomasisi SSCBye kar sava hazrlklar iin bir dizi adm att.
Bu durumda, ngiltere tarafndan bar teklifinin reddedilmesini Hitlerciler
SSCBye kar saldr hazrln d dnyaya, ngiltereye kar savaa devam etme
hazrl olarak gstermek iin kullanmaya alyorlard.
SSCBye saldr planlarnn hazrlanmas srecinde Hitler ynetimi
Antikomintern Paktndaki mttefikleri Japonya ve talyann hareketlerinde ncekine gre daha sk koordinasyona gerek duyuyordu. Hitler ve Komutanlarnn
dncelerine gre, Japonya ABD glerinin nn kesmek ve bylece onlarn
Avrupada savaa girmesine frsat vermemek, Sovyetler Birliini, bu lkenin onlarca tmenini ve hava kuvvetlerinin nemli blmn (225) zerine ekerek tetikte
tutmak zorundayd. Almanya, 1939 Maysnda Asker ttifak (elik Pakt) imzalad, talyadan ise tm glerini ngiltereyi bozguna uratmaya yneltmelerini
(226) ayrca Msrdaki ngiliz askerlerine kar operasyonlar srdrmelerini talep
ediyorlard. devletin hareket koordinasyonu dncesinin gereklemesi amacyla Hitler diplomasisi Japonyann, Almanya ve talyann savataki baarlarn
paylama abasn kulland ve bu amala bu lkeyle, grmelerinin 1939da kesilmi olduu asker birlik anlamasn imzalama karar ald. O srada Hitlerciler
Japonyasz da yapabileceklerini dnmlerdi. Savan banda Japonyann
Berlin Bykelisi Tokyoya unlar yazyordu: Almanya Dileri Bakanlna yakn evrelerde, indeki ileri ve Sovyetlere kar ald nlemlerdeki baarszlk
Japonyann, asker ibirlii plannda ciddi harektlara girimeye hazr olduu konusunda kuku uyandrmaktadr. (227) imdi ise Japonya ile asker ittifak anlamas imzalama inisiyatifi Almanyada daha olumlu bir yank bulmutu.
Japonya-Almanya grmeleri 9 Eyll 1940ta Tokyoda balad. Japonyay
Dileri bakan Matsuoka, Almanyay iki bykeli, Stammler ve Ott temsil ediyordu. 18 Eyllde Ribbentrop Romaya hareket etti ve burada Mussolini ve Cianoyu
talyann Japonya-Almanya asker birliine katlmas iin ikna etti. Grmeler srasnda taraflardan her biri, savaa girilmesi durumunda kendisine daha fazla ayrcalk tannmasnn pazarln yapyordu. Tokyodaki grmeler 27 Eyll 1940ta
Almanya-Japonya-talya Asker Paktnn imzalanmasyla sona erdi. (228)
lke paktnn yaymlanan metninde unlar yer alyordu: Japonya Avrupada
yeni dzenin oluturulmas davasnda Almanya ve talyann ynetimine sayg
duyar ve kabul eder, Almanya ve talya ise Dou Asyada yeni dzenin kurulmas
79

davasnda Japonyann ynetimine sayg duyar ve kabul eder. Anlama imzalayan

taraflardan biri Avrupada savaa, ayrca in-Japon anlamazlna katlmayan
bir devletin saldrsna uramas durumunda devlet birbirlerini tm siyasal,
ekonomik ve asker olanaklarla desteklemek ykmll stlenirler.
Grmeler srasnda ayrca, Gney denizleri sorunlar konusunda Almanya ve
Japonya hkmetleri arasnda (talya bu sorunlarn zmne katlmad) nota deiimi biiminde bir dizi gizli anlama imzaland. Japon ve Alman temsilciler, Japonya
ve Byk Britanya arasnda silahl bir atma kmas durumunda, Almanyann,
elinde bulunan tm olanaklarla Japonyaya yardm etmek iin elinden gelen her eyi
yapaca (229) konusunda anlatlar. Hitlerciler Japon mandas altnda bulunan
Gney denizlerindeki eski Alman smrgelerinin Japonlarn ynetiminde bulunmasna raz olmutu, ama Almanyann giderlerinin telafi edilmesi koulu getirilmiti. Gney denizlerindeki dier Alman smrgelerini Almanya Avrupada savan
bitmesinden sonra otomatik olarak almalyd ve ardndan Japon hkmeti ile onlarn paylamn, bunun karlnda Almanyaya gereken tazminat deyecek olan
Japonyann mmkn olduunca karlarna uygun olarak tartmalyd. (230)
Bylece Japonya aralarnda Hollanda, Fransa ve ngilterenin de bulunduu dier lkelerin kontrol altnda bulunan eski Almanya smrgelerini kuatmak iin
mttefikinden mutabakat alamam oldu.
Bununla beraber, komisyonun kurulmas konusunda anlama imzaland:
ortak komisyon ve iki teknik komisyon (asker ve ekonomik). Japonyadaki Alman
ve talyan Bykelilerinin katlaca ortak komisyon Tokyoda Japon Dileri
Bakannn Bakanlnda almalyd. Berlin ve Romada da benzer komisyonlar kurulmas tasarlanyordu. Asker Komisyon ayrca Tokyoda bulunuyordu ve
Japon ordusu ve filosu temsilcisi ile Alman ve talyan Bykelilikleri asker, deniz
ve hava kuvvetleri ataelerinden oluuyordu.
Ortak komisyonun amac lkenin politikasnn koordine edilmesinden oluuyordu; asker ve ekonomik komisyonun grevi, ortak asker harekta ilikin sorunlarn zm ve karlkl ekonomik yardm yaplmasyd.
l Paktn imzalanmas saldrgan devletlerin asker blounun nihai olarak
kaytlara gemi olmasyd. Paktn, anti-Sovyet eilimi, asla herhangi bir yesi ile
Sovyetler Birlii arasndaki gnmzde var olan siyasal ilikilere karmayacan
belirten 5. maddeye atfen, zenle gizlenmi olmasna ramen, bu pakt, SSCB bata
olmak zere btn barsever halklar hedef almt.
Ancak, Almanya ve mttefiklerinin gerek niyetleri kukuya yer brakmyordu.
Ayrca, bu niyetler konusunda Ribbentropun l Pakt hakkndaki grlerinden
hareketle bir yargya varlabilir: ... Bu denein iki ucu olacak: Rusyaya kar olan ve Amerikaya kar olan. (231)
l Pakt, amac dnya egemenliini ele geirmek olan, saldrgan devletlerin
asker-siyasal bir birliiydi. Pravda gazetesinin bir ba makalesinde vurguland
gibi, Paktn sonucu savan daha da iddetlenmesi ve etki alannn genilemesi
olacaktr. (232)
80

Romanya, Macaristan, Bulgaristan ve Slovakyann l Pakta

Dhil Olmalar
l Paktn imzalanmasndan sonra faist Almanya, Sovyetler Birlii ile sava iin mttefikleri angaje etmek gibi youn bir faaliyet yrtmeyi srdryordu. Bunun iin Hitlerciler tehdit, antaj ve Hitler yanls hkmetlerin beinci
kolu yardmyla dier lkelerde darbeler de dhil deiik yntemlere bavuruyordu. 1940 Eyllnde byle bir darbe Romanyada gerekleti ve bunun sonucunda Romanya hkmetinin bana Hitlere sadk General . Antonescu getirdi.
Antonescu hkmeti derhl Romanyann l Pakt devletlerinin yannda yer aldn ilan etti. Bunu 5 Ekim tarihli Almanya ve talya dndaki lkelere Romanya
petrolnn satnn yasaklanmas emri izledi. O srada Almanya Romanyaya kendi kara ve hava birliklerini gnderdi. Bu birliklere Romanya Silahl Kuvvetlerini,
Almanyann karlar iin hazrlanan plana uygun olarak belli grevleri yerine
getirme becerisine kavuturma grevi verilmiti ki, bu da fiilen SSCBye (233)
kar bir savaa hazrlk anlamna geliyordu. 20 Kasm 1940ta Hitler Antonescuyu
Berline davet eti. 22-23 Kasmda sren grmeler sonucunda Romanyann l
Pakta dhil edilmesi protokol imzaland. Antonescu Hitleri Romanyann savan kazanlmas iin elinde silahla Mihver devletleri ile birlikte omuz omuza yrmeye hazr olduuna (234) ikna ediyordu. Romen diktatr ayrca Berlinde hazrlanan uzun sreli Almanya-Romanya ibirlii plann ve Almanyaya petrol d
satmnn artrlmasn onaylad. Keitel ile grmesinde Antonescu ona SSCBye
kar alnan nlemlerle ilgili bilgi verdi. (235) znde bu Hitlercilerle SSCBye
kar savaa hazrlk ve Romanyay faist Almanyann uydusuna dntrmek
iin bir az birlii idi.
4 Aralk 1940ta Romanya ekonomisinin, Almanya sava ekonomisinin bir yan
ekonomisine dnmesini belgeleyen Almanya-Romanya ibirlii protokol imzaland. Ocak ve Mays 1941de Antonescu Hitlere yeni ziyaretler yapt ve bu ziyaretler srasnda Hitler SSCBye kar saldr planlarn daha kapsaml bir ekilde
aklad.
11 Haziran 1941de Hitler, Keitel ve Jodllun katld Mnihteki grmeler
srasnda Antonescu, onlarla, Romanyann SSCBye kar savaa katlaca konusunda nihai olarak anlat ve bu savan hizmetine lkenin tm ekonomik ve insani
kaynaklarn sunma ykmlln stlendi. Antonescunun, nde gelen Alman
sava sulularnn yargland Nrnberg Mahkemesindeki ifadesinde unlar yer
alyordu: Hitler, savataki yardmlar karlnda Romanya, Sovyet topraklarn, Dnyepere kadar kuatabilir ve idaresi altna alabilir demiti. (236) Hitlerciler
Horty* Macaristannn faist Bloka katlmasn da nemsiyorlard.
Hitler Komutanlnn balangtaki planlarna gre, Macaristan Ukraynann
Karpatlar tesinin asker adan salamlatrlmas iin faaliyetlerde bulunmalyd. Keitelin dncesine gre, Macaristan hkmetinin Almanya ile ortaklaa
savata en nemli devi, faist Alman askerlerinin Macaristan topraklarn hzla
*

Horthy de Bagybanya: Macar devlet adam, Amiral. 1920-1944 aras Macar krall naibi.

81

gemesini salamaktan ve onlarn gda gereksinimlerinin tamamen giderilmesinden oluuyordu. Bylece Macaristan da Hitler Almanyasnn tarmsal smr lkesine dnyordu.
Macaristann faist Almanyann saldrgan politik yrngesine dnmesi sreci, Macaristann l Pakta dhil edilmesi ile ilgili protokoln imzalanmasyla
tamamland. Bu, 20 Kasm 1940ta Hitlerin Macaristan hkmetinin ba Teleki ve
Dileri Bakan Csaky ile Viyanada gerekletirdii grmeler srasnda oldu. 27
Kasmda Macaristan hkmeti, Avrupada Almanyann yeni dzeninin inasna
katlmaya hazr olduunu ilan etti. Bir dizi gelime Hitler Almanyasnn Horty
Macaristann kendi saldrgan politikasnn uysal bir aracna dntrme amacna ulamasn kolaylatrd. Bunlar arasnda ncelikle Horty ve dier etkili burjuva politikaclarn Macaristan devrimcilerine, komnizme ve Sovyetler Birliine
olan nefrete iaret etmek gerekir. Horty, 24 Nisan 1941de Hitler ile grmesinde,
Bolevizme kar sava emeklisi olarak Hitlerin, Sovyetler Birliine, bu lkeyi
tamamen yok etmek amacyla saldr plann tmyle onayladn vurgulayarak,
ona ball zerine yemin ediyordu. (237)
Hitlerin, Macaristann Horty hkmetini kendi uysal kuklasna dntrmesini kolaylatran bir dier durum da, Macaristan iktidar evrelerinin yaylma
hevesleriydi. (238) Macaristan Genelkurmay Bakan H. Vert bu hletiruhiyeyi
yanstrken hkmete, memorandumda, Macaristann Sovyet Devletine kar saldrya katlmak iin gnll olarak ve derhl Macar ordusunu faist Alman
komutanlnn emrine sunmaya hazr olduunun bildirilmesinde diretiyordu.
Macaristann Sovyetler Birliine kar savaa katlmas diyordu Vert topraklarnn daha da genilemesi iin tek yoldur. unlar sylyordu Vert: Bizim mihver devletleriyle birlik olmamz, Macaristann savaa katlmasn zorunlu klmaktadr... Eer biz savaa katlmakta ge kalrsak, belki de sonsuza dek, Romanyaya
toprak konusundaki ikyetimizden vazgememiz gerekecek ve hatta biz bugne
kadar elde ettiimiz her eyi de tehlikeye atabiliriz. (239)
Hitler diplomasisi Macaristan ve Romanya iktidar kliklerindeki alma duygularn kama, birbirlerine kar kkrtma yntemlerini ska kullanyordu.
Yakn evresinde Ribbentrop u durumun altn iziyordu: Bizim Macaristan
ve Romanya politikamzn asl amac, olaylarn gelimesine bal olarak btn
sorunlar Almanyann karlarna uygun olarak zmek amacyla her iki taraf
srekli gergin durumda tutmak ve onlarn itahlarn kabartmaktan oluuyordu.
(240) Hitlerin himayesi altnda 30 Austos 1940 ylnda yaplan ve sonucunda
Transilvanyann Romanyadan ilhak edilip Horty Macaristanna verildii szm
ona Viyana Hakem Mahkemesi de ayrca bu politikann kantdr.
Hitler diplomasisi, Almanya iin byk bir ekonomik ve stratejik nem tayan
Bulgaristan iin de aktif bir politika sergiliyordu. 17 Kasm 1940ta Hitler Bulgar
ar III. Borisi ve Dileri bakan Popovu Almanyaya davet etti. Grmeler
srasnda ar Boris Bulgaristann l Pakta dhil olmasna raz oldu, ancak
Hitlerle Bulgaristann Pakta daha sonra katlmasnn d politika ve asker adan
daha iyi olaca konusunda anlat. (241) ktidardaki Bulgaristan klii kendi hal82

kndan korkuyordu ve bunun derin bir gizlilik iinde kalmas konusunda Hitler ile
sz birlii yapmt. Bulgaristann l Pakta dhil olduuna ilikin haber 1 Mart
1941de yaymland ve ayn gn faist Alman ordusu lkeye girdi. O andan itibaren
Alman Asker Komutanl fiilen Bulgaristanda mutlak egemen oldu.
Monarik Bulgaristann Hitlerin uysal kuklasna dnmesi srecinde Alman
emperyalizmi tarafndan bu lkenin ekonomik olarak kleletirilmesi de gerekletirildi. 28 Aralk 1940ta Almanya-Bulgaristan Clearing Anlamasnn imzalanmas bu olguyu belgeledi. Bu anlamaya gre, Bulgaristan yalnzca Almanya ve
Almanya tarafndan igal edilen lkelerle ticaret yapmak zorundayd. Hitlerciler
bu anlamay, Bulgaristana uygun miktarda d satm yapmakszn bu lkeden
mmkn olduunca mal d alm yapmak iin kullanyordu. 1 ubat 1941de
Hitler Almanyas Filov hkmeti ile Bulgaristanda konulanan Alman askerlerinin
malzeme temini konusunda bir anlama imzalad. 4 Mart 1941de Bulgaristandaki
faist Alman askerlerine onlarn masraflarnn kapatlmas iin Bulgaristan paras verilmesi konusunda ek bir Almanya-Bulgaristan anlamas imzaland. stelik
sz konusu miktar Almanya Clearing borcuna eklenecekti, yani Almanyaya kredi
salanyordu. 242) Bylece, ar Boris nderliindeki iktidardaki faizm yanls
kliin anti-ulusal, halka kar politikas sonucunda Bulgaristan saldrgan faist
Bloka dhil oldu ve ekonomik olarak esasnda faist Alman Wehrmachtna tarm
rnlerini karlksz olarak vermek zorundayd. 24 Kasm 1940ta Slovakya kukla
devletinin hkmeti l Pakta katldn ilan etti. Berlin, SSCBye kar savan
daha ilk gnnde Slovakyann, Alman faizminin mttefiki olacan biliyordu.

Finlandiyann Faist Bloka Srklenmesi

1940 yazndan itibaren Hitlerciler, 1940 Martnda Moskova Bar anlamasnn
imzalanmasndan sonra dahi SSCBye dmanca bir politika yrten Finlandiyay
faist bloun iine ekmek iin aktif nlemler almaya balad.
SSCB ile bar anlamasnn imzalanmasnn zerinden bir hafta gememiti
ki, Finlandiya anlamay imzalayan taraflara, taraflardan herhangi birine ynelik ittifak ya da koalisyonlara girmeyi yasaklayan 3. maddeyi ihlal ederek sve
ve Norve ile Savunma ttifak konusunda grmelere balamt. Bu konuda
TASS 20 Mart 1940ta bir bildiri yaymlad. Bildiride unlar dile getiriliyordu: ...
Byle bir ittifak SSCBye yneliktir ve SSCB ile Finlandiya arasnda bu yln 12
Martnda imzalanm olan bar anlamas ile tamamen elimektedir. (243) Bu
ittifakn imzalanmas dncesi daha sonra Sovyet hkmeti tarafndan SSCB
Yksek Sovyeti oturumunda kararl bir ekilde knand. (244)
Ancak gerici Finli evrelerin anti-Sovyet faaliyetleri bitmek bilmiyordu.
Finlandiya hkmeti anlamann 5. maddesini ihlal ederek Petsamo Blgesinde
asker takviye yaplar, Lillehammerde havaalanlar ina etmeye ve rhtmlar geniletmeye balad.
Fin hkmeti lkede youn bir Sovyet kart politika yrtyordu, SSCB ile
Bar ve Dostluk Derneinin faaliyetlerini yasaklad. 22 Eyll 1940ta Alman as83

kerleri ve asker malzemelerinin Finlandiya topraklar (245) zerinden Norvee

nakli konusunda gizli Fin-Alman anlamas imzaland. Bu anlama Almanyann
nemli sayda asker birliinin Finlandiyaya sevkiyatn gizlemek iin kullanlyordu. Fin hkmeti Hitlerin Dou Karelyay ve Leningrad eyaletini Finlandiyaya
verme vaadi karlnda SSCBye kar savaa katlma ykmlln stlendi.
1941 Maysnda Fin ve Alman Asker Komutanl temsilcileri, bu savan gereklemesi durumunda asker operasyon koordinasyon planlar zerinde nihai mutabakata vardlar. 1941 Hazirannda Finlandiyada 40 bin Alman asker toplanmt.
15 Haziranda Finlandiya Silahl Kuvvetler Bakomutan Mannerheim bir direktif
yaymlad ve bu direktif uyarnca Fin ordusunun nemli birlikleri Alman Asker
Komutanlna tabii olacakt. Yine ayn gnlerde Hitler Finlilere SSCBye kar
savan balama sresinin bildirilmesi direktifini verdi.
Taktik gerei Finlandiya hkmeti, Almanya ile resm olarak imzalanm bir
ittifak anlamasna sahip deildi. Finlandiya hkmeti bamsz politika yrtyor grnts veriyordu ve bylece de ABD ve ngiltere ile ilikilerini kesmiyordu.
Ama pratikte Fin iktidar st tabakas olan Mannerheim Rti 1940 sonu 1941
banda Hitler Almanyas ile ittifak hlinde SSCBye kar savata yer almaya ynelmiti. (246)

spanyann Savaa Katlmas Konusu

Vichy Fransasnn Tutumu
Hitler tarafndan, SSCBye saldr ncesi, kurulan faist bloa formalite olarak
dahi anlamas olmad hlde Franco spanyas da girdi. Avrupada emperyalist
gruplar arasndaki savata spanya tarafszlk politikasn izlemiti. Fransann
yenilmesinden sonra ise 1940 Hazirannda savamayan taraf pozisyonu ald.
Faistler tarafndan balatlan spanya Sava ve Franco rejimi lkeyi ar
bir ekonomik krize srkledi. Faist diktatrln yaad glkler Franconun
aka Hitler koalisyonunun yannda yer almasna engeldi. Ancak, Fransann
teslim olmasndan sonra, Alman askerleri spanya snrlarna dayandnda ve
onlarn baz birlikleri spanyaya girdiinde, Franco galipler safna gemeye ve
ganimetlerin paylamna katlmaya hazr olduunu ilan etti. Buna karlk o, u
talepleri dile getiriyordu: 1) Afrikada spanya smrgelerinin topraklarnn genilemesiyle birlikte Cebelitark, Fransa Fas ve Oran dhil Cezayirin bir blm
spanyaya verilecektir. 2) Asker ve ekonomik yardm. (247)
Bunun dnda Franco Pirenedeki spanya-Fransa snrnn Fransa aleyhine
dzeltilmesi iin diretiyordu.
Hitler Franco spanyasn faist asker blokta savaa aktif olarak ekmeye, dahas spanyay hemen Almanya ve talyann yannda savaa srklemeye niyetleniyordu. Hitler, Cebelitark kalesinin kuatlmasn ngilterenin pozisyonunu zayflatma aralarndan biri olarak grdnden Francodan bu kaleye saldrmasn
talep ediyordu. Ancak o spanyann taleplerini genel olarak abartl buluyordu.
84

Franconun ikyeti konusunda Hitler kendi tutumunu yle aklyordu:

Petain ile grmeler srasnda Franszlar ngiltereye kar aktif mcadeleye
tevik etmeye alacam ve bu nedenle, spanya ile bu trden bir anlamann
netlemesinden sonra, Fransz smrge topraklarnn topluca de Gaullee gemesinden sz etmek yle dursun, imdilik onlardan bu trden bir toprak talebinde
bulunamam. (248) Hitlerciler Fransz smrge mparatorluunu kendileri igal
etmeye niyetlenmilerdi.
23 Ekim 1940ta Hitler spanya diktatr ile Fransa-spanya snrnda bulutu.
O, 1941 Ocanda spanyadan savaa katlmasn talep etti. Sonuta, sava konusunda grmelere balanmasna karar verildi. (249) Ancak daha sonra Franco,
spanyann bu kadar abuk savaa giremeyeceini ilan etti. O, ngiliz filosunun
spanyaya ait olan Atlantikteki adalar ve dier spanya smrgelerini kuatmasndan korkuyordu. Franco lkenin iinde bulunduu ekonomik glkleri bahane ederek Hitlerin temsilcilerini spanyann uzun srecek bir sava kaldracak
durumu olmad konusunda ikna etti. (250)
6 ubat 1941de Hitler Francoya savaa derhl katlmasn talep eden bir mektup yazd. Yant mektubunda Franco Hitleri ona olan deimez ball konusunda temin ediyor, fakat daha byk bir enerjiyle Cebelitarka saldrmak iin
hazrlanacan vaat ediyordu.
ubat 1941de Franco Mussolini ile bulutu. Mussolinide spanyann, Almanya
kendisine gereken her eyi salasa da, ngiltere ile savaacak durumda olmad
izlenimi olutu. talyan diktatrn deerlendirmesine gre, Franco konusundaki
Almanya-talya program spanyann, mihver lkelerinin siyasal mttefiki olarak
kalmasyla snrlandrlmalyd. (251)
Hitler Mussolininin grlerine katlmak zorundayd, stelik SSCBye kar
sava hazrlndan dolay, Cebelitarkn kuatlmas onun iin eski nemini yitirmiti. Frankonun formel tarafszl spanyann savaa resm olarak katlmas
olmakszn da faist bloun karlarna hizmet ediyordu. spanya Trkiye ve dier
lkelerden alp Almanyaya petrol, ender maden cevherleri (volfram, manganez),
kauuk salamada nemli bir arac rol oynuyordu.
Alman denizaltlar Kanarya adalarnda ve bizzat spanyadaki limanlar kullanyordu. spanya topraklar Alman gizli servisi iin bir s ve Hitler Almanyas,
Japonya ve ngiltere, Fransa, ABD iktidar evrelerinin temsilcilerinin her trl
gayri resm balantlar iin bir tr diplomatik borsa hizmeti veriyordu. Franco
SSCBye kar savaa katlmak zere 60 bin asker ve subay gndermeye raz oldu.
Hitler Almanyas Vichy hkmetini de savaa ekmek iin nlemler alyordu.
Bu durumda balangta Vichylerin, Almanya ve mttefiklerinin ngiltereye kar savana katlmas idi sz konusu olan. Franco ile grmelerden sonra Hitler
24 Ekim 1940ta Tura yaknlarndaki Monteirde Petain ile grt. Grme
Ribbentropun direktifi zerine Vichycilerin Bakanlar Kurulu bakan yardmcs Laval tarafndan organize edilmiti. (252) Grmede Hitler amacnn, henz
ABD aktif olarak yardm etmemiken ngiltereyi ezip gemek ve savan bir an
nce bitmesi olduunu belirtti.
85

Petain, Fransa ve Almanya arasnda savaa kadar daha sk ilikiler kurulamadndan dolay zntlerini dile getirdi. Ama, diyordu Petain, belki de henz
ok ge deil. Petain Fransa-Almanya ibirliini destekliyordu, ama onun snrlarn belirlemekte kararsz kalyordu. Grmenin sonular, Fransann yeni
Avrupada hak ettii yeri alacann belirtildii bir protokolle kayt altna alnmt.
Bu grmenin protokolnde, mihver Devletlerinin ve Fransann, ngilterenin
ksa srede teslim alnmasndan ayn derecede karlar olduu dile getiriliyordu.
Vichy hkmeti mihver Devletleriyle asker ibirlii ykmlln fiilen stlenmi oldu. Protokolde unlara vurgu yaplyordu: ngiltere ile bar anlamas
imzalanmas durumunda Fransa, esas olarak o dnemde sahip olduu topraklara
denk olan Afrikadaki smrge topraklarn koruyacaktr. (253) Fransz halknn
direni hareketi Petaine daha geni ykmllkler stlenme olana vermedi.
Petain ve Laval Hitlerden, Fransa kamuoyu gerektii ekilde hazrlanmadan
Fransann ngiltere ile savaa katlmas konusunda srar etmemesi ricasnda bulundular. 1941 Maysnda Petain hkmeti Almanya nnde SSCBye kar savata
hammadde, sanayi rnleri, i gc olarak da Sovyet-Alman snrna Fransz gnll lejyonlarn* gndererek yardm etme ykmlln zerine ald.

Balkanlarda Faist Saldrganlk

Almanya ve Trkiyenin Yaknlamas
SSCBye kar savaa hazrlanan Hitler, Balkanlarda glenmeyi hedefliyordu.
Hitler l Paktn katlanlar arasndaki talyann Akdeniz ve Balkanlardaki haklar konusunda anlamaya bal kalmam oldu. Alman askerlerinin Romanyaya
girmi olmas Mussoliniye, Hitlerin onu oldubittiye getirdiini (254) gstermiti. Bundan sonra, Balkanlara girme konusunda, Almanyann nne gemeye
alan Mussolini 28 Ekim 1940ta, talyanlar tarafndan 1939 ylnda igal edilen
Arnavutluk topraklarndan saldr dzenledi. Ama talyan askerleri Yunanistanda
yenilgiye urad, geri adm atmak ve yalnzca Yunanistan deil, Arnavutluk toprann bir ksmn da boaltmak zorunda kaldlar.
Hitler, talya macerasnn her trl sonucundan yarar salamay umut ederek
kar koymamasna karn, ortann hareketlerini tasvip etmiyordu. Hitler 20 Kasm
1940ta Mussoliniye yazd mektupta, 1941 lkbaharndan nce Balkanlarda, zellikle de Yunanistanda harekta kalkmay makul grmediini belirtiyordu. (255)
1941 lkbaharnda Hitlerciler Yugoslavya ve Yunanistan igal etme hazrlklarna baladlar. Alman diplomasisi Yugoslavyann l Pakta katlmasn salamak
iin hummal bir alma balatmt. Yugoslav Tsvetkovi-Maek hkmeti Kasm
1940tan 20 Mart 1941e kadar birka ay bu konuyu tartmt. Bu noktada hkmet
iinde ciddi gr ayrlklar ortaya km, bakanlarn bir blm Yugoslavyann
l Pakta katlmasna kar kmt. Bununla birlikte, 25 Mart 1941de Viyanada
Yugoslavyann saldrganlar Paktna katlmasna ilikin protokol imzaland.
*

Lejyon: (Lgion) Eski Romallarda 6000 kiilik birlik.

Burada, yabanc gnlllerden kurulu Fransz askeri.

86

Bu konudaki haber Yugoslav halklarnda iddetli bir fke uyandrd. 25 Mart

akam Belgrat ve lkenin dier kentlerinde, 27 Martta dorua ulaan protesto
gsterileri balad. Bu halk hareketinden yararlanan bir grup yksek rtbeli subay
26 Mart 27 Marta balayan gece darbe gerekletirdi: Tsvetkovi hkmeti devrildi ve yerine General D. Simovi bakanlnda yeni bir hkmet kuruldu.
Yugoslavyada geni boyutlara ulaan anti-faist hareket Hitlercilerin planlarn
altst etmiti. Halk kitlelerinin ayaklanmas ve darbe sonucu Yugoslavyadaki durum, Hitlerin 27 Mart 1941 tarihli zel oturumunda tartma konusu oldu. Ve ayn
gn Hitler 25 Numaral Emrini yaymlad. Bu emirde Yugoslavyadaki asker
darbe Balkanlardaki siyasal durumu deitirdi ve bu lkeyi, Almanyaya kar drste ilikileri konusundaki olas aklamalarndan bamsz olarak dman olarak deerlendirmek gereklidir deniyordu. (256) Ve o zaman Yugoslavyaya kar
savan Marita* (Yunanistana saldr) harektyla ayn anda balamasna karar
verildi. 6 Nisan 1941de Hitler ordusu Yugoslavya ve Yunanistana girdi ve bu lkelerin topraklarn igal etti. gale talya ve Macaristan askerleri katld. Yugoslavya
blnmt. Bosna Hersek topraklar aleyhine genileyen Hrvatistan bamsz
devlet ilan ettiler ve l Pakta dhil ettiler.
SSCBye kar saldr iin Balkanlarda sava alan hazrl yapan Hitler
Trkiyeye byk nem veriyordu. 18 Haziran 1941de Almanya ve Trkiye arasnda dostluk ve saldrmazlk anlamas imzaland. Bu anlama Almanyann,
ordusunun Gney kanadn emniyete almasn salad. Daha sonralar Almanya
Boazlar rejimi anlamasnn ihlali pahasna, Karadenizde SSCBye kar harekt
yapabilmek iin Trkiyeden Boazlardan gemilerini geirme izni almt. Almanya
Trkiyeden nemli miktarda gda rnleri, manganez ve dier stratejik hammaddeler d alm yapmaya balamt. (257)

Hessein Misyonu
Daha Haziran 1940ta SSCBye saldr hazrl srasnda Hitler, Nazi Partisi
ynetimindeki yardmcs, Hessee ngiltere ile anlama salamay gerekli grd dncesini dile getiriyordu. Anlalan, bundan bir sre sonra Hesse, (258)
Fhrerin direktifini yerine getirirken, uzlamac bar konusunda Alman-ngiliz
grmelerini rayna oturtmak iin ngilterenin st dzey sarayl memurlarndan
birisi olan Hitler yanls Dk Hamilton ile olan tankln kullanmaya karar verdi. 10 Eyll 1940ta Hesse Batda geni ilikileri olan Albrecht Haushofer (259)
Dk Hamilton ile iliki kurmakla grevlendirdi.
Bunun iin Hitlerciler svire Kzl Ha Bakan Burckhardt kulland.
Burckhardt Hamiltona Haushoferin 23 Eyll 1940 tarihli ve iinde ngiltere ve
Almanya temsilcilerinin Lizbonda bulumas nerisi yer alan mektubunu sundu.
28 Nisan 1941 tarihli mektupta Hamilton, ngilterenin geni kapsaml ngilizAlman Anlama programn bildiriyordu.
*

Marita: (Maritza) Riladan doup, Bulgar ve Yunan topraklarndan getikten sonra Egeye dklen akarsu.

87

Anlalan o ki, SSCBye saldr iin belirlenen srenin yaklamas nedeniyle

Hitlerciler ngiliz-Alman anlamasnn imzalanmas iin daha fazla ardan almann olanakszlna karar vermilerdi. 5 Mays 1941de Hesse Hitlerin, ngiltereye
kar yz kzartc koullar ne srmeye niyeti olmadnn teminatn aldktan
sonra, 10 Mays 1941de ME 110 tipi avc ua ile ngiltereye utu ve Hamiltonun
maliknesinin bulunduu skoya zerinde uaktan paratle indi.
Churchill hkmeti birka gn boyunca Hitlerin yardmcsnn ngiltereye
geldii konusunda hibir bilgi vermedi. Berlin de tam bir suskunluk iindeydi.
Ancak, gizli anlamann gereklemedii anlamna gelen Hessein ngiltereye geldiine ilikin Londrann ksa bir aklamasndan sonra Hitler Reichinin gl
propaganda makinesi devreye sokuldu. Berlin, gya Hessein ngiltereye uuunun, o zaman ifade edildii ekliyle onun kiisel inisiyatifi olduu ve resm bir nitelik tamadn kantlamaya abalyordu. stelik Hessein misyonu psikolojik
adan hasta bir insan tarafndan gerekletirilen bir eylem olarak gsteriliyordu.
Hatta Alman gazetelerinde Hessein Birinci Dnya Savanda ald bir yara sonucu halsinasyon sorunu olan ruh hastas bir idealist olduu ne srlyordu.
ngilterede Hesse, resm ahslar Lort Kanzler Simon ve daha nce de Berlindeki
ngiliz Bykelilii Birinci Sekreteri olarak alm olan Foreig Ofis Bakan
Kirkpatrcik ile grmeler yapmt. Hesse Hitlerin Almanya ile ngiltere arasnda
bar anlamas iin nerdii koullarn iletti. Bu koullarn z faist Devletler
ile ngiltere arasnda etki alan snrlamasna dayanyordu. ngiliz etki alan onun
mparatorluunun erevesi ile snrl kalyordu, mihver Devletleri ise Avrupada
mutlak egemen olacaklard. Almanyann tm eski smrgelerini kendisine iade
etmesi gerekiyordu. ngiltere atekes anlamas, ardndan Almanya ve talya ile
bar anlamas imzalama ykmlln stleniyordu. ngiliz hkmetinin bu
koullar bir an nce kabul etmesini salamak iin Hesse ngilizleri, ngiltereye
bombardman artrmak ve denizalt savayla tehdit ediyordu. (260)
ngilizler tarafndan yaymlanan az sayda belgeden yola karak, Churchill
hkmetinin temsilcilerinin Hesse ile grmelerde ne kadar ilerleme kaydettikleri konusunda ak net bir karm yapmak son derece g. Ancak u olgu ilgintir: nde gelen Alman sava sulularnn yargland Nrnberg Mahkemesinin
ngiliz Lawrencein bakanlnda yaplan 31 Austos 1946 tarihli Tribunal
Oturumunda, Hesse, anszn ngilteredeki grmelerini yemin ederek anlatmak
istediini bildirdi. Ama Lawrence, Hessee bu konuda konumay yasaklad.
Hessein misyonu, Hitler diplomasisinin, faist Almanyann Sovyetler
Birliine kar sava iin siyasal-diplomatik hazrln sonlandran faaliyetlerinden bir tanesiydi.

Almanyann SSCBye Saldr Sresinin Belirlenmesi

Hitler hkmeti, SSCBye kar sava hazrln asker ve ekonomik alanlarda da hzl bir tempoda yrtyordu. Byle bir hazrlk hem Almanyada hem de
Almanya tarafndan igal edilen tm Avrupa lkelerinde yaplyordu. Hitlerciler
88

Almanyann ve igal edilen lkelerin sanayisini asker malzeme retimine ve

Alman askerine hizmete dntrdler. Yine bu amala Almanyaya zorla 3 milyondan fazla yabanc ii getirdiler. gal edilen lkelerde silah stoklarna, cephanelere, stratejik hammaddelere el konuldu. Sivil halkn talepleri bizzat Almanyada
dahi snrl olarak karlanabiliyordu.
Ayn zamanda Nazi asker st tabakas Sovyet topraklarna girme hazrlklar yapyordu. SSCB ile savan stratejik planlamasna Hitlerciler 1940 Temmuzu
sonunda balad. nceleri savaa 1940 Sonbaharnda balanmas planlanyordu.
Ancak, Hitlerin 31 Temmuz 1940ta Berghoff taki toplantsnda Almanyann
st dzey asker ynetimi, Feldmareal Keitelin SSCBye bu sre iinde saldrmann amaca uygun olmayaca grne katlyor ve SSCBye kar savaa 1941
lkbaharnda balanmas grn dile getiriyordu. O zaman Hitler u aklamay
yapt: Rusya 1941 lkbaharnda yok edilmelidir. Sovyet devleti tek bir darbeyle
yklmaldr. Almanyann tm st dzey asker yetkilileri Hitlerin bu grn
paylayordu.
5 Aralk 1940ta Hitlerin yapt toplantda SSCBye saldr plan tartld.
Savaa 1941 yl Mays ay sonunda balanmas karar alnd. 6 Aralkta Jodll,
General Varlimonta, teyit edilen plan temelinde Sovyetler Birliine kar sava
yrtme talimat hazrlama grevi verdi. 17 Aralkta 21 Numaral Barbarossa
adl bu talimat hazrd ve Hitlerin onayna sunuldu.
18 Aralkta Hitler bu talimat onaylad. Sonuta, Almanyann Yugoslavyaya
asker harekt dolaysyla SSCB ile sava balatma sresi 22 Haziran 1941e ertelendi. Plana gre SSCBye saldr iin 190 tmen hazrlanmt. Bunlardan 153
Alman tmeni, geriye kalanlar ise Hitler Almanyasnn uydusu olan lkelerin tmenleriydi. (261)
Barbarossa plann hazrlayanlar Alman Silahl Kuvvetlerinin ngiltere
ile savan bitirilmesine kadar Sovyet Rusyay hzlandrlm asker harekt yoluyla yenmeye hazr olmas zorunluluundan (262) hareket ediyorlard. Berlin
Sovyetler Birliinin yenilgisini Almanyann Avrupada, ardndan da tm dnyada
egemenliini kurmasnn balca n koulu olarak deerlendiriyordu.

89

2. L PAKTIN MZALANMASINDAN SONRA JAPON DPLOMASS

JAPONYA-AMERKA GRMELERNN BALAMASI

Almanyann SSCBye Kar Sava Hazrl Dneminde

Almanya-Japonya birlii
l Paktn imzalanmasndan sonra Japonya Bakanlar Kurulu 28 Eyll
1940ta, sayesinde, in, in Hindi, Hollanda Hindistan, Malay, Tayland, Filipinler,
Britanya Borneosu ve Burmann dhil olaca ve Japonya nderliinde Byk
Dou Asya Birlikte Kalknma Alan kurmak iin Almanya, talya ve Japonya
koalisyonunu glendirme karar ald. Japon militaristler bu alana SSCBnin
Dousunu da dhil etmilerdi. Japonyann iktidar evreleri Avrupada sava ortamndan, smrgeler sahibi devletlerin yenilgisinden ve Avrupal saldrganlarla
ittifaktan kendi Asya stratejisinin karlar iin elden geldiince yararlanmak iin
acele ediyordu.
Dier yandan Hitler 5 Mart 1941de Japonya ile ibirlii konusunda zel bir
direktif (No 24) yaymlad. Direktifte u ifade yer alyordu: Japonya ile l Pakt
esasna dayal ibirliinin amac Japonyay Uzak Douda mmkn olduunca bir
an nce aktif olarak faaliyete gemeye zorlamaktr. Bylece, ngiliz gleri zayflayacak ve ABD karlarnn arlk merkezi Pasifik Okyanusuna kayacaktr. Bu
arada ngilterenin Uzak Doudaki dayanak noktas olan Singapurun kuatlmas,
direktif uyarnca, devletin yrtt savan tmnn baars iin belirleyici
olarak deerlendiriliyordu. Direktifte Barbarossa operasyonu bu plann yaama
geirilmesi iin zellikle elverili siyasal ve asker n koullar yaratacaktr deniyordu. Ancak, direktif Japonlara Barbarossa Plan konusunda herhangi bir bilgi
vermeyi yasaklyordu.
Grnd gibi, Hitlerciler o zamanlar SSCBye kar savata kolay bir zafer bekliyorlar ve onun meyvelerini Japonya ile paylamak istemiyorlard. Onlar
Japonyann yardmn ancak ngiltereyi bir an nce bozguna uratmak ve bylece Amerikay savaa katlmaktan alkoymak iin gerekli gryorlard.
Hitler, Alman Asker Komutanln, Japonyann asker potansiyelini verili tm kaynaklarla glendirmekle ykml kld. Direktif Japonyann,
Alman sava yntemini renmesi, asker deneyim deiimi ve sava ekonomisi ve teknii konularnda ibirliini ngryordu. Bunun karlnda Hitlerciler
Japonyadan olabildiince daha ok ekonomik yardm ve her eyden nce kauuk
almak istiyorlard, nk bu Almanya iin yaamsal nem tayordu. (263) Japon
hkmeti Byk Dou Asyann inas planlarnn gerekletirilmesi ile Hitler ve
Mussoliniye ABDyi ngilterenin yannda derhl savaa katlmaktan alkoymak
iin mmkn olan her eyi yapma vaatleri arasnda eliki grmyordu. Bunun
dnda, Japon iktidar evreleri l ttifakta baml olan rol oynamak istemiyorlard. Bu nedenle, onlar, Gneydou Asya lkeleri ve indeki faaliyetlerini, bu
90

lkelerin ham madde kaynaklarndan yararlanmak ve devamndaki zaferler iin

sava alan hazrlamak iin n planda tutuyorlard.

1941 Yl Banda Japonya ve in

1941 yl banda Japonlar inin Gneyinde saldrya getiler. Asker basknn
yannda siyasal basklar da balatld.
30 Ocak 1941de Japon Dileri bakan Matsuoka u aklamay yapyordu:
Japonya Wang Ching-wei hkmetini tanm olsa da, an Kay ekin akln bana toplayp bu hkmetle birlemeye gitmesi umudundan vazgemi deildir.
(264) Babakan Konoe de ayn tonda konuuyordu. 11 Nisan 1941de muhabirlere
u aklamay yapyordu: Japonyann Wang Ching-wei hkmetine aktif destei, Japonyann an Kay ek hkmetinin ortadan kaldrlmas izgisi izledii
anlamna gelmemektedir. Konoe Wang Ching-wei hkmetinin Chongqing
hkmeti ile birlemesi umudunu dile getiriyordu. an Kay eke Nankine geme arsnda Wang Ching-wei de bulunuyordu. O Kuomindang liderini, inin
gelecei ve genel bar adna, iktidar layk olana devrederek derhal deniz ar
gidebileceine (265) temin ediyordu. Ama an Kay ek bu arya yant vermedi.
inin d dnyadan fiilen izolasyonu ve Batl devletler tarafndan hibir desteinin olmad koullarda, Sovyetler Birlii zgrlk ve bamszlk mcadelesinde in halkna dosta desteini srdryordu. SSCBden inin Kuzeybat
kentleri zerinden asker malzemeler ve yakt gnderiliyordu. Sovyet halk in
halkna, mcadelesinde fedakrca yardm ediyordu.
inin zellikle uaa ok fazlaca gereksinim duyduu 25 Kasm 1940-1 Nisan
1941 tarihleri arasnda, SSCB tarafndan 250 bombardman ve avc ua gnderildi. Gnll Sovyet pilotlar ta ki faist Almanyann SSCBye saldrmasyla lkelerine dndkleri tarihe kadar in cephelerinde arptlar.
SSCBnin Japonyann dmanca politikasn gz nnde bulundurarak Uzak
Douda byk bir silahl g bulundurmas ve bylelikle Japon komutanlar in
ordusuna kar Kvantun ordusunu kullanma olanandan yoksun brakmas olgusu,
in halknn Japon saldrganlna kar mcadelesi iin byk nem tayordu.
Sovyetler Birlii tarafndan in halknn bamszlk mcadelesine verilen srekli destek, in halk hesabna az birlii yapan gerici Kuomindang ve Japon
emperyalistlerinin planlarnn altst olmasn salad.

Japonya, Tayland ve in Hindi

Dier yandan Japon diplomasisi, uzun yllar ngilterenin egemen pozisyonda olduu Tayland kendi etkisi altna alma abasndayd. Smrge devletlerinin pozisyonunun zayfladna inanan Tayland iktidar evreleri, Byk Tainin
kurulmas planlarnn gl bir ekilde propagandasn yapmaya baladlar. in
Hindinden toprak talebinde bulunuyorlard. Tayland ve in Hindinin smr91

ge idareleri arasnda Japonyann tahrikleriyle i silahl atmaya kadar vard.

Tayland destekleyen Japon diplomasisi, atmann nlenmesi iin arac grevini stlendi. Baardan tam emin olmak iin Japonya, mttefiki Almanyann
yardmna kotu. Japonyann Berlin bykelisi Osima, Ribbentropa ve Petain
hkmetine, in Hindine kuvvet gndermemesi iin Vichye bask yapmas iin
bavuruyordu. Almanya hkmeti bu ricay yerine getirdi: Hitlerciler Petaine in
Hindine asker gndermeyi yasakladlar. (266)
Japon diplomasisi kendi aracln Japonyann pozisyonunu her iki lkede de
glendirmek iin kullanmaya alyordu: Japon gemileri Tayland limanlarna
girdi, in Hindinde ise Japon asker birlikleri artrld.
7 ubat 1941de Tokyoda balayan ve Tayland, Fransa, in Hindi smrge idaresinin ve Japonyann da katld Bar konferansna Matsuoka Bakanlk ediyordu. in Hindi temsilcileri Taylandn toprak taleplerini tatmin etme yoluna gitmek
istemiyorlard. Ama zerlerinde bask vard. Bu durumda Japon temsilci Ohasi 28
ubatta in Hindi smrge idarecilerinden, Tayland ve in Hindi arasndaki tartmal sorunlarn zmnde Japonyann daim araclna derhl raz olmalarn talep etti. in Hindi idarecilerine Japonlarn nerisini kabul etmekten baka bir
seenek kalmamt. 11 Martta Tayland, Fransa ve in Hindi arasnda bir anlama
parafe edildi. Anlama 9 Mays 1941de imzaland. Tayland yaklak 30 bin km2
ve 3 milyon nfuslu topra Kamboyadan ald. Japonya anlamann koullarnn
yerine getirilmesini garanti etti ve iki taraf arasnda daim arac olma hakkn
salama alm oldu.
Japonya, Tayland ve Fransa in Hindini Japonyaya kar ekonomik ya da
asker ibirlii amac gden nc bir devletle ya da devletlerle hibir anlama
yapmamakla ykml klan protokoller imzalamay baard. (267)
9 Mays 1941de Japonya ile Fransz in Hindi arasnda ticaret ve seyrsefer
anlamalar imzaland. Bu anlamalar Japonlara tarm, madencilik ve ekonominin dier alanlarna girmesine olanak salad. (268) Vichy hkmeti ve Japonya
hkmeti arasnda 1940taki Ekonomik Szleme ile birlikte bu anlamalar in
Hindinde Japon ekonomik yaylmaclnn glenmesine ve Japonyann, burann kaynaklarn savamak iin kullanmasna yardmc oldu. Bu anlamalar, in
Hindi halkna Japonya-Vichy smrge rejiminin ykn dayatma olana salad.

Matsuokann 1941 lkbaharnda Avrupa Ziyareti

1941 Martnda Japonya Dileri Bakan Matsuoka Avrupaya gitti. Japonyann
Gney denizleri ynndeki yaylmaclnn devam ABD ve ngiltere ile atmalara yol aabilirdi. Japonya hkmeti, Japonyann ABD ile savamas durumunda Almanyann desteini hesaba katp katamayacan bilmek istiyordu. Japon
hkmeti Hitlercilerin temel stratejik hedeflerini anlamak ve kendi politikalarn
belirlerken bunlar gz nnde bulundurmak abasndayd. Matsuoka Hitler ve
Libbentrop ile ba baa grmelerinde Alman hkmetinin SSCB konusundaki
gerek niyetlerini renmek arzusundayd. Japonyann Berlin bykelisi Osima
92

daha sonbahar 1940ta, Tokyoya SSCBye kar hazrlanmakta olan Alman saldrsn bildiriyordu. Bu arada Temmuz 1940ta Japonyaya Sovyet hkmeti ile
saldrmazlk pakt grmeleri yrtyordu. Japon Bakann yolu Moskovadan
geiyordu. Matsuoka grmelerin sonulandrlmas iin Sovyet yneticiler ile
bulumaya niyetliydi. (269)
Matsuokaya, Japonya Genelkurmayndan, Bakann Japonyay ordudan habersiz herhangi bir asker nitelikli ykmlle sokmamasn izleme grevi verilen
Albay Nagai elik ediyordu.
Matsuoka 24 Martta Moskovada Amerika bykelisi Steinhardt ile JaponyaAmerika ilikilerini konutu. Japonyann Amerika ile savamayacan belirten
Matsuoka, Eer bir atma kacak olursa, bunun ancak Birleik Devletler tarafndan bir harektn sonucu olacan (270) vurgulad.
Berlindeki 1941 yl Mart sonu ile Nisan banda, Matsuokann Hitler ve
Ribbentropla grmeleri sresince uluslararas ilikiler geni lekli olarak ele
alnd. Hitler, Birleik Devletleri savaa girmekten vazgeirmek istediini syledi.
Naziler, Japonlar eliyle ngiltereye saldrlmasn ve bylece ngilterenin daha da
g duruma derek, SSCBye saldrya kadar teslim olmaya ya da anti-Sovyet savaa katlmaya zorlanmasn gerekli gryorlard. Hitler, Matsuokaya, ngiltereyi
bozguna uratmak iin yakn gelecekte byle bir frsatn bir daha ele gemeyeceini ve bu nedenle Japonyann derhl harekete gemesi gerektii dncesini telkin
ediyordu. (271)
Japonya-Almanya grmelerinin ana konularndan bir tanesi Sovyet-Alman
ilikileri ve Almanyann SSCBye kar savamas durumunda Japonyann tutumu
idi. Daha ilk grmeden sonra Ribbentrop unlar sylyordu: Bay Matsuoka,
aramzda kalmas kaydyla size bildirmek isterim ki, Sovyetler Birlii ile Almanya
arasnda u andaki ilikiler, dorusu, dzgn ama pek de dosta deil. (272)
Hitler ve Ribbentrop Matsuokaya ak ak Almanyann SSCB ile saldrmazlk
anlamasn yerine getirmeyeceini ima ediyorlard. 27 Martta Ribbentrop Japon
Bakana aka unu bildiriyordu: Eer Sovyetler Birlii bir gn, Almanyann
tehditkr kabul edecei bir pozisyon alrsa, Fhrer Rusyay paralayacaktr. (273)
Matsuoka Hitlercilere, Japonyann SSCB ile imzalamay tasarlad tarafszlk
paktn, Sovyet-Alman sava balar balamaz bir tarafa itecei konusunda teminat
veriyordu.
Berlinden sonra Moskovadaki ikinci durak srasnda Matsuoka, Amerika
Bykelisi ile yeniden bulutu ve ona unlar aklad: Japonya Birleik Devletlere
kar savaa girme ykmll tamamaktadr, ama ABD Almanyaya sava ilan
ederse, durum deiebilir. Japon Bakan inde savan bitirilmesi iin Rooseveltin
yardmn elde etmiti. Onun dncesine gre, Amerika Cumhurbakan an
Kay eke, Kuomindang hkmetinin Japonyann nerdii koullardaki bar
reddetmesi durumunda, ABDnin kendisine yardm etmeyeceini bildirerek bunu
yapabilirdi. (274)
Hitlercilerin Japonyay ngiltereye kar savaa srklemeye altklarn anlayan Londra, Matsuokann Berlin grmelerinden rahatszd. 12 Nisan 1941de
93

ngilterenin Moskova Bykelisi Matsuokaya ngiltere Babakan Churchillin,

Japonyann ngiltereye kar savata, Almanyann yardmn hesaba katmasnn
anlamszln kantlamakta olduu mektubu sundu. Mektupta, ngiliz-Amerika
filosunun Japon filosu karsndaki stnl ve Amerikan ekonomisinin gc
belirtiliyordu. (275)
Matsuoka, Tokyoya dndkten sonra 22 Nisanda Churchille u mektubu gnderiyordu: Japonyann d politikas tm olgularn titiz ve n yargsz olarak incelenmesinden sonra belirlenmitir ve bu politika byk rksal amacn dnyada
Hakko ichiu* ilkesinin tm dnyada, bu Japon anlaynn gerekletirilmesine
yneliktir. (276)
Matsuokann kastl olarak tumturakl ve belirsiz yant, Japonya hkmetinin,
belirledii kuatma programndan dn vermeyi dnmediini gsteriyordu.
Bununla birlikte, Japon hkmeti, Almanya ile birlikte gerekletirilen bask
ve tehdit yoluyla Gney denizleri lkeleri ve inin kuatlmas iin onlarn mutabakatlarn elde etmeyi umarak, ABD ve ngiltere ile atmadan kanmak ya da
en azndan bu atmay telemek istiyordu. Japon asker deniz filosu Komutanl
1940 Austosunda ngiltere ve ABDye kar sava hazrl iin 8 ay gerektiini hesap ediyordu. Japon hkmeti, savan Japonyaya yaylmas iin elverili koullar
yaratacak olan Almanyann Sovyetler Birliine saldrsna bel balyordu.
Japon diplomasisine gre, ncelikle ABD ile grmeler yoluyla amalara ulamay denemek gerekiyordu. ABD ile anlamaya varlmasnn olanaksz olmas durumunda, Japonlarn hesabna gre, ABD ve ngiltere smrgelerine ani saldrlara st kapal olarak hazrlk yaplmalyd.
Dier yandan Amerikan hkmeti yneticileri ise kendi alarndan Japonyay
bir sreliine tarafsz klmay baaracaklarn umut ediyordu. Washington, in
konusunda Japonyaya verildii bilinen dnlerin, Japonya ile atmay teleyebilecei dncesindeydi. Ayn zamanda, ABDdeki belli evreler Japon-Sovyet savana ve bunun sonucu olarak hem Japonyann hem de Sovyetler Birliinin zayf
dmesine bel balyorlard.

Japonya-Amerika Grmeleri ve Almanyann Tutumu

1941 lkbaharnda balayan Japonya-Amerika grmeleri her iki tarafn da deiik nedenlerle asker atmay teleme abalarnn bir sonucu oldu. Balangta
bu grmeler gayri resm olarak, hem Japon hem de Amerikal yneticilerle
ilikileri olan ahslar araclyla gerekletirildi. Bu ahslar arasnda Japonya
Sanayiciler Birlii haznedar gava, Amerikan Katolik din adam Drout, Japonya
*

Hakko ichiu: Edebiyatta, bir atda 8 ta olarak geen, bu Japon politik slogan: Btn dnya bir at
altnda toplanacaktr anlamna gelmektedir.
Bu slogan kinci Sino-Japonese savanda (7.7.1937-2.9.1945 kinci Dnya Sava) poplaritesini artrm ve Babakan Konoenin 8.1.1940 tarihli konumasnda ne kmtr.
(Birinci Sino-Japonese Sava: 1894-95 yllar arasnda in Halk Cumhuriyeti ile Japon mparatorluu
arasndaki sava)

94

Sava Bakanl Sava Dairesi Bakan Muto ve Sava Dairesi rgtleme Blm
Bakan vaguro vard. 8 Martta Washingtondaki grmelere, ABD Dileri bakan Hulla daha ilk grmede her trl anlamann savatan daha iyi olduunu
ve ABD ile Japonya arasndaki bir savan bir cinayet olacan belirten Japonya
bykelisi Nomura dhil oldu. (277)
4 Nisanda gava, vaguro ve Drout Japonya ile Amerika Arasnda Karlkl
Anlaya Varma adl bir belge tasars hazrladlar. Ertesi gn tasar ABD ve
Japonya hkmetlerine sunuldu. (278)
Hull ve Nomura 14 ve 16 Nisanda tasar zerinde iki kez tarttlar. Hull, tasarnn tatmin edici olmadn ve grmelerin esasn drt ilke ad verilen ve
tm lkelerin toprak btnl ve egemenliine sayg, dier Devletlerin i ilerine
karmama, ticarette eitlik, Pasifik Okyanusunda durum deiiklii iin asker g
kullanmndan vazgeilmesi olarak anlan ilkelerin oluturmasn nerdi. (279)
Hull ve Japon hkmetinin uyarlarn gz nnde bulunduran gava, vaguro
ve Drout 16 Nisanda, daha sonraki grmelerin esasn oluturan nerilerin ikinci tasarsn dzenlediler. Tasar Manuryann Japonyaya balanmasn (zellikle
de ABDnin Manchukuoyu tanmasn) ngryordu. ABD Japonyann indeki
dier karlarnn da tatmin edilmesine katkda bulunmak zorundayd. Ayrca
ABD an Kay ek hkmetinin kukla Wang Ching-wei rejmine dhil edilmesine
katkda bulunma ykmlln stlenmek zorunda olmalyd. Bunun dnda,
belgede yeni bir Japon-Amerikan ticaret anlamasnn imzalanmas, Japonyaya
byk kredilerin verilmesi, Japonyaya petrol, kauuk, kalay, nikel vb gibi en
nemli stratejik malzemelerin satlmas olanaklarndan sz ediliyordu. Bunun
karlnda Japonya inde ak kaplar ilkesinin yeniden oluturulmasna ve
askerlerini ksmen oradan ekmeye raz oluyordu. Grmeler srasnda Drout
eer Japonya l Pakttan karsa, bir Japon-Sovyet sava kmas durumunda
ABDnin Japonyaya yardm edeceini belirtti. (280) Bu metin taslaa koyulmam
olsa da, onun belirtilmesi dikkat ekicidir, nk tasarlanan anlamann anti-Sovyet ynelimini ortaya koymaktadr.
Bununla birlikte, Washingtonda hazrlanan gayri resm neriler, aralarnda
her gn, zellikle askerler tarafndan yaylmac elerin gn getike glendii,
Japon ynetim evrelerini tam olarak tatmin etmiyordu. Askerler Japon askerlerinin inden ekilmesine kar kyorlard. Onlar in sorununun herhangi bir
uluslararas mdahale olmakszn yalnzca ve yalnzca Japonyann kontrol altnda zlmesini talep ediyorlard.
Bakomutanlk ile hkmetin iletiimini salayan ve 18 Nisanda Konoe tarafndan toplantya arlan Koordinasyon Konseyi, toplantda, hkmetin hareketinin l Pakt ile eliip elimeyecei konusunda endieler dile getirilmi olsa
da, ABD ile grmelere devam edilmesi karar ald. (281)
Ve bu toplantda Avrupa gezisinde olan Dileri bakan Matsuokay derhl
Japonyaya arma karar alnd. 22 Nisan 1941de Matsuoka Tokyoya dnd.
Ayn gn Koordinasyon Konseyinde Avrupa gezisinin sonularna ilikin rapo95

runu sunan Matsuoka Almanya temsilcisinin Gneyin sorunlaryla ilgilendiini,

talya temsilcisinin bu soruna ilgi gstermediini ve hepsinin de lkenin ortak
dmannn Sovyetler Birlii olduu ortak grnde birletiklerini bildirdi. Her
ikisinin de Ribbentrop ve Mussolini l Pakttaki amalarndan bir tanesinin
ABDyi savaa girmekten vazgeirmek olduunu syledi. (282) Konseyin izleyen
toplantlarnda Matsuoka, ABD ve Japonya arasnda tarafszlk pakt imzalanmasn salad.
Japonya ABD ile grmeler konusunda mttefikini bilgilendirmemiti. Bu
konuyu muhbirler araclyla renen Hitler hkmeti endielendi. 3 Maysta
Ribbentrop Japon bykelisi Osimay davet etti ve ona Japonya ile Amerika
Arasnda Karlkl Anlayn Salanmas belgesinin ikinci tasarsn gstererek fkeyle, Japonya hkmetinin niyetini anlayamadn ve Japonyann, Matsuokann
vaat ettii Singapur saldrsn da yerine getirmediini syledi. (283)
6 Maysta Almanyann Japonya bykelisi Ott, konuyu akla kavuturmak
zere Matsuokaya gitti. Japon Bakan, etkili kiilerin basks sonucu grmeler
yapmaya mecbur kaldn syledi, ancak, Alman Bykelisine somut hibir ey
sylemedi. (284)
Almanyann basks altnda, ayrca Japon asker evrelerinin taleplerini de gz
nnde bulunduran Matsuoka, ABD ile hazrlanan anlama taslanda bir dizi eklemeler ve dzenlemeler yapt. Bu deiiklik ve ekler unlardan oluuyordu: l
Paktn koullar uyarnca Japonya gerektiinde Almanya ve talyaya asker yardm
konusunda ykmllklerini yerine getirecektir. Japonya in ile bar anlamas
koullarn kendisi dikte ettirmek niyetindedir. Pasifik Okyanusunun Gneybat
blmne doru yaylma konusunda ise, mevcut durum ve dier Devletlerin hareketlerinin buna zorlamas durumunda Japonyann asker gce bavurmak zorunda kalaca belirtildi. Japonya, bu koullarn hesaba katlmas artyla ABD ile
karlkl anlay anlamasna raz oldu. (285)
Ama tasary Amerika hkmetine sunmadan nce, Nomura, Matsuokann
direktifi zerine 7 Maysta Hull ile grt ve Japonya hkmetinin, Almanya
ve talyann ngiltere ve mttefiklerine kar savata zaferine kesinlikle emin olduunu belirterek onu korkutmaya yeltendi. Kendince, Japonya-Amerika tarafszlk pakt imzalanmas olana konusuna aklk kazandrmaya yelteniyordu.
Deneyimli diplomat Hull, Nomurann manevrasn sezmiti. Japon Elisinin yeltenilerini dikkate almad. (286)
Hitlerciler Japonyay, Japon ordusu st dzey yneticileri ile de ilikileri olan Japonyann Berlin bykelisi Osima araclyla etkilemeye karar verdiler. 9 Maysta Ribbentrop Japon Bykelisini davet etti. Almanyann Tokyo
bykelisi Ottun telgrafn gsterdi. Telgraf Japonyann ABD hkmetine yant taslan ieriyordu. Hitlerin Dileri Bakan, bu grmelerin inisiyatifinin
Japonyadan kaynaklandn kabul etmek iin tm dayanaklara sahip olduunu
bildirdi. Ribbentrop Osimaya, Matsuokann, Alman-Sovyet anlamazl domas durumunda Japonyann SSCBye kar savaa gireceine ilikin vaadini,
96

ayn zamanda Japonyann Singapura saldraca teminatn anmsatt. Ardndan

Ribbentrop Japonya iin ABD ile anlama imzalamann anlamszl ve tehlikesinden sz etti. O aka (Almanlarn Osimadan ekindikleri yoktu) ABDnin,
Japonyay Almanyadan ayrmak ve lkesindeki sava kartlarn ABDnin
Pasifik Okyanusundaki tehlikenin giderilmesi iin kendi kuvvetlerini Atlantike
gnderebilecei konusunda ikna etmek iin ABD hkmetinin grmeleri kullanabileceine ilikin ekincelerini dile getiriyordu. (287)
Hitlerciler, Osima ile grmelerle snrl kalmayp Tokyo zerindeki basklarn srdryordu. bykeli Ott Matsuokadan ABDnin teklifine Japonyann yant
metni hakknda Alman ve talyan hkmetlerine bilgi vermesini ve Ribbentropun
konunun z hakknda gr belli olmadan gndermemesini rica etti. Ott ayrca
Berlinin Japon hkmetine u talebini de iletti: ngiltereye yk tayan Amerikan
ticari gemilerinin devriye gezmesi ve muhafzlk yapmasnn Japonya-Amerika
savan provoke edebileceinin ABD hkmetine ayn yant metninde vurgulanmas. Matsuoka, l Pakta zarar verebilecek grmeler yapmayaca yantn
verdi, ancak Ribbentropun grn beklemeden Nomuraya grmelere balama direktifi verdi. (288)
12 Maysta Japon hkmeti Hulla dzeltilmi anlama taslan sundu. Bu
artk Japonyann resm nerisiydi ve u maddelerden oluuyordu: a) l Paktn
bir savunma anlamas olarak ABD tarafndan tannmas. Bununla birlikte,
Japonyann l Pakttan kaynaklanan asker yardm konusundaki ykmllnn, Paktn, anlama imzalam olan devletlere, hlen Avrupadaki savaa ya
da Japonya-in atmasna katlmayan devletler tarafndan bir saldr olmas
durumunda Japonya, Almanya ve talyann karlkl yardmlamasn ngren 3. maddesi uyarnca yerine getirilecei konusu belirtiliyordu. Bu durumda, sz konusu olan ABD idi; b) Konoenin ilkesini ve Japonyann Nanking
hkmeti (yani Wang Chiang-wei kukla hkmeti) (289) ile anlama ilkelerini
tanyan ABD hkmeti an Kay ek hkmetine Japonya ile bar grmelerine balamay nerir; an Kay ekin bu neriyi reddetmesi durumunda
Amerikan hkmeti ine desteinden vazgeer; c) ABD ile Japonya arasnda
ekonomik ilikilerin tamamen yenilenmesi, gerekli mal ve kaynaklarn karlkl
olarak salanmas; d) Tamamen tarafsz statde kalmas kouluyla Filipinlerin
bamszlnn Japonya ve Amerika tarafndan birlikte garanti edilmesi ve tebaaya kar her trl ayrmcln ortadan kaldrlmas; e) Japonlarn ABDye g
etmesine izin verilmesi. (290)
12 Mays tarihli taslak 16 Nisan tarihli taslaktan farkl olarak, ABD tekellerinin
ardna gizlenerek smrgelere, baml lkelere ve dier devletlerin pazarlarna
szd Amerikan emperyalizminin temel dvizlerinden biri olan ak kaplar*
konusunu suskunlukla geitiriyordu.
*

Ak Kap politikas: Birinci dnya sava sonrasnda Wilsonun 14 Nokta ilkelerinde temelleri atlan,
serbest ticaret ve uluslararas ticaretin gelitirilmesini amalayan ama Amerikan emperyalizminin genileme eilimi gsterdii Amerikan politikas.

97

Japonyann nerileri, Japon askerlerinin inde fiilen kalmasn, Kuzeydou

kentlerinin ilhakn ve dolaysyla, Amerikan emperyalizminin ne zamandr tekelci
smr hedefine dntrmeye alt inde daim Japon egemenlii kurulmasn
ngryordu. Japon emperyalistler tm inin kendisine tabii olmas iddias tarken, ABDye bunun karlnda nemli herhangi bir tazminat nermiyorlard.
Japon taslann temel tezleri, Pasifik Okyanusu havzas ve Asyada egemenlik
iddialar Japon ve Amerikan talepleri arasndaki keskin elikileri vurguluyordu.
Japon taslan alan Hull bu belgenin Tokyo ile anlamaya varma konusunda
hemen hemen hibir umut vermediini gryordu. Ama yine de Dileri Bakan
bu tasla grmelerin esas olarak almaya raz oldu. (291) Hull anlarnda bu raz
oluu Japonya-Amerika ilikilerini temelli bir ekilde tartmak iin tek ans karmama abasyla aklyordu. Ama gerekte i bundan ibaret deildi. Ana neden,
Amerika-Almanya ilikilerini zora sokmaktan ibaretti. ABD gitgide Avrupada savaa srkleniyordu. 1941 Martnda Lend-Lease* yasas kabul edildi, ardndan ABD
ngiltereye cephane ve tehizat tayan gemilerinin devriye gezdiini bildirdi. 27
Mart 1941de Roosevelt ABDde sresiz olaanst durum ilan ediyordu. (292)
ABD hkmetini korkutma abalarn srdren Matsuoka, Amerika bykelisi Grew ile grmesinde 14 Maysta ABDnin Almanya konusundaki tutumunun provokasyon olduunu belirtiyordu. Eer ABD kendi gemilerini gvenlik
amacyla kullanacaksa diyordu Japon Bakan ve bunun sonucu olarak ABD ve
Almanya arasnda sava karsa, l Paktn 3. maddesi uyarnca Japonya ve ABD
arasnda sava kmas kanlmazdr. (293)
14 Maysta Ribbentrop Japon bykelisi Osimaya, Matsuokann Almanya ile
mutabakata varmadan ABDye yant vermesinden duyduu honutsuzluu dile getiriyor, Japonya-Amerika anlamasnn otomatik olarak devlet arasndaki paktn
her trl nemini yitirmesine sebebiyet verdii iin endielerini belirtiyordu. (294)
Alman diplomasisi, Japonyann ABD ile grmelerden vazgemeyeceini anlayarak, Japonya-Amerika ilikilerinde ABDnin mihver lkeleri ve ngiltere arasnda bir savaa karmama ykmlln ve Japonyann l Pakttan doan
ykmllklerinin sabitlenmesini talep ediyordu. Hitler hkmeti iin anlamann bu maddesi esast. Ott, Matsuokaya Alman hkmetinin, Amerikann yant
konusunda derhl bilgi almakta ve Japonya ile ABD arasndaki bundan sonraki
grmeler konusunda bilgilendirilmekte srar ediyordu. (295)
Matsuoka ABD hkmetinin yantn Berline derhl bildireceini, Alman ve
talyan hkmetlerini grmelerin seyri konusunda bilgilendireceini ve onlara
mmkn olduunca danacan vaat ediyordu. (296)
16 Maysta Hell Nomuraya Konoenin ilkesinden ikisini belli dzeltmeler
yapmak kaydyla kabul etmeyi olanakl grdn bildiriyordu: Komnizme kar savunma (inde yazar) ve Japonya ile inin ekonomik ibirlii. ABD inde
Japon egemenliini tanmay reddediyordu, ABD burada dier lkelerin karlarnn snrlandrlmasna karyd. (297)
*

Lend-Lease yasas: Bor verme ve kiralama yasas.

98

28 Maysta Hull ile olaan grmesinde Nomura unlar sylyordu: Japon

askerlerinin inden ekilmesine ilikin madde, Japon Silahl Kuvvetlerinin komnizme kar ortak savunma amacyla bu lkede kalacak olan birliklerini kapsamamaktadr. (298) Japonlar, in komnistlerinin en aktif birliklerinin yer ald
inin be kentinde (Hebey, andun, ansi, ahar, Suyyuan) kendi birliklerinin
kalmasn ABD ile anlamann deimez koulu olarak ne sryordu.
31 Maysta Hull gayr resm olarak Nomuraya, Japon ve Amerikan nerilerini
birletiren kar taslak nerdi.(299) 11 ve 12 Haziranda Koordinasyon Konseyi
Amerikan kar taslan grt. Matsuoka kararl bir ekilde bu taslan kabul
edilmesine kar kt. Matsuokann gr galip geldi.
Nomura Hulla Tokyodaki atmosfer ve Matsuokann tutumu konusunda ayrntl olarak bilgi verdi. 21 Haziranda Hull Nomuraya 31 Mays tarihli taslaa ek
yapan ve ona netlik kazandran resm Amerikan kar taslan sundu. (300)
Amerikallar Japonlarn inde ve Pasifik Okyanusundaki ekonomik ncelik
iddialarna itiraz ediyorlard. ABD Japon askerlerinin inde bulunmasna karyd, ancak onlarn bu konudaki talepleri mutlak bir nitelik tamyordu ve bu da
Japonyann kendi askerlerini uzun bir sre inde bulundurmasna katkda bulunuyordu. ABD hkmeti Japonlardan an Kay ek ile bar salama koullarnn
kendisine bildirilmesini talep ediyordu. Bu blmdeki erhte, bundan sonra komnist faaliyetlere kar ortaklaa savunma nlemlerinin, in topraklarnda Japon askerlerinin bulunmas ve Japonya ile inin ekonomik ibirliine ilikin sorunlarnn
tartlmas ngrlyordu. ABD gelecekte Manchukuonun tannmas konusunu
tartmaya, Japonya ile ekonomik ilikileri sava ncesi leinde yeniden balatmaya, Pasifik Okyanusu blgesindeki doal zenginliklere her iki lkenin de eit olarak
eriimine katkda bulunmaya hazr olduunu ifade ediyordu. (301)
Amerikann nerilerini ieren metin Japonya tarafndan 24 Haziranda alnd.
Bu gnlerde Japon iktidar evrelerinin tm dikkati Hitler Almanyasnn Sovyetler
Birliine kar balatt savaa evrilmiti.

ngiliz-Amerikan ttifaknn Oluturulmas

Sava Konusunda ngiltere ve ABDnin Tutumu
Hitler Almanyasnn Avrupadaki asker baarlar, Asyada Japon yaylmaclnn genilemesi ve faist devletler blounun kurulmas, emperyalist devletlerin
gler dengesini hzla deitirmiti. Fransann yenilmesiyle birlikte ngiltere aslnda balca koalisyon ortan yitirmiti. Almanyann Belika ve Hollandaya saldrmasndan bir sre sonra, 10 Mays 1940ta, tavrlar oktandr ngiliz kamuoyu
tarafndan sert eletirilere urayan Chamberlain hkmeti istifa etti. ngiliz politikaclarn Mnih Grubu lkede gven kaybetti. Chamberlain kabinesinin dmesi
ngilteredeki Mnih eilimindeki taraftarlarn politikasna bir izgi ekmiti.
Churchill hkmeti zorunluluklar nedeniyle yeni mttefikler aramak ve ayn
zamanda lkenin yeni d politika izgisi, Almanya ile mcadele stratejisi ve tak99

tiinin belirlenmesiyle ilgilenmek zorunda kald. Churchill kabinesi ortaya kan

kritik durumda Britanya emperyalizminin bizzat mevcudiyetinin sz konusu olmas olgusundan hareket ediyordu. Bu nedenle, Babakan ve dnce arkadalar faist devletlere kar aktif direni politikas yrtmeyi gerekli kabul ediyor ve
bunda da ngiliz halkndan destek ve anlay gryorlard.
O sralar ngiltere nnde iki seenek vard: ya Nazi Almanyas ile uzlamac
bir bar ya da ABDnin yardm ve ABD ile ibirlii hlinde sava srdrmek.
Savaa devam seeneini benimseyerek ngiliz hkmeti asker durumu zamanla
kendi lehine evireceini umut ediyordu.
Elbette, ABD ile ibirliinin genilemesi, Londrann da farknda olduu gibi,
Amerikal emperyalistlere bir dizi ngiliz mevzilerini teslim etme sonucunu getirecekti: Asker slerin salanmas, smrgelere eriim vb. Bu da ngiliz etki alanlarnn, ncelikle de ngilterenin smrgelerini korumak iin ciddi bir gce sahip
olduu Uzak Douda, aama aama Birleik Devletlere baml olmas sonucunu
beraberinde getirecekti. Ancak, ngiliz iktidar evreleri gelecekte Amerikan tekellerinin yaylmac abalarna kar koyabileceklerini ve yitirilen pozisyonlarn geri
dndrebileceklerini umut ediyorlard. Ayn zamanda onlar ABDyi Almanya ve
Japonyaya kar savaa srklemenin hesaplarn yapyorlard.
1940 Hazirannda Churchill ngilterenin Washington bykelisi Lothiana,
Amerika Cumhurbakanna ngilterenin kuatlmas baarya ularsa,
ngilterenin Almanya gdml bir devlete dnecei eklindeki bar anlamasn imzalayacak olan bir Quisling* hkmetinin her zaman kurulabileceini anlatmas iin talimat verdi. (302)
Washingtondaki pek ok etkili siyaset adam ve asker, ngilterenin Almanya ile
savataki durumuna karamsar bakyorlard. Almanyann Washington asker ataesinin verdii bilgiler sonucunda, Amerikan iktidar evreleri ve zellikle de asker
liderler, ngilterenin tamamen bozguna uramas ve Britanya mparatorluunun
yok olmas olasln kabul etmeye balamlard. (303)
Hitler hayrandr. galden sonra btn zgrlklerden Naziler lehine vazgemitir.
Dikkat ekicidir ki, 22 Haziran 1940ta ABD ordu ve filo yneticileri General
Marshall ve Amiral Stark, bizzat ABD Silahl Kuvvetlerinin aleyhine olarak
ngiltereye asker malzeme miktarnn artrlmasna, zellikle de bu lkeye ek
asker malzeme verilmesine kar kyorlard. (304)
Ancak Roosevelt Amerikal askerlerin bu grne katlmyordu. ABD
Bakan ncelikle Amerikan burjuvazisinin karlarn hesaba katyordu. O, faist
saldrganlarn zafer kazanmalar durumunda, Amerikan tekellerini yalnzca dnya pazarlarnda sktrmakla kalmayp, bu pazarlardan tamamen karacaklarn
anlyordu. Roosevelt ABD ile Almanya arasnda savan kanlmazlndan hareket ediyor ve faist bloun yenilgiye uratlmasnn ABDnin karlarna olduunu
kabul ediyordu.
*

Quisling: Norveli, Devlet adam. (1887-1945) Alman igalinden sonra, Babakan oldu. (ubat 1942)

100

Ancak, bu aamada Amerikan politikasnn zellii, savan tm arln

ngiltereye ykleyerek ABDnin savaa girmesini teleme giriiminden ibaretti. Bu
durumda, ABD hkmetine bir yandan Amerikan halk arasnda anti-faist dalgann glenmesini nlemek, ngiltereye ve dier lkelere, faist saldrganlar blouna kar mcadelede maksimum yardm yapma talebinin artmasn hesaba katmak dyordu. Dier yandan da Roosevelt, lkenin karlarnn Bat Yarmkre
snrlarn amayaca kanaatinde olan yalnzclarn tavrn, ayn zamanda Birleik
Devletler tarafndan tarafszln korunmas yanls olan Amerikan kamuoyu
ounluunun eilimini de hesaba katmak zorundayd. Amerikan komnistlerinin lideri William Foster unlar yazyordu: ABD halknn ounluu, tpk dier
dnya halklar gibi bar seviyor ve tm dnyann faizmle byk mcadelesine
zlyor, ama yine de bu savaa bulamamay itenlikle arzuluyordu. Bu ounluk
yaplan mcadeleye katkda bulunmak istiyor, ancak bizzat savaa katlma dncesini kendisinden uzaklatryordu. (305)
Tm bu faktrler sonucunda Roosevelt hkmeti ngiltereye Almanya ile savata yalnzca maddi asker yardm vermekle snrl kald.

Amerikan Destroyerlerinin ngiltereye Verilmesine likin Grmeler

Daha Fransadaki arpmalar srasnda 15 Mays 1940ta Churchill, Roosevelt
nnde ABDden ngiltereye yk tayan gemi kervanlarnn gvenlii iin eski
Amerikan destroyerlerinin ngiltereye verilmesi sorusunu gndeme getirmiti.
Alman denizaltlar Britanya filosuna byk zarar veriyordu. ngiltere her gn 14
bin m2 tonlua kadar ticaret gemisi kaybediyordu. (306)
11 Haziranda, talya savaa girdikten sonra ve talyan denizalt filosunun, Britanya gemilerine tehditlerini artrdktan sonra, Churchill Amerikan
hkmetine bir kez daha bavurdu. Bizim iin 30-40 eski destroyer almak kadar
nemli baka bir ey olmayacaktr, diye yazyordu Churchill; nmzdeki alt ay
bizim iin yaamsal bir nem tayacaktr. (307) Churchill, anlarnda da itiraf ettii gibi, Roosevelte mektuplarnda, ngilizlerin direnilerinin krlmas hlinde,
Birleik Devletlerin debilecei tehlikeli durumu tanmlyordu. (308)
Roosevelt Churchille, Alman askerlerinin Britanya adalarna girmeleri durumunda ngiliz hkmetinin Londradan Kanada ya da baka bir yere tanmas olasl konusunu soruyordu. Amerikal politikaclar byle durumlarda, tamamen
ABDye baml srgnde bir ngiliz hkmeti kurulmas gerektiini dnyorlard. Birleik Devletlerin emperyalistleri, Almanya tarafndan kuatlan Avrupa
lkelerinin srgndeki hkmetlerini destekleyen ngiliz iktidar evrelerinin deneyimlerinden yararlanmak niyetindeydiler. Roosevelt ngilizlerin de Hollandal,
Belikal, Norveli, ek ve Polonyallarn... Yaptn yapacaklarndan, yani srgnde bir hkmet kuracaklarndan emin olmak istiyordu. (309)
ngiliz kabinesi bu konuda bir sz vermek iin acele etmiyordu. Churchill,
ABDnin ngiliz mirasna olan ilgisini ve Almanyann nemli lde glenmesinden korkmasn kullanarak, Amerikan hkmeti tarafndan daha gzle gr101

lr yardm salanmas hesaplar yapyordu. ngilterenin ABD bykelisi Lothian

Temmuz aynda, Londraya, ngiliz filosunun tamamen kaybedilmesi durumunda
ABD kamuoyunun sonunda gerek tehlikenin farkna varacan bildiriyordu. (310)
23 Temmuz 1940ta Washingtonda ngiliz-Amerikan gizli grmeleri balad. Grmeleri ngiliz bykelisi Lothian ve ABD Dileri bakan yardmcs
Semner Welles yrtyordu. Ama nemli sorunlar Bakan ve ngiliz Babakan
tarafndan zlyordu. 31 Temmuzda Churchill Roosevelte yeni bir mektup yazd. ngiliz Babakan ngilterenin karanlk geleceini yle betimliyordu: Bundan
sonra da u ana kadar uradmz gibi kayplara uratlrsak, daha fazla direnemeyiz. Churchill, daha nce sz edilen 30-40 yerine 50-60 Amerikan destroyerinin bir an nce ngiltereye verilmesinde diretiyordu. (311)
ABD hkmeti Austos banda Lothian araclyla Londraya, West-ndia ve
Bermuda adalarnda bir dizi s karlnda, ngiltereye 50 destroyer vermeyi kabul edeceini bildiriyordu. Eskimi ve etkisiz gemiler, tabii ki, deerleri asndan,
ABD iin byk bir stratejik neme sahip bu slerle kyaslama kabul etmezdi.
Adalarn ABD kontrolne gemesi, ngilterenin Bat Yarmkredeki pozisyonunu
nemli lde zayflatrd. ngiltere hkmeti bu durumun bilincindeydi. Fakat
hkmet, dmanla denizde mcadele ve ngiltere iin nemli komnikasyonlarn gvenlii asndan baka bir yol gremiyordu.
ngilterenin bu alverie ilgi gstermesinin ok nemli bir nedeni daha vard.
Byk Britanyaya 50 Amerikan asker gemisinin verilmesi, Birleik Devletler iin
savaa katlma yolunda ciddi bir adm anlamna geliyordu. Hitlerciler bu eylemi
ABDye kar sava ilan etmek iin bir bahane olarak kullanabilirlerdi, zaten bu da
ngiliz diplomasinin maksadna uygundu. (312)
ABD, ngilterenin yenilgiye uramas durumunda ngiliz filosunun teslim
edilmeyecei, batrlmayaca, Britanya mparatorluunun dier blgelerini savunmak iin sava srdrecei konusunda ak teminatlar talep ediyordu. (313)
Roosevelt Haziran 1940ta Churchille yazd mektupta, filonun New Foundland,
Aden, Kaimtown ve Singapur gibi slerde barnacana olan umudunu ifade ediyordu. Bu arada Bakan Amerikan filosunun, Kanada dhil, Bat Yarmkrenin
savunmasn stleneceine iaret ediyordu. (314)
Ancak Churchill, Britanya adalarnn ve ngiliz asker slerinin ele geirilmesinin
reel olanaklarn dnda kalan bir ey olarak deerlendirileceinden, ngiliz halk
zerinde ok ar bir etki yapabilecei konusunda Roosevelti ikna ederek, teminat
vermekten kanyordu. Ayrca Babakan Amerikallarn ngilterenin bu durumundan yararlanabilecei ve gya ngiliz smrgelerinin karlar iin zaman geldiinde filonun kendilerine verilmesini talep edebileceklerinden ekiniyordu. (315)
Ancak ABD hkmeti acmaszd, nk i Amerikan emperyalizminin
en nemli karlaryla ilgiliydi. O zaman Churchill 4 Haziran 1940ta Byk
Britanyann kendi filosunu hibir zaman teslim etmeyecei ve batrmayacana
(316) ilikin mesajn parlamentoda teyit etti. Churchillin srar zerine ngilizAmerikan dei tokuu ngiliz smrgelerinin 50 Amerikan destroyeri karln102

da deil de, bu topraklarn ngiltere tarafndan ABDye 99 yllna kiraya verildii

eklinde tescil edildi. Pratikte, bu tescilden dolay iin z deimedi ve West ndia
ve Bermuda adalar zerindeki haklar usulen ngiltereye kald.
2 Eyll 1940ta ngiliz-Amerikan Anlamas dileri bakan Hull ile ngiliz
bykelisi Lothian arasnda nota deiimi yoluyla tescil edildi. Amerikallar
New Foundlandda, Bermuda adalarnda, Bahamalar, Jamaika, Antiguada, Santa
Luciada, Trinidadda ve Britanya Guyanasnda hava ve deniz sleri kurma hakk
elde ettiler. (317) ABD hkmeti bylelikle, Bat Yarmkredeki ngiliz smrgelerinde asker-siyasal pozisyonunu glendirmek iin ngilterenin iine dt
ar koullardan yararlanmt.
5 Eyllde Churchill parlamentoyu anlama konusunda bilgilendiriyor ve bu
anlamann ABDyi Almanya ile amanszca bir atmaya srkleyeceini ima ediyordu. Eer zaman gelir de bir frsatn bulursa Hitler, Birleik Devletlerden
alacaktr diyordu Churchill, ite bu nedenle ben, etraf Birleik Devletlerin kara,
hava ve deniz filosuyla evrili snrlarn imdi kocaman bir yay eklinde Atlantik
Okyanusuna kadar uzanm olmasndan memnunum. (318)

Amerikann ngiltereye Silah Sat

Lend-Lease Yasas
4 Kasm 1939da Amerikan Kongresi, savaan lkelere silah satmay yasaklayan
tarafszlk yasasn deitirdi. Yeni bir silah sat ilkesi teyit edildi: Cash&Carry
(pein de ve sipari et), yani savaan taraflarca silah alm pein demeyle gerekleecek ve silah lkelere kendi bayraklaryla donatlm gemilerle tanacakt Bu,
ngiltere ve Fransann ABDden silah almn kolaylatryordu.
Ayn zamanda Cash&Carry ilkesi, kinci Dnya Savanda iyi para kazanma
hesaplar yapan Amerikal tekelcilere kar salyordu. Pein deme yapma ilkesi
Byk Britanya ve Fransay mali kaynak ve aktiflerini bir araya toplamak, dier
lkelerdeki parasal kaynaklarn ekmek zorunda brakyor, bu da Amerikal tekellere yaylmaclk iin yeni olanaklar salyordu.
Kasm 1940ta Roosevelt nc kez Birleik Devletler Bakanlna seildi.
Bakanlk seimlerinden sonraki ilk konumalarndan birinde, Bakan, ngiltere
ve Kanadaya silah satnn boyutlarnn genilemesi konusunda grlerini dile
getirdi. Bu lkelere tm Amerikan asker retiminin yarsn ithal etme hakk tannyordu.
Ancak, tm bunlar ngilterenin Amerikadan yaplan ithalatn bedelinin denebilmesi iin ok nemli olan finansal kaynak sorununu zemiyordu. 1940 ylnn sonunda, ngiliz hkmeti kendi yurtd sermaye yatrmlarn olanaklar
lsnde korumak iin mevcut deme sisteminde deiiklikler yapabilmek amacyla enerjisini ikiye katlayarak almaya balad.
8 Aralk 1940ta Churchill, Roosevelte, olduka ayrntl bir mektup gnderdi.
En nemli sorunlar ayrntlaryla anlatan Babakan silah ithalat demeleri sis103

teminde deiiklik yaplmasnda diretiyordu. Churchill, yaplan sipariler ve grmelere konu olan almlarn bedelinin Byk Britanyann elinde hlihazrda
var olan dviz rezervlerinin kat kat stnde olduunu vurguluyordu. Bizim gemiler ve dier ithal silahlar iin pein deme yapamayacamz an yaklamaktadr... Savan tam da kzt bir noktada Byk Britanyann tm aktiflerinden
yoksun kalmas, savan kanmz-canmzla kazanlmas, uygarln kurtarlmas,
ABDnin de tamamen silahlanmak iin zaman kazanmas karlnda elimizde
avucumuzda ne varsa harcamamz doru olmaz ve fiilen karlkl yarar ilkesine
ters der. (319)
17 Aralk 1940ta Roosevelt bir basn toplantsnda Byk Britanyaya LendLease esasna gre yardm etmenin, bor karl ya da kiralama yoluyla silah
ve cephane salanmasnn zorunluluunu belirtti. Bakan, byle bir yardmn
ABDnin karlarna hizmet edeceini sylyordu. Ocak ba syleisi adl geleneksel radyo konumasnda Roosevelt, ABDnin, demokrasinin merkezi olmas
gerektiini (320) ve Nazilerle hibir lkenin bar iinde yaayamayacan vurguluyordu.
ABDde Lend-Lease konusunda ok sert tartmalar balamt. Amerikal tekelciler ngiltereyi d sermaye yatrmlarndan vazgemeye zorlama dncesinden kolay kolay dn vermek istemiyorlard. Lend-Leaseye ilikin yasa tasarsnn
hkmette tartlmas srasnda, ngilizlerin kii bana den gelir bakmndan
dnyann en zengin halk olduu ve kendi zgrlklerine dknlerse eer, her
eylerini satsnlar eletirisine Roosevelt, ngiltere finans ineinin neredeyse
tamamen sald, (321) yantn veriyordu. Roosevelti destekleyen daha ileri
grl politikaclar Amerikan tekelleri iin, hem ABD hem de faist saldrya
kar direnen dier devletlerin silahl kuvvetlerinin glendirilmesi iin yaplan ve hkmetler tarafndan denen devasa asker siparilerin kuku gtrmez
krlln anlyorlard.
Rooseveltin nerisinde, yine en az o neri kadar nemli olan bir baka d
politika dncesi vard: ngilizlerin sava srdrme kararlln desteklemek,
ama bu arada sava sras ve sonrasnda ngilterenin politikasna etki etme mekanizmalarn ABDnin elinde tutmak. Ocak 1941deki ngiliz-Amerikan kurmaylarnn grmeleri nedeniyle Bakann danmanlar Amerikan delegasyonunu
uyaryorlard: ... Yazgmz ngiliz yneticilerin eline teslim edemeyiz ve buna gereksinim duymuyoruz... ngilizler sava sonras kendi ticari ve asker karlarn
hibir zaman gzden karmazlar. Ve sonuta biz de kendi karlarmzn peinde
olmak zorundayz. (322)
Roosevelt, 17 Aralk tarihli basn toplantsnda, Lend-Lease eklinde silah sat nedeniyle doan borcu ngilterenin sonuta pein demek zorunda olacan
belirtiyordu.
Sava Nasl Balad kitabnn yazarlar Devis ve Lindleyin belirttiine gre,
hem Bakann hem de evresindekilerin aklndaki deme koullarnn giderek
genilik kazand nakden deme ile birlikte yeni kiralamalar, olasdr, hammadde
104

ve ticari anlamalar gibi dier deerli tazminatlar ieriyordu. (323) Lend-Lease

bylelikle ngiltereden hem sava srasnda hem de savatan sonra ekonomik ve
siyasal nitelikli ok nemli dnler koparlmasna ynelikti.
ABD iktidar evreleri ngiltereye Lend-Lease sistemine gre yardm yaparken,
ABD bakalarnn gcyle savunulaca iin, bu yardmlarnn tamamyla geri dnecei grndeydiler. Rooseveltin 1945te lmnden sonra ABD Bakan olan
Truman anlarnda unlar yazyordu: Lend-Leasee harcanan paralar, kukusuz,
ok sayda Amerikalnn yaamn kurtarmtr. (324) Amerikal tarihi Beily bu
konuda unlar yazyordu: Biz Britanyaya (kendi silahmzla) son ngiliz kalana
kadar savama olana salayacak ve bununla birlikte tarafsz kalacaz ve ilerleme
salayacaz. (325)
11 Mart 1941de Lend-Lease konusundaki yasa tasars Amerikan Kongresi tarafndan kabul edildi. Bu yasa Bakana silah ve asker malzemeleri kiraya verme,
bor karl verme, gda maddelerini de bor karl verme, ulusal savunmalar
Birleik Devletlerin gvenlii iin yaamsal neme sahip kabul edilen devletlere
deiik hizmetler sunma hakk veriyordu. Yasa, ABDnin Hitler kart koalisyona
dhil dier lkelerle asker-ekonomik ilikilerinin temelini oluturmutur.
Lend-Leasee ilikin yasa tasarsnn tartmalarnn srd gnlerde,
Washingtonda, byk bir gizlilik iinde ngiliz-Amerikan kurmaylarnn grmeleri yaplyordu. Grmeler sonucunda, ABD ve ngilterenin savataki temel
stratejik amalarn belirleyen ABC-1 (American British Conversation) plan kabul edildi. Plan, ncelikle Almanyaya kar asker harektlar yrtme plann ngryordu. Almanyann yenilgiye uramasndan sonra ABD ve ngiltere Japonya
ile savamay tasarlyorlard. ABD, filosunu Kuzey Atlantikte konulandrma niyetindeydi; bu da ngiltereye gcnn bir ksmn Yakn ve Uzak Douya gndermek iin aa karma olana salyordu. Ancak, ABD hkmeti ABC-1 plann
usulen onaylamad ve bylece bu plan reddetme olasln sakl tuttu. ABD diplomasisi ngiltereye bask iin elinde gl bir koz bulundurmak istiyordu.

Kuzey Atlantikte ABDnin Konumunun Glenmesi

1940 yaznda ABD Kongresi ki Okyanusun Filosu ad verilen bir programn
yapmn kabul etti. Uygulama aamasnda bu program her trl deniz harekt
alannda ABD egemenliini salamaya dnk be okyanusun filosu inaat programna dnt. Buna paralel olarak havaclkta geni apl bir inaat srdrlyor, tank, top ve avc silahlar yapm hzla ilerliyordu. ngiltereye gitgide artan
sayda silah ve dier asker aralar ihra eden ABD hkmeti, Gney Atlantikteki
ngiliz smrge blgelerinde asker s aldktan sonra 1940 sonbaharnda Kuzey
Atlantikte konumunu salamlatrmak iin bir dizi nlem almt.
Grnlandda Amerikan Konsolosu hummal bir faaliyet balatmt. 1940
Kasmnda Grnland Valisi Svenin ABDye ziyaretini organize etti. Grnland
Hitlerciler tarafndan kuatlan Danimarkaya aitti. Vali, adann tarafszln
mmkn olduunca daha uzun sre korumak istiyordu. Grmeler srasnda
105

Sven, ABDnin savaa girmesi durumunda Grnland idaresinin Amerikan yneticileriyle ibirlii yapacan ilan etti.
1941 Ocanda Kanada hkmeti ABD hkmetinden Grnlanda ilikin
planlarn bildirmesini ya da Kanadann, adann gvenliini salamay stlenmesini rica ediyordu. Amerikan iktidar evreleri, stratejik adan nemli olan aday
kontrolleri altna almak istiyorlard. ABD Dileri Bakanl Grnlandda Kanada
ya da ngiliz asker ss kurulmasna kar kyorlard. (326)
1941 Ocanda ABD Dileri Bakanl Kanada Diplomatik temsilcisi
Kaufman ile Ada zerinde ABDnin kontrolnn kurulmas iin grmeler
balatt. 9 Nisan 1941de Kaufman ile anlama imzaland. ABD sava sresince
geerli olmak zere Grnlandda deniz sleri, havaalanlar kurmak, meteoroloji
istasyonlar ina etmek ve burada kendi silahl kuvvetlerini bulundurmak hakkn elde etti. (327)
Hitlercilerin kontrol altnda bulunan Danimarka hkmeti anlamay geersiz ilan etti. Ancak ABD hkmeti Danimarkann kuatma altnda olduunu ve
hkmeti fiilen kimsenin temsil etmediin dolay anlamann geerli olduunu
ilan etti. Rooseveltin Danimarka Kral X. Christiana yazd mektupta, Danimarka
kuatmadan kurtulur kurtulmaz, Ada zerinde Danimarka kontrolnn yeniden
kurulaca yazlyd. 10 Nisanda Amerikan hkmeti Grnlandn savunmasn
stlenme karar ald. (328)
ngiliz ve zlanda hkmetleri ile uzun sren grmelerden sonra ABD 1941
yaznda Amerikan askerlerinin adaya indirilmesi ve zlandada s kurulmas konusunda onlarn rzasn elde etmeyi baard. Grnland ve zlanda zerinde kontroln kurulmas, doaldr ki, yalnzca savan bir gerekliliinden deil, Amerikan
emperyalizminin yaylma amalarndan da kaynaklanyordu.
Genel olarak, Amerikan destroyerlerinin asker sler karlnda ngiltereye
verilmesine ilikin 2 Eyll 1940 tarihli ngiliz-Amerikan Anlamas, iki devletin
kurmaylarnn grmeleri, Almanyaya kar ortak mcadele stratejisi plannda
(ABC-1 plan) her iki devlet tarafndan mutabk kalnmas, ABD Kongresi tarafndan Lend-Lease yasasnn onaylanmas, ngiliz-Amerikan Asker Blokunun
kurulmasnn temellerini atmt.

Avrupada Anti-Faist Direni

ngiliz ve Amerikan Halklarnn Talepleri
1940 ylnn ikinci yars ve 1941 ylnn ilk yarsnda Avrupadaki sonular asndan kinci Dnya Savann anti-faist cephesinin daha da genilemesinin n
koullarnn ortaya kmas gibi bir ortam oluuyordu. L.. Brejnev bu dneme deinirken unlar sylyordu: Hitlerciler elverili koullardan yararlanarak Avusturya,
Polonya, Belika, Hollanda, Danimarka, Norve, Yugoslavya, Yunanistan ve dier
lkeleri kuatt. ttifak bayra altnda Macaristan ve Romanyay fiilen igal etti.
Fransay yenilgiye uratt ve ngiltereye girme tehlikesi yaratt.
106

Hitlerci igalciler, igal ettikleri lkelerin bamszln ayaklar altna ald, bu

lkelerde kurunlar ve daraalaryla kendi yeni dzenlerini kurdu, onlarn ulusal zenginliklerini ald ve yok etti. Halklar faizmin ne denli kindar ve amansz bir
dman olduuna kendi deneyleriyle ikna oldular ve igalcilerle azimli bir mcadeleye girdiler. Bu adil, anti-faist bir kurtulu mcadelesiydi. (329)
Ar yenilgilerden alnan dersler ve bizzat yaam, Batdaki yeni sosyal katmanlar, karlarnda gemite olduu gibi yalnzca saldrgan Almanya deil, Hitlerci
Faist Almanya olduu gereini kavramaya itti. Onun Avrupa devletlerini yalnzca kuatmak deil, onlarn burjuva-demokrat kazanmlarn ortadan kaldrmak,
terr, diktatrlk, zorbalk rejimi kurmak abalar hesapl kitapl bir ekilde devreye sokuluyordu.
Kuatlm lkelerde artk Faizme Direni Hareketleri ortaya kmaktadr.
1940 Temmuzunda Fransa Komnist Partisi Merkez Komitesi tm ulusal gleri
lkenin ulusal bamszl iin savamaya arr. Fransz komnistlerin bu ars, Hitlerci igalcilere kar ulusal direni hareketinin k noktas olur. Almanya
tarafndan igal edilen dier lkelerin komnistleri de yurtsever glerin ve anti-faist hareketin rgtleyicileri oldular. Karde partiler, faizme kar mcadele
ve tm komnist partiler iin devrimci glerin birlikte hareket etmesi gibi yeni
devler belirlediler. 1941 ylnda anti-faist hareket silahl mcadele nitelii kazanmaya balad.
ngiliz halk da kendi hkmeti zerinde basksn artrarak ondan aktif bir
ekilde anti-faist sava yrtme talebinde bulunuyordu. ngilterede, Almanya ile
anlama yanllarnn hkmetten uzaklatrlmas ve SSCB ile dostluk iin azimli
bir mcadele balatld. Mnihliler gitmelidir slogann seslendirenlerin ilk saflarnda ngiliz komnistleri yer alyordu.
Amerikan halk giderek daha fazla faist saldrganln pskrtlmesi eilimindeydi. ABD Bakannn kongreye 6 Ocak 1941 tarihli mesajnda Bugn tam olarak
belirgindir ki, Amerikan yurttalar her yerde, bizi tehdit eden tehlikenin dikte edildii acil eylemlere bavurmamz talep etmekte ve bunu desteklemektedir. (330)

107

ALTMI BENC BLM

SOVYETLER BRLNN KEND GVENL

VE FAST SALDIRGANLIIN GENLEMESNE
KARI MCADELES
(Mays 1940-Haziran 1941)

Almanyadan Kaynaklanan Tehlike

Komnist Parti ve Sovyet hkmeti faist Almanyadan kaynaklanan tehlikeyi
gryor ve SSCBnin savunma gcnn artrlmas iin nlemler alyordu.
Fransann Haziran 1940ta yenilgiye uramasndan sonra uluslararas durum
daha da karmak bir hl alm, Alman saldrganlnn dier lkelere yaylmas
tehdidi artmt. 1940 Austosundan itibaren Sovyet-Alman ilikilerindeki gerilim fark edilir bir ekilde artmaya balamt.
Austos 1940ta, Sovyet hkmetinin d politikasna ilikin raporunun dinlendii SSCB Yksek Konseyinin Yedinci Oturumu yapld. Bu raporda, dnyann savan hz kazanaca bir aamann arifesinde bulunduuna iaret ediliyordu.
Raporda Sovyetler Birliinin bu koullarda kendi d gvenlii davasnda, tm
i ve d mevzilerinin salamlatrlmas konusunda gl bir teyakkuz hlinde
olmak zorunda olduu vurgulanyordu. Sovyet hkmeti, halk lkenin savunma ve ekonomik gcnde bundan sonra daha byk bir kalknmann salanmas
iin... (331) her eyi yapmaya aryordu.
Parti ve hkmet SSCBnin sanayi-ekonomik altyapsnn salamlatrlmas
iin nemli nlemler almt. 1940 ylnda 166 milyon ton kmr karlm, 15
milyon ton demir ve 18 milyon tondan fazla elik dklmt. Elektrik enerjisi
retimi 48,3 milyar kilovat saate ulamt. Ar sanayi temelinde gl bir asker
sanayi kurulmutu.
1941 ubatnda Rusya Komnist Partisinin (B) 18. Konferans parti rgtlerinin
sanayi ve tamaclk alanndaki grevlerini tartyordu. Konferansn sonu bildirisinde, 1940 ylnda savunma sanayi bakanlklar rnlerinin art hznn, tm sanayi dallar rnlerinin art hzndan ok daha yksek olduu (332) belirtiliyordu.
Sanayi sektr yeni uaklar, tanklar, deiik aralar ve gemilerin retimini
hzla artrd. Savunma sanayi tesisleri iin ncelikle hammadde, donanm, yakt ve elektrik enerjisi lojistii saland. 1938 ylnda SSCB Savunma Komitesi
Raporunda bte 2,7 milyar ruble iken, 1941 ylnda bu yatrm 2,5 kat artrlarak
7,1 rubleye karld. (333)
108

Sava ncesi yllarda orduda reorganizasyona gidilmiti. Ordunun says

nemli lde arttrld. SSCB Silahl Kuvvetlerinin says 1 Ocak 1941 ylnda 4
milyon 297 bin kiiydi.
L.. Brejnev Sovyet halknn Byk Anayurt Sava zaferinin 20. yl raporunda Partimiz ve Sovyet halk Vladimir lyi Leninin emperyalizmin Sovyetler
Birliine kar savalarn ikinci aamasn balatabileceine ilikin uyarsn iyi
anmsam ve lkenin ekonomi ve sanayi kapasitesini artrmak iin nlemler almtr (334) diyordu.

SSCB ve Baltk lkeleri

Sovyet hkmeti lkenin Kuzeybat snrlarnn glendirilmesine zel bir
nem veriyordu. Baltk lkelerinin Sovyetler Birliine kar saldr alanna dnmesine meydan vermemek gerekiyordu. Sovyetler Birlii tarafndan 1939 sonbaharnda Lituanya, Letonya ve Estonya ile imzalanan karlkl yardm anlamalar,
Baltk lkelerini Hitler saldrs tehdidine kar koruyor ve SSCB ile eitlie ve yarara dayal bir ibirlii iin koullar yaratyordu. Ancak, 1939 yl sonuna doru
Baltk lkelerindeki faist hkmetlerin nceki Sovyet kart izgilerini srdrdkleri aka ortaya kt. Faist diktatrler (Lituanyada Smetona, Letonyada
Ulmanis ve Estonyada Pyats) Sovyetler lkesinin Lituanya, Letonya ve Estonya
halklarna bar saladnn farknda deillerdi. Emekilerin Sovyetler Birliine
glenen sempatisi, halk kitlelerinin siyasal etkinliinin grlmedik derecede hzla art onlar rahatsz ediyordu. SSCBye dosta duygular polisiye basklarla ve
ar derecede anti-Sovyet iftiralarla bastrmaya yelteniyorlard.
SSCBnin Lituanyadaki Dileri Halk Komiserlii temsilcisinin bildirdiine
gre, Sovyetler Birlii tarafndan Vilnus kenti ve Vilnus eyaletinin Lituanyaya
devredilmesinden sonra Lituanyal emekilerin Sovyetler Birliine sempatilerini ifade etmelerini nlemek iin Lituanyal yneticiler ellerinden gelen her eyi
yapmlard. Kaunasl emekiler SSCB ile karlkl yardm anlamasn onaylamak
iin gsteri dzenlediklerinde ise, Lituanyal yneticiler, gsteriyi datmaktan ve
Sovyetler Birliine minnettarln ifade etmek iin SSCB temsilcisinin binasna
ynelen katlmclar dvmekten geri durmamlardr. (335)
SSCBnin Riga Bykelisi Dileri Halk Komiserliine yneticilerin bilgileri
dhilinde ve onlarn gayretleriyle Letonyada Kzl Ordumuz hakknda en gln
ve dmanca sylentilerin yaylmakta olduunu ve amur atma ve kt niyet ortamnn askerlerimizin gelmesinden bu yana bizzat yneticiler tarafndan yaratlmakta olduunu bildiriyordu. Bykeli devamnda unlar yazyordu: Letonya
hkmeti Kzl Ordumuzu itenlikle tasvip edenler ve Letonyann bamszlna
gerek anlamda bir destek grenlere kar terr estiriyor ve emekiler arasnda
SSCBye sempatilerini ifade eden konumalar devlete ihanetle e anlama gelen en
ar su gibi kovuturmaya uruyor (336) diye yazyordu.
109

Benzer durum Estonyada da ortaya kmt.

Baltk Devletleri hkmetleri, bu lkelerde garnizonlar kurulmas srasnda ortaya kan somut sorunlarn zmnde glkler karyorlard. Bu garnizonlarn
toplam saylar karlkl yardm anlamalarnn imzalanmas srasnda belirlenmiti. Fakat Sovyet Silahl Kuvvetleri bnyesine hangi rtbeden kiilerin dhil edilecei,
ayrca Sovyet asker birliklerinin Lituanya, Letonya ve Estonya topraklarna intikal
etme sreleri konusunda sorun kt. Sovyet hkmeti, Sovyet askerlerinin konulandrlmasna ilikin pratik sorunlar gibi, Silahl Kuvvetler bnyesinde bulunacak
kiiler konusunu da, Sovyet asker birliklerinin, Hava Kuvvetlerinin, tanklarn intikali sreleri konusunu, arazilerin ve kapal meknlarn kiralanmas, asker slerin
inaat koullarn grmeyi kabul etmiti. Ancak, Ekim 1939da balatlan grmeler Lituanya, Letonya ve Estonya hkmetleri tarafndan kastl olarak ardan
alnyordu. Bu lkelerin hepsinin ayn tavr taknmalar dikkat ekici bir durumdu:
Hepsi de Sovyet asker birliklerinin hesaplanmasnda, yalnzca asker slerin ve sitelerin inaat ve donanmn yapmas gereken yardmc asker birliklerin deil, ayn
zamanda (a, garson, ii gibi) sivil personelin de dhil olmasn talep ediyorlard.
Bu konuda tartmalar grmelerin daha ilk gnlerinde balam, Ocak ve ubat
1940ta devam etmi (337) ama Lituanya, Letonya ve Estonyadaki faist rejimlerin
1940 Hazirannda devrilmesine kadar sonlandrlamamt.
Lituanya, Letonya ve Estonyann politikasndaki dmanca izgi 1939 yl sonunda, Batl devletlerin kkrtmasyla Finlandiyal militaristler tarafndan provoke edilen Sovyetler Birlii-Finlandiya srtmesi baladktan sonra aka ortaya kt. Baltk lkeleri hkmetleri, SSCBye ynelik ngiliz-Fransz eylemlerine
katlmaya hazr olduklarn ifade etmilerdir. Letonya ve Estonyadan Finlandiyaya
gnlller gnderilmiti.
7-8 Aralk 1939da Tallinde, devletin asker ibirlii sorunlarnn tartld
Lituanya, Letonya ve Estonya Dileri Bakanlar konferans gerekletirildi. Bu
konferansta, Letonya ve Estonya arasnda 1923 ylndan bu yana var olan asker
ittifaka, anlamaya girmemesine ramen, gizlice Lituanya da dhil oldu. Letonya
Dileri Bakanl, bu konferansn kararlar hakknda Sava Bakanln bilgilendirirken, Letonya ile Estonya arasndaki ittifak anlamasnn yrrlkte kalacana ve her iki lke arasndaki asker ibirliinin devam etmesi gerektiine...
iaret ediyordu. Lituanya ile benzer bir anlama imzalanmasna ilikin ise, mevcut durumda bunu aklamann ve hakl gstermenin zor olaca ve bu nedenle
Lituanya ile asker ibirliinin zel bir anlama yaplmadan srdrlmesi gerektii kararlatrlmt. (338)
Sovyetler Birlii-Finlandiya Bar anlamasnn imzalanmas, ngiliz-Fransz
iktidar evrelerinin, Baltk lkelerinin katlmyla SSCBye kar Hal Seferleri
dzenleme planlarn bozmutu.
ngiliz-Fransz iktidar evreleri bir sre sonra kendileri, Bat Cephesinde saldrya balayan Hitler asker makinesinin ykc darbesini yaamak zorunda kalmlard.
Ama Baltk lkelerinde Sovyet kart entrikalar bundan sonra da devam etmiti. (339)
110

Faist Almanya, 1940 ilkbaharnda Danimarka ve Norvei, ardndan da

Fransay igal ettikten sonra, Baltkta yeniden saldr hazrlklarna balamt.
Artk 1940 Maysnda Gring, Keitel, Rosenberg ve Bormannn bulunduu bir ortamda Hitler unlar sylyordu: Tm Baltk devletleri Reiche dhil edilmelidir.
(340) Letonyann Berlin elisi 27 ve 29 Mays tarihli mektuplarnda Almanyada,
Baltk devletlerinin Hitler Reichine dhil edildii szm ona yeni Avrupa haritalarnn geni anlamda yaygnlk kazandn bildiriyordu.
Bir yandan da Lituanya, Letonya ve Estonya faist hkmetleri Hitler
Almanyas ile sk ibirlii iine girmeye balamlard. Daha 1940 Martndaki
Baltk Antant lkelerinin resm konferansnda, stratejik hammadde karlnda
Almanyadan silah almnn artrlmas kararlatrlmt. zleyen aylarda Baltk lkeleri hkmetlerinin Hitler Almanyas ile ibirlii gitgide geniliyordu.
Bununla birlikte Baltk lkeleri yneticileri SSCB ile karlkl yardm anlamalarn ihlal etmeyi srdryordu. Hatta Lituanya hkmeti Hitlerci komutanlarn
SSCBye ajan sokmalarna yardmc oluyordu. (341) Letonya provokasyon amacyla 1940 ylnn Mays-Haziran aylarnda, silah kullanmay retme bahanesiyle kentte 15 yandaki genler iin ksmi seferberlik eitimi uyguluyordu. Sovyet
asker tesislerinin yaknlarnda, bu tesislere saldr hareketinin provasnn yapld provokasyon amal eitimler yrtlyordu. Dier Baltk lkelerinde olduu
gibi, Lituanyada da adam karma, ikence olaylar yaanyor, Sovyet asker grevlilerinin ldrlmesi ise sradan bir durum hlini alabiliyordu. (342)
Baltk lkelerinin faist hkmetlerinin Sovyet kart politikas, bu lkeleri
Hitler Almanyasnn uydular hline dntrd. Byle bir politika, kendi lkelerinde komnist partilerinin inisiyatifi ile ortak anti-faist cepheler kuran Lituanya,
Letonya ve Estonyal emeki kitlelerin kararl kar direnii ile kar karya kald.
Anti-faist halk cepheleri faist hkmetlerin devrilmesini ve demokratik dzenin
kurulmasn, ayrca Baltk lkelerinin Sovyetler Birliinin destei ile Nazi saldrsna kar savunulmasn talep ediyorlard. 1940 Haziran ayna doru tm Baltk
lkelerinde bir devrim ortam domutu.
Bununla e zamanl olarak Lituanya, Letonya ve Estonyada iktidarda bulunan
ynetici klikler, kendi halklarnn karlarna ihanet ve onlar katletme yolunu
setiler. Letonyann Lituanya Elisinin yazd gibi tam bir umutsuzluktan kaynaklanan herhangi bir admdan, zellikle de Lituanyann, tamamen Almanyann
etkisine girmesinden kanmak (343) gerekiyordu. Baltk lkeleri yneticileri
Hitler askerlerini Baltka sokmaya hazrlard.
Sovyet Devleti Baltk lkeleri hkmetlerinin SSCBye kar karlkl yardm
anlamalar gerei stlendikleri ykmllkleri pervaszca ihlallerine daha fazla katlanamazd. Enternasyonalizm ilkelerine bal olan dnyadaki ilk sosyalist
devlet, Sovyet iktidarnn kendi lkelerinde kurulmas iin savam veren ve faist
Almanya tarafndan kleletirilme tehdidinin kendilerinden uzaklatrlmasn
talep eden Letonya, Lituanya ve Estonyal emeki kitlelerin yazgsna kaytsz kalamazd.
111

Sovyet hkmeti siyasal-diplomatik yntemlerle faist Almanyann Baltk

lkesinin iilerine karmasn olanaksz klmak, Hitler ajanlarnn bu lkelerdeki
faaliyetlerini etkisizletirmek ve Baltkta gvenlii salamak iin nlemler ald.
Sovyet hkmetince Lituanya hkmetine 14 Haziran 1940ta, Letonya ve Estonya
hkmetlerine ise 16 Haziran 1940ta, Sovyet hkmetinin, bu lkelerde, szde
deil eylemde var olduu ve Sovyetler Birlii (344) ile imzalanan karlkl yardm
anlamalarndan doan ykmllkleri yerine getirmeye yetenekli hkmetler
kurulmas sorusunun gndeme getirilmesi nerisi yapld. Sovyet hkmeti ayn
zamanda SSCB ile bu lkelerden her biri arasnda karlkl yardm anlamasnn gereklemesi olanan salamak iin Baltk lkeleri topraklarnda ek Sovyet
asker birlikleri yerletirilmesinin gerekliliini bildirdi. Baltk lkelerinin emeki
kitleleri bu talepleri onaylyordu; Danimarka ve Norvein kuatlmas, Fransann
da yenik dmesinden sonra Almanya tarafndan tehlikenin artmas koullarnda
buralarda bulunan Sovyet birliklerinin yetersiz olduu akt.
Sovyet hkmetinin teklifi Estonya, Letonya ve Lituanyada devrim ateini hzlandrd ve bu sre sonucunda bu devletlerdeki faist diktatrlkler devrildi. 17
Haziranda Lituanyada nl gazeteci Yustas Paletskis Bakanlnda Demokratik
Halk hkmeti kuruldu. 20 Haziranda yeni Letonya Halk Hkmetinin bana Profesr Augusts Kirhensteins geti. 21 Haziranda Estonyada, tannm air
Johannes Vares bakanlnda bir halk hkmeti kuruldu.
14-15 Temmuzda Letonya ve Lituanya Halk Parlamentolarnda (Saeima) ve
Estonya Devlet Meclisinde (Duma) seimler yapld ve bu seimler lkelerin
emeki halklarna zafer getirdi. 21 Temmuzda Baltk lkelerinin yksek yasama
organlarnn oturumlarnda oy birliiyle, Sovyet iktidarnn kurulmasnn ilan
karar alnd. 21-22 Temmuzda Letonya ve Lituanya Halk (Saeima) Parlamentolar
ile Estonya Devlet Dumas SSCB Yksek Sovyetine, onlarn lkelerini SSCB bnyesine kabul etmesi ricas ile bavurdular. 1940 Austosu banda toplanan SSCB
Yksek Sovyeti 7. Oturumu bu bavuruya olumlu yant verdi.
Baltk lkelerinde sosyalist devrim bar yoluyla galip gelmiti. Lituanya,
Letonya ve Estonya halklar silahl mcadele olmakszn iktidar ele geirmilerdi.
1918-1919 yllarndan farkl olarak Baltk lkeleri burjuvazisi, kendi aralarnda silahl mcadele vermekle megul emperyalist lkelerin dorudan asker yardmlarna bel balayamam ve emekilerin devrimci basks karsnda gsz kalmlard. Emekilerin yannda ise, o zamana kadar lkesini gl bir Sosyalist devlete
dntren Sovyet halk vard. Sovyet birliklerinin Baltk lkelerinde bulunmas,
burjuvazinin en sava yanls evrelerini temkinli olmaya srklemi, bylece bu
evrelerin halk ile mcadelede silah kullanma olasln ortadan kaldrmt.
Baltk lkelerinde Sovyet iktidarnn kurulmas, bu lke halklarnn zaferiydi.
Lituanya, Letonya ve Estonyann Sovyetler Birliine dhil olmasyla ayn zamanda SSCBnin Kuzeybat snrlarnn gvenlii glenmi ve bu da bu blgedeki durumu olumlu ynde etkilemi, lkenin Kuzeybatsndaki faist saldrnn pskrtlmesi iin koullar ciddi olarak iyilemiti.
112

Bessarabia Sorununun Bar Yoluyla zm

1940 Haziran sonunda Sovyet hkmeti Bessarabiann Sovyetler Birliine iadesi sorununun bar yoluyla zlmesini salad.
Bessarabia* nedeniyle Sovyet-Romen itilaf daha Ocak 1918de balamt.
Sovyet devletinin yok edilmesini salayan Batl devletler tarafndan tevik edilen
toprak sahibi burjuvalarn elindeki Romanya Bessarabiay kuatmt. galciler
Bessarabiada Sovyet iktidarn devirmi, toprak sahibi burjuva dzeni ve kat bir
sosyal ve milliyeti bask rejimi kurmulard. Yirmi yldan fazla bir sre Boyar
Romanyas Bessarabiay halkn iradesine ramen baskyla kendi egemenlii altnda tutmutu. Bessarabiann emeki kitleleri boyun ememiler, ulusal kurtulu
ve Sovyet lkesiyle birlemek iin ar ve amansz bir mcadele vermiti. Otuzlu
yllarda bu mcadele faizme kar mcadele ile i ie gemiti. Romen toprak
sahibi burjuva hkmeti, Bessarabiann emeki halknn devrimci klarn iddetle bastryordu. Emekilerin kurtulu ve anti-faist mcadelesine nclk eden
Bessarabia komnist rgt illegal mcadeleye itilmi ve onun nde gelen yneticileri hapse atlmlard.
Romanya iktidar evreleri iki emperyalist grup arasnda ngiliz-Fransz ve
Alman-talyan gruplar zik zak iziyor, ar ar Hitler Almanyasyla yaknlama
eilimi sergiliyordu. kinci Dnya Sava ncesi ve balangcnda Sovyet-Romanya
ilikilerinde gerginlik gitgide artyordu. Ocak-Mart 1940ta Romen militaristler,
Dniestrde Sovyet-Romen snr hattnda bir dizi kkrtc eylemler dzenlediler.
1940 lkbaharnda Romen hkmeti, 1 milyondan fazla yedek askeri orduya ararak kkrtc bir ekilde seferberlik almas yrtt ve Dniestr boyunca Dou
Tabyas kurmak iin Almanyadan yardm rica etti. Romanyadaki faist evreler SSCBye kar sava ars yapyordu. Romen gericiler Bessarabia ve Kuzey
Bukovina** halkna kar asker-polisiye terr glendirdi.
lkesini, Hitler Almanyasnn ekonomik ve asker-siyasal parasna dntrme yoluna giren Romen yneticiler ayn zamanda Almanya ile Sovyetler Birliine
kar saldr hazrlna baladlar. Romanyann asker giderleri hzla artt. Bu giderler 1936da 3,6 milyar Ley iken, 1940ta 16,2 milyar Leye km, yani 4,5 kat
artmt.
Sovyetler Birlii Bessarabiann zorla ilhakn hibir zaman kabul etmemi,
SSCB hkmeti bunu tm dnyaya defalarca ilan etmiti. rnein, Brian-Kelloga
(9 ubat 1929) paktnn sresinden nce yrrle girmesine ilikin Moskova
Protokolnn imzalanmas srasnda, Sovyetler Birlii temsilcisi Sovyet-Romanya
ilikilerinde zmsz kalan sorunlar olduunu belirtiyordu. 1932 ylnda yaplan
ve Romanyann, SSCBnin Bessarabiada hak talebinden vazgemesi konusunda
direttii iin sonusuz kalan Saldrmazlk Paktnn imzalanmas konusundaki
*

Bessarabia: Prout ve Dniestr akarsular arasndaki blge. (Ukrayna ve Moldova) nceleri Romanyann
ynetimi altndayd.

** Bukovina: 1919da Avusturyadan ayrldktan sonra, topraklar o zamanki SSCB (Ukrayna) ve Romanya
arasnda paylalan blge.

113

Sovyet-Romen grmeleri srasnda da, Sovyetler Birlii Bessarabiann kuatlmasn tanmay reddediyordu. 29 Mart 1940ta Sovyet hkmetinin, SSCB Yksek
Konseyi 6. Oturumu raporunda, SSCB ile Romanya arasnda, Romanya tarafndan
kuatlmasnn Sovyetler Birliinin hibir zaman tanmad (345) zlmemi
bir Bessarabia sorunu olduu belirtiliyordu. Bu bildiri nedeniyle Romanyada
Sovyetler Birliine kar dmanca bir kampanya balatld.
19 Nisan 1940ta Romanya Kral II. Carolun huzurunda Babakan Tatarascu,
Dileri bakan Gafencu ve Saray Mareali Urderiancunun katld toplantda, Sovyetler Birliinin Bessarabia sorununu zmeye kalkmas durumunda,
bu lkeye kar koyma karar kt. (346) Almanyann Bkre elisi Fabricius
26 Haziran 1940 tarihinde Berline Tatarascunun azndan Kral II. Carolun ve
Romanya hkmetinin SSCBnin Bessarabiann geri verilmesi ricasn yerine
getirmek niyetinde olmadn, eer Romanya byle bir sorunla kar karya
kalrsa; Romenlerin byle bir durumda SSCB ile savamak niyetinde olduunu
bildiriyordu. (347)
Romanya iktidar evrelerinin yirmi yl boyunca yrtt anti-komnist ve
anti-Sovyet politikay srdren Romanya hkmeti, Bessarabia sorununun zmne yanamamak bir yana hzlandrlm tempoyla, Almanya ile ileride yaknlama politikas yrtmek istediinden dolay, bu sre iinde bu lkeyle asker
ittifak anlamas imzalamtr.
SSCB iin tehlikeli bir uluslararas ortamda, SSCB Dileri Bakanl Halk
Komiserliinde 26 Haziran 1940ta, Romanyann Moskova elisi Davidescuya
Sovyet hkmetinin bildirisi sunuldu. Bildirinin ierii undan ibaretti: Sovyetler
Birlii Bessarabiann cebren ilhak olgusuna hibir zaman raz olmamtr ve bunu
SSCB hkmeti defalarca ve aka tm dnyaya duyurmutur.
SSCBnin asker olarak zayf durumunun gemite kald ve oluan uluslararas durumun, nihayet lkeler arasnda kalc bir barn temelinin atlmas iin gemiten miras kalan zmsz sorunlarn derhl zmn talep etmekte olduu
bugn, Sovyetler Birlii, adaletin tesisi iin Romanya ile birlikte Bessarabiann
Sovyetler Birliine iadesi sorununun bir an nce zm almalarna balamay
gerekli ve zamannda olduunu dnmektedir. Ayn zamanda Sovyet hkmeti,
Bessarabiann iadesi konusunun, nfusu ezici bir ounlukla Sovyet Ukraynas
ile hem tarihsel yazg birlii hem de dil ve ulusal yap birlii ile balantl olan
Bukovinann bir blmnn de SSCBye verilmesi konusuyla da ilgilendiini bildiriyordu. SSCB hkmeti Romanya hkmetine Sovyetler Birliine Bessarabiay
iade etmesi ve Bukovinann Kuzeyini vermesi teklifinde bulundu. Bir de Romanya
hkmetinin SSCBnin bu nerisini kabul edecei ve bylelikle SSCB ile Romanya
arasnda sregelen itilafn barl yolla zlmesine olanak salayaca (348)
umudu dile getiriliyordu.
Tatarascu hkmeti 27 Haziranda verdii yantta, Sovyet hkmeti tarafndan yaplan tm nerilerin, genel bir mutabakatla, en geni hatlaryla dosta grlmeye derhl balanmasna (349) hazr olduunu belirtti. Romanya iktidar ev114

releri SSCBnin nerilerine ak bir yant vermek istemiyordu. Bkre, Bessarabia

sorununu zmek yerine, bu konu evresinde uzun srecek bir yazma sreci
balatmak niyetindeydi.
Tatarascu, tavrna faist devletler ve dier lkeler tarafndan destek almak iin
zaman kazanmak istiyordu. Ayn zamanda Romanya hkmeti Sovyetler Birliine
yukarda sz edilen yant verirken, Almanya, talya, Yugoslavya, Yunanistan ve
Trkiye hkmetlerine, Sovyet nerilerini nasl deerlendirdikleri konusunda
bavuruda bulunmutu. (350) Sz konusu lkeler, Romanyaya Bkree SSCB ile
itilaf bar yoluyla zmesi nerisinde bulundular. Hitlerin Bkre yetkili temsilcisi Killinger grmeler srasnda Romanya Kralna, Romanyann Sovyetler
Birliine dnnn geici olacan ve Rus devi eninde sonunda yok edilecei
iin (351) Romanyann Bessarabiay yaknda yeniden geri alabileceini ima ediyordu.
Romanya hkmetinin yant tatmin edici olmadndan ve Romanyann
Bessarabia ve Bukovinann Kuzey blmnn Sovyetler Birliine derhl verilmesi konusundaki neriyi kabul ettii bu yantta aka belirtilmedii iin SSCB
hkmeti, sorusuna dorudan yant verilmesini neriyordu. Tatarascu hkmeti
bu kez Moskovaya Sovyet hkmetinin nerileriyle tamamen mutabk olduunu
derhl bildirdi.
Hemen ayn gn, 28 Haziranda Kzl Ordu birlikleri, kurtarma emri alr almaz Bessarabia ve Kuzey Bukovinaya girdi. 30 Hazirann son saatlerine doru
tm topraklar kuatmaclarn elinden alnm ve SSCB Devlet Snr Prout ve Tuna
Nehri kylarnda yeniden oluturulmutu. Kent ve kylerde yaayanlar kurtarc
olan Kzl Orduyu byk bir mutlulukla karladlar.
Kurtarlan blgelerde Sovyet iktidar kuruldu, ar bir kuatmann sonularn sona erdiren ve emekilere zgr ve mutlu bir yaamn yolunu aan sosyalist
yeniden yaplanmalar gerekletirildi. Kurtarlan Bessarabia, 2 Austos 1940ta
Moldova Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti olarak ilan edilen Sovyet Moldovasna
dhil edildi. Kuzey Bukovina ise Ukraynaya (SSCBye) dhil edildi.
Bessarabiann SSCB bnyesine dnmesi yalnzca byk bir sosyal-politik
deil, ayn zamanda nemli bir asker-stratejik nem tayordu. Bu eylem sayesinde Romanya yneticilerinin ve onlarn emperyalist hamilerinin Bessarabiay,
SSCBye kar hazrlanmakta olan, savan bir platformuna dntrme planlar
suya dmt. Sovyet hkmeti, SCBnin tm Bat kylar boyunca, yaklamakta
olan Alman saldrsna kar siyasal hazrlklar tamamlama olana elde etti.

Kasm 1940ta Sovyet-Alman Grmeleri

SSCBnin gvenliinin glendirilmesi ve Hitler ynetiminin saldrgan heveslerine kar koyabilme asndan Sovyet hkmeti Almanya ile ilikilere de gz
atmaktayd. Burada, Almanyann entrikalarna iddetle kar koyu, ticari-ekonomik ilikilerin maksimum verimli kullanlmasyla bir btnlk tayordu.
115

SSCB hkmeti, Almanyann, 1940larn ortalarna doru asker adan

Avrupann en gl devleti hline geldiinin farkndayd. Faist Alman asker makinesi o zamana kadar tm Bat Avrupann dev asker sanayi potansiyeline, ayn
zamanda onun hammadde ve rn rezervlerine sahipti. Sovyet devletinin, kanlmazlndan artk hi kimsenin kukusunun olmad faist devletlerin asker saldrganlna kar koymaya hazr olmadan, zamanndan nce SSCBnin Almanya
ile savaa srklenmesine meydan vermemek nemliydi. SSCBnin Almanya ile
hem siyasal hem de ekonomik alanlardaki ilikileri bu amalara ynelikti.
SSCB, iki emperyalist gruplama arasndaki savata tarafszlk politikasna sk
skya balyd. Sovyet-Alman ticari ilikileri karlkl yarar temeli zerine kurulmutu.
SSCB Almanyadan sanayi donanm, makineler, tezghlar, ayn zamanda lkenin savunma gcn salamlatrmak iin gerekli baz asker teknik ve donanm
rnleri alyor, yani, zellikle dier Batl devletlerin satmay reddettii mallar
alyordu. Karlnda Almanyaya tahl, orman rnleri ve eitli sanayi hammaddeleri satlyordu. (352)
Baz burjuva tarihileri, 1940-1941 yllarndaki Sovyet-Alman ticari ilikilerini
bugne kadar hl Sovyet kart propaganda yrtmek iin kullanmaktadrlar.
Ancak onlarn dier yabanc meslektalar dahi, ne 19 Austos 1939 tarihli ticaret
anlamasnda ne de bunlar izleyen ekonomik anlamalarda SSCBnin yalnzca
Almanya ile ticaret yapma ykmll slenmediini; SSCBnin bu anlamalardan doan ykmllklerinin, Almanyann karsnda yer alan kamp ile mal deiiminin yasaklanmadn itiraf etmek zorunda kalyorlard. (353)
Sovyet hkmeti, Almanya ile ilikilerde ortaya kan srtmeleri gidermek
iin aba gsteriyordu. Snr anlamazlklarn ve snrda kan olaylarn nlenmesine ilikin 10 Haziran 1940 tarihinde imzalanan Sovyet-Alman Anlamas, ayrca
31 Austos 1940 (354) tarihli snr hukukuna ilikin Sovyet-Alman Anlamas bu
amaca hizmet etmitir. Yine bu amala 10 Ocak 1941de SSCB ile Almanya arasnda, Baltk devletlerinin SSCB (355) ile birlemesi sonucunda karlkl mlkiyet
haklarnn dzenlenmesine ilikin anlamalar imzalanmtr.
SSCB tarafndan savunmasn glendirmek iin alnan nlemler faist
Almanyann kafasn kartryordu.
Zamanndan nce SSCBye saldr planlarn aa vurmak istemeyen Hitler,
Sovyet ynetimini rehavete drmeye, bir sosyalist devlet olarak gvenliini glendirme konularnda dikkatini datmaya alyordu.
13 Ekim 1940ta Ribbentrop J. Staline bir mektup gnderip, Almanyann,
Avrupann kk devletlerine kar eyleminin, ngiltere ile mcadelenin yararna olduunu aklyor, Berlinin bundan sonra da SSCB ile ilikilerini iyiletirme
abas gsterecei konusunda onu ikna etmeye alyordu. Ribbentrop, Sovyet
Halk Komiserleri Konseyi Bakan ve Dileri Komiseri V.M. Molotovu Berline
davet ediyordu. (356) Sovyet taraf daveti kabul etti, ama Almanlarn bu Berlin
ziyaretini Alman-Sovyet ilikileri boyutunda byk bir propaganda kampanyas
116

yrtmesi iin kullanmaya yeltenmelerini kararl bir ekilde reddediyordu. Konu,

basnda ziyaret ile ilgili ksa bir haber yaymlanmasyla snrl kald.
12-13 Kasm 1940 tarihlerinde Sovyet temsilcisi ile grmelerinde Hitler ve
Ribbentrop zellikle Balkanlardaki saldrgan politikalarn, ngiltereye kar savama zorunluluu ile aklyordu. Hitler, bar salanr salanmaz Alman askerlerinin Romanyay derhl terk edecei konusunda Molotovu ikna etmeye
alyordu.
Grmeler srasnda Berlin, Sovyet hkmetinin, Almanyann da dhil olduu (ki bunun 1939da imzalanan Sovyet-Alman Anlamasnn ak bir ihlali olduu
kesindi) l Pakt iinde yer alan saldrgan faist blok devletleri arasndaki dnyann etki alanlarna blnmesi planlaryla mutabk kalmasn salamak istiyordu.
Hatta bundan dolay Berlinde, Sovyetler Birliinin Almanya, Japonya ve talya ile
siyasal ibirliinin kurulmasn ngren anlama tasla hazrlanmt. Anlama
tasla, tm katlanlar birbirlerinin doal etki alanlarna sayg duymalar ve ekonomik ilikilerin genilemesine dnk aba gstermeleri iin ykml klyordu.
Bununla birlikte, Sovyetler Birliine zel bir deklarasyonla, kendisinin toprak taleplerinin, Sovyetler Birlii devlet snrlarnn Gneyine ve Hint Okyanusu ynne
dnk olduunun bildirmesi neriliyordu. Almanlar tarafndan hazrlanan tasarda ayrca Almanya, talya ve Sovyetler Birliinin, Trkiyeyi mevcut uluslararas ykmllklerden koparmann, onlarn ortak karlarna olacan ve onlarn
bugn yrrlkte olan Montr Antlamasnn baka bir Antlama ile deitirilmesi amacyla ibirlii yapacaklar (357) ngrlyordu. Grmenin sonunda
Hitler srarla Britanya mparatorluunun paralanmas zerinde allmasn
neriyordu. Sonradan, 17 Mart 1941 tarihinde Trkiye Bykelisiyle sohbetinde Hitler, grmeler srasnda Almanyann, Rusyay ngiltereye kar byk bir
kombinasyonun iine ekmek iin elinden geleni yaptn (358) itiraf ediyordu.
Faist Diktatr, Sovyetler Birliine saldrmadan nce, bu lkeyi dnya arenasnda
izole etmenin hesaplarn yapyordu. Ama onun planlar suya dmt.
Sovyet delegasyonu Hitlerin dnyay paylama programn kararllkla reddetti.
Delegasyon Alman askerlerinin Finlandiyadan kmasn, SSCBnin gvenliini dorudan ilgilendiren blgelerde, ncelikle Balkanlarda ve ayn zamanda Yakn Doudaki
Alman yaylmaclna son verilmesini talep etti. Bat Alman tarihi Holdakn belirttii gibi, Moskovann Batl devletlere kar angaje olmaya ve Almanyann Dou
Avrupadaki hak iddialarna gz yummaya hi de niyeti yoktu. (359)
SSCB Dileri Halk Komiseri, 17 Kasm 1940ta Sovyet Bykelisine gnderilen mesajda Berlin grmelerinin sonularna ilikin unlar bildiriyordu:
Grmelerden ortaya kt kadaryla, Almanlar tpk Romanyaya yaptklar gibi, gvenlik garantisi ad altnda Trkiyeyi kendilerine tabii etmek, bizim
ise Montr Antlamasn bizim yararmza gzden geirme vaadiyle gzmz
boyamak istiyorlar. stelik bu davada bize yardmc olacaklarm. Biz buna raz
olmadk, nk biz, birincisi Trkiyenin bamsz kalmas gerektiini; ikincisi,
Boazlar rejiminin, Trkiyenin arkasndan i evirerek deil, bizim Trkiye ile
grmelerimiz sonucunda iyiletirilebileceini dnyoruz. Grnd gibi,
117

Almanlar ve Japonlar, bizi Basra Krfezi ve Hindistan tarafna itmek istiyor. Biz,
bu sorunun tartlmasn reddettik, nk Almanlarn bu tlerini yersiz kabul
ediyoruz. (360)
Berlin grmeleri Sovyet hkmetine Hitlerin niyetlerini tahlil etme olana vermi ve bu anlamda, bu grmeler belirli bir yarar salamtr. ncelikle
de Almanyann ngiltere ile balant iinde olmad ortaya kmtr. Bu durum,
ngiltereyi, Hitler Almanyasna kar potansiyel bir mttefik olarak grme olana
salamtr. Romanya, Macaristan ve Bulgaristan fiilen Hitlerin uydularna dnt.
Yunanistan kleleme yolundayd, Trkiye ise Almanya ile ya sk balarla balyd
ya da bunu yapma niyetindeydi. Gelecekte belli bir yere kadar anti-Hitlerci kampta
mttefik olarak bel balanabilecek olan tek Balkan lkesi Yugoslavya idi.
Kasm grmelerinden sonra Sovyet-Alman ilikileri olduka gerginlemiti.
18 Kasmda Hitler, nceden hazrlanm ve Sovyetler Birliine saldr plan olan
Barbarossa plann imzalad.
Hitlerci propaganda Sovyet hkmeti Babakannn Berlin ziyaretini;
Almanyann saldrgan faaliyetlerini; zellikle de Alman askerlerinin Romanyaya
giriini, Macaristann Berlin Paktna dhil oluunu Sovyetler Birlii tarafndan
onayland (361) izlenimi yaratmak iin kullanma abasndayd. Dnya kamuoyuna SSCBnin tutumu konusunda ak bir mesaj vermek amacyla Sovyet basnnda duruma uygun duyurular yaymland. Daha Ekim 1940ta TASS yabanc
basnda kan gya Kremlinin Romanyaya (362) (Almanya tarafndan yazar)
gnderilen askerlerin says ve amac konusunda bilgilendirildii yolundaki haberleri yalanlad. 23 Kasmda da, Alman gazetesi Hamburger Fremdenblattn
Macaristann l Pakta dhil olmas konusunun gya Sovyetler Birlii ile ibirlii ve Sovyetler Birliinin onay dhilinde gerekletiine ilikin haberini, gerek
d bir haber olarak yalanlad.

SSCBnin Gneydou Avrupada Faist Saldrya Kar Mcadelesi

SSCBnin Balkan yarmadas lkeleri ile ilikilerinde izledii politikann balca amalar; faist Almanyann Balkanlara giden yoluna set ekmek, Balkan
halklarnn zgrlk ve bamszlklarn korumalarna yardmc olmak, savan
Gneydou Avrupaya yaylmasnn nne gemekti.
Ancak, SSCBnin Balkan lkeleriyle byle bir politika yrtmesine yalnzca
Hitler Almanyas deil, ngiltere ve Fransann iktidar evreleri de engel oluyordu.
Fransann yenilgiye uramasndan sonra, bu siyasal izgiyi ngiltere daha byk
bir inatla srdryordu. ngiliz politikasnn niyeti, szm ona bir Balkan Pakt
kurmak yoluyla tm Balkan lkelerini ayn anda Almanyaya kar savaa srklemek, eer byle bir ittifak kurulamazsa, bunu her lkeyle ayr ayr ikili esasa
dayal olarak elde etmekti. ngiltere, ncelikle Trkiyeyi savaa srklemeye yelteniyordu. (363) 1941 ubat sonunda A. Eden Ankaraya gitti. Onun ziyaretinin
amacn, kendisine yazd mektupta Trkiyenin savaa hemen girmesi nemlidir (364) diyen W. Churchill deifre ediyordu. Balkan ttifaknn kurulmas
118

zerine Churchill uzun vadeli planlar yapyordu. Churchill, Hitler Almanyasnn

ngilterenin kolonilerine giden yoluna set ekme hesaplar yapyordu. Bunun
dnda, ngiliz diplomasisi, Almanyaya kar Balkanlarda cephe kurmak yoluyla ngilterenin pozisyonunu kolaylatrabilecei hesabn yapyordu. Ve nihayet
bunda, Hitlerin Almanyaya direnen Balkan ttifakyla kar karya gelince Yakn
Douya Alman yaylmasn durdurup SSCBye kar savaa balayaca ngrs
de nemli bir rol oynuyordu. Bu tr planlarn var olduunu Churchillin Edene
yazd 28 Mart 1941 tarihli mektubu kantlamaktadr: Balkan yarmadasnda
Birleik bir cephe kurulmas durumunda, Almanyann istediklerini Rusyadan almasnn kabul edebileceini olas grmyor musunuz? (365)
O sralar var olan ortamda Balkan lkeleri bamszlklarn koruyup hem
Hitler Almanyasnn basksna, hem de dier emperyalist devletlerin entrikalarna, ancak, bu ynde ciddi abalar sarf etmi Sovyetler Birlii ile siyasal ve ekonomik ibirlii koullarnda kar koyabilirlerdi.
Bu anlamda, Dileri Bakanl Halk Komiserliinin SSCBnin Bulgaristan
Bykelisine daha 1939 Kasmnda verilen ve Bulgar hkmetine bildirmesi
nerilen eer Bulgarlar herhangi bir felakete srklenirse, Sovyetler Birliinin
onlar terk etmeyeceine ve Bulgarlarn istemesi durumunda kendilerine etkili
yardm yapmaya hazr olacana (366) ilikin talimat karakteristiktir. SSCBnin,
Bulgaristann bamszlk ve egemenliini korumasna yardmc olma abalarnn en ak kant, Sovyetler Birlii ile Bulgaristan arasnda karlkl yardm
pakt imzalanmasna ilikin Sovyet nerisidir. Bu teklifi SSCB Dileri Halk
Komiseri Bulgaristann Moskova bykelisi Antanova 20 Eyll 1939da yapmt.
Bulgaristan Bykelisi Sovyet nerisini Sofyaya ileteceini ve kendi hkmetinin
yantn da onlara ileteceini vaat etti. (367)
16 Ekim 1939da Bulgaristan Dileri bakan SSCBnin Sofya Maslahatgzarna,
Bulgaristann Sovyetler Birlii ile karlkl yardm pakt imzalama yoluna gidemeyeceini bildirdi. 13 Aralk 1939da Antanov Dileri Halk Komiserliini Bulgar
hkmetinin SSCB ile herhangi bir siyasal anlama imzalamay olanaksz kabul
ettii konusunda bilgilendirdi. (368)
Bulgaristann SSCB ile karlkl yardm pakt imzalamay reddetmesi bir
dizi nedenle aklanyordu. Bunlar arasnda, ngiltere ve Almanyann basklarnn rol azmsanamayacak kadar fazlayd. SSCBnin Sofya Eliliinin bildirdiine gre, ngiltere, Sovyetler Birlii ile yaknlamaya gitmesi durumunda, ngiliz
hkmetinin kredi anlamasn iptal edecei ve Bulgaristann btn borlarn
kendilerine demesini talep edeceini (369) bildirerek Bulgar hkmetini tehdit
ediyordu.
Kasm 1940ta Sovyet hkmeti Bulgaristan ile karlkl yardm pakt imzalamak iin yeni bir giriimde bulundu. Dileri Bakanl Halk Komiserlii Genel
Sekreteri A.A. Sobolev zel bir misyonla Sofyaya gnderildi. ar III. Boris ile
25 Kasm 1940 tarihli grmede, SSCBnin her iki lkenin karlarnn ortakl gz nnde bulundurularak, Eyll 1939da yaplan Bulgaristan ile karlk119

l yardm anlamas imzalama teklifini yinelemekte olduundan ve Sovyetler

Birliinin Bulgaristana herhangi bir nc lkenin ya da lkelerin saldr
tehdidi olmas hlinde bu lkeye, silah yardm da dhil olmak zere, her trl
yardm yapmaya hazr olduunu ieren bildirisini sundu. SSCB eer gereksinimi varsa Bulgaristana bor karl para, gda ve silah yardm yapmaya hazrd.
Grmenin sonunda Sovyet temsilci, SSCB hkmetinin tek tarafl garantilerden farkl olarak, ilgili her iki tarafn tam eitliine vurgu yapan karlkl yardm
paktnn imzalanmasn zellikle amaca uygun (370) kabul etmekte olduunu bir
kez daha teyit ediyordu.
Be gn sonra Bulgaristan Dileri bakan Popov SSCBnin Sofya Bykelisine
Bulgar hkmetinin karlkl yardm paktna ilikin Sovyet nerisini reddettiini
bildirdi. (371)
Bulgar hkmetinin ret yantna karn, Sovyetler Birliinin giriimi Balkan lkelerinde minnettarlkla karland. Belgrattan Sovyet Bykelisinin Moskovaya
bildirdiine gre, rnein, Yugoslavya kamuoyunda, Balkanlarda bar yararna
ve Alman saldrganlna kar bu giriim Sovyetler Birliinin ciddi bir k
olarak deerlendiriliyordu. (372) ar III. Boris ve Babakan Filov nderliindeki Hitler yanls sac klik bu yndeki tm Sovyet abalarn sabote ettii iindir
ki, SSCB Bulgaristann Hitlerin uydusuna dnmesinin nne geememiti. Bu
klik, Bulgar halknn karlarn hesaba katmakszn Hitlerle birlikte anti-ulusalc
bir komplo yrtyordu. Daha nce sz edildii gibi, daha 1940 Kasm ay ortasnda ar Boris Hitlerle grmesi srasnda, Bulgaristann saldrgan l Pakta
dhil olmas iin gizli olarak anlamt.
Filov hkmeti kamuoyunu yanltmak amacyla, gya Bulgaristann politikasnn SSCB hkmeti tarafndan kabul grmekte olduu ve SSCBnin, Alman
askerlerinin Bulgaristana girmesine itiraz etmedii sylentilerini yaymaya yelteniyordu. 13 Ocak 1941de TASS bu trden grleri yalanlayan bir bildiri yaymlad.
17 Ocak 1941de SSCB Dileri Halk Komiseri V.M. Molotov, Almanyann
Moskova bykelisi Schulenburga, Sovyet hkmeti adna Alman askerlerinin,
Bulgaristana girip bu lkeyi, ayrca Yunanistan topraklar ve Boazlar igal etmek
amacyla, Romanyada konulandna iaret eden bir aklama yapyordu. SSCB
hkmeti bu eylemin, Bulgaristan topraklarn, asker harektlar alanna dntrebileceini vurguluyordu. Bildiride Sovyet hkmetinin Alman hkmetine,
Bulgaristan topraklarn ve Boazlar SSCBnin gvenlik blgesi kabul etmekte olduunu ve SSCBnin gvenlik karlarn tehdit eden bu olaylara kaytsz kalamayacan defalarca bildirildii belirtiliyordu. Yukarda sz edilenlerden dolay,
Sovyet hkmeti, Bulgaristan topraklar ve Boazlarda herhangi bir yabanc silahl kuvvetlerin belirmesini SSCBnin gvenlik karlarnn ihlali olarak deerlendirecei konusunda uyar yapmay kendi grevi kabul etmektedir. (373)
Filovun Monarist ve faist klii anti-ulusalc hain maksatlarn gerekletirmiti. 1 Mart 1941de Bulgaristan l Pakta resm olarak dhil oldu ve ayn zamanda da
faist Alman askerleri Bulgaristana girdi. Bylece Bulgaristan Almanyann uydusu120

na dnt. Ynetici kliin halk kart politikas Hitler saldrganlnn Balkanlarda

yaylmasna ve Bulgaristann, Hitler Almanyasnn Sovyetler Birliine saldrmas
iin bir muharebe alanna dnmesine yardmc olmutu.
Filov hkmeti, Sovyetler Birliine, Alman askerlerinin Bulgaristana girmesine gya Balkanlarda barn korunmas amacyla izin verdiini bildirerek
kt artlardan iyi niyetler karmaya yelteniyordu. 3 Martta Sovyet hkmeti,
Bulgar hkmetinin bu konudaki iddialarn paylamadn ve Bulgaristann
bu politikasnn barn glenmesine deil, sava alannn genilemesine ve
Bulgaristann bu savaa sokulmasna yol aaca dncesinde olduunu bildiriyordu. Ardndan Sovyet hkmeti, kendi bar politikasna bal bir hkmet
olarak, zellikle de bu nedenle Bulgaristan hkmetinin u anda yrtmekte olduu politikaya herhangi bir destek veremeyeceine (374) iaret ediyordu. SSCB
Dileri Halk Komiseri, Almanyann Moskova Bykelisi ile 1 Mart tarihli grmesinde, Sovyetler Birliinin Bulgaristann bamszlnn korunmasndan
kar olduunu vurguluyordu. Burada o geleneksel Rusya-Bulgaristan dostluk
balarna gnderme yapyordu. (375)
Ayrca Sovyet hkmeti, Horthy Macaristan ile ilikilerini iyiletirmek iin
belirli diplomatik admlar att. 3 Eyll 1940ta Moskovada ticaret ve denizcilik anlamalar ve iki lke arasnda ticari ilikilerin gelitirilmesini ngren mal deiimi ve deme anlamalar imzaland.
1941 yl banda Sovyetler Birlii, Macar halknn ulusal onuruna ve onun devrimci geleneklerine saygy aka vurgulayan soylu bir jest yapt. Burada sz konusu
olan, 1848-1849 halk kurtulu hareketini bastrmas srasnda ar 1. Nikolayn askerleri tarafndan alnan Macar asker sancann iadesi idi. Sancak teslimi Sovyet
hkmetinin verdii direktif zerine 20 Mart 1941de Moskovada trenle gerekletirildi. Bununla birlikte, Sovyetler Birlii, Macaristandaki faist rejimin saldrgan tutumlarn gz ard etmiyordu. TASSn 23 Kasm 1940 tarihli haberi, Sovyet
hkmetinin, Macaristann l Pakta dhil olmas iinde ibirlii yaptna ilikin
kkrtc iddialarn sradan bir yalanlanmas deildi, bu Macaristann bu tr hareketlerinin SSCB tarafndan kabul grmediini de gsteriyordu.
SSCB, Horthy Macaristan ve Hitlercilerinin Yugoslavyaya kar saldrlarn
sert bir dille eletirdi. SSCB hkmetinin, Macaristann Yugoslavyaya saldrsna ilikin 13 Nisan 1941 tarihinde yaymlad bildiride unlara yer veriliyordu:
Sovyet hkmetinin, Macaristann att bu adm tasvip etmesi mmkn deildir. Macaristann, Yugoslavya ile ebedi dostluk anlamas imzaladktan daha 4 ay
sonra bu lkeye kar sava balatmas durumu, Sovyet hkmeti zerinde ayrca
olumsuz bir etki yaratmaktadr. Eer Macaristan bir felakete srklenseydi ve bu
lkede de ulusal aznlklar olduu bilindiinden, bu lkeyi de paralara blselerdi,
kendisinin hangi durumda olacan kestirmek g deildir. (376)
SSCB, sava alannn Yugoslavya topraklarn kapsamasn nlemek iin ok
aba harcamt. Yugoslavyann, Fransann Haziran 1940ta yenilmesinden sonra
belirgin bir ekilde artan faist Almanya ve talyaya olan gl bir ekilde ekono121

mik ve siyasal bamllyla birlikte belirlenen hedefin gerekletirilmesi zorlamt. SSCB ile Yugoslavya arasnda uzun sredir diplomatik ilikilerin olmamas
ciddi bir glk yaratmt. Bu ilikiler ancak 25 Haziran 1940ta kurulmutu. Bu
adm atmasna ramen, Tsvetkovi hkmeti yine de anti-ulusal, anti-Sovyet siyasal izgiden vazgemedi. Ak ak faist lkelerle bundan sonra da yaknlama izgisini izledi. Tsvetkovi kabinesi Yugoslavyann ulusal karlarnn aleyhine, Berlinin ekonomik ve siyasal basksna boyun emi ve Kasm 1940ta Hitler
Almanyas ile Clearing sistemi esasna dayal ve Almanya iin son derece krl
olan ticaret anlamasn imzalamtr.
Sovyetler Birlii Yugoslavya halklarnn, lkelerinin bamszln koruma abalarn desteklemekte olduunu gizlemiyordu. 17 Ekim 1940ta Sovyet hkmeti
Belgrat Bykelisini, Yugoslav hkmetine Sovyetler Birliinin Yugoslavyann
ve Yugoslav halknn kendi siyasal ve ekonomik mcadelesini tasvip etmekte olduunu (377) bildirmekle grevlendirdi.
Yugoslavya hkmeti ayrca 12-13 Kasm 1940 tarihli Berlin grmeleri srasnda, Sovyet tarafnn Hitler Almanyasndan sava alann Balkanlara yaymamasn talep ettii konusunda bilgilendirildi. 1941 yl banda SSCB Belgrat
Bykelisi Yugoslavya Dileri Bakan yardmcs ile grmesinde Sovyetler
Birliinin Balkanlarda bartan yana olduunu (378) teyit etti.
Yugoslavyaya kar ortaya kan Alman tehdidi nedeniyle 27 Mart 1941de meydana gelen Almanya kart devlet darbesinden sonra Sovyet diplomasisi bu tehdidin nlenmesi iin ok nemli bir adm att. 5 Nisan 1941de Moskovada SSCB ile
Yugoslavya arasnda dostluk ve saldrmazlk anlamas imzaland. stelik 4 Nisan
1941de SSCB Dileri Bakan Alman bykelisi Schulenburgu bu anlamann
imzalanaca konusunda bilgilendirdiinde ve Bykeli byle bir anlamann
imzalanmas iin seilen ann pek de uygun olduu konusunda kuku duymakta
olduunu ifade ettii zaman, kendisine Sovyet hkmetinin kendi admlarn
iyice dnp nihai karar ald (379) bildirildi.
SSCB ile Yugoslavya arasndaki Dostluk ve Saldrmazlk Anlamas 5 maddeden oluuyordu. Birinci madde saldrmazlk, bamszla ve toprak btnlne
sayg konusunda karlkl ykmll ngryordu. kinci madde, anlama imzalayan taraflardan birinin, nc bir devletin saldrsna uramas durumunda,
anlamay imzalayan dier taraf saldrya urayan tarafla dostluk ilikileri politikasna riayet etme ykmll stleniyordu. (380) Bu ifade ilkesel olarak,
genelde saldrmazlk anlamalarnda yer alan ykmllklerden daha farklyd.
SSCB bu anlamay imzalayarak, Yugoslavyaya kar dostluk ilikilerini gstermi
oluyordu ve bu da, bu lkenin halklar iin bylesi zor gnlerde ciddi bir manevi
ve siyasal destei ifade ediyordu.
Almanyann Yugoslavyaya saldrd 6 Nisan 1941de Sovyet hkmeti Dileri
Halk Komiserlii araclyla Almanyaya yeni bir uyarda bulundu. (381) Ama yakn bir zamanda SSCBye saldrmaya hazrlanan Hitler, Sovyetler Birliinin uyarlarn dikkate almad.
122

Balkanlarn faist Alman askerleri tarafndan kuatlmas, yalnzca Sovyetler

Birliinin deil, Trkiyenin gvenlii iin de tehdit oluturuyordu. Yabanc basn Almanyann Trkiyeye olas saldr haberleri ile alkalanrken, Alman askerlerinin Bulgaristana girmesiyle bu tehdit daha da artt. Bu durumda Sovyetler
Birliine dman evreler, gya faist Almanya ile Trkiye arasnda sava kmas
durumunda, SSCBnin Trkiyenin zor durumundan yararlanp bu lkeye saldraca sylentilerini yaymaya balad. Byle endie verici bir zamanda Trkiye bykelisi Ali Haydar Aktay, 9 Mart 1941de Dileri Bakanl Halk Komiserliine
davet edildi ve Sovyet hkmeti adna kendisine Trkiyenin gerekten de herhangi bir yabanc devlet tarafndan saldrya uramas ve eline silah alp topraklarnn dokunulmazln savunmak zorunda kalmas durumunda, aralarndaki
Saldrmazlk Paktna dayanarak, Sovyetler Birliinin tam anlamyla anlay ve
tarafszlna gvenebilecei bildirildi.
Trk hkmeti bu aklamadan dolay Sovyet hkmetine minnettarln bildirdi ve kendisinin SSCBnin de ayn duruma dmesi durumunda, SSCBnin de
Trkiyenin tam anlamyla anlayna ve tarafszlna gvenebilecei teminatn verdi.
25 Mart 1941de Sovyet basnnda SSCB ve Trkiye hkmetleri arasnda var
olan bildiri deiimi konusunda Dileri Bakanl Halk Komiserliinin haberi
yaymland. (382)
Ancak, daha nce de sz edildii gibi, 18 Haziranda Trkiye Hitler Almanyasyla
Dostluk ve Saldrmazlk Anlamas imzalad ve bu anlamaya gre taraflar, kendi
ortak karlarn ilgilendiren tm konularda gelecekte dostane ilikiler iine girme ykmlln stlendiler. Bylelikle, Trk iktidar evreleri, Sovyet lkesine
kar kendi istilac planlarn gerekletirmek amacyla Almanyann SSCBye saldrmasndan yararlanmak niyetindeydiler. (383)

SSCBnin Avrupann Kuzeyinde Faist Yaylmaclkla Mcadelesi

Hitlercilerin Finlandiyadaki entrikalar ve Ryti hkmetinin Almanya ile ittifak
iinde SSCBye kar savaa hazrlanmas nedeniyle Sovyet hkmeti bu entrikalarn nn almak, Finlandiya ile normal ilikileri gelitirmek iin nlemler alyordu. Kasm 1940 Berlin grmelerinde ve Almanyann Moskova Bykelisi ile
bulumada da iaret edildii gibi, Sovyet taraf Alman askerlerinin Finlandiyadan
ekilmesini talep ediyordu.
Sovyet hkmeti ayn zamanda Sovyet-Fin ekonomik ilikilerinin gelitirilmesi iin aba harcyordu. SSCB Finlandiya ile tm anlamalardan doan ykmllklerini kusursuz olarak yerine getiriyordu. Finlandiya Babakan Ryti bunu
18 Austos 1940ta itiraf etmek zorunda kalmt. Ancak, Hitler Almanyas tarafndan tevik edilen Finlandiya hkmeti SSCBye kar sava hazrlna giderek
daha fazla srkleniyordu.
Sovyet hkmeti Hitlercilerin Danimarka ve Norvei kuattktan sonra svee
saldrmasn nlemek amacyla ciddi diplomatik admlar atyordu. O sralar
123

Alman askerlerinin reel saldr tehdidi ile kar karya olan svein durumunu
betimleyen sve Dileri bakan Christian Ernst Gunther, Nisan 1946da Dagens
Nunheter gazetesine demecinde: Sanmam ki 9 Nisan 1940ta hkmet yelerinden herhangi birisi en azndan ben eninde sonunda svein savatan kanabileceine inanm olsun! (384) diyordu.
13 Nisan 1940ta Almanyann Moskova bykelisi Schulenburga Sovyet
hkmetinin svein tarafszlnn korunmasndan yana olduu, bu tarafszln
ihlal edilmesinin Sovyet hkmeti iin arzulanmad ve Sovyet hkmeti iin,
svein Almanyann eylemlerine srklenmesinin bir anlam tamad bildiriliyordu. (385)
Sovyet hkmetinin kararl tutumu, Berlin zerindeki etkisini gsteriyordu.
16 Nisanda Almanyann Moskova Bykelisi hkmetinin talimat zerine
Almanyann, svein tarafszl konusuna ilikin grn aklad. Bu aklamada Almanyann Kuzey asker operasyonunu sve topraklarna yayma niyetinde olmad ve svein tam tarafszln korumas ve Batl devletlere yardmda
bulunmamas durumunda, bu lkenin tarafszlna kukusuz sayg duyaca bildiriliyordu. (386)
sve Babakan P.A. Hansson 1940 Maysnda Sovyet Bykelisi ile sohbetinde SSCB hkmetine Sovyetler Birliinin svein tutumu konusundaki ifadelerinden ve bu lkenin tarafszlk izgisine verdii destekten dolay teekkr
ediyordu. Hansson bu arada SSCB ile dostluklarnn sve iin esas dayanak olduunu (387) ifade ediyordu.
Tarafszln korumas iin svee Sovyetler Birlii aktif yardmlarn daha
sonralar da srdrd. 1940 Temmuzunda sve Dileri Bakanl Genel Sekreteri
Buchemana Moskovay ziyareti srasnda, SSCBnin, svein uzun sre tarafsz
kalmasndan kar olduu bildirildi. (388) 27 Ekim 1940ta Sovyetler Birliinin
Stockholm Bykelisi svein tam bamszlnn koulsuz tannmas ve buna
saygnn Sovyet hkmetinin deimez tutumunun bir gstergesi olduunun
sve hkmetine yeniden belirtilmesi iin direktif alyordu. (389)
Kasm 1940ta Berlindeki Sovyet-Alman grmeleri srasnda Sovyet
hkmeti, SSCBnin, svein tarafszlnn korunmasndan yana olduunu bir
kez daha vurguluyordu. Hitler Almanyas Sovyetlerin bu srarl uyarlarn gz
nnde bulundurmadan edemezdi. Ve Alman hkmeti svee kar saldrgan bir
faaliyet sergilemeyi gze alamamt.
Sovyetler Birliinin 1940 ylnda svein bamszlnn korunmasndaki
nemli rol sava sonras yllarda bu lkenin resm evreleri ve kamuoyunda kabul grd.

SSCBnin ngiltere ile likileri

Faist saldrganlara kar koalisyon kurulmasna ilikin grmelerde 1939da
Batl devletler tarafndan, sonra da SSCBnin ngiltere ile olan ilikisi, SSCBnin
savataki tarafszlnn korunmas kouluyla SSCBnin gvenliinin glendiril124

mesi ve faist saldrganln alannn snrlandrlmas devi belirleyici oluyordu.

Fransann yenilgisinden sonra, ngiliz hkmetine bakanlk eden Churchillin,
mttefiki yalnzca ABD olarak grmek deil, SSCB ile de yaknlamak iin adm
atma abalar sergilemek gibi siyasal gerekilik sergilemesi gerekiyordu. Sovyet
hkmeti kendi adna ngiltere ile ilikilerin normalletirilmesine hazrd. Ancak,
Sovyetler Birliine kar, Churchill kabinesinin iktidara gelmesinden sonra da
anti-Sovyet eilimini koruyan ngiliz politikasnn ikili karakterini grmemek
de mmkn deildi. ngiliz hkmeti Sovyet taraf ile sk sk kuvvet diliyle konuuyordu. ngiliz hkmeti ticari ilikiler alannda, Baltk lkelerinin SSCB ile
birlemesi ile ilgili ortaya kan sorunlarda, dier siyasal ve ekonomik sorunlarda
anti-Sovyet tutum taknyordu.
Daha Chamberlin hkmeti srasnda, 18 Mart 1940ta ngiliz hkmeti
SSCBye 1939 Ekiminde ara verilen ticari grmelerin yeniden balatlmasn neriyordu. Sovyet hkmeti bu neriyi kabul etti. Ancak, Ekonomik Sava
Bakanl tarafndan kaleme alnan 4 Nisan 1940 tarihli memorandumda, SSCB
topraklarnda, Sovyetler Birliinin dier lkelere d satmn gzlem altna alacak
ngiliz kontrol noktalar kurulmas gibi kabul edilmez talepler ne srlyordu.
27 Nisan 1940ta Sovyet hkmeti, Londraya Sovyet-ngiliz Ticari ilikilerinin
gelitirilmesine ilikin kendi koullarn dile getirdii bir memorandum gnderdi.
SSCB ngiltere ile ticari ilikileri karlkl yararlar esasna gre gelitirmeye hazrd, ancak ngilizlerin kendi d ticaretini kontrol etmesine ve ngiltere ile ticari
ilikilerin, Sovyet-Alman ilikilerinin ktlemesi karlnda gelimesine iddetle kar kyordu. (390)
ngiliz hkmeti 27 Nisan tarihli Sovyet Memorandumunda dile getirilen dnceleri hesaba katmamt. Sovyet tarafna 8 Mays 1940 ylnda verilen memorandumda Sovyet-ngiliz ticaret hacminin gelitirilmesine ilikin somut neriler ne
srlmyordu, ancak buna karlk, SSCB ile Almanya arasnda imzalanan ticari
ilikilerin ieriine, bu lkeye Sovyet d satmnn snrlandrlmas konular gndeme getiriliyordu. Tm bunlar, ngilterenin, iki lke arasndaki ilikilerde elverili
siyasal bir atmosfer olumasna yardmc olabilecek SSCB ile ticari ilikilerin gelitirilmesi konusunda ticari anlamda grmeler yrtmede isteksizliini kantlyordu. TASSn 22 Mays 1940 tarihli haberinde de, bundan sz ediliyordu. Bu haberde
ayrca ngiliz hkmeti tarafndan SSCB ile ticaretin azaltlmas ve snrlandrlmas (Sovyetler Birliinin donanm alm siparilerinin iptali) SSCB ykleriyle dolu
Sovyet ticari gemilerine el konulmas, SSCB ile Finlandiya arasndaki anlamazlk
srasnda ngiliz hkmetinin SSCBye kar dmanca tutumu... Bu grmelerin
tatmin edici bir ekilde gelimesine yardmc olamazd. deniyordu. (391)
1940 Maysnda Churchill hkmeti, Stafford Crippsin Moskovaya ngiltere
Bykelisi olarak atanmas zerine kastl olarak propaganda amal grlt kopard. ngiliz basnnda St. Crippsin zel misyonlu Bykeli olarak atand konusunda ok yaz yazld. Bu durumun Sovyetler Birliinde, ngilizlerin byle bir
admnn amacna ilikin, belli bir rahatszlk yaratmamas olanakszd ve Sovyetler
Birliinin tarafszlk politikasndan olas geri adm atmas olarak alglanabilirdi.
125

SSCB hkmeti St. Crippsi ya da baka herhangi bir ngiliz Bykelisini

olaan statsyle kabul etmeye hazr olduunu bildirdi. 5 Haziranda St. Cripps
Moskovaya Bykeli olarak atand ve 12 Haziranda Sovyetler Birliine geldi. 28
Haziranda St. Cripps M.. Kalinine gven mektubunu sundu. Britanya Bykelisi
W. Churchillin J. Staline mektubunu getirdi. Bu mektupta ngiliz hkmetinin
ba Sovyet hkmeti ile Almanyann Avrupay aamalarla fethetmeye ve himayesine almaya dnk yrtt politikadan kaynaklanan her byk sorunu ok
ynl (392) tartmay neriyordu.
1 Temmuzda St. Cripps J. Stalin tarafndan kabul edildi. Bunun dnda Cripps
SSCB Dileri Bakanl Halk Komiseri V.M. Molotov ve SSCB D Ticaret Halk
Komiseri A.. Mikoyan ile de grmeler yapt.
Sovyet yneticileriyle grmeler srasnda Cripps, SSCBnin ngiltere ile siyasal ve ekonomik ilikilerin normalletirilmesinden yana olduuna kanaat getirmi
olmalyd.
Crippsin bu grmelerinden sonra Churchill hkmetinin, SSCBye ilikin
politikasn gzden geirecei tahmin edilebilirdi. Ancak, byle olmad. Tam tersine, 1940 yaznda ngiliz hkmeti, Sovyet-ngiliz ilikilerinin ktlemesine yol
aan bir dizi faaliyet gerekletirdi. Baltk Cumhuriyetinin SSCB ile birlemesini kabul etmeme arzusunu aka ortaya koydu; Baltk lkelerine ait olan ve
ngiliz bankalarnda bulunan altnlara el koydu, o zamanlar ngiliz limanlarnda
bulunan 24 Estonya ve Letonya gemisine el koydu ve lkelerine dnmeyi talep
eden denizcileri tutuklad ve zel kamplara yerletirdi.
23 Temmuz 1940ta SSCB Dileri Halk Komiserlii, SSCB Merkez Bankasna
ait olan ve Estonya, Letonya ve Lituanya bankalarndan satn alnan altnlara el koyan ngiliz bankas ve hazinesinin yasa d faaliyetleri nedeniyle Crippse protesto
notas verdi. (393)
Baltk lkeleri altnlar konusu SSCB Dileri Halk Komiserlii tarafndan
ngiliz hkmetinin nne defalarca getirildi. Bu teebbslere yant olarak ngiliz
Bykelisi gayri resm olarak sava sonlanncaya kadar karlkl tm ikyet
ve kar ikyetleri dondurma nerisi getirdi. Cripps ile 14 Eyll 1940ta yaplan
grmede SSCB Dileri Halk Komiseri Yardmcs A.Y. Vinskiy bu konuda
unlar sylyordu: Byle konular dondurmay doru ve amaca uygun olarak
grmyorum. Sovyet hkmeti, Sovyet altnlarna Britanya hkmeti tarafndan
el konulmasn yasa d bir eylem olarak deerlendirmektedir. (394) 9 Ekimde
Halk Komiseri Yardmcs, Cripps ile bir grme daha yapt ve bu grme srasnda ngiliz Bykelisine ngiliz hkmeti tarafndan yasa d olarak alkonulan Baltk gemileri konusunda nota verdi. Cripps kendi hkmetinden Sovyet
hkmetine Baltk Cumhuriyetleri ile ilgili tartmal sorunlar 6 ay erteleme ve
ticari grmeleri balatma teklifinde bulunma (395) direktifi aldn bildirdi. 19
Ekimde Cripps D Ticaret Halk Komiserini ziyaret etti ve kendisine ngilizlerin
ticaret hacminin geniletilmesine ilikin teklifini sundu.
Ayn zamanda ngiliz hkmeti SSCBye kar karmak ve sinsi bir manevra
gerekletirdi. 22 Ekim 1940ta St. Cripps A.Y. Vinskiy ile grmesinde ngiliz
126

hkmeti adna Sovyet hkmetine ngiltere ile ticaret anlamas, ardndan da

Almanya ile imzalanana benzer bir saldrmazlk pakt imzalama teklifinde bulundu. Bununla birlikte, Cripps bu teklifi yapma olgusunu ngiliz hkmetinin tpk
ngiliz-Sovyet grmelerini balatma teklifinde olduu gibi, gizli, ama ifa edilebilir olarak deerlendirmekte olduunu vurguluyordu. (396)
Kasm ay banda, Sovyet hkmet Bakannn Berlin ziyareti arifesinde
Amerikal muhabirlerden birinin Forein ofisine Britanyann Sovyet hkmetine
22 Ekim tarihli nerisinin ierii bildirildi. Cripps bu nerinin ifa edilmesinin suunu SSCB Londra Bykeliliine yklemeye yelteniyordu. A.Y. Vinskiy ngiliz
Bykelisi ile 19 Kasm tarihli grmesinde ona SSCB Londra Bykeliliinin
bildirdiine gre, sylentilerin yayld kaynan, memurlarnn son gnlerde
eitli gazetecilere Crippsin 22 Ekim tarihli teebbsn aklad Forein ofisi olduunu ve bu nedenle 22 Ekim tarihli nerilerin ifa kaynan ngiltere
Dileri Bakanlnda aramak gerektiini (397) bildiriyordu.
Bu eylem ve ayrca Churchill hkmetinin dier faaliyetleri, Britanya
hkmetinin kendi nerilerini sunduunda balca amacnn hi de ngiltereSovyetler Birlii ilikilerini iyiletirmek olmadn kantlyordu. ngiliz hkmeti
bu nerileri ncelikle SSCB-Almanya ilikilerini gerginletirmek, bir frsat kmas durumunda da bu lkeler arasndaki srtmeyi provoke etmek iin vermiti.
ABDnin Moskova bykelisi Steinhardt, Cripps ile 2 Ekim 1940 tarihli grmesinde, ngiliz hkmetinin SSCBye kar bu dnemdeki politikasnn amacn ak seik ifade ediyordu: ttifakn, ardndan da ngiliz diplomasisinin SSCB
ile ilikilerindeki temel hatasnn, Sovyetler Birliini Almanya ile silahl atmaya
olmasa da, byle bir atmann ortaya kma riskine kar belirli nlemler almaya
srekli kkrtmaya dnk olmasdr. diyordu. (398)
Steinhardt Cripps ile grmesini ABD Dileri Bakanlna aktarrken,
Byk Britanyann Sovyetler Birliini Almanya ile savaa srklemeye dnk kurnazca diplomatik faaliyetinin baarl olmayaca karmn yapyordu.
Dileri Bakanlna unlar yazyordu Steinhardt: SSCBnin Byk Britanya ile
ciddi grmeler ya da anlamalar baznda ki, tm politikasnn amac, engellemek olduu olaylar provoke etmektir. zellikle de mihver devletleriyle savaa
srklenmesi ok dk bir olaslktr. (399)
Tamamen doaldr ki, Cripps ile 11 Kasm 1940 tarihli grmesinde A.Y.
Vinskiy ngiliz nerilerine olumsuz not vermitir. Fakat St. Cripps bu yant nihai yant olarak deerlendirmemi ve resm yant elde etme abalarn srdrmtr. Bu yant ona 1 ubat 1941 tarihli grmede SSCB Dileri Halk Komiseri
tarafndan verilmitir. Yant A.Y. Vinskiy tarafndan 11 Kasm 1940 tarihinde
dile getirilen Britanya memorandumunda yer alan nerilerin Sovyet-ngiliz ilikilerinin iyiletirilmesi iin bir temel oluturamayacana ilikin kiisel grn
Sovyet hkmeti tarafndan onayland olarak veriliyordu. Dileri Bakanl
Halk Komiseri bu memorandumun, ngilterenin SSCB ile ilikilerini iyiletirme
arzusunun bir kant olmadn syledi. Halk Komiseri Sovyet hkmetinin
127

ngiltere ile ilikilerinin iyilemesi umudunun hi de karln bulmadn, tam

tersine, SSCB tarafndan ngiltereye kar hibir dmanca adm atlmad bir
srada, ngilterenin 1940 ylnda SSCBye kar yeni bir dizi dmanca eylemde
bulunduunu, bunun da, Britanya hkmetinin her iki lke arasndaki ilikileri
iyiletirme arzusunun kant olmadn (400) vurguluyordu.
18 Nisan 1941 tarihinde ngiltere hkmeti bykelisi Cripps araclyla
SSCB ile ilikilerinde yeni bir manevra yapt. Bykeli, Dileri Bakanl Halk
Komiserine, savan uzun bir sreye yaylmas durumunda, ngilteredeki belirli evreleri, Almanya ile savan Almanlarn koullar ile biteceini ve bunun da
Hitlercilere Dou ynne yaylmalar iin snrsz alanlar sunaca dncesinin
glmsetebileceini yazd bir memorandum sundu. Crippsin ifadelerine gre,
byle bir dnce ABDde de taraftarlar bulabilirdi. Baka bir ifadeyle, ngiltere
Bykelisi dnya emperyalizminin SSCBye kar yeni bir komplo olasln aka ima ediyordu. O, Sovyet hkmetini byle bir komplo olaslyla korkutmaya
ve savaa girmeme politikasndan vazgemeye zorlamaya yelteniyordu. Cripps
Sovyet hkmetinin, ngiltere ile ilikilerini iyiletirme niyetinde mi olduunu
yoksa bu ilikileri bugnk hliyle brakmak m istediini (401) soruyordu.
Cripps ile grmeyi yapan Dileri Bakanl Halk Komiser Yardmcs A.Y.
Vinskiy onun memorandumunu okuduktan sonra bu tr sorular sorma eklinin
tuhaf ve yanl olduunu, nk ilikileri bugnk durumuna Sovyet hkmetinin
deil, ngiltere hkmetinin getirdiini ifade ediyordu. Halk Komiseri Yardmcs
ngilterenin SSCBye kar bir dizi dmanca tutumunu anmsatyordu (altnlara
ve gemilere el konulmas, Baltk Cumhuriyetleri Diplomatik Misyonlarnn hl
Londrada barndrlmas vb.) (402)
Sovyetler Birliine gelince, Sovyetler Birlii ngiltere ile ilikilerin gerginlemesinden kanmak iin elinden gelen her eyi yapyordu. 1941 Mart ay sonunda Cripps Londraya Sovyet hkmetinin tutumuyla deta kendileriyle olas bir
yaknlama iin temeller hazrlama arzusunu (403) sergilediini bildiriyordu.
Almanyann SSCBye saldrs yaklat lde olaylarn mant, btn dnyay
tehdit ederek artan faizm tehdidi Churchill kabinesini durumu daha gereki deerlendirmeye zorluyordu. Churchill Crippsin Moskovadan gnderdii 22 Nisan
1941 tarihli telgraf yorumlarken u itirafta bulunuyordu: Sovyet hkmeti kendisine dnk ufuktaki tehlikeyi ok iyi biliyor. (404)
Britanya hkmeti, Almanyann SSCBye saldrmas durumunda ngilterenin
SSCBnin yannda olmas ve bu lkeye yardm ederek, kendisini kurtaraca kararna etrefil ve zor bir aamadan sonra vard.

SSCB ve ABD Arasndaki likiler

Sovyet hkmeti Amerika Birleik Devletleri ile de normal ilikilerin kurulmas iin hazr olduunu gsteriyordu. Bununla birlikte Sovyet hkmeti, doaldr ki, ABDnin SSCB ile dosta olmayan reel politikasn da gz nnde bulunduruyordu. Amerikan iktidar evrelerinin dmanl zellikle Sovyet-Fin itilaf
128

srasnda belirginlemiti. 2 Aralk 1939da ABD SSCB ile ticarete manevi ambargo koymutu. Bu ambargo, bahanesiyle ABDye mal siparii yapan Sovyet temsilciliklerinin boykot edilen bir tr paravana dnt grlyordu. Sovyet ticari
kurulular ile ticari ilikilerini srdren bir dizi Amerikan irketine kar davalar almt ve Amerikal uzmanlar SSCBden lkelerine arlmt. Bununla e
zamanl olarak Sovyet mhendislerine, makine ve donanm alm anlamas imzalanm olan Amerikan firmalarnn fabrikalarn ziyaret etmek yasaklanmt.
Amerika firmalarndan ithal edilen makine ve donanmlara ABD topraklarnda el
konmutu. Birleik Devletler, Sovyetler Birlii ile ticari ilikileri en aza indirmiti.
Sovyet hkmeti, 1940 Mart ay sonunda ABD hkmetine gnderdii memorandumda bu politikay zellikle byle deerlendiriyordu. (405)
Bununla birlikte Sovyet hkmeti ABD iktidar evrelerine, ABDnin ayrmclk
politikasna son vermesi durumunda her iki lke arasnda karlkl yarara dayal
koullarda ilikilerin iyiletirilmesi iin deerlendirilmemi olanaklar anmsatma
frsatn karmyordu.
29 Mart 1940 tarihli SSCB Yksek Sovyeti 6. Oturumunda V.M. Molotov:
Amerika Birleik Devletleri ile ilikilerimize gelince, eer zellikle SSCB ile
Finlandiya arasnda bar anlamas imzalandktan sonra anlamn yitiren SSCBye
kar szm ona manevi ambargoyu saymazsak, bu ilikiler son zamanlarda iyilememi ama ktlememitir de. Bizim ABDden d almmz getiimiz yla
gre artmtr. Eer Amerikal yneticiler engeller koymasayd dalm daha da
artabilirdi. (406)
Bu aklamay ABD Dileri Bakan K. Hulla anlatan Sovyetler Birlii
Washington bykelisi K.A. Umanskiy unlar vurguluyordu: Biz ABDnin de
tarafszlk politikas yrttnden yola kyoruz, ancak iki ok byk tarafsz
g olan ABD ve SSCB arasndaki ilikiler daha iyi olmas gerektii arzusunu dourmaktadr ancak ncelikle Amerikan hkmeti tarafndan yrtlen SSCB ile
ticarette ayrmclk politikas nedeniyle ypranmaktadr. Bykelinin bildirdiine gre, Hull genel olarak hibir ey vaat etmemi, fakat yeni bir ton ile konumaya
balam ve ilk kez ilikilerin iyiletirilmesinden sz etmitir. (407)
1940 Nisan banda ABD Dileri Bakanlnda, Sovyet tarafndan SSCBnin
ABD bykelisi K.A. Umanskiy ve Sovyet Bykelisi ve Bykelilik danman
A.A. Gromikonun katld SSCB ve ABD arasnda Ticari-Ekonomik ilikiler konusunda grmeler balad. Grmelerde ABD hkmetinin ayrmclk nlemlerine ilikin sorunlar, zellikle de Sovyet ykleri iin Amerikan tonilatosu salanmas ve Sovyet mhendislerinin SSCB iin retim yapan baz Amerikan fabrikalarna girebilmesine ilikin konular tartlyordu. 1940 Hazirannda Sovyetler
Birlii Washington Bykelilii ABD Dileri Bakanlnn karsna ABDnin
ayrmc tavrlarna ilikin soruyla yeniden dikildi. Amerikan taraf SSCBnin srarl tutumunu gz nnde bulundurmak zorundayd. ABD Dileri bakan Hulln
1 Temmuz 1940 tarihli notasnda Amerikan hkmetinin SSCB ile ibirliine
ve o gnk uluslararas koullarda olanakl olan normal ticari ilikileri desteklemeye hazr olduu belirtiliyordu. (408) Ancak, ABD politikasnda SSCBye kar129

 dmanca politika 1940 yl yaznda yeni bir gle devam ediyordu. Amerika
Birleik Devletleri, Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler bnyesine dhil olan Baltk
Cumhuriyetlerinin altnlarna el koyan devletler arasndayd.
Sovyet hkmetinin SSCB Yksek Sovyetinin 1 Austos 1940 tarihli 7.
Oturumunda Sovyet-Amerikan ilikilerine ilikin bu konuda iyi bir ey sylemek
mmkn deil ifadesi yer alyordu.
Fransann yenilgisinden sonra mihver glerinin nemli lde glenmesi, ngilterenin iine dt ar durum, Hitlerin Gney Amerika ve ABDye
yaylma planlar, Amerika-Japonya ztlamasnn daha da derinlemesi, ABD
hkmetini, birok konuda SSCB ile karlkl anlay arayndan yana tavr almaya zorluyordu. 27 Temmuz 1940ta ABD Dileri bakan yardmcs S. Welles
Sovyet Bykelisi ile grmesinde unlar sylyordu: Her iki lkenin yalnzca
bugnk ilikiler zerine deil, belki de her iki devlet iin yeni tehlikelere gebe
olabilecek gelecek aylar ve yllar zerine de dnmesinin zamandr artk. Tm
dnyada zaten olduka fazla olan srtme kaynaklarn ortadan kaldrmann, lkelerimiz arasndaki ilikilerde ortaya km olan sert havay ortadan kaldrmann zaman gelmedi mi? (409)
6 Austos 1940ta SSCB D Ticaret Halk Komiseri A.. Mikoyan ile ABDnin
Moskova maslahatgzar V. Thurston arasnda 1937 tarihli Amerikan-Sovyet
Ticaret Anlamasnn bir yl daha, 6 Austos 1941e kadar uzatlmas konusunda
mektup deiimi yapld.
Austos 1940tan itibaren Washingtonda Sovyet-Amerikan ekonomik ilikileri
grmeleri yeniden balad. ABD Dileri Bakanlnda SSCB Bykelisi ile
ABD Dileri bakan yardmcs S. Welles arasnda sistematik grmeler gerekleti. Sovyet hkmetinin talimatyla SSCB Bykelisi, Sovyet-Amerikan ilikilerinin normallemesi amacyla ABD hkmeti tarafndan zme kavuturulmas
gereken u konular gndeme getirildi: Baltk Cumhuriyetleri altnlarna el konulmasndan vazgeilmesi; Amerika Birleik Devletlerine sipari edilen sanayi donanmlarnn ithaline lisans verilmesi; manevi ambargonun kaldrlmas vb. (410)
Sovyetler Birlii ABD Bykelisinin 4 Ocak 1941de bildirdiine gre, grmeler srasnda baz olumlu sonular alnmt. Bunlar zellikle de: altn d almna ilikin nota deiimi konusunda anlamaya varlmas; Sovyetler Birliine,
zellikle de petrol gemileri iin Amerikan tonalitasnn salanmas; Sovyet komisyonunun Wright fabrikasndaki rejiminin iyiletirilmesi; Amerikan hkmetinin
montajclar ve dier Amerikal uzmanlarn SSCBye gelmesine izin vermeye hazr
olmas; son aylarda Amerikan makamlarnn Sovyet kurulularn taciz etmesine
ve Sovyet yurttalarnn bana gelen olaylara son verilmesi; Almanlara izin verilmeyen Pasifik Okyanusu zerinden posta balants kurulmas vb. (411)
22 Ocak 1941de ABD Dileri Bakanl Sovyetler Birliine kar manevi
ambargonun kaldrldn ilan etti.
Ancak, K.A. Usmanskiyin Welles ile dokuz ay sren grmeleri bir btn
olarak olduka mtevaz sonular vermiti; ticari ilikilerin gelimesi, manevi
130

ambargonun iptalinden sonra da devam eden Amerikann SSCBye kar ayrmc

faaliyetleri sonucunda, nemli lde snrl kalmt.
ABDnin 1940 ylndaki ekonomik durumuna ilikin verilen bilgide Sovyet
Bykelilii, uak donanmlar dhil Sovyet d almlarnn azald belirtiliyordu. Sovyet d alm listesinden Amerikan teknoloji donanm ve bir dizi tezgh tipleri artk kmt. SSCBnin ABDden d alm 1940 ylnda 30 milyon dolar artm olmasna karn, makine ve donanmlarn Sovyet tarafn ncelikle ilgilendiren trleri, SSCBye verilmedii iin bu d almn deeri nemli lde azalmt.
SSCB ve ABD arasndaki siyasal ilikilerin bir dizi ilkesel sorunundan dolay Amerika hkmeti SSCB ile gerekli karlkl anlaya varma hazrln henz
sergilemi deildi. SSCBnin Bat snrlarnn tannmas, ayrca Baltk Cumhuriyeti
misyon grevlileri, Baltk Cumhuriyetlerinin altnlar ve gemileri sz konusu olduunda ABD Sovyet kart tavr taknmay srdryordu. ABD SSCB Devlet
Bankasna ait olan ve el konulan altnlar elinde tutmaya, Baltk Cumhuriyetleri
gemilerinin alkonulma durumunu srdrmeye devam ediyordu. Yine resm olarak, hi kimseyi temsil etmeyen Lituanya, Letonya ve Estonya misyon eflikleri ve
Konsolosluklarn topraklarnda bulundurmay srdryordu.
1941 Ocak aynn ikinci yarsnda ABD hkmeti SSCB ile ticareti olumsuz
ynde etkileyen yeni nlemler ald. Amerika Birleik Devletleri Bakannn talimatyla 15 Ocak 1941de genel lisans uygulamasna geildi. Bu talimat uyarnca,
ABDden tm mallarn d alm hakk salayan genel lisans yalnzca ngiltere
ve Kanada ald. SSCB her d alm iin ayr lisans almak zorundayd. Bylece
Sovyetler Birliine kar ayrmclk aka yasallam oldu.
yle boyutlara ulat ki, Amerikan makamlar 7 Mays 1941 tarihli talimatname gerei, Sovyetler Birliince Arjantin ve Uruguaydan alnan ve SSCBye sevk
edilmek zere Amtorg (ABDdeki ilk Sovyet d ticaret kuruluu .n.) tarafndan
kiralanan Kolombiya adl sve gemisine ABDde yklenen yn ve deriden oluan
yke el koydular. Bu nedenle, Sovyet hkmeti Washington Bykelisi araclyla 14 Mays 1941de ABD hkmetine protesto notas verdi. (412) 12 Haziran
1941de Amerikal gmrk grevlileri, San Francisco limannda onarmda olan
Yakut adl Sovyet gemisinde arama yapt. 14 Haziranda ABDde yabanc hesaplarn bloke edilmesine ilikin talimatname yaymland ve bu durumun, Sovyetler
Birliinin ABDye olan d satmna etkisi gecikmedi. Yine Haziran aynda ABD
makamlar, daha nce Estonya ve Lituanya devlet iletmelerine ait olan Maret,
Harcurand ve Danny adl Sovyet gemilerine el koydu.
Sovyet hkmeti, Amerikan makamlarnn yasal olmayan bu talimatnamelerini derhal protesto etti. Tm bunlar ve benzeri hareketler iki lke arasndaki
ticari ilikilerin baaryla gelimesini olanaksz klyordu. ABD hkmetinin bu
faaliyetleri, onun, Sovyet-Amerikan ticaretinin gelimesine ve iki lke arasndaki siyasal ilikilerin iyiletirilmesine hazr olduklarna ilikin defalarca yaptklar aklamalarn drste olmadnn birer kantyd. Amerikan makamlarnn
Sovyet kurulularna dmanca tutumu tamamen her konuda kendini gsteriyor131

du. rnein, ABD makamlar Bykelilik, Konsolosluk ve Amtorg* adreslerine

gelen posta ulamn engelliyor, Sovyet kurulularnn abone olduu Sovyet gazetelerini, dergilerini ve kitaplarn imha ediyordu. Sovyet kurumlarnn Amerikan
yaynlarna abone olma haklar snrlandrlmt. 23 Nisan 1941 ylnda SSCB
Dileri Bakanl Halk Komiseri ABDnin Moskova Bykeliliine protesto notas gndermek zorunda kalmt.
ABD makamlar, SSCBye, Sovyet-Amerikan ilikilerinde gerilimin artmasna bir
bahane olarak kulland, eitli kk ikyetlerde bulunuyordu. K. Hulln kendi
anlarnda itiraf ettii gibi, Almanya SSCBye saldrmadan nce Birleik Devletlerin
Rusya politikasnn z, Ruslar tarafndan kendi yararna tek tarafl dnler elde
etmek amacyla kar bir manevra olmad kantlanmadka Rusya ile yaknlamak
iin hibir adm atmamak, bizimle (yani ABD ile y.n.) herhangi bir yaknlama
abasna dikkatli yaklamaktan (413) oluuyordu. Baka bir deyile, ABD SSCBnin
Sovyet-Amerikan ilikilerinin iyiletirilmesi niyetlerinin drste olduunu kantlamas taleplerini ne sryordu. Amerika tarafndan benzer taleplerin ne srlmesi
SSCBnin ABD ile ilikilerin iyiletirilmesini salamas abalarnn nne daha en
bandan bariyerler koyuyordu. Sovyet-Amerikan ilikilerindeki gerginlik Sovyetler
Birliinin Byk Anayurt Savann balamasna kadar srd ve bunun sorumluluu ABD iktidar evrelerinin omuzlarndadr. 1940 yl ikinci yars ile 1941 yl
banda Sovyet-Amerikan ilikileri baz gelimeler gstermise de, ABD politikasndaki anti-Sovyet eilimler, Sovyet-Amerikan ilikilerinde olumlu gelimeleri engelleyecek dominant bir etken olarak kalmay srdryordu.

Sovyet-Japon Grmeler
13 Nisan 1941 tarihli Tarafszlk Pakt
Sovyet hkmeti iin Uzak Douda gvenlik titiz bir ilginin odayd.
Ordusunun 1939 Austosunda Halhin Gol blgesinde ciddi bir yenilgiye uram
olmas gereiyle yzlemek zorunda kalan Japon hkmeti, SSCB ile anlamazlklar derhl ortadan kaldrmak ve bununla ilgili anlamay imzalamay gerekli
gryordu ve bu anlama da 15 Eyll 1939da imzaland. Bir sre sonra Japonya
Sovyetler Birlii ile ilikileri iyiletirmek arzusu sergiledi. SSCB bu arzuya olumlu yant verdi. Taraflar bunun hemen ardndan tartmal ekonomik sorunlar
zme kavuturmak iin grmelere balama konusunda anlamaya vardlar.
Bunlardan biri, Japonya tarafndan in-Dou Demiryolu (DD) iin son taksidin
denmesi sorunuydu.
Kasm 1939da balayan Sovyet-Japon grmeleri sonucunda 31 Aralkta
Sovyet-Japon Anlamas imzaland ve bu anlama Japonya hkmetinin DD
iin son taksidini derhl demesini salad. Bir baka sorun olan balk avlama
sorunu da zme kavuturuldu. Sovyet hkmeti, Japon balklarnn Sovyet
yasalar ve dier ykmllkleri harfi harfine yerine getirmeleri kouluyla SovyetJapon Balk Avlama Konvansiyonunu 31 Aralk 1940 ylna kadar uzatmay ka*

Amtorg: Amtorg Trading Corporation, ABDdeki ilk Sovyet Ticari Temsilcilii.

132

bul etti. Pravda gazetesinde yaymlanan 31 Aralk 1939 tarihli Sovyet-Japon

Anlamasna likin makalede de ifade edildii gibi, Sovyet hkmeti ve kamuoyu Sovyet-Japon ilikilerinin normallemesine byk nem veriyordu ve bu devin yerine getirilmesine katkda bulunmaya kendi adlarna hazrdlar. (414)
Japonya Dileri bakan Arita, SSCB Tokyo bykelisi K.A. Smetanin ile 19
Ocak 1940 tarihli grmesinde, Sovyet-Japon ilikilerinin daha da iyiletirilmesine katkda bulunacan vaat ediyordu. (415) Ama gerekte, Japon hkmeti eski
Sovyet kart izgisini srdrme abas iindeydi. Japon hkmetinin militarist
dmanca tutumunu gz nnde bulunduran Sovyet hkmeti kendi Uzak Dou
snrlarnda byk apl asker birlikler bulunduruyordu. 1940 Mart ay sonunda Sovyet hkmeti SSCB Yksek Sovyeti krssnden unlar dile getiriyordu:
Japonya nihayet Sovyetler Birliinin kendi karlarnn ihlaline asla izin vermeyeceini anlamak zorundadr. Sovyet-Japon ilikileri ancak byle bir anlay erevesinde tatmin edici bir ekilde geliebilir. (416)
Japon hkmeti Sovyetler Birlii ile ilikilerin normalletirilmesi yolunda
gitmek zorundayd. Bu durum, ayrca Hahlin Gol Irmandaki 1939 Moolistan
Halk Cumhuriyeti ve Manchukuo snrnn belirlenmesi iin Sovyet-Japon grmeleri srasnda Japonyann tutumundaki deiiklikte ifadesini buluyordu. 1940
yl ortalarnda, zellikle Japon i evrelerinin karlarnn sz konusu olduu yeni
balklk Konvansiyonunun imzalanmas konusunda grmeler yeniden balad.
27 Haziran 1940 tarihinde kabul edilen Uluslararas durumdaki deiikliklere uygun nlemler programnda da ifade edildii gibi, Ortak lerleme Alannda
Byk Dou Asyann kurulmasn hedeflemi olan Japonya hkmeti, o tarihlerde iki cephede savatan kanmak iin (417) Japon-Sovyet ilikilerinin hzla bir
zme kavuturulmasn ngryordu.
Anlalan, bu amatan yola karak Japonya hkmeti Temmuz banda
Moskova bykelisi Togo araclyla, Sovyet-Japon Tarafszlk Pakt imzalanmas iin grmeler balatma nerisinde bulundu.
Bir de Japon tarafnn nerisiyle Paktn temelini, Japonyann 1904 ylnda Rusyaya
haince saldrsndan sonra imzalanan 1905 Portsmouth* Bar Grmelerine dayanan 1925 tarihli Pekin Konvansiyonu oluturmalyd. Sovyetler Birliine srekli
bar iin rahat nefes alma olana salayan 1925 Konvansiyonu bununla birlikte
Japonyann karlarna uygun ve Sovyet lkesinin haklarn ihlal eden bir dizi madde de ieriyordu. Bu Konvansiyon 1905 anlamasnn teden beri Uzak Doudaki
Rus topraklar olan Gney Sahalini Japonyaya veren zellikle de topraklara ilikin
maddelerini yrrlkte brakyordu. 1925 Konvansiyonunu imzalamakla birlikte,
Portsmouth Anlamasnn kabulnn geici bir nitelik tadn vurgulayan Sovyet
hkmeti Portsmouth Anlamasnn imzalanmasnn siyasal sorumluluunu eski
ar hkmeti ile paylamadn ilan ediyordu. Pekin Konvansiyonu taraflar arasnda srekli bir anlamazlk kayna olan Kuzey Sahalinde Japon kmr ve petrol
imtiyaz irketleri kurulmasn ngryordu.
*

Portsmouth: 1905teki Rus-Japon savana son veren anlamann imzaland Amerikadaki liman ehri.

133

Bununla birlikte Sovyet hkmeti, SSCBnin Uzak Dou snrlarnda Japonya ile
belli bir derecede bar glendireceini hesaplayarak ilke olarak Tarafszlk Pakt
imzalanmas konusunda grmelere balamaya raz oldu. Ayn zamanda Sovyet
hkmeti Kuzey Sahalindeki mtiyaz Anlamasnn iptali konusunda da grmelere balamay neriyordu. 30 Ekim 1940ta Japon hkmeti (daha nceden olduu
gibi, tarafszlk deil), saldrmazlk pakt imzalanmas anlamna gelen yeni bir neride bulundu. Bu paktn taslanda 1925 Konvansiyonundan sz edilmiyordu, ama
ayn zamanda SSCB ile Japonya arasndaki tm tartmal konularn zmnn
Paktn imzalanmasndan sonraki bir dneme ertelenmesi neriliyordu. (418)
Sovyet hkmeti Japonlarn grne katlmyordu. 18 Kasmda Japonyaya
Sovyet hkmetinin kendi tarafszlk taslan bildirdii ve Sovyet-Japon ilikilerindeki nemli sorunlar zme kavuturulmadka byle bir anlamann imzalanmasn kabul edemeyeceini ilan ettii bir yant verildi. Sovyet hkmeti
Tarafszlk Pakt ile birlikte Kuzey Sahalindeki Japon Kmr ve Petrol mtiyaz
Anlamasnn iptali anlamasnn imzalanmasn nerdi. Bir de, Sovyet hkmeti
Japonyaya Sahalin petroln 5 yl boyunca ylda 100 bin ton miktarnda normal
ticari koullarda satmay garanti etmeye raz oluyordu. (419)
Japonya bu nerileri kabul etmedi. Bunun yerine Sahaline ilikin kendi zm taslan nerdi: SSCBye, Japonya ile SSCB arasndaki tartmal konularn zme kavuturulmas gerekesiyle Kuzey Sahalinin kendisine satlmasn
neriyordu. Bylelikle Japon diplomasisi Sahalin konusunda, arlk Rusyasnn
yenilgisi sonras Porstmouthda elde edemediine ulamak niyetindeydi. Sovyet
hkmeti Japonyann nerisinin kabul edilemez olduunu aklad.
11 ubatta Japonya Dileri Bakan Matsuoka Sovyetler Birlii Tokyo bykelisi K.A. Smetanine Moskova ve Berlini ziyaret etmek niyetinde olduunu bildirdi. Bu arada Bakan Avrupay ziyaretinin balca amacnn Sovyet hkmeti
yneticileriyle grmek olduunu vurguluyordu. (420) Matsuoka, Japonyann,
siyasal anlamaya ilikin grmeler balamadan nce ticaret ve balklk konusunda Sovyet-Japon anlamalarnn imzalanmasn istediini ima ediyordu.
23 Mart 1941de Matsuoka Moskovaya geldi. Ertesi gn, Dileri Bakanlna
kabulnde Matsuoka Berlin ve Romadan dndkten sonra Sovyet-Japon ilikilerinin iyiletirilmesi iin grmeleri balatma arzusunda olduunu belirtiyordu.
26 Martta Matsuoka Berline gitti ve burada Hitler ve Ribbentropla birka
grme yaparak onlar Moskova grmeleri konusunda bilgilendirdi. Bu arada Matsuoka, Japonyann, daima Almanyann drst mttefiki (421) olacan
dile getirerek, Almanya-Sovyetler Birlii sava kmas durumunda Japonyann
tutumunun ne olaca konusunda hibir kukuya yer brakmam oldu.
Ama buna ramen, Japon iktidar evreleri, SSCB ile Pakt imzalamann onlarn
yararna olduu kararna varmt. Bu nedenle Matsuoka 7 Nisanda Moskovaya
yeniden geldi ve grmeler balad. Saldrmazlk anlamas imzalanmas nerisinde bulunurken Matsuoka SSCBnin Kuzey Sahalini Japonyaya satmas koulunu yeniden ne srd. Sovyet taraf bu neriyi tartmay kesinlikle reddetti.
134

Matsuoka bu dn karlnda Japonyann Portsmounth Anlamas ve Pekin

Konvansiyonunu baka anlamalarla deitirmeye, ayrca baz balklk haklarndan (422) vazgemeye hazr olduunu dile getiriyordu. Matsuoka son ana
kadar Moskovadan ayrld gne kadar Kuzey Sahalinde Japon imtiyaznn iptaline raz olmay reddediyordu. Yalnzca ayrlaca gn, 13 Nisanda Matsuoka
nihayet dn verdi ve grmeler tarafszlk paktnn imzalanmasyla sonland.
Paktn esasn, Japonyaya 1940 yl sonunda nerilen Sovyetler Birliinin madde taslaklarnn ifadeleri oluturuyordu. 1. maddeye gre, her iki taraf da kendi
aralarnda barl ve dosta ilikileri srdrmeyi, anlamay imzalayan dier tarafn toprak btnl ve dokunulmazlna karlkl olarak sayg duymay ykmleniyordu. 2. madde, anlamay imzalayan taraflardan biri, nc glerden
bir ya da birkann sava alanna girmesi durumunda, anlamay imzalayan dier
tarafn, tm atmalar sresince tarafszln koruyaca eklindeydi. 3. madde
paktn sresini 5 yl olarak belirliyor ve bu paktn otomatik olarak uzatlacan
ngryordu. (423) Bu anlamann imzalanmas srasnda taraflar, Japonyann
alt aylk bir sre iinde Kuzey Sahalindeki imtiyazlarnn iptal edilmesi ykmllnn netletirildii mektup deiiminde bulundular. (424)
Sovyet-Japon Tarafszlk Pakt, Hitler Almanyas tarafndan artan tehlike koullarnda Anayurdun Uzak Dou snrlarnn gvenliini glendiriyor, Uzak
Douda barn korunmasna yardmc oluyordu.
Sonradan, 5 Haziran 1941de Amerikann Moskova Bykelisi SSCB Dileri
Halk Komiseri Yardmcs S.A. Lozovskiy ile grmesinde, bu paktn Pasifik
Okyanusunda barn korunmas iin nemli bir adm daha olduunu; SovyetJapon Paktnn ABD iin tehlike oluturduunu iddia edenlere Steinhardt,
Sovyetler Birliinin Batda tehlikeli bir komusu olduu ve bu nedenle Douda
bar salamaktan karlar olduu, zaten kendisinin de ayn ekilde hareket edecei (425) yantn veriyordu. Byk Britanyann SSCB bykelisi St. Cripps,
Sovyet-Japon Tarafszlk Paktnn anti-Alman Pakt olduunu, nk bu paktn
balca amacnn, Almanyann, Sovyetler Birliinin Bat snrlarna saldrmas durumunda Rusyann Dou snrlarn korumak olduu (426) eklinde deerlendiriyordu. Tarafszlk Paktnn imzalanmas, bu g uluslararas ortamda, Avrupa
ve Asyadaki mmkn olan tm ynlerde gvenlik ve barn salanmas iin
SSCBnin almakta olduu toplu nlemler zincirinin bir halkasyd.

SSCBnin Nisan-Haziran 1941deki Seferberlik almalar iin

Diplomatik Admlar
1941 lkbaharnda Barents Denizinden Karadenize kadar SSCB snrlarn
2,9 milyonluk Kuzey snr asker blge askerleri koruyordu. Bu asker blgelerin bnyesinde avc, svari, tank ve mekanize olmak zere 170 tmen ve 2 avc
tugay vard. Bunlardan ilk hatta (snrdan 10-5 km ieride) yalnzca 56 tmen
ve 2 tugay yer alyordu. kinci hat tmenleri snrdan 50-100 km ieriye, yedek
kuvvetler ise 150-400 km ieriye konulandrlmt. (427) 1941 Nisan sonunda,
135

olas bir saldry pskrtmeye hazrlk olarak acil ek nlemler alnmt. Yeni asker sevkiyatlar yaplyordu: lkenin i ksmlarndan Bat snrlarna, 16. 19. 20.
21. ve 22. olmak zere 5 ordu kaydrlmt. Avc birliklerine ek olarak askere alma
ya gelenler kontenjanndan avc birlikleri oluturuluyordu. Yeni sava teknikleri
eitimi veriliyordu. Mukavemet blgeleri ve havaalanlar inaat devam ediyordu.
Snr blgelerinde, 21-25 Haziran (428) tarihlerinde grev banda olunmas iin
gelecekteki cepheleri komuta etmek iin komuta noktalar ina ediliyordu. Ayrca
dier seferberlik almalar da yrtlyordu.
Alnan nlemler byk nem tayordu. Ancak, yeni oluturulan tmenler yalnzca askerler olarak deil teknik olarak da tam hazr deildi. Mevcut durum gerektirdii hlde, Bat snrndaki seferberlik almalarnn ok nemli bir noktasn, snr asker blgelerinin en ileri hatlarnn ve takviye yaplm garnizonlarnn tam bir
savaa hazr hle getirilmesini iermiyordu. Bunda, Hitler Almanyasnn Sovyetler
Birliine olas saldr zamannn hesaplanmasndaki hatann pay vard. (429)
Sovyet hkmeti Almanyann SSCBye saldr hazrlklarn kantlayan deiik
verilere sahipti. Bunlar arasnda, W. Churchillin ngilterenin Moskova bykelisi Cripps araclyla 14 Nisan 1941de J. Staline ilettii bilgi vard. Churchillin mesajnda yle deniyordu: Gvenilir bir ajandan, Almanlar, Yugoslavlar avularna
aldklarna karar verdikten, yani 20 Marttan sonra Romanyada bulunan 5 zrhl
tmeninden 3 tanesini Polonyann Gney ksmna kaydrmaya baladklarna ilikin salam bilgiler aldm. Srbistan devrimini duyduklar an ise bu kaydrma iptal
edilmi. Zatalileri bu olgulara kolayca anlam verebilir. (430)
Bu konuda ayrca bir uyar da 1941 yl banda ABD Dileri bakan yardmcs Wellesin SSCB Washington bykelisi K.A. Umanskiy ile 1941 yl bandaki
grmesi srasnda da yaplmt.
ngiltere ve ABD hkmetleri bu ekilde hareket ederek kendi karlarn
gzetiyorlard. Daha nce Sovyet-Alman atmasnda, sosyalist bir devlet olan
SSCBnin yok edilmesi ve kapitalist rakipleri Almanyann zayflamas olasln
ngrrlerken, 1941 ylnn ilk yarsnda gler dengesi yle bir durumdayd ki,
bu iki ve o aamada daha da nemli alglama dnda, ngilterenin kurtuluunun, faist Almanyann kuvvetlerinin SSCBye kar sava ile megul olmalarna
bal olaca eklinde oluan nc bir alglama belirmiti.
ngiltere ve ABD hkmetleri Almanya tarafndan hazrlanmakta olan saldr konusunda SSCByi uyarrken, Sovyet-Alman saldrmazlk anlamasnn iptal
edilmesi ve Sovyet-Alman savann balangcn hzlandrma abasndaydlar.
ngiltere Dileri bakan Edenin, Churchillin J. Staline gnderdii mektubu
ngilterenin Moskova Bykelisine gnderirken yazd uyar ayrca bunu kantlamaktadr. Eden, Crippse eer olanak olursa, Sovyet hkmetinin Trkiye ve
Yunanistana ve de Yunanistan zerinden Yugoslavyaya maddi yardmda bulunmaya, Almanlarn tekerine omak sokmak iin tm olanaklar esas imdi kullanmaya, Hitlerin Balkan sorununu kendi istedii gibi zmesine engel olmak iin
tm nemli admlar atmaya (431) raz olmas yararna tm gerekeleri daha da
artrmas nerisinde bulunuyordu.
136

Eer ngiliz hkmeti kendi niyetlerinde baarl olabilse ve SSCByi bu admlar atmaya ikna edebilseydi, SSCB Almanya ile zamanndan nce savaa srklenmi
olur ve bylelikle savunma yeteneini glendirmek iin zaman daha da kstl olurdu.
Sovyet hkmeti, doaldr ki, kendi lkesinin yazgsyla oynayamazd ve Londra
ve Washingtondan gelen iyi niyetli uyarlara kukuyla yaklat. Sovyet hkmeti,
1941 Baharna doru uluslararas ilikilerde ortaya kan yeni g dalmn analiz
ederken, ngiliz hkmetinin SSCB ile Almanya arasnda sava kmasndan ok
fazla kar olduunu gryordu; nk byle bir sava Almanlarn gcn Douya
kaydracakt ve ngiltereye yenilgiden kurtulmak iin reel bir ans verecekti. Sovyet
hkmetinin Londra ve Washingtondan gelen uyarlara kukuyla yaklamas, bu
lkelerin SSCBye kar kat bir politika yrtmeleri ile paralel gitmesi ile de aklanabilirdi. stelik ngiltere ve Amerikadan gelen bilgiler yeni herhangi bir ierik
de tamyordu.Barbarossa Plan dhil, Hitler Almanyasnn SSCBye saldr planlar Sovyet Komuta Heyeti tarafndan biliniyordu. W. Churchillin ifadesine gre,
J. Stalin 1942 Austosunda kendisine Benim hibir uyarya ihtiyacm yoktu. Ben
savan balayacan biliyordum, ama 6 ay ya da buna yakn bir zaman daha kazanabileceimi dnyordum (432) diyordu.
Savatan nceki son gnlerde Sovyet hkmeti Almanyann SSCBye saldrsn diplomatik yollarla gletirmeye alyordu. 13 Haziran 1941de SSCB Dileri
Halk Komiseri, Almanyann Moskova Bykelisine, Sovyet basn ve radyosunda
yaymlanmak zere hazrlanm TASSn bildiri metnini verdi. Bu metinde, yabanc
basnda SSCB ile Almanya arasnda savan yaklatna ilikin sylentilerin belirmesine iaret ediliyor ve bu nedenle yle deniyordu: SSCB ve Almanyann, 1939
tarihli Sovyet-Alman Anlamasnn koullarna hi amakszn riayet ettikleri ve
etmekte olduklar, Balkanlardaki operasyonlarn bitiren Alman askerlerinin son
zamanlarda meydana gelen Almanyann Dou ve Kuzeydou blgelerine sevkiyatnn, Sovyet-Alman ilikileriyle ilgisi olmayan baka gerekelerle balantl olduu
dnlmektedir. TASSn metni devamnda, gya SSCBnin Almanya ile savaa hazrlanmakta olduuna ilikin sylentilerin yalan ve provokatif olduu belirtiyordu:
u anda Kzl Ordunun devam etmekte olan rezervlerini toplama almalar ve
bundan sonraki manevralar, rezervlerin eitiminden ve bilindii gibi, her yl gerekletirilmekte olan demiryollar aygtlarnn almasnn kontrolnden baka hibir
ama tamamaktadr; bu nedenle de Kzl Ordunun bu faaliyetlerini Almanyaya
kar dmanca faaliyetler olarak gstermek en hafif ifadesiyle samadr. (433)
TASSn bu bildirisi 14 Haziran 1941de Sovyet gazetelerinde yer ald.
Sovyet hkmeti TASS bildirisini basnda yaymlayp Moskovadaki Alman temsilcisine de sunmakla yalnzca kendi barl niyetlerini tm dnyaya gstermekle
kalmam, Berlin ile SSCB ve Almanya arasndaki ilikilerin durumu konusunda
grmeler balatma abas iine de girmitir. Bylelikle Sovyet hkmeti Sovyet
lkesi iin en azndan geici bar dneminin uzamasn salamann hesaplarn
yapyordu. Alman saldrsnn en azndan birka hafta telenmesi, sonbaharn yaklamas nedeniyle Hitlercilerin SSCBye kar savan balangcn, SSCBnin saldrganlar artk tam hazrlanm olarak karlayabilecei 1942 lkbaharna tamak zo137

runda kalmasna yol aabilecekti. Bunun dnda, TASSn bu aklamas Almanlarn

niyetlerinin okunmasna yardmc olabilecekti. Bununla birlikte bu bildiri, Sovyet
hkmetinin tehlikeli durumu net olarak kavradn, kendisini bekleyen tehdide
gzlerini kapamadn ve bundan k yolu aradn ak seik kantlyordu.
Hitler hkmeti TASSn bildirisine ak yant vermedi ve Almanya Dileri
Bakanl Basn Dairesi bakannn yabanc gazeteciler iin basn toplantsnda
gya TASSn bildirisinin Almanyann barl niyetlerini kantlad eklinde
ksa bir not dmekle snrl kald. Alman basn TASSn bildirisi konusunda olsun, bu basn toplants konusunda olsun susuyordu.
Sovyet hkmeti, SSCB ile Almanya arasnda grmeler balatmak amacyla 20 Haziran 1941de, kendi Berlin Bykelisi aracl ile Almanya Dileri
Bakanlna, Sovyet snrlarnn Alman uaklar tarafndan ihlal edildii konusunda bir nota metni verdi. Notada Alman hkmetinin benzer ihlaller konusundaki 27 Mart ve 21 Nisan tarihli notalarna henz yant vermedii ve 2 ay iinde
19 Nisan 19 Haziran arasnda Alman uaklarnn 180 kez SSCB hava sahasn
ihlal ettii belirtiliyordu. (434) Bykeliye bu notay Ribbentrop ya da onun yardmcsna vermesi, notann ieriinin tartlmas srasnda Sovyet-Alman ilikilerindeki sorunlara tm boyutlaryla deinmesi grevi verildi.
Ancak, Alman taraf byle bir tartmaya hi de hazr grnmyordu. 21 Haziranda
tm gn boyunca Almanya Dileri Bakan ve Yardmcs Sovyet Bykelisi ile grmekten kandlar. Ancak 21.30da Dileri bakan yardmcs Weiszlcker Bykeliyi
kabul etti. Fakat Weiszlcker de Sovyet notasn tartmaktan kand.
21 Haziran akam Sovyet hkmeti Alman hkmeti ile bir kez daha grmeleri balatma denemesinde bulundu. Bu amala Dileri Halk Komiseri
V.M. Molotov, 21.30da Alman bykelisi Schulenburgu davet ederek kendisine sz edilen Sovyet notasnn ieriini aktard. Halk Komiseri SSCB Berlin
Bykelisinin bu notay Dileri bakanna sunma grevi stlendiini bildirdi.
Ardndan Halk Komiseri, Schulenburga, eer varsa, Almanyann SSCBye kar honutsuzluunun neden kaynaklandn sordu. Almanya ile SSCB arasnda
yaklamakta olan savaa ilikin olduka yaygn sylentiler nasl aklanyordu.
Ayrca, son gnlerde Alman Bykelilii alanlar ve elerinin toplu olarak
Moskovadan ayrlmalarnn nedenlerine ilikin soru da sorulmutu. Son olarak,
Schulenburga u soru sorulmutu: TASSn 14 Haziran tarihli sakinletirici ve
barl bildirisine Alman hkmetinin herhangi bir tepkisinin olmamas ne ile
aklanabilir? (435) Halk Komiserinin Almanya Bykelisini bu sorular tartmaya davet etme abalar baarszlkla sonulanmt.
21 Haziran 22 Hazirana balayan gece (Moskova saati ile 00.40ta) Sovyetler
Birliinin Berlin Bykelisine telefonla Molotovun Schulenburg ile konumalarnn ieriinin yer ald ifreli bir telgraf iletildi; bu telgrafta grme srasnda Sovyet tarafnn ynelttii sorular sralanyordu. Telgrafta ayrca Bykeliye
Ribbentrop ya da yardmcs ile grp onlara ayn sorularn sorulmas direktifi
veriliyordu. Ama Bykelinin Bakan ya da Yardmcs ile grmek iin tm giriimleri sonusuz kalmt. Birka saat sonra faist Almanya SSCBne saldrmt.

138

ALTMI ALTINCI BLM

BYK ANAYURT SAVAININ BALAMASI

ANT-HTLER KOALSYONUNUN OLUMASI

Hitler Almanyasnn Sovyetler Birliine Hain Saldrs

22 Haziran 1941 afanda faist Almanya haince, sava ilan etmeksizin
Sovyetler Birliine saldrd. Binlerce faist ua aniden SSCB hava sahasna girerek kentlere, havaalanlarna, demiryolu alarna bombalar yadrmaya balad,
binlerce top Kzl Ordunun snr karakollar ve birliklerini dvyor, tank ve motorize birlikleri Sovyet topraklarna giriyordu. Ve ancak bundan sonra Moskovadaki
Alman bykelisi Schulenburg 22 Haziran sabah SSCB Dileri Halk Komiseri
V.M. Molotova, Hitler hkmetinin bildiri metnini sunuyordu. Bu metinde
Alman hkmetinin canice eylemi, gya Almanyann Dou snrnda oluan kabul edilemez tehditten kaynaklanan asker kar nlemler olarak aklanyordu.
(436) Hitler byle bir arptmayla dnya kamuoyunu aldatmak, SSCBye hayduta
saldrlarn szm ona nleyici sava olarak gstermek niyetindeydi.
Sovyetler Birlii Sovyet-Alman Saldrmazlk Anlamasnn koullarna en
disiplinli ekilde riayet ediyordu. Alman bykeli Schulenburg Almanyann
SSCBye saldrmasndan ksa bir sre nce kendi hkmetine Sovyet hkmetinin
anlamann koullarn drste yerine getirmeye hazr olduunu bildiriyordu.
(437) Sovyetler Birlii Almanya karsndaki tm ykmllklerini tam anlamyla son gne kadar yerine getirmitir (438) diye itiraf ediyordu Hitler ordusunda
Tugeneral olan Mller-Hillebrand.
Hitler Almanyasnn SSCBye saldrs, dnyadaki ilk Sosyalist devlete kar
dnya emperyalizminin vurucu gc olan Alman faizminin kastl ve nceden
hazrlanm hayduta bir eylemiydi. (439)
Sovyetler Birliine Almanyann yan sra uydular olan Romanya ve Finlandiya
da saldryordu. Yine ayn zamanda SSCBye kar faist talyan hkmeti, ertesi gn
Slovakyaya, 27 Haziranda ise Macaristana sava ilan ediyordu. Yine ayn gnlerde
Vichy hkmeti de SSCB ile diplomatik ilikilerini kestiklerine ilikin bir bildiri yaymlyordu. (440) Franco da Sovyet-Alman Cephesine mavi tmeni gnderiyordu.
Almanya ve uydularnn Sovyetler Birliine kar sava son derece gerici ve
igalci bir nitelik tayordu. SSCBye kar bir sefer balatan Nazi yneticiler, ba139

l bana Sovyet lkesinin sosyal ve siyasal rejimini ortadan kaldrmak ve toprak

sahipleri ve kapitalistlerin iktidarn kurmak, Sovyet halklarnn devlet bamszln ortadan kaldrmak, SSCB topraklarn igal etmek, Sovyet halklarn madden
yok etmek, sa kalanlar ise kleletirmek amac gdyordu. Hitlerciler Sovyetler
Birliinin kaynaklarn ele geirip yamalamak niyetindeydi. Faist elebalarnn
planlarna gre, SSCBnin devasa topraklar Almanlatrlmalyd. Bu topraklara
Alman askerleri yerlemeliydi.
Hitler SSCBye ok gl bir darbe vurmutu. Faist Almanyann yneticileri
ve Hitlerin Generalleri Sovyetler Birliine kar zaferin birka haftalk bir i olduu dncesindeydiler. Rus ordusu, diye iddiada bulunuyordu Hitler, Alman
askerlerinin daha ilk darbesinde Fransz ordusunun 1940 yenilgisinden daha ar
yenilgiye urayacaktr. (441)
Sovyetler Birlii ar bir snamayla kar karya kalmt.
Savan ilk gnlerinden balayarak Komnist Parti Merkez Komitesi ve SSCB
hkmeti, Leninin vasiyetleri nderliinde Sovyet halkn Sosyalist Anayurdu savunmak iin uyandrmt. 22 Haziran 1941 gn saat 12.00da Sovyet hkmetinin
grevlendirmesi zerine radyo aracl ile halka seslenen Sovyet Halk Komiserleri
Bakan Yardmcs ve Dileri Halk Komiseri V.M. Molotovun konuma metninde, parti ve hkmetin halka, bu zor ve sorumluluk gerektiren anda Komnist
Parti etrafnda daha da sk kenetlenmesini sylyordu. Anayurda kar faist
saldry defetme grevlerini namuslaryla yerine getirmeleri ars yer alyordu.
Halka sesleni, daha sonra Sovyet halknn faist kuatmaclarla savamnda bir
iara* dnen u szlerle sonlanyordu: Davamzda haklyz. Dman yok edilecektir. Zafer bizim olacaktr. (442)
Parti Merkez Komitesi ve Sovyet hkmeti, dman defetmek iin lkenin
ve halkn tm glerini seferber etmek iin ok geni apl bir program hazrlad.
Bu program Sovyet Komnist Partisi Merkez Komitesi ve SSCB Halk Komiserleri
Sovyetinin cephe hattndaki blgelerin parti ve Sovyet rgtlerine ynelik 29
Haziran 1941 tarihli direktifinde formle edilmiti. Zamannda Leninin 21 ubat
1918 tarihli, sosyalist Anayurt tehlikede ar kararnamesinde olduu gibi, bu
direktifte parti, lkenin kar karya olduu tehdidi tm derinliiyle Sovyet halkna anlatyordu. Halk tm gcn ve olanaklarn Sovyet Anayurdun savunmasna fedakrca adamaya aryordu. Parti, Sovyet rgtlerinden ve tm halktan
rahatla ve kaygszla bir son vermelerini, tm glerini dmann bozguna
uratlmasna seferber etmelerini, Sovyet toprann her karn savunmalarn,
kentler ve kyler iin kanlarnn son damlasna kadar savamalarn, orduya her
trl yardm yapmalarn, Kzl Ordunun cephe gerisini glendirmelerini, kuatlan blgelerde, dman iin katlanlamaz koullar yaratmalarn istiyordu. (443)
30 Haziran 1941de J. Stalin Bakanlnda Devlet Savunma Komitesi kuruldu.
Devlet Savunma Komitesi, parti ve devlet ynetimini, lkedeki tm iktidar ynetme fonksiyonlarn gerekletiren en st organ oldu.
*

iar: z, aret, iyi ve ayrt edici det. Burada slogan (olumlu ynde) anlamnda kullanlyor.

140

3 Temmuz 1941de J. Stalin radyoda Sovyet halkna hitaben bir konuma yapt.
Konumada dman defetmek iin lke glerinin seferber edilmesine ilikin 29
Haziran 1941 tarihli direktifin balca ieriini dile getirildi ve unlar vurguland:
Faist Almanya ile sava sradan bir sava olarak kabul etmek mmkn deildir.
Bu sava, yalnzca iki ordu arasndaki bir sava deildir. Ayn zamanda bu sava
tm Sovyet halknn faist Alman ordusuna kar yce bir savadr. Faist zalimlere kar tm ulusun bu Anayurt savanda amac, yalnzca lkemizin kar karya
bulunduu tehlikenin ortadan kaldrlmas deil, ayn zamanda Alman faizminin
boyunduruu altnda inleyen Avrupann tm halklarna yardmdr da. Bu kurtulu savanda biz yalnz olmayacaz. Bu yce savata Avrupa ve Amerikada sadk
mttefiklerimiz olacak ve bunlara Hitler etelerinin kleletirdii Alman halk da
dhildir. Anayurdumuzun bamszl iin savamz Avrupa ve Amerika halklarnn bamszlk ve demokratik zgrlk mcadelesiyle btnleecektir. Bu,
klelemeye ve Hitlerin faist ordular tarafndan kleletirilme tehdidine kar
zgrlk iin direnen halklarn yekpare cephesi olacaktr.
Savan balamasyla birlikte, Sovyet d politikas ve diplomasisinin balca
amac, dmana kar zafer kazanlmasn salamak ve bu amala faizme kar
mcadelede yekpare halklar cephesi oluturmak, halklar ve Devletler arasnda
gl bir Hitler kart koalisyon olumasn salamakt.

Faist Devletlerin Sovyetler Birliine Saldrsna

ABD ve ngilterenin Tepkisi
Hitler ve evresi, SSCBye kar sava balatrken Sovyetler Birliinin uluslararas izolasyona urayacan hesaplamlard. Alman hkmetinin Sovyet
hkmetine 22 Haziran tarihli mesaj ve Hitlerin yine ayn gn, Gobbels tarafndan radyodan okunan Alman halkna mesaj yle bir formle edilmiti ki, ama
ilk nce Sovyetler Birliini mttefik edinme olanandan yoksun brakmak, ardndan Batl devletleri Sovyet kart savaa katlmaya telkin etmek ve eer bu
olmazsa en azndan bu lkelerin iktidar evrelerinin Almanyann SSCBye kar
savana hogryle yaklamalarn salamakt. Bu amala, faist liderler, gya savaa Bolevizm tehlikesini Avrupadan uzaklatrmak iin baladklarn aklyorlard. nceleri anti-komnizm oltas Almanyann Batl glerle ilikilerinde
kusursuz alyordu; Hitlerciler imdi de bunu umut ediyorlard. Ancak, faist
Almanyann eteleri uluslararas durumun gelime perspektifini deerlendirmekte byk bir yanlgya dtler.
ABD ve ngiliz iktidar evreleri, Almanyann Sovyetler Birliine kar sava
ile ilgili olarak hangi tutumu taknacaklar konusunda deiik dnceler tayorlard: Hitlerin Sovyetler Birliine kar savana m katlmal, tarafsz gzlemci mi
olmal yoksa saldrganlar blouna kar mcadele iin SSCB ile g birliine mi
gidilmeliydi? (444)
Daha Hitler Almanyas SSCBye saldrmadan nce Byk Britanya Babakan,
Alman-Sovyet sava kmas durumunda Sovyetler Birlii ile ilikiler konusunda
141

ABD Bakan Roosevelte soru sormutu: Eer bu sava karsa, diye yazyordu
Churchill, doaldr ki biz, yok etmemiz gereken dmann Hitler olduu ilkesinden hareketle Ruslara elden gelen destei ve yardm yapacaz. (445) Churchill bu
mesajnda ve ngilterenin Washington bykelisi Halifaks araclyla Amerikan
hkmetine benzer tavr taknmasn (446) neriyordu. ngiltere Babakan burada, yalnzca Britanyann karlar ve ngiltereyi reel olarak kar karya olduu
yenilgi tehdidinden kurtarmak amac dorultusunda hareket ediyordu.
Savan ilk dnemi ngiltere iin lmcld... Ve ngiltere hl ok kk bir
ayakta kalma ansna sahip olsa da, zafer umudu iin hi ama hibir dayana yoktu.
Henz belirsiz olan bir gelecekte ktaya kmak iin gl bir tank ordusu, mekanize tmenler birlii oluturulmasna ilikin cesur konumalar yaplyordu, ama
tm bunlar moralleri dzeltmek iindi. Gerekte ise tek bir umut kalmt: dnyann iki sper gc henz savaa girmemiti: Bunlar Birleik Devletler ve Sovyet
Rusya idi. ngiltere ancak onlarla mttefik olarak zaferi umut edebilirdi (447)
diye yazyordu ngiliz asker tarih profesr Falls.
21 Haziranda ABD Dileri Bakanlnca Almanyann SSCBye saldrmas
durumunda Amerikann tutumunu ortaya koyan bir memorandum hazrlanmt. Bu memorandumda, Almanyann saldrmas hlinde Sovyet hkmetinin
ABDye yardm bavurusunda bulunmas durumunda, Birleik Devletlerin
Sovyetler Birliine d satm snrlamasnn yalnzca yumuatlmas yoluna gidilecei ve bu lkeye ok ihtiya duyduu asker malzemeleri dahi (448) satn alma
izni verebilecei ifade ediliyordu.
Bakan Roosevelt biraz daha farkl, daha esnek bir tutum taknmt. O,
Almanyann SSCBye saldrmas durumunda, Churchillin Sovyetler Birliini
mttefik olarak tanyarak sunaca her trl deklarasyonu (449) destekleyecek
bir bildiri yaynlamay ngryordu. Bakan bu srada Washingtonda bulunan
ABDnin ngiltere bykelisi Vaylanta derhl Londraya dnmesini ve Churchille
Roosevelt olarak kendi grlerini szl olarak iletmesini nerdi.
Amerikan Bykelisi 20 Haziranda Londraya geldi ve ngiliz Babakannn
kent dnda bulunan kona Checkerse gelerek Bakann direktifini yerine getirdi.
ngiltere Babakan Almanyann SSCBye saldr haberini 22 Haziran sabah saat 08.00da ald. Churchillin korumas Thompson pazar gn Checkerste
egemen olan atmosferi yle anlatr: ... Olaanst rahatlama, ar bir ykten
hi beklenmeksizin kurtulma duygusunu anlamak g. Thompson bu duygunun ngiliz hkmetinde uyanmasnn, Sovyetler Birlii savaa girdikten sonra
ngilterenin artk yalnz olmadnn (450) bilincinden kaynaklandn belirtiyordu. Churchill mutluluktan uuyordu.
Ayn gnn akam saat 21.00da radyoda konuma yapyor ve ngilterenin
Sovyetler Birliine ngilterenin olanaklar dhilinde olan ve bu lkeye yararl
olabilecek her trl ekonomik ve asker yardm (451) yapacan belirtiyordu.
Bu, Amerikal tarihi Williamsn yazd gibi Churchill tarafndan atlan dramatik, fakat hi de srpriz bir adm deildi. (452)
142

Byle bir adm da zaten, Sovyetler Birliine acmaktan kaynaklanmyordu.

Churchill yine eskisi gibi SSCBden nefret ediyor ve bunu da gizlemiyordu. Son
25 yl iinde diyordu Churchill radyo konumasnda, hi kimse benim kadar
komnizmin amaz dman olmamtr. Komnizm hakknda sylediim hibir szm geri almam. (453) Ama 1941 Hazirannda Churchillin bakanlk
ettii ngiliz iktidar evreleri, Almanyann Britanya adalar iin lmcl bir
tehlike yarattn anlamlard. Ama imdi ortaya kan tablo karsnda tm
bunlar snk kalyor. Gemite olanlar silinip gidiyor diyordu Churchill komnizme kar uzun yllar sren savamn kastederek. Hitler Rus devletini
yok etmek istiyor ve baarl olmas durumunda da askerleri ve hava kuvvetlerini Doudan ekerek bizim adamza sevk etmeyi umut ediyor... Onun Rusyaya
girmesi, Britanya adalarna saldrma giriiminin yalnzca bir balangcdr.
Kukusuz, o tm bunlarn ka kadar gerekletirilebileceini ve bylece de
Birleik Devletlerin filosu ve hava kuvvetleri ie karana kadar ngiltereyi ezip
gemeyi umut ediyor... Bu nedenle, Rusyay tehdit eden tehlike bizi ve Birleik
Devletleri de tehdit eden bir tehlikedir. (454)
Churchill, ngiliz Kabinesi yeleri ve askerler Almanyann Sovyetler Birliini,
tpk Fransay olduu gibi, yldrm harektyla bozguna uratacan dnyorlard. ngiliz uzmanlarn ounluu, Rusyann Avrupa ksmndaki asker
harektn birka ay hatta birka hafta iinde biteceine inanyorlard (455) diye
yazyor ngilterenin kinci Dnya Savana ilikin resm tarihinde. Churchill 1
Temmuzda Msrdaki ngiliz Bakomutan General Auchinlecke gnderdii telgrafta, Almanlarn geici olarak Rusyaya saldryla megul olduklarn yazyor;
bir gn sonraki telgrafnda ise Rusyann olas yenilgisinden (456) sz ediyordu.
SSCBnin yenilgisini kanlmaz kabul etmekle birlikte ngiliz resm evreleri,
Sovyetler Birliinin Alman saldrsna direncinin mmkn olduunca uzamas,
kendi silahl kuvvetlerinin zaman kazanmas, srenin, ABDnin ngilterenin yannda savaa daha aktif olarak dhil olabilecei zamana kadar uzatlmas gerekliliini kendi karlarna uygun gryorlard.
ngiliz hkmetinin, Hitler Almanyasna kar savata Sovyetler Birliine yardm edeceine ilikin bildirisi, faizme kar mcadelede ok byk olumlu bir
nem tayordu ve ngilterenin tm ii ve emekileri tarafndan byk bir heyecanla karlanyordu. ngiliz kamuoyu srarla SSCB ile ibirliinden yana tavr
koyuyordu. ok sayda ngiliz 1939 tarihli ngiliz-Fransz-Sovyet grmelerinin
baarszlkla sonulanmasndan dolay kendi hkmetlerini suluyordu. ngiliz
emekilerin Sosyalist bir devlete olan sempatisi ngiliz halk zerinde etkili oluyordu. lkenin ilerici insanlar, ngiltere ve SSCBnin ittifak yapmalar durumunda ortak dmana kar zafere ulaabileceklerini umut ediyordu. Askerlerin kar
grte olmasna karn, ngiliz halk Nazilerin Kzl Orduyu byk olaslkla yok
edemeyecei inancndayd. (457)
Hitler Almanyasnn SSCBye saldrsna ilikin ilk haberlere tepkiler
Washingtonda da hemen hemen ayn idi. Bu, ok byk bir rahatlama duygusuydu: Birleik Devletler henz tehlikenin dndayd. Ama bu durum uzun srer
143

miydi? Denizcilik bakan F. Knoks, 23 Haziranda Roosevelte unlar yazyordu:

Rusyann hakkndan gelmek iin Hitlerin alt hafta ile ay arasnda bir sreye
gereksinimi var. Bana gre, biz, hibir gl darbe vurmadan bu ay geirmemeliyiz; ne kadar abuk vurursak o kadar iyidir. (458)
Bu dnceyi ABD Silahl Kuvvetleri Komutanlar, Sava bakan H. Stimson,
ileri Bakan H. ckes, Maliye bakan H. Morgenthau ve dierleri de destekliyordu. Biz imdi savaa girmezsek, diyordu H. ckes Roosevelte 23 Haziranda sra
bize geldiinde yanmzda tek bir mttefik olmayacak. (459)
Dileri bakan vekili S. Welles, 23 Haziran 1941 tarihinde ABD hkmeti adna yapt konumada unlar sylyordu: Birleik Devletler hkmetinin grne gre, Hitlerizme kar her sava, Hitlerizme kar yaplan her trl g birlii, kayna ne olursa olsun, bugnk Alman yneticilerinin kanlmaz dn
hzlandracaktr. Bylelikle bizim savunma ve gvenliimize yardmc olacaktr.
Hitler ordular bugn Amerika ktas iin bal bana bir tehlikedir. (460)
Ertesi gn, 24 Haziranda Bakan Roosevelt basn toplants yapt ve bu basn
toplantsnda ABDnin SSCBye yardm etme niyetinde olduunu bildirdi. Ancak
Bakan hemen ardndan bu yardmn ne ekilde yaplacan imdilik belirlemenin olanaksz olduunu belirtti. (461)
ABD Bakan Rooseveltin en yakn alma arkadalarndan biri olan R.
Shervudun ifadesine gre, o srada Roosevelt yavatan alarak acele etmek politikasna inanyordu. (462)
Bakan Rooseveltin tutumu, grnen o ki, u faktrlerle aklanabilirdi:
1941 ylnda Birleik Devletler ngiltere kadar zor durumda deildi. Faist blok
Amerikan karlar ve gvenliini ciddi olarak tehdit ediyordu, ama dman ordularnn o sralarda ABDye dorudan saldrmas sz konusu deildi. Sava Atlantik
tesinde, Avrupada sryordu ve Birleik Devletler bu savaa henz resm olarak
katlmamt.
stelik Amerikan iktidar evrelerinde genelde SSCBye kar olumsuz bir hava
egemendi. Roosevelt hkmetinde Sovyetler Birliine ne trden olursa olsun kararllkla itiraz eden insanlar vard. Semner Welles SSCB ile olduka sk ilikilere eletiriyle yaklayordu. 22 Haziranda Welles ngiliz hkmetini de, Almanya ile savata
Sovyetler Birliine destek aklamas yapmamas ynnde etkilemeye alt. Wells
ayrca ngilterenin Washington bykelisi Halifaksa, ngilterenin SSCByi mttefik ilan etmemesi gerektiini, nk er ya da ge Japonyann muhtemelen Sovyet
Rusyaya saldrya katlacan ve bu nedenle, eer ngiltere ve Rusyann mttefik
olmas durumunda, ngilterenin de Uzak Doudaki asker harektlarn iine ekilmi olacan (463) sylemiti. O gnlerde Wells komnizme kar sert saldrlarda
bulunuyordu. (464) Yalnzclk yanls bir dizi senatr ve onlar destekleyen basn
ABDnin Sovyetler Birliine yardm etmesine karydlar.
Buna karn, saduyulu insanlar Sovyetler Birliinin Birleik Devletler tarafndan desteklenmesinden yana tavr koyuyorlard. Bu kiiler arasnda ABDnin
Moskova bykelisi Joseps Davies, etkili Rossevelt yanllar senatrler Pepper,
144

Smith, Greene vb vard. 22 Haziranda Senatr Pepper u aklamay yapyordu:

Bakan derhl yarn, silah kiralanmas ve borla silah almnn SSCByi de kapsayacan aklamaldr. Biz Hitleri yok etmeliyiz, yoksa o bizi yok edecektir. (465)
Almanyann Rusyaya saldrs, Hitler ile imzalanan her anlamada onun vaatlerinin ne anlama geldiini Amerikallara bir kez daha gstermitir. Rusyaya
saldr, bize, Hitler ile hibir koulda anlama imzalamamamz gerektiini retmitir. Hitler ile mcadelesinde Sovyetler Birliine elimizden gelen her yardm
yapmamz gerekir (466) diyordu Senatr Greene.
Amerikan hkmeti, kendi gvenlik karlar asndan, bu genel savata Almanya ve mttefiklerine kar belirleyici rol oynamaya balayan Sovyetler
Birliini destekleyici tavr almadan edemezdi. Birleik Devletlere kar tehdidin yalnzca Avrupann faist devletlerinin baarsndan deil, Japonyann Uzak
Douda artan saldrganlndan da kaynakland gerei de gz nnde bulunduruluyordu. Fransann, Hollandann bozguna uram olmas, ngilterenin
tehdit altndaki durumu Uzak Douda Japonya ile savata ABDnin, bu lkelerin yardmlarna bel balayamayaca anlamna geliyordu. Bu nedenle Birleik
Devletlerin bir mttefik olarak SSCBden yalnzca Almanyaya kar savata deil,
Japonyaya kar bir asker arpma olmas durumunda da karlar vard. McNeil
unlar yazyordu: Rusyann er ya da ge, olasdr ki ok erken olarak Japonya ile
savaa girecei genel kabul grr bir olgu idi. (467) Bylece, gerek Avrupa gerekse Uzak Doudaki durum ABD iktidar evrelerini Sovyetler Birliini destekleme
aklamasnda bulunmaya zorluyordu.
Gallup Enstits, Sovyet-Alman sava konusunda bir kamuoyu yoklamas
yapt. Aratrmaya katlanlarn ezici ounluu Sovyetler Birliinin zaferinden
emin olduklar ynnde gr bildirdiler.
Amerika Birleik Devletleri emekileri, Sovyetler Birlii ile aktif bir dayanma kampanyas balattlar. Bu nedenle ABD Komnist Partisi ok faal bir alma
yrtyordu. Komnist Parti srarla SSCB ile ibirlii ve bu lkeye mmkn olan
her trl destein verilmesinden yana tavr ald. Amerika iktidar evreleri tpk
ngilizler gibi Sovyetler Birliinin gcne inanmamalarna ve bu nedenle SSCBye
yardm bu lkenin direnme sresini uzatma ve bylelikle kendileri iin zaman
kazanma arac olarak grm olsalar da ABD hkmeti Amerikan halknn arzularn gz nnde bulundurmak zorunda kalmt.
Pratikte Byk Anayurt Savann ilk aylarnda Sovyetler Birlii, ne ABDden
ne de ngiltereden yardm almt.
SSCBnin Almanya ve uydularna kar Byk Anayurt Savann balamas,
faistler tarafndan kuatlan lkelerin halklarna yeni bir cesaret alam, onlarn
zgrlk mcadelelerini aktifletirmi, faizme kar nihai zafer iin bir gven alamt. Almanya, talya ve Japonya tarafndan kuatlan lkelerde direni hareketleri birdenbire hz kazanmt. Fransz Komnist Partisi Lideri M. Thorez unlar
yazyordu: Hitlerin Sovyetler Birliine kar saldrs bizim direni hareketimize,
zellikle silahl mcadelemize gl bir ivme kazandrd. Tm yurtseverler anlad
145

ki, yeni bir gler dengesi kurulmutur ve imdi halklarn zgrl ve bamszl taraftarlarnn zaferi artk garantilenmitir. Bu zamana kadar ok sayda Fransz,
hatta igalcilere dmanca davrananlar, kendi glerine gvenmeme girdabndayd ve Fransann kurtarlabileceinden kukuluydular. 22 Haziran 1941den sonra
yurtseverler kendi kendilerine unlar sylediler: Biz yalnz deiliz; Sovyet halk
gibi bir mttefikle zgrlmze kavuabilir, zafer elde edebiliriz. (468)
SSCBnin kinci Dnya Savana girmesi, bu savan sosyal-politik zn
deitiren bir etmen olmu, bu sava adil bir kurtulu savana dntrmt.
William Foster unlar yazyordu: Sava genel olarak ilk dneminde ulusal bir
nitelik tayordu. Bu, kar karya olduklar faizmin kleletirme tehdidine kar
kitlelerin bir mcadelesiydi. Devamnda bu e, kinci Dnya Savana adil halk
sava nitelii kazandrarak balca ve baskn bir rol oynamaya balad; ancak bu,
terazinin dier gzne Sovyetler Birliinin devasa demokratik gc koyulduu
zaman gerekleti. (469)
Sovyetler Birlii adil anti-faist savan nc gc, tm halklarn bamszlk
mcadelesinin gl bir kalesi olmutu. Sovyet halknn kahramanca mcadelesi,
oluan anti-faist koalisyonun imentosuydu.

12 Temmuz 1941 tarihli ngiliz-Sovyet Anlamas ve

kinci Cephe Konusu
Anti-faist koalisyonun kurulmas yolunda ilk ciddi adm Sovyetler Birlii ile
ngiltere arasnda Almanyaya kar savata ortak hareket anlamasnn imzalanmas oldu. Byle bir anlamann gereklilii konusunu Sovyet hkmeti gndeme
getirdi. 8 Temmuzda J. Stalin Byk Britanya bykelisi St. Crippsi kabul etti.
ngrlen anlamann niteliine ilikin ayrntl aklama yapld. SSCB hkmeti
anlamann temel tezlerinin SSCB ve ngilterenin Almanya ile savata birbirlerine
yardm etme ykmllkleri olmas ve mnferit bar anlamasnn imzalanmamas gerektiini dnyordu. (470)
10 Temmuzda Cripps J. Staline Churchillin mesajn sundu. ngiltere
Babakan Bykelinin Sovyet hkmetinin Bakan ile grmesinden
sonraki mesajn ve SSCBnin iki maddeyi ieren ngiliz-Sovyet Mutabakat
Deklarasyonunun (471) yaymlanmasna ilikin nerisini alr almaz, derhl, o srada Londrada bulunan Byk Britanya dominyonu Yeni Zelanda Babakannn
da katld Britanya Asker Kabinesini oturum iin topladn bildiriyordu.
Sizin de anlayacanz gibi diyordu Babakan bizim Dominyonlarmz olan
Kanada, Avustralya ve Gney Afrikann da grlerini renmemiz gerekecektir. Ancak, bununla birlikte, sizi temin etmek isterim ki tarafnzdan yaplan
ngiliz-Sovyet Mutabakat Deklarasyonuna ilikin neriyi btnyle onaylyoruz. Biz, dominyon hkmetlerinden yant alnr alnmaz deklarasyonun derhl
imzalanmas ve bunun devamnda da durumun hemen ilan edilmesi gerektiini
dnyoruz. (472)
146

Bunu izleyen grmeler sonucunda her iki taraf da SSCB ve Byk Britanya
hkmetleri arasnda deklarasyon deil, Almanyaya kar savata ortak hareket
etme konusunda anlama imzaladlar. Bu belge, 12 Temmuz 1941de Moskovada
imzaland. Bu anlamay Sovyet hkmetinin yetkilendirdii Halk Komiserleri
Kurulu Bakan Yardmcs ve SSCB Dileri Halk Komiseri V.M. Molotov ve ngiliz
hkmetinin yetkilendirdii Byk Britanya SSCB bykelisi St. Cripps imzalad.
Anlama iki madde ieriyordu: 1. Her iki hkmet de Hitler Almanyasna kar
devam eden savata birbirine yardm ve destek vermeyi karlkl olarak stlenir.
2. Her iki taraf da bundan sonra, bu savan devamnda kendi aralarnda karlkl mutabakat olmadan grmeler yapmayacaklar, atekes ya da bar anlamas imzalamayacaklar konusunda ykmllk stlenirler. (473) Anlama, imzaland andan itibaren yrrle girdi. Bu anlama genel bir nitelik tamasna
ve taraflarn karlkl ykmllkleri netletirilmemi olmasna karn SSCB ve
ngiltere arasndaki ittifak ilikilerinin temelini oluturmutu ve ok byk bir
uluslararas nem tamaktayd.
Savan bandan itibaren Sovyetler Birlii ikinci bir cephe almas yoluyla
mttefiklerin asker glerinin Avrupa ktasnda younlatrlmasndan yana kyordu.
Avrupada ikinci cephe sorunu, ounlukla anti-Hitler koalisyonu iinde bata gelen sorunlardan biri ve Sovyet-ngiliz ilikilerinde de en nemli sorun oldu.
u olgu ilgintir ki, Britanya askerlerinin Fransaya sevkiyat dncesi, Sovyetler
Birliinin savaa girmesinin Batl glerin, bu arada ngilterenin de Avrupa ktasnda asker harektlarnn gereklemesi iin elverili olanaklar yarattn anlayan
ngiliz siyaset adamlar tarafndan ortaya atlmt. yle ki, Churchillin yakn danmanlarndan birisi olan ngiliz bakan Lort Beaverbrook Sovyetler Birlii Londra bykelisi .M. Mayskiy ile 27 Haziran 1941 tarihli grmesinde ngiliz hkmetinin
Sovyetler Birliinin iini kolaylatrmak iin mmkn olan tm nlemleri almaya
hazr olduunu sylyor ve Kzl Orduya yardm plann u ekilde gelitiriyordu:
1) ngiltere Bat Almanya ve Kuzey Fransada bombardman artryor; 2) Hitlercilere
kar mcadeleye katlmalar iin ngiliz filosunun bir tane birlii Murmansk ve
Petsamo blgelerine sevk ediliyor; 3) ngilizler Fransann Kuzey kylarna, Havre,
Cherbourg vb gibi nemli stratejik noktalar geici olarak da olsa kuatmak amacyla
Fransann Kuzey kylarna geni apl basknlar dzenliyorlar. Bu nedenlerledir
ki, Beaverbrook Sovyet hkmetine asker konularda Byk Britanya hkmeti ile
daha sk ilikiler kurmay neriyordu. (474)
30 Haziranda SSCB Dileri Halk Komiseri ngilterenin Moskova
Bykelisine SSCB hkmetinin, ngiltere yneticilerinin nerilerini doru ve
gncel kabul ettiini bildiriyordu. Cripps Murmansk evresindeki Kuzey deniz
sularnda ngiliz yardm konusunu ngiltereden ayrlmadan nce grtn ve
Britanya hkmetinin Almanyaya kar savata SSCBye her trl yardmn yaplmasnn gereklilii ynnde karar aldn teyit edebilecei yantn veriyordu.
Bykeli ayrca ngiliz hkmetinin Fransaya asker karma niyetinde olduu
konusunda bilgilendirildiini (475) sylyordu.
147

Yine ayn gn Londrada Byk Britanya Dileri Bakan ile Sovyet Bykelisi
arasnda bir grme oldu ve bu grme srasnda bakan Eden Beaverbrookun
nerisinin Britanya kabinesi tarafndan tartlacan ve ngiliz hkmetinin
Fransaya karma yapma konusunu da etraflca dneceini syledi. (476)
SSCB ile ngilterenin ibirliinin uygulamaya geirilmesi ve ngiltere tarafndan Sovyetler Birliine maddi-teknik yardm salanmas ile ilgili sorunlarn zm iin 6 Temmuz 1941de Kzl Ordu Genelkurmay Bakan Yardmcs F. .
Golikov Bakanlnda bir Sovyet asker misyonu Londraya utu. Misyon, savan
devam ettirilebilmesi iin ncelikle hangi maddi ve teknik kaynaklarn salanaca ve bunlarn Sovyetler Birliine ne kadar acil olarak gereklilii konularn ele almak ynnde somut direktifler almt. Bunun dnda, anti-Hitler koalisyonunda
bir mttefik olarak ngiltere hkmetine ikinci cephenin almas nerisi (477) ile
bavurmak da misyonun grevleri arasndayd.
Sovyet Asker Misyonu, Dileri bakan A. Eden ile ngilterenin dier siyasi
ve asker yetkilileri tarafndan kabul edildi. Ancak, misyon ok da fazla bir ey
elde edemedi. 1941 Temmuz ay sonunda ngiliz hkmeti Sovyetler Birliine,
ABDnin ngiltereye satm olduklarndan 200 adet Tomohavk tipi uak verme karar ald. Sovyetler Birliine asker malzeme verilmesi konusuna gelince,
ngilizler grmeler srasnda ngilterenin retim olanaklarnn son derece snrl olduunu her defasnda vurgulamlard. F.. Golikovun anlarnda yazd gibi,
Bu aka Sovyet-Alman Cephesinde olaylarn nasl gelieceini grmek iin
kukucu bir bekleyi politikas, savan uzamas ve savaan taraflarn alabildiince
zayf dmeleri politikasyd. (478)
12 Temmuz 1941de Sovyet-ngiliz Anlamasnn imzalanmasndan sonra
SSCB hkmeti resm olarak Britanya hkmeti nezdinde Avrupa ktasnda ikinci
cephenin almas konusunu gndeme getirdi. 18 Temmuzda Sovyet hkmetinin
Bakan ngiltere Babakanna, Churchillin imdi... Sovyetler Birlii ve Byk
Britanya Hitler Almanyas ile mcadelede sava mttefiki olmulardr sylemi
ile mutabk kaldn belirttii ve devamnda ... Eer Hitlere kar Batda (Kuzey
Fransa) ve Kuzeyde bir cephe oluturulsayd, Sovyetler Birliinin olduu kadar
Byk Britanyann da asker durumu nemli lde iyilemi olurdu dedii bir
mektup gnderdi.
J. Stalin devamnda unlar yazyordu: Fransann Kuzeyinde bir cephe Hitlerin
Douda gcn azaltmakla kalmaz, Hitlerin ngiltereye saldrmasn da olanaksz klar. Byle bir cephenin almas hem Britanya ordusu iinde hem de Gney
ngiltere halk arasnda ilgi grebilir. Byle bir cephenin almasndaki glkleri
tahmin edebiliyorum, ama bana yle geliyor ki, bu cepheyi yalnzca bizim ortak
davamz iin deil, bizzat ngilterenin karlar uruna da amak gerekir. En kolay
olan da bu cepheyi, Hitlerin kuvvetleri Douya kaymken ve Hitler Douda igal
ettii mevzileri henz salamlatramamken hemen imdi amaktr. (479)
Ancak ngiltere hkmeti somut bir yanttan kanyordu. ngiltere Babakan
J. Staline 21 Temmuz tarihli mektubunda, ngiltere hkmetinin Sovyetler
148

Birliine yardm etmek iin makul ve etkin olan her eyi yapacandan balayarak ondan, ngilterenin kaynaklar ve corafi konumu gerei maruz kald
snrlamalar gz nnde bulundurmasn rica ediyordu. Churchill Almanyann
Rusyaya saldrd ilk gnden balayarak ngiltere hkmetinin kuatma altndaki Fransa ve Hollandaya saldr olanaklar zerinde durduunu, ancak kurmay Bakanlarnn, Sovyetler Birliine en azndan bir para yarar salayacak leklerde bir eyler yapmann olanakl olmadn dndklerini belirtiyordu.
Fransadaki devasa Alman glerini ve Almanyann Fransa kylar boyunca gl
asker istihkmlarn bahane eden Churchill unlar yazyordu: Byk glerle
karma yapmak kanl bir yenilgiye, zayf basknlar ise olsa olsa baarszla yol
aar ve yarardan ok zarar getirebilirdi. (480)
Moskovann 26 Temmuzda ald mektupta ise ngiltere Babakan Sovyet
ordularnn mkemmel mcadelesinden dolay hayranln ifade ediyor ve
Almanyaya hava saldrlarnn artan bir gle srdrleceini (481) vaat ediyordu. Daha sonraki mektubunda Churchill nmzdeki k Almanyann korkun
bir bombardmana maruz kalacan yeniden bildiriyordu. Ancak, ngiliz hava
saldrlarnn kukusuz Sovyet-Alman Cephesindeki gidie herhangi ciddi bir etkisi olmuyordu..
Dier taraftan, Hitler Almanyas bu cepheye 30dan fazla ek piyade tmeni,
daha ok sayda tank ve uak sevkiyat yapt ve mttefiklerinin Sovyet-Alman snrnda bulunan tmenlerinin harektlarn daha aktif duruma geirdi. Sovyetler
Birlii Ukraynann yardan fazlasn kaybetmi; Kuzeyde dman Leningrad duvarlarna kadar dayanmt.
3 Eyll 1941de Sovyet hkmetinin Bakan ngiltere Babakanna, bu yl
Avrupada ikinci cepheyi amann gereklilii konusunu yeniden gndeme getiren
bir mektup gnderdi. Almanlar Batdaki tehlikeyi bir blf olarak gryor, diye yazyordu J. Stalin, Batda hibir ikinci cephe yok ve olmayacandan emin bir ekilde,
tm glerini rahatlkla Batdan Douya sevk ediyorlar. (482) Sovyetler Birliinin
lmcl bir tehdit ile kar karya olduunu vurgulayan Sovyet hkmetinin
Bakan, Dou Cephesinden 30-40 Alman tmenini defedebilecek ikinci bir cephenin almas zorunluluunda ve ayn zamanda Sovyetler Birliine minimum bir
yardm olarak her ay 400 uak ve 500 tank salanmasnda (483) srar ediyordu.
4 Eyllde mesaj metni ayn anda Londrada Churchille ve Moskovada ngiltere
bykelisi Crippse sunuldu. ngiliz Bykelisinin ngiltere Dileri Bakanlna
gnderdii telgrafta unlara iaret ediliyordu: Eer ngiltere hkmeti insanst
bir aba gstermezse, Rusya Cephesinin salad tm avantajlar her halkrda
uzun sre, olasdr, tmyle yitirecektir. Crippsin dncesine gre, ne yazk ki
ngilizler Rusyann savann onlar dorudan ilgilendirmediini dnyorlar
ve bu sava, kendi karlarna zarar vermeksizin mttefiklerine yardm etmek istedikleri bir sava olarak gryorlard. (484)
ngiltere hkmeti Avrupada ikinci cepheyi amann olanakszln yeniden
belirtti.
149

Churchill Sovyet hkmetinin Bakanna 6 Eyll tarihli zel mesajnda unlar belirtiyordu: Hibir g bizi durduramasa da, bugn (hava harekt hari)
Britanyann Batda, Almanlarn kuvvetlerini Dou Cephesinden ka kadar ekmesini salayacak byle bir harekt gerekletirmesi iin hibir olanak yoktur. Ayn zamanda Trkiyenin yardm olmadan Balkanlarda bir cephe ama olana da yoktur.
ngiltere hkmeti, Churchillin mesajnda da grld gibi, ikinci cepheyi
amay 1941de olanakl saymad gibi, bu ykmll yerine getirmekten 1942
ylnda da kanmt. Biz sizinle ortak planlar yapmaya hazrz diye yazyordu Churchill, ancak Britanya ordusunun 1942 ylnda Avrupa ktasna girmek
iin yeterince gl olup olmad, ngrlmesi ok zor olan gelimelere baldr.
ngiliz hkmetinin tek vaadi, beyaz geceler baladnda Kuzeyin en ucunda
katkda bulunmaktan oluuyordu. Churchill, ngiliz hkmetinin 1941 yl sonuna kadar kendi askerlerinin saysn Ortadouda 750 bine, 1942 yazna doru
da 1 milyona karmay umut ettiini bildiriyordu. Alman-talyan gleri Libyada
yok edilir edilmez diye vaatte bulunuyordu Churchill, bu askerler sizin Gney
kanadnzdaki cepheye katlacaktr. Churchill ayrca ngilterenin Almanyay gitgide artan bir younlukta havadan bombalamaya, denizleri ak tutmaya ve kendi
yaam iin mcadeleye devam edeceini bildiriyordu. (485) SSCB hkmetinin
Bakan 13 Eyllde u yant veriyordu: ... Ben yalnzca unu yineleyebilirim ki,
ikinci cephenin olmay ortak dmanmzn deirmenine su tamaktadr. (486)
Sovyetler Birlii, Hitlercilerin Moskovaya yrd 1941 ylnn etin
Sonbahar aylarnda dahi, ngiliz hkmeti nezdinde ikinci cephe almas konusunu bir daha gndeme getirmedi. SSCBnin asker durumu, ardndan Sovyet ordusunun Moskova nlerindeki kararl kar saldrlarnn balad 1941 Aralnda
faist ordunun bozguna uratlmasna kadarki durumu son derece zordu.
ngiliz iktidar evrelerinde Sovyetler Birliine asker yardm konusunda farkl farkl grler egemendi. Batda ikinci cephenin almasndan yana olan Lort
Biverbrukun ifadeleri ilgi ekicidir.
ngiliz Bakan 1941 Ekim ay ortasnda Moskova dnnde ngiliz asker yneticilerinin saldr harektna gemekte hep isteksiz davrandklarn sylyordu. Lort Beaverbrookun belirttii gibi, Bat Almanyann bombalanmasnn ve
Fransa zerinde avc uaklarnn umasnn ne Rusyaya faydas ne de Almanyaya
zarar olmutu...
Beaverbrook unlar yazyordu: Biz Rusya iin hibir ey yapamayz, demek
samalktr. Biz uzun vadeli projeleri ve hl hazrlamaya devam etiimiz ve
Rusyaya saldr olduu gn artk tmyle gncelliini yitirmi olan ortak asker
konsepti feda etmeye karar verirsek bir eyler yapabiliriz. Ruslarn direncinin
Almanya askerlerini Bat Avrupadan uzaklatrdn ve bir sreliine mihver
devletlerinin olas dier sava alanlarnda saldr harektlarna engel olduunu,
ayrca ngiliz askerlerinin karma yapmas iin (igal altndaki lkelerin y.n.)
kylarn 2 bin mil atn vurgulayan Beaverbrook, ngiliz askerlerinin ktada
karma yapmas iin yeni olanaklara iaret ediyordu.
150

Ancak diye devam ediyordu Beaverbrook, Bizim Generallerimiz ktay

ngiliz askerlerine hl yasakl blge saydklar iin, Almanlar kendi tmenlerini Douya, zellikle de hi cezalandrlmakszn sevk edebilirler. Beaverbrookk
unlar yazyordu: Rusyaya saldr yalnzca yeni olanaklar deil yeni bir tehdit
yaratmtr. Eer Ruslara imdi yardm etmezsek, onlar yenilgiye urayabilirler. O
zaman da nihayet Dou konusundaki rahatszlndan kurtulmu olan Hitler, tm
gcn Batda bize kar younlatracaktr. (487)
Bir an nce ikinci cephe almasna kar kanlarn kafasndan geenleri, o
zamanki ngiliz Havaclk Sanayi bakan Moore-Brabazon net bir ekilde ifade
ediyordu. Bakan aka, Rus ve Alman ordularnn birbirlerini karlkl olarak
yok ederken, Byk Britanyann gcn toplayarak Avrupada egemen konuma
geeceine olan umudun dile getiriyordu. (488) Olaylarn da tanklk ettii gibi,
zellikle de bu gr as, ngiltere hkmeti tarafndan Avrupada ikinci cephe
almas konusunun karara balanmasnda galip geliyordu.

Amerika-Sovyet likileri
Hopkinsin Moskova Grmeleri
Sovyetler Birlii ve Amerika Birleik Devletleri arasnda ibirliinin kurulmas
da g ve zorlu koullarda geiyordu. Daha nceden de vurguland gibi, bu ABD
politikasnda Sovyet kart eilimin ar basmasyla aklanyordu. ABD iktidar
evrelerinde, Hitler Almanyasnn Sovyetler Birliine kar galibiyetini isteyen ve
hatta Bat Avrupada, yani ngiltere ve Almanya arasnda bir bar anlamas imzalanmas ve bar iindeki Avrupann Hitler nderliinde, SSCByi, bozguna uratmasn makul gren kiiler olduka gl pozisyonlarda yer alyordu. ABDdeki
siyasal ortam takip eden Hitlerin Washingtondaki temsilcileri tm bunlardan
gerekli karmlar yapyordu. Almanya maslahatgzar Thomsen 22 Haziran
1941de Berline unlar bildiriyordu: Hem ideolojik hem de pratik dnce asndan sanmam ki Amerika Birleik Devletleri tarafndan Sovyet Rusya ile dosta
ya da ittifaka yakn ilikiler kurulabilsin. (489)
Anayurt Savann balamasndan iki hafta sonra ABDnin SSCB eski bykelisi Jozeph Davies, Beyaz Saray iin hazrlanan memorandumda unlar yazyordu: ... lkemizde, Hitlere zafer dileyecek kadar Sovyetlerden nefret eden
nemli sayda insan grubu var. (490) Bu insanlar SSCB ile ABD arasnda normal
mttefiklik ilikilerinin kurulmasn ciddi olarak engelliyorlard ve faist devletlerin saldrgan blou ile mcadelede ABD ile etkili bir ibirliini salamak Sovyet
hkmeti ve diplomatlarnn byk bir sabr rnei sergileyerek aba harcamalarn gerektirmiti.
Sovyetler Birlii, anti-Hitler koalisyonunun kurulmasna dnk eylemlerinde
Amerikan halknn gnden gne artan SSCB ile ibirlii, faizme kar direnme
arzusunu dayanak alyordu. Bu Sovyet inisiyatifini ABD iktidar evrelerinin, faist blok tarafndan tehdidin Amerika iin ne kadar byk olduunu iyi anlayan
grubun temsilcileri de destekliyorlard. Onlar, Birleik Devletlerin saldrganlara
151

yalnzca SSCB ile ibirlii yapmas durumunda kar koyabileceini kavryorlard.

Bu siyaset adamlarnn ilk saflarnda Bakan F. Roosevelt ve onun hkmetinin
dier bir dizi yesini anmak gerekir.
24 Haziran 1941de Amerika hkmeti ABDdeki Sovyet fonlarnn serbest brakldn ilan etti. Yaklak bir ay sonra, 26 Temmuzda Sovyetler Birliine kar
tarafszlk yasasnn uygulanmayaca ilan edildi. (491) Bu, SSCBnin pein deme yapmak kouluyla asker malzemeler alabileceini, Amerikan ticari gemilerinin
Sovyet limanlarna girmesinin yasaklanmad anlamna geliyordu. Ancak bu uygulama, Sovyet-Amerikan ibirlii Birleik Devletlerin deiik hkmet organlarndaki SSCBye dman glerin direnciyle son derece byk zorluklar yayordu.
29 Haziranda Moskovada Sovyet hkmeti ile ABDnin SSCB bykelisi
Steinhardt arasnda asker stratejik rnler d alm konularnda grmeler yapld. Ertesi gn Washington, Sovyetler Birliine gerekli malzemeler listesini ald.
Birka gn sonra Wells ABD hkmetinin listeyi ayrntl olarak incelemesi gerektiini bildiriyordu. Ardndan, 10 Temmuzda ABD Dileri Bakanl Sovyetler
Birliine d satm konusunun ngiltere ile mutabakata balanmasn, nk bu
malzemelerin balca alcsnn (492) ngiltere olduunu belirtiyordu.
Amerikan hkmetine SSCBnin ABD bykelisi K.A. Umanskiy tarafndan
sunulan Sovyet siparileri eitli devlet organlarna incelenmek zere gnderildi ve bu organlar da kural olarak siparileri reddetti. 1941 Temmuz ay iinde
ABDden SSCBye topu topu 6.5 milyon (493) dolarlk mal gnderildi; bu miktar
dkt ve Sovyetler Birlii iin hibir pratik nem tamyordu.
O gnlerde Bakan Roosevelt unlar yazyordu: Rus sava balayal hemen
hemen alt hafta geti ve biz, Sovyet hkmetinin satn almak istedii malzemelerin gnderilmesi iin pratikte hibir ey yapmadk. Ak konumak gerekirse,
Ruslar, Birleik Devletlerin onlar masallarla avuttuunu hissediyor. (494) 21
Temmuzda Roosevelt Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliine derhl ve nemli miktarda yardm gnderilmesi talimat verdi, ancak, McNeilin de ifade ettii
gibi, bu esas olarak psikolojik savata Sovyet direncini tevik etme amac tayan
jest yapma hesab gden bir hareket olabilirdi. (495)
Birleik Devletler tarafndan vaat edilen yardmn uygulama srecinin hzlandrlmas iin Sovyet hkmeti 1941 Temmuzu sonunda ABDye F.. Golikov
Bakanlnda bir misyon gnderdi. Heyet Amerikan devlet adamlar ve asker
yetkilileri ile bulumalar ve grmeler gerekletirdi. ngilterede olduu gibi burada da SSCB temsilcileri asker idarede olsun, ABD Dileri Bakanlnda olsun
ciddi glklerle karlamak durumunda kald.
ABD Asker ler bakan Stimson grmeler srasnda ilke olarak ABDnin
Sovyetler Birliine silah satmaya hazr olduunu teyit ediyor, ama ayn zamanda,
gya bu satlar yakn zamanda ve nemli miktarlarda gerekletirmeyi engelleyecek objektif nedenleri bahane ediyordu.
31 Temmuzda Sovyet Heyetini Roosevelt kabul etti. Bakan ile grme, bundan sonra Sovyet asker heyetinin daha elverili koullarda alabileceini umut
152

etmek iin bir temel oluturuyordu. Roosevelt, Sovyetler Birliine 200 adet P-40
avc ua ayrlmas kararnn artk mevcut olduunu bildiriyordu. Grmelerde
Sovyetler Birlii tarafndan silah alnmas, nakliyat, ayrca ler konferansnn
almasnn balamas konular tartld. (496)
Washington ar ar SSCBnin bu savata kolayca bozguna urayaca ngrsnn doru kmadn anlamaya balamt. Sonuta, iki lke arasndaki ibirliinin daha da geni apl gelimesi olanaklar ortaya kmt. yle ki Sovyet
Silahl Kuvvetlerinin Hitler srlerine kar kahramanca mcadelesi olumakta
olan anti-faist koalisyonun imentosunu oluturuyordu.
2 Austosta Washingtonda Sovyetler Birliinin Washington bykelisi K.A.
Umanskiy ile Birleik Devletler Dileri bakan vekili S. Wells arasnda 4 Austos
1937 tarihli Sovyet-Amerikan Ticaret Anlamasnn 1 yl daha, 6 Austos 1942ye
kadar uzatlmasna ilikin nota deiimi gerekleti.
Hemen ayn gn S. Wells tarafndan K.A. Umanskiye sunulan bu nota olduka byk bir neme sahipti. Bu notada, Birleik Devletler hkmetinin Sovyetler
Birliine silahl saldrya kar mmkn olan her trl ekonomik katky salamaya karar verdii bildiriliyordu. Notada, bu kararn ABD hkmetinin, Sovyetler
Birliinin, yalnzca Sovyetler Birliinin deil, dier halklarn da gvenlik ve bamszln tehdit eden saldrgann soyguncu saldrsna silahl direniin glendirilmesinin Birleik Devletlerin devlet gvenlii karlarna uygun dmekte olduuna dnk kanaatinden kaynaklanmaktadr (497) deniyordu.
Sovyet hkmeti Amerikan hkmetine bu dosta kararndan dolay minnettarln ve ayrca ekonomik katknn, Sovyetler Birlii tarafndan saldrgana kar
silahl direniinde gerekletirmekte olduu asker harektlarn boyutlarna uygun
miktar ve sratte olacana olan inancn dile getiriyordu. (498)
O zamanki Sovyet-Amerikan ilikilerinde en nemli olay, ABD Bakannn
zel temsilcisi Harry Hopkinsin 1941 Temmuzunda Moskovaya gelmesi oldu.
Bakann yakn arkada ve danman Harry Hopkins, Lend-Lease Uygulama
Yneticisi grevini yrtyordu. Temmuz ortalarnda Hopkins ngiliz hkmeti ile
Amerikann ngiltereye yardm konularnda grmeler yapmak iin Londraya
gitmiti. Hopkinsin bir grevi daha vard: Roosevelt ve Churchillin Austosun
ilk yarsna planlanan bulumalarna hazrlk yapmas gerekiyordu.
R. Shervudun yazdna gre ngilterede pek ok sayda deiiklik vard: ...
ki aydr ciddi hava saldrlar dzenlenmiyordu ve ngiltere yalnz bana artk
arpmyordu. Sokaklarda insanlarn yzlerinde ok byk bir rahatlama ifadesi vard. (499) Bu deiiklikler Sovyetler Birliinin Almanya ile savandan
kaynaklanyordu. Hopkinsin de kanaat getirdii gibi, ngilizlerle en kck bir
sorunu grmek dahi Sovyet-Alman Cephesindeki durumu hesaba katmakszn mmkn deildi. Sava drt haftadr devam ediyordu, yani, ok sayda ngiliz
yetkilinin dncesine gre, Nazi Almanyasnn SSCByi bozguna uratmas gereken minimum sre sona eriyordu ve Hitlercilerin zaferinin sz dahi edilmiyordu. stelik ngiliz liderlerde Ruslar, olasdr, k bastrana kadar direnebilirler
153

(500) umudu belirmiti. Tm bunlar Hopkinsi bundan sonra savan yrtlmesinin planlamas iin Rusyadaki ortam daha yakndan grmek, Sovyet-Alman
Cephesindeki durumun gerekte ne olduunu incelemek gerektii kanaatine
itmiti. Hopkins Londradan Roosevelte telgraf ekiyordu: Bana yle geliyor ki,
mmkn olan her eyi yaparak, bu arpmalarda Ruslar para para etseler dahi
onlarn cepheyi ellerinde tutmasn salamak gerekir. (501) 28 Temmuzda ngiliz
Hava Kuvvetlerinin Katalina adl uayla Hopkins nvergordon ssnden
Arhangelske utu, oradan da bir Sovyet ua onu Moskovaya getirdi.
Moskovada Hopkins J. Stalin ve dier SSCB yneticileriyle bir dizi grme
yapt. Bu grmeler srasnda Sovyet hkmeti SSCB ile ABD arasnda ortak dmana kar mcadelede ibirliinin glendirilmesi iin mmkn olan her eyi
yapt.
Hopkinsin misyonunun resm amac, Birleik Devletlerin SSCBye en hzl ve
etkili bir ekilde yardm edebileceine ilikin konunun grlmesiydi. Hopkins J.
Staline, ABD Bakannn Hitleri tm insanln dman saydn ve bu nedenle
Sovyetler Birliine Almanyaya kar savata yardm etmeyi istediini ifade ediyordu. O, ABD ve Byk Britanyann SSCBye mmkn olan her trl yardm
yapmaya hazr olduklarn teyit ediyordu. Ancak Hopkins Amerikan yardmn
u ekilde koullara balyordu: Ben ona (Staline y.n.) diye yazyordu, Hopkins
Roosevelte raporunda,, uzun vadeli lojistik sorunu konusunda karar alnmasna gelince, bu kararlar ancak bizim hkmetimizin yalnzca savan Rusyadaki
durumunu deil, Rusyann silahlarnn tipleri, says ve kalitesini, ayn zamanda
ham madde kaynaklar ve sanayi potansiyelini tmyle bilmesi durumunda alnabileceini syledim. (502) Dolaysyla, ABD hkmeti mal teminini kendisine
Sovyetler Birliinin asker durumu ve savan bundan sonra yrtlmesi olanaklar konusunda en nemli stratejik bilgilerin verilmesi kouluna balyordu.
O zamana kadar Amerikan hkmeti, mal temini konusunda fiilen konumalarla snrl kalmasna ramen, SSCB hkmeti Hopkinse kendisini ilgilendiren konularda ayrntl bilgiler verdi. Bu arada Sovyet hkmeti ka kadar cephenin bir dzene kavuacana olan kesin inancn da ifade etti. Bilgiler Hopkins
tarafndan Bakana sunulacak ilgili raporlara dhil edildi. Ancak, Hopkins, misyonunun gayri resm bir nitelik tamasn bahane ederek, Sovyetler Birliine
gerekli malzemelerin temini konusunda somut bir mutabakattan kand.
Amerikan hkmeti, Sovyet-Alman Cephesinde Yaz-Sonbahar harektlarnn
bitimine kadar SSCBye mal temini konusunda ciddi olarak anlamaya varma
niyetinde deildi. Gerek Amerikan gerekse ngiltere hkmeti, nceden de olduu gibi, Kzl Ordunun Alman asker makinesinin basksna dayanacana
inanmadklar iin, Sovyetler Birliine silah, sanayi donanm ve hammadde
satmay amalarna uygun grmyorlard. Hopkins Moskovada, ABD, SSCB
ve ngiltere hkmetleri arasnda her cephenin stratejik karlar kyaslamal
olarak ve lkelerimizden her birinin karlarnn ortaklaa ve ok ayrntl olarak ele alnaca (503) bir konferans yaplmadka ABD ve ngilterenin, Rusya
Cephesine tank, uak ve uaksavarlar gibi ar silahlar gndermek istemedik154

lerini belirtti. Hopkins devletin konferansn ancak Alman hcumlarnn

sona ermesinin ardndan yapmay neriyor ve bylece de ABDnin, SSCBnin
savata ayakta kalma yeteneinden emin olmadka kendisini herhangi bir vaatle mahkm klmak istemediini de sergilemi oluyordu. Hopkins Bakana Biz
u andaki savan sonucunu renmedike Moskovada hibir konferans yaplmamasnn nemini aklma getirdim. Savan sonucu belli olmadka konferans
yapmann son derece mantksz olacan dndm (504) eklinde bir rapor
sunuyordu. Bylelikle bu nemli sorunun zm ertelenmi ve Sovyet Silahl
Kuvvetlerinin Hitler saldrsn pskrtmesine bal klnmt.
Bununla birlikte, Hopkinsin misyonu yararsz gemi saylmazd.
Hopkins, Sovyetler Birliinin byk bir potansiyele sahip olduunu ve onun
Almanya ile savata yenileceine ilikin kehanetlerin, gerek durumu bilmemekten ve nyargdan kaynaklandna bizzat kendisi kanaat getirmiti. Hopkins
Roosevelte Moskovadan unlar iletiyordu: Benim bu cepheye derin bir inancm
var, halkn morali olaanst yksek. Burada ok salam bir galip gelme kararll
var. (505) Hopkinsin Moskova ziyareti diye yazyor Shervud, Byk Britanya
ve ABDnin sava yllarnda Sovyetler Birlii ile ilikilerinde dnm noktas oldu.
Bundan sonra tm ngiliz-Amerikan hesaplar Rusyann bir an nce yenilecei
olasl zerine yaplmyordu artk. (506)
Balca sorun olan Sovyetler Birliine Amerikan d satm sorunu zlmemi olmasna karn, SSCB, ABD ve ngiltere anti-Hitler koalisyonunun kurulmas
gibi ok g ve nispeten uzun srete, SSCB hkmetinin Hopkins ile grmeleri
olumlu bir rol oynamtr.

ngiltere-Sovyetler Birlii-ran Anlamas

kinci Dnya Savann balamasna doru Almanya randa ciddi bir konuma
sahipti. rann devlet aygtnda ve ordusunda Alman danmanlarn sz geiyordu. Alman propagandas, ran kamuoyunu faist Almanyadan yana ynlendirme
hesabna dnkt. Almanya, rann ticaretinde ilk sray alyordu, Alman uzmanlar lkede yol ve iyerleri inaatn ynetiyorlard. Hitlerciler ran petrollerini ele
geirme hevesindeydiler ve ran SSCBye ve Asyadaki ngiliz kolonilerine saldr
iin sava alan olarak kullanmann hesaplarn yapyorlard.
Almanyann SSCBye kar sava hazrl nedeniyle ve zellikle de 22 Haziran
1941den sonra Hitlercilerin randa faaliyetleri hzla artmt. oktandr kurulmu
olan ajanlk a olduka geniletilmiti. rana eitli uzmanlar ve turist grnts
altnda Alman gizli servisinin, Gestaponun ok sayda ajan, Alman propagandaclar gelmiti. 1941 ylnda rann her kesinde uzman vard. lkenin baz noktalarnda, SSCBnin eitli kentlerine, Bak civarna ve Sovyet Trkmenistanna
gndermek iin suikast ve terrist gruplar hazrlyorlard. Tahran ve dier kentlerde Hitlerciler silah, mhimmat, patlayc maddeler ve dier asker malzeme depolar kurmulard.
155

randa kurulmu olan kendine zg beinci kolu kullanarak Alman hkmeti

ran SSCB ve ngiltereye kar savaa srklemek niyetindeydi. Eer, yukarda sz edilen gler ve kaynaklar yardmyla bu yaplamazsa, darbe yaplarak
randa, lkeyi Almanyann yannda savaa srkleyecek bir hkmetin iktidara
getirilmesi ngrlyordu.
randaki gelimeleri hem Sovyet hem de ngiliz hkmetleri dikkatle izliyordu.
SSCB hkmeti ran hkmetine, 1921 tarihli Sovyet-ran Anlamasna dayanarak Alman ajanlarnn, hem SSCBnin hem de bizzat rann karlarna dman
olan ykc ajanlk ve suikast amal faaliyetlerine son vermesini talep eden bir
dizi (26 Haziran, 19 Temmuz ve 16 Austos 1941 tarihlerinde) nota verdi. Ayrca
ngiliz hkmeti de ran hkmetine bir dizi nota verdi. Ancak, ran ah Rza
Berlinin kkrtmasyla Sovyet ve ngiliz hkmetlerinin taleplerine karlk vermeyi reddetti.
Bundan sonra ngiliz hkmetinin nerisiyle SSCB ve Byk Britanya ran
topraklarnn faist devletlerce kullanlmasnn nlenmesi amacyla birlikte nlem almaya, zellikle de rana geici olarak asker karmaya karar verdiler. 25
Austosta SSCB hkmeti ve ngiltere ran hkmetine yeni notalar gnderdiler.
Sovyet notasnda Ne yazk ki ran hkmetinin, Alman ajanlar tarafndan randa
yaratlan kaos ve kargaaya son verebilecek nlemler almay reddettii ve bylelikle bu Alman ajanlarnn terrist faaliyetlerini desteklemi olduu ifade ediliyordu. Bu nedenle Sovyet hkmeti gerekli nlemleri almak ve 1921 Anlamasnn
6. maddesinde yer alan Sovyetler Birliine ait olan hakk derhl kullanarak, kendisini savunmak amacyla geici olarak ran topraklarna kendi ordusunu karmak
zorunda kalmtr (507) ifadeleri yer alyordu. Bununla birlikte bu nlemlerin
hibir ekilde ran halkna ynelik olmadna; Sovyet hkmetinin rann toprak btnl ve bamszl konusunda hibir gizli niyet tamadna; Sovyet
hkmeti tarafndan alnan asker nlemlerin istisnai olarak yalnzca, Almanlar
tarafndan randa yaratlan dmanca faaliyetlerden kaynaklanan tehlikeye dnk
olduuna; ran ve SSCBnin karlarn tehdit eden bu tehlike giderilir giderilmez
Sovyet hkmetinin, 1921 tarihli Sovyet-ran Anlamasndan kaynaklanan ykmllklerini yerine getirmek adna kendi askerlerini derhl ran snrlar dna
ekeceine (508) vurgu yaplyordu.
25 Austos 1941de Sovyet ve ngiliz askerleri rana girdi. Bylelikle ran
topraklarndan SSCBye tasarlanan saldr nlenmi, Almanlarn Yakn ve Orta
Doudaki planlar suya drlm, SSCBnin ran ve Basra Krfezi zerinden
ngiltere ve ABD ile demiryolu ve denizyolu balants salanm oldu. Hitler
Almanyas ile ibirlii planlar tayan Ali Mansura hkmeti 27 Austosta istifa
etti. ktidara Ali Forugi hkmeti geldi.
8 Eyllde Sovyetler Birlii ve ngiltere temsilcileri ranl temsilcilerle, Sovyet
ve ngiliz askerlerinin ran topraklarnda konulanmasn belirleyen bir anlama imzalad. ran hkmeti, Hitler Almanyas ile mcadele davasnda, SSCB ve
ngiltereye zarar verecek hareketlere izin vermemek, ayrca ittifak devletlerinin
asker yklerinin ran zerinden tanmasna yardmc olmak ykmlln
156

stlendi. Bunun dnda ran hkmeti faistlerin faaliyet merkezlerini kapatma

ykmlln de stlendi.
Alman yanls politikaclar tarafndan desteklenen ah Rza anlamay sabote
etmeye yeltendi. Bundan dolay, Byk Britanya hkmetinin nerisiyle ngiliz
ve Sovyet askerleri rann bakenti Tahrana sevk edildi. 16 Eyllde Rza ah, olu
Muhammed Rza Pehlevi lehine, tahttan el ekme tutana imzalad.
Forugi hkmeti, 8 Eyll tarihli anlama ile stlendii ykmllkleri yerine
getiriyordu ve SSCB ve ngiltere ile ttifak Anlamas imzalamak iin grmelere balad. 29 Ocak 1942de bu anlama Tahranda imzaland. Bu anlamaya gre,
SSCB ve ngiltere rann toprak btnl, egemenlik ve siyasal bamszlna
sayg duyma, Almanya ya da dier baka bir gcn saldrsna kar savunma ykmllklerini bir kez daha ilan ettiler. SSCB ve ngiltere rana mmkn olan
ekonomik yardm yapmay stlendiler. ran, sahip olduu her trl kaynaklarla
ittifak devletleriyle ibirlii yapma ykmlln stlendi. Bir de ran Silahl
Kuvvetlerinin yardm ran snrlar iinde i asayii desteklemekle snrlanyordu.
Taraflarn siyasal ibirlii, anlamann maddeleri ile badamayan baka anlamalar imzalamamak ykmllndedir, ifadesini buluyordu. SSCB ve ngiltere
dier lkelerle karlkl ilikilerinde, rann toprak btnl, egemenlik ve siyasal bamszlna zarar verecek tutum taknmama ykmlln stlenmilerdi, ran ise, kendi payna anlamann maddeleri ile badamayan ilikiler iine
girmeme ykmlln stlenmiti. (509)
ngiliz-Sovyet-ran ilikileri byk bir uluslararas nem tayordu. Bu anlamann imzalanmas kinci Dnya Sava dneminde rana Hitlere kar koalisyon
devletleriyle ibirlii olana salamt.

Atlantik Misak (Yemin-Anlama Szleme)

SSCBnin 24 Eyll 1941 Tarihli Deklarasyonu
Sovyetler Birliinin kinci Dnya Savana girmesi tm uluslararas konjonktr, zellikle de Avrupa ve Uzak Douda kkl olarak deitirmiti. Faist blok
ile mcadele belirleyici aamaya gelmi ve bu mcadelenin seyrinde, Sovyet halknn byk kahramanl sayesinde, saldrganlarn bozguna uratlmasnn ilk
iaretleri belirmiti. Bu durum ABD ve ngilterenin sava planlarn gzden geirmesini ve ayn zamanda d politika izgisinin mutabakata balanmasn gerektiriyordu. Bu amala ABD Bakan Roosevelt ve ngiltere Babakan Churchill tarafndan onlarn siyasal ve asker danmanlarnn da katld bir konferans yapld.
Bu konferans 9-12 Austos 1941de Arjantin (Newfaundland Adas) Koyuna gelen
ngiliz ve Amerikan gemilerinde yapld.
Atlantik Konferansnn toplanma anna kadar aktif sava harektlar bir yldan
fazladr devam ediyordu. Ancak bu sre iinde savaan ngiltere olsun, Amerikal
tarihilerin ifadesiyle ilan edilmemi bir sava srdren Birleik Devletler olsun,
halklarnn karsna savata gttkleri amalar formle edip aklamamlard.
157

Arjantin Konferansnda ABD ve ngiltere liderleri belli ilkeler kabul edip bunu 14
Austos 1941de, Atlantik Misak olarak bilinen lkelerinin ulusal politikasnn
baz genel ilkeleri olarak akladlar. (510)
Atlantik Misaknda Roosevelt ve Churchill ABD ve ngilterenin toprak ya da
benzer eyler elde etme hevesinde olmadklarn, ilgili halklarn zgrce ifade edilmi
arzularyla mutabk kalnmakszn herhangi bir toprak deiikliine raz olmayacaklarn ilan ettiler. ABD Bakan ve ngiltere Babakan tm halklarn kendi ynetim
eklini belirleme haklarna sayg duyduklarn, kuvvet yoluyla egemenlik haklar ve
zerkliklerini yitirmi halklarn bu haklarn yeniden kazanmalar iin aba gstereceklerini vurguluyorlard. Belgede, mttefiklerin, tm lkelerin eit koullarda
ticarete ve dnya hammadde kaynaklarna eriim olanaklarn salamak, herkesin
daha yksek yaam dzeyi, ekonomik gelime ve sosyal gvenceye kavuturulmas
amacyla btn lkelerin ekonomi alannda verimli ibirliini salamak iin aba
gsterecekleri belirtiliyordu. Misakta, Nazi tiranlnn tmyle yok edilmesinden
sonra ngiltere ve ABDnin, tm lkelere kendi topraklarnda gvenlik iinde yaama ve ayn zamanda tm lkelerdeki insanlarn yaam boyunca korku ve yoksulluk
bilmeden yaayabilecekleri bir ortam salayacak bir dnyann kurulmasn umut
ettikleri belirtiliyordu. Devamnda, sava sonras dnyann herkese zgrce ve hibir engelle karlamadan tm denizlerde ve okyanuslarda yzme olana salamas gerektiine iaret ediliyordu. Dnya devletleri g kullanmaktan vazgemeliydi,
saldr tehdidinde bulunan ya da bulunabilecek olan devletler daha geni apl ve
gvenli bir genel gvenlik sistemi kuruluncaya kadar (511) silahszlandrlmalyd.
Bylelikle, sava sonras oluacak dnyann bir dizi ilerici, demokratik ilkeleri
Atlantik Misaknda yanksn bulmutu. Bu, Sovyetler Birlii tarafndan ilan edilen sava amalarnn ABD ve ngilterenin resm politikasna, ayn zamanda da
bu dnemde yaylm olan faizme kar gerek halk savalarnn etkilerinin bir
sonucuydu. Roosevelt ve Churchill tarafndan Atlantik Misaknn kabul uluslararas ilikilerde ve sava dneminin diplomasi tarihinde nemli bir dnm noktasyd. ABD ve ngilterenin Nazi tiranlnn tamamen yok edilmesini (512)
salama niyetinde olduklarna ilikin bildiri son derece byk bir nem tayordu.
Ama bununla birlikte, belgede faizme kar savama katlanlarn, Hitlerciler tarafndan kuatlan lke halklarnn tamamen ve bir an nce kurtuluu iin onlarn tm abalar ve kaynaklarn birletirmelerinden oluan net bir forml yoktu.
Koloni ve manda altnda bulunan topraklarn sava sonras yazgsna ilikin somut
bir ey sylenmemiti. Misakn hazrlanmasna katlan ve Dileri Bakanlna
veklet eden C. Wells, Rooseveltin Washingtondan Atlantik Konferansna giderken dnyann kleletirilmi halklarna umut verebilecek (513) ortak bir
ngiliz-Amerikan Deklarasyonu yaymlamaya niyetlendiini yazyordu. Amerika
Bakannn bu niyeti tam anlamyla gereklemi olmad. Misak metni zerinde
Roosevelt ile mutabk kalndktan sonra Churchill kendi hkmetine, Misakn,
zafer sonras gerekletirmemiz gereken nihai emay deil, tm lkeleri bizim
adilane amalarmza inandrmak iin planlanm olan savan amalarna ilikin
geici ve ksmi bir bildiri (514) nitelii tad bilgisini veriyordu.
158

ABDnin Atlantik Konferansndaki amalarndan biri, ngiltereyi kendi d

politikasnda sava sonras barl zmleri ilgilendiren ksma balamak,
ngiliz hkmetini bu konuda ABD hkmeti ile mutabakat salamadan hibir
karar almamaya zorlamakt.
Ve Roosevelt bunu baarmt. Atlantik Misaknn taslan balangta Wells
ve ngiltere Dileri bakan yardmcs Cadogan hazrlamlard. Hazrlk Wellsin
Cadogana, ngilterenin, sava sonras bar zmlemeleri konusunda dier lkelere kar herhangi bir ykmllkle balanp balanmadn sormasyla
balamt. Cadogan onu ngilterenin bu tr ykmllkler stlenmedii konusunda ikna etmiti. O zaman Wells anlaml anlaml, Birleik Devletlerin savata
ngilterenin gelecekteki zaferiyle dorudan doruya ilgisi olduu iin bu sorunun kendisini ilgilendirdii eklinde aklk getiriyordu konuya. Cadogan, kendisinin bu gerei tmyle gz nnde bulundurduunu ve Mister Churchillin de
bunu belirtmekte olduu (515) yantn veriyordu. Mc Neil unlar yazyordu: O
zamanlar ngiltere, Birleik Devletlerin sanayi rnlerine bamlyd ve Amerikal
resm ahslar ngiliz hkmetinin politikas konusunda potansiyel bir veto gerekletirme olana elde etmilerdi. (516)
Konferansta bulunmu olan Amerika Bakannn olu Eliot Roosevelt sonralar unlar yazyordu: Churchill o zaman dnyann ancak Amerika Birleik
Devletlerinin belirledii koullar temelinde fethedilebileceini itiraf etmiti. (517)
Konferanstaki ngiltere-Amerika elikileri yalnzca gelecekteki sava sonras
bar dzenlemelerinde barol mcadelesinde su yzne kmad. ABDnin eskiden beri var olan denizlerin serbestlii, ticaret ve hammadde konusunda eit
olanaklar gibi taleplerini Misaka dhil etmesi Churchillin iddetli itirazlarna yol
amt. Sonuta Misak metnine, bu ilkelerin mevcut ykmllklere uyularak
(518) uygulanmas gerektii artlar da kaydedildi. Bu, Roosevelte ve Churchille
mutabk kalnan deklarasyona gre hareket etmek olana verdi, ancak iki lke
arasndaki ok derin elikileri ortadan kaldrmad.
Konferansn gndemindeki sorunlarn nitelii, onlarn SSCB ile birlikte tartlmasn gerektiriyordu, ancak ngiltere ve Amerika bu sorunlar kendi aralarnda
gzden geirmeyi tercih ettiler.
Konferansta Sovyetler Birliine silah d satm konusuna deinildi. 15
Austosta Roosevelt ve Churchill Moskovadan dnen Hopkinsten bilgi aldlar.
Hopkins ile grmenin pratik sonucu Roosevelt ve Churchillin J. Staline, kendisine Nazi saldrsna kar bu mkemmel kar koyuta lkesine en iyi ekilde iki lkenin nasl yardm edebilecei konusunu (519) tartmak iin Moskova
Konferansn nerdikleri ortak mektup oldu. Grld gibi, ABD ve ngiltere
yneticileri SSCBnin Almanya ile savataki roln daha gereki bir ekilde deerlendirmeye balamlard. Sovyet hkmeti ABD ve ngiltere tarafndan nerilen lke temsilcilerinin Moskovada konferansa arlmas nerisini kabul etti.
24 Eyll 1941de Londrada SSCB, Belika, ekoslovakya, Yunanistan, Polonya,
Hollanda, Norve, Yugoslavya Lksemburg ve zgr Fransann katld Mttefikler
159

aras Konferansta SSCBnin ngiltere bykelisi .M. Mayskiy, Sovyet hkmetinin

Atlantik Misaknn temel ilkeleri ile mutabk kaldna ilikin deklarasyon sundu.
Ayn zamanda Sovyet hkmeti, bu ilkelerin pratikteki uygulamalarnn kanlmaz olarak u ya da bu lkenin iinde bulunduu durum, gereksinimler ve tarihsel zelliklerine uygun olarak gereklemesi gerektiini ifade ediyordu. Sovyet
Deklarasyonunda faizme kar savan bir kurtulu sava oluu karakterine uygun
den bir anti-faist koalisyon program ileri srlyordu. Deklarasyonda halklarn
grevinin, Almanyann ve mttefiklerinin bir an nce ve kararl bir ekilde yenilgiye
uratlmas ve gelecek kuaklarn cani Nazizmden kurtulmas iin bir sava sonras
dnya dzeninin kurulmas olduuna iaret ediliyordu. Hitlere kar zaferden sonra,
zgrlk halklarn arzularna yant verecek uluslararas ibirlii ve dostluk ilikilerinin temeli atlmalyd. Deklarasyon halklarn egemenlik haklarna ve uluslarn
kendi yazglarn kendileri belirlemelerine, her halkn kendi lkesinin devlet bamszl ve toprak btnlnn dokunulmazl hakkna, halkn kendisinin amalarna uygun bulduu ekilde toplumsal dzen kurmas ve istedii ynetim biimini
semesine sayg ilkelerini ilan ediyordu. Sovyetler Birlii bir kez daha saldrganlara
kar, silahszlanmadan, tm lkelerle bar ve iyi komuluk ilikileri, saldr kurbanlarna yardmdan yana kolektif hareket etmek ynnde dncelerini dile getirmiti.
Sovyet hkmeti byle bir sava sonras uluslararas ilikiler kurulmas programn
ne srmekle, bugn Hitler saldrganlnn bozguna uratlmas ve Nazizm boyunduruunun krlmasnn gerekliliini kabul etmi olan tm halklarn karsnda
duran temel devin, Hitler srlerinin zulm altnda inleyen zgrlk halklarn
tamamen ve mmknse bir an nce kurtuluu iin tm ekonomik ve asker kaynaklarnn seferber edilmesinden ibaret olduunu (520) kuvvetle vurguluyordu.

Devletin 1941 Moskova Konferans

1941 Eyll sonunda SSCB, ABD ve ngiltere temsilcilerinin Moskova Konferans
topland.
Konferansn toplanmas anna kadar Sovyetler Birlii aydan fazla bir sredir
Almanya ve mttefiklerinin ordularna kar savayordu. SSCB Silahl Kuvvetlerinin
Nazi kuatmaclarna kar direnci gn getike artyordu. Sovyet askerleri cephenin baz blmlerinde kar saldrya gemiti. Dman, insan ve silah gc olarak,
nemli kayplar vermiti. 1941 Eyll banda Hopkins ngiliz Enformasyon bakan
Brendan Brackene unlar yazyordu: Kukusuz ki, Rus ordusunun harekt bizim
tm askerlerimizi kendilerini mahcup hissetmeye zorlad. (521)
Ancak, Sovyet-Alman Cephesinde durum etin grnyordu. Savan banda
Almanlar Leningrad ynne 75 km kadar ilerlemi ve kenti karadan ablukaya almlard. Moskova ynnde 800 km ilerlemiler ve Sovyet bakentine 300 km mesafede
bulunuyorlard, SSCBnin Gneyinde ise 600-850 km arasnda ilerlemilerdi.
Daha nce de ifade edildii gibi, savan ilk ay iinde ABD ve ngiltere,
Sovyetler Birliine malzeme ve silah olarak pratikte yardmda bulunmamlard.
Bu yardm konusu yalnzca szde kalmt.
160

Mttefiklerin Moskova Konferans temsilcileri daha Churchill ve Rooseveltin

Argentia bulumasnda belirlenmiti. Amerikan delegasyonuna o zamanlar
ABDden ngiltereye Lend-Lease satlarn yapan Amerikal byk bir iadam ve
politikac Averell Harriman, ngiltere delegasyonuna ise asker malzemeler tehizat Bakan ve ngilterenin gazete krallarndan birisi olan Beaverbrook Bakanlk
ediyordu. Ancak, mttefikler, Dou Cephesinde savan 1941 yl Yaz-Sonbahar
harektnn sonularn beklediklerinden konferans tarihini belirlemekte acele etmiyorlard. Churchill Arjantinden Londraya u telgraf ekiyordu: Biz Rusyadaki
konferansn, umarm ki, Rus cephe hattnn kn nerede olacan bileceimiz
Eylln ikinci yarsndan nce balamasn istemeyiz. (522)
Amerikallar ve ngilizler konferansa bir buuk ay hazrlandlar. Strateji konular
yeniden gzden geirilmi, retim olanaklar llp biilmi, ngiliz ve Amerikan
Silahl Kuvvetlerinin bir sonraki yl iindeki gereksinimleri tespit edilmiti.
Churchill Beaverbrooka, Sovyetler Birliine mal temininin istisnai olarak hemen hemen Amerikan kaynaklar hesabna yaplmasn salamas direktifi vermiti. Ama Churchill, bu tr mal teminlerini ancak bir yl sonra balatmak niyetindeydi. Ancak, biz bunu (silah ve malzeme teminini) byk apta 1942 yl ortas ya da sonuna kadar byk apta gerekletiremeyiz diye yazyordu Churchill
Beaverbrooka. Balca planlar 1943 ylna ertelemek gerekecek. Sizin greviniz,
yalnzca Rusyaya yardm yapma planlar hazrlanmasna katkda bulunmak deil,
ayrca kendimizin de burada kan kaybetmememizi salamaktr; hatta, Rusyadaki
havann etkisinde kalsanz dahi, ben burada, ngilterede ok kararl olacam. (523)
Roosevelt ve Birleik Devletlerin asker ynetimi Amerika-Almanya ilikilerinin son derece gergin bir duruma vardn ve ABDnin mutlaka Almanyann
asker yenilgisini salamak zorunda olduu sonucuna varmt. ABD ordu ve filo
yneticileri tarafndan Moskova Konferans nedeniyle 25 Eyllde hazrlanan belgede unlar yer alyordu: Britanya topluluu ve Rusya tamamen yenilgiye uram olsalard bile, nihai zafere ulamann byk lde artan glklerine karn,
Birleik Devletlerin Almanyaya kar sava srdrmek iin ok nemli gerekeleri olurdu. (524) ABD asker ve siyasal ynetimi, bu glklerden kanmak
ve Almanyay yenmek iin Sovyetler Birliine yardmda bulunmann zorunlu
olduu grndeydi. stelik Almanyaya kar zafer iin byk kara kuvvetleri
deil, havadan bombardmann yeterli olduu tahmininde bulunan Churchillden
farkl olarak, Amerikan asker ynetimi bir baka gr savunuyordu. 25 Eyll
tarihli belgede unlar yer alyordu: Deniz ve hava kuvvetlerinin kendi balarna
herhangi bir zaman nemli savalar kazand ok ama ok ender grlmtr.
Deimez bir kural olarak kabul edilmelidir ki, yalnzca kara ordular bir sava nihai olarak kazanabilir. (525) En gl kara ordusu SSCBde bulunduu iin,
Almanyann yenilmesi adna, sava srdrmesi iin de SSCBye silah ve malzeme
yardm yapmak gerekirdi.
22 Eyllde Amerikan ve ngiliz delegasyonlar ngiliz kruvazryle deniz yoluyla Londradan Arhengelske hareket ettiler ve oradan da 28 Eyllde Moskovaya
geldiler.
161

Konferans 29 Eyllde balad ve 1 Ekimde sona erdi. Konferansta Amerika ve

ngilterenin Sovyetler Birliine silah, sanayi donanm, gda rnleri temininin
artrlmas konusu ve Hitler Almanyasna kar savata SSCB, ABD ve ngilterenin
maddi kaynaklarnn birletirilmesi ve kullanmn iyiletirilmesi amacyla ABD ve
ngiltereye bunun karlnda Sovyetler Birliinden hammadde ve mal getirilmesi konular tartld. Sovyetler Birliine ABD ve ngiltereden 1 Ekim 1941den 30
Haziran 1942ye kadar mal temini konusunda anlamaya varld. Moskovada imzalanan protokol ABD ve ngilterenin Sovyetler Birliine 400er adet uak, 500er
adet tank ile dier baz hammadde trleri, silah ve asker malzeme temin etmesini
ngryordu. Kendi adna Sovyet hkmeti Batl mttefiklerinin SSCBden baz
mallar ve malzemelerin temini iin verdikleri siparileri inceleme ykmlln
stleniyordu. (526) Bylece, yardmn tek tarafl deil karlkl yaplaca ngrlm oluyordu. Konferansn son oturumundaki konumasnda Harriman unlar
sylyordu: Lort Beaverbrook ve ben hkmetimiz adna Sovyetler Birliinden,
lkelerimizde silah retimine nemli lde yardmc olacak Rus hammaddelerini byk partilerle alacamz teyit edebiliriz. (527)
Ancak Moskova Konferansnda varlan anlama bir dizi eksiklik de tayordu.
Birincisi, J. Stalinin 3 Ekim 1941de Churchille yazd gibi, SSCBnin asker gereksinimleri, bir dizi sorunun Londra ve Washingtonun nihai incelemesi ve karar
almasna kadar ertelenmi olmas bir yana, konferansta mutabk kalnan kararlarla (528) sona ermi deildir. kincisi; bu anlamann, ksa bir zaman dilimini
kapsam olmas ve bunun da Sovyet asker komutanlnn ileriye dnk asker
operasyon planlamalarn gletirmekte olmasdr.
Konferansn katlmclar, bir protokol imzalam ve bu protokole gre, ABD ve
ngiltere mallarn Sovyetler Birliine nakliyatnda yardm etme ykmlln
stlenmilerdir. Churchill J. Staline 6 Ekim 1941de bu konuda unlar yazmtr:
Biz, 10ar gnlk aralklarla gnderilecek aralksz konvoy akn salamak niyetindeyiz. (529) Ancak ABD ve ngiltere hkmetleri sonuta Sovyetler Birliine
nakliyat ile ilintili olarak nne geilemez glkleri bahane ederek mal teminatn geciktiriyorlard.
Sovyetler Birliine mal teminatnn finanse edilmesi iin ABD 7 Kasm 1941de
bor karl ya da kiralk Lend-Lease yntemiyle silah verilmesine ilikin yasa
kapsamna SSCByi de dhil etti ve SSCBye faizsiz 1 milyar dolar bor verileceini
ilan etti. (530) Birleik Devletlerin, Moskova Konferansnn kararlarn gerekletirmeye dnk bu davrann Sovyet hkmeti, ortak dmana kar byk ve zor
savanda, SSCBye ciddi bir destek olarak deerlendiriyordu.
ngilterenin SSCBye mal teminine gelince, bu 16 Austos 1941 tarihli karlkl mal temini, kredi ve deme dzenine ilikin anlama esasna gre gerekletiriliyordu. (531)
1941 Moskova Konferans, anti-Hitler koalisyonu kurulmasnda, Sovyet
Sosyalist Cumhuriyetler Birlii, Amerika Birleik Devletleri ve Byk Britanyann
zaferin kazanlmasna dnk ibirliinin bir dzene kavuturulmasnda olumlu
162

bir rol oynamtr. Bu Konferans, Sovyetler Birliinin faist Almanya ile mcadelesinin tm arln tek bana tad gereinin Amerika Birleik Devletleri ve
ngiltere tarafndan kabul edilmesinin bir kant olmutur.

1941 Sovyet-ekoslovak ve Sovyet-Polonya likileri

zgr Fransa Hareketinin Sovyetler Birlii Tarafndan Tannmas
SSCB hkmeti yalnzca ABD ve ngiltere ile mttefiklik ilikilerinin glendirilmesi ve gelitirilmesi iin youn abalar sarf etmekle kalmam; Hitler
Almanyas ile sava hlinde bulunan dier lkelerin hkmetleri ile ibirlii kurulmas iin de bir dizi nlemler almt. Sovyet hkmeti 18 Temmuz 1941de
Londrada srgnde bulunan ekoslovakya Cumhuriyeti hkmeti ile anlama
imzalamt. Her iki hkmet de derhl temsilci deiimi konusunda mutabakata vardlar. Almanyaya kar birbirlerine yardmda bulunma konusunda karlkl
ykmllk stlendiler. Sovyet hkmeti SSCBde, kendi topraklarnda Sovyet
Yksek Komutanl komutas altnda faaliyet gstermesi gereken ekoslovak
ulusal birliklerinin kurulmasn kabul etti. Bu, SSCB Yksek Komutanl ve
ekoslovakya Yksek Komutanl arasndaki 27 Eyll 1941 tarihli asker anlama
ile teyit edilmi oldu. (532) Bunun devamnda SSCB ile ekoslovakya arasnda
imzalanan anlamaya dayanlarak Sovyetler Birlii ekoslovakyaya, asker birliklerinin SSCB topraklarnda barnmas iin kaynaklar salad. ekoslovakya eski
Cumhurbakan daha sonralar unlar yazacaktr: En bandan itibaren Mnihe
kararl biimde kar kan Sovyetler Birlii (...) hibir snrlama getirmeden ve
koulsuz olarak tamamen ve yine kararl bir ekilde Cumhuriyeti Mnih ncesi
statsnde tand.(533)
ngiltere hkmeti Mnih Anlamasna att imzay bir sre resm olarak
iptal etmekten kand. 5 Austos 1942de yine de bu anlamay reddetti, ama
ekoslovakyann Mnih ncesi snrlarna ilikin tutumu konusunu ak brakt.
1941 yl Temmuz ay banda Londrada Sovyetler Birlii temsilcileri ile srgndeki Polonya hkmeti temsilcileri arasnda Hitler Almanyasna kar ortaklaa mcadele iin anlama imzalanmas konusunda grmeler balad. Sikorsky
hkmetinde yandalar olan ve aslnda Eyll 1939dan hibir ders karamam
olan gerici Polonyal evreler, SSCBnin anlama karlnda bir tazminat olarak
1 Eyll 1939 tarihli Sovyet-Polonya snrn tanmas, yani topraklarnn bir blmnden; Bat Ukrayna ve Bat Belarusyadan vazgemesini talep ettiklerinden grmeler hemen hemen bir ay srd. Srgndeki Polonya hkmeti Almanyann
SSCBye saldrsnn ikinci gnnde Sovyetler Birliinden toprak talebinde bulundu. Bylelikle Polonya hkmeti Polonya halknn yaamsal karlarn gz
ard ederek SSCBye kar dmanca bir politika yrtt ve onunla ortak dmana
kar savata ibirlii yapmak istemedi.
Doal olarak Sovyet hkmeti bu talepleri yerine getirme yoluna gidemezdi.
stelik srgndeki Polonya hkmetinin yelerinin hepsinin de gzn, SSCBnin
Hitler Almanyasna kar mcadelede ibirlii nerisini reddedecek kadar nefret
163

brmemiti. Ayrca, gereki olmad ak seik bilinen Sovyet kart planlara

yabanc olmamasna karn Babakan General Sikorsky meslektalarndan daha
gereki bir politikacyd.
Sovyet hkmetinin adil ve amaz tutumu ve srgndeki Polonya hkmet
yelerinden bir blmnn davaya gereki yaklam SSCB ile Polonya arasnda 30 Temmuz 1941de bir anlama imzalanmasn olanakl kld. Anlamann ilk
maddesi toprak sorunlarna ayrlmt: SSCB hkmeti Polonyadaki toprak deiikliklerine ilikin 1939 tarihli Sovyet-Alman anlamalarn geersiz kabul eder.
Polonya hkmeti, Polonyann nc bir lkeyle Sovyetler Birliine ynelik
hibir anlamayla bir balant iinde olmadn ilan eder. Anlama iki hkmet
arasnda diplomatik ilikilerin yeniden kurulmasn ve her iki hkmetin karlkl olarak savata birbirine her trl yardm ve destekte bulunma ykmlln
ngryordu. Sovyet hkmeti SSCB topraklarnda Polonya ordusunun kurulmasn kabul etmiti. Anlama ekinde SSCB topraklarnda sava esiri olarak ya
da dier gerekelerle tutuklu bulunan tm Polonya yurttalarna Sovyet hkmeti
tarafndan af ngrlyordu. (534) Daha sonra SSCB Yksek Asker Komutanl
ve Polonya Yksek Asker Komutanl tarafndan, SSCBdeki Polonya ordusunun
saysn balang olarak 30 bin kii olarak belirleyen bir asker anlama imzaland.
ki lke arasndaki ilikilerde, Sovyet-Polonya ibirliini pekitiren bundan
sonraki nemli aama, J. Stalin ile V. Sikorsky arasnda 3-4 Aralk 1941 tarihlerinde gerekleen ve Sovyetler Birlii hkmeti ile Polonya Cumhuriyeti hkmeti
arasnda dostluk ve karlkl yardm deklarasyonunun imzalanmas ile sonulanan grmeler olmutur. Alman Hitler emperyalizminin insanln can dman
olduu tespiti yapldktan sonra, her iki hkmet mttefikleri ile birlikte kesin
zafere ve faist kuatmaclarn tmyle yok edilmesine kadar savaacaklarn ilan
ettiler. Deklarasyonda iki lke arasndaki karlkl ilikilerin esasnn bar dnemlerinde iyi komuluk ilikileri, dostluk ve stlenilen ykmllklerin drste ve karlkl olarak yerine getirilmesi olduu belirtiliyordu. (535)
Grmeler srasnda Sovyet hkmeti Polonyann, SSCB topraklarnda kurulan Polonya ordusunun 96 bin kiiye kadar karlmas ricasn kabul etmeye raz
oldu. Devamnda, Sovyet hkmeti Polonya hkmetine ordunun ihtiyalarnn
karlanmas iin 65 milyon ruble bor, daha sonralar da ikinci bir bor olarak
300 milyon ruble verdi, Polonya ordusunun gda ve asker tehizat ihtiyalarn
karlad. SSCBde bulunan Polonya yurttalar Sovyet hkmeti ve onun yerel organlarnn yardmndan yararlandlar.
Ancak, Polonyann gerici toprak sahibi ve burjuva evreleri Sovyet-Polonya
ibirliine zorunlu ve geici bir ibirlii olarak bakyorlard. Onlarn slogan savaa hazr hlde beklemekti. Bu evreler SSCBnin Almanya ile savata yenilgiye
urayaca, sava sresince zayf decei, bar grmeleri srasnda ABD ve
ngilterenin Sovyetler Birliini Sovyet kart Polonyal evrelerin toprak talebini
kabul etmeye zorlayaca umudunu tayorlard. ABD ve ngiltere hkmetleri bu
dleri destekliyor ve bu nedenle de btn sava boyunca Sovyet-Polonya ilikilerinin dzelmesine engel oluyorlard.
164

Byk Anayurt Savann balarnda Sovyet hkmeti ile General de Gaullen

Bakanlk ettii zgr Fransa arasnda ilikiler kurulmutu. 26 Eyll 1941de
SSCBnin Londra bykelisi .M. Mayskiy ile de Gaulle arasnda mektup deiimi
oldu. Sovyetler Birlii de Gaulle, nerede bulunurlarsa bulunsunlar tm zgr
Franszlarn lideri olarak tanyordu ve zgr Franszlara, Hitler Almanyas ve
mttefikleriyle ortak mcadelede her trl yardm yapmaya ve destek vermeye
hazr olduunu ilan ediyordu. Ayrca SSCB hkmeti ortak dmana kar ortak zafere ulaldktan sonra Fransann bamszl ve saygnlnn tamamen
yeniden tesis edilmesini salamadaki (536) kesin kararlln ifade etti. zgr
Fransa hareketinin Sovyetler Birlii tarafndan tannmas aslnda bu lkeyle
Almanyaya kar mcadelede ittifak ilikilerinin kurulmas ile e anlam tayordu.
SSCB hkmetinin bu d politik faaliyetleri Sovyet Silahl Kuvvetlerinin cephedeki zverili mcadelesi ile btnletiinde, Hitler kart koalisyonu glendiriyordu ve Almanya tarafndan kuatlan lke halklarnn kurtulu hareketlerinin
gelimesi iin muazzam bir itici g oluyordu.

Byk Britanya Dileri Bakan A. Edenin Moskova Grmeleri

1941 yl Sonbaharnn son dnemlerinde Sovyetler Birliinin asker durumu
daha da ktlemiti. Dman Moskova nlerindeydi.
stelik Batl mttefikler SSCBye, Moskova Konferans srasnda kendisine
vaat edilen ve ok iddetle ihtiya duyduu yardm da yapmamlard. Ksacas,
ngilterenin Ekim, Kasm ve Aralk aylarnda teslim etmesi gereken 800 uaktan
669u, 1000 tank yerine 487 ve 600 adet yerine 330 adet kk tank teslim edilmiti. (537) Belirtmek gerekir ki, ngilterenin kendi ykmllklerini yerine getirmek iin yeterince olanaklar vard.
ngilterenin mttefikine vaat ettii yardm yerine getirmekteki isteksizliinin
ngiliz-Sovyet ilikilerini olumsuz ynde etkilememesi olanakszd.
8 Kasm 1941de J. Stalin, Churchille mektubunda unlar yazyordu: ... SSCB
ve Byk Britanya arasndaki karlkl ilikileri, u anda zaten var olmayan bir
akla kavuturmak gerekir. Bu belirsizlik iki durumun sonucudur: birincisi lkelerimiz arasnda savan amac ve sava sonras bar davasnn bir dzene kavuturulmas planlarna ilikin belirli bir mutabakat yok; ikincisi: SSCB ile Byk
Britanya arasnda Hitlere kar Avrupada karlkl asker yardm anlamas yok.
Bu iki nemli konuda mutabakat olmad srece ngiliz-Sovyet ilikilerinde aklk olmamas yle dursun, ok ak konumak gerekirse, karlkl gven de salanamam demektir. (538)
ngiltere hkmeti sorunun bu ekilde ortaya koyulmasndan son derece rahatszd. Ve Babakan, Dileri bakan A. Edeni, SSCB hkmeti ile grmeler yapmas iin Moskovaya gnderme karar alyordu. Dileri Bakan Sovyet
hkmetini, SSCBye asker yardm ncelikli olmak zere, savata her trl yardmn yaplaca ve bar grmeleri srasnda karlarnn tatmin edilecei konusunda ikna etmek zorundayd.
165

imdi anlalyor ki, daha o zamanlar ngiliz yneticilerin Almanya ile mnferit olarak bar anlamas imzalanmasna ilikin dnceleri vard ve hatta gerekli
grmeler yaplyordu. R. Shervud, Churchillin, Atlantik Konferansndan sonra
gnderdii ve ngiltere Babakannn ABDnin 1942 balarna doru Almanyaya
kar savaa girmemesi durumunda neler olacan kestiremediini bildirdii bir
mektup gnderdiini yazar. (539) Beyaz Saray bunu, Hitlercilerle mnferit bir
bar anlamasna gitme tehdidi olarak deerlendiriyordu. bu mektupla snrl
kalmamt. Eyll 1941de Beaverbrookun ngiliz ordusunda subay olan olunun,
hkmeti adna, Lizbonda Almanya hkmetinin direktifi dorultusunda hareket
eden Macar Gustav van Kever ile ngiltere ile Almanya arasndaki olas mnferit bar konusunda grmeler yapmt. (540) ngilterenin uzun sre Finlandiya,
Macaristan ve Romanyaya sava ilan etmemesi de dikkat ekiciydi. Ancak Sovyet
hkmetinin konuyla ilgili arsndan sonra, Byk Britanya hkmeti 6 Aralk
1941de Hitler Almanyasnn mttefikleri olan bu lkelere sava ilan etti. Churchill
bu adm ok gnlsz bir ekilde attn yazar. (541)
Edeni Moskovaya gndermekle ngiltere hkmeti ncelikle kendi karlar
dorultusunda hareket ediyordu. Eden, SSCBye gitmeden nce ABDnin Londra
Bykelisine, amacnn belirli ykmllkler stlenmeden Sovyetler Birliinin
gvensizliini gidermek ve J. Stalini maksimum tatmin etmek (542) olduunu
sylyordu.
Churchill tarafndan J. Staline yazlan 22 Kasm tarihli mektup da bu havadayd. Sava kazanldnda ki ben bundan eminim diye yazyordu Churchill,
harektlar sonucunda Nazizmin yok olaca bu savan balca katlan Sovyet
Rusya, Byk Britanya ve ABD olarak biz bir zafer konferans masasnda bir araya gelenler olacaz. (543) Ayn zamanda Churchill sava sonucunda Sovyetler
Birliinin zayf decei ve Anglosaksonlarn ona kendi bar koullarn dayatacann hesaplarn yapyordu. Edenin Moskova ziyaretini yorumlayan 8 Ocak
1942 tarihli mektubunda Churchill ona unlar yazyordu: Nasl bir gler dengesi oluacan ve savan sonucunda zafer kazanan ordunun hangisi olacan
kimse ngremez. Ancak, Birleik Devletler ve Britanya mparatorluunun hi
de zayf dmeyecekleri ve ekonomi ve silah anlamnda dnyann grp grecei
en gl blok olaca ve bizim kendisinin yardmna gereksinim duymamzdan
daha ok Sovyetler Birliinin, lkenin yeniden yaplandrlmas iin byk lde
bizim yardmmza gereksinim duyaca olas grnmektedir. (544)
A. Eden Moskovaya 16 Aralkta geldi. J. Stalin ve Sovyet hkmetinin dier
yeleriyle grmelerde bulundu ve bu grmeler srasnda SSCBnin sava dneminde ittifak ve karlkl yardm ierikli asker anlama ve sava sonras ibirlii ierikli siyasal anlama olmak zere iki anlama imzalanmasna ilikin nerileri
grld; ayrca ortak asker operasyon konusu gzden geirildi. (545)
Eden, resm anlama imzalanmas nerisini, Dominyonlarn mutabakatnn
gerekli olduunu ne srerek, kabul etmedi.
Sava sonras ibirlii anlama taslann tartlmas srasnda ngiltere Dileri
Bakannn karsna, Sovyetler Birliinin Bat snrnn, Hitler Almanyasnn
166

SSCBye saldrd ana, yani 22 Haziran 1941e kadar olan snrlarnn ngiltere
tarafndan tannmas konusu getirildi. (546) Eden dorudan yant vermekten kanarak, Ben Babakan ve Amerikallarla mutabk kalmadan bunu yapamam, biz,
ben Londraya dndkten sonra yant verebiliriz (547) karln veriyordu.
Bu konuda ABD hkmeti SSCB iin ngilizlerden daha da olumsuz bir tutum
iindeydi. Edenin SSCBye gitmesinden nce ABD Dileri bakan C. Hull ona
Amerikan hkmetinin, SSCBnin nerilerinin kabul edilmesi ve bu lkeyle onlarn nerilere uygun anlama imzalanmasna kesinlikle kar olduu bilgisini veriyordu. (548) Bu koullarda Sovyet hkmetinin, Hitler Almanyasna kar zafer
sonras bar grmelerinin nitelii koullarna ilikin kayglarn ifade etmemesi
mmkn deildi.
Sovyet nerileri karsnda Eden, son derece genel ifadelerle formle edilmi
ngiltere ve ABD arasndaki anlama taslan sundu. Taslak ngiliz ve Sovyet
hkmetlerinin Atlantik Misakn teyit edeceklerini ve Alman asker gc, bundan sonra tm dnyada bar tehdit edemeyecek dzeye kadar krlmadka
mmkn olan her ekilde ibirlii yapma ykmlln stleneceklerini ngryordu. Bu taslakta ayrca ngiltere ve SSCBnin, tm saldrgan niyetlerinden
aka vazgemedii srece hibir Alman hkmeti ile bar anlamas imzalamayacaklar belirtiliyordu. Her iki lke de savan bitiminde barn kurulmas
ve gelecekte Almanya tarafndan barn ihlaline izin verilmeyecek koullarn
oluturulmas davasnda ibirlii yapmalyd. ngilizlerin anlama taslana gre,
ngiltere ve SSCB hkmetleri sava sonras dnemde Avrupann yeniden yaplandrlmasnda ibirlii yapmay ve bu konuda nc lkelerle gizli anlamalar
imzalamaktan kanmay stleniyordu. ngilizlerin taslanda sava sonras karlkl ekonomik yardm ve ibirliinden sz ediliyordu. Toprak sorunlar Atlantik
Misakna uygun olarak zlmeliydi. (549)
Taslakta ngiltere tarafndan Sovyetler Birliine mal temininin nitelii ve srelerinden hi sz edilmiyordu. Bu blmde Edenin tasla 12 Temmuz 1941
anlamasnn tesine gemedi, yani o, sorunun somut olarak zmn tmyle
ngiltere hkmetine braklyordu.
Eden Sovyet yneticilerini belirsiz vaatleriyle teselli etmek ve hibir ykmllk stlenmemekle yetkiliydi; hlbuki Sovyetler Birliinin bir asker anlama
imzalamaya itenlikle aba gsterdiini ve byle bir anlamann ngiltere SSCB
snrlarn tanmadka Sovyetler tarafndan imzalanamayacan (550) grmezlik edemezdi. Bu nedenle de, onun misyonunun tartlm olan sorunlardan hibirini zme kavuturmamas artc deildir. Ancak, SSCB hkmeti nemli
bir dizi konuda ngilizlerin tutumuna ilikin dncelerini netletirmi oluyordu.

167

ALTMI YEDNC BLM

PASFK OKYANUSUNDA SAVAIN BALAMASI

Almanyann SSCBye Saldrmas Konusunda Japonyann Tutumu

Hitler Almanyas mttefiki Japonyaya Sovyetler Birliine saldr tarihini bildirmemiti. Bunu temel alarak Japon tarihiler, Uluslararas Asker Mahkemesinin
Tokyoda yarglad Japon asker sulularn ardndan, gya Almanyann SSCBye
saldrsnn Japonya hkmeti iin beklenmedik olduu versiyonunu uydurdular.
Ama bu geree uygun deildir.
Daha 1941 ilkbaharndaki Avrupa turnesi srasnda Matsuoka, Hitler
Almanyas tarafndan planlanan, SSCBye saldry renmiti. 3-4 Haziran 1941de
Japonyann Almanya bykelisi Osima Hitler ve Ribbentrop ile grmt.
Bu grmeler srasnda Hitler ordusunun Sovyetler Birliine kar harektta
Japonyann rol konusu tartlmt. Osimann Japonya Dileri Bakanlna
verdii bilgilerde unlara iaret ediliyordu: Yeni durumda Hitler ve Ribbentrop
Japonyaya ABDye kar Douda nleyici g ve Uzak Douda konulanan tm
olas insan ve malzeme rezervlerinden yararlanma olana verilmemesi gereken
Sovyetler Birliine kar balayc g rol biilmektedir. (551) 16 Haziranda
Japonyann Berlin Bykelisi Tokyoya Almanya ile SSCB arasnda savan bir
hafta iinde balayaca eklinde yeni bir bilgi iletiyordu. Bu ortamda biz tutumumuzu net olarak belirlemek zorundayz (552) diye yazyordu Osima.
22 Haziran 1941de Matsuoka kukla Nanking hkmetinin ba Wang
Ching-wei ile birlikte Kabuki tiyatrosundayd. Orada kendisine Almanyann
Sovyetler Birliine saldrd bildirildi. Matsuoka derhl mparatorluk Sarayna
geti. Japonyann Almanya ile birlikte SSCBye kar durmas gerektii konusunda
mparatoru ikna etti. mparator hkmetten gr istedi. (553) Matsuoka szl
aklamayla yetinmedi ve ayn gn mparatora memorandum sundu. Japonya
Almanya ile g birlii yapmal ve Sovyetler Birliine saldrmaldr yazyordu
memorandumda. Onun dncesine gre, ABD ile savatan kanmak gerekirdi,
ama Amerikann savaa girmesi durumunda Japonya bu lke ile de savaacakt.
(554) ktidar evreleri, Nazi Almanyasnn Sovyet Devletine saldrmasnn ardndan, Sovyetlere sava amas konusunda Japonyay serbest brakmt, ancak
oluan ortamdan yola karak somut harektlar programnn kabul edilmesi gerekecei grnde hemfikirdiler.
Babakan Konoe Bakanlndaki siyasetiler ncelikle Japonya ile Amerika
arasndaki gr ayrlklarn gidermeyi, Sovyetler Birliine kar sava ise daha
168

sonra balatmay gerekli gryorlard. Konoe, Hitler Almanyas ynetiminin,

SSCBye kar sava, tam da Japonyann nnde ABD ile ilikileri dzenleme ve
in ve Gneydou Asyaya yaylmann salanmas devleri durduu anda balatmakla, Japonyann karlarn gz ard ettiini belirtiyordu. Ona gre, l Pakta
katlmak Japonyay ABD ile silahl atmaya srkleme tehdidi ieriyordu ve
Japonyann inde nihai zafere ulamasna engel oluturuyordu. Konoe, ya Paktn
koullarnn gzden geirilmesini ya da Japonyann bu Pakta katlmaktan hepten
vazgemesini neriyordu. Filonun bir dizi yneticisi Konoenin grlerini paylayordu. Deniz Kuvvetleri Kurmay Bakan Amiral Nagano, bu ittifak var olduu
srece Japonya-Amerika diplomatik ilikilerini dzeltmenin olanaksz olduunu
belirterek (555) mparatora sunduu raporunda Pakta kar kyordu.
Matsuoka ve Todzio Japonyann l Pakttaki ykmllklerini reddetmesine kar kyorlard. 22 Haziran 1941de Almanyann Tokyo bykelisi Ott
Almanya Dileri Bakanlna Matsuoka ile grmesine ilikin bilgi iletiyordu.
Ott unlar bildiriyordu: nceden de olduu gibi, Matsuoka, bu atma sresince, Japonyann uzun sre tarafsz kalamayaca grnde. (556)
25 Hazirandan 1 Temmuz 1941e kadar Japonyann Sovyet-Alman sava
karsndaki tutumu ve bundan sonraki politika konusu hkmet ve Yksek
Bakomutanlk Harekt Koordinasyon Konseyinin oturumlarnda tartld.
Matsuoka Sovyetler Birliine derhl saldrlmasnda diretiyordu. Babakan
Konoe buna karyd, Denizcilik bakan Oikava kh Matsuokann kh Konoenin
grn destekliyordu. Nihayet, 2 Temmuz 1941de en nemli kararlar alan
mparatorluk Konferans, konjonktrn deimesi nedeniyle mparatorluun
ulusal politika programn onaylad. Programda Byk Dou Asyann ortaklaa gelime alannn oluturulmas politikas gdlecei, indeki uzlamazln zlmesi ynnde aba gsterilecei, Gneye yaylmann srdrlecei
konularnda kararllk deklare edilmiti. ngiltere ve ABD ile savaa hazrlklara ara vermeksizin in Hindini kuatma ve Tayland ile sk ilikiler kurma
karar onayland. Belgede Japonya-Sovyetler Birlii ilikileri konusunda unlar
yer alyordu: Bizim Alman-Sovyet savana bakmz byk mihver devlet anlayna uygun olmasna karn, biz bugn bu savaa karmayacaz ve
Sovyetler Birliine kar sava hazrlmz gizlice sonlandrarak bamsz tutumumuzu koruyacaz. Ve devamnda: Eer Almanya-Sovyetler Birlii sava,
mparatorluk iin elverili izgide srerse, mparatorluk silahl gce bavurarak
Kuzey sorununu zecektir. (557) Yine bu programda, ABDnin Almanya ile
savaa girmesi durumunda, Japonyann l Pakttan doan ykmllklerini
yerine getirecei vurgulanyordu. (558)
mparatorluk Konferansnn kararlar Japonyann Berlin bykelisi Osima
tarafndan Hitler ynetimine bildirildi. (559) Ayn zamanda Matsuoka, 2 Temmuz
1941de SSCBnin Japonya bykelisi K.A. Smetanin ile grmesinde, gya
Japonyann Sovyetler Birlii ile dosta ilikileri srdrmek (560) niyetinde olduunu kendisine teyit ediyordu. Matsuoka Almanya bykelisi Otta ise
Japonyann Sovyet Bykelisine bu ierikte bir aklama formle etmesinin ne169

denini, Ruslar yanltmak, en azndan, asker hazrlklar henz tamamlanmadndan dolay, onlar belirsizlik durumuna sevk etmek zorunluluundan kaynaklandn, bugn Smetaninin, SSCBye kar yrtlen acil hazrlklardan haberi
olmadn (561), eklinde aklyordu.
Japonyann tutumunun Sovyet hkmetinde hakl bir rahatszlk uyandrmamas mmkn deildi. 12 Temmuz 1941de SSCB Bykelisi Japonya Dileri
Bakann ziyaret etmi ve kendisine u aklamay yapmt: Ben, sizin baz
devletlerin Tokyodaki diplomatik temsilcileri ile sohbetlerinizde Sovyet-Japon
Tarafszlk Paktnn hukuki hibir g tamad ve bugnn koullarnda buna
riayet etmenin Japonya iin bir zorunluluk olmad anlamna gelen ifadelerinizi
rendikten sonra kayglandm. Anlama ksa, ama mutlak surette ok ak ve her
iki devletin tarafszlk konusunda stlendikleri ykmllklerde hibir istisnaya
yer vermemektedir. Hem Pakt imzalanrken hem de ondan sonra, Japonyann l
Paktdan doan ykmllkleri dolaysyla Paktn ihlal edilebilecei konusunda
hibir erh koymadnz. stelik siz Sovyet hkmeti yneticilerine l Paktn
Japonyaya SSCBye kar herhangi bir eyleme girime ykmll getirmedii konusunda szl aklama yaptnz. Benim hkmetim Japonyann her trl
tarafszlk ihlalinin, SSCB ile Paktn fke uyandran ve hibir dayana olmayan
bir ihlali anlamna gelecei grndedir. Sonu olarak Bykeli Japonyadan
Sovyet-Japonya Paktnn ihlal edilemezlii konusunda (562) teyit almay umut
ettiini belirtiyordu.
Dileri bakan Matsuokann cevabi muhtrasnda Japonyann tutumu kaamak ifadelerle yer almaktayd. Balangta Sovyet-Japon Paktnn, Sovyet-Alman
savanda uygulanr olmasa da (...) geerliliini koruduuna iaret ediliyordu.
Pakt Japonyann amalarna ve ruhuna sayg duymak zorunda olduu gerekeler
erevesinde l Pakt ile elimeyeceinden, geerliliini koruyacaktr... deniyordu muhtrada. Son blmde unlar yazyordu: Bu, u andaki sava ile ilgili
olduundan, ben eminim ki bugn Japonya, kendisini ne tarafszlk Pakt ile ne de
Japon-Alman-talyan l Pakt ile snrlamakszn kendi politikasn belirleyecei ve kendisini bamsz hissedecei bir tutum taknacaktr. (563)
Japon diplomatlarn Sovyetler Birliine kar dmanca politikalarn gizleme
abas iinde olduklar aka ortadayd.
23 Temmuz 1941de K.A. Smetanin Matsuoka karsnda Sovyet-Alman Sava
ile ilgili Japonyann tutumuna ilikin soruyu yeniden gndeme getirdi. Japon
Bakan dorudan yant vermekten kand, ancak, Japonyann d politikasnn
esasn l Paktn oluturduunu ve eer bu sava ve (SSCB ile Japonya arasndaki y.n.) tarafszlk pakt l Pakt ile eliirse, tarafszlk paktnn geerliliini
yitireceini (564) vurgulad. Sovyet hkmeti iin akt ki ki bu onun askerstratejik planlarnda gz nnde bulundurulmutu Japonyann SSCB konusundaki tutumu ncelikle Sovyet-Alman Cephesindeki silahl mcadelenin gidii ve
sonucuna balyd.
170

Almanya-Sovyetler Birlii Sava ve ABD ile Japonya Arasndaki likiler

Birleik Devletlerde, Hitler SSCBye kesin darbeyi vurduunda, Japonyann
Sovyetler Birliine kar olaca gr mevcuttu. Washingtonda bu savata
Japonyann, kuvvetlerinin byk bir blmn harcamak zorunda kalaca ve
Amerikann Uzak Dou ve Pasifik Okyanusunda emperyalist karlarn dorudan doruya tehdit etmi olan Gneye yaylmay geici de olsa durduraca dnlyordu.
Japon diplomatik ifrelerinin 1940 (565) yl sonunda zlmesi sonucunda
ABD ynetimi, Tokyo ve Elilikleri ile misyonlarnn bilgi deiiminde bulunduklar ifreli telgraflar okuma olanan ele geirmilerdi. Bu nedenle, 2 Temmuz
1941 tarihli mparatorluk Konferansnn kararlar genel hatlar ile Washington
tarafndan biliniyordu (konferansn kararlar ve dokmanlar Tokyodan yurtdna tmyle bildirilmi deildi). ABD Silahl Kuvvetler Komutanl 5 Temmuzda
tm kararghlara Japonyann en olas hareket tarznn, Sovyetler Birlii-Japonya
Tarafszlk Paktn hkmsz klmak ve 1941 yl sonunda ya da Avrupa
Rusyasnda direni sona erdiinde (566) Sovyet Uzak Dousuna saldr olduunu bildiriyordu.
Amerikan hkmeti hl, eer ABD ihtiyatl olursa, Japonyann kendileriyle atma yoluna gitmeyecei dncesindeydi. Bundan hareketle Roosevelt 4
Temmuz 1941de Konoeye gnderdii zel mesajda Pasifik Okyanusunda (567)
barn desteklenmesi konusunda grmeler yaplmasnda diretiyordu.
Japonya hkmeti 8 Temmuz tarihli yant mesajnda Byk Dou Asya blgesinde savan yaylmasna meydan vermemek ve Pasifik Okyanusu havzasnda
(568) bar korumak konusundaki samimi arzusunu teyit ediyordu.
10 Temmuzda hkmet ve Yksek Bakomutanlk Harekt Koordinasyon
Konseyi 21 Haziran tarihli Amerikan nerisine yant taslan tartyordu. (569)
Matsuoka ABD ile grmeler yaplmasna sert bir ekilde kar kt. (570) Konsey
toplants bir sonuca varlamadan sona erdi. 12 Temmuzda Konsey yeniden topland. Asker evreler Japonyann tutumunu u ekilde formle etmesini nerdiler: 1) Japonyann Avrupadaki savaa yaklam anlamalardan kaynaklanan
ykmllklerle ve z savunma karlaryla belirlenir; 2) in sorunu Konoenin
ilkesine uygun olarak zlmelidir. ABD, Japon-in bar koullarnn hazrlanmasna mdahale etmemelidir; 3) Japonya, gerekli grmesi durumunda Pasifik
Okyanusu blgesinde silahl g kullanma hakkn sakl tutar. (571)
Matsuoka askerlerin ortak grne kar kamad ve onlarn grlerine katldn bildirdi. Ancak hemen o anda bir manevra yapt: hastaln bahane ederek kararn nihai varyantn gzden geirmeyi reddetti. Szde hasta, hemen ayn
gn Ott ile buluup Koordinasyon Konseyinin kararn bir an nce ona bildirmek
iin acele ediyordu.
Tm sorumluluu stlenerek Matsuoka Japonyann yantnn Washingtona
iletilmesini geciktirmeye karar vermiti. O, Hulln 21 Haziran tarihli szl bildirisini reddeden telgrafn nce ABDye gnderilmesinde diretiyordu. Nomuraya
171

ABD Dileri Bakanlna Hulln bildirisinin saygszca tonda hazrlanm bir

belge olduu ve Amerika hkmeti bu bildiriden vazgemedii srece Japonya
hkmetinin, Japonya-Amerika Anlamas koullarn ele alamayacan ifade etmesi grevi verilmiti. (572)
Nomurann aklamasnn, Washington tarafndan grmeleri sekteye uratma niyeti olarak yorumlanacandan ekinen Konoe ve onun kabine yeleri
bununla e zamanl olarak ABDye anlama taslan da gndermeyi gerekli grdler. (573) Ancak, Matsuokann sadk yanls olan Japonya Dileri Bakanl
Danman Rei Saito, Konoenin srarlarnn aksine ve Dileri Bakanl
Amerikan Dairesi Bakan Terasakiyi de ineyerek 14 Temmuzda Washingtona
yalnzca Hulln bildirisini reddeden telgrafn gnderilmesini emretti. (574)
Terasaki kendisi adna olaanst bir nleme bavurmu oluyordu. Matsuokann
direktiflerini dinlemeksizin ve onun bilgisi dnda 15 Temmuzda Japonyann
anlama taslan ABDye gndermek iin Dileri bakan yardmcs Ohasinin
onayn salad.
Ve ayn gn, Matsuokann kabineden ihra edilmesi karar alnd. Bu hareket Konoe hkmetine Japonyann hem SSCB hem de ABD ile d politika izgisini belirlemede byk bir manevra olana salad. Japonya, yine nceki gibi
Sovyetler Birliine aktif biimde kar kmak niyetindeydi, ama bunun hazrln tamamlamak iin daha birka haftaya gereksinimi vard. Bu koullarda,
SSCBye derhl saldrlmas taraftar olan Matsuokann bir sreliine siyasal arenadan ekilmesi Japonyann st tabaka yneticileri iin makul grnyordu. 15
Temmuzda Konoe kabinenin nde gelen bakanlarn topluyor ve u aklamay
yapyordu: Ya Dileri Bakann deitirmemiz ya da tm kabine olarak istifa etmemiz gerekiyor. (575) Mevcut kabine yeleri tm kabinenin istifasnn gerektii
sonucuna vardlar. (576)
18 Temmuzda nc Konoe Kabinesi kuruldu. Yeni Dileri Bakan,
bir nceki hkmette Ticaret ve Sanayi Bakan olan Amiral Toyda oldu.
Matsuokann istifasn Hitlerciler, kendi planlarna vurulan byk bir darbe
olarak deerlendirdiler.
Durumdan rahatsz olan Alman bykelisi Ott, 20 Temmuzda Japonya
hkmetinin gerek planlarn renmek amacyla Toydoya geldi. Toyda
Bykeliyi Almanya ve talya ile ilikilerde hibir deiiklik olmayaca, Dileri
eski bakan Matsuokann halefi olarak kendisinin, onun politikasn srdrmek,
Japonya, Almanya, talyann sk ittifakn daha da glendirmek ve ortak hedefler
ynnde ilerlemek niyetinde (577) olduu konusunda temin ediyordu.
Tokyo Almanyann Sovyetler Birlii ile savann gidiini dikkatle izliyordu. 6
Austosta Koordinasyon Konseyi Japonyann bundan sonraki politikasn tartp
u karar ald: SSCBye kar sava hazrln srdrmek, ama Japonya iin elverili
ortam olumadka, mmknse savatan kanmak. Ana hedef olarak ise mevcut
durumda Gneye ilerlenmesi belirlendi. (578)
172

Japonyann in Hindine Yaylmas ve ABDnin Tutumu

13 Temmuz 1941de Japonya Babakan Konoe Fransadaki Vichy rejiminin
bakan Petaine zel bir mektup gnderiyor ve bu mektubunda Japonyann,
Fransann in Hindindeki egemenlik haklarna sayg duyacana ilikin gvence veriyor, ama Japonyaya bir dizi asker deniz ss salanmas koulunu ne
sryordu.
14 Temmuzda Japon temsilcilerin, in Hindinin Fransz yneticileriyle, in
Hindinin Gneyine Japon askerlerinin konulandrlmasna ilikin, grmeleri
balyordu. Ertesi gn, Japonya Dileri bakan yardmcs Ohasi Ottoyu ziyaret
ediyordu. Ohasi Almanya hkmetinden bu sorunun bar yoluyla zlmesi anlamnda Vichyi ikna etmesi, yani Petain hkmetine Japonyann taleplerini yerine getirmesi iin bask yapmas ricasnda bulunuyordu. Alman Bykeli Vichy
hkmeti nezdinde Dileri Bakann ziyaret ederek kendisine Japonyann isteini yerine getirmesini tlyordu. 20 Temmuzda ise Japon General Sumita in
Hindi Genel Valisi Dekuya, Japonyaya in Hindinin Gneyinde konulandrma
hakk vermesi ve Saygon ile Kamrandaki sleri kendisinin emrine devretmesi
ltimatomunu veriyordu. (579)
23 Temmuzda in Hindinin ortak savunulmasna ilikin Japonya-Fransa
Protokol imzaland. Protokol Japonya ve Vichy rejiminin, in Hindinin savunmas ile ilgili asker konularda ibirliini ngryordu ve bu da, daha nceden Kuzey in Hindine girmi olan Japonya Silahl Kuvvetlerinin orada bulunuunu merulatryor ve Japonyaya, bu lkeye yeni askerler sevk etme olana
salyordu.
24 Temmuzda Namura Bakan Roosevelt tarafndan davet edildi. Bakan, in
Hindinin svire benzeri bir tarafsz lke olarak tannmas ve buradan Japon askerlerinin ekilmesini ngrecek bir anlamann imzalanmas iin henz zaman
olduuna iaret ediyordu. Bylelikle Japonya-Amerika ilikilerinin ktye gitmesinden kanlm olunabilirdi. Bu durumda, Birleik Devletler Japonyaya gerekli
ham maddeleri satmaya raz olabilirdi. (580)
Ancak 26 Temmuzda in Hindinin Ortaklaa Savunulmas iin JaponyaFransa Protokol yaymlanyordu. Bundan iki gn nce Japon askerleri Gney in
Hindine girmiti, 29 Temmuzda ise in Hindinin bakenti Saygona kmlard.
Ksa srede in Hindindeki Japon askerlerinin says 50 bine km, fakat Japon
komutanlar bundan sonra da buradaki silahl kuvvetlerinin saysn artrmlard.
Amerika hkmeti yaklak 130 milyon dolar olan ABDdeki Japon aktiflerinin
dondurulmas iin bir talimat yaymlad. Gda ve pamuk dnda hemen hemen
tm mallarn d satmna ambargo koyuldu. Dileri Bakanl (havaclkta kullanlan benzinin Japonyaya d satmnn tamamen yasaklanmas kaydyla) petrol
d satmnn 1935-1936 yl ortalamasn gememesi direktifini verdi.
ine Amerikal asker danmanlar gnderildi, Filipin ordusu Amerikallarn
komutasna verildi, Panama Kanal ise onarm bahanesiyle Japon gemilerine kapatld.
173

ngiltere, 1911 tarihli ngiltere-Japonya Ticaret ve Denizcilik Anlamasnn

feshini ilan etti.
Ayn zamanda Hollanda Hindistanndaki koloni yneticileri Japonya delegasyonu ile Cakartadaki grmeleri yarda braktlar ve Japonyaya her yl 1.800 bin
ton petrol sevkiyatn ngren 12 Kasm 1940 tarihli anlamay askya aldlar.
Japonya indeki ngiliz ve Amerikan tanmazlar konusunda cevabi yaptrmlara bavurdu. 28 Temmuzda indeki yabanc firmalarn faaliyetlerine snrlama
getirdi: ABD ve ngiltereye d satmlara lisans zorunluluu getirildi.
1941 Austosu banda Japonya, Taylanddan, asker sler salamas ile kalay,
kauuk ve pirin retimi zerinde kontrol hakk taleplerinde bulundu. Birleik
Devletler ve ngiltere hkmetleri Japonyay protesto etti.
Japonya-Amerika ilikilerinde gerilim artmaya devam ediyordu. Tokyoda
Bakanlar kabinesi, Komutanlar ve hkmet ile Yksek Bakomutanlk Koordinasyon
Konseyi aralksz toplantlar yapyordu.
Babakan Konoe ABD ile grmelerin srdrlmesinde srar ediyordu. 4
Austosta Koordinasyon Konseyi oturumunda ordu komutanlarnn desteiyle u
kararn karlmasn baard: ABD hkmetine Pasifik Okyanusunun Gneybat
Blgesinde in Hindi snrlar dna yaylmamas ve ABDnin Filipin adalarnda
asker hazrlklarna ve ini silahla donatmaya son vermesi arzusunu ifade etmek.
in Hindinde Japonyaya zel asker-siyasal ve ekonomik haklar salanmasn
talep etmek de ngrlyordu. Rooseveltin srar ettii in Hindinin tarafszl
garantisinin sz dahi gemiyordu.
6 Austosta Nomura Hulla ilgili belgeyi sundu. Japonyann tekliflerini inceleyen Dileri Bakan unlar ifade etti: Japonya silahl iddet harektlarna son vermedii srece, grmeler yararszdr. 8 Austosta Nomura Birleik Devletlerin,
Tokyonun nerilerini reddeden resm yantn ald. (581)

Japonya-Amerika Grmeleri ve ngiltere

Londra, Uzak Dou ve Pasifik Okyanusundaki gelimeleri pr dikkat izliyordu.
Churchill hkmeti, ABDnin Japon yaylmaclna kar daha da kararl politikasnn, ngilterenin karlarna uygun decei grndeydi. Avrupada savala
balantl olan ngiliz hkmeti Uzak Dou ve Pasifik Okyanusundaki smrgelerini savunmak iin yeterli gce sahip deildi. Birleik Devletlerin kararl tutumu,
ngiltereye smrgelerini bakalarnn yardmyla savunma olana salar, Japonya
ile arpma ise ABDyi Almanya ile savaa srklerdi ki, bu da, ngilterenin durumunu olduka kolaylatrrd. Doal olarak ngiliz hkmeti ABDyi Japon yaylmnn kararl bir dman olarak grme arzusunu Washingtona biraz farkl aklyordu. Churchill Roosevelte zel mektuplarnda, Bakan Japon saldrganlna
kar koymama politikasnn ar sonularyla korkutuyordu.
Japonyann Pasifik Okyanusunda durumun daha da gerginlemesine yol aan
bir dizi yeni eylemlerinden sonra Churchill, Roosevelt ile 1941 Austosu bandaki Atlantik bulumasndan, yararlanmaya karar vermiti.
174

Uzak Dou ve Pasifik Okyanusundaki uluslararas siyasal sorun ChurchillRoosevelt grmelerinde balca sorunlardan biriydi. Japonya Gney in
Hindinin kuatmasn tamamlam ve askerlerinin Taylanda girmesini talep ediyordu.
ngilizlerin Birleik Devletlerden, Japonyann Hollanda Hindistan ve
Singapura saldrmas durumunda, bu lkenin asker harekta balayaca eklinde gvence alma abalar bounayd. ngilterenin Washington bykelisi
Halifaksn, olaylarn bu ynde gelimesi durumunda ABD hkmetinin tepkisinin ne olaca ynndeki ak sorusuna, Amerika Dileri bakan Hull u belirsiz
aklamayla yant veriyordu: o zaman ngiliz ve ABD temsilcileri toplanr ve ondan sonraki eylemler konusunda karar alrlar. (582)
ABD Bakan ve danmanlar, Japonya ile grmeler yapmann mantkl
olaca grndeydiler, stelik de esas olarak, daha nce kendilerini tatmin etmeyen Japonya kar tasla alnabilirdi. Tek bir ama vard: zaman kazanmak.
Oturumlardan birinde Roosevelt unlar sylyordu: ABD, Japonyann Tayland
kuatmasnn ngiltere iin casus belli (sava nedeni) olmamas gerektii grndedir. ABD Asker ve Denizcilik Bakanlklarnn grne gre, Birleik
Devletlerin Pasifik Okyanusundaki asl amacnn imdilik Japonya ile savatan
kanmak olmas gerektii, nk bu savan tm Amerikan filosunu balamasnn n ak olmak zere, filonun byk bir blmn balayaca, kendileri Atlantikte asker harekta ynelmek zorunda olduklar bir zamanda ABDnin
asker organizasyonu ve retimi zerinde ar bir yk oluturaca ynnde idi.
Uzak Dou sorunu zerine nihai tartma 11 Austosta gerekleti. Churchill,
Japonlarn, Bakann in Hindi ve Taylandn tarafszlatrlmas nerisine 6
Austosta verdikleri yantn kabul edilemez ve tatmin edici olmaktan uzak olduunu, nk in Hindinin Gneyini kuatm olan Japonlarn, ABDnin ekonomik ve finansal yaptrmlarn iptal etmesi, her trl savunma nlemlerinden
vazgemesi, inin Japonyann himayesine girmesine varncaya dek kendilerine
dn vermeye raz olmas durumunda ancak daha ileri gitmemeyi vaat etmekte
olduklarn aklyordu.
Ancak Roosevelt daha nceki tutumunda kararlyd: Ben eminim ki, Japonya
ile savaa meydan vermemek iin her eyi yapmak gerekir. (583) Hatta bir 30
gn dahi, Amerikann pozisyonunun glenmesi iin olumlu rol oynayabilir
(584) diyordu Bakan. Roosevelt, Japonyay, in Hindinde yaylmacl geniletmeme ve oradan askerlerini ekme vaatlerinden vazgemesi durumunda, bu tr
aklamalarn ABD ile Japonya arasnda savaa yol aabileceinin kendisinin de
bilincinde olmasna karn (585) ABDnin gerekli nlemleri almak zorunda kalaca konusunda Japonyay uyarmaya hazr olduunu ifade ediyordu. Churchill,
Japonlara yaplacak aklamann kararl ifadelerle dile getirilmesi gerekliliini
art koarak bu programa raz oldu.
Bu arada Tokyodaki arclar fkeli bir ekilde Japonya-Amerika grmelerine son verilmesini talep ediyorlard. Ar militaristlerin temsilcileri arasn175

da, Konoe ve taraftarlarna, saldr arlar yaplyordu. Bu koullarda Konoe

Roosevelt ile ahsen grme dncesini ortaya att. 4 Austosta bu planlarn
Sava ve Denizcilik Bakanlar ile paylat. Sava Bakan iki koul ne sryordu:
1) Bizzat Bakan ile grmek gerekiyordu, nk Hull ya da onun emrindekilerle
grmenin anlam yoktu; 2) eer grmeler baarszlkla sonulanrsa Kabine
istifa etmemeli, tam tersine ABDye kar sava ynetmeliydi. (586) 6 Austosta
Koordinasyon Konseyi Konoenin dncelerini onaylad, ardndan Konseyin kararn mparator onaylad.
Washingtona dnen Roosevelt 17 Austosta Nomuray kabul etti. Bakan
Japonya Bykelisine, Japon yaylmaclnn giderek ilerlemesini protesto ifadesini ieren bir memorandum sundu. Ancak belgenin tonu yeterince kararl deildi. Roosevelt, Japonya hkmetinin nazike ve bugne kadar olduundan daha
ak bir ekilde u andaki tutumunu ve gelecee ilikin planlarn aklamasnda
(587) srar ediyordu.
Dier taraftan Japonyann faist asker evreleri ortal kasp kavurmaya devam ediyordu. 14 Austosta Gizli Konseyin Bakan Baron Hiranumaya suikast
dzenlendi. Konoe hkmetinin nde gelen yelerinin gvenlii artrlmt.
Ayn zamanda resm propaganda, Birleik Devletlerden Sovyetler Birliine mal
teminine son vermesini talep ediyordu. Buna gereke oluturmak iin Japonya
petrol ykl iki Amerikan tankerini Vladivostoka gnderdi. Bu nedenle Japonya
hkmeti Austos ay sonunda ABD ve SSCByi protesto etti. Protestolar kararllkla reddedildi. Sovyet yantnda SSCB ve ABD arasndaki normal ticari ilikilerin
gerekletirilmesine Sovyet Uzak Dou limanlar zerinden her trl engel oluturma yelteniinin SSCBye kar dosta olmayan bir eylem olarak deerlendirileceine iaret ediliyordu. (588)
Konoe Roosevelt ile bulumaya byk umutlar balyordu. i savaa gtrmeden ABDden dnler elde edebilecei kansndayd. 26 Austosta Koordinasyon
Konseyi Rooseveltin 17 Austos tarihli bavurusuna yant onaylad, ayn zamanda Konoenin Bakan adna kaleme ald mektubun metnini kabul etti. Japon
hkmeti, in olay bir zme kavuturulur kavuturulmaz ya da Dou Asyada
adil bar salandnda askerlerini in Hindinden ekmeye hazr olduunu ifade ediyordu. Bildiride SSCB, Sovyet-Japonya Tarafszlk Paktna sadk kald ve
Japonya ya da Manchukuoyu tehdit etmedii ya da Paktn ruhu ile elien bir eylemde bulunmad srece deniyordu bildiride, Japonya Sovyetler Birliine kar asker harekta balamayacaktr. Ayn zamanda Birleik Devletlerin Sovyetler
Birlii ile Japonyaya kar tehdit oluturabilecek bir ibirliinden kanaca
umudu dile getiriliyordu. Japonyann herhangi bir komu lkeye kar asker g
kullanma niyetinde olmad (589) da ilan ediliyordu.
28 Austosta Nomura Roosevelte mektubu sundu, ayn zamanda szl aklama yapt. Bakan genel hatlaryla mektubu olumlu buldu ve Konoe ile bulumay kabul ettiini belirtti. Ama sohbet srasnda Bakan u noktay vurgulad: Daha
nce Hulln Bykeli ile grmesi srasnda olduu gibi, grmeler srasnda
Japonyann Taylanda mdahalesini beklemek olaslk d m? (590)
176

3 Eyllde Roosevelt Nomuraya Konoenin mektubuna yantn sundu.

Bakan bu arada Konoe ile grmekten yana olduunu, ancak Amerikan kamuoyunun grn ve inin tepkisini hesaba katmak gerektiini belirtiyordu. (591)
Roosevelt Konoenin Amerikan ilkeleriyle mutabk olduuna ilikin gvencesini
umut verici olarak adlandryor, ama grmenin baarl olmas ve ibirliine
gtrebilmesi iin zmsz kalan dier sorunlar ortadan kaldrmak gerektiini sylyordu. Bakan bara ulalmasn salamak iin gerekli ilkelerin pratikte
uygulamasna (592) ilikin konularda bir n grme yapmay neriyordu. ABD
hkmetinin Namuraya verdii yantta, 21 Haziran 1941 tarihli Amerikan tasars
temelinde grmelerin yenilenmesi neriliyordu.
Dileri Bakan Hull Nomura ile 4 Eyll tarihli grmesi srasnda,
Rooseveltin Konoe ile grmesinin bir n koulu olarak sz konusu toplantnn
u temel ilkelerde anlamay salayaca gvencesini talep ediyordu: l Pakt,
Japon askerlerinin inde mevcudiyeti ve uluslararas ticarette eit olanaklar. Son
madde ncelikle ini ilgilendiriyordu.
Hull ile grme Nomurada, kendi ifadesiyle ar bir izlenim brakmt.
Son zamanlarda, diye bildiriyordu Tokyoya Amerikann tutumu daha da katlat. Onlar, barn salanmasn izleyen iki yl iinde askerlerin (inden y.n.)
tmyle ekilmesinden sz ediyorlar. (593)

Japonyann Savaa Dn
Diplomatik grmelerin baarszln gren Japonya silahl kuvvet komutanlar, ABDye kar asker harekta giderek daha fazla ynlerini dnmlerdi. Japonyada
son derece saldrgan gler Sava bakan Todzio etrafnda toplanmlard.
Militaristlerin talebi zerine 6 Eyll 1941de Olaan mparatorluk Konferansnda
ok nemli bir karar alnd: mparatorluun devlet politikasn gerekletirme ilkeleri onayland.
Bu belgede ABD ve ngiltereden talepler yle formle edilmiti: a) Amerika
ve ngiltere mparatorluun in hadisesinin halledilmesi meselesine ilikin nlemlerine karmamal ya da bu nlemlere engel olmamaldr; b) Amerika ve
ngiltere mparatorluun gvenliini tehdit edebilecek faaliyetlere girimemelidir;
c) Amerika ve ngiltere Japonyaya gerekli olan kaynaklarn salanmas iin kendileri ile ibirlii yapmaldr.
Belge, grmelerin devam etmesi durumunda Japonya tarafndan en fazla u
dnleri ngryordu: Fransa in Hindi ve in hari ona kys olan blgelerde
silahl harekta bavurmamak; kalc ve adil bir barn kurulmasndan sonra
askerlerini in Hindinden ekmek; Filipinlerin tarafszln garanti etmek.
Grmelerin sonlandrlmas iin nihai sre olarak Japonlar Ekim ay sonunu
tayin ettiler. Kararda Ekim bana doru (...) grmeler srecinde taleplerimizin
(yani Japonlarn taleplerinin y.n.) yerine getirilmesi olasl iin bir perspektif
belirmemesi durumunda mparatorluk Amerikaya (ngiltereye, Hollandaya) kar177

 sava iin kararl bir yol izlemek zorundadr. Konoenin srar zerine, karara
yine de mparatorluun Amerika ve ngiltere ile ilikilerde kendi taleplerini elde
etmek iin aba gsterecei (594) yazlmt.
Ancak, diplomatik aralara gnderme yapmalar hibir anlam tamyordu.
Bu kararda nemli olan, militaristlerin asker harekt balatma nerilerinin onaylanmasn salam olmalaryd. zellikle de militaristlerin diretmeleri zerine
grmelerin sonlandrlmas sresi belirlenmiti: Ekim ay. Kurmaylarn raporlarna gre, karma operasyonlarnn yaplmas iin meteorolojik koullar olarak
en elverili ay Kasmd, Aralkta havalar daha ktyd, Ocak aynda ise denizde
geni apl operasyonlarn yaplmas olanakszd.
6 Eyll karar mparatorluk Saray ve Japonyann finans oligarisinin militaristler ile dayanma iinde olduuna tanklk yapyordu. Artk militaristler asker
hazrlklarn sonlandrlmasna girimiti, Konoenin diplomatik giriimleri ise yaplacak saldrganln maskelenmesinden ileri bir ey deildi.
6 Eyll akam ge saatlerde Konoe byk bir gizlilik iinde Amerika bykelisi Grew ile bulutu. Konoeye yalnzca zel sekreteri elik ediyor, Grewa ise
bykelilik Mstear. Konoe Japonya ve ABDye grmeleri baaryla sonlandrmak iin son ansn tanndna iaret ediyordu. Artk sreyi belirtmemesine karn, daha nceden de olduu gibi, Roosevelt ile grmede srar ediyordu.
Bykeli bu bulumay derhal Washingtona bildireceini vaat etti. Bu, diyordu,
Bykeli tm diplomatik almalarm sresince gnderdiim en nemli telgraf
olacak. (595)
20 Eyllde Koordinasyon Konseyi ABD ile Japonya Arasnda Karlkl
Anlaya Ulalmas adl son genel kar tasary onaylad. Belgenin esasn
Birleik Devletlerin 21 Haziran 1941 tarihli nerisine Japonya hkmetinin 15
Temmuz 1941 tarihli yant oluturuyordu. lkesel gr ayrlklar, nceden de
olduu gibi, Hulln kabulnde direttii drt ilkeyi ieriyordu. Taraflar somut
olarak l Pakt, Japon askerlerinin indeki mevcudiyeti, inde eit olanaklar,
in Hindinde Japon askerleri vb konularda kart grteydiler.
Bu arada Japonyada, Pasifik Okyanusunda sava iin hummal bir hazrlk balamt. Daha 1 Eyll 1941de filonun sava durumuna geirilmesi emri verilmiti.
Escadron* reorganizasyonunun ve genel arl 630 bin tonluk gemilerin devreye
sokulmasnn ardndan 490 bin tonluk 265 gemi daha mobilize duruma getirildi.
Bunu 18 Eyllde orduya, konjonktrn deimesi nedeniyle harekta hazrlk almalar yapmas emri izledi. Daha nce Manuryada konulanmas kararlatrlm olan 51. Tmenin ve ayrca dier birliklerin Gney in, Tayvan ve Kuzey in
Hindine sevkiyat balad. (596)
25 Eylldeki Koordinasyon Konseyi oturumunda ordu ve filo temsilcileri 6
Eyll tarihli karara dayanarak en ge 15 Ekimde sava ya da bar eklinde nihai
kararn karlmasn talep ettiler.
*

Escadron: Svari bl uak filosu (mecaz) sr, cemaat.

178

Bu durum tamamen asker nedenlerle gerekelendiriliyordu: Ekim ay sonuna kadar hazrlklarn tamamlanmas iin bu sreden en azndan iki hafta nce
hkmetin sava balatmak niyetinde olup olmadn bilmek gerekiyordu. Bir
gn sonra Sava bakan Todzio ak ak Konoeden sz konusu sreye kadar net
yant vermesi talebinde bulundu.
Dier yandan, Japonya-Amerika grmelerinin kesilmesini baarm olan
Hitlercilerin basks da glenmiti. 1941 Eyll ay sonunda, l Paktn imzalanmasnn yldnmnde Ribbentrop Yksek Bakomutanlk Kararghndan zel
olarak Berline geliyor ve Japonya bykelisi Osimaya Japonya-Amerika grmelerinin ierii Alman bykelisi Otttan gizlenirken, kendisinin de Amerikann
ngiltere ile grmeleri konusunda gizliden gizliye dirsek temasnda olduuna
ilikin kesin kantlar olduunu bildiriyordu. Bu nedenle Ribbentrop Japonyann
tutumu karsnda byk bir memnuniyetsizlik duyduunu ifade ediyordu. Osima
Tokyoya sunduu raporunda Almanya Dileri Bakanlnda, Dileri bakan
yardmcs Weizsackerden balayarak herkesin kendisine Japonyann tavrlar
karsnda duyulan fkeyi (597) ima ettiklerini bildiriyordu.
2 Ekimde Hull Nomuraya Japonyann nerilerine resm yant olarak bir muhtra sunuyordu. ABD hkmeti drt ilkenin kesinlikle tannmasn ve Japonyann
inden ve in Hindinden tm askerlerini ekmesini talep ediyordu. Rooseveltin
Konoe ile grmesi nerisi kesin olarak reddediliyordu. (598) Hull Nomuraya u
aklamay yapyordu: Eer iki devlet liderinin toplantsna kadar karlkl anlay salanmas ynndeki genel program kabul edilmezse, bu toplant baarszlkla sonulanma tehdidi altndadr. Nomura, bu yantn Tokyoda d krkl
yaratacan, ama yine de bu yantn ieriini ileteceini (599) belirtiyordu.

Tokyoda Siyasal Kriz

6 Ekimde Japon ordusunun yksek komutanlk kademesi toplantsnn katlanlar, ABD ile grmelerde baar iin bir perspektif grlmedii ve savan kanlmaz olduu, ama Japonya Dileri bakanl, yine de anlamaya varma olanann
mevcut olduunu kabul ediyorsa, grmelerin 15 Ekime kadar srdrlmesinin
mmkn olduu sonucuna varmlard. Ertesi gn Todzio Konoeye gelerek ordu
komutanlarnn kukusuz ABDnin, dier lkelerde konulanm Japon askerlerinin
geri ekilmesine ilikin talebine kesinlikle kar olduklarn bildiriyor, 10 Ekimde ise
Sava Bakan bir ltimatom eklinde Konoeden nihai karar almasn talep ediyordu.
(600) Konoe Birleik Devletlerin tutumunu bir kez daha yoklama abas iindeydi.
Babakann grlerini paylaan Dileri bakan Toyda seve seve bu adm att.
Onlar, Washingtonun bu tutumunu deitireceini umut ediyorlard.
7 ve 10 Ekimde Toyda Grew ile grt, 9 Ekimde ise Nomura Hull ziyaret
etti. Amerikan taraf grmelerin ancak kendilerinin 21 Haziran tarihli nerileri
ve 2 Ekim tarihli muhtralar esas alnarak srdrlebileceini belirtiyordu. (601)
12 Ekimde ortaya kan durum konusunda Babakann kr konanda Konoe,
Sava bakan Todzio, Denizcilik bakan Oikava, Dileri bakan Toyda ve
179

Planlama Dairesi bakan Sudzuki arasnda hararetli bir tartma yaanyordu.

Sonuta Bakanlar Todzionun nerisinde mutabk kalmlard: Birleik Devletlerle
grmeleri ordu ve filo yksek komutanlarnn uygun grd sre kadar uzatmak gerekiyordu.
14 Ekimde kabine toplants yapld. Todzio Japon askerlerinin inden ekilmesine iddetle kar kt ve ABD ile grmelere son verilmesini talep etti.
Toplantya katlanlardan hibiri Todzionun kavgac konumasna katlmyordu
ve katlmclar bir karara varmadan daldlar. (602) Bu durumda Sava Bakan
ar nlemlere bavurdu. Todzio, Konoeye kendisiyle bir daha grmek istemediini, nk sinirlerine hkim olup olamayacandan emin olmadn iletti
ve Babakana istifa etmesini tavsiye etti. (603) Ordu tarafndan hkmete verilen
resm gvensizlik ifadesi, otomatik olarak kabinenin dmesine yol at.
16 Ekimde Konoe mparatora kabinenin istifa dilekesini sundu. Konoe siyasal
arenadan ekildi. Devlet siyasetinin dmenine Todzio ve Japonya-Amerika kartlnn sava yoluyla zlmesinden yana onunla hemfikir olanlar geti.
18 Ekimde Todzio yeni Kabineyi kurdu. Babakan ayn zamanda Sava Bakan
ve ileri Bakan grevlerini de kendisi stlendi. Dileri Bakan koltuuna Togo
oturdu.
Washington Todzio ve hemfikirlerinin iktidara gelmesini Japonyann Kuzeye,
SSCBne kar yrynn bir habercisi olarak yorumluyordu. Todzio ve
Kuandong ordusu arasndaki ilikiler herkes tarafndan biliniyordu. Roosevelt
Churchille unlar yazyordu: Japonyada durum daha da ktleti ve yle dnyorum ki, Japonlar Kuzeye ynelecekler, ancak bu yzdendir ki size ve bana
Uzak Douda iki ay nefes alma sresi salanm bulunuyor. (604)
Yal diplomat Nomura Todzionun iktidara geliinin sonularn daha doru deerlendiriyordu. Daha 22 Ekimde Nomura Japonya Dileri Bakanlna
bavurarak kendisini Washingtondan geri ekmelerini rica ediyordu. Ancak,
Nomura Japonya hkmeti iin yeri doldurulamaz bir Bykeli idi. O srarlar
Japonya ile ABD arasnda anlamaya varlmasn salamt ve bunu hem Beyaz
Saray hem de ABD Dileri Bakanl biliyordu. Savan kapda olduu bu srada
kendi grevinin banda daha fazla gerekliydi, nk onun grmelerdeki tavrlar, sona ermi olan asker hazrlklarn bir tr maskelenmesi grevi gryordu.
Togo, Nomurann istifa dilekesini reddederek, kendisine yeni hkmetin ABD
ile anlamaya varmak iin itenlikle aba gstereceini aklad. (605) Nomura
Washingtonda kald.
18 Ekimde Almanya Dileri Bakanl Siyasal Daire bakan Erdmannsdorf
Osima ile grerek Todzionun iktidara gelii konusundaki grn almaya
alt. Osima henz her eyi bilmiyordu ve standart bir yant verdi: Japonya
hkmeti l Paktn imzaland zamandan bu yana Byk Dou Asyann
Ortak Refah Alannn kurulmasnn ancak elde kl Gneye ilerlemekle salanacandan emindir. Ve bu hareketin hazrlklar yaplmtr. Byle bir yant Hitlerin diplomatn tatmin etmi olamazd. Onu ilgilendiren ey baka
180

idi. Erdmannsdorf, Sovyet-Alman Cephesinde Sibiryadan sevk edilen Sovyet

tmenlerinin varlnn belirlendiini bildiriyordu. Osima, Japon ordusunun
Dou Sibiryaya ilerlemek yoluyla Almanya ile Japonya arasnda karadan balantnn kurulmasna katkda bulunmas iyi olur eklindeki bilinen dncesini
yineliyordu. Osima, kendi hkmetine bu konuda sk sk neride bulunduuna (606) iaret ediyordu.
Belirtmek gerekir ki, gemite Kuandong ordusunda hizmette bulunmu
Todzio gibi, daha nce Moskovada diplomatik grevde bulunmu Togo da
Sovyetler Birliine kar savan muazzam glklerini anlyordu. Onlar
Sovyetler Birliinin Uzak Douda nemli sayda silahl g bulundurduunu
biliyordu.
Todzio grubu Sovyetler Birliine saldr iin en azndan, Sovyet-Alman sava
seyrinde bir krlma noktasnn belirecei ana kadar beklemeye karar vermiti.
O sralarda, Tokyo Almanlarn Moskovaya hcumunu bekliyordu. Tokyonun
dncesine gre, eer Almanya gerekten de zafere yaklarsa, Sovyet Uzak
Dousunu kuatmak g olmayacakt. Baka grler de vard. Kuzeyde sava
yalnzca asker glkler vaat etmez, Japonyaya ham madde salanmasna da
katkda bulunmayabilirdi. Oysa Gney denizleri blgesinde gerekli stratejik
ham madde: petrol, deerli madenler, kauuk, pamuk vesaire; SSCB ile savaa
bulaacak olan Japonya, tm bu ham madde kaynaklarnn kontroln elinde
bulunduran ABD ve ngiltereye daha baml duruma gelecekti. stelik Japonya
iktidar evrelerinin belirli bir blm, Japonyay SSCBye saldrmaya itmekle
ABD ve ngiltere hkmetlerinin, sonuta ldrc darbeyi vurmak iin
Japonyay bakalarnn yardmyla zayf drmeye abaladklarn grmezden
gelmiyorlard.

Antikomintern Paktnn Yenilenmesi

1941 Kasmnda Antikomintern Paktnn yrrlkteki sresi dolmutu.
Hitler ynetimi, Paktn katlanlarnn birlik iindeliini sergilemek iin, Paktn
uzatlmas eylemine byk bir tren havas verme karar almt. Paktn yrrlk
sresinin dolmasna bir ay kala, 26 Ekim 1941de Almanyann Japonya bykelisi
Ott, Japonya Dileri Bakanlnda Paktn uzatlmasna ilikin protokoln imzalanmas sorusunu gndeme getirmiti. (607)
22 Kasmda Japonya hkmeti Antikomintern Paktnn be yl uzatlmasna raz olduunu ilan etti. Bu kararn gerekeleri aka ortadayd: Japonyann
Almanyaya bir sava mttefiki olarak ihtiyac vard.
25 Kasm 1941de Berlinde Antikomintern Paktnn uzatlmas dolaysyla
tren dzenlendi. Pakta balangtaki katlmc: Almanya, talya, Japonya ve
daha sonradan dhil olmu Macaristan, Manchukuo ve spanya dnda Paktn
uzatlmas protokoln Finlandiya, Hrvatistan, Danimarka, Romanya, Slovakya
ve Bulgaristan ve ayrca Wang Ching-wei hkmeti de imzalad.
181

Japonya ve ABD Arasndaki Grmelerin Son Aamas

Bu srada hkmet ve Yksek Bakomutanlk Karargh Faaliyet Koordinasyon
Komitesi Japonya-Amerika anlamasn tartmay srdryordu. Saysz oturumlarn katlanlar, nceki koullarda mutabakata varmann olanaksz olduu karmn yapmlard. 29 Ekimde ABDnin, A Tasars ad verilen 2 Ekim tarihli muhtrasna Japonyann yant tasars onaylanmt. 1 Kasmda Koordinasyon Konseyi,
Japonya-Amerika uyumazlnn zme kavuturulmasnn olas seeneklerini
tartmaya balad. Asker Komutanlk, Birleik Devletler ile savan kanlmaz
olduundan hareket ediyordu. Bu nedenle, Asker Komutanlk diplomatik grmelere savaa hazrln bir kamuflesi olarak bakyordu ve hkmetten ABDye
kar bir an nce harekete gemek iin karar almasn talep ediyordu. (608)
Ancak, Dileri bakan Togo ksa sreli bir erteleme iin diretiyordu. ABD
ile uzayp gidecek bir savatan ekiniyor ve Washingtondan son anda bir dn
koparmay umut ediyordu. A tasars dnda o, A tasarsnn baarsz olmas
durumunda ikinci bir seenek olarak gerekletirilmesi gerekecek B tasarsnn
kabuln salamt. Koordinasyon Konseyi, ABD ile grmelere 1 Aralk 1941
saat 00da son verilmesini kararlatrd.
5 Kasmda yeni bir mparatorluk Konferans yapld. Bu konferansta, Yeni
Byk Dou Asyada yeni bir dzenin kurulmas ve lkenin var olmas ve kendi kendini savunabilmesi amacyla aadaki maddeleri ngren bir karar alnd:
1) 1 Aralkta asker harekt balatmak. Bu zamana kadar ordu ve asker deniz
filosunun harektlar balatmak iin hazrlklarn tmyle bitirmeleri; 2) ABD
ile grmelerin planlara uygun olarak srdrlmesi (yani ya A tasarsna ya da
B tasarsna gre); 3) Almanya ve talya ile ibirliinin glendirilmesi; 4) Asker
harektlarn balamasndan nce Tayland ile dorudan gizli asker balantlarn
kurulmas. ABD ile grmelerin 30 Kasm gecesi saat 24.00a kadar baaryla sonulanmas durumunda asker harektn ertelenmesi. (609)
mparatorluk Konferans tarafndan onaylanan A tasars Japonyann tutumunda baz yumuamalar ngryordu. Tasarda, Japonyann, serbest ticaret ilkesini, bu ilkenin dnyann dier blgelerinde de ticarete uyarlanmas durumunda inde dhil olmak zere tm Pasifik Okyanusu blgesinde gerekletirmeye
hazr olduu; bu durumda l Paktn z savunma hakkna ilikin maddeyi
geni kapsaml yorumlamak niyetinde olmad yazlyd. Japon askerlerinin kuatlm blgelerden ekilmesine ilikin tasar biraz deiiklie uramt. Burada
Japonya hkmeti ABDye birtakm dnler verdi: Bar anlamasnn imzalanmasndan iki yl sonra Kuzey in, Moolistan ve Hayman adas hari inden
askerlerini ekmeyi kabul etti; Japon hkmeti bu adalardan ise askerlerini 25 yl
sonra ekmeyi vaat ediyordu. Japonya in Hindinden askerlerini ekme ykmlln in Hadisesinin bir zme kavuturulmasndan ya da Uzak Douda
adil barn salanmasndan sonra stleniyordu. A tasarsnn sonu blmnde
ABD Dileri bakan Hull tarafndan ne srlen drt ilkenin anlamaya dhil
edilmesinden kanlmas gerektii yer alyordu.
182

B tasars ise her iki lkenin de Gneydou Asyada ya da Pasifik Okyanusunun

Gney kesiminde Fransz in Hindi snrlar dnda silahl kuvvet kullanmasndan kanmasn, Hollanda Hindistannda ibirliini, Japonya-Amerika ticari ilikilerinin, tamamen yeniden tesis edilmesini, zellikle de Japonyaya yeterli miktarda petrol salanmasn ngryordu. Tasarya gre, ABD, Japonya ve inin kendi
aralarndaki ilikileri dzenlemelerini engelleyebilecek faaliyetlerde bulunmama
ykmlln stlenmeliydi.
Grmelerin sonlandrlmas iin bir aydan az bir sre tannmt. Baka bir
ifadeyle, 5 Kasm tarihli mparatorluk Konferansnda fiilen savaa balama karar alnmt. Bu zamana kadar Japonya Silahl Kuvvetleri saldr hazrlklarn
bitirmiti. Pearl-Harbora saldr plan zerinde 1941 Ocak ayndan bu yana allmt. Eyll ay sonundan itibaren Birleik Filonun ana gleri Kjusju adasnda
younlatrlmt. Birleik Filoya 1 Kasm tarihli numaral emir yleydi: Byk
Japon mparatorluu Amerika, ngiltere ve Hollandaya sava ilan ediyor. Sava ilanna ilikin emir X gn yaymlanacaktr. Sz konusu emir Y gn bildirilecektir. 5 Kasm tarihli 2 numaral gizli emirle Y gn 23 Kasm olarak belirlenmiti.
8 Kasm tarihli ve 3 numaral gizli emirle X gn de 8 Aralk olarak belirlenmiti
(tm tarihler Tokyo saatine gre belirlenmiti.) (610) 6 Kasmda orduya verilen
emirle, Gney grubuna dhil birlikler sava durumuna geirilmiti ve saldr
harektlarna hazrd. (611)
4 Kasmda Nomuraya bir telgrafla A ve B tasarlar iletilmiti. Telgrafta unlar yer alyordu: Hem ruhu hem de ierii asndan bunun son aba olduunu
bildiririz. Bizim yant nerimiz gerekten de son neridir. Bu neri politikamzn
hem adn hem de gerek ieriini kapsamaktadr. Sona erme sresinin nihai olarak 25 Kasm olduu gz nnde bulundurularak grmelerin kuvvetlendirilmesi arzulanr.
Daha sonra unlara iaret ediliyordu: Bu grmelerin baars ya da baarszl Japonya mparatorluunun yazgsna ok byk bir etki edecektir. Bunu
dnn, tm gcnz toplayn ve (...) elinizden gelen her eyi yapn. Ancak
Togo uyaryordu: Benim kitabmda sizin kiisel yorumunuza yer yoktur. (612)
Hkmet Bykelinin yetkilerini tamamen kstlamt. Nomurann yardmna,
6 Kasmda acilen ABDye gitmi olan Japonyann eski Berlin bykelisi Kurusu
gnderilmiti.
7 Kasmda Nomura A tasarsn Hulla sundu. ABD Dileri Bakan iin bu
beklenmedik bir ey deildi. Amerika gizli servisi 4 Kasmda Tokyonun Nomuraya
gnderdii talimat ele geirmi, deifre etmi ve hkmete rapor etmiti. Belge
hibir kukuya yer brakmyordu: Japonya sava balatmaya hazrd. Hull anlarnda ABD hkmetinin yine de, anlamazl telemeyi, savaa hazrlanmak iin
zaman kazanmay umut ederek grmelerin srdrlmesi yoluna gittiini teyit
ediyordu.
ABD Dileri Bakanl, ABD ile Japonya arasnda geici anlama tasarsn hazrlamaya girimiti. Hkmetin 7 Kasm tarihli oturumunda Hull Biz
183

Japonyann ne zaman ve nerede silahl saldrya geeceini bilmiyoruz, bu nedenle

srekli bir hazrlk iinde olmalyz (613) diyordu. Amerikann Japonya bykelisi Grew nceki tahminlerinin tersine 17 Kasmda Washingtona Japon filosu ve
ordusunun ani bir saldr olasl konusunda uyar ieren bir telgraf gnderiyordu. Bu arada Japonyada, ABDyi artma ve sava hazrln gizlemek amac gden geni bir kampanya balamt. 4 Kasmda hkmet kamuoyunu Amerika ile
ngilterenin sorunlar konusunda hazrlama plann yrrle koydu. Bu lkelerle diplomatik ilikilerin gerginliine ilikin makalelerin, ayn zamanda dmana Japonyann savaa stratejik hazrlnn sona ermekte olduunu anlama olana verebilecek belgelerin yaymlanmas yasakland. (614) Japon basn Kurusunun
ABDdeki misyonuna ilikin haberler yaymlarken, bu misyonu Tokyonun drstl ve barseverliinin bir kant olarak betimliyordu.
Kurusu Washingtona 16 Kasmda geldi ve ertesi gn kendisini Roosevelt ve
Hull kabul etti. Bakann, Kurusunun amacnn, Japonyann sava hazrln gizlemek olduu konusunda kukular vard. Japonyay Kurusu ve Nomurann temsil
ettii Japonya-Amerika grmeleri 17 Kasmda balad.
lk gnlerde grmeler hibir sonu vermemiti. O zaman Nomura, Togonun
talimatlarn dna kmama konusundaki kesin emrine ramen bir ilerleme salama arzusuyla, Hulla Japonyann Gney in Hindinden askerlerini ekmesi,
Amerikann ise sermayelerin dondurulmasna ilikin talimat iptal etmesi koullarnda grme yapmay nererek l Pakta ilikin sorunun grlmesini geici
olarak ertelemek cesaretini gsterdi. Gayri resm kaynaklardan ABD hkmetinin
anlamaya ilgi gsterdiini renmiti.
Tokyo Nomurann bu hareketlerinden son derece rahatsz olmutu. Nomura tarafndan Togodan alnan olaan talimatta unlara iaret ediliyordu: Sermayelerin
dondurulmasna ilikin yasann kmasna kadar mevcut olan duruma geri dnlmesine ilikin garantilere gelince, bugn olduka kritikleen durumu bir zme balamak son derece g grnmektedir. Ortamn yumuatlmas yollaryla ilgili konuda bundan sonraki grmeler iin zaman yoktur. Bykeliye,
Amerikallara B tasarsn sunmas emredilmiti. Bu tasar iin ABDden mutabakat almann mmkn olmamas durumunda, grmeleri yarda kesmek gerekecektir, (615) deniliyordu sonu olarak.
B Tasarsna o zamana kadar bir dizi yeni madde eklenmiti. Birleik Devletlere
Japonyaya her yl 4 milyon ton petrol temin etme ve Hollanda Hindistan idarecilerinin de Japonyaya ylda 4 milyon ton petrol temin etmeleri iin nlemler
alma ykmll neriliyordu. Bunun dnda, ABD Hollanda Hindistan idarecilerinin, Japonyann Hollanda Hindistan bykelisi osidzava tarafndan ne
srlen ticaret, ulam yollar, Japonlarn serbest girii ve ikametgh vb. konulardaki taleplerini kabul etmelerini salamalyd. Ayrca ABD gn iinde ngiltere
hkmetini Japonya ile ticari ilikileri yeniden tesis etmeye zorlamalyd. Bunlarn
da dnda Amerikallar an Kay eke yardm etmek, rnein Birmanya yolunun
almas iin faaliyette bulunmamalydlar vesaire. (616)
184

Parlamentonun 15 Kasmdaki Olaanst alnda yapt konumada

Babakan Todzio ABD, ngiltere ve Hollanda tarafndan Japonya mal varlnn
dondurulmasnn, nitelii bakmndan asker bir saldrdan hi de fark olmayan dmanca bir hareket olduunu belirtiyordu. Babakan, nc devletlerin Japonyann in hadisesini zme kavuturmas faaliyetlerine karmamalar gerektiini vurguluyordu. Onun sylediklerine baklrsa, bu koullara
uyulmas, Japonya-Amerika grmelerinin baars iin bir esas oluturabilirdi.
Parlamentoda hkmetin politikasn onaylayan kararn grlmesi srasnda bir
dizi milletvekili grmelere son verilmesinde diretiyordu.
20 Kasmda Nomura ve Kurusu Hulla B tasarsn sundu. Metne baktktan
sonra Hull, Japonyann, Paktn Avrupal katlanlaryla Almanya ve talya ile
ilikilerine tam bir aklk kazandrmadka ve bar politikas yrtme niyetini
net bir ekilde ifade etmedike, Chongqing hkmetine Amerikan yardmnn kesilmesine ilikin maddenin yerine getirilemeyeceini ifade etti. Grmelerin kesilme tehlikesi ile kar karya olduunu gren Nomura ve Kurusu, Hulla, gerginlii ancak Bakann mparatora mektubunun yumuatabileceini ima ettiler. (617)
Amerikan iktidar evrelerinde Japonya ile anlamaya varma konusunda herkesin umudunu yitirdii sylenemezdi. Dileri Bakan Hull, asker harekttan vazgeme konusunda geici bir anlama imzalama yoluna gitmenin olanakl olduunu tahmin ediyordu. Onun hazrlad anlama tasars, Japon askerlerinin Gney
in Hindinden ekilmesi kouluyla ABD hkmetinin, ABDdeki Japonya aktiflerinin dondurulmasna ilikin 25 Temmuz 1941 tarihli talimatnn derhl iptalini
ngryordu. Amerikan diplomasisi Japon sermayelerinin dondurulmasna ilikin
ngiltere hkmeti ve Hollanda Hindistan idarecilerinin benzeri talimatlar iptaline
katkda bulunmaya ayrca Japonya ve in arasnda barn salanmasna olumsuz
bakmamaya raz olmutu. Amerika-Japonya arasndaki Modus Vivendi* geici bir
nitelik 90 gn tamalyd, ama daha sonra uzatlabilirdi de. Bylece Amerika,
Japonyaya bir dizi dn vermeye raz olarak savan balamasn 3 ay ertelemi oluyordu. Modus Vivendiye ilikin Amerikan nerileri Japonyann B planndan
ok fazla bir farkllk gstermiyordu. Balca farkllk ABDnin Japonya askerlerinin
Gney in Hindinden derhl ekilmesini talep etmi olmasndayd.
22 Kasmda Hull geici anlama tasarsn hkmetleriyle mutabakat salamalar iin ngiltere ve in Bykelilerine, ayrca Avustralya ve Hollanda temsilcilerine sundu. Hulln 24 Kasmda onlarla yapt toplantda geici anlama
tasarsna yalnzca srgndeki Hollanda hkmetinin raz olduu, dier lkelerin
hkmetlerinden yant alnamad ortaya kt. Bu arada bata Bykeli olmak
zere in Bykelilii anlamaya kar youn bir faaliyet balatmt.
25 Kasm gn ortasnda Beyaz Sarayda Roosevelt Bakanlnda Dileri
bakan Hull, Sava bakan Stimson, Denizcilik bakan Knoks, ABD ordusu
Genelkurmay Bakan General Marshall ve ABD Filosu Bakomutan Amiral
Starkn katld bir toplant yapld. Stimson unlar kaydediyordu: Bakan ge*

Modus Vivendi: (Lat.) ki tarafn karlkl olarak, birbirlerine tahamml etmelerini salayan uzlama.
Geici uzlama.

185

lecek pazartesinden (30 Kasm y.n.) ge olmamak zere saldr olaslna ilikin
ngrsn ifade etti; nk, diyor Bakan, Japonlar uyarmadan saldrmalaryla bilinir. Bakan u soruyu soruyordu: Byle bir saldr durumunda bizler
ne yapacaz? Japonyann ilk ate eden olmasna izin verip ve ayn zamanda da
bizim kendimiz iin byk bir tehlikeye meydan vermemek iin nasl bir manevra
yapmamz gerekiyor? Bu zor bir grevdir. (618) Toplant Modus Vivendi tasarsnn onaylanmasyla son bulmutu. Amerikal askerler tatmin olmulard. Savaa
hazrlk iin zaman kazanmlard.
Bu arada, 26 Kasmda, Tokyo saatiyle sabah saat 06.00da Pearl Harbora saldr
iin belirlenmi bir Japon harekt birlii Kuril adalarndaki ssn terk ederek
Havaiye doru yol ald. Birleik Filo Bakomutannn bu birlie emri uydu: ...
Asker harekt ilan edildii an Havaideki Amerikan Filosunun balca kuvvetlerine lmcl darbeyi vurmak amacyla saldrlacak. (619)
Bu ortamda Roosevelt ve Hull sert bir manevra yaparak Japonlara sunulmas
kararlatrlan Modus Vivendi tasarsn geri ekiyorlard. 26 Kasmda Hull Japon
temsilcilere B tasarsna yant olan muhtray sunuyordu. Birleik Devletler ve
Japonya arasnda anlama in nerilen Esasn Genel Tezleri balkl bu belge iki
blmden oluuyordu ve Hulln Notas olarak biliniyordu.
Amerikan belgesinde, Amerikan nerisini kabul etmemesi durumunda
Japonya hkmetine herhangi bir tehdit yer almyordu. Bununla birlikte, slubu
itibaryla olmasa da z itibaryla belge ABDnin nihai koullaryd. Belgeyi kaleme alanlar da byle sayyorlard.
Notann birinci blmnde her iki devletin politikasna ilikin genel deklarasyon yer alyordu. ABD, karlkl ilikilerin ve nc lkelerle ilikilerin temeli iin
Hull tarafndan daha 16 Ocakta ne srlen u drt temel ilkenin oluturmasn
neriyordu: uluslarn toprak btnl ve egemenliklerinin ihlal edilmemesi; baka
lkelerin iilerine karlmamas; ticari faaliyetlerin yrtlmesinde eitlik de dhil,
hak eitlii; uluslararas ibirlii ve uyumazlklarn bar yoluyla zlmesi.
Notann ikinci blmnde yer alan Japonya-Amerika ilikilerinin zme
kavuturulmasna ilikin somut koullar unlar ngryordu: 1) ABD, Britanya
mparatorluu, in, Japonya, Hollanda, Sovyetler Birlii ve Tayland arasnda saldrmazlk pakt imzalanmas; 2) ABD, Byk Britanya, in, Japonya, Hollanda ve
Tayland arasnda Fransa in Hindinin toprak btnlne sayg duyulmas konusunda anlama imzalanmas; 3) Japon askerlerinin in ve in Hindinden ekilmesi; 4) inde Chongqing hkmeti dndaki rejim ya da hkmetlerin yardm
isteklerinin reddedilmesi; 5) inde harici memleket haklarndan vazgeilmesi; 6)
Ticaret anlamasnn imzalanmas; 7) Fonlarn dondurulmasndan geici olarak
vazgeilmesi; 8) Dolar-Yen kurunun istikrar; 9) Bu anlamann dier anlamalara
gre ncelikli olmas (yani l Paktn fiilen iptali y.n.); 10) Dier devletlerin, bu
anlamann ekonomik ve siyasal ilkelerine dhil edilmesi. (620)
Belgeye geliigzel bir gz attktan sonra Kurusunun da belirttii gibi,
Amerikann talepleri, zellikle de nc madde Japonya hkmetine silaha sarlmaktan baka bir ey brakmyordu. (621)
186

Hull, Birleik Devletlerin Japon askerlerinin inden derhl ekilmesini talep

etmeyeceini aklyordu. Kurusu, Hulln notasnn, grmeleri sonlandrmakta
olduunu belirtiyor, ancak Bakan ile yeni bir grme yapma ricasnda bulunuyordu.
26 Kasm akam Roosevelt Nomura ve Kurusu ile bulutu. Bakan grmeler ve Japon liderlerin konumalarndan duyduu d krkln dile getiriyordu.
Bakan, Tokyonun daha esnek bir politika yrtmeye hazr olduunu gstermemesi durumunda, grmelerde baarya ulamann ok g olacana iaret ediyordu. Bakan, Hulln notasn yeniden gzden geirme konusunda ok az da olsa
bir istek tamyordu.
26 Kasm tarihli nota ile Birleik Devletler Japonyann Gneye ilerlemesine
btn gcyle kar koymaya hazr olduunu gstermek istiyordu.

Japonya ile Amerika Arasnda Savan Balamas

27 Kasmda Japonya hkmeti Hulln nota metnini ald. Tokyoda hi kimse
ABDnin bylesine kat bir tavr taknacan beklemiyordu. Todzio belgeyi okur
okumaz, onu bir ltimatom ve Birleik Devletlerin son sz olarak deerlendirdi.
Byle bir yorum, Japonya asker evrelerinin karnayd. Japon diplomasisi de
bu duruma sessiz kalmad. Tannm Japon politikac S. Josida anlarnda unlar yazyordu: Anmsadm kadaryla Japonya hkmeti Hulln notasnn resm
evirisinde Japonya kamuoyunda Birleik Devletlere kar kkrtc unsurlar n
plana kard ve belgeyi gizli konseye bu ekliyle sundu. (622)
27 Kasm saat 14.00da Koordinasyon Konseyi topland. Toplantya katlanlar sava, artk karar alnm bir durum olarak gryorlar, ABDnin ltimatomunun kabuln duymak dahi istemiyorlard. (623) 5 Kasmda mparatorluk
Konferansnca kabul edilen programdan yola klarak asker harekt balatma
karar alnd.
Ordu ve Filo komutanlar, balangtaki baarlarn Japonyaya devamndaki harektlar iin gerekli ham madde kaynaklarn elde etme olana salayacandan emin olduklarn ifade ediyorlard. Diplomasinin grevi asker amalara
odaklanmakt; birincisi, ABDyi izole etmek ve onunla uzlamac bir bar anlamas imzalamann yolunu amak amacyla (Almanyann yardmyla) ngiltereyi
saf d brakmak iin nlemler almak; ikincisi ise Sovyetler Birlii ve Vatikann
araclyla bar grmeleri iin plan hazrlamak gerekiyordu. (624)
29 Kasmda, Deniz Kuvvetleri Komutan ve Denizcilik Bakannn zaferden
emin olduklarn ifade ettikleri hkmet yeleri ve en deneyimli devlet adamlarnn katlmyla bir toplant gerekletirildi. mparator Todzioya, harekt iin en
son hazrlklara balanmas talimatn verdi. (625)
1 Aralkta Koordinasyon Konseyinin kararn mparatorluk Konferans
onaylad. Savan balama gn de onayland: 8 Aralk. Japon yneticiler, 1941
Aralnda Amerikan Filosunun %40nn Atlantik Okyanusunda bulunduunu,
187

ngilterenin Uzak Douya fazla sayda kuvvet sevkiyat yapamadn ve bylelikle Pasifik Okyanusunda o andaki gler dengesinin Japonya lehine olduunu
hesaplyorlard. Zamanlama her eyden nce esas olarak Gney ynnde operasyonlarn ilk aamasnn SSCBye kar savan balamasna kadar sona erdirilmesinin gereklilii dncesiyle belirlenmiti.
28 Kasmda Togo, Nomura ve Kurusuya 2-3 gn sonra Japonya hkmetinin
tutumunun netlik kazanaca ve grmelere son verileceini bildirmiti. Ancak,
deniyordu telgrafta, siz ABD hkmetine grmelerin sona ermekte olduunu
ima etmemelisiniz. (626) 29 ve 30 Kasmda Togo, Bykelileri, ABD bakanna,
Amerikann nerilerinin Dou Asyadaki gerek duruma uygun dmediinden
hareketle Japonyann tutumunu incelemesi iin szl ricada bulunmakla grevlendirir. Bu hareketin anlam akt: Bykelileri, grmelerin kesilebilecei
ynnde en kk ima dahi olmamas gerektii (627) konusunda uyaryorlard.
29 Kasmda Japonya Babakan Todzio Asyada ABD ve ngiliz politikasnn sonularn kkten kazmak arzusunu ifade ediyordu. Konuma Birleik
Devletlerde fke uyandrd. Ertesi gn Kurusu Japonya Dileri Bakanlna
telefonla ABDnin bu konumaya tepkisini bildirirken uyaryordu: Hem
Babakan hem de Dileri Bakan konuma tonlarn deitirmeliler. Siz hepiniz, bu tr dikkatsizce aklamalar yaplmamasna dikkat etmelisiniz. (628) Hull
Nomura ve Kurusuyu davet ederek aklama talep etti. Bykeliler, Dileri
Bakann, Amerikan gazetelerinin Japonya Babakannn konumasn yanl evirdikleri ve yorumladklar konusunda ikna etmeye alyorlard. (629) Hull,
Tokyonun, 26 Kasm tarihli Amerikan notasna ne zaman yant vereceini soruyordu. Bykeliler yantn birka gn sonra geleceini bildirdiler. O gnlerde Bykeliler kendi inisiyatifleri ile kendi hkmetlerine ABD Bakan ile
Japonya Babakannn Honoluluda grmeleri teklifini yinelemesi nerisinde
bulundular. Ama Tokyo bu neriyi reddetti.
Daha 26 Kasmda Washingtona Kuzey in Hindindeki 25 bin askere ek olarak Gney in Hindine 70 bin Japon askeri ve 150 uan konuland haberi
gelmiti. 2 Aralkta Roosevelt, Dileri Bakanlna, Japonyadan saysal olarak
Vichy hkmeti ile yaplan anlama ile ngrlen dzeyi aan Japon askerinin
in Hindinde bulunmas nedenine ilikin aklama istenmesi emri veriyordu.
Dileri bakan yardmcs S. Wells ilgili talebi Japon temsilcilere iletiyordu. (630)
Yine ayn gn, 2 Aralkta Bakan ve Dileri Bakan, kamuoyunu Japonya ile
savan kanlmaz olduuna hazrlamak iin bir basn toplants dzenlediler.
Bakan ve Dileri Bakan ABD hkmetinin adil bir anlamaya varma abas
verdiklerini, ama Japonyann hibir maddede dn vermek istemediini bildirdiler. Roosevelt ve Hull, ok az bir umut olsa da Japonya ile anlamaya varma
giriimlerinin srmekte olduunu belirtiyorlard.
3 Aralkta Nomura ve Kurusu, Tokyodan, Amerikan hkmetini Kuzey in
Hindinde asker saysnn artrlmasnn in Hindi snrnda inlilerin aktif duruma gemesiyle ilgili olduu, ama bu saynn Vichy ile anlamada koyulan limiti a188

mad konusunda bilgilendirmeleri direktifini aldlar. (631) Bu direktif ABDdeki

Japon temsilcileri endielendirmiti. Nomura Tokyoya, in Hindinde asker saysnn artrlmasna ilikin aklamann Japonya ile ABD arasnda sava olup
olmayaca kararnda anahtar nitelii tayaca ve Amerikallar tatmin etmeyecei ynnde telgraf ekti. Nomura bu konunun gzden geirilmesini (632) rica
ediyordu. Ancak, Japonya hkmeti tutumunu deitirmedi. 5 Aralkta Nomura
ve Kurusu Hulla, kendilerinin 3 Aralkta aldklar talimat uyarnca hazrladklar
bir bildiri ilettiler. (633)
4 Aralkta Roosevelt Senato ve Temsilciler Meclisi liderlerini toplayp,
Kongrenin almalarna 3 gnden fazla ara vermemeleri ricasnda bulundu.
Kongre liderlerinde durumun kritik olduu, ancak iin felakete kadar gitmeyecei
izlenimi uyanmt.
Bu gnlerde Nomura ve Kurusu ABD bakentinin etkili evrelerindeki ilikilerini kullanarak son manevralarna bavurdular. Posta bakan Walkere,
Rooseveltten Japonya ve in arasnda arabulucu olmasnn rica edilmesi fikrini,
gizlice bildirdiler. Plan Walkerin houna gitmiti. Walker bu yolla in sayesinde
ve SSCB ile yeni bir Mnih bak asna varmann olanakl olaca dncesindeydi. Walker ve byk bir iadam olan Stanley Jones Roosevelti ziyaret ederek onun Japon diplomatlarn nerisini kabul etmesi ricasnda bulundular. Ancak
Roosevelt bunu yapmay reddetti.
Amerikan hkmetince yaklak bir hafta boyunca byk Japon konvoylarnn in sahilleri boyunca ilerlemekte olduu biliniyordu. Ama ABD hkmeti
bu konvoylarn hareket ynn bilmiyordu. 6 Aralk gn (Washington saatiyle 5
Aralk) ngiliz casus uaklar Siyam Krfezine girmekte olan 3 Japon konvoyunu
tespit etmiti. Kt hava koullar nedeniyle ngiliz casus uaklar bu konvoylar
30 saatliine kaybetmiler ve onlar da bu sre iinde Malaya kysna ulamlard.
Bu konudaki bilgi Londradan Washingtona 6 Aralk sabah iletildi. Malayaya da
Taylanda saldrya birka saat kaldndan kuku yoktu. Rooseveltin talimatyla
bilgi basna ulatrld.
6 Aralkta Tokyodan Nomura adna, Hull iin hazrlanm nota metnini ieren
ayrntl bir telgraf gelmeye balamt. Bykeli, notann ABD Dileri Bakanna
iletilme zamannn ayrca bildirilecei konusunda uyarlmt. Ayn gnn akam Washingtondaki Japonya Bykeliliine 14 blmlk telgrafn 13 blm
ulamt. Ayn zamanda Amerika gizli servisinin kriptocular da alyorlard.
Washington saati ile 21.30da deifre edilip evrilen 13 blm Bakana sunuldu.
Oysa Washington saatiyle 21.00da Roosevelt ABDnin Tokyo bykelisi Grew
araclyla Japonya mparatoruna bir mesaj gndermiti. Mesaja ilikin basna ve
radyoya bilgi verilmiti. Mesaj metnini ieren telgraf Rooseveltin talimatyla gri
kod ya da kolayca deifre edilebilen Grew kodu ile ifrelenmiti. Bakan mesajnda, Japonyann sava hazrlklarnn sonsuza dek endie iinde yaayamayacak
ve srekli barut fsnda oturamayacak halklar iin tehdit oluturmakta olduuna iaret ediyordu. Bakan, Japon askerlerinin in Hindinde konulanmasna
189

dikkat ektikten sonra, Japonyann hareketinin tehdit edici olduunu vurgulayarak, onlarn geri ekilmesinde srar ediyor ve sayesinde kara bulutlar datmann
mmkn olabilecei zmler zerine dnmesi gereken mparatorun saduyusuna umut balyordu. Roosevelt mesajn su szlerle sonlandryordu: Ben,
her ikimizin de yalnzca iki byk lkenin halklar adna deil, komu topraklarda yaayan halklar adna da geleneksel dostluun yeniden kurulmas ve dnyada
bundan sonra kurbanlarn ve ykmlarn nne geilmesi gibi kutsal bir devi rehber edinmemiz gerektiinden eminim. (634)
Tokyo, telgraf, Washington saati ile 22.00da (Tokyo saati ile 7 Aralk leyin)
alyordu, ama bu telgraf Grewe 22.30da verilmiti. Grew bu telgraf Togoya ancak
gece ge saatte, yani Pearl Harbor saldrsna 3 saat kala, 8 Aralk saat 00.15te sunabilmiti. Telgraf Japonya Genelkurmay yneticilerinden birinin emriyle kastl
olarak geciktirilmiti. (635) Bu tr gerekler Japonya diplomasisinin uygulamalarnda bilinen eylerdi. Rusya-Japonya Savann arifesinde arlk hkmetinin
barl yant telgrafla geciktirilmi ve Japonyadaki Rus temsilcisine Pearl Harbor
saldrsndan sonra iletilmiti.
6 Aralk akam Bakana, Tokyodan Nomuraya gnderilen telgrafn 13 maddelik metni sunulduunda, Roosevelt, yannda bulunan zel yardmcs Harry
Hopkinse bu bir savatr diyordu. Hopkins, Japonlarn, kendileri iin uygun
olduu an vuracaklar yantn veriyor ve ekliyordu: Yazk ki biz ilk darbeyi vurup beklenmedik bir saldrnn nne geemedik. Bakan u yant veriyordu:
Hayr, biz bunu yapamayz... Bizim iyi bir admz var. (636) Telgraftaki metinden,
Japonlarn, Amerikann 26 Kasm tarihli nerisini kararl bir ekilde reddetmekte
olduklar akt.
7 Aralk sabah saat 10a doru Bakan ve danmanlar, Japonya notasnn deifre edilmi 14. ve son blmn aldlar. Nota u szlerle sona eriyordu: Japonya
hkmeti znt duymaktadr, ama Amerikan hkmetinin mevcut tutumu nedeniyle, ona, Japon hkmetinin bundan sonraki grmeler yoluyla anlama
salamay olanaksz grdn bildirmeden geememektedir. (637)
Yarm saat sonra Hull makamnda Sava bakan Stimson ve Denizcilik bakan Knoksun katld bir toplant yapt. Onlar, Washington saatine gre 13.00da
Nomura ve Kurusunun Amerikan hkmetine nota vermekle grevlendirildiklerini biliyorlard. Hull toplantya katlanlara Japonyann eytanca bir adm peinde
olduunu syledi. Bunun ardndan ABD Genelkurmay bakan General Marshall
asker bir toplant yapt. Asker stihbarat Dairesi bakan Miles, Genelkurmay
Planlama Daire bakan General Djoreu ve bizzat Bakan Marshall Japonyann
sunduu belgenin metni zerinde tarttktan sonra, Uzak Dou ve Pasifik
Okyanusundaki Amerikan garnizonlarnn komutanlarn uyarmak gerektii sonucuna vardlar. lgili telgraf Havai adalarna Washington saatiyle 12.27de gnderildi. Telgrafta saat 01de Japonyann, z itibaryla ltimatom anlamna gelen
bir belge sunmas gerektii bildiriliyordu. Bu telgraf Honoluluda saldrdan (638)
22 dakika nce alnd, adrese ise garnizon komutanl kararghna Japonyann
darbesinden birka saat sonra ulatrld.
190

7 Aralkta Nomura ve Kurusu Hulla geldiler ve ona Japonya hkmetinin 26

Kasm tarihli memorandumuna verdii yant sundular. Birleik Devletlerin tm
nerileri reddediliyor ve grmelerin sona erdii bildiriliyordu. (639)
Hulla Japonyann yantndan bir saatten fazla bir sre nce Japonya artk Pearl
Harbora, Havai adalarndaki Amerikan Deniz ssne saldr gerekletirilmiti.
Hull Japon Hava Kuvvetlerinin Havaiye saldrsndan haberdard. Metnini daha
nceden bildii belgeye baktktan sonra Hull: Devlet grevlisi olarak altm
elli yl boyunca hibir zaman bu kadar iren samimiyetsizlik ve arptma ieren
bir belge grmedim (640) diyordu. Dileri Bakan Bykelilere kapy gsterdi.
Nomura ve Kurusu savan artk baladn henz bilmiyorlard. Hulln bu sert
szlerine verecek yant bulamamlard. Sessizce eilerek oday terk ettiler.
7 Aralkta, uak gemilerinden hareket eden Japon uaklar Pearl Harboru bombaladlar. Baskn sonucu 19 Amerikan gemisi batt ya da ar hasar grd. Pearl
Harborda bulunan 8 zrhldan hibiri zarar grmemiti. 3 kruvazr ve bir uak
gemisi nemli hasar grmt. Bu, Amerikann Pasifik Okyanusu filosuna ok
ar bir darbeydi. Havaalanlarnda 188 Amerikan ua imha edilmiti (Japonya
ise 29 uak ve 6 denizalt kaybetmiti). ki bin be yz civarnda Amerikan askeri
ve onlarca sivil yurtta lmt. (641)
Japonya hkmeti ancak asker harekt balattktan sonra, stelik de gecikmeli
olarak ABD ve ngiltereye haber vermiti. Tokyo saatine gre 8 Aralk sabah 07.30
civarnda Togo Grewi kabul etmiti. Bakan Bykeliye saat 05.00dan itibaren
kendisine telefon ettiini ama yant alamadn sylyordu (saldr Tokyo saatine
gre 8 Aralk saat 03.20de ya da Washington saatine gre 7 Aralk saat 13.20de
gereklemiti). Togo Grewe, Nomura ve Kurusunun Hulla sunmu olduu memorandumu sunuyordu. Bu arada Japon Bakan (Grewin anlad kadaryla sabah
saat 03.00 civarnda) mparator tarafndan kabul edildiini ve memorandumun,
mparatorun, Bakann mesajna yant olduunu bildiriyordu. (642) Ardndan
Bakan, buluma ve grme iin Bykeliye teekkr ieren ksa bir konuma
yapt ve onu kapya kadar uurlad. Grew tm bunlarn ne anlama geldiini anlamamt. Ancak Bykelilie geldiinde gazetelerden Japonyann ABD ve Byk
Britanya ile sava hlinde olduunu rendi. Oysa Bakan bu konuda tek bir sz
dahi etmemiti. Birka saat sonra Japonya Dileri Bakan temsilcisi, Grewi ziyaret ederek, savan balamasna ilikin resm aklamay okudu. (643)
Togo sabah saat 08.00 civarnda ngiliz bykelisi Craigiyi kabul ederek ona
Japon hkmetinin Birleik Devletler ile grmeleri durdurduunu bildirdi.
Bakan Bykeliye Amerikallara sunulan memorandumun kopyasn verdi.
8 Aralk sabah saat 06.00da mparatorluun Yksek Bakomutanlk Karargh
Japon ordusu ve filosunun bugn afak vaktinden itibaren Pasifik Okyanusunun
Kuzeyinde Birleik Devletler ve ngiltere gleriyle sava durumunda olduunu
ilan etti. Hollandaya sava ilan stratejik nedenlerle Hollanda Hindistanna saldrya kadar ertelendi.
191

Hopkins, Pearl Harborda olanlardan sonra Rooseveltin makamndaki toplantda egemen olan havay yle anlatmaktadr: Toplant, ok da gergin bir ortamda
balamad, nk yle dnyorum ki, biz hepimiz eninde sonunda dmanmzn Hitler olduunu ve onu silah gc dnda baka hibir ekilde yenilgiye
uratmann mmkn olmayacan; er ya da ge savaa girmemiz gerekeceini, Japonyann da bunun iin bize bir bahane yarattn dnyorduk. (644)
Bu toplantda Stimson Almanya ve talyaya derhl sava ilan edilmesini nerdi.
Tokyo ve Berlin arasnda sren yazmalardan ele geirilmi ve deifre edilmi bilgilerden Amerikan hkmeti, Almanyann Japonya ile ayn zamanda hareket edeceini bildiinden Roosevelt, Almanya ve talyann ilk adm atmalarna olanak
salamaya karar vermiti. (645)
ABD Kongresinin Japonyaya sava ilan karar 8 Aralkta gerekleti. Yine ayn
gn ngiltere hkmeti ngiltere ve Japonya arasnda sava durumunun Japonya
tarafnda asker harektlarn balad andan itibaren geerli olduunu ilan etti.
Daha 3 Aralkta Japonya hkmeti Almanya ve talyaya, Japonyay ABD ile
savata desteklemeleri ve devletten hi birinin dman ile mnferit olarak bar
anlamas imzalamamas iin resmen bavurmutu.
Almanya ve ABD Atlantikte fiilen ilan edilmemi bir sava durumundaydlar ve Hitler Japonlara istedikleri teminat vermiti. (646) 8 Aralkta Ribbentrop
Osimaya Hitlerin Alman Filosuna, karlatklar her yerde Amerikan gemilerine
saldrmalar emri verdiini ve ABDye resm olarak sava ilan konusunun tartlmakta olduunu bildirmiti. (647) 11 Aralkta Hitler Almanyas, tarafszl
ihlal ettii ve Almanyaya kar aka asker faaliyetlere balad, bunun da fiilen
iki lke arasnda bir sava durumu yarattnn ifade edildii bir nota gndererek
ABDye sava ilan etti. Almanyann ardndan talya ABDye sava ilan etti.
Almanya ve talyann ABDye kar savaa girdii gn, 11 Aralk 1941de,
mihver devletlerinin, l Pakta ek olarak yeni bir asker pakt imzaland.
Yeni Pakt Almanya, talya ve Japonyann bundan sonra ABD ve ngiltereye kar
birlikte, ellerindeki tm olanaklarla ve sonuna kadar savaacaklarn belirtiyordu. devlet, karlkl ve tam bir mutabakat olmadan ne atekes ne de bar
anlamas imzalamamay stleniyorlard. III. maddenin ierii yleydi: talya,
Almanya ve Japonya bu savan zaferle sonulanmasndan sonra dahi dnyada
adil bir yeni dzenin gerekletirilmesi ve kurulmas iin 27 Eyll 1940ta imzalanan l Paktn ruhuna uygun olarak sk bir ibirlii iinde olacaklardr.
(648) Faist mihverin 3 devleti dnya egemenliini ele geirme planlarn
bylece aklam oluyorlard.
Pasifik Okyanusunda savan balamasyla birlikte Avustralya, Yeni Zelanda,
Kanada, Gney Afrika Birlii, Kosta-Rika, Nikaragua, Salvador, Honduras,
Haiti, Dominik Cumhuriyeti, Kba, Panama, Guatemala, Hollanda Hindistan
ABD ve ngilterenin yannda yer almlard. Taraflardan hi birinin sava ilan
etmedii drt buuk yllk kanl savatan sonra, daha 1937 ylnda Japonyann
saldrsna urayan in bu lkeyle resm olarak sava durumu ilan etmiti.
192

Japonya ve mttefiklerine zgr Fransa Ulusal Komitesi, srgndeki Hollanda

hkmeti, Polonya ve Belika da sava ilan etmilerdi. Venezuela, Kolombiya,
Msr, Meksika, Norve ve Yunanistan Japonya ve mttefikleri ile diplomatik
ilikilerini kesmilerdi.
Amerika Birleik Devletleri iin Japonya ile sava her eyden nce, ABDnin
Asyadaki balca emperyalist rakibi ile silahl mcadele eklinde balamt.
Bununla birlikte, ABDnin Japonya, ardndan da Almanya ve talya ile savaa
girmesi anti-faist koalisyonun oluma srecini hzlandrm ve glendirmiti;
bu da kinci Dnya Savann bundan sonraki seyri iin byk nem tayordu.

193

ALTMI SEKZNC BLM

SOVYETLER BRL ANT-FAST

KOALSYONUN
GLENDRLMES MCADELESNDE

1. 1942DE SSCB, NGLTERE VE ABDNN

MTTEFKLER ARASI LKLER

Faist Alman Askerlerinin Moskova nlerinde Bozguna Uramas

ve Bunun Uluslararas nemi
Byk Anayurt Savann daha ilk aylar byk bir inandrclkla gstermiti
ki, kinci Dnya Savann yazgs, faist igalcilerle mcadelenin sonucu SovyetAlman Cephesinde belirlenmekte ve SSCB, devletlerin ve halklarn anti-faist koalisyonunun oluumu ve glenmesinde, barol oynamaktadr.
Byk Anayurt Savann ilk aamasnda Kzl Ordu Hitlerin komutanlarnn
yldrm harekt ile zafere ulamak temel stratejik niyetlerini boa karmt. Ve
faist ordu 1941 sonbaharnn son gnlerine doru Sovyetler Birliinin 800-1200
km ilerine uzanm olsa da, Barbarossa plannda iaret edildii gibi, Almanya
Sovyet Rusyay ksa sreli bir harektla bozguna uratmak gibi, balca amacna
ulaamad. Hitlerin Blitzkriegi* baarszla urad.
Alman komutanlar k bastrncaya kadar Moskovay kuatmak zerine yapmlard hesaplarn. Hitlerciler, bakent Moskovay, dev sanayi kentini Kzl
Ordunun en nemli kuvvetlerinin savunaca ve bu kuvvetlerin yenilmesinin
ise Almanyaya kesin zaferi getireceini hesap etmilerdi. Alman ordusunun en
nemli kuvvetleri Moskova nlerine ylmt. Dman Eyll ay sonunda ve
Kasm ortasnda iki topyekn saldr gerekletirmi ve baz yerlerde Moskovann
25-30 km yaknlarna kadar sokulmutu. Berlin bayram sevinci yayordu. Ama
Hitler ordusunun saldrlar durdurulmutu. Kzl Ordu birliklerinin kahramanca
direnii, bakent halknn cansiperane mcadelesi sayesinde dman durdurulmutu. Faist Alman askerlerini ok ar arpmalarda hrpalayan Kzl Ordu 5-6
Aralk 1941de kararl kar saldrya gemeye balad.
*

Blitzkrieg: Yldrm sava.

194

Sovyet ordusu faist Alman srlerini bozguna uratm ve bakentten 100250 km uzaklatrmt. Ruslarn saldrlarnn gc ve kar saldrlarnn boyutlar o dereceydi ki, cepheyi olduka uzun bir mesafede yle bir sarstlar ki, bu
durum neredeyse altndan kalklamayacak bir felakete yol ayordu (649) diye
yazyordu Alman General Tippelskirch. Alman ordusunun Moskova nlerinde
bozguna uramas, faist ordunun yenilmezlii efsanesine son vermiti. Moskova
muharebesi, tm kinci Dnya Savann bundan sonraki seyri zerinde byk
bir etki yapmt. Alman Silahl Kuvvetleri, bu savataki ilk byk yenilgilerini
Moskova nlerinde almlard.
Moskova nlerindeki tarihi zafer, Sovyet insanna yeni kahramanlklar iin
esin kayna olmu, onlarn, dmann yok edilmesinin kanlmazlna olan gvenlerini artrmtr diyordu (650) L.. Brejnev.
Kzl Ordunun zaferi sonucunda saldrganlar koalisyonunda ilk atlaklar beliriverdi, blok iinde yer alan elikiler daha da derinlemiti. Japonya, Sovyetler
Birliine saldrsn bir sonraki yla kadar erteledi. Londra ve Washington da,
SSCBnin mihver devletlerin dmanlar kampndaki yerini daha da gereki deerlendirmeye balad.
SSCBnin Hitler Almanyas ile savata belirleyici roln itiraf eden Churchill
11 ubat 1942de J. Staline unlar yazyordu: Ordunuzun Alman igalcilerine kar mcadelede srmekte olan parlak baarlarndan duyduumuz hayranl dile
getirmemize yetecek szckler bulamyoruz. Ama Rusyann ortak dava iin yapmakta olduklarndan dolay minnettarlk ve tebrik ifadelerimizi size bildirmekten
kendimi alamamaktaym. (651) ABD Bakan Roosevelt 27 Nisan 1942 tarihli
radyo konumasnda unlar sylyordu: ABD yce Rus ordusunun gl Alman
ordusu karsndaki ezici kar saldrsn laykyla takdir etmektedir. Rus askerleri dmanmzn silahl kuvvetlerini, yani askeri, ua, topu ve tankn, geriye
kalan birleik ordularn tmnn yok ettiklerinden daha fazlasn yok etmiler
ve etmektedirler. (652) Moskova nlerindeki zaferin nemini analiz eden ABD
Genelkurmay bakan General Marshall unlar vurguluyordu: Bu, Alman Silahl
Kuvvetlerinin stratejik yenilgisiydi; savata bir dnm noktasyd. (653)
Kzl Ordunun Moskova nlerindeki zaferi, faist diktatrle kar Avrupa lkelerindeki ulusal kurtulu hareketlerinin daha da aktif duruma gemesini salamt. Bu yaylma srecinde faizme kar direni ve halk sava ynetim organlar
kuruluyordu. Polonyada Ocak 1942de Gvardiya Ludova adl asker rgt kuruldu. ekoslovakyada 1941 Eyllnden itibaren Merkezi Ulusal Devrim Komitesi
Pragda, Mart 1942den itibaren de Bratislavada rgtlenmiti.
Yugoslavyada 1941 yazndan itibaren Dzenli Partizan Hareketi faaliyetteydi. Kasm 1942den itibaren ise, lkenin, faizme klelemeden kurtulu savana nderlik eden Yrtme Komitesini semi olan Yugoslavya Anti-Faist Halk
Kurtulu (VEE) Meclisinin ilk oturumu yapld. Austos 1942de Bulgaristanda
faizme kar direnii rgtlemi olan Anayurt Cephesi kuruldu.
195

Yunanistanda 1941 Eyllnden balayarak Ulusal Kurtulu Cephesi faaliyete balad. Aralk 1941de Yunan Halk Kurtulu Ordusunu (ELAS) kurma karar
alnd. Eyll 1942de Arnavutluk Ulusal Kurtulu Cephesi kuruldu. Faizme kar
direni hareketleri Fransa, Belika, Danimarka, Norve ve Bat Avrupa lkelerinde
serpilmeye balad.
Faist Alman ordusunun Moskova nlerinde hezimete uramas ve OcakNisan 1942 arasnda Kzl Ordu saldrsnn baars, anti-Hitler koalisyonunun
nc gc Sovyetler Birliinin uluslararas konumunu glendirdi.

ABD ve ngiltere Hkmet Bakanlarnn

22 Aralk 1941-14 Ocak 1942 Tarihleri Arasndaki Konferans
Birlemi Milletlerin Deklarasyonu
22 Aralk 1941-14 Ocak 1942 tarihleri arasnda Washingtonda ABD ve
ngiltere hkmet yneticilerinin konferans gerekleti. Arkadiya ad verilen
bu konferansn ana devi savata ngiliz-Amerikan Ortaklaa Stratejik Plann
hazrlamakt.
Atlas Okyanusundaki asker harekt alanndaki ABD ve ngiltere iin ok g
duruma ramen her iki lkenin yneticileri, bu asker harekt alann, SovyetAlman Cephesindeki arpmalarn bir btn olarak savan gidii ve sonucunu
belirledii Avrupadaki sava alanyla kyaslandnda ikincil nemde olduunu
kabul edecek kadar yeterince gereki bir tavr sergilemilerdi. Almanya diyordu
Churchill bizim hepimiz iin en byk tehlikedir ve Japonyaya kar oyalayc
harektlar yrtmek yoluyla biz ncelikle Almanyay ezmeliyiz. Szlerinizi bo
yere harcamayn diyordu ABD Bakan Churchille Bunu biz en az sizin kadar
biliyoruz. Sz konusu olan udur ki biz Japonyay ezip geebilir, ama yine de sava
kaybedebiliriz, ancak Almanyay bozguna urattktan sonra, ardndan Japonyann
hakkndan gelemememiz olaslk ddr. (654) Churchill daha Washingtona gelirken yolda hazrlanm olan ve ngiliz hkmetinin Sovyet-Alman Cephesindeki
durumunu hesaba katarak ABD ve ngilterenin bundan sonraki faaliyetlerine ilikin grlerini dile getiren bir memorandum sundu. u anda diyordu Churchill
savan ak iinde birincil derecede nemli olan olgu, Hitlerin planlarnn suya
dmesi ve onun Rusyadaki kayplardr. Biz henz, bunun Alman ordusu ve Nazi
rejimi iin byk bir felaket olup olmadn syleyemeyiz. Bu rejim bugne kadar
kendisine zahmetsiz ve ok ucuz bedellerle nasip olmu baarlar sayesinde ayakta kalmtr. imdi ise bu rejimin, tahmin edilen kolay ve abucak zaferin yerine
tm k boyunca ok fazla miktarda silah ve yakt gerektiren kanl arpmalara
katlanmas gerekmektedir. Byk Britanya ve Birleik Devletlerin bu davada, tarafmzca vaat edilmi olan malzemeleri tam miktarda ve zamannda (Sovyetler
Birliine y.n.) gndermek zorunda olmamz dnda herhangi bir rol almas gerekmemektedir. Biz ancak bu yolla Ruslarn devasa abalarn savan genel gidiine (...) dhil edebiliriz. (655)
196

Churchill bylece Sovyet-Alman Cephesinin birincil derecede nemini itiraf etmekle birlikte, yine eskiden de olduu gibi, Almanyaya kar sava istisnai
olarak Sovyetler Birliinin gcyle yrtmeye niyetlenmiti. Savata ABD ile
ortaklaa stratejik izginin hazrlanmas srasnda o, ABD ve ngilterenin Silahl
Kuvvetlerinin uzun sre toparlanmas gerekliliini, tama aralar ve dier teknik
aralarn vb. hazrlanmasn bahane ederek Avrupada ikinci cephenin almasn
her trl yola bavurarak geciktirme gayreti iindeydi.
Konferans, gndemdeki tm konularda iddetli bir siyasal mcadele iinde
geiyordu; buna ramen Churchill ana esas olarak tm nerilerini kabul ettirmeyi baarmt. Ayrca, Churchill Almanyann paralanmas konusunu tartma
gndemine tamt, bu nedenle de konferanstan bir sre sonra ABD Dileri
Bakanl buna uygun planlar zerinde almaya balamt.
Roosevelt Churchillin savata Sovyet-Alman Cephesinin birincil derecedeki
rol konusundaki grlerine itiraz etmiyordu. Ruslarn tm program bizim karlarmz iin yaamsal neme sahiptir (656) diyordu Sava bakan Stimsona. 28
Aralkta Bakan, Japonyann Pearl Harbora saldrsndan sonra verilen Sovyetler
Birliine mal temininin durdurulmasna ilikin talimat iptal etti. Konferansta
mal teminine ilikin konu olduka ayrntl olarak tartld, Amerika Bakan tarafndan alnan 1942 ve 1943 yllarnda geniletilmi silah retim program karar
da bunun bir sonucu oldu.
Konferansn sonucunda her iki taraf da Almanyann bir numaral dmanlar
olarak kaldn teyit ettiler, ancak 1942 ylna ilikin planlarn, bu dmanla savaa katky Churchillin nerisiyle ablukann devamna ve Almanyann bombalanmas, Fransa Kuzey Afrikasnda asker karma harektyla snrlyorlard.
ABD ve ngiliz askerlerinin izleyen tm asker harektlarnn mterek komutas iin, merkezi Washingtonda olan Genelkurmay Bakanlar Birleik Komitesi
kuruldu.
Konferans sresince Roosevelt ve Churchill Sovyet hkmeti ile istiareden
sonra, mihver devletlerine kar Savaan Devletler Deklarasyonu tasla hazrladlar. 1 Ocak 1942de Washingtonda, Sovyetler Birlii de dhil, 26 devletin
temsilcileri Birlemi Milletler (Burada ad geen kurulu, kinci Dnya Savanda
Hitler kart koalisyonu oluturan ve daha sonra da 1945te Birlemi Milletler
rgtn kuran devletlerin oluturduu birliin addr. Bugnk BM bundan sonraki blmlerde yer alrsa Birlemi Milletler rgt tam adyla verilecektir .n.) Deklarasyonunu imzaladlar. Bu deklarasyonda bu lkelerin
hkmetlerinin tm asker ve ekonomik kaynaklarn, l Paktn yelerine ve
sz konusu hkmetlerin sava hlinde bulunduklar bu pakta dhil olmu olan
devletlere kar kullanma ykmll stlendikleri belirtiliyordu. Deklarasyona
katlan lkeler birbirleri ile ibirlii yapmay ve dmanla mnferit atekes ya
da bar anlamas imzalamama ykmlln stlenmilerdi. (657) Birlemi
Milletler Deklarasyonu faist saldrganlara kar mcadelede halklarn birliinin
glenmesine ciddi katklarda bulunmutu.
197

26 Mays 1942 tarihli Sovyet-ngiliz ttifak Anlamas

Hitler kart koalisyonu salamlatran anlamalar serisi ierisinde Sovyetngiliz ttifak Anlamas byk nem tayordu. Byle bir anlama Edenin Aralk
1941de Moskovaya geldii srada gndeme gelmiti. Ardndan grmeler diplomatik kanallardan srdrld. Anlamann imzalanmas Sovyet-ngiliz ilikilerine aklk kazandrmak, savan amalarna ve sava sonras bar dzenlemelerine ilikin zerinde mutabk kalnan gr asn netletirmek iin gerekliydi.
1942 lkbaharna doru Churchill ve hkmeti, ngiltere ve ABDnin asker
durumunun, Sovyet-Alman Cephesinde olaylarn gelimesine bal olduuna giderek daha fazla inanmaya baladlar. Bundan yola kan ngiliz yneticiler Sovyet
hkmetinin, Sovyet-ngiliz ilikilerinin iyiletirilmesi ve faist saldrya kar savata glerin birletirilmesine dnk abalarna karlk verir oldular.
SSCB ve ngiliz hkmetleri arasndaki grmelerde kan en byk zorluk,
SSCB snrlarnn 22 Haziran 1941deki durumuyla ngiltere tarafndan tannmas konusunda kyordu. Eden ile Aralk 1941de Moskovada yaplan grmeler
ngiliz hkmetinin, SSCBnin yasal snrlarn tanmay istemediini gsteriyordu. Bu konuda tpk ngiltere hkmeti gibi 1939 devlet snrlarnn deimesinin Atlantik Misak ile elitiini iddia eden ABD hkmeti de kat bir tutum iindeydi. Rooseveltin Sovyet nerilerine raz olmasn Churchill SSCB ile ngiltere
arasnda anlamaya varlmas iin gerekli bir koul olarak ne sryordu. Ancak,
Sovyet Silahl Kuvvetlerinin Moskova nlerindeki zaferinin etkisi altndaki ngiliz
hkmeti kendi tutumunu gzden geirme eilimi tamaya balamt. 7 Mart
1942de Churchill Roosevelte unlar yazyordu: Savan artan ciddiyeti beni,
Atlantik Misak ilkelerini Rusyay, Almanya kendisine saldrdnda sahip olduu snrlardan yoksun brakacak ekilde yorumlamamak gerektii karm yapmaya zorlamtr. Churchill ABD hkmetinden, (1941 snrlarnn tannmasna
ilikin madde de dhil olmak zere) SSCB ile anlama imzalamas iin ellerini
zmesi ricasnda bulunuyordu; nk onun da yazd gibi, her ey lkbaharda
Rusyaya devasa leklerde Alman saldrlarnn olacan iaret etmektedir ve
Alman ordularyla iddetli arpmalar yapan bu yegne lkeye yardm etmek iin
yapabileceklerimiz ok azdr. (658) 1942 Martnda Eden ngilterenin ABD bykelisi Halifaxa Amerikan hkmetine u bilgiyi vermesi iin telgraf ekiyordu:
Biz Rusya ile u andaki ilikilerimizin tatmin edici olmad ak gereini gz
ard edemeyiz. Daha sonra Eden unlar yazyordu: Sovyet hkmetinin snrlara ilikin hakl taleplerini reddetmek, onun, ne bizim ne de Birleik Devletlerin
SSCBnin karlarn gerektii gibi gz nnde bulundurmak niyetinde olmadmzn, bizim, Rusyann, ngiltere ve Amerikann amalar iin savamaya devam etmesini istediimizin ve Rusya ile Almanyann birlikte zayf dmesine kar olmadmza ilikin kukularnn teyit edilmesi eklinde alglanacaktr. (659)
30 Martta Halifax ABD Dileri Bakanlna Edenin yeni bir telgrafn sundu.
Telgrafta u ifadeler yer alyordu: Bu koullarda ngiltere SSCBye ikinci bir cephe
ya da nemli miktarlarda herhangi bir malzeme temini eklinde asker yardm ve
198

destek salayacak durumda deildir... ngiliz kamuoyu tarafndan yaplan bask

nedeniyle ngiltere SSCB ile bu anlamay maddi ve asker yardmn alternatifi
olarak imzalamak zorundadr. (660)
Ancak ABD hkmeti Sovyet-ngiliz Anlamasna snrlara ilikin maddenin eklenmesine kesinlikle kar kmay srdryordu. SSCB Dileri Halk
Komiserinin 1942 Maysnda Londradaki grmeleri srasnda ngiliz hkmeti
SSCBnin Baltk snrn tanmaya hazr olduunu sylyor, ancak Sovyet-Polonya
snrn kaytsz koulsuz tanmaktan kanyordu.
Sovyet-Polonya snr konusunda anlamaya varmak olanakl grnmediinden,
ngiliz tarafnn nerisi ile snrlara ilikin madde anlama taslandan karld.
24 Mays 1942de Sovyet hkmeti Bakanna yazd mektubunda ngiltere
Babakan anlamann nceki taslann ngiliz hkmeti iin kabul edilemez olduunu, bunun balca nedeninin de ngiliz hkmetinin, daha nceden Polonya karsnda stlenmi olduu ykmllkleri ihlal edemeyeceini, kendi lkesi ve Birleik
Devletlerdeki kamuoyunu da dikkate almak zorunda olduunu yazyordu. (661)
26 Mays 1942de SSCB Dileri Halk Komiseri V.M. Molotov ve Byk
Britanya Dileri bakan A. Eden, Hitler Almanyas ve onun Avrupadaki su ortaklarna kar savata ittifaka ve ayrca savatan sonra ibirlii ve karlkl yardma ilikin Sovyet-ngiliz Antlamasn imzaladlar.
Anlama iki blmden oluuyordu. Birinci blm, SSCB ve ngilterenin,
Almanyaya ve Avrupada saldrganlk eylemlerinde onunla balant iinde olan
tm devletlere kar, savata birbirlerine her trl asker ve dier yardmlarda bulunma ykmlln ieriyordu. Anlamann taraflar Hitler hkmeti
ya da saldrgan niyetlerden vazgemeyecei ak olan dier herhangi bir Alman
hkmeti ile hibir grme yapmama ve Almanya ya da Avrupada saldrganlk
eylemlerinde onunla balant iinde olan dier herhangi bir devletle, kendi aralarnda karlkl mutabakat olmas durumu hari, grme yapmama ya da atekes
veya bar anlamas imzalamama ykmllklerini stlenmilerdi.
Anlamann ikinci blm her iki lkenin sava sonras dnemdeki karlkl
ilikilerini belirlemekteydi. Her iki lke de savatan sonra Avrupada gvenlik ve
ekonomik ilerlemenin rgtlenmesi amacyla birlikte alma ve ibirlii yapma
ve birbirlerine ekonomik yardmda bulunma ykmlln stleniyordu. SSCB
ve ngiltere savan sona ermesinden sonra, Almanya ya da Avrupadaki saldrganlk eylemlerinde onunla balant iinde olan devletlerden herhangi biri tarafndan saldrganln ve barn ihlalinin yinelenmesinin olanaksz klnmas iin
kendi gleri dhilinde olan tm nlemleri alma konusunda mutabk kaldlar.
Anlamann taraflarndan herhangi birinin sava sonras dnemde Almanya ya da
Avrupada saldrganlk eylemlerinde onunla balant iinde olan devletlerden herhangi biri ile savaa girmesi durumunda, dier taraf derhl ona her trl asker ve
dier yardm ve destekte bulunmakla ykmlyd. SSCB ve ngiltereden herhangi
biri, dierine kar ynelmi olan hibir ittifak imzalamama ve hibir koalisyona
katlmama ykmlln stleniyordu.
199

Anlamann ilk blm SSCB ve ngilterenin Almanya ve onun uydularyla

bar anlamas imzalayncaya kadar geerli olmak zorundayd. Anlamann ikinci blmnn geerlilik sresi 20 yld. ngiliz tarafnn srar zerine anlamaya, karlkl yardm ykmllnn, uluslararas bar ve gvenlik rgtnn
kurulmasyla birlikte her iki tarafn mutabakatyla gereksiz saylaca ana kadar
geerli olacan ieren bir art getirilmiti. (662)
Anlama gerek SSCB ile ngiltere arasndaki ilikiler asndan olsun, gerekse
anti-faist koalisyonun glenmesi asndan byk nem tayordu. Bu anlama
ngiliz-Sovyet ilikilerini nemli lde iyiletirmi ve iki lke arasnda ibirliinin
daha da gelimesi iin bir temel oluturmutu. Anlamann imzalanmasyla birlikte
SSCB ve ngilterenin, ayrca faist saldrganlara kar mcadele veren tm lke ve
halklarn uluslararas konumlar salamlamt. zellikle de bu nedenle anlama
SSCB, ngiltere ve Hitlere kar koalisyon iindeki tm lkelerin geni halk kitleleri tarafndan byk bir takdir kazanmt. Eminim ki, diye yazyordu J. Stalin,
28 Mays 1942de Churchille gnderdii mektupta, bu anlama Sovyetler Birlii ile
Byk Britanya, ayrca lkelerimiz ve Birleik Devletler arasndaki dostluk ilikilerinin daha da glenmesi ii byk nem tayacak ve savan zaferle sonulanmasndan sonra lkelerimiz arasnda sk bir ibirliini salayacaktr. (663)
SSCBnin Sovyet-ngiliz Antlamasna verdii byk nemi vurgulamak iin,
anlamann onay SSCB Yksek Sovyetinin zel olarak toplanan oturumunda gerekletirildi. SSCB anlamay 18 Haziran 1942de, ngiltere ise 24 Haziran 1942de
onaylad.

11 Haziran 1942 Tarihli Sovyet-Amerikan Anlamas

Anti-faist koalisyonun glendirilmesi iin byk nem tayan dier bir belge de, saldrganla kar savan yrtlmesinde, karlkl yardmda uygulanacak
ilkeler konusundaki Sovyetler Birlii ile Amerika Birleik Devletleri arasndaki anlamadr. ABDnin Lend-Lease yardm alan tm lkelerle imzaladklarnn ayns
olan bu anlama, 11 Haziran 1942de, ABD Dileri bakan C. Hull ile SSCBnin
Washington bykelisi M.M. Litvinov arasnda imzalanmtr. 23 ubat 1942de
imzalanan ngiliz-Amerikan Lend-Lease Anlamas, ABDnin SSCB de dhil, dier lkelerle imzalad anlamalar iin rnek oluturmutur.
Sovyet-Amerikan Antlamasnn nsznde SSCBnin saldrganla kar mcadelesinin ABD savunmas iin yaamsal nem tad ve bu nedenle Birleik
Devletlerin Sovyetler Birliine saldrganla direni davasnda yardmda bulunduu ve bulunaca belirtiliyordu.
Anlamann I. Maddesinde u ifadeler yer alyordu: Amerika Birleik
Devletleri hkmeti Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii hkmetine, Amerika
Birleik Devletleri Bakannn gnderilmesi ya da temin edilmesine izin verdii savunmaya dnk malzemeler, hizmet ve enformasyon alannda lojistik destek salamaya devam edecektir. Bu lojistik destek karlkllk esasna gre gerekletirilmeliydi. II. Madde Sovyetler Birlii tarafndan olanaklar lsnde
200

Birleik Devletlere benzeri yardmn yaplmasn ngryordu. Savan bitiminde

SSCB alnm malzemelerden imha edilmemi, harcanmam ya da kullanlmam olanlarn... iade etmek zorundayd (madde V). VII. Madde, temin edilen
malzemeler iin hesaplama artlarnn bu iki lke arasndaki ticareti g duruma
sokmas yle dursun, tam tersine onlar arasndaki karlkl yarara dayal ekonomik ilikilere katkda bulunmas ve dnyadaki ekonomik ilikileri iyiletirmesi
gerekiyordu. SSCB ve ABD dnya ekonomik ilikilerinin iyiletirilmesi ve barn
(664) desteklenmesi yararna dier devletlerle birlikte hareket etmek zorundayd.
Amerika Birleik Devletleri hkmeti Sovyet hkmeti ile saldrganla kar savan yrtlmesine karlkl yardm iin uygulanabilir ilkeler anlamasn, bu anlamann Amerika Devletinin en temel karlarna uygun olduunu
fark ederek imzalamtr. ok ileri grl politikaclar ve ncelikle de Bakan
Roosevelt faist bloun planlarnn ABD iin ne kadar tehlikeli olduunu aka
hesap edebilmilerdir.
Amerika Birleik Devletleri ile 11 Haziran 1942 tarihli anlama, tpk Byk
Britanya ile 26 Mays 1942 tarihli ittifak anlamas gibi, Kzl Ordu ve Sovyet halknn faist Almanya ve mttefiklerine kar savataki gc ve baarsnn uluslararas kabul grmesinin bir kantyd.

1942de kinci Cephenin Almas Konusu

1942de ikinci cephe konusu SSCB, ngiltere ve ABD ilikilerinde nemli bir
yer tuttu. kinci cephenin almas anti-Hitler koalisyonu ordularna zaferi daha
az insan kayb ve maddi kaypla salayabilir, geici olarak faistlerin esaretinde
kalm olan halklarn bir an nce kurtulmasna yardmc olabilirdi. ABDnin 1941
Aralnda savaa girmesiyle birlikte Avrupada ikinci cephe sorunu artk yalnzca
SSCB ve ngiltereyi deil Birleik Devletleri de ilgilendiriyordu.
1 Nisan 1942de Bakan Roosevelt, ekincelerle de olsa, Bat Avrupada asker
harektn balamasn ngren stratejik plan onaylad. Roosevelt bu plann siyasal ynne byk nem veriyordu. Bakan, Sovyet hkmetini 1942de ABD
ve ngilterenin asker yardmna bel balayabileceine ikna etmeyi arzu edilir bir
olgu kabul ediyordu. Bakann bu tutumu yalnzca mttefikini desteklemek deil,
ikinci cephenin almasn talep eden kendi kamuoyunu tatmin etme abasyla
aklanabilirdi. Roosevelt ABDdeki geni halk kitlelerinin dncesini hesaba katmazlk edemezdi: ABDde 1942 sonbaharnda, iktidardaki Demokrat Partinin gcnn snanaca olaan Kongre seimleri yaplacakt. Roosevelt 1942 Martnda
Sovyetler Birliinin ABD bykelisi M.M. Litvinova ikinci cephenin almasn
salamak iin ngilizlere bask yapmakta olduunu ve bunun iin Amerikan askerlerini ngiltereye gndermeye hazr olduunu bildiriyordu. (665)
3 Nisan 1942de Roosevelt Churchille unlar yazyordu: Halknz ve benim halkm Ruslara basky azaltabilecek ikinci cephenin almasn istiyor ve bu halklar
Ruslarn, bugn benimle sizin birlikte ldrdmzden daha fazla Alman ldrdn ve daha fazla asker tehizat imha ettiini anlayacak kadar aklldr. (666)
201

Churchill Bakanlndaki ngiltere hkmeti ve genel olarak ngiltere iktidar

evreleri, Almanya ile savan tm arln Sovyetler Birliine yklemeye alarak yine eskisi gibi mttefik askerlerinin Avrupaya karlmasna kararl bir
ekilde kar kyordu.
Bununla birlikte J. Stalin, 12 Nisan 1942de Rooseveltten bir mektup alyordu:
unlar yazyordu Roosevelt: Ben, sizin Bat cephenizdeki kritik durumu kolaylatrmak iin bizim Silahl Kuvvetlerimizin deerlendirilmesi ile ilgili son derece
nemli bir asker neriyi kastediyorum (667) Bakan SSCB Dileri Bakanl
Halk Komiseri ve asker temsilcinin en yakn zamanda Washingtona gnderilmesini neriyordu. Sovyet hkmeti kendi Washington Bykelisini Bakann
Sovyet temsilcilerle hangi somut konular grmek istediine aklk kazandrma
talimat verdi. 14 Nisanda Roosevelt SSCBnin ABD Bykelisine, danmanlaryla birlikte, Fransaya karma yapmak yoluyla Almanyaya kar ikinci cephenin
almasnn gereklilii sonucuna vardklarn, ama bu plann ngiltere tarafndan
henz onaylanmadn bildirdi. (668)
20 Nisanda J. Stalin Roosevelte Sovyet hkmetinin, Bakan ile Avrupada en
yakn zamanda ikinci cephenin almas konusunda gr alveriinde bulunmak zere SSCB Dileri Halk Komiserini Washingtona gnderecei yantn
verdi. Bakana Halk Komiserinin ngiltere hkmeti ile gr alveriinde bulunmak zere Londray da ziyaret edecei bildirildi.
SSCB Dileri Halk Komiseri V. M. Molotov, Mays-Haziran 1942de, Londra
ve Washingtonu ziyaret etti ve bu ziyaretler srasnda, SSCBnin ABD ve ngiltere
ile ittifak ilikilerinde ayr bir nem tayan ikinci cephe sorunu grld. (669)
Grmeler etin geiyordu. Londrada Sovyet Halk Komiserinin ngiliz
hkmetine 1942 yaz ve sonbaharnda Sovyet-Alman Cephesinden en azndan
40 Alman tmeninin ekilmesini salama olanann olup olmadna ilikin sorusuna yant olarak Churchill ve Eden, Bat Avrupaya mttefik askerlerinin karlmas koullar ve olanaklarn dnmeye koyuldular, ama saldr iin tahsis
edilebilecek silahl kuvvetlerin says ve sreleri konusundaki somut ykmllklerden inatla kanyorlard. (670)
Daha sonra anlalaca gibi, ngiliz hkmeti 1942de ikinci cephe ama niyetinde deildi, ama bunu aka ilan etmek istemiyordu. V. M. Molotov ngiltereden
ABDye gemek zorunda olduundan, ngilizler kendisine dnte Londraya uramasn nerdiler ve bu konunun Washingtonda grlecei de hesaba katlarak kendisine o zaman daha belirgin bir yant vermeyi vaat ettiler. kinci cepheye
ilikin grmelerin Londradaki ilk aamas bylece son buldu.
Halk Komiserinin 29 Maysta geldii Washingtonda 1942 ylnda mttefik
kuvvetlerinin Bat Avrupaya karlmas konusundaki grmelerin sonunda
Bakan Roosevelt Amerikann tutumunu u ekilde zetliyordu: ... Amerikan
hkmeti 1942de ikinci cephenin almas iin aba gstermektedir ve bunu
umut etmektedir. (671) Sovyet tarafnn nerisiyle, grmelerde, 1942 ylnda
Avrupada ikinci cephenin almasnn ertelenemez olduu konusunda tam bir uzlama salandna iaret eden resm bildiri metni zerinde mutabk kalnd.
202

Roosevelt 31 Mays 1942de Churchille gnderdii telgrafta, Sovyet Halk

Komiserinin ziyaretten belirli reel sonularla ve Staline olumlu bir raporla dnmesi (672) konusundaki zel isteini iletiyordu. 6 Haziran 1942 tarihli bir dier
telgrafta Bakan u aklamay yapyordu: tiraf etmeliyim ki, Rusya Cephesine
byk bir endieyle bakyorum 673)
Halk Komiseri 9 Haziranda ABDden dnerken, grmelerin devam ettii
Londraya yeniden geldi.
Washingtonda gndemde olan ikinci cephe tartmalar nda ngiliz
hkmeti, Londradaki grmeler srasnda, ngiliz-Sovyet ortak bildiri metnine Amerikan-Sovyet ortak bildirisindeki gibi, her iki lke arasnda 1942 ylnda
Avrupada ikinci cephenin almasnn ertelenemez olduu konusunda tam bir uzlama salanmtr (674) ifadesinin yer almasna ilikin Sovyet nerisi ile mutabk kald. Ayn zamanda, ngiltere Babakan, Sovyet Halk Komiserine 10 Haziran
tarihini tayan bir muhtra sundu ve bu muhtrada ksaca u ifadeler yer alyordu: Biz Ktada Austos ya da Eyll 1942de bir karmann hazrln yapyoruz.
(675) Zaman geldiinde bu operasyonu gerekletirmeye msait bir ortamn olup
olmayacan nceden sylemek mmkn deil. Bu nedenle, bu konuda hibir vaatte bulunamayz. Ama sz konusu operasyon mantkl ve hakl olmas durumunda, planlarmz gerekletirmekte tereddt etmeyeceiz. (676) eriinden de
anlalaca gibi, muhtra, belli artlarla verilmi olsa da, 1942 sonbaharnda ikinci
cephenin almas konusunda ngilterenin belirli ykmllklerini ieriyordu.
SSCB Dileri Halk Komiserinin Washington ve Londradaki grmeleri konusundaki her iki ortak bildiri, onun Moskovaya dnd 12 Haziran 1942de
yaymland.
Sovyetler Birlii, ngiltere ve Amerika Birleik Devletleri arasndaki 1942 ylnda ikinci cephenin almasna ilikin uzlama, anti-Hitler koalisyonu nnde
byk olanaklar ayordu. Bu karmann gereklemesi, savan daha erken bitmesini salayabilirdi.
Kzl Ordunun k taarruzlar faist silahl kuvvetleri son derece g duruma
drmt. Sovyetler Birliinin Hitler srlerine kar savan tm arln tad bir yl boyunca, ngiltere ve ABD 1942 ylnda Avrupaya baarl bir mdahale iin gerekli asker ve teknik donanma sahipti.
ABD Silahl Kuvvetler Komutanl mdahaleyi 15 Temmuz-1 Austos 1942
arasnda gerekletirmeyi olas gryordu. (677) Ancak bunu, ngiltere ve ardndan da ABD hkmetleri tarafndan, Sovyetler Birlii karsnda stlenilen
ykmllklerle dorudan doruya elien hareketler izledi. Daha ortak bildiri yaymlanmadan ngiltere Babakannn Washingtona gelen temsilcisi Louis
Mountbatten, Bakan Roosevelt ve Harry Hopkinsi ngiltere hkmetinin la
Manche yarma ve 1942 ylnda Avrupa ktasnda sava alann kuatma planna
olumsuz yaklat konusunda bilgilendiriyordu.
Babakan Churchill, Bakan ile birlikte, 1942-1943 yllarndaki asker operasyonlar, ncelikle de 1942 ylnda Avrupaya karma yapma konusunda nihai ka203

rar almak iin 18 Haziranda ngiliz asker yneticiler eliinde bizzat Amerikaya
gelmiti. Churchill tarafndan Roosevelte iletilen belgede, ngiltere hkmetinin
bu operasyonu onaylamad ve bu yl Fransaya nemli bir karma yaplmamas
gerektii ifade ediliyordu. Churchill, Avrupada ikinci cephenin almas yerine,
daha Aralk 1941-Ocak 1942de Roosevelt ile grmeler srasnda szn ettii
Fransz Kuzeybat Afrikasna operasyonun incelenmesi (678) gereklilii konusunu gndeme getiriyordu.
ngiliz-Amerikan grmelerinin tam hz kazand bir srada ngiliz askerlerinin Libyadaki mstahkem Tobruk Kalesini hi beklenmedik bir ekilde teslim ettikleri haberi alnd. Bu haber Churchilli grmelere ara vermek ve derhl
ngiltereye dnmek zorunda brakt. Churchill ve Roosevelt 1942 ylnda ikinci
cephe konusunda hibir karar almam olsalar da, ngiltere Babakan Londraya
dner dnmez, buradaki haber evrelerinde, bu yl Fransaya hibir karmann
olmayaca inanc salamlayordu.
ngiliz askerlerinin Libyadaki baarszlklarndan dolay, ngiliz kamuoyunda
hkmet ve asker liderlerinin asker harektlar komuta etmelerine kar gl
bir fke dalgas ykselmiti. Gazetelerde ve parlamento kulvarlarnda siyasal bir
kriz sylentileri dolayordu. Avam Kamarasnda hkmete gvensizlik nergesi
verilmesinin tartld srada Lort Winterton Churchillden Babakanlk grevini brakmasn talep ediyordu. Parlamento frtnas Churchill iin genel olarak
olumlu sonlanm, gvensizlik nerisi topu topu 25 oy toplayabilmi ve kabul edilmemiti. (679) Ancak bu, ngiliz halknn hkmetin asker faaliyetinden ciddi
honutsuzluunun bir gstergesiydi.
Churchill, ngiliz askerlerini Libyadaki bir bozgundan kurtarmak ve Britanya
silahnn saygnln yeniden salamak iin mmkn olan her eyi yapma karar
almt. O, bu amaca ulamann yolunu ngiliz ve Amerikan askerlerinin Afrikaya
karlmasnda gryordu. Ayn zamanda Babakan bu operasyonun Avrupada
1942 ylnda ikinci cepheyi amaktan vazgemek iin bir gereke olabileceinin
hesabn yapyordu. Bu nedenle Churchill kendi tutumunu u ekilde formle ediyordu: Siyasal olarak pozisyonumun olduka zayf olduu ve hibir asker baar
parlts olmad Temmuz ay boyunca, Birleik Devletlere savan nmzdeki iki
yl boyunca belirleyici neme sahip bir karar aldrmalydm. Bu, 1942 ylnda la
Manchenin yarlmasndan vazgeilmesi ve sonbahar ya da k boyunca byk bir
ngiliz-Amerikan keif gcyle Fransz Kuzey Afrikasnn kuatlmasyd. (680)
1942de Kuzey Fransaya karma hemen hemen tmyle ngiliz operasyonu
(681) olduu iin, Churchillin tutumunu hesaba katmak zorunda olan Roosevelt,
ayrca ngiliz-Amerikan askerlerinin Afrikaya mdahalesi dncesine kendisini gitgide daha fazla kaptrmt. Temmuz ayna doru onun karar nihai olarak
aklk kazanmt. Churchillin srarlaryla birlikte bunda ABD Bakannda oluan Sovyetler Birliinin 1942 yaz dnemi arpmalarnda tek bana ayakta durabileceine ilikin artan gven ve ayn zamanda SSCByi Almanya ile savata zayf
drme abasnda olan Amerikan iktidar evrelerindeki glerin etkisi balca
rol oynamt. Bunun dnda, Bakan Amerikan tekellerinin ngilizlere kendile204

rinden nce szma olana verilememesi durumunda, o zamanlar kendilerinin ele

geirmeleri ok kolay olacakm gibi grnen Fransann Kuzey Afrika smrgelerine olan ilgilerini paylayordu. Ve nihayet, dman glere kar etkili bir asker
operasyon Roosevelt iin kongre seim kampanyasnda byk bir koz olabilirdi.
Roosevelt ngilizlerle asker operasyonlar grmek ve 1942 yl iin belirli kararlar almak amacyla Hopkinsi, General Marshall ve Amiral Kingi ngiltereye
gnderir. Onlarn umas arifesinde, 15 Temmuzda Roosevelt, Hopkins ile Londrada
yaplacak grmeler konusunda konumak iin buluuyordu. Bu bulumann
Hopkins tarafndan kaydedilen notlardan, Rooseveltin 1942 yl taarruz operasyonlarnn Afrika seeneine yakn durduu karm yaplabilirdi. Biz 1942 ylnda
Sledgehammer* operasyonundan hi istemeden vazgemek zorunda kalyor olsak
da, diyordu Bakan, ben yine de bu operasyonu 1943 ylnda uygulamak iin seri
hareket etmemiz gerektiini dnyorum... Gymnast operasyonu, (682) tam bir
Amerikan giriimi olduu iin byk stnlklere sahiptir. (683)
Londradaki ngiliz-Amerikan grmelerinin aknn gsterdii gibi, 1942 ylnda ikinci cepheyi amamak ynnde alnan kararn balca nedeni, etkili ngiliz
ve Amerikal politikaclarn grlerine gre, SSCBnin bu yl Almanyay bozguna
uratamayaca, Almanyann da SSCBye galip gelemeyecei idi. Churchill, ngiliz
hkmetinin tutumunu formle ederken, Amerikallarla 20 Temmuz 1942 tarihli
toplant notlarnda unlar yazyordu: Rusyann ya galip gelecei ya da yok olacandan hareketle biz Sledgehammeri imdiye kadar tarttk. Byk olaslkla biz,
ara bir durumla karlaacaz. Rusya muharebesi uzun bir sre sonulanmayabilir ya da, cephe hatt Douda biraz daha ileriye gitse de, sonu belirleyici olmayabilir ve Rus Cephesi kalr. (684) Konferansn katlanlar, madem byle, SSCB ve
Almanya varsnlar birbirlerini hrpalamaya devam etsinler, grndeydiler.
Hopkins ve Marshall ksa bir gr alveriinden sonra Roosevelte ngilizlerin
Kuzey Fransaya mdahale etme konusunda anlamaya varma eilimi tamadklarn
bildirdiler ve talimat bekliyorlard. Zaten Roosevelt de bundan bakasn beklemiyordu. Bu nedenle hemen yantn verdi. Bakan, mmknse ve stelik ok seri bir ekilde baka herhangi bir operasyon konusunda anlama salanmas nerisini getirdi.
Bu gerekten de Bakomutann nihai emriydi (685) diye belirtiyordu R. Shervud.
Ertesi gn Amerikal temsilcilere gnderilen telgrafta Bakan, 1942 ylnda Kuzey
Afrikada operasyondan yana olduunu (686) yineliyordu. Higgins unlar yazyordu:
25 (Temmuz y.n.) akamna doru Hopkins, trensel bir vecize rnei olabilecek
telgraf nihayet gnderdi. Telgraf tek bir szckten oluuyordu: Afrika. (687)
General D. Eisenhower 1942 ylnda ikinci cephe amaktan kesinlikle vazgeildii gn tarihte en kara gn olarak (688) adlandryordu. Eisenhowern tepkisi anlalabilirdi: o, olaylar, salkl bir asker stratejinin siyasal kayglara kurban
edildiini grm, profesyonel bir asker olarak deerlendiriyordu. Bylece, 1942
ylnda Avrupada ikinci cephe almas yerine Londrada Kuzey Afrikaya ngilizAmerika karmas gerekletirme karar alnd; bu harekt Avrupaya saldr iin
*

Sledgehammer: Balyoz

205

hazrlanacak kuvvetleri ve kaynaklar da gerektirecei iin, ikinci cephenin 1943

ylnda almas da belirsizdi. 18 Temmuz 1942de J. Stalin Churchillden, mttefiklerin 1942de ikinci cepheyi amaktan vazgetiklerine ilikin st kapal olarak
ifade edilmi bilgiyi ieren bir telgraf ald. (689) 23 Temmuzdaki yant mektubunda J. Stalin unlar yazyordu: Avrupada ikinci cephe almas konusuna gelince; korkarm bu konu gayri ciddi bir nitelik kazanmaya balyor. Sovyet-Alman
Cephesinde oluan durumdan hareketle, ok kesin bir ifadeyle bildirmek zorundaym ki, Sovyet hkmeti Avrupada ikinci bir cephe almasnn 1943 ylna ertelenmesini kabul edemez. (690)
Mttefik tarafndan, byle bir protesto nedeniyle, ngiltere ve ABD hkmeti,
Churchillin Moskovaya zel bir ziyaret gerekletirerek, Avrupada ikinci cephe
konusundaki vaatlerinden vazgeme nedenlerini SSCB hkmetine aklamasna
karar verdiler. Churchill ABD Bakanndan, Sovyet hkmetine her iki devletin de
fikir birlii iinde olduklarn sergilemeleri iin kendisiyle birlikte A. Harriman
da gndermesini rica ediyordu.
12 Austosta Moskovadaki grmelerin daha ilk gnnde Churchill Sovyet
hkmeti Bakanna Amerikallar ve ngilizlerin ikinci cephe konusunu titizlikle inceledikleri ve dmann piyade tmenlerinin Rus Cephesinden ekilmesi
amac tayan harektlar Eyll aynda gerekletirecek durumda olmadklar sonucuna vardklarn bildirdi. Onun ifadelerine baklrsa ngiltere ve ABD 1943
ylnda byk harektlara hazrlanyordu. Bu amala da 1943 ylnda ngiltereye 1
milyon Amerikan askeri gelmek zorundayd. Daha sonra Churchill mttefiklerin
mstahkem kylara karma yapmak zere alt tmen getirecek karma aralarna sahip olduklar hlde, tpk Fransann herhangi bir ky blgesi gibi Pas de
Calais* blgesine de saldr dzenlemenin mantkl olacan dnmediklerini
syledi.
Sovyet tarafnn bu ifadelere netlik kazandrmak amal sorusuna karlk
Churchill ... ngilizler Avrupada bu yl ikinci cephe aamayacak durumda, ama
ngilizler ikinci cephenin, belki de baka bir yerde alabileceini tahmin etmektedirler eklinde ifadelerine netlik kazandryordu. 6-8 tmenin bu yl Fransa
kylarna karlmas harektna gelince, diyordu Churchill, ngiliz hkmeti bu
operasyonun yarardan ok zarar getirecei ve 1943 ylnda gerekletirilecek byk lekli harektlarn hazrlklarna olumsuz olarak yansyaca grndedir.
Harriman Churchillin grlerini desteklediini ve bunlara ekleyecek bir eyi
olmadn ifade ediyordu. (691)
Sovyet hkmeti mttefiklerin tutumunu kabul etmediini kararl bir ekilde ifade etti. J. Stalin tarafndan ertesi gn Churchille sunulan memorandumda
1942 ylnda Avrupada ikinci cephenin almasnn nceden karara baland...
ve bunun bu yl 12 Temmuzda yaymlanan ngiliz-Sovyet ortak resm bildirisinde
ifade edildii anmsatlyordu. Memorandumda daha sonra, ikinci cephe organi*

Pas de Calais: Fransann Kuzeyi. ngiltere ile Fransa arasndaki alan. 185 km uzunluundadr. Derinlii
azdr ve Manche Kuzey Denizine balar. Manche tneli bu alandadr.

206

zasyonunun Alman kuvvetlerini Dou Cephesinden Batya ekme ve bylelikle

1942 ylnda Sovyet ordusunun Sovyet-Alman Cephesinde iini kolaylatrmak
amac tadna iaret ediliyordu. Doaldr ki, Sovyet Komutanl 1942 ylndaki
harektlarn mttefikler tarafndan bu ykmlln yerine getirileceini hesaba katarak planlamt. ngiliz hkmetinin 1942 ylnda Avrupada ikinci cepheyi amaktan vazgemesi ikinci cephenin almasna bel balayan tm Sovyet
kamuoyuna manevi bir darbe vurmutur, Kzl Ordunun cephedeki durumunu
gletirmektedir ve Sovyet Komutanlnn planlarna zarar vermektedir; 1942
ylnda ikinci cephenin almasndan vazgeilmesi sonucunda Kzl Ordu iin ortaya kan glkler, kukusuz, ngiltere ve geri kalan tm mttefiklerin asker
durumunu zora sokmak durumundadr. En sonunda Sovyet hkmeti Avrupada
ikinci cepheyi zellikle de 1942 ylnda amann mmkn ve gerekli olduunu
(692) vurguluyordu.
Churchillin ikinci cephenin alnn ertelenmekte olduuna ve ngiltere ile
ABDnin 1943 ylnda byk harektlara hazrlanmakta olduklarna (693) ilikin aklamas, ngiltere ve ABD hkmetlerinin ikinci cepheyi 1943 ylnda ama
ykmllklerini stlendikleri anlamna gelmekteydi. Daha sonralar J. Stalin,
Churchille yazd mektuplarndan birinde ykmllkleri kastederek unlar
vurguluyordu: ... Siz ngiliz ve Amerikan askerlerinin Avrupaya mdahalesinin
1943 ylnda geni lekli olacan bildirmitiniz. (694) Mttefiklerin bu ak ve
net ykmlln yerine getirilmesinden de kandklar akt.
Moskova grmeleri srasnda ngiltere Babakan Sovyet hkmetine
ngiltere ve ABDnin Ekim 1942de Kuzey Afrikaya karma gerekletirme niyetinde olduklarn bildiriyordu. Mttefiklerin Kuzey Avrupaya 1942 ylnda karma yapmasnn olanakszln gerekelendirirken, Churchill karma gemilerinin
yetersizliini bahane etmiti. Ancak, Afrikaya karma da ok sayda karma
gemisi gerektiriyordu ve bilindii gibi, 1942 sonbaharnda bu gemiler mttefiklerce tedarik edilebilmiti. Gemilerin yetersizlii, diyordu Higgins, sanmam ki,
Avrupaya karmadan vazgemek iin ciddi bir neden olsun.(695). kinci Dnya
Sava konularnda yetkin bir tarihi olan Ch. Wilmot da, karma gemilerinin
yetersizliinin mutlak deil grece olduunu ve sorunun tercihten kaynaklandn (696) belirtiyordu.
Churchillin, Avrupann Atlantik kysndaki Alman savunmasnn ok salam
olduu eklindeki ikinci gerekesi de yine ayn lde geree uygun deildi. J.
Stalinin Churchille memorandumunda, 1942 yaznda Alman ordusunun hemen
hemen tm kuvvetleri, stelik en iyi kuvvetleri Dou Cephesine kaydrlm ve
Avrupada nemsiz sayda kuvvetlerin, stelik en zayf kuvvetlerin kalm olduuna (697) iaret ediliyordu. Savatan sonra bu deerlendirmeyi bizzat Alman
Generaller teyit ediyordu. Tmgeneral Zimmerman unlar yazyordu: 1942 yazna doru Almanlarn Ruslar ile savata baarszlklar Bat ordusunu da son
derece olumsuz etkilemiti. kinci kademe birliklerden ve yedek birliklerden,
207

Douda deerlendirilmeye uygun askerler taranyordu... Sava yetenei olan birlikler Douya sevk edilmiti, onlarn yerini alan birlikler ise savama konusunda yetersizlerdi. Savaabilme yetenei anlamnda hazr duruma geldikleri lde
bu birlikler de Rusyaya sevk ediliyorlard. (698) Atlantik Tabyas olarak anlan
Bat Avrupadaki savunma tesisleri sistemi de ngiliz-Amerikan kuvvetleri iin
alamayacak bir engel deildi. Bu tesisler sisteminin inaatna ancak 1942 ilkbaharnda balamlard ve savatan sonra Batdaki Alman Komutan Feldmareal
Rundstedtin de itiraf ettii gibi, stihkm kuvveti absrt derecede abartlyordu.
Atlantik Tabyas, Alman halkn ve mttefikleri yanltmak iin propaganda amal
yaratlan bir hayaldi. (699)
Amerikan-ngiliz kararghlarnn bunu bilmemesi mmkn deildi. Austos
1942de Kanada birlikleri Fransa kylarna km, Fransann Dieppe kentini kuatm ve bir gn ellerinde tutmulard. Asker says 6 binden biraz fazlayd ve
onlar 60 tank destekliyordu. Harekta komuta eden ngiliz Amiral Mountbatten
ve Kanadal General Mc Naughton unlar sylyorlard: Biz Dieppe girip daha
sonra dnmek niyetiyle gittik. Eer harekt baka trl planlanm olsayd, hi
kuku yok ki, kalabilirdik. Biz tutunabilirdik ve Almanlar bizi karamazlard.
(700) Savala ilgili olarak Amerikan resm tarihinde unlar yer almaktadr: ABD
Genelkurmay Planlama Dairesinin hesaplad gibi, La-Manche zerinden nemli bir karma 1942 ylnda yaplabilirdi. (701) Planlama Dairesi subaylar fantezi
dkn deillerdi. Onlar, Batdaki Alman askerlerinin saysnn o aralar 27-33
tmen olduunu biliyorlard, dahas onlarn yars Sovyet-Alman Cephesindeki
arpmalardan sonra kendilerine gelmi durumda deillerdi. kinci cephenin nihayet ald 1944 ylnda Almanlar Batda 40 tmene sahipti.
Churchill Moskovada Sovyet-Alman Cephesindeki durum hakknda, Kzl
Ordunun durumu hakknda ok ayrntl bir gzleme sahip olmu ve en nemlisi
de kendisine devamnda Stalingradda byk bir Sovyet baarsna imza atan ve
kinci Dnya Savann ak iinde anti-faist koalisyon yararna kkl bir dnm noktasna gtren kar saldr hazrl bildirilmiti. Churchill 14 Austosta
Sava Kabinesine bildirdii gibi, ahsen kendisinin Stalinin zaferden tamamen
emin (702) olduunu dnmt. Ertesi gn Babakan Londra ve Washingtona
unlar bildiriyordu: Stalin zel grmemizde bana, geni bir kar saldr plan
dhil, emin oluunun dier salam gerekelerini at... ahsen ben, onlarn dayanabilme anslarnn eit olduu grndeyim. (703)
ngiltere ve ABDnin Avrupada ikinci cepheyi amaktan vazgemeleri yznden Sovyetler Birlii faist blokla arpmalar tek bana srdrmek zorundayd.

1942 Ylnda Sovyetler Birliine ngiltere

ve Amerikann Asker Malzeme Sevkiyat
1942 ylnda Sovyetler Birliinin ngiltere ve ABD ile ilikilerinde, bu lkeler
tarafndan asker malzemeler sevkiyat konusu son derece nem kazanmt. 30
208

Hazirana kadar bu sevkiyatlar, 1 Ekim 1941de Moskovada imzalanan ilk protokole gre gerekletirilmiti.
Pasifik Okyanusunda savan kmasndan sonra, SSCB iin tahsis edilen asker
malzemeler ve gemiler Amerikan Silahl Kuvvetlerinin emrine gemiti. Sovyetler
Birliine sevkiyatlarda mal a ortaya kmaya balad. Bakan Roosevelt an
1942 Nisan ayna kadar kapatlmas direktifini vermiti, ancak bu direktif yerine
getirilmedi ve SSCBye asker malzeme teslimat azalarak srd. Amerikal aratrmaclar Matloff ve Snellin iaret ettikleri gibi, 1942 Ocak ve ubat aylarnda bir
miktar art (sevkiyatta y.n.) olsa da, stlenilen ykmllkler gerei, ayda 200 bin
ton malzeme sevkiyat gerekirken, yk miktar ayda 100 bin tonu amyordu. (704)
1942 Haziran sonuna doru ABD ve ngiltereden protokolde ngrlen malzeme miktarnn ancak bete drd gnderiliyordu, SSCBye ise, tama srasndaki kayplar nedeniyle daha az bir miktar ulayordu.
Eer Rusyann bizim ortak davamz adna Hitlerin bozguna uratlmas iin
yaptklar gz nnde bulundurulursa, biz bu lke iin ok az ey yaptk, diye
itirafta bulunuyordu Churchill 15 ubat 1942 tarihli radyo konumasnda.
1942 yaznda Sovyet-Alman Cephesinde Almanlar saldrya geti. Bu nedenle,
mttefiklerin Sovyetler Birliine asker malzeme sevkiyatlarnn nemi artt. Ama
zellikle de bu anda ngiltere ve ABD, Sovyetler Birlii iin balca lojistik destek yolu olan Kuzeyden deniz yoluyla asker malzeme sevkiyatn hemen hemen
tmyle durdurdular. Bunun nedeni, Haziran sonunda zlandadan Arhangelske
gnderilen P. Q. 17 konvoyunun urad nemli kayplard.
Konvoy, ounlukla Amerikan meneli olan 34 ticaret gemisinden oluarak
yola kmt. Bu konvoyun gvenliini, bnyesinde kruvazrler, destroyerler,
denizaltlar ve dier gemilerin bulunduu ve ngiliz Kontramiral* Hamiltonun
komuta ettii ok gl bir deniz kuvvetleri salyordu. Daha Batda ise koruma gleri: iki zrhl, bir uak gemisi, kruvazr ve destroyer filotillas koruma
kollama grevi yapyordu. Konvoy Medved adasnn ardnda bulunduu srada
ngiltere Denizcilik Bakanlnda, Alman gemilerinin konvoya saldr dzenleyebileceklerini ngrme gerekesi olumutu. Bu durum, Deniz Kuvvetleri
Komutan Amiral Pounun Kontramiral Hamiltona 4 Temmuzda: Kruvazrler
mfrezesi ok hzl bir ekilde Batya ekilsin, konvoy dank bir dzen iinde
Rus limanlarna hareket etsin (705) emrini vermesi iin yeterli olmutu. Sonuta,
Norveteki slerinden havalanan Alman uaklar ve denizaltlar hibir engelle
karlamadan 23 gemiyi batrmlard. Dierleri Arhangelske kadar ulam ancak 200 bin ton ykten 70 binini ulatrmlard. Alman asker gemileri bir trl
konvoyu kstramam ve bylelikle de ngiliz Amirallerin ngrleri gerekesiz
kalmt. Aktr ki, P. Q. 17 konvoyunun byk blmnn yok olmasnn sorumluluu ngiliz Amirallere aittir.
Bu trajedinin sonucu sulularn cezalandrlmas olmalyd ve benzer olaylarn yinelenmemesi iin nlemler alnmalyd. Ama tam tersi oldu. P. Q 17 kon*

Contre-Amiral: Deniz kuvvetlerinde, en st derecedeki Amiral.

209

voyunun bana gelen felaketi hesaba katarak, diye yazar Churchill Denizcilik
Bakanl (yani bu felaketin balca sulusu y.n.) Arktika konvoylarn durdurmay nerdi (706)
18 Temmuzda Churchill Sovyet hkmetini, SSCBye, konvoylarn Kuzey yoluyla gnderilmesine son verildii konusunda bilgilendiriyordu. (707)
23 Temmuzda J. Stalin ngiliz Babakanna gnderdii mektupla, ngiltere
hkmetinin Sovyetler Birliine Kuzey yolundan asker malzeme salamaya devam etmekten vazgemesi nedeniyle kararl bir protesto ekti. Mektupta, Sovyet
Deniz Kuvvetleri uzmanlarnn ngiliz denizcilik uzmanlarnn, SSCBnin kuzey
limanlarna asker malzemeler getirmesine son vermeleri zorunluluuna ilikin
gerekelerin salam bir temele dayanmadn dndkleri belirtiliyordu. Sovyet
uzmanlar, iyi niyet ve stlenilen ykmllklerin yerine getirilmesine hazr
olmas durumunda malzeme tama dzenli olarak ve Almanlar iin de byk
bir kaypla gerekletirilebilecei kanaatini tamaktaydlar. ngiliz Amirallerin
17. Konvoya tama aralarn terk etme ve ngiltereye dnme, yk gemilerine
ise Sovyet limanlarna dank bir dzende ve gvenlik (eskort) olmadan ulamalar emrini, bizim uzmanlarmz anlalmaz ve aklanamaz olarak kabul etmektedirler... Ben, Sovyet-Alman Cephesinde ciddi gerilimin olduu ve Sovyetler
Birliinin asker malzemelerin gelmesine zellikle gereksinim duyduu bir anda
Byk Britanya hkmetinin bize asker malzeme tamaktan vazgeeceini bir
trl tahmin edemezdim. Basra limanlar zerinden malzeme tanmasnn,
Kuzey yoluyla malzeme tamaktan vazgeilmesinin yarataca kayb hibir ekilde karlamayaca aktr. (708)
Herhangi bir ciddi gereke olmakszn Sovyetler Birliine 1942 ylnn zor yaz
gnlerinde asker malzemeler sevkiyatnda bu kadar nemli miktarda azalma,
(Kuzeyden deniz yoluyla sevkiyatn drtte gerekletiriliyordu), mttefikler
tarafndan SSCB karsnda ykmllklerin ak bir ihlali idi.
31 Temmuz 1942de Moskovann ald bir mektupta Churchill mttefiklerin Eyll aynn ilk haftasnda 40 gemilik bir konvoyun gnderilmesi iin (709)
nlemler almakta olduklarn bildiriyordu. Bylece, mttefikler SSCByi en zor
zamannda malzeme yardmndan mahrum brakmlard. Yazn verilen aradan
sonra Eyll 1942de SSCBye P. Q. 18 konvoyu gnderildi. Sovyetler Birliine yola
kan 34 ticari gemiden 27 tanesi yerine ulamt. P. Q. 18 Konvoyu operasyonu
baarlyd ve artk konvoylarn Sovyetler Birliine dzenli olarak gelecekleri ngrlebilirdi. Ancak ngiliz ve Amerikan hkmetleri gemileri Kuzey Afrikaya
rezerve etmeye karar vermiler ve Kuzey yolundan SSCBye malzeme sevkiyatn
yeniden durdurmulard. Amerikal tarihi Newman: Konvoy gndermek olduka fazla sayda gemi gerektirdiinden, Churchill 1942 Eyll sonunda Lend-Lease
erevesinde malzemelerle ykl gemilerin Murmanska gnderilmesinin iptalini
teklif etmitir. Roosevelt raz oldu, ama bu karar konusunda mmkn olduunca uzun bir sre haber verilmemesini nermitir. (710) 6 Ekim 1942de SSCB,
ABD ve ngiltere temsilcileri, Washingtonda Sovyetler Birliine ABD ve ngiltere
tarafndan, mhimmat, asker tehizat ve ham madde temini konusunda ikinci
210

bir protokol imzaladlar. Ama SSCBye, yerine baaryla ulaan bir konvoy ancak
Aralk ay sonunda gnderildi.
Gnderilen malzeme miktar, kinci Protokolde ngrlenin olduka altndayd. Bylece, Temmuz-Kasm 1942de ngiltere SSCBye vaat edilen 1000 uak yerine
394, vaat edilen 1250 tank yerine 642 tank gndermiti. (711) Amerikaya gelince,
Amerikal aratrmaclar R. Leighton ve R. Coakleyin yazdklarna gre, Stalingrad
nlerinde byk arpmann yazgs belirlenirken, ABDden malzeme sevkiyat
kinci Protokolde vaat edilen dzeye ulamaktan ok uzakt. Kasm ay sonuna doru, planda belirlenen 1608 bin ton yerine 840 bin ton yk gnderildi. (712)
Tm bunlar, Sovyet topraklarnda ok geni apl amansz arpmalarn srmekte olduu 1942 ylnda meydana gelmekteydi.

Kuzey Afrikaya Amerikan-ngiliz karmas, Bunun Siyasal ve

Diplomatik nemi
1942 sonbaharnda ngiliz-Amerikal komutanlar Kuzey Afrikaya Amerikan
ve ngiliz askerlerini karmaya baladlar. ABD Bakannn Kurmay Bakan W.
Leahyin ifadesine gre, Roosevelt bu karma konusunu uzun bir sre dnm ve harekt onun komutas altnda hazrlanmt. (713) ABD Sava bakan H.
Stimson Kuzey Afrikaya mdahalenin Bakann sevgili evladna (714) yapm
olduu bir mdahale olduuna iaret ediyordu.
Roosevelt harekt en ge 30 Ekim 1942de balatmak iin aba gsteriyordu. Kasmda olaan kongre seimleri olacakt ve Bakan oylama gnne kadar
hkmetinin, saldrganlara kar kararl arpmalara hazrlanrken baarl
asker operasyonlar yrtmekte olduunu gstermek istiyordu. Bununla birlikte,
Roosevelt Afrikann, Birleik Devletler tarafndan kuatlmalarna ilk adm olabilecek olan koloni topraklarnda ABDnin siyasal olarak bulunmasna zen gsterdiini sergileme abas iindeydi.
Ancak, Amerikallarn belirlenen sreye kadar harekta hazrlanmalarna,
karma yaplacak yer ve karmay gerekletirecek asker mevcutlarna ilikin
ngilizlerle yaadklar tartmalar engel oluyordu. ngiliz askerlerinin, saldr
hlinde olan talyan ve daha sonra da Alman askerlerine kar asker harektlar
sonucunda o sreye kadar yle bir tablo ortaya kmt:
Fransann 1940 Hazirannda yenilmesinden sonra faist talya, kolonileri kuatma program olarak Svey Kanal ve Cebelitark zerinden kontrol salayacan ve Ekvatorun Kuzeyinde yer alan tm Afrikay da buna dhil ederek Byk
talyan mparatorluunu kuracan aka ilan etmiti.
talyan askerleri 1940 Hazirannda Etiyopyadan Sudana (Kassala ve Galliabad
kentleri), Britanya askerleri ise Somali ve Kenyaya saldrlara baladlar. lk zamanlar talyanlar baz baarlar elde etti. Ama 1940 yl sonunda 300 bin kiiden
fazla ngiliz ordusu saldrya geti ve Ocak-Mays 1941de talyanlar Kenyadan,
Sudandan, Britanya ve talyan Somalisinden, Eritreiden kard.
211

talyan askerleri Etiyopyadan da karlmt. 1941 yl banda burada talyanlara

kar genel bir ayaklanma balamt. ngiliz askerleri ile birlikte Etiyopyal partizan mfrezeleri, sonuta 19 bin subay ve askerden oluan l ve 100 bin esir veren
talyan ordusunu yenilgiye urattlar. (715) Dou Afrikada talyan askerlerine komuta eden Etiyopya kinci Kral Dk Aosta 1941 Maysnda esir dt.
ngiliz askerleri lkede kalm ve ancak savatan sonra ekilmi olsalar da
Bamsz Etiyopya yeniden kurulmutu.
Mussolini Kuzey Afrikada kuatma planlarn gerekletirebilmek iin Libyada
1900 top, 15 binden fazla makineli tfek, 750 tank ve zrhl araca sahip olan yaklak 370 bin kiilik bir ordu konulandrmt. (716)
ngilizler karsnda byk bir saysal stnlk saladktan sonra (bu, asker
says ve silah, ayrca da hava birlikleri olarak iki kattan daha fazlayd) talyan ordusu 13 Eyll 1940ta saldrya gemiti. ngiliz askerlerinin savunma hatt birka saat iinde yarlmt. Ayn gn talyan askerleri Es-Sallum, gn sonra da
Sidi-Barraniyi ele geirdiler. Ancak, Marse-Matruh ynne doru harekete geen
talyanlar Libya snrndan 120-130 kilometre getikten sonra saldry durdurdular. Bir taraftan Britanya askerlerinin direnii artm, dier taraftan ise, dar ky
hattnda ilerleyen talyanlar aralarndaki iletiimi ok uzak mesafelere yaydlar.
ngiliz hava kuvvetlerinin, zellikle de talyan askerlerinin ilerledikleri istikametleri gemilerden alan top ateine tutan ngiliz filosunun aktif duruma gemesi
ve onlarn cephe gerisiyle iletiimleri talyanlarn harekt srdrmelerini ciddi
olarak gletirmiti. Msr Cephesinde sessizlik egemendi. talyan hkmetinin
Yunanistana hummal bir ekilde saldrya hazrlanyor olmas ve Afrikada saldrya gemek iin yedek kuvvet ayramamas da bunda etkili olmutu.
ngiliz hkmeti bu aray deerlendirip Msrdaki ordusunu nemli lde
glendirdi. talyanlarn, sonucunda alt ay boyunca kendilerine gelemedikleri
Yunanistandaki byk bozgunlarndan sonra ngiliz ordusu 9 Aralk 1940 ylnda Afrikada saldrya geti. Birka gn iinde talyanlar Msrdan atlmlard,
Bingazi, Ajedabia ve El Ageiluya mevzilenmi olan ngilizlerin eline ubat 1941de
artk tm Kirenaika* gemiti. talya ordusu panik hlinde kaarken 133 bin asker
ve subayn esir vermi, toplarnn, silahlarnn, cephanesinin byk bir blmn yitirmiti. (717)
talyanlarn baarszlndan dolay, onlarn yardm ile Afrikada ngiltere ve
ABDye zafer kazanmay ve onlarn mevzilerini kullanmay planlam olan Hitler,
Afrika sava arenasna General Rommel komutasnda bir Alman Keif Kolordusu
gnderdi. Rommel Kuzey Afrikada talyan-Alman Birleik Kuvvetlerine komuta etmek iin atanmt. Mart-Nisan 1941de Rommelin ordusu saldrya geti,
tm Kirenaikay geri ald ve Msr topraklarna girerek Es-Salluma kadar ulat.
Rommel baarsn daha da ileri tayamad, nk Hitlerin yksek komutanl,
Sovyetler Birliine saldrya hazrlanyordu ve bir yandan en nemli kuvvetlerini
SSCB snrlarna yarken dier yandan, topu topu 110 bin asker ve subaydan olu*

Krenaika: (Cyrenaica): Akdenize snr olan Libyadaki tarihi yerleim.

212

an ve 1140 top ve 380 adet orta apl tanka sahip olan Afrika ordusunu takviye
edemedi. (718)
145 bin asker, 840 tank, 500 uak ve 840 topa (719) sahip olan ngiliz 8. Ordusu
asker filonun desteiyle Rommel ordusunun saldrsn durdurmakla kalmad, Kasm-Aralk 1941de kar saldrya geti ve Krenaikay tekrar ele geirdi.
ngiliz silahnn Kuzey Afrikadaki baarsna byk lde Alman ordusunun
Moskova nlerinde Sovyet ordusu tarafndan bozguna uratlmas katkda bulunmutu. ngilizlerin Afrika iin arpmasna abartl bir nem veren Churchill
dahi 27 Ocak 1942de Avam Kamarasnda unlar sylyordu: Levantdan Hazar
Denizine, Nil vadisine, Iraka ve Hindistana kadar biz dmann saldrsndan yalnzca Rus Cephesindeki zafer sayesinde kurtulduk. (720)
1942 Mays ay sonunda Rommel Msra ikinci bir saldr dzenledi. Haziran
1942deki iddetli arpmalarda Almanlar ok byk baarlar kazand. (721)
Almanlar Msrn 300 km kadar ilerine girip skenderiyenin topu topu 100 km
Kuzeyinde yer alan El-Alemeyne kadar girdiler. Hitler bu baarlarndan dolay
Rommeli altn mee yaprakl elik Ha ile dllendirdi ve kendisine Almanyadaki
en yksek asker rtbe olan Feldmareallii verdi. Ancak, Alman-talyan askerleri
daha ileri gidemediler, nk o aralar faist mihverin tm kara ve hava kuvvetleri tarihi Stalingrad savann balam olduu Sovyet-Alman Cephesine ylmt.
Rommelin ordusu baarnn devam iin yedek kuvvet alamam, onu destekleyen
Alman Hava Kuvvetlerinin bir blm Sovyet-Alman Cephesine sevk edilmiti.
Churchill, Kuzey Afrikaya mttefik kuvvetlerini karmak yoluyla her eyden nce Rommelin Alman-talyan ordusu karsnda Msrda baarsz olmu
olan Montgomeryin ngiliz 8. Ordusunun iini kolaylatrma hesaplar yapyordu. Afrikann mmkn olduunca Akdeniz kys dousuna karma yapmak
ngilizler iin nemliydi. Amerikallar ise Akdeniz seeneinde, karma ordularnn irtibatnn tehlike altnda olacandan endieleniyorlard.
Cebelitark kapatarak spanyollar ve Almanlar irtibatlarn kesebilirdi, bu durumda ise spanyann Hitlerciler tarafndan kuatlmas da olaslk d deildi.
Temelinde asker olmaktan ok siyasal nedenlerin yatt bu gr ayrl nedeniyle mttefikler nihayet bir karma Afrikann Atlantik kysna (Kazablankaya),
iki karma da Akdeniz kysna gerekletirmeye raz olmak yoluyla uzlamac bir
karar aldlar.
ABD ve ngiltere yneticileri karma yapacak asker kadrolar zerinde hemen
anlamaya varm deillerdi. Amerikallar, ngiliz ve arpan Fransz askerlerine
inat bir direni gsterilecekken, kendi askerlerinin karmasnn Kuzey Afrikada
bulunan Fransz askerlerinin direniiyle karlamayacan, nk Vichye bal
askerlerin, ngilizlerin Mers-El-Kebirde, ayrca Dakarda ve ngiltere kylarnda
bulunan Fransz asker gemilerine ani basknlar dzenledikleri 1940 yaz olaylarn anmsamakta olduklarn iddia ediyorlard. Bu nedenle Amerikallar ilk karmalarn yalnzca ABD kuvvetleri tarafndan gerekletirilmesinde diretiyorlard.
ngilizlere ise harektn balang aamasnda karma birliklerinin sevkiyatna
213

ve hava ve karadan destek salanmasna katlmakla yetinmelerini neriyorlard.

Amerikallar ak ak ngilizleri ikinci plana itmeye, karma sonucunda igal
edilecek topraklara iyice yerlemeye yelteniyorlard. Londra bunu ok iyi biliyordu. ngiliz Parlamentosunun kapal oturumunda Churchill bu Afrika karmasn
ABD Bakan komutasnda yrtlmekte olan (722) bir Amerikan Kefi olarak
adlandryordu.
Harektn Komutan olarak atanan Amerikal General Eisenhower, Kuzey
Afrikaya mdahalenin kesin tarihini Roosevelt ve Churchille ancak 22 Eyllde
aklayabildi: 8 Kasm.
Amerikan-ngiliz Komutanlnn planlarna gre, karma ncesinde, General
Montgomeryin komuta ettii ngiliz 8. Ordusunun Msrdan Kuzeye doru saldrs, karmann yaplaca noktalar ynne maksimum yaklamas gerekletirilmeliydi. 8. Orduyu gerek ngiliz gerekse Polonyal ve ek birlikleriyle takviye
edip saysn da 174 bin kiiye ve 1100 tanka (723) kararak, arpan Fransa askerlerinin desteiyle ngiliz Komutanl 23 Ekim 1942de El-Alamein blgesinde
saldrya geti, bu saldr srasnda Alman-talyan askerleri Msrdan, ardndan
da Tripoli ve Krenaikadan ekilmek zorunda kald. Feldmareal Rommelin 600
tanka (724) sahip 108 bin kiilik ordusu bozguna urad. Alman ve talyan askerlerinin geri kalan ksm, Rommelin baarszla mahkm savunma yapmaya
yeltendii Tunusa ulatlar.
Churchillin ardndan burjuva tarih uzmanlar, bu taarruz srasnda ngiliz
askerleri tarafndan elde edilen El Alamein nlerindeki zaferi abartrlar. Ancak,
Batl aratrmaclar, kuraldr, Almanlarn en nemli kuvvetlerinin o srada
Stalingrad nlerinde olduu ve Alman komutanlarn Rommele gerekli yardm
yapamad konusunda susarlar; stelik Alman askerlerinin bir blm Afrikadan
Sovyet-Alman snrna sevk edilmitir. ngilizlere toplam 4 Alman ve 8 talyan
tmeni kar koymutur, stelik Almanlarn en nemli kuvvetleri ve talyan kuvvetlerinin bir ksm El Alameinden kaabilmilerdir.
8 Kasmda Amerikan-ngiliz askerleri Cezayir, Oran ve Kazablankaya yerlemeye baladlar. Mttefik karma birlikleri, sevkiyatnda 650ye varan asker ve
byk yk gemilerinin grev ald 110 bin asker ve 6 Amerikan 1 de ngiliz tmeninden oluuyordu. Vichy hkmetinin Kuzey Afrikada konulanm Fransz
askerleri ABD ve ngiliz askerlerine kar savamak istemiyorlard ve bu nedenle
onlar karsnda hatr saylr herhangi bir direni gstermemilerdi. 11 Kasmda
Vichy Silahl Kuvvetlerinin Cezayirde bulunan bakomutan Amiral Darlan askerlerine direnie son vermeleri emrini verdi. 2-3 hafta iinde mttefikler Marokko ve
Cezayiri igal edip Tunus topraklarna da girdiler. Ancak, mttefik Komutanl,
ncelikle kendileri iin teknik ve insan gcnde nemli bir stnlk salamay
gerekli grdnden, devamndaki taarruz hareketlerinden belli bir sre uzak
durdular. Bu ardan alma Alman komutanlara Bat Avrupadan Tunusa takviye kuvvetler aktarma frsat verdi. Sonuta sava, mttefiklerin Kuzey Afrikay
Alman-talyan askerlerinden tamamen kurtard 1943 Mays ayna kadar uzad.
214

Amerikan ve ngiliz askerlerinin Kuzey Afrika karmasna karlk olarak

Hitlerciler tm Fransay ve Korsikay igal etti. stelik Tulondaki Fransz filosunu
kuatmaya da yeltendiler. Ancak, Fransz deniz askerleri Almanlarn bu plann
suya drdler: filonun bir ksmn batrdlar, bir ksmn da havaya uurdular.
zrhl, bir uak gemisi, drt ar kruvazr, hafif kruvazr, yirmi be destroyer, yirmi alt denizalt ve dier gemiler imha edildi.
Mttefiklerce hazrln ve Kuzey Afrika harektnn diplomatik yn ou
durumda, szm ona Fransz sorunu konusunda, ABD ve ngilterenin tutumlaryla belirlendi.
De Gaullen Bakanlk ettii Fransz Ulusal Komitesine Washington resmen
dmanca davranyordu. zgr Fransa ile ABD arasnda Amerikan slerinin de
Gaullee balanm olan Okyanusyadaki Fransz Ada smrgelerine yerletirilmesine ilikin ilk anlama ancak Ocak 1942de salanabildi. (725) Temmuz 1942de
Roosevelt, Fransz Ulusal Komitesinin genel olarak mihver devletlerine direniin sembol (726) olduunu dile getiren bir memorandum yaymlad. Ama ABD
hkmeti Vichy hkmeti ile ilikilerini bundan sonra da 1942 Kasm ayna kadar
srdrd, stelik bu ilikiler Vichynin inisiyatifi ile koptu.
ngiltere hkmeti bu konuda biraz daha farkl bir politika izliyordu. Fransz
Ulusal Komitesi Londrada bulunuyordu ve onun etkinliklerinin baz ynleri
ngiliz Kabinesinden destek gryordu. Bununla birlikte, tpk Amerikallar gibi
Churchill hkmeti ve ngiltere iktidar evreleri Fransann dnya arenasndaki
konumunu zayflatmak ve onun kolonilerine sahip olmak iin abalyordu.
Amerikallarn srar zerine Fransz Ulusal Komitesi Kuzey Afrikaya karma konusunda nceden bilgilendirilmedi. ABD hkmeti, Vichystlerin, Hitler
Almanyasnn asker durumunun ktye gitmesi lsnde ABDnin himayesinde zgr Vichyi kurma eilimi gsteren kolunu temsil eden General Giraudu
orada kendi dayanak noktasn yapmaya karar vermiti. Mttefik kuvvetlerin
Kuzey Afrikaya kmasnn arifesinde Giraud bir denizaltyla gizlice Cebelitarka,
mttefik ordularnn Fransz Kuzey Afrikasna mdahalesindeki Bakomutan
General D. Eisenhowern kararghna getirilmiti. Burada Giraud Eisenhower
ile tm sorunlarn kesin olarak zme kavuturulmas iin bulumutu. Ancak,
Giraudun Kuzey Afrikadaki Mttefik Ordular Bakomutanl grevine talip olduu ortaya kyordu. Anlamaya varlamad.
Ayn zamanda Amerikallar Vichy hkmetinin Silahl Kuvvetlerinin banda
olan Amiral Darlan ile de dirsek temasndaydlar. Mttefiklerin karmasndan
ksa bir sre nce Darlan Cezayire geldi ve Kasablanka harektndan sonra AngloAmerikallarn tarafna geti. Amerikan hkmetinin temsilcisi Clark, Darlan
ile 22 Kasm 1942de bir anlama imzalad. Bu anlamaya gre, ABD hkmeti
Fransann Kuzey Afrika smrgelerinde Darlann ynetimini tanyordu; Darlan
ise bu topraklarda Amerikan Komutanl iin yalnzca Almanya-talya askerlerine kar asker faaliyetler yrtmek amacyla gerekli koullar oluturmay deil,
Amerikallara Kuzey Afrikada belirli ekonomik muafiyetler salama ykmll215

n de stleniyordu. Amerikan sermayesi Clark-Darlan anlamasn, kendisine

zellikle de Fasta nemli ekonomik mevziler salamak iin kullanyordu.
ABD iktidar evreleri Fransz Kuzey Afrikasnda yalnzca kendi ekonomik egemenliini kurmakla kalmayp, Afrikada, Akdenizde ve Yakn Douda Amerikan
yaylmaclnn dayanak noktalar olmas gereken asker sler zinciri kurmak niyetindeydiler.
24 Aralk 1942de Darlan bir terrist tarafndan ldrldkten sonra,
Eisenhower General Girauda Kuzey Afrikada Yksek Komiserlii ve kara, deniz
ve hava kuvvetleri Bakomutanl yapmas grevini verdi. (727)
De Gaulle yine nceki gibi Washington iin kabul edilemez bir figrd, nk
o, Fransz mparatorluunun btnlnn korunmasnn gerekli olduunu dnyordu ve hareketlerinde de bamszd.
ABD hkmeti yalnzca Darlan ve Giraudun deil, o sralar Kuzey Afrikada
bulunan ve Amerikan iktidar evreleri ile ibirlii yapmaya hazr olduklarn ifade eden irili ufakl nde gelen tm Vichystlerin hizmetlerinden yararlanyordu.
Mttefik askerlerince igal edilen topraklarda Vichy hkmetinin gerici yasalar
ve dzeni sryor, ilerici gler, nceden de olduu gibi takip ediliyordu. Petain
hkmeti tarafndan hapse atlm olan komnistler serbest braklmamt.
Stalingraddan sonra Almanyann zaferine olan umutlarnn suya dmesi nedeniyle seve seve Amerikallarn tarafna geen Fransz gericileri ile Kuzey
Afrikada ibirlii iinde olan Amerikan iktidar evreleri, Fransz smrgelerini
igal etmenin dnda baka amalar da gdyorlard. Fransa Kuzey Afrikasnda
gerici dzeni koruyan Amerikallar bunu bamszlk sonrasnda Fransada da
egemen klmaya kalkyorlard ve bu da, doaldr ki, lkenin ulusal karlaryla
eliiyordu. Fransz Ulusal Komitesinin SSCB temsilcisi Garraud, SSCB Dileri
Halk Komiser Yardmcs ile 1 ubat 1943 tarihli grmesinde unlar sylyordu: yle bir izlenim var ki, ABD hkmeti tm idari, asker ve propaganda mekanizmasn, kendi ordusu ile Fransaya ilk ayak basmas gereken ve Fransz halknn zgr iradesine engel olmak iin ABD destei ile tm devlet mekanizmasn
kuatacak olan Giraudun eline vererek Fransada Vichy rejimini, Petain rejimini
korumak niyetinde. (728)
Ancak, Amerikan hkmetine bu planlar gerekletirmek nasip olmad.
Sovyet Silahl Kuvvetlerinin Hitler srleri karsndaki zaferleri Fransz halkna
yeni gler katt. Fransz halknn en iyi evlatlar, Fransann zgrl ve bamszl iin barol oynayan Direni Hareketinin saflarna katldlar.
Mttefiklerin Kuzey Afrikaya girmeleri Hitler kart koalisyon iin belirli bir
baaryd. Birka Alman ve talyan tmeni imha edilmi, Almanlar ve talyanlar
Kuzey Afrikada dayanaklarn yitirmiler, Afrikadaki Fransz smrgelerinden
stratejik ve dier ham madde alm olanaklarn yitirmilerdi.
Ancak, Amerikallar ve ngilizlerin Afrika harektlar yine de Sovyetler Birlii
iin ok zayf bir destek olmutu ve nemi asndan ikinci cepheyle asla kyaslanamazd. Esas itibaryla bu harekt Almanlar, ikinci cephenin kendilerini tehdit
216

etmediine ve tmenlerini Bat Avrupadan Sovyet-Alman Cephesine rahatlkla

sevk edebileceklerine inandrmt. Kasm 1942-Nisan 1943 aralnda Almanlar
batdan douya 35 birlik sevk ettiler. (729)
Bununla birlikte, talyan-Alman askerlerinin Libya ve Fransz Kuzey
Afrikasnda bozguna uramas, belli lde anti-faist koalisyonun silahl kuvvetlerinin harektlarda mterek hareket etmelerine belli lde katkda bulunmutu
ve faist saldrganlar blounda krizi yaklatrmt.

217

ALTMI DOKUZUNCU BLM

PASFK OKYANUSUNDA SAVAA KATILAN

DEVLETLERN 1941-1942 YILLARINDAK
DPLOMASS

Japonyann Stratejisi ve Diplomasisi

Japonya hkmeti ve Japonya Yksek Komutanl Pasifik Okyanusunda sava balatrken yldrm darbelerine bel balyorlard. Japonya kendi snrl kaynaklarn gz nnde bulundurarak gney denizi lkelerini bir an nce kuatmak,
onlarn ok zengin doal kaynaklarn kontrol altna almak, nemli stratejik
mevkileri igal etmek ve bylece saldry srdrmek iin bir s oluturmak niyetindeydi.
Japon komutanlar ABD ve ngilterenin nemli filo ve hava gcn yok etmek, denizde ve havada egemenlii ele geirmek, ilk nce Malaya ve Filipinlerde
olmak zere karma harektlar dzenlemek iin stratejik inisiyatifi ele geirmek
amacyla dmann Pasifik Okyanusundaki balca asker slerine ayn anda ve
ani saldrlar planlyorlard. Japon yneticiler Malayada ani karma harektlar
gerekletirerek Malakka yarmadasnn ok nemli kaynaklarn ele geirmeyi ve
Hollanda Hindistanna ilerlemek iin kendilerine bir koridor amay planlyorlard. Ordunun balangtaki saldr harektlarnn 4-5 ay, filonun ise 6-8 ay sresince gerekletirilmesi planlanyordu.
Bu amalara ulalmas, Japonyann denizden balantlarnn durumuna balyd: harektlarn daha en bandan itibaren Amerikan filosunu zayf drmek
gerekiyordu. Tokyo, ABD ve Japonyann Pasifik Okyanusundaki gleri ve olanaklarnn eit olduunu biliyordu. 1942den itibaren ise ABD Pasifik Okyanusundaki
filo ve hava donanmasn yle bir tempoyla artrmay hedefliyordu ki, bu tempo
ileride bu lkeye Japon gleri karsnda stnlk salayabilirdi. Japonya Deniz
Kuvvetleri komutanlar daha ilk arpmalarda zafere ulamay, inisiyatifi ellerinde tutmay ve Amerikan filosunun stnlne izin vermemeyi planlyordu. Bu
nedenledir ki, Havai harektna zel bir nem veriliyordu.
Daha Kasm 1941de Japonya hkmeti ve Yksek Komutanl, ABD,
ngiltere, Hollanda ve ine kar savan sonlandrlmas stratejik plann kabul
etti ve bu plan: 1) ABD, ngiltere ve Hollandann Uzak Doudaki slerini imha
etmek ve bylece Japonyann gvenliini salamaktan; etkin nlemler alnmas
yoluyla Chongqing hkmetinin boyun emesinden; Almanya ve talya ile ibirli218

i yaparak ngiltereyi teslim olmaya zorlamak ve bylece ABDyi sava srdrme

kararllndan vazgeirmek; 2) Dier lkelerin savaa girmesine engel olmak ve
nc devletlerin Japonya iin elverili bir tutum sergilemesi iin aba gstermekten ibaretti. (730)
Pasifik Okyanusunda savan ilk aamas, artk bilindii gibi, Japonyann
ak bir stnlyle sonlanmt. Tm filosunu saldrya sren Japonya Pearl
Harbordaki Amerikan filosuna byk kayplar verdirmiti. Ardndan kendi topraklarndan 10 kat daha fazla olan 200 milyondan fazla nfuslu 4,2 milyon km2 topra ele geirmiti. Japonya Malaya ve Singapuru, Hollanda Hindistan adalarn,
Burmay, Filipinleri, Hongkongu, Guam, Wake adalarn, Yeni Britanya, Solomon
adalarnn byk bir blmn vb kuatm, inin Yunnan eyaletine girmiti.
Bunun dnda, inin daha nceden kuatlm olan topraklar Japonyann kontrol altnda olmaya devam ediyordu.
Bu durumda, Japon diplomasisi nnde, yaylmay daha da geniletmek iin
elverili d politik ortam oluturma grevi duruyordu.
Japonya ncelikle Almanya ve talya ile ilikilerini glendirmeye zen gsteriyordu. Dileri bakan Togo 22 Ocak 1942de Parlamentoda yapt konumada
unlar sylyordu: Japonya, Almanya ve talya arasnda gitgide daha sk ilikiler
kurulmakta ve yakn ibirlii adm adm asker alanda, ekonomide, diplomaside ve dier birok alanda kendini gstermektedir. Amerika ve ngiltere Japonya,
Almanya, talyay ve dier dost lkeleri ne kadar ayrmaya alrlarsa alsnlar,
onlarn bu amaca ulamasna izin verilmemelidir. (731)
18 Ocak 1942de Berlinde Almanya, talya ve Japonya arasnda bir asker anlama imzaland. nsznde de belirtildii gibi, bu anlama, 27 Eyll 1940 tarihli
l Pakt ve 11 Aralk 1941 tarihli anlama uyarnca, dmann asker gcnn
imha edilmesi amacyla devletin etkili bir ibirliini salamak zorundayd.
Asker anlama, anlamann taraflar arasnda harekt alanlarnn paylatrlmasn ngryordu. Bu durumda, 70 derece Dou boylamnn Dousundaki
sular Amerika ktasnn Kuzey kylarna kadar, ayrca bizzat Amerika ktas,
Avustralya, Yeni Zelanda, Hollanda Hindistan ve bu sular zerinde bulunan dier
ok sayda ada Japonyann eylem alanna giriyordu. Bunun dnda, iaret edilen
bu alana 70 derece Dou boylamnn Dousundaki bizzat Asya ktas, yani SSCB
topraklarnn hemen hemen tm Asya blm de giriyordu.
70 derece Dou boylamnn Batsndan Amerika ktasnn Dou kysna kadar
olan alan, bu sularda bulunan adalar (zlanda ve dierleri), ayrca tm Afrika ktas, Yakn ve Orta Dou ve 70 derece Dou boylamnn Bats, yani Ural sradalarndan Batya kadar olan topraklar Almanya ve talyann eylem alanna giriyordu.
zel bir anlamann imzalanmasna kadar Hint Okyanusundaki harektlarn,
alanlarn snr izgileri dnda yrtlmesi ngrlyordu.
Japonya Gney denizleri ve Pasifik Okyanusundaki harektlarn gerekletirirken, ngiltere, ABD ve Hollandann Byk Dou Asya blgesindeki slerini
imha etme ve bu devletlerin smrgeleri olan topraklar kuatma grevini kendisi
219

stlenmiti. Bylece, sz konusu topraklarn gelecekteki statsne, yani onlarn

Japonyann kontrolne gemesine ilikin sorun nceden zlmt.
Japonya Pasifik Okyanusu ve Hint Okyanusunda bulunan Amerikan ve ngiliz
kara, deniz ve hava kuvvetlerini imha etmeyi stleniyordu. Amerikan ve Britanya
filolarnn Atlantike ynak yapmas durumunda ise Japonya dmann Pasifik ve
Hint Okyanusu sahasndaki gemilerine darbeleri younlatrmak, ayn zamanda
orada Alman ve talyan filolar ile ibirlii yapmak iin kendi deniz kuvvetlerinin
bir blmn Atlantik Okyanusuna sevk etmek zorundayd.
Almanya ve talya, ngiltere ve ABDnin Yakn ve Orta Dou ile Akdeniz ve
Atlantik Okyanusundaki ok nemli slerini, ayn zamanda dmann bu blgelerdeki kara, deniz ve hava kuvvetleri ve ticari filolarn imha etmeyi stlenmilerdi.
ngiltere ve ABDnin balca kuvvetlerini Pasifik Okyanusuna ymalar durumunda ise, Almanya ve talya, orada Japon filosu ile birlikte hareket etmek iin
kendi deniz kuvvetlerinin bir blmn Pasifik Okyanusuna sevk etme konusunda anlamaya varmlard.
Anlama, ekonomik sava yrtlmesi, asker, ekonomik ve teknik ierikli
bilgi deiimi alanlarnda geni apl bir ibirliini ngryordu. Hint Okyanusu
zerinden hava ve deniz irtibat hatlarnn kurulmas da ngrlyordu. (732)
Savaan taraflardan her biri yalnzca asker eylem alann geniletme abalaryla yetinmeyip, kendi lkesine en elverili siyasal konumu salamaya da zen
gsterdiinden, Japon diplomasisi ve propagandas nnde, smrge lkelerinde
mmkn olduunca ok sayda insan Japonyann yanna ekme devi de duruyordu. Japon kuatmaclar, gya Asyallarn Avrupal smrgecilerin boyunduruundan kurtarlmas iin aba gsterdiklerini ilan ediyorlard. Japon makamlar Birmanya, Filipin halkna ve dier halklara zgrlklerini salayacaklarn, Endonezyallara ise ilk aamada Yava adasnn zerkliini vaat ediyorlard.
Kukusuz ki, Japon iktidar evrelerince ilan edilen Byk Dou Asya Direni
Alannn kurulmas, smrge lkelerine Manchukuo tipi sahte bir bamszl
ngryordu. Ama demagojik sylemler, yerli halkn, Japonyann elinden bamszla kavumay umut eden belirli gruplar arasnda yank bulmutu. Japon militaristler, kuattklar bir dizi ngiliz ve Hollanda smrgelerinde asker birlikler
dahi kurmay baarmlard. (733)
Daha sonradan smrge halklar Japon kuatmasnn ve halklarn ulusal haklarn ihlal eden Japonyann smrgeci politikasnn gerek niteliini anlamaya
baladlar. lk zamanlar bu, d krkl ve gvensizlie yol at, ardndan ise
Japon egemenliine direnite yanksn bulan artan bir honutsuzlua yol at.
Artk 1942de in Hindinde, Malayada, Hollanda Hindistannda ve Gneydou
Asyann dier lkelerinde ok sayda ulusal kurtulu hareketleri domaya balad.
Bu lkelerin halklar iin esinlendirici rnek ise Sovyet halknn faizm ile mcadelesindeki kahramanlklar ve baarlar olmutu. (734)
220

ubat-Mart 1942de Yksek Bakomutanlk Karargh ve Eylem Koordinasyon

Komitesi savan perspektifi ve aylk sava sonucu oluan uluslararas durumu
tartyordu. Dileri bakan Togo basnn koruyucu bakan Kidonun desteiyle
ve ayrca ok deneyimli baz siyaset adamlar savan bundan sonraki perspektifine ilikin belirli endielerini dile getiriyorlard. Sz konusu kiiler, Japonyann
ham madde ve dier ekonomik kaynaklarn yetersizliini yaamakta olduuna
iaret ediyorlard. Bu nedenle, Japonyann ele geirdikleri ile yetinmesi ve karlara uygun bir bar arayna balamas neriliyordu. Ancak, Japonyann ilk asker
baarlarnn etkisinde olan Todzio ve asker liderlerin basks ile uzun sreye yaylacak sava yrtlmesi izgisi onand.
Japon yneticiler, siyasal izgilerini belirlerken ABD ve ngilterenin adm
adm Japonyay kendi kontrollerine almaya yeltendiklerinden hareket ediyorlard. Koordinasyon Konseyinin kararnda savan uzlamayla sona ermesini beklememek gerekir (735) ifadesi yer alyordu. Var olan uluslararas durumu analiz
ederken Koordinasyon Konseyi ngiltere ve ABDnin ncelikle Almanyay yenilgiye uratmay planlamakta olduu sonucuna varmt. Bu olguyu dayanak alan
Japonya savan bandaki kendi baarsndan yararlanarak uzun srecek bir sava sonucunda nihai zafere ulamay (736) planlyordu.
Koordinasyon Konseyi d politik faaliyetinin temel nceliklerini formle etmiti. Bu nceliklerin en nemli olan Almanya ve talya ile ibirliini daha da
geniletmekti.
Koordinasyon Komitesinin tartmalarnda SSCBye kar tutum nemli bir
yer alyordu. SSCBye kar imdilik savaa katlmama karar alnmt. Japon
diplomasisinin nne SSCB ile ngiltere ve ABD arasna nifak sokmak devi
koyulmutu.
ine gelince, Chongqingin boyun emesi iin olanaklar kollamay (737) srdrme karar alnmt. Togo bu kararn bar anlamas iin olanaklar kollamay
(738) ngren bir formlle tamamlanmasnda srar ediyordu. Ancak, onun karar,
zamansz olduu iin kabul edilmedi.
7 Mart 1942de mparatorluk Yksek Bakomutanlk Karargh ile hkmetin
ortak oturumunda ayrca elde edilen zaferlerin geniletilmesi gr bildirilip,
asker ekonomik potansiyeli glendirme ve uzun sreye yaylacak bir savaa hazrlanma karar alnd. (739)
Sonuta kuatlm topraklar dndaki stratejik savunma noktalarnn Japonya
tarafndan ele geirilmesi ve Japonyaya tabii edilmesi konusu gndeme getirildi.
Pasifik Okyanusunda savan balca amac olarak, yalnzca Gney denizleri blgesinin kuatlmas ve Japonyann savunulmas deil, ayrca, Japon emperyalistlerin in, Burma, Hindistan, Hollanda Hindistan, Avustralya, ayrca
Sovyet Uzak Dousu ve Sibiryay dhil ettikleri Byk Dou Asyann Mterek
Gelitirilmesi Alannn kuatlmasn ve savunulmasn ilan edilmiti. Bu nedenle, Japon Filo Komutanl Avustralyann ve Havai adalarnn kuatlmas amacyla harektlarn balatlmasnda diretiyordu. Ama Ordu liderleri bu neriye kar
221

kyorlard: onlar SSCBye saldr iin askerleri hazr tutmak gerektiini belirtiyorlar ve kuatlm topraklarn savunma hatlarnn glendirilmesinde srar ediyorlard. Bir uzlama olarak, 28 Nisan 1942de Tokyo ABD ve Avustralya arasndaki irtibatn koparlmas iin harekta balama karar ald. (740)
1942 Maysnda Port Moresbyi (Yeni Gine) kuatmak gibi baarsz bir giriimde bulunuldu. Mercan Denizine gnderilen gl bir Japon Escadronu Amerikan
filosu ile kar karya geldi. Japonlarn gc dmandan daha fazla olmasna karn, Japon komutanlar, taraflardan hibirine hibir stnlk salamayan arpmann sonularn yanl hesaplaynca Japonlar geri ekildi. (741)
1942 Hazirannda Amiral Yamamoto komutasndaki Birleik Filo Midway adasnn kuatlmas iin geni apl bir harekt balatt. Yamamoto Pearl Harbordan
sonra zayf dm ve Midwayin savunulmas iin tahsis edilmi ABD Pasifik
Okyanusu Filosunun tuzaa deceini ve tamamen bozguna urayacan umuyordu. Ancak Amerikan istihbarat Japonlarn haberlemelerini deifre etmeyi
ve hazrlanan saldry nceden renmeyi baarmt. Amiral Nimitz ABDnin
Pasifik Okyanusunda bulunan uak gemisinin hepsini Midwayde toplamt.
4-6 Haziran 1942de balayan arpmalarda Japonlar ciddi kayplar verdiler; en iyi
drt Japon uak gemisi batrld, (742) deniz ve havaclk uu ekipleri ld.
1942 Austosunda Amerikallar Guadalcanal adasnda ilk karma harektn
gerekletirdiler.
Midway adas yenilgisi ve Amerikallarn ilk karma harektlar Japon
hkmet ve asker brokratlar arasnda, Todzioda olan Sava Bakan grevinin
baka birine devredilmesi yararna bir grn domasna yardmc oluyordu. Bu
grlerin taraftar daha ok da Dileri bakan Togo idi. Ancak, bu grlerde
baarya ulamak nasip olmamt. Todzio ve askerin kalburst takm Midway
adasndaki yenilginin stratejik bir nitelik tamad grndeydiler. Onlar, bunu
genel asker-siyasal durumu deitirmeyecek rastlantsal bir baarszlk olarak deerlendiriyorlard.
Todzio dik bal Bakandan kurtulmak iin acele ediyordu. Togonun Byk
Dou Asya Bakanl kurulmasna kar kmasndan yararlanarak Babakan onu
1 Eyll 1942de istifa etmeye zorlad. Dileri Bakan grevine Todzionun yakn
arkada Tani atand. Bu, Japon hkmetinin gelecekte de daha nceden kabul edilen uzun zamana yaylan sava politikasn gerekletirecei anlamna geliyordu.

ABD ve ngilterenin Pasifik Okyanusu Politikas

Japonyann Pearl Harbora saldrmas ve Gneydou Asya ile Okyanusyada
bir sr topra kuatmasndan sonra Pasifik Okyanusunda ortaya kan ciddi
durum, ngiliz-Amerika ittifakndan, Japon saldrganlna kar koymak iin, nlemler almasn ve gerek Avrupada gerekse Uzak Douda asker stratejik ve siyasal
sorunlar zerinde mutabk kalmalar bekleniyordu.
22 Aralk 1941-14 Ocak 1942 Washington Konferansnda Roosevelt ve
Churchill o zamana kadar sava cephelerinde ortaya kan durumu tartyorlar222

d. Daha nce de belirtildii gibi, 1 numaral dman olarak Almanyay kabul

ediyorlard. (743) Bununla birlikte, Pasifik Okyanusu sava alanndaki durum
Konferansta son derece i karartc olarak deerlendiriliyordu. Japon saldrsnn hz tm beklentilerimizi at. Eer Singapur derse onu Hollanda adalar,
olasdr, Avustralya izleyecektir diyordu Churchill. Biliyorum ki, Filipinler hemen hemen kaybedildi... Guam ve Wake adalar kaybedildi. Japonlar bastrmaya
devam ederlerse, Midway elimizde tutamayz... diyordu Roosevelt. Tablo son
derece karanlk... diye srdrd konumasn Churchill. (744)
Bu koullarda Roosevelt ve Churchill Japonyaya kar savata ittifakn eylem plann belirlemeye alyorlard. Ama ngiltere ve ABDnin Pasifik
Okyanusundaki durumlar ayn deildi. Burada, ABDnin gvenlii ok byk
bir tehdit altnda deilken Britanya smrge mparatorluunun yazgs nemli lde belirleniyordu. Amerikal tarihi Harold saacsin ifadesiyle ABD Asyada sahip olduklarn deil, gelecekte elde edebileceklerini savunuyordu. (745) Ancak,
bu gelecek imdilik kendi smrgelerini korumak iin ABDden yardm almaya abalayp ABDyi oraya sokmak istemeyen eski smrgeci devletlerin kar
alanlarnda bulunuyordu. Amerikallar ise bakalarnn karlar iin savamak
istemiyorlar, dier lkelerin smrgelerinde kendilerine yer edinmek iin, bunu
baaramadklar yerlerde ise, bizzat kendi lkesinin gvenlii iin gerekli nemli stratejik hatlar igal etmeye abalyorlard. Bu ise ABD ve ngilterenin Pasifik
Okyanusu sava arenasndaki farkl stratejilerini belirliyordu.
Washington Konferansnn daha ilk oturumunda, mttefiklerin Pasifik
Okyanusundaki stratejisine ilikin memorandum deklare edildi. Bu memorandumda u hususlar yer alyordu: Avustralya, Yeni Zelanda ve Hindistann yaamsal karlarnn ve gvenliinin salanmas, ayn zamanda savata ine yardm
yaplmas; Havailer ve Dutch Harborun, Singapur, Filipinler ve Burmann gvenliinin birinci derecede nemlilii. (746) ngiltere, Japonyaya kar sava iin gerekli kuvvetlerin olmadn bahane ederek ngiliz smrge ve dominyonlarnn
gvenliinin sorumluluunu ABDye ykmaya abalyordu.
Amerikallar ngilizlerin gerek niyetlerini tahmin etmiler ve Japonyaya kar
sava yknn en ar blmn kendilerince ngilizlere ykmaya alyorlard.
Amerikallar Amerikan-ngiliz Birleik Kurmay Bakanlar Komitesine ek olarak Pasifik Okyanusunun Gneybatsnda ve Asyann Gneydousunda ngiliz
General Wavell Bakanlnda Avustralya-ngiliz-Hollanda-Amerika Birleik
Devletleri Komutanl kurulmasn nerdiler. 2 Ocakta bu komutanlk kuruldu.
Ancak komutanln eylem alanna yalnzca Malaya, Burma, Hollanda Hindistan
ve Filipinler giriyordu. Okyanusyadaki dier topraklar dorudan doruya ABD
savunmak zorundayd. Bylece, ngiltere Japonyaya kar nemli sayda bir kuvvetle savaa girmekten, bunun iin silahl kuvvetleri olmadn bahane ederek
kanyordu, Amerikallar da ngiliz kolonilerinin gvenlii iin pek gayret gstermek niyetinde deillerdi ve yalnzca kendi stratejik hedeflerini gvence altna
almann kaygsn tayorlard.
Daha sonraki gelimeler, konferansta kurulan birleik komutanlnn ayakta
kalma yeteneinden yoksun olduunu gsterdi. Her devlet kendi kuvvetleri ze223

rinde kontrol salyor ve bunlar kendi karlar iin kullanyordu. (747) ABD ve
ngiltere yneticileri, yalnzca Avrupada deil, Pasifik Okyanusundaki savata da
bekleme pozisyonunu semilerdi.
Ayn zamanda ABD ve ngiltere diplomasisi, Sovyet hkmetini Japonyaya
kar savaa srklemeye yelteniyordu. ABD Dileri Bakan Hull Japonlarn
Pearl Harbora saldrsndan sonra SSCB Washington bykelisi M. M. Litvinovu
davet edip Sovyet hkmetinin Pasifik Okyanusundaki sava konusundaki tutumuna ilikin soru soruyordu. (748) Sovyet taraf daha sonra M. M. Litvinov tarafndan bir basn toplantsnda aklanan u ak yant veriyordu: Sovyetler Birlii
tm kuvvetlerini ve kaynaklarn balca ve en gl dman olan Nazi Almanyas
ile sava iin konsantre etmeyi gerekli grmektedir. (749)
Buna ramen, Washington Konferans arifesinde Roosevelt J. Staline 16
Aralk tarihli mektubunda yalnzca nmzdeki haftalarda deil, ayn zamanda
Hitlerizmin nihai yenilgisi iin ortak eylem zemini hazrlanmas amacyla derhl
admlar atlmas zorunluluuna iaret ederek, srekli olarak ortaklaa planlama hazrl amacyla unlar neriyordu: a) Chongqingde derhl in, Sovyet,
Britanya, Hollanda ve ABD temsilcilerinin katlaca Chongqingden bakldnda genel soruna ilikin bir n izlenim verebilecek bir konferans ars yapmasn; b) Gney blgesindeki harektlar asndan bakldnda bir rapor hazrlanmas iin Singapurda deniz kuvvetleri konferans ars yapmasn; c) Sovyet
hkmetinin Bakannn Amerika, Britanya ve inin Moskova Bykelileriyle
bir toplant yapmasn neriyordu. Roosevelt bu nlemlerin gerekletirilmesi ve
kendisine 20 Aralka kadar bildirilmesini rica ediyordu. (750)
Rooseveltin Chongqing ve Moskovada Sovyet temsilcilerin katlmyla bir
oturumun toplanmasna ilikin nerisi Sovyet hkmetini, oturumun amacna
aklk kazandrlmas gerekliliini sorgulamakla kar karya brakt ve J. Stalin
de 17 Aralk tarihli mesajnda Roosevelte bu konuyu sordu. (751) Amerikan diplomasisi, Sovyetler Birliini Uzak Douda savaa srkleme niyetlerinin gereki
olmadn anlamt. Moskovada grme yaplmad, Chongqingde ise oturum
SSCBnin katlm olmadan gerekleti.
ABD ve ngilterenin stratejik izgisi uyarnca, Pasifik Okyanusundaki savata onlarn bu alandaki harektlar ancak savunma amac tayordu. Port-Morsby
gerisinde, ardndan Midway adasndaki arpmalarda mttefik glerin zaferinden sonra dahi bu harektlar yerel nitelik tamaya devam ediyordu. Daha
sonra, 7 Ocak 1943te kongreye sunduu raporda Bakan Roosevelt, Midway ve
Guadalcanal adalar iin arpmalarn sonularna deinirken bu arpmalarn,
aslnda savunma amal ve bu evreyi karakterize eden nleme stratejisinin bir
paras olduunu itiraf ediyordu. (752)
ABD ve ngilterenin Pasifik Okyanusundaki savataki bu stratejik izgisi,
Washington Konferansnn da gsterdii gibi, onlar arasnda, mttefiklerin somut asker harektlarnn planlamasna ve yrtlmesine de yansyan ciddi ztlamalarn domasna yol ayordu. 19 Aralk 1941de Rooseveltin nerisiyle
224

Chongqingde ABD, ngiltere ve in asker temsilcilerinin bir konferans gerekleti. Konferans Amerikan-ngiliz ve in Silahl Kuvvetlerinin abalarnn koordine edilmesi iin bir yol bulunmasn amalyordu. Ancak, daha en bandan
konferansn katlanlar arasnda ciddi gr ayrlklar dodu. Japonyann, Japon
askerlerini kendi topraklarna sokmay hi kar kmakszn kabul eden Taylann
topraklarndan Gney Burmaya saldrmas, ini d dnyaya balayan yegne hat
olan in-Birmanya yolunu tehlikeye atmt.
Amerikallarn basksyla in Burmaya, orada bulunan iki ngiliz tmenine 11
in tmenini yardma gnderme teklifinde bulundu. ABD hkmeti inlilerin
yardmyla yalnzca bu irtibat hattn korumay deil, Burmada kuvvetlice kk salmay da hesaplyorlard. Dier yandan, Chongqing hkmetinin, kendi ordusu
iin ABDden silah, mhimmat ve tehizat alm iin in-Burma yolunun korunmasndan kar vard. ngiliz diplomatlar Kuomindanglarn* soylu nerilerinin
gerek niteliini derhl anlamlard. Gneydou Asyadaki ngiliz Bakomutan
Wavell inlilerin nerisini reddetti. (753) Londra, mttefiklerinden en az dmanlar kadar ekiniyordu. inin yardmn reddeden ngiltere hkmeti Burmaya
kendi takviye kuvvetlerini de gnderme arzusunda deildi. ngiltere hkmeti
Hindistanda, grevi Hindistann gvenliinden ok Hindistan halknn ulusal
kurtulu hareketine engel olmaktan ibaret olan byk asker birliklerini konulandrmt. ngilterenin glklerinden ve ngiltere ile ABD arasndaki srtmeden yararlanan Japonlar Gney Burmadaki basksn artrd ve Mart 1942de,
in-Birmanya yolunu keserek Hindistan snrlarna dayand. Japon ordusu Mays
1942de Burmay kuatt.
Pasifik Okyanusundaki ngiliz-Amerikan ztlamas onlarn, koloni halklarn kendi tarafna ekme zorunluluuna dnk d politik eylemlerine de yansyordu. Daha nce de belirtildii gibi, Japon propaganda aygt, koloni halklarnn
anti-emperyalist eiliminden yararlanarak onlar, gya Byk Dou Asyann
ortaklaa ilerleme alannn kurulmas gibi tarihi bir misyonu gerekletirmekte olan Japonlarn yardmyla Bat emperyalizminden kurtulmaya davet ediyordu. Bu arada, ABD ve ngiltere bu propagandaya kar koyabilecek etkili nlemler alamamlard. Dorusu, Japonya ABDye saldrmadan nce, 14 Austos
1941 tarihli Atlantik Misaknda tm halklarn yaamak istedikleri ynetim biimini kendilerinin belirleme hakk (754) kayt altna alnmt. Buna ramen,
Britanya mparatorluunun yazgsndan endielenen Churchill, 9 Eyll 1941de,
Hindistan, Burma ve Britanya mparatorluunun dier kesimlerini Atlantik
Misaknn geerlilik alan dnda tutan bir deklarasyon yaymlad. Churchill bu
duruma aklk kazandryordu: Atlantik Oturumunda balca olarak, u anda
Nazi boyunduruu altnda bulunan Avrupa lkeleri ve halklarnn egemenlii, kendi kendini ynetmeleri ve ulusal yaamnn tesis edilmesi kastedilmitir.
(755) Bu tr bir aklama Japon diplomasi ve propaganda aygtnn anti-koloni
sloganlar atarak koloni halklarn kandrmalarna yardmc olmaktan teye gidememitir. Bakan Roosevelt bir ekilde Churchillin hatasn dzeltmek zorun*

Kuomindang: Kouen-Ming: Yunnan ynetim blgesinin merkezi. (in)

225

da kalmtr. 22 ubat 1942 tarihli radyo konumasnda Bakan, ABDnin Pasifik

Okyanusu lkelerinin bamszla kavumasna katkda bulunma abalarn dile
getirirken unlar sylyordu: Atlantik Misak yalnzca Atlantike snrlar olan
lkeleri deil, tm dnyay kapsamaktadr. (756) Ama Roosevelt sava sonras
dnyada bamszln kazanacak lkeleri somut olarak adlandrmyordu. Bunda,
ABD ve ngiltere hkmetlerinin snfsal dayanmas ortaya kyordu. Doaldr
ki, bu tr deklarasyonlar koloni halklarn Japon kuatmaclara kar mcadelede
atelemeye yetmiyordu.
Amerikan deklarasyonlarnn koloniler konusundaki gerek anlamn ABD
iktidar ve i evrelerinin, ayn zamanda basn temsilcilerinin drst aklamalar ortaya karmtr. Sz konusu evreler ngiliz koloni sistemini aka eletirerek, ABDden ngilterenin kolonilerinin bu lke ile eit haklar erevesinde deerlendirilmesini talep etmilerdir. 1942 Temmuzunda General Motorsun yneticilerinden biri olan James Downeyn bir raporu yaymlanmtr. Bu raporda
Downey unlara yer veriyordu: Madem biz Britanya mparatorluunun savunmasna katkda bulunuyoruz, biz de onun topraklarndaki kaynaklarn gelitirilmesinde eit haklara sahip olmalyz. Bugn ngiltere, kendisinin dnyay ynetmesine yardm edebilecek bir ortaa gereksinim duymaktadr. Bu rol gelecekte
Birleik Devletler yerine getirebilir. (757) ABDnin benzer talepleri Amerikan
emperyalizminin savatan yararlanarak ngiltereyi Hindistan, Burma, Honkong
ve dier kolonilerden tmyle karacandan korkan ngiliz yneticileri gitgide
daha fazla endielendiriyordu.
ABD diplomasisi daha o zaman ngilterenin Lend-Lease temininde ABDye
bamllndan yararlanm ve mttefikini dnya pazarlarnda sktrmt. 29
Ekim 1941de C. Hull Britanyann Washington bykelisi Halifaxa bu mal teminlerinin mparatorluk imtiyazlar sorunuyla birlikte ele alnacan bildiriyordu
ve bu da Britanya mparatorluu lkelerinde ngiliz hkmeti tarafndan oluturulan tarife engellerini ortadan kaldrma talebini ifade ediyordu. Churchill ve
Halifaxn Amerikan hkmetinin bu talebine direnme giriimlerine karn, ABD
kendi amalarna ulamt. 23 ubat 1942de Washingtonda Amerika ile ngiltere
arasnda bir anlama imzaland. Bu anlamaya gre, ngiltere gmrk vergilerinde
indirim yapma ve ABD mallarnn Britanya mparatorluu lkelerine d satm
snrlamalarn kaldrma ykmllklerini stlendi. (758) Sonuta, Amerikallar
bu lkelerde pazar paylarn geniletmeyi baardlar.
Pasifik Okyanusunda savan balang aamasnda Amerikan-ngiliz bekleme stratejisi, mttefiklerin Gneydou Asyadaki yenilgileri 1942 ylnda
Libyadaki baarszlkla birleince uzun vadeli olumsuz sonulara yol aabilirdi.
Baz ngiliz ve Amerikal yneticilerin, Almanlarn Orta Douya kmasndan,
Japonlarn ise Hindistan zerinden ilerleyip bylelikle kendi silahl kuvvetleri ve
kaynaklarn birletirmelerinden endie duymalar bouna deildi. O zamanki
stratejik durumu deerlendiren Churchill Roosevelte 5 Mart 1942de unlar yazyordu: imdi tm cephe Levanteden Hazar kadar tamamyla Rus ordularnn
baarsna bal. (759)
226

Avrupal mihver devletleri ve Japonyann Yakn Dou civarnda stratejik g

birlii yapmasnn nemini saldrganlar da anlyorlard. Japon filo komutanl ABD
ve ngiltere Silahl Kuvvetleri karsnda bir dizi zaferden sonra, u plan hazrlamt: Asker harektlarn merkezini Batya kaydrmak, Ceylonu kuatp Yakn Douya
ilerlemek. Bu plan 1942 yl Mart ay ortasnda mparatorluk Konferansnda incelendi. Plan, yalnzca Japonya Kara Kuvvetleri Komutanlnn, plann gerekletirilmesi iin gerekli askeri, Japonyann Sovyet Rusya ile savaa girmesi durumuna
tam anlamyla hazr olmas gerektii ve bu nedenle kendi kuvvetlerini Gneydou
Asyaya gnderemeyeceini (760) gereke gstererek vermeyi reddetmesi nedeniyle ertelendi. Japon stratejistler, Sovyet-Alman Cephesindeki olaylarn akna uygun
olarak, aktif faaliyetler balatmak iin Avrupadaki sava ortamn dikkatli bir ekilde izliyorlard. Batda olsun, Douda olsun saldrganlarn planlar Sovyet-Alman
Cephesinde SSCB Silahl Kuvvetleri tarafndan suya drld.

in Tarafndan Japonya ve Almanyaya Sava lan Edilmesinden Sonra

an Kay ekin Diplomasisi
an Kay ekin in hkmeti, Pasifik Okyanusunda savan balamasn kendisi
iin elverili bir olay olarak kabul ediyordu. in tarafndan Japonya ve Almanyaya
formalite olarak sava ilan edilmesine (9 Aralk 1941) karn, an Kay ek, savan esas arlnn ABD ve ngilterenin omuzlarnda olmas gereken Gney denizleri blgelerinin asker faaliyetlerin merkezi olduu iin Kuomintang ordularnn
Japonya ile savamak zorunda kalmayacan umuyordu. Kuomintangclar ayrca
Japonyaya kar Sovyetler Birliinin savan iine ekilmesine bel balyordu. 8
Aralkta an Kay ek Sovyetler Birliinin in Bykelisine SSCB hkmetine
iletilmek zere bir deklarasyon sundu. Bu deklarasyonda in hkmetinin mihver lkelerine kar savaa girmeye hazr olduu belirtiliyor, Sovyetler Birliinin
Japonyaya kar savaa girmesi umudu dile getiriliyordu. (761) SSCB 1937 ylndaki
Sovyet-in Anlamas uyarnca an Kay ek ordularna asker malzemeler gnderiyordu. Gnll Sovyet pilotlar Byk Anayurt Sava balayncaya kadar inde
Japon Hava Kuvvetlerine kar savamlard. Tm bunlar inin Japon saldrganl karsnda direniinin artmasna katkda bulunmutu. Ancak, SSCB hkmeti,
lkeyi Japonya ile savaa sokmaya kalkamazd, nk bu Sovyetler Birliini iki
cephede savamaya zorlard. 12 Aralk 1941de Sovyet hkmeti in hkmetinin,
SSCBnin Uzak Douda savaa girmesi nerisini resm olarak reddetti. (762) Bu arada Kuomintangclar Japonyay Sovyetler Birliine saldrmas iin provoke etmeye
abalyorlard. 30 Aralk 1941de in Dileri bakan yardmcs Huo Bin Chan in
hkmetinin Sovyet-Japon savandan kar olduunu ve bunun kanlmazlna
derinden inandn ifade ediyordu. 10 Aralk 1941deki Chongqingde yabanc muhabirlerle basn toplantsnda Kuomintang hkmetinin temsilcisi Liang Han Cao,
20 Aralk 1941de de Van Shi Cze benzer aklamalar yapyorlard. (763)
Japon Silahl Kuvvetlerinin 1941-1942 yllarndaki baarlar Kuomintang yneticilerinde aknlk yaratmt. Japonya ve Almanyaya sava ilannda acele ettikleri
227

dncesine kaplmaya balamlard. an Kay ek, hkmet adna faist koalisyon

lkelerine sava ilan eden Dileri bakan Go Tai Siyi grevden ald. Onun yerine
temsilcisi olan ve yabanc tekellerle birlikte tm lke ekonomisini fiilen kontrol eden
drt aile klannn temsilcisi Soon Tse ven atand. Soon Tse ven 1941 sonbaharndan itibaren ABDde bulunduundan Dileri Bakanlndaki btn ileri Japonya
ile savan sona erdirilmesinden yana olan Van chun hoi idare ediyordu.
Kuomintangclar kendi ucuz sava seeneine bal kalyorlard. Onlar silahlarn lke iindeki Komnist Parti ve demokratik glerle mcadele iin koruyorlard. Mttefiklerin durumu ktleince ise, Chongqingin Japonya ile mnferit
anlama imzalama planlar ortaya kt. Ocak 1942de nde gelen bir Kuomintang
yneticisi Amerikal gazeteciler nnde aka unlar sylyordu: inin Japonya
ile savata kayplar o kadar ciddi ki, acil yardm yaplmamas durumunda in
Japonya ile mnferit bar anlamas iin grmelere balayacaktr.
Kuomintangclar Japonyaya teslim olma hazrlklarn gizlemeye alarak bir
manevraya bavurmulard. Onlar, Birlemi Milletlerin Japonyay ba dman
ilan etmesi ve balca abalarn bu lkeye kar harcamasn talep ediyorlard.
Kuomintang hkmeti temsilcisinin Mays 1942de dile getirdii gibi, in anti-faist koalisyonu lkelerin Pasifik Okyanusu Cephesini dnya savann ikincil alan kabul etmelerine meydan veremezdi. Kuomintangclar nce Asya, daha sonra
Avrupa slogannn propaganda etmeye baladlar.
Kuomintangclar taleplerinin gereki olmadn ve ngiliz-Amerikan ittifaknn Japonyaya kar geni apl harektlar planlamadn anlyorlard. Chongqing,
zaten onlarn, yani Kuomintangclarn da mnferit bartan baka bir perspektifi
olmadn ima ederek de bu duruma bel balyorlard. Hitlerin iini bitirinceye
kadar ABD ve ngiltere Japonyaya Uzak Douda hareket zgrl salamalar
durumunda, in iin sava srdrmenin makul olup olmad konusunda byk
kukularmz var. (764) diyordu Kuomintang yetkilisi Sun Ke. Rooseveltten asker
harektn merkezini Pasifik Okyanusuna tamasn talep eden New Yorkun in
burjuva rgtleri Kuomintangclar destekliyorlard. Aksi takdirde onlar inin,
Japonyann tarafna geecei tehdidinde bulunuyorlard. Bir sre sonra bu kampanyaya Chongqing hkmetinin Sava bakan He in Qin ile an Kay ekin ei
Sun Mei Lin de katld.
Bununla e zamanl olarak Chongqingistler szden eyleme getiler. an Kay
ekin direktifiyle Mart 1942de Guanxi Valisi Huan Su Chu Japon ajan Kuroda
ile n grmelere balad. Nisan 1942de Shandongdaki Kuomintang ordusu
Komutan General Sun Lian Cheng dmann tarafna geti, General Sun Zhu
Tong ise merkez cephede arpmadan geri ekildi ve bylelikle de Kuomintang
Japonya ile savan sonlandrlmasna hazr olduklarn sergilemi oldu.
Ayn zamanda Chongqing temsilcileri Berndeki Alman stihbarat ile balant
kurdular ve onun ajan Junkie aracl ile Almanyaya in ile Japonya arasnda bar anlamas imzalanmasna ilikin grmelere yetkili arac olmasn nerdiler.
(765) Berlin byle bir aracl kabul etti. Chongqingin nerileri Tokyoya iletildi,
228

ama Tokyo yant vermekte acele etmedi. Bu srada Japon kuvvetleri inde geni
apl bir saldr yrtyordu ve in sorununun asker yntemlerle zlmesini
hesap ediyorlard. Japonlar Berline ancak Haziranda bavurdular ve o da inin
nerilerine yeni aklklar kazandrmak iindi. Kuomintang diplomasisi Berlin
ile gizli ilikisini Japonya ile bar iin daha elverili olanaklarn ortaya ktnda kullanabilecei umuduyla kendi apnda grmeleri ardan almaya gayret
ediyordu. inin Japonya ile mnferiden bar anlamas imzalayaca tehdidi,
emperyalist rakibinin glenmesinden ekinen ABD iktidar evreleri zerinde
belirli etkiyi gstermiti. Onlar Kuomintang iktidarnn ortadan kalkmasn da
istemiyorlard. O sralar ABD iktidar evrelerinde in topraklarnn Japonyaya
kar savata bir s olarak kullanlmasnn amalara uygun olaca dncesi egemendi. Bu dncenin yanllar ayrca ngiliz emperyalizminin zor durumundan
yararlanmay ve onun in, ayn zamanda Hindistan, Burma ve Byk Britanyann
dier smrgelerindeki konumunu ele geirmeyi umut ediyorlard. Amerikal yaylmaclar kendi karlar iin kullanabilecekleri nemli sayda in silahl gleri
oluturup inde aktif asker harektlar balatarak emellerine ulamann hesaplarn yapyorlard. 1941-1942 yllarnda ABD ine toplam 600 milyon dolar bor
vermiti. Ayn zamanda Lend-Lease ile silah temini artrlmt. (766)
1942 yl banda Roosevelt hkmeti, in Cephesinin aktif hle getirilmesi ve
Japonya ile mcadele iin in Silahl Kuvvetlerinin kullanlmas yanls olan, gemite inde Amerikan asker ataelii yapm General Stilwelli ine gnderdi. (767)
an Kay ekin otoritesini glendirmek ve onun zafere ilgisini artrmak abasnda
olan ngiliz-Amerikan ittifak onu indeki asker harekt alannn Bakomutan olarak atad... Stilwell, Mart 1942de an Kay ekin Kurmay Bakanl ve Burma ile
indeki mttefik kuvvetler Bakomutan yardmcl grevine getirildi. Kendisine
ABDnin Uzak Doudaki pozisyonunun glendirilmesine dnk siyasal bir misyon da yklenmiti. Roosevelt in, ngiliz ve ABD temsilcilerinden oluacak tarafl bir ini ynetme organ oluturma plan zerinde duruyordu. Bakan, Stilwelle
an Kay ekin devrilmesi durumunda ... Davay srdrebilmek iin baka bir kii
ya da bir grup araynda olmas talimatn vermiti. (768)
1942-1943 yllarnda Amerikan diplomasisinin balca devi inin teslim
olmasna, onun savatan ekilmesine ya da Japonyann yanna gemesine meydan vermemekten oluuyordu. Stilwell ve Amerikann Chongqing bykelisi
Gaussun almalar da bu deve adanmt.
Kuomintang ynetiminin nabzn derinden yoklamak iin 1942 Eyll ay sonunda
Cumhuriyetilerin lideri Wendell Willkie Chongqinge bir ziyaret dzenledi. Willkie
konumalarnda Birleik Devletler tarafndan in ile hak eitliine dayanmayan anlamalarn iptal edildiinden, etki alannn ortadan kaldrldndan sz etti, geni
apl yardm vaadinde bulundu. Amerikal temsilcinin tatl szleri Kuomintangclarn
Japonya ile mnferit bar anlamas imzalama izgisini deitirmedi.
Eyll 1942de Chongqing hkmeti Amerika yanls bykeli Hu Shiyi
ABDden geri ekip bu greve, gemite Vichyde in temsilcilii yapm olan U
Dao Mini atad.
229

Kuomintang Cephesinde yine eskisi gibi, Japon ordusuna kar ciddi asker
harektlar yaplmyordu. Stilwellin deerlendirmesine gre, an Kay ekin asker
alandaki abalar 1938den balayarak fiilen sfra inmiti. (769) Verili koullarda
in halknn birlik ve btnl, kuruluu in Komnist Partisi ve Kuomintang
arasndaki 1937 tarihli anlama ile ngrlm olan Japonya kart cephenin
birlii zel bir nem tayabilirdi. Ama onlar arasnda mcadele sryordu.
Kuomintangclarn 28 tam teekkll tmeni Japonlara kar harekttan ekilmi
ve zel Blgeyi (770) ablukaya almt. Ayn zamanda 8. Halk Ordusunun bir blm Japon mdahalecilere kar aktif asker faaliyet yrtmek yerine yerel apl
gevek savunma arpmalaryla snrl kalyordu. Kuomintang hkmetinin bu
politikas ve ayrca in Komnist Partisinin Mao Zedong ahsndaki ynetiminin
1941 sonu 1942 banda her yerde insan gcnden tasarruf etmek (771) amacyla
grece geni apl manevra harektlarndan vazgemeyi hedeflemesi sonucunda
inin, zellikle de kurtarlm blgelerin stratejik konumu nemli lde ktlemiti. 1942 yazna doru kurtarlm blgelerin topraklar nemli lde daralm, partizan mfrezelerinin ve in Komnist Partisi ordusundaki savalarn
says olduka azalmt. Ancak kinci Dnya Savann ak iinde Sovyet-Alman
Cephesinde Sovyet Silahl Kuvvetlerinin zaferinden sonra indeki Japonya asker
faaliyetlerinin gevemesi sonucunu douran krlma noktas, inin kurtarlm
blgelerinin yeni bir gelime evresine girmesine yardmc olmutu.

1941-1942 Uluslararas likiler Sisteminde Hindistan,

Avustralya ve Yeni Zelanda
Gneydou Asya lkelerinin ounluunun Japonya tarafndan kuatld
koullarda, ngiliz-Amerikan ittifak ve onlarn diplomasisi de dhil olmak zere, ncelikli dev, (Japon birliklerinin ilerlemesi rrawaddy Nehri civarnda durdurulmutu) Gney Asyann sava alan olmayan en byk lkelerinden birisi
Hindistann insan ve maddi kaynaklarnn kullanlmas olmutu.
Bu lkedeki ngiliz egemenlii Hint halknn gcne zincir vurmu, ulusal
kurtulu hareketi gaddarca bastrlmt. Orduya arlan Hintliler savan amacnda bir adalet olduundan emin deillerdi, nk onlarn peinden kotuklar,
Hindistann zgrl, mttefiklerin resm aklamalarnda dile getirilmiyordu.
Hindistana ve ngilterenin dier smrgelerine zgrlk verilmesine dnk her
ima, Byk Britanyann resm makamlar tarafndan dmanca karlanyordu.
ngilizlerin bu bak asn Amerikallarn Hindistana snrl bir zerklik verilmesine ilikin tleri dahi deitiremiyordu. Doaldr ki, ABD tarafndan bu
tr tler yalnzca ngilterenin, Hindistanda ngiliz egemenliinin korunmas
amacyla kurtulu savann trmanmas ortamna daha iyi ayak uydurmasna yardmc olma arzusundan kaynaklanmyordu. Amerikan diplomasisi ABD tekellerinin bu lkedeki karlarn da gz nnde bulunduruyordu. 27 Aralk 1941de
Bakan Roosevelt ABD Dileri bakan Hull adna gnderdii memorandumda,
savaan balca devletler yannda Birlemi Milletler Deklarasyonunu imzalayan
230

devletler listesinde Hindistann da bulunmasnn uygun olacana iaret ediyordu.

(772) Ancak, bu sorunun ABD Dileri Bakan yardmcs ve ngiltere bykelisi
Halifax tarafndan tartlmas srasnda, Halifax Hindistann bu listeye dhil edilmesi olasln yadsyordu. Daha sonra, 30 Aralk 1941de Halifax ngilterenin
Amerikann teklifini kabul ettiini bildiriyor, ancak bu kabule bir dizi ekince koyuyordu ve buna gre, Hindistan uluslararas grmelerde bamsz bir devlet
olarak kabul edilmemeliydi. (773) Hindistan, ngiltere ve onun drt dominyonu
Avustralya, Kanada, Yeni Zelanda ve Gney Afrika Birliinin ardndan deklarasyonu imza eden hkmetler safnda yerini ald.
Japonyann, Asyann ilerine doru ilerlemesi ngilterenin Hindistandaki konumunu ciddi lde zayflatmt. Hindistan yarmadas iin dorudan bir sava
tehlikesi domutu. E zamanl olarak Hindistanda ngiliz kart ulusal kurtulu
hareketi hz kazanmt. ngiltere hkmeti, smrge politikasn, bu koullarda
yrtyordu. ngiliz hkmeti bir ayaklanma olmas durumunda... gvenliin
salanmas iin Hindistanda ek ngiliz askerine gereksinim olacana karar verdi.
Ve o zaman, Mart 1942de solcu birisi olarak tannan Byk Britanya asker kabine
yesi C. Cripps Bakanlnda bir heyet, Hindistana dominyon haklarnn verilmesi iin grmeler yapmak zere, bu lkeye geldi. Cripps lkenin nde gelen
siyasal partisi Hindistan Ulusal Kongresi liderleriyle grmeler yapt ve onlara
ngiltere tarafndan Hindistana sava sonrasnda dominyon hakk verilmesine ilikin bir deklarasyon tasla sunabildi ancak. Parti yneticileri, Hindistan halknn
ulusal bir hkmet kurulmas temel talebini tatmin etmedii iin bu tasla reddetti. Hindistan Ulusal Kongresinin o zamanki liderlerinden biri olan Jawaharlal
Nehru ngiliz nerisi iin u anlaml deerlendirmeyi yapyordu: Mevcut ynetim yaps, daha nceden olduu gibi kalacaktr. kinci Kraln despot ynetimi
srecektir, bizden bazlar ise onun sefer erknnn uak niformas giymi yeleri
olabilir ve derme atma kulbe ya da benzeri yaplara gzclk edebiliriz. (774)
Byk Britanya iin 1942deki son derece g ve tehlikeli durumda dahi
Churchill hkmeti Hint halkna dn vermeye hazr olduuna ilikin bir aklamada bulunmad. Crippsin misyonu topu topu bir manevrayd.
Hindistan halkna kendi yazgsn belirleme olana salama arzusu gstermeksizin ve bu lkedeki ulusal kurtulu hareketini bastrarak ngiliz hkmeti
Hindistann ekonomik potansiyeli ve insan kaynaklarn geni lde kullanyordu. ngiliz hkmeti iki milyon civarnda Hintliyi ngiliz ordusu ve filosuna armt. (775) Hindistan, topraklarna yerlemi olan ngiliz ve Amerikan (500 bin
civarnda) askerlerini barndryordu. Sterlin zerinden yatrm yoluyla Britanya
makamlar Hindistan kendilerine 1.300 milyon sterlin gibi byk bir rakam karlnda mal ve hizmet satmaya zorladlar.
Bununla ayn zamanda ABD diplomasisi, Hindistandaki siyasal ve ekonomik
pozisyonunu glendirmeye gayret ediyordu ve buna da ngilterenin savata zayf
dmesi, ayn zamanda Amerikan askerlerinin Hindistan topraklarna gelmesi de
yardm etmi oldu. ABD Hindistana girebilmek iin Lend-Lease yntemiyle mal
teminini geni lde kullanyordu.
231

Nisan 1942de Hindistanda Amerikan Grady Misyonu Hindistann asker

abalarna yardm gibi resm amala Hindistanda bulunuyordu, gerekte ise ama
gelecekte bu lkenin kaynaklarnn Birleik Devletler tarafndan kullanlmasna
dnk olanaklar incelemekti. Misyon ekonomik durumu ve Hindistan sanayisinin deiik sektrlerini inceliyordu. Heyetin raporunda, tekstil ve deri sanayi iletmeleri iin Amerikan retimi donanmlarn Hindistana d satmnn artrlmas
neriliyordu. (776)
Sava dneminde seyrsefer ve elik retimi komisyonlar da dhil, bir dizi birleik ngiliz-Amerikan komisyonu kuruldu, sanayi retimi ile ilgili kontratlar imzaland. Savan sonlarna doru ABD Hindistann d ticaretinde ngilterenin dzeyine ulat. Ama Britanya tekelci sermayesi eskisi gibi Hindistan ekonomisinde salam pozisyonlarn ve ulusal byk sermaye ile sk ilikilerini koruyordu. ngiltereAmerika rekabeti, balca rakipleri olan Almanya ve Japonyaya kar mcadeleye
dnk ABD-ngiliz tekelci evreleri birliinin erevesi dna kmyordu.
Britanya mparatorluunun dominyonlar Avustralya (Avustralya Birlii)
ve Yeni Zelanda 3 Eyll 1939da Almanyaya, Aralk 1941de ise Japonyaya sava
ilan etti. Yeni Zelanda hkmeti, Birinci Dnya Savanda olduu gibi, 8. ngiliz
Ordusu bnyesine giren ve 1940-1942 yllarnda talyan askerlerine kar arpmalara aktif olarak katlan iki tmeni Msra gnderdi. Birinci Dnya Savanda
Britanyann komutas altna 40 bin asker gndermi olan Avustralya hkmeti
kinci Dnya Sava yllarnda, Japonyann ok sayda Gneydou Asya lkesini
kuatmas nedeniyle kendi topraklarn savunmay ana grevi kabul ediyordu. 19
Eyll 1939da Avustralya Sava bakan George O. Street, parlamentoda u aklamay yapyordu: Avustralya iin z savunmann ana dava olduunun altn iziyorum... Birleik Krallk hkmeti (...) gnmzde z savunmann Avustralyaya en
byk katk olacan kendisi kabul etmitir (777) Bununla birlikte, 1941 yl banda, Singapurun savunmasn glendirmek iin bu lkeye Avustralya askerleri
gelmiti. Avustralya ve Yeni Zelanda Genelkurmay yetkilileri, Pasifik Okyanusu
havzasndaki ngiltere smrgelerinin savunmas ile ilgili konular tartyorlard.
Japonyann Pearl Harbora saldrmasndan sonra Byk Britanyann Pasifik
Okyanusu sava alannda asker durumunun ktye gitmesinden endielenen
Avustralya hkmeti, daha 1940 ylnda diplomatik ilikiler kurmu olduu
ABD ile ittifak glendirme yoluna gitti. Avustralya hkmetinin Bakan John
Curtin 1941 Aralk ay sonundaki yeni yl konumasnda unlar sylyordu: ...
Avustralya yok olmamaldr ve biz tm enerjimizi, sava planlarmz ABD ile
birlikte gerekletirmeye seferber etmek zorundayz. (778) Avustralya Pasifik
Okyanusunun Gney blgesindeki Amerika komuta merkezlerinin younlama
yeri ve mttefiklerin Japonyaya kar asker harektlar iin s oldu. Bu blgedeki
mttefik silahl kuvvetler komutan General D. Mc Arthurun emrine Avustralya
asker birlikleri verildi. Avustralyallar Yeni Ginede ve Timor, Ambon adalarnda
Japonlara kar asker harektlara katldlar.
Mc Arthur ile Avustralya hkmeti arasndaki grmeler sonucunda Birlemi
Milletlerin Pasifik Okyanusunun Gneybat blgesinde lojistik konusundaki a232

lmalarnn koordinasyonu ve savan gerektirdii ihtiyalara uygun olarak bu

blgenin ekonomik politikasnn oluturulmas grevi tayan Mttefik Lojistik
Konseyi kurulmasna ilikin bir anlama imzaland. Konseye yalnzca ABD ve
Avustralya temsilcileri giriyordu. ngilizler bu konseye dhil edilmemilerdi.
Avustralya hkmeti byk bir ordu kurdu ve geni apl tank, uak, uak
motoru, top, makineli tfek, mhimmat vb retimine balad. lkenin ekonomisi
asker koullara gre yeniden dzenlendi. Yeni Zelanda ekonomisi de bir lde
asker gereksinimler hesaba katlarak yeniden dzenlendi. Ancak, asker sanayi
inas lkede nemsiz leklerde gerekletirildi.
ABD Avustralya pazarna giri iin asker koullarn elverili olanaklarndan
yararlanyordu ve lkenin ekonomisinde nemli bir yer tuttu. Bunda Amerikann
Avustralya iin Lend-Lease yntemiyle mal temini byk bir rol oynad. Ancak,
Avustralyallarn, Genelkurmay Bakanlar Birleik Komitesi bnyesindeki, ekonomik konulardaki ttifak Komitesine girmesine izin vermiyorlard. Avustralya
hkmetinin, Japonyay Gneye yapaca taarruza son vermeye zorlayan faistlerin Volgada yenilmesiyle ortadan kalkan Kuzeyden gelen Japon tehlikesini gz
nnde bulundurarak bu durumu kabullenmek zorunda kalyordu. O zamanki
durumu deerlendirirken Avustralya Babakan Vekili J. Chifley, Sovyet hkmeti
bakan J. Staline 13 Mays 1945te unlar yazyordu: Avustralya ulusumuzun varlnn tehlike altnda bulunduu o kritik gnlerde sizin anl ordunuzun kahramanln iten bir hayranlk ve minnettarlkla daima anmsanacaktr. (779)

Japonyann SSCBye Kar Saldr Hazrlklar

Gneyde sava balatan Japonya Sovyetler Birliine saldr hazrlklarn srdryordu.
Japon Genelkurmay ve Kwantung* Ordusu Karargh Kantokuen**
(Kwantung Ordusunun zel Manevralar) olarak bilinen savaa hazrlk plan
zerinde alyordu. Bu plana gre Kwantung ordusunun mevcudu 1942 Ocak
ayna doru 700 bin kiiye ulamt. (780) Manurya ve Kuzey inde konulanan
Japon birliklerine takviyeler yaplm, ayn zamanda Korede yeni bir asker grubu
oluturulmutu. (781)
Kantokuen Plannn bir paras olan Harekt Plan, Sovyetler Birliinin
Uzak Doudaki askerlerini Bat Cephesine ekecei, bundan sonra da Sovyetler
Birliinin Uzak Dou blgelerinin kuatlmasnn ok da zor olmayaca noktasndan hareket ediyordu.
Japon Genelkurmaynda, Kwantung Ordusu Kararghnda, zel olarak kurulmu komitelerde, ayrca yar resm derneklerde (rnein, Kokusaku Kenkyu Kay*

Kwantung ordusu: Kelime olarak, Shanhaiguannn Dousu anlamna gelmektedir. 1906 ylnda, topraklar korumak amal Kwantung Garrison adyla kurulmu ve 1919da Kwantung Army adn almtr. Giderek ok prestijli bir Ordu hline gelmitir.

** Kantokuen (plan): 1941 ylndaki Sovyet-Japon tarafszlk anlamasndan sonra, Japon Komutanl
tarafndan, Sovyetler birliinin Uzak Dou kesiminin ele geirilmesi amac ile hazrlanan asker plan.

233

Ulusal Politika nceleme Dernei) Sovyetler Birliinin kuatlmas tasarlanan

topraklarnn idari ynetim planlar ve Beyaz mlteciler arasndan ynetim kadrolar hazrlanyordu. Sava Bakanl ve Koloniler Bakanl tarafndan Kokusaku
Kenkyu Kay Dernei ile ortaklaa Aralk 1941de hazrlanan Byk Orta Asya
Topraklarn Ynetme Planna gre, Sovyetler Birliinin tmyle yok edilmesi ve
SSCB topraklarnn Japonya ile Almanya arasnda paylatrlmas tasarlanyordu.
Planda Sovyet topraklarnn gelecekteki paylam konusunda unlar yer alyordu: Bu sorun Japonya-Almanya Antlamas ile zlecektir; bugn bunu zmek
zordur. Bununla birlikte, Rusyann ky blgesi mparatorluun topraklarna dhil
edilecek, Manurya mparatorluuna kys olan blgeler ise onun etki alanna braklacaktr. Sibirya Demir Yollar tmyle Japonya ve Almanyann kontrolne braklacaktr. Bu iki devlet arasndaki snr ise Omsktan geecektir. (782)
Total Sava Enstits (783) tarafndan hazrlanan kuatlm blgeler ynetimine ilikin planlarda unlar belirtiliyordu: Tm eski yasalar ve kararlar geersiz
saylmaldr. Bunlarn yerine sradan ama gl asker talimatlar yaama geirilecektir... Yerel halka ilke olarak siyasal yaama katlma izni verilmeyecektir... Eer
ekonomi ve ulusal gvenlik asndan gerek duyulursa, bu topraklara Japon, Koreli
ve Manuryal koloni sakinleri gnderilecektir. (784) Japonlar, Sahalinin Kuzey
blmnde yaayan Sovyet yurttalarn maden ocaklarnda kullanmak niyetindeydiler. (785)
1941 tarihli tarafszlk paktna gre stlendikleri ykmllklere ramen Japon
yneticiler, Uzak Douda Sovyet seyrseferlerine engel olarak SSCBye Almanyaya
kar savata ciddi glkler karyorlard. Almanyann SSCBye saldrmasndan
sonra Japon Dileri bakan Matsuoka Alman Bykelisine, Birleik Devletlerin
Sovyetler Birliine Pasifik Okyanusu zerinden asker malzeme gnderecek durumda olamayaca (786) konusunda gvence veriyordu. Japonlar tarafndan
Sovyet seyrseferlerini engelleme ynde sryordu: 1) Ak denizleri birletiren Boazlarn deniz trafiine kapatlmas (bu, denizler serbestisine ilikin herkes
tarafndan kabul grm normlarn, ayn zamanda La Perousa Boaznda deniz
trafii konusundaki 1905 tarihli Portsmouth Szlemesinin 9. maddesinin ihlali
idi); 2) Sovyet gemilerinin Japon Silahl Kuvvetleri tarafndan aranmas ve durdurulmas ki bu da genel kabul grm uluslararas hukuk normlarnn ihlali idi; 3)
Sovyet gemilerine saldr ve gemilerin batrlmas.
23 Austos 1941de Japonyann yeni Dileri bakan Toyda, ardndan Moskova
bykelisi Tatekava Sovyet hkmetine ABDden satn alnan mallarn Sovyet gemilerince Japon topraklar yaknlarndan tanmasnn Japonya iin son derece
hassas ve zor bir durum oluturduu ve bu nedenle de Japon hkmetinin Sovyet
hkmetinden bu duruma, zellikle de tamada kullanlan yollara ve tama biimi konusuna ciddi olarak dikkat etmesini (787) rica ettiini bildiriyorlard.
Sovyet hkmeti Japonyann aklamasn, Sovyetler Birlii ile ABD arasndaki normal ticari ilikilerin gerekletirilmesine engel olma giriimi ve SSCBye
kar dmanca bir itham (788) olarak nitelendirerek kararllkla reddetti.
234

O zaman da Japonlar gce bavurdu. Sovyet gemilerine ate ald, bombaland, Boazlardaki gei yollarnda alkonuldular vb. Japon makamlar Sovyet gemilerine Tsugaru Boazn kapattlar ve onlar daha elverisiz ve daha tehlikeli olan
Kore Boazn kullanmaya zorladlar.
31 Aralk 1941de Sovyetler Birlii Tokyo Bykelisi Japon hkmetini Sovyet
gemilerine ate almas, bombalanmas ve batrlmas nedeniyle protesto etti.
(789) Ancak, Japonya benzeri eylemlerini srdrd.
Austos 1941den 1944 ylna varncaya kadar silahl Japon gemilerince 178
Sovyet ticari gemisi alkonuldu, bunlardan 3 tanesine kar da silah kullanld.
(790) 1941-1945 yllarnda 18 Sovyet gemisine el konuldu ve batrld.
1941i 1942ye balayan dnemde Moskova nlerindeki yenilgi sonras Hitler
diplomasisi, SSCBye kar savata asker destek alaca umuduyla Japonyaya tartmal konularda, 18 Ocak 1942 tarihli Alman-talyan-Japonya Anlamasnda
ifadesini bulan bir dizi dn verme karar ald.
Berlinin, Japonyann, ABD ve ngiliz kuvvetlerini Avrupadaki sava arenasndan, kendi zerine ekmekle Almanyaya ok nemli bir yardm yapm olduunu
anlyor olmakla birlikte, Japonyann SSCBye bir an nce saldrmasndan kar
vard. Japonyann, SSCByi, 40a varan tmenlerini kendi Uzak Dousunda tutmaya zorlamas daha da byk nem tayordu. Almanya Dileri bakan Ribbentrop
15 Mays 1942de Tokyoya u telgraf ekiyordu: Kuku yok ki, Japonyann gvenlii iin yaamsal gereklilii olan Sibirya ky kentleri ve Vladivostokun kuatlmas gibi bir frsat, Rusyann kombine kuvvetlerinin Avrupa Cephesinde en ok gergin olduu u srada her zamankinden daha fazla uygun olacaktr... Almanyann
bak asna gre, Sovyet Rusyaya ani ve baarl bir saldr ler Pakt devletleri
iin savan bundan sonraki gidiine ok olumlu yansyacaktr. (791)
1942 yaznda Todzio Almanya bykelisi Ott ve Almanya Asker Atae yardmcs Petersdorf ile asker harektlarn koordinasyonu konusunu tartyordu.
Todzio, Japonyann Rusyann lmcl dman olduunu, Vladivostokun
Japonya iin kanatlardan gerek bir tehdit oluturduunu ve Sovyet-Alman savann ak iinde bu tehdidi ortadan kaldrmak gibi uygun bir olanan var olduunu sylyordu. Petersdorf Berline unlar bildiriyordu: o, bunu yapmann
g olmadn, bunun iin en iyi asker ktalarn dhil edildii mkemmel bir
Kwantung ordusu olduunu syledi. (792)
1942 yazna doru Sovyet-Alman Cephesindeki savan uzayp giden bir srece girdii aklk kazanmt. O zaman da Ribbentrop, 9 Temmuz 1942de Japon
bykelisi Osimi davet ederek ona Japonyann Sovyetler Birliine darbe vurmas iin ortamn elverili olduunu ayrntlaryla kantlamaya balad. Bir de
Hitlerin Rusyada asker harektn baaryla gerekletirilmesi ve orada elde edilmi olan tecrbe sayesinde... Eer kendisini yeterince gl grmesi durumunda, Japonyann Rusyaya kar ortak savaa girmesi iin elverili ann artk gelmi
olduu sonucuna vardm. Eer Japonya hzl bir darbeyle Vladivostoku, olasdr,
235

Baykal glne varncaya dek Sovyet topraklarn kuatrsa, Ruslarn her iki cephedeki durumu son derece zorlaacaktr. Bylece, savan sonucu belirlenmi olacaktr, (793) dncesini dayanak alyordu.
30 Temmuz 1942de Osim Ribbentropa, Hitlerin dncesini kendi
hkmetine ilettiini bildiriyordu. Tokyo yant olarak unlar bildiriyordu: Japon
hkmeti, Japonyann SSCBye kar savaa girmesinin, Japon kuvvetlerinin gereinden fazla danklaacan hesaba katarak, imdiki durumda Gneyde ve
inde asker harektlar yrtmekle yetinmek niyetindedir. Osim Japonyann yantn Ribbentropa iletirken ahsen kendisinin SSCB ile derhl savamaktan yana
olduunu ve kendi hkmetine Rusyaya kar seri bir mdahalenin gerekliliine
ilikin dncesini ifade ettiini ekliyordu. Bu nedenle, diyordu Osim, kendisinin Bakana verdii yantn nihai olmad, belki de Rusyaya kar savan Ekim
ayna kadar mmkn olabilecei, o da olmazsa, nmzdeki ilkbahardan nce
gereklemeyeceidir. (794)
1942 ylnda Japonya Genelkurmay, 1944 ylna kadar deimeyen bir sava
harekt plan hazrlad. Sava, Manuryada konulanm olan 30 piyade, 2 tank ve
4 hava tmeninin Sovyet topraklarna ani saldrsyla balamalyd. (795)
Japonyann SSCBye kar dmanca tutumunu gz nnde bulunduran
Yksek Bakomutanlk Karargh, 1942 ylnda, Japonyann SSCBye saldrmas
durumuna gre Rusya Uzak Dousu ve Baykal tesi cephelerine grevler verdi.
Bnyesinde alt ordu, Pasifik Okyanusu filosu ve Amur Sava filotillas bulunan
Uzak Dou Cephesi, Japon askerlerinin Blagoveensk, Prihankay ve Primorsk istikametlerinden SSCB topraklarna, ayrca Japon ve Ohotsk Denizi taraflarndan
Kuzey Sahalin, Kamatka ve Sovyet Uzak Dou kylarna szmasna frsat vermemeliydi. Solunsk ve Haylar istikametlerindeki Byk Hingana kan geitleri
kapatmak, iki ordusu bulunan, Baykal tesi cephesinin sorumluluundayd. (796)
Japonya, Sovyet Devletinin Uzak Dou snrlarnn savunmasn tahkim etmesini engelleme gayreti iindeydi. 12 Temmuz 1941de SSCB, Japon Denizi ve
Kamatkay evreleyen sularn baz noktalarnn gemilerin seyri iin tehlikeli olduunu ilan etti. (797) Bu nlemin nedeni, Alman silahl ticaret gemilerinin Japon
slerini kullanarak Japon Denizine kys olan sularda ortaya km olmalaryd.
Bunun dnda, Japonya limanlarnda, silahl ticaret gemisi olarak kullanlabilecek
yirmiden fazla Alman, talyan ve Fin gemisi vard. (798) Sovyet hkmetinin nlemleri, geerli olan, uluslararas hukuk normlarna uygundu (zellikle de VIII.
Lahey Konvansiyonu normlarna). Ancak, Japon hkmeti bu gerekli ve son derece makul tutuma kar kyordu.
Sovyet ky sularna mayn denmesinin, Japon gemilerinin ak denizlerde seyrseferi iin tehdit oluturduunu kantlamaya alan Japonlar gya demirlemeden
kurtulmu ve akntnn ak denizlere srkledii Sovyet maynlarnn temizlenmesi gibi provokatif sahneler sergiliyorlard. Japon gazeteleri Sovyet serseri maynlarna, Japon balklarnn zararlarna vb ilikin provokatif haberler yazyorlard.
(799) Bu haberler Sovyet hkmetine ynelik tehditlerle son buluyordu.
236

Kasm 1941de Japonya Dileri Bakan yardmcs Nisi, SSCB hkmetini eletiri yamuruna tuttuu zel bir basn toplants dzenliyordu. Japon gemisi Kehi
Marunun Kore kylarnda kaza yapmasndan yararlanan Nisi, 6 Kasmda SSCByi
protesto ediyor ve SSCBden tm zararlarnn karlanmas ve seyrseferler iin
tehlikeli alanlarn ortadan kaldrlmasn talep ediyordu. Sovyet Bykelisinin,
gerek durumun ayrntl olarak incelenmesi nerisini Japon taraf reddediyordu.
(800) Japonlar, gereklerin objektif olarak ortaya karlmasnn, onlarn sulamalarnn yalan olduunu kantlayacandan aka korkuyorlard.
Japon asker birlikleri ve uaklar tarafndan Sovyet devlet snrlarnn ihlali
olaylar artmt.
Buyr-Nur gl ve Halhin-Gol nehri blgesindeki Moolistan-Manurya snr
hatt almalar 15 Austos 1941de tamamlanm olmasna karn, Moolistan
snrndaki olaylar da bitmek bilmiyordu.
1942de Sovyet hkmeti Japonyaya, Sovyet snrlarnn ihlali ve Japon sava
gemilerinin Sovyet karasularna girmelerine ilikin durumlarn sraland 10
nota verdi. 1942 ylnda Sovyet snrlar toplam 96 kez ihlal edildi. SSCB hkmeti
Japon Silahl Kuvvetleri tarafndan Sovyet snrlarnn ihlaline son verilmesine dnk nlemler alnmasnda srar ediyordu. (801) Srekli anlamazlklar snr blgelerinde gerginlik yaratyordu.
Japon organlar, SSCBden kiralanan balk avlama alanlarnda alan Japon balklar savaa hazrlama eitimi veriyorlard. 1942 sonbaharnda SSCB Dileri
Halk Komiserlii Japonyann Moskova Bykeliliine u ifadelere yer verilen bir
nota gnderdi: ... SSCBnin Uzak Dousu kylarnda yer alan ve Japon balklar
tarafndan kiralanan alanlarda Sovyet makamlarndan gizli olarak Japon asll iilere, konser fabrikas alanlarna ve balklara asker eitim verilmitir. (802)
Bu kiiler, Japonyann SSCBye saldrmasndan sonra savaa katlacaklard.
Japonya SSCBye kar savaa karar veremezken Sovyetler Birliinin g durumundan yararlanmaya ve daha nceden stlendii ykmllklerden de vazgeerek bu durumdan ekonomik karlar elde etmeye yelteniyordu. yle ki, 4 Aralk
1941de Nisi Sovyet Bykelisi karsnda Kuzey Sahalinde petrol arama almalarna ilikin imtiyaz hakknn sresinin 5 yllna bir kez daha uzatlmas konusunu gndeme getirdi. 1936 ylnda bu hak 5 yllna uzatlm ve mtiyaz Kurulu
Bakan Sakondzi Sovyet tarafna 5 yllk srenin nihai bir nitelik (803) tad teminat vermiti. Japonlarn nerisi onlarn, 6 Nisan 1941 tarihli Japonyann
Kuzey Sahalindeki imtiyazn 6 aylk sre iinde ortadan kaldrma ykmll
ile eliiyordu.
Japon diplomatlar, slendikleri imtiyaz hakknn ortadan kaldrlmas ykmlln yerine getirmekten vazgemelerini gerekelendirmek iin SSCB ile
Almanya arasndaki sava bahane etmekten daha iyi bir neden bulamamlard.
Nisi Sovyet Bykelisine unlar sylyordu: Ben bunun (imtiyaz anlamas
y.n.) hkmn yitirdiini deil, bunu gerekletirmenin olanaksz olduunu sylyorum. Japonyann, Sovyet hkmetine bask yapmak iin, SSCBnin g duru237

mundan yararlanma abasnda olduu akt. SSCB hkmeti, Kuzey Sahalindeki

tm arama almalarna son verilmesini talep ederek Japon igzarlarn kstaha
arzularn yerine getirmeyi reddetti. (804)
Japonyada, Sibirya ve Sovyet Uzak Dousunun Japonya tarafndan kuatlmasnn gerekliliini kantlayan ok sayda makale ve olduka fazla kitap yaymlanmt. Bununla birlikte Tokyodaki resm ahslar gya onlarn SSCBye ilikin politikalarnn tarafszlk pakt esasna dayal olduunu iddia etmeyi srdryorlard.
Japonya tarafszlk paktndan doan ykmllklerini ihlal ederek,
Almanyann SSCBye saldrd ilk gnlerden balayarak kendi asker ve diplomatik aygtlarn kullanmak yoluyla Berlini SSCBnin ekonomik, siyasal ve asker
durumuna ilikin gizli bilgilerle donatyordu. 10 Temmuz 1941de Ribbentrop
Otta Japonya Dileri Bakanna Japonyann Moskova Bykelisinin telgrafnn kendilerine gnderilmesi nedeniyle teekkr etmekle grevlendirmeyi
gerekli gryordu. Ribbentrop Rusya hakknda bu yolla daha fazla bilginin dzenli olarak alnmasnn iyi olacann (805) iletilmesini rica ediyordu. Japonlar
Almanyaya Berlin arpmasnn balamasna varncaya kadar ok eitli bilgiler salamlard. (806)
Japon diplomasisi saldrgan planlarn gizlemek iin, tarafszlk paktna riayet
edip etmeyecei konusunda Sovyet hkmetinden ok sayda bilgi talebinde bulunuyordu. stelik bu, Sovyet Devleti iin en zor gnler olan dmann Moskovaya
ve Leningrada dayand bir zamanda, SSCBnin Uzak Douda barn korunmasna her zamankinden daha fazla gereksinimi olduunun aka bilindii bir
zamanda yaplyordu. Byle olmakla birlikte, 22 Kasm 1941de Japonya Dileri
bakan Togo Sovyet Bykelisinden SSCBnin tarafszlk paktna riayet etme
niyetini dorulamas talebinde bulunuyordu. (807) Bykeli 1 Aralk 1941de
Sovyet hkmetinin yantn iletiyordu. Bu yantta pakta karlkllk ilkesi temelinde riayet edileceine ilikin niyet ifade ediliyordu. (808)
ABD ve ngiltereye kar savan balamasyla birlikte Japonya hkmeti Aralk
1941-Ocak 1942 tarihleri arasnda SSCB hkmetinin Amerikan asker slerine
kendi topraklarn amay dnp dnmediini sorgulamaya balyordu. SSCB
hkmeti yant olarak imzalanan anlamalara saygl ve tarafszlk paktna sk skya riayet etme niyetinde olduunu bildiriyordu. Bu konu bykeli Tatekavaya
9 Aralk 1941de (809) syleniyor, ardndan da Japonyann yeni bykelisi Satoya
1942 Nisannda teyit ediliyordu. (810)
26 Mays 1942 tarihli Sovyet-ngiliz ttifak Anlamas ve 11 Haziran 1942 tarihli saldrganla kar savan yrtlmesinde karlkl yardmda uygulanacak
ilkeler konusundaki Sovyet-Amerikan Anlamasndan sonra, Japonyadan bu belgelerin ieriine ilikin yeni bir talep geliyordu. Sovyet hkmeti Japonyann bilgi
talebine yant olarak bu anlamalarn 13 Nisan 1941 tarihli pakta dayanan SovyetJapon ilikileriyle ilgisi olmadn bildiriyordu. (811)
1942de en ngrl Japon politikaclar Almanyann zaferine olan
umutlarn tmyle bo olduunu anlamlard. 7 Kasm 1942de Tokyoda Sovyet
238

Bykeliliindeki bir kabulde Japonyann SSCB eski bykelisi Tatekava SSCB

Bykelisine unlar sylyordu: Sovyetler Birliinin gc ve direnci ve Sovyet
halknn manevi dayankll konusunda yalnzca Almanya deil, Japonya da
yanlmtr. Sovyetler Birliinden beklenen baarszlk gereklememitir. (812)
Sovyet halknn Hitler Almanyasna ve onun uydularna kar kahramanca
mcadelesi Japonyann SSCBye gerek 1941 gerekse 1942deki saldr planlarn
altst etmiti.

239

YETMNC BLM

STALNGRAD ARPIMASININ ULUSLARARASI

NEM FAST BLOKTA KRZN BALANGICI

KNC DNYA SAVAININ SEYRNDEK KKL KIRILMA

DNEMNDE MTTEFK DEVLETLERN DPLOMASS

Kzl Ordunun Stalingrad nlerinde Zaferi

SSCBnin Uluslararas Konumunun Glenmesi
Batl mttefiklerin Avrupada ikinci cephe amamas ve yakn zamanda da
ama niyetinde olmamalarndan (mttefikler Kuzey Afrikada Alman ordusunun
ok nemsiz bir blmn oyalamaktaydlar) yararlanan Hitlerin komutanlar 1942 yaznda tm ordusunun drtte n Sovyet-Alman snrna ymt.
stelik Hitlerciler Kafkasyay ele geirmeyi, Volgaya karak Moskovaya nihai
darbeyi vurmak iin koullar yaratmay hedeflediklerinden askerlerinin byk
bir blmn tek bir yere, Gneye ymlard. Hitlerin ordusu arpmalarla ve
byk kayplar verme pahasna Stalingrad tarafndan Volgaya kmay baarmlard. Ancak faist stratejistler planlarn gerekletirmeyi baaramadlar.
19-20 Kasm 1942de Sovyet ordusunun, 330 bin kiilik dman ordusunu
Stalingrad nlerinde tamamen kuatmas ve bozguna uratmasyla sonlanan sratli bir kar saldrs balad. Kar saldr srasnda Sovyet askerleri iki Hitler ordusunu, iki Rumen ordusu ve bir talyan ordusunu tmyle yok etti, dmann 91
bin asker ve subayn esir ald. Bu arpmada, diyordu L.. Brejnev Kzl Ordu,
sava tarihinde ei benzeri olmayan bir kahramanlk ve sava sanat sergilemi ve
muhteem bir zafer kazanmtr. Bu arpmayla birlikte dnya savann tmndeki kkl krlma noktasnn temeli atlmtr. (813)
Faist ordularn Stalingraddaki bozgunundan itibaren Kzl Ordunun, 19421943 knda Kuzey Kafkasyada, Yukar ve Aa Don, Voronej, Sovyet-Alman
Cephesinin merkez ksmnda ve Leningradda, youn saldrs balad. Kzl Ordu
1943 yaznda dmanla Kursk nlerinde amansz arpmasnda parlak bir zafer kazand, Ukraynann Levoberejn tarafnda geni apl bir saldr balatarak
Dnyepere ulat.
Kursk nlerindeki zafer ve Sovyet ordusunun Dnyepere kmas sonucunda
hem Byk Anayurt Sava hem de tm kinci Dnya Savann ak iindeki
240

kkl krlma son bulmu, Hitlere kar koalisyona katlan lkelerin ittifak ilikilerinin daha de genilemesi ve glenmesi iin elverili koullar domu, faist
Almanya tarafndan halklarn kleletirilmesi gibi macerac planlara nihai darbe
vurulmutu.
SSCBnin uluslararas otoritesi ve etkisi daha da artmt. Sovyet ordusunun
Stalingrad nlerindeki zaferini deerlendiren ABD Bakan Roosevelt, J. Staline
gnderdii telgrafta, Stalingrad iin verilen destans mcadele ve Kzl Ordunun
elde ettii sonucun Nazizm ve onun taklitilerine kar birleen halklarn bu savataki en mkemmel blmlerden biri olduunu (814) belirtiyordu.
ngiltere Babakan Churchill J. Staline mesajnda Feldmareal Paulusun teslim alnmas ve 6. Alman ordusunun bozguna uratlmas nedeniyle tebriklerini
ileterek unlar ekliyordu: Bu gerekten de harikulade bir zafer. (815)
Sovyet ordusunun Stalingrad ve Kursk zaferleri, dmann Sovyet topraklarndan kitleler hlinde kovulmaya balanmas, kuatma altndaki lkelerde devrimci
ulusal kurtulu hareketlerinin gelimesi iin gl bir tevik edici etken olmutu.
Faist kuatmaclara kar mcadele daha kitlesel ve rgtl bir boyut kazand.
Hitlerci igalciler karsnda boyun emeyenlerin says artyordu. Stalingrad
szc, diyordu L.. Brejnev, bir direni, bir zafer parolas gibi dilden dile dolayordu. (816)
1943 Maysnda Fransada Ulusal Direni Konseyi kurulmutu. lke topraklarnn nemli bir blmnn Ulusal Kurtulu ordusunun kontrol altnda bulunduu Yugoslavyada 29-30 Kasm 1943te Yugoslavya Ulusal Kurtulu
Komitesi kurulmutu. Arnavutluk halknn ulusal kurtulu mcadelesi balamt.
ekoslovakyada 1943 yl bandan itibaren srekli faal durumda olan partizan
mfrezeleri rgtlenmiti. Sovyet-Alman Cephesine gnderilmi olan Slovak
ordusunun baz birlikleri Kzl Ordu tarafna gemeye balamt. Stalingrad zaferi halk-demokrat glerin Polonyadaki ii snf etrafnda kenetlenmesine
yardmc olmutu. Polonya i Partisinin, Polonya halknn mcadele programn ve kurtulutan sonra lkenin geleceini tayin etmi olan Ne in Mcadele
Veriyoruz? adl deklarasyonu 1 Mart 1943 ylnda illegal bir matbaada baslmt. Avrupann igal altndaki dier lkeleri: Yunanistan, Belika, Hollanda ve
Norvete de ulusal kurtulu mcadeleleri yaylyordu.
Japon militaristler tarafndan igal edilmi lkelerdeki yurtseverler de 1943
ylnda ciddi baarlar elde etmilerdi. Malaya, Vietnam, Burma, Hollanda
Hindistan ve Taylandda igalcilere kar aktif faaliyetler balamt. Bizzat saldrgan blokta yer alan lkelerde faist politikadan honutsuzluk belirtileri giderek
daha fazla netlemeye balamt. Almanyada illegal anti-faist gruplarn eylemleri artyordu. Bir Moskova varou olan Krasnogorskta, 12-13 Temmuz 1943te,
Alman sava esirleri arasnda, ayn zamanda, bizzat Almanyada aktif bir alma
yrtmeye balayan Alman anti-faist mcadele merkezi Ulusal zgr Almanya
Komitesi kurulmutu. Sava kart gsterilerin yapld talyada 1943 ilkbaharnda anti-faist hareket faaliyetlerini hzlandrmt. Bulgaristan, Romanya ve
241

Macaristan emekileri iktidardaki gruhlarn politikalarndan honutsuzluklarn giderek daha da srarl bir ekilde dile getiriyorlard. Bulgar yurtseverler 1943
ilkbaharnda Birleik Halk Kurtulu gerillalar ordusunu kurdular. 1943 yaznda
Romanyada Hitler kart Yurtsever Cephe rgtlendi. Kurtulu hareketlerinin
ykseliiyle birlikte, faizme kar savalar kurtuluu ve adil nitelikler tayan
halk kitlelerinin rol ve otoritesi artmt. SSCB Silahl Kuvvetlerinin zaferleri,
uluslararas ilikiler ve dnya diplomasisinin btnn nemli lde etkilemiti.
Stalingrad muharebesinin sonucu, dengeleri zgrlk halklarn yararna kesin
olarak bozmu, Hitler Almanyasnn faist bloa ait dier devletler ve tarafsz lkelerdeki otoritesini sarsm, faist koalisyonu krizle yz yze getirmiti. Almanya
Sovyetler Birlii ile savan arifesinde 40 lke ile diplomatik iliki iindeyken,
1943te, yardan fazlas Hitlerin uydusu olan ancak 22 lke ile diplomatik iliki
iindeydi. Onlardan ou da faist Almanya ile ilikilerini koparmak istiyordu.
(817) Hitlerin (fiili ve potansiyel) mttefikleri SSCBnin Uzak Dou ve Gney
blgelerine saldr planlarn gzden geirmek zorunda kalmlard.
Sovyet ordusunun zaferleri uluslararas gericilie, zellikle de SSCBnin sava
boyunca zayf dmesine bel balam olan ngiltere ve ABD gerici evrelerine
ok gl bir darbe vurmutu. Artk eitli Sovyet kart klar, tm dnyada
Sovyetler Birliine beslenen dosta duygular denizinde boulmutu. SSCBnin
uluslararas otoritesinin artmas Sovyet diplomasisinin etkinliklerinin hz kazanmas iin de elverili koullar yaratmt. Sovyetler Birlii Lksemburg ve
Meksika ile 1942de, Uruguay ile ise 1943te diplomatik ilikilerini yeniden kurdu.
Avustralya, Kanada, Hollanda, Kba (1942), Msr, Kolombiya, Etiyopya (1943)
dhil bir dizi lke ile diplomatik ilikiler yeniden kuruldu. SSCB hkmeti karlkllk esasna dayal olarak diplomatik temsilcilik ve Bykeliliklerin yeniden
oluturulmas konusunda bir dizi lkeyle anlamalar imzalad. Sovyetler Birliinin
ticari, kltrel ve dier uluslararas balar nemli lde geniledi.
Bu dnemde SSCB Halk Komiserleri (bakanlar) Kurulu, Birlik cumhuriyetlerinin savunma ve d ilikiler alanndaki haklarnn geniletilmesine ilikin neriler
hazrlad. Daha sonra bu neriler Ocak 1944te gerekleen Parti Merkez Komitesi
Plenumu* tarafndan onayland ve SSCB Yksek Sovyetinin olaan oturumuna
sunuldu.
1 ubat 1944te SSCB Yksek Sovyeti Birlik cumhuriyetlerine d ilikiler alannda yetki verilmesine ilikin bir yasay kabul etti. Buna gre, her Birlik
Cumhuriyeti yabanc devletlerle dorudan iliki kurma, onlarla anlamalar imzalama ve karlkl olarak yetkili temsilcilikler ama haklarn elde etti. Birlik
cumhuriyetlerinde Dileri Bakanl halk komiserlikleri kuruldu, SSCB Dileri
Halk Komiserlii ise tm Sovyetler Birlii yapsndan karlp, d ilikilerin Birlik
Cumhuriyeti organna dntrld.
Birlik Cumhuriyetlerinin yabanc devletlerle karlkl ilikilerinde genel sistemin kurulmas ve btnyle SSCBnin uluslararas ilikilerde temsil edilmesi
*

Plenum: Tam eksiksiz toplant

242

SSCB iktidarnn st organlarna brakld. Sovyet Cumhuriyetleri uluslararas yaama dorudan katlmaya baladlar.
Ayn zamanda Birlik Cumhuriyetleri SSCB Silahl Kuvvetleri bnyesine dhil
olan kendi asker birliklerini kurma hakk elde ettiler ve bu Kzl Orduyu daha da
glendirdi.

Faist Blokta Krizin Balamas

Stalingrad muharebesinin en nemli sonularndan biri de faist cephedeki
derin asker ve siyasal krizdi. Bu muharebede, diyordu L.. Brejnev, yalnzca
Hitlerin seme askerleri krlmakla kalmad. Burada saldr rzgr son buldu, faizm moral adan kt. Faist bloun dal balad. (818)
1943 ubatnn ilk gnlerinde Alman hkmeti Stalingrad bozgununu ilan etti.
lkede yas ilan edildi. Stalingrad yenilgisinin hemen ardndan Hitler makamlar
topyekn seferberlik balattlar. Sivil grevlerde alan ve kalifiye olmayan ya da
asker sanayide almayan erkekleri askere ardlar. Reich yneticilerine gvensizlik ve korku duygular egemendi. Goebbels Mart 1943te gnlne unlar
yazyordu: Gring, getiimiz k Dou Cephesindeki olaylarn bize olan gveni
sarstn aka tasavvur etmekte. Generaller, bu olaylarda Fhreri sulamak iin
ellerinden geleni yapmaktalar. Fhrerden, suu kendilerine ykmaya alt, geen kn rvann alyorlar.
Tam da bu zamanda Amerikan stihbarat Servisinin Avrupa temsilcisi Allen
Dulles, savatan nceki yllarda Amerikan tekellerinin ibirlii yaptklar Alman
tekelcileri ve militaristler grubuyla iliki kurmay baarmt. Goerdeler, Beck ve
dierlerinin ban ektii bu grup uzun sredir Almanyada darbe hazrl iindeydiler. Komplocular Hitleri ortadan kaldrmak ve iktidar ele geirdikten sonra Almanyann karlarna uygun bir bar salamak niyetindeydiler. Onlar ayn
zamanda tm Alman ordusunu Sovyet-Alman Cephesine sevk ederek ngilizAmerikan askerlerine cephe amay planlyorlard. Hitlere suikast balangta
Ocak, daha sonra da Mart 1943e tasarlanmt. Ancak komplocular planlarn
gerekletiremediler.
1943 ubatnda Allen Dulles ile Hitler Almanyasnn iktidar evrelerine yakn
birisi olan Prens M. Hohenloe arasnda, Almanya ile Avusturya, ekoslovakya,
Polonya; Romanya ve Macaristann gelecekleri konusunu da ierecek mnferit bir bar anlamas iin grmeler yaplyordu. Amerikallar bu grmelere Sovyetler Birliinin haberi ve mutabakat olamadan balamlard. Aslnda A.
Dulles kuatt topraklarn Almanyaya kalmas ynnde gr belirtmiti. yle
ki, o M. Hohenloee Avusturyann ayrlmas sz konusu bile olamaz (819) diyordu. Polonya ve Avrupadaki sava sonras oluuma da deinen Dulles ayrca
unlar sylyordu: Polonyann Douya doru genilemesi ve Romanya ile gl
Macaristann korunmas yoluyla Bolevizm ve Panslavizme kar bir salkl kordon kurulmasn desteklemek gerekir. Dulles, (ABD benzeri) Byk Federatif
Almanyann kendisine katlacak Tuna Konferans ile birlikte Orta ve Dou
243

Avrupada dzenin ve yeniden yaplanmann en iyi garantisi olacan dnerek

Avrupann geni sahalar temelinde devlet ve sanayi rgtlenmesine belli lde
razyd. (820) O ayn zamanda Alman sanayisinin tm Avrupann nc rolne
soyunma iddiasyla tmyle mutabkt.
1943 ylnn ilk yarsnda faist lkeler arasnda srtmeler artt. Bu dnemde Hitlerin Mussolini ve Ciano, Antonescu, Horthy, Tiso, Paveli ile grmeleri
olmu, ayrca talya-Macaristan, talya-Romanya grmeleri ve dier grmeler
yaplmt. Grmeler srasnda Hitler uydularndan savan devam etmesi iin
kuvvetlerini maksimum seferber etmelerini talep ediyordu. Ancak, grmeler srasnda Almanya ile mttefikleri arasnda ciddi gr ayrlklar ortaya kmt.
Akdeniz havzasnda ve Kuzey Afrikada ngiliz-Amerikan askerlerine kar aktif
faaliyetlerden yana olan Mussolini ve evresi, bu blgede faist bloun nemli sayda kuvvetlerinin younlamasn istiyordu. Ama en nemli faist silahl kuvvetleri zerine eken Dou Cephesi varken, bu mmkn olmadndan talyanlar
Hitlere Doudaki umutsuz savaa son vermesini ve Sovyetler Birlii ile bar anlamas imzalamann yollarn aramasn, ardndan da Akdeniz sava arenasnda
younlamalarn ve kendi lehlerine bir gler dengesi olutuunda ise Batl devletlerle dnyann yeniden paylalmas iin sz birlii yapmasn neriyordu.
Doudaki mnferit bara bir alternatif olarak talyanlar Rus Cephesinde,
mihver lkelerinin ok sayda askeri Doudan batya ok ksa sreler iinde sevk
etmelerini salayabilecek bir mevzide olmalarn neriyorlard. Ayrca talyanlar
Japonyann Rusya ile siyasal zme (821) ikna edilmesinden yana gr bildiriyorlard. Mussolini Hitlere 26 Mart 1943te unlar yazyordu: Ben (...) size diyorum
ki Rusya olay imdi bitmi olurdu. Eer mmknse ki ben byle dnyorum, biz
bunu mnferit bar anlamasyla, (822) eer bundan da bir ey kmazsa, Rusyann
hibir zaman aamayaca dev bir Dou tabyas kurmak gibi bir savunma sistemi
oluturmakla sonlandrmalyz (823) Duce buna benzer bir bak asn da
Hitler ile 1943 Nisannda Salzburgdaki olaan grmesinde de dile getirdi. (824)
Mussolinin faist bloun silahl kuvvetlerinin Akdenizde konulanmas dncesi Hitlerden destek grmemiti. Hitler kinci Dnya Savann yazgsnn
Douda belirlenmekte olduunu iyi biliyordu ve tam tersine, tm asker glerin
Sovyet-Alman Cephesine ylmasnda diretiyordu. O, Avrupal tm kuvvetlerin
SSCBye kar mcadele iin tek vcut olmas gerektiinden sz ediyordu.
Salzburg grmeleri Almanya ile talya arasndaki ciddi gr ayrlklarnn
ortaya kmasna yaramt ancak. Hitler koalisyonu iindeki kartlklar faist
elebalarnn dier grmeleri de kantlamaktayd.
Hitlerciler kendi uydularndan gittike yeni yeni aktif asker harektlar talep
ediyorlard. yle ki, Hitler Nisan 1943te Horthy ile grmeleri srasnda ondan
tm ordusunu Sovyet-Alman Cephesine gndermesini talep ediyordu. (825)
Horthy, Almanya tarafna gerekli ykmllkleri olmasna karn, zellikle de
Macar askerlerinin zamannda ve gerektii gibi donanm olmad ve silahlandrlmadna dayanarak bunu yapmay reddetti. (826)
244

Hitler, 1943 sonbaharnda mttefiklerinden, SSCBye kar sava iin tm

insan kaynaklar ve maddi kaynaklarn bundan sonra da seferber edilmesini talep etti. Antonescuya 25 Ekim 1943 tarihli mektubunda unlara iaret ediyordu:
Bizim, Romanyann kaplarna dayanm dmana kar mcadeleyi askerlerimize tm gcmzle salamamz gereken an gelmitir. Hitler Romen yneticileri
hibir ekonomik talepte bulunmamalar, hibir siyasal konuyu gndeme getirmemeleri ve SSCB ile savata tm kaynaklarn kullanmalar konusunda uyaryordu.
Romen askerleri tarafndan igal edilmi olan ve Romanyal yneticiler tarafndan
Translation* olarak ilan edilmi olan Sovyet topraklar, Hitlerin talebi zerine,
Alman komutanlarn engelsiz ve snrsz olarak kullanabilecekleri, Alman ordusunun cephe gerisi blgesine dntrlmeliydi.
Uydularnn Hitlere verdikleri yantlar, faist koalisyondaki kar durularn
daha da netleeceinin ve faist blok lkelerindeki ar durumun bir kantyd.
yle ki, . Antonescu Hitlere 15 Kasm 1943 tarihli mektubunda onun taleplerini
reddederken asker ve ekonomik nitelikli byk glklerden ve askerlerin sava
becerilerinin dk dzeyinden ikyet ediyordu. Cepheye yeni tmenler gndermeyi reddeden Antonescu unlar vurguluyordu: Bu tmenlerin sava kabiliyeti
yle bir durumda ki, eer biz onlar bu durumda, hibir hakll olmadan cepheye
gnderirsek biz hibir hakl yn olmayan kayplar ok ksa srede artrrz ve
cephedeki durumun iyilemesine yardmc olamayz. Yine ayn mektupta Romen
diktatr Hitlere u serzenite bulunuyordu: Eer bize zamannda yardm yaplsayd, bugn daha farkl olanaklarmz olurdu.
Hitlerin mttefikleriyle 1943 ylndaki grmeleri, onlarn Almanya ile
asker-siyasal ibirliinin daha da ileri gitmesinden her yola bavurarak kandklarn ve faist blokla balarn koparmak iin uygun bir an beklediklerini gsteriyordu. Almanya ile ittifak iinde bulunan lkelerin faist elebalar kendileri
iin kurtuluu ancak ngiltere ve Amerika Birleik Devletleri iktidar evrelerindeki anti-Sovyet unsurlara yaslanmakta gryorlard. . Antonescu, Horthy, ar
Boris, Ryti ve onlarla ayn gr paylaanlarn, Batl lkelerdeki gerici evrelerin
Dou Avrupa lkelerinin Sovyet askerleri tarafndan kurtuluunu nlemek iin ellerinden geleni yapacaklarn dnmek iin yeterli nedenler vard. Romanyann
eski Trkiye temsilcisi Cretzianunun anlarnda da yazd gibi, Dileri bakan
. Antonescu Batl mttefiklerin Hitler rejiminin ortadan kaldrlmasndan ok
Avrupaya bir Sovyet mdahalesinin nne geilmesinden daha fazla karlarnn
olduu (827) kansndayd. Bundan hareketle, Dou Avrupa lkelerinin faist
yneticileri Batl lkeleri ile Sovyet kartl temelinde ibirlii yapmaya tamamen hazr olduklarn ifade ediyorlard. 1943 yl ilkbaharnda Dou Avrupadaki
Romanya, Macaristan, Bulgaristan ve Finlandiya gerici basnnn sayfalarn antiSovyet nbetiler olarak dolayl yollardan ya da dorudan hizmet nerileri sslyordu. Macaristan ve Finlandiya yneticileri mttefik kamptaki gr ayrlna olan umutlarn gizlemiyorlard. Macaristan Babakan Kallai 19 ubat 1943
*

Translation: Bir yere geirme, geirilme, aktarma. Burada topraklar iin kullanlmtr. (Rusyann igal
altndaki topraklar)

245

tarihindeki Dileri Parlamento Komitesinde unlar sylyordu: Macaristann

kinci Dnya Savana katlmas, onun Sovyet Rusyaya kar mcadelesi ile snrldr, bir yandan mihver devletleri arasnda, dier yandan da ngiltere ve ABD
arasndaki mcadele Macaristan ilgilendirmemektedir. (828) Macaristan elit
iktidarnn hletiruhiyesini bu olgu da aa karmaktadr. Horthyin Hitler ile
Nisan 1943te grmelerinden sonra Berlin ve Budapetede bir resm bildiri yaymland. Almanyann bakentinde bu resm bildiri u szlerle balyordu: Fhrer
ve saltanat Vekili, Bolevizme ve onun Britanyal ve Amerikal mttefiklerine kar, savan nihai zafere kadar srdrlmesi konusundaki kesin kararllklarn ifade etmilerdir... Budapetede yaymlanan resm bildiride ise ngiltere ve ABDye
ilikin hibir anmsatma yoktu. (829) Hitler Almanyasnn uydusu lkelerin faist
basn gnden gne ngiltere ve ABDinin SSCB ile ittifaknn uzun mrl olmayacan, onlar arasnda silahl atmann kanlmazln dillendirip duruyordu.
Bu lkelerin faist yneticilerinin anti-Hitler koalisyon iindeki gr ayrlklar tahminleri, ABD ve ngilteredeki baz resm kiilerin anti-Sovyet sylem
ve eylemlerinin bir sonucuydu. Dou Avrupa lkeleri egemen snflar, Churchill
tarafndan ortaya atlan szm ona ikinci cepheye, Balkan seeneine, byk
umutlar balyorlard. (830)
Faist blokta yer alanlar, askerlerinin Stalingradda urad felaketten sonra dorudan mnferit bar antlamas imzalama olanaklarna ilikin youn bir ekilde
nabz yokluyorlard. rnein, Finlandiyada 3 ubat 1943te hkmet acil olarak bir
oturum gerekletirdi ve bu oturumda Sovyet-Alman Cephesindeki durum tartld. Oturuma katlanlar, savan bir dnm noktasna geldii ve Finlandiyann bu
savatan ekilmek iin eline geecek ilk olana deerlendirmek zorunda olduu grn dile getirdiler. (831) Mnferit bar grmelerinin esasn Finli yneticiler
Finlandiyann 1939 snrlarnn oluturaca grndeydiler. (832) Finliler bu koulu ne srerken ncelikle ngiltere ve ABDnin desteine gveniyorlard.
13 ubat 1943te Finlandiya Maliye bakan Tanner, ngiltere Amirallik Dairesi
Birinci Lortu Alexandere bir mektup yazyor ve bu mektubunda ngiltere ile
Finlandiya arasnda bar salamann herhangi bir yolu olup olmadn soruyordu. (833) Finliler ve ngilizler arasnda diyalog kurulmas iin ayrca sve Dileri
Bakannn araclndan yararlanyordu. (834)
Daha 1942 Aralnda Finlandiya Cumhurbakan Ryti, Amerikann Helsinki
temsilcisine Finlandiyann savatan ekilme niyetinde olduunu bildiriyordu.
Bu nedenle Ocak-Nisan 1943te ABDnin Moskova bykelisi Standley ile SSCB
Dileri Halk Komiseri V. M. Molotov arasnda grmeler olmu ve bu grmeler srasnda Finlilerin, bir dizi Sovyet toprann Finlandiyaya dhil edilmesi
yoluyla 1940 Sovyet-Fin anlamasnn revize edilmesi olanana aklk kazandrlmas amac gtt belli olmutu. Aslnda, Amerikan hkmeti Finlandiya
hkmetinin bu tutumunu paylayordu. (835)
Finlilerin bar anlamas konusunda nabz yoklamas haberleri Berlinde fke
uyandrmt. Finlandiya Dileri bakan Ramsay derhl Almanyann bakenti246

ne arld. Ribbentrop Ramsay 6 saat boyunca bekleme odasnda beklemeye

zorlad. Ardndan, Hitlerin Bakan Ramsaya hibir sz syleme frsat vermeksizin, Finlandiyann bir mnferit anlama imzalamas durumunda Almanyann
bu lkeye kar olaanst nlemlere bavuracan bildirdi. Ribbentrop bar
grmelerinin derhl sonlandrlmasn talep etti. (836)
Ancak, bir sre sonra Sovyet ordusunun 1943 yaznda devasa baarlar elde
etmesinin ardndan, Finliler mnferit bar anlamas imzalamak iin yeni giriimlerde bulundular. 1943 sonbaharnn ilk gnlerinde Finlandiya hkmeti
ngiltere ve ABD ile yeniden temas kurdu. Bu kez grmeler Lizbonda balad. ABDnin Portekiz Bykelilii, Finlandiyal Maslahatgzarndan; Amerikan
askerlerinin Kuzey Norvee karlmasna Finlandiya hkmetinin tepkisinin ne
olaca, Fin askerlerinin kar koyup koymayaca, onlarn topraklarn Alman
Silahl Kuvvetlerinden arndrp arndramayacaklar, bu durumda kendilerine
ne tr malzeme ve silah temini gerekecei konularnda bilgi talebinde bulundu.
Finlandiya taraf, Finlandiyann Amerikan Silahl Kuvvetlerine kar koymayacan ve Almanya ile Alman askerlerinin lke topraklarndan ekilmesi iin grmelere balamaya hazr olduklarn ve kendilerine birtakm gda ve malzeme temininin gerekli olduunu bildirdi. (837) Bu grmeler, Finlandiyann karsnda
bizzat savat bir devlet olan Sovyetler Birliinden gizli yrtlyordu.
1943 ylnda, Romanya da, mnferit bir bar anlamas imzalama olanaklarn aratrma abas iindeydi. Dileri bakan . Antonescu, talyann Bkre
Temsilcisi Bova Scoppa ile Ocak 1943teki grmesinde Romanya iin olduu kadar talya iin de Avrupay Bolevizme kar korumak iin mttefiklerle diyalog
kurulmas (838) gerekliliini vurguluyordu. Bundan bir sre sonra, ubat 1943te
. Antonescu Trkiye temsilcisi ve Papalk Elisini kabul ederek, onlara, Batl
devletlere Sovyetler Birliinin Avrupa iin ne byk bir tehdit oluturduuna
iaret etmelerini Ankara ve Vatikana iletmelerini rica etti. Romen Bakan Batl
devletler ile Almanya arasnda mnferit bar anlamasn son derece zorunlu
(839) gryordu. Romanyann faist yneticileri Romanyann Lizbon temsilcisine Portekiz diktatr Salazar ve ngilterenin Portekiz Bykelisi ile grmelere
balama talimat veriyorlard. Ankara, Stokolm, Bern ve Vatikandaki ngiltere ve
ABD temsilcileriyle ok sayda temasa geen Rumen diplomatlar da ayn amac
gdyorlard. (840) Nihayet, Antonescu Hitler ile 12-13 Nisan 1943teki grmeleri srasnda ona aka Sovyetler Birliine kar mcadeleyi kesin bir sonuca
vardrmak iin Batl devletlere kar sava sonlandrmasn (841) neriyordu.
Mnferit bar anlamasnn bir an nce imzalanmas iin . Antonescu
Temmuz 1943te Romay ziyaret ediyor ve burada Mussolini ile gryordu.
Mussolini . Antonescu ile ilke olarak mutabkt, ancak bu planlar pratikte gerekletirmeye, kendisine gre 1943 sonbaharna doru ortaya kacak olan daha
elverili sava ortamnda balanmas gerektiini dnyordu. (842)
Faist Romanyann ngiliz ve Amerikallarla mnferit anlama dncesi, ABD ve ngilterenin belli evrelerinde acma duygusu uyandrmt. yle ki,
Amerikann Madrid bykelisi Carlton Hayes, spanyadaki Rumen Misyonu
247

Sekreteri S. Grigoriu ile 14 Kasm 1943 tarihli grmesinde unlar sylyordu: Romanyann Kzl Ordu tarafndan tamamen kuatlmaktan kanmasnn
tek yntemi, kaytsz artsz teslim olunacana ilikin . Antonescunun Birleik
Devletler hkmetine ekl bir dileke gndermesidir. (843)
Hayesin dncesine gre, st dzey subaylardan oluan Rumen heyeti, fiili
ve asker etkinlikleri gizlice grmek (844) amacyla mttefiklerin Akdeniz sava arenasndaki yksek Komutanlk temsilcileriyle grmek zorundayd. ABD
Bykelisinin bu grleri aslnda faist Romanya hkmeti tarafndan kabul
edilmiti. . Antonescunun, Trk hkmetine, sz konusu hkmetin u iki durumdan birinde ABD hkmetine sunmas kouluyla iletilecei gerekli belgeyi
imzalamaya hazr olduunu Madride bildiriliyordu: Balkanlara Romanya istikametinde olacak bir ngiliz-Amerikan karmas; Trkiyenin mttefiklerin yannda
savaa girmesi. (845) Ancak, Batl devletlerle bu mnferit gizli anlama giriimi de baarszlkla sonuland. Romanyann savatan ekilmesi sorunu, ancak
Sovyetler Birliinin katlmyla zlebilirdi.
Macar askerlerine 1943 ylnda Sovyet-Alman Cephesinde yaatlan ciddi
yenilgiler faist Macar yneticileri de savatan ekilmek iin k yollar aramaya itmiti. Hortys taraftarlar ngiliz hkmeti ile ilk dorudan diyalou daha
1942 yaznda salamt. (846) Macaristan Dileri Bakanlnn bir yetkilisi,
ngiltereden resm ahslarla grmeler yapma olana bulduu stanbula gnderilmiti. Olduka uzun sren gizli ngiltere-Macaristan grmeleri sonucunda
Macaristan temsilcileri, 1943 yaznda Macar hkmetinin teslim olmaya hazr olduunu bildirmiler, ancak Macaristann teslimiyetinin, ngiliz ve ABD askerlerinin Macaristan snrlarna dayanmasndan sonra geerlilik kazanacan vurgulamlard. ngiltere-Macaristan grmelerinin gidi ve sonularna ilikin bilgi,
Roosevelt ile Churchillin konferanslarnn devam ettii Qubece iletilmiti. (847)
1943 sonbaharnda Macaristann Lizbon temsilcisi Wodianer Portekizdeki
ngiliz meslekta R. Campbelle u aklamada bulunuyordu: Macaristan, ngilizler
ve Amerikallar tarafndan ne sren her koulu yerine getirmeye hazrdr. (848)
1943 ylnda Macaristan hkmeti Batl devletlerin temsilcileriyle dier
bir dizi iliki daha kurdu. Emekli bykeli Barca zel bir misyonla Vatikan ve
svireye gnderildi. Usulen Bethlenin muhalif burjuva grubunu temsil eden
Barca, Babakan Kallainin talimatyla ngilizler ve Amerikallarla grmelerinde,
Macaristann savatan ekilme yntemleri konusunda hkmet ile muhalefet
arasnda hibir gr ayrl olmadn vurgulamak zorundayd (849) Batl
lkelerin temsilcileriyle saysz grmelerinden birinde Barca, Macaristann
cezalandrc bir bartan korkacak bir eyinin olmadn, nk Batl mttefiklerin Macaristandaki mevcut rejime hogryle yaklamakta olduklarn ve
Horthynin, Macaristan iin savatan sonra balayacak olan gei dnemi sresince lkeyi ynetebileceini dndklerini belirtiyordu. (850)
Macaristan Ulusal Bankasnn Bakan Baranyai 1943 Temmuzunda Bernde
Amerikallarla nemli siyasal grmeler yapt. Baranyai burada A. Dulles ve
248

gemite Macaristanda finansal konularda Milletler Cemiyeti Komiseri olan R.

Taitser ile diyaloa girdi. Baranyai Amerikallara, zetle Macaristann Batya deil ama Sovyetler Birliine kar direneceini ieren bir memorandum sundu.
Horthyin temsilcilerinin Amerikallarla grmeleri Lizbonda da sryordu.
Yukarda ad geen Wodianer, Lizbona gelmi olan Amerikan zel Emasilleri*
Ludwig Habsburg ve Albay F. Deak ile Macaristann sava sonras siyasal yaps
konusunu gryordu. Ksacas, her iki taraf da Habsburg Hanedanlnn varisi
Otto Habsburg Bakanlnda bir Orta Avrupa Konferans dzenlenmesi planlarna olumlu yaklayordu. (851) Sonuta, Batl devletlerin temsilcileriyle benzer grmeleri Eyll 1943te Stockholmde Macaristann sve temsilcisi Villein
Revitski de srdryordu. (852)
Horthy hkmetinin balca grevi Batl devletlerle Sovyet kartl temelinde mnferit bar anlamas imzalamakt. SSCBye kar Batl devletlerle ittifak
Macaristan hkmetinin en nde gelen grevi ve amacyd. (853) Almanyann
uydular, bar anlamas imzalamak iin Hitlerin onayn almadan ve bir kural
olarak birbirlerinden gizli olarak hareket ederek Batl devletlerle her yola bavurarak anlamaya abalyorlard.
Mnferit bar planlar yapan talya, Romanya ve Macaristan yneticileri,
Almanyann katlm olmadan yeni siyasal ittifaklar kurulmasn tasarlyorlard.
yle ki, Kallai, Mussolini ile Nisan 1943te yapt grmeler srasnda talya,
spanya, Portekiz, Macaristan, Polonya, Trkiye, Finlandiya ve dier baz lke devletlerinin yeni bir anti-Bolevik ittifak kurmalar gerekliliinden sz ediyordu. (854)
Romanyann, yine Almanyann katlmnn ngrlmedii birAkdeniz Antant
(855) kurulmasna ilikin nerisi 17 Mays 1943te talyan hkmetine iletiliyordu.
Ancak, faist diplomasinin tm bu mnferit bar salama giriimleri bir baar ile sonulanmad. Sovyetler Birlii ve faistler tarafndan kuatlm lkelerin
halklar faizme kar zafere kadar mcadele talep ediyordu. Bu zafer arzusu ylesine byk, faizmin kkn kazmak kararll o denli salamd ki faist koalisyonun elebalar, Batl lkelerde belli balantlar olmasna ramen, mnferit bar anlamas yoluyla dahi iktidarlarn koruyacaklarndan emin deillerdi. Sovyet
hkmetinin bu konudaki tutumu Yksek Bakomutan J. Stalinin 1 Mays 1943
tarihli direktifinde ifade edilen ve ksaca faistlerin kampndaki bar gevezelii,
olsa olsa onlarn ar bir kriz yaadnn ifadesidir. Avrupay kana bulam ve
daraalaryla kaplam faist Alman kampnn emperyalist ekyalaryla bartan
sz etmek mmkn mdr? Ancak Hitler ordusunun tmyle bozguna uratlmas ve Hitler Almanyasnn kaytsz artsz teslim olmasnn Avrupay bara
gtrecei ak deil midir? Alman faistlerin bartan dem vurmalar, ufuktaki
felaketi hissettiklerinden kaynaklanmyor mu? (856) ifadelerinin yer ald direktifte bir kez daha aka dile getirilmiti.
Sovyet Silahl Kuvvetlerinin Stalingrad zaferi ve ardndan balayan saldrganlarn Sovyet topraklarndan topyekn atlmas, son anda Almanyann yannda
*

Emasil: Akranlar, benzerler, eler.

249

yer alarak ganimet paylam umudu tayarak SSCBnin yenilmesini bekleyenlerin planlarn da altst etmiti. kinci Dnya Sava yllarnda bu lkeler arasnda
Trkiye de vard. (857)
Almanyann Stalingradda yenilgiye uramas, Trkiyeyi SSCBye kar saldrnn balangcn, Sovyet-Alman Cephesinde savan seyri nihai olarak, baz Trk
politikaclarn umduu zere, faist Alman ordusu lehine deiene kadar ertelemek zorunda brakt. Ancak, bu umudun gerekleme ans olmad.
Kzl Ordunun Stalingrad zaferi Japon militaristler zerinde de ayn ayltc etkiyi
gsterdi. Volga nlerinde iddetli arpmalarn balad 1942 sonbaharnda, Alman
hkmeti Japonyaya, SSCBye kar savaa katlmas iin srarl bir ricayla yeniden
bavurdu. Japonyann Berlin bykelisi Osima 6 Mart 1943te Ribbentropa yant
olarak unlar sylyordu: Japon hkmeti (...) Mttefiki Almanyann, Japonyann
da Rusyaya kar savaa katlmas arzusunu ok iyi anlamaktadr. Ancak, bugnn
sava ortamnda Japon hkmeti savaa katlamaz. (858)
Japonyada yaymlanan Pasifik Okyanusunda Savan Tarihi adl 5 ciltlik
kitapta u ifadeler yer almaktadr: Sovyet ordusunun Stalingrad zaferi, yalnzca
Almanya iin deil Japonya ve talya iin de ar bir darbeydi. Japonya oktandr
Sovyetler Birliine saldrmak iin frsat kolluyordu. Artk bu frsat tamamen yitirilmitir. (859) Sovyet Silahl Kuvvetlerinin Stalingrad zaferi Japon militaristlerinin istila planlarn suya drmt.

ABD ve ngilterenin Ocak 1943 Kazablanka Konferans

14-24 Ocak 1943 tarihleri arasnda Kazablankada Roosevelt ile Churchill arasnda grmeler gerekletirildi. ABD Bakan ve ngiltere Babakanna her iki
lkenin st dzey asker yneticileri elik ediyorlard: Marshall, King, Arnold
Eisenhower, Pound, Brook ve dierleri. Konferansn yalnzca asker strateji konular zerinde alacana vurgu yapmak isteyen Roosevelt ve Churchill Dileri
Bakanlarn davet etmediler.
Daha 1942 Aralk ay banda Churchill gncesine unlar yazmt: Bir sre
nceki son derece nemli olaylar, Atlantikin her iki tarafnn bugne kadar k noktas olan verilerini deitirdi ve deitirmeye devam ediyor. Ruslar yenilgiye uramad ve 1942 sava sresince zayf dmediler. Tam tersine, yenilgiye
Hitlerin kendisi urad... ngiliz Babakan, Amerikan ve ngiliz ordularn ktada kullanmak iin zmler bulmak amacyla (860) genel durumu gzden geirmeyi zorunlu gryordu. Washington bu grlere katlyordu. Somut zmlerin
ise ngiliz-Amerika Konferansnda retilmesi tasarlanyordu.
Kazablanka Konferansnn en nemli konusu ise, mttefiklerin asker harekt
perspektiflerinin tartlmasyd.
Askerlerin oturumlarnda savan bundan sonraki planlanmas konusunda ciddi gr ayrlklar ortaya kt. Dier baz Amerikan st rtbeli subaylar
tarafndan desteklenen King (ABD) dikkatin Pasifik Okyanusu sava arenasna
250

younlamas konusunda diretiyordu. Marshall (Roundup plan olarak anlan)*

Avrupa ktasnda asker harektlarn balatlmasna ncelik veriyordu. Akdeniz
sava arenasnda her trl harekt, Amerikan askerlerinin ngiltereye konulanmasn kanlmaz olarak yavalatr (861) diyordu Marshall. Ancak Avrupa asker
harekt arenasna ilikin stratejik sorunlar btnnn tartlmasnn temelinde
Churchill tarafndan formle edilen u savlar yer alyordu: Kar karya olduumuz grev; birinci olarak, Akdenizin Afrika kysnn ele geirilmesi ve orada
Akdeniz zerinden asker tamaclk iin ok yararl bir yolun almas iin gerekli olan deniz ve hava slerinin kurulmas; ikincisi, mihver devletlerinin yumuak karnna en ksa sre iinde byk silahlarla darbe vurabilmek iin (...) Afrika
kylarndaki slerin kullanlmasdr. (862) Baka bir deyile, Churchill, ngilizAmerikan askerlerinin Sovyet askerlerinden nce Gneydou Avrupa lkelerine
girmesi, ardndan da Kzl Ordunun Bat ve Orta Avrupa yolunu kesmesi anlamna gelen ikinci cephenin szm ona Balkan seeneinin bir an nce gerekletirilmesini salama abasndayd.
Churchillin bak as daha Kazablanka Konferans arifesinde 25 Kasm ve
3 Aralk 1942 tarihli memorandumlarda ayrntl olarak aklanmt. ngiltere
Babakan mttefiklerin en nemli darbeyi Sicilya ve talyaya kar yneltmesini
neriyordu; bu darbenin Kuzey Afrikada bulunan mttefik ordularnn gcyle gerekletirilmesi ngrlyordu. Churchill ikinci darbenin Akdenizin Dou blgesinde gerekletirilmesini planlyordu. Burada o, Balkan asker harekt arenasnn
almas iin Trkiyeyi kullanmak niyetindeydi. Churchill bu yeni sava arenasna
randa bulunan ngiliz Silahl Kuvvetlerini sevk etmeyi planlyordu. Avrupann
bat kysna karma organizasyonunu ancak son sraya koyuyordu, stelik Bat
Avrupaya karmay, Akdenizde asker harektlarn baaryla gerekletirilmesi,
stratejik bombardmanlarn etkili olmas vb gibi bir dizi koula balyordu. (863)
Kazablankada Churchillin stratejik konsepti genel olarak Amerikan delegasyonundan destek grmt. Hitlerin yenilgisini erken klabilecek olan 1943te
La Manche zerinden Avrupaya karma yaplmas konusu akta kalmt.
ngilizler asker yneticilerden sz etmek yle dursun, Amerikal asker yneticiler Avrupada ikinci cephenin almasndaki yeni ertelemeye raz oldular.
Kazablanka Konferans kararlar strateji konularnda ABD ve ngiltere yneticileri tarafndan daha nceki Konferansta izlenen izginin mantksal bir devamyd. Almanyann yaamsal merkezlerine ktlesel saldr yerine, daha sonra
Marshalln da anlatt gibi, aralkl, oyalayc manevralarla mttefikler srekli
birtakm giriimlerde bulunduklarn gstermek zorundaydlar. (864)
Devamnda talyaya mdahale ile srecek ekilde planlanan Sicilya karmas, kukusuz, etkililii asndan Bat Avrupada asker harektlarn balamasyla kyaslanamazd. 1943 ylnda ikinci cephe amama karar alan Roosevelt ve
Churchill bunu resm olarak kaytlara alma riskine girmediler. stelik alt ay boyunca kararlar konusunda Sovyet hkmetini haberdar etmediler.
*

Roundup plannn kod ad Bolerodur. Tm yazmalarda kod ad ile gemitir.

251

Kazablankada ayrca, 1943 ylnda Kuzey Burmada harekt yaplmasn ve dmann Rangoondan (Burma) karlmasn ngren Anakim plan kabul edildi.
Konferansta Pasifik Okyanusunda savala ilgili dier sorunlar da ele alnd.
Kazablanka Konferansnda stratejik konularn tartlmasnn sonularn deerlendiren Amerikal yazar Mc Neil unlar yazyordu: Genel olarak,
Amerikallar, Britanya plannn ilk maddesi olan Akdenizde saldrya raz oldular,
Britanyallar ise Amerikallarn Pasifik Okyanusu ve Uzak Dou planna raz oldular. (865)
Kazablanka Konferansnn amac yalnzca asker konularn ele alnmas olsa
da Roosevelt ve Churchill siyasal sorunlara byk nem verdiler. nceden de olduu gibi, bunlar arasnda en fazla nem tayan, Fransa sorunuydu. Konferansa
katlanlar byk bir devlet olan Fransann uluslararas saygnlnn yeniden salanmas, igalcilere kar mcadelede Fransz yurtseverlere yardm yaplmas hi
de ilgilendirmiyordu. ABD ve ngiltere yneticilerini tamamen baka sorunlar ilgilendiriyordu. ABD ve ngiltere liderleri, Fransann yneticisi rolne, kendisi iin
kabul edilebilir aday n plana karma abas iindeydiler.
Darlann ldrlmesinden sonra Amerikallar hummal bir ekilde, Afrikadaki
Fransz smrgelerinde eitli idari grevlerde onun yerini doldurabilecek uygun
bir aday aryorlard. Rooseveltin Hull ile yazmasnda Monnet, Cambon ve dierlerinin adlar geiyordu. 19 Ocakta, Vichy hkmetinde ileri Bakanl grevinde bulunduu srada kt bir hret kazanm olan Peyroutonun Genel Vali
olarak atand ilan edildi. Ancak, Amerikallar daha ok General Girauda bel
balyorlard.
Kazablanka Konferans srasnda Roosevelt Giraud ile bulutu ve General,
Bakana, Fransz idaresinin kurulmas planlarn ayrntl olarak anlatt. Bu kurulua bizzat Giraud Bakanlk edecekti ve o da ikinci kii grevini de Gaullee
veriyordu. Grmeye katlan Hopkinsin ifadesine gre, Giraudun n plana kard tm sorunlar onu tamamen honut edecek ekilde zmt, fakat yksek makam konusunda o (Roosevelt y.n.) kararlyd ve Giraudun u anda Kuzey
Afrikada yalnzca Fransann bir temsilcisi gibi hareket etmesi gerektiinde srar
ediyordu... Giraud ve Bakan karlkl olarak birbirlerine gven duyuyorlard.
(866) De Gaulle ise Amerikallara tamamen baka trl bakyordu. Daha sonra
rendim ki, eklinde anmsyordu de Gaulle bizim grmemizi Harry Hopkins
ve birka sekreter dinliyordu ve Roosevelti silahl polisler koruyordu. (867)
ABD iktidar evrelerinin kendisine kar dmanca tutumunu bilen ve
Fransann Afrikadaki smrgelerinin Amerikallar ve ngilizler tarafndan kuatlmasnn, Bakanln yapt Savaan Fransann ve ahsen kendisinin otoritesini sarstn dnen de Gaulle, balangta Kazablanka ziyaretinden vazgeti:
Roosevelt ve Churchill onun geliini birka gn beklemek zorunda kaldlar.
De Gaulle Kazablankaya 22 Ocakta geldi. Roosevelt ve Churchill ile grmesinde, ona gre, nc roln kendisine ait olmas gereken gelecekteki Fransz
idaresi konusunda kendi bak asn dile getirdi. Giraud ile ibirlii yapmay red252

detmiyordu, ama Giraudun, Vichy ile ibirliinde itibar zedelenmi kiileri evresinden uzaklatrmasn talep ediyordu. De Gaulle Kuzey Afrikadaki ngiltere
Politika Danman H. Macmillan ile grmesinde, Clemenceaunun rolne talip
olduunu, Giraudya ise Fochun roln ykleyeceini bildirdi. (868) En sonunda,
gelecekte Giraud ile de Gaullin ortaklaa Bakanlk yapacaklar tek bir Fransz
idaresi kurulmas gerektii konusunda anlamaya varld.
Kazablankada ayrca Trkiyenin tutumu konusu da ele alnd. Bu lke, ngiliz
ve Amerikal yneticilerin stratejik planlarnda nemli bir yer tutuyordu. ABD
ve ngiltere Trk ordusunun yardmyla Balkan yarmadasna girmeyi planlyordu. Bu amala, Konferansta, Trkiyenin faist bloa kar savaa girmesinin salanmas karar alnd. Trk hkmeti ile grmeler yrtmeyi Churchill kendisi
stlendi. ABD Dileri bakan Hull anlarnda, Trkiyenin ngilterenin, inin ise
ABDnin etki alannda lkeler olarak grld Kazablankada varlan anlamay
anlatr; ancak Hull, ABDnin, Trkiyenin ngilterenin etki alannda olmasn kabul ettii hlde, Balkanlarda sava sonras sorunlarn zmnde yararl bir yardmc olarak grd Trkiyeye ait kendi iddialarndan vazgemi deildi. (869)
Konferansa katlanlar arasnda sava sonras dnemde zellikle smrgelerin
yazgs konusunda derin gr ayrlklar ortaya kt. Churchill ile yapt ok
sayda grmelerinde Roosevelt srekli Britanya smrge sistemini eletiriyor,
savatan sonraki dnemde her eyin yeniden yaplandrlacana, Amerikan
ekonomisinin yardmyla smrge lkelerin yaamnn baka bir nitelik kazanacana vb umudunu dile getiriyordu. ABDli tekelcilerin Britanyal rakiplerinin smrgelerdeki yerini almaya abaladklar akt. Churchill, Rooseveltin ne
demek istediini ok iyi anlamt ve tm Amerikan planlarn fkeyle reddetti.
Eliot Rooseveltin anlattna gre, konferansn sonunda yle bir olay olmutu:
22 Ocakta ABD Bakan, Churchillin bulunduu bir ortamda, Fas Sultan Seydi
Muhammed Ben Yusuf u kabul etmiti. Grme srasnda Roosevelt Sultana, sava sonrasnda Fasn ABDnin yardmyla hzla nasl kalknacana ilikin bir tablo izmiti. Sultan Rooseveltin grleriyle mutabk kalm ve sava biter bitmez
yardm iin derhl ABDye bavuraca konusunda onu temin etmiti. Churchill
bu syleiyi ak bir fkeyle izlemi, defalarca syleiyi baka bir konuya kaydrmaya abalam ve en sonunda da kendini tutamayarak oday terk etmiti. (870)
Pasifik Okyanusundaki sava konusunda Roosevelt Kazablankada unlar belirtiyordu: Almanya sava d edildiinde, mmknse Rusyann, Japonyaya kar
savaa katlacana ilikin eer gerekirse gizli belirli bir ykmllk almasn
salamay ok isterdik. (871) Demek oluyor ki, mttefikler faist koalisyon lkeleriyle savan ykn Uzak Douda da Sovyetler Birliine ykmay planlyorlard.
Konferansta baz organizasyon konular da ele alnmt. General Dwight
Eisenhower Kuzey Afrikadaki mttefik lkeler silahl kuvvetler Bakomutanlna,
ngiliz General Harold Alexander ise onun yardmclna atanmt. (872)
Konferans sonunda yaymlanan resm bildiride unlar yer alyordu: ABD
Bakan, ngiltere Babakan ve Genelkurmay Bakanlar Birleik Grubu, 1943 yl
253

taarruz harektlar planlarn sonlandrp bu planlar aktif olarak ve uyum iinde

uygulamak zere ayrlmlardr. (873) Roosevelt 25 Ocak 1943te Kazablankadaki
basn toplantsnda unlar sylyordu: Birlemi Milletler barn ancak mihver
lkelerinin kaytsz artsz teslim olmas sonucu salanabileceinden emindir.
Roosevelt Kazablanka Konferansn Kaytsz artsz teslim alma konulu konferans olarak adlandrmay neriyordu. (874) Kaytsz artsz teslim alma ilkesinin ilan, ABD ve ngiltere hkmetlerinin, Kazablankadaki kararlarn gerek
anlamn, Avrupada ikinci cephe amak yoluyla faist Almanya ile kararl bir savatan vazgemeyi gizlemek olmalyd.
Mttefikler Konferansta 1943 ylnda Bat Avrupaya karma yapma konusunda somut hibir karar almamlard. Tam tersine, onlarn yaptklar planlar byle
bir harekta fiilen olanak vermiyordu. rnein, ABD Bakannn Kurmay bakan Amiral William Leahy unlar yazyordu: 1943 ylnda La Manche zerinden
Fransaya mdahaleye ilikin Amerikan plan ngilizler tarafndan kabul edilmedi,
bunun yerine Akdeniz adalar, rnein Sicilya adasna kar ortaklaa bir harekt
karar alnd. (875)
Kazablanka Konferans her eyden nce ABD ve ngiltere yneticilerinin, yakn bir zaman iinde Hitler Reichine yok edici bir darbe vurabilecek olan asker
harektlar gerekletirmeyi bir kez daha ertelemekte olduklarn gsteriyordu.
Kazablankada belirlenen stratejik izgi, 1943 ylnda ngiliz-Amerikan askerlerinin Bat Avrupaya karma yapmas konusunu gndemden kaldrm, savan
sresinin uzamasna yol amt.

1943 Ylnda kinci Cephenin Almas Konusu

Kazablanka Konferansnn sonunda Roosevelt ve Churchill J. Staline ortak bir
mektup gnderdiler. Bu mektupta yaptklar grmelerin baz sonularn bildiriyorlard: Amerikan ve Britanya Silahl Kuvvetleri tarafndan ok yakn bir zamanda gerekletirilmek zorunda olan Akdenizdeki birleik harektlara ilikin kararlardan; ayn zamanda, gerekletirilebilir duruma geldiinde Avrupaya karma
yapmak amacyla kuvvetlerin Birleik Krallk snrlar iinde bir araya toplanmas
konularndan sz ediyorlard. Mektupta unlar da yer alyordu: Sizin gl saldrlarnzla birlikte bu harektlarn Almanyay 1943 ylnda diz kmeye zorlayabileceini dnyoruz. (876) Ancak, Roosevelt ve Churchillin mektubunda, mttefikler
aras ilikilerin en nemlisi olan ikinci cephenin almas konusu atlanmt.
30 Ocak 1943te Sovyet hkmeti, 1943 yl iinde ikinci cephenin almasna ilikin somut planlar ve bunlarn sresini bildirmeleri konusundaki ricasn
iletiyordu. J. Stalin Roosevelt ve Churchille unlar yazyordu: Sizin Almanyaya
ilikin alm olduunuz kararlar, onun 1943 ylnda Avrupada ikinci cephenin
almas yoluyla yenilgiye uratlmas devi olarak anlamakla birlikte, bu konuda
somut olarak planlanm harektlara ve bu harektlarn gerekletirilmesi srelerine ilikin vereceiniz bilgiden dolay size minnettar kalrm. (877) Churchillin
9 ubat 1943 tarihli yant mektubunda ikinci cephe ile ilgili unlar yer alyordu:
254

Biz (...) kendi kaynaklarmz zorlayarak Britanya Birlikleri ve Birleik Devletler

birliklerinin katlaca, Kanal Austosta, yarma operasyonu iin hummal bir alma yrtmekteyiz. Tonaj ve saldrya dnk kartma olanaklar, belli faktrlerle
snrlandrlacaktr. Eer harekt hava koullar nedeniyle ya da baka nedenlerle ertelenecek olursa, bu defa daha byk kuvvetlerin katlmyla Eyll ayna hazrlk yaplacaktr. Elbette bu saldrnn sresi, o srada Almanlarn Kanaln dier tarafnda
sahip olacaklar savunma olanaklarnn durumuna bal olacaktr. (878)
Sovyet hkmeti bu sreye raz olmadn ifade etti. J. Stalin 16 ubatta
Churchill ve Roosevelte unlar yazyordu: Avrupada, zellikle de Fransada ikinci
cephenin almasna gelince, sizin mektubunuzdan da anlald kadaryla, ancak
Austos-Eyll aylarna planlar yaplmaktadr. Ancak, bana yle geliyor ki, bugnk durum, bu srenin maksimum ksa tutulmasn, Batda ikinci cephenin belirtilenden ok daha erken almasn gerektirmektedir. Dmana kendine gelme frsat vermemek iin, bence, Batdan darbenin yln ikinci yarsna ertelenmemesi,
ilkbaharda ya da yaz banda gerekletirilmesi son derece nemlidir.
SSCB hkmeti mttefiklerin dikkatini, 1942 Aralk ay sonundan itibaren
Hitlerin, mttefik askerlerinin faaliyete gememesinden yararlanarak SovyetAlman Cephesine 5 tanesi tank tmeni olmak zere 27 tmen daha sevk ettii gereine ekiyordu. Mektupta u hususa vurgu yaplyordu: Bylece, Alman
kuvvetlerinin Sovyet-Alman Cephesinden ekilmesini salamak yoluyla Sovyetler
Birliine yardm yerine, Ruslara kar ek kuvvet sevk etme olana elde eden...
Hitler iin bir kolaylk domutur. (879) Rooseveltin bu mektuba yant son derece anlalmazd. Ben, mihver devletlerinin sizin kahraman ordunuza direniini
zayflatmak amacyla Avrupa ktasnda uygun en ksa sre iinde asker g kullanmann ne kadar nemli olduunu anlyorum, diye yazyordu 22 ubat 1943te
J. Staline; undan emin olabilirsiniz ki, Kuzey Afrikadaki baardan sonra, bizim
tama aralarmz bize maksimum destei saladnda Amerikan asker kuvvetleri Avrupa ktasna yaylacaktr. (880)
Churchill ise Sovyet hkmetinin Bakanna yantn 11 Martta gndermiti. Churchill mektubunda mttefiklerin ok yakn gelecekte gerekletirecekleri harektlardan sz ediyordu: 1) Kuzey Afrikada asker harektn 1943 Nisan
ay sonuna kadar sonlandrlmas; 2) Sicilya karmasn Haziran 1943te, yani
Kazablanka Konferansnda planlanandan bir ay nce gerekletirmek iin ngilizAmerikan askerlerinin karma hazrlklarna hz vermek; 3) Akdenizin Dou kesimine asker harekt planlarnn incelenmesi, rnein, Giritin ya da On ki adalarn, ya da hem birincisi hem de ikincisinin birlikte kuatlmas ve Yunanistana
karma. Aka ortadayd ki, Kuzey Avrupaya karma harekt mttefiklerin
planlarnda yoktu. Churchill SSCB hkmetini Avrupada ngiliz-Amerikan
harektnn gerekletirilmesindeki glkler konusunda ikna etmeye alrken
mttefiklerin asker rezervlerinden rnekler veriyordu. Churchill Britanya ordusunun ok byk bir blmnn ki toplam 38 tmen, Kuzey Afrikada, Orta
Douda ve Hindistanda konulandna ve bunlar deniz yoluyla geriye, Britanya
adalarna sevk etmek iin fiziki hibir olanan olmadna iaret ediyordu.
255

Onun belirttiine gre, ngiltere hkmeti tam tersine, Sicilyaya karma harekt
iin silahl kuvvetlerin glendirilmesi amacyla, ikisi randan ve bir tanesi de
ngiltereden olmak zere says 14e kncaya kadar Kuzey Afrikaya yeni tmenler sevk etmeyi ngryordu.
Churchill, bizzat ngilterede oluturulmu yaklak 19 tmen olduunu, bunlardan 4 tanesinin i gvenlik amacyla drt tanesinin de ikmal amacyla kullanldn bildiriyordu. Yukarda belirtilen tmenlerden 16 tanesi Austos aynda
Kanal geme harektna hazrlanyordu. Babakan devamnda 1942 Temmuzunda
ABDnin Fransaya mdahale iin ngiltereye 27 tmen sevk etmeye niyetlendiini
bildiriyordu. O zamandan beri onlar Kuzey Afrikada harekt iin 7 tmen gndermilerdi ve oraya 3 tmen daha sevk etmeye hazrlanyorlard. u anda ngilterede
yalnzca bir tane Amerikan tmeni vard. 1943 Austosuna kadar ngilterede 4
Amerikan tmeni olacakt. ABDnin kararlatrlan sayda tmeni, askerleri olmad iin deil, mttefiklerin elinde tonilato ve eskort aralar olmad iin gnderemediini aklyordu Churchill.
Mttefikler tarafndan La Manchenin geilmesi konusunda Churchill, kendisinin ve ABD Bakannn, askerlerinin Avrupada Sovyetler Birliinin hayranlk uyandran bir kahramanlkla yrtmekte olduu genel muharebeye katlmak
istediklerine iaret ediyordu. Ama Kuzey Afrikada, Pasifik Okyanusunda ve
Hindistandaki operasyonlar srdrmek ve Rusyaya tehizat salamak iin, diye
yazyordu Churchill, Birleik Kralln ithalat program son haddine kadar snrlandrlmtr ve biz kendi rezervlerimizi harcadk ve harcamaktayz. Ancak, dmann yeterince zayf dmesi durumunda, biz Austostan nce darbeyi vurmaya
hazrlanyoruz ve bu amala her hafta planlarda gerekli deiiklikler yaplmaktadr. Dmann zayf dmemesi durumunda ise, kalite olarak ok kt ve saysal
olarak da yetersiz kuvvetle zamanndan nce saldr, olsa olsa kanl bir baarszla yol aar... (881)
15-16 Mart 1943te Stalin, Churchill ve Roosevelte yantlar gnderiyordu.
Sovyet hkmetinin Bakan onlara, Hitler Almanyasnn Sovyet ordusuna kar
Batdan 6 tanesi tank tmeni olmak zere 36 tmen sevk ettiini bildiriyordu.
Churchillin Sicilyadaki operasyonun hzlandrlmasna ilikin verdii bilgiye yant olarak da Stalin bu operasyonun, Fransada ikinci bir cephe amann yerini
tutamayacan belirtiyordu.
Sovyet hkmetinin Bakan unlar yazyordu: Ben nceden de olduu gibi,
balca konunun Fransada ikinci cephenin almas olduunu dnyordum. J.
Stalin mttefiklerin ikinci cephenin almasnn daha 1942de, ama her halkrda
1943 ilkbaharnda olanakl grldn anmsatyordu. Bunun iin ise yeterince
ciddi gerekeler vard. Sovyet hkmetinin Bakan bu nedenle, bir nceki mektubunda 1943 ylnn en ge ilkbaharnda ya da yaz banda Batdan bir saldr
gerekletirilmesinin zorunluluunu vurguladn aklyordu.
Sovyet hkmetinin Bakan daha sonra unlara iaret ediyordu: Sovyet ordusu tm k ok iddetli muharebelerle geirdikten sonra ve hl geirmeye devam
256

ederken, Hitler ise SSCBye kar ilkbahar ve yaz operasyonlarna hazrlk amacyla
ordusunun yenilenmesi ve saysnn artrlmas iin geni apl yeni nlemler alrken, Batdan gelecek saldrnn daha fazla ertelenmemesi, bu taarruzun ilkbaharda
ya da yaz banda gerekletirilmesi bizim iin zellikle nemlidir.
J. Stalin ikinci cephenin almasnn belli glkleri ierdiine de katlyordu.
Ama yine de diye yazyordu ben ortak davamzn karlar asndan Fransada
ikinci cephenin almasnn daha fazla geciktirilmesinin ciddi bir tehlike yaratt konusunda tm srarmla uyarda bulunmay gerekli gryorum. Bu nedenle, Kanaln kar tarafna planlanan ngiliz-Amerikan saldrsna ilikin aklamalarndaki belirsizlik bende endie uyandrmaktadr ve bu konuda susamam.
(882)1943 ilkbaharnda ngiliz-Amerikan Silahl Kuvvetleri Kuzey Afrikada,
Mays ortalarna doru Alman-talyan askerlerinin yenilgisiyle sonulanan geni
apl bir taarruz balatt. Afrika kys tmyle mttefiklerin kontrolne geti. Bu
nedenle, ngiltere ve ABD hkmetlerinin karsna stratejik planlarda mutabakata varlmas konusu kt.
12-25 Mays 1943 tarihleri arasnda Washingtonda Roosevelt ve Churchillin
(kod ad Trident* olan) ve mihver lkelerine kar yaplacak savaa ilikin konularn grlmesine de adanm nc Konferans gerekletirildi. Konferans
balamadan nce mttefikler Hitler Almanyasnn Sovyet-Alman Cephesinde
geni apl yeni bir saldr hazrl iinde olduuna ilikin istihbarat bilgilerine
sahiptiler. 5 Mays 1943te Roosevelt J. Staline u bilgileri veriyordu: Bizim deerlendirmelerimize gre, durum, Almanya bu yaz size kar geni apl bir saldr balatacaktr ve benim kurmaylarmn tahminlerine gre, bu sizin hattnzn
merkezine ynelik olacaktr. (883) Sovyet hkmetinin Bakan 26 Mays 1943te
Roosevelte mektubunda unlar yazyordu: Bu yaz, hatta olasdr Haziran aynda,
Hitlercilerin Sovyet-Alman Cephesinde geni apl yeni bir saldrsnn balamasnn beklenebilecei konusunda size katlyorum. Biz yeni bir Alman saldrsna
ve kar saldrya hazrlanyoruz, fakat bizim uamz ve uak yaktmz yeterli
deil. u anda, elbette, asker adan ve dier alardan atmak zorunda kalabileceimiz tm admlar ngrmek mmkn deil. Bu, cephemizde durumun akna bal olacaktr. Ayn zamanda pek ok ey, Avrupada ngiliz-Amerikan asker
harektnn ne kadar hzl ve aktif olacana da baldr. (884)
Sovyetler Birliine ikinci cephenin almas yoluyla etkili bir yardm konusu
tm iddetiyle yeniden gndeme geldi. Ve mttefikler bunun farkndayd. SovyetAlman Cephesinde 200 Alman tmeni ve 30 civarnda da Hitlerin uydularna ait
tmen konulanmt. (885) Ama buna ramen, 12 Maysta Washingtonda buluan Churchill ve Roosevelt Avrupada ikinci cephenin ancak 1944 ylnda alaca
kararn almlard.
Amerikal sava tarihisi Metloof un belirttiine gre, Churchill ve ngiliz
Kurmay Bakanlar konferansta Akdeniz sava arenasnda operasyonlarn srdrlmesinden yana tavr almlard. Onlara gre, Husky (Sicilyann kuatl*

Trident: Zpkn.

257

mas) operasyonundan sonra mttefiklerin Avrupada balca grevi talyann

sava dna itilmesiydi. Mttefikler La Manchenin (Roundup plan) geilmesi
operasyonunu, onlara gre, bunun iin Kzl Ordunun baarl harektlar sonucunda 1944 ylnda belirecek elverili koullar oluur olumaz gerekletirmek niyetindeydiler. (886)
Konferansa katlan Amerikal Amiral Leahynin ifadesine gre, Churchill, mttefiklerin 1944 yl ilkbaharna kadar Bat Avrupaya mdahaleye gerektii ekilde
hazrlanamayacaklarn bahane ediyor ve bu mdahaleyi ileride bir gn gerekletirmeyi neriyordu. Onun 1944 ylnda byle bir giriimden yana herhangi bir
eiliminin glgesi bile yoktu.. (887) diye yazyordu Leahy.
Roosevelt ve Amerikal Kurmay Bakanlar, Sicilyann kuatlmasndan sonra bota kalacak ngiliz ve Amerikan askerlerini derhl Roundup operasyonuna
hazrlk iin kullanmay tasarlyorlard. Amerika Bakan, bu yl (1943 yl y.n.)
La Manche karmasn gerekletirmek iin hibir olanak olmad, ama bunun
1944 yl ilkbaharnda en geni boyutta gerekletirilmesi gerektii (888) konusunda mutabkt.
Konferansn sonunda Churchill ve Roosevelt, u hususlardan oluan bir uzlama karar aldlar. Genelkurmay bakanlar, Almanyann ve Almanya tarafndan kuatlan Avrupa lkeleri topraklarna bombardmann ngiliz ve Amerikan
hava kuvvetlerince nemli lde artrlmas plann onayladlar. Bu hava saldrlar drt aamaya blnd, hem de belirleyici aama 1944 Nisanna planland.
Saldrnn amac, Alman avc uaklarnn gcn krmakt. La Manchea giri ve
Fransaya karma tarih de 1 Mays 1944 olarak planlanmt. Hcumu (2 tanesi
hava karma olmak zere) 5 tmen balatacakt. 20 tmen ise, kpr ba takviyesi kurulur kurulmaz derhl sevkiyat iin hazr olmak zorundayd. 4 Amerikan
ve 3 ngiliz tmeninin Overlord* (1 Mays 1944te gerekletirilmesi planlanan
La Manche yarma operasyonunun yeni kod ad) operasyonuna katlmak iin 1
Kasm 1943ten sonra Akdenizden sevk edilmesi planlanyordu. Daha sonra ise
Amerikan tmenleri ABDden her ay 3 ile 5 arasnda olmak zere aralksz olarak
sevk edilmeliydi.
Kuzey Afrikadaki Mttefik Kuvvetler Yksek Bakomutan Eisenhowera,
talyann teslim olmasn salayamamas durumunda Husky (Sicilyaya karma) operasyonundan daha geni apl bir operasyon plan hazrlamas nerilmiti.
(889) Washington Konferans biter bitmez Churchillin ngiliz Kurmay bakanlar ABD Kurmay bakan Marshalln nezaretinde Eisenhowern Cezayirdeki
kararghnn yolunu tuttu. O, mttefik ordularnn talyaya karma yapmasn salamak istiyordu. Afrikadan kmadan nce, diye yazyordu anlarnda
Churchill, Sicilyann kuatlmas durumunda, talyaya mdahale konusunda
karar alnmasnda kesinlikle srarlydm. (890) talyaya mdahale iin srar eden
Churchill Cezayirde 29 Mays-3 Haziran 1943 tarihli oturumlarda gya mttefiklerin davasna ve savan gerek burada gerekse La Manche blgesinde genel ge*

Overlord: Derebeyi.

258

lime seyrine zellikle de bu ekilde en fazla katknn salanacan (891) kantlamak istiyordu. Ancak, Marshall, kararn Sicilyaya saldr baladktan sonra alnmas gerektiini belirterek kat bir tutum sergiliyordu. (892) Bylece, Cezayirdeki
oturum somut sonular vermedi; talyann sava dna atlmas yntemlerine
ilikin konu Sicilyaya yerleilmesine kadar ertelendi.
4 Haziranda Bakan Roosevelt kendisi ve Churchill adna Washingtonda alnan kararlar konusunda Sovyet hkmetini bilgilendirdi.
Mttefiklerin planlar mihver lkelerinin denizaltlarna kar mcadelenin
glendirilmesini, Trkiyenin ya aktif ya da pasif mttefik olarak faist koalisyona
kar savaa dhil edilmesini, Japonyann asker gcnn zayflatlmasn ve sayesinde inin etkin g ve Japonyaya kar operasyonlarn yrtlebilecei bir
s olarak savata tutulabilecei, Afrikada Fransz Silahl Kuvvetlerine, onlarn,
Avrupa topraklarnda gerekletirilmesi gerekecek taarruzlara aktif olarak katlmaya hazr olabilmeleri iin yardm ve destek verilmesi... ayn zamanda talyann
mmkn olan en ksa zamanda sava dna itilmesi gibi nlemlerin alnmasn ngryordu. Sovyetler Birliine yeniden Almanyaya kar ve Avrupann
Almanya tarafndan kuatlm topraklarnda hava operasyonlarnn glendirileceini vaat ediyorlard. kinci cepheye ilikin mttefikler unlar yazyorlard: u
andaki planlar uyarnca, o srada ktaya geni apl bir mdahale gerekletirmeyi
salamak iin 1944 ilkbaharnda Britanya adalarna yeterince ok sayda insan
gc ve malzeme yna yaplacaktr. (893)
Sovyet hkmetinin Bakan 11 Haziranda Rooseveltin mektubuna yant veriyordu; J. Stalinin Roosevelte yant metni Churchille de gnderilmiti. Mektupta,
mttefiklerce Washingtonda alnan kararlarn, Churchill ve Rooseveltin, Bat
Avrupada ikinci cephenin almas sresine ilikin 1943 yl banda aldklar kararlarla elimekte olduuna iaret ediliyordu. J. Stalin Roosevelte unlar
yazyordu: Bu yln 26 Ocandaki Churchill ile ortak mektubunuzda o srada
nemli sayda Alman Kara ve Hava Kuvvetlerini Rusya Cephesinden alkoymaya
ve Almanyaya 1943 ylnda diz ktrme konusunda alnan karar, doaldr ki,
anmsyor olmalsnz.
Bundan sonra Bay Churchill kendi adna ve sizin adnza 12 ubatta Tunus
ve Akdenizde, ayn zamanda Avrupann Bat kysndaki ngiliz-Amerikan operasyonunun kesin srelerini bildirmiti. Bu mektupta, Byk Britanya ve Birleik
Devletler tarafndan Kanaln Austos 1943te geilmesi operasyonu iin hazrlklarn hzla srmekte olduundan ve hava koullar ya da baka nedenlerin bunu
engellemesi durumumda, bu operasyonun daha fazla sayda kuvvetlerin katlmyla Eyll 1943te hazrlanacandan sz ediliyordu.
imdi, 1943n Maysnda Bay Churchill ile sizin tarafnzdan, Bat Avrupaya
ngiliz-Amerikan mdahalesini 1944 ilkbaharna erteleyen bir karar alnyor.
Yani, daha nce 1942 ylndan 1943 ylna ertelenmi olan Bat Avrupada ikinci
cephenin al yeniden ve bu kez de 1944 ilkbaharna erteleniyor.
259

Sizin bu kararnz, iki yldr Almanyann ve onun uydularnn en sekin kuvvetleri ile gcnn en son noktasna kadar savamakta olan Sovyetler Birlii iin
olaanst glkler yaratmakta ve yalnzca kendi lkesi iin deil, mttefikleri
iin de arpmakta olan Sovyet ordusunu kendi kuvvetlerini kullanarak hl ok
gl ve tehlikeli bir dmanla neredeyse teke tek savamaya terk etmektedir.
kinci cephenin almasnn yeniden ertelenmesinin ve bu kadar kayp vermi
olan ordumuzun, ngiliz-Amerikan ordular tarafndan beklenmekte olan ciddi
destekten yoksun braklmasnn Sovyetler Birliinde halk arasnda ve ordu iinde ne denli ar ve olumsuz bir izlenim brakacan sylemeye gerek var m?
Daha sonra mektupta u olguya vurgu yaplyordu: Sovyet hkmetine gelince, Sovyet hkmeti, savan bundan sonraki seyri iin ar sonulara gebe olabilecek bu ok nemli konuda birlikte tartma giriimi olmakszn ve kendi katlm
dnda alnan byle bir karara katlmay olanakl grmemektedir. (894)
Sovyet hkmetinin Roosevelte gnderdii bu mektuba, ABD Bakannn
tam desteini aldktan sonra Churchill yant veriyordu. 19 Haziran 1943 tarihli mektubunda Churchill, ABD ve ngilterenin bu koullarda doru olmaktan
da te fiziki olarak mmkn olan yegne faaliyeti gerekletirmekte olduklarn
bildiriyordu ngiltere Babakan. Ardndan, Churchill, mttefiklerin 1944 ilkbaharndan nce Bat Avrupaya karma yapmasn ona gre olanaksz klan nedenleri, ayn zamanda mttefiklerin asker harektlarnn Akdeniz seenei yararna
gerekelerini etraflca sralyordu. (895)
Sovyet hkmetinin Bakan Churchille 24 Haziran 1943 tarihli yant mektubunda unlar yazyordu: Bat Avrupaya ngiliz-Amerikan mdahalesinin organize edilmesinin, zellikle de Kanal zerinden asker sevkiyatnn g olduu ok
anlalr bir eydir; ancak, Roosevelt ile Churchillin 1942 ve 1943 yllarndaki
aklamalar, mttefiklerin byle bir operasyonun organizasyonunun glklerinin farknda olduklar ve bu mdahaleye uygun hazrlklarn sz konusu glklerin tmyle hesaba katlarak ve kuvvetler ile kaynaklarn sonuna kadar zorlanmasyla yrtlmekte olduu konusunda gven alamtnz. Daha geen yl
siz diyordu J. Stalin, ngiliz ve Amerikan askerlerinin Avrupaya mdahalesinin
geni apl olarak 1943 ylnda gerekletirileceini bildiriyordunuz. Daha sonra
mektupta, Churchillin u ifadelerinin yer ald 10 Haziran 1942 tarihli ngiliz
memorandumundan alntlar yer alyordu: Nihayet, hepsinden daha nemlisi de
udur ki, biz ngiliz ve Amerikan askerlerinin 1943 ylnda Avrupa ktasna byk bir lekte mdahalesi iin organizasyon ve hazrlklarda maksimum abamz younlatrmaktayz. Biz balangta, uygun lekte hava desteiyle birlikte
1 milyondan fazla ngiliz ve Amerikan askeri tarafndan gerekletirilecek olan bu
asker harektn boyutlar ve lleri iin hibir snrlama getirmemekteyiz.
Sovyet hkmetinin Bakan ngiltere Babakanna 1943 yl banda kendisi ve
Roosevelt adna, ngiliz ve Amerikan askerlerinin nemli saydaki Alman kara ve
hava kuvvetlerini Rus Cephesinden alkoymak amacyla Bat Avrupaya mdahalesi konusunda mttefiklerin kararlarn iki kez bildirdiini, hem de Almanyaya
260

1943 ylnda diz ktrmek devinden sz ettiini ve mdahale sresini Eyll

ayndan ge olmamak zere belirlediini anmsatyordu.
J. Stalin, yantnda, Churchillin, 26 Ocak ve 12 ubat 1943 tarihli mektuplarndan blmler aktararak unlara iaret ediyordu: Sizin Bat Avrupaya mdahale srelerinizden ve planlarnzdan sz ettiiniz ubat aynda bu operasyonun
glkleri, imdikinden ok daha fazlayd. O zamandan beri Almanlar birka kez
yenilgiye uradlar: askerlerimiz tarafndan Gneyde pskrtldler ve burada
azmsanamayacak kayplar verdiler; Kuzey Afrikada ngiliz-Amerikan askerleri
tarafndan bozguna uratldlar ve kovuldular; denizalt savanda da Almanlar,
daha nce dmedikleri ok zor durumlara dtler. ngiliz-Amerikan askerlerinin stnl olduka artt, Amerikallar ve ngilizlerin Avrupa havaclnda
egemenlii ele geirdikleri de bilinmektedir, deniz asker ve tama filolar glerinin doruuna ulatlar.
Bylelikle, Bat Avrupada ikinci cephenin almas iin koullar 1943 yl boyunca, ktlemek yle dursun, tam tersine olduka iyileti.
Tm bunlardan sonra Sovyet hkmeti, Britanya ve Amerikan hkmetlerinin
bu yln banda alnan Bat Avrupaya mdahale kararn deitireceklerini ngremezdi. Tam tersine, Sovyet hkmeti bu ngiliz-Amerikan kararnn gerekletirileceini, gerekli olan hazrln srdrlmekte olduunu ve Bat Avrupada
ikinci cephenin nihayet 1943 ylnda alacan dnmek iin tm gerekelere
sahipti.
Bu nedenle, imdi siz eer biz yz binlerce kiiyi Kanal zerinden lmcl bir
saldrya srkleseydik, Rusya yardm alamazd diye yazdnzda bana; birincisi,
sizin yz binlerce deil daha operasyonun banda milyonlarca ngiliz-Amerikan
askerinin mdahaleye hazrlandn bildirdiiniz geen yln Haziran ayndaki
kendi memorandumunuzu; ikincisi, sizin, aktr ki yalnzca yz bin askerle deil,
yeterli sayda askerle ngrlen operasyonun, bu yln Austos-Eyll aylarnda
Bat Avrupaya mdahale iin geni apl hazrlk faaliyetlerinden sz edilen ubat
ayndaki mektubunuzu size anmsatmak kalyor.
Sovyet hkmetinin Bakan sonu olarak unlar yazyordu: Ben artk, Bat
Avrupaya mdahalenize ilikin bir nceki kararlarnz iptal eden sorumlu olduunuz kararnzn, Almanya ile savata Sovyetler Birliinin roln ve onun ikinci
cepheye olan ilgisinin yeterince fazla olduunu bilmemeniz mmkn olmamasna
ramen, Sovyet hkmetinin katlm olmadan ve Sovyet hkmetinin temsilcilerini Washingtondaki Konferansa davet etme giriiminde dahi bulunmadan sizin
ve ABD Bakan tarafndan alnd zerinde uzun uzun durmayacam.
Sovyet hkmetinin, ortak dmana kar savata Sovyetler Birliinin balca
karlarnn bu ekilde gz ard edilmesini kabullenemeyecei konusunda konumaya dahi gerek yoktur.
Siz bana, uradm d krkln tmyle anladnz yazyorsunuz. Size bildirmek zorundaym ki, burada sz konusu olan Sovyet hkmetinin d krkl
deildir yalnzca, sz konusu olan mttefiklerine olan ve ar snamalara tabi tu261

tulan gveninin salanmasdr. Asl olann, Bat Avrupann ve Rusyann kuatlm blgelerindeki milyonlarca yaamn kurtarlmas, kendisiyle kyaslandnda
ngiliz-Amerikan ordularnn kayplarnn ok az sayy oluturduu Sovyet ordusunun devasa kayplarnn azaltlmas olduu unutulmamaldr. (896)
Churchill 27 Haziran 1943 tarihli yantnda (897) yeniden mttefiklerin Bat
Avrupaya karma iin hazrlksz olduunu, zellikle de karma gemilerinin
yetersizliini ve Amerikan ordusunun Avrupaya sevkiyatnn glklerini bahane
etme abasndayd. Churchill, gya mttefiklerin faaliyetlerinin Hitlerin 6 hafta
nce byk hazrlklar yaplan Rusyaya nc saldrsn ertelemesine yol atn iddia ederek, Akdeniz stratejisini savunmay srdryordu. Sonu olarak
Britanya Babakan unlar yazyordu: Bylece, bir yandan, Kanal zerinden saldr zorluklar, kaynak olmamas deil yalnzca sz konusu olan, sz konusu olan
ayrca, baka bir sava arenasnda daha ok vaat ieren ve verimli bir politika yrtmek iin olanaklarn domu olmasdr da... (898)
Churchillin Alman saldrsnn gecikmesine ilikin iddias doru kmad.
Avrupada ikinci cephenin olmamasn deerlendiren Hitlerciler topyekn seferberlik balattlar, hem ellerinde olan hem de kuattklar lkelerdeki tm kuvvet
ve kaynaklar toplayp Sovyet-Alman Cephesine sevk ettiler. 5 Temmuz 1943te
Hitler ordusunun gl bir hcum grubu Kursk kentinin kuzey ve gneyinden
saldrya geti. Ancak bu saldr Kzl Orduyu gafil avlayamad. Alman saldrs
durduruldu, 12-15 Temmuzda Sovyet ordusu kar saldrya geti ve faist Alman
igalcileri karsnda parlak bir zafer kazand. Kursk muharebesinin sona ermesinin ardndan Kzl Ordunun kar saldrs Velikie Lukiden Karadenize uzanan
cephede stratejik kar saldrya dnt. Yaz-sonbahar muharebeleri sonucunda
Sovyet Silahl Kuvvetleri Levobereg Ukraynasn ve Donbas kurtard; Dnyeperi
geip igalcileri Taman yarmadasndan kararak Belarusyay kurtarmaya balad. kinci Dnya Savandaki keskin viraj alnmt. Alman ordusuna bir daha
kendine gelemeyecek denli darbe vurulmutu.
Dier bir sava arenasndaki verimli politikaya gelince; Churchill, mttefik ordularnn talyaya kar operasyonlarn kastediyordu. Almanlarn SovyetAlman Cephesindeki zor durumundan yararlanan ngiliz ve Amerikan ordular
10 Temmuz 1943te, 7 ngiliz ve 6 Amerikan tmeninin katld Sicilyaya karma
operasyonunu balattlar. Karlarnda 9 talyan ve 2 Alman tmeni vard. ngiliz
ve Amerikan askerleri dman tarafndan ciddi bir direnile karlamadlar, ancak,
tm aday yalnzca 18 Austosta kuatabildiler. Sovyet ordusunun Kursk nlerindeki baars ngiliz-Amerikan kuvvetlerinin karmasn kolaylatrd. 3 Eyllde 8.
ngiliz Ordusu talyann Gneyine kt. 9 Eyllde Salerno blgesine 5. Amerikan
Ordusunun askerleri kt. talyadaki Direni Hareketi de buna katkda bulundu.
Komnistlerin ynetimindeki talyan yurtseverler faizmle mcadeleye hz verdi ve
bu da Mussolininin devrilmesi sonucunu dourdu. Asker ve siyasal yenilgiye urayan talya 1943 Eyllnde teslim oldu. Mttefiklerin asker harektlar talyann savatan ekilmesinin nedenlerinden biri olsa da, genel olarak baarl bir sava yrtmenin yararll, ayn zamanda asker amaca uygun oluu asndan mttefiklerin
262

talyadaki uzun sreli ve neredeyse etkisiz sava faaliyeti son derece kuku uyandran bir operasyondu. nl ngiliz burjuva sava yazar Genearl Fuller, kinci Dnya
Sava 1939-1945 adl kitabnda unlar yazyordu: ... Churchillin, Sicilyann kuatlmasndan sonra tam bir kararllkla talyann fethedilmesi gerektii eklindeki
inad sonucunda, mttefiklerin glkle ele geirdikleri inisiyatif, stratejik anlamszl ve taktik sradanl bakmndan sava tarihinde emsalsiz olan bir sava kampanyasnda ksmen harcanmtr. (899)

ngiliz-Amerikan Qubec Konferans (Austos 1943)

1943 yaz operasyonlar tm hzyla srerken Churchill ve Roosevelt yeni bir
buluma konusunda anlamlard. ngiliz hkmeti 7 Austos tarihli mektubunda, SSCB hkmetini talyaya kar ngiliz-Amerikan faaliyetlerinin baaryla
ilerlemesi sonucunda ... Overlord hazrlklarn hzlandrlmasyla e zamanl
olarak Akdeniz sava arenasnda yaplacak operasyonlarda mutabakata varmak ve
tm bu operasyonlarn Pasifik Okyanusu ve Hint Okyanusundaki savala ilikisinin belirlenmesi amacyla (900) ngiltere ve ABDnin grmeleri yinelemeye
karar verdikleri konusunda bilgilendiriyordu.
Quadrant* ad verilen ngiliz-Amerikan Konferans 14-24 Austos 1943 tarihlerinde Qubecte yapld. Roosevelt ve Churchill dnda konferansa in temsilcisi Soon Tse-ven ve ABD ile ngiltereden st dzey asker ve siyaset adamlar
katlyordu. Konferansn ana konusu mttefik askerlerinin 1944 ylnda Kuzey
Fransaya karma yapmasyd.
Avrupada ikinci cephenin almasn yeniden geciktirme abas iinde olan
ngiltere Babakan, kendi tutumunu savunmak iin konferansa belgelerle donanm olarak gelmiti. Bu kez o, daha Qubec Konferansndan nce ABD Bakanna
gndermi olduu Mussolininin D Hakknda Dnceler adl memorandumu beraberinde getirmiti. Bu belgede Churchill ngiliz-Amerikan askerlerinin
talyada ilerlemesi ve Balkanlar da dhil, Avrupann Gneyinde bundan sonraki
yaylma planlarn aklyordu. Biz, Mussolininin dnn ve talyann teslim
olmasnn Bulgaristan, Romanya ve Macaristana etkilerini imdilik kestiremeyiz.
Bu ok ciddi de olabilir (901) deniyordu memorandumda.
Ancak Churchill, Amerikal asker yneticilerin, zellikle de, daha konferansn ilk oturumunda mttefik kuvvetlerinin Avrupadaki balca operasyonunun
1944 ilkbaharnda La Manche zerinden mdahale olmas gerektiini aklayan Marshalln kararl direnciyle karlat. Bu kez ngiltere Babakan 1944te
Overlord operasyonunun gerekletirilmesine aka kar kma riskini gze
alamad. Bununla birlikte, Amerikal sava tarihisi Metloof un ifade ettii gibi,
Churchill Overlord plannn gerekletirilmesinin bir dizi koula riayet edilmesine bal olduunda diretiyordu. Ayrca, Churchill mttefik askerlerinin
Fransann Kuzeyine karma yapmasnn, orada en fazla 12 seyyar Alman tmeni
olmas durumunda mmkn olabilecei grndeydi.
*

Quadrant: Bir emberin drtte biri.

263

Dier koul ise, mttefiklerin karma blgesinde, havada stnlk elde etmelerindeydi. (902)
ngiltere Babakannn Qubec Konferansndaki tavrlarn analiz eden
Amerikal yazar Shervud Roosevelt ve Hopkins kitabnda unlar yazyordu:
Churchill verilebilecek korkun kayplara kar daima kendine zg inandrc ekincelerini dile getiriyordu. Fransa haritasna yeniden ve yeniden dnyor,
Almanlarn devasa komnikasyon stnlklerine, Franszlarn kendi planlarna
uygun olarak ina ettikleri La Manche limanlarndan balayarak Belika snr ve
Maginot hattnn ikmal ve takviyesi iin Dou ve Batya kan youn levazm hattna, oselere ve demiryollarna dikkat ekiyordu. Ancak, u anda hava kuvvetlerinin
Alman komnikasyonlarn aralksz bombalamalaryla ikmal hatlar tahrip edilerek
ve onlarn manevra olanaklar kstlanarak bu itirazlara yant verilebilirdi. (903)
24 Austos 1943te konferans mttefiklerin 1943-1944 stratejisine ilikin Kurmay
Bakanlar Birleik Komitesinin sonu raporunu onaylad. Matloff un iaret ettii
gibi, bu belge uzlamac bir nitelik tayordu ve zellikle de Amerikallar Overlord
operasyonunun rolnn biraz azaltlmasna (904) raz olmak zorunda kalmlard.
Rapor, Avrupada asker harektlara ilikin u kararlar ieriyordu: 1) Overlord
operasyonunu gerekletirmenin bir n koulu olarak Almanyaya kar ortaklaa
hava saldrs; 2) Overlord operasyonunun gerekletirilmesi; raporda bu operasyon Avrupann mihver devletlerine kar karada ve havada en nemli Amerikanngiliz saldrs olacaktr (operasyonun balang tarihi: 1 Mays 1944). u ya da
bu rezervlerin yetmemesi ve Overlord operasyonu ile Akdeniz sava arenasndaki
operasyonlar arasnda seim yaplmak zorunda kalnmas durumunda, eldeki rezervlerin balca amaca ulalmas, yani Overlord operasyonunda baarnn salanmas hesaba katlarak paylatrlaca art kouluyordu. Akdeniz sava arenasndaki
operasyonlar, Trident Konferansnda alnan kararlar uyarnca belirlenen kuvvetlerle eer sonradan Kurmay Bakanlar Birleik Komitesi bu kuvvetlerinin says
konusunda baka bir karar almazsa yrtlecektir; 3) Overlord operasyonunun
olanaksz olmas durumunda, alternatif olarak Jpiter (Norvee karma) operasyonu iin plan hazrlanmas; 4) talyada aamal olarak asker harekt yaplmas:
Birinci aama talyann sava d braklmas ve Roma civarnda asker hava ss
kurulmas ve olanak varsa, Kuzeye girilmesi. kinci aama, Sardinya ve Korsikann
kuatlmas. nc aama, Kuzey talyada Alman ordusuna iddetli bask uygulanmas ve gerek Overlord operasyonunun yrtlmesi gerekse mttefik kuvvetlerin Gney Fransaya olas mdahalesi iin elverili koullarn oluturulmas; 5)
Dmann Overlord planna gre karma yaplacak blgeden uzak tutulmas iin
Gney Fransaya mdahale; 6) Olaanst durumlarda ktaya karma (Rankin
operasyonu); 7) Konferansta kabul edilen raporda Balkanlardaki faaliyetler konusunda ise bu faaliyetlerin, partizanlarn havadan ve denizden ikmali, kk artma-karma gruplarnn kullanlmas ve nemli stratejik tesislerin bombalanmasyla
snrlandrlacana iaret ediliyordu. (905)
Qubec Konferansnda ayrca Kurmay Bakanlar Komitesince hazrlanan
Batl mttefiklerin Asyada Japonyaya kar asker faaliyetleri plan da onaylan264

mt. Mttefiklerin Pasifik Okyanusu stratejisinin grlmesi srasnda ngiliz

hkmeti Japonyaya kar savaa tam anlamyla ve laykyla katlma arzusunu
dile getirmiti. Bir de Churchill ngiliz askerlerinin, Hollanda Hindistanna kar
karma operasyonlarna, ncelikle de Sumatra adasna ya da en azndan Malakka
yarmadasna gnderilmesine daha ok nem veriyordu. Ayn zamanda Churchill,
Himalaya zerinden ine hava kprs zerinde kontrol elde etmiti. (906)
ABD temsilcileri Churchill ile ayn grte deildi. Amerikallar, ngilizleri
Hollanda smrgelerinden uzak tutmaya alyorlard. Qubecte Marshall,
Caroline ve Marianna adalarnn igaline ilikin operasyon planlar, ayn zamanda
Burmaya saldr hazrl ve ine yardm yaplmas planlar onayland. Japonyaya
gelince, Japonyann bozguna uratlmas iin sre belirlenmiti: Almanyann yenilmesinden sonra 12 ay. Ayrntl operasyonlar daha sonra belirlenecekti. (907)
Qubec Konferansnda ABD ve ngiltere hkmet Bakanlar 10 Austos
1943te atom bombas yapm iin ibirlii konusunda gizli bir anlama imzaladlar. Daha nce (1942 yaznda) Roosevelt ve Churchill arasnda, bu alandaki tm
aratrma almalarnda ABDnin merkez alnmas konusunda mutabakata varlmt. Sonuta ABD almalarn gidiatnn kontroln tekeline almt. ngiliz
hkmeti durumu deitirmek istiyordu. Qubecte mttefikler bir uzlama kararna vardlar. ABD bilimsel aratrma ve atom silah retme alannda egemen
pozisyonunu koruyordu. Bu arada her iki taraf da atom silahn birbirlerine kar
hibir zaman kullanmama ve nc lkelere kar kullanmada ya da bu silah
hakknda dier lkelere bilgi vermede ancak karlkl mutabakata varma ykmlln stlenmilerdi. Bu anlamayla atom bombas retimi alannda ibirlii yaplmas iin (her taraftan er temsilciden oluacak) bir Ortak Ynetim
Komitesi kurulmas ngrlyordu.
Qubecte ABD ve ngiltere yneticileri, ABD, ngiltere, SSCB ve inin
Birlemi Milletler Daim rgt kurulmas ve drt byk devletin savatan sonra barn desteklenmesi sorumluluuna ilikin deklarasyon metnini hazrladlar.
Konferansta Fransz Ulusal Kurtulu Komitesinin (FUKK) 3 Haziran 1943
deklarasyonu ve komitenin diplomatik olarak tannmas iin mttefik lke
hkmetlerine bavurusu incelendi. Konferansa katlanlar, FUKKin diplomatik
olarak tannmas konusunda, komiteyi, onun iktidarn tanyan deniz tesi Fransz
topraklarn yneten bir organ dzeyine indirilmesi kouluyla anlamaya vardlar.
Churchill ve Roosevelt talyann teslim olmas koullar konusunda mnferit olarak anlamaya vardlar ve Avrupa ile ilgili dier konularda grmelere devam ettiler.
Konferans srasnda ABD ve ngiltere hkmetleri tarafndan ilke olarak
Sovyet hkmeti ile ABD ve ngiltere Dileri Bakanlarnn Moskovada bulumalar konusu mutabakata baland. (908)
Konferansn bitiminde ABD Bakan ve ngiltere Babakan Sovyet hkmetini
alnan kararlar hakknda bilgilendirdi. 26 Austos 1943te Moskovaya ulaan mektupta, onlar 1943-1944 yllar iinde La Manchein geilmesi ve Kuzey Fransaya
girilmesine hazrlk amacyla Almanyann bombalanmaya devam edilecei265

ne iaret ediyorlard. Roosevelt ve Churchill unlar yazyordu: Bugn Birleik

Krallkta Amerikan Silahl Kuvvetleri geni apl konulandrlmaktadr. Bylelikle
Amerikan ve Britanya tmenlerinin Kanaln kar tarafna gei iin konulanmas salanacaktr. Ktada kprba takviyesi kurulur kurulmaz, bu takviye srekli
olarak ayda 3 tmenle 5 tmen aras bir hzla ek Amerikan askerleriyle glendirilecektir. Bu operasyon, mihver devletlerine kar balca Amerika-Britanya hava ve
kara kuvvetlerinin gayretleriyle olacaktr. (909) Devamnda talyaya kar asker
harekt planlar anlatlyordu. Kuzey Fransaya girme operasyonu iin belirli bir
sre verilmiyordu.
Sovyet hkmetinin Bakan, ABD Bakan ve ngiltere Babakannn, kendisini Qubec Kararlar konusunda bilgilendiren mektubunu yantsz brakt.
3 Eyll 1943 ylnda talyann teslim alnmasna ilikin belge imzaland. Ayn
gn ngiliz-Amerikan askerleri Apenin yarmadasnn Gneyine girdiler. Bu olaylar, ngiliz hkmeti iin Balkan projelerinin gerekletirilmesi adna mcadeleyi
yeniden balatacak bir itici g oldu.
Shervudun ifadesine gre, Churchill o srada her ne olursa olsun artk imdi kendi yreine hibir zaman olmad kadar yakn duran blgede, Akdenizin
Dousunda kendi stratejik plann gerekletirmeye (910) niyetlenmiti. Balkanlara
szma yollarndan biri olarak Churchill 12 adalarn kuatlmasn gryordu.
1943 Eyllnde ngilizler bu adalar ele geirme giriiminde bulundular. ngiliz
askerleri Ege Denizinde yer alan Leros, Samos ve Kos adalarna karma yaptlar.
Onlar ayrca Rodos adasn da kuatmak, Akdenizin Dousunda asker harekt
balatmak ve baarl olunmas durumunda ise, Amerikan askerlerini de operasyonlar iin yanlarna ekerek bu baary Balkanlara tamaya niyetlenmilerdi.
Ancak ngiliz nc grubu baarszla urad. (911)
7 Ekim 1943te Churchill yardm iin Roosevelte bavurdu. Ancak Rooseveltin
8 Ekim 1943 tarihli yant telgraf, Churchillin belirttiine gre, herhangi bir yardmn fiilen reddinden ibaretti. Roosevelt, kendilerini oyalayacak her trl operasyona itiraz olduunu ve Overlord operasyonunun tarafmzca planlanan
erevede gerekletirilmesini tehlikeye atacak asker ve silah sevkiyatna izin vermenin mmkn olmadn yazyordu.
Roosevelt Churchille 9 Ekim 1943te yazd mektubunda tutumuna aklk
kazandrrken, bir nceki telgraf gnderirken, Overlord operasyonunun baarsn tehlikeye atabilecek herhangi bir faaliyetin kabul edilemezlii dncesinden
hareket ettiini (912) belirtiyordu. Bu kez Amerikan hkmeti, kendi siyasal karlarndan hareketle seimini kararllkla Fransaya mdahaleden yana yapmt.

Sovyetler Birlii ve Savaan Fransa (1942-1943)

Sovyetler Birliinin Eyll 1941de zgr Fransa Ulusal Komitesini tanmas,
zgr Fransann faist bloa kar SSCBnin mttefiki olduu anlamna geliyordu.
SSCB hkmeti ile Ulusal Komite arasnda dorudan ilikinin kurulmas, gele266

cekte Sovyet-Fransz i ve dostluk ilikilerinin gelimesi iin temel oluturuyor ve

Fransann uluslararas prestijini tekrar kazanmas iin iyi n koullar oluturuyordu.
Sovyet ordusunun 1941/42 kndaki savata baars tm Fransz yurtseverler
tarafndan sevinle karlanmt. 1942 Ocak aynda Londra Radyosundaki konumasnda de Gaulle Fransz halk, Sovyet halknn baarlarn ve gcnn artmasn hayranlkla selamlamaktadr. nk bu baarlar Fransay arzulad hedefe ve
alma duygusuna yaklatrmaktadr... ki lke iin yazktr ki, yzyllar boyunca
Fransz-Rus ittifak yolunda ok sk olarak entrikalar ve anlayszlktan kaynaklanan engellemeler ve kar hareketlerle yz yze kalnmtr. Yine de byle bir ittifakn gereklilii, tarihin her yeni kavanda daha da belirginlemektedir. (913)
zgr Fransa Ulusal Komitesinin Bakan faist koalisyona kar ortak mcadelede Sovyet-Alman Cephesini net bir tutumla nemsiyordu ve bu nedenle
Ulusal Komitenin eitli asker birliklerini Dou Cephesine gnderme nerisiyle SSCBye bavurdu. Sovyet taraf Franszlarn nerisini takdirle karlad. 1941
Aralk ay sonunda SSCBnin Mttefik hkmetler nezdinde Londra bykelisi A.E. Bogomolov de Gaullee SSCB hkmetinin Suriyede bulunan Fransz tmenini seyyar ordu saflarna katmaya raz olduunu bildirdi. (914) Bu yant alr
almaz de Gaulle Fransz birliklerinin SSCBye gnderilmesi konusunda ngiltere
hkmeti ile mutabakata varmaya karar verdi. Ancak, ngiltere hkmeti onun
inisiyatifine olumsuz yaklat. Britanya Savunma Bakannn Kurmay bakan
General smay 6 Ocak 1942 yantnda, bu niyeti gerekletirme yolunda szm
ona ortaya kabilecek glklerden sz ediyordu. (915) 20 Ocak 1942de de Gaulle
Edenden de bir mektup alyordu. unlar yazyordu ngiltere Dileri Bakan ...
Bir yandan Sovyetler Birliinde (...) zgr Fransa tugaynn ikmal glklerini,
dier yandan da Orta ve Yakn Douda ortamn deimesi olasln dikkate alarak, Sovyet hkmeti karsnda zgr Fransann bir tugayn Sovyetler Birliine
mutlaka gnderme ykmlln usulen stlenmemenin bugnn koullarnda
daha makul olaca grndeyim. (916) Buna ramen de Gaulle 1942 ubatnda
kendi Yakn ve Orta Dou temsilcisi General Catrouxa bir tugay ran zerinden
Kafkasyaya gndermesi emri veriyordu. ngiliz Komutanl Fransz askerlerini,
ran zerinden geii srasnda, ikmal etmeyi reddediyordu ve en sonunda de
Gaullen nerisi gerekletirilemiyordu.
25 Kasm 1942de Moskovada Fransz pilotlarn Sovyet-Alman Cephesinde savaa katlmalarna ilikin anlama imzalanyordu. Bunun hemen ardndan bir grup
Fransz pilot SSCBye geliyordu. Sovyet hkmeti onlarn iae ve tehiz giderlerini tmyle stleniyordu. nce Normandiya filosu, ardndan da NormandiyaNeman hava alay eklinde oluturulan Fransz pilotlar byk arpmalardan
geiyor ve cesur ve yiit birer sava olarak kendilerini kantlyorlard. Onlarn
sava karnesinde 5300den fazla uu, 869 hava muharebesi ve 268 drlen uak
yer alyordu. (917)
Fransz pilotlarn Sovyet-Alman Cephesinde savatklar srada, kuatlm
Fransann topraklarnda Direni Hareketinin saflarnda Sovyet yurtseverler de
Franszlarla birlikte Alman igalcilere kar mcadele veriyorlard. Fransann
267

Dou blgelerinde Sivastopol, Vatan in ve Stalingrad ve dier Sovyet partizan mfrezeleri savayorlard. 1943 ylnda Fransz Komnist Partisi Merkez
Komitesinin katlm ve yardmyla Fransada Sovyet Yurtseveri adl bir gazete
karan Sovyet Esirleri Merkez Komitesi kuruldu. Gazetede Direni Hareketinin
Fransadaki kahramanlklar ve Sovyet-Alman Cephesindeki duruma ilikin haberler yer alyordu.
1942 Martnda Ulusal Komite zgr Fransann temsilcileri Garrud, Petit ve
Schmitlein SSCBye geldiler. Sovyet yneticilerine Ulusal Komitenin faaliyetleri,
Fransadaki durum hakknda bilgiler verdiler. Her iki tarafa, Hitler Almanyasnn
bir an nce bozguna uramas ve SSCB ile zgr Fransa arasnda sk bir ibirlii
kurulmasna olan karlkl ilgi dile getirildi.
24 Mart 1942de SSCB Dileri Halk Komiseri V. M. Molotovun ngiltere ziyareti srasnda, Molotov ve de Gaulle arasnda Londrada bir grme gerekleti.
General de Gaulle zgr Fransa Hareketinin ngiltere ve ABD hkmetleri ile
karlkl ilikilerde yaad glkleri dile getirdi. De Gaullenin ifadesine gre
ngiltere ve ABD hkmetleri, zgr Franszlarn hareketine siyasal bir misyon
yklemekten hep kanarak bu hareketi yalnzca asker bir rgt dzeyine indirgiyorlard. (918)
De Gaulle ayrca Halk Komiserini, Amerikada beliren emperyalist eilimlerle
balantl olarak kabilecek glkler konusunda bilgilendiriyordu. (919)
SSCB hkmetinin Fransay zgr ve Avrupada olsun dnyada olsun byk
demokratik anti-faist bir devlet olarak kendi yerini almaya yetenekli bir lke olarak grme arzusu Sovyet tarafnca teyit ediliyordu. Fransz halknn egemenlii
konusuna deinirken, Halk Komiseri SSCB hkmetinin bu egemenlii tamamen yeniden tesis edilmi ve Fransay yine eski gc ve parlaklnda yeniden
domu olarak grme arzusunu dile getiriyordu. (920)
zgr Fransa Ulusal Komitesi, Londra grmelerinin sonular hakknda SSCB
temsilcisine bilgi verirken Sovyet hkmetinin, Rusya ile ittifak balaryla bal gl
Fransann yeniden tesis edilmesini gerekli grd vurgulanyordu. (921)
Londra grmesi zgr Fransa Ulusal Komitesinin otoritesinin nemli lde glenmesine katkda bulunmutu. Grmeye ilikin resm bildirinin yaymlanmasndan ksa bir sre sonra ngiltere Dileri Bakanl, Fransz Liman
Dakarn, Ulusal Komite ile n mutabakata varlmakszn mttefikler tarafndan
igal edilemeyeceini ilan ediyor, Amerikallar ise en azndan imdilik gayri
resm olarak de Gaulle tanmay neriyorlard. (922) Ulusal Komitenin dilerinden sorumlu komiseri M. Dejean A.E. Bogomolov ile grmesinde, ngiliz ve
Amerikallarn bu aklamalarnn Sovyet-Fransz grmesinin bir sonucu olduunu aka itiraf ediyordu.
Sovyetler Birliinin Fransa ile ok ak olan dosta ilikisi, zgr Fransa
Hareketinin, uluslararas pozisyonunun glenmesi anlamnda ok byk bir
nem tayan, stats konusunda kendini gstermiti. Ulusal Komite daha Nisan
1942de, kendisinin geici Fransz hkmeti olarak tannmasnn Komiteye an268

ti-Hitler koalisyonda daha belirgin bir yer edinmesini ve kendi karlarn daha
iyi savunmasn salayaca konusunu mttefikler nnde gndeme getiriyordu. Ancak ne ngiltere stelik ne de ABD bu tanmaya yanamyorlard; onlar,
zellikle Fransz kolonilerinde kendilerinin ellerini rahata erdirecek bir politika
yrtmelerini engelleyecei iin komiteyi yasallatrmay arzulamyorlard. Ve de
Gaulle geici olarak dncelerinden vazgemek zorunda kalmt.
1942 Hazirannda Ulusal Komite mttefiklere Savaan Fransa (zgr
Fransa Hareketinin artk byle adlandrlmas neriliyordu) ve Fransa Ulusal
Komitesi kavramlarn tanmlayan bir forml sunuyordu. Franszlar, Savaan
Fransa (France-Combatant) ifadesinde Fransz topraklarnn ve teslim olmay
kabul etmeyen ve nerede olurlarsa olsunlar, sahip olduklar olanaklarla mttefiklerin ortak zaferi sonucunda Fransann kurtuluuna katkda bulunacak yurttalarn birliinin anlalmasn istiyorlard. De Gaullen ifadesiyle Fransz Ulusal
Komitesi Savaan Fransann tek bana Franszlarn savaa katlmasn rgtleme
ve mttefikler nezdinde Fransann karlarn, zellikle de savan yrtlmesine
deindii lde bu karlar temsil etme hakkna tek bana sahip olan ynetim
organdr. (923)
ngiltere hkmeti de Gaullen nerilerinde Fransz formlne belirgin bir
ekilde hizmet eden deiiklikler yapt. Bunlardan ilki, Savaan Fransa kavramn ortak dmana kar savata Birlemi Milletlerle ibirlii yapmak iin birleen Fransz yurttalar ve topraklarn btnyle snrlyordu. ngilizler Savaan
Fransay, Franszlarn mihver devletlerine direniin bir simgesi olarak grmek
istiyorlard. Bunun dnda onlar, Fransa ynetiminin, gelecekte kurulabilecek dier organlaryla ilikiler kurmak iin ellerinin serbest kalmas olanan korumak
abasndaydlar; bu nedenle, Fransz Ulusal Komitesinin tanmndaki ngiliz formlnde tek bana szc silinmiti. (924)
ABD hkmeti, Fransz projesinden daha da fazla farkllk gsteren bir forml hazrlamt. Amerikan belgesinde Savaan Fransann ad hi gemiyordu.
ABD yneticileri srarla eski terim olan zgr Fransa Hareketinden yanaydlar.
Fransz Ulusal Komitesi bir btn olarak mihver devletlerinde Fransz direniinin bir sembol olmutu. (925)
Sovyet hkmeti Franszlar tarafndan nerilen forml olduu gibi kabul etmiti. 24 Eyll 1942de bykeli A. E. Bogomolov, Ulusal Komitenin
Dilerinden Sorumlu Komiseri M. Dejeana Sovyet hkmetinin kararn bildiriyordu. Bu karar gre, bunda Fransa ve Sovyet Rusyay saldrganlk ve faizmi
defetme ve asker gvenlik ve ekonomik ilerleme koullarnda barn salanmas
iin birlikte almada ayn arzuyu beslemek anlamnda daha fazla kaynatrmas
gereken yolda nemli bir aama (926) gren Franszlar tarafndan byk bir takdirle karland.
Sovyetler Birlii ve Savaan Fransa arasndaki ibirlii deneyimi, Byk
Anayurt Savann ilk yllarnda, Fransz yurtseverlerin direni hareketinin SSCB
nezdinde sadk ve gvenilir bir mttefike sahip olduunu inandrc bir ekilde
269

gsteriyordu. SSCBnin balca grevi, Fransz halknn anti-faist glerinin birletirilmesine tm gcyle katkda bulunmaktan, onlarn vatanlarn faist igalciler ve onlarn Fransa iindeki mttefiklerinden kurtarmaktan, SSCB ile Fransa
arasnda dosta ve mttefiklie uygun ilikilerin gelitirilmesini salamaktan
oluuyordu. 1943 Kasmnda Fransa Komnist Partisi Genel Sekreteri Maurice
Thorez unlar yazyordu: Fransa Sovyetler Birliine, Kzl Orduya ok ey borlu olduunu hibir zaman unutmayacaktr. Fransz halk, yenilgimizin ve dmann saldrsnn, lkemizin yaad belalarn, Lavalec ve dier Mnih yanllarnn
azgn anti-Sovyet politikasnn bir sonucu olduunun bilincindedir. Halkmz,
eski Fransa-Rusya dostluunun, yarn Fransann gvenlii ve bamszlnn en
iyi garantilerinden biri olacan anlamaktadr. (927)
3 Haziran 1943te Cezayirde Fransa Ulusal Kurtulu Komitesinin kurulduuna ilikin bir deklarasyon yaymland. Komiteye iki kii Bakanlk ediyordu: de
Gaulle ve Giraud. Amerikallarn srarlar zerine Komite General Giraudu Silahl
Kuvvetler Komutan olarak onaylad. Komite, kendisini merkez Fransa iktidar
olarak ilan ettii bir bildiri yaymlad. Bundan hareketle komite mttefiklere kendisini tanmalar ricasyla bavurdu. Sovyet hkmeti bu bildiriye olumlu yaklat. stelik Kuzey Afrikada Fransz Ulusal Kurtulu Komitesi kurulur kurulmaz
Sovyet hkmeti komite yneticileriyle dorudan ilikiler kurulmas iin oraya
bir temsilci gndermeye karar verdi. Ancak, hemen hemen iki ay boyunca, SSCB
hkmeti, eitli asker durumlar (928) bahane eden ngiliz-Amerikan idarecilerinin kar kmas yznden bu niyetini gerekletirmeyi baaramad. ABD ve
ngiltere hkmetleri, Sovyetler Birlii ile Fransz Komitesi yneticileri arasndaki dorudan iliki kurulmasn engellemekle kalmadlar, bu ilikiyi tanmay da
reddettiler. Onlar bunu, mttefiklerin asker Komutanlnn, gya General de
Gaullen nasl bir tavr sergileyeceinden emin olmad ve onun mttefiklere
olan dosta duygularna inanmad eklinde aklyorlard. (929)
Bu konuda J. Stalin, 26 Haziran 1943te Churchille bir mektup gnderiyor
ve unlara dikkat ekiyordu: Bize yle geliyordu ki, Byk Britanya hkmeti
General de Gaull destekliyordu ve bu da tamamen doald, nk Fransann
teslim olduu andan itibaren General de Gaulle anti-Hitlerci Fransz kuvvetlerine
nderlik ediyordu ve Savaan Fransa etrafnda kenetlenmi olan Fransz yurtseverlerin mcadelesini ynetiyordu. Kuzey Afrikada olaylarn geen yln Kasm
ayndan itibaren bunu izleyen gelimesi ve ngiliz-Amerikan askerleri tarafndan
yrtlen operasyonlara, General Giraud ve de Gaullen komuta ettii Fransz
Silahl Kuvvetlerinin katlmas, onlarn birlemesi iin koullar oluturmutur. Bu
birleme tm mttefikler tarafndan makul kabul edilmi ve bundan hibir kuku
domamtr. Fransz Ulusal Kurtulu Komitesi nezdinde kurulan birleik bir organn tannmas, bu davada sergilenen arzular ve abalarn bir sonucu olmalyd.
stelik Giraud ve de Gaullen temsil ettii Fransz Ulusal Komitesi, kendilerini
tanmalar ricasyla mttefiklere resmen bavurduktan sonra, Sovyet hkmetine
yle geliyor ki, tannmann reddedilmesi Fransz kamuoyu iin anlalmazdr.
(930) Ancak, ngiliz hkmeti Fransa Ulusal Kurtulu Komitesinin tannmasnn
270

ertelenmesini rica ettii ve bu ynde mnferit hibir adm atmayacan vaat ettiinden, Sovyet hkmeti de tannmann ertelenmesine raz olmutur.
Bu srada ngiliz hkmeti Fransz Ulusal Kurtulu Komitesinin tannmas iin
1943 yaznda, Byk Britanyann SSCB bykelisi A. Kerrin SSCB Dileri Halk
Komiseri V.M. Molotova 26 Haziran ve 5 Austos tarihli mektuplarnda iki seenek
olarak genel bir forml hazrlama abasndayd. Her iki forml de ierii asndan,
Fransa Ulusal Kurtulu Komitesini Fransz devletinin karlarnn temsilcisi olarak
tanma konusunu atlyordu. kinci forml (5 Austos tarihli mektuptaki forml) ilk
formlden, ngilizlerin, Fransz Komitesini Franszlar birletiren tek bir organ olarak deil de, organlardan biri olarak tanmay nerdii anlalan nszyle ayrlyordu. nszde, Fransz Ulusal Kurtulu Hareketinin deklarasyonunda belirtildii gibi,
temel zgrlklerin, Cumhuriyetin ve Cumhuriyet rejiminin yasalarnn yeniden
oluturulmasndan deil, Fransz halknn kendi rejim sorununu kendisinin zmesi ve kendi hkmetini kurmasndan (931) sz ediliyor olmas dikkat ekiciydi.
Bu forml, ngilizlerin Fransz Komitesi ile ilgili olarak herhangi bir ykmllk
stlenmeme ve mttefik askerlerinin karmasndan sonra Fransada ellerini kollarn balamama zgrln koruma arzusu olarak alglamak gerekiyordu.
Tipiktir, komitenin tannmasna ilikin ilk ngiliz formlnde yle deniyordu:
Byk Britanya hkmeti, komitenin kontrol altndaki topraklarda savan yrtlmesi iin Birlemi Milletler hkmetlerine gerekli olan asker ve ekonomik
alanlardaki olanaklar (932) sunacan hesaplamaktadr; oysa tannmann ikinci
forml bu durumu yle aklyordu: Komite, doaldr ki, kontrol altndaki
topraklarda savan yrtlmesi iin Birleik Devletler hkmetine ve Birleik
Krallktaki Majestelerinin hkmetine gerekli olan her trl asker ve ekonomik
olanaklar ve garantileri sunacaktr. (933)
Bylece ABD ve ngiltere hkmetleri Fransa Halk Kurtulu Komitesinin otorite ve yetkilerini kstlamak iin her trl abay gsteriyorlard. Byk Britanya
hkmeti komiteye kendi iradesini dayatmak iin ayrca, bir ltimatom biiminde
Fransz askerlerinin Yksek Bakomutanlnn General Girauda devredilmesini
talep ediyordu. (934) Bundan dolay, de Gaullen olas istifasndan dahi sz ediliyordu. ngiltere ve Amerika hkmetlerinin Fransz Ulusal Kurtulu Komitesini
tanmay reddetmesi, Fransz yurtseverlerin Nazizme kar mcadelede g birliini olumsuz etkilemiti.
Fransa sorunu, Austos 1943teki Qubec Konferansnda ngiliz-Amerikan
tartmalarnn konusu olmutu. ABD Dileri bakan Hull, de Gaullee dmanca tutumunu srdryordu ve Fransz Ulusal Kurtulu Komitesini Fransann
merkez iktidar olarak grmeyi istemiyordu. Ortak bir tanma formlne ulamak iin tm abalar baarszlkla sonuland. Sonuta, her hkmetin komite ile
ilikisini kendisinin belirleyecei ve de Gaulle ile Giraud karsnda buna uygun
bir tavr belirleyeceine karar verildi.
26 Austos 1943te Sovyet hkmeti, Fransa Ulusal Kurtulu Komitesini Fransa
Cumhuriyetinin devlet karlarnn temsilcisi, Hitler zulmne kar mcadele eden
271

tm Fransz yurtseverlerinin yneticisi olarak tandna ve sz konusu komite ile

yetkili temsilci deiiminde bulunacana ilikin kararn (935) aklad.
Ayn sralarda ngiliz hkmeti Fransa Ulusal Kurtulu Komitesine memorandum veriyor, ABD Bakan ise komitenin tanndna ilikin bir deklarasyon
yaymlyordu. Ancak, bu belgeler bir dizi ekince tayordu. yle ki, Fransz
Ulusal Kurtulu Komitesinin ngiliz formlnde Fransa Ulusal Kurtulu
Komitesinin ancak, sava srasnda belirli snrlamalar dhilinde ve onun iktidarnn tannd (936) Fransa topraklarnda faaliyet gsteren bir organ olduu vurgulanyordu. Bu forml, ngiliz ve Amerikan tekelleri iin ayr bir ilgi
oda olan Fransz smrgelerinin Savaan Fransa hareketine dhil olmasna
frsat vermemek iin tam anlamyla bir olanak salyordu. Sovyetler Birliinin
Fransa Ulusal Kurtulu Komitesini tanma forml ngiliz ve Amerikan formlnden esasl bir ekilde ayrlyordu: Bu forml, Fransz Komitesinin SSCB
hkmeti tarafndan tam ve kaytsz koulsuz olarak tanndn ifade ediyordu. FUKKnin SSCB temsilcisi R. Garro, ak ve net bir formlle dile getirilen bu tanmann Fransz halknda istisnai olarak uyandrd byk izlenimi
(937) vurgularken, Komitenin Sovyet hkmetine bu dosta adm iin duyduu minnettarl ifade ediyordu. SSCB Yksek Sovyet Prezidyumu 5 Ekim
1943te, 8 Ekimde Cezayire giden A. E. Bogomolovu FUKK nezdinde Sovyet
hkmetinin yetkili temsilcisi olarak atyordu. Garro SSCB hkmeti nezdinde
FUKKnin temsilcisi olarak kalyordu.
ngiltere ve Amerikan hkmetlerinin Fransz Ulusal Kurtulu Komitesine
dnk politikas bizzat ABD ve ngilterede eletirilere neden oluyordu. yle ki,
ngiliz Parlamentosu yesi Cox, 21 Eyll 1943te Avam Kamarasndaki konumasnda unlar ifade ediyordu: Sovyetler Birlii Fransz Ulusal Kurtulu Komitesini
Fransa devletinin karlarnn temsilcisi olarak tanmtr... Ne Amerika ne de
Byk Britanya bu kadar ileri gidememilerdir. Biz komiteyi Fransz devletinin
karlarnn temsilcisi olarak tanmadk, oysa biz gerekte Fransz Komitesi kadar demokratik, onun kadar temsil yetenei olmayan dier mttefik hkmetleri
tanmtk. (938) Fransz Ulusal Kurtulu Komitesinin tannmas konusunda
Sovyetler Birlii, Fransa Cumhuriyetinin uluslararas prestiji ve otoritesinin yeniden kazandrlmasna dnk amaz ve ilkeli tutumunu yeniden sergilenmiti.

Dostluk, Karlkl Yardm ve Sava Sonras birlii

Konusunda Sovyet-ekoslovak Anlamasnn mzalanmas
Hitler Almanyasna kar savata ortak hareket edilmesine ilikin 18 Temmuz
1941 tarihli Sovyet-ekoslovak Anlamas uyarnca, SSCB topraklarnda
ekoslovak asker birlii kuruldu ve Ludvik Svoboda komutasnda faist igalcilere kar 1943 ylnda Kzl Ordu ile omuz omuza arpmaya balad.
SSCB hkmeti Sovyet-ekoslovak ibirliinin daha da glendirilmesi iin
daima aba gsteriyordu.
272

Londrada bulunan ekoslovak hkmeti 1943 Martnda SSCB hkmeti ile

ekoslovakya ve Sovyetler Birlii arasnda yeni bir ittifak anlamas iin grmelere
balad. 6 Mart 1943 ylnda ekoslovakyann SSCB bykelisi Z. Fierlinger SSCB
Dileri Halk Komiseri yardmcs S.A. Lazovskiy ile grmesinde Cumhurbakan
E. Benesin, ekoslovak-Sovyet ibirliinin gelecekte alaca ekle ilikin konular grmek amacyla Moskovaya gelmek niyetinde olduunu bildiriyordu. Z. Fierlinger,
Benesin kendisinden Sovyetler Birlii ile sava sresince yalnzca ekoslovakSovyet ilikileri konusunu deil sava sonras ilikiler konusunu da dzenleyen bir
anlama imzalanmas olanan umut etmenin mmkn olup olmadna ilikin
bilgi istediini belirtiyordu. Bykelinin belirttiine gre, Benesin henz belirli
bir tasars yoktu, ama... ekoslovak halk yakn bir ekoslovak-Sovyet ibirliini,
byk Rus halkyla bir ittifak istiyordu. (939) Bir de Fierlinger ekoslovak halknn
Londradaki ekoslovak hkmetinden ok daha ileride olduunu vurguluyordu.
Bykeli ekoslovakya ile SSCB arasnda bir ittifakn karsnda herhangi bir
uluslararas engel olup olmadn soruyordu. (940) SSCB Halk Komiseri yardmcs ekoslovakya ile SSCB arasnda sk bir ibirliine kar gerek ulusal gerekse
uluslararas herhangi bir engel grmediini bildiriyordu. (941)
20 Mart 1943te Benes Sovyetler Birliine, SSCB ile ekoslovakya ya da SSCB,
ekoslovakya ve Polonya arsnda 1942 ngiliz-Sovyet anlamas benzeri karlkl
yardm anlamas imzalanmas olanana ilikin bir soruyla resmen bavuruyordu. SSCB hkmeti bunu ilke olarak kabul etti. (942) SSCB hkmeti ekoslovak
hkmetinin SSCB ile ekoslovakya arasndaki anlamann imzalanmasna
ilikin somut nerileri grmeye hazrd. Sovyet hkmeti ilke olarak SSCB,
ekoslovakya ve Polonya arasndaki karlkl yardm anlamasn da kabul edilebilir buluyordu, ancak bu konunun grlmesinin zamanlama asndan uygun
olmadna iaret ediyordu.
10 Mays 1943te Fierlinger, Londradaki Benese, SSCB hkmetinin kendisinden anlamann taslan beklediini ve bu anlamann, kendisinin SSCB ziyareti srasnda imzalanabilecei grnde olduunu bildiriyordu. Fierlinger bu
konunun ertelenmemesini neriyor ve anlamadan kaynaklanacak sorunlarn
Moskovada tartlabileceini dnyordu. (943) Ancak, Sovyet-ekoslovak
anlamasnn imzalanmasna ngiltere hkmeti engel olmaya yelteniyordu. O
sralar ngiltere hkmeti SSCBnin Bat snrlar yaknnda bir anti-Sovyet federasyon kurulmas tasarlarnn gerekleecei umudunu tayordu henz (944) ve
ekoslovakyann SSCB ile yaknlamasna frsat vermemeye alyordu. Eden
Benese, Polonya-Sovyet anlamazl nedeniyle anlamann imzalanmasn ertelemesini tlyordu. (945) Eden Benese, gya Sovyet hkmetinin kk lkelerle sava sonrasn kapsayan anlamalar imzalamamay vaat ettiini bildiriyordu.
Sovyet hkmeti ngilizlere benzer hibir vaatte bulunmamt. 7 Temmuz 1943te
SSCB Dileri Bakan yardmcs A.E. Korneyuk bu konuyu ekoslovakya bykelisi Fierlingere aklyordu. Buna ramen, Benes, ekoslovak hkmetinin
ngiltereye bamlln da gereke gstererek ngilizlere dn vermeye hazrd.
ekoslovak hkmetinin tutumu, doaldr ki, SSCBye kar dosta bir yaklam iinde olan ekler ve Slovaklar arasnda honutsuzluk yaratmt. Fierlinger
273

Benese ektii telgrafta unlara iaret ediyordu: Anlama konusunda grmeler

yapp anlamay imzalamamak olumsuz bir izlenim yaratr ve Moskova bu tr hareketleri kabul etmez. (946)
1943 Austosunda Benes, kendisinin Moskova ziyareti konusunun Sovyet ve
ngiliz temsilcilerinin yapaca grmede zme kavuturulaca umudunu
dile getirerek anlama taslan incelemesi iin Sovyet hkmetine gnderiyordu.
Sovyet hkmeti tasla inceledikten sonra, Fierlingerin ifadesine gre, ekoslovak
hkmetini tamamen tatmin etmesi gereken bir kar neri sunuyordu. Sovyet taslanda Sovyetler Birliinin ve ekoslovakyann Hitler Almanyasna kar zafere
ulancaya kadar sava srdrme gayreti, ekoslovakyann Almanyaya kar asker
harektlara dhil olmas, ya da drang nach Osten (Douya Hcum) politikasn yenilemesi ya da bu savata bu lke ile g birlii yapabilecek herhangi bir devletle birlikte olmas durumunda, Sovyetler Birliinin bu lkeye sava sonras dnemde de
yardma hazr olduu vurgulanyordu. Anlama taslanda savatan sonra ibirlii,
egemenlik ve iilerine mdahale etmeme ilkeleri ngrlyordu. Taslak bu anlamaya, SSCB ve ekoslovakya ile snr olan ve bu savata Alman saldrganlnn hedefi durumundaki nc bir tarafn dhil olabilmesi olanan ngryordu. (947)
23 Ekim 1943te SSCB, ABD ve ngiltere Dileri bakanlarnn Moskova
Konferans srasnda Sovyet hkmeti, bilgilendirme amal olarak, Amerikan
ve ngiliz hkmetlerine zerinde mutabk kalnm olan Sovyet-ekoslovak
Karlkl Yardm Anlamas taslan iletti. 24 Ekimde, Bakann toplantsnda ngiliz Delegasyonunca sunulan kk lkelerle sava sonras ilikilerle ilgili anlamalar konusunun tartlmas srasnda, SSCB temsilcileri ekoslovakSovyet Anlamas konusunu gndeme getirdiler. Buna ek olarak, Sovyet ve
ekoslovak hkmetleri arasndaki tam mutabakata karn, Benesin imzalamak
zere Moskovaya gelmesinin Britanya hkmetinin itiraz sonucunda ertelendii belirtildi. Eden yine ayn toplantda, antlamann ieriini incelediini, bunu
ok iyi bir anlama olarak kabul ettiini ve Benesin bu anlamay imzalamak
zere Moskovay ziyaretine itiraznn bulunmadn belirtiyordu. (948) Sovyet
hkmeti bunu ekoslovak hkmetine bildirerek Benesi anlamay imzalamak
zere Moskovaya davet ediyordu. (949)
12 Aralk 1943te Moskovada Sovyetler Birlii ile ekoslovakya arasnda,
ekoslovakyann yeni d politikasn tayin etmesi iin salam bir temel oluturan
Dostluk, Karlkl Yardm ve Sava Sonras birlii Anlamas imzaland. Anlama
ekoslovak halkna bamszlk, gvenlik, kendi lkesinin yazgsn zgrce ve kendi bana belirlemeyi garanti ediyordu. Sovyetler Birlii Mnih Gizli Anlamasn
tanmadn ve sahip olduu tm olanaklarla ekoslovak halknn gasp edilen bamszln geri almasna yardmc olacan bir kez daha sergilemi oluyordu.
SSCB ve ekoslovakya arasndaki 12 Aralk 1943 tarihli ttifak Anlamas ekler
ve Slovaklarn kleleme tehdidinden kurtuluunun, lkenin zgrce ve ok ynl
gelimesinin gvenli bir garantisiydi. ekoslovakya Komnist Partisi Genel Sekreteri
Klement Gottwald Sovyet-ekoslovak Anlamasnn imzalanmas dolaysyla unlar sylyordu: Bizim ulusal ve devlet gemimiz gvenli bir liman bulmutur. (950)
274

SSCBnin Yugoslavya, Polonya ve Arnavutluktaki Direni Hareketlerine

Destek Amal Diplomatik Giriimleri
Sovyetler Birlii faizme kar direnie elinden gelen siyasal ve diplomatik
her trl destekte bulunuyordu. SSCB, en iyi kzlar ve oullar Josip Broz Tito
nderliindeki Yugoslavya Komnist Partisi Merkez Komitesi ynetimi altnda
saldrganlara kar kahramanca arpan, Yugoslav halklarna en iten gelen merhameti gsteriyordu. Yugoslavyadaki durum, lkede igalcilerle ibirlii yapan
Hrvat faistlerinin eleba Paveli tarafndan ynetilen ve srgndeki Yugoslav
hkmetinin Sava bakan General Mihailoviin ban ektii monari nasyonalist silahl kuvvetleri olmalaryla daha da gleiyordu. ngiltere hkmeti srgndeki Yugoslavya hkmetini destekliyordu. ngilizler daha 1941 sonbaharndan
beri Yugoslavyadaki partizan hareketini ortadan kaldrmak iin youn bir aba
harcyorlard. Bu amala onlar balangta Josip Broz Titonun nderliindeki partizanlarn Mihailovie tabii olmalarn salamlard. ngiltere hkmeti srarla,
buna Sovyet hkmetinin rzasn almaya abalyor, Sovyetler Birliini bylece
Yugoslavyada, gerek Byk Britanyann gerekse Sovyetler Birliinin ibirlii yapabilecei ortak bir cephenin rgtlenebileceine ikna etmeye alyordu. (951)
Elbette Sovyet hkmeti buna raz olmad. SSCB daima Titonun nderliindeki Ulusal Kurtulu Hareketini destekledi. SSCB hkmeti Titoya, Mihailovi ile
herhangi bir ibirlii yapmasn dayatmay kabul etmiyor ve hakl olarak monarik
nasyonalistlerin direni gleri olarak grlemeyeceini kabul ediyordu.
ngiltere hkmeti gitgide daha fazla Yugoslavya Partizan Hareketini muhatap
almak zorunda kalmt. 1943 Maysnda, Mihailoviin monarik nasyonalistlerini desteklemekten geri durmamakla birlikte Titonun nderliindeki partizan
hareketi ile kendisi diyaloa girmiti. 1943 Kasm sonundaki Yugoslavya Antifaist Halk Kurtulu Konseyinin kinci Oturumunda Mareal Tito Bakanlnda
Geici hkmet yetkisine sahip Ulusal Kurtulu Komitesi kurulduunda ngiltere
hkmeti 14 Aralk 1943te Sovyet hkmetine bu admn (yani Ulusal Kurtulu
Komitesinin kuruluunu y.n.) onlarn Yugoslavyaya ilikin bugnk politikasn
mutlaka etkileyeceini sanmadn bildiriyordu. ngiltere hkmeti, Tito, Kral
ve srgndeki Yugoslavya hkmetinin ibirlii iin ortak zemin bulacaklarna
(952) ilikin umudunu bir kez daha ifade ediyordu.
Sovyetler Birlii Dileri Halk Komiserliinin 14 Aralk 1943 tarihli bildirisinde Yugoslav Kurtulu Hareketine ilikin ilkesel tutumunu ifade ediyordu. Bu
bildiride SSCB hkmeti Yugoslavyadaki gelimeleri olumlu deerlendiriyor ve
bu gelimelerin Yugoslav halklarnn Hitler Almanyasna kar gelecekteki baarl mcadeleye yardmc olaca, ayrca bu gelimelerin Yugoslavyann tm ulusal
glerinin birletirilmesi davasnda Yugoslavyann yeni liderlerinin ciddi bir baarsnn kant olduu (953) eklinde ele alyordu.
Sovyetler Birlii Polonyal yurtseverlerin mcadelesine her trl destei veriyordu. 1943 ilkbaharnda SSCBde faist Alman igalcilerle mcadele iin SSCBde yaayan tm Polonyallar birletiren Polonyal Yurtseverler Birlii kuruldu. Birliin ini275

siyatifi ile Tadeush Kosciushko adnda bir Polonya tmeni kuruldu. 12 Ekim 1943te
bu tmen Kzl Ordu bnyesinde faist Alman ordusuna kar savaa balad.
Ayn zamanda SSCB hkmeti, Amerikal ve ngiliz iktidar evrelerinin desteini alan Londradaki Polonya srgn hkmeti ve onun Polonyadaki ajanlarnn anti-ulusalc ve anti-Sovyet entrikalarna kararl bir kar duru sergiliyordu.
Mart-Austos 1942de Polonyal gericiler, Sovyet-Alman Cephesinde faist Alman
ordusuna kar Kzl Ordu ile birlikte mcadele iin Sovyet-Polonya Anlamas
uyarnca kurulan General Andresin ordusunun bir blmn SSCB snrlar dna kardlar. 1943 ubatnda srgndeki Polonya hkmeti Ukrayna ve Belarus
topraklar zerinde yeniden hak iddia etti. 1943 ilkbaharnda Goebbelsin tekilat
tarafndan servis edilen trl iftiralar desteklemeye balad.
Srgndeki Polonya hkmetinin yantsz brakt bir dizi uyardan sonra SSCB hkmeti 25 Nisan 1943te, srgndeki Polonya hkmetinin talya
hkmeti ile komplo bataklna saplanp SSCB ile ittifaklk ilikilerini fiilen kestiine ve Sovyetler Birliine kar dmanca bir tutum iine girdiine (954) iaret
ederek bu hkmet ile diplomatik ilikilerini sonlandrd.
Sovyet hkmetinin srgndeki Polonya hkmeti ile diplomatik ilikileri sonlandrma karar, SSCBnin Polonya halkna kar ilikilerinde herhangi bir deiiklik olduu anlamna gelmiyordu. Sovyet hkmeti Polonyal yurtseverlere igalcilere kar mcadelelerinde yardm etmeyi srdryordu. 4 Mays 1943te J. Stalin
Amerikan New York Times ve ngiliz Times gazetelerinin Moskova muhabiri
R. Parkerin sorularn yantlarken, Sovyetler Birliinin Polonyay gl ve bamsz grmek ve bu lkeyle ilikilerini salam iyi komuluk balar ve karlkl sayg
zemininde ve Polonya halknn istemesi durumunda, Alman igalcilere kar birlik
ve karlkl yardm esasna dayal olarak kurmay arzuladn belirtiyordu. (955)
Kendi ulusal kurtulu mcadelesinde Sovyetler Birliinden byk bir destei
de Arnavutluk halk alyordu. 18 Aralk 1942de SSCB hkmeti Arnavutlukun
bamszl konusunda bir bildiri yaymlad. Bu belgede u ifadeler yer alyordu: Arnavut yurtseverlerin talyan igalcilere kar cesurca kurtulu mcadelesini
tamamen onaylayarak Sovyetler Birlii, talyan emperyalizminin Arnavutluk topraklar zerindeki hak iddialarn tanmamakta ve Arnavutluku faist igalcilerin
boyunduruundan kurtulmu, bamszln ise yeniden kazanm olarak grmeyi arzulamaktadr... Arnavutluun gelecekteki devlet yaps ise onun kendi i iidir
ve bizzat Arnavutluk halk tarafndan belirlenmelidir. (956)
Sovyetler Birlii kararl bir ekilde dier lkelerdeki anti-faist glerin desteklenmesine ve kaynamasna dnk bir politika yrtyordu. SSCB halknn Hitler
Almanyasna kar kahramanca mcadelesi ve ayn zamanda Sovyet devletinin
siyasal ve diplomatik faaliyetleri kurtulu hareketi glerine nemli bir destekti ve
zgrlk halklar ve devletler cephesinin daha da glenmesi iin istisnai olarak
elverili koullar yaratyordu. Dier yandan da halklarn faist igalcilere kar direni hareketleri faist saldrganlara kar mcadeleye gerek bir katkyd.

276

YETM BRNC BLM

TALYANIN TESLM OLUU

talyann Asker Adan flas

Saldrganlar Blounda kn Balamas
talyanlarn Sovyet-Alman Cephesinde ve ayrca Afrikada uradklar yenilgiler lke iinde gerginlik yaratmt. Anti-faist hareket belirgin bir ekilde etkinliklerine hz vermiti.
Daha savan banda talyada faizm kart ve sava kart mnferit gsteriler
yaplmt. 1942 ylnda ve 1943 yl banda bu gsteriler artt. talyan emekiler
giderek daha srarl bir ekilde talyann savatan ekilmesini talep ediyordu. 1942
ylnn sonlarna doru bar anlamasnn imzalanmas tm talyanlarn kutsal
d ve anayurdun kurtuluu iin balca ara oldu (957) diye yazyordu talyan
anti-faist kurtulu hareketinin liderlerinden biri olan Luigi Longo. Ekim-Kasm
1942de Torinoda talyan Komnist Partisinin inisiyatifi ile anti-faist partilerin
temsilcilerinden oluan bir Ulusal Cephe Komitesi kuruldu. lkede geni kapsaml grevler balad. Ocak-ubat 1943te Kuzey talyann sanayi merkezlerinde
grevler yapld. Grev hareketinin yeni dalgas 1943 Martnda tm talyaya yayld.
talyann st ynetim kademesi kaynyordu. Krallk Saray ve mnferit faist
yneticiler (Grand, Ciano ve dierleri) dhil, evresindekiler Mussoliniden uzak
durmakta acele ediyorlard. Onlar Mussoliniyi bertaraf etme ve ABD ve ngiltere
ile mnferit bar anlamas imzalama yolunda, mevcut durumdan k aryorlard. Batl devletlerle ilikiler kurma giriimleri yaplyordu. talya Dileri Bakan
Ciano bu giriimleri onaylyordu.
Mussolini iktidarn st kademesindeki havay biliyordu. 1943 ubat ay banda Mussolini 11 bakandan, Ciano da dhil 9 bakan grevinden alarak hkmette
reorganizasyona gitti. Duce Dileri Bakanl grevini kendisi stlendi, yardmclna da Bastianiniyi atad.
Faist diktatr, Hitleri Douda savaa son vermesi iin ikna etmeye alarak
savatan ekilme yollarn kendisi de aryordu. (958)
Alman hkmeti talyada i politik krizin arttn gryordu. talyan halknn
anti-faist gsterileri Alman hkmetini korkutuyordu. Onlar, talyan st ynetim kademesindeki havay da biliyorlard. Hitler ve ona yakn olanlar talyann
savatan ekilmesini istemiyorlard ve talyan mttefiklerine gvenmediklerini
gizlemiyorlard. (959)
277

Hitlerin Romada bulunan Feldmareali Kesselring, yalnzca talyan asker

komutanlnn yetkisi dhilinde olan ilere karyor ve onun hareketleri ve kararlarn eletiriyor, talyan yksek komutanlarnda honutsuzluk yaratacak ekilde Mussolininin asker Badanman rolne soyunuyordu. 1943 Mays banda Hitlerciler talyaya 5 Alman tmeni getirmeyi neriyorlard. talyan halknn
Hitler askerlerine nefretini gz nnde bulunduran ve lke iindeki ortamn daha
da gerilmesinden ekinen Mussolini buna raz olmuyordu. Bizim ncelikle tanklara ve uaklara gereksinimimiz var diye defalarca yineliyordu Reichin temsilcileriyle grmesinde. 5 tmen getirmeye Mussoliniyi, zel olarak bu amala
Romaya gelmi olan Amiral Donitz de ikna edememiti.
Hitlere gnderdii 12 Mart 1943 tarihli telgrafta Mussolini bir kez daha
talyaya uak ve dier asker donanmlar gndermelerini rica ediyordu. Bu kez
lkeye Alman tmeninin girmesine raz olmutu. Ama Berlinde tm talya topraklarnn igal edilmesi ynnde bir hava vard. 1943 Mays ay ortasnda Alman
Genelkurmay Hitlere Almanyann, Avrupann Gneyinde pozisyonunu glendirmesine ilikin nerilerin yer ald talyann savatan ekilmesi durumunda
genel manzara adl bir rapor sunuyordu. Ayn zamanda Alarih ve Konstantin
adl talyann asker olarak kuatlmas planlar hazrlanmt. Roma bu iki plan
hakknda hibir ey bilmiyordu.
Nisan-Mays 1943te Afrikadaki yenilgiler talyann iini daha da gletirmiti. Mays banda mttefikler Tunus ve Bizertay ele geirmiler, denizde ve havada
stnlk elde etmilerdi. 13 Maysta talyan-Alman askerleri teslim olmulard.
Mttefiklere teslim olanlarn toplam says 250 bine ulamt ve bunlarn yaklak
yarsn talyanlar oluturuyordu. Bir ay sonra ngiliz-Amerikan askerleri, Tunusa
100 kilometre mesafedeki Pantelleria adasna karma yapmlard. karma birlii, herhangi bir ciddi direnile karlamamt. imdi de ngiliz-Amerikan askerlerinin Avrupann Gneyine karma yapmas bekleniyordu.
Hitlerin komutanlar arasnda mttefiklerin Balkanlar blgesine karma
operasyonu yapacaklar dncesi geni lde yaygnd. Bundan yola karak
Hitlerciler, Yugoslavya da dhil bu blgede partizanlara kar mcadeleye zel
bir nem veriyordu. Daha 1943 yl banda Hitler Karada bata olmak zere Yugoslav partizanlara kar Alman-talyan ortak operasyonunda diretiyordu.
Ancak, bu operasyonlar baarya ulamad. 19 Maysta Hitler Mussoliniye olduka sert bir mektup yazyordu. Alman komutanlnn talyadaki temsilcisi
Rintelen mektubun slubundan o kadar rahatszd ki, bu mektubu Mussoliniye,
zel bilgi taleplerine yant aldktan sonra sunabildi. Bu mektupta Hitler, talyan
Komutanl ve talyann Karada Valisinin hareketleri ve tutumlarn sert bir ekilde eletiriyor, onlar mttefiklerin Balkanlara olas karma yapmas nedeniyle
durumun ciddiyetini kavrayamamakla suluyordu. Hitler, kendisinin abalarna
karn talyan tarafnn, her iki taraf iin de yaamsal neme sahip blgedeki
ortak harekt anlamasnn uygulanmasn fiilen sabote ettiini vurguluyordu.
278

Fhrer talya-Abissin* sava srasnda Almanyann talyaya yardm ettiini

anmsatyordu. Hitler yle devam ediyordu: spanyada balayan ve daha dne
kadar sren bu ibirlii gerek talya gerekse Almanya tarafndan on binlerce insann kanyla perinlenmitir. yle srdryordu Hitler: Balkanlarda bugnk
operasyonlar, mttefiklerin karma yapmas durumunda Alman birlikleri iin
zemin hazrlnn dnda baka hibir nem tamamaktadr. (960)
Yant mektubunda Mussolini Balkanlarda ortak operasyonlara hazr olduunu
bildiriyordu. Ancak o Hitlerin bir dizi asker operasyonda Almanyann partnerlerinin rolne ilikin deerlendirmesine katlmyordu. Almanyann 1941 Yunan savana katlmasnn nemini kabul etmekle birlikte, Almanyann Yunanistana saldrmasndan nce gya uzun k muharebelerinde Yunan ordusunun direncinin talyan
askerleri tarafndan krldn vurgulamaktan geri durmuyordu. Duce Kuzey
Afrikann, askerin levazm glkleri sonucunda kaybedildiini kabul ediyordu,
ancak levazm aksaklklarn, ngiliz-Amerikan kuvvetlerinin havadaki stnlkleriyle aklyor, yani Hitlere Almanyann talyaya hava kuvvetleri anlamnda yardm
etme ykmllklerini defalarca ihlal ettii iin serzenite bulunuyordu. (961)
Gitgide artan karlkl gvensizlik Hitler Almanyas ve faist talyann ilikilerinde gittike daha fazla etkisini gsteriyordu. Berlin-Roma Mihverini ancak faist devletlerin cephelerdeki baarlar kurtarabilirdi. nceden de olduu
gibi, belirleyici olan Sovyet-Alman Cephesinde yaz harektna ncelikle nem
veren Hitler Almanyasnn yneticileri bunu ak bir ekilde anlyordu. Ancak
Hitlercilerin umutlar boa kmt. 1943 yaznda Kzl Ordu faist Alman askerlerini Kursk nlerinde bozguna uratmt. SSCB Silahl Kuvvetlerinin zaferi,
Hitlercilerin balca dikkatlerini Dou Cephesine yneltmek zorunda kalmalar,
mttefiklerin nemli lde Akdeniz blgesinde asker operasyonlarna yol am
ve bu operasyonlar kolaylatrmt. 10 Temmuz 1943te ngiliz-Amerikan askerleri, Kazablanka Konferansnn kararlar uyarnca Sicilyaya karma yapt.
Sicilyada bulunan talyan askerleri mttefiklere ciddi bir direni gstermemiler ve ounlukla esir alnmlard. Adaya yerlemi olan Alman askerleri iddetli
arpmalardan sonra ktaya kabilmilerdi. Sicilya operasyonu 38 gn srmt.
(962) 18 Austosa doru Sicilya nihayet faist ordulardan temizlenmiti. ngilizAmerikan askerlerinin Sicilyaya karma yapmas asker operasyonlarn Apenin
yarmadasna kaydrlmasnn habercisiydi.
Sicilya operasyonunun balamasndan sonra, Mussolini, aksi takdirde
talyann aday elinde tutamayaca uyarsnda bulunarak, Hitlerden derhl yardm talebinde bulunuyordu. Ancak, tm rezervlerini Dou Cephesine nakletmi
olan faist Almanya, mttefikine yardm edecek durumda deildi. 13 Temmuzda,
yani Sovyet askerlerinin ertesi gn Kursk yamacnda kar saldrya gemesinden
sonra Hitler Sicilya konusundaki direktifini teyit ediyordu. Aday elde tutmann
mmkn olmadn kabul eden Hitler Alman askerlerine aday teslim etme srecini uzatmay emrediyordu.
*

Abissin: (Abyssinie) Etiyopyann eskilerdeki ismi.

279

Ayn zamanda Alman Komutanl, Hitlerin direktifiyle, talyanlardan gizli

olarak mihver partnerinin aniden baarszla uramas durumunda talyann
Kuzeyinde savunma hatt kurulmas almalarna balamt. talya snrlarna askerler, birka parat tmeni vb. sevk edilmiti. talyann iyi bilgi alan Almanya
bykelisi Alfieri, Bastinianiye 12 Temmuz 1943 tarihli mektubunda Alman
Komutanlnn talyaya ilikin planlarn iletiyordu. Onun ifadesine gre, bu planlar Almanyann, Douda tamamen savala megulken ve dmann kendi topraklarna olas saldr ann mmkn olduunca telemeye abalarken, etrafndaki mttefikleri ve kuatlm lkeleri kendi mstahkem kaleleri olarak grm olmasndan
ibaretti. talya da bu tr kalelerden birisiydi. Burada ngiliz-Amerikan askerleriyle
ciddi bir savaa girecek gc olmayan Almanya, Alfieriye gre, talyann kahramanca direniini snrl olanaklaryla destekleyebilecekti olsa olsa. (963)
Mussolini Hitlere 18 Temmuz tarihli mektubunda Akdeniz sava arenasnda
Almanya tarafndan yardmn yetersiz olduunu ve ngilizler ve Amerikallarn
Sicilyadaki baarlarnn onlarn hava stnlnden kaynaklandn belirtiyordu. Mussoliniye gre, dmann amac yalnzca talyann fethedilmesi deil,
Balkanlar blgesinde Almanya ynne k da yapmakt. talyann, Almanyaya
dorudan saldrnn ertelenmesi uruna kurban rol oynamasna raz olmayacana iaret eden Duce unlar yazyordu: ngrlm zamandan 3 yl nce savaa girmi olan ve bu nedenle de hazrlanamam olan lkem kaynaklarn Afrika,
Rusya ve Balkanlarda harcayarak gitgide zayf dmtr. Dnyorum ki, her
iki lkenin de karlarna en uygun den karmlar yapabilmek iin durumun
birlikte gzden geirilmesi gereken an gelmitir. (964)
Faist talyann ykmnn nn almak iin Hitler Mussolini ile yeni bir
grme yapmay kabul ediyordu. Bu grmenin arifesinde, 18 Temmuzda
Berchtesgadendeki st dzey Alman komutanlar toplantsnda, talyanlar ile grmeler iin esas oluturmas gereken belgeler kabul ediliyordu. Bu belgede yer
alan nerilerin ierii, Mussolininin hem hkmet Bakan hem de Bakomutan
koltuunu itibari olarak korumakla birlikte, talyadaki fiili iktidar, ncelikle de
asker alanda tmyle, talya Genelkurmay ve talya ordusunu da emri altna alacak olan Alman Komutanlna devretmekten ibaretti. Bylelikle de sz konusu
olan, bu lkenin Hitlerciler tarafndan asker igaliydi.
Hitlerin Mussolini ile bulumas 19 Temmuzda Feltrede (Veneto Blgesi) gerekleti. Grmelerin istisnai olarak asker nitelik tadn vurgulamay arzulayan Hitler yanna yalnzca asker danmanlarn almt. Hitlerin bu grmeye
katlm olan evirmeni Schmidth unlar anlatr: Bu buluma benim bugne
kadar katldm en znt verici toplantlardan biriydi. (965) ki saat boyunca
Hitler talyan partnerine cephedeki baarszlklar, kendi topraklarnn savunmasn rgtleyememe beceriksizlikleri, cephe gerisinin zayf olmas nedeniyle sitem
etmiti. Hitler, ka doru Almanyann ok gl yeni bir gizli silah reteceini
vaat etti. talyay savunmak gerek, Stalingrad bizim iin ne olduysa Sicilya da
dman iin o olmaldr (966) diyordu Hitler. Ancak, Dou Cephesindeki zor
durum nedeniyle Hitler talyaya takviyede bulunmay reddetmiti.
280

Mussolini Fhrerin gevezeliklerini suskunca dinliyordu. talyan delegasyonunun baz yeleri Duceyi cesaretlendirmeye abalyor, durumun tm ciddiyetini Hitlere anlatmas iin ikna ediyorlard. k yolu bulmak iin Hitler ile
gr birliine varmak son derece nemli, diyordu Alfieri, nk mnferit bar
anlamas imzalamak olanann gz nnde bulundurulmamas mmkn deildir, bunu, devlet henz mevcudiyetini koruyor, onun deiik organlar ilevlerini
srdryorken yapmak ok daha iyidir... Belki de, yarn ok ge olacaktr. (967)
talyan ordusu Genelkurmay Bakan Ambrosio Mussoliniden, talyann sava srdrecek durumda olmadn Hitlere dorudan anlatmasn talep ediyordu.
Ancak Mussolini kararl hibir aklama yapamyordu.
Feltre Konferans hibir pratik sonu vermemiti. Bu konferans ancak BerlinRoma mihverinin son gnlerini yaamakta olduuna tanklk etmekten teye
gidememiti. Feltre Konferansnn katlmclarndan biri olan Hitlerin Yksek
Bakomutanlk Kararghnn talyan Ordusu Ba Komutanl bnyesindeki temsilcisi Rintelen, anlarnda konferans yorumlarken Mussolini ve ona elik edenlerin aciz bir durumda olduunu belirtir. Mussolini iin daha ok bir talimat anlamna gelen byle bir Konferans yrtme biimi, orada bulunan talyanlar zerinde her iki faist Bastiniani ve Alfieri ve ayrca srarla Mussolininin, talyann
gcnn tam bir tkeniin eiinde olduunu aklamasn bekleyen Genelkurmay
Bakan Ambrosio ar bir izlenim yaratm olmalyd (968) diye yazar Rintelen.
Hitlerin konumasnn talyancaya dahi evrilmemesi ve bulumaya talya tarafndan katlanlarn Hitlerin sylediklerinin ounu anlamam olmalar olgusu
da Feltre Bulumasnn niteliinin bir kantyd.

Mussolininin Devrilmesi
Badoglio Hkmetinin Diplomasisi
Bir yandan talyada anti-faist hareketin bymesi, dier yandan da Mussolini
nderliindeki faist rejimin asker-siyasal yenilgisi, onun eski taraftarlarndan
bazlarn Ducenin derhl bertaraf edilmesi zorunluluuna vardrd. talyadaki
iktidar evreleri arasnda ortaya kan komplocular grubu, kendi kendini gzden
drenleri iktidardan uzaklatrp lkede var olan dzeni korumay balca ama
edinmilerdi.
Komplocu gruplardan birinin banda faist Cemiyetler Meclisi Bakan
Grandi, Dileri eski Bakan Ciano ve faist partinin nde gelen dier yetkilileri vard. Dier grup ise askerler ve Saray evrelerinden olumutu. Bu gruba ise
Mareal Badoglio, General Ambrosio, Krallk Saray bakan Dk Akvarone dhildi.
Komplocular ngiltere ve ABD ile anlamaya varma giriimlerinde bulunuyorlard. Bu konuda, Vatikan temsilcilerinin ABD Katolik Kilisesi yetkilileriyle grmeleri byk nem tayordu. yle ki, 1943 ilkbaharnda Amerikal Kardinal
Spellman Vatikan ziyaret ediyor ve Vatikan st dzey yetkilisi Kardinal Maglione
ile talyann savatan ekilmesi olanaklarn gryordu. (969)
281

ubat 1943te talyann Vatikan Bykelisi olarak atanan Ciano, onaylayc

bir tonla Mussolinin iktidardan el ekmesini salayacak bir devlet darbesinin
derhl gerekletirilmesi ynnde gr bildiren (970) ngiliz meslektayla buluuyordu.
24 Temmuz 1943te Yksek Faist Konseyi yeleri grubunun talebi zerine
olaanst konsey oturumu yapld. Oturumda konuma yapan konsey yeleri
Mussolininin almalarn eletirdi, onlardan biri olan ve Ciano tarafndan desteklenen Grandi, Mussoliniye gvensizlik ifade eden bir karar sundu. Bu kararn
oylanmas sonucunda, karar lehine 19, karar aleyhine ise yalnzca 7 oy verildi.
talyada talyan faizminin i ve d politikasnn tam bir fiyaskoya uramas sonucunda doan derin siyasal krizin gerek nedenlerini anlama yeteneinden yoksun
olan ve fkelenen Mussolini konsey oturumunu kapatrken Grandi ve onunla ayn
gr paylaanlara sitem ediyordu: Siz rejim bunalm kardnz. (971)
Ertesi gn, 25 Temmuzda Duce sanki hibir ey olmam gibi iine devam
ediyordu. Bu arada, Mussolinin en kararl kartlarnn grubu onu iktidardan
uzaklatrmaya hazrlanyordu. Gnn ikinci yarsnda Duceyi, kendisine istifa etmesi teklifinde bulunan ve Babakanlk grevine Mareal Badolionun atanacan bildiren Kraln huzuruna ardlar. Yirmi ksur yldr faist diktatr
destekleyen Kral dahi kendisine unlar sylemek zorunda kalyordu: u anda
siz talyada herkesten daha fazla nefret edilen bir insansnz. (972) Duce Kraln
istifa nerisini ak havada bir frtna olarak alglam ve birka kez unlar yinelemiti: Demek yle... Her eyin sonu mu? Kral tarafndan kabulnden sonra Mussoliniyi bir shhiye aracna bindirdiler ve tutukladlar. Birka gn sonra
resm olarak bildirildii zere ahsi gvenliinin salanmas amacyla Mussolini
kk bir ada olan Ponzaya gnderildi. Yeni hkmeti kurma grevi, gemite
Mussolini ile aktif olarak alm olan byk burjuvazinin ve yksek asker evrelerin temsilcisi olan Mareal Badoglioya verildi.
talyan halk diktatr Mussolininin devrilmesinden sonra onun balatt
asker macerann son bulmasn, Berlin-Roma Mihverinin tmyle ortadan
kaldrlmasn ve lkede barn yeniden salanmasn bekliyordu. Ancak, yeni
hkmet daha halka ilk hitabnda savaa devam etme niyetini ilan etmiti. (973)
Badoglio hkmeti i politikada talyan halknn devrimci anti-faist hareketini bastrmay balca grevi kabul ediyordu. Badoglio Rintelen ile 1 Austos
1943 tarihli syleisinde bunu aka belirtiyordu. Kabinemizin yetkin birok
brokratn gitmesiyle gleen balca grevleri arasna diyordu Babakan,
byk sanayi kentleri Milano, Torino, Bolonya, L Spezia ve Livornoda patlak
veren komnistlerin kargaalar gibi bir zorluk da bir anda dhil olmutur. Bu
kargaalarn ok sert bir biimde bastrlmas, yeni hkmetin en nde gelen
ve en nemli devi olmutur. (974) Komnistler tarafndan ynetilmekte olan
ulusal kurtulu hareketini bastrmak iin Badoglio Hitlercilere geni apl bir
ibirlii neriyordu. Hkmetinin dmesi durumunda kendisinin yerine komnist hkmetin geeceini sylyordu Badoglio Rintelene. Bu ne bizim ne
de sizin karnzadr (975) diyerek korkutuyordu muhatabn Babakan. Yeni
282

hkmetin kurulmasndan bir gn sonra Badoglio Hitlere Alman-talyan ilikilerinin salam ve sarslmaz olarak kalaca gvencesi vererek kendisiyle grme yapmas nerisinde bulunuyordu. Hitler Badoglioya gvenmiyordu ve her
iki lkenin Dileri bakanlar ve Kurmay bakanlar dzeyinde bir konferans
yaplmas ynnde gr bildiriyordu.
Bir yandan Ribbentrop ile Keitel, dier yandan da talyann yeni Dileri
Bakan Guarilya ve Ambrossio arasndaki grmeler 6 Austos 1943te Tarvisio
kasabasnda balad. Ribbentropun snr geerken talyaya gizli belgelerin getirilmemesi direktifi vermesi olgusu, grmeler srasnda ortaya kan atmosfere
tanklk ediyordu. (976) Grmeler srasnda Guarilya talyann d politikasnda
bir deiiklik olmayaca ve hkmetin ngiltere ve ABD ile herhangi bir bar
grmesi yapma niyetinde olmadn belirtiyordu. Hkmet deiikliini ise
istisnai olarak i koullarn gerei olarak aklyordu. Yeni Alman tmenlerinin
talyaya sokulmasndan dolay aknln ifade eden Ambrosio ise Alman temsilcilerden Fransa ve Balkanlarda bulunan talyan tmenlerini lkeye iade etmelerini rica ediyordu.
Tarvisio grmeleri Hitler Almanyasnn mihver partnerine olan gvensizliini azaltmamt. Daha grmeler srasnda Keitel talyadaki Alman askerlerinin daha da artrlmas emrini veriyordu. (977)
Badoglio hkmeti hararetle savatan ekilmenin yollarn aramaya koyulmutu. 1943 yaznda talya temsilcileri ile ngiltere ve ABD temsilcileri arasnda
grmeler yapld. Ancak, talyan hkmetinin d politika izgisi olduka yava
gerekleiyordu.
Bu, lke iin ar sonular douruyordu. 1943 Austosunda Hitlerciler talyaya
yeni byk birlikler sevk etti. Bunun dnda, Badoglio ve hkmetinin kararszl lke topraklarnn ngiliz-Amerikan Hava Kuvvetlerince bombardmana
tutulmasna yol ayordu. talyan aratrmac Roberto Battaglia talyan Direni
Hareketinin Tarihi adl yaptnda talyal yneticilerin politikasnn nedenlerini
aklarken unlar yazyordu: Badoglio hkmeti belirgin ve net hibir karar alamyor, kararl bir harekete kalkamyordu; nk en derin elikilerin kskacnda
skmt: Hkmet, halkn faist savaa bir an nce son verme talebini yerine
getirmek zorundayd, ayn zamanda da kendi snfsal doas ve amalarn, bask
ve gericilik politikasn hesaba katarak sava srdrmeliydi. Badoglio hkmetini
talyay kurtarma yolunda durduran yalnzca Naziler karsndaki korku deil,
ayn zamanda ve her eyden nce de hkmetin bar ve demokrasi yolunda daha
da ileri gitme cesareti gstermesi durumunda, talyan halknn gerici gleri bir
tarafa itecei korkusuydu. (978)
Badoglio hkmeti Hitler Almanyas ile arasndaki kopuu geciktirerek,
talyann savatan daha kazanl koullarda ekilmesinin pazarln yapmann
hesab iindeydi. Hkmet ngiltere ve ABDnin talyaya kaytsz koulsuz teslim
olma formln uygulamaktan vazgemelerini salama umudu iindeydi.
283

talyann Savatan ekilmesi

1943 Austosu banda Badoglio hkmeti talyann savatan ekilme koullar
konusunda bir nabz yoklamas yapt. 4 Austosta talyann Lizbon Misyonunun
danman DAyeta Britanyann Portekiz bykelisi R. Campbell ile bir grme
yaparak talyan hkmetinin savatan ekilmek ve Almanya ile ilikileri bitirmek
arzusunu bildirdi.
Ancak, Almanya ile ilikileri aka bitirme durumunda kendi yazgsndan ekinen talyan hkmeti, mttefik ordulardan katk ve yardm ricasnda bulunuyordu. Gerekleen grme hakknda rapor sunan Campbell Londraya unlar
yazyordu: DAyeta tm grme boyunca atekes koullarna hi deinmezken
onun tm konumalar bizim talyay tpk kendi kendisinden (talyadan) kurtarr
gibi Almanlardan kurtarmamz ve bunu mmkn olduunca ok abuk yapmamz
iin yakartan baka bir ey deildi. (979) Lizbonda sonu alamayan Badoglio
hkmeti mttefiklere yeni bir misyon heyetini, bu kez Tangiere gnderiyordu.
Burada talya temsilcisi Berio, hkmetinin atekes koullarn tartmaya hazr
olduunu bildiriyor, Alman askerlerini talyay boaltmaya zorlamak ve bylelikle de talyann faist koalisyondan ekilmesini kolaylatrmak iin mttefiklerin
Balkan yarmadasna saldrya gemeleri iin ricada bulunuyordu.
Londra ve Washington talyanlarn Lizbon ve Tangierde bar konusundaki nabz yoklamalarna ilikin bilgileri deerlendirirken, Badoglio hkmetinin
yeni elisi General Castellano, Vatikandaki ngiliz misyonundan tavsiye mektubuyla Madride geliyordu. ngilterenin Madrid bykelisi S. Hoare ile buluan
Castellano talyann, mttefiklere dhil olabilmesi kouluyla kaytsz koulsuz
teslim olmaya hazr olduunu bildirme yetkisini tadn sylyordu. Birka
gn sonra, 18 Austosta Castellano, kendisine talyann kaytsz koulsuz teslim
olmasnn ksa sreli atekes koulu zemininde gerekleecei bilgisini veren
Eisenhower Kararghnn temsilcileriyle buluuyordu.
talyann etraflca ya da ayrntl olduu kadar ksa teslim olma koullar mttefikler tarafndan 1943 yaznda talya topraklarnda yapacaklar asker
operasyon nedeniyle hazrlanmt. Ksa koullar 11 maddeden oluuyordu ve
esas olarak asker konular ele alyordu. Bu maddeler arasnda, talyan ordusu tarafndan asker harektlarn derhl durdurulmas, talyan filosunun ve hava kuvvetlerinin mttefikler tarafndan iaret edilen noktalara ekilmesi, talya topraklarndaki tm havaalanlar ve asker limanlarn mttefiklerin emrine verilmesi,
talya Silahl Kuvvetlerinin kinci Dnya Savann tm cephelerinden derhl
talyaya ekilmesi vb. vard. (980)
talyann teslim oluunun 44 maddeden oluan ayrntl koullar yalnzca
asker deil, talyann savatan ekilmesi ile ilgili olan ekonomik ve siyasal koullar da ieriyordu.
Ksa ierikli teslim olma koullarn alr almaz Castellano geriye dn hazrlklar yapyordu. Ancak, daha o ayrlmadan Lizbona Badoglionun bir temsilcisi daha, General Zanussi, gelmiti.
284

Bazen elikili ynergeler alp mttefiklere bavuran ok sayda heyetler,

Hitlercilerle sren ibirlii, zikzaklar; tm bunlar, balca ama olarak lkede demokratik hareketin ilerlemesinin nn kesen Badoglio hkmetinin tutarszlklarnn kantlaryd.
Badoglio hkmetinin ngiliz-Amerika temsilcileriyle grmelerini deerlendiren talyan yazar Villari unlar yazmaktadr: Hakl olarak belirtilir ki, eer
talyann en yetenekli 100 kiisi seilseydi ve onlara en kt ekliyle atekes imzalama grevi verilseydi, onlarn bunu grmelere katlanlardan daha sama bir
ekilde yapacaklarn sanmyorum. (981)
31 Austosta Castellano mttefik komutanlklar temsilcileriyle yeni bir grme yapmak iin Sicilyaya gelir. Castellano Badoglio hkmetinin (982) atekesin
ksa koullarn kabul etmeye hazr olduunu, ancak hkmetin, mttefikler
talyada belirleyici arla ulamadan ve onlarn ordular, herhangi bir olaanst
durumunda hkmeti kendi korumas altna almak iin Roma yaknlarnda ya da
Romann Kuzeyinde bulunmadan atekes ilan edilmemesini srarla rica etmekte
olduunu bildiriyordu. Bu art, atekesin ilann kendi temel kuvvetlerini talyaya
karana kadar ertelemeye raz olmakla birlikte onun bir an nce imzalanmasnda direten mttefikler iin kabul edilemez bulundu. Ksa koullar talya adna
Castellino ve tm Birlemi Milletler adna General B. Smith tarafndan Sicilya
adasndaki Cassibilede 3 Eyll 1943te imzaland. Ayn gn mttefik ordularnn
Gney talyadaki Calabriaya karmas balad.
Almanya tarafndan kararl bir eylemden korkan Badoglio hkmeti son
anda atekesten vazgemeye yeltendi. 7 Eyllde Badoglio Akdenizdeki ngilizAmerikan Kuvvetleri Bakomutan Eisenhowera u telgraf gnderiyordu: Alman
kuvvetlerinin Roma evresinde yerleik olmas ve gcnden kaynaklanan durumun deimesi nedeniyle, acilen alnan atekes anlamas karar, Almanlar tarafndan bakentin kuatlmasna ve hkmete kar cebri harekta yol aabileceinden, olanakl grnmemektedir. (983) Buna ramen, mttefiklerin srarlar zerine ksa koullar metni yaymland, Badoglioya asker harektlarn talyan ordusu tarafndan topyekn durdurulduunu radyodan ilan etmek kald. Badoglio,
Kral ve onlarn yaknlar bakentten ngiliz-Amerikan askerlerinin konuland
kesimlere katlar ve bir sre sonra Brindisiye yerletiler. Bu nedenle, 12 Eyllde
Ulusal Kurtulu Merkez Komitesi bir deklarasyon yaymlayarak hkmet Bakan
ve Kraln, Alman igalcilere kar mcadelenin en ok sorumluluk gerektiren
annda kamalarn knad. (984)

ngiltere ve Amerikann talya Politikas

Mttefiklerin talya politikas daha Mart 1943te Edenin Washington grmeleri
srasnda tartlmt. Bu politikann planlanmas srasnda ngiltere ve ABD yneticileri anti-faist Direni Hareketini hesaba katmamlard ve bu hareketin demokratik
devrime dnmesinden ekiniyorlard. Onlar en nemli mttefikleri olan SSCByi de
gz ard etmilerdi ve kendine zg, mnferit bir yol oluturmaya alyorlard. (985)
285

Amerikan hkmeti, ngilterenin, Akdeniz blgesindeki ncelikli karlarn usulen tanyordu. ABD Dileri bakan yardmcs Welles unlar yazyordu:
Genel ema aka talya arenasnda Britanya karlarnn egemenlii zerine kurulmu. Gerek asker gerekse siyasal rgtlenmede Amerikan temsilcilii ngiliz
temsilciliine aa yukar e deerde olaca konusunda mutabk kalnd, ancak
Birleik Devletlerin yetkileri, Byk Britanyann yetkilerine eit olmaktan ok
onu tamamlayc nitelikte olacaktr.
Sonralar, iddetlenen ngiliz-Amerikan rekabeti ortamnda emperyalist
devletlerden her biri talyada kendi egemenliini kurmay baaryordu. lk zamanlar ngiliz hkmeti talya sorununun zmnde ok byk bir inisiyatif stlendi. ngiltere ve ABDnin talyada stlendikleri temel devler kapitalist
dzenin korunmas ve talyan halknn devrimci hareketinin bastrlmasndan
oluuyordu.
Bu amalardan yola karak ngiliz ve Amerikan hkmetleri talyann asker
felaketini tek bir kiinin, Mussolininin zerine ykmaya alyorlard. Daha 1942
Kasmnda talyadaki duruma ilikin Churchill notlarnda unlar yazyordu:
Ben, bombardmana maruz kalan tm talya kentleri zerine Sizin aclarnzn
nedeni tek bir kiidir, o da Mussolini konulu (986) bildiriler yadrlmasnn yerinde olacan dnyorum. ngiliz ve Amerikan propaganda mekanizmasnca
vurgulanan bu dnce talyadaki mevcut dzeni dolayl olarak aklyordu. ngiliz
ve Amerikan radyo yaynlar tm eletiri bombardmann Mussolininin kiilii
zerinde younlatryordu. ABDde yaayan talyan anti-faistler mttefiklerin
amacnn faizmi Mussolinisiz kurmak (987) olduu grndeydiler.
Roosevelt ve Churchillin 1943 Temmuzunda yaymlanan talyan halkna zel
yaptklar konumalarda faist rejime eletiri yer alsa da Mussolininin kiisel sorumluluuna zellikle vurgu yaplyordu. Ayrca, konumay yapanlar talya devletinin gelime perspektiflerine deinirken, lkedeki siyasal ve ekonomik yaamn
ciddi demokratik yeniden yaplanmas gereklilii konusunu neredeyse tmyle
atlyorlard. Bu nedenledir ki, talya egemen elit snfnn temsilcisi olan Badoglio
Bakanlndaki yeni hkmetin kurulmasnn ve Savoy Hanedanlnn korunmasnn Londra ve Washingtonun olurunu almas bir rastlant deildir.
Churchill, 1943 Temmuzu sonunda Roosevelte unlar yazyordu: Savoy
Hanedanl ya da Badoglio bizim asker amalarmz iin gerekli olanlar yapmaya talyanlar tevik etmeleri durumunda, onlarn benim tarafmdan kabul
grmelerine ilikin doacak izlenimler beni zerre kadar korkutmuyor. (988)
Yine ayn mektupta ima ettii zere Churchill, Badoglio hkmetine, talyann
Boleviklemesinin nn kesmeye yetenekli bir g olarak bel balyordu. Ayn
yln Austos ay bandaki bir baka mektubunda Churchill talyan halkndaki
devrimci eilimin daha da glenmesinden duyduu byk kaygy dile getiriyordu. talya, szcn tam anlamyla, bir gn iinde kzl oldu. Torino ve Milanoda
silahl kuvvetlerin yardmyla bastrlmak zorunda kalnan komnist gsteriler yapld, diye yazyordu (989) Churchill.
286

Churchill talyada mevcut siyasal rejimin korunmas uruna gereken her eyin yaplmasnn zorunlu olduu grndeydi. ngiliz Parlamentosunda yapt
konumada ngiltere ve ABDnin talya devletinin tm yaps ve eklini (990)
ykmamak zorunda olduklarn belirtiyordu. Monarinin korunmas, ngilterenin
talya planlarnn gerekletirilmesinin en nemli koullarndan biri ve sava sonras dnyasnn yeniden tesisi kavramnn ayrlmaz bir paras olarak grnyordu. (991) Gerek ngilterede gerekse ABDde talyann Akdenizdeki adalarnn ve
Afrikadaki smrgelerinin talyadan ilhak planlar hararetle tartlyordu. yle
ki, ngiliz Amirallik Dairesinden Yzba Stephan King Hall, 1914 tarihli talya
snrlarnn yeniden belirlenmesini, Sardinya, Sicilya ve btn kolonilerin ilhakn ngren bir tasar hazrlamt. Kogan bu konuda unlar yazyordu: 1943
yl banda hkmetin (ngiliz hkmeti y.n.) ya talya topraklarnn blnmesini ya da Sicilyann talyan Monarisinde ama Britanyann kontrol altnda
kalmasn iine alan bir bar dzenlemesini gzden geirdii kuvvetli bir olaslk
dhilindedir. (992)
O zamanlar ngiliz devlet adamlar talyan smrgeleri zerinde Britanya egemenlii oluturma niyetlerini aka ifade etmemi olsalar da, basndaki propaganda kampanyasnn nitelii ve bu soruna ngilterenin gstermi olduu ar
ilgi, bu tr planlarn varl konusunda kukuya yer brakmyordu.
Mttefiklerin talyadaki operasyonlar asker adan, ngiltere ve ABD
hkmetlerinin, ortak stratejik konseptinin gerekletirilmesi yolunda nemli bir
admd. Bilindii gibi, bu konseptte nemli olan Bat Avrupada geni apl asker
operasyonlar balatmann geciktirilmesi ve kendi balca kuvvetlerini ancak kinci
Dnya Savann bitimi aamasnda devreye sokmakt. Bunun dnda, pek ok
ngiliz ve Amerikal yetkili talyaya karma yapmay, mttefiklerin Balkan yarmadasndaki asker operasyonlarn ilk aamas olarak kabul ediyorlard. Bu anlamda talya Balkanlara girmek iin rahat bir atlama noktas olarak grlyordu.
Bu konuda olduka ak bir ekilde Roosevelt Churchille 1943 Temmuzunda unlar yazyordu: ... Kuzeyde Almanlara kar ve tm Balkan yarmadasnda faaliyet
gsterebilmemiz iin bize tm talya topraklarnn ve tama aralarnn, ayrca
da havaalanlarnn kullanlmas olana garanti edilmelidir. (993) Mussolininin
d konusundaki grlerde Churchill Balkanlar konusundaki planlarnn
gerekletirilmesi iin talya sava alann kullanma niyetini daha belirgin bir ekilde dile getiriyordu. ngiltere Babakan bu belgede talyann savatan olas ekilmesinin balca avantajnn talyan topraklarnn Balkanlardaki harektlar iin
kullanlmas olabileceini vurguluyordu. Churchill, talyada bir sava alannn
bulunmasnn, Yunanistan, Arnavutluk ve Yugoslavyaya ngiliz-Amerikan karma birliklerinin karlmasn salayacan belirtiyordu. Bunun dnda, ngiltere
Babakan talyann teslim olmasnn Bulgaristan, Romanya ve Macaristann tutumlarn ciddi lde etkileyeceinin ve nihayet Balkan lkelerine ilikin kendi
planlarnn gerekletirilmesi iin Trkiyenin de kullanlmasna yardmc olacann hesaplarn yapyordu. (994) Churchill mttefiklerin Mays 1943teki asker
toplantlarndan birinde kendi bak asn yle gerekelendiriyordu: talyann
287

Gney blgesinin hi olmazsa ayann ya da ayak tabannn kuatlmas bize,

Adriyatik Denizine k ve Adriyatik limanlarna tehizatl gemileri, ayn zamanda ajanlar ve belki de kk Commandolar* gnderme olanan salayabilir. (995) Bylece ABD ve ngiltere hkmetleri talya topraklarn kendi Balkan
stratejilerini gerekletirmek iin kullanma abas iindeydiler.

SSCBnin talya Politikas

Sovyet hkmeti, talya politikasnn belirlenmesine, talya halkna, Mussolini
kliinin srkledii cinayet gibi, saldrgan savan durdurulmas ve lkede faist
dzenin ortadan kaldrlmas iin elinden gelen yardm yapma abasndan yola kyordu. Sovyet halk Mussolininin devrilmesine alk tutuyordu. Bununla birlikte,
talyada hkmet deiiklii talya halk iin lkenin sosyal, politik ve toplumsal
yaamnda istenen deiiklikleri salamamt. Mussolininin istifas, en byk faist farenin batan faist gemiden kamasdr. Ama bu, talyan faizminin tasfiyesi
yolunda henz ilk admdr... yorumunu yapyordu Pravda (996) gazetesi.
Sovyet hkmetinin talya ile ilgili konularda ok byk karlar olmasna
karn, mttefikler uzun sre bu lkeyle ilgili siyasal ve asker planlar konusunda
Sovyetler Birliine bilgi vermediler. talyadaki gelimelerin ilk aamasnda, mttefiklerin operasyonlarnn komutas Kuzey Afrika topraklarndan gerekletirilirken, SSCB hkmeti buraya kendi temsilcisini gndermekte dahi belli glklerle karlat. (997) Ancak, Sovyetler Birliinin uluslararas konulardaki artan
otoritesi, byle bir durumu uzun sre gizli tutma olanan ortadan kaldryordu.
Hatta baz ngiliz ve ABDli siyasetiler byle bir durumun kukulu olduunu
kaydediyorlard. yle ki, 26 Temmuz 1943te Edenin ABDnin ngiltere bykelisi Vainantla sohbeti srasnda, mttefiklerin Badoglio hkmeti ile ilikileri
nasl kurmalar ve atekes konularnda Sovyetler Birliine danlmas gerektii
dncesini dile getiriyorlard. Amerikal Bykeli bu grme hakknda kendi
ynetimine u bilgiyi iletiyordu: Gelimelerde deiiklikler yaandnda ve Rus
ordusu saldracak duruma geldiinde, biz de onlarn (Sovyetlerin y.n.) mttefik
ve dman devletlerin topraklarn teslim alma ve kuatma koullarna etkide bulunmay isteyebilecek konumda olmalyz. (998) Amerikann Moskova bykelisi Standley de benzer dnceleri ifade ediyordu.
Bylece, SSCBnin talyay ilgilendiren sorunlarn zmne dhil edilmesini Batl mttefikler esas olarak, Sovyet Silahl Kuvvetleri tarafndan kurtarlacak lkelerin geleceklerinin belirlenmesinde SSCBye bask yapabilme niyeti ile
ilikilendiriyorlard. Sovyet hkmeti, talyadaki durum hakknda yalnzca 1943
Temmuzu sonunda baz bilgiler alabildi. 30 Temmuz 1943te Eden Sovyet tarafna talyann teslim oluunun ayrntl koullarnn zetini ieren bir belge iletti. Birka gn sonra 3 Austosta ngilterenin Moskova bykelisi Kerr ksa
koullar ad verilen belgeyi SSCB hkmetinin bilgisine sundu; 26 Austosta ise
Sovyet hkmetine ayrntl koullarn tam metni sunuldu. 27 Austosta ise SCB
*

Commando: Burada, zel grevle yetkilendirilmi, etkisiz ve kk asker birlik.

288

hkmeti General Eisenhowera talya ile teslim olma koullarn Sovyet hkmeti
adna da imzalama yetkisi verdi. (999) Genel olarak ise ABD ve ngiltere, talya
konusunda mnferit bir politika izlediler, Sovyetler Birlii ise bir dizi olayda artk
gereklemi olan olgularla yz yze kald. 22 Austos 1943te Stalin, Roosevelt
ve Churchille unlar yazyordu: Bugne kadar yapla gelen hep u idi: ABD ve
ngiltere bir konuda kendi aralarnda anlayorlar, SSCB ise iki devletin bu gizli
anlamasnn sonular konusunda pasif bir gzlemci olarak bilgi alyor. (1000)
Sovyet hkmeti Almanyadan kopan eitli hkmetlerle grmeler yapma konusunu ele almak iin (1001) devletin temsilcilerinden oluacak bir
asker-siyasal komisyon kurulmasn neriyordu. SSCB hkmetinin Amerikan
hkmetine 25 Eyll 1943 tarihli notasnda komisyonun grevleri yle belirleniyordu: Sovyet hkmetinin grne gre, asker-siyasal komisyonun grevleri
arasna, dman topraklarda organize edilmi olan tm asker organlarn ve her
trl mttefik idaresinin, atekesi ve atekes koullarnn yerine getirilmesinin
kontrol konularndaki faaliyetlerinin koordine edilmesi ve ynlendirilmesi girmeli ve dolaysyla asker harekt konularnn tamamen mttefik Bakomutanln
yetkisi dhilinde olmas amacyla Badoglio hkmeti iin asker-siyasal ve ynetim konularnda zaman zaman ynerge ve talimatlarn yazlmas da asker-siyasal
komisyonun grevlerine dhil edilmelidir. (1002)
Byle bir komisyonun kurulmas, faist koalisyonun yelerinden birinin ayrlmas sz konusu olduu iin daha byk bir zorunluluktu. ngiliz-Amerikan
Komutanl temsilcilerinin Badoglio hkmetinin eitli gizli ajanlaryla mnferit grmeleri, anti-Hitler koalisyonunun balca devletlerinin uyumlu bir politika yrtmelerini salayacak bir siyasal organn zorunluluunu kantlyordu.
Asker-siyasal komisyonun kurulmasnda Sovyet inisiyatifi, SSCBnin, Hitler
Almanyasnn eski mttefiklerinin faist koalisyondan ekilmesi ile ilgili tm konularda mttefik devletlerle sk bir ibirlii iin abasn kantlyor, eski dman
devletlerle bar grmeleri konusunda mttefikler tarafndan uyumlu bir politika yrtlmesine olan ilgisini gsteriyordu.
Asker-siyasal komisyonun gncellii aka ortadayken, ngiltere ve ABD
hkmetleri yant vermekte ardan alyordu. ABD Bakan Roosevelt 1943 Eyll
banda J. Staline gnderdii mektubunda komisyon kurulmasna ilikin Sovyet
nerisi konusunda suskun kalrken, SSCB hkmetine kendi asker temsilcisini
General Eisenhowern kararghna gndermesini neriyordu. Byle bir yant,
kuku yok ki, talya konusunda devletin daha geni apl ibirliinde direten
Sovyet hkmetini tatmin edemezdi. (1003)
J. Stalin 8 Eyll 1943te Roosevelte unlar yazyordu: Ben, nceden de olduu gibi, ilk zamanlar karargh Sicilya ya da Cezayirde olacak lke temsilcilerinden oluan bir asker-siyasal komisyonun kurulmasn ertelenemez bir konu
olarak gryorum. Bir Sovyet subaynn General Eisenhowern kararghna
gnderilmesi hibir ekilde, talya (ayn zamanda Almanya ile balarn koparan dier lke hkmetleri) ile grmeleri yerinde ynetmek iin gerekli olan
289

asker-siyasal komisyonun yerini tutamaz. ok fazla zaman geti, ama iler yerinde sayyor. (1004)
Asker-siyasal komisyonun kurulmasn srncemede brakan mttefikler,
talya ile atekesin ayrntl koullarnn 37. maddesine dayanarak Eisenhowera
tabii tutulan bir Mttefik Kontrol Komisyonu (MKK) kurdular ve bu komisyona
gal Edilmi Topraklar Mttefik Asker hkmeti (ETMAH) grevini verdiler.
Ekim 1943te bu ngiliz-Amerikan Asker Ynetim Organ resm olarak Mttefik
Asker Hkmeti (MAH) adn ald ve Mttefik Kontrol Komisyonu ile birletirildi. MAH 1943-1945 yllarndaki asker operasyonlar srecinde faist Alman
askerlerinden temizlenen talya topraklarnn ynetimini gerekletiriyordu ve
olaanst geni yetkilerle donatlmt. Faaliyetleri talya devlet ynetiminin tm
alanlarn kapsyordu.
Bylece, daha asker-siyasal komisyonun kurulmas gereklemeden, mttefikler, aslnda onun grevlerini ngiliz-Amerikan Ordular Yksek Bakomutanl
ve ona bal organlarn elinde toplamlard.
ngiliz ve Amerikan hkmetleri bu mnferit faaliyete girierek bylelikle
Sovyetler Birlii tarafndan nerilen Asker-Siyasal Komisyonun fonksiyonlarn yalnzca enformasyon dzeyine indirgeyecek kadar daraltmlard. Churchill
J. Staline unlar yazyordu: (Bu komisyondaki y.n.) siyasi temsilciler, kendi
almalarn etkileyen siyasal gelimeler konusunda kendi hkmetlerince bilgilendirilmeli ve kendileri de bulunduklar yerdeki gelimeler konusunda kendi
hkmetlerini bilgilendirmelidirler. (1005)
Nihayet Eyll ay sonunda SSCB, ABD ve Byk Britanya hkmetlerinin
temsilcilerinden oluan Asker-Siyasal Komisyonun Fransz Ulusal Kurtulu
Komitesinin temsilcisinin de katlmasyla kurulmas konusunda anlamaya varld. Komisyonun nihai kadrosu ve grevleri bir sre sonra, SSCB, ngiltere ve ABD
Dileri bakanlarnn Moskova Konferansnda, Ekim 1943te netlik kazand.

talyann Faist Bloktan ekilmesi ve Almanyaya Sava lan Etmesi

Mttefik askerlerinin talyaya saldr sreci ar ar geliiyordu. Bu da talyan
faistlerde iktidarlarnn yeniden kurulmas umudunu douruyordu. 12 Eyllde
Almanlar Badoglio hkmeti tarafndan gzaltna alnm olan Mussoliniyi karp Hitlerin kararghna, ardndan da Mnihe gtrdler. Bir sre sonra o Salo
kasabasnda (Garda gl kysnda) szm ona talyan Sosyal Cumhuriyetine ve
ancak Hitlerin ordusunun yardmyla ayakta durabilen hkmete Bakanlk etti.
Ancak Berlin-Roma Mihverinin yazgs belirlenmiti. 29 Eyll 1943te Malta
adasnda Eisenhower ve Badoglio talyann teslimiyetinin ayrntl koullarn
imzaladlar. talyan halknn srarl taleplerine boyun een Badoglio hkmeti 13
Ekimde Almanyaya sava ilan etti. Bu nedenle talya anti-Hitler koalisyonunun
nde gelen katlmclarnca SSCB, ABD ve ngiltere savaan taraf ilan edildi. SSCB, ABD ve ngiltere hkmetlerinin, talyann birlikte savaan taraf ilan
290

edildiine ilikin zel deklarasyonunda ayrca u ifadelere yer veriliyordu:

hkmet talyan hkmetinin, Almanlar talyadan kovulduktan sonra talyan
halknn iradesine tabii olma ykmlln ve, anlalaca gibi, hibir eyin
talyan halknn, sonuta sahip olaca anayasal yollar kullanarak demokratik
hkmet oluturma karar almak gibi mutlak ve elinden alnmaz hakkn ineyemeyeceini kabul eder. (1006)
Hitler Almanyasnn Avrupadaki ba mttefiki olan talyann faist bloktan
ekilmesi ciddi uluslararas nem tayordu. Bu her eyden nce faist koalisyonda
balayan daln bir kantyd. Pravda gazetesinin ba makalesinde u grlere
yer veriliyordu: talyann kaytsz koulsuz teslim olmas, Hitlerin, hl apulcu
koalisyonunda yer alan Avrupadaki mttefikleri ve hempalar zerinde ok gl
bir etki yapacaktr. (1007)
Berlin-Roma Mihveri varln yitirmiti. Bu durum Hitler Almanyasnn
asker ve siyasal durumunu ktletirmi, uluslararas izolasyonunu hzlandrmt.

291

YETM KNC BLM

KNC DNYA SAVAINDAK

KKL KIRILMA SRECNDE
UZAK DOUDA ULUSLARARASI LKLER

1. PASFK OKYANUSUNDA SAVAA KATILAN

DEVLETLERN 1943TEK POLTKASI

Japon Diplomasisinin inde ve Gneydou Asya lkelerindeki

Yeni izgisi
Hitler ordularnn, yalnzca faist Almanyann planlarnn suya dmesi anlamna gelmekle kalmayp, Japon iktidar evrelerinin de Almanyann destei
ile Uzak Douda, Gneydou Asyada ve Okyanusyadaki igal heveslerini gerekletirme umutlarn da sonlandran Stalingrad nlerindeki yenilgisi, Pasifik
Okyanusu sava arenasndaki ortamda u deiikliklere yol amt: Daha 1943
yl banda Japon komutanlar kendi stratejik niyetlerinin baarszla uradna
inanmaya balamlard. Kzl Ordunun zaferleri sonucunda kinci Dnya Sava
cephelerinde, Pasifik Okyanusu cepheleri de dhil, ortam giderek anti-faist koalisyondaki mttefikler lehine deimeye balad.
Japonya tarafndan asker harektlarn devam etmesi nedeniyle bu lke iin
hammadde kaynaklar ve gda rnlerinin ana kaynaklar olan in ve Kore zel bir
nem kazanmt. in sorununu ve bununla birlikte ham madde ve gda temini
sorunlarn zmeye alan Japonya hkmeti, o zamann Vantzine Nanjingdeki
bykelisi Sigemitsu tarafndan nerilen yeni bir izgiyi benimsemiti. in konusunda siyasal manevralara, zellikle de kukla Nanjing hkmetinin glenmesine ve onun Japonyann yannda savaa dhil edilmesine ncelik verilmesi karar
alnmt. Bununla e zamanl olarak Chongqingdeki Kuomintang hkmeti ile
gizli ilikiler kurulmas tasarlanyordu.
1942 Ekimi sonundaki Olaan mparatorluk Konferansnda Byk Dou
Asyada savan sonlandrlmas amacyla in sorununun zmnde temel izgi
adl belge kabul edilmiti. Bu belgede Japonyann in ile ilgili ekonomik politikasnn en yakn zamandaki devinin savan sonlandrlmas iin gerekli olan
maddi deerlerin miktarnn artrlmasnn olduuna (1008) iaret ediliyordu.
292

Baka bir ifadeyle, Japonya, asker ibirlii ad altnda inin ekonomik olarak yamalanmas srecini hzlandrmak niyetindeydi. Belge, Wang Ching-wei
hkmetinin otoritesinin, (olanaklar lsnde onun ilerine karlmasndan
vazgeilmesi, Settlementlerin (inin baz byk kentlerinde yabanclar iin ayrcalkl yerleim birimleri) iadesi, haric memleket haklarnn iptali vb dhil) artrlmasnn grntsn yaratacak bir dizi nlem alnmasn ngryordu.
9 Ocak 1943te Japonya Wang Ching-wei hkmeti ile Settlmentlerin iadesi, harici memleket haklarnn iptali konusunda anlama imzalad. Bu anlama
Japon militaristler tarafndan inin igal edilmi topraklarnda kurulmu igalci rejim niteliini deitirmiyordu ve yalnzca propaganda amac tayordu.
Tpk Japonlar tarafndan alnan dier nlemlerde olduu gibi, anlamann amac
Chongqing hkmetinin elinden direnmenin srdrlmesi yararna en nemli kozu almaktan, indeki Amerika ve ngiltere kart eilimi glendirmekten,
Kuomintangclar Japonya ile ibirliine eilimli klmaktan ibaretti.
20 Nisan 1943te Todzio kabinesinde deiiklik oldu. Dileri Bakanlna,
Japon diplomasisinin igal altndaki inde yrtmeye balad yeni izginin
yazar Sigemitzu getirildi.
Japonya Chongqing hkmetine ynelik diplomasisine de hz verdi. Tokyo
Kuomintang ininin iktidar evreleri arasnda Japonya yanls eilimleri biliyordu. Daha 1942 ilkbaharnda an Kay ek Japon ajan Kuroda ile diyalog kurmutu.
1943 Maysnda ise Chongqing rejiminin Japonlar ile ilikileri daha da hzlanmt.
an Kay ekiler, gemite Kuomintang Merkez Yrtme Komitesinin rgtleme
blmnn Bakan Yardmcs olan ve ardndan da Japonlarn tarafna geen hain
in Kay-hsiangnn hizmetlerinden yararlanyorlard.
1943 Nisannda in Kay-hsiang Japon yneticilerden Chongqinge gitme ve
Japonya adna an Kay ek ile bar grmelerine balama direktifi almt.
Japon Genelkurmaynn temsilcisi Tugeneral Kobayasi, in Kay-hsianga, unlar
sylyordu: Japonlar ve Chogqing arasndaki ilikiler er ya da ge, komnistlere
ve Sovyetler Birliine kar mcadele adna mutlaka dosta olacaktr. Kobayasi,
Japonyann Kuzey inde Hebei-Chahar Siyasal Komitesine (1009) benzer bir rejimin kurulmasnda diretmekte olduunu an Kay eke iletilmesini rica ediyordu.
Buna karlk Japonya Almanya, talya ve Vichy rejimlerinin in ile eit olmayan
ticaretten vazgemelerini salama ykmlln stleniyordu. Japonyann ne
srd bar iin n koullar unlard:
1) Japonya askerlerini Wuhan ve Cantondan eker, bu blgelerde faaliyet gsteren an Kay ek askerleri ise komnistlerle mcadele iin Kuzeye sevk edilir.
2) Nanjing ve sahil geici olarak Japonyann elinde kalr. 3) Kuzey in komnistlere kar ortaklaa mcadele blgesi olarak kalr. 4) Wang Ching-weiin yazgsna ilikin sorunun zm sorun yaratmayacaktr.
Sanki bu program teyit eder gibi, Japon Bakomutanl daha 10 Aralk 1942de
indeki keif ordusuna Chongqinge saldr hazrlklarn durdurma emri veriyordu. inde yayn yapan Japon radyo yaynlarnda Japonya ile Chongqing hkmeti
arasnda bar ilemlerinin bir an nce balatlmas arlar yaplyordu.
293

Bu arada Kuomintang askerleri Japonlara kar asker faaliyetlerini fiilen bitirmilerdi.

Ancak, Kuomintang ynetiminin Japonya ile sz birlii izgisi in kamuoyu
tarafndan destek grmemiti. Sovyet halknn faist igalcilere kar cesur mcadelesi in halkn esinlendirmi, onlara zafere olan inanc alamt. Halkn zgrlk ve bamszlk iin mcadeleyi srdrme kararll Kuomintang liderlerinin Japonyaya teslim olma yolunu semesini engelliyordu.
1943 yaznda Sovyet-Alman Cephesindeki gelimeler, sonbaharda Alman ordusunun Kursk nlerinde bozguna uramas ve ardndan Sovyet ordusunun hzl
saldrlar yalnzca Almanyann deil, Japonyann durumunu daha da gletiriyordu. talyann teslim olmas, saldrgan faaliyetlerini Japonyann Avrupadaki
mttefiklerinin asker baarlaryla ilikilendiren Japon iktidar evreleri iin yeni
bir darbe olmutu. Japon yneticiler kendileri iin elverisiz uluslararas durum
koullarnda ve Japon Silahl Kuvvetlerinin Pasifik Okyanusu Cephesinde almaya
baladklar yenilgiler nedeniyle stratejilerini deitirmek zorunda kalmlard.
30 Eyll 1943te Yksek Bakomutanlk Karargh ve Japon hkmeti
Savamann Genel lkelerine likin bir karar ald. Yeni stratejik izgi Japonyann
devlet savunmas alann Kuril adalar, Ogasavara adalar, Gney denizleri blgesinin i kesimleri, Yeni Ginenin Bat kesimleri, Sunda adalar ve Burmay ieren
alanla snrlamay ngryordu. Ayn zamanda, ncelikle Hava Kuvvetlerinin gelitirilmesi yoluyla ordunun sava yeteneinin artrlmas iin nlemler alnmasna karar verilmiti. (1010) Japon diplomasisine, Japonyann, sz konusu blgede
pozisyonunu glendirme grevi verilmiti. Japon diplomasisinin yeni izgisinin Japonyann igal ettii topraklarda propagandasnn yaplmasnn, onlarn
bamszl ve Tokyo ile ittifak grntsnn yaratlmasnn gereklilii kabul edilmiti.
1 Austos 1943te Burmann bamszlnn ilan gerekleti. Japon militaristler lkenin tm ynetim hakknn U Ba Mo hkmetine verilmekte olduunu ilan
ediyorlard. Tabii ki bu bir sahtekrlkt: Burmada iktidar, yine nceki gibi, igalcilerin elindeydi. U Ba Mo Japonlarla gizli bir anlama imzalamt ve bu anlamaya
gre, Japon Bakomutan savan yrtlmesi yararna her trl faaliyette bulunabilme ve Burma hkmetinin herhangi bir eylemini veto etme hakkna sahipti.
Burma ngiltere ve ABDye sava ilan etmek zorundayd ve Japonya ile asker, ekonomik ve siyasal ibirliini ok ynl olarak srdrmekle ykmlyd. (1011)
4 Eyllde Japon igalci ynetimi Filipinlerin anayasasn onaylamt. 25
Eyllde Filipinlerin kukla Cumhurbakan Jose P. Laurel seilmiti ve kendisi bir
sre sonra, Filipin hkmetini Gneydou Asyada savan yrtlmesi amacyla
Japonya ile ibirlii yapmaya ykml klan Filipinlerin Japonya ile ittifak anlamasn imzalamt. (1012) 14 Ekimde Laurel Filipinlerin bamszln ilan
ediyordu.
5 Eyll 1943te Java adasnda (Hollanda Hindistan) Japon igal yneticileri
bir Merkez Danma Konseyinin kurulduunu ilan ediyorlar, Eyll sonunda ise
294

Sumatra adasnda Teyakkuz Komitesi kuruyorlard. zynetim organlarna

Japonlarn ham madde almalarna yardmc olma ars yaplyordu.
Bununla birlikte Austos 1943te Japonya Burma ve Malaya (Burmanya
Prenslikleri Kengtung ve Mongpan ve Malaya Prenslikleri Perlis, Kedah, Kelantan,
Trenganu)nin)1013) bir dizi topran Taylanda veriyor ve bylece de Phibun
Songkhramn Bakanlk ettii Tayland hkmetini kendisine balyordu.
30 Ekim 1943te Japonya tarafndan Wang Ching-wei hkmeti ile ttifak
Anlamas imzalanyor ve bu anlamaya gre Japonya ini egemen bir
Cumhuriyet olarak gryordu. Japonlar kontrollerini inin her tarafna yaymak
hevesindeydiler.
1943 Kasmnda Tokyoda Byk Dou Asya Konferans topland. Bu konferansa Tayland temsilcileri ve igal altndaki topraklarda Japonlar tarafndan kurulan in, Burma, Filipinler ve dier kukla hkmetlerin temsilcileri katldlar.
Konferansta konuan Babakan Todzio demagojik bir tavrla Dou Asyadaki yeni
dzeni vyordu. Todzio, Dou Asya devletlerinin bar iinde bir arada ancak
savata zafer kazandktan sonra yaayabileceklerini vurguluyordu.
Konferans Japonlar tarafndan hazrlanan ve Asyann her trl saldr ve
smrgeden kurtuluunun ve Asyann Asyallara iadesini konu eden Byk
Dou Asya Deklarasyonunu ilan etti. (1014) Deklarasyonda Konferansa katlanlarn savan yrtlmesinde... Baar elde edilinceye kadar, ayn zamanda
ngiliz-Amerikan egemenliinin boyunduruundan kurtarlacak blgelerde tek
bana ayakta kalma, z savunma ve Byk Dou Asyann inas sisteminin kurulmasnda ibirlii yapmak (1015) ykmllkleri kaytlara geiriliyordu.
Aslnda deklarasyon Asya lkelerindeki ulusal bamszlk hareketlerini baltalama,
Japonyann karlarn korumak uruna Asya halklarn savaa srkleme ars
yapyordu. Ancak, Japonyann politikas savan seyrindeki kkl dnm
sonucunda hz kazanan Asyadaki ulusal kurtulu hareketlerinin nne geemedi.

ABD ve ngilterenin Uzak Doudaki Politikas

kinci Dnya Savandaki kkl dnm ngiliz-Amerikan ittifaknn
Japonyaya kar asker faaliyetlerinin geni apl balamas iin elverili koullar
yaratmt.
Japonya stratejik inisiyatifini yitirmiti, Japon Hava Kuvvetlerinin Sovyet snrnda ylmas ise ngiliz-Amerikan ittifaknn Pasifik Okyanusu arenasndaki
kuvvet stnlnn belirleyicisi olmutu. 26 Kasm 1942de F. Roosevelt J. Staline
unlar yazyordu: Pasifik Okyanusunun Gneybat kesiminde son derece gl
hava, kara ve deniz kuvvetlerine sahibiz (1016)
Ancak ABD ve ngiltere, savaa katlan devletlere Amerikan-ngiliz emperyalizmine uygun bar koullarn dayatmak iin kuvvetlerini savan en son aamasna saklama kaygsyla Pasifik Okyanusunda geni apl asker faaliyete elverili
koullar kullanmadlar. Pasifik Okyanusu sava arenasnda bulunan Amerikan
295

ve Avustralya birliklerinin says, Sovyet komuta kademesinin kendi Uzak Dou

snrlarnda zorunlu olarak konulandrd Kzl Ordu kuvvetlerinin saysndan
ok daha azd.
ABD ve ngiltere tarafndan Ocak 1943teki Kazablanka Konferansnda alnan
kararlar, Uzak Douda ancak snrl nitelikte operasyonlar yaplmasn ngryordu. Roosevelt ve Churchillin 27 Ocak 1943te J. Staline yazdklar mektuplarndan
da anlalaca gibi, ngiliz-Amerikan ittifaknn Pasifik Okyanusundaki planlar,
gelecek birka ay iinde Japonlar Rabauldan kovmak ve ardndan Japonyaya kan genel hatta baary gelitirmekten oluuyordu. yle srdryordu Roosevelt
ve Churchill: Ayrca biz, ine lojistik salamak iin bu yolu yeniden amak amacyla Burmadaki operasyonlarmzn kapsamn artrmak niyetindeyiz.(1017)
Washington Konferansnda (Mays 1943) (1018) Amerikallar Burmada operasyonun bir an nce yaplmasndan yana tavr alyor, ngilizler ise bu operasyonun ertelenmesi iin aba gsteriyordu. mparatorluk Genelkurmay Bakan Alan
Bruk Washingtondaki grmelerden sonra gncesine unlar yazyordu: Bizim
glklerimiz Pasifik Okyanusu sorununda bak alarmzdaki farkllktan domaktadr. Ben, kt zerine ne yazarsak yazalm, tm bunlarn bizim temel konseptlerimiz zerinde ok etkili olmayaca kansndaym. (1019) ABD ve ngiltere,
1943 ylnda yalnzca Avrupada deil, Burma dhil, Pasifik Okyanusunda da geni
apl saldr operasyonlar tasarlamyorlard.
in Dileri bakan Song Zivenin de gzlemci olarak katld Qubec
Konferansnda (Austos 1943) Uzak Dou stratejisi konusunda ngiliz-Amerika
tezatlar yeniden ortaya kt. ngilizler Gney denizlerindeki kendi smrgelerinin (Malaya, Singapur ve dierleri) derhl kurtarlmasn salamak istiyorlard.
Amerikallar ise, ngilizlerin teklifine, bu blgede operasyonlarn mttefiklerin
kuvvetlerini Japonyann zerinden ekebilecei gerekesiyle kar kyorlard.
ABDnin bu tutumunun gerek nedeni ise, onlarn, Gneydou Asyada ngiliz
egemenliinin yeniden tesis edilmesinden karlarnn olmamasyd. (1020) Ayn
zamanda ngilizler, Amerikann Burma konusundaki planlarnn kabul edilmesine kar kyorlard. Shervudun ifadesine gre, Churchill Burmay Britanya
mparatorluunun bir ileri karakolu olarak gryordu ve Burmann kurtarlmasndaki payenin Amerikallara ya da daha ok da inlilere ait olacak olmas dncesi onun hi de houna gitmeyecekti. (1021)
ABD ve ngiltere, daha nce de belirtildii gibi, Qubecte, Japonyann yenilgisinin Almanyaya kar galibiyetten 12 ay sonra gerekletirilmesi konusunda anlamaya varmlard, ama bu ynde somut hibir nlem belirlememilerdi.
Japonyaya nihai saldrnn ne zaman, nerede ve hangi kuvvetlerle gerekletirilecei sorusu akta kalyordu. Hatta Anakim Japonyann Burmadan kovulmas
ad verilen operasyon konusunda dahi mutabakata varlmamt. (1022) Qubecte
yalnzca Gneydou Asya iin ngiliz Amiral Mountbattenin banda bulunaca
ayr bir komuta karargh kurulmutu. Konferansn sonularn deerlendiren R.
Shervud unlar yazyordu: Japonyaya kar savaa gelince; devasa ve nemli lde de verimsiz bir Gneydou Asya komuta karargh (ki bunda kararghn
296

suu yoktu) kurulmas dnda Qubec Konferans, grnen o ki, ounluu hibir zaman gerekletirilmemi olan ayr ayr planlanan nemli sayda operasyonlar saylmazsa, hibir baarya ulaamad. (1023)
Pasifik Okyanusunda sava srerken ABD ve ngilterenin iktidar evreleri sava sonras dnya dzeni konusunu tartyorlard. Pek ok Amerikal politikac,
st kapal da olsa, Japonyann egemenlii altnda bulunan Pasifik Okyanusu adalarnn ABDye gemesinden yana gr belirtiyorlard. Benzer planlar arasnda
bu adalarn Birlemi Milletler desteiyle ABDnin himayesine verilmesi projesi
nemli bir yer tutuyordu.
Daha 1942 Hazirannda Bakan Roosevelt Asyann smrge lkelerinin durumunu yle nitelendiriyordu: ... Eninde sonunda Beyaz uluslar bu blgeleri koloni
olarak koruyabileceklerini umut edemezler. (1024) te o zaman Bakan himaye
sistemini kurmay neriyordu. Bakan, himayenin manda sisteminden vazgemek
anlamna gelebileceini sylyordu. Amerika Bakan himaye sisteminin yalnzca
Japonlar tarafndan igal edilen topraklar iin deil, dier koloni lkeleri iin de
uygulanabilmesi arzusunu ifade ediyordu. Bu balamda Roosevelt in Hindini,
Malayay, Hollanda Hindistann anmsatyordu. Bakana gre, himayenin sresi
20 yl olarak belirlenmeliydi.
ABDnin smrgeler konusundaki yeni planlar, bunlarda Britanya
mparatorluuna kar bir tehdit gren ngiliz iktidar evrelerinin direniiyle karlat. ... Mlkiyetimiz olan elimizde tutmak niyetindeyiz. Ben, Britanya
mparatorluunun tasfiyesine Bakanlk etmek iin Majestelerinin Babakan olmadm (1025) diyordu bu konuda Churchill. ngiliz hkmeti yalnzca smrge
kart hareketlerin ve ABDnin himaye konusundaki srarl nerilerinin basks
altnda, smrgeleri baka adlar altnda elinde tutmak iin yeni yollar arayna
gitmek zorunda kalmt.
1943 Martnda ngiltere Dileri Bakan Eden Washingtonu ziyaret ediyordu.
Onun Roosevelt ile grmesinde dnyann sava sonras dzeni konular ayrntl olarak gzden geiriliyordu. Eden ile 27 Mart 1943teki grmesinde Bakan
tm Uzak Dou kolonilerinin, savatan nce onlara egemen olan ya da onlar
kontrol eden lkelere geri verilmesine itiraz ediyordu. Bakan zellikle in Hindi
ve Portekiz Timoru konularnda kat bir tutum sergiliyordu. O Fransann (en
azndan izleyen 25 yl iinde) yeniden birinci snf bir devlet olamayacann ak
olduu grndeydi. ABD Bakannn grne gre, Fransa, in Hindi, Yeni
Kaledonya ve Markiz adalarndan, yoksun braklmalyd. (1026) Eden, Japonya
mandas altndaki adalarn ABDnin dorudan tasarrufuna braklmasnn tercih
edilebileceine olan umudunu ifade ediyor, ancak bu arada bu tr nlemlerin
Birlemi Milletlerin onayna tabi olacana da iaret ediyordu. (1027)
Pasifik Okyanusu adalarnn Birleik Devletler tarafndan Annexion (bir lkeyi
baka bir lkeye katmak, balamak) edilmesi dncesini ileri srerken ngilizler,
buna karlk, kendi mparatorluk smrgelerinin dokunulmazln elde etmek
istiyorlard. Ancak ABD ve ngiltere hkmetleri bu konuda gr birlii salaya297

mamlard. Eden ile grmeler srasnda Amerikallar koloniler konusunda bir

deklarasyon seenei yaymlanmasn ve bu deklarasyonda koloniler ile Japonlar
tarafndan kuatlan topraklar arasnda bir ayrm yaplmamas eklinde bir seenek neriyorlard. Ama Eden bu seenei reddediyordu. (1028)
Uzak Douda ABD ile ngiltere arasndaki gr ayrl ngiliz-Amerikan
ordularnn operasyonlarnn ilerlemesini olumsuz etkiliyordu. Daha Austos
1942de balam olan uzun sreli muharebelerden sonra Japonlar tarafndan
mparatorluk Yksek Bakomutanlnn kararyla terk edilen Guadalcanal adasn 1943 ubatnda ele geirmilerdi. (1029) 1943 Hazirannda mttefik ordular
Solomon adalar iin muharebe balattlar. Ancak, Sovyet Silahl Kuvvetlerinin
Almanyaya kar yeni zaferler kazand 1943 sonbaharnda, Amerikallar karma birliklerini Gilbert adalarna ynlendirerek Pasifik Okyanusunun orta kesimlerinde saldr operasyonlarna baladlar.
1943te Burma cephelerinde fiilen tam bir sessizlik egemendi. Mttefiklerin
hcumlar burada ancak Ocak 1944te balad ve bunlar da snrl sayda kuvvetlerle gerekletiriliyordu. (1030)
Chongqingin iktidar evreleri de Japonyaya kar gerek anlamda savamak
istemiyorlard.
an Kay ekin Japon saldrganlna kar savata inin bamszln dnd yoktu, o daha ok Kuomintang ynetici tabakasnn egemenliinin srdrlmesi ve glendirilmesini dnyordu. Chongqing Komutanlarnn tm
dikkati komnistlerce komuta edilen silahl kuvvetlerin bozguna uratlmas
planlarna ynelikti.
an Kay ek hkmeti, SSCB hkmeti ile ilikilerin sekteye uramas iin her
eyi yapyordu. Daha Sovyet halknn Byk Anayurt Savann bandan itibaren,
en azndan faist devletlerin kuklas olarak dahi olsa iktidarda kalmay gzleyerek
SSCByi Japonyaya kar savaa kkrtmaya yelteniyordu. Kuomintangc propaganda, SSCB ile Japonya arasndaki ilikileri germe gayretiyle her trden Sovyet
kart yalanlar ve provokatr sylentileri yayyordu.
an Kay ek hkmeti Sovyetler Birlii iin ek glkler karabilecei umuduyla in-Sovyet ekonomik ilikilerini bilinli olarak baltalyordu. Ayrca 19421943 yllarnda, SSCB ile Xinjiang eyaleti arasndaki ticari ekonomik ilikilerin
neredeyse tmyle sona erdirilmesi yoluna bavurdu. 1942 yl sonunda Xinjiang
eyaleti ile SSCB arasndaki mal dolam hzl bir d gsterdi. stelik yerel idareler merkez hkmetin direktifiyle Xinjiangdaki Sovyet kurum ve kurulularnn
faaliyetlerine her yola bavurarak engeller karyorlard. Nisan 1943te Xinjianga,
yani esasnda Sovyetler Birlii snrlarna seme Kuomintang askerleri sevk ediliyordu. Sovyet hkmeti Kuomintang idarecilerinin dmanca faaliyetlerine yant
olarak Mays 1943te Xinjiangdaki ekonomik ve ticari kurulularn kapatyor ve
bu kurulularn personelini geri ekiyordu. (1031)
Kzl Ordunun Stalingrad ve Kursk muharebelerindeki zaferleri, Sovyetlerin
bu zaferlerinden sonra deien uluslararas durumu, in halknn geni kitlelerinin zel Blgeye saldr planlarna kar protestolar ve demokratik hareketin
298

ykselii an Kay eki i sava balatmay ertelemeye zorlamt. Kuomintangn

yneticileri zel Blgeyi istila etme niyetinden vazgetiklerini ilan etmek zorunda kaldlar.

1 Aralk 1943 Tarihli Kahire Deklarasyonu

Savan gidiindeki kkl dnm dneminde Batl devletlerin Uzak
Doudaki stratejik planlarnda ine artan bir rol yklenmiti. ABD Kuomintang
ini ile ibirliine zel bir ilgi gsteriyordu. Amerikan diplomasisi an Kay
ekin kaytsz koulsuz desteiyle Uzak Douda kendi politikalarn pek glkle karlamadan yrtebileceini dnyordu. an Kay ek Washingtona
yalnzca Japonyaya kar sava srasnda deil, sava sonras Sovyetler Birliine
ortaklaa mukavemet gstermek iin de gerekliydi. Bu nedenle, ABDnin iktidar
evreleri an Kay eke bor, silah vererek ve ayrca in halk arasnda onun siyasal prestijini artrarak pozisyonunu glendirmeye alyorlard. an Kay
ek ise Amerikan asker malzemelerinin teminini artrmakla, in Cephesinde
Amerikan Hava Kuvvetlerinin faaliyetlerinin artrlmasn salamakla kalmyor,
Washingtondan Chongqing yararna bir dizi siyasal dn de koparyordu. an
Kay ek, ayrca, Atlantik Misak rneindeki gibi Asya lkelerine de uygulanabilir
bir Pasifik Okyanusu Misak ilan edilmesi dncesini ne sryordu. Bu dnce
Kuomintangclarn ABD ve ngiltere ile birlikte sava sonras dnyasnn yazgsnn belirlenmesine katlma arzusunu ifade ediyordu. 7 Ekim 1942de Chongqing
hkmeti ABD ve ngiltere hkmetlerine ABD ve ngilterenin siyasal nedenlerle
in ile eitliki olmayan anlamalarn iptalini ilan etmeleri ve haric memleket
haklarndan vazgemeleri nerisiyle bavuruda bulundu. (1032) Batl devletlerin
yneticileri anti-faist koalisyonda kalmas uruna ine birtakm dnler verilmesinin gerekliliinin farkndaydlar. Onlar haric memleket haklarnn iptali konusunda Japonlar ve Wang Ching-wei hkmeti arasnda grmeler yapld
olgusunu hesaba katmazlk edemezlerdi.
9 Ekim 1942de ABD hkmeti, inde, haric memleket hakkndan vazgemeye hazr olduklarn aklyordu. 24 Ekimde ABD Dileri Bakan Hull inin
Washington Bykelisine buna uygun bir anlama tasla sunuyor ve bundan
sonra da grmeler balyordu. E zamanl olarak in ile ngiltere arasnda benzeri grmeler yaplyordu. Emperyalist devletler indeki avantajlarndan vazgemeye ok isteksiz yaklayorlar ve grmeleri her trl abay vererek gletirmeye abalyorlard.
ABD ve ngiltere, onlarn ardndan da dier Batl devletler in ile ancak 9
Ocak 1943te Japonya ile Wang Ching-wei hkmeti arasnda Japonyann inde
haric memleket haklarndan vazgetiine ilikin anlama imzalanmasndan sonra benzer anlamalar imzaladlar. (1033)
Haric memleket ve uluslararas Settlementler hakknn iptaline karn, bu
anlamalar Batl devletlere bir dizi ayrcalk salyordu. ngiltere inden cebren
ilhak edilen Honkongu ve Kowloon yarmadasnn topraklarn elinde tutuyor299

du. Macau topraklar Portekize kalmt. Batl devletler ve ncelikle de ABD ve

ngiltere, ekonomik ve asker alandaki avantajlar yardmyla indeki egemen pozisyonlarn korumann hesab iindeydiler.
Uzak Doudaki savala ilgili sorunlarn tartlmas amacyla ABD Bakan
Roosevelt, ngiltere Babakan Churchill ve an Kay ek Bakanlndaki
Kuomintang Delegasyonu 1943 Kasmnn ikinci yarsnda Kahirede bulutu.
Toplantya bakanlar ile ok sayda asker ve siyasal danman katlmt. Kzl Ordu
Uzak Douda asker operasyon yapmadndan Sovyet hkmeti Konferansa katlmaktan imtina etmiti.
Konferans ABD, ngiltere ve in arasnda Uzak Dou ve Gneydou Asyada
derin gr ayrlklar olduunu bir kez daha ortaya karmt.
Konferansn tek siyasal sonucu, devletin 1 Aralk 1943te yaymlanan Kahire
Deklarasyonu olmutu. Deklarasyonda ABD, ngiltere ve inin amalar Japonyay
Pasifik Okyanusunda Birinci Dnya Savann bandan itibaren ele geirip igal
ettii tm adalardan yoksun brakmak ve Japonyann inlilerden ilhak ettii
tm topraklarn, rnein, Manurya (Kuzeydou blgeleri), Formoza (Tayvan) ve
Pescador (PEnghu Adalarnn) in Cumhuriyetine iadesinden (1034) ibaretti.
in konusundaki kararlar an Kay ek ve onun Bakanlk ettii hkmetin
durumunun glendirilmesi, onun inde Japonyaya kar savaa nderlik eden
tek g olarak sunulmas amacn gdyordu.
Kahire deklarasyonunda ABD, ngiltere ve Kuomintang ininin yneticileri,
zellikle tm halklarn kendi ynetim eklini kendilerinin belirlemelerini dile getiren Atlantik Misaknn baz ilkelerine ballklarn dile getiriyorlard. Kukusuz,
onlarn bu aklamalar propaganda amac tamaktan teye gitmiyordu. Bamszlk
salanmas bir dizi koula balanyordu. yle ki, deklarasyonda Korenin ancak gerektii zaman zgr ve bamsz olacana iaret ediliyordu. (1035)
Konferansta Hongkong (Synagan) konusu da tartlyordu. an Kay ek
Honkongun ine iadesini talep ediyordu. Roosevelt, bir serbest limana dntrlmek zere Hongkongun ine devredilmesini neriyordu. Ancak, Churchill
Byk Britanya iin bu son derece verimli koloninin ine iade edilmesini istemiyordu. Hongkong konusu deklarasyonda anmsatlmad.
Ne Byk Britanya ne de Birleik Devletler Asya halklarnn kurtarlmas gibi
bir ama tayorlard. Onlar, Amerikal tarihi Battistininin hakl bir deerlendirmesinde olduu gibi, bu konuda ancak konumak zorundaydlar. (1036)

Canberra Pakt
Mttefiklerin mihver devletlere kar zaferi yaklatka, Pasifik Okyanusunda
nc devlet iddiasna soyunan Avustralya byk bir aba gstermeye balamt.
Avustralya hkmeti sava sonras dzenlemelere dorudan ve aracsz olarak
katlma niyetini dile getiriyordu. (1037)
300

Avustralya ve Yeni Zelanda hkmetleri niyetlerini 21 Ocak 1944te imzalanan

Canberra Paktnda ifade ediyorlard. Bu anlamada her iki hkmet de atekes imzalanmasna dnk tm hazrlk etkinliklerine ve ayrca atekesi izleyen anlamalara katlmak iin duyduklar ilgiyi ifade ediyorlard. Ayrca tm asker harektlarn
durdurulmasn talep ediyorlard. Anlamaya varan taraflar, baka bir devletin egemenlii ya da kontrol altnda bulunan topraklarda deniz, kara ya da hava slerinin sava srasnda baka herhangi bir devlet tarafndan inas ve kullanlmasnn,
asker harektlarn sonlandrlmasndan sonra toprak talebinde bulunulmas ya
da bu topraklar zerinde egemenlik ya da kontrol haklarnn domas iin kendiliinden gereke oluturamayacan ifade ediyorlard. Avustralya ve Yeni Zelanda
hkmetleri, Pasifik Okyanusunda, her iki lke dmanlarnn topraklarnn kullanlmasnn, her iki lke iin yaamsal nem tadn ve bu nedenle bu topraklar
zerindeki egemenlik haklarnn nc bir devlete devredilmesinin ancak onlarn
mutabakatyla (1038) gerekleebileceini ilan ediyorlard.
Avustralya ve Yeni Zelandann Amerikallarn savatan sonra Pasifik
Okyanusunda yaylmac yeltenilerine olas kar duruunun bir gstergesi olarak grld Canberra Anlamas, Birleik Devletlerde kayg yaratyordu. ABD
Dileri Bakanl anlamay talihsiz olarak adlandryordu. Amerikan basn bu
anlama konusunda, onu Avustralyann zellikle Sumatra adas iin bir talebi olarak grdnden, honutsuzluunu aka da vuruyordu. Anlamann iki maddesi Amerikallarn houna gitmiyordu; egemenliin korunmasnn salanmas
Atlas Okyanusu smrgeleri zerinde kontroln Atlas Okyanusu devletlerinde
kalmas; Pasifik Okyanusundaki dman topraklarnn herhangi bir devlete devrinin Avustralya ve Yeni Zelandann mutabakat ile gereklemesi. Bu, Amerika
Birleik Devletlerinin sava srasnda ele geirdikleri topraklar kendi elinde tutmasna engel oluturabilirdi.

Amerikan Diplomasisinin Almanya ile Sava Sona Erene Dek

SSCByi Japonya ile Savaa Srkleme Giriimleri
Amerikan diplomasisi, savan akndaki kkl dnm srecinde Uzak
Douda Almanya ile sava srerken SSCByi Japonya ile asker atmaya srkleme abas iindeydi. 1942-1943 yllarnda Sovyet Uzak Dousuna reel olarak Japon
saldrs tehdidi vard. ABD, Japonyann saldrmas durumunda SSCBye yardm
yapma bahanesiyle Amerikan Hava Kuvvetleri birliklerini Sibiryada konulandrmak iin Sovyet hkmetinin mutabakatn almt. Bu durumun Sovyet-Japon
ilikilerini daha da zora sokabilecei aka ortadayd.
30 Aralk 1942de Roosevelt J. Staline bir mektup gnderiyor ve mektupta, saldrnn (Japonyann SSCBye saldrs y.n.) eninde sonunda olas grndn
yazyordu. Roosevelt, Japonyann SSCBye saldrmas durumunda Sibiryaya yaklak 100 adet drt motorlu bombardman ua gndermeyi neriyordu. Bakan,
ncelikli olarak Uzak Doudaki Sovyet asker slerinin gzden geirilmesi iin
General Bradley Bakanlnda bir Amerikan asker heyetinin Sibiryaya gnderilmesinde srar ediyordu. (1039)
301

Birka gn sonra J. Stalin, F. Roosevelte yant olarak unlar yazyordu: ... Bize
uak yardm, u sralar SSCBnin savamad Uzak Douda deil, Almanlarla iddetli savan olduu cephede, yani Sovyet-Alman Cephesinde gereklidir. (1040)
Ancak, Roosevelt 8 Ocak 1943te bir mektup daha gnderiyordu. unlar yazyordu
Roosevelt: ... Rusyaya bu srada, mevcut organize hava birliklerinin bnyesindeki
uaklar gndermenin dnda ar bombardman uaklar gndermek gerekletirilebilir deildir. Bakan Sovyet hkmetinin, Sibiryadaki asker tesislerinin General
Bradley Bakanlndaki, bir grup Amerikan subay tarafndan incelenmesine raz
olmasnda yeniden srar ediyordu. Sibiryada bir asker harekt gereklemesi durumunda, yeterince hzl bir yardmda bulunmak ancak bu tr bir n tefti ve nceden
planlama yapmak yoluyla olanakl olacaktr diyordu. (1041)
13 Ocak 1943te Sovyet hkmetinin Bakan Bakana u yant veriyordu: ...
Bize hava birlikleri deil, pilotsuz uaklar gerekli, nk pilot saymz gerekenden de fazla... Sizin uak yardmnz bize SSCBnin sava durumunda bulunmad
Uzak Douda deil, havadan yardma olduka gereksinim duyulan Sovyet-Alman
Cephesinde gereklidir.
Sovyet hkmeti, Amerikallarn Sovyet Uzak Dousu ve Sibiryasnn incelenme giriimlerini kararllkla reddediyordu. ... Tpk Amerikan asker tesislerinin
ancak Amerikal uzmanlarca incelenebilecei gibi diyordu J. Stalin, Rus asker
tesisleri de yalnzca Rus uzmanlar tarafndan incelenebilir. Bu alanda hibir belirsizlie meydan verilemez. (1042)
SSCB hkmetinin ilkeli duruu sayesinde Sovyet halknn gc, birincil devi
olan Hitler faizmini bozguna uratmak hedefinden amamt. Amerikan iktidar
evrelerinin Uzak Douda bir Sovyet-Japon savan provoke etmek ve Sibiryada
stratejik casusluk yapmak iin ortamn gerginliinden yararlanma abalar baarya ulamad.

2. SSCB LE TARAFSIZLIK PAKTININ

JAPONYA TARAFINDAN HLAL OLGULARI

Japonyann, SSCBye Kar Savanda, Hitler Almanyasna Siyasal

ve Ekonomik Yardm
Sovyet ordusunun faist Alman saldrganlarna kar Stalingradda galip geldii
bir ortamda Japonya SSCBye kar sava balatmaya cesaret edememiti. Ancak,
Kwantung ordusu SSCB topraklarna girmek iin elverili bir an kollamay srdryordu. En iyi Japon tmenleri, topularn yars ve tanklarn te ikisi inin
Kuzeydousunda konulanmt. Uygun bir ortam olmas durumunda SSCBye
saldr iin 30 piyade tmeni, iki tank tmeni ve bir hava tmeni tahsis edilmiti.
302

Tokyo Almanyann gcne inanmaktan geri durmuyordu. Japonya Hitler

Almanyas ile ibirliini srdryordu. Hitler ordusunun Sovyet-Alman Cephesinde
yaz saldrsna hazrlanmas nedeniyle Ribbentrop 18 Nisan 1943te Japonyann
Berlin bykelisi Osimay makamna aryor ve unlar sylyordu: Eer kendisini yeterince gl hissediyorsa ve yeterince anti tank silahna (tanksavar) sahipse,
Japonya iin bu yl, u anda olduu kadar hibir zaman zayf olmayacak olan Rusyaya
saldr iin en uygun olanaklar sunmaktadr... Anlalan, gerekelerini glendirmek arzusuyla Ribbentrop Osimaya Almanlarn elinde szm ona Douda Ruslar
tarafndan, gnn birinde Japon adalar mparatorluuna hem kendilerinin hem de
Amerikallarn bombardman filolarn gnderebilecekleri ok sayda havaalan ina
edilmekte olduuna ilikin doru bilgiler olduunu bildiriyordu. Ayn zamanda da
Ribbentrop Osimay Japonlarn Sovyet ordusunun Uzak Doudaki gcn gzlerinde byttklerine ikna etmeye abalyordu. (1043)
Osima hkmetin niyetini bilmemekle birlikte 20 yldr Genelkurmayn tm
planlarnn Rusyaya saldr zerine hazrlandnn tartma gtrmez olduu...
yantn veriyordu. Bu ynde bir baary ngrmek mmkn olsa, Japonlar,
kukusuz, saldrya geerler (1044) eklinde onaylyordu Ribbentropu Japon
Bykeli. Doal olarak byle bir yant Ribbentropu ikna etmemiti ve konumann sonunda o u kararl aklamay yapyordu: Eer Japonya hzl ve kararl bir
saldrda bulunmayacaksa, en iyisi hi saldrmamaktr. Ancak, Japonya her durumda ngiltere ya da ABDye kar bir yerlerde yeni bir taarruza gemek zorundadr. (1045)
Japonyann asker durumu o dnemde SSCB ile sava riskine girmesine olanak
vermiyordu. Ama Japonya Hint Okyanusunda asker faaliyetlerini hzlandrd ve
Alman denizaltlarla ortaklaa operasyonlar gerekletirdi. (1046) yle ki, 1942
sonbaharnda Japon denizaltlar Madagaskar Boaznda, Basra Krfezi limanlar zerinden SSCBye asker malzeme tayan birka gemiyi batrdlar. Japonya
mmkn olan her yerde, Hitler Almanyasna, Sovyet lkesine kar savata siyasal
ve ekonomik yardm srdryordu.
27 Eyll 1943te Almanya ve Japonya talyann teslim olmas ile ilgili olarak
bir deklarasyon yaymlad. Bu deklarasyonda iki devletin 27 Eyll 1940ta imzalanan l Pakta ballklar teyit ediliyordu. Hitler Almanyasnn SSCBye kar
savat bir ortamda bu, Almanyann Sovyetler Birliinden toprak taleplerinin
Japonya tarafndan aka kabul edilmesi anlamna geliyordu.
Sovyet hkmeti Japonyadan bu konuyla ilgili aklama yapma talebinde bulundu. 9 Aralk 1943te Japonyann SSCB Bykelisi hkmeti adna Dileri
Halk Komiserine u aklamay yapyordu: l Paktn teyit edilmesi yalnzca,
talyadaki rejim deiikliinin, anlamann geerliliine hibir zarar vermediini gstermek amac tamaktadr. Japon Bykeli Paktn 5. maddesine gnderme yaparak, anlamann hibir ekilde Sovyetler Birliini kastetmediini,
Sovyet-Alman savann ise Tarafszlk Paktnn geerliliine dokunmadn ve
Japonyann Paktn koullarn yerine getirmekte olduunu (1047) kantlamaya
alyordu.
303

Ancak, Japonyann aklamas gereklere uygun dmyordu ve Japonya SSCB

ile Tarafszlk Paktn sistematik olarak ihlal etmeyi srdryordu. Almanya,
Japonya ve talyann 18 Ocak 1942 tarihli gizli asker anlamas, daha nce de iaret edildii gibi, devletin asker faaliyetler alanna Sovyetler Birlii topraklarn
da dhil ediyordu; Almanya ile Japonya arasndaki operasyon blgelerinin snr 70 derece Dou Boylamndan geiyordu. Bu anlamadan yola karak, Japon
militaristler Sibirya ve Kuzey Sahalini Byk Orta Asyann gelecekteki gelime
alannn bileim noktalar olarak gryorlard.
Ocak 1943te Japonya Almanya ve talya, devletin, ekonomik kaynaklarnn
savan yrtlmesine seferber edilmesi abalarn koordine eden bir ekonomik
anlama imzaladlar. Japonya ta ki ngiltere-Amerika ablukalar etkili oluncaya ve
Japon gemileri Avrupa kylarna kma olanaklarn yitirinceye kadar denizaltlarla ve gemilerle Almanyaya stratejik ham madde (kauuk, beyaz madenler vb)
temin etmiti.

Sovyet Gemilerine Japonya Tarafndan El Konulmas

Japonya Tarafszlk Paktn, SSCB ile karlkl ilikilerinin dier alanlarnda da
ihlal ediyordu. yle ki, Sovyet devlet snrlarnn ihlali, ayrca Moolistan Halk
Cumhuriyeti SSCB ittifak snrlarnn Japon asker grevlileri ve uaklarnca ihlalinin ard arkas kesilmiyordu. 1943 ylnda Japon gemileri defalarca Sovyet karasularna girmi ve buralarda casusluk faaliyetleri yrtm, kaak yollardan balk
avlamlard.
Japon hkmeti Sovyetler Birliinin Uzak Dou blgelerindeki halka gda ve
ham madde salanmasn her yola bavurarak gletiriyordu. Sovyet Uzak Dou
limanlarna giden gemilere sistematik olarak el konuluyordu. Nisan 1943te Sovyet
ngul ve Kamenets-Podolsk gemilerine, deniz savalarna ilikin Japon yasalarn ihlal ettikleri gibi uydurma bir gerekeyle el konuldu.
Sovyet hkmeti, Japon yneticilerinin tutumunu tarafszlk paktn ihlal eden
bir hareket olarak deerlendirdi ve Japon hkmetine kararl bir protesto ilannda bulunarak gemilerin derhl salverilmesini talep etti. (1048) Japon diplomasisi
gemilerin alkonulmasn dier sorunlarn, zellikle de Kuzey Sahalindeki petrol
imtiyaz sorununun zmnde SSCBye bask yapmak iin kullanmaya abalyor ve her trl bahaneyle konuyu srncemede brakyordu. Ancak 28 Haziran
1943te, Sovyetler Birlii tarafndan yaplan ok sayda bavuru sonras gemiler
serbest brakld. Ancak, buna kadar Japonlar hibir gereke gstermeden Nogin
adl bir gemiye daha el koymulard. Bu nedenle de SSCB hkmeti Japon yneticilerin bundan sonra Sovyet gemilerini alkoymayacaklar konusunda Japonyadan
gvence talep etmiti. Bu arada Japon Bykelisine bugnk durumun SovyetJapon ilikilerini etkilememesinin mmkn olmad (1049) belirtilmiti.
Ancak Japonya hkmeti SSCBye bask yapma yeltenilerine son vermiyordu.
1943 Temmuzunda Japon yneticiler Dvina gemisine de el koymulard. (1050)
304

Sovyetler Birlii hkmeti 23 Temmuz ve 13 Austos 1943 tarihlerinde gemilere yasal gerekeler olmadan el konulmasn iki kez protesto etmi ve onlarn
serbest braklmasnda srar ederken Japon tarafndan benzer durumlarn bir daha
yinelenmeyecei konusunda yeniden gvence talep etmiti. Japon hkmeti, el
konulan gemileri serbest brakmak zorunda olmasna karn, byle bir ykmll stlenmeyi reddediyordu. (1051)

Kuzey Sahalindeki Japon mtiyazlarnn ptali Konusu

13 Nisan 1941de Tarafszlk Paktnn imzalanmasyla e zamanl olarak
Japonya Dileri bakan Matsuoka Kuzey Sahalinde petrol ve kmr imtiyaznn
iptal edilmesi sorununun birka ay iinde zleceine dair Sovyet hkmetine
yazl gvence vermiti. Matsuoka bu gvenceyi Japonyann Moskova bykelisi
Tatekava (1052) araclyla Sovyet hkmetine sunduu 31 Mays 1941 tarihli
beyanatnda teyit etmiti, ancak Japonya bu ykmll yerine getirmemiti.
Haziran 1943te Sovyet hkmeti, Japonyann Tarafszlk Paktnn imzalanmas srasnda stlendii ykmll yerine getirmesi zorunluluu sorununu
gndeme getirdi. Japon bykelisi Satoya verilen muhtrada u ifadeler yer alyordu: Sovyet hkmeti, Tarafszlk Paktndan kaynaklanan tm ykmllklerin Japon hkmeti tarafndan yerine getirilmesinde srar etmeyi gerekli grmektedir. (1053)
Sovyetler Birliinin hakll ak olan taleplerine ramen Japon diplomasisi,
bu sorunun zmn yeni balk avlama imtiyaz anlamas imzalamakla, ayrca
SSCBden baz siyasal dnler koparmakla ilintilendirerek, bu sorunu gletirme
abas iindeydi. stelik 15 Haziran 1943te V. M. Molotov ile grmesinde Sato,
Japonyann stlendii ykmllkleri yerine getirme gereklilii konusunda kuku uyandrma abasndayd.
Anlamann imzalanmasndan bu yana Japonyada ve uluslararas ortamda
(konjonktr) byk deiiklikler meydana geldi, diyordu Bykeli ve devam
ediyordu: Pasifik Okyanusunda sava balad ve Matsuoka istifa etti. Hatta Sato
Matsuokann Kuzey Sahalin imtiyaz anlamasna ilikin ykmlln, onun
gya Japonya hkmetini balamayan kiisel bir hareketi olduunu ifade etmeye alyordu.(1054)
Sovyet hkmeti, Japonya imtiyaz anlamalarnn iptali ykmlln stlenmi olmasayd, SSCBnin tarafszlk paktn imzalamayabileceine iaret ederek
bu yeltenilere kararl bir ekilde kar kt. (1055)
1943 ylnda uluslararas ortamn (konjonktr) kkl deiiklik koullarnda
Japonya hkmeti Sovyetler Birlii ile grmeler yapma yoluna gitmek zorundayd. Sato Temmuz banda Japonya hkmetinin imtiyaz anlamasnn iptaline
ilikin grmelere balamaya raz olduunu resm olarak bildiriyordu. Ancak bu
sorunun zmn yeni bir balk avlama anlamas ve tarafszlk paktn teyit edecek bir protokol imzalanmas kouluna balyordu. (1056)
305

Japon tarafnca yaplan neriler, anlamaya varlmasn maksimum olarak gletirmeye dnkt. Japonya, sresi 1970 ylnda dolacak olan imtiyaz anlamasnn deerlendirilmeyen zaman karlnda tazminat talep ediyordu. Japonlar,
Sovyet hkmetinin, imtiyaz sahiplerinin borlarnn kapatlmas, ayn zamanda
Japonyaya nemli miktarda petrol ve ta kmr salanmas dhil, imtiyaz anlamasnn iptalinden doan giderleri stlenmek zorunda olduu grndeydiler.
Sovyet delegasyonuna Bakanlk eden Dileri Halk Komiseri Yardmcs S.A.
Lazovskiy, SSCB hkmetinin imtiyaz anlamalarnn sresinden nce iptal edilmesine tazminat demeyecei gibi, petrol ve kmr imtiyaz sahiplerinin borlarn da demek niyetinde olmadn, nk imtiyaz haklarnn bir bedel demeden iptali sorununun daha 1941de zldn bildiriyordu. Sovyet hkmeti
yalnzca, Kuzey Sahalinde Sovyet Devletine devredilmek zorunda olan donanmlar, inaat ve gayrimenkullerin maliyetini demeyi kabul ediyordu. Ayrca SSCB
hkmeti, nemli bir stratejik ham madde olan petrol teminini de reddediyordu.
Sovyet hkmeti, ancak savatan sonra Japonyaya genel ticari esaslara gre be
yl boyunca 50er bin ton petrol d satm yaplabilecei yoluna gitmeyi olanakl
kabul ediyordu. (1057)
Grmeler uzuyordu. Sovyet hkmetinin aka ifade edilen tutumuna ramen, Japonya, daha ok, byk bir gereksinim duyduu petroln teminini salamak iin taleplerinin yerine getirilmesi iin diretiyordu. Japonlar, savatan sonra
deil, imtiyaz haklarnn SSCBye devredilmesinden hemen sonra, ylda 150-200
bin (1058) ton olmak zere 5 yl boyunca petrol d almn temin edebilmek iin
aba gsteriyorlard.
Sovyet hkmeti Japonyann yllk 150-200 bin ton petrol d alm ricasnn
yerine getirilemeyeceini bildiriyordu. (1059)
Grmeler, 1944 Martna kadar 8 ay boyunca srd. Japonyann, sresi
Aralk 1943te sona eren balk avlama imtiyaz anlamasna ilikin grmeleri
ilkbahar seyrseferine kadar bitirme abalar ancak bu lkeyi taleplerinden vazgemek ve Sovyet tarafnca nerilen koullara raz olmak zorunda brakmt. 30
Martta Japonyann Kuzey Sahalinde petrol ve kmr imtiyaz haklarnn Sovyetler
Birliine devredilmesine ilikin protokol imzaland. Japon imtiyaz sahipleri imtiyaz hakk tadklar tm tanmazlar ve donanmlar Sovyet hkmetine devrettiler ve bunun karlnda SSCB hkmeti Japonyaya 5 milyon ruble demek
zorundayd ve savan bitmesinden sonra 5 yl boyunca Japonyaya ticari esaslara
gre her yl 50er bin ton olmak zere petrol d satm yapma ykmlln
stlendi. (1060)
Bylece, Japonyann Kuzey Sahalindeki imtiyaz haklar, imtiyaz anlamasnn
sresinin bitimine 26 yl kala iptal edildi ve bu da Sovyet diplomasisinin kuku
gtrmez bir baarsyd.
Kuzey Sahalindeki petrol ve kmr imtiyaz anlamasnn iptali nedeniyle
Sovyet hkmeti, sayesinde sava yllarnda Japonlarn, Hitlercilere iletmek zere, Sovyet cephe gerisi hakknda nemli bilgiler toplad Kuzey Sahalin (Oha ve
306

Aleksandrovsk) topraklarndaki Japon konsolosluklarnn kapatlmas konusunu

gndeme getirdi. Japon taraf, konsolosluklarnn kapatlmas yoluna istemeyerek
gitti. Japonlar Ohadaki Konsolosluk yerine Habarovsk, Blagoveensk, Novosibirsk
ya da ita (1061) kentlerinden birinde konsolosluk ama hakkn elde etme abasndayd, ancak olumsuz yant aldlar. Varlan anlama Oha ve Aleksandrovsktaki
Japon konsolosluklarnn, Tsuruga ve Hakodate kentlerindeki Sovyet konsolosluklarnn kapatlmasn ngryordu. (1062)
mtiyazlarn iptaline ilikin grmelerle e zamanl olarak Japon tarafnn srar zerine yeni balk avlama imtiyaz anlamas imzalanmas konusunda grmeler yaplyordu. Japon Bykeli grmelerin, taraflarn, Almanyann SSCBye
saldrmasnn arifesinde, yani Haziran 1941de kaldklar pozisyondan balamasn nermiti. O sralar bir dizi gr ayrl imtiyaz anlamasnn imzalanmasna
engel olmutu. O zaman Japonya Japon uyruklularn elinde bulunan tm balk
av sahalarnn pazarlksz olarak kendilerine kiraya verilmesinde srar ediyordu.
Sovyet taraf pazarlk ilkelerinin olmasn gerekli gryordu. Bir de Sovyet kurulular, Japonlara kiralanm olan sahalarn %10unda satmama ykmlln
stlenmilerdi. Tartmal dier bir konu ise, belirli koylarda, krfezlerde, ayrca
ak denizin bir blmnde balk avlamann yasaklanmas sorunuydu. Japonya,
sekiz koyda, krfezlerde ve blgelerde balk avlama yasana raz olmann mmkn olduunu kabul ediyordu, ancak ak denizin ayr ayr kesimlerinde balk avlamann yasaklanmasna kararllkla itiraz ediyordu. (1063)
Balk avlama imtiyazlarna ilikin grmeler Eyll 1943te balad ve alt
aydan daha fazla srd. Dikkatlerin younlat konu ak artrma sorunuydu.
Sovyet hkmeti balk avlama alanlarnn kiralanmas konusunun bizzat bu sorunun hukuki doasyla belirlenmekte olduunu vurguluyordu: SSCB Pasifik
Okyanusunda belli sayda alanlar, ak artrma ilkesiyle ticari esaslara gre kiraya
veriyordu. Bu ilke yeni balk avlama imtiyaznn esas olmak zorundayd. Ak artrmann iptal edilmesi iin aba gsteren Japonya eitli uydurma gerekeler ne
sryordu. Ancak, bunlar sonu vermiyordu.
Pasifik Okyanusundaki sava nedeniyle Sovyet hkmeti Japonyann savan
bitimine kadar Kamatkann Dou kysnda yer alan balk avlama sahalarn kullanmamasnda srar ediyordu. Bu sahalar sava blgesinin yaknlarnda yer alyordu ve Japon gemilerinin buralarda belirmesi durumunda buralar da sava arenas
olabilirdi. (1064)
Japon diplomasisi balk avlamann yasaklanabilecei blgelerin azaltlmasn
salamaya abalyordu. Kendi gvenliini salama gerekliliinden hareket eden
Sovyet hkmeti Japonlara dn vermeyi reddediyordu. (1065) SSCB sava dneminde belirlenen balk av iin yasak blgelerin sava sonras yllarda gzden
geirilmesini kabul ediyordu yalnzca.
Grmeler 30 Mart 1944te, 1928 tarihli balk av imtiyaznn be yllk sreyle yrrlkte kalmasna ilikin Protokoln imzalanmasyla sona erdi. Protokol
307

Tz gerei, o andan itibaren Sovyet yurttalar ve kurulularnn balklk faaliyetlerine ait tm sorunlarnn balk avlama imtiyaznn yrrlnden karlmas karara baland. Ak denizler de (Byk Petro Krfezi, Avainskiy Krfezi,
de-Kastri Koyu, Sovyet Liman, Kutsal Olga ve Kutsal Vladimir) dhil olmak zere
bir dizi koyda ve blgelerde balk avcl yasaklanyordu.

Japonyann, SSCByi, Tarafszlk Anlamasn hlal Ettii

Ynnde Sulama Giriimleri
Japonya hkmeti Sovyet-Japon Paktnn koullarn sistematik olarak ihlal
ederek, sz konusu Pasifik Okyanusunda sava sz konusu olduundan ve kendi
durumunun ktye gitmesi nedeniyle SSCB hkmetine srekli Tarafszlk Pakt
ile ilgili ykmllklerini anmsatyordu.
Mays 1943te Aleutian adalarnda arpmalarn balamas ile birlikte Japon
iktidar evreleri SSCBnin, Amerikallara Japonyaya kar operasyonlar yrtmeleri iin Kamatkadaki sleri salamasndan ekinmeye baladlar. Japonya bykelisi Sato 17 Maysta Dileri Halk Komiserliine bilgi iin bavuruyordu. Bir
de SSCB hkmetinin, daha nce, 1941 ylnda, kendi topraklarn, s kurulmas
iin nc devletlere sunmayacan anmsatmay gerekli grmt. 21 Maysta
S.A. Lozovskiy Satoya SSCB hkmetinin Japon hkmetine 1941de yapt aklamann Japon hkmeti adna Bykeli tarafndan sorulan soruyu gndem d
brakmakta olduunu, nk o gnden bugne Sovyet hkmetinin tutumunda
hibir deiiklik olmadn (1066) bildiriyordu. Japonlar Amerikan uaklarnn
Sovyet topraklarna zorunlu ini yapt durumlarda, Sovyet hkmetinden zaman zaman tehditle kark bilgi almak iin hibir frsat karmyorlard.
24 Austos 1943te Sato SSCB Dileri Halk Komiserine 12 Austosta bir
Amerikan uann arza yaptn ve Kamatka ynne utuunu sylyordu.
Bykeli benzer bir durumun 1942 ylnda Primoryede de olduunu anmsatyordu. yle devam ediyordu Bykeli: Japonya benzeri durumlarn yinelenmemesini arzulamaktadr, nk bunlarn tekrarlanmas yalnzca Japonya gvenliini deil, Japonya ile SSCB arasndaki iyi ilikileri de tehdit etmektedir.
Bykeliye her iki durumda da, uluslararas hukukta ngrld gibi, uaklarn
interne* edildii bildirildi. (1067)
Eyll 1943te Japonlar SSCB ve ABD arasnda bir atmay provoke etmek iin
drt Amerikan uann Sovyet topraklarna zorunlu iniini kullanmaya yelteniyorlard. 20 Eyll 1943te Satonun da ima ettii gibi, Japon hkmeti, SSCBnin
Amerikan uaklarnn iniine kar Amerikan hkmetini protesto etmesini arzuluyordu. (1068) Ardndan Japon temsilciler kendilerine uaklar ve mrettebat
bizzat yerinde grme olanan elde etme abasna girdiler. Sovyet hkmeti doal
olarak bu talepleri reddetti. (1069)
*

nterne: Burada, gz hapsine almak anlamnda kullanlyor.

308

Japonyann SSCBye zel Heyet Gnderme nerisi

Saldrganlarn asker durumlarnn ktlemesi Japon hkmetini, faist mihverin uluslararas durumunu glendirmek amacyla, diplomatik manevralara
bavurmaya zorluyordu. Japon diplomasisi SSCB ile Almanya arasnda bar grmelerine araclk etmesi amacyla Tokyodan zel bir heyetin Moskovaya gelmesi
iin Sovyet hkmetinin mutabakatn almaya alyordu. Japon politikaclar ana
cephe olan Sovyet-Alman Cephesinde savan sona ermesinin, Almanyaya tm
kuvvetlerini ngiltere ve Amerikaya ynlendirme olana salayacan ve bunun
da Pasifik Okyanusundaki durumun Japonya lehine kkl bir dnme yol aacan umuyorlard. Grnen o ki, Japon diplomatik evreleri byle bir manevrayla SSCB ile onun Batl mttefikleri arasndaki ilikileri bozabileceklerinin, nk
Sovyet hkmetinin Tokyodan zel heyetin gelmesine raz olmasnn, Japonya
basnnca gerektii ekilde aklanmas durumunda, SSCB ile Japonya arasnda
gizli grmeler yapld izlenimi yaratabileceinin hesaplarn yapyorlard.
10 Eyll 1943te Japonya bykelisi Sato Dileri Halk Komiseri V.M.
Molotova Japon hkmetinin SSCB ile Japonya arasndaki mevcut ilikilerin
iyiletirilmesi amacyla (...) dorudan doruya Japonya hkmetini temsil eden
st dzey bir kiiyi Moskovaya gndermek arzusunda olduunu... bildiriyordu.
Sovyet hkmet temsilcileriyle Moskovada gr alveriinde bulunduktan sonra, Japon yetkili, ardndan Trkiyeye, Bat Avrupaya gitmek, hem savaa katlan
hem de tarafsz lkeleri ziyaret etmek zorundayd. Bykeli unlar sylyordu:
Heyet tarafndan SSCB ile savaan lkelerin ziyareti yalnzca Japonyann karlarna olmayacaktr. (1070)
SSCB Japonyann zel heyet ziyareti nerisini reddetti. Sovyet hkmetinin
yantnda bu nerilerin SSCB ve onunla savaan lkeler arasnda atekes ya da bir
bar iin zemin oluturma hazrl amac tama giriiminden baka bir ekilde
deerlendirilemeyeceine iaret ediliyordu. Mevcut durumda, bugnk sava
koullarnda, Sovyet hkmeti Hitler Almanyas ya da onun Avrupal uydular ile
atekes ya da bar olasln tmyle olanak d grmektedir. (1071)
Sovyet hkmeti mttefiklerini Japonyann manevralar konusunda derhl
bilgilendiriyordu. SSCBnin ABD bykelisi A.A. Gromko 16 Eyll 1943te
Dileri bakan Hull ziyaret ediyor ve Japonya hkmetinin nerisinin Sovyet
hkmeti tarafndan reddedildiini bildiriyordu. Hull Sovyet hkmetinin yantn Japonyann bavurusuna kararl bir olumsuz tepki olarak (1072) deerlendiriyordu.

309

YETM NC BLM

DEVLET YNETCSNN
SSCB, ABD VE NGLTERE
TAHRAN KONFERANSI

1. TAHRAN KONFERANSINA HAZIRLIK.

Dileri Bakanlarnn Moskova Konferans

Kzl Ordunun 1943 yaz-sonbahar zaferleri byk bir uluslararas nem tayordu. Bu zaferler dnyadaki stratejik ve asker-politik ortam kkl olarak deitirmiti. ABD ve ngiltere yneticileri bar grmelerinde Sovyetler Birliine
kendi koullarn dayatamayacaklarn kavramlard. SSCByi hesaba katmak ve
savan temel sorunlar ile sava sonras dzenlemeleri onunla ibirlii iinde zmek ABD ve ngiltere iin gitgide daha da belirginlemiti.
Sovyetler Birlii kendi adna, ncelikle faizmin bir an nce yenilgiye uramas
ve savan sonlanmas amacyla Batl mttefikleriyle srekli ibirliinin glendirilmesinden yana tavr alyordu. byk devletten SSCB, ngiltere, ABD her biri,
kendi tutumlar ve karlarndan hareketle kendi st dzey temsilcilerinin bir buluma konusunda anlamaya varmas amacyla diplomatik almalar yrtyorlard.
19 Austos 1943te Bakan F. Roosevelt ve Babakan W. Churchill Qubecten
Sovyet hkmetinin Bakan J. Staline bir mektup gnderdiler. Mektupta u ifadeler yer alyordu: Bugn biz, savan belirleyici bu annda, bir bakma bulumak
iin yegne olana salayan bir dnemden geiyoruz. (1073)
ABD ve ngiltere hkmetlerinin, Qubecte planlanm olan Overlord operasyonu da dhil, gerek sava stratejisi gerekse sava sonras barn tesisi gibi
pek ok konuda zerinde mutabakata varlm bir izgileri yoktu. ngiliz tarihi
L. Woodward unlar yazyordu: Savata dman yenmek gibi ortak bir siyasal
ama vard, ama zafer asla tek anlaml bir kavram deildi. Zafer Birleik Devletler
iin bir anlam, ngiltere iin baka bir anlam, Rusya iin ise nc bir anlam tayordu. (1074) ngiltere var gcyle kendi pozisyonunu korumaya alyorken,
daha o zaman ABD sava sonras dnyada tek bana egemenliini kurma abasndayd. Bununla birlikte ABD ve ngiltere savan yrtlmesi ve bar dzenlemeleri iin kkl sorunlarn ele alnmasnda Sovyetler Birliine kar diplomatik
mcadelede birlikte hareket etmeye hazrlard.
310

Roosevelt ve Churchill ilk doruk bulumasnn yerleri olarak Fairbanks

(Alaska), Basra (Irak), Badat, Ankara, Kahire; Asmara (Etiyopya-Eritre)y nerdiler. Tm bu kentler SSCBden uzak noktalard.
Kzl Ordunun iddetli ve kanl arpmalar yapt bir srada SSCB, ABD ve
ngiltere hkmetlerinin Bakanlarnn bulumasnn amaca uygun olduunu kabul etmekle birlikte, Sovyet hkmeti Sovyet-Alman Cephesindeki durumun hemen hemen her gn SSCB Yksek Bakomutannn kontroln gerektirdiinden,
Sovyet hkmeti yneticilerinin SSCBden ayr bir noktaya gitmesini olanakl grmyordu. Sovyet taraf bulumay SSCBden daha az uzak bir noktada, zellikle de
lkenin temsilciliklerinin bulunduu Tahranda gerekletirmeyi neriyordu.
Ayn zamanda SSCB hkmeti tartlmas gereken konular demetinin nceden
belirlenmesini ve kabul edilmesi gereken neriler tasars konusunda anlamaya
varlmasn neriyordu.
ABD ve ngiltere hkmetleri Sovyet hkmetinin, devletin Dileri
Bakanlarnn n grme yapmalar nerisini kabul ettiler. Ancak, bununla birlikte nihai kararlarn alnmasnn hkmetlere braklmas ve Dileri Bakanlarnn
bulumalarnn bir aratrma nitelii (1075) tamas gerektii koulunu ne
srdler. Sovyet hkmetinin yant mektubunda, bu bulumaya dar ereveli bir
aratrma nitelii deil, bu toplantdan sonra hkmetlerin belirli kararlar alabilmeleri ve bylelikle ertelenemez konularda kararlar alnmasnda gecikmelerden kanlmas iin daha pratik-hazrlk nitelii (1076) yklemek gerektii eklinde netlik kazandryordu. Daha sonraki yazmalarda SSCB, ABD ve ngiltere
Dileri Bakanlarnn toplantsnn Moskovada gereklemesi ve bu toplantda
hkmetin Bakanlarnn bulumalar konusunda karar alnd.
SSCB (V.M. Molotov), ABD (C. Hull) ve ngiltere (A. Eden) Dileri
Bakanlarnn Moskova Konferans 19-30 Ekim 1943 tarihleri arasnda gerekletirildi. Sovyet Heyetinde Sovyetler Birlii Mareali K.E. Voroilov, Dileri Halk
Komiseri Yardmclar A.Y. Vinskiy, M.M. Litvinov ve dierleri yer alyordu. C.
Hulla ABDnin yeni SSCB bykelisi A. Harriman elik ediyordu. A. Eden ile birlikte Dileri Bakan mstear yardmcs W. Streng ve Savunma Bakan Kurmay
Bakan General H. smay yer alyordu...

Sava Sresinin Ksaltlmas Konusu

Delegasyonlar konferans gndemine alnmas gereken konular sunuyordu.
Sovyet taraf ncelikle savan sresinin ksaltlmas ynnde etkinliklerin gzden
geirilmesi nerisini sundu.
Belirtmek gerekir ki, her delegasyonun kendisinin zel nem verdii konular
vard. Eden anlarnda unlar yazar: Ruslar 1944 ilkbaharnda Avrupada ikinci
cephe almas konusuna ilgi gsteriyordu. Hull iin balca konu barn desteklenmesi iin drt devletin bir uluslararas kuruluun kurulmasna ilikin deklarasyon imzalamalaryd. Benim amacm ise, Avrupada sava ile ilgili konularda mttefikler arasnda bir danma organ kurulmas iin mutabakata varmakt. (1077)
311

Konferans gndeminin birinci maddesi savan sresinin ksaltlmas ve bununla balantl olarak ikinci cephenin almasyd; ikinci maddesi ise mttefik
devletlerin genel gvenlik konusunda deklarasyon imzalamas sorunuydu. Geri
kalan sorunlar arasnda: Almanya sorunu, talyadaki durum, Avusturyann yazgs, Avrupa Danma Komisyonunun kurulmas ve dierleriydi.
Sovyet Silahl Kuvvetlerinin 1943 ylnda Sovyet-Alman Cephesindeki olaanst zaferlerinden sonra, mttefikler tarafndan ikinci cephenin almas konusu, 1941 ve 1942dekinden daha farkl bir nitelik kazanmt. Kzl Ordu emin
admlarla Almanyaya kar zafere yryordu. Ama Sovyetler Birlii zaferin hangi
glklerle ve hangi srede kazanlaca olgusuna kaytsz kalamazd.
Sava sonlandrma srecini hzlandrmay arzulayan Sovyet delegasyonu
Dileri Bakanlar konferansnda Avrupada ikinci cephenin almas sresinin
net olarak belirlenmesini nerdi. Ancak, ngiltere ve ABD temsilcileri manevralarn srdryordu. Konferansta ngiltere ve ABD adna konuan ngiliz General
smay, Roosevelt ve Churchillin Qubec Konferansnda (14-24 Austos 1943), La
Manche Blgesinde iklim koullarnn elverili olmas durumunda, 1944 ylnda
Kuzey Fransaya mdahale karar aldklarn bildiriyordu. Fakat General hemen
ardndan bu kararn gerekletirilebilmesi iin baka koullarn da mevcut olmas
gerektiini bildiriyordu. Birincisi; Kuzeybat Avrupada Alman Hava Kuvvetlerinin
nemli lde azalm olmas gerekiyordu. kincisi; Fransadaki Alman rezervlerinin 12 tmenden fazla olmamas ve Almanlarn, ngiliz-Amerika operasyonlarnn
ilk iki ay boyunca Fransaya 15ten fazla tmen sevk edememesi gerekiyordu. (1078)
. smay ve onun Amerikal meslekta Dean, Avrupada ikinci cephenin almasna ilikin tam sreyi belirtmekten kanyorlard. Daha sonra da ortaya kt gibi, Moskova Konferans srasnda Churchill ngiltere Dileri Bakan Eden ve
General smaya, Avrupaya mdahalenin erteleneceine ilikin bilgiyi ieren bir
telgraf gndermiti. (1079)
Sovyet Delegasyonu, mttefik temsilcilerinin, ikinci cephenin almas konusundaki planlarn SSCB hkmetine aklamak istemediklerini anlyordu.
Kurtulu sonras Avrupa lkelerinde halk iktidarlarnn kurulmas ynndeki
son derece reel perspektif, ngiltere ve ABD iktidar evrelerini endielendiriyordu
ve onlar her ne pahasna olursa olsun buna engel olmak istiyorlard. Amerikal ve
ngiliz mttefikler kurtarlm lkelere sava ncesi dzenini dayatma, bu lkelerde, zellikle de Londrada bulunan gmen kiilerden oluacak yanl hkmetler
kurdurma abas iindeydiler. ngiliz-Amerikan askerlerinin Avrupaya karma
yapacak olmas da ncelikle bu amaca hizmet etmeliydi. Soru yalnzca, mttefiklerin ikinci cepheyi nerede ve ne zaman aacandan ibaretti. Bilindii gibi,
ngilizler ve Amerikallar arasnda bu konuda gr ayrl vard: Churchill ikinci
cephenin Balkanlarda almasndan yanayd, Amerikal siyasi ve asker yneticiler
ise Avrupann Kuzeybatsna mdahale etme planndan yana tavr alyorlard.
kinci cephe konusunun tartlmas sonucu, SSCBnin inisiyatifi ile Bakann
konferansa ilikin ngiliz-Sovyet-Amerikan resm bildirisinde, hkmetin de
312

savan sonunun hzlandrlmasn birincil amalar. (1080) olarak kabul ettikleri kaydediliyordu. Ancak ABD ve ngiltere temsilcileri bir trl ikinci cephenin
almas sreleri konusunda tam bir ykmllk stlenmiyorlard. Onlar ancak,
ABD ve ngiltere hkmetleri tarafndan alnan ve smay tarafndan dile getirilmi
olan koullarn olumas durumunda 1944 ilkbaharnda Kuzey Fransaya mdahale kararnn yrrlkte kalmakta olduunu bir protokolle tespit etmek konusunda
mutabakata varmlard. (1081)
Dileri Bakanlarnn Moskova Konferansnda devletin gerek sava dneminde gerekse sava sonras dnemde ibirlii yapmalarna ilikin dier baz
konular da ele alnmt. Konferans ayrca dman lkelerden bar deneme nerileri alnmas durumunda izlenecek izgiye ilikin karar almt. hkmet bu
tr neriler konusunda birbirlerini derhl bilgilendirme ve bu tr neriler konusunda kendi tavrlarnda mutabakat salamak iin (1082) karlkl gr alveriinde bulunma ykmlln stleniyorlard. Bu karar devlet arasndaki
ilikilerde bir gven atmosferi yaratlmas iin byk nem tayordu.

Almanya Sorunu
Sava sonrasnda barn tesis edilmesi konular arasnda konferans katlanlar
balca dikkati Almanya sorununa yneltiyorlard.
Moskova Konferansnda Almanyann gelecei konusu da tartlmt. ABD
Dileri bakan Hull 23 Ekimde devletin ordusuyla Almanyay igal etme, onun
zerinde kontrol salama ve siyasal desantralizasyon* gerekletirme nerisini
ne sryordu. Ama bir gn aradan sonra, 25 Ekimde Hull ABDnin karlarna
uygun dt gerekesiyle (1083) Almanyann blnmesinden sz ediyordu.
ngiltere Dileri Bakan, ngilterenin, Almanyann blnmesi ait plann sunuyordu. Biz, Almanyann eitli devletlere blnmesini, zellikle de Prusyann
Almanyann dier blgelerinden ayrlmasn isteriz. Bu nedenledir ki, Almanyada,
savatan sonra kendi gelimelerini salayabilecek mnferit hareketleri tevik etmek isteriz. Elbette, bu amalarn gerekletirilebilmesi iin hangi olanaklara sahip olacamz ve kuvvet kullanmak yoluyla bu olanaklar elde edip edemeyeceimizi imdiden kestirebilmek gtr. Bu nedenle konuyu ak brakyorum, ancak
bu amalarn kuvvet yardmyla gerekletirilmesi olasl olanak dhilindedir
diyordu (1084) Eden.
Almanyann sava sonras yaplandrlmasna ilikin Sovyet hkmetinin tutumuna gelince, SSCB Dileri Halk Komiseri Konferansta konunun inceleme
aamasnda olduunu (1085) belirtiyordu.
Konferans gr alverii sonucunda Almanyann gelecei konusunu incelenmesi amacyla Avrupa Danma Komisyonuna (ADK) devretmeye karar veriyordu. Sava sonrasndaki ok nemli sorunlarn zmnde devletin daha
sk ibirliinin salanmas iin byle bir komisyon kurulmasnn yararl olaca
*

Desantralizasyon; (Dcentralisation) Yerinden ynetim, ynetim kollarna zerklik vermek.

313

kabul gryordu. Avrupann, asker harektlarn sonlandrlmasyla balantl

sorunlarnn ve her eyden nce de Almanya ile ilgili sorunlarn ele alnmas grevi ADKna veriliyordu. Avrupa Danma Konseyi, ilk aamada Londrada, SSCB,
ngiltere ve ABDden temsilcilerle kuruldu.
Bu komisyonun rgtlenmesi konusunun tartlmas srasnda Sovyet
hkmeti, ona Fransz Ulusal Kurtulu Komitesi ve ayrca ittifak iindeki kk
Avrupa lkelerinin temsilcilerinin katlmasndan yana tavr belirledi. Ancak,
ngiliz ve Amerikan delegasyonlar komisyonun ye saysnn geni tutulmasna itiraz ettiler. (1086) Ayn zamanda ngilizler, Franszlar gya Fransz Ulusal
Kurtulu Komitesi temsilcisinin Avrupa Danma Konseyine SSCBnin inisiyatifi
ile dhil edilmediine ikna etmeye abalyorlard. Ve ancak komite temsilcisi Rene
Massiglinin Edene ynelik Komisyonu yalnzca SSCB, ABD ve ngiltere temsilcileriyle snrlamay kimin nerdiine ilikin dorudan sorusu karsnda ngiliz
Bakan Moskova Konferansnda nihai nerilerin gerekte ngilizler tarafndan yapldn (1087) itiraf etmek zorunda kald.

Avrupa Devletlerinin Sava Sonras Birlemeleri Konusu

Konferans, Avrupann sava sonras yaplanmasna ilikin dier konular, zellikle de Avrupa devletlerinin federasyon ve konfederasyonlara ilikin sorunlar da
ele almt. ngiltere hkmeti, SSCBye kar yeni bir shhi kordon oluturmak
amacyla 1942-1943 yllarnda Orta ve Gneydou Avrupada ngilterenin himayesi altnda federatif birleik kk devletler kurma planlar zerinde hummal
bir alma yrtyordu. Sonuta, 15 Ocak 1942de, bu devletlerin federasyonuna
giden ilk adm olarak dnlen Yunan-Yugoslav ttifak Anlamas imzaland. Bir
hafta sonra, Economist dergisinin ifadesiyle Yunanistan-Yugoslavya Paktndan
ok daha ileriye giden (1088) Polonya-ekoslovak Konfederasyonunun kurulmas konusunda bir anlama imzaland. Konfederasyonun katlanlar ekonomi,
politika, sosyal ve asker alanlarda ortaklaa hareket etme ykmlln stlendi. Asker alanda ibirlii o kadar sk tasarlanyordu ki, ortak Genelkurmay
kurulmas ngrlyordu. Bat Avrupa basnnda Polonya ve ekoslovakyann,
kendi yaamsal karlarnn i ie olduu tm Avrupa devletlerini konfederasyona
dhil etmeyi ok istedikleri (1089) belirtiliyordu.
Daha 21 Ekim 1942de Churchill Edene, V.. Leninin de daha Birinci Dnya
Sava yllarnda kapitalizmde ya olanakszlar ya da gericiler vardr (1090) eklinde iaret ettii gibi, Avrupa Birleik Devletlerini (1091) dlediini bildiriyordu.
ngiltere hkmeti, bir yandan Almanya ve talya arasnda yer alan, dier yandan SSCB ile Trkiye arasnda yer alan biri Orta Avrupada dieri de Gneydou
Avrupada olmak zere lkeleri kapsayan iki konfederasyonun oluturulmasn
planlyordu. (1092) Ocak 1943te Churchill Trkiyenin yneticilerine u aklamalar yapyordu: Rusyaya kar en sk birlemeyi rgtlemek zorundayz.
(1093) Yine o dnemde kk Avrupa devletlerinin Londrada bulunan mlteci
314

hkmetleri, Avrupada federasyonlar kurulmasna dnk olas tm projeler zerinde kendi aplarnda youn almalar yrtyorlard. ABD hkmet evreleri
bu tr tasarlara olumlu yaklayordu.
Moskova Konferansnda SSCB temsilcisi Avrupada kk devletlerin birlemeleri ve gruplar oluturmalarna dnk deiik tasarlar kesinlikle reddediyordu. Sovyet hkmeti kk lkelerin kurtuluu ve onlarn egemenlii ve bamszlnn yeniden oluturulmasnn Avrupann sava sonras oluumu ve salam
bir barn kurulmasnn en nemli devlerinden biri olduu noktasndan hareket
ediyordu. SSCB delegasyonu, kk lkelerin ilgili halklarn katlm olmakszn
planlanan gruplamalara zamanndan nce ve yapay bir ekilde dhil edilmesinin
oluturaca tehlikeye, onlar tarafndan sava sonrasndaki yazglarnn belirlenmesinde kurtarlm halklarn ilerine dardan mdahalenin kabul edilemezliine iaret ediyordu. (1094) SSCBnin tutumu Moskova Konferansnn bitiminde,
zvestiyann, Sovyet bak asnn, hangi maskeye brnrse brnsn SSCBye
kar shhi kordon politikasnn diriltilmesi yeltenilerini kararl bir ekilde reddetmekte olduunun (1095) vurgulandn ba makalesinde ifade ediliyordu.

Avrupann Kurtarlm lkelerine likin Konular

Dileri Bakanlar, lkenin kurtarlm blgesinde ABD ve ngilterenin, kendileri tarafndan kurulan kuatlm topraklarn mttefik asker hkmetinin iktidarn kurduklar talyadaki durumu tartyor, znde anti-demokratik bir nitelik
tayan mnferit bir politika yrtyorlard. ngiltere ve ABD talyada snrsz igal rejimini korumak istiyorlard. Mttefik asker hkmet organlar, gerici kuvvetlere dayanarak, talyadaki demokratik gleri takibe almt. ngiliz-Amerikan
politikas lkedeki anti-faist mcadeleye zarar veriyordu.
SSCB Heyeti Moskova Konferansnda mttefiklerden talya ile Atekes
Anlamasnn koullarnn uygulanmasna ilikin bilgi talebinde bulundu. Sovyet
heyeti kendi adna mttefikler tarafndan talyada faizmin ortadan kaldrlmasna ve demokratik dzenin kurulmasn salayabilecek bir politika yrtlmesine
dnk bir politika izlenmesi nerisi getiriyordu. Bu konudaki tartma, mttefiklerin talya politikasnn faizm ve onun tm yok edici etkileri ve sonularnn
tmyle ortadan kaldrlmas ve talyan halkna tam anlamyla demokrasi ilkelerine gre kurulmu olan devlet kurulular ve dier kurulular oluturma olana salayacak olan temel ilke zerine oturtulmas (1096) gerektiini ele alan
talya Deklarasyonunun imzalanmasyla sonlanmt. Konferans, SSCB, ABD ve
ngiliz, Fransa Ulusal Kurtulu Komitesi, Yunan ve Yugoslav temsilcilerden oluacak talya in Danma Konseyi kurulmasn karara balad. Cezayirdeki AskerSiyasal Komisyonun yerini alan bu Konsey mttefiklerin talyaya ilikin politikalarn koordine etmelerine dnk nerileri formle etmek (1097) zorundayd.
talya konusunda Danma Konseyinin kurulmas olumlu bir neme sahipti. Bu,
talyadaki Amerikal ve ngiliz yneticilerin, talyan ii snf ve lkenin demokratik ilerlemesine dnk karlara zarar veren eylemlerine snrlama getiriyordu.
315

Konferansta ngiltere ve ABD hkmetleri tarafndan sunulan Kurtarlm

Fransann Temel dare emas adl belge zerinde tartld. Bu ema uyarnca, ABD
ve ngilterenin iktidar evreleri, belgede bu szcn yer almamasna karn, znde kurtarlm Fransa topraklarnda igal rejimi kurulmasn ngryorlard. ABD ve
ngiltere temsilcileri Temel emay (1098) konferansta tartmaya aarken, bu yolla Kurtarlm Fransa topraklarnda da talyadaki asker mttefik hkmetinin idaresine benzer kontrolsz faaliyet gsterme hakk iin SSCBnin mutabakatn almak
istiyorlard. Sovyet heyeti buna onay vermedi. Sonuta Temel ema konferanstan
onay alamad ve Avrupa Danma Komisyonunun incelemesine sunuldu. Moskova
Konferansnn kararlar temelinde kurtarlm topraklarn ittifak hkmeti lavedildi.
Konferans Avusturya konusunu gryordu. Sovyet tarafnca, Avusturya halknn bamsz ulusal varolu ve kendi lkesinin geleceini belirleme hakkna sahip
olduu vurgulanyordu. SSCBnin inisiyatifi ile Konferans, hkmetin zgr ve
bamsz Avusturyay yeniden kurulmu olarak grme arzusunun ifade edildii
Avusturya Deklarasyonunu kabul etti. Sz konusu devletler Avusturyann 1938
Martnda Almanya tarafndan kuatlmasnn geersiz olduunu ve mevcudiyet
tamadn ilan ettiler. Ayrca deklarasyonda Avusturyann Almanyann yannda savaa katlmaktan dolay sorumluluk tad ve nihai dzenleme durumunda
Avusturyann kurtulu davasna katksnn dikkate alnmasnn kanlmazlna
(1099) dikkat ekiliyordu.
ABD ve ngiltere temsilcileri Konferansta SSCB ile Londrada srgndeki
Polonya hkmeti arasndaki ilikiler konusunu gndeme tadlar. Bu iki lke
Sovyet hkmetinin, Nisan 1943te bozulan srgndeki Polonya hkmeti ile ilikileri yeniden kurmasn salamaya, bylelikle de Polonyada lkenin kurtuluu
sonras, Amerikan ve ngiliz emperyalizmi ile ilikide olan bu hkmetin iktidarnn kurulmas iin zemin hazrlamann abasn veriyorlard. SSCB hkmeti
Sovyetler Birliine dman ve Polonya halkna yabanc bir hkmetle iliki kurmay reddediyordu. SSCB Dileri Halk Komiseri V. M. Molotov konferansta unlar sylyordu: ... Biz bamsz Polonyann yanndayz ve ona yardma hazrz,
ama Polonyada SSCB ile dosta tutum iinde olan bir hkmet olmaldr. (1100)
Konferansn sonunda hkmetin Bakanlar adna Hitlercilerin yaplan
vahetten sorumlu olduklarna ilikin bir deklarasyon yaymland. SSCB, ABD
ve ngiltere hkmetleri deklarasyonda sava sulularnn adil yargdan kaamayacaklarn, zorbalk yaptklar halklar tarafndan bulunduklar yerlerde yarglanacaklarn, mttefik devletin onlar mutlaka dnyann br ucunda dahi
bulacaklarn (1101) aklyorlard. Cinayetleri belli bir corafi nokta ile ilintili
olmayan ba caniler mttefik hkmetlerinin ortak kararyla cezalandrlacakt.

Genel Gvenlik Deklarasyonu

Konferansn ok nemli konularndan biri de sava sonras dnemde genel
gvenlii salama sorunu olarak ortaya kyordu. Drt devletin genel gvenlii
konusundaki deklarasyon taslann hazrlanmasna byk bir dikkat yneltili316

yordu. Bir de Konferansn Drtler Deklarasyonunu (ABD, SSCB, ngiltere, in)

kabul etme yetkisi konusu gndeme gelmiti, nk bu Konferansa resm olarak
yalnzca devlet katlyordu. Fakat en sonunda deklarasyonun drt devlet adna
yaynlanmas karar alnd.
30 Ekimde dileri Bakan ve inin Moskova bykelisi Bin Fu-chan
Drt Devletin Genel Gvenlik Konusunda Deklarasyonunu imzaladlar. Bu
belge sava sonras dzenin balca ynlerini ieriyor ve gelecekteki Birlemi
Milletler rgtnn faaliyetlerinin baz temel ilkelerini belirliyordu.
Belgede mttefik devletlerinin Hitler blounun devletlerine kar, bu devletler silah brakmadka ve kaytsz artsz teslim olmadka, asker harektlar
srdreceklerine iaret ediyordu. Mttefiklerin dmanlara kar savan yrtlmesine dnk ortak faaliyetleri, bar ve gvenliin kurulmas ve srdrlmesi
iin sava sonras dnemde de devam edecekti. Drt devletin hkmetleri bar
ve gvenliin srdrlebilmesi iin tm bar yanls devletlerin egemen eitlii
ilkelerine dayanacak olan uluslararas ortak bir rgtn olas en ksa srede kurulmasnn gerekliliini kabul ediyorlard. Byk-kk her devlet bu rgtn yesi
olabilirdi. Deklarasyonda savan bitmesinden sonra SSCB, ABD, ngiltere ve in
hkmetlerinin, karlkl danma yapmadan tartmal sorunlarn zmnde
asker yollara bavurmayacaklar ilan ediliyordu. Drt devletin hkmetleri ayrca, sava sonras dnemde silahlarn tanzimi konusunda gerekletirilebilir genel
bir anlamaya varlabilmesi amacyla, birbirleriyle ve Birlemi Milletlerin dier
yeleriyle ibirlii yapacaklarn da ilan ediyorlard. (1102)
Moskova Konferans, tm zgrlk uluslarn karlar iin ve barn srdrlebilmesi ve onlarn halklarnn siyasal, ekonomik ve sosyal refahnn tam
anlamyla gelitirilmesi (1103) amacyla asker harektlarn sonlandrlmasnn
ardndan gelecek dnemde devletin ibirliini srdrmesinin gerekliliini kabul edip bunu resm bildiriye kaydediyorlard.
Bylelikle Moskovadaki Dileri Bakanlar Konferansnda sava sonras dzenlemelerine ilikin ok sayda karmak konu tartlm oluyordu. Tartmalar
srecinde SSCB ve mttefiklerinin ABD ve ngiltere tutumlarnda bir dizi sorunda ciddi gr ayrlklar ortaya kmt. Ancak konferans, karlkl kabul
edilebilirlik esasna gre anlama yoluyla tartmal konularn zm olanann
olduunu gstermiti. Baz konular konferansn ak iinde zlebilirdi. Dier
konularda ise tartmalar sonucunda ilkeler zerinde mutabk kalnyordu ve
diplomatik bir dzen iinde ayrntl olarak hazrlanmas gerekiyordu. Konularn
nc grubunda ise gr alverii vard.
Moskova Konferans kararlar devletin hkmet Bakanlarnn ilk bulumas iin koullar hazrlamt.

317

2. TAHRAN KONFERANSI

Konferansa Hazrlk
Moskova Konferans srecinde ve onun bitiminden sonra, devletin hkmet
Bakanlarnn konferansnn yaplaca sreler ve yer konusuna ilikin tartmalar sryordu. Sovyet hkmeti Tahran bulumasnda srar ediyordu. Bakan F.
Roosevelt, ABD Anayasasnca belirlenen grevlerini, zellikle de Kongreden gelen yasa tasarlarnn bir an nce incelenmesi ve onaylanmas zorunluluunu da
bahane ederek, kendi grne gre, belgelerin gnderilmesi iin hava balants
kurmann g olduu Tahrana itiraz ediyordu.
Bu nedenle J. Stalin konferansta kendisinin yerini, grmelerde SSCB hkmet
Bakannn tm yetkilerine sahip olabilecek hkmetteki birinci Yardmcsnn
alabilecei; bylelikle de buluma yerinin seimindeki tm glklerin ortadan
kalkabilecei grn dile getiriyordu.
J. Stalinin bu neriyi ieren 5 Kasm 1943 tarihli mektubunu alr almaz
Roosevelt 8 Kasmda, hkmet Bakannn bulumalarna olaanst nem
verdii iin Tahrana gelme karar ald yantn veriyordu. ABD Bakan bulumay 27-30 Kasm 1943te gerekletirmeyi neriyordu. J. Stalin bu neriyi kabul
etti. W. Churchill de ona katlyordu. (1104)
devletin Bakanlar arasndaki daha sonraki yazmalarda Evrika kod adn alan Tahran bulumasnn ayrntlar zerinde, ayrca heyetlerin gvenlik nlemleri zerinde mutabakata varlyordu. Ayrca, Bakan Rooseveltin Tahrandaki
Sovyet Bykeliliinde kalaca, baka trl ise toplantya gelmek iin tm kenti gemesi gerekecei karar alnmt. Bu ihtiyat nlemlerinin ciddi gerekeleri
vard. Sovyetler Birlii devlet organlarnn ald bilgilere gre, Hitlerin ajanlar
Tahranda Roosevelti karma plan hazrlamlard ve Konferansn dier katlanlarna kar terrist eylemler dzenleyeceklerdi. Konferans arifesinde devlet
Bakannn yazmalarnda, savan yrtlmesi ile ilgili sorunlarn tartlmas
iin Sovyet heyetinin katlmyla Kahirede mttefik temsilcilerinin bulumasndan da sz ediliyordu. Ancak SSCB hkmeti kendi temsilcilerini Kahireye gndermeyi uygun bulmuyordu. Orada ancak Uzak Dou konularnda in temsilcileri ile ngiliz-Amerikan mttefiklerinin oturumu yaplyordu. hkmetin
Bakanlarnn yazmalarnda konferans arifesinde, savan yrtlmesine ilikin
konularn tartlmas iin Sovyet heyetinin katlmyla Kahirede mttefik temsilcilerinin bulumasndan da sz ediliyordu. Ancak, SSCB hkmeti temsilcilerini
Kahireye gndermede bir yarar grmyordu. Kahirede yalnzca ngiliz-Amerikan
ittifaknn inli temsilcilerle Uzak Dou konularnda toplantlar gereklemiti.
SSCB, ABD ve ngiltere hkmet Bakanlarnn J. Stalin, F. Roosevelt ve W.
Churchill Tahran Konferans 28 Kasm-1 Aralk 1943 tarihleri arasnda yapld.
devletin hkmet Bakanlarna, konferansa katlan Dileri Bakanlar, siyasal
ve asker danmanlar elik etti.
318

kinci Cephenin Almas Konusu

ttifak devletlerinin yneticilerinin balca dikkatleri savan yrtlmesi
konularna, zellikle de ikinci cephenin almas srelerine ynelmiti. Bu ok
nemli konu, Avrupada savan sona erme sreleri ve dolaysyla, savan tm
arln omuzlarnda tamaya devam eden Sovyet insanlarnn ncelikli olmak
zere Avrupa lkelerindeki milyonlarca insann yazgs onun zmne bal olduu iin, mttefikler arasndaki ilikilerde en ciddi olanyd.
Tahran Konferansnda mttefiklerin Avrupaya mdahalesinin yeri, lei ve
sreleri konusunda yine gr ayrlklar kmt. W. Churchill, ikinci cephenin
almas ile ilgili sorunlarn somut zmnden kaabilmek iin ok aba harcad.
Ancak, Bakan Roosevelt ngiltere Babakann desteklemiyordu.
Konferansn ilk genel toplantsnda Bakan F. Roosevelt savan daha ok
Birleik Devletleri ilgilendiren blmne ilikin bir zet yapt. Bir de Bakan tpk
ngiltere ve Sovyetler Birlii gibi ABDnin de ksa sre iinde bir zafer umudu tadn belirtiyordu. Roosevelt Qubec Konferansnda hazrlanan ve La Manche
sevkiyatnn 1 Mays 1944 civarnda (Overlord Operasyonu) (1105) yaplmasndan hareket eden plan da aklad. Amerikallar ngilizlerle birlikte Kuzeybat
Almanya zerinden bir darbe ile Avrupann byk blmn ele geirmenin ve
Berlini ilk ele geiren olmann hesaplarn yapyorlard. Bir de, tabii ki Overlord
Sovyetler Birliine yardmn en etkili seenei olarak sunuluyordu.
W. Churchill Akdeniz Stratejisini bir kez daha savunma abas iindeydi.
Churchill mttefiklerin baars iin nce Romay ele geirmek ve talyada PisaRimini hattna hareket etmek, ayn zamanda Akdenizin Dou kesiminde operasyona balamak, hatta bu operasyonlarn, olasdr, Kanal zerinden operasyon iin
bir sre ertelemeye yol aabileceini (1106) iddia ediyordu.
Belirtmek gerekir ki, Churchill de tpk Roosevelt gibi, Kzl Orduyu Bat
Avrupaya sokmama gayreti iindeydi. Fakat o buna, balca ngiliz kuvvetlerinin
bulunduu ve yine ona gre Sovyet ordusundan daha nce davranabilecei ve
Orta Avrupa ile Gneydou Avrupaya ilk olarak kabilecei talya ve Balkanlarda
operasyonlarn gelitirilmesi yoluyla ulamay tasarlyordu. Roosevelt olu Elliota
unlar sylyordu: Babakann Balkanlar zerinden mdahalede direttii her
defasnda, orada bulunan herkes iin onun gerekte ne istedii tm plaklyla
ortaya kyordu. O her eyden nce, Kzl Orduyu Avusturyaya ve Romanyaya
ve hatta mmknse, Macaristana sokmamak iin Orta Avrupaya kanca atmak istiyor. (1107)
Dmann bir an nce mutlaka bozguna uratlmas gerekliliinden hareket
eden J. Stalin, Tahranda u aklamay yapyordu: ... ki operasyona yer verilmesi
ok iyi olurdu: Overlord Operasyonu ve bu operasyonu destekleme amal Gney
Fransa karmas. Ayn zamanda Roma blgesindeki bir operasyon oyalayc olabilir. Fransaya Kuzey ve Gneyden karma gerekletirirken bu kuvvetler birletirilirse kuvvetlerinin artrlmas salanabilir. Fransa, Almanyann zayf noktasdr. (1108)
319

Churchill ile 30 Kasm 1943 tarihli syleisinde J. Stalin, Kuzey Fransaya karma gerekleir gereklemez Kzl Ordu da taarruza geecektir. Eer operasyonun Mays ya da Haziran aylarnda gerekleecei bilinseydi, Ruslar dmana bir
deil birka darbe hazrlayabilirlerdi. (1109)
Sovyet heyetinin dncesine gre, mttefik ordularn Fransa karmasnn
zaman 1944 Mays olmalyd. Sovyet hkmeti Overlord operasyonunun tam
tarihinin belirtilmesini neriyordu. Ancak, Churchill somut ykmllkler stlenmek istemiyordu. Akdenizde operasyonlar, yalnzca 1 Mays tarihine sadk
kalmak iin feda edemem (1110) diyordu Churchill. Babakan bu konuyu asker
uzmanlarn tartmasn neriyordu ve bu da konunun belirsiz bir zamana ertelenmesi anlamna geliyordu. Roosevelt tm zlememi konular hkmet
Bakan adna verdii direktifle asker komisyona devretmekle belli lde
Churchill ile dayanma iindeydi. (1111) Bu konuda J. Stalin unlar sylyordu:
Tm bu sorunlar biz zebiliriz. nk biz asker komisyondan daha fazla haklara sahibiz. (1112)
Sovyet heyetinin kararl tutumu ngiliz ve Amerikal temsilciler zerinde gerekli etkiyi yapmt. Churchill Overlord operasyonu konusundaki itirazlarn
geri ekmek zorunda kalmt, stelik deiik nedenlerle de olsa, ABD ve Sovyetler
Birlii heyetleri arasnda bu konuda gr birlii olduu aka ortadayd.
Konferansn J. Stalin, F. Roosevelt ve W. Churchillin bulunduu 30 Kasm
1943 tarihindeki oturumunda ngiltere asker temsilcisi General Alan Brooke
Overlord operasyonunun 1944 Mays ay iinde gerekleeceini ABD ve
ngiltere adna aklyordu. General Alan Brooken ifadesine gre, bu Gney
Fransa operasyonuyla desteklenecek, bu operasyonun boyutu ise o zaman geldiinde ellerinde bulunacak karma gemilerinin saysna bal olacakt. (1113) Sovyet
heyetinin Bakan kendi adna Ruslarn Mays ayna doru, Dou Cephesinde
Alman tmenlerini balamak ve Almanlara Overlord iin glkler yaratma olana vermemek amacyla birka yerde onlara kar byk bir saldr dzenleme
ykmlln stlenmekte olduklarn (1114) aklyordu.
Konferansta Churchill Fransada ikinci cephenin almasn Balkanlarda
operasyonlarla deitirmeyi baaramamt. Konferansta ABD ve ngiltere
hkmetleri, Kuzey Avrupaya mdahale srasnda ngiliz-Amerikan karma
askerlerinin saysnn 1 milyon kii olacan teyit ediyorlard. Bu ykmllkler Tahran Konferansnn asker kararlar kaytlarna geirildi. Kararlarda
unlar yazlyd: Konferans Overlord operasyonunun, Gney Fransa operasyonu ile birlikte 1944 Mays ay iinde gerekletirileceini dikkate almtr. Bu
son operasyon, karma iin elde bulunan rezervler olanak verdii boyutlarda
gerekletirilecektir. Daha sonra Mareal Stalinin, Alman kuvvetlerinin Dou
Cephesinden Bat Cephesine sevkinin nne gemek iin Sovyet ordusunun
yaklak o zamanlarda saldrya geeceine ilikin bildirisini dinlendi. (1115)
hkmet yaymladklar deklarasyonda, Doudan, Batdan ve Gneyden
yaplacak operasyonlarn boyutlar ve sreleri konusunda tam bir mutabakata
vardklarn (1116) bildiriyorlard.
320

Dier asker kararlar arasnda devletin, Trkiyenin, anti-Hitler koalisyonunun yannda, savaa girmesi iin nlemler alnmasnn gereklilii, ayn zamanda
Yugoslav partizanlara yardm yaplmas konusunda da mutabakata varlmt.

SSCBnin Militarist Japonyaya Kar Savaa Katlmasna

likin Mutabakat
J. Stalin mttefik hkmetlerin srarl ricalarna karlk vererek ve Japonyann
Sovyet-Japon Tarafszlk Anlamasn sistematik olarak ihlal etmesini ve Hitler
Almanyasna savata yardm etmesini de hesaba katarak Sovyetler Birliinin, faist Almanyann yenilgisinden sonra, Japonyaya sava ilan edeceini bildirdi.
29 Kasmda F. Roosevelt J. Staline bilgi deiimi konusunda anlamaya varma nerisini ve ayn zamanda Almanya sava dna itildiinde verili koullarda
Japonyaya kar olas operasyonlar iin uygun debilecek bir n planlamay ieren bir not veriyordu. Ne kadar n planlama yapabilirsek, mevcut durum zaten
ar riske uramken, sava bir btn olarak o kadar erken sona erdirilebilir
(1117) diye yazyordu Roosevelt.
Sovyet hkmetinin Japonyaya sava ilan etme karar, anti-Hitler koalisyonunun daha da glendirilmesine ve Uzak Doudaki saldr odann bir an nce ortadan kaldrlmasna dnk nemli bir adm olarak mttefikler tarafndan adilce
deerlendiriliyordu.

Almanyann Sava Sonrasndaki Yaplanmas

Tahran Konferansnda hkmetin Bakanlar Almanyann yazgs konusunda gr alveriinde bulunmulard.
Almanya konusunu konferansn 1 Aralk tarihli oturumunda Bakan Roosevelt
tartmaya amt. Bu ana kadar da hkmet Bakannn gayri resm bulumalar srasnda bu konu dikkat konusu olmutu zaten.
ncelikle sz konusu olan, Almanyadan yeni bir sava tehdidinin artk hibir
zaman gelmemesi iin hangi nlemlerin alnmas gerektiiydi.
Sovyet hkmetinin Bakan ABD Bakan ile 29 Kasm tarihli konumasnda
Almanyann gcn 15-20 yl sonra yeniden kurabilecei ve onu hibir ey durduramazsa yeni bir savaa balayabilecei konularn konumutu. Buna meydan
vermemek iin diyordu J. Stalin, mttefikler, stratejik olarak nemli noktalarda
yer alma hakkna sahip olacak gl bir organ kurmak zorundadr. Almanya tarafndan bir saldr tehdidi durumunda, Almanyay kuatp bastrmak iin bu noktalar derhl igal edilmelidir. (1118) Roosevelt, bu dnceye tamamen katld
yantn veriyordu. ngiltere Babakan Almanyann silahszlandrlmas, yeniden
silahlanmasnn nne geilmesi, Alman iletmeleri zerinde kontrol kurulmas,
havaclk faaliyetlerinin yasaklanmas ve ileriye dnk toprak deiiklikleri yoluyla en azndan 50 yllna dnyada gvenliin salanmasn (1119) ABD, ngiltere
321

ve SSCBnin grevi olarak kabul ediyordu. zellikle son argman Babakan tarafndan mttefikleri karsnda ayrntl olarak gelitirilmiti. Babakan, Prusyann
izole edilmesi ve ayrlmas gerektii, Bavyera, Avusturya ve Macaristann saldrgan olmayan, geni, barl bir Konfederasyon kurabilecei dncesindeydi.
Onun dncesine gre, Prusya ile Reichin dier blgeleriyle olduundan daha
sert olunmas gerekiyordu, nk bu onlar, yazglarn Prusya ile birletirmeme
eilimine yneltebilirdi. (1120)
Tahran Konferansnn resm oturumlarnda ABD ve ngiltere hkmetlerinin
Bakanlar Sovyetler Birliine Almanyann gelecekteki yaplandrlmas konusunda
kendi izgilerini dayatma abas iindeydiler. Roosevelt 1 Aralkta, kendi ifadesine
gre, bizzat kendisi tarafndan konferansa iki ay kala hazrlanm olan Almanyann
5 devlete blnmesi plann sundu. Benim grme gre diyordu Bakan, belki
de Prusyann zayflatlmas ve kltlmesi gerekir. Prusya, Almanyann ilk zerk
blmn oluturmaldr. Almanyann ikinci blmne Hannover ve Almanyann
Kuzeybat blgeleri dhil olmaldr. Almanyann nc blm Saksonya ve
Leipzig olmaldr. Drdnc blm ise Hessen eyaleti, Darmstadt, Kassel ve
Rheinin Gneyinde yer alan blgeler, ayrca Westphalennin eski kentleri oluturmaldr. Beinci blmde ise Bavyera, Baden, Wrttemberg olmaldr. Bu be blmden
her biri bamsz birer devlet olmaldr. Bunun dnda, Kieler Kanal ve Hamburg
blgeleri Almanyann bnyesinden karlmaldr. Bu blgeleri Birlemi Milletler
ve drt devlet ynetmeliydi. Ruhr ve Saarland blgeleri ya Birlemi Milletlerin ya
da tm Avrupadan vasilerin kontrolne braklmaldr. (1121)
ngiltere Babakan iki dncesi olduunu; bunlardan birincisinin Prusyann
Almanyann dier kesimlerinden izole edilmesi, ikincisi ise, Almanyann Gney
blgelerinin Bavyera, Baden, Wrttemberg, Saarlanddan Saksonyaya kadar
Palatinate de dhil, ayrlmas. (1122) Bylece, ABD ve ngiliz iktidar evrelerinin planlar esas olarak denk dyordu. Bir de Churchill Gney eyaletlerinin
Prusyadan ayrlmas, doal olarak, ngilterenin himayesinde olmas gereken Orta
Avrupann Tuna boyu lkeleriyle birlikte Tuna Federasyonuna dhil edilmesi gerekliliini yeniden ifade ediyordu.
Tahran Konferansndaki Sovyet heyeti oturumlarda ve gayri resm bulumalar srasnda Alman rvanizmi (karlk) ve militarizminin nne geilmesi, ayn zamanda
da sava sulularnn kat bir ekilde cezalandrlmas konularnda kararl nlemler
alnmas gerekliliine iaret ediyordu. Sovyet hkmetinin Bakan Almanya konusunun Londradaki Avrupa Danma Komisyonuna devredilmesini nerdi. (1123)
Avrupada federasyonlar kurulmas konusunda dile getirilen nerilere ilikin ise J.
Stalin unlar syledi: Devletlerin yeni birleme planlar houma gitmiyor... Tuna
boyu devletleri iin yaama yetenei olmayan yeni herhangi bir birleme oluturmak
gereksiz. Macaristan ve Avusturya birbirinden ayr olmaldr. Almanya konusundaki
ngiliz ve Amerikan planlarnn tartlmas srasnda Tahran Konferansnda yer alm olan Bakan Rooseveltin zel yardmcs Harry Hopkins, kendi notlarnda Sovyet
hkmetinin tutumunu yle nitelendiriyordu: Stalin her iki neri karsnda ok da
fazla bir heyecan duymad... Bu konunun tartlmas bir sonu vermedi. (1124)
322

Polonya Sorunu
devletin Bakanlar Tahranda Polonya konusunda da gr alveriinde
bulundular.
Daha Mart 1943te Eden Roosevelte srgndeki Polonya hkmetinin sava
sonras dnem iin ok byk iddialar tadn sylyordu. ngiliz Dileri
Bakannn bildirdiine gre, Londradaki Polonyallar gayri resm olarak unlar
sylyordu: Rusya olduka zayf decei, Almanya da dalaca iin Polonya
dnyann bu blmnde en gl devlet olacaktr. (1125)
Srgndeki Polonya hkmeti, SSCB hkmeti kendisi ile ilikileri kesmek
zorunda kaldktan sonra, Sovyet kart entrikalar srdryordu ve Sovyetler
Birlii ile sava iin Polonyada illegal olan Krayevaya ordusu ve silahl kuvvetlerin glendirilmesi iin aktif bir alma balatmt. General Sikorskyin Temmuz
1943te lmnden sonra Mikolajczykin Bakanlk yapt bu hkmetin ajanlar, Hitlercilerle Polonyada grmelere balamlar, partizanlar ldrmler,
SSCBye kar iftira kampanyalar balatmlard. Doal olarak Londradaki Polonya
srgn hkmeti, gericilerin entrikalarna karn, bizzat Polonyada Polonya halk
arasndaki otoritesini gitgide kaybediyordu ve gl bir ulusal kurtulu hareketi
geliiyordu. 1943 ylnn sonuna doru Gwardiya Ludowann 60tan fazla mfrezesi faaliyetteydi.
3 Kasm 1943 tarihinde Polonya i Partisinin Niin Mcadele Ediyoruz? adl
Program Deklarasyonu yaymland. Deklarasyonda faizmin yenilgiye urayacana
ve demokrasinin zaferine sarslmaz bir gven ifadesi yer alyordu. Deklarasyonda
srgndeki Polonya hkmetinin politikas ve faaliyetleri su yzne karlyor ve
gelecein Polonyasnda iktidarn emekilere ait olmas gerektii deklare ediliyordu. Deklarasyon d politika konusunda, lkenin zgrlk ve bamszln bunda grdnden Sovyetler Birlii ile salam bir ittifak ve dostluu ilan ediyordu.
Deklarasyonda, 1939 ylnda Sovyet Ukraynas ve Sovyet Belarusyasndaki kardeleri ile birleen Ukrayna ve Belarus halklarnn kendi yazglarn belirleme haklarnn tam anlamyla tannmakta olduu ifadesi yer alyordu. (1126)
Bu koullarda ngiltere ve ABD hkmetleri Polonyadaki demokratik glerin
yakn zamanda halkna sadk, SSCB ile dost ynetim organlarn oluturacaklarndan
ekiniyorlard. Bunun nne gemek iin mttefikler Tahran Konferansnda Sovyet
hkmetini Londradaki mlteci Polonya hkmeti ile ilikileri yeniden oluturmaya yneltme abasndaydlar. Ancak, imdi onlar Londral Polonyallarn, zellikle
de Sovyet-Polonya snr konusundaki kibirli durumlarnn samaln grmezden
gelemezlerdi. ngiltere hkmeti, Polonyallarn SSCB ile Polonya arasnda snr olarak Curzon hattn kabul etmek, Kuzey Ukrayna ve Kuzey Belarusyann SSCBden
ilhak yeltenilerinden vazgemek zorunda olduklar sonucuna varmt. Bir tazminat olarak ngilizler Dou Prusyann topraklarn, Danzigi ve st Silesiann bir
ksmn Polonyaya vermeyi tasarlyorlard. (1127)
ngiltere Dileri bakan Eden Asker Kabineye Sovyet hkmetine srgndeki Polonya hkmeti ile ilikileri yeniden kurmay ve Polonya llegal Direnii
323

konusundaki sorunun tatmin edici zm araynda ve SSCBde ortaya kan

demokratik Polonya ve ordular konusunda onunla ve ngiliz hkmeti ile ibirlii yapmasn nermeyi tavsiye ediyordu; buna karlk, ngiltere ve srgndeki
Polonya hkmeti Curzon hattn Sovyet-Polonya snr olarak kabul edebilirdi.
(1128) Churchill bu dnce ile Tahrana hareket etmi ve konferansta onun kabul
edilmesini salamt.
Konferansn resm oturumlarnda Polonya konusuna ilikin tartma, Sovyet
hkmetinin Polonya hkmeti ile grmelere balayabilecei ve ilikilerini yeniden oluturabilecei (1129) umudunu dile getiren Roosevelt tarafndan balatlmt. Churchill Roosevelti destekliyordu. Bununla birlikte o, SSCB, Polonya ve
Almanya arasndaki snrlarn nasl olmas gerektiini kibrit p rneinde
gstererek Polonyann gelecekteki snrlarna ilikin kendi dncesini dile getiriyor ve bir kibrit p Almanyay dieri Polonyay ve ncs de Sovyetler
Birliini temsil ediyor. Tm bu kibrit p, mttefiklerin nndeki balca
devlerden bir tanesini, Sovyetler Birliinin Bat snrlarnn teminat altna alnmas devini zmek iin Batya kaydrlmaldr. (1130) diyordu.
J. Stalin Rooseveltin nerisine u yant veriyordu: Sylemeliyim ki, Rusyann
Polonya ile iyi ilikilerden dier devletlerden daha az deil daha ok kar vardr, nk Polonya Rusyann komusudur. Biz Polonyann yeniden kurulmasndan, glenmesinden yanayz. Ancak biz, Polonyay Londradaki srgn hkmetinden ayryoruz. Biz bu hkmet ile ilikilerimizi herhangi bir kaprisimiz yznden deil, Polonya
hkmeti Hitlerin Sovyetler Birliine att iftiralara katld iin kestik. (1131)
J. Stalin kibrit p rneinin ne ifade ettiini Churchillden rendikten
sonra, SSCBnin Polonya ile 1939 snrn kastederek, Sovyet hkmetinin snra
ilikin bu gr asnda olduunu ve onu doru saydn (1132) teyit etti. SSCB
hkmeti daima bamsz, demokratik ve gl bir Polonya devletinin kurulmasndan, Polonya iin adil, tarihsel olarak meru snrlarn salanmasndan yana tavr alyordu. Polonya topraklarnn gemite defalarca ekil deitirdii hesaba katldnda ve snrlar defalarca atmalarn kayna olduundan Sovyet hkmeti
Polonya snrlarnn Avrupada bir gvenlik ve kalc barn faktrne dnmesi
gerektii grndeydi.
Konferans Churchill tarafndan nerilen forml kabul etti: ... Polonya devleti ve halknn topra Curzon ve Oder nehri hatlar arasnda yer almaldr...
(1133) Bu forml, Sovyetler Birliinin Sovyet ve ngiliz heyetlerinin konferans
ve ikili grmelerinde ifade edilen bak asn da ieriyordu. lke olarak ayrca
Knigsbergin, snrlarnda yer alan topraklarla birlikte, Sovyetler Birliine verilmesi konusunda mutabk kalnd.
Tahran Konferansnda byk mttefik devletlerin savan bir an nce sona
ermesine dnk ibirlii ilkeleri galip gelmiti. Kabul edilen deklarasyonda
devletin hkmet Bakanlar lkenin hem sava srasnda hem de sava sonras bar dnemlerinde birlikte alacaklar (1134) konusundaki kararllklarn
ifade ediyorlard.
324

Tahran Konferans ve onun kararlar byk nem tayordu. Konferansn

toplanmas dahi dnya kamuoyu tarafndan byk devletin ibirlii ruhunun
sergilenmesi olarak alglanyordu. Pravda gazetesi o gnlerde unlar yazyordu:
ngiliz-Sovyet-Amerikan asker ittifaknn, byk devletin daha derin ibirliinin giderek artan salamlnn yeni ak bir kant olan bu nemli buluma,
tm zgrlk halklarn yeni aydnlk umutlarn ahlandrd. (1135) Bakan
Franklin Rooseveltin 24 Aralk 1943 tarihli konumasnda iaret ettii gibi, konferansn katlanlar Almanyann yenilgisini izleyen gnleri, aylar yllar gzlyorlard. (1136) Baz konularda karar alnamamt, ancak, bu durumda da gr alverii olumlu bir anlam tayordu, nk dnya politikasyla ilgili bir dizi
konuda taraflarn bak alarnn daha iyi renilmesine ve gelecekte buna gre
karar alnmasna yardmc oluyordu.

325

YETM DRDNC BLM

FAST BLOKTAK KRZN DERNLEMES

VE JAPONYANIN BARI MANEVRALARI

1. MTTEFK DEVLETLERN TUTUMU

Finlandiya, Romanya, Macaristan ve Bulgaristann Yneticileri Tarafndan

Bar Hakknda Yoklama Amal neriler
1943 yl sonu, 1944 yl banda Kzl Ordu, Sovyet topraklarn faist igalcilerden en ksa srede temizlemek ve Barentsevodan* Karadenize SSCB devlet
snrlarn yeniden tesis etmek iin byk taarruz operasyonlar yrtmeye balamt.
Sovyet-Alman Cephesinde ar kayplar veren Hitlerciler saldr stratejilerinden vazgemek zorunda kalmt. Her ne pahasna olursa olsun Doudaki cepheyi
istikrara kazandrmak ve Sovyet ordusunun ilerlemesini engellemek istiyorlard.
Hitlerin komutanlar, nceden de olduu gibi, en fazla Dou Cephesine dikkat
yneltiyorlard. 1944 yl bana doru, Faist Alman ordusunda 315 tmen ve 10
tugaydan 198 tmen ve 6 tugay kalmt. talyada ise ngiliz-Amerikan askerlerine
topu topu 19 tmen ve 1 tugaydan oluan bir Alman ordusu kar koyuyordu.
Ayn zamanda Dou Cephesinde Kzl Orduya kar Almanyann uydularnn 38
tmeni ve 18 tugay savayordu. (1137) Ancak Sovyet Silahl Kuvvetlerinin 1944
knda balayan yeni saldrs, Hitler komuta kademelerinin Douda srekli savunma sava yrtme umutlarn suya drmt. Almanya tam bir yenilgiye
mahkmdu.
Savataki kkl krlma noktas, Hitler Almanyasnn mttefikleri arasnda
krize yol amt. 1943 ylnda talya faist blok ile ilikilerini koparm ve Hitler
Almanyasna sava ilan ederek bu bloktan kmtr. Bu bloun dier katlanlar
anlamsz bir direnii hl srdryorlard. Ve bu lkelerde sava kart eilimler
artyordu.
Sovyet hkmeti, enternasyonalizm ilkelerinden hareket ederek, Romanya,
Bulgaristan, Macaristan ve Finlandiya halklarn daha fazla kan dklmesinden
ve savan devamndan kurtarma abasndayd. 1943 yl sonu ile 1944 yl banda
Sovyet hkmeti, Stockholmdeki Sovyet heyeti araclyla verdii direktifte, Finli
*

Barentsevo: Barents Denizi: Kuzey Buz Denizinin Norve ve Rusya arasndaki blmdr.

326

ve Romen temsilcilere Sovyetler Birliinin Finlandiya ve Romanya ile atekes iin

grmelere balamaya hazr olduunu ima ediyordu.
Bir de SSCBnin sve temsilcisi A.M. Kollontay Finlilere Moskovann, Fin
hkmeti ve Finlandiyann SSCBden toprak talebinde bulunmamas gerektii konusundaki tutumunu nceden bilmesi gerektiini bildiriyordu. Sovyetler Birliinin
Finlandiya politikasnn sonucunda mecbur kalmadka Finlandiyay kendi eyaletine dntrmek ya da bamszln tehdit etmek niyetinde olmad vurgulanyordu. Sovyetler Birlii Finlandiyadan kaytsz artsz teslim olma talebinde bulunmuyordu. (1138) 1939 snrlarnn yeniden tesis edilmesi talebini ne sren Fin
hkmeti, esas olarak atekes anlamasna ilikin Sovyet nerilerini reddediyordu.
Antonescunun faist Romen hkmeti de Sovyet hkmetinin bar inisiyatifine karlk vermemiti. (1139) Ocak 1944te Kzl Ordu Sovyet-Alman Cephesinin
Kuzeybat ve Gneybat istikametlerinde, faist bloun stratejik konumunu daha
da ktletirecek bir sonu yaratacak yldrm harektlar balatt. Gerek bizzat
Almanyada hem de onun ibirlikileri arasnda kriz derinlemiti. Bu koullarda
Almanyann ibirlikileri savatan kmak amacyla bir dizi manevralara bavuruyorlard. Faist Almanyann istisnasz tm uydular bar konusunda yoklama
amal neriler yapyorlard. Ancak, bunun yannda onlardan her biri yle bir
bar koullar elde etmek istiyordu ki, her eyden nce onlar ykc bir yenilgiden
kurtulsunlar ve faist klikler iktidarda kalabilsinler. Doal olarak, bu tr manevralar baarszla mahkmdu.
SSCB, ngiltere ve ABD hkmetleri, 13 Mays 1944te, Macaristan, Romanya,
Bulgaristan ve Finlandiyaya (faist blok) kendi politikalar ve tutumlaryla Alman
sava makinesinin gcn nemli lde artrmakta olduklarn ve Almanya ile
ykc ibirliine son vermeleri durumunda, mttefiklerin zaferine katkda bulunabileceklerini, savan sresini ksaltabileceklerini ve kendi can kayplarn azaltabileceklerini bildiriliyorlard. (1140)

Finlandiyann Bar in Zemin Yoklamas

1944 yl Ocak ay ortasnda Sovyet askerleri Almanlarn Leningrad ve
Novgorod nlerinde uzun sredir ayakta olan savunmasn yarm ve bir ay sresince saldr savalar srasnda Finlandiya Krfezi kysnca Narva nehrine kadar
ve Narva nehrinin Dousunda da Cudsko glne kadar olan alan dmandan
temizleyerek 150-250 km ilerlemiti.
Faist bloun asker-stratejik durumunun ktlemesi lsnde, Finlandiyada
Almanya ile ittifakn sona erdirilmesi ve savatan klmas talepleri giderek daha
srarl bir durum alyordu. 20 Austos 1943 ylnda nde gelen 33 siyasal lider ve
toplum adam, tam zaman gelmiken bar anlamas yapmak iin nlem almas
nerisiyle Finlandiya Cumhurbakanna bavurdular. (1141)
Ocak 1944te Fin Ordusu Yksek Bakomutanlk Kararghnda, ngilizSovyet-Amerikan koalisyonunun sonuna kadar srmesi durumunda Almanyann
327

zaferine inanan hibir kii yoktu. (1142) Finlandiya savaa girdiinde, diyordu
Bakomutan Mannerheim 1944 ubatnda, tm dnya Almanyann zaferine inanyordu. Ancak, imdi tmyle aktr ki, Almanya yenilmitir... Biz sava sonuna
kadar baaryla gtremeyiz. Yakn zamanda bir bar anlamas imzalanmazsa,
korkun bir felaket olacaktr. (1143)
Finlandiya hkmeti SSCB ile dorudan grmeler yapma karar almt.
1944 ubat ay ortasnda Stockholmde nde gelen sveli sanayici M. Vallenberg
araclyla sveteki Sovyet elisi A.M. Kollontay ile Stockholm ziyaret eden
Finlandiya temsilcisi J.K. Paasikivi arasnda bir grme dzenlendi. Bu grme srasnda, 16 ubatta Paasikivi Kollontaya, Fin hkmeti tarafndan,
Finlandiyann savatan vazgemesi ve savatan ekilmesi durumunda Sovyet
hkmetinin koullarn renmeye yetkili olduunu bildiriyordu. zleyen grme srasnda Kollantay Paasikiviye Sovyet hkmetinin atekes koullarn ieren
yantn iletiyordu. Sovyetler Birliinin atekes koullar ayn yln 1 Martnda yaymland. (1144) Ayn zamanda SSCB Dileri Halk Komiserlii, gya Sovyet
hkmetinin Finlandiyadan kaytsz koulsuz teslim olma talebinde bulunduu,
Sovyet hkmetinin Finlandiyadan, Helsinki ve dier byk Finlandiya kentlerinin Sovyet ordusunca kuatlmasna raz olmas talebinde bulunduu.. (1145)
yolundaki sylentileri yalanlyordu.
Stockholm ziyaretinden dnen Paasikivi Sovyetler Birliinin bar nerilerini beklenmedik lde yumuak olarak deerlendiriyordu. (1146) Ancak,
Finlandiya hkmeti, bu nerileri inceledikten sonra, Sovyet nerilerinin ok sayda maddesinin, gya, ak olmad yantn veriyordu. Gerekte ise sz konusu
olan, Finli yneticilerin grmeleri telemek ve Sovyet nerilerinin gzden geirilmesini salamak abas iinde olmasyd.
26 Martta J.K. Paasikivi ve C. Enckellden oluan Fin Delegasyonu Moskovaya
geldi. Moskovadaki grmeleri srasnda Fin Delegasyonuna, balca ierii u
maddelerden oluan ve son ekli verilmi Sovyetler Birliinin Finlandiya ile bar nerileri sunuldu: 1) Almanya ile ilikilerin koparlmas ve Alman askerleri ve
gemilerinin gzaltna alnmas ve kovulmas. 2) 1940 Sovyet-Fin anlamasnn yeniden tesis edilmesi. 3) Sava esiri Sovyet ve mttefik askerlerinin derhl iadesi. 4)
1944 Mays ay boyunca Fin ordusunun %50sinin terhis edilmesi, yine ayn yln
Haziran ve Temmuz aylar iinde tm Fin ordusunun bar dzenine getirilmesi.
5) Sovyetler Birliine, 5 yl boyunca mal temini olarak denecek 600 milyon USD
miktarnda zararnn tanzim edilmesi. 6) 1920 ve 1940 bar anlamalar gerei
Sovyetler Birlii tarafndan gnll olarak Finlandiyaya braklan Petsamo kenti
ve Petsamo eyaletinin Sovyetler Birliine iadesi. 7) lk alt maddenin kabul edilmesi kouluyla Sovyet hkmeti, Finlandiya lehine Hanko blgesindeki Hanko
yarmadasnn tazminatsz olarak kiralama hakkndan Finlandiya lehine vazgemeyi olanakl grmektedir. (1147)
Sovyet hkmeti Finlandiyann kuatlmas konusunu gndeme getirmiyordu. Sovyetler Birliinin Finlandiya ile atekes koullar, baz Finlandiya gazeteleri
dhil, ok sayda gazete tarafndan bir alicenaplk olarak deerlendiriliyordu.
328

J.K. Paasikivi Sovyet nerilerinin kabul edilmesinde srar ediyordu, ancak kabinede destek bulamad. Gerici Fin hkmeti Sovyet koullarn reddetti ve savaa katlmay srdrd. Bir de bizzat grmeler srasnda Fin hkmeti Sovyet
atekes koullarnda hibir dzeltme talebinde bulunmam ve kendi nerilerini
sunmamt. Sovyet nerilerinin yeniden reddedilmesinin sorumluluunu sac
sosyal-demokratlarn lideri Tanner de tayordu.
Finli yneticiler, Sovyet atekes koullarna olumsuz yaklamlarn Sovyet koullarnn yerine getirilemez oluuyla aklyorlard. zellikle de Fin ordusunun
terhis edilmesi, Alman askerlerinin gzaltna alnmas ya da snr d edilmesi,
Sovyetler Birliinin kayplarnn tazmini vb taleplerin, gya yerine getirilemez olduu iddia ediliyorlard. 19 Nisan 1944 ylnda Fin hkmeti Sovyet nerilerine
yant olarak unlar ifade ediyordu: ... Ksmen de olsa teknik nedenlerle gerekletirilemez olan bu nerilerin kabul edilmesi, Finlandiyann bamsz bir devlet
olarak varln srdrebilecei koullarn nemli lde zayflatabilir ve ihlal
edebilir. Tm yetkin kiilerin paylat gre gre Finlandiya halkna, kendi gcnn llerini nemli lde aabilecek klfetler ykleyebilirdi. (1148)
Doal olarak, sz konusu olan Sovyet nerilerinin uygulanamaz oluu deil,
Ryti-Linkomies hkmetinin SSCB ile barl, iyi komuluk ilikilerini istemiyor
olmalaryd.
Daha sonralar Mannerheim Finlandiyann bar grmeleri iin nabz
yoklamasn istisnai olarak i politik gerekelerle aklyordu: ... Fin halkna,
Moskova ile barn olanaksz olduunu gstermek gerekiyordu (1149) diyordu
Fin Ordusu Yksek Komutanl nezdindeki Alman Silahl Kuvvetleri temsilcisi
General Erfurta. 1944 ilkbaharnda Fin hkmetinin stlendii diplomatik inisiyatifin sava kart muhalefetin faaliyetlerini etkisiz klmak olduunu vurgulayan
dier pek ok Finli resm ahslar da ayn bak asndan yanaydlar. (1150)
Berlinin basks, kukusuz, Finli yneticilerin tutumu zerinde belirleyici bir
etki yapmt. Alman hkmeti Finli yneticilerin bar araylar konusunda bilgilendirilmiti ve Sovyet-Fin atekes grmelerinin baaryla sonulanmasn
sekteye uratmak iin eitli admlara bavuruyordu. Ribbentrop Aralk 1943te
Finlandiyann Berlin temsilcisi Kivimakiye, Finlandiyann mnferit bar anlamas yapacana ilikin srarl sylentilere dayanarak, mnferit bar reddetme
ykmlln ieren Almanya-Finlandiya anlamas imzalanmasna ilikin
talebin yer ald bir memorandum veriyordu. (1151) Bu konudaki yeni Alman
tezleri 1944 ubat aynda hazrlanmt. Almanyann Helsinki temsilcisi Blucher,
Cumhurbakan Ryti de dhil, Finli yetkililerle grmesinde, Finlandiya tarafndan mnferit bar anlamas imzalanmasnn Almanyaya mutlak ihanet olacan defalarca vurguluyordu. Eer Finlandiya Rusya ile mnferit bar anlamas
imzalarsa, diye korkutuyordu Dileri Bakan Ramsay Blucher: Bu, lkenin
Boleviklemesine, aydnlarn ve ynetici snflarn yok edilmesine ve halkn bir
kle gibi Sibiryaya srlmesine yol aacaktr. (1152)
Hitlerciler Paasakivinin Stockholmde Kollontay ile diyalog kurmasn ve Fin
heyetinin Moskovadaki grmelerini rendiklerinde, Finlandiya zerinde bas329

ky artrmaya ve belirli yaptrmlar uygulamaya karar vermilerdi. Finlandiyadaki

Alman temsilciler Blucher ve Erfurt, Finliler tarafndan giriilen bara ilikin nabz yoklamalarnn ok ciddi sonulara yol aabilecei konusunda Finli yneticileri uyaryorlard. yle ki, Finlandiya Genelkurmay bakan General Heinriks ile
grme srasnda Erfurt 28 Martta aka, 19 Mart 1944te Macaristan rneinde
olduu gibi, Finlandiyann da Hitler Almanyas tarafndan kuatlmas olasln
dile getiriyordu. (1153)
Nisan ortasnda Hitler, Finlandiyallarn diplomatik inisiyatifine karlk bir
ceza nlemi olarak, Finlandiyaya silah sevkiyatn durdurma karar ald. Hitler,
yalnzca Finlandiya Cephesindeki ortaklaa operasyonlarn yrtlmesi iin
mutlak gerekli olan yardmn yaplmas talimatn veriyordu. Nisan sonunda
General Heinriks, Finliler tarafndan bar grmeleri iin zemin yoklama konusunda uzun uzun dersler veren Keitel ile grmeye arld. Grmelerde
yer alan Erfurt, Macaristanda benzer bir bar anlamas imzalama giriiminin
i sorunlara yol atn ve Almanyay uzun sre ertelenmi olan bir mdahaleyi gerekletirmek zorunda braktna iaret etme frsatn karmayan Hitlerin
Feldmarealinin yersiz tavrn belirtmek zorunda kalyordu. Alman-Fin asker
grmeleri srasnda Hitlerin yksek komutanlar, Finlilerin, Finlandiyaya temin edilen Alman silahlarnn hibir zaman Ruslarn eline dmeyecei konusunda teminat vermelerini talep ettiler. (1154)
12 Mays 1944te Mannerheim Hitlere, Fhreri Fin mttefiklerinin gvenilirlii konusunda temin eden bir mektup gnderiyordu. Ancak, Mannerheimin
mektubu Hitleri tatmin etmemiti ve Hitler Fin Bakomutanna, Finlandiyann
ilkbahardaki bar iin nabz yoklamasn iddetle eletirdii bir mektup gnderdi. Hitler, Finlandiyann dmanla yrtt bar grmelerinin yalnzca
Finlandiyann davas olmadn ve savaan tm lkeleri ilgilendirdiini vurguluyordu. Rusya ezilmelidir diye yineliyordu Fhrer, Batl devletlerle anlamaya
ise ancak onlarn ktaya kmaya yeltenmelerinden ve ezici bir yenilgiye uramalarndan sonra varlabilir. (1155)
Bylece, Finlandiyann gerici yneticileri, faist koalisyonun tamamen
mahkmiyetine ramen, 1944 ilkbaharnda Sovyetler Birliinin bar anlamas
imzalama nerisini reddettiler ve sava srdrdler. Bu ise, gerek Finlandiya gerekse Sovyetler Birlii tarafnda yeni kurbanlara mal oldu.

Romanya ktidar evrelerinin Batl Devletlerle Mnferit

Gizli Anlama Salama Giriimleri
Faist ordularn Sovyet-Alman Cephesinde yenilmeleri Romanya yneticilerinde aknlk uyandrmt. . Antonescu hkmeti ve szm ona burjuva muhalefetinin liderleri . Maniu ve D. Brecianu, Romanyann Kzl Ordu kuvvetlerinin yardmyla kurtarlmasnn nne geme ve ngiliz-Amerikan askerlerinin
Romanya topraklarna girmesini salama konusunda birlemilerdi. Daha 1943
Maysnda Dileri Bakan M. Antonesu, Maniu ile anlaarak, ak bir ngiliz yan330

ls olan Krecianuyu, kendisine, . Antonescu hkmetinin, ynetimin dizginlerini derhl ngilizler ve Amerikallar tarafndan onaylanacak hkmete (1156)
vermek iin lkede yalnzca asayii salamak amac tamakta olduklarn Batl
lkelerin temsilcilerine iletmekle yetkili klarak, Trkiye temsilcisi olarak atamt.
Sovyet ordusu Romanya snrlarna yaklatka, bu lkenin yneticilerinin
Batl devletlerle gizlice anlama abalar daha da artyordu. 31 Ocak 1944te
Romanya hkmeti, tarafsz lkelerden birindeki Asker Ataesini ABD Asker
Ataesi ile iliki kurmak ve kendisine Romanyann ibirliinin siyasal garantilere bal olduunu bildirmekle grevlendiriyordu. Romanya hkmeti, talya rneine gre hareket edemeyeceine, nk bunun, bir sre sonra yerini Sovyet
askerlerine brakacak olan Alman askerleri tarafndan kuatlmaya yol aacana, ngiliz ve Amerikan ordular Tunaya vardklarnda, Romanya ordusunun
Dnyesterde olacana ve Kzl Ordunun saldrlarna kar koyacana (1157) iaret ediyordu. ubat 1944te Romanya hkmeti Batl devletlerle anlamaya varmak iin bir kez daha denemede bulunuyordu. Ancak Sovyet ordusunun Batya
doru hzla ilerledii koullarda, Romanyal gericilerin planlar o kadar gerek
dyd ki, faist koalisyonun hibir katlanyla mnferit bar ya da atekes anlamas imzalamama ykmllyle ve bara ilikin aray nerileri konusunda
Moskova Konferansnn kararyla kendisini balam olan ngiltere olsun ABD
olsun, Romanya ile mnferit anlama yoluna gidememilerdi. ngilterenin Sovyet
hkmetine 16 Ocak 1944 tarihli notasnda ngiltere hkmetinin Romanyann
asker abalarnn balca darbesi Sovyet kuvvetlerine ynelik olduundan ve
Sovyet kuvvetleri, grnen o ki, Romanyaya ulaacak ilk mttefik kuvvetler olacandan, Sovyet hkmetinin Romanya ile atekes koullarnn nasl olacann
belirlenmesinde barol oynayaca 1158) belirtiliyordu.
ubat-Mart 1944te Sovyet ordusunun Yujny But ve Dnyester nehirleri blgesinde geni apl taarruzlar balad. Bu saldrnn sonucunda Ukrayna
Pravoberejnaya blgesi ile Moldovann bir blm kurtarld ve Mart sonunda
Sovyet ordusu, SSCBnin Romanya ile devlet snrndaki Prut nehrinin 85 km yaknnda bir blgeye kt. Prut nehrini yldrm gibi getikten sonra Sovyet ordusu,
asker harekt, Romanya topraklarna tamt. Sovyet hkmeti bu konuyla ilgili
olarak Sovyetler Birliinin, dier lkelerin iilerine karmama politikasn bir
kez daha kantlayan bir bildiri yaynlyordu. Bildiride yle deniyordu: Kzl Ordu
Yksek Bakomutanl tarafndan Sovyet taarruz birliklerine dman bozguna
urayncaya ve teslim oluncaya kadar takip etme emri verilmitir. (1159) Bununla
birlikte, Sovyet hkmetinin Romanya topraklarnn herhangi bir blmn ele
geirme ya da Romanyann mevcut toplumsal dzenini deitirme amac gtmediini, Sovyet ordusunun Romanya snrlar iine girmesinin istisnai olarak savan gerei ve dman ordularnn devam etmekte olan direniinden kaynaklanmakta olduunu bildirir.
Antonescu hkmeti, kendisi iin hzla ktleen asker-stratejik ortamda,
Romanyadaki burjuva-toprak aal sistemi ve faist dzenin korunmasn salayabilecek bar koullarn pazarlk masasna yatrmak iin bir kez daha giri331

imde bulunuyordu. Bir yandan da Antonescu hkmeti, Maniu ve Brecianunun

Bakanln yaptklar szm ona muhalefet ile Romanya eski Babakan
Prens Barbu Stirbei Bakanlnda bir heyetin gizli grmeler yapmak zere
ngiltereye gnderilmesi iin anlamt. (1160) Ancak Romanya-ngiltere mnferit grmeleri yapma niyeti gereklemedi. Mttefiklerin talimatyla Stirbeinin
grubu, Ankara zerinden, 17 Mart 1944te grup ile SSCB, ABD ve ngiltere
hkmetlerinin temsilcileri arasnda grmelerin balad Kahirenin yolunu
tuttular. Romanyann burjuva yneticilerinin manevralarn doru tahmin eden
Sovyet hkmeti, Kahirede balayan grmelerden fazla umutlu deildi. 22 Mart
1944te Sovyet hkmeti ngiltere hkmetine verdii notada unlar belirtiyordu: Bizzat Maniuya gelince, imdi anlalmaktadr ki, kendisi Antonescuya
kar mcadele edecek lider tiplerindendir, byk olaslkla da yapt her eyi,
Antonescunun elinde oyuncak olduu iin, onun izniyle yaptn kabul etmek
gerekir. Dier yandan, ne Stirbeinin aklamalarndan ne de dier verilerden u
anda Antonescunun Romanyann savatan ekilmesi ve Almanyaya kar mttefiklerin tarafna gemesi konusunda grmelere ilgi gsterdii ya da grmeler
yapmak iin abalad grlmemektedir. Bu durumdan dolay ve verili bilgilere
baklrsa, Stirbeinin aklamalarna nem vermek iin hibir neden yoktur ve son
gnlerde Prens Stirbei ile Kahirede yaplan grmelerin olumlu sonular verebileceinden kuku duymak gerekmektedir. (1161)
Gerek Kahire yolu zerinde Ankaradaki eitli grmeler srasnda, gerekse Kahire grmeleri srasnda Stirbei ngiliz ve Amerikal muhataplarn
Romanyay ngiliz ve ABD ordular tarafndan kuatmak yoluyla savatan karmann gereklilii konusunda ikna etme abasndayd. Batl devletler ise kendilerince Stirbei ile grmeler yaparken Romanyadaki pozisyonlarn glendirmenin peindeydiler; bu amala onlar Sovyetler Birlii ile Romanya arasndaki asker
harektlarn durdurulmasna gtrebilecek belirli admlar attlar. yle ki, 22 Mart
1944te Romenlere Akdeniz sava arenasndaki mttefik kuvvetler Bakomutan
Wilsonun bizzat Antonescuya gnderilen mektubu iletiliyordu. Bu mektupta
unlar yer alyordu:
1. Hibir gerekeyle Hitler ile grmemelisiniz. Eer bunu yaparsanz, bu
Romanyann Almanya ile ibirlii yapmasnn nihai kant olarak deerlendirilecek ve lkeniz bunun sonularndan dolay sorumluluk tayacaktr.
2. Siz derhl byk devlet karsnda teslim olmak ve Romen ordusuna Ruslara kar direnmekten vazgemesini emretmek zorundasnz. Almanlar,
Rusyann Gneyinde umutsuz bir pozisyondadrlar ve onlarn tamamen yenilgiye
uramasna yardmc olmanz iin ok iyi bir ansa sahipsiniz. Biz deerlendirmemizi sonuca gre yapacaz ve Romanyaya nihai olarak sunulacak bar koullarnn nitelii, byk olaslkla, Romanyann, Almanyann yenilgisi iin verecei
abalarn lsne bal olacaktr. (1162)
Sovyet hkmeti mttefiklerine Antonescu hkmeti ile olas bir irtibatn
verimli olaca konusunda ok fazla umutlu olmadn bir kez daha bildiriyordu. (1163) Ancak, savan bir an nce sona ermesi ve daha fazla kan dklmesi332

nin sonlanmas iin her olana deneyen Sovyet hkmeti Romanya ile atekes
anlamas iin kendi koullarn bildirmeye hazr olduunu dile getiriyordu. 12
Nisanda SSCBnin Kahire temsilcisi N.V. Novikov, daha nceden ngiltere ve
ABD hkmetleri ile zerinde mutabk kalnan Romanya ile atekes koullarn
Stirbeiye sunuyordu. 1) Almanlar ile ilikilerin kesilmesi ve Romanyann bamszlk ve egemenliinin yeniden tesis edilmesi amacyla Hitler Almanyasna
kar savaa girilmesi. 2) 1940 Sovyet-Romanya snrnn yeniden tesis edilmesi.
3) Romanya tarafndan Sovyetler Birliine verilen zararlarn denmesi. 4) Tm
sava esirleri ve gzaltna alnanlarn iadesi. 5) Dier mttefik askerlerine olduu gibi, Sovyet askerlerine de Romanya topraklarnda serbest dolam hakknn
salanmas. 6) Viyana Hakem Mahkemesinin kararnn iptali konusunda Sovyet
hkmetinin mutabakatnn alnmas ve Transilvanyann kurtuluuna yardmc
olunmas. (1164)
Antonescu, savaa Hitler Almanyasnn tarafnda devam etme isteini dile getirerek sunulan koullar reddediyordu. Aslna baklrsa, bu koullar Maniu da reddetmiti; nk mttefiklere iletilmek zere Stirbeiye gnderdii 21 Nisan 1944
tarihli telgrafta, Maniunun Sovyet koullarnn kabul edilmesi iin art kotuu
maddeler, Romanyann savatan ekilmesi srecini geciktirme arzusunu kantlamaktayd ancak. Nisan sonunda lkenin hkmetleri Antonescudan ve Maniu
grubundan Romanya ile ileri srlen atekes koullarna yant vermesini bir ltimatom eklinde talep ediyorlard. Ayrca mttefikler, Romanya hkmetinin savaa son vermesinin ak kantlarn talep ediyorlard. (1165)
Antonescu hkmeti mttefiklerce ileri srlen talepleri kabul etmeyi kesin
olarak reddetti. Maniu grubuna gelince, onlar Romanyann ngiliz-Amerikan
ordular tarafndan igal edilecei umuduyla grmelere bir sre daha devam
etti. 22 Mays 1944te Maniu Kahireye bir telgraf gnderdi. Telgrafta gya herhangi bir nlem alnmasnn olanaksz olduundan sz ediliyor ve sonuta u
husus yeniden vurgulanyordu: ... lke iinde ngiliz-Amerikan yardm bizim
tarafmzdan bir eylemin yine en nemli koulu olmaktadr. Doal olarak, eer
kabul edilebilir bir anlamaya varlabilirse, Romanyada kalkmaya karar vermi
ve bundan sorumlu olan gruplar bir darbe gerekletirebilirler. (1166) Maniu
grubunun tutumu, bu grupla Antonescu klii arasnda dorudan bir sz birlii
olduu konusunda kukuya yer brakmyordu. Bu nedenle, mttefikler Romanya
temsilcileriyle Kahiredeki grmeleri durdurdular. 1 Haziran 1944te mttefik
devletin temsilcilerinin oturumunda Romenlere ynelik bir bildiri metni kabul
edildi. Bildiride unlar yer alyordu: Maniunun son telgraflarndan dolay ortaya
kan durum nedeniyle, devletin delegeleri Romen delegelere, bundan sonraki
grmelerin yararszln ve bunlar sona ermi kabul etmekte olduklarn bildirmenin gerekliliini dnmektedirler. (1167)
1944 ilkbaharndaki Romenler ile grmelerin olumsuz sonularna karn, Sovyet hkmeti, savatan en son ekilen olmas amacyla Romanya
hkmeti temsilcileri ile yeni ilikiler kurma olanaklarna kaplar kapatmyordu.
Romanyann Stockholm temsilcisi ile 1943 yl sonundan itibaren kurulan ilikiler
333

ve dier kanallardan Romanya hkmetine Sovyetler Birliinin, Stirbeiye Nisan

1944te bildirilen koullarda, Romanya ile sava sona erdirme arzusunu teyit ediyordu. Ancak, Antonescu hkmeti bu olanaklar da kullanmad. Romanyann
sve temsilcisi Nanuya 1944 Haziran sonunda Bkreten Sovyet nerilerine
yant geciktirmesi talimat geldi. (1168) Antonescu ngilizler ve Amerikallarla
kendi karlarna uygun mnferit bir anlamaya varabileceine olan umutlarn
koruyordu.
Antonescu hkmeti bir yandan mnferit bar anlamas imzalamak iin nabz yoklarken, dier yandan da Hitler Almanyas ile asker-siyasal ibirliini srdryordu. 9 ubat 1944te, zellikle de Alman askerlerinin Romanya topraklarnda
konulandrlmas ve ikmali sistemini ngren Romanya-Almanya Anlamas imzaland. Romanya hkmeti Romanya topraklarna dalm hemen hemen yz bin
Alman askerinin ikmali iin her ay 1.160 milyar ley ayrmaya raz olmutu. (1169)
te o zaman da Hitlerciler tarafndan kuatlan Sovyet topraklarndan zorla gtrlen kiilerin Romanya zerinden tanmas konusunda anlamaya varlmt.
Hitler ile Antonescu arasnda Kleimsheim (Salzburg) atosundaki iki buluma da Almanya ile Romanya arasndaki asker ibirliinin daha da geniletilmesi
konularna ayrlmt. Bunlardan ilkinde (28 ubat 1944) Hitler Antonescunun,
Hitlerciler tarafndan planlanmakta olan Macaristann kuatlmas operasyonuna katlmasna aba gsteriyordu, ancak o, Romenlerin kendi toprak taleplerinin
e zamanl olarak yerine getirilmesinde diretmemeleri koulunu ne sryordu.
Antonescu toprak taleplerinden vazgemek istemedii iin, Hitler Macaristan kuatmasnn yalnzca Alman kuvvetlerince yaplmasna karar verdi. Bir de Hitler,
Romanyann Macaristanda toprak taleplerinin yerine getirilmesinin, bu lkenin
faist bloktan ekilmesine yol aaca noktasndan hareket ediyordu.
Antonescu ve Hitlerin (23-24 Mart 1944) ikinci bulumas Alman ve Romen
ordularnn cephesinin yeni Sovyet taarruzlar durumuna kar glendirilmesine adanmt. Antonescu, Macar ordusunun Romen ordusunun cephe gerisinde tehdit yaratabileceini bahane ederek Romanya ordusunun pozisyonunun
Sovyet-Alman Cephesinde glendirilmesinin en nemli koulu olarak, Macar
ordusunun Kuzey Transilvanyadan karlmas koulunu ne sryordu. Bu talebin kabul edilmesi, Romen-Macar toprak tartmasnn Romanya yararna bir
karar iin gerekli n koulunu yaratabilirdi. Hitler, Romen diktatre, kendisi iin
Viyana Hakem Mahkemesinin artk olmadn belirtmi olsa da, Alman ordusunun cephe gerisinde istenmeyen glklerden ekindiinden Antonescunun
isteklerine olumlu yant veriyordu. (1170) Antonescu tartmal topraklar operasyon alan olarak ilan ettii ve bu blgede yer alan Macar ordusunu Alman Yksek
Komutanlnn emrine verdii iin d krklna uramt.
Stirbeinin Kahiredeki grmelerinin en ateli yerinde Alman ve Romanya
asker komutanlar Sovyet Silahl Kuvvetlerine kar ortaklaa operasyonlarn planlarn ayrntl olarak tartyorlard. Romanyadaki Alman temsilciler,
Romen partnerlerinin moral durumundan memnundular. Bkreteki Alman
Asker Misyon bakan General Hanzen Nisan 1944te yksek komutanla
334

Antonescunun sava ruhundaki kararll rapor ediyordu. zel bir grevle

gittikten iki gn sonra Bkree dnen Albay Polek, Romanyann yklmayaca, tam tersine, bundan sonra da mcadeleye byk bir gayretle devam edecei
(1171) gereini kaydediyordu.
Romanya yneticilerine basky artrmak ve lke iinde istenmeyen herhangi
bir siyasal kargaa olaslnn nne gemek iin Hitler Bkree, i politik ortam ve Romanyann ekonomik durumunu iyi bilen deneyimli faist diplomat
Clodiusu gnderdi. Bir sre sonra Clodius Alman temsilci Killingeri Romanya
hkmeti ile siyasal, ekonomik ve asker grmelerden uzaklatrd. Clodius grece ksa bir srede Antonescu ve evresindekilerin gvenini kazanmay ve 1944
yl yazndaki dzenli grmeler srasnda baaryla Romen yneticileri sava
srdrmeye kkrtmay baard.

Macar ktidar evrelerinin Manevralar

1944 ilkbaharnda Horthy Macaristanndaki durum Finlandiya ve Romanyadan
biraz daha farklyd. Hitler Almanyasnn, SSCBye kar sava srdren dier uydularnda da olduu gibi, Hitler ordusunun Stalingrad ve Kursk nlerinde yenilmesinden ve Macaristan ordusunun 1943 knda Voronejde bozguna uramasndan sonra faist koalisyonun zaferinden duyulan kuku artmt. Tm 1943 yl
boyunca Kallai hkmeti, Avrupa lkeleriyle defalarca, Macaristann teslim olma
koullarna ilikin, ancak Eyll 1943te bu lkenin Amerikan-ngiliz askerlerince
igal edilmesi n koullarna dayanan bir n anlamayla sonulanan, ilikiler kurma giriimlerinde bulunuyordu. Sz edilen anlama yrrle girmedi, nk
Churchillin Macaristan ile anlamay esas alan Balkan stratejisi fiyaskoya urad. Mnferit bar gerekletirilemez, nk bizim tm snrlarmz Batl devletlerin snrlarndan ok uzak bir mesafede bulunmaktadr diyordu (1172) Horty.
Macaristanl yneticilerin anti-Hitler koalisyonun dalaca hesaplar tutmad. SSCB, ABD ve ngiltere arasndaki ibirlii glenmeye devam ediyordu.
Tahran Konferans, anti-Hitler koalisyonunun byk devletlerinin faist bloa
kar birlikte mcadele etme kararlln bir kez daha kantlamt.
1944 ubat ay banda lke dndaki Macar temsilciler sviredeki D. Barcza
ve sveteki Baron D. Bakach Beshenei ngiliz-Amerikan temsilcilerden Sovyet
ordusu Karpatlara varr varmaz Macaristan iin en iyisinin Hitler Almanyas ile
ilikileri kesmek ve Sovyetler Birliinden bar ricasnda bulunmak olduu (1173)
konusunda mesaj alyorlard. Ancak Macaristan hkmeti, Sovyetler Birliine ve
dier devletlere kar saldrganla son vermek iin ciddi admlar atmad.
Eyll 1943te, talyann savatan ekilmesi sonucunda l Paktn geerliliinin yitirilmi kabul edilmesi nedeniyle, Kallai hkmeti zel bir demecinde, bu
olgudan hibir karm yapmamakta olduunu ve Macaristan-Almanya ilikilerinin deimesi iin ne bir neden ne de bir yntem grdn vurguluyordu.
Ancak, Sovyet-Alman Cephesindeki asker harektlara dorudan katlm biraz
aza indirgemeyi arzulayan Macaristan hkmeti Almanya ile asker ilikilerin,
335

Macaristann kendi kuvvetlerinin snrlarn savunmaya ve i asayii srdrmeye hizmet etmesi gerektiini vurguluyordu. Bunun dnda, Macaristan hkmeti
gelecekte Alman asker nakliyelerinin, en nemli sanayi merkezlerine uramadan, Macaristan topraklarndan gemesi arzusunu dile getiriyordu. Bu istei, hava
bombardmanlarnn nne geilmesi, i dzenin srdrlmesi gerekliliiyle,
asker retim ve Macar-Alman mal deiimi (1174) karlaryla gerekelendiriyorlard.
Macaristan Ordusu Genelkurmay bakan General F. Sombathei 1944 yl
banda Almanyaya gnderiliyordu. Kendisi, Horthy ve Kallaiden en azndan
Macaristan ordusunun bir blmnn Macaristan snrlar iine dnmesini ya
da bir Macaristan snr blgesinde konulanmasn salamas iin grev almt.
nk Macaristan, snrlarnn gvenliinin istisnai olarak kendi kuvvetlerince
salanmasn arzuluyordu. Hitler ve Keitel Macaristan hkmetinin bavurusunu yantsz brakt. Macaristan hkmeti ubat sonunda, Macaristan ordusunun
Macaristana dndrlmesi ricasyla Berline yeniden bavurdu. (1175)
Hitler Almanyas ile Horthy Macaristan arasndaki ilikiler gerginleiyordu. 1943 sonbaharndan itibaren Alman hkmeti, talyay rnek alabileceinden ekindiinden Macaristandaki olaylar belirli bir endieyle izliyorlard. Bu
olasl hesaba katan Wemachtn Harekt Karargh, Eyll aynda Macaristan,
ordusunu silahszlandrarak, kuatma plan hazrlyordu ve Romen ve Slovak
kuvvetlerinin bu eyleme katlmasn ngryordu. 1944 ylnn Ocak sonu ile
ubat banda Almanya Genelkurmay bu plan Margareta-1 Operasyonu
yeniden gzden geirip Hitlerin onayna sundu. Romen ve Slovak askerlerinin
Margareta-1 operasyonuna katlmas, Hitlerin Antonescu ile 1944 ubat ay sonunda yukarda sz edilen konumalarnn gsterdii gibi, topraklarn yeniden
ekillenmesine yol aabilirdi ve Almanlar bunu ok erken buluyorlard. stelik
Macaristan tarafndan ciddi bir direni iin hibir belirti de yoktu. Bu nedenle,
Hitler Margareta-1 operasyonunun yalnzca Alman kuvvetleriyle gerekletirilmesini onaylad. Kuatmay 19 Mart 1944 Pazar gn gerekletirmenin ok uygun olaca karar alnd. Macar hkmeti Hitlercilerin planlarn biliyor olmasna
karn, Alman mdahalesine kar hibir nlem almad. Kallai ve meslektalar,
Almanyann Macaristana mdahalesinin (Almanya tarafndan y.n.) siyasal adan stratejik bir hata, taktik olarak da asker bir hesap hatas olacan (1176) tahmin ediyorlard. Kallai Almanlarn sava hazrlklarn olsa olsa gerek bir tehlike
oluturmayan bir gsteri olduunu dnyordu.
Margareta-1 Operasyon plan dnda, Almanlarn bir de Macaristan sindirme plan da vard. Standartenfhrer CC E. Veezenmayer ve Macaristan konusundaki dier uzmanlar, Macaristana kar kuatmaya bavurmak yerine siyasal
bir aksiyonla snrl kalnabilecei grndeydiler. Sz edilen aksiyonun balca amac, Horthy iktidarn korumakla birlikte Macar hkmetinin kadrolarn
daha sadk Alman yanls siyaset adamlar yararna deitirmek olabilirdi. Hitlere
sunulan memorandumda u ifadeler yer alyordu: ... Bir ynetici vekili zerinden legalize edilen, iktidardaki Macaristann Yenilenmesinin sa kanadndan
336

Macaristan Nasyonal-Sosyalist Partiye ve apraz Oklara* (1177) kadar geni tabanl bir hkmet kurulmaldr. Hitlerin Ribbentrop ve Himmlerle 15 Marttaki
toplantda iki plandan da asker kuatma ve hkmet deiimi yararlanma karar alnd.
18 Mart 1944te Horthy, Hitler ile grmeler yapmak iin Kleimsheim
(Salzburg) atosuna arld. Grmeler srasnda Hitler Horthyi siteme bouyordu. Macaristann tutumu giderek daha da umutsuzdu, Almanyann arkasndan gizli anlama peindeydi, Horthyin hkmetinde Almanyaya dman olan
insanlar bulunuyordu vb. Bu nedenle Hitler, ald Macaristan kuatma kararn
ilan ediyordu. Horthy Bolevizme kar ortaklaa mcadele yararna Hitlerin
kuatmay onaylama talebine raz oldu.
Tm Margareta-1 asker-siyasal aksiyonunun ak faist diplomasinin yntemleri iin son derece karakteristiktir.
Horty ve dier asker yneticilerin (Sava Bakan Csatai, Dileri Bakan
Ghyczy, Genelkurmay Bakan Sombathei) grmeye arlmalar Alman askerlerinin Macaristana k anna rastlyordu. Grmeler srasnda Macar yneticileri, dk bir olaslktr ama direngen bir tavr taknm olsalar dahi, onlarn
Salzburga gelmi olmalar, Macar ynetiminin tutumunun Almanyann aksiyonuyla mutabk olduu gibi bir izlenim yaratyordu.
Almanyann Macaristana kar tm asker-siyasal aksiyonlar nceden karara
balanmt ve Horthy ile grmeler, aslna baklrsa, hibir eyi deitirmezdi.
Bu aksiyonlar, bizzat Horthyin yazgs zerinde etkili olmutu. Anlalyor ki,
Horthy bunu anlyordu ve bu nedenle hem Macaristann kuatlmasna hem de
yeni hkmetin kurulmasna raz oldu.
Alman-Macar grmeleri ak iinde Hitler, Ribbentrop ve Keitel mttefikleri karsnda aka kaba davranyorlard. Horthy Hitlere Macaristann savatan kmasn ve dmann tarafna gemesini drste bulmadn bildiriyordu.
Byle bir durumda alnna kurun skabilirdi. Hitler buna u yant veriyordu: Bu
bana ne kazandrr ki? (1178)
Salzburgdaki Macar-Alman grmelerinin tm ayrntlarn tespit etmek son
derece gt: Macar katlmclar anlarnda olaylar istedikleri ekilde arptyor
ve kendi hareketlerini hakl karyorlard. Alman Genelkurmaynn gnlkleri
grmelere ek bir k tutuyordu. zellikle bu gnlklerde, Horthynin Hitler ile
gn boyunca sonusuz iki grmesinden sonra, 18 Mart akam, hakknda u
notlarn yer ald nc grme gerekleti: Beklentilerin tersine, akam saat
20.00 civarnda vekil ynetici bir kez daha Hitlerin yanna giriyordu. Bu yeni konuma srasnda Emaneti Babakan, Fhrerin niyetini artk tamamen anladn
ve onun talebini yerine getirmeye raz olduunu bildiriyordu. (1179)
Horthyin ve grmelerin dier katlmclarnn Macaristann karlarn savunma giriimlerine dayanan kendi tutumlarn salam ve ba emez olarak tanmlama abalar eletiriye dahi tabi tutulamazd. Hortyin Salzburg grmeleri
*

apraz Oklar: 1935 ylnda kurulan Macar faist partisi.

337

srasnda Hitlerden, Romen ordusunun Margareta-1 operasyonuna katlmamas

vaadini almay baard iddias da aslszdr. Hitler bu karar Horthy ile grmeden ok nce almt. (1180)
Macaristanda, Macaristann Almanya eski temsilcisi ve Hitlerin de ajan olan Stoyai Bakanlnda yeni bir hkmet kuruldu. Stoyai hkmetinin
zelliini, Almanyann Macaristan yetkili temsilcisi ve elisi Vezenmayerin
Ribbentroptan, Almanyaya, nceki hkmetten daha yakn durmas gereken
yeni hkmetin atanma srecini kontrol etmesi iin zel bir talimat almas olgusu gsteriyordu. Bylece, 1944 ilkbaharnda Macaristan tamamen kuatlmt. Vezenmayer Macaristandaki duruma fiilen hkim bir kii olup kmt. Hitler
tarafndan imzalanan Vezenmayere gnderilen talimatta mparatorluun yetkili temsilcisi, Macaristandaki siyasal durumdan sorumludur; talimatlar Dileri
Bakan araclyla alr. Onun zel grevi, nihai zafere kadar l Pakta gre
zerine den ykmllkleri drstlkle yerine getirme kararllyla dolu yeni
ulusal hkmetin kurulmas iin yollar temizlemektir. mparatorluun yetkili
temsilcisi, hep imparatorluun karlarn gz nnde bulundurarak tm nemli
konularda bu hkmete tler vermek zorundadr (1181)
Macar halknn payna yeni ar snavlara gs germek dyordu. Sovyet
hkmeti Macar halknn durumuna zlerek bakyordu ve ngiliz hkmetine
1944 Maysnda ekilen notalardan birinde Macaristann geleceine ilikin sorunun zmnn, birlik olma ve Almanlarla bugnk Macar hkmetine aktif
olarak direnme abasnda yreklendirilmeye gereksinim duyan bizzat Macar halk
tarafndan bulunmas gerektii (1182) belirtiliyordu.

arlk Bulgaristannn Siyasal Manevras

Almanyann asker durumunun giderek daha da ktletii 1944 ylnda
Bulgaristan hkmeti de savatan ekilme yollar aryordu. Bu durumda, savata yalandan tarafszln hararetle afie etmeye balamt. Dorusu Bulgaristan
Sovyetler Birliine sava ilan etmeye bir trl karar verememi ve ancak ABD ve
ngiltereye ilan etmekle yetinmiti. Gerekten de Bulgaristan yneticileri Hitler
Almanyasna elinden gelen yardm yapmay srdryordu. Bu durum Sovyet
hkmetini 1944 ilkbaharnda, Hitler Almanyas ile cinayet saylabilecek bir ibirliinin ar sonular konusunda Bulgaristan hkmetini ok ciddi olarak
uyarmak zorunda brakmt. Sovyet hkmeti, 17 Nisan 1944 tarihli notasnda
Bulgar hkmetinin dikkatini, Almanyann ktleen asker durumu nedeniyle,
Romanyann Kstence Liman ile birlikte Bulgaristan liman kentleri Varna ve
Burgazn imdi, Sovyetler Birliine kar faaliyet gsteren ve Bulgar makamlarnn
himayesinde Karadenizde konulanan balca Alman Deniz Kuvvetleri slerine
dnmesi olgularnn (1183) SSCB ile Bulgaristan arasndaki normal ilikilerle
badamazlna ekiyordu. Sovyet hkmeti Bulgaristan hkmetine Bulgaristan
topraklar ve Bulgaristan limanlarnn Sovyetler Birliine kar Hitler Almanyas
tarafndan kullanlmasna derhl son verilmesini neriyordu. 26 Nisanda Sovyet
338

hkmeti, Bulgaristan hkmetinin srar zerine kapatlan Varnadaki Sovyet

Konsolosluunun yeniden almas, ayn zamanda Burgaz ve Rusuk kentlerinde
de Sovyet konsolosluklar almas isteini dile getirdi.
Bulgaristan hkmeti balam olan Sovyet-Bulgar yazmalar boyunca Sovyet
bildirilerinde ne srlen iddialar reddediyor ve Varna, Burgaz ve Rusukta konsolosluk almasn SSCB ile Bulgaristan arasnda sava nedeniyle bozulan ekonomik ilikilerin yeniden balamas kouluna balyordu.
Bulgar hkmetinin tutumu, Bulgaristan yneticilerinin tarafszln ardna
snarak Balkanlardaki asker operasyonlarda Hitler Almanyasna nemli yardmlar yapmay srdrdn kantlyordu.
Bojilov hkmeti ve 1 Haziran 1944te onun yerine geen Bagriyanov hkmeti
Sovyetler Birliine kar dmanca bir politika yrtrken ngiltere ve ABD ile
mnferit bar anlamas imzalama olana aramaya yeniden balamt. 1944
Temmuzunda ABD hkmeti Bulgaristan resm kaynaklarndan, Bulgaristan
hkmetinin mnferit bar iin grmelere hazr olduu bilgisini alyordu. (1184)
Ancak, bu nabz yoklamas da Bulgaristann savatan ekilmesini salamad.

Almanyadaki 20 Temmuz Komplosu

Sovyet Silahl Kuvvetlerinin 1944teki zaferleri Almanyann cephe gerisini
sarsmt ve faist rejimde krize yol amt. Faist ordunun mcadele ruhu kmt. Bizzat Almanyada halk kitlelerinin anti-faist mcadelesi geni boyutlar
kazanmt.
Memnuniyetsizlik iktidar kampnn temsilcilerini ve zellikle de Alman
Generalleri de sarmt. Muhalefet gruplar Hitlere kar komplo hazrlamt.
Komplocular, bizzat Hitleri ve onun su ortaklarn iktidardan indirmek pahasna
faist rejimi korumak, yeni bir hkmet kurmak, Bat Cephesindeki direnie son
vermek, Batl devletlerle atekes anlamas imzalamak ve Sovyetler Birlii ile savaa devam etmek iin tm askerleri Dou Cephesine sevk etmek niyetindeydiler.
Komploya Leipzig eski belediye bakan K. Goerdeler, Prusya Maliye eski bakan J. Popitz, Genelkurmay eski bakan L. Beck, Feldmarealler E. Witzleben, E.
Rommel, fon Kluge, General K.G. fon Stlpnagel, bykeli U. von Hassel, Kont
F.-D fon der Schulenburg ve dierleri katlmt.
Bu komploya, Almanyada yalnzca iktidar deiiklii deil, faizmin yok edilmesi ve demokrasinin zaferi iin de aba gsteren ok sayda yurtsever (K. von
Stauffenberg, Adam von Trott zu Solz, H. Moltke ve dierleri) de dhil olmutu.
Ancak, komplonun genel olarak nitelii ve ehresini sol grup deil, tekelci burjuvazinin temsilcileri belirliyordu. Hitleri iktidara burjuva evreler getirmiti
ve faist Alman emperyalizminin politikasn, asker baarlar Hitlerden yana olduka onu desteklediler. Fakat imdi, felaketin arifesinde, tekelci sermayenin egemenliinin temellerini korumak umuduyla uuruma doru yuvarlanmakta olan
trenden atlayp kurtulmaya yelteniyorlard. (1185)
339

Komplocularn niyetinde Hitlerin devrilmesinden sonra ilk adm olarak

Reichin yeni hkmeti kurulmak zorundayd. lgintir, komplocular bu yeni
hkmete, yer altndaki gerek anti-faistlerden hi kimseyi dhil etmek niyetinde
deillerdi; tam tersine, bu hkmet gerici unsurlardan olumalyd.
Komplocularn ana program belgeleri gerici dnce sahibi kiilerce Goerdeler,
Popitz, ve von Hassel tarafndan hazrlanmt ve doal olarak bu durumun, sz
konusu belgelerin niteliini etkilememesi mmkn deildi.
Komplo liderlerinin i politika programlar Hitlerin faist diktatrlnn yerini militaristlerin gerici diktatrlnn almas zerine tasarlanmt.
Komplocularn d politika planlarna gelince, bunlar Almanyann Doudaki snrlarnn (Bat Polonya) geniletilmesini ve Avusturya ile Sudetyde Alman egemenliinin korunmasn ngren yaylmac planlard. (1186)
Komplocular, Allen Dullesin ynettii Avrupadaki Amerikan istihbarat servisi de dhil, Batl devletlerle iliki iindeydiler. Komplocular tarafndan planlanan her eyden hem Washington hem de Londra nceden haberdardlar. (1187)
Ayrca, Dullesi komplocularn tm faaliyetleri hakknda onun katlanlarndan
birisi olan Gisevius haberdar ediyordu. Nrnberg Mahkemeleri srasnda, tank
olarak dinlenen Gisevius, dostluk ve siyaset temelinde (1188) Amerikan istihbarat servisi ile iliki iinde olduunu itiraf ediyordu.
1944 ilkbaharnda komplocular bir asker plan hazrladlar. Plan, Douda
Sovyet ordusuna kar cephenin terk edilmemesiyle e zamanl olarak Generallerin
Almanyann kuatlmas iin Amerikan ve ngiliz askerlerine kaplar amalarndan ibaretti. Gisevius Mays banda bu plan Dullese bildiriyordu.
Hitlere suikast plan 1944 Temmuzunda, mttefiklerin Kuzey Fransaya karma yapmasndan sonraya tasarlanyordu. Ayrntl olarak hazrlanan plana gre
(Walkre Plan), Hitlere suikasttan sonra Beck bir radyo konumas yapacakt. Beck Fhrerin lmn bildirdikten sonra, kendisini Devlet Bakan olarak
ilan edecek, ardndan da Witzlebenin Bakomutan, Goerdelerin Babakan olarak atandklarn bildirecekti. Komplocular, onlarn planlarn genel hatlaryla bilen Korgeneral Fromm komutasndaki ihtiyat birliklerinin kendileri iin lkenin
kontroln salayacan hesap ediyorlard. (1189)
20 Temmuz 1944te gndz Hitler Rustenburg (Dou Prusya) yaknlarndaki
kararghndayd. Tm karargh blgesini bitmek bilmeyen mayn tarlalar ve tel
rgler kuatyordu, bu alandaki tek giri noktas ise SSler tarafndan skca korunuyordu K. von Stauffenberg (ihtiyat ordusu komutanlna bal Kurmay Bakan)
yeni tmenlerin oluturulmasna ilikin rapor vermek zere o gn karargha arlmt. Stauffenberg karargha iinde geciktirici bomba bulunan bir el antasyla
gelmiti. Fon Stauffenberg oturum srasnda, Berlin ile telefon konumasn bitirmesi gerektiini bahane ederek iinde mayn bulunan el antasn Hitlerin yan
bandaki masann altna brakarak dar kt. 1-2 dakika sonra kulaklar sar
edecek bir patlama duyuldu. Baardan emin olan von Stauffenberg otomobiline
kadar vard ve Berline utu. Ancak, patlamadan birka saniye nce masann dier
340

tarafna gemi olan Hitler gerekte hafif yaralarla kurtuldu. lenler ve ar yaralananlar bakalaryd.
Hitlere 20 Temmuz 1944teki bu suikastn baarszla uramas komplocular arasnda aknlk yaratt ve onlarn planlarnn suya dmesine yol at.
Komplonun tm aktif katlanlar ve bununla ilgisi olan ok sayda kii, 700 general
ve subay dhil, kuruna dizildi. Gestapo gerek anti-faistlere de darbe vurdu: birka hafta boyunca 50 bin civarnda kii idam edildi. (1190)
20 Temmuz 1944 komplosu baarszlkla sonulanmt. Bununla birlikte, bu
Alman cephe gerisinin moral kntsnn ve faist diktatrlnn sonunun
yaklatnn yeni bir kantyd.

2. JAPONYANIN BARI MANEVRASI

Japonyadaki Genel Honutsuzluk

Hitler ordusunun Sovyet-Alman Cephesinde yenilmesi, Japonyann savataki
tutumunu giderek daha ok etkiliyordu. Pasifik Okyanusundaki savata da kkl bir dnm ortaya kt. Japon komutanlar artk Alman ordusunun olas baarlarndan yola karak hesaplar yapamazd. Japon komutanlarn Sovyet-Alman
Cephesindeki elverili koullarn ortaya kmasna ilikin umutlar suya dmt. SSCBye mdahaleden vazgeilmek zorunda kalnmt. stelik SSCBnin Japon
Kuomintang ordusu tarafndan gelecek bir tehdide kar Uzak Douda tutmak zorunda kald olduka byk silahl kuvvetleri imdi de Japon militaristlerin elini
kolunu balyordu ve onlara bu ordu birliklerini Amerikallar ve ngilizlerle sava
iin kullanma olana vermiyordu. Japon komutanlar, asker operasyon inisiyatifinin 1943 yl sonundan itibaren mttefiklerin elinde bulunduu Pasifik Okyanusu
sava arenasnda savunmaya geerek, Japon adalar ve Asya ktasnn Japon askerlerince igal edilmi blgelerindeki direnme ssn takviye etmek yoluyla metropoln savunmasn glendirmeye dnk nlemler almlard. 1944 Maysnda Japon
komutanlar, in Hindinden Kuzey ine kadar salam bir cephe kurma abasyla
inin Gneyinde yedi yllk sava boyunca en gl taarruzlardan birini balattlar.
Japonyann indeki sava baarlar, Pasifik ve Hint Okyanusundaki adalarn kaybn telafi etmeye dnkt. Fakat bu srada ABD, Byk Anayurt Sava cephelerinde
ortaya kan durumu hesaba katarak, Japonyann direnme alanlar olarak adlandrlan yollar kesmek, Uzak Doudaki ok nemli stratejik mevzileri kuatmak ve
Dou ve Gneydou Asyada devamndaki saldrlar gerekletirebilecekleri sler
kurulmas iin kullanmak amacyla Pasifik Okyanusunun orta ve Gney kesimlerindeki taarruz operasyonlarnn temposunu artrmak iin acele ediyordu.
Pasifik Okyanusu sava arenasnda Kasm 1943te Amerikan Komutanlnca
balatlan taarruz 1944te de geliti.
341

1944 ylnn ilk yarsnda Amerikan Amiral Nimitz Filosu ve General McArturun
askerleri Pasifik Okyanusundaki (Mareal adalar, Amiral adalar ve dierleri) bir
dizi adann kuatlmas iin baarl bir dizi operasyon yrtmlerdi. Temmuz
bandaki iddetli arpmalardan sonra Amerikallar ABD uaklarnn Japonyaya
kadar uabilecekleri Saipan adasna hkim oldu. ABD Bakan Roosevelt 1944
Temmuzu banda Washingtondaki basn toplantsnda, Japonyann stratejik durumunun genel anlamda umut verici olmadn belirtiyordu.
Japonyada savatan genel honutsuzluk artmt. Halk savan tamamen perspektifsiz olduunu gryordu. ktidar evreleri halk kitlelerinin savatan dolay
duyduklar fkeyi Babakan Todzioya kar ynlendirme ve Japonyann asker durumunun ktye gitmesinin sorumluluunu ona ykma karar almt. 18 Temmuz
1944te Todzio hkmeti istifa etti. Kore eski Genel Valisi Koyso Babakan olarak
atand. Yeni hkmet sava srdrmeye kararl olduunu bildirdi. Bu arada da
Japon diplomasisine Japonyann durumunu kolaylatrma ars yaplyordu.

Japonyann Sovyet-Alman Savan Sona Erdirmeyi Salama abalar

Mevcut koullarda Japonyann d politika stratejisi, ilk dev olarak nne
ngiliz-Amerikan ordularnn balca kuvvetlerini Uzak Doudan, Almanyaya
kar Avrupa asker harekt arenasna kaydrmak, ayn zamanda da SSCB ile Batl
devletler arasna nifak sokmak hedefini koymutu. Bu amaca, Japon diplomasisinin eski bir tasars olan, SSCB ile Almanya arasnda savan sona ermesini
salama olgusu k tutuluyordu. Bu tasar Japon asker evrelerinin planlarna da
uygun dyordu. Asker evreler, Japonyann kaytsz koulsuz teslim olmas koullarnda ABD ve ngiltere ile bar seme yoluna gitme gerei duymuyorlard.
Sovyet hkmetinin Almanya ile bar anlamas imzalama olasl konusundaki aka ifade edilen olumsuz tutumuna karn, Nisan 1944te Japon hkmeti
Moskovaya bir heyet gnderilmesi konusunu yeniden gndeme getiriyordu. Japon
hkmeti ayrntl aklamada, gnderilmesi tasarlanan heyetin balca amacnn
Almanya ile SSCB arasnda barn salanmas olduunu itiraf ediyordu. (1191)
Sovyet hkmeti Japonyann nerisini reddetti. Sovyet hkmetinin
Japonyann bu bavurusuna yant, Japonlara Eyll 1943te verilen yantn benzeriydi. (1192)
1944 Austosunda Dileri bakan Sigemitsu Alman bykelisi Stammerle
grmesinde Almanya ile Rusya arasnda bar anlamas imzalanmas konusunda karlkl anlay yolunu izlemenin gerekliliinden sz ediyordu. ok
gemeden Japonyann Berlin bykelisi Osima, Sigemitsunun bu nerisinden,
Hitlere sz ediyordu.
1944 Eyll ay ortasnda Stammer, Osimann Hitler ile grmesinin ieriini ve Hitlerin Japon hkmetinin araclk yapma nerisine yantn iletiyordu.
Hitler, Sovyet hkmetinin, Almanya ile karlkl anlay yoluna gitmeye hazr
olduu konusunda herhangi bir bilgiye sahip olmad yantn veriyordu. (1193)
342

19 Austos 1944 tarihli mparatorluk konferansnda Sava Ynetme

Program kabul edildi. Program SSCB ile ilgili Japon politikasna hz verilmesini ngryordu. Programda u ifadeler yer alyordu: Almanyann yenilgisi ya
da mnferit bar anlamas durumunda, zaman yitirmeksizin, Sovyetler Birliini
kullanmak amacyla durumun iyi ynde deimesi iin aba harcamak gereklilii
vardr. (1194)
15 Eyll tarihli Sava dare Yksek Konseyinin oturumunda Japonya Dileri
Bakan, kendi hazrlad Sovyetler Birlii Konusunda Alnmas Gereken
Diplomatik nlemler adl n plan tartlmas iin Konseye sunuyordu. 12 Eyll
1944 tarihli bu belgede ortaya kan durum nedeniyle Japonyann Sovyetler Birlii
konusunda derhl, grevi Almanya ile SSCB arasnda barn salanmas ve ayn
zamanda Sovyetler Birlii ile Japonya arasndaki ilikilerin iyiletirilmesi olan
kesin diplomatik bir giriimde bulunmak zorunda olduundan sz ediliyordu.
Japonya ile in arasndaki ilikiler iin SSCBnin araclk yapmasnn rica edilmesi
ngrlyordu. Bu amala, grmeler yapmas iin Sovyetler Birliine geni yetkilerle donatlm zel temsilci gnderilmesi gerekiyordu. Giriimin balca amac,
SSCB ile bar anlamas imzalanmas yoluyla Almanyann kurtarlmas iin aba
gstermekti. Biz, diyordu Sigemitsu, Almanyann bizim Sovyetler Birlii konusundaki politikamz anlamasn salamak zorundayz. (1195)
Sigemitsu anlarnda Japon diplomasisinin bu manevralarn anlatrken, bu manevralar Japonyann bar her yerde kurma abas olarak sunmaya abalyordu.
Bununla birlikte Sigemitsu Japon ordusunun Almanya ile Rusya arasnda bar
kendi asker planlarnn bir parasnn gereklemesi olarak grmek istediini ve
yine daha ok da Chongqing ile herhangi bir anlama elde etmek istediini belirtiyordu. Sigemitsu, bu manevralar yaparken militaristlerin verdikleri devi yerine
getirmekte olduunu itiraf ediyordu. Onun kiisel bak asna gre, Chongqing
ile bar iin elverili koullar yaratlmas arzulanyordu, ama Sovyetler Birlii ile
ilikiler daha byk bir nem tayordu. (1196)
Sigemitsunun itiraflar, Japon diplomasisinin manevralarnn, igal savann
sona erdirilmesi iin elverili koullarn salanmas greviyle dikte edilmekte olduunu kantlyordu.
Yksek Konseyin karar uyarnca, Japonya Dileri Bakan Eyll 1944te,
SSCB hkmetinin karsna Japon Bykelisine yardmc ad altnda zel temsilci gnderme sorusuyla kyordu. Heyete Japonya eski Babakan ve Dileri
bakan Hirota Bakanlk etmeliydi. Sovyetler Birliinin tutumu deimez nitelik tayordu. Sigemitsu unlar yazyordu: Ruslar buna yalnzca kendileri ile
Almanlar arasnda arac olmas iin bir Bykeli gnderme nerisi olarak deerlendirmek eklinde bakyorlard ve bu neriyi reddettiler. Ben bunu birka kez
nerdim. (1197)
Sovyet hkmeti, Hitlercilerle mnferit bar anlamas iin herhangi bir grme konusunu, Japonya ile tartmay reddediyordu.
343

Japonyann ngiltere ve ABD ile Bar in Nabz Yoklamas

1944 sonbaharnda Babakan Kosio, Konoenin nerisiyle, tarafsz sve araclyla ngiltere ile bar anlamas konusunda diplomatik nabz yoklamasna
da balad. Asahi gazetesinin crac Mdr Bungiro Sudzui, 1944 Eyll ay
ortasnda sve temsilcisi Vidar Beggei ziyaret etti ve Konoenin grne atfta
bulunarak, kendisinden Japonyann, savan sona erdirilmesi olasl konusunda Londrada nabz yoklamas ricasn sve hkmetine iletilmesini istiyordu.
Beggenin Tokyo Mahkemesi srecinde bildirdii gibi, Japonya Byk Britanya ile
anlamann ABD ile anlamaktan daha kolay olduu grndeydi.
Japon hkmetinin niyetinin ciddiyetini, onun, ngiltere ve ABD ile anlamaya
varlmas durumunda faist Alman partnerlerinin kararl basklarndan ekinerek
1944 Eyll sonunda ekonomik temsilciliklerini Berlinden svireye aktarma direktifi vermesi olgusu kantlyordu.
Bar iin nabz yoklama giriimleri balatan Japonlar sava srasnda kuatlan
tm topraklar eski sahiplerine, bir olaslk, Tayvan ve Koreyi elinde tutmak iin
Kuzeydou ini de iade etmeye raz oluyorlard. Begge tm bunlar Stockholme
rapor etti.
Japonlarn nerisi, Japonyann kaytsz koulsuz teslim olmas ilkesinden
yana olan ngilterede de Birleik Devletlerde de onay grmedi. Birka ay boyunca
Begge ile Sudzuki arasnda bar anlamas imzalanmas sorunlarnn tartlmas
srasnda, Sudzuki mttefiklerin kaytsz koulsuz teslim olma talebinin bar iin
ok byk bir engel olduunu (1198) belirtiyordu. Japonya iktidar evreleri yine
de savan daha elverili koullarda sonlanmas ve daha kabul edilebilir bir bar
anlamasnn imzalanmasn umut ediyorlard.

Japonyann inde Nabz Yoklamas

SSCB, ngiltere ve ABD ile bar manevralar ile e zamanl olarak, Japon
diplomasisi, tm abalarn an Kay ek hkmeti ile bar salanmasna yneltmiti. Bir de Japon iktidar evreleri, Kuomintang ile in Komnist Partisi arasnda
var olan gr ayrlndan, an Kay eke kendileri iin gerekli olan alanda bask
yapmak amacyla 1944 ilkbaharnda balatlan taarruzlarn baarlarndan yararlanma hesaplar yapyordu.
5 Eyll 1944te Yksek Sava Komuta Konseyinin oturumunda Chongqinge
dnk siyasal almalar yrtlmesi karar alnd. Japon askerlerinin inden ekilmesi ve Amerikallar ve ngilizlerin inden ekilmesi karlnda, Manurya
hari, tm inin idaresinin an Kay ek hkmetine devredilmesi durumunda
bar anlamas imzalanmas ngrlyordu. (1199) Bar anlamas olaslna
aklk kazandrmak iin yal ve deneyimli politikac, Dileri eski Bakan Ugaki
ankhaya gnderilmiti.
1944 Ekim ay sonunda Kosionun yapt ve Sava Bakan Sugiyama ve
Dileri Bakan Sigemitsunun da katld toplantda Ugaki yapt ziyaretin so344

nularna ilikin rapor veriyordu. Ugaki, Chongqing ile bar anlamas imzalama
konusunda umutlar olduu grndeydi. Bunun iin Japon askerlerinin inden
ekilmesi yoluna gitmek ve Kuzeydou inde tarafsz blge kurulmasna raz
olunmas gerekiyordu. (1200) Ancak, indeki baarlarnn etkisi altnda bulunan
Japon evreleri Chongqing ile bar anlamas imzalanmasna kar kyorlard.
stelik mevcut uluslararas konjonktrde Chongqing hkmetinin teslim olmasn beklememek gerekiyordu. Sovyet ordusunun Batdaki byk zaferleri ve ABD
ile ngiltere askerlerinin Pasifik Okyanusu sava arenasndaki taarruz operasyonu
koullarnda, an Kay ek hkmeti de dhil olmak zere mttefikler iin kanlmaz olarak elverili koullar ve inde de asker durum iin perspektifler olumas
gerekiyordu.
Yl sonunda Japonlar ine yapacaklar daha sonraki taarruzlara son verdiler

345

YETM BENC BLM

DOU, GNEYDOU VE KUZEY AVRUPA

LKELERNDE
KIZIL ORDUNUN KURTARMA MSYONU
DNEMNDEK DPLOMAS

Sovyetler Birliindeki Asker ve Politik Durum

1944 ortasna doru SSCB ve mttefiklerinin asker-politik durumu daha da
glenmiti. Sovyet Silahl Kuvvetleri, Sovyet topraklarnn faist igalcilerinden
kurtuluunu tamamlamt. Kzl Ordu yaz taarruz operasyonlarna Kareliya ksta ve Kareliyada balad, daha sonra da cephenin merkez ksmna, Balkanlara,
Baltklar ve Kutuplar tesine geniledi. Taarruz operasyonlar boyunca Sovyet askerleri 600 kilometreden 900 kilometreye kadar arparak Batya ilerlediler ve
faist Alman igalcilerini Ukrayna, Belarus, Moldova, Estonya, Lituanya ve Dou
Letonyadan kardlar.
zgrlk ve bamszlk iin mcadele veren Sovyet halk, faistlere esir dm dier halklarn yazglarna kaytsz kalamazd.
Bu nedenle Sovyet hkmeti amalarn aadaki maddelerle ilan etti:
Avrupa halklarn faist kuatmaclardan kurtarmak ve onlara kendi ulusal
devletlerini yeniden kurmalar iin destek vermek;
Avrupann kurtulmu halklarna, devlet dzenine ilikin karar alma zgrl
ve tam bamszlk hakkn vermek;
Bu savata halklarn ektii aclarn karl olarak faist sulularnn iledikleri tm ar sular iin iddetli bir cezaya arptrlmas konusunda nlemler almak;
Avrupada Almanya tarafndan yeni bir saldrganlk olasln tmyle ortadan
kaldran bir dzen oluturmak;
Avrupa devletleri arasnda, faistler tarafndan kuatmaya ve soyguna uram
devletlerde yok edilen ekonomi ve kltrn yeniden ayaa kaldrlmas amacyla
karlkl gven ve yardma dayal uzun vadeli ekonomik, siyasal ve kltrel ibirliini kurmak. (1201)
Bu hedefler, Parti Merkez Komitesi tarafndan hazrlanan ve Devlet Savunma
Komitesi Bakan J. Stalinin 6 Kasm 1943 tarihli raporunda sunulan programda
ortaya atlyordu.
Enternasyonal mantn gerei olarak Kzl Ordu, Avrupa halklarnn faizme kar mcadelesinde dorudan yardm sunacak, yce kurtulu yryn
346

balatmt. Kzl Ordu ile birlikte kendi z topraklarn kurtarmak iin Polonya
askerleri, ekoslovak Kolordusu, Romen tmeni, Yugoslav mfrezesi de Batya
yryordu.
Bu hedeflerin gerekletirilmesindeki en nemli rol, silahl kuvvetlerle birlikte
gerek faist yneticilerinin iradesiyle Hitler Almanyasnn su orta olmu lkelere, gerekse Alman faizmi tarafndan esir alnm ve kurtarlmakta olan mttefik
lkelere kar ilikilerde belirlenen programlara uygun olarak hareket eden Sovyet
diplomasisine dyordu. Kzl Ordunun balam olan byk kurtulu yry dneminde Sovyet hkmeti ve diplomasisi Almanyann eski mttefikleriyle,
onlarn savatan ekilmesinden sonra oluacak olan adil, demokratik atekes koullar iin mcadele ediyordu.
SSCB, faist diktatrlkten kurtarlm tm halklara, devletlerinin btnln
ve bamszlnn yeniden tesis edilmesinde, bu halklarn sosyal-ekonomik yaplanmasnn yeniden gerekletirilmesinde, halklarnn onaylar ile demokratik
halk rejimlerinin kurulmasnda, diplomasi dhil ok byk yardmlar gsteriyordu. Sovyet diplomasisine, bu konularda baka bir tutum sergileyen ngiltere ve
ABDnin manidar direniini krmak kalyordu.

1. ROMANYA, BULGARSTAN, MACARSTAN VE FNLANDYA LE

ATEKES ANLAMALARININ MZALANMASI
HTLER BLOUNUN DAILMASI

Kzl Ordunun Romanyada Kurtarc Misyonu ve

Romanya le Atekes Anlamas
kinci ve nc Ukrayna cephelerinin ordular, Austos 1944te, Gney
Ukrayna faist ordu gruplarnn balca kuvvetlerini bozguna urattktan sonra,
taarruzunu Romanya topraklarnn ilerine kadar srdrd.
Sovyet askerlerinin Romanya topraklarna girmesi, Romen emekilerinin
savan sona erdirilmesi ve Hitler Almanyas ile iplerin koparlmas iin mcadelelerinin daha da ykselmesine katkda bulunmu oluyordu. Halk kitlelerinin Antonescu diktatrlne direnci, Romen iilerinin, kyllerinin ve
ilerici aydnlarnn hkmet kart aktif eylemlerine dnmeye balamt.
Romanya Komnist Partisi bu dnemde silahl ayaklanma iin hummal bir
hazrlk balatmt.
Romanyadaki asker-faist rejimin gnleri saylyd. Ancak, Hitlerci yneticiler, bizzat Romanyada olan bitenden habersizce Antonescu diktatrlnn salamlna inanmaya devam ediyorlard. yle ki, 10 Austos 1944te Almanyann
Romanya temsilcisi Killinger, Ribbentropa gnderdii telgrafta unlar bildiri347

yordu: Romanyada her ey sakin. Kral Mihai Romanya-Almanya ittifaknn sarslmazlnn en iyi garantisidir. (1202) Ve o zaman Gney Ukrayna Ordular
Grup Komutan General Frisner Romanya iindeki durum konusunda birtakm
endielerini ifade ediyordu. Killinger kendisine, ilerin hkmet krizine gitmesi
durumunda dahi, endielenmek iin hibir neden olmadn, nk Dileri
Bakanlnn dzeni salayacak insanlar buraya derhl gnderecei yantn
veriyordu. (1203) Faist diktatr Antonescu da zaten iktidarnn sarslmazlna inanmaya devam ediyordu. Antonescu, 4 Austos 1944te Dou Prusyadaki
Alman Kararghnda gerekleen son buluma srasnda da Hitlere ite bunlar sylyordu. 5 saatlik grme srasnda iki lider, Sovyet-Alman Cephesinin
Gneyindeki ortaklaa savunma muharebelerinin planlarn ayrntl olarak grtler. Almanlar, gya savan tm akn deitirecek olan efsanevi bir gizli
silah ok yaknda devreye sokacaklarn vaat ediyorlard. Hitlerin, Romanyann
ve bizzat Antonescunun Almanyann tarafnda sonuna kadar arpp arpmayaca eklindeki dorudan sorusuna, Romen diktatr bir dizi kar soru sorarak
yanttan kanmt. (1204)
Antonescu Hitler ile grmesinden sonra, yakn zamanda Romanyada olaanst olaylar ngrmediini bildiriyordu. Antonescu esasnda Hitler tarafndan onaylanan ve Maniu ve Bratianunun partilerince desteklenen stratejik plan
yaama geirebileceini hesaba katyordu. Bu plan, Hitlerin takviye gndermeyi vaat ettii Galati-Nemeloasa-Focsani hatlarnda savunma oluturmaktan ibaretti. Ayn zamanda Antonescu hkmeti ve gerici burjuva partilerinin liderleri Sovyet taarruzlarn yavalatarak, ngiliz-Amerikan ordularna Churchillin
Balkan Seeneini gerekletirme olana salamay bylece de Balkan lkelerinin ngilizler ve Amerikallar tarafndan igaline yardmc olmay umut ediyorlard. Sovyet ordusunun cephenin Gneyini yarmas Maniu-Bratianu grubunu
gafil avlamt. 20 Austos 1944te, Kzl Ordunun taarruzu baladktan sonra
Maniu Kahiredeki temsilcilerine kararl harektlara balamaya hazr olduunu
bir telgrafla bildiriyordu. Bu faaliyetlerin nitelii ve gidii konusunda, Maniunun
Romanyaya yaplacak byk bir ngiliz-Amerikan hava karmas konusundaki
srarlar dorultusunda, tahmin yrtmek mmknd. (1205)
Saray evreleri ise yazglarn Hitlercilere, sonuna kadar balamay arzuluyorlard. Monarinin kurtarlmas iin tek bir yol gryorlard: Kanlmaz Sovyet
kuatmasnn iddetini yumuatmak iin Kral Mihainin atekes anlamasnn
imzalanmasna raz olmas. Maniu ve Bratianu gibi saray evreleri de halk kitlelerinin ayaklanmasndan kanlabilecek en iyi karar atekes anlamasnn bizzat
Antonescu hkmeti tarafndan imzalanmas olarak kabul ediyorlard. Ancak,
Kral ve danmanlar, faist diktatrn Hitler Almanyas ile ilikileri kesmekten
vazgemesi durumunda dier zmlerin de aray iindeydiler. Onlar, tm sava
sresince asker-faist diktatrln devrilmesi ve Romanyann Hitler Almanyas
ile ittifaknn sonlanmasndan yana kararl bir tutum sergileyen tek reel g olarak
Komnist Partinin roln kabul etmek zorundaydlar.
348

Romanya Komnist Partisi, Kral ve Saray evrelerinin, komnistlerle birlikte

hareket etmeye raz olduktan sonra, devrim mcadelesinin gelimesini engellemek iin bir devlet darbesiyle snrl kalma abasnda olacaklarnn bilincindeydi.
Ancak, Komnist Parti bu niyetleri boa karmay baarmt; saray evreleri ve
dier burjuva-liberal evreler kendi faaliyetlerini, komnistler tarafndan hazrlanan genel plana dhil etmek zorunda kaldlar. (1206)
Kzl Ordunun baaryla ilerlemesi Romanya ordusunun askerleri ve ok sayda subayn, Almanya tarafnda savamann, lkeleri iin felaket sonular douracana giderek daha fazla inandryordu. Bu da Komnist Partiye askerlerle
almak iin elverili olanaklar salyordu.
Kzl Ordu Kiinev-Jassy hattnda Hitler kuvvetleri ve faist Romanya hkmeti
askerlerinin kuatlmas ve bozguna uratlmas operasyonlarn gerekletirirken,
Romanya Komnist Partisi nderliindeki yurtsever gler 23 Austos 1944te
faist Antonescu diktatrln devirdiler. Bizzat diktatr ve onun ibirlikileri (Mihai Antonescu, Sava bakan General Pantazi ve dierleri) Kraln huzuruna ktktan sonra Krallk Saraynda tutuklandlar. 23 Austos akam yurtsever
silahl mfreze . Antonescu ve ibirlikilerini Bkrein kenar bir blgesinde
Romanya Komnist Partisi Merkez Komitesinin gizli kararghna gtrd. (1207)
Daha sonralar Kral, Antonescuya hkmetinin nndeki planlara ilikin
bir soru sorduunu anlatyordu. Antonescu atekes isteinde bulunmaya, ancak
ngiltere ve ABDnin Romanyaya derhl asker karmaya raz olmalar ve lkeye
Kzl Ordunun girmemesini garanti etmeye raz olmalar durumunda, hazr olacaklar yantn veriyordu. Aksi takdirde Antonescu hkmeti sava srdrmek
niyetindeydi. (1208)
23 Austosu 24 Austosa balayan gece Romanya Komnist Partisi tarafndan
ynetilen yurtsever mfrezeler ve asker birlikler bakentin en nemli tesislerini
ve stratejik noktalarn: Bakanlar Kurulu binasn, ileri Bakanl binasn, merkezi telefon istasyonu, telgraf ve radyo binalarn vb igal etmiti.
Romanyadaki olaylar Hitlerciler arasnda panik yaratmt. Gney Ukrayna
Ordular Grup Komutan Frisner 23 Austos saat 23.00da Antonescunun devrildiini Hitlere bildirdi. Frisnerin haberi Fhreri kplere bindirmiti.
Hitler Romanyada asker ayaklanma sonucunda kurulan General G. Sanatescu
hkmetinin derhl datlmasn ve Hitler ajanlarndan oluacak yeni bir
hkmet kurulmasn emrediyordu. (1209) Fhrer Bkreteki Alman temsilcilere yeni Romanya hkmeti ile her trl diyalou sert bir ekilde yasaklamt.
(1210) Romanyada bulunan Alman generaller Hitlerin emirlerini yerine getirmeye hazrlanmaya balamt.
Silahl ayaklanmann baars iin Romanya topraklarnda bulunan Hitler
ordularn zararsz hle getirmek, onlarn rgtl harektlara gemesine frsat
vermemek gerekiyordu. Bunun yerine, Kral Mihai 23 Austos akam Hitlerin
generalleri Ganzen ve Gerstenberge Almanlara kar savamak istemediini bildiriyordu. Kral Alman askerlerinin bir engelle karlamakszn ekilmesine raz
349

oluyordu. Hitler ordularnn nemli bir gcnn yer ald Benyasuda (Bkrein
banliys) Romanyadaki Alman Hava Kuvvetleri Komutan Gerstenberg kendisine elik eden Romen subaylarn tutuklanmasn emretmi ve Hitlerin emri uyarnca, Hitler yanls yeni bir hkmet kurmak niyetinde olduu Bkrein kuatlmas iin Alman askerlerini hazrlamaya balamt.
Mihainin Hitler askerlerinin sorunsuz ekilmeye raz olmas, Romanya
Komnist Partisinin derhl ve kararl mdahalesi sonucunda hkmsz klnmt. Romanya ordusu yurtsever kuvvetlerle birlikte Hitlercilerle savaa balad.
Hitler Almanyas ve Romen mttefikinin Sovyet-Alman Cephesinin Gney
kanadnda Kzl Ordu tarafndan bozguna uratld bir ortamda meydana gelen
23 Austos 1944 olaylar Romanyann savatan ekilmesi srecini hzlandrd.
25 Austosta Romanyann Ankara Temsilcisi Krecianu, Trkiyenin Sovyet
bykelisi S.A. Vinogradovu ziyaret ederek kendisine bir nota veriyordu. Bu notada General Sanatescunun Yeni Romen hkmetinin derhl atekes imzalamaya ve lkedeki tm kuvvetlerin yardmyla Romanya topraklarnda bulunan tm
Almanlar tamamen uzaklatrmaya karar verdii bildiriliyordu. (1211) ok gemeden B. Stirbei, L. Patrashkanu, D. Damaceanu, G. Pop ve dierlerinden oluan
Romanya devlet delegasyonu Moskovaya geldi. 12 Eyll 1944te atekes anlamas
imzaland. SSCB, ABD ve ngiltere hkmetlerinin verdii grevle Romanya ile
atekes anlamasn SSCB Mareali R.Y. Malinovski imzalad.
Romanya ile atekes anlamas Sovyetler Birliinin Nisan 1944te Romanyaya
sunduu alt koulun hepsini de ieriyordu. Bu koullardan bazlarnda gerekli dzeltmeler yaplmt. yle ki, Atekes Anlamasnn 1. maddesi, Romanyann yalnzca Almanya ile ilikileri kesmesini deil, bamszlk ve egemenliini yeniden
tesis etmesi amacyla (1212) Almanya ve Macaristana sava ilan etmesini kaydediyordu. Bir de Romanyann takviye aralaryla donatlm en az 12 piyade tmeni
hazrlamasna iaret ediliyordu. 11. madde sava tazminat miktarn ve deme
eklini belirliyordu: ... Romanyann savatan ekilmekle kalmayp sava ilan edip
bu sava da Almanya ve Macaristana kar bir davada yrtmekte olduu dikkate alnarak taraflar, sava zararlarnn (...) tazminatnn Romanya tarafndan tek
deme olarak deil, taksitlerle denecei ve de 300 milyon Amerikan dolarnn
alt yl iinde mal karl (petrol rnleri, tahl, orman rnleri, deniz ve nehir
gemileri, eitli makine donanmlar vb) eklinde gerekletirileceini koula balamlardr. (1213) Anlamada belirlenen sava tazminat miktar, Romanyann
verilerine gre, Romanyann sava harektlar sonucu SSCBye verilen 1,5 milyar
dolar (1214) zararn ancak bete birini oluturuyordu.
Romanya ile atekes anlamas metnine, Nisan ayndaki koullarda yer almayan yeni kurallar eklenmiti. Bunlarn en nemlilerine, Romanyada siyasal ve
toplumsal yaamn demokratiklemesine katkda bulunan maddeler dhildi (14.
ve 15. maddeler). Bu maddeler Romen uyruklularn yurttalk haklarnn yeniden tesis edilmesi ve garantiye alnmasn, sava sulularnn cezalandrlmasn,
Sovyetler Birliine ya da Birlemi Milletler yesi dier lkelerden herhangi birine
350

kar dmanca propaganda yapana tm faizan rgtlenmelerin faaliyetlerinin

yasaklanmasn vb. ngryordu. Dier yeni maddeler grubu (7, 8, 9, 12 ve 13.
madde) Romanya ve mttefik devletlerin mlkiyet ilikilerini belirliyordu. yle
ki 12. madde Romanyay, sava srasnda Sovyet topraklarndan gtrd tm
varlklar Sovyetler Birliine iade etmeye, 13. madde ise Birlemi Milletler ve
yurttalarnn Romanya topraklarnda sava ncesi var olan tm yasal haklar ve
karlarn iade etmeye ykml klyordu. Atekes anlamas, Sovyet asker idareleri ve mttefik kontrol komisyonunun Romanya idaresi ile (16, 17, 18) karlkl
ilikilerini belirleyen kararlar ieriyordu. (1215)
Moskovada imzalanan atekes anlamasnn koullarn deerlendiren Romen
gazetesi Sknteya hemen hemen iki yl getikten sonra bu koullarn, Sovyet
halklar ve Antonescu rejimi ile kendi karlar ve arzularna ramen savaa srklenen Romen halkn birbirinden ayran bu sava sonrasndaki atekes anlamasnn Sovyetler Birlii halklarnn ycelii ve derin anlaynn bir ifadesi olduu
deerlendirmesini yapyordu. (1216)
inde gericilerin arlkta olduu K. Sanatescu hkmeti atekes koullarnn
tmn yerine getirmiyor ve lkedeki demokratik hareketi snrlyordu. Hkmet
1944 Aralnda istifa etmek zorunda kald. General Radescunun onun yerini
alan hkmeti, bnyesinde birka demokrat olsa da esas olarak nceki hkmetin
politikasn yrtyordu. Ancak gericilerin iktidardan uzaklatrlmasndan ve 6
Mart 1945te Petru Groza Bakanlnda demokratik bir hkmetin kurulmasndan sonra, Romanyada komnistlerin balatt Ulusal Demokratik Cephe program ve tm atekes koullar uygulanmaya baland.
Romen halk Hitler Almanyasna kar savaa aktif olarak katlm ve faizmin nihai olarak bozguna uratlmasna katkda bulunmutu. Atekes anlamasna gre en az 12 tmen karma ykmlln stlenmiken Romanya 23
Austos 1944-9 Mays 1945 tarihleri arasnda en az 15 tmenini cephede tutmutu. Sovyet Yksek Bakomutanl komutasnda savaan Romen ordusu Romanya,
Macaristan, ekoslovakya topraklarnda savam ve sava Prag banliylerinde
sonlandrmt.

Bulgaristanda Faist Diktatrln Devrilmesi

Bulgaristan ile Atekes
1944 Austosu sonunda Kzl Ordu geri ekilmekte olana faist ordular bozguna uratp Romanyay Alman igalcilerden kurtardktan sonra Bulgaristan snrlarna yaklamt.
Bu durumda Bulgaristan arlk hkmeti szm ona tarafszlk bayra altnda geri ekilmekte olan faist Alman askerlerine Bulgaristan topraklarnda barnma olana salyordu. stelik Hitlerciler Bulgaristann havaalanlar ve limanlarn asker amalarla kullanyorlard. Gerici Bulgar yneticileri, Hitler Almanyas
ile ilikileri koparmak iin reel olanaklara sahipken, esasnda Sovyetler Birliine
351

kar savaa katlarak Almanya yanls bir politika izliyorlard. Bununla birlikte,
Almanyann yazgsnn belirlendiinin farknda olan Bulgar yneticiler, tpk Hitler
Almanyasnn uydusu dier lkelerde iflas etmi rejimler gibi, Amerikan ve ngiliz
devletleriyle ilikiler kurarak ortaya kan amazdan k yollar aramaya baladlar.
1944 Austosunda Bulgar hkmeti temsilcisi Stoio Moanov, Bulgaristann
savatan ekilmesi olanaklar konusunda ABD ve ngiltere temsilcileriyle grmeler yapmak zere Kahireye gnderiliyordu. Burjuva muhalefetinin yneticilerinden biri olan Doktor Dimitrov (Gemeto) da 1944 yaznda stanbulda ayn
ynde almalar yapyordu. Nihayet, 1944 Eyll ay banda, yani Sovyet askerleri
Bulgaristan snrna olduka yakn bir mesafedeyken Bulgaristana gizli bir ngiliz
asker heyeti geliyordu. Plovdivde ngiliz heyeti Bakan ve Bulgar hkmeti temsilcileri arasnda gr alveriinde bulunuluyordu ve bu gr alverii srasnda ngiliz hkmetinin Bulgaristana derhl Trk tmenleri karma planlar
tamakta olduu ortaya kyordu. ngilizlerin verdii teminata baklrsa, Trk
kuatmas gelecekte ngiliz-Amerikan kuatmasnn yerini almalyd.
ngiltere ve ABD hkmetlerinin Bulgaristanda asker igal gerekletirme
niyetlerini, ngiliz ve Amerikallarn 1944 yaznda Avrupa Danma Konseyinde
tartlan Bulgaristanla atekes anlamas tasarlarnda, Bulgaristann ngiliz ve
Amerikan ordularnca kuatlmasn ngren maddelerin yer alyor olmas olgusu
kantlyordu. yle ki, sz konusu anlama konusundaki Amerikan tasarsnn 3.
maddesinde unlar yer almaktayd: Teslim alma konusunda belgeyi imzalayan
mttefik hkmetler Bulgaristan topraklarnn her yerini ya da bir ksmn her
trl silahl kuvvetle kuatma hakkna sahip olmaldr ve tm lkede igalci bir
devletin yasal haklarn kullanmak zorundadr...
Moanov ve dier Bulgar temsilcilerin ngiliz ve Amerikallarla grmeleri,
bizzat Bulgaristanda hzla meydana gelen gelimeler ve Sovyet hkmeti tarafndan 1944 Eyll bandaki nemli diplomatik hareketi nedeniyle pratik sonular
vermemiti.
Bulgaristan hkmetinin Hitler Almanyas ile devam etmekte olan ibirlii ve Bulgar gericilerin ve Batl devletlerin emperyalist evrelerinin Bulgar gericilerle olas szbirlii koullarnda Sovyet hkmeti 30 Austos 1944te Bulgar
hkmetine, Alman askerlerinin Romanyaya girmesinin yolunu amasna derhl
son vermesi nerisinde bulunuyordu. Ancak, 2 Eyll 1944te kurulan K. Muravieva
hkmeti tarafszlk zrhna brnerek ne srlen talebi yerine getirmekten
kanyordu.
5 Eyll 1944 akam saat 07.00da SSCB Dileri Halk Komiseri Bulgaristann
Moskova temsilcisine Sovyet hkmetinin notasn veriyordu. Notada Bulgar yneticilerinin Alman yanls politikasnn ayrntl analizi yaplyordu. Daha sonra
notada unlar yer alyordu: Sovyet hkmeti Bulgaristan ile ilikileri srdrmeyi olanakl grmemekte, Bulgaristan ile her trl ilikiyi kesmekte ve yalnzca
Bulgaristann SSCB ile deil, artk Sovyetler Birliinin de Bulgaristan ile sava
hlinde olacan ilan etmektedir. (1217)
352

SSCB Dileri Halk Komiserlii Enformasyon Brosunun 7 Eyll 1944 tarihli bildirisinde u ifadeler yer alyordu: Hitler Almanyas ile asker ibirlii yoluna den Bulgaristan iktidar evreleri, Bulgaristan halkn, onlarn temel ulusal
karlarnn tersine nce ngiltere ve ABDye, ardndan da Sovyetler Birliine,
Bulgaristann zgrl uruna kann dkm olan karde Rus halkna kar savaa srklemilerdir. (1218)
Muravieva hkmeti iinden klmaz bir durumda kalmt. 7 Eyllde
Bulgaristan hkmeti Almanya ile ilikilerinin sona erdiini resm olarak aklad,
8 Eyll akam ise Almanyaya sava ilan etti.
Deien ortamda Bulgar ve ngiliz-Amerikan temsilcileri Kahiredeki grmeleri durdurmak zorunda kalmt. 7 Eyllde temsilciler u hususlar kaytlara geiriyordu: Bulgaristann ngiltere ve ABD ile atekes anlamas imzalamak
iin bavurduu; ek Bulgaristan heyetinin gelmesi beklenirken atekes koullarnn Bulgaristan tarafna iletilmedii; atekes anlamas ile ilgili grmelerin
Sovyetler Birlii tarafndan Bulgaristana sava ilan edilmesi nedeniyle durdurulduu; bu nedenle de mttefik devlet ile yeni grmelere balanmas gerektii
kabul edilmelidir. (1219)
8 Eyll sabah saat 11.00da F.. Tolbuhin komutasndaki Ukrayna 3. Cephesi askerleri Romanya-Bulgaristan snrn geip Bulgaristann kurtarlmasna giritiler. ki gn
iinde Rusuk, Burgaz, umnu ve dier kentler kurtarld. Bulgaristan halk kurtarc
Kzl Orduyu cokuyla karlad. Her iki taraf da tek el olsun ate amad. (1220)
8 Eyll 9 Eyll 1944e balayan gece Bulgaristan i Partisi nderliinde genel halk ayaklanmas yapld ve Kimon Georgiyev Bakanlnda Anayurt Cephesi
hkmeti kuruldu.
Yeni Bulgar hkmeti atekes anlamas imzalanmas ricasyla mttefiklere
bavurdu. 10 Eyllde, Bulgaristan i Partisi Merkez Komitesi Polit bro yesi
Dimitr Ganev, Profesr Dimitr Mihalev (Bulgaristann Moskova eski temsilcisi)
ve iki Genelkurmay temsilcisinin iinde bulunduu Bulgaristan hkmeti heyeti nc Ukrayna Cephesi kararghna geldi. Burada, delege yeleri ve Yksek
Bakomutann emriyle, asker harektlar 9 Eyll saat 22.00dan itibaren durduruldu. (1221) SSCB, ABD ve ngiltere hkmetleri bir n koul olarak Bulgaristann
tm askerlerini ve memurlarn Yunanistan ve Yugoslavya topraklarndan ekme
ykmlln stlendiler. Bu koullar Anayurt Cephesi hkmeti tarafndan
yerine getirildi ve bundan sonra da, Dileri Bakan P. Staynov, Devlet Bakan
D. Terpeevin yer ald bir heyet Moskovada kabul edildi. 26-28 Ekim 1944te,
bir yandan SSCB, ngiltere ve ABD, dier yandan da Bulgaristan hkmet heyeti
arasnda atekes grmeleri yapld.
Bir yandan Bulgaristanla SSCB hkmetleri dier yandan da ngiltere ve ABD
hkmetleri arasndaki atekes anlamasna ilikin grmeler srasnda ciddi gr ayrlklar ortaya kt.
Sovyet hkmeti ngiltere ve ABDnin, Bulgaristann igal edilmesi taleplerine kar kt, nk bu tr talepler ne Romanyaya ne de Finlandiyaya kar
353

ne srlmt. Sovyet hkmeti, Bulgar hkmetinin Bulgaristan topraklarnn

Hitler Almanyasna kar sava iin mttefik silahl kuvvetleri tarafndan kullanlmasna izin vermesinden yana olmaktan teye gitmiyordu. Sovyetler Birliinin
gr kabul edildi ve atekes anlamasnn 3 maddesinde u hususlar yer alyordu: Bulgaristan hkmeti, Mttefik (Sovyet) Bakomutanlnn grnce
asker durumun gerektirmesi durumunda, Sovyet ve dier mttefik askerlerine
Bulgaristan topraklarnda her yne serbeste hareket etme olana salar. (1222)
Sovyet hkmeti ngilizler ve Amerikallarn, Bulgaristana ait asker malzemelerin, mlkiyetin, kaynaklarn, aralarn vb. mttefiklere teslimine, devrine,
kullanmna ya da onlarn kontrolne verilmesine ilikin taleplerine kar kt. Sovyetler Birlii, Bulgaristan hkmetinden alnan malzemelerin kesinlikle
Bulgaristann deyecei sava tazminat hesabna dhil edilmesinden yanayd.
Sovyet hkmetinin tutumundan dolay ngilizler ve Amerikallar Bulgaristan
ile atekes anlamasna, Romanya ve Finlandiya ile atekes anlamasnda yer almayan talepleri dhil edemediler.
Sz edilen grmeler srasnda ngiltere ve ABD hkmetleri Bulgaristan,
Hitlerin eski mttefiklerinden daha da zor duruma drmek abas iindeydiler.
yle ki; rnein, ngilizler atekes anlamasna Bulgaristann aktiflerinin dondurulmasna ilikin zel bir madde dhil etmekte diretiyorlard. Onlar Bulgaristann,
mttefiklerin her talebinin bar ve gvenliin tesisi ad altnda yerine getirme ykmlln stlenmesinde srar ediyorlard. (1223)
Sovyet hkmeti Bulgaristan benzer anlamalar imzalam olan lkelerden
daha zor bir duruma sokacak her trl ek ykmllklerin anlamaya dhil edilmesine kararllkla kar kt. Sovyet hkmetinde u ifadeler yer alyordu: ...
Bulgaristana 9. madde ile belirlenmilerin zerinde (Bulgaristann sava tazminat ykmll y.n.) ve Romanya konusunda ngrlmemi olan ykmllkler
yklemek yanl ve temelden yoksun olur. (1224) Sovyet hkmetinin diretmesi
zerine ngilizler tarafndan nerilen maddeler Bulgaristan ile atekes anlamasna dhil edilmedi.
Ayrca, Bulgaristan ile atekes anlamasn kimin imzalayaca konusunda
da gr ayrlklar kt. (1225) ngiltere ve ABD bu anlamay tm Birlemi
Milletler adna Akdeniz sava arenas mttefik kuvvetler Yksek Bakomutan
General Wilsonun imzalamasnda srar ediyordu. Bunun dnda, ngilizler ve
Amerikallar, Bulgaristanda kurulan Mttefik Kontrol Komisyonunun (MKK),
Sovyetler Birlii, ABD ve ngilterenin, bu komisyonun fiili faaliyet ve sorumlulukta eit paylara sahip olabilecekleri l bir organ olmasn neriyorlard.
(1226) Bu neriler kabul edilemez grnyordu. Bulgaristan faist Alman igalcilerden Sovyet Silahl Kuvvetleri tarafndan kurtarlmt. Bundan hareketle
Sovyet hkmeti Bulgaristan ile atekes anlamasnn Sovyetler Birlii Mareali
F.. Tolbuhin tarafndan imzalanmasn neriyordu. Sovyet hkmeti MKKnun,
ngiltere ve ABD hkmetleri tarafndan nerilmi olan alma dzenine de
itiraz ediyordu. Grmeler sonucunda, Bulgaristan ile atekes anlamasnn
354

Sovyetler Birlii Mareali F.. Tolbuhin ve mttefiklerin Akdeniz Blgesi Yksek

Komutan Tmgeneral D. Gammelin imzalamas karar alnd. Mttefik Kontrol
Komisyonuna gelince, atekes anlamasnda bu komisyonun, ngiltere ve ABD
temsilcilerinin de katlmyla Mttefik (Sovyet) Bakomutanl temsilcilerinin
bakanlnda alaca ifade edildi. (1227) Bylece, Bulgaristan ile atekes anlamas Bulgaristanda oluan gerek durumu ve Sovyetler Birliinin, Bulgaristann
faist Alman igalcilerden kurtuluuna yapt belirleyici katky ifade ediyordu.
Bulgaristan ile atekes anlamasnn hazrlanmas aamasnda ortaya kan
ciddi bir gr ayrl daha, Bulgaristann Hitler Almanyasna kar savaa katlmasyla ilgiliydi. Anayurt Cephesi hkmeti zgrlk halklarn faizme kar
mcadelesine katkda bulunmak niyetindeydi. Bulgar halk bu karar destekliyor
ve byk bir heyecanla tm halklarn savana, Anayurt mcadelesine kalkyordu. Sovyetler Birliinin genel komutasnda Bulgar ordusu geri ekilmekte olan
faist Alman askerlerine ciddi darbeler vuruyordu. 3. Ukrayna Cephesinde Bulgar
ordusu Yugoslavyann, Macaristann kurtuluuna ve Avusturya topraklarndaki
arpmalara katlyordu. Savan bitii Bulgar askerlerini Avusturya Alplerinde
bulmutu.
ngiltere ve ABD hkmetleri Bulgar halknn devrim hareketinin kazand
geni boyutlardan ve lkenin siyasal yaamndaki kkl deiikliklerden memnun deildi. Onlar, daha bandan bu yana sosyalist bir nitelik kazanm olan
Bulgaristandaki devrime meydan vermek istemiyorlard. Onlarn diretmesi
zerine Bulgaristan ile atekes anlamasnn 1. maddesi, Bulgaristan tarafndan
Almanya ve Macaristan ile ilikilerin kesiliini kayt altna alyor ve Bulgaristann
Almanyaya sava ilan etmesi olgusunu tespit ediyordu. Bunun dnda, Bulgaristan
ile atekes anlamas bu lkenin Almanyaya kar karmas gereken askerlerin
saysn somut olarak belirlemiyordu. Anlamada ancak Bulgaristann, Mttefik
(Sovyet) Bakomutanl komutas altnda grev iin belirlenecek olan kara, deniz
ve hava kuvvetlerini bulundurmak ve komutanln emrine vermek ykmlln stlenmekte olduu (1228) yazlyd.
Bulgaristan ile atekes anlamas metni zerinde, SSCB, ngiltere ve ABD
hkmetleri arasnda uzun sren grmeler sonucunda, mutabk kalnmt.
Ortaya kan gr ayrlklarnn ou, J. Stalinin. W. Churchill ile 1944 Ekim aynda Moskovada gerekleen grmeleri srasnda giderilmiti. Sovyet hkmeti
Bulgaristan, ngiltere ve ABDnin iktidar evrelerinin dayatmaya yeltendikleri
adil olmayan, ar atekes koullarndan korumay baarmt.
Bu konuyla ilgili Bulgaristan i Partisi (B) Merkez Komitesi, atekes anlamasnn imzalanmasnn, Bulgar halknda kurtarc yce kardelerine zel bir minnettarlk uyandrmakta olduunun vurguland bir genelge yaymlad. (1229)
Genel olarak, Bulgaristan ile atekes anlamas son derece dengeli bir nitelik tayordu. Bulgaristan Oteestven Front gazetesi, anlamay yorumlarken unlar
yazyordu: Bu belgeyi okurken koullarn makul oluuna aryoruz. Bulgaristana
kar hibir duygusu olmamasn kaydetmek gerekiyor. Bulgaristan halkndan,
355

eski cani yneticileri tarafndan ilenen hatalarn dzeltilmesi isteniyor ancak.

Aslna baklrsa, atekes anlamas Bulgar halknn kendi inisiyatifi ile kurulan
mevcut durumu teyit etmektedir. (1230)

Macaristan ile Atekes Antlamas ve

Macar Halknn Faist Baskdan Kurtarlmas
1944 sonbaharnda faist Almanyann konumunun hzla ktlemesi ve
Macaristanda i politik ortamn sertlemesi koullarnda Horthy ve taraftarlarna
kaybedilen savatan k aramak dnda bir ey kalmamt. 1944 Austosunda
ve Eyll banda Macaristan temsilcileri eitli tarafsz devletlerin bakentlerinde,
Macaristann teslim alnmas koullar iin grmelere balamalar nerileriyle
Batl devletlerin temsilcilerine bavuruyorlard. (1231) Dier yandan, Macaristan
hkmeti, Macaristann savaa katlmas perspektiflerini tartmay srdryordu.
yle ki, 25 Austos tarihli hkmet oturumunda Almanya ile gelecekteki karlkl ilikiler konusu grlyordu. Bundan nce Alman Genelkurmay Bakan
Guderian ile grmeler yapm olan Genelkurmay Bakan Korgeneral Janos Vro
unlar bildiriyordu: Almanlar, Macaristann savatan ekilme niyeti olmadn
tahmin ediyorlar. Dileri Bakan Yardmcs Arnot-Yungert bu toplantda Batl
devletlerin bak alarnn bir zetini yapyordu: Gerek u ki, Anglosaksonlar
Ruslarn Macaristan kuatmasn istemiyorlar. Onlar, Macaristann Ruslar,
Anglosaksonlar Macaristan kuatana kadar oyalamasn istiyorlar. (1232) Guderian
ile grmeler sonucunda Vrote, Almanlar Yunanistann Ruslar tarafndan deil ngilizler tarafndan kuatlmasn tercih ediyorlar (1233) izlenimi domutu.
Vroun Almanlarn Balkanlar ngilizlere brakma niyetine ilikin uyars Horthy
kliinin gizli umutlarnn ifadesiydi. Yine bu oturumda, Macar askerlerinin Gney
Transilvanyaya mdahale edip etmeyecei konusu tartlyordu. Bakanlarn ounluu mdahaleden yana gr bildiriyordu. (1234)
Almanyann 1944 yazndaki yeni asker yenilgileri, ayrca Romanyadaki askersiyasal durum Stojay hkmetinin istifasna yol amt. Horthy yeni hkmeti,
yakn evresinde olan kiilerden tayin etti. Hkmete Korgeneral Geza Lakato
Bakanlk ediyordu. Bu hkmette Macaristann savaa katlmas konusunda bir
gr birlii yoktu. Bir kesim sonuna kadar Almanyann yannda savamak gerektiini iddia ediyor ve ngilizler ve Amerikallar ile, onlardan yardm beklemenin
imknsz olduunu iddia ederek, gizli anlamay reddediyorlard. Bu grubun banda ar gerici Tarm Bakan Jurek vard. Bizzat Babakan Lakato ve hkmet
yelerinin ounluu SSCB ile savan devamn ve Gney Transilvanyann igalini belli koullarla, zellikle de Almanya tarafndan gerekli takviyeler talebiyle
balant kuruyorlard. Dileri bakan yardmcs Arnot-Yungerthin ban ektii nc grup SSCBye kar savan srdrlmesinden yanaydlar. Ama bu
Almanlarn, ngilizler ve Amerikallar gelene kadar Kzl Orduya kar baarl bir
direnii salayacak yeterli asker yardm yapma kouluna balanyordu. Bu grup
Gney Transilvanyaya saldry reddediyordu. (1235)
356

Budapetede Gney Transilvanya konusu tartladursun, Macaristann askerstratejik durumu hzla ktye gidiyordu. Finlandiyann faist Almanya ile ilikilerini kesmesi ve Bulgaristandaki halk ayaklanmas Macaristann bakentinde yeni
bir kaos yaratyordu.
Horthy yakn evresiyle 8 Eyllde yapt gizli bir oturumda, ortaya kan
durumdan dolay Batl devletlerden atekes ricasnda bulunduunu ilan ediyordu. Oturuma katlanlarn tm Vekilin kararn onaylyorlard. Ardndan,
Macaristann byle bir atekes anlamasn imzalamaya hazr olabilecei koullar
tartld: 1) Batl mttefikler Macaristann yalnzca nemli stratejik merkezlerini kuatacaklar; 2) Romen ve Yugoslav askerleri Macaristann kuatlmasna katlamazlar; 3) Macar polisi ve idarecileri Macaristanda kalacaktr; 4) Batl mttefikler, Alman askerlerinin, Macaristan hibir engelle karlamadan terk etmesine
izin vereceklerdir. (1236)
Atekes koullarnn sve ve Trkiyedeki diplomatik temsilcilikler araclyla
gnderilmesine karar verildi. Dileri bakan Hennei hemen o an Macar temsilcilere telgraf ekti: Biz atekes anlamas imzalamaya hazrlanyoruz. Ayrntl somut talimatlar derhl gndereceiz. (1237)
Yine ayn gn, Macaristann asker ve d politik durumuna ilikin konularn ele alnd olaanst oturum yapld. Bakanlar Sovyetler Birliine kar savan srdrlmesi ynnde gr bildirdiler. ileri bakan Bontso, konunun,
Macaristann atekes istemesinin Batl devletler iin zel bir nem tamayacandan olutuunu, nk onlarn karna olann Macaristann Sovyetler Birliine
kar direnii srdrmesi olduunu belirtiyordu. Dolaysyla diye szlerini balyordu Bontso biz direnii daha fazla srdrmekle hibir ey kaybetmeyiz. (1238)
Sava bakan Csatai, Almanlar takviye gnderselerdi, Macaristann direnii srdrebileceini iddia ediyordu. Ayrca diye ekliyordu Bakan, eer Anglosaksonlar
Macaristann bir blmn, en azndan sembolik olarak igal etselerdi, aslnda
hem bizim iin hem de Almanlar iin ok daha iyi olurdu. (1239) Macaristan
hkmeti Hitlerden yeni Alman takviyesi gndermesi ricasnda bulunma karar ald. General Frisnerin ifade ettii gibi, Macaristan hkmeti 24 saat iinde
Macaristana gelmesi gereken be Alman tank tmeni talep ediyordu; Macaristan
hkmetinin belirttiine gre, aksi takdirde atekes isteminde bulunmak zorunda
kalacaktlar. (1240)
8 Eylldeki Bakanlar Kurulu oturumu, esas olarak 25 Austos tarihli toplant
gibiydi, ancak fark SSCBye kar savan srmesinin bir koulu olarak acil Alman
yardmnn gerekli olduuna 8 Eyllde daha fazla vurgu yapld karmn yapyordu. ngiliz-Amerikan askerlerinin Macaristan topraklarna girebilmesi iin
Almanya ve Macaristan Sovyet askerlerinin ilerleyiini durdurmak zorundayd.
Bakanlar Kurulunun Almanlar ile asker ibirlii konusunu tartt bir srada
Horthy, kendisine Ribbentropun Almanya Macaristan o kadar Alman karlaryla i ie gryor ki, Macaristana ihanet etmeyecektir ifadesinin yer ald mektubu ileten Alman temsilci ile grmeler yapyordu. Alman temsilci Macaristanda
357

i karklklar kmas durumunda, onlarn, yani Almanlarn buna var gleriyle

kar kacaklarn ve her trl darbe giriimini Viyanadan sevk edilecek asker ve
polis mfrezeleriyle bastracaklarn ima ediyordu. (1241) Anlalan, Hitlercilerin
bu olaan tehdidi etkisini gstermiti. 9 Eyllde Horthy General Frisneri Macar
hkmetinin Hitlercilerin tm asker faaliyetlerini desteklemekte olduuna temin
ediyordu. Siz bu blgenin sorumlu komutansnz ve neyi daha doru saydnza
siz karar vermelisiniz. (1242)
11 Eyllde, Macar hkmetinin olaanst oturumu yapld ve bu oturumda
atekes anlamasnn imzalanmas dncesi reddedildi. stelik Bakanlar Kurulu
Korgeneral Vroun, savan srmesi iin takviye istemek zere Hitlere gnderilmesi karar ald.
Horthy rejiminin iflas yaklayordu. Eyll aynda, Gney Transilvanyaya mdahale etmi olan Macar tmenleri, 2. Ukrayna Cephesi askerleri tarafndan birka gn iinde oradan karld. Kzl Ordu Macaristan snrlarna dayand.
Bu koullarda Macar iktidar evreleri Sovyetler Birliine bavurmaya karar
verdiler. 1944 Eyll ay ortalarnda Kont Janos Zichy, Slovak gerilla mfrezelerinden birine komuta eden Sovyet Yarbay Makarov ile balant kurduu Slovakyaya
gnderildi. Macaristan ve Sovyetler Birlii arasnda atekes anlamas imzalanmas olanana ilikin grmeler yapmak zere, Baron Ede Aczel Bakanlnda
temsilciden oluan bir grup Eyll ay sonunda Moskovaya geldi.
Macaristana dnnde Zichy, Sovyet hkmetinin Makarov araclyla Macaristana anti-Hitler koalisyonu tarafna gemesi ve SSCB ile Almanyaya
kar savamas nerisini ilettiini bildirdi. Bunun dnda, Makarov Sovyetler
Birliinin, Macaristann egemenlik ve bamszlna sayg ve bu lkenin iilerine karmama ilkelerine dayal atekes koullarn bildiriyordu. Ayrca, Macaristan
hkmetine Sovyetler Birliinin mttefiklerinden gizli hibir grme yapmak
niyetinde olmad ve Macaristan ile atekes anlamasnn anti-Hitler koalisyonunun balca devletlerinin temsilcilerince ortaklaa hazrlanaca bildirildi.
ok gemeden E. Aczelin, nceden alnan atekes koullarn netletiren bilgileri getiren heyeti Moskovadan dnd. Moskova, Sovyetler Birliinin
Macaristann iilerine karma niyeti tamadn yeniden vurguluyordu. Ancak,
Sovyetler Birlii tarafndan nerilen atekes koullarn kabul etmek yerine, Macar
hkmeti Sovyetler Birliinden gizli olarak Batl devletlerle anlamaya varmak
gibi yeni giriimlerde bulunuyordu.
21 Eyll 1944te hkmet Bakan Lakato, Douya kar Batnn savunucusu olarak Anglosaksonlara Macaristann hizmetini nerdii ve ayn zamanda
Macaristan snrlarnn savunmas iin Almanyann yardmna bel baladklarn
da ekleyen bir aklama yapyordu.
Ertesi gn, 22 Eyllde Horthy, temsilcisi Korgeneral stven Nadaiyi, Alman
esaretinden kaan ngiliz Albay Hautun kulland bir uakla Napoli blgesindeki
mttefik askerler kararghna gnderiyordu. Horthyin Batl devletlere mektubunda zellikle unlar neriliyordu: Antantn Sovyetleri Macaristan snrlarn
358

gememek iin ikna etmeleri arzulanr; bu durumda snrlardaki tm askerlerimizi ekebiliriz ve belirleyici admlar atabiliriz. Ya da Antant varsn acilen Fiumeye
birka tmen karsn ve Bat Macaristana girsin. (1243)
Nadai Foggiaya geldi, ama mttefiklerle balantlar gereklemedi, nk
mttefikler, topraklarna Sovyet askerleri girmiken Macaristan ile atekes konusunda mnferit grmeler yoluna gitmeyi kabul etmiyorlard. Horthy nihayet
Moskovaya heyet gndermeye karar verdi. (1244)
1944 Eyll ay sonunda Jandarma Mfettii Ordu Generali Gabor Faragho
Bakanlndaki Macar temsilciler cephe hattndan geirilip 1 Ekimde Moskovaya
ulatlar ve Moskovada Macaristann savatan ekilmesine ilikin grmeler
balad. Horthy Faraghoya atekes anlamasna aadaki koullarn dhil edilmesi devi vermiti: 1) Asker harektlarn derhl durdurulmas; 2) ngilizler ve
Amerikallarn Macaristann igaline katlmas; 3) Alman askerlerinin engellenmeden ekilmeleri; 4) kk devletlerin ordularnn Macaristann igaline katlmasna izin verilmemesi. (1245)
Macaristan emaneti Bakan, J. Staline yazd mektupta Macaristann Hitler
Almanyasna kar savaa katlma ykmllnden muaf tutulmas abas iindeydi ve bu zavall lkeyi affetmesi (1246) ricasnda bulunuyordu.
Bunun dnda, Horthy heyeti tarafndan nerilen savatan ekilme koullar
arasnda, Horthy ynetimi tarafndan ikinci dnya sava ncesinde ve srasnda
ele geirilmi baz topraklarn korunmas talepleri yer alyordu. Bu talep kararllkla reddedildi.
8 Ekimde Macar heyetini V.M. Molotov kabul etti ve atekesin n koullarn
sundu. Sovyet atekes koullar Macar askerleri ve memurlarnn 31 Aralk 1937ye
kadar var olan snrlara ekilmesini, Almanya ile ilikilerin bir an nce kesilmesini
ve bu lkeye sava ilan edilmesini ngryordu. Sovyet hkmeti bu koullarn
yerine getirilmesinin kolaylatrlmas iin Macaristana asker yardm vaat ediyordu. (1247)
Bu srada Sovyet askerleri Tiszay aarak Macaristan 1. ve 2. ordusunu tamamen
kuatmakla tehdit ediyordu. Bu nedenle Horthy Lakato, Csatai, Vro, Hennei ve
kendisine yakn dier kiilerle 9 Ekimdeki toplant sonunda atekes anlamasnn imzalanmasna raz oldu. Ayn zamanda Horthy Kzl Ordu Komutanlna
bavurarak Budapete ynne taarruzlarn durdurulmas ricasnda bulunuyordu
ve bunu da atekes koullarnn gerekletirilmesine hazrlktan kaynaklandyla
gerekelendiriyordu.
11 Ekim 1944te Sovyet hkmeti Faraghonun, Macaristann mttefikler tarafndan nerilen atekes koullarna raz olduuna ilikin bildirisini dikkate alarak taarruzu durdurdu. Macaristan tm askerlerini ve sivil personeli Slovakya,
Romanya ve Yugoslavya topraklarndan 31 Aralk 1937 yl itibaryla var olan
Macaristan snrlar dhiline ekmek zorundayd; kendi bana hareket edebilen
bamsz devlet olarak kalmalyd, dier devletler ise bu lkenin iilerine karmamalyd. Macar ordusu silahn Alman askerlerine dorultmutu.
359

Ancak, atekes anlamas Horthy kliinin tereddt ve kararszlk sergilemesi

nedeniyle yrrle girmedi. Bunun sonucunda Hitlerciler Horthycilerin savaa son verme niyetini renir renmez 15 Ekim sabah tm Macaristan Silahl
Kuvvetlerinin komutasnn kendilerine devredilmesi talebinde bulundular.
Alman ltimatomunu kabul eden Horthy, ltimatomu veren Hitlerin temsilcisi Veezenmayeri Almanlar srtndan vurmayacaklar (1248) konusunda temin
ediyordu. Bununla birlikte Almanlardan ciddi takviye alnaca konusunda hibir
umudu olmadn anlayan Horthy, Veezenmayere atekes isteminde bulunmaya
hazrlanmakta olduunu bildirdi.
15 Ekim 1944 gnnn ikinci yarsnda Horthy atekes anlamas imzalama
nerisiyle anti-Hitler koalisyonu devletlerine bavuruyordu (Emaneti Babakann
bildirisini radyoda Babakann Basn Dairesi Bakan okuyordu). (1249) Macar
diktatr att adm Almanyann ittifak ykmllklerini yerine getirmemesiyle ve ncelikle de Macarlara lkenin savunulmas iin vaat edilen yardm yeterince salayamadyla gerekelendiriyordu. Bunun dnda, Horthy Almanyay
son birka ay iinde Macaristann iilerine karmakla suluyordu. Horthy zel
Alman mfrezelerinin cebren darbe yoluyla iktidara kendi insanlarn yerletirecei ve lke topraklarn Alman mparatorluuna yaplacak saldrlar nleme alanna dntreceine ilikin gvenilir kaynaklardan bilgi aldn ilan ediyordu.
(1250) Emaneti Babakann hitab ne faist Alman askerlerine kar kmaya bir
ar ne de Hitler Almanyas ile ibirlii politikasnn yarglanmasn ieriyordu.
Horthyin radyo konumasndan sonra Hitlerciler Budapetede darbe rgtlediler. Veezenmayerin talebi zerine Horthy Hitlerin ak yardaks olan ve
kendisini Ulusun nderi olarak ilan eden Szalasi yararna emanet Babakan
makamndan vazgeti. Horthy ailesi ve maiyetindeki az sayda kiiyle Krallk
Sarayndaki makamn terk etti ve Almanyadan snma hakk ald.
Grld gibi Horthy klii Macaristan savatan karmak istemiyordu.
Sovyetler Birliine kar canice savan sona erdirilmesini Macar halknn demokratik gleri stlendi.
Kzl Ordunun 1944 Eyllnde Macaristan topraklarna girmesi, Macar halknn anti-faist kurtulu hareketine ivme kazandrd. Macaristann kurtarlm
blgelerinde Macaristan Komnist Partisinin inisiyatifi ve ynetiminde halk
iktidar organlar kurulmaya balad. Aralk 1944te Debrecen kentinde Horthy
rejimine kar kan siyasal parti ve rgtlerin temsilcilerinden oluan ve Hitler
Almanyasna kar sava ilan eden Korgeneral Bela Miklosh Bakanlnda 22
Aralkta geici ulusal hkmeti oluturan Macaristan Geici Ulusal Meclisi kuruldu.
20 Ocak 1945te Geici Ulusal Hkmetin temsilcileri; Dileri bakan Y.
Dndi, Savunma bakan Y. Vro ve Bakanlar Kurulu bakan yardmcs .
Balogh, atekes anlamasn imzaladlar. SSCB, ngiltere ve ABD hkmetlerinin
verdii yetkiyle atekes anlamasn Sovyetler Birlii Mareali K.E. Voroilov imzalad. Anlamann maddeleri Romanya, Finlandiya ve Bulgaristanla imzalanan
360

bar anlamalarnn koullaryla aynyd. Anlama, Horthy Macaristannn igalci politikasnn sonularn ortadan kaldrmaya ynelik bir dizi karar ieriyor,
Macaristann, kinci Dnya Savann sonlanma aamasnda Hitler Almanyasna
kar savaa katlmas iin gerekli koullar salyor, lkenin demokratik geliimi
iin elverili n koullar yaratyor, Macaristan ynetimi ile mttefik devletler idarecileri arasndaki karlkl ilikilerin niteliini belirliyordu. (1251)
Macaristann igalci politikasnn sonularn ortadan kaldrmak iin, atekes anlamas unlar ngryordu: Macaristann Birlemi Milletlere kar savatan ekilmesi ve Almanyaya sava ilan etmesi (madde 1), Viyana Hakem
Mahkemesinin 2 Kasm 1938 ve 30 Austos 1940 tarihli kararlarnn iptali (madde 19), tm Macar asker ve memurlarnn Macaristan tarafndan igal edilmi
ekoslovakya, Yugoslavya ve Romanya topraklarndan ekilmesi; ekoslovak,
Yugoslavya ve Romanya topraklarnn ilhak ya da Macaristan topraklarna
dhil edilmesi ile ilgili tm yasama ve idari ierikli maddelerin iptal edilmesi ve
31 Aralk 1937 tarihinde var olan Macaristan snrlarnn yeniden tesis edilmesi
(madde 2), tm esir ve gzaltndaki mttefik askerlerinin derhl serbest braklmas (madde 4) vb.
Atekes anlamas ayrca Birlemi Milletlerin Macaristandan maddi taleplerini dzenleyen baz maddeler de ieriyordu. yle ki, 12. madde Macaristann
asker harektlar ve bu lkeleri kuatmas sonucunda SSCB, ekoslovakya ve
Yugoslavyaya verilen zararlar ksmen (300 milyon Amerikan dolar) 6 yl boyunca mal verilmesi yoluyla kapatlacaktr. Sovyetler Birliine denecek miktar 200
milyon dolar, ekoslovakya ve Yugoslavyaya denecek miktar ise 100 milyon dolar (50 er milyon dolar) tutuyordu. Bu maddeye yaplacak zel ekte Macaristan
tarafndan verilecek mallarn ayrntl kalemleri ve trleri, ayrca teslimatn netletirilmi srelerinin ilgili hkmetler arasnda zel anlamalarla yllara gre belirlenmesi koulu getirilmiti.
6. madde Macaristan Sovyetler Birlii, ekoslovakya, Yugoslavya ve dier
Birlemi Milletlerden Macaristana getirilmi olan mal varlklarn bu lkelere sapasalam iade etmekle ykml klyordu. Bunun dnda, Macaristan hkmeti,
kendi topraklarndaki Birlemi Milletlerin ve onlarn yurttalarnn savatan nceki yasal haklar ve karlarn yeniden tesis etme ykmlln stleniyordu
(madde 13).
Atekes anlamasyla Mttefik Kontrol Komisyonu (MKK) kurulmutu ve bu
komisyonun grevleri arasna anlama koullarn dzenleme ve yerine getirilmesinin kontrol giriyordu. MKK Bakanlna Sovyetler Birlii temsilcisinin atanaca, ngiltere ve ABDnin ise komisyon yeleri dzeyinde temsil edilecekleri
karara balanmt. Atekes anlamasnn mnferit kararlar MKKnun yetkisini
ve onun Macar ynetimi ile ilikilerinin niteliini belirliyordu.
13 ubat 1945te Ukrayna 2. Cephesi Ordusu, Ukrayna 3. Cephesi Ordusunun
desteinde bir buuk aylk kuatmadan sonra Budapetede embere ald dman ordusunun bir grubunu yenilgiye uratt ve kente tmyle egemen oldu.
361

Taarruzlarna devam eden Kzl Ordu 4 Nisan 1945te Macaristan topraklarnn

faist Alman igalcilerden kurtuluunu gerekletirdi.

Finlandiyann Savatan ekilmesi

Finlandiya ile Atekes Anlamas
Haziran 1944te Sovyet Komuta Heyeti Kareliya blgesinde geni apl bir asker
operasyona balad. Leningrad Cephesi askerleri Finlilerin Kareliya kstandaki uzun sren savunmasn yard ve Fin askerlerini Finlandiyann ilerine kadar
pskrterek Terioki, Vborg ve dier meskn semtleri kurtardlar. Finlandiyann
asker-siyasal durumu kritikti. Hitlerin en sadk taraftarlarnn dahi savan kmazn grmemeleri mmkn deildi.
Finlandiyann faist bloktan ekilmesinin nn almak ve Finlandiyaya
asker ittifak dayatmak iin Hitler Ribbentropu Helsinkiye gnderdi. 22 Haziran
1944te, Ribbentrop Finlandiyann bakentine gelir gelmez Cumhurbakan Ryti
ile bulutu ve birka saat boyunca grt. Hitlerin Dileri Bakan bu grme srasnda muhatabn Almanyann nihai zaferine inandrma, mnferit bir
bar anlamasnn karanlk gelecei ile korkutma abas veriyor, faaliyetlerinden dolay Paasikiviyi yaptklarndan dolay iddetle eletiriyor, Fin ynetimini
Finlandiyadaki Almanya kart ispiyonculuk faaliyetlerine gz yummakla vb
suluyordu.(1252)
Ertesi gn Ribbentrop diplomatik atan srdrd. Dileri Bakan Ramsey
ile grmesinde Fin hkmetinin Almanyann yannda sonuna kadar arpacana ilikin aleni bir bildiri yaymlamas talebinde bulunuyordu. Bu talebin
reddedilmesi durumunda Almanya hkmeti Finlandiyay her trl yardm
durdurmakla tehdit ediyordu. 25 Haziranda Hitler, Finlandiya, kendi politikas
konusunda net ve aleni bir bildiri yaymlamadka bu lkeye her trl destei kesme karar aldn Ribbentropa gnderdii bir telgrafla bildiriyordu. Ribbentrop
ac hap yutturmak iin Finlilerle grmesinde Dou Cephesinin Kuzeyindeki
Alman-Fin Birleik Kuvvetlerinin bakomutanlna Mannerheimin atanmas
nerisini dile getiriyordu.
Finli yneticiler Almanlarn nerisini birka gn grtler ve sonunda kabul
ettiler. 26 Haziranda Ryti, tasla Almanlar tarafndan hazrlanm olan deklarasyona imza att. Bu deklarasyonda, ksacas Almanlarca talep edilen ykmllkler
yer almaktayd. Deklarasyonda yle deniyordu: Almanyann gnmzn ar
koullarnda Finlandiyaya yapt dosta yardm gz nnde bulundurularak,
ben Finlandiya Cumhuriyetinin Cumhurbakan olarak, Alman mparatorluu
ile mutabk kalmadka Sovyetler Birlii ile bar anlamas imzalamayacam ve
tarafmdan atanm hibir Fin hkmetine ve genel olarak hi kimseye atekes ya
da bar anlamas grmeleri ya da bu amac gden grmeler balatmasna
Almanya mparatorluu hkmeti ile mutabk kalmadka izin vermeyeceimi
beyan ederim. (1253)
362

Daha sonralar Mannerheim anlarnda Finlandiyann bu hareketini,

Almanyann gda ve silah salamasndan kar olduu eklinde, aklamaya alyordu. Mannerheimin aklamalarna baklrsa, bu teminler kaybedilen savan devamna deil, bar grmeleri iin en iyi n koullarn oluturulmasna
hizmet etmek zorundayd. Gya, Almanlar tarafndan talep edilen bildiriyi aklama karar bu amala alnmt. Ancak, kendisini balamamak iin Parlamento
tarafndan onaylanmam kendine zg bir ykmllk biimi tercih edilmiti;
bu da Cumhurbakannn, Rytinin istifas yntemiyle yetkisiz klnabilecei bir
bildiriydi. (1254)
Finli yneticilerin gerekten de Alman silahlarna ve dier mallarn teminine
ihtiyalar vard. Ancak, Alman taleplerinin yerine getirilmesi yoluna esas olarak Almanyann asker durumunun umut verici olmadn anladklar ve faist
Reichin sonu olduunu ve bununla birlikte daha Finlandiya sava arenasna dnmeden savan sonunun geleceini ve Fin hkmetinin ise bar anlamasn
imzalamak zorunda kalacan umut ettiklerinden dolay gitmilerdi. Almanlarn
savataki ansna ilikin olduka karamsar tablo Finli yneticilerin tutumu asndan son derece karakteristikti.
Hatta Finlandiyann son derece ar asker-siyasal durumda olduu koullarda lke yneticileri Sovyet kart tutumlarn, bu amala Alman-Fin ibirliini ve Batl lkelerle balantlarn kullanarak salamlatrmaya abalyorlard.
Baz Amerikal ngiliz devlet adamlarnn olumsuz sylemleri Fin hkmetinin
tutumuna kukusuz etkide bulunmutu. rnein, Ribbentropun Helsinkiye gelmesinden nce ABDnin Ankara bykelisi Steinhardt, Finli meslektan, gya
Sovyetler Birliinin Finlandiyay yok etme hazrl iinde olduu eklinde korkutuyordu. (1255)
1 Austos 1944te Cumhurbakan Ryti istifa etti. Cumhurbakanl makamna
Mannerheim geti, birka gn sonra ise, uzun sre Moskova Bykelilii yapm
Hackzell Bakanlnda yeni bir hkmet kuruldu. Dnya basn Finlandiyadaki
iktidar deiimini bu lkenin savatan ekilmesinin bir belirtisi olarak yorumluyordu, ancak Fin hkmeti bu yndeki somut admlar Sovyet ordusunun SovyetAlman Cephesinin deiik blmlerindeki yeni baarlarnn, Romanyann savatan ekilmesinin ve Finlandiya kamuoyunun savan bir an nce durdurulmasna ilikin srarl taleplerinin etkisiyle atyordu.
25 Austos 1944te Finlandiyann Stockholm temsilcisi Grippenberg svein
Sovyet Bykelilii araclyla Finlandiya Dileri bakan K. Enckellin
Finlandiya ile Sovyetler Birlii arasnda atekes ya da bar anlamas ya da her
ikisi konusunda anlamaya varmak iin (1256) Moskovadaki Fin heyetinin kabul
edilmesi ricasn iletiyordu.
Sovyet hkmeti 29 Austos tarihli yantnda, Fin heyetini Finliler tarafndan
u koullarn nceden kabul edilmesi durumunda kabul etmeye hazr olduunu
bildiriyordu: Fin hkmeti Almanya ile ilikilerini kesmekte olduuna, Sovyet
hkmetinin bu nerisini kabul ettikten sonra Fin hkmeti Almanyadan iki
363

hafta iinde, her halkrda bu yln 15 Eyllnden ge olmamak zere silahl

kuvvetlerini Finlandiyadan ekmesi talebinde bulunur ve eer Almanya kendi
silahl kuvvetlerini belirtilen sre iinde Finlandiyadan ekmezse, Alman Silahl
Kuvvetlerinin silahszlandrlaca ve sava esiri olarak mttefiklere devredileceine ilikin aleni bildiri yaymlamak zorundadr. (1257)
Finlandiya Babakan Hackzell 3 Eyll 1944 gecesi u bildiriyi yaymlamak zorunda kalmt: Asker-siyasal durumun deimesinden, lkemiz ve halkmzn
bar ynndeki byk abasndan dolay hkmet Sovyetler Birlii ile en ksa
srede iliki kurmay bir grev olarak kabul etmektedir. (1258) 4 Eyll 1944 gecesi
Fin hkmeti, Sovyetler Birlii tarafndan ne srlen atekesin n koullarn
kabul etmekte ve asker harektlara son vermekte olduunu ilan ediyordu.
Finli yneticiler Rytinin bildirisini Almanyadan gerekli silahlar ve dier malzemeleri almak iin kullanamamlard. General Erfurtun, Finlandiya ordusunun
Yksek Komuta Kademesi bnyesindeki Alman Silahl Kuvvetlerinin bir temsilcinin ifadesine gre, Finlandiya Yksek Bakomutanlk Kararghnn tm Fin ordusunun 1944 yaznda Alman silahlaryla yeniden silahlandrlmas istei Alman
komuta kademesi tarafndan kararl bir ekilde reddedilmiti. (1259) Babakan
Hackzell 2 Eyllde Parlamentoda yapt konumada, Almanyann Finlandiyaya,
Ribbentrop ile anlama imzalanmas srasnda bel baladklar yardm salayacak durumda olmadn itiraf etmek zorunda kalmt. (1260) Bylece Fin
hkmetinin 1944 ilkbaharnda Sovyet koullarn kabul etmeyi reddetmesi gibi,
Rytinin bildirisi de Finlandiyann savatan ekilmesini geciktirmitir ve bu lkenin 1944 sonbaharnda atekes grmeleri srecinde durumunu gletirmekten
baka bir ie yaramamtr.
2 Eyll 1944te Fin hkmeti, Sovyetler Birliine kar savaa son vereceine ilikin alnan karar mttefiki Almanyaya resm olarak bildiriyordu. Dileri
Bakan Enckell Alman temsilci Blcheri davet edip ilgili bildiriyi kendisine okuyordu. Mannerheim Hitlere, Finlandiyann savaa katlmaya son verme kararna
ilikin ayrntl bir mektup gnderiyordu.
Mannerheim ve dava arkadalar Hitler Almanyas ile ittifak ilikilerini sonlandrmay gerekten de ok dosta bir ekilde gerekletirmek istiyorlard. Fin
makamlarnn, Alman askerlerinin Finlandiya topraklarndan bir an nce ve kazasz belasz ekilmesine katkda bulunma hazrl yle dursun, Mannerhimin
Erfurthla vedalamas tam anlamyla dokunakl bir grnt sergiliyordu.
Hitler ve Ribbentropun tutumlar tamamen baka bir nitelik tayordu. 3 Eyll
1944te Finlandiyadaki Alman temsilciler, artk hain olarak grlen Finliler ile her
trl i ilikilerini ve kiisel ilikileri kesme talimat alyorlard. Hatta Helsinkideki
bizzat Alman temsilcilerin itiraflarna baklrsa, Almanlarn Finlandiyadan ekiliini nemli lde gletiren byle bir direktif en hafif ifadeyle makul deildi. Ancak, anlatlan olaylardan daha ok nce Alman Genelkurmaynn,
Finlandiyann ok nemli stratejik blgelerini (Tenne West, Tanne Ost, Birke
operasyonlar) kuatma plan hazrlad hesaba katlrsa, Hitlerin tutumu daha
364

da anlalr olacaktr. Almanyann genel asker-stratejik durumunun devam eden

ktlemesi nedeniyle Hitlercilere bu operasyonlar gerekletirmek bir trl nasip olmamt.
14-19 Eyll arasnda Moskovada, bir yandan Finlandiya ile sava durumunda
bulunan tm Birlemi Milletler adna hareket eden SSCB ve ngiltere temsilcileri,
dier yandan da Fin hkmet heyeti arasnda grmeler yaplyordu. Grmeler,
19 Eyll 1944te Finlandiya ile atekes anlamasnn imzalanmasyla sona erdi.
Atekes anlamasn SSCB ve ngiltere hkmetleri adna Mttefik Komuta Heyeti
temsilcisi Korgeneral A.A. Jdanov, Finlandiya adna ise K. Enckell, Generaller R.
Walden, E. Henriks ve O. Enckell imzalad. Finlandiya ile atekes anlamas Fin
topraklarnn asker kuatmasn ngrmyordu, nk Finlandiya topraklarnda
Hitler askerlerine kar Kzl Ordu tarafndan bir operasyon yrtlmesi gereklilii ortaya kmamt. Finlandiya ile atekes anlamasnn nsznde, bu anlamann daha sonraki bar anlamasnn bir dizi maddesini ierdiine iaret ediyordu.
Atekes koullar uyarnca, Finlandiya, askerlerini 1940 Sovyet-Fin snr hatt dna karma ve topraklarnda bulunan ve 15 Eyllden sonraya kalan Alman Silahl
Kuvvetleri mensuplarn silahszlandrp sava esiri olarak Sovyet Bakomutanlk
makamna teslim etme ykmlln stleniyordu. Sovyet hkmeti bu konuda
Finlandiyaya yardm etmeye razyd. 12 Mart 1940 tarihli Sovyet-Fin bar anlamas yeniden yrrle sokuluyordu. Bunun dnda Finlandiya 1920 ve 1940
bar anlamalarna gre, Sovyet Devleti tarafndan gnll olarak Finlandiyaya
devredilen Petsamo (Pechenga) blgesini Sovyetler Birliine iade etme ykmlln stleniyordu. Sovyetler Birlii ise, kendi adna Hanko yarmadasn kiralama haklarndan vazgeiyor, Finlandiya ise Porkkala-Udd blgesinde Sovyet Deniz
ss kurulmas iin bir araziyi ve su ile kapl alanlar Sovyetler Birliine kiraya
verme ykmlln stleniyordu.
9. madde uyarnca, SSCB ve Finlandiya arasnda 11 Ekim 1940ta imzalanan
ve sava nedeniyle geerliliini yitiren Aland adalarna ilikin anlama tmyle
yeniden geerlilik kazanyordu.
11. maddeyle Sovyetler Birliine Finlandiya tarafndan verilen 300 milyon
Amerikan dolar tutarndaki sava zarar, alt yl boyunca mal karlnda (orman
rnleri, kt, selloz, deniz ve nehir gemileri, eitli makine donanmlar) kapatlacak ekilde denmesi ngrlyordu.
Dier atekes koullar Romanya ile yaplan atekes koullarnn benzeriydi.
(1261)
Bylece, 1944te faist blok tamamen kt. Hitler Almanyas Avrupadaki tm
mttefiklerini kaybetti. SSCB ve anti-Hitler koalisyonunun dier lkelerine kar
savaa son veren Romanya, Bulgaristan, Macaristan ve ardndan da Finlandiya
Almanyaya sava ilan ettiler.

365

2. SOVYET DPLOMASS VE POLONYA, EKOSLOVAKYA,

YUGOSLAVYA, ARNAVUTLUK VE KUZEY NORVEN KURTULUU
NGLTERE VE ABDNN TUTUMU

SSCBnin Polonyann Kurtuluuna Yardm

Polonya Sorunu
1944 yaz-sonbahar operasyonlar dneminde Kzl Ordu Dou ve Gneydou
Avrupay faizmin egemenliinden kurtarmak amacyla Polonya, ekoslovakya,
Yugoslavya topraklarna girdi. Faizmden kurtulan lkelerin yazgsyla ilgili sorunlar konusunda anti-Hitler koalisyonu iinde iddetli bir diplomatik mcadele balad. SSCB, kurtarlm lkelerin anti-faist, demokratik glerini destekliyordu, ABD ve ngiltere ise bu lkeleri yeniden Londrada srgnde bulunan
hkmetlerin ya da ierideki gerici glerin eline teslim etmeye alyordu.
Bnyesinde SSCBde kurulmu Polonya 1. Ordusu bulunan Kzl Ordu 1944
Temmuzunda Polonyann kurtuluunu balatt. Kurtarlan topraklarda, Helme
kentinde, daha sonra da (26 Temmuz) Lublinde geici iktidar yrtme organ, Eduard-Osubka Moravsk Bakanlnda Polonya Ulusal Kurtulu Komitesi
(PUKK) faaliyete geti. 22 Haziran 1944te Polonya Ulusal Kurtulu Komitesi eylem programnn anlatt Polonya Halkna Manifestoyu yaymlad. Manifestoda,
mcadele eden halk tarafndan kurulan Polonya halknn geici parlamentosunun
Polonyadaki iktidarn yegne yasal kayna, Krajowa Rada Narodowa tarafndan
kurulan Polonya Ulusal Kurtulu Komitesinin ise, halkn kurtulu savan ynetmeye, bamszl kazanp Polonya devletini yeniden tesis etmeye kendisini
adam olan yasal geici yrtme iktidar olduuna iaret ediliyordu. Manifesto,
Yasama SEYMi (Polonya Parlamentosu Alt Kanad) ve Yeni Krajowa Rada
Narodowa ve PUKK Anayasasnn kabulne kadar 1921 Mart Anayasasnn esas
tezlerine gre hareket edeceini ilan ediyordu. 1935 tarihli Faist Anayasa reddedilmiti. Londrada srgnde bulunan hkmet dzmece ve yasad bir iktidar
olarak ilan ediliyordu. Manifesto Polonya halkn Hitler Almanyasnn yenilgiye
uratlmas mcadelesine katlmn artrmaya, kurtarc Kzl Ordu ile daha sk
ibirlii yapmaya ve Polonya ordusunun Kzl Ordu ile silah kardeliini sava
sonras salam bir ittifaka ve iyi komuluk ibirliine dntrmeye aryordu.
Polonya Ulusal Kurtulu Komitesi Polonya halkn, Polonyann zgrl,
ezelden beri Polonyann olan Bat topraklarnn Polonyaya iadesi, denizlere
daha geni alma, Oderdeki Polonya snr direkleri iin mcadeleye aryordu. Manifestoda Polonya-Sovyet snrna ilikin sorunun, Polonya topraklar
Polonyaya, Ukrayna, Belarus, Lituanya topraklar Sovyet Ukraynasna, Sovyet
Belarusyasna, Sovyet Lituanyasna ilkesi zerine kurulan karlkl anlama
yoluyla dzenlenmek zorunda olduu belirtiliyordu. Manifestonun, Polonyann
dorudan komular SSCB ve ekoslovakya ile salam bir ittifak, Polonya d politikasnn ana ilkesi olarak ilan ediliyordu. (1262)
366

22 Temmuz 1944 gn, Polonyann doduu gn olmutu. 25 Temmuz1Austos 1944 tarihleri arasnda PUKK ve Sovyetler Birlii diplomatik ilikiler kurulmas konusunda mektup deiiminde bulundular. 26 Temmuz 1944te
Sovyet askerlerinin Polonya topraklarna girmesinden dolay SSCB Dileri Halk
Komiserlii, Sovyetler Birliinin Polonya ile olan ilikisine dair bir bildiri yaymlad. Bildiride zellikle unlara iaret ediliyordu: Sovyet ordusu, dman Alman
askerlerini malup etmek ve Polonya halkna Alman igalcilerin boyunduruundan kurtulma ve bamsz, gl ve demokratik Polonyann yeniden kurulmas
davasnda yardmda bulunmak kararllyla bilenmi olarak Polonya topraklarna girmitir. Sovyet hkmeti Kzl Ordunun Polonya topraklarndaki asker
harektn, egemen, dost ve mttefik bir devletin topraklarndaki bir harekt olarak (1263) grmekte olduu aklamasn yapyordu.
Yine ayn gn Sovyet hkmeti ile Polonya Ulusal Kurtulu Komitesi arasnda
Sovyet Bakomutan ile Polonya daresi arasnda Sovyet askerlerinin Polonyaya
girmesinden sonraki ilikilere ilikin bir anlama imzaland ve bu anlama gerei
PUKK (dorudan asker operasyonlar blgesi dndaki) kurtarlm topraklardaki tm sivil idari ileri ynetme sorumluluunu tmyle zerine ald. (1264)
Bunun dnda, 27 Temmuz 1944te Sovyet-Polonya snr anlamas imzaland.
Bu snrn esasn, Polonya lehine dzeltilmi olan Curzon hatt oluturuyordu.
Belostok kenti ile birlikte ve Belovej Korusu Polonyaya gidiyordu. Dou Prusyann
bir paras ve bitiik olduu blge ile birlikte Dantzing (Gdansk) Polonyaya dhil
edilmiti. SSCB, Polonya ile Almanya arasnda devlet snrnn belirlenmesinde,
Stettin kentinin Polonyaya dhil edilmesiyle birlikte Oder ve Neisse nehirlerinde
tesis edilmesi talebini destekleme ykmlln stleniyordu. (1265)
Sovyet askerleri Sovyet-Polonya devlet snrna yaklatka anti-Hitler koalisyonu iinde Polonya sorunuyla ilgili olarak iddetli bir diplomatik mcadele balad.
1944 yl banda ngiltere ve ABD hkmetleri iin Polonya topraklarn ancak Sovyet askerlerinin kurtarabilecei konusunda kuku yoktu artk. Babakan
Churchillin de itiraf ettii gibi, Polonyann Alman boyunduruundan kurtuluu
esas olarak Rus ordusu tarafndan byk kayplar pahasna gereklemektedir. (1266)
Bu nedenle ngiltere ve ABD yneticileri Polonya konusunda Sovyet hkmetinin
grlerini hesaba katmazlk edemezlerdi ve Sovyet hkmeti ile grmeler yapmak zorundaydlar. zellikle, Ocak-Mart 1944te ngiltere ve ABD hkmetleri, srgndeki Polonya hkmeti ile SSCB arasndaki ilikilerde, bu hkmetin ricas zerine arabuluculuk yaptlar. Bu arabuluculuk, Sovyet hkmetini srgndeki Polonya
hkmeti ile ilikilerin kurulmasna ynlendirmek amac tamaktayd. Bu durum
yle grnyordu: Churchill ve Eden srgndeki Polonya hkmeti temsilcileri ile
grmeler yapyor ve bunlarn sonular konusunda SSCB ve ABD hkmetlerini
bilgilendiriyordu. Sovyet hkmeti ngiliz ve Amerikan hkmetlerine mektuplarnda Polonya konusunda kendi gr asn aklyordu.
Bu grmelerin en banda (J. Stalinin W. Churchille 4 ubat 1944 tarihli mektubunda) Sovyet taraf, ncelikle Sovyet-Polonya snr ve Polonya hkmetinin
367

kadrosuna ilikin konulara tam bir aklk getirilmesi gerektiini aklyordu.

Sovyet hkmeti, Polonya hkmetinin kendi deklarasyonunda Riga Antlamas
ile belirlenen snr hattnn deieceini ve Curzon Hattnn SSCB ve Polonya arasndaki yeni snr hatt olduunu resm olarak aklamas nerisinde bulundu.
Sovyet hkmeti srgndeki Polonya hkmeti ile iliki kuramayacan aklad. J. Stalin 4 ubat 1944te Churchille unlar yazyordu: Gerekten de, gerekletirecei olaan bir faist provokasyon nedeniyle yarn yine ilikilerin kesilmek
zorunda kalnmayacandan emin olunmayan bir hkmet ile ilikilerin yeniden
yaplandrlmasnn ne anlam olabilir ki... Sovyet hkmeti, ortaya kan durumdan k Polonya hkmetinin kadrolarnn kkl bir ekilde iyiletirilmesinde,
yani, hkmetten faizm yanls emperyalist unsurlarn karlmas ve hkmete,
Sovyetler ve Polonya arasnda iyi ilikilerin kurulmas iin gerekli koullar oluturabilecek, Sovyet-Polonya snr hakknda soruna zm oluturabilecek ve genel olarak gl, zgr ve bamsz bir devlet olarak Polonyann yeniden domas
iin demokratik dnce yapsna sahip insanlarn girmesinde (1267) gryordu.
Srgndeki Polonya hkmeti, Curzon Hattn Sovyet-Polonya snr olarak kabul etme konusunda resm bir aklama yapmay reddediyordu. stelik
Churchillin 27 ubatta alnan mektubundan anlald kadaryla, srgndeki
Polonya hkmeti Polonya sivil idaresinin ynetimine verilecek blgelerin Wilno
ve Lvov gibi noktalar da kapsamas gerektii talebinde bulunuyordu. (1268)
Srgndeki Polonya hkmeti, Polonya hkmetinin kadrolarnn demokratikleme ynnde deitirilmesi konusunda da sert, olumsuz bir tavr taknd. (1269)
Sovyet hkmeti srgndeki Polonya hkmetinin tutumunu rendikten
sonra Churchill ve Roosevelte, bu tr insanlarn Sovyetler Birlii ile normal ilikiler kurma yetenei olmad sonucuna bir kez daha vardn bildiriyordu. (1270)
J. Stalin 3 Martta F. Roosevelte unlar yazyordu: Tespit etmek zorundayz ki,
Polonya-Sovyet ilikilerindeki sorunun zm henz olgunlamamtr. (1271)
Reel durumu hesaba katmak istemeyen srgndeki Polonya hkmetinin tutumu, her eyden nce, onun arkasnda Batl devletlerin, ncelikle de ngilterenin
duruyor olmasyla aklanyordu. Londradaki Polonyal siyasetiler zerinde saduyulu etkide bulunaca yerde Churchill, onlarla grmeler srasnda, zellikle
Tahranda savunduu Curzon Hatt konusundaki tutumundan uzaklat. imdi
Churchill Sovyet-Polonya snr sorununun atekes ya da bar konferans toplantsna kadar ertelenmesi eilimindeydi ve bu nerinin ayn eitlikte Birleik
Devletler tarafndan desteklenmekte olduunu (1272) vurguluyordu.
ngiliz hkmeti, Polonya konusunda tutumunu deitirmesi iin Sovyet
hkmetine bir bask giriiminde daha bulundu. 19 Mart 1944te ngilterenin
SSCB bykelisi A.K. Kerr SSCB Dileri Halk Komiseri A.M. Molotovu ziyaret etti ve W. Churchill adna J. Staline iletmesi iin bir aklama yapt. Bu aklamada zellikle Churchillin, Atekes Konferansnn toplanmasna kadar Sovyet
hkmetinin Sovyet-Polonya snr konusundaki sorunun zmnn ertelenmesi nerisi temelinde srgndeki Polonya hkmeti ile anlamaya varmas ko368

nusunda srar ediliyordu. Ayrca Kerr ngiliz hkmetinin Londrada srgnde

olan Polonya hkmetini tanmaya devam edecei ve kurulabilecek baka hibir
Polonya hkmetini tanmayacan belirtiyordu.
W. Churchillin J. Staline izleyen 21 Mart tarihli mektubu da ayn tehditkr tonda kaleme alnmt. Churchill unlar yazyordu: ok ksa bir sre iinde Polonya
sorununa ilikin Avam Kamarasnda bildiri sunmam gerekecek. Bu, benim Sovyet
ve Polonya hkmetleri arasnda anlamaya varma giriimimin baarszlkla sonulandn; 1939da Polonyaya mdahale anndan bu yana srekli iliki iinde
bulunduumuz Polonya hkmetini tanmaya devam ettiimizi; imdi bizim toprak deiiklikleri konusundaki tm sorunlarn atekese ya da galip lkelerin Bar
Konferansna kadar ertelenmesi ve bizim ayn zamanda cebirle elde edilen hibir
toprak devrini tanyamayacamz mecburen sylememe yol aacaktr. (1273)
Sovyet hkmeti byle bir tehdide hak ettii karl veriyordu. 23 Mart tarihli mektubunda Stalin W. Churchille Tahranda kendisinin Curzon Hattnn
meruiyetini kabul ettiini anmsatyordu. Sovyet hkmetinin Bakan unlar
yazyordu: Bu, bizim sizinle Tahranda mutabk kaldmz artk tanmadnz
ve bylelikle sizin Tahran Anlamasn ihlal ettiiniz anlamna gelmiyor mu? Eer,
nceden olduu gibi, Tahrandaki tutumunuzu salamca korumu olsaydnz, srgndeki Polonya hkmeti ile anlamazlklar oktan zlm olabilirdi. (1274)
W. Churchillin Sovyet-Polonya snr sorununu Atekes Konferansnn toplanmasna kadar ertelemek gerektii bildirisine yant olarak J. Stalin unlar yazyordu: Ben, burada bir yanl anlama ile kar karya olduumuzu dnyorum.
Sovyetler Birlii Polonya ile savamamaktadr ve savamak niyetinde deildir.
Sovyetler Birlii Polonya halk ile hibir srtme yaamamaktadr ve kendisini
Polonyann ve Polonya halknn mttefiki olarak kabul etmektedir. zellikle de
bu nedenle, Sovyetler Birlii, Polonyann, Alman basksndan kurtulmas uruna
kan dkmektedir. Bu nedenle, Sovyetler Birlii ile Polonya arasnda bir atekesten sz etmek garip olurdu. Fakat Sovyetler Birliinin, Polonya halknn karlarn yanstmayan ve arzularn dile getirmeyen srgndeki Polonya hkmeti
ile anlamazl vardr. Londrada srgnde olan Polonyadan kopmu Polonya
hkmetinin Polonya ile zdelemesi daha da garip olur. (1275)
ngiltere Babakannn Avam Kamarasnda konuma yapma niyetindeki
aklamasyla ilgili olarak J. Stalin unlar belirtiyordu: Doaldr ki, siz Avam
Kamarasnda istediiniz konumay yapmakta zgrsnz, bu sizin iiniz. Ama
eer siz byle bir konuma yapacaksanz, ben sizin Sovyetler Birliine kar adaletsiz ve dosta olmayan bir eylem yaptnza karar vereceim. Sovyet hkmetinin
Bakan yle balyordu ifadelerini: ... Tehdit ve itibardan drme yntemi bundan sonra da devam ederse, bu, ibirliimize yardmc olmayacaktr. (1276)
Ocak-Mart 1944te Polonya sorununa ilikin grmeler olumlu sonular vermemiti. Srgndeki hkmetin Sovyet-Polonya ilikilerinin en temel konularndaki kkrtc tavr, bu hkmetin SSCB ile normal ilikiler kurmaya yetenekli olmadnn bir kantyd. Bu grevi, daha sonraki olaylarn da gsterdii gibi, ancak
Polonyann demokratik gleri yerine getirebilirdi.
369

Sovyet askerlerinin Polonya topraklarna girmesinden sonra Sovyet hkmeti,

anti-Hitler koalisyonundaki mttefiklerini bu konuda bilgilendiriyordu. Sovyet
askerlerinin ilerlemesi ve Lublini kurtar konusunda bilgi veren Sovyet
hkmetinin Bakan Churchille 23 Temmuz 1944 tarihli mektubunda unlar
yazyordu: Bu ortamda fiilen Polonya topraklarnda idari konuda bir sorunla
kar karyayz. Biz Polonya topraklarnda kendi idaremizi kurmak istemiyoruz
ve kurmayacaz, nk biz Polonyann iilerine karmak istemiyoruz. Bunu
Polonyallarn kendileri yapmak zorundadr.. Bu nedenle, biz Polonya Ulusal
Kurtulu Komitesi ile iliki kurmay gerekli grdk... Polonya Ulusal Kurtulu
Komitesi Polonya topraklarnda bir idare kurmaya hazrdr ve umarm, bu gerekletirilebilir durumdadr. Polonyada biz lkede idareyi oluturma becerisi olan
baka bir g bulamadk. Londradaki Polonya hkmeti tarafndan ynetilen szm ona illegal kurulular etkileme becerisinden uzak geici rgtlerdir. Polonya
Komitesini ben Polonya hkmeti olarak kabul edemem, ama olasdr, bu komite
gelecekte demokratik glerden oluacak geici Polonya hkmetinin oluumu
iin ekirdek grevi grebilir. (1277)
Bu yeni durumda, srgndeki Polonya hkmetini desteklemeyi srdren
Batl devletler, Polonya sorununda Sovyet hkmetine bask yapmak iin bir yeltenite daha bulundular. Bu kez grmeler iin Moskovaya srgndeki Polonya
hkmetinin babakan S. Mikolajczyk gelmiti.
W. Churchill, Mikolajczykin ziyareti ile ilgili olarak 27 Temmuzda J. Staline
gnderilen mektupta, Batl devletlerin Polonyadaki bir organ Sovyetler Birliinin
ise baka bir organ tanyacaklar bir durumda olmak konusundaki endielerini
ifade ediyordu. Churchill nceki tutumundan biraz uzaklamt ve Rusya konusunda dosta ilikilere odaklanm Polonyallarn, gl, zgr, bamsz bir
Polonyay kurmak ve Rusya gibi iyi bir komu edinmek ve ayrca gelecekte lkeniz
ile olas Alman saldrganl arasnda nemli bir bariyer oluturmak iin Britanya
ve Birleik Devletlere dosta yaklaan Polonyallarla birlemek zorunda (1278)
olduklarn savunuyordu.
J. Stalin 28 Temmuz tarihli yant mektubunda, Sovyet hkmetinin Polonya
topraklarnda kurulan ve demokratik glerden oluan Ulusal Komiteyi... selamlamakta olduunu bir kez daha vurguluyordu. ... Bu komitenin kurulmasyla,
Byk Britanya, SSCB ve Birleik Devletlere dosta yaklam iinde olan ve demokratik glerle birleme yetenei olmayan Polonyal unsurlar tarafndan kar
koyuun almas iin Polonyallarn birlemesi amacyla iyi bir balang yaplmtr. (1279) unlara iaret ediyordu J. Stalin: Mttefiklerin ortak davas iin
Polonya sorununun nemi Sovyet hkmetince anlalmaktadr ve zellikle de bu
nedenle Sovyet hkmeti tm Polonyallara yardmda bulunmaya ve onlar arasnda anlamaya varlmasnda araclk yapmaya (1280) hazrdr.
Mikolajczyk Moskovaya geldiinde, 31 Temmuzda V. M. Molotov, 3 Austosta
da J. Stalin ile grt.
6-7 Austosta Moskovada S. Mikolajczyk, S. Grabski ve T. Romerin srgndeki Polonya hkmetinin Krajowa Rada Narodowa bakan B. Bierut ve Polonya
370

Ulusal Kurtulu Komitesi (PUKK) yeleri E. Osubka-Morawski, A. Witos, M.

Zymierski ve W. Wasilevska ile bir grmesi gerekleti. Grmelerin baaryla
sonlandrlmasna izin vermeyen temel gr ayrl Polonya Anayasas idi. PUKK
yeleri Seymin seilmesine ve Polonyada yeni anayasann kabul edilmesine kadar
1921 anayasasnn geerli olmas gerektii grndeydiler. Srgndeki Polonya
hkmetinin temsilcileri Polonya halkna zorla dayatlan 1935 tarihli anti-demokratik anayasann korunmasndan yanaydlar. Bu grmeler srasnda PUKK
temsilcileri, Londrada bulunan Polonyal gmenlerin demokratik temsilcileriyle
komitenin birlemesi gibi somut neriler de sundular. Ayrca, Mikolajczyk grubuna, PUKKn Temmuz Manifestosunda aklanan programn tmyle tanmas
kouluyla, bizzat Mikolajczyk iin Babakanlk koltuu dhil, yeni hkmette (18
koltuktan) 4 koltuk neriyorlard. Mikolajczyk, Londradaki meslektalaryla mutabk kalmadan bu konularda karar alamayacan bildiriyordu. (1281)
J. Stalin 8 Austos tarihli mektubunda W. Churchille PUKK temsilcileri ile srgndeki Polonya hkmeti arasndaki grmeleri bildirirken, bu grmelerin
istenen sonular vermediine iaret ediyordu. yle devam ediyordu J. Stalin:
Ama bu grmeler, hem Mikolajczykin hem de daha yeni Varovadan gelmi
olan Morawski ve Bierutun kendi grleri konusunda birbirlerini ayrntl olarak
bilgilendirme ve zellikle hem Polonya Ulusal Komitesi hem de Mikolajczykin
birlikte almak ve bu ynde pratik olanaklar aramak arzularn ifade etmelerine
yardmc olduu iin olumlu bir anlam tamtr. (1282)
Mikolajczyk Moskovada bulunduu srada Polonyal gericiler eyrek milyon
Polonyalnn yaamna mal olan anlamsz bir servene kalktlar. Krajowa Ordu
mfrezesine (srgndeki Polonya hkmetinin illegal askerlerine) Varovada
ayaklanma balatmalar emri verildi. Ayaklanmay rgtleyenlerin amac, Sovyet
askerleri Varovaya girinceye kadar srgndeki hkmetin iktidarn ilan etmekten oluuyordu. karc siyasal amalar gden Londradaki Polonyal evreler
Sovyetler Birliini ve Sovyet Asker komutanln, planlarna ilikin hibir bilgilendirme giriiminde bulunmadlar.
Varova ayaklanmas zayf hazrlanmt; ayaklanmaclar kt silahlandrlmt ve daha ilk gnden ok zor durumlara dtler. J. Stalin 5 Austosta W.
Churchille unlar yazyordu: Polonyallarn Krajowa ordusu yanllkla tmen
olarak adlandrlan birka mfrezeden olumaktadr. Ne toplar ne hava kuvvetleri
ne de tanklar var. Bylesi mfrezelerin, Almanlarn savunmak iin 4 tank tmeni
yerletirdii Varovay alabileceklerini dnemiyorum. (1283)
Ayaklanmann zamanlamas doru deildi: bu ayaklanma ancak Kzl Ordunun
Varovaya taarruzu kouluyla baarl olabilirdi. Ancak, bu zamana kadar Sovyet
askerlerinin ilerlemesine ara verilmiti. Sovyet askerlerinin 500 km ilerleme kaydettikten sonra cephe gerisini takviye etmeye, yeni mevzilere yerlemeye ve bir
sonraki taarruza hazrlanmaya ihtiyalar vard.
Sovyet hkmeti hakl olarak bu servenin sorumluluunun Londradaki
Polonya srgn hkmetine ait olduuna iaret ediyordu. J. Stalin 22 Austosta
371

W. Churchill ve F. Roosevelte unlar yazyordu: Er ya da ge, iktidar ele geirmek uruna Varova servenine girimi bir avu katile ilikin gerei herkes
grecektir. Bu insanlar Varovallarn saflndan yararlanarak ok sayda insan
neredeyse silahsz olarak Alman toplar, tanklar ve uaklarnn altna itti. (1284)
Varova ayaklanmas, Polonya tarihinin en trajik sayfalarndan biri olmutu.
Gericilerin servenci niyetlerine ramen, ayaklanma Hitler kart geni katlml
bir nitelik kazand. Varovallar undan emindi: zgrlk dakikalar ok yakn.
Ve gerici Polonyal elebalarnn topu topu siyasal bir oyun oynadklarn tahmin
etmemilerdi. Marksist-Leninist gereklik bir kez daha dorulanmt: burjuvazi
kendi snfsal karlar iin her trl suu iler. (1285)
Sovyet Komutanl, Varoval ayaklanmaclara yardm etmek iin elinden gelen her eyi yapmt. Varova ayaklanmas srasnda Sovyet uaklar 2243 uu
gerekletirmi, ayaklanmaclara havadan 156 havan topu, 505 tanksavar tfek,
2667 otomatik tfek ve tfek, 41780 bomba, 3 milyon mermi, 113 ton gda ve 500
kg tbbi malzeme gndermiti. (1286)
14 Eyll 1944te 1. Belarusya Cephesi askerleri Polonya bakentinin banliys
Prag ele geirmiti. Ancak, 15 Eyll 16 Eylle balayan geceki muharebe alanlarn ele geirme ve ayaklanmaclarla (isyanclarla) ortaklaa harekt yrtme amacyla Wislann yarlmas giriimi baarszlkla sonuland.
63 gn sren muharebeden sonra 2 Ekimde isyanclar direnmekten vazgetiler. Sovyet askerleri topu himayesinde ok sayda Varovalnn, kendilerine ilk
yardmn yapld Wislann dier kysna gemelerine yardmc oldu.
31 Ekim 1944te PUKK, 4 Ocak 1945te Sovyet hkmeti tarafndan tannacak olan Polonya Cumhuriyeti Geici Hkmetine dnt. Polonya Geici
Hkmeti nezdinde Sovyetler Birlii bykeliliine V.Z. Lebedev atand. Polonya
Cumhuriyeti Geici Hkmetinin resmen tannmas Polonya Demokratik Halk
Cumhuriyetinin uluslararas konumunu glendirdi.

ekoslovakyann Kurtuluunun Balamas

Slovak Ayaklanmas
Kzl Ordunun 1944teki merkez istikametteki baarl taarruzu,
ekoslovakyann bir an nce kurtuluu iin n koullar yaratyordu. Sovyet
askerlerinin ekoslovakya snrna yaklamas nedeniyle, Sovyet hkmeti
ile ekoslovakya temsilcileri arasndaki asker-siyasal ve diplomatik nitelikli baz sorunlarn zlmesi gereklilii domutu. zellikle, Sovyet askerlerinin ekoslovakya topraklarna girmesinden sonra Sovyetler Bakomutanl ile
ekoslovak ynetimi arasndaki ilikilere dair 8 Mays 1944te Londrada (1287)
imzalanan anlamada saptanan Sovyet Komutanl ile kurtarlm topraklardaki ekoslovak ynetimi arasndaki karlkl ilikilerin ilkeleri dzenlendi. Sovyet
(mttefik) askerlerinin asker harektlar sonucunda ekoslovakya topraklarna
girmesinden sonra savan yrtlmesine ait tm ilerde st ynetim ve sorumlu372

luk, asker operasyonlarn gerekletirilmesi iin gerekli olan zaman iinde Sovyet
(mttefik) Ordular Bakomutanlnn elinde olmas zorunluluu, anlama ile
belirginlik kazanmt. Kurtarlm topraklarn herhangi bir blm dorudan
asker operasyon blgesi olmaktan kar kmaz ekoslovak hkmeti kamu almalarnn idaresini eline alacak ve Sovyet (mttefik) Bakomutanna, sivil ve
asker organlar araclyla her trl katk ve yardm yapacakt.
8 Mays 1944 tarihli anlama eitlik, karlkl yardm ve baka bir devletin
iilerine karmama ilkelerine dayanyordu. Bu anlama fiilen Sovyet askerleri ve
komutanlnn dost bir devletin kurtarlm topraklardaki yerel iktidar organlar
ile gerekletirdii ilk uluslararas belge oluyordu. (1288) Sovyet taraf anlamann
tm maddelerine sk skya uyuyordu.
Bu srada ekoslovakyada Komnist Partinin ynetimi altnda geni apl bir
ulusal kurtulu hareketi balatlmt. Slovakyadaki partizan mcadelesi Austos
sonunda Banska-Bystrica merkezli ulusal bir ayaklamaya dnmt. Ayaklanma
plan 1943 ylnn ikinci yarsnda Slovakya Komnist Partisinin abalar ve srgndeki hkmete bal olan baz burjuva direni gruplar temsilcilerinin katlmyla kurulan Slovak Ulusal Konseyi (SUK) tarafndan hazrlanmt. Ayaklanma
plan ekoslovakya Komnist Partisi Yurtd Brosu tarafndan onaylanmt. Slovakyadaki silahl ayaklanma, Kzl Ordunun Slovakyaya girdiinde ya da
Hitlerciler Slovakyann aka kuatlmas karar aldnda balamalyd. (1289)
Ayaklanma, Slovakyaya partizanlarn hakkndan gelmeleri iin kukla Slovakya
Cumhurbakan Tisonun arsyla gelen faist Alman birliklerinin girdii gn
olan 29 Austosta balad.
30 Austosta ayaklanma tm merkez Slovakyay kapsad. syanclarn saflarnda Slovaklar ve eklerle birlikte dier halklarn temsilcileri olan Sovyet insanlar arpyordu. 1 Eyll 1944ten itibaren Slovak Ulusal Konseyi kurtarlm
Slovakyada yksek iktidar stlendi.
Slovak Ulusal Konseyi kkl ekonomik ve sosyal sorunlar konusunda bir dizi
kararname kabul etti. SUKta en byk rol onun e bakan Karol Schmidke ve
ileri yetkilisi Gustav Husak oynuyordu.
SUK, daha silahl ayaklanma plannn hazrlanmasnda, 29 Temmuz 1944
tarihli oturumda Sovyet Komutanl ile iliki kurmak ve kendi faaliyetlerini
Kzl Ordunun faaliyetleri ile koordine etme karar ald. Bu amala K. Schmidke
ve Yarbay M. Ferienchik Austos banda Moskovay ziyaret ettiler ve Kzl
Ordu Genelkurmay temsilcisi Tugeneral N.V. Slavin ile grtler. (1290) 31
Austos 1944te, Dou Slovakya Kolordu Komutan Yardmcs Albay V. Talskiy
Bakanlnda bir Slovak subay grubu Kolordu kararghna hibir ey bildirmeden, beklenmedik bir ekilde Ukrayna 1. Cephe kararghna utular ve Sovyetler
Birlii Cephe Komutan .S. Korneve balayan ayaklanmay bildirdiler. Ukrayna 1.
Cephesi Komutan 2 Eyll 1944te karargha, Slovak ayaklanmaclarla birlemek
ve ayaklanmaya yardm etmek iin operasyon yrtmeyi nerdii yazl bir rapor
sunuyordu. (1291)
373

Bununla e zamanl olarak Londrada bulunan Benesin srgndeki ekoslovak

hkmeti, ortaya kan durumu kendi karlar iin kullanmak istiyordu.
Srgndeki Slovak hkmeti Slovakyadaki sava yrtmekte olduunu bildiriyor ve Almanlara kar savaan Slovak partizan mfrezeleri ve asker birliklerini
ekoslovak ordusunun bir paras olarak ilan ediyordu.
31 Austosta ekoslovakyann SSCB bykelisi Z. Fierlinger ve SSCBdeki
ekoslovak Asker Misyonu Bakan General G. Pika SSCB Dileri Halk
Komiserlii araclyla Sovyet hkmetine Kzl Ordunun harekt olanaklar
erevesinde Slovak halkna yardm etmesi ricasnda bulunuyordu. Bir de onlar
havadan ve partizanlar tarafndan kuatlm belirli blgelere silah gnderilmesi,
ayn zamanda parat-karma tugay olarak hazrlanm olan kinci ekoslovak
Tugaynn sevkiyatnda yardmc olunmas ricasnda bulunuyorlard. Pika
ekoslovak hkmetinin e zamanl olarak Londrada mttefikler ile onlar tarafndan yardmda bulunulmas konusunda grmeler yapldn ekliyordu. (1292)
4 Eyllde Z. Fierlinger SSCB Dileri Halk Komiserine, Slovakya Ulusal
Konseyinin Cumhurbakan Benes ve ekoslovak hkmeti ile ilikileri srdrmekte olduu ve onun yksek ynetimini tanmakta olduunu teyit eden
bir mektup gnderiyordu. Mektupta Sovyet hkmetine, Sovyet hkmetinin
ekoslovakya topraklarnda Nazilere kar arpan ekoslovak askerlerine yapabilecei her trl manevi ve maddi yardm bir an nce yapmas ricas dile getiriliyordu. Ayn zamanda mektupta SSCB hkmetine ekoslovakya topraklarnda arpan ekoslovak asker birliklerinin savaan bir tarafn tm haklarndan
yararlanmak zorunda olduu ve bu haklarn her trl ihlalinin kovuturulmak
ve cezalandrlmak zorunda olduunun (1293) ifade edilecei uygun bir bildiri
yaymlamas iin bavuruluyordu.
Byle bir bildiri Naziler tarafndan igalcilere kar mcadeleye katlan Slovak
halkna iddetli bir katliam uygulama tehdidine kar ok sayda Slovak yurtseverin yaamn kurtarma amac tayordu.
2 Eyll 1944te SSCB Dileri Halk Komiserliine iletilen K. Gottwaldn
Slovakya Olaylar Konusunda adl notlarnda bildirildii gibi, ekoslovakya
Komnist Partisi Ynetimi Londra hkmetinin Slovakyadaki sava ynettiine ilikin bildiriyi vnme (1294) olarak nitelendiriyordu. Yine ayn notta K.
Gottwald Slovakyada mdahaleci Alman askerlerine kar ok salam silahlanm bir halk sava balamakta olduunu ve bu savaa partizanlar dnda Slovak
ordusunun nemli bir blmnn ve geni halk kitlelerinin katlmakta olduunu yazyordu. Ve devamnda K. Gottwald unlara iaret ediyordu: Slovak Ulusal
Konseyinin siyasal platformu: Slovak ve ek halklarnn eit haklar temelinde
(olasdr, federatif ilikiler esasnda) ve Sovyetler Birlii ile salam bir iliki. (1295)
ekoslovakya Komnist Partisi Merkez Komitesinin ricas zerine ve SSCB
ile ekoslovakya ile ittifak anlamas uyarnca, Sovyet hkmeti hem silah olarak hem de Kzl Ordunun asker harektlar ile Slovakyada ayaklananlara acil
yardm yapma karar ald. 2 Eyllde Yksek Bakomutanlk 1. ve 4. Ukrayna cep374

helerine en ge 8 Eyllde taarruza balama emri verdi. Ayn zamanda 2. Ukrayna

Cephesine Karpatlarn almas iin 4. Ukrayna Cephesi askerlerine yardmc olmas amacyla dmana darbe vurma emri verildi. (1296)
2 Eyllde Sovyet hkmetinin Slovakyada ayaklananlara yardmda bulunulmasna ilikin karar Moskovadaki ekoslovakya temsilcilerine de bildirildi.
(1297) Daha sonra Sovyetler tarafndan, ekoslovakyann SSCB Bykelisinin
mektubunda 4 Eyllde sorulan sorulara, resm yantlar verildi. SSCB Dileri
Halk Komiserliinin bu mektuba yantnda, Slovak halknn Hitlerci igalcilere kar balatlan mcadelesini, mttefiklerin ortak dmana kar kurtulu
savana deerli bir katk kabul eden Sovyet hkmetinin Slovak partizanlara
ve onlara katlan Slovak asker ve subaylara yardmda bulunmak iin gerekli
nlemleri alm olduu ifade ediliyordu. Ksacas, Sovyet hkmeti, doaldr
ki, ekoslovakya topraklarnda savaan bir lkenin birleik direni kuvvetleri
askerlerinin haklarn, bu savatan kaynaklanan tm sonularyla birlikte tanmaktayd. (1298)
8 Eyll 1944te enternasyonal borcunu yerine getiren Sovyet askerleri
Slovakyada ayaklananlara yardm etmek iin taarruza getiler. Sovyet askerleri bnyesinde ayrca General Ludvik Svoboda komutasndaki 1. ekoslovak
Kolordusu da savayordu. Kzl Ordu ve ekoslovak kolordusu gerekli hazrlklar
yaplmakszn ve g koullarda dmann Macaristandan nakledilen ok sayda
kuvvetlerine kar iddetli arpmalar yaptlar. Eyll sonunda SSCBde oluturulmu ve iyi silahlandrlm ekoslovak parat karma tugaynn Slovakyaya
sevkiyat balad. 6 Ekim gecesi Sovyet ve ekoslovak asker birlikleri Duklin
Boazna hkim oldular ve ekoslovakya topraklarna girdiler.
Ludvik Svoboda Ukrayna 1. Cephesi Komutan .S. Koneve gnderdii telgrafta unlar yazyordu: Biz, halklarmzn iren faist boyunduruktan kurtarclar
olarak karladklar Kzl Ordunun anl askerleriyle vatan iin omuz omuza savatk. (1299) Sovyet ve ekoslovak askerlerinin Duklin Boazndan taarruzunun neminden sz ederken K. Gottwald unlar ifade ediyordu: Duklinde Slovak
halknn duygular ve bilincinde yer eden bir slogan dodu: Sovyetler Birlii ile
sonsuza dek! Sovyetler Birlii ile birlikte, baka trl asla! (1300)
Sovyet askerlerinin taarruzu isyanclarn iki ay boyunca Hitlercilerin kendilerinden kat kat stn glerine kar isyan edilen blgeleri ellerinde tutmalarna yardmc olmutu. Partizanlar ancak Ekim sonunda mcadeleyi srdrmek
iin dalara ekildiler. Slovak Ulusal Konseyinin yneticileri yeraltna ekildiler.
ekoslovakyann Moskova bykelisi Z. Fierlingerin srgndeki ekoslovak
hkmetinin Dileri bakan Y. Masaryke gnderdii telgrafta itiraf ettii gibi,
Sovyetler Birlii Slovakya iin elinden gelen her eyi yapmt. Aksilie bakn ki,
diyordu Bykeli, taarruzu desteklemek zorunda olan Dou Slovakyadaki her
iki Slovak tmenin komutanl ihanet etti. (1301) Z. Fierlinger Sovyetler Birlii
hkmetine Kzl Ordu Bakomutanlnn bu denli hzl ve kararl bir ekilde ve
mevcut duruma uygun olarak Slovakyann kurtarlm topraklarna Kzl Ordu
gelinceye kadar direnme olana salamak iin giriimlerde bulunduu ve hal375

kmza gerekten de kardee duygular besleyerek bu blgeye mmkn olan her

trl dikkati ynelttii (1302) iin derin bir minnettarlk ifade ediyordu.
Ancak, Londradaki srgn hkmeti, sz konusu hkmetin Dileri
Bakannn, ekoslovakyann SSCB bykelisi Z. Fierlingere 13 Ekim 1944 tarihli telgrafnda da grld gibi, Slovak yurtseverlere yardm yapmak ve onlarla
birlikte olmak amacyla Sovyet askerlerinin Karpatlar aarak taarruz yapmasn
kendisi iin arzulanmaz bir durum olarak kabul ediyordu. (1303) Bunda Benes
hkmetinin SSCB ve ekoslovakyann demokratik glerine kar ikiyzl dar
snfsal politikas bir kez daha etkisini gstermiti.
Slovak ulusal hareketi ekoslovakyadaki ulusal kurtulu mcadelesinin gelimesinde mstesna bir yer tutuyordu. ekoslovak Komnist Partisi, ulusal kurtulu mcadelesi fikirlerini daha sonradan demokratik halk devrimi programnda
gelitirdi.
ekoslovakya topraklar Kzl Ordu tarafndan kurtarld lde buralarda ulusal ynetim organlar kuruluyordu. Bu koullarda Benesin srgndeki hkmeti kurtarlm ekoslovakya topraklarna gelmeye hazr olduunu ifade ediyordu. ekoslovakya Komnist Partisi kendilerince anayurtta ilk
ekoslovak Cumhuriyeti Hkmetinin kurulmasna ilikin grmelerin tam
zaman olduu grndeydi ve bu grmelere katlmaya hazr olduunu
ifade etti. K. Gottwald ve E. Benese gnderilen 2 ubat 1945 tarihli telgrafta
Cumhurbakannn derhl en yakn mesai arkadalaryla, ayn zamanda dikkate deer siyasal gruplarn Londradaki temsilcileriyle birlikte, yurtdndaki
Londra ve Moskova direni gruplarnn temsilcilerinin, Slovakyann sorumlu temsilcileriyle birlikte Cumhurbakannn Bakanlnda, programa ilikin
tm konular ve yeni hkmetin kadrosuna ilikin konular tartabilecekleri,
Moskovaya gelmeleri neriliyordu. Daha sonra telgrafta u ifadeler yer alyordu: Cumhurbakannn Moskovada bulunmas ayn zamanda Sovyet yneticilerle bizim gerekli grdmz gncel ekoslovak-Sovyet sorunlarnn tartlmasna olanak salar. (1304) 16 ubat 1945te ekoslovakyann Moskova
Bykelisi SSCB Dileri Bakanl Halk Komiserliine Benesin Londradan
kurtarlm ekoslovakya topraklarna Moskova zerinden gemeye karar verdiini bildiriyordu. (1305)
1945 Martnda Moskovaya gelen Benes, ekoslovakya Komnist Partisi temsilcileriyle yeni bir hkmet kurulmas ve onun program konularnda grmelere
balad. Pozisyonunu kaybetmekten korkan ve bir sreliine ekoslovakya burjuvazisinin kara dayal planlarn gizleyen Benes ve evresindekiler, komnistlerin
katlmyla demokratik bir hkmet kurulmasna raz olmulard. 4 Nisan 1945te
Zdenek Fierlinger Bakanlnda ekler ve Slovaklarn ulusal cephe hkmeti
kuruldu. Hkmet Bakannn yardmclna Klement Gotwalld getirildi. Bu
hkmet 5 Nisanda ekoslovakya Komnist Partisi izgisinin, ekoslovakyadaki
demokratik halk devriminin gelimesi yolunda kendi ifadesini, Sovyetler Birlii
ile ittifak ve dostluunu bulduu program ekoslovakyann Kosice kentinde ilan
ediyordu.
376

Yugoslavya ve Arnavutlukun Kurtuluu

Yugoslavya Sorunu
1944 Eyll ay ortalarnda Kzl Ordu Yugoslavya snrlarna gelmiti.
Yugoslavya halklarn faist diktatrlkten kurtarma hazrlklar balamt. 21
Eyll 1944te Yugoslavya Halk Kurtulu Ordusu Yksek Bakomutan Mareal
Josip Broz Tito Moskovaya geldi. Moskovada Kzl Ordunun Yugoslavyada geici olarak faaliyet gstermesi konusunda anlamaya varld ve ayn zamanda
Sovyet askerlerinin Yugoslavya Ulusal Kurtulu Ordusu (YUKO) ile ortaklaa
operasyonlarna ilikin anlama imzaland. (1306) 29 Eyll 1944te TASSn Sovyet
Komutanl ve YUKO komutanl arasndaki anlama konusunda haberi yaymland. Bir de ayrca Sovyet askerlerinin kendi harekt grevlerini gerekletirdikten sonra Yugoslavdan kaca ve Yugoslavya topraklarnda, Kzl Ordu birliklerinin konuland blgelerde YUKOnun sivil idaresinin faaliyet gsterecei
bildiriliyordu. (1307)
Sovyet askerleri YUKOna igalci Hitlercileri kovmakta yardm etmiti. 20
Ekimde Kzl Ordu askerleri YUKO ve Bulgar birlikleri ile birlikte Yugoslavyann
bakenti Belgrat kurtardlar. Ayn gn Mareal Tito Yugoslavyann bakentinin
kurtarlmas dolaysyla SSCB Silahl Kuvvetler Yksek Bakomutanna bir mektup
gnderdi. Mektupta unlar yer alyordu: Belgratn kurtarlmas bizim halklarmz
iin tarihsel bir neme sahiptir ve zellikle de u nedenle ki, bu bitkin halklarn
lkesi, Yce Sovyetler Birliinin evlatlar Yugoslavyann saygn evlatlaryla birlikte kan dkt bir arenadr. Bununla, Yugoslavya halklarnn Sovyetler Birlii
halklaryla kan kardelii belleklere kaznmtr. (1308) Belgrat operasyonundan
sonra Kzl Ordu askerleri YUKO birlikleriyle ortaklaa olarak Kuzeybat ynnde
taarruza devam ettiler.
YUKO ve Sovyet birliklerinin Yugoslavyada ilerlemesiyle birlikte Almanlar
aceleyle Kuzeye ekildiler. Ancak 1944 Kasm sonunda ngiltere hkmeti,
Yugoslavyadaki Hitlercilerin tesislerine, ngiliz bombardmanlarnn snrlarnn
geniletilmesi nerisiyle bavuruyordu. 1 Aralkta, sonucunda Sovyet birliklerinin Ni-Alrksinac blgesinde bombardmana maruz kald Amerikan Hava
Kuvvetlerince daha nceden yaplan hatay aklamak iin Churchill Yugoslavyadaki
Sovyet ve mttefik hava kuvvetlerinin daha net ve snrlar belli bombardman
hatt oluturulmasn rica ediyordu. (1309) Sovyet hkmeti Yugoslavyada
Almanlara kar eylemlerin tam bir uyum ve verimlilik iinde olmasnn salanmasn (1310) onaylyordu. Kzl Ordu Genelkurmay Pirlepe zerinden Sarayevo
hattnda Yugoslavyann Gney snrna kadar ve devamnda Bulgaristann Gney
snr hattnda bombardman snrlarnn belirlenmesini onaylad. (1311)
te yandan Sovyet hkmeti YUKOna yardm artrd. Sovyet komutanl
YUKOna ok sayda silah, mhimmat ve dier aralar iletti. YUKOnun elinde
ileri teknoloji uaklar grubu, birka havaalan hizmet taburu, ayrca SSCBde oluturulmu ve tmyle tamamlanm Yugoslav Piyade Tugay vard. (1312)
377

1944 ylnn sonuna doru Yugoslavyada tm kurtarlm topraklarda nihai

olarak glenmi devrimci iktidar organlar vard: Anti-Faist Halk Kurtulu
Meclisi (AHKM) ve geici hkmet haklarna sahip Yugoslavya Ulusal Kurtulu
Komitesi (YUKK).
Ancak, ABD ve ngiltere hkmetleri ngilterede ikamet eden Yugoslavya Kral
II. Piotru ve onun hkmetini destekliyordu. Onlar, Yugoslavyann kurtuluundan sonra iktidarn demokratik glere gememesi iin abalyordu. Sovyet taraf
ngilizler ve Amerikallarn Yugoslavyada gerici glerin glendirilmesine ve bununla birlikte ngiliz ve Amerikan emperyalizminin etkisine dnk taleplerine kar
koyuyordu. Bu konudaki en etin konuma Ekim 1944te Churchill Moskovaya geldiinde oldu. Sovyet hkmetinin abalar sayesinde Yugoslav halklarnn savatan
sonraki ynetim eklini kendilerinin belirlemesine onay verildi.
1 Ekim 1944te Mareal Tito ile Krallk Hkmeti Babakan Doktor .
Subasic arasnda YUKK temelinde tek bir hkmet kurulmas konusunda anlama saland. Anlama Yugoslavyann yeni devlet yaps sorununun savatan
sonra halkn zgr iradesiyle zlmesi gerektiini ngryordu. Buna kadar,
Kral lkeye girme hakkn yitirmiti. Tito-Subasic Anlamas Yugoslavya Ulusal
Kurtulu Komitesi Bakan yardmcs E. Kardelj ve Babakan Subasicin 20-23
Kasm 1944te Moskovada J. Stalin ve V.M. Molotov ile grmelerinde onayland. Sovyet-Yugoslav resm bildirisinde Birleik Yugoslavya hkmeti kurulmas
gereklilii kaydedilmiti. (1313) 25 Kasm 1944te Sovyet hkmeti Tito-Subasic
Anlamasnn kendilerince onaylandn bildiriyordu. Kral II. Piotr, ngilizlerin
de desteiyle anlamay sabote etti ve Subasici istifa ettirdi. Sovyet hkmeti
Churchille gnderdii mektuplarda, Yugoslavya ulusal kurtulu hareketinin karlarna uygun olan anlamann koullarnn yerine getirilmesini srarla talep
ediyordu. Sorun devletin, SSCB, ngiltere ve ABDnin Krm Konferansnda
ele alnd. Srgndeki Yugoslav evrelerin kar kmasna ramen anlama 1945
Martnda yrrle girdi. Bylece Yugoslavyadaki halk iktidar organlarnn zaferi salanm oldu.
1944 Ekiminde, Belgrat Operasyonundan sonra Hitler askerlerinin
Arnavutluktan toplu ekilmeleri balad. 29 Kasm 1944e doru Arnavutluk Halk
Kurtulu Ordusu Arnavutluk topraklarnn tmyle kurtuluunu gerekletirdi.

Kuzey Norvein Kurtuluu

Finlandiyann faist bloktan ekilmesinin zerinden ok gemeden Kzl
Ordunun Kutup tesinde baarl bir taarruzu balad. 1944 Ekim ay ortasnda
Sovyet askerleri, Hitlerci igalcileri kovmalar iin Norve halkna yardm amacyla Norve snrna kt.
Daha 1944 ubatnda SSCB Dileri Halk Komiseri Norvein Moskova
Bykelisi araclyla, Sovyetler Birliinin, Norvein kurtuluu davasna katkda bulunma isteini Norve hkmetinin bilgisine sunmutu. Bundan dolay
Sovyet askerleri ile Norve sivil ynetimi arasnda gelecekteki ilikiler konusunda
378

sorun kt. Sovyet hkmeti Norve tarafnn isteklerine karlk vererek, Norve
tarafndan nerilen 16 Mays 1944 tarihli tasary kabul etti ve sivil ynetim anlamasn imzalad. Yine ayn gn Norve ABD ve ngiltere ile benzer iki anlama
imzalad. Bu belgeler mttefik askerleri tarafndan kurtarlan topraklarda asker
durum msait olduu andan itibaren Norve hkmeti tarafndan sivil ynetimin
devralnmasn ngryordu. Bu anlamalarn esas anlam, byk mttefik devletlerin Norvein egemenlii ve yasal hkmetine sayg duymak ykmlln
stlenmelerinden ibaretti. (1314)
Londrada bulunan Norve hkmeti 27 Ekim 1944te SSCB hkmetine bir
mektupla bavurdu. Norve hkmeti mektupta Sovyet Silahl Kuvvetlerinin kahramanlna iaret ediyor ve daha sonra u ifadelere yer veriyordu: Sava boyunca
Norve hkmeti Sovyet hkmetinin Norvee olan dostluu ve sempatisine defalarca kanaat getirmitir. Norvein Kuzey blgelerinin halk bizim Sovyet mttefikimizin ordusunu bir kurtarc olarak selamlayacaktr. Norve Silahl Kuvvetleri
arpmalara katlacaktr ve onunla birlikte halk ve Norve hkmeti tarafndan
tayin edilecek sivil idareler Alman zalimlerine kar ortak mcadelede maksimum
abay gstereceklerdir. Norvein Kuzey kesimlerinin kurtarlmas tm Norve
halk tarafndan mutluluk ve heyecanla selamlanacak ve bu lkelerimiz arasndaki
dostluun daha da glenmesini salayacaktr. (1315)
Ekim ortasnda Norve hkmeti Sovyet tarafna Norve askerlerinin
Norvein Kuzeyinde ve Finlandiyann Kuzey blgelerinde Almanlarla mcadelede kullanlmas, ayn zamanda bir Norve asker heyetinin Sovyetler Birliine gelmesi olanaklarna ilikin soru yneltiyordu. Sovyet hkmeti Norvelilerin tm
arzularn yerine getirdi.
7-12 Kasm 1944te Sovyet hkmetinin daveti zerine Dileri Bakan
Trygve Lie Bakanlnda bir Norve hkmet heyeti Moskovada bulunuyordu.
Grmeler Norvein Sovyet askerleri tarafndan kurtarlmaya balanmas ile ilgiliydi.
Kasm bana doru Kzl Ordu Norvein Kuzeydousunu, Dou Finmark
Alman askerlerinden kurtard. Norve halk kurtarclarn hararetle selamlyordu. Sovyet askerlerinin harektlar sonucunda Almanya nemli deniz ve hava slerinden mahrum kald. Norveli yurtseverler lkelerinin faist Alman igalcilerden kurtarlmas srecini hzlandrma olana elde ettiler. (1316)

Churchillin 1944 Ekiminde Moskovaya Gelii ve

ngiliz-Sovyet Grmeleri
27 Eyll 1944te W. Churchill J. Staline Sovyet hkmeti ile grmeler yapmak zere Sovyetler Birliine gelme ya da A. Edeni Moskovaya gnderme isteini ifade ediyordu. (1317) ngiltere Babakan Moskova ziyareti kararn F.
Roosevelte mektubunda SSCB hkmeti ile iki konuyu tartma gerekliliiyle
aklad. Birincisi, SSCBnin Japonyaya kar savaa girmesi konusunda nihai
379

olarak anlamak ve ikincisi de, Polonya ile dosta anlamaya varlmasn salamaya abalamak. (1318) Ama Churchill, Sovyet askerlerinin 1944 yaz ve sonbaharndaki taarruzlar ve Balkan Stratejisinin baarszla uramasnn kendisini
ok rahatsz ettii konusunda susmakla Roosevelte Moskova ziyaretinin amacn
tmyle aklam deildi.
Churchill, her eyden nce Sovyet hkmeti ile Gneydou ve Dou Avrupa
sorunlarn grmek ve orada en azndan ksmen de olsa ngiliz etkisini srdrme abas vermek iin Moskovaya gitmekte acele ediyordu. Roosevelt Churchill
ile Moskova ziyareti konusunda mutabk kald. ngiltere Babakannn derhl
SSCByi ziyaret etme karar Sovyet hkmeti iin srprizdi. Bununla birlikte, Sovyet
hkmeti mttefikler aras ilikilerin gelitirilmesi politikasna deimeksizin bal
kaldndan ngiliz yneticilerle grmelere olumlu yant verdi. J. Stalin 30 Eyll
1944 tarihli mektubunda Churchille u yant veriyordu: Sizin Moskovay ziyaret
etme arzunuzu itenlikle selamlyorum. Bizim, byk nem tayan asker ve dier
sorunlar grmemiz gerekmektedir. (1319) Bir de Sovyet hkmeti Churchillin,
Rooseveltin ikna etmesiyle Moskovaya gelecei grn tayordu. (1320)
Moskovadaki ngiliz-Sovyet grmeleri 9 Ekim 1944te balad. Daha ilk oturumda, Rooseveltin istei zerine, Amerikann SSCB bykelisi A. Harrimann
nemli konular sz konusu olduunda gzlemci olarak tm grmelere katlaca ve asker konular grlrken de (1321) Amerikan Asker Misyonu bakan Tugeneral D. Deann katlmak zorunda olduu karara baland. Moskova
grmeleri srasnda Gelecein Almanyasna bak, Polonya sorunu, Balkan
Devletleri konusundaki politika, bundan sonraki asker politikaya ilikin nemli
sorunlar (1322) gibi konularda gr alveriinde bulunuldu.
Almanya sorununun grlmesi srasnda Churchill ve Eden Almanyann
devlete blnmesi plann sundular: Prusya, Rhur bnyesinde uluslararas kontrol
blgesi, Vestfalya ve Saarland eyaletleri ve Gney Almanya eyaletlerinin de dhil
edilecei Avusturya-Almanya Devleti. (1323) Ancak, Alman sorununun ele alnmas devletin konferansna kadar ertelendi.
Grmeler srasnda Polonya sorununa byk nem veriliyordu. Bir de
Churchillin nerisiyle Polonya Ulusal Kurtulu Komitesi temsilcileri (B. Bierut ve
dierleri) ile srgndeki Polonya hkmeti temsilcileri (S. Mikolajczyk ve dierleri) Moskovaya davet edildiler ve geldiler.
Sovyet ve ngiliz hkmetlerinin Polonya Ulusal Kurtulu Komitesi (PUKK)
temsilcileriyle 13 Ekim 1944 tarihli grmeleri srasnda, Polonyal temsilciler
Mikolajczyk Bakanlnda Polonya Ulusal Birlik hkmeti kurulmas konusunda srgndeki hkmetin temsilcileriyle bu hkmette Polonya Ulusal Kurtulu
Komitesine koltuklarn ounluunun verilmesi kouluyla anlamaya hazr olduklarn ifade ettiler. PUKK ayrca Polonyada sradan demokratik haklar ilan
etmi olan 1921 anayasasnn yeniden yaama geirilmesi ve 1935 tarihli faist
anayasann iptali konusunda diretiyordu.
380

16 Ekim 1944te PUKK temsilcisi B. Bierut ile S. Mikolajczyk arasnda bir grme gerekleti, ancak bu grme olumlu sonu vermedi. Srgndeki Polonya
hkmeti ve bizzat Mikolajczyk PUKKin nerisini reddettiler. Onlar Polonyadaki
demokratik yeniden oluumu reddediyorlar ve Polonyaya toprak sahipleri ve kapitalistlerin iktidarnn diriltilecei gerici bir anayasay dayatmaya niyetleniyorlard. Srgndeki Polonya hkmeti ayrca Curzon ad verilen hatt da kabul etmiyor ve usuz bucaksz Belarus ve Ukraynann topraklar konusunda taleplerde bulunuyordu. Bu igalci planlar reddedilince, srgndeki Polonya hkmeti,
Lituanyann bakenti Vilnus ve Ukrayna kenti Lvovun kendi iktidarna verilmesi
talebini srdrd.
Moskovada Polonya konusunda hibir anlamaya varlamad. PUKK ve Sovyet
hkmeti Polonya sorununda belirli dnler verirken, srgndeki hkmet ve
onu destekleyen Churchill ve Eden uzlamaz bir tutum iine girdiler. ngiltere
Babakan Sovyet-Polonya snr sorununda bir geri adm daha att. Churchill
grmelerin banda, hkmetinin, SSCB ve Polonya arasndaki snrn Curzon
Hatt olarak belirlenmesi konusundaki Sovyet nerisinin yannda olduunu aklamken, grmelerin sonunda, Polonya hkmetinin Curzon Hattn SSCB ile
Polonya arasnda snr izgisi olarak kabul ettii ifadesinin yer ald bir anlama
tasla sundu. (1324) Churchill bunun Mikolajczyktan alabildiinin maksimumu
olduuna ikna etmeye alyordu. Bu srada ise Mikolajczyk kendisinin meslektalar ile istiare etmek iin Londraya gitmekte olduunu (1325) bildiriyordu.
Srgndeki Polonya hkmeti, Moskova grmelerinde nerilen koullar kabul etmeyi reddetti. 24 Kasm 1944te Mikolajczyk srgndeki hkmetin
Babakanl grevinden istifa etti.
Moskovadaki grmeler srasnda Balkan sorunu da grld. Churchill
ile Eden, Titonun, Yugoslavyann kurtuluunda SSCB Silahl Kuvvetlerinin yardmna ilikin anlamaya varld zaman olan 1944 Eyllnde Moskovay ziyaret etmesinden zellikle memnun deillerdi. Eden, Tito ve Subasice birleik bir
hkmet kurulmas iin Yugoslavya topraklarnda buluma teklifini ieren bir
mektup gndermeyi nerdi. ngiltere hkmeti Yugoslavyadaki politikada mutabk kalnmas konusunu gndeme getirdi.
Yugoslavyadaki duruma ilikin grmeler sonucunda geri ekilen Almanlara
kar enerjilerinin konsantre edilmesi ve Yugoslavya Krallk Hkmeti ve Ulusal
Kurtulu Hareketinin birlemesi yoluyla Yugoslavyann i sorunlarnn zm
amacyla Yugoslavyada ortaklaa bir politika yrtlmesi karar alnd. Bir de
Yugoslav halknn savatan sonra doal olarak gelecekte kendi devlet dzenine
ilikin sorunu kendisinin zmesi hakknn, bunun kopmaz bir paras olduu
vurgulanyordu. (1326)
Bulgaristan ile atekes anlamasnn tartmal konular ele alnd ve bu konularda nihai olarak mutabk kalnd. Bir de Churchill ve Eden Bulgaristanda kurulan
Mttefik Kontrol Komisyonuna SSCB, ABD ve ngiltereden eit sayda temsilcinin
katlmas konusunda diretiyorlard. Sovyet hkmeti, ynetimin ngiliz-Amerikan
381

komutanl temsilcisine ait olduu talyadaki Kontrol Komisyonunun almalar rneini gereke gstererek bunu kabul etmedi. Sonuta, Bulgaristandaki
Mttefik Kontrol Komisyonunun, Bakannn Sovyet temsilcisi Sovyetler Birlii
Mareali R. Y. Malinovskiin olduu Romanya rneine gre kuruldu.
Churchill, epey zaman getikten sonra tarih att anlarnda 1944 Ekiminde
Moskovadaki ngiliz-Sovyet grmeleri srasnda, ngiltere ve SSCB arasnda
Balkan lkelerinde etki alan paylam yapldn kantlamaya alyordu.
Bu iddia geree uygun deildi. Gerekten de Churchill byk devletler arasnda Balkanlarda etki alan paylam nerisini ileri srmt. Ama Sovyet
hkmetinin, ngiliz ve Amerikan hkmetlerine kurtarlm Balkan halklarnn
iilerine mdahale hakk salama sonucuna gtrebilecek olan Churchillin bu
nerisiyle mutabk kald bir yaland. Sovyet hkmeti grmeler srasnda tm
Balkan lkelerinin iilerine emperyalist mdahale yeltenilerine kar bu lkelerin savunucusu olmutu. Bu lkelerin ounluunda daha 1944te demokratik
halk iktidarlar kurulmutu.
Moskova grmeleri srasnda SSCB, ngiltere ve ABD temsilcileri l oturumlarda cephelerdeki asker durumun zetini yapmlar ve tm sava arenalarnda mttefiklerin bundan sonraki operasyonlarnn baaryla ilerlemesine ilikin
gvenlerini ifade etmilerdi. Bu arada, Sovyetler Birliinin Japonyaya kar savaa
katlma sreleri ve koullar konusu tartld. Uzak Dou konularnda nihai kararn devlet Bakannn bir sonraki toplantsnda alnmas gerekiyordu.

382

YETM ALTINCI BLM

AVRUPADA KNC CEPHENN AILMASININ VE

AMERKAN-NGLZ ASKERLERNN
1944TE SAVAIN DER ARENALARINDAK
OPERASYONLARININ DI POLTK AILARI

1. OVERLORD OPERASYONUNUN HAZIRLANMASI VE

GEREKLETRLMES

Overlord Operasyonu
Sovyet Silahl Kuvvetlerinin zaferleri, savan biti dnemine girdiini tm
dnyaya gstermiti. Daha 1944 k-ilkbahar asker harektlarndan sonra Kzl
Ordunun stratejik inisiyatifi nihai olarak ele geirdikten sonra Hitler Almanyasn
tek bana bozguna uratarak tm Avrupa halklarn faist boyunduruktan kurtaracak durumda olduu apakt artk.
Sovyet askerlerinin baarl taarruzlar, yalnzca Dou ve Gneydou Avrupa
lkelerinde deil, faist Alman igalciler tarafndan kuatlm olan Bat Avrupa
topraklarnda da olaylarn bundan sonraki gelimesini etkiliyordu.
Direni hareketlerinde eitli sosyal grup ve partilerin temsilcileri, farkl siyasal gr ve dini dnya grnden insanlar omuz omuza vermiti. Ancak, direni hareketinin nc gc iiler ve kyllerdi. Direni hareketinin Bat Avrupa
lkelerindeki nde gelen rgtleyicileri ve liderleri komnist partilerdi. Onlarn
inisiyatifi ile 1943 ylnda ve 1944n banda tm direni glerinin eylemlerini
birletiren illegal yeralt ynetim merkezleri domutu.
Sovyet askerlerinin tarih zaferleri komnist partiler ve ii partilerinin kurtulu harektnn giderek genilemesi, bu harekta halkn yeni katmanlarnn katlm mcadelesini kolaylatrmt. Sovyet ordularnn baarlar tm lkelerde komnistlerin otoritesinin artmasna katkda bulunuyordu. i snf ve onun ncleri komnist partilerle ii partileri, tarihin daha nce grmedii topyekn halk
savana, faizme kar mcadeleye, ulusal bamszlk ve demokrasi mcadelesine
nderlik yapyorlard. Komnist partiler geni halk kitlelerini arkalarndan srklemeye dier partilerden ok daha fazla hazrlanm durumdaydlar. Komnistler
emekilerin karlarnn gerek szcleri, kendi halklarnn ulusal karlarnn en
sadk savunucular olduklarn gstermilerdi.
383

Direni hareketinin amac yalnzca igalcileri kovmak ve hainlerin cezalandrlmas deil, kendi lkelerinin siyasal ve sosyal dzeninde kkl dnmlerden de ibaretti. Kurtulu hareketine katlanlar, gerek anlamda demokratik bir dzenin kurulmasndan yanaydlar, nk gelecekte faizmin olas restorasyonuna kar en iyi garantiyi
bunda gryorlard. Bu nedenledir ki, direni hareketi yalnzca bir ulusal kurtulu nitelii tamyor, ayn zamanda sosyal ve snfsal bir mcadeleyi ifade ediyordu.
1944 ylnn ilk yarsnda direni hareketi tm Fransaya yayld. Fransz yurtseverler faist Alman igalcileri yok ediyor, asker kadrolara suikastlar dzenliyor,
onlarca kpr ve elektrik hattn havaya uuruyorlard. gal makamlar halkn
silahl kalkmasn bastrma abasyla defalarca cezalandrma mfrezeleri kuruyorlard. Fransann igali srasnda 75 bin komnist kuruna dizildi. Terre ramen, mcadele byd. 1944 Martnda, lkedeki tm silahl rgtleri birletiren
(partizanlar, partizan yeleri ve dier mfrezeler) tek bir Fransa Kuvvetleri
(FK) kuruldu. FKnde ynetici mevkilere komnistler getiler. Fransa Komnist
Partisi ar illegal koullarnda ulusal ayaklanma hazrl yapyordu.
1943 sonbaharnda talyan halknn ulusal kurtulu hareketi hz kazanyordu.
Kuzey ve Orta talyada partizan gruplar ve mfrezeleri, ardndan da Garibaldi
partizan mfrezesi kurulmaya balad. Silahl mcadelenin yan sra emekilerin
kitlesel eylemleri sklat, fabrikalarda sabotajlar glendi, grev eylemleri artt.
talyan Komnist Partisinin inisiyatifi ile 1944 Haziran banda, komnist Luigi
Longonun ve Eylem Partisi lideri Ferrucio Parrinin Bakanlndaki Kuzey talya
Ulusal Kurtulu Komitesi sol kanad temsilcilerinin nderlik grevi stlendii
zgrlk Gnllleri Kolordusu Birleik Asker Komutanl kuruldu. 1944 yl
yaz-sonbahar dneminde Kuzey ve Orta talyadaki ulusal kurtulu hareketi geni
bir alana yayld. talyann eitli blgeleri partizanlar tarafndan kurtarld.
1944 yl banda Belika, Hollanda ve Danimarkada da Hitlerci igalciler ve
onun ibirlikilerine kar geni apl bir direni hareketi balatld.
Sovyet Silahl Kuvvetlerinin saldrgana kar yakn bir zaferin reel perspektifini oluturan baarl taarruzu ve Avrupadaki direni hareketinin artmas,
ABD ve ngiltere hkmetlerinin Tahran Konferans kararlarn uygulamak,
Fransada ikinci cephenin almas hazrln hzlandrmak iin eyleme geildi.
Kzl Ordunun faist Alman askerlerine vurduu ykc darbeler sayesinde ABD
ve ngiliz ordular iin, istisnai olarak Avrupa ktasna mdahalenin elverili koullar yaratlm oldu.

ABD ve ngilterenin Kuzey Fransada kinci Cephenin Al Arifesinde

Avrupa Stratejisi
Churchill ve Roosevelt Tahran Konferansndan sonra, Avrupa strateji konular
dhil, grmelerin birka gn boyunca (4-6 Aralk 1943) devam ettii Kahirede
bir kez daha bulutular. kinci Kahire Konferansnda Overlord ve Anvil* ope*

*Anvil: rs

384

rasyonlar (Gney Fransaya karma iin destek operasyonu), 1944 ylnn balca
operasyonlar olarak kabul edildi. Hibir blgede bu iki operasyonun baarsna
engel olabilecek hibir eyleme kalklmamalyd. (1327) Konferansta Roosevelt ve
Churchill ayrca Amerikal General Dwight Eisenhowern, Kuzey Fransaya mdahaleyi gerekletirmesi gereken mttefik askerlerin Yksek Bakomutanlna
atanmas karar aldlar.
Kahire Konferansndan sonra ngiltere Babakan, kendisine zg inatlyla
Overlord operasyonunu bir kez daha ertelemeye kalkt.
Aralk 1943 sonu-Ocak 1944 banda, Akdeniz arenasndaki asker harektn
komutas tmyle ngilizlerin eline gemiti. (1328) Bu, Churchille Hitler askerlerinin savunmasn yarmak ve Roma ynne taarruz amacyla 1944 Ocak ay sonunda Anziodaki deniz karma operasyonunun yaplmas kararn karmasna
yardmc olmutu. 25 Aralk 1943te Churchill, Overlord iin hazrlanm 56.
tank karma mavnalarnn ngiltereye gnderilmesinin, talyadaki operasyonlarda kullanlabilmesi amacyla geciktirilmesi ricasyla bavurdu. (1329) Churchill
anlarnda unlar yazyordu: Kafam en ok Bakann benim telgrafma verecei yant kurcalyordu. Tm benim Akdeniz projelerimin karsna kan ve ne
zaman ne de boyut tanyan inat, geri kafal direnii anmsayarak yant byk
bir endieyle bekliyordum. Ben, talya sahilinde riskli bir giriime ve 1 Maystan
balayarak La Manche amak iin 3 hafta ya da ayn evrelerini hesaba katarsak 4
hafta gibi olas gecikmeye raz olmasn rica ettim. Yerli komutanlar raz etmeyi
baardm. ngiliz Kurmay Bakanlar ilke olarak buna daima raz olurlard, imdi
ise ayrntlar konusunda da tatmin olmulard. Ama, Overlord operasyonunun 4
hafta ertelenmesi nerisine Amerikallar ne diyecek acaba? (1330)
Roosevelt Churchille 28 Aralk 1943 tarihli yantnda tank-karma mavnalarn ngiltereye gndermeyi ertelemeye, ancak, Overlord operasyonunun ncelikli bir operasyon olaca ve Kahire ve Tahranda varlan mutabakatta ngrld srede gerekletirilmesi kouluyla (1331) raz olmutu.
Amerikan Bakan 14 Ocak 1944 tarihli dier bir mektubunda, Churchillin
Overlord operasyonunun ertelenmesine dnk yeni basksna yant olarak unlar
yazyordu: Dnyorum ki, bu konuyu imdi ortaya atmak psikolojik anlamda
ok kt olacaktr, nk bizim mzn Tahranda gerekli bildiride mutabk kalmamzn zerinden topu topu bir aydan birazck fazla bir zaman geti. (1332)
ngiltere hkmetinin, mttefiklerin dikkatini talyadaki asker harektlara, bu
harektlar Dou Akdenizde, ardndan da Gneydou Avrupada srdrmek iin
ekmeye dnk srarl abas her eyden nce bu blgenin Sovyet askerleri tarafndan kurtarlmasn ve burada pozisyonlarn salamlatrmalarn engellemek
arzusuyla aklanabilirdi.
22 Ocak 1944te Anzioya karmalar balad, ancak bu istenen sonular vermedi. Mttefik askerleri dmann savunmasn yaramadlar ve talyadaki asker
harektlar tekrar kmaza girdi.
385

O srada Avrupa stratejisi konularnda ngiliz-Amerikan gr ayrlklarnn

yeni bir etmeni ortaya kt. Overlorda daha fazla kar kma riskine girmeyen ngiliz hkmeti, Overlord ile e zamanl olarak ngrlen Gney Fransa
karmasnn iptal edilmemesi ynnde gr bildirdi. ngiliz hkmeti, Anvil
operasyonu iin ngrlen askerleri ve ayn zamanda deniz tama aralarn, devamnda asker harektlar Balkanlara tamay da hesaba katarak talyaya taarruzun yararna kullanma hesaplarn yapyordu.
ubat-Mart 1944te, ngilizler ve Amerikallar arasnda, Anvil operasyonuna
m yoksa talya harektna m ncelik verilmesi gerektii konusunda ciddi tartmalar balad. 4 ubat 1944te ngiliz Kurmay Bakanlar Babakanla anlaarak
Amerikal meslektalarna, talyadaki gelimelerin seyrini hesaba katarak Anvil
operasyonunun mevcut durumuyla gerekletirilmesinin makul olup olmad
konusundaki kukularn ifade ettikleri ayrntl bir telgraf gnderdiler. (1333) 21
ubatta ngiliz General B. Montgomery, Anvil operasyonundan vazgeilmesi
nerisiyle D. Eisenhowera bavurdu. Varsn, bizim iki byk harektmz olsun:
biri talyada, dieri Fransann Kuzeybatsnda, (1334) diyordu Montgomery...
ok sonralar Montgomery anlarnda Anvil operasyonuna balca iki ana nedenden dolay kar ktn yazyordu: Birincisi, bize Overlord iin karma
gemileri gerekliydi; ikincisi, bu operasyon, onda varlan baar bize Ruslar gelinceye kadar Viyanaya ulamak iin iyi bir olanak salayacakken talyan Cephesini
zayflatacakt. (1335)
Tahranda mutabk kalnan Gney Fransa operasyonunun iptal edilmesine
Sovyetler Birliinin olas tepkisinden rahatsz olan Bakan Roosevelt, Eisenhowera
ngiltere ve Amerikann Sovyetler Birliine kar bir ykmllk tadklar ve
Ruslarla grmeden Anvil operasyonunu iptal etmenin olanaksz olduu olgusuna ngilizlerin dikkatini ekme talimat veriyordu. Sonuta, Eisenhower
ngilizlerin nerisini kabul etmedi. (1336)
1944 Nisannda, Anvil operasyonunu iptal etmeyip belirsiz bir sreye ertelemek gibi bir uzlama karar alnd. (1337) ngilizlerin Anvil operasyonunu iptal
etme yeltenileri onun gerekletirilme an olan 1944 Austosuna kadar srd.
1944 ilkbaharnda mttefikler talyada yeni bir taarruz balattlar. O ana kadar
onlar talya Cephesinde 28 tmen bulunduruyorlard. Bu tmenlere ise 22 faist
Alman tmeni kar koyuyordu. 18 Maysta Cassino kenti alnd, 4 Haziranda ise
mttefikler Romaya girdiler. Ancak, talya operasyonunu sonlandrmak iin mttefiklere hemen hemen bir yl gerekliydi.

Mttefiklerin Kuzey Fransaya karmas

ABD ve ngiltere, savan ilk yllarnda ortak dmana kar mcadeleye etkili
bir katk yapabilecek ikinci cepheyi, savan sonu aamasna geldii ve aslnda
Kzl Ordunun tarih zaferleri sonucunda Hitler Almanyasnn yazgsnn belirlendii bir zamanda amlard. Mdahale 6 Haziranda gerekleti.
386

1944 ilkbaharnda Britanya adalarnda nemli sayda kuvvet konulanmt. Amerikan-ngiliz askerleri Fransaya karma yapmadan nce Avrupa
sava arenasndaki gler dengesi mttefikler lehineydi. Asker says olarak
dmandan 2,1 kat, tank says olarak 2,1 kat, sava uaklar says olarak da 23
kat daha fazlaydlar. (1338) Amerikan-ngiliz filosu Atlantik Okyanusu, Kuzey
Denizi ve Akdenizde tamamen egemen durumdayd, mttefik hava kuvvetleri
ise havada egemendi.
Faist Almanyann Sovyetler Birlii ile savataki ar kayplar Hitlerin komuta
kademesini, sava yetenei daha iyi olan tmenleri Bat Cephesinden ekip SovyetAlman Cephesine sevk etmeye zorlamt. Bat Cephesi karargh harekt daire bakan Tmgeneral Zimmermann ifadesiyle Dou Cephesi, Batda bulunan Alman
ordularndan en savakan kuvvetlerini ve asker teknii srarla tketiyordu. (1339)
Fransada ikinci cephenin al anna kadar Sovyet Bakomutanlk kademesi kendi silahl kuvvetlerini yeni bir taarruza hazrlyordu. 10 Nisan 1944te
ABD ve ngilterenin asker misyon Bakanlar Dean ve Burroughs Kzl Ordu
Genelkurmayna La Manche yarma operasyonunun 2-3 gnlk olas sapmayla 31
Mays 1944te gerekleecei (1340) bilgisini verdikten sonra, J. Stalin 22 Nisanda
Churchill ve Roosevelte Tahranda varlan mutabakat uyarnca ngiliz-Amerikan
operasyonlarna maksimum destekte bulunmak iin Kzl Ordunun o sreye kadar kendi yeni taarruzuna balayacan (1341) bildiriyordu.
Alman Yksek Komutanl mdahale blgesi konusunda yanltlmt.
Komutanlk, mdahale iin en fazla olaslk verdii yeri Pas de Calais blgesi olarak tahmin ediyordu, ayrca Seine aznda ve Antwerpen blgesinde de karmaya
olaslk veriyordu. Normandiyaya karma olasl tartma gtrrd. (1342) Bu
nedenle faist Komutanlk balca kuvvetlerini Seine nehrinin Kuzeyine ymt.
Normandiya kysnn daha tehlikeli alannda ise 40 km den fazla bir uzunlua
sahip bir blgede ise yalnzca 3 faist Alman tmeni vard.
5 Haziran 1944te Eisenhowern seyyar kararghnda baz tereddtlerden sonra, mdahalenin nihai tarihi belirlendi: 6 Haziran. O zamana kadar Alman Yksek
Komutanl, meteoroloji tarafndan, 5-6 Haziran tarihlerinde birka gn srebilecek frtna nedeniyle mdahalenin mmkn olamayaca ynnde bilgilendirilmiti. (1343)
6 Hazirana girildii gece, ngiliz-Amerikan uaklar dmann savunma mevzilerini ar bir bombardmana tuttular. lk karmay, mttefiklerin hava karma
tmenleri gerekletirdi. 6 Haziran sabah, sahilin 5 ayr blgesinde deniz karma
birliklerinin harekt balad. Baz blgelerde Almanlarn direnii zayft.
lk gnlerde mttefikler belli baarlar elde ettiler. 12 Hazirana doru, ele geirdikleri sava alan cephe boyunca 80 kmye kadar, derinlemesine ise 17 kmye
kadar genilemiti. Ancak ilerleyen gnlerde taarruz, planda ngrlene gre
daha yava ilerledi ve Temmuz sonuna doru mttefik askerleri sava alann cephe boyunca yalnzca 110 kmye ve derinlemesine ise 50 kmye karabildiler.
La Manchen yarlmas ve mttefiklerin Fransaya mdahalesi, Sovyet
hkmetinin deerlendirmesine gre, boyutlar, geni anlam ve gerekletirilme387

deki ustal (1344) asndan ok byk bir operasyondu. Amerikan-ngiliz askerlerinin Fransann Kuzeyine yaptklar karmadan sonra, Hitler Almanyasnn
durumu kuku yok ki ktlemiti. Ancak, mttefiklerin silahl kuvvetleri, Bat
Avrupada bulunan faist Alman askerlerini balam ve Wehrmacht kuvvetlerinin
bir blmn kendi zerlerine ekmi olsalar da, kinci Dnya Savann balca
ve belirleyici cephesi yine eskisi gibi Sovyet-Alman Cephesi olarak kalyordu.
Tahran Konferans mutabakat uyarnca, Sovyet askerleri kendi taarruz
harektlarn, mttefik askerlerinin Kuzey Fransa karmas ile hemen hemen
ayn zamanda balattlar. Mttefikler Normandiyada savaa balar balamaz, Kzl
Ordu Karelya kstanda, Petrozavodskta ve Belarusyada dman bozguna uratt, Polonyann bir blmn kurtard ve Dou Prusya snrna dayand. Ayn
zamanda Sovyet askerleri Baltk Cumhuriyetlerinde ve Ukraynann Kuzey blgelerinde taarruzlara baladlar.
Doaldr ki, Bat Cephesi taarruz temposu ve boyutlar asndan, Sovyet
Silahl Kuvvetlerinin 23 Hazirandan Temmuz sonuna kadar yalnzca Belarusyada
500-600 km ilerledii Sovyet-Alman Cephesi ile kyaslanamazd. (1345)
24 Temmuz 1944te ngiliz-Amerikan askerlerinin yeni taarruzlar balad ve
Austos sonuna doru onlar, Bretanida ve La Manche adalarndaki baz limanlar
hari, Kuzeydoudaki tm topraklar ele geirdiler ve Seine nehri snrna dayandlar. 15 Austos 1944te mttefik askerlerin Fransann Gneyine karmas balad.
Fransadaki Direni hareketi o sralar yle geni boyutlara ulat ki, mdahalenin balamasyla birlikte Fransz halknn Alman igalcilerle silahl mcadelesine
kar kan General D. Eisenhower dahi Fransz yurtseverlerinin vatann kurtuluu davasna katklarn itiraf etmek zorunda kalmt. Sava sona erdikten sonra
Eisenhower unlar yazyordu: Bu kuvvetler sava srasnda bize paha biilmez bir
hizmet verdiler. zellikle Bretanide aktiftiler, ama cephenin dier kesimlerinde de
kendilerinin ok eitli yardmlarn grdk. Onlarn byk katklar olmasayd,
Fransann kurtuluu ve dmann Bat Avrupada bozguna uratlmas daha ok
zaman ve daha ok kurban gerektirirdi. (1346)
25 Austos 1944te Parislilerin ayaklanmas sonucunda, Fransann bakenti kurtarld. Parisin asker kumandan General von Choltitz, Paris Blgesi
Gvenlik Kuvvetler Komutan Albay A. Rol-Tangi (Fransz Komnist Partisi yesi) ve General F. Leclerc ile teslim olma anlamas imzalamak zorunda kalmt.
(1347) Austos-Eyllde yurtseverler Toulouse, Bordeaux ve Lyonu kurtard.
3 Eyllde ngiliz askerleri yine yurtseverler tarafndan kurtarlan Belikann
bakenti Brksele girdiler. Eyll ortasna doru cephe Hollandann Gney snr
ve Almanyann Bat snr boyunca Lksemburga kadar ilerledi, ardndan da Metz
kentinden Jussey kentine ve daha sonra da Montbelliard kentine kadar Fransa
topraklarnda ilerledi. Amerikan askerlerinin baz blgelerde Siegfried Hattn
giderayak yarma giriimleri baarszlkla sonuland. (1348) Bylece, 1944 yl
sonuna doru ngiliz-Amerikan askerleri Almanyann Bat snrnda kald. Hitler
Komutanl Bat Cephesinde dzeni salamay ve Ardennede kar saldrsna
hazrlamay baarmt.
388

2. BATILI MTTEFKLER VE SSCBNN KURTULUTAN SONRA

FRANSAYA YAKLAIMLARI

Batl Mttefikler ve SSCBnin Fransa Ulusal Kurtulu Komitesine

(FUKK) Yaklamlar
Fransaya mdahale yalnzca asker bir ama tamyordu. Batl mttefiklerin
mdahale arifesindeki en yksek dzeyde gerginlik ieren durumlar ve Franszlar
ile zor diplomatik ve siyasal ilikileri bu mdahale ile balantlyd.
Fransaya mdahale, talyaya mdahaleden farklyd. Hitlercilere tabi olan
ve onlarn direktifine gre hareket eden Petain Fransas dnda bir de dman
bir devlet deil mttefik olan, arpan Fransa vard. Haziran 1943te Cezayirde
General de Gaulle ve General Giraud Bakanlnda, Fransa devletinin karlarn
temsil eden Fransa Ulusal Kurtulu Komitesi (FUKK) kuruldu. Bu organ, artl da
olsa, 1943 Austosunda ngiltere ve Amerika tarafndan tannd. (1349) Amerika
ve ngiltere hkmetleri bu faktr hesaba katmak zorundaydlar.
ngiltere ve ABD, lkelerinin kurtuluunda Franszlarn roln snrlama abasndayd ve Fransann gelecekteki siyasal dzeni sorununun zmn kendileri stlenmek niyetindeydiler. Her iki lke de Fransa ile ilgili planlarn gerekletirmek iin, ak ak kendilerine yakn eilimleri olan bir dizi FUKK temsilcisini
kullanmann hesaplarn yapyordu. zellikle de General Giraud Amerikallar ile
balantdayd. Ancak, bu hesaplar tutmad.
1943 Kasm ay banda Cezayirde Geici Danma Asamblesi topland. Bu
asambleye eitli siyasal partilerden milletvekilleri ve Fransa iindeki ve Fransa
mparatorluu topraklarndaki Direni Hareketi rgtn temsil eden delegeler
girdi. Asamble oturumlar srasnda General Giraud ve taraftarlar komitenin kadrosundan karld. General de Gaulle FUKKnin tek Bakan oldu, stelik komitenin ve onun organlarnn kadrosu deitirildi ve tmyle onun taraftarlarnca
tamamland.
De Gaulle iktidarnn abalar ngiltere ve ABDde ciddi endieler uyandrd.
Hatta daha nce Generale Amerikallardan daha yakn davranan Churchill dahi,
imdi onun kyas kabul etmeyecek kadar gl bir kiilik sergilemesinden dolay (1350) endielerini dile getiriyordu. 10 Kasm 1943te Churchill Roosevelte
unlar yazyordu: de Gaullenin tek Bakan olarak kald Fransa Ulusal Kurtulu
Komitesindeki deiikliklerden hi de memnun deilim. Bizim tandmz organ, tamamen baka nitelikler tayordu, nk onun fark Giraud ve de Gaullen
ortak Bakanlyd. Ben durumu birlikte gremediimiz srece mutlaka ll
bir tutum iinde olmay neriyordum. (1351) Bu durum, 1943 yl sonuna kadar
ngiltere ve ABDnin FUKK ile ilikilerini ylesine bozmutu ki, aslna baklrsa,
her iki taraf arasnda iddetli bir diplomatik mcadeleye dnmt. De Gaulle
Batl mttefikleri ile ilikileri u ekilde nitelendiriyordu: Birleik Devletler
389

Bakan ve ngiltere Babakan Fransay istedikleri gibi kullanabilecekleri kendi

iftlikleri kabul ediyorlar ve General de Gaulleden esas olarak buna boyun emek
istememesinden dolay memnun deiller. (1352)
Batl mttefiklerin FUKK ile ilk ciddi gr ayrl lkenin kurtuluunda
Fransz askerlerinin kullanlmas konusunda ortaya kt. FUKK yneticileri, yeniden mcadelede yeniden doan Fransann otoritesi ve onun sava sonras dnyadaki durumunun, faizm ile mcadele davasna yapaca katkya bal olacan
anlyorlard. Bu nedenle komite, Fransz askerlerinin mdahale operasyonlarna
daha aktif katlm iin aba harcyordu. O zamana kadar Fransa iindeki Direni
Hareketi ile geni balantlar kurmu olan bizzat General de Gaullee gelince, galiplerin srtnda deil, onlarla yan yana, tm egemenlii elinde tutan tek, zgr
hkmetin Bakan olarak Fransaya dnme dncesi onu bir an olsun terk etmemiti. (1353) ngiltere ve Amerika hkmetleri ise, ktaya yaplmas planlanan karmaya Fransz askerlerinin katlmasna karydlar ve FUKKni ikinci cephenin
almas hazrlklarna dhil etmek istemiyorlard.
1 Aralk 1943te, SSCB Dileri Halk Komiseri Yardmcs S.. Kavtaradze ile
grmesinde FUKKnin SSCB temsilcisi R. Garros, mttefiklerin Kuzey Afrikada
bulunan Fransz askerlerinin Fransann kurtuluu davasna katlmasna izin vermediklerini ve bunu da Avrupa ktasna sevkiyat iin gerekli olan deniz tamaclnn olmamasyla gerekelendirdiklerini anlatyordu. Garros, Afrikada tamamen
donatlm 300 bin kiilik bir Fransz ordusunun bulunduunu ve 200 bin kiinin
de donatlmakta olduunu bildiriyordu.
Asker sorunlarn tanzimi iin Fransz asker temsilcileri Aralk 1943te Cezayirde
ngiliz-Amerikan Komutanl temsilcileri ile bulutular. Bu toplantda ngilizAmerikan asker yetkilileri Fransann ABD, Byk Britanya ve FUKK arasndaki
asker anlama tasarsn reddettiler. (1354) Onlar, Fransz askerlerinin mdahale operasyonuna eit haklarla katlmasna meydan vermek istemiyorlard. Ancak
mttefik askerlerinin Fransa karmasndan bir gn nce de Gaulle Cezayirden,
Churchillin yaplacak operasyon konusunda bilgi verdii Londraya davet edildi.
Normandiyaya, General Leclercin, daha sonra Parise ilk olarak giren tank tmeni karlmt yalnzca. Amerikallar onlar, bir Paris ayaklanmasndan ekindikleri iin kendi askerleri zerinden saldlar. Mdahalenin zerinden ok gemeden, 12 Haziranda Sovyetler Birliinin ngiltere bykelisi F.T. Gusev General
de Gaullee, Fransann kurtuluu iin mcadeleye esas Fransz askerlerinin neden
katlmadn sorduunda, FUKK Bakan bu konuyu Roosevelt ve Churchille
sormak gerek eklinde sert bir yant verdi. Bizim en iyi askerlerimiz talyaya
gnderildi (1355) diyordu de Gaulle.
Ve ancak daha sonra Fransz birlikleri anayurtlarnn kurtuluuna etkili katlm
gerekletirebildiler. Bu, onlarn Amerikan ordusu ile birlikte 1944 Austosunda
Gney Fransaya ktklarnda gerekleti.
Batl mttefikler ve FUKK ilikilerine Fransann kurtarlm topraklarndaki
sivil idare konusu da olumsuz etkide bulundu. Daha 1943 yl sonunda ngiltere
390

ve ABD hkmetleri, gerekte, Fransada igal rejimi kurulmas taslaklar zerinde

alyorlard. Onlar bu tasarlar SSCB, ABD ve Byk Britanya Dileri bakanlarnn Ekim 1943teki Moskova Konferansnda, Sovyetler Birlii tarafndan onay
alacaklar umuduyla sundular. Ancak, Sovyet heyeti bu tasarlara raz olmad.
Bununla birlikte, 16 Ocak 1944te ABD hkmeti Sovyet hkmetine yeni
bir belge gndermiti; bu, byk devlet adna yaymlanmas nerilen Fransa
ile ilgili bir bildiri taslayd. Moskova Konferansnda Kurtarlm Fransann
Ana Ynetim emas olarak sunulan bildiride, Fransa Ulusal Kurtulu Komitesi,
Fransa topraklarndaki sivil ynetim oluumundan uzaklatrlmt. Bu belge de
Sovyet hkmeti tarafndan onaylanmad.
Batl devletlerin FUKKni Fransada sivil ynetime katlmaktan alkoyma abalar, FUKKnin kendisine iktidar teslim etmenin mmkn olacak kadar onlarn grlerini paylamad (1356) ile aklanyordu.
FUKK bu durumu kabul edemezdi. 14 Mart 1944te, kurtulu dneminde Fransa topraklarnda sivil ve asker idarenin rgtlenmesine ilikin bir karar
yaymlad. (1357) Bu karar bir yandan ngiliz-Amerikan planlarna kar olarak
yaymlanm, ama dier yandan Direni Hareketinin demokratik glerine kar
yaymlanmt. ABD ve ngiltere baz dnler verdiler. 15 Mart 1944te Bakan
Roosevelt Babakan Churchillin de onayyla Seyyar Mttefik Kuvvetler Yksek
Bakomutan General Eisenhowera Fransa topraklarnn igali durumunda yaplacaklar konusunda bir talimat gnderdi. Direktif Bakomutana Fransada
Yksek dare yetkisi, ayn zamanda belirleyici faktrn asker durum olmas
gerektii unutulmakszn Fransada sivil idarenin Fransz yurttalarnca nerede,
ne zaman ve nasl gerekletirilecei konusunda nihai karar hakkna sahip olma
yetkisi veriyordu. Eisenhower FUKK ile istiarede bulunma ve kendi istei dorultusunda byle bir idare iin gerekli personel seme ve atamakla yetkilendirilmek
hakk elde etmiti; ancak bu, komiteyi geici dahi olsa Fransa hkmeti olarak
tanmak anlamna gelmiyordu. Yksek Bakomutan yalnzca FUKK ile ibirlii
iinde olmakla snrl kalmad; kendisine ayrca sivil idare konusunda dier komiteler ya da ahslarla da istiarede bulunma olana saland. (1358)
Amerikallar ve ngilizlerin, General Eisenhowera Fransada hangi siyasal
gruplarla yapabileceini, ayrca u ya da bu kiileri eitli sivil grevlere idareci
olarak atamak iin seim yapma olana verilmesine ilikin karar Fransz halkn
fkelendirdi. Bu konuda SSCBdeki Fransz temsilci R. Garros bu konuyu SSCB
Dileri Halk Komiserliine aklad. Temsilci Ulusal Direni Konseyi ve Direni
Hareketine katlan tm Fransz yurtseverlerin, kurtarlm Fransa topraklarndaki
idarenin Franszlarn eline verilmesini kararllkla talep etmekte olduunu (1359)
vurguluyordu.
Nisan 1944te ngilizler ve Amerikallar nihayet FUKK temsilcileriyle Fransada
sivil idare konusunda Londrada grmeler yapmay kabul ettiler. Ancak grmeler bir sre sonra kesildi ve FUKKnin mttefiklerle bu soruna mdahaleye kadar
aklk kazandrma olana olmad. Ancak Austos 1944te ngiliz ve Amerikan
391

hkmetleri FUKK ile kurtarlm Fransann ynetimi konusunda anlama imzaladlar ve komitenin bir dizi talebini kabul ettiler. (1360)
15 Mays 1944te Geici Danma Asamblesi geici bir karar ald ve bu kararda Fransa Ulusal Kurtulu Komitesinin Geici Fransa Cumhuriyeti hkmetine
dnmesi arzusu ifade ediliyordu. FUKK yneticilerinin bu abas, ngiltere ve
Birleik Devletler iktidar evrelerinin direniiyle kar karya kald.
ngiltere ve Amerika hkmetlerinin Fransada geici hkmet kurulmasna olumsuz yaklamalar, onlarn FUKK ile ilgili genel siyasal izgilerini
belirliyordu. 20 Mays 1944te ngiltere Dileri bakan daim yardmcs A.
Cadogan Sovyetler Birliinin Londra bykelisi A. Guseve Byk Britanya
hkmetinin, Cezayirdeki Geici Danma Asamblesinin karar ve FUKKnin
geici hkmet grevini stlenmesi konusunda hazrlanmakta olan yasa konusunda bilgilendirildiini aklyordu. Cadogan Sovyet Bykelisine zamannda
Bakan Rooseveltin, Birleik Devletler hkmeti iin, Fransz Ulusal Kurtulu
Komitesini Fransann hkmeti olarak tanmann olanaksz olduu konusunda gr bildirdiini anmsatyordu. Cadogan ABD hkmetinin tutumunda
bir deiiklik olmadn bildiriyordu. Byk Britanya hkmetine gelince,
Cadogann aklamasna baklrsa, onun da u anda Fransa Ulusal Kurtulu
Komitesini Fransann hkmeti olarak tanmak niyetinde olmad ve kendisinin, ABD, SSCB ve Byk Britanya hkmetlerinin bu konuda birlikte hareket
edecekleri umudunu tamakta olduunu syledi. (1361)
2 Haziran 1944te, yani ngiliz-Amerikan askerlerinin Fransaya mdahalesinden birka gn nce, Cezayirde FUKK, General de Gaulle Bakanlnda
Fransa Cumhuriyeti Geici Hkmetinin kurulduuna ilikin bir karar yaymlad. ngiltere ve ABDnin takndklar tavra baklrsa, mttefikler tarafndan Geici
Fransa Hkmetinin tannmas konusu o sralar hesaba katlmamt, stelik bizzat Franszlar da daha bandan itibaren Geici Fransa Hkmetinin resm olarak
tannmas konusunu ne srmemilerdi.
9 Haziranda FUKKnin SSCB temsilcisi R. Garros SSCB Dileri Halk Komiseri
V.M. Molotovu Fransa Cumhuriyeti Geici Hkmetinin kuruluu konusunda
resm olarak bilgilendiriyordu. V.M. Molotov, Garros ile grmesinde ortaya kan tabloyu ayrntl olarak aklad. Molotov u anda Bat Avrupada meydana gelen olaylar ve Sovyet-Alman Cephesindeki yaz dnemi arpmalarnn, ncelikle
Fransa ve ayn zamanda tm Avrupa devletleri iin ok byk bir tarihsel nem
tamakta olduunu belirtiyordu. Bu koullarda, diyordu Halk Komiseri, balca
mttefikler olan Birleik Devletler, ngiltere ve SSCBnin eylemlerde mutabk kalmalar istisnai olarak byk nem tamaktadr... Bizim tutumumuz belli llerde... ngilizler ve Amerikallarn tutumlarndan bamsz olamaz. Ama Franszlar,
Sovyetler Birliinin Fransann yeniden douuna ok nem verdiinden, Fransz
halknn karlarn ok derinlemesine anladndan ve bu halka ok derin bir
sempati duygusu tadndan kuku duymamaldrlar. Garros buna yant olarak
Halk Komiseri tarafndan balca mttefikler arasndaki ilikiler konusunda sylenenleri ok iyi anladn ve zelikle de bu nedenle Franszlarn bu ilikileri zora
392

sokmaktan hep kandklarn aklyordu. Franszlar, siyasal ve asker alandaki

kazanmlarn ncelikle Sovyetler Birliine borlu olduklarn biliyorlar (1362)
dedi Garros.
Mttefik askerlerinin Fransa karmasndan sonra geici hkmet bir sre
daha Cezayirde kald. Austos sonunda, ayaklanan yurtseverler Parisi kurtardktan sonra, geici hkmet Fransann bakentine geldi. 10 Eyll 1944te General
de Gaulle Pariste yeni geici hkmeti kurdu ve ona Ulusal Birlik hkmeti
adn verdi. Bu hkmette eitli siyasal partilerin temsilcileri yer buldu. Fransa
Komnist Partisi de Gaulle hkmetinde, Havaclk Bakanl ve Salk Bakanl
olmak zere, iki koltuk ald.
Hkmetinin otoritesini glendirme abas iindeki de Gaulle, onun byk
devletler tarafndan tannmas konusunu gndeme getirdi. Bu, SSCB, ngiltere
ve ABD hkmetleri arasnda karlkl danma konusu oldu. Batl devletler de
Gaulle hkmetini tanmakta acele etmiyorlard. Ancak 1944 Ekim ay ortasnda
Sovyet hkmetine Fransa Cumhuriyeti Geici Hkmetini tanma niyetlerini
bildiriyorlard. Geici hkmetin Batl devletler tarafndan tannmas ncesinde
ngiltere, ABD hkmetleri ile Fransz makamlar arasnda, Paris dhil, Fransz
idaresinin ynetimi altnda bir Fransa i blgesinin tespit edilmesi konusunda anlama imzaland. 22 Ekim 1944te Sovyet hkmeti Geici Fransa Hkmetini
tanma kararn selamlamakta olduu ve Paris temsilcisine gerekli talimat verdii (1363) yantn iletiyordu. 23 Ekimde 4 Bykeli (Sovyet, ngiliz, Amerikan
ve Kanada Bykelileri) Dileri bakan J. Bidaulta hkmetleri tarafndan
Fransa Cumhuriyeti Geici Hkmetinin tanndna ilikin notay ayn anda verdiler. (1364) Bu arada, Sovyet hkmetinin notasnda, Sovyetler Birliinin demokratik Fransaya her zaman iin dosta yaklamakta olduu ve Geici Fransa
Hkmetinin mttefik devlet tarafndan tannmasnn Fransz halknn daha
fazla kaynamasna ve ortak dman olan Hitler Almanyasna kar bundan sonraki mcadeleye daha fazla seferber olmasna katkda bulunaca (1365) vurgulanyordu.

10 Aralk 1944 Tarihli Sovyet-Fransz ttifak Anlamas

Geici Fransa hkmetinin Sovyetler Birlii tarafndan tannmasnn zerinden
ok gemeden General de Gaulle Fransa ve Sovyetler Birlii arasndaki karlkl
ilikileri grmek zere Sovyetler Birliini ziyaret etme arzusunu ifade eti. 1944
Kasm ay ortasnda kendisine Sovyet hkmetinin davetiyesi iletildi ve 2 Aralkta
Fransa Cumhuriyetinin Geici Hkmetinin Bakan, Dileri Bakan George
Bidault, Dileri Bakanl Siyasal Daire Mdr Maurice Dejean, Ulusal Savunma
Kurmay bakan General Alfons Juin ve dierleri eliinde, Moskovaya geldi.
Sovyet-Fransz grmelerinin balca konusu, Alman saldrganlnn yinelenmesi durumunda Fransa ve Sovyetler Birliinin gvenliinin salanmasyd.
2 Aralkta de Gaullen Halk Komiserleri Konseyi Bakan J. Stalin ile ilk grmesi gerekleti. Bu Grme srasnda de Gaulle zellikle Sovyetler Birliinin
393

Fransann kurtulmasnda barol oynadn ve Fransann bana gelen felaketin

nedeninin aslnda, Fransann Rusya ile birlikte olmamas, onunla anlama yapmamas, etkili bir anlamaya sahip olamamasndan kaynaklandn itiraf ediyordu.
Eer Almanyay saymazsak, diyordu de Gaulle, Avrupada yalnzca Fransa ve
Rusya corafi kta pozisyonu tamaktadr. Bu her iki lke Almanyann komusudur ve dolaysyla, onun tehdidi altnda bulunmaktadr. Gemite byle idi, gelecekte de byle olacaktr. (1366)
Fransann gvenliinin salanmas iin de Gaulle Fransa snrn Rheine
ekmeyi neriyordu ve bu da Rhein blgesinin Almanyadan ayrlp Fransaya
balanmas anlamna geliyordu. O, blgenin Kuzey kesimi iin Ruhr Havzas
uluslararas bir rejimin kurulmasn neriyordu. unlar sylyordu de Gaulle:
Franszlar, tm mlahazalar (dncelere) sonras, Rheinin Almanyaya ve
Alman tehdidine kar nihai bariyer olmas gerektii dncesindedirler. (1367)
Sovyet hkmetinin Bakan buna yant olarak, bu konunun kendisi iin yeni olduunu ve bu konuda mttefiklerin dncesini renmek gerektiini sylyordu. Asl olan udur ki diyordu J. Stalin biz Ruslar, ngilizler ve Amerikallarla
konumadan bu konuyu tek bamza zemeyiz. Yalnzca bu konuyu deil, dier
birok konuyu mttefiklerimiz olmadan ve ortak bir gre varma abas vermeden zemeyiz. (1368)
Grmede, Almanyann Dou snrlar konusu da tartld. De Gaulle Sovyet
tarafnn, Almanya ile Polonya arasndaki snrn Oder-Neisse hattna ekilmesi
nerisini destekledi ve vurgulad: Sanmam ki Fransann, Alman politikasnda
daima kt bir unsur olmu olan Dou Prusyann Polonyaya verilmesine ciddi
bir itiraz olsun. (1369)
De Gaulle ayrca SSCB ile Fransa arasnda yeni bir paktn imzalanmas konusuna da deindi ve Sovyet hkmetinin Bakan buna bir pakt imzalanmas iin
bugn elverili koullar mevcuttur ve bunu etraflca dnmek gerekir, eklinde
yant verdi. (1370)
5 Aralkta taraflar Fransa delegasyonunca sunulan Fransa-Sovyetler Birlii
Anlama tasla zerinde grmelere getiler. Grmeler srasnda SSCB
Dileri Halk Komiseri V.M. Molotov, Dileri Bakan G. Bidaulta bir dizi uyarlarda bulundu; zellikle de 1932-1935 Sovyet-Fransz anlamalarn anmsatt
ayrca asker anlama imzalanmas gerektii belirtilen 6. maddenin taslaktan karlmasn nerdi. Dileri Halk Komiseri, 1942 ngiliz-Sovyet Anlamasnda benzer bir maddenin yer almadn, byle bir maddenin bulunmasnn istenmeyen
sylemlere ve kyaslamalara yol aabilecei (1371) aklamasn yapt.
Daha sonra Halk Komiseri Fransann anlama taslann Sovyet tarafnn
houna gitmekte olduunu, ama Sovyet hkmetinin Fransa ile pakt konusunu,
Fransa-Polonya ilikilerindeki sorunun, Polonya Ulusal Kurtulu Komitesi ve
Paris arasndaki resm diyalog yoluyla zlmesiyle ilikilendirmektedir. Sovyet
hkmeti, diyordu Dileri Halk Komiseri bu sorunlarn e zamanl olarak zlmesi gerektii grndedir. (1372) Ayrca V.M. Molotov, Sovyet hkmetinin
394

bu konudaki fikrinin Fransa hkmetinin, yalnzca, srgndeki Polonya

hkmeti ile ilikileri kesmesi eklinde olmad, Fransz hkmetinin Polonya
Ulusal Kurtulu Komitesi ile de resm temsilci deiiminde bulunmas eklinde
olduunu vurguluyordu. (1373)
Yant olarak Bidault, konunun zorluklar nedeniyle de Gaulle ve Fransz delegasyonunun dier yeleri ile grmek zorunda olduunu, ama her halkrda
kendisinin Sovyet hkmeti tarafndan ileri srlen konunun, her iki taraf da
karlkl tatmin edecek ekilde zlmesi iin nemli bir engel grmediini
(1374) belirtiyordu.
6 Aralkta Fransa Cumhuriyeti Geici Hkmetinin Bakan ile SSCB Halk
Komiserleri Konseyi Bakan arasnda ikinci grme gerekleti ve bu grmede daha ok Polonya sorunu ile ilgili gr alveriine yer verildi. De Gaulle
Polonyann Bat snrnn Oder-Neisse hattndan geirilmesine katldn teyit
etti; ayn zamanda da Sovyet tarafnn Polonyann Dou snrnn Curzon hattndan gemesine ilikin nerisini desteklediini belirtti. (1375) Polonya Ulusal
Kurtulu Komitesine gelince, de Gaulle onun resm olarak tannmas ynnde
bir arzu ifade etmiyordu. Fransa, diyordu de Gaulle SSCB, ngiltere ve Birleik
Devletlerin ve dier mttefiklerin rzasna gre hareket etmek zorundadr...
Polonya topraklar tamamen kurtarldnda Franszlar, aralarnda ittifaka varlmas ve Polonya snrlar konusunda daha az nce sylenenlerin kabul ve ayrca
Polonyann Sovyetler Birlii ve Fransa ile aka dostluk tutumu iine girmesi iin
Polonyallar etkilemeye hazr olacaktr. (1376)
Buna yant olarak J. Stalin, Sovyet hkmetinin Polonya sorununa ilikin tutumunu u ekilde ifade etti: de Gaulle Polonyann son 30 yl iinde Almanlarn
Rusyaya getii bir koridor oluturduunu bilmektedir. Bu hem Ruslar hem de
Polonyallar usandrmtr. Biz Ruslar, bu koridorun kapal olmasn istiyoruz. Bu
koridoru dier lkeler kapatamazlar. Bunu Polonyann kendisinin kapatmas gereklidir, bunun iin de Polonyann gl, bamsz ve demokratik olmas zorunludur... Tarihte Fransa her zaman Polonyann ve onun bamszlnn dostu olmutur. Denilebilir ki, Fransa Polonyann bamszlnn hamisi olmutur. Bu konuda Fransann politikas dier devletlerin politikasndan yararl anlamda farkllk
gstermitir. Polonyallar bunu biliyor ve unutmuyorlar... Bu nedenle o, Fransann
bugnk politikasnn Amerika ve ngilterenin politikasndan yararllk anlamnda
bir ekilde farkllk gstereceini dnmtr. (1377) J. Stalin ayrca Londradaki
srgn Polonya hkmeti ile Polonyadaki yeni demokratik iktidar arasndaki farkn
birisinin ne yaptnn bilinmedii, Lublindeki dierinin ise byk nem tayan
ilerle megul olmasndan kaynaklandn ifade ediyordu. Sovyet hkmetinin,
Ulusal Kurtulu Komitesi nezdinde dirilen yeni Polonya ile iyi ilikiler kurarken esas
ald dnceler bunlardr (1378) diyordu J. Stalin.
De Gaulle buna yant olarak, Fransann Londradaki Polonya hkmeti ile
ilikileri srdrmekte olduunu, ama bir sre sonra Fransz hkmetinin dier
mttefiklerle mutabk kalarak dier Polonya hkmetini tanmasnn olas olduunu belirtiyordu. (1379)
395

Grme srasnda Sovyet hkmetinin Bakan ayrca de Gaulle onun ricas

zerine Bulgaristan, Yunanistan, Yugoslavya ve Romanyadaki durum hakknda bilgilendirdi. Bu bilgileri aldktan sonra de Gaulle Fransa yalnzca ay nce kurtarld ve henz g toplamakta ve ok az ey yapmaktadr, ama dier devletlerle normal
ilikileri yenilemek iin daha fazlasn yapacaktr. Fransann megul olduu ilk i
ise Moskova kavadr. Fransa karlkl yardm pakt nerirken dier konulara da
aklk kazandrmann hesab iindedir. Dier devletlere gelince, Fransa hkmeti,
Sovyetler Birliinin bu lkeler konusundaki tutumunun, onlarn bamszlnn ve
onlarla dostluun desteklenmesine, ayn zamanda Sovyetler Birlii ile Fransa arasnda dostluun gelimesine, bu lkelerin demokrasi ynnde gelimelerine dnk
olduunu tespit etmi olmaktan dolay mutludur (1380) diyordu.
Grmenin sonunda Fransa tarafna Fransa-Sovyet Paktnn Sovyet tasla
sunuldu. (1381)
Ayn gnn akamnda J. Stalin de Gaulle ile grme sonrasnda W.
Churchillin (J. Stalinin, de Gaullen, Fransa-Sovyetler Birlii Karlkl Yardm
Pakt imzalanmas nerisine ilikin bilgisine yant olarak), ngiltere Babakannn
ngiliz-Fransz-Sovyet l Anlamas imzalama dncesini ne srd mektubunu ald. (1382)
V.M. Molotov 7 Aralkta bu neriyi G. Bidaulta bildirdiinde, Fransz Bakan
l anlama imzalanmas kararnn, ngiliz-Sovyet Anlamas ve l Anlama
olaca, fakat Fransa-Sovyet Anlamas olmayaca iin Fransann dier iki devlete kar bir tr aalk kompleksi iareti olarak (1383) yorumlanabilecei konusundaki ekincesini dile getirdi. Bidault, bu konunun tartlmasna hazr olmadn vurgulad. Sovyet Halk Komiseri kendi tarafndan Fransz Bakana, Sovyet
hkmetinin, Churchillin nerisine olumlu yaklat bilgisini verdi. (1384)
Bidault Molotov ile grmesinde, Sovyetler Birliinin, Fransa-Sovyetler
Birlii Anlama tasla konusunda Fransz tarafnn tutumunu anlatt. Fransz
Bakan zetle Franszlarn Sovyet taslana sempati ve ilgi ile yaklatklarn ve
ona gre Sovyet tasla ile Fransz tasla arasnda byk bir fark olmadn belirtti. (1385)
Dileri Halk Komiserinin, Bidaultun Fransa ile Polonya Ulusal Kurtulu
Komitesi arasnda resm temsilci deiimi konusundaki soruya yant olup olmad sorusuna Fransz Bakan, Fransa hkmetinin, kendisini mttefiklerinden
koparabilecek acil nlemler almak istemediini ve Polonya konusunda, Fransada
yaayan kamuoyu tarafndan anlalamayacak olan kararlar almak istemeyecei
eklinde yant veriyordu. (1386)
Sonunda, Fransa ile Polonya Ulusal Kurtulu Komitesi arasnda, basna da bildirilecek olan gayri resm temsilci deiimi konusunda mutabakata varld. 1944
Aralk ay sonunda Paris ve Lublin temsilci deiiminde bulundu. (1387)
8 Aralkta Sovyet ve Fransz delegasyonlarnn Bakanlar arasnda nihai grme yapld ve bu grme srasnda, de Gaulle Alman tehdidinin nne geilmesi konusunda kendi gr asn ifade etti. Almanya tarafndan olas saldr
396

tehdidinin ortadan kaldrlmas iin de Gaulle gelecekte snrlar, silahszlanma

ve ittifaklar sorununun zlmesi gerektii grndeydi. O, ittifaklar konusuna zel nem veriyordu. Bir nceki ve son sava sresince, diyordu de Gaulle,
Fransa hangi ittifak politikas uygulamas gerektiini pratikte grmtr. Fransa
Cumhuriyeti Geici Hkmeti Bakan yle srdrd konumasn: Fransa ve
Rusya dorudan Alman tehdidi altnda olan lkelerdir ve bu tehdit saldrganla
dntnde herkesten daha fazla bedel deyen lkelerdir. (1388) De Gaulle
SSCB ve Fransay alnacak gvenlik tedbirlerinin ilk kat, ngiltereyi ikinci ve
ABDyi nc kat olarak gryordu. ngiltere, yle bir mttefik ki diyordu de
Gaulle her yerde ve her zaman ge kalyor ve ibirlii yapmak ok g. (1389)
Birleik Devletler hakknda ise o onlar yola kmaya hazrlanadursunlar, sava
ok fazla yol alm olur (1390) anlamna gelen ifadeler kulland.
Bununla birlikte, de Gaulle Fransa ve SSCB arasnda hibir konuda gr ayrl olmadn ve onlarla Almanya konusunda ayn karlara sahip olduklarn
belirtiyordu. Hem Fransa hem de Rusya Avrupa topraklarndadr, diye vurguluyordu ve onlarn seri hareket eden ve gvenli gvenlik aralarndan karlar
vardr. Bu nedenle, Fransann politikas Franszlar ncelikle Sovyetler Birlii ile
karlkl yardm pakt arzulamaya zorlamaktadr. (1391)
Fransa delegasyonunun Bakan, ilke olarak reddetmese de Churchillin l
pakt imzalama nerisine kar kt.
9 Aralk akam, de Gaulle ve ona elik edenler erefine Kremlinde veda yemei verildi. Yemek srasnda ve sonrasnda, ta ki 10 Aralk 1944 sabah saat 4.00a kadar Sovyet ve Fransz taraflar arasnda, anlama imzalanmas konusunda tartma
yapld ve sonunda bak alarnda nihai mutabakata varld. Grmeler Sovyet
Sosyalist Cumhuriyetler Birlii ve Fransa Cumhuriyeti arasnda ittifak ve karlkl
yardm anlamasnn imzalanmasyla son buldu.
Anlama Almanyaya kar mcadelede nihai zafere kadar (madde 1) karlkl
yardm ve destei, taraflarn Almanya ile mnferit grmeler yapmama ykmlln, karlkl mutabakat olmadan ne Hitler hkmeti ne de Almanyadaki herhangi bir saldrgan hkmet ile (madde 2) ne atekes anlamas ne de bar anlamas imzalamama ykmlln ngryordu. 3. maddeye gre, taraflar Almanya
ile u andaki savan sonuna kadar Almanyadan kaynaklanan her trl yeni tehdidin ortadan kaldrlmas iin ortaklaa gerekli tm nlemleri alma ve Almanya
tarafndan yeni saldrganlk giriimlerini olanakl klabilecek bu tr eylemlere engel
olma (1392) ykmlln stleniyorlard. 4. madde bir Alman saldrsnn yeniden balamas durumunda acil karlkl yardm ve destei ngryordu. 5. madde
ise, birbirine dman koalisyonlarla ittifak anlamas imzalamamak ve onlara katlmama ykmllyd. 6. maddede SSCB ve Fransann her iki lkenin yeniden
yaplanmasn kolaylatrmak ve hzlandrmak... amacyla savatan sonra da birbirlerine mmkn olan her trl ekonomik destei salayacaklarna iaret ediyordu.
7. maddede, anlamann hibir ekilde taraflarca daha nceden nc devletlere
kar stlenilen ykmllkleri ve deklare edilmi anlamalar kapsamad belirtiliyordu. Anlamann sresi 20 yl olarak belirlenmiti. (1393)
397

De Gaulle Sovyetler Birliinden dnnde Geici Danma Asamblesinin

21 Aralk 1944 tarihli oturumunda u aklamay yapyordu: Fransann Sovyet
Rusya ile ittifak ve karlkl yardm anlamas, kendi Avrupa politikasnda karlamakta olduklar glkler nedeniyle her iki lkede doal ve geleneksel olmu
eilimlere yant vermektedir. Bu anlama ktann iki byk devleti arasnda yalnzca tam zafere ulancaya kadar savamak amacyla deil, Almanyann yenilgiden sonra da zarar verecek durumda olmamasnn salanmas amacyla da perinlemi bir ittifak tutana anlamna gelmektedir. Nihayet, bu anlama Rusya ve
Fransann, Avrupann gelecekteki statsnn yeniden oluturulmasna gtrecek
tm eylemlerde sk bir ibirlii abasnn semboldr. (1394)
Sovyet-Fransz Anlamas SSCB ve Fransann mcadele ve siyasal ibirliini
salamlatrmt.

3. KNC QUBEC KONFERANSI

Asker Planlarn Tartlmas

11-16 Eyll 1944te ngiltere ve ABD hkmetlerinin Bakanlar Qubecde, sava dneminde ikinci kez olmak zere ngiltere-Amerika Konferans dzenlemilerdi. Roosevelt ve Churchill dnda konferansa ABD Maliye Bakan H. Morgenthau,
Byk Britanya Dileri bakan A. Eden ve her iki devletin yksek asker yetkilileri katlyordu. Konferans, artk Avrupada ikinci cephenin almasndan sonra
yaplyordu. Mttefiklerin asker operasyonlar Batda baaryla ilerliyordu. SovyetAlman Cephesinde Kzl Ordu faist Alman askerlerine ykc darbeler indiriyordu; Romanya, Finlandiya ve Bulgaristan fiilen savatan ekilmilerdi. Bu koullarda
Roosevelt ve Churchill ncelikle Kuzeybat Avrupada, talyada ve Balkanlardaki
asker operasyon planlarn tartyorlard. Savan Avrupadaki gelime perspektifi
zerine dnen mttefikler, Alman Silahl Kuvvetlerini yok etmek amacyla ilerlemeye karar verdiler. ABD Bakan ve ngiltere Babakan Konferansn sonularna
ilikin olarak Moskovaya unlar yazyorlard: Dman Batda yenilgiye uratmak
iin en iyi olanak Almanyann kalbine girmek (1395) niyetiyle Ruhr ve Saarlanda
darbe vurmaktan ibarettir. Bunun dnda, talyadaki operasyonlarn baaryla sonulanmas durumunda, Balkanlara Sovyet askerlerinden nce kmak iin bu istikametteki stra yarmadasna taarruz ngrlyordu. Faist ordular, Sovyet askerlerinin Romanya ve Bulgaristana girmi olmas nedeniyle kapana kstrlm olmaktan ekindikleri iin ar ar Yunanistan boaltmaya balamlard. ABD Bakan
ve ngiltere Babakan ngiliz tmenlerini Pire ve Atinaya kararak Yunanistan
Halk Kurtulu Ordusunun buralara girmesinin (ELAS) nn almaya karar verdiler. Ayrca Almanyann fiyaskosundan sonra kuvvetlerin Pasifik Okyanusu sava
arenasna derhl sevkiyat (1396) planlar konusunda da mutabakata varlmt.
398

Qubec Konferansnda ikincil olarak Uzak Dou ve Pasifik Okyanusundaki savala ilgili sorunlar tartld. Konferansa katlanlar, Japonyann tamamen bozguna
uratlmas iin kendilerine epeyce bir zaman gerektii grn dile getiriyorlard.
Buna uygun olarak Kurmay Bakanlar komiteleri ise Birleik Devletler ve Byk
Britanyann Uzak Doudaki ortaklaa asker operasyon ve sreleri planlarn hazrladlar, konferansa katlanlar ise bu planlar ve sreleri onayladlar. Bu planlar
Japonya Silahl Kuvvetlerine kar hava ve deniz operasyonlarnn glendirilmesini, Burmaya taarruzu ve onun bakenti Ranguneye karma yapmay, Japonlarn
Filipin ve Pasifik Okyanusu adalarndan (vozima, Oknava ve dierleri) karlmasn Japonya sanayi merkezlerinin havadan vurulmasn ngryordu.
Konferansa katlanlar, o sralar anti-faist koalisyonu lkelerinin elinde bulunan ok byk saydaki kuvvetlerin Japonyaya kar en verimli ekilde nasl kullanlacan belirlemilerdi. W. Churchill, Uzak Dou ve Pasifik Okyanusundaki
balca kuvvetlerin Amerikallar olduklarn hesaba katarak, savan sonunda
burada Birleik Devletlerin eit haklara sahip partneri olmak amacyla buraya
nemli sayda deniz ve hava kuvvetleri sevk etmeyi nerdi. ngiltere kolonilerle
ilgili konumunu yeniden elde etme, yeni topraklarn ele geirilmesi, Japon igaline kar mcadele eden ve ulusal silahl kuvvetlerini kurmu olan eski koloni
halklarnn Amerikallarla birlikte bamsz devlet kurmalarna meydan vermeme
olanan en bandan yaratmak istiyordu. Roosevelt Churchillin nerisiyle buna
raz oldu.
Konferansta (Avrupa asker harektlar arenas rneinde olduu gibi) Uzak
Dou ve Pasifik Okyanusunda tek silahl kuvvetler kurmamak, ayr komutanl; Pasifik Okyanusunun Gneybat kesiminde Amerikal General Douglas Mac
Arthur komutasnda, Gneydou Asyada ise ngiliz Amiral Louis Mountbatten
komutasnda, deniz harektlarn ise Amerikal Amiral Chester Nimitz komutanlnda olmak zere kurma karar alnd.
Qubec Konferansnda alnan asker kararlar konusunda Churchill ve
Roosevelt J. Stalini genel hatlaryla ve olduka ksa bir biimde bilgilendirdiler.
(1397)
Qubec Konferansnda ABD ve ngiliz hkmetlerinin Bakanlar Almanyann
gelecei sorununu tarttlar. Tartmann temelini, ABD Bakannn grevlendirmesi zerine, ABD Maliye Bakan Henry Morgenthau tarafndan hazrlanan plan
oluturuyordu. Plan Almanyann paralara ayrlmasn ve tarlalar ve meralar
lkesine dntrlmesini ngryordu. Bu plan, ngiliz-Amerikan emperyalizminin Almanyay dnya pazarlarndan uzaklatrma, onu bir tarm lkesine
ve Amerikan mallar iin bir tketim pazarna dntrme, Avrupada, ABD ve
ngilterenin baskn bir rol oynayaca, yenilen Almanyann ise onlarn uysal paral askeri olaca bir g dengesi kurmak gibi gizli emellerine uygundu.
Qubecdeki siyasal konulara ilikin anlamalar konusunda Sovyet hkmeti
ngiltere ve Birleik Devletler hkmetlerinden hibir bilgi alamyordu. ABD
Dileri bakan Hull bu konuya ilikin olarak, Sovyetler Birliinin bu konu399

da baka dnceleri olabilir (1398) diyordu. Bakan Roosevelt bir sre sonra
Morgenthau Plannn hatal olduunu itiraf ediyor, Almanya konusunda her trl planlamay geici olarak durdurmay neriyordu.

4. NGLZ ORDUSUNUN YUNANSTANA MDAHALES

ngiliz Diplomasisinin nisiyatifi

Yunan halk faist kleletirmeye kar Alman ve talyan igalcilere kar daha
ilk gnden itibaren arpyordu. Liderlik roln Komnist Partisinin yrtt
Yunanistan Ulusal Kurtulu Cephesi (EAM) 1944 ylna doru 2 milyondan fazla
Yunan yurtseveri etrafnda toplad. 1944 yl ilkbaharna doru Yunanistan Halk
Kurtulu Ordusu saflarnda 40 binden fazla kii bulunduruyordu. (1399) lkenin
te ikisi ELAS birliklerince kurtarlmt.
Mart 1944te, EAM bnyesinde olan tm partilerin (Komnist Parti, Tarm
Partisi, Halkn Demokratik Birlii) temsilcilerini birletiren Ulusal Kurtulu Siyasal
Komitesi (PEEA) kuruldu. Bylece Yunanistanda Yunan halknn, Kahirede bulunan srgndeki Krallk hkmetinden daha fazla desteini ve gvenini kazanan
merkez siyasal bir organ kuruldu.
Yunanistandaki ulusal kurtulu hareketinin ykselii, Akdenizde nemli
stratejik bir konuma sahip Yunanistanda, kendisine karlar salama hesab yapan ngiltere bata olmak zere, Batl devletlerde ciddi rahatszlklar yaratmt.
ngiltere hkmeti Yunanistanda monarinin yeniden kurulmasndan yana tavr alyordu. ngilizler var gleriyle, kendilerine bal Kral II. George ve gerici
unsurlardan oluan Kahiredeki srgn hkmetinin otoritesini artrma abas
iindeydi. Ayrca ngiltere hkmeti, bizzat Yunanistandaki daha gerici gleri
destekliyordu. Ayrca EAM ve onun silahl kuvvetleri ELASa kar ykc faaliyetler yrtyordu. Nisan 1944te ngiliz askerlerinin yardmyla, EAM ile dayanma iinde olduunu ilan eden Yakn Doudaki (Msr) srgn hkmetinin
Yunanistan asker birliklerindeki demokratik hareketi iddetli bir ekilde bastrld. ABD Bakan Churchillin faaliyetini destekliyordu. Umarm, bu sorunla ilgili faaliyet izginiz Yunanllarn mttefikler kampna dnmelerine yol aacaktr.
(1400) Yunan halk ile dayanma iinde olan yalnzca Sovyetler Birlii idi. (1401)
Ayn zamanda, Yunanistan Ulusal Kurtulu Cephesinin etkisini gz nnde
bulunduran ngiltere hkmeti, hem EAM hem de sa gruplar birletiren tek
cephe koalisyon hkmetinin kurulmas plann gerekletirmeye balad. Bu manevrann amac, EAM ounluu sac unsurlardan oluan hkmete tbi klmaktan oluuyordu.
ngiliz diplomasisinin inisiyatifi sonucunda 1944 Maysnda Lbnanda bir toplant yapld ve bu toplantda EAM Delegasyonu gerici gruplarn toplu basksna
kar koyamad ve baz dnler verdi; zellikle de koalisyon hkmetine katlma400

ya raz oldu. Lbnan Anlamas, Ulusal Kurtulu Cephesinin barol oynamaya

devam ettii Yunanistanda siyasal glerin gereki dalmn yanstmyordu.
lkesinin topraklarn Hitlercilerden aama aama kurtaran ELAS n gc de artyordu.
13 Temmuz 1944te EAM, 1944 Nisannda ngilizlerin basksyla Babakan
olarak atanan Papandreunun istifasn talep etti. Ancak, ngiltere hkmeti,
Yunanistan konusundaki planlarnn gerekletirilmesi iin kendisine gerekli olan
adamndan vazgemek niyetinde deildi. Bunun dnda, Churchill Yunanistanda
Alman askerlerine kar asker harektlarn inisiyatifinin ngilizlere verilmesi
iin mttefiklerin mutabakatn elde etme karar almt. 12 Temmuz 1944te J.
Stalin, Churchillden, Sovyet hkmetinin Romanyada inisiyatif slendiini ve
Britanyallarn da aynsn Yunanistanda yapmas nerisini ieren bir mektup
ald. yle srdryordu Churchill: Bu plann ay boyunca denenmesi iin mutabk olup olmadnz renmek isterdim. Kimse, bu plann Avrupann geleceini etkileyeceini ya da Avrupay belli alanlara bleceini syleyemez. Ama biz
her arenada ak bir politika salayabiliriz. (1402) Churchillin nerisinde kendi
bana olaanst bir ey yoktu. Eer sava srasnda Yunanistann yaknnda bulunan ngiliz askerleri, doal olarak, bizzat Yunanllarn rzasyla Alman igalcileri
kovmak iin mttefik Yunan halkna yardma gelseydi, bu gayet doal olurdu. O
zamana kadar Sovyet askerleri artk asker harektlarn dman askerlerinin izini
srerek Romanya topraklarna tamt. Bu nedenle Sovyet hkmetinin, tabii ki,
ABDnin itirazna yol amamak kouluyla Churchillin nerisini reddetmek iin
herhangi bir gerekesi yoktu. 1 Temmuzda Sovyet taraf, Amerikann bu konudaki dncesi hakknda bilgi talebinde bulundu. (1403) 15 Temmuzda J. Stalin
u yant veriyordu: Bu konuya Amerikadan bilgi talebimize yant aldmzda
dnmek daha iyi olacaktr. (1404) Yine ayn gn, Amerikallar, mevcut asker
stratejiyi dikkate alarak (1405) ngilizler tarafndan nerilen aylk asker anlamaya raz olduklarn bildiriyorlard. Sonuta ngiliz askerlerine Almanlarn
Yunanistandan karlmasna dnk asker harekt inisiyatifi verildi. Bu, mttefiklerin, asker durumun ortaya kard ve mttefikler arasnda Alman igalcilere
kar asker harekt blgelerini snrlamaktan baka bir ey ifade etmeyen olaan
asker anlamalarndan biriydi. Ancak ngiltere hkmeti bunu kendi emperyalist
amalarn gerekletirmek iin kullanyordu.
Yunanistanda devrimci hareketin gelimesinden ve orada demokratik bir dzenin kurulmasndan korkan ngiltere hkmeti, Yunanistanda silahl mdahale
plan hazrlad. Yunanistana asker sokulmas daha bandan beri hi de Hitlercilerle
mcadele iin dnlmemiti. Tam tersine, ngilizler dmanla mcadelenin
tm ykn Yunan halknn omuzlarna ykarak askerlerini artk kurtarlm olan
Yunanistana demokratik gleri bastrmak iin sokmay tasarlyorlard.
Daha Eyll 1943te mdahale planlar hazrlayan Churchill ngiliz Kurmay
Bakanlar Komitesine unlar yazyordu: Yunanistann Almanlar tarafndan boaltlmas srasnda, biz mutlaka Atinaya zrhl aral ve mteharrikli* 5 bin ngiliz
*

Mteharrik: Hareketli, kmldanan, oynayan. Burada, Motorize anlamnda kullanlmaktadr.

401

askeri gnderecek durumda olmak zorundayz. Kurtulu srasnda Yunanistann

iilerine karmamz gerekecei olasdr. (1406) 6 Austos 1944te Churchill
mparatorluk Genelkurmay Bakanna, yaklak bir ay sonra Atinaya tankl ve
zrhl aral yaklak 10-12 bin kiiyi karmaya hazr hle getirmesi emrini veriyordu. (1407)
ngiltere hkmeti Yunanistana silahl mdahale hazrl yaparken ayrca
sava srasnda defalarca yaama geirmeye alt Balkan Plannn ksaltlm seeneini gerekletirmeye niyetleniyordu. En bataki niyetlerine baklrsa,
ngiliz iktidar evreleri, taarruz hlinde olan Kzl Ordunun yolunu kesmek ve
bu lkelerde demokratik yeniden yaplanmalara meydan vermemek iin Balkan
yarmadasnn tm lkelerini kendi siyasal ve asker kontrolne tbi klmay tasarlyorlard. Bunu baaramaynca ngiltere hkmeti, Balkanlarn Gneyinde ve
Yunanistanda kendi asker alanlarn oluturma abasyla tm abalarn ksaltlm seenein gerekletirilmesine ynlendirdiler.
ngiltere hkmeti Yunanistan demokratik glerini bastrmak amacyla hazrlanmakta olan mdahale konusunda ABD hkmetine bilgi veriyordu. 26
Austosta Bakan Roosevelt, Alman askerleri Yunanistan terk ettiklerinde bu
lkede dzenin salanmas iin ngilterenin yeterli sayda kuvvet bulundurmasna itiraz etmedii yantn veriyordu. Hatta Bakan bu amala Amerikan uaklar
gndermeye razyd. (1408)
Sovyet askerlerinin Balkanlardaki baarl taarruzu ve onlarn Yugoslavya topraklarna girmesi, faist Alman askerlerinin Yunanistan topraklarndan ekiliini
hzlandrd. 3 Ekimde Hitler Yunanistandan geri ekilme emri verdi. ngiliz askerlerinin (parat ve tank mfrezelerinin) karmas Patras kentinde 4 Ekim gecesi
balad ve engelsiz geti. Burada artk Hitler askerleri yoktu ve tm yarmada, aslnda ELASn elinde bulunuyordu.
12 Ekimde ngiliz Komutanl Alman askerlerinin Atinadan ekildiini rendi ve ertesi gn Yunanistan bakentinin evresine ngiliz paratler karma yapt. Bunun dnda ngiliz karma mfrezeleri Ege Denizinin ok nemli
adalarna ayak basmaya baladlar, Kasm ay banda da Almanlar boalttktan
sonra stratejik adan nemli bir kent ve liman olan Selanike yerletiler. lkenin
geri kalan topraklar hemen hemen tmyle Ulusal Kurtulu Cephesinin kontrolnde bulunuyordu. Yunanistana ngiliz askerlerinin ardndan srgndeki
hkmet de geldi.
ngiliz mdahalesinin amalar ok gemeden ortaya kyordu. Yunanistandaki
igal ordularnn komutan General R. Scobee, lkede polisiye terr rejimi kuruyordu. Tm ELAS mfrezelerinin silahszlandrlmas emri verildi. Lbnan
Konferans kararlar gerei Papandreu hkmetinde yer alan EAM temsilcisi 6
bakan bir protesto iareti olarak 1 Aralk akam grevlerinden istifa ettiler. 3
Aralkta Atinada ngiliz hkmeti ve komutanlnn halk kart faaliyetlerine
kar dev bir protesto gsterisi dzenlendi. ngiliz Komutanl bar gstericilere kar tanklarn, uaklarn ve toplarn devreye soktu.
402

Yunan halk bu faaliyetlere yant olarak mcadele balatt. ELAS birlikleri polis
ve jandarmay silahszlandrmaya balad. 3 Aralk akam Papandreu istifa etti.
ngiliz hkmeti kstaha ve aka Yunanistann iilerine mdahale ediyordu.
Bar gstericilere ate almasndan sonra General Scobee, ELASa saldrlmas
ve Atinada asker harekt balatlmas emrini verdi. Yunanl yurtseverler mdahalecilere kararl bir direni gsteriyordu. Duruma aklk kazandrmak iin Atinaya
gelen Mttefik Kuvvetler Akdeniz Sava Blgesi Yksek Bakomutan Feldmareal
Alexander, 21 Aralkta ngiliz kabinesine, ngiliz askerlerinin Atina blgesini kuatabileceklerini, ama ELAS yenecek ve teslim olmaya zorlayacak durumda olmadklarn rapor ediyordu. Biz, bundan daha ileri gidecek ve kta Yunanistannda
operasyon balatacak kadar gl deiliz diye yazyordu Feldmareal. Yunan
sorununun asker nlemler yardmyla zlemeyecei, buna yant siyasal alanda
aramak gerektii eklinde gr bildiriyordu. (1409)
ngilizler, Yunanistana gelirken bir fatih gibi davranmlard. ngilizler olduka
gerici evreleri desteklerken lkenin demokratik gleri zerinde katliam uyguluyorlard.
Hitlercilerin Yunanistandan nihai olarak kovulmasna kadar kurtarlm
Yunanistan topraklarnda gerek egemen Ulusal Kurtulu Cephesi (EAM) ve
onun silahl kuvvetleri olan ELAS idi. Yunanistanda faist igalcilere kar toplu
mcadelenin organizatr Yunanistan Komnist Partisiydi. iddetli igal koullarnda Yunan halk, Sovyet halk ve ordusunun kahramanca mcadelesinden esinlenmiti. Hitler, igal edilen Yunanistanda Sovyet-Alman Cephesine gnderecek
hibir asker bulamamt. Ancak, Yunan halk mcadelesi ve zaferinin meyvelerini
toplayamamt. Yunanistana giren ngilizler ulusal kurtulu hareketini bastrmay, Yunanistan bir ngiliz ileri karakoluna dntrmeyi hedeflemiti.
25 Aralkta Atinaya Edenin eliinde, kendisinin de belirttii gibi, bizzat
her eyi kendi gzleriyle yerinde grmek (1410) iin Churchill geldi. Churchill,
ngilizlerin Yunanistanda son derece zor durumda kaldklarna kanaat getirmiti.
Bu durumda ngiliz hkmeti Yunan halknn direncini silah gcyle kramaynca
yeniden diplomatik manevralara bavurdu. Papandreuyu General Plastiras ile deitirmek, Kraln yerine ise bir emaneti olarak Atina Bapiskoposu Damaskinosu
yerletirme karar alnmt.
1945 ubatnda Atinann yaknndaki Varkiza kasabasnda ngiliz temsilcilerinin katlmyla Plastirasn yeni Yunan hkmeti ile Ulusal Kurtulu Hareketi
arasnda bir anlama imzaland. Varkiza Anlamasna gre, EAM Ulusal Kurtulu
Ordusunu terhis etme, Yunan hkmeti ise lkede ifade, basn ve toplant zgrl salama, olaanst hli iptal etme, tm siyasal tutuklular iin af ilan etme,
eski ELAS askerlerine dnk herhangi bir ayrm yapmakszn ulusal orduyu kurma, Yunanistann devlet rejimi konusunda 1945 yl sonuna kadar halk oylamas
yaplmas ykmlln stlendi. Devamndaki olaylarn gsterdii gibi, ykmllklerini yalnzca tek taraf, Ulusal Kurtulu Cephesi yerine getirdi.
403

Sovyet hkmeti, SSCB, ABD ve ngiltere yneticilerinin, zellikle Krm ve

Potsdam konferanslarnda ngilterenin Yunanistandaki politikasn defalarca
resm olarak eletirdi.

5. TALYANIN TESLM OLMASINDAN SONRA

MTTEFK DEVLETLERN BU LKEDEK DPLOMASS

Teslim Olduktan Sonra talyada Durum ve Mttefik lkelerin Politikas

talya teslim olduktan sonra iki paraya blnd. lkenin Gneyinde, Batl
mttefiklerin askerlerine srtn dayam olan Badoglio hkmetinin askermonari rejimi korunuyordu. Hitlerciler tarafndan igal edilmi olan Kuzey ve
merkez talyada, Mussolini Bakanlnda talya Sosyal Cumhuriyeti Salo adn
alan Neo-faist bir Cumhuriyet kuruldu.
talyann Alman askerlerince igalinin ilk gnlerinden itibaren talyan halk
aktif bir ulusal kurtulu mcadelesi balatt. Bu anti-faist partiye, Ulusal Kurtulu
Komitesi (UKK) etrafnda birleenler Bakanlk ediyordu.
9 Eyll 1943te, Badoglio hkmeti Romay terk ettikten sonra, lkenin geleceinin sorumluluunu stlenen Anti-Faist Partiler Komitesi kendisini Ulusal
Kurtulu Merkez Komitesi ilan etti. UKK ye anti-faist tm partiler: Komnist
Partisi, Sosyalist Parti, Eylem Partisi, Hristiyan-Demokrat Parti, Liberal Parti ve
Demokrasi Partisi ve Emek Partisi giriyordu. Merkez UKK kendisini Direniin
Siyasal dare Organ ilan ediyor ve halk talyan faizmine ve Hitlercilie kar silahl mcadeleye aryordu.
Kurtulu savan mahalli rgtlerde Ulusal Kurtulu Yerel Komiteleri ynetiyordu. anl 27-28 Eyll 1943 gnlerindeki halk ayaklanmasnn banda bulunan
Napolideki Gney UKK son derece mstesna bir rol oynamt. Zafere ulaan ayaklanma sonucunda kent ngiliz-Amerikan askerleri gelinceye kadar kurtarlmt.
En geni ve organize direni hareketi Kuzey talyadakiydi.
Balca anti-faist partilerin temsilcilerinin eitlik esasna gre dhil olduklar
Kuzey talya Ulusal Kurtulu Komitesi (KUKK), Kuzey talyadaki partizan mcadelesine nderlik ediyordu.
Direni hareketi karargh Hitlercilerle kuatlan Milanoda bulunuyordu.
Eylemin nderlik rol talya Komnist Partisi ve Eylem Partisine aitti. Daha Ekim
1943te komnistler Garibaldi silahl mfrezelerinin kurulmasna balamlard.
Garibaldicilerden sonra saysal olarak ikinci srada Adalet ve zgrlk adl eylem partisinin mfrezeleri vard.
Direni hareketi ile kendi karlar iin ilikiler kuran ngiltere ve ABD, asker
misyonlarn partizanlarn eylem blgelerine gndererek, balca olarak onlar silahl sava mfrezeleri kurmaya deil, sabotaja ve kundaklama eylemlerine
404

ynlendiriyorlard. (1411) Bu anlamda ngiliz-Amerikan Komutanlnn Kuzey

talya partizan mfrezelerinin Komutanlarna ynelik 10 Aralk 1943 tarihli genelgesi karakteristiktir. Bu genelgede, talyan halk ve yerlilerin karakteri partizan
sava yapmaya yatkn deildir ve bu nedenle talyan mfrezeleri tek balarna
harekt yapmamal, ngiliz-Amerikan Komutanlnn emirlerine tbi olmak zorundadr eklindeki gln bir iddia yer alyordu. ABD ve ngilterenin bu politikas anti-faist harekete zarar veriyor, talyan direnii iinde ek sorunlar ve gr
ayrlklar yaratyordu.
ngiltere ve Amerikann talya politikas savata ve sava sonras dnyada bu
lkelerin emperyalist amalarn yanstyordu. Onlar, Gney talyada Badoglio
hkmetini ve Kral destekliyorlard. Sanmam ki talyada baka bir hkmet mmkn olabilsin (1412) dncesindeki ngiltere Babakan Churchill monarinin
ateli savunucuydu. Amerikallar Cumhuriyetileri oynuyorlard ve kendi siyasal
oyunlarnda 1940tan itibaren ABDde yaayan ve orada talyan anti-faist mltecilere nderlik eden Dileri eski Bakan Kont K. Sforts stne oynuyorlard.
talyann devlet dzeni konusunda dardan bakldnda farkl grlere sahip olsalar da ABD ve ngilterenin balca amalar aynyd: talyada halk kart,
gerici dzeni ve egemen snflarn ayrcalklarn korumak, demokratik glerin
lkenin kurtuluunda nderlik roln ele geirmelerine izin vermemek.
Batl devletler bu amala anti-faist gleri blmek, Badoglio hkmeti ile
Ulusal Kurtulu Komitesi gr ayrlklarn iddetlendirmek, domakta olan demokratik partilerin halk kitleleri ile ilikilerinin glenmesine engel olmak abas
iindeydiler. talya direniinin katlan Velio Spano unlar sylyordu: ngilizler ve
Amerikallar ustalkla manevra yaparak ve iki tarafl oynayarak bir yandan hkmet
ve monariyi her trl etkiden yoksun brakmaya, dier yandan da kurtulu hareketini felce uratmak abasndaydlar. Eer o zaman monarinin ortadan kaldrlmasna karar vermi olsalard, talya yeniden yaplanma yolunda birka yl kazanabilirdi.
Ama bu, ngilizler ve Amerikallarn hesaplarnda hi yoktu ve onlar ikili oynadlar.
Kral ve onun kliine kar Ulusal Kurtulu Komitesini desteklemi ve ayn zamanda Krala kar Ulusal Kurtulu Komitesini destekliyor grnts veriyorlard. Eer
ngilizler ve Amerikallar talyan halknn blnmesindeki taktik ustal ve abay
asker operasyonlarn yrtlmesinde gstermi olsalard, tm yarmadann 1943
yl sonuna kadar kurtarlmas tamamen olanaklyd. (1413)
Ayn zamanda Sovyet hkmetinin talya konusundaki politikas iki temel devin zlmesinden yola kyordu: anti-Hitler koalisyonunun balca amac olan faizmin yenilgiye uratlmas ve talyan halkna zgrlk, bamszlk ve demokrasi
mcadelesinde yardmc olmak. Sovyet hkmeti Gney Krallnda verili olan
tm elikilerden en derin olan ngiliz-Amerikan ittifak tarafndan yrtlen politika ile talyann ulusal karlar arasndaki elikiler olduunun farkndayd. Sovyet
hkmeti gerek durumu hesaba katarak, ABD ve ngiltere hkmetleri tarafndan
reddedilemeyecek ve ayn zamanda talya konusunda onlarn emperyalist planlarnn gerekletirilmesine engel olan bir siyasal izgi hazrlamt.
405

SSCB, ABD ve ngiltere Dileri Bakanlarnn Ekim 1943teki Moskova

Konferansnda Sovyetler Birlii, talyann gelecekteki gelimesi iin byk nem tayan talya Deklarasyonunun kabul edilmesi inisiyatifini stlendi. Deklarasyon, lkenin gerek anlamda demokratiklemesini, ayrca, talya hkmetine daima faizme kar km olan talyan halknn o katmanlarnn temsilcilerinin dhil edilmesi
yoluyla daha demokratik yapya kavuturulmas gerekliliine dnk nlemleri ngryordu. Deklarasyonda daha sonra anti-faist siyasal gruplar oluturma hakkna
sahip olmas gereken talyan halkna dncesini ifade etme zgrl, din inan,
siyasal gr, basn ve toplant zgrl tam anlamyla iade edilecekti; ayrca sava sulularnn temizlenmesi ve cezalandrlmas ngrlyordu. Deklarasyonda
byk devletin talya konusunda birbiriyle fikir alveriinde bulunma ykmll ngrlyordu. Belgenin sonunda bu deklarasyondaki hibir eyin talyan
halknn sonuta kendi idare biimini snrlamayaca (1414) belirtiliyordu.
Bylelikle deklarasyon talyan halknn dorudan kar karya olduu sorunlar ve talyann gelecekteki demokratik gelime sorunlarn demokratik bir ruh
iinde zyordu.
Moskova Konferansnn kararlar talyann demokratik evrelerince memnuniyetle karlanyordu. Gney ve Kuzey talya Ulusal Kurtulu Komitesi, tpk
Romadaki Ulusal Kurtulu Komitesi gibi, bu kararlar onaylad ve selamlad. Hatta
Merkez Ulusal Kurtulu Komitesi Bakan gibi lml bir politikac . Bonomi gnlne unlar yazyordu: Bizim Kurtulu Komitemiz iin Birlemi Milletlerin
talyaya daha demokratik bir hkmet balama niyeti ve talyan halknn kendisi iin, gerekli grd devlet ynetim biimleri ve organlarn seme hakknn
trensel olarak onaylanmas ok uygun bir durumdur. Demokratik durumu bu
esas zerine salamlatrmak mmkn olacaktr. (1415)
Moskova Konferansnn kararnca SSCB, ABD, ngiltere, Fransa; Yugoslavya ve
Yunanistan temsilcilerinden oluan talya konusunda Danma Konseyi, talyann
kurtarlm blgelerindeki siyasal durumun normalletirilmesine yardmc oluyordu. Bir de bu Konsey AMGnin (Allied Military Government-Mttefik Asker
daresi) 11 ubat 1944te Salerno, Potenza ve Bari eyaletlerinin Kuzey snrlarndan Gneye doru kta talyasnn topraklarnn, ayn zamanda Sicilya topraklarnn talya hkmetinin ynetimine devredilmesine katkda bulundu. (1416)
Danma Konseyi ayrca, lkenin faizmden kurtarlmas ve demokratiklemesi dhil, talya halk iin yaamsal neme sahip bir dizi sorunu ele ald.
Bu arada, talyann i politik durumu olduka karmakt. lke iindeki siyasal
mcadelede en nemli yeri devlet dzeni ve nitelii ile talya devletinin kadrolar
konusu alyordu.
1944 yl banda bu konudaki mcadele ok iddetli bir nitelik kazand.
lkede tm anti-faist partilerin iinde olduu monari konusunda geni apl
bir tartma balad. Bylece talyann siyasal yaamnda, nemli olsa da ulusun
btn glerini Hitler Almanyasna kar mcadelede birletirmenin mutlak zorunluluuna kyasla ikincil bir nitelik tayan bu sorun ilk plana kmt.
406

Durum, ABD ve ngiltere hkmetlerinin, bir yandan destekledikleri

Badoglionun Krallk hkmeti ile talya Kralnn iktidardan derhl uzaklatrlmas ve monarinin ortadan kaldrlmasn, Badoglio hkmetinin istifasn ve
anti-faist partilerden oluacak demokratik bir hkmetin kurulmasn talep eden
Ulusal Kurtulu Komitesi arasndaki gr ayrln kullanmas, dier yandan da
belirsizlik ve ataleti srdrmeye, gerek anlamda anti-faist bir talya hkmetinin
kurulmasn geciktirmeye ve bylelikle lkede tam anlamda bir egemen pozisyonu salamaya almasyla daha da karmak bir ekle dnyordu.
28-29 Ocak 1944te Bari kentinde toplanan Kuzey ve Gney talya Ulusal
Kurtulu Komiteleri 1. Kongresi meydana gelen durumdan bir k yolu bulamad. Kongre tarafndan anti-faist partilerin Kraln iktidardan uzaklatrlmas kouluyla Badoglio hkmetinde yer almas olanana ilikin uzlama karar Ulusal
Kurtulu Komitesi ile hkmet arasndaki gr ayrlklarn iddetlendirip bylece de ngilizler ve Amerikallarn egemenliini pekitirmiti. 22 ubat 1944te
Avam Kamarasnda bir konuma yapan Babakan Churchill, Savoy Monarisinden
sempatiyle, Ulusal Kurtulu Komitesinden nefretle sz ederken, Romann kurtuluuna kadar Badoglio hkmetinin genilemesi konusunu ortaya atmann dahi
zamansz olacan ifade ediyordu. (1417) Churchille Akdeniz blgesinde ngiliz
egemenliine kar koyamayacak dank, zayf bir talya gerekliydi.
Sovyet hkmeti ortaya kan durumdan kurtuluun, talyann tm ulusal glerinin, lkenin kurtuluu ve Hitlerciliin yenilgiye uratlmas uruna mcadele
etmek iin birlemesinden getii ve bundan da derhl Badoglio hkmetinin
kadrolarnn glendirilmesi, demokratikletirilmesi ynnde tabannn geniletilmesi (1418) grndeydi.
Bu amacn gerekletirilmesine, Badoglio hkmetinin kendi ricas zerine
Sovyetler Birlii tarafndan 11 Mart 1944te resmen tannmas ve bu hkmetle
dorudan ilikilerin kurulmas hizmet etmitir. (1419) Sovyetler Birliinin bu eylemi talya Hkmetini uluslararas izolasyondan ve siyasal felten karyor, onun
ngiliz-Amerikan diktasndan kurtulmasna yardmc oluyordu.
lerici talyan toplumu Sovyetler Birliinin diplomatik admn talyann sol
glerinin pozisyonlarnn glendirilmesi ve lkenin ve talyan hkmetinin demokratiklemesine hz kazandrlmas arzusu olarak doru deerlendiriyordu.
Ancak, Sovyetler Birliinin diplomatik eylemi ABD ve ngiltere hkmetlerinde
honutsuzluk ve endie yaratmt. Mttefik Kontrol Komitesi bakan yardmcs
General Macfarlane 25 Mart 1944te Badoglioya, talyan hkmetinin herhangi bir mttefik ya da tarafsz lke ile Mttefik Kontrol Komisyonu, yani ngilizAmerikan makamlarnn aracl olmadan dorudan iliki kurma hakkna sahip
olmadna iaret eden bir memorandum gnderdi. Badoglio yant memorandumunda, kendisinin ve hkmetinin, talyan hkmetinin hazrlanmasnda hibir
ekilde yer almam olan mttefik lkelerin kararlarnn uygulayclar ve sradan
aralar durumuna drldklerini kaydediyordu. (1420)
407

Tm talya anti-faist glerinin bu konuda birlik salamas da demokratik bir

koalisyon hkmetinin kurulmas iin nemli bir kouldu. Tm talyanlarn nne somut ortak bir hedef koyan talyan komnistleri, inisiyatifi kendi zerlerine
aldlar. Hedef de u idi: talyann zgr halklar arasndaki yerini yeniden almas,
prestijini ve bamszln kazanmas iin ulusun tm glerinin Nazizme kar
ortak mcadelede birlemesi. Komnistler, talyann Nazilerden kurtuluunun,
stelik talyanlarn herhangi bir blmnn deil, bir ulus olarak tm talyann
kurtuluunun, mttefik ordularnn davas olmaktan ok, bizzat talyann davas
olduunu vurguluyorlard. (1421)
talyan Komnist Partisi Bakan P. Togliatti tarafndan 1944 Mart ay sonunda partinin Napolideki Ulusal Konsey Oturumunda aklanan bu platformda,
talyan anti-faist partileri arasnda, lkenin devlet dzeni konusunu savan sonuna kadar erteleme ve daha Roma kurtarlmadan Badoglio hkmetine girme
konularnda anlama saland. Kral III. Vittorio Emmanuele ise, talyann bakentinin kurtuluundan sonra olu Piemon Prensi Umbertoyu Krallk Genel Valisi
olarak atayp toplumsal faaliyetlerden el ekmeye raz oldu.
Mttefikler tarafnda mcadeleye katlmaya hazr talyan anti-faistler arasndaki blnmenin bir an nce giderilmesine dnk abalar destekleyen Sovyet
hkmeti, tm anti-faist partilerin temsilcilerinin katlm yoluyla Badoglio
hkmetinin kadrolarnda gerekli iyiletirmeleri yapma temelinde, kurtarlm
talyann tm demokratik ve anti-faist glerinin birletirilmesi iin nlemlere bavurulmas konusunun birlikte ele alnmas nerisiyle ABD ve ngiltere
hkmetlerine bavurdu. Bir de Batl devletlere Moskova Konferansnn, mttefiklerin, talya konusunda da ortak hareket etmesi iin salam bir temel atm olan
kararn hatrlatt.
Sovyet hkmetinin nerisi, katlanlar tarafndan alnan kararda, hkmet
konusunun tatmin edici zmn ve Mareal Badoglio tarafndan tm partileri temsil edecek geni tabanl bir hkmetin derhl kurulmasn selamlayacana
iaret eden talya iin Danma Konseyinde ele alnd. Danma Konseyi ayrca,
yeni hkmetin Badoglio hkmeti tarafndan mttefiklere kar stlenilmi olan
tm ykmllkleri formel olarak stlenmeyi kabul ettiini ilan etmesinin ve
anayasa konusunda imdi alnabilecek her trl kararn, talyan halknn kendi
grn zgrce ifade edebilecei zamana kadar deikenlik tamayaca eklinde ele almasn bir gereklilik olarak gryordu. (1422)
Sovyet ve yabanc gazeteciler iin yapt 16 Nisan 1944 tarihli basn toplantsnda konuan SSCB Dileri Halk Komiseri Yardmcs A.Y. Vinskiy, Danma
Konseyinin imdi mttefiklerin ortak grn ifade eden bu kararnn, Sovyet
hkmeti tarafndan yaplan neriye karlk veren bir hareket olduuna (...) ve
kukusuz talyann siyasal durumuna ilikin sorunun zm davasnda bir adm
ileri atldna (1423) iaret ediyordu.
21 Nisan 1944te Badoglio bir Ulusal Birlik hkmeti kurdu. Bu hkmete dier anti-faist partilerin yan sra komnistler de girdi. Daha Eyll 1943te eylem
408

birlii pakt imzalam olan ve kitlesel bir anti-faist harekete yaslanan komnistler ve sosyalistler, Gneyde rejimin demokratiklemesi ve Kuzeyde ulusal kurtulu
mcadelesinin gelimesi amacyla hkmetin politikas zerinde belirli etkilerde
bulundular. Bununla birlikte, hkmetteki gler dengesi ve lkede Amerikanngiliz askerlerinin bulunmas onlarn, lkenin sosyal ve siyasal yeniden yaplandrlmas sorunlarn net bir ekilde ve geni kapsaml olarak gndeme getirmelerine engel oluyordu. Kuzey talya Ulusal Kurtulu Komitesi koalisyon hkmeti
ile tam anlamyla bir ibirliini ilan etti. talyan anti-faist glerinin ulusal apta
birlikte hareket etmelerinin temeli bylece atlm oldu.

6. ROMANIN KURTARILMASI

Mttefik Devletlerin Kuzey talya Yurtseverlerinin

Mcadelesine Yaklamlar
1944 Maysnda ngiliz-Amerikan askerlerinin talya Cephesindeki taarruzu
balad. Askerler 4 Haziran 1944 akam arpmadan talyann bakentine girdiler. Bunun arifesinde Vatikan, Alman komutanl ile igalci glerin bar
bir ekilde Romadan ekilmesi konusunda anlamt. Ayn zamanda Vatikan,
Gneyden taarruza geen ngiliz-Amerikan ordularnn temsilcileriyle grmeler yrtyordu.
Romada tm iktidar Amerikan 5. Ordu Komutan General M. Clarkn karargh
ele almt. talyan hkmeti Salernoda kalmaya devam ediyordu. 5 Haziran 1944te
Kral III. Vittorio Emmanuele, talya hkmeti ve mttefikler karsndaki ykmllkleri gerei, olu Prens Umbertoyu Krallk Genel Valisi olarak atad. 7 Haziranda
Badoglio istifa etti ve Genel Validen, Ulusal Kurtulu Merkez Komitesinden bir
temsilciyi dhil edecei yeni hkmeti kurma grevini ald. Mttefikler ve Krallk
Saray Badoglionun nihai istifasn teleme abas iindeydiler.
Ancak, halk kitlelerinin basksyla Batl devletler ve talya iktidar evreleri,
Ulusal Kurtulu Komitesine giren anti-faist partilerin temsilcilerinden oluacak
yeni bir hkmet kurma yoluna gitmek zorundaydlar. 9 Haziranda Merkez Ulusal
Kurtulu Komitesi Bakan vanoe Bonomi yeni bir hkmet kurdu. Bonomi
hkmeti, Krallk Genel Valisi tarafndan deil, Merkez Ulusal Kurtulu Komitesi
tarafndan onayland ve bu da Monarinin ayrcalna glge drd. (1424)
Romann kurtuluu ve Bonomi hkmetinin kurulmas, demokrasiye ve lkenin yeniden kurulmasna giden ilk admd. Bu sre talyann sol ve sa gleri
arasnda iddetli bir mcadele ortamnda geiyordu. Durum, Batl devletler tarafndan kurulan ezici, geni kapsaml, ounlukla da anlamsz igal rejiminden
dolay daha da iinden klmaz bir hl alyordu. (1425)
409

ngiliz-Amerikan makamlar talyadaki radikal demokratik yeniden yaplanmalara kar koyuyorlard. zellikle devlet aygtnda temizlie, Romann 1943
Eyllnde Almanlara teslim edilmesinin nedenlerini aratrma komisyonunun
almalarna engeller karyor, talyan mahkemesinin faist sulularn cezalandrlmas kararna karyor, talyan basn ve radyosu zerinde nedensiz kontrollere
bavuruyorlard. Ayn zamanda ngilizler ve Amerikallar anti-faist partilerin faaliyetlerine, anti-faist glerin birlemelerine engel karmaya alyorlard.
Ve yine de, Sovyet Silahl Kuvvetlerinin Sovyet-Alman Cephesindeki geni
apl taarruzu ve Fransada ikinci cephenin almas ile birlikte talya bakentinin
kurtarlmas Orta ve Kuzey talyadaki Direni Hareketinin gelimesine gl bir
itki vermi, ona byk bir azim kazandrmt. Komnistlerin barol oynad
kurtulu hareketi sk sk talyan emekilerinin kapitalistlere ve byk toprak sahiplerine kar kendi haklar iin sosyal bir mcadele nitelii kazanmt. talyann
baz blgeleri dardan herhangi bir yardm olmadan partizanlar tarafndan kurtarlmt. 1944 ylnda talyann Almanlar tarafndan kuatlm topraklarnda
kendi ynetim organlarna sahip bir tr partizan Cumhuriyeti olan 15 kurtarlm
blge vard. (1426)
1944 Austosunda halk ayaklanmas sonucunda Floransa kurtarlmt.
Ayaklanmay 11 Austos 1944te Toskana halknn karlarn temsil eden geici
hkmet olarak iktidar eline alan Yerel Ulusal Kurtulu Komitesi ynetiyordu.
Ulusal Kurtulu Komitesinin elinde bulunduu iktidar reeldi ve komite bu iktidar AMG (Allied Military Government) tarafndan kurulan igal rejimine ramen
gerekletiriyordu.
1944 yaznda anti-faist silahl mcadele yeni bir gelime evresine girdi ve geni halk mcadelesi nitelii kazand. Bu, partizan hareketinin en fazla ykseli dnemi, onun olgunluk dnemiydi. (1427)
Partizan mfrezeleri, tek komutanlk bnyesinde yekpare orduda, zgrlk
Gnllleri Kolordusunda bir araya geldiler. Komnistlerin silahl mcadeledeki
nc rol ve onlarn yrttkleri sol glerin birlii politikas, onlarn partizan
ordusunda nemli komutanlk makamlarna gelmesini salad. Ancak, mttefiklerin ve Bonomi hkmetinin srarlar zerine zgrlk Gnllleri Kolordusu
Komutanlna liberal R. Cadorna atand. 1944 ilkbaharna doru Piemonte ve
Emiliadaki partizan ordusu 90 bin kiiydi. Partizanlar 10 Alman ve talyan tmenini hareketsiz brakmlard.(1428)
talyadaki yaz mtarekeleri dneminde partizan ordusu ile mttefikler arasndaki hareketlerin koordinasyonu konusu zel bir nem kazanmt. Partizanlar
ok byk silah eksiklii yayorlard. Kendi adna mttefikler de yurtseverlerin
Almanlara kar mcadelesini, kendilerine kolaylk salamak iin kullanma abas iindeydiler. General Cadorna yardmyla ngiliz-Amerikan komutanl
partizan ordusunu kontrol etme ve onu istisnai olarak kendi asker amalar iin
kullanmann hesaplarn yapyordu. Cadorna, ngiltere ve ABD nceleri talyan
yurtseverlerin mcadelesini engellemeye yeltenmiler, ardndan da bu mcadeleyi ynetmek ve komuta etmeye (1429) yeltenmilerdi. Ancak, bu amalarna
410

ulaamadlar. Ayrca Direni Hareketi saflarnda blnmeyi, komnistleri Direni

Hareketinin dier katlanlaryla kar karya getirmeyi baaramadlar.
Partizan hareketinin yaylmasndan ve onu kendi kontrolne alamamaktan
ekinen ve onlar kendilerine tbi klma gc olmayan mttefikler, herhangi bir
blge Almanlardan kurtarldnda partizan mfrezelerini datmaya baladlar.
zgrlk Gnllleri Kolordusu ve Bonomi hkmetinin kurtarlm topraklardaki partizan mfrezelerinin talyan Ulusal Ordusu saflarna girmeleri ve kesin
zafere kadar mttefiklerle birlikte arpmalar ricasn mttefik Komutanl yantsz brakt. 1944 sonbaharnda partizan hareketi ile ngiliz-Amerikal mttefikler arasndaki ilikiler olduka gerginleti.
10 Eyll 1944te ngiliz-Amerikan askerleri, Gothic hatt olarak anlan Alman
savunmasna kar taarruz balattlar ve ayn zamanda partizanlara Hitlercilerin
cephe gerisine kararl taarruz harekt balatmalar emrini verdiler. (1430)
Ancak, mttefiklerin taarruzlar bir dizi nemsiz operasyonlara ve Bolognia hattndaki zayf darbelere dnt. ngiliz-Amerikan askerleri Alplere ulamak iin
ciddi hibir giriimde bulunmamt, Hitlerciler ancak zayf bir hatta sahipken
Tirene blgesinde tmyle eylemsiz kalmlard. Onlarn, en kk bir engel karsnda durduklar Adriyatik Cephesindeki harektlar son derece cesaretsizdi.
Partizan mfrezelerine verilen emirlere karn, ngiliz-Amerikan komutanl
aslnda kendi faaliyetleri konusunda partizanlarla mutabakata varmyordu. stelik
mttefikler kinci Qubec Konferansnn karar uyarnca taarruzlarn ertelediklerinde, partizan hareketini son derece zor bir duruma soktular. Mttefiklerin bilgilerine dayanan Kuzey talya Ulusal Kurtulu Komitesinin ars ile 1944 Ekiminde
Bologniada balatlan ayaklanma mttefiklerden destek alamadndan Almanlar
tarafndan iddetle bastrld. Bolognia ancak 1945 Nisan aynda kurtarlabilmiti.
ngiliz-Amerikan askerlerinin talya Cephesindeki hareketsizliklerinden yararlanan Hitlerciler tm glerini partizanlara yneltmilerdi. Cezalandrma
mfrezeleri partizanlara yardmc olan sivil halk da affetmedi. Sonuta, Partizan
Cumhuriyetlerinin ounluu Alman askerleri tarafndan yeniden igal edilmiti.
Sonbahar-k 1944 olaylarn Battaglia Direniin en trajik sahneleri olarak adlandryordu. Daha sonra unlar yazyordu Battaglia: Hitlerciler vahi bir lgnlkla ve anlamsz bir gaddarlkla her yerde lm ve ykm datyorlard. (1431)
zellikle bu zamanda mttefikler, partizan hareketine yardmda bulunmak bir
yana, partizan ordusunun datlmas amacyla ona en byk darbeyi vurmulard. 10 Kasm 1944te talyadaki mttefik ordular bakomutan General Alexander
partizanlara bir bavuruda bulunuyordu. Bu bavuruda onlara mttefiklerin taarruzunun gecikmesi nedeniyle geni apl organize operasyonlara son verilmesi,
ancak silahlar ve mhimmat korumalar ve yeni emirlere kadar hazr olmalar
(1432) neriliyordu.
Alexanderin hitab radyodan yaymlanyordu ve bylelikle yalnzca partizanlar
deil, ngiliz-Amerikan askerlerinin taarruz harektlarn gelecek ilkbahara kadar
ertelemeye ve dolaysyla cephede Almanlara rahat bir nefes alma ans tanmaya
niyetli olduklarn dman da biliyordu. Yayn iin zaman son derece baarsz
411

olarak seilmiti: radyo konumas Almanlarn partizanlara kar darbelerinin en

ok hz kazand anda yaplyordu. Evlerinize daln ars talyadaki Alman
faistlerine en iyi hizmeti vermi, talya Direni Hareketine ok ciddi zarar vermi
ve ok ciddi lde hakaret etmiti. (1433)
ngiliz-Amerikan komutanlnn talya Cephesindeki tm eylemleri gibi,
Alexanderin hitab da, aslna baklrsa, kurtuluun olas en az dzeyde talyan halkndan kaynaklanmas gereken siyasal gerekelere dayanan mttefiklerin sava yrtme konseptini yanstyordu. P. Togliatti unlar yazyordu: General Alexanderin
bilinen arsnn yardmyla ngilizler ve Amerikallar tm partizan hareketinin
dalmasn salamaya ve onun roln, ne siyasal ne de asker bir nemi olan rastlantsal siyasal yurtsever klar dzeyine ekmeye alyordu. (1434)
Sovyetler Birliinin partizan hareketi ve tm talyan halknn kurtulu mcadelesi konusundaki tutumu Batl mttefiklerin tutumuyla taban tabana ztt. Sovyetler
Birliinin talyaya ilikin tm politikas ve Danma Konseyindeki Sovyet temsilcilerinin faaliyetleri, en geni anti-faist hareketin ve talyann ulusal kurtulu mcadelesinin desteklenmesine ynelikti. ok zor olan sonbahar-k 1944te Sovyet taraf,
partizan hareketini felce uratmaya abalayan mttefiklerin tam tersine, bu hareketi
desteklemeyi ve tevik etmeyi srdryordu. (1435) talyan Direni Hareketinin
saflarnda Sovyet yurttalar kahramanca arpyordu.
zgrlk Gnllleri Kolordu Komutanl partizan glerinin datlmasna
kar kyordu. L. Longo tarafndan hazrlanan partizanlara ynelik konumada
mcadelenin devam etmekte ve devam etmek zorunda olduuna vurgu yaplyordu. Konumada, partizan mcadelesinin yakn zamanda azaltlmasnn, zayflatlmasnn deil, geniletilmesinin ve glendirilmesinin ngrlmesi gerektiine iaret ediliyordu. Bu nedenle, partizan mfrezeleri yneticilerinin dalma
deil, mfrezelerinin daha da salam olarak rgtlenmesine ve onlarn glendirilmi mcadele gayretlerine ynelmeliydiler. (1436)
Bylece, komnistlerin kararl tutumu ve halkn destei sayesinde Direni
Ordusu korunmu oluyor ve Kuzey talyann kurtarlmasnda belirleyici bir rol
oynuyordu.
Kasm-Aralk 1944te talyadaki i siyasal durum gerginlemiti. Bonomi
hkmetinde yer alan anti-faist partiler arasnda artan gr ayrlklar nedeniyle, ABD ve talyann da mdahale ettii bir hkmet krizi domutu. 26 Kasm
1944te Bonomi istifa etti. Bu kriz annda talya Komnist Partisi, sosyalistler ve
Eylem Partisinin yalnzca sol gruplarn temsilcilerinden oluacak bir hkmet
kurulmas gibi o koullarda hi de gereki olmayan nerilerine kar ktlar.
Komnistler ulusal birliin korunmasn zorunlu kabul ediyorlard. Onlar, Aralk
1944te kurulan kinci Bonomi hkmetinin bnyesine girdiler.
Ulusal Cephenin korunmas sol direni glerinin mttefiklerle atmasndan
kanmaya yardmc oldu ve Kuzey talya Ulusal Kurtulu Komitesi (KUKK) ile
talya hkmeti arasnda anlamann yolunu at. 26 Aralk 1944te . Bonomi ve
KUKK temsilcisi J. K. Pajetta, talya hkmetinin KUKKi dman tarafndan igal
412

edilmi olan topraklardaki anti-faist partilerin bir organ olarak tanmakta olduu
ve ayn zamanda KUKKi yurtseverlerin talyann henz kurtarlmam topraklarnda Almanlara ve faistlere kar yrttkleri mcadelede kendisini (hkmeti)
temsil etmekle yetkilendirdiini (1437) ifade eden ikili bir anlama imzalamlard.
Mttefiklere gelince, onlar KUKKnin ilevini, onlarn hi de anti-faist partilerin siyasal organ hakkn deil, yalnzca partizan savan ynetme hakkn
tanyarak ok daha snrl bir ekilde yorumluyorlard. KUKKin mttefiklerle 7
Aralk 1944te imzalanan (Roma Protokolleri ad verilen) anlamalar, mttefiklerin partizanlara silah teminini yenileyeceklerini, partizan glerince kurtarlan
topraklardaki yerel Ulusal Kurtulu Komitelerinin mttefik askerleri gelinceye kadar idar ynetim ilevini grmelerini ngryordu. Bununla birlikte, ok nemli
bir koul ne srlmt ve buna gre ngiliz-Amerikan Komutanlnn daha ilk
talebinde KUKK iktidar AMG (Allied Military Government) organlarna devredecek, partizan ordusu ise datlacakt.
talyan anti-faist glerinin korunmas ve mttefiklerle anlama, partizan
savann daha da gelimesine katkda bulunuyor ve 25 Nisan 1945te Kuzey
talyadaki muzaffer ulusal ayaklanmann yolunu ayordu.

7. ABD VE NGLTERENN UZAK DOU DPLOMASS

Pasifik Okyanusu Arenasndaki Olaylarn Gelimesi

Avrupada ikinci cephenin almasyla birlikte ngiliz-Amerika ittifak Pasifik
Okyanusu sava arenasnda da savan temposunu artrmaya balamt.
Amerikan askerlerince 1943 Kasmnda Pasifik Okyanusunun merkez ve Gney
kesimlerinde balatlan taarruz harektlar ilerleme kaydetmiti. Mariana adalarnn batsnda balatlan muharebelerde Saipan Adasnn kuatlmasndan sonra
Amerikan askerleri 21 Temmuz-10 Austos 1944 tarihlerinde Guam adas ve bu
grubun dier adalarn ele geirdiler.
Amerikan Komutanl Japonyaya kan Pasifik Okyanusundaki ok nemli
stratejik mevzileri kuatmak, devamnda da Dou ve Gneydou Asya halklarnn
ulusal kurtulu hareketine kar mcadelede s kurmak iin kendi stn deniz ve
hava kuvvetlerini kullanma abas iindeydi. Amerikan plan taarruz yolundaki
her adann kuatlmasn bir hedef olarak koymuyordu. Amerikan askerleri Pasifik
Okyanusundaki en nemli stratejik mevkileri ele geirmiti. Amerikallarn bu
taktiini Japonlar satran ya da dama oyunuyla kyaslyordu. (1438)
Pasifik Okyanusu havzasnda 1944 ylndaki asker harektlar sonucunda
Amerikan ve ngiliz askerleri Pasifik Okyanusunun merkez ve Gneybat kesimlerindeki hemen hemen tm adalar zerinde kontrol salamlard. Gney
413

in Denizinde ve Gney denizleri blgesinde asker harektlar balamt. Ekim

1944te General Krugerin 6. Amerikan Ordusu Leyte adasna kt. Ocak 1945te
Amerikallar Luzon adasna kt. Japonya Filipinleri kaybetme tehlikesiyle kar karyayd. Amerikan askerlerinin baarsna Japonlar tarafndan igal edilen
topraklarda balayan Japonya kart hareket yardmc oluyordu. Japon askerleri 1944 ylnn ikinci yarsnda Hindistanda igal ettikleri topraklar ve ayrca
Burmann byk bir blmn brakmak zorunda kald. Ama Burmadaki operasyonlar Japonyaya kar yrtlen asker harektlarn genel gidii zerinde
bir etki yapmad ve F. Rooseveltin dedii gibi, mttefik devletleri Japonyann
yaamsal neme sahip blgelerine de yaklatrmad. (1439) Pasifik Okyanusu ve
Burmadaki baarszlklara karn Japonya ABD ve ngiltereye kar kara cephesinde uzun sreli savama yeteneini koruyordu. Japonlar inin orta blgeleri
ve lkenin Gneyinde ok geni topraklar kazanmaya ve ellerinde tutmaya devam ediyorlard.

Amerikann indeki Politikas

1944 yl ortasnda Amerikallar, bizzat Japon adalarna karma yapmann
bir balangc olabilecek, ayn zamanda henz Sovyetler Birlii Sovyet-Alman
Cephesinde sava hlindeyken Uzak Douda nc pozisyona gemeyi salayabilecek olan indeki Japon Silahl Kuvvetlerine kar geni apl bir kar saldrnn
organizasyonu zerinde dnyorlard. Bu sralar indeki Amerika politikas yeni bir evreye girmiti. lkedeki kilit mevkiler iin mcadelede Washington
inin zel blgesini de kendi kontrol altna alma abasndayd.
Amerikan iktidar evreleri, ine asker misyonlar, siyaset adamlar, gazeteciler
vb gndererek inin i durumunu dikkatle izliyorlard. 1944 yl yaznda Amerikal
gzlemciler inin iindeki u son derece zor durumu bildiriyorlard: Her yerde genel bir umutsuzluk duygusu, insanlar moralsiz... Boyutlar asndan ei grlmemi
yolsuzluk tm hkmeti ve askerlerin moralini bozmu durumda. (1440)
ABDnin, inin slerine, insan kaynaklarna, savama gc yksek asker birliklere gereksinimi vard. ABD hkmeti, Kuomintang rejiminin baz reformlar
yoluyla lkedeki pozisyonunu glendirmeyi, ona demokrat grnts vermeyi
umarak ayakta tutmakta kar vard. Bu amala Amerikallar, zel blgenin ynetimiyle, inde ulusal birlik salanmas iin n koullar oluturmak bahanesiyle
ilikiler kurma abasndaydlar.
1944 yaznda Amerikan diplomasisi an Kay ek hkmetinin durumunu stabilize etmek, in Komnist Partisi (KP) tarafndan ynetilen Kuomintang ordular ve kuvvetlerini tek komutanlk altnda birletirmek iin aktif giriimler balatt. Haziran 1944te ABD Bakan yardmcs Henry Wallece, Bakan Rooseveltin
zel temsilcisi sfatyla ine gnderildi. Kuomintang yetkilileriyle grmesinde
Wallace komnistlerle ilikilerin dzeltilmesini, daha fazla esneklik ve ileri
grllk (1441) sergilenmesi tavsiyelerinde bulundu. Wallace Rooseveltin in
Komnist Partisi ile Kuomintang arasnda hakemlik yapmaya hazr olduunu bil414

dirdi. an Kay ek Amerikallarn nerileriyle tamamen mutabk olduunu ifade

etti ve Amerikallara ine zel bir misyon gndermeleri ricasnda bulundu.
22 Temmuz 1944te Albay D. Barrett Bakanlnda bir Mttefik Gzlemciler
Misyonu inin zel blgesine geldi. Barrett KP ynetimine kendisinin
Amerikan st ynetimi ile aralarnda balayc bir halka olacan bildirdi. Amerikan Bykeliliinin Chongqingdeki temsilcisi Jon Stewart Service
Yananda siyasal alma yrtyordu ve Mao Zedong ve KP in dier yneticileriyle defalarca bulutu. (1442) Mao Zedong, inin zel blgesinin Amerika tarafndan siyasal olarak tannmasndan memnundu. O ABD ve ngiltere yardmyla
an Kay ek ve Kuomintang siyasal arenann dna iterek inde tek gerek g
olmann hesaplarn yapyordu. KP liderleri ABD ile asker ibirliine olan ilgisini gizlemiyorlard. Mao Zedong istikrarl bir komnist hkmetin, iflas etmi
olan Kuomintang hkmeti komutas altnda olmaktansa, mttefik komutanl
altnda Amerikallarla daha yararl bir ibirlii yapabileceini (1443) belirtiyordu.
1944 Austosunda General Patrick Hurley ve iadam Donald Nelson, an Kay
ek nezdinde ABD Bakannn zel temsilcileri olarak atanmlard. Hurleye misyonun asker ve siyasal blm verilmiti. Nielson Lend-Lease yoluyla yaplan teslimatlarn nasl kullanldn kontrol etmek zorundayd. Ama onun balca devi Amerikan
tekellerinin inde ekonomik yaylmacl iin koullar oluturmaktan oluuyordu.
Nielson Kuomintang hkmetini ulusal sanayinin gelimesi planlarndan vazgeirmeyi, ABDden geni apl teknik yardm almaya raz etmeyi baarmt ki, bu
da in ekonomisini Amerikan tekellerinin kontrolne geirecekti. Bu mutabakat
temelinde birka ay sonra, ini baml bir konuma getirecek bir dizi ekonomik
anlama imzalanmt.
an Kay ek indeki Amerikan Komutanlnn yetkilerinin geniletilmesine
ve in ordusunun Amerikan rneine gre yeniden yaplandrlmasna raz olmutu. O yalnzca General Stilwellin inin Silahl Kuvvetlerinin Bakomutanlna
atanmasna karyd, nk Stilwell ona eletirel yaklamyla biliniyordu.
28 Elim 1944te Stilwell inden geri arld. Onun yerine indeki Amerikan
askerleri komutanlna ve an Kay ek nezdinde Genelkurmay Bakanlna
General A. Wedemeyer atand. Stilwell izgisini destekleyen ABDnin Chongqing
bykelisi Clarence Gauss inden geri ekildi. Hurley Kuomintang ile Komnist
Parti arasnda anlamaya varlmas iin kendi aracln neriyordu. KP
Ynetimi Hurley ile grmeler yapmay kabul etti.
7 Kasm 1944te Hurley, ABD Bakannn zel temsilcisi sfatyla ve Albay Barrett
eliinde bir grup asker gzlemciyle birlikte Yanana geldi. Hurley, Komnist Parti
temsilcilerini Kuomintangn tek parti diktatrlnn yklmas ve tm partilerin
temsilcilerinden oluacak demokratik bir koalisyon hkmetinin kurulmasna katkda bulunmaya hazr olduu konusunda temin ediyordu. Onun dncesine gre,
koalisyon hkmeti Sun Yat-sen ilkelerini gerekletirmeli, siyasal zgrl tesis
etmeli, KP ve tm Japonya kart partileri legalletirmek zorundayd. KP ve
Kuomintang Japonyann yenilgiye uratlmas iin tm silahl kuvvetleri birletirme
415

ykmlln stlendiler. Tm Japonya kart gler koalisyon hkmetine ve

birleik asker konseye tbi olmak zorundayd. Yabanc asker yardmn adil dalm
ngrlyordu vb. Taraflarn bu ykmllkleri 10 Kasm 1944 tarihli bir belgeyle
kayt altna alnm ve KP temsilcisi ile arac sfatyla Hurley tarafndan imzalanmt. (1444) Hurley, iki parti arasnda bir anlama niteliini kazanacak olan bu belgeyi an Kay ekin imzalamasn salama ykmlln stleniyordu.
Ama Hurleyin inisiyatifi ile hazrlanan anlama tasla an Kay ek iin kabul edilir bulunmad. Japonlarn sren saldrlar ve lkedeki kriz koullarnda bu
anlamann kabul edilmesi, an Kay ek hkmeti iin iktidarn kaybedilmesi
anlamna gelebilirdi. 22 Kasm 1944te o kendi kar projesini nerdi. an Kay ek
kurtarlm blgelerin tm silahl kuvvetlerinin kendi kontrolne verilmesini talep ediyordu. Ancak bu talep Mao Zedongun planlarna hibir ekilde uymuyordu. Bir kar nlem olarak Mao Zedong Kuomintang bnyesinde olan temsilcileri
Dong Biu ve Zhou Enlaiyi derhl Chongqingden geri ekme karar ald.
ABD hkmetine gelince; ABD hkmeti in zel blgesi konusundaki tutumunu deitirmeye, bundan sonra KP ile riskli yaknlamadan uzak durmaya ve inde
stnlk kurma mcadelesini an Kay ek hkmeti ile ilintilendirmeye karar verdi.
Aralk ay ortasnda Hurley, Kuomintang ile KP arasnda arabuluculuk grevinden
vazgeiyor ve in Merkez Hkmeti nezdinde Bykeli olarak atanyor. 16 Aralkta
Mttefik Gzlemciler Misyonu Bakan Barrett KP ynetimiyle buluma ricasnda
bulunuyor ve Zhu De ve Ye Jianying ile grme srasnda ne yazk ki, indeki mttefik kuvvetler ynetiminin 8. Cumhuriyet Halk Ordusunu (CHO) ve yeni 4. CHO nu
silahla donatma olanana sahip olmadn bildiriyordu.
Barrett, bunun Merkez in Hkmeti tarafndan nerilen anlama taslan
reddeden KP ynetiminin dn vermemesinin dorudan bir sonucu olduunu
vurguluyordu. Bu koullarda diyordu Barrett biz silah salayamayz. (1445)
Bununla birlikte Washington in zel blgesi ile ilikilerini kesmiyordu. Uzak
Doudaki karmak ve srprizlere ak bir durumda her iki taraf da ilikileri korumay bir fazlalk olarak grmyordu.
in aslna baklrsa, Mao Zedongun Bakanln yapt KP nin ynetimi ile
Amerikal temsilcilerin ilikilerinde faist Almanya ile kanl bir sava yrten SSCBnin
haberi olmayan pazarlklar yaplyordu. Mao Zedong Uzak Doudaki savan finalinde inin Sovyetler Birlii ile siyasal bir balants olmayan balca siyasal gc olmaya alyordu. Onun Sovyetler Birliinin karsna Birleik Devletleri koyma abalar
vard. Ne zaman ki Washington KP ynetimi ile ittifak reddetti, Mao Zedong da
kendi karlarna ulamak iin Sovyetler Birliinin desteine sarlmaya balad.
SSCBye gelince; SSCB indeki reel durumdan hareketle kararl bir ekilde
inde, kurtulu savann bir an nce sonulandrlmas amacyla gerek ulusal birliin kurulmas, tm glerin birlemesi ve devletin demokratiklemesi
ars yapyordu. (1446)

416

YETM YEDNC BLM

KIRIM KONFERANSI

Yeni Bir Doruk Bulumas Konusu

Faist Almanyaya kar asker harektlarn artt lde, ittifak devletleri karsnda yeni bir doruk bulumas iin objektif bir zorunluluk acil olarak gndeme
geliyordu. Savan yaklaan sonu ve sava sonras barn rgtlenmesi nedeniyle
ortaya kan bir dizi siyasal sorun acil zm gerektiriyordu. Aktel sorunlar
yelpazesi son derece geniti. Bir de, savan finali aamasnda Hitler Almanyasna
kar Kzl Ordu ve mttefik askerlerinin mutabk kald asker harekt planlar
zerinde almak gerekiyordu. Malup olacak Alman Reichine kar belirlenecek tavrn temel ilkelerini belirlemek gerekiyordu. ABD ve ngilterenin iktidar
evreleri, Japonya ile savata arzulanan sonuca ancak SSCB ile ibirlii iinde ulalabileceklerini anlyorlard. byk devlet sava sonras barn ve uluslararas
gvenliin rgtlenmesi konularnda Birlemi Milletler tarafndan ilan edilen
balca ilkelerin en iyi ekilde nasl yaama geirilmesi gerektiini belirlemek zorundaydlar.
byk devletin hkmet Bakanlarnn Tahran Konferans, acil zm
gereken sorunlarn en iyi ekilde mttefiklerin iin zne inerek ve eit haklar
temeline dayal ibirlii ile zlebildiini gstermiti. 1944 ylnda anti-faist koalisyon genilemi ve glenmi, balca koalisyon devletleri olan SSCB, ABD ve
ngilterenin asker ittifak salamlamt. Avrupada 1944 Hazirannda ikinci cephenin almasndan sonra devletin Almanyaya kar savata ortaklaa hareket
edilmesine ilikin Tahran kararlar gereklemeye balamt. Mttefiklerin asker
ibirlii, operasyonlarn seyrine ilikin karlkl bilgilendirmede, muharebe hareketleri konusunda deneyim deiiminde de kendisini gsteriyordu.
1944 Temmuzunda Sovyet Yksek Bakomutanl, Akdeniz sava arenasndaki ABD taktik hava kuvvetleri komutannn hava kuvvetlerimizin cephedeki askerlerle egdml hareket etme yntemlerini (1447) retmesine raz olmutu.
SSCB topraklarndaki Poltava blgesinde, Almanyaya kar servis bombardman
operasyonlar gerekletiren Amerikan ve ngiliz uaklarnn slenmesi iin havaalan tahsis edilmiti. (1448) Asker-teknik enformasyon deiimi genilemiti.
Doal olarak ABD ve ngilterede, Alman emperyalizmini tam bir bozgundan kurtarmak iin aba gsteren gerici evreler faaliyetlerini srdryordu.
Almanyada 20 Temmuz Komplosu adyla bilinen baarsz darbenin katlanlar
ngiltere ve ABD iktidar evreleri ile iliki iindeydi. ngiliz ve Amerikal temsil417

ciler iktidardaki faist st yneticilerle gizli grmeler yapyordu. Ancak, antifaist koalisyonun glendii, SSCBnin uluslararas arenadaki byk otoritesinin
olduu koullarda, Almanya ve Japonyann anti-faist koalisyonu baltalamaya,
blmeye dnk diplomatik giriimleri baarszla mahkmdu. SSCB hkmeti
ve onunla birlikte ABD ve ngiltere hkmetleri savan sonlandrlmasnn zorunluluu konusunda srekli bunun Almanyann kaytsz koulsuz teslim olmas koullarnda gerekleeceini tm dnyaya ilan ediyorlard. Bununla birlikte,
Batl mttefikler halklarn anti-faist kurtulu mcadelesinin belirleyici gc olan
SSCB ile eylem birlii yaplmas taleplerini gz ard edemezlerdi.
ABD Bakan yeni bir doruk bulumas dzenlenmesi konusunda resm neride bulundu. Olaylar o denli hzla ve baaryla gelitiinden diye yazyordu
F. Roosevelt J. Staline, 19 Haziran 1944te Moskovaya ulaan mektubunda yle
dnyorum ki mmknse yakn bir zamanda sizin, Babakann ve benim bir
buluma gerekletirmemiz gerekebilir. (1449) Churchill bu dnceye tamamen
katlyordu. (1450) Roosevelt ve Churchill buluma tarihini yaklak olarak 1944
Eyll aynn ikinci yars olarak, buluma yerini ise skoyann Kuzeyi olarak belirlemilerdi. Ancak, mttefikler tarafndan nerilen buluma zamann Sovyet
hkmeti uygun bulmuyordu. ... Cephemizdeki asker operasyonlarla balantl
durum yazyordu J. Stalin Roosevelte 2 Austos 1944te yazk ki, yakn zamanda
byle bir buluma olanan mit etmeme olanak vermemektedir. (1451)
11-16 Eyll 1944 tarihli Qubec Konferansndan sonra Churchill ve Roosevelt
Sovyet hkmetine l buluma nerisini yineliyordu. J. Stalin Churchill ve
Roosevelt ile byk buluma isteini teyit ediyordu. Ortak davamzn karlar
asndan buna byk nem veriyorum diye yazyordu J. Stalin W. Churchille 30
Eyll 1944te. Ancak, bir art komam gerekiyor: Doktorlar uzun yolculuklara kmama izin vermiyor. Belli bir dnem bu durumu kabul etmem gerekiyor. (1452)
W. Churchillin 1944 Ekim ay banda Moskovaya gitmesi nedeniyle ABD
Bakan J. Staline gnderdii mektupta ABD, SSCB ve ngiltere hkmet
Bakanlarnn yeniden bulumalar umudunu ifade ediyordu. W. Churchillin J.
Stalin ile buluma arzusunu ok iyi anlayan F. Roosevelt, ABDnin Moskovada tartlabilecek asker, siyasal tm konulara ilgi duyduunu gsteriyordu. Kesinlikle
eminim ki diye yazyordu Roosevelt, biz mz ve yalnzca mz, henz
mutabk kalnmayan sorunlara zm bulabiliriz. (1453) Roosevelt Moskovada
yaplacak grmeleri, byk lnn konferans ncesi n grmeleri olarak
gryordu. J. Stalin yant mektubunda Roosevelte, W. Churchill ile bulumadan
sonra konunun akla kavumas lsnde kendisini bilgilendireceini belirtiyordu. (1454)
Ekim 1944te SSCB ve ngiltere hkmet Bakanlarnn Moskova grmeleri, ayrca onlarn, ABDnin SSCB bykelisi Harrimann katlmyla bulumalar
srasnda pek ok konu grld. Somut herhangi bir karar alnmad, ama grmeler zlmemi konularda taraflarn tutumlarnn en iyi ekilde aa kmasna yardmc oldu. J. Stalin Bakan F. Roosevelte unlar yazyordu: Bu Moskova
bulumalarnn, bizim mzn yapaca grmelerde ortak karmza olan
418

tm acil konulardaki belirli kararlar alabilmemiz asndan da yararl olacan

umuyorum. (1455) Bakan Roosevelt bu gr paylayordu. Onun yantnda
unlar yer alyordu: Moskova grmeleriniz srasnda elde ettiiniz baarnn
mzn gelecekteki eylemlerimiz, politikamz ve karlkl karlarmz konusunda tam bir anlamaya varmamz gereken almalarmz kolaylatracandan
ve hzlandracandan eminim. (1456) Churchill de kendi adna Moskova grmelerinin sonularn ok olumlu deerlendiriyor ve ok yaknda byk lnn (1457) bulumasnn gerekleeceine olan umudunu ifade ediyordu.
Moskova grmelerinden sonra ABD, SSCB ve ngiltere hkmetleri
Bakanlarnn yazmalarnda byk devletin yeni bir doruk konferans toplanmas konusunda gr alverii devam ediyordu. Balangta byk lnn yeni bulumasnn 1944 Kasmnda SSCBnin Karadeniz kysnda gerekletirilmesine karar verilmiti. Rooseveltin ricas zerine, bu buluma, onun ABD
Bakanl grevine (20 Ocak 1945) yeniden atanmasndan sonraki bir zamana
ertelendi. (1458) Konferansn 1945 ylnn Ocak sonu-ubat banda Krmda yaplaca belirtildi.
Churchillin nerisi zerine, konferans Argonauts* kod adyla ifrelendi.
Roosevelt, Churchill tarafndan nerilen kod adnn gizli anlamn anlamt.
Argonauts nerinizi selamlyorum. unlar yazyordu Churchille: Siz ve ben
onlarn dorudan torunlaryz. (1459) Efsaneye gre, eski Yunan kahramanlar altn yapa iin Karadeniz kylarnn yolunu tutmutu. ABD ve ngiltere
yneticileri Karadeniz kysna hareket ederken bu kez, Altn yapa ile bu sralar Bat Cephesinde g durumda kalan mttefikleri SSCBye yardm, ayrca
Sovyet hkmetinin Japonya ile savaa girme konusunda nihai mutabakatn
kastediyorlard.

Krm Konferans Arifesinde Sava Cephelerinde Durum

Kzl Ordunun Sovyet-Alman Cephesindeki stn baarlar sonucunda, mttefik ordularnn harektlarnn balatlmas iin Batda elverili koullar olumutu. Ancak, 1944 yl sonbaharnda mttefiklerin taarruzlar durmutu. Aralk
1944te Alman askerleri Bat Cephesinde, Ardennesde (Belika) mttefiklere gl bir kar darbe vurmutu. Hitler komutanl Liegee darbeyle, o zamana kadar
ngiliz-Amerikan askerlerinin ikmal merkezi olan Antwerpi yararak, tpk 1940
ylnda Dunkerque blgesinde olduu gibi, Belika ve Hollandada bulunan mttefik askerlerini tecrit ederek yenilgiye uratmay planlyordu.
Almanlarn kar hcumu onlarn yarma blgesinde 90 km ilerlemelerini salamt. Hitlerin niyeti, ngiltere ve ABDye ordusunun, Almanyaya, bir saldry pskrtme yeteneine sahip gcn gstermek ve onlar Almanya ile mnferit bar
anlamasna gitmeye zorlamakt. Bir de ABD ve ngilteredeki gerici glerin onlarla
ilikiye geilmesi ve bar anlamas imzalanmas iin olas katksna bel balyordu.
* Argonautes: Jason nderliinde Argo adl gemiye binip Karpat dalarnn Gneyindeki antik ehir
Colchide a Altn Postu aramaya giden mitolojik kahramanlar.

419

Ardennese Alman saldrs ngilizler ve Amerikallar iin srpriz olmutu. ABD ve

ngiliz askerleri g durumdayd. Churchill Sovyetler Birliinin yardmna bavurmak zorunda kalmt. Batda ok iddetli arpmalar oluyor, diye yazyordu J.
Staline, her an Yksek Komutanlktan nemli kararlar karmak gerekebilir. Geici
bir inisiyatif kaybndan sonra geni bir cephede savunma yapmann ne endie verici
bir durum olduunu siz kendiniz deneyimlerinizle biliyorsunuz.
Churchill, Vistula Cephesinde ya da baka herhangi bir yerde bir ay iinde
geni apl bir Rus taarruzuna bel balayp balayamayacann kendisine bildirmesini rica ediyordu. Ben bunu bir acil durum olarak gryorum (1460) diye
yazyordu Churchill. Sovyet hkmeti 7 Ocak akam Churchillin mektubunu alr
almaz ayn gn u yant veriyordu: Biz taarruza hazrlanyoruz, ama u anda hava
koullar taarruz iin elverili deil. Ancak, mttefiklerimizin Bat Cephesindeki
durumunu hesaba katarak Yksek Bakomutanlk Karargh hzl bir tempoyla
hazrlklar tamamlayp, hava koullarn dikkate almakszn, Ocak aynn ikinci
yarsndan ge olmamak zere tm merkez cephede Almanlara kar geni apl
bir taarruz harekt balatmaya karar vermitir. Mttefikimiz olan ordulara katkda bulunmak iin elimizden gelen her eyi yapacamzdan kukunuz olmasn.
(1461) ngiltere Babakan Sovyet hkmetinin bu hareketini takdirle karlyordu. J. Staline yantnda unlar yazyordu: Heyecan verici yantnz iin size son
derece minnettarm. Mektubunuzu, ahsen bilgi sahibi olmas iin Eisenhowera
gnderdim. Baar bu asil hareketinizin yannda olsun. (1462)
12 Ocakta, yani planlanandan daha nce bir zamanda Sovyet askerleri taarruza geti ve Baltk Denizinden Karpatlara kadar olan cephede faist Alman
askerlerine ard ardna bir dizi gl darbeler vurdu. Sovyet askerleri, dman
savunmasnn ana hattn yararak ilk iki gnde 40-50 km ilerledi. Bu, mttefiklerin Ardennesteki durumunu kolaylatrd. Almanlar Bat Cephesindeki taarruz
operasyonlarn keserek askerlerini acilen Dou Cephesine sevk etmek zorunda
kald. Bylece, mttefiklik grevini yerine getiren Sovyet hkmeti ve Kzl Ordu
zor duruma den mttefiklerini kurtarm oluyordu.
17 Ocak 1945te ngiltere Babakan Sovyet hkmetinin Bakanna unlar
yazyordu: Majestelerinin hkmeti adna ve tm yreimle minnettarlmz
ifade etmek ve Dou Cephesinde balattnz o muazzam taarruzdan dolay kutlamak istiyorum. (1463)
J. Stalin tarafndan 18 Ocakta alnan mektupta F. Roosevelt unlar belirtiyordu: Kahraman askerlerinizce daha nceden gerekletirilen cesaret ve onlarn bu
taarruzda sergiledikleri verimlilik, askerlerimizin her iki cephede de ok yakn bir
baarsna umut balamamz iin gerekeler oluturmaktadr. (1464)
Ocak operasyonu srasnda Sovyet askerleri, 1 ubat 1945e doru Kyustrina
blgesindeki Oder nehrine kp, Silen sanayi blgesini ele geirerek Berlin ynnde 500 kmye kadar ilerlemilerdi.
Bat ynnde epeyce ilerleyip Almanya snrlarna dayanan Sovyet askerleri,
bir sonraki taarruz iin stratejik olarak elverili bir mevziiye yerlemiti. Hitler
420

Komutanl en nemli kuvvetlerini Alman-Sovyet Cephesinde tutuyor olmasna

karn, Sovyet Silahl Kuvvetleri yakn bir zamanda dman nihai olarak tepelemeye hazrd.
1945 yl banda Bat Cephesinde de baz deiiklikler olmutu. Ardenneste
Almanlarn kar darbesinden sonra kendine gelen ngiliz-Amerikan birlikleri yeniden gruplara ayrlm ve bu glerini saldr iin Kuzeyde younlatrmlard.
Ocak sonunda, ABD ve ngiliz Silahl Kuvvetleri Genelkurmay Bakanlar Birleik
Komitesinin Malta adasnda gerekleen oturumunda General Eisenhower
ngiliz-Amerikan mttefik ordularnn operasyon planlarn onaylad. Bu plana
gre, ana darbenin Mosel nehrinin Kuzeyine, Ruhr istikametine, ikincil darbenin ise Frankfurt am Mainde Kassele vurulmas tasarlanyordu. (1465) Mttefik
askerleri (8. ngiliz ve 5. Amerikan ordusu) cephenin talyan blgesinde, PisaRavenna snrna yerlemiler, Kuzey taarruzuna hazrlanyorlard.
Genel olarak Avrupa cephelerindeki durum, en ksa zamanda Almanyann kesin yenilgisini umut etmeye izin veriyordu.
1945 ylnn bana doru Pasifik Okyanusu sava arenasndaki asker operasyonlar, Pasifik Okyanusunun orta ve Gneybat kesimlerinden Gney in Denizi
ve bizzat Japonyaya ait kylarn en yakn civarlarna kaymt. Japon askerleri
Burmadan geri ekilmek zorunda kalmlard. Japonlarn ine taarruzlar sekteye
uramt.
Ama yine de Japonya devasa insan kaynana sahipti ve 5 milyondan fazla
insan silah altnda tutuyordu. Asker sanayi tesisleri metropollerde, Kuzeydou
inde ve Korede tam kapasiteyle alyordu. Kalabalk kara kuvvetleri ve hava
filosuna bel balayan Japon Komutanl, karadan harektta srarl ve uzun srecek bir direni planlyordu. 25 Ocak 1945te Asker Komuta Yksek Konseyi tarafndan bir genel plan kabul edildi. Bu planda unlar yer alyordu: mparatorluk
savama konusundaki kararl abalarn srdrp, asker olaylarda elverili dnmleri hesaba katarak ayn zamanda, Japonya, Manurya, ine srtn dayayan
aktif bir savunma sistemini derhl kuracak ve srarla zamana yaylan bir sava
yrtecektir. (1466)
Bu zamana kadar Pasifik Okyanusu ve Gneydou Asyada pek ok ynden filo
ve hava kuvvetleri olarak Japonlardan stn olan hatr saylr miktarda ngilizAmerikan Silahl Kuvvetleri konulanmt. Ancak, kara kuvvetlerinde stnlk
Japonyann yanndayd. Bizzat Japonyada asker harekt yrtebilmek iin ngilizAmerikan kuvvetleri eksik kalyordu. Amerikal asker yneticiler, Japonyaya girmeleri durumunda byk kayplar vereceklerini ve mttefiklerin Japon adalarn
baaryla kuatmalar durumunda dahi Japonyann Asya Anakarasnda uzun sreli bir direni gsterecei (1467) grndeydiler.
devletin yneticilerinin gerekletirecekleri buluma dolaysyla Ocak
1945te Roosevelt iin devletin kurumlarnca hazrlanan andta Biz Almanyay
yenmek iin Sovyetler Birliinin desteini almak zorundayz. Biz, Avrupada savan bitmesini takiben Japonya ile savamak iin Sovyetler Birliine aresizce
421

gereksinim duymaktayz (1468) ifadeleri yer alyordu. Roosevelt, Uzak Douda

savaa girmesi konusunda SSCBnin Yaltada yazl bir ykmllk stlenmesini
salamakta kararlyd. (1469)

Roosevelt ve Churchillin Malta Toplants

ABD ve ngiltere yneticileri 2 ubat 1945te Malta adasnda toplant yaptlar
ve bu toplantda Almanya ve Japonyaya kar savan sonlandrlmasna ilikin
baz sorunlar ele aldlar. Toplantda Churchill, Ruslarn Bat Avrupada gereinden fazla kuatma yapmasn (1470) arzulamadn vurgulad. Daha nceden
Eisenhowern kabul ettii plann yerine getirilip getirilmeyecei konusunda tartma iddetlendi. Churchill Bat Cephesinin Kuzey kesimine taarruz yoluyla Bat
Avrupann byk bir blmnn ngiliz-Amerikan ordular tarafndan kuatlmasndan yana gr bildirdi. lke olarak Churchille itiraz etmemelerine karn,
Amerikal asker temsilciler, Almanyaya kar taarruzda en nemli darbenin ynnn belirlenmesinde onunla ayn grte deillerdi. Sonuta bir uzlama plan
kabul edildi ve bu plana gre, asl darbe Bat Cephesinin Kuzeyine vurulmalyd;
ama General Eisenhowera ikincil operasyonlarn ynn seme hakk verilmiti.
Churchillin srar zerine, daha nce dier blgelere sevk edilmesi kararlatrlan
askerlerin bir blmnn Akdenizde tutulmasna karar verildi.
Toplantda ayrca Roosevelt ve Churchill arasnda Krm Konferansnda izlenecek tutum zerine gr alveriinde bulunuldu.

Krm Konferansnn Al
3 ubat gecesi Roosevelt ve Churchill ok sayda siyasal ve asker yetkili ve
evirmenler eliinde (toplam 700 kii) uaklarla Krma utular ve orada nce 20
dakika arayla Saki Havaalanna indiler, ardndan da otomobillerle Yaltaya geldiler.
Rooseveltin nerisi zerine asker niformal bir grupla bulumann fotorafnn ekilmesine izin verildi. Basn temsilcilerinin oraya gelmesine izin verilmedi. Sovyet taraf delegasyonlarn konaklamas ve rahatl iin faist barbarlardan
kurtarlm Krmda mmkn olan her trl olana yaratmt. Saln ar bir
hastaln kemirdii Roosevelte Byk lnn resm grmelerinin yaplmas gereken Livadiya Saray sunulmutu. Churchill eski Vorontsov Sarayna yerlemiti. Sovyet Delegasyonu eski Yusupov Sarayna yerlemiti.
SSCB hkmeti Bakan J. Stalin ve ona elik edenler Yaltaya 4 ubat sabah
gelmiti.
Ayn gn 16.35te Livadiya Saraynda byk lnn konferans balad.
Devlet Bakanlar dnda konferansa SSCB Dileri Bakan (V. M. Molotov), ABD
Dileri Bakan E. Stettinius ve ngiltere Dileri Bakan (A. Eden) ve onlarn
yardmclar, SSCBnin ABD Bykelisi (A.A. Gromko) ve ngiltere Bykelisi
(F.T. Gusyev), ABDnin SSCB Bykelisi (U.A. Harriman), ngilterenin SSCB
Bykelisi (A. K. Kerr), lkenin asker yetkilileri, ayrca, diplomatik ve asker
422

danmanlar katlyordu. J. Stalinin nerisiyle konferansa F. Roosevelt Bakanlk

ediyordu.
11 ubata kadar sren konferansta resm oturumlar dnda yneticiler ve delegasyonlar arasnda gayri resm grmeler de gerekletirildi.

Faist Almanyann Nihai Yenilgisi in Planlar zerinde Mutabakat

Konferansn oturumlar asker konularn tartlmasyla balad. Konferansa
katlanlar cephelerdeki durumu gzden geiriyordu. Sovyet-Alman Cephesi konusunda bilgi vermek iin Kzl Ordu Genelkurmay bakan yardmcs Orgeneral
A.. Antonov konuuyordu, Bat Avrupa sava arenas ile ilgili bilgiyi ise ABD
Ordusu Kurmay Bakan General G. Marshall veriyordu. Sovyet-Alman Cephesi,
savan son aamasnda belirleyici oluyordu. Bu daha sonraki operasyonlarn gidiine ilikin gr alverii srasnda kantlanmt. Sovyet temsilciler, mttefiklerin ricas zerine, Kzl Ordunun alnan taarruz kararnn tm Sovyet-Alman
Cephesinde devam edeceini, stelik ayn zamanda, merkez cepheden taarruzla birlikte Viyanaya darbe vurulmasnn tasarlanmakta olduunu bildiriyorlard.
Bat Cephesine gelince; orada, Marshalln aklamalarndan anlald gibi, 50
mil ile 60 mil arasnda, nce Ruhrun Kuzeyinde, sonra da blgenin Gneyinde
bir yarma harekt gerekletirilmesi tasarlanyordu. ngiliz-Amerikal mttefikler, yalnzca Bat deil, Orta Avrupann da kuatlmas olan kendi gizli amalarna
ulamak iin darbelerinin gcnden ok Almanlarn Bat Cephesindeki direnilerinin zaafa uramasna umut balyorlard.
Hkmet Bakanlarnn grevlendirmesi zerine, SSCB, ABD ve ngiltere
Asker Kurmay temsilcileri konferans srasndaki oturumlarnda dmana
Doudan ve Batdan vurulacak darbelerin koordinasyonlar ile ilgili sorunlar
grtler. devletin asker kurmaylar, hava kuvvetlerinin stratejik ibirlii
yapmas konusunda anlamaya vardlar. Onlarn faaliyetlerinin koordinasyonunu Kzl Ordu Genelkurmay, Moskovadaki mttefik misyonlarnn Bakanlar
ile birlikte gerekletirilmek zorundayd. ngiltere ve ABDli temsilciler, Hitler
Almanyasna kar her iki cephenin ibirliinin nemini kabul etmekle birlikte,
Kzl Ordu Genelkurmaynn, faist Alman askerlerinin talyadan, ayn zamanda
Norveten Sovyet-Alman Cephesine daha fazla sevkiyatna engel olmak iin gerekli nlemlerin alnmas ricalarnn yerine getirilmesinden kanyorlard.
Bununla birlikte, Krm Konferansnda mttefiklerin asker planlarda mutabk
kalmalar byk nem tayordu. devlet Bakannn bildirisinde u ifadeler yer
alyordu: Bizim ortak asker planlarmz, ancak biz onlar gerekletirdiimizde
belli olacaktr, ama biz eminiz ki, Kurmaylarmz arasnda bu konferansta varlan
ok sk bir ibirlii savan sonunun hz kazanmasna yol aacaktr. (1471)
Konferans, Hitler Almanyas ile savata asker ibirliinin doruk noktas olmutu. Amerikal ve ngiliz mttefikler, sava sonucunda Avrupada stn bir
konum elde etme gizli niyetleri tasalar da, bunun iin gerekli kuvvete sahip olmadklarndan, dmann nihai yenilgisinde Sovyetler Birliinin belirleyici ne423

mini kabul etmek zorundaydlar. Churchill daha sonra, ABD ve ngiltere hkmet
Bakanlarn Krm Konferansnda Sovyetler Birlii ile olduka sk bir ibirlii
yapmakla sulayanlara yant verirken unlar bouna yazmamt: Almanlarn
muharebe alanlarnda hl 300-400 tmene sahip olduu bir zamanda biz Rusya
ile kavga etseydik ne olurdu peki? (1472)
hkmet Bakannn, onlarn Almanyaya son darbeyi vurma koordinasyonlarnn, savan sonunu yaklatracana ilikin bildirilerini, halklar coku ve
takdirle karlyordu. Hitler kliinin, mttefiklerin saflarnn dalacana ilikin Nazi propaganda aygtnn planlar ve kehanetleri bir kez daha boa kmt. Daha sonraki olaylarn aknn da gsterdii gibi, ngiliz-Amerikan ittifak,
varlan anlamann koullarn her zaman yerine getirmemi olsalar da, Krm
Konferansnn kararlar insanln can dman faizme kar bir an nce zafere
ulalmasna katkda bulunmutu.

Yenilgisinden Sonra Almanyaya Olas Yaklam

hkmetin Bakanlar Krm Konferansnda, Hitler Almanyasnn yenilgisinden sonra kanlmaz olarak ortaya kmas gereken siyasal sorunlar, kaytsz
koulsuz teslim olma koullarnn zorunlu olarak yerine getirilme ekli ve yenilen
Reiche kar tutumun genel ilkeleri konularn grtler.
Savan son aamasnda ABDnin siyasal yneticileri ve onlarn danmanlar
yeniden ve yeniden Almanyann bir rakip olarak dnya pazarlarndan nasl bertaraf edilecei ve ayn zamanda gelecekte Sovyetler Birliine kar nasl kullanlaca konusunu gndeme getiriyorlard. 1945 yl bana doru, yenilgi sonras
Almanyaya kar nasl bir tutum iine girilecei konusunda, bu lkenin ABD ve
ngiltere karlarna tbi klnmasna dnk ok sayda Amerikan ve ngiliz tasars birikmi durumdayd. ABD ve ngiliz hkmetleri iin en ok ncelik tayanlar
Almanyann blnmesi planlaryd. Onlar bu tutumlarn Krm Konferansnda
da sergilediler. O zaman Batda sava sonras Almanyay Sovyetler Birliine kar
ama baka bir biimde kullanma abasn yanstan baka bak alar da ifade ediliyordu. yle ki, ngiltere Silahl Kuvvetler Kurmay Bakanlar Komitesi Bakan
27 Temmuz 1944 tarihli gncesinde unlar yazyordu: Dileri Bakanyla
Avrupada sava sonras politika zerine Sava Bakanlnda konuarak bir saat
geirdim. Almanyay blmek mi gerekir yoksa yirmi yl sonraki bir Rus tehdidine
kar koymak iin aama aama bir mttefike mi dntrmek gerekir? Ben son
seenei nerdim ve bugnden itibaren biz Almanyaya baka bir ekilde yaklamalyz. Almanya Avrupada egemen bir devlet deil, ayn eyi Rusya iin syleyemeyiz... Bu nedenle Almanyay tevik etmek, aama aama glendirmek ve Bat
Avrupa Federasyonuna dhil etmek gerekir. Ne yazk ki, tm bunlar ngiltereRusya-Amerika kutsal ittifak maskesi altnda yapmak gerekiyor. (1473)
Konferansn arifesinde Almanya konusundaki ngiliz-Amerikan emperyalist
planlar, ngiltere ve ABD tarafndan SSCBnin katlmyla mttefik toplantlarnn
grmelerinde, ayrca 1943 Aralk aynda Londrada almaya balayan Avrupa
Danma Komisyonunun gndemine getirilen nerilerde yansmasn buluyordu.
424

Avrupa Danma Komisyonunun grevleri arasna Hitler Almanyasnn kaytsz koulsuz teslim olma koullarnn hazrlanmas, Almanyann mttefiklere ait
kuatma blgelerinin belirlenmesi ve Almanya tarafndan kaytsz koulsuz teslim
olmann temel taleplerinin bu lkede yerine getirilmesi dneminde kontrol mekanizmasna ilikin nerilerin hazrlanmas giriyordu. Bunun dnda, Komisyon
Avusturyann bamszlnn yeniden tesis edilmesi konusunun incelenmesi, ayrca Bulgaristan ile atekes konularnn hazrlanmas vb zerine alyordu.
ABD ve ngiltereli temsilciler Avrupa Danma Komisyonuna, kendi
hkmetlerinin grevlendirmesi zerine, mttefiklerin, gelecekte Alman militarizminin tehdidine kar gvenliini salamak, faizmi ortadan kaldrmak ve Almanyay
demokratik ilkeler temeline dayal olarak yeniden yaplandrmak eklindeki Almanya
konusunda daha nceden resm olarak ilan edilmi programla ortak hibir yn bulunmayan yenilmi bir lkeye kar tutum belirleme nerileri getirmilerdi.
yle ki, ABD tarafndan 25 Ocak 1944te sunulan Almanyann teslim olmas koullarna ilikin tasarya gre, Almanyann genel teslim olma dnemi belirli herhangi bir sre ile snrlanmamalyd, onlarn 15 ubat tarihli tasars ise,
Almanyann tm kaynaklarnn mttefiklere verilmesini ngryordu. Hem
ngiliz hem de Amerikan tasarlar Almanyada, tercih edilebilen ve korunabilen
ya da ekonomik ve sosyal devlerde deerlendirilebilinen konuma getirilebilir
(1474) Nazi rgtlerinin mevcudiyetine frsat veriyordu.
Avrupa Danma Komisyonunun daha ikinci oturumunda, 25 Ocak 1944te
ngiltere temsilcisi W. Strang Almanyann blnmesi konusunda bir komite kurulmas iin bir neri ve bu komitenin alma nizamna ilikin bir tasar sunuyordu. Amerikann Avrupa Danma Komisyonundaki temsilcisi D. G. Wainant bu
neriyi destekledi.
Sovyet delegasyonu, mttefik devletlerin sava dneminde Eyll 1941de
Londradaki Uluslararas Konferansta ve Tahran Konferansnda alnan ortaklaa kararlar dorultusunda hareket ediyordu. SSCBnin Avrupa Danma
Komisyonundaki temsilcisi, Sovyet hkmetinin, mttefikler iin her eyden nce
faist Almanyay yenilgiye uratmak, Alman halk dhil, Avrupa halklarn Hitler
zorbalndan kurtarmak, Almanyann bar, demokratik bir devlete dntrlmesi iin koullar hazrlama zorunluluuna ilikin talimatlarna gre hareket
ediyordu. Avrupa Danma Komisyonundaki Sovyet temsilcisi F.T. Gusev kendi
hkmetinin direktifi dorultusunda unlar vurguluyordu: Almanyada ordu,
hava kuvvetleri, filo, onlar dzenleyen silahl kuvvetler var, ama bunun dnda
ayn zamanda hem asker hem de sivil donanml SS, SA, Gestapo birimleri ve
birlikleri var. Almanyadaki sivil yaam rejimi asker ve yar asker aygt tarafndan
bastrlm ve kuatlmtr. Mttefikler yalnzca Almanyann silahl kuvvetlerini
ak bir mtarekede ezip gemek deil, ama Alman devletinin tm asker makinesini de paralayp ezmek gibi son derece byk bir grevle kar karyadr. (1475)
Sovyet hkmetinin abalar sayesinde Avrupa Danma Komisyonunda
Almanyann kaytsz koulsuz teslim olmas koullar, Almanyann kuatlacak
425

blgeleri ve Byk Berlinin idaresi konusunda, ayn zamanda Almanyadaki kontrol mekanizmasna ilikin adil ve demokratik ilkelere dayal belgeler hazrlanmt.
Hitler Almanyas ile savata Sovyetler Birliinin belirleyici rol ve dnya demokratik kamuoyunun dncesi bu anlamalarn ngiltere ve ABD temsilcileri tarafndan
da kabul edilmesine katkda bulunmutu.
Almanyann kaytsz koulsuz teslim olmasna ilikin belgede, Sovyetler
Birliinin de elde etme abas verdii teslim olmann her eyden nce asker-siyasal
koullar tespit edilmiti. Almanya Birlemi Milletlerin silahl kuvvetlerine kar
asker harektlara tm cephelerde son vermek zorundayd. Almanyann, kara, hava,
uaksavar ve deniz kuvvetleri, SS, SA, Gestapo dhil tm silahl kuvvetleri, ayrca dier tm kuvvetleri ya da silah bulunduran yardmc kurulular, ellerindeki silahlar
ve varlklar mttefiklerin temsilcilerine teslim etmek yoluyla silahszlandrlacaktr.
Mttefik temsilcileri silahl kuvvetleri ve sivil organlar Almanyann her yerine istedikleri gibi yerletirme hakkna sahiptiler. SSCB, ABD ve ngiltere Almanya konusunda st dzey yetkiler stlenmilerdi. Bu yetkinin kullanlmasnda, Almanyann
tamamen silahszlandrlmas ve askerden arndrlmas dhil, gelecekte bar ve gvenlik iin gerekli grdkleri her trl nlemi alabilirlerdi. (1476)
Almanyann kuatlacak blgelerine ve Byk Berlinin ynetimine ilikin
anlamada Almanyann kuatlm blgelere blnecei; lkenin Dou blgesinin Sovyet askerleri, Kuzeybat blgesinin ngiliz askerleri, Gneybatnn ise
Amerikan askerleri iin ayrlaca ngrlyordu. (1477)
Almanyada kontrol mekanizmasna ilikin anlamaya gre, lkede st ynetim
igal sresince SSCB, ABD ve ngiltere Silahl Kuvvetler Bakomutanlarnca herkes kendi kuatt blgede kendi hkmetlerinin direktifleri dorultusunda gerekletirilmeliydi. Almanyann genelini ilgilendiren konularda, Bakomutanlar,
yksek kontrol organ olan Almanya in Kontrol Konseyinin yeleri olarak ortaklaa hareket etmek zorundaydlar. (1478)
Kontrol Konseyi ayr ayr blgedeki Bakomutanlarn hareketlerinde uyumu
salamak, tm Almanya iin ortak olan asker, siyasal ve ekonomik konularda zmler retmek, merkez Alman ynetiminin faaliyetlerini (eer byle bir idare
kurulmusa) kontrol etmekle grevliydi.
Kontrol Konseyi bnyesinde bir koordinasyon komitesi kurulmutu. Kontrol
Konseyinin kararlar oybirliiyle alnmak zorundayd. (1479) Sovyet delegasyonunun nerisiyle hkmete sunulan Avrupa Danma Komisyonunun raporunda, kontrol ve idare organlarnn grevleri arasna en acil ekonomik silahszlanma, Nazi rejiminin lavedilmesi ve Almanyada demokratik ilkelere dayal
organlarn kurulmas iin koullarn hazrlanmas dhil, Almanyann silahszlandrlmasnn (1480) girecei yer alyordu.
Almanyadaki kontrol mekanizmas anlamasnda, Kontrol Konseyi ve dier
ittifak kontrol organlarnn, teslim olmay izleyen Almanyann kuatlmasnn
balang aamas sresince, yani Almanya tarafndan kaytsz koulsuz teslim olmann temel taleplerinin yerine getirilmesi sreci iinde faaliyette olacakt. (1481)
426

Almanyada igal edilecek blgelere ve Byk Berlinin idaresine ilikin anlamaya gre, tm Byk Berlin Dou, yani Sovyet kuatma blgesine giriyordu.
Berlin Almanyann bakenti olarak, Kontrol Konseyinin karargh olarak belirlendiinden, Almanyay igal eden tm devletlerin ordular tarafndan igal edilmesi ngrlyordu. Byk Berlinin idaresi, oy birlii ilkesine gre belirlenmi
olan mttefikler aras Komutanlk tarafndan gerekletirilmeliydi.
ABD adna grmelere katlan Amerikal diplomat R. Murphy, mttefik ordularnn Berline giri dzenini belirleyen zel haklarn anlamada belirlenmesi
iin kendi hkmetinden srarl taleplerde bulunduunu, ama destek grmediini
itiraf eder. (1482)
hkmetin Bakanlar Krm Konferansnda Avrupa Danma
Komisyonunda hazrlanan Almanya konusundaki anlamay gz nnde bulundurarak, Almanyaya ilikin mutabk kalnan politikann temel ilkelerini belirlemilerdi.
galin ve mttefiklerin kontrolnn amac Alman militarizminin ve Nazizmin yok
edilmesi ve Almanyann bir daha tm dnya barn ihlal edecek durumda olmayacann garanti altna alnaca (1483) olarak ilan ediliyordu. Mttefik devletler
Almanyay silahszlandrmak ve tm Alman Silahl Kuvvetlerini datmak; Alman
Genelkurmayn kesinlikle ortadan kaldrmak; tm Alman sava tehizatna el koymak ya da yok etmek; asker retim iin kullanlabilecek olan tm Alman sanayini
tasfiye etmek ya da kontrol altna almak; tm sava sulularn derhl ve adil cezaya
arptrmak ve Hitlercilerin yol atklar ykmlarn neden olduu zararlarn aynen
karlanmas; Nazi partisinin, Nazi yasalarnn, rgtleri ve kurumlarnn kknn
kaznmas ve ayn zamanda tm halklarn gelecekte bar ve gvenlii iin gerekli
olabilecek nlemleri ortaklaa alma kararllklarn ilan ettiler. Krm Konferansnn
kararlarnda u ifadeler yer alyordu: Alman halkn yok etmek bizim amalarmz
dhilinde deildir. Bununla birlikte bu kararlarda Ancak Nazizm ve militarizmin
kk kazndnda Alman halknn hak ettii gibi var olmas ve uluslar topluluu
iinde kendisi iin yer bulmas umudu doacaktr (1484) Mttefiklerin Almanya
konusunda ortak bir politika yrtme karar almas, zellikle de silahszlandrma,
askerlerden arndrma, Nazizmin tasfiyesi ve Almanyann demokratikletirilmesi,
Sovyet diplomasisinin byk bir zaferiydi.
Krm Konferansnda ayrca Fransann dier byk devletlerle eit haklara sahip bir devlet olarak Almanyann igal edilmesine ve kontrolne katlmas konusu
tartld. Savatan nceki dnemler ierisinde ABD Fransann byk bir devlet olarak tannmasna hep kar kmt. ABD ngiltere ile birlikte 1944 Kasmna kadar
Fransann Almanya konusundaki anlamann hazrlanmasna katlmasna itiraz
etmilerdi. Ancak Sovyet hkmetinin sraryla Fransa temsilcisi Kasm 1944te
Avrupa Danma Komisyonunun almalarna katlmaya davet edilmiti. (1485)
Krmda mttefik devlet yenilen Almanya ile ilgili sorunlarn zmne
Fransaya katlma hakknn tannmas konusunda yeni bir adm attlar.
Krm Konferansnda, Fransaya Almanyada Britanya ve Amerika igal blgelerinin payndan igal blgesi pay ayrlmas kararlatrld; Fransa hkmeti Kontrol
427

Konseyine temsilci gndermeye davet edildi. Krm Karar uyarnca, Avrupa

Danma Komisyonu tarafndan kabul edilen anlamalarda deiiklikler yapld.
Almanya sorununun tartlmasndan dolay, konferansta tazminat alnmas konusu nemli bir yer tuttu. Hitlerin saldrganl halklara mthi felaketler
ve aclar yaatmt. Sovyetler Birlii 20 milyonu aan insan kayplar yaamt. Ayrca Sovyet lkesi muazzam maddi zarara uramt. Olaanst Devlet
Komitesi Hitler Almanyas ve uydularnca, kuatmaya maruz kalan topraklarda
Sovyetler Birliine verilen dorudan zarar 679 milyar ruble olarak belirlemiti.
Faist Alman igalciler 1710 kenti, 70 binden fazla ky ve kk yerleim birimini yakp ykmlard. (1486) Toplamda Sovyetler Birliinin maddi kayb 2 trilyon
600 milyar ruble olarak deerlendirilmekteydi. (1487)
Faist Alman barbarlarn saldrsna urayan dier lkeler de (Polonya,
Yugoslavya, Yunanistan ve dierleri) son derece fazla insan ve maddi deer kayplarna uramlard. Adalet Almanya tarafndan SSCBye ve dier lkelere verilen
zararlarn karlanmasn gerektiriyordu. Ancak, gereklikten hareketle ve yalnzca zarar gren lkelerin deil, Alman halknn karlarn da gz nnde bulundurarak Sovyet hkmeti zararlarn tazminat olarak ksmen karlanmas ilkesini
ne srd.
5 ubat tarihli konferans oturumunda Sovyet taraf kendi tazminat plannn
hazrlanmasnda Sovyet hkmetinin daima, Alman halknn sava sonras yllarda Avrupadaki yaam dzeyi ortalamas temelinde yaamas iin koullar oluturulmasn gz nnde bulundurduunu (1488) belirtiyordu. Sovyet hkmeti
konferansta 20 milyar dolarlk bir rakam telaffuz ediyordu ve bu rakamn 10 milyar dolar SSCB iindi ki, doal olarak bu Sovyetler Birliinin dorudan maddi
kayplarnn ancak nemsiz bir miktarn oluturuyordu. (1489) Sovyet temsilcileri, 10 milyar dolarn, rnein, sava ncesi Almanyasnn yllk silah giderlerinin biraz zerinde olduunu, ABDnin 1944/1945 devlet btesinin %10una
ya da ngilterenin alt aylk sava giderlerine eit olduuna iaret ediyorlard.
(1490) Konferansta tazminata ilikin gerekli protokol imzalanmt. Konferans
Almanyay yol at zarar reel olarak mmkn olan en yksek miktarda demeye mahkm etmeyi adilce buluyordu.
hkmetin Bakanlar tazminatn Almanyadan ekilde; Almanyann
asker potansiyelinin ortadan kaldrlmas iin ulusal zenginliklere (byk ve kk lekli fabrikalar, tesisatlar, tezghlar, gemiler, lokomotif ve vagonlar, yurtdndaki Alman yatrmlar) el konulmas yoluyla; retilen rnden yllk mal
sevkiyat eklinde, ayn zamanda Alman i gcnn kullanlmas yoluyla denmesi konusunda mutabakata varmlard. Bu arada, Almanyadan tazminat dviz
olarak demesinin talep edildii ve sonuta bu lkenin asker potansiyelinin zayflamasna deil glenmesine yol aan Birinci Dnya Sava sonrasndaki tazminat
sorununun zmne ilikin zc deneme de hesaba katlyordu. Konferansta
Roosevelt ABDnin o zamanlar Almanyaya 10 milyar dolardan fazla bor verdiini, ama bu kez eski hatalarn yinelemeyeceklerini (1491) itiraf ediyordu.
428

Mutabk kalnan ilkeler zerine tazminat plannn ayrntl olarak hazrlanmas iin konferans Moskovada SSCB, ABD ve ngiltere temsilcilerinden oluacak
Mttefikler aras Tazminat Komisyonu kurulmas karar almt. Bir de SSCB ve
ABD delegasyonlarnn, Moskova Tazminat Komisyonunun almasnn balang aamasnda Sovyet hkmetinin tazminatn toplam miktarnn; 20 milyar dolar olmas ve bu miktarn %50sinin Sovyetler Birliine verilmesine (1492) ilikin
nerisinin grmelerde esas olarak kabul edilmesine raz olduklarna iaret ediliyordu. Protokolde ayrca ngiliz delegasyonunun Moskova Tazminat Komisyonu
tarafndan tazminat konusu ele alnmadan tazminata ilikin hibir rakamn telaffuz edilemeyeceine (1493) ilikin farkl gr de kaytlara gemiti. Daha sonra
ABD de Sovyetler Birlii iin adil bir rakam olan ve mutabk kalnan tazminat
miktarn desteklemekten vazgemiti.
hkmetin Bakanlar Krmdan, Almanyann bir dizi farkl devletlere
blnmesine ilikin eitli nerilerle dnmlerdi. Buluma arifesinde, 20 Ocak
1945te ABDnin Moskova bykelisi A. Harriman, Amerikan hkmetinin konferansn gndemine getirme niyetinde olduu konular listesini Dileri Bakanl
Halk Komiserliine bildirirken, Almanyann blnmesi konusunu ayr tutmutu.
Bu konuyu da ngiliz delegasyonu gndeme getirdi.
Konferansta ngiliz ve Amerikan delegasyonunun Bakanlar nceden de olduu gibi, kendi tutumlarn uluslararas gvenlik karlaryla gerekelendirerek
Almanyann blnmesinden yana tavr aldlar. Ayrca, ngiltere Babakan unlar sylyordu: Aka ortadadr ki, Prusya Almanyadan ayrlrsa, bu lkenin
yeni bir sava balatma gc olduka snrl kalacaktr. ahsen o, bakenti Viyana
olacak, Gneydeki byk bir Alman devletinin daha kurulmasnn, Prusya ve
Almanyann geriye kalan arasndaki sularla belirlenmi bir hat salayabilecei
grndedir. (1494) Churchill ayrca Ruhr ve Saarlann aidiyeti konusu dhil,
Almanyann blnmesi ile ilgili konularn, Almanyann geriye kalan ksmndan
izole edildikten sonra Prusyann kendi iinde paralara ayrlmasna ilikin dier
konularn da ele alnmasn neriyordu. Churchill bu konularn derhl ele alnmas iin bir aygtn kurulmasn nerdi. Roosevelt belki de igal edilecek blgelerin
Almanyann blnmesine giden ilk adm oluturaca (1495) ynnde ngrsn ifade ediyordu. Bakan Almanlara teslim olma koullarn dikte etmenin
ve bunun dnda Almanyann blneceini bildirmenin iyi olabileceini (1496)
belirtti. Churchill Avrupa Danma Komisyonunda hazrlanan ve mttefiklerin,
gelecekte bar ve gvenlik iin gerekli grdkleri tamamen silahszlandrma ve
askersizletirme de dhil, mttefiklerin alaca nlemlerin yer ald Almanyann
kaytsz koulsuz teslim olmas koullarnn yer ald 12. maddeye dikkat ekiyordu. Churchill bu maddeye Almanyann blnmesi szcnn eklenmesi ya da
baka bir ifade bulunmas (1497) olasln akla kavuturma nerisinde bulundu. Bu konuda devam eden tartmalar sonucunda bu szckleri teslim olma
koullaryla ilgili 12. maddeye dhil etme ve devletin temsilcileri bnyesinde
Almanyann blnmesi prosedrnn incelenmesi iin bir komisyon kurulmas
karar alnd. (1498)
429

Bu komisyonda yer alan Sovyet temsilci A.T. Gusyev, 26 Mart 1945te A. Edene
bir mektup gnderdi ve bu mektupta u ifadeler yer alyordu: Sovyet hkmeti
Krm Konferansnn, Almanyann blnmesi kararn Almanyann blnmesi
iin zorunlu bir karar olarak deil, eer baka zmler yetersiz kalrsa zararsz
duruma getirmek iin Almanyaya bask amacyla olas bir perspektif olarak anlamaktadr. (1499)

Uluslararas Gvenlik rgtnn Kurulmas Konusu

Krm Konferansnda, sava sonras yllarda uluslararas gvenliin salanmas
iin bir Birlemi Milletler rgt kurulmas konusu ele alnd. Bu konu, Dileri
Bakanlarnn Moskova toplantsndan ve 1943teki Tahran Konferansndan bu
yana mttefikler aras grmelerde nemli bir yer tutuyordu.
Ekim 1943te kabul edilen Moskova Toplants Deklarasyonu uyarnca,
Dumbarton-Oaksta (Washington) bar ve gvenliin srdrlmesi iin ileride
uluslararas bir rgtn tznn hazrlanmas amacyla n grmeler yrtlyordu. Bizzat grmeler iki etaba ayrlmt. 21 Austos-28 Eyll 1944 tarihleri
arasnda SSCB (delegasyon Bakan A.A. Gromko), ABD (delegasyon Bakan E.
Stettinius) ve ngiltere (delegasyon Bakan A. Cadogan) temsilcileri arasnda, ardndan da 29 Eyll-7 Ekim 1944 tarihleri arasnda ABD, ngiltere ve in temsilcileri arasnda grmeler yapld.
Grmeler sonucunda gelecekte oluturulacak bir rgtn tznn temel
maddelerini ieren uluslararas genel gvenlik rgt kurulmasyla ilgili neriler (1500) hazrlanmt. Uluslararas rgtn esasn tm barl devletlerin
egemen eitlii ilkesinin oluturmas tasarlanyordu. nerilerde de ifade edildii
gibi, bu rgtn amalar; uluslararas bar ve gvenliin srdrlmesi, uluslar
arasnda dosta ilikilerin gelitirilmesi, ekonomik, sosyal ve dier insani sorunlarn zmnde uluslararas ibirliinin gerekletirilmesiydi.
Birlemi Milletler olarak adlandrlmas nerilen rgtn balca organlar unlar olmalyd: Genel Asamble, Gvenlik Konseyi, Uluslararas Mahkeme,
Sekreterlik, ayrca Genel Asamble ynetimi altnda faaliyet gsteren Ekonomik
ve Sosyal Konsey. Bar ve gvenliin srdrlebilmesi iin balca sorumluluk
daim yeler sfatyla SSCB, ABD, ngiltere, inden (ve daha sonra Fransa) oluan, ayrca 2 yllna seilen 6 geici yeden oluan Gvenlik Konseyine veriliyordu. almalarna rgt yesi tm devletlerin katlmnn ngrld Genel
Asamble bar ve gvenliin salanmasna ilikin tm konularda nerileri inceleyebilecek ve sunabilecekti. Tartmal konularn bar yoluyla ya da, eer gerekirse, saldrganlklarn silah gcyle ortadan kaldrlmas yoluyla nlemler alnmas yalnzca Gvenlik Konseyinin fonksiyonundayd. Bundan dolay, Gvenlik
Konseyinde oylama dzeni, rgtn dier devletlere kar herhangi bir devlet ya
da devletler grubu tarafndan kullanlmamas iin zel bir nem kazanmt.
Tahranda ABD ve SSCB hkmet Bakanlarnn uluslararas gvenlikle ilgili
gr alverii srasnda, ncelikle gelecekte saldrganlkla mcadele iin ge430

rekli olan drt devletin eylem birliinin salanmas ilkesinden hareket edilerek
(1501) anlamaya varlmt.
Dumbarton-Oakstaki grmeler arifesinde Amerikallar Gvenlik
Konseyinde oy birlii kuralnn geerli olmasn nerdiler. ABD Dileri Eski
Bakan C. Hull anlarnda unlar yazar: ... Gvenlikle ilgili konularda konseyin
daim yelerinin oylamasnn oy birlii eklinde olmas gerektiine ilikin en kk bir kukumuz yoktu. Sz konusu olan veto hakkyd. (1502) zellikle ABD,
be byk devletin oybirlii talebinden doan veto hakknn inisiyatif sahibiydi.
ngilizler bu gre itiraz ettiklerinde Amerikallar bu koul olmadan tm plan
Senatodan geirmenin g ya da tamamen olanaksz olduunu (1503) belirttiler.
Dumbarton-Oakstaki konferansta ABD Delegasyonu Gvenlik Konseyinin
kararlarnn, onun tm daim yeleri SSCB, ABD, ngiltere, in ve Fransann
ancak oybirlii ile bir hkm olaca gerekliliini teyit ediyordu. Ancak, bir de
ABD Delegasyonu, konsey yelerinden herhangi birinin bir tartmaya girmesi
durumunda, bu yenin oylamaya katlmamas gerektiinden oluan bir istisna
neriyordu. 28 Austos 1944 tarihli oturumda Amerikal temsilci E. Stettinius, taraflardan herhangi birinin konseydeki stats ne olursa olsun, kendisinin karlar
olduu bir sorunun zmyle ilgili oylamaya katlmamas gerektiini belirtiyordu. ngilizler de benzer bir tutum iindeydi. (1504) Gvenlik Konseyinde ABD
tarafndan nerilen oylama dzeni Sovyet delegasyonunu kukulandrmam olamazd. ABD tarafndan nerilen Gvenlik Konseyindeki oylama dzeni mnferit byk devletler tarafndan olas suistimallere kar gerekli garantileri yaratmyordu. ABD ve ngiltere iktidar evrelerinin emperyalist alkanlklarn bile bile
byle bir oylama dzeninde Batl devletlerin, asker ve ekonomik yaptrmlarn
uygulanmas, bar ve gvenliin salanmas deviyle hibir ilgisi olmayan kendi
ahsi karlar iin herhangi bir devletle diplomatik ilikileri kesme karar almaya
yeltenmeyeceklerine bel balamak mmkn deildi.
Gr alarnda mutabakat salama abas iinde olan SSCB Delegasyonu
Bakan A.A. Gromko, Dumbarton-Okstaki grmelerde, byk devletlerden
birinin bir mnakaaya girebilecei durumlar iin zel bir oylama prosedr hazrlanmasn neriyordu. (1505)
Sovyetler Birliinin Gvenlik Konseyindeki oylama dzenine ilikin tutumu,
Sovyet hkmet Bakannn ABD Bakanna 14 Eyll 1944te gnderdii ve konseyin, nde gelen drt devletin, bu lkelerden birini dorudan ilgilendirenler de
dhil, tm konularda uyum ve oy birlii ilkesi temelinde almasnn nemini
(1506) vurgulayan mektupta ayrntl olarak aklanyordu. Buna ramen bu konu
Dumbarton-Oksta zmsz kald.
Aralk 1944te ABD Bakan Roosevelt Sovyet hkmeti Bakanna gnderdii mektupta Gvenlik Konseyinde oylama dzenini belirleyen yeni, deiik bir forml nerdi. 1) Gvenlik Konseyinin her yesi bir oya sahiptir. 2)
Gvenlik Konseyinin prosedr konusundaki kararlar, konseyin yedi yesinin
oyu alnmsa kabul edilmi saylacaktr. 3) Gvenlik Konseyinin dier tm ko431

nulardaki kararlar, konseyin yedi yesinin oylar, tm daim yelerin ayn ynde olan oylar dhil, bu kararlar lehine verilmise, kabul edilmi saylacaktr; stelik herhangi bir gr ayrlnn taraf olan lke, tzn, tartmalarn bar
yoluyla zlmesini ngren fasllar uyarnca kararlarn alnmasnda oylamaya
katlmamak zorundayd. (1507)
Dolaysyla, Rooseveltin nerisine gre Gvenlik Konseyinde oy birlii ilkesi
u iki durumda uygulanmayacakt: 1) Prosedr konularnda kararlar alnmas durumunda ve 2) Konsey yesinin katlan olduu tartmal konularn zmnde,
tartmal konularn bar yoluyla zm aralarnn sz konusu olduu koullarda. Konseyin, barn tehdidi konusundaki tm kararlarnda, gerek benzer bir
tehdidin ortadan kaldrlmas iin faaliyetler konusunda ya da saldrganln ya da
dier bar ihlallerinin bastrlmas iin, yani zorunlu arelere bavurulmas sz
konusu olduunda, tartmal konularn ya da anlamazlklarn taraf olmalar durumunda dahi, konseyin daimi yelerinin oy birlii gerekiyordu. Roosevelt unlar yazyordu: Pratik adan, eer bu tr bir eylemin gerekletirilmesi gerekirse,
bunun gerekli olduunu gryorum. (1508)
Krm Konferansnda Amerikan delegasyonu Rooseveltin Aralk ayndaki
mektubunda dile getirilen neriye netlik kazandryordu. Stettinius ... Amerikan
nerisi, tm ekonomik ve asker zorunlu nlemler dhil, barn korunmasna ilikin en nemli tm kararlarda konsey daim yelerinin mutlak oy birliini gerektirmektedir. (1509) Ayn zamanda Rooseveltin direktifiyle Stettinius, tm daim
yelerin oylar dhil, Gvenlik Konseyi yelerinin 7 oy daha fazla olmasn gerektiren kararlar listesinin yer ald belgeyi konferansa sundu. (1510)
Churchill Birleik Devletlerin nerilerinin kabul edilmesinden yana gr
bildirdi. Krm Konferansnda bu konunun tartlmasndan sonra Sovyet delegasyonu savatan sonra gvenliin salanmasnda devletin birliinin salanabilecei ve Dumbarton-Oksta hazrlanan nerilerin, ayrca Roosevelt tarafndan
yaplan ek nerilerin uluslararas gvenlik konularnda byk ve kk devletlerin ileride ibirlii yapmalar iin temel oluturabilecei grn dile getirdi.
Bu nedenle SSCB delegasyonu bu nerileri de kabul edilebilir sayyordu. (1511)
Konferans tarafndan alnan Gvenlik Konseyindeki oylama dzenine ilikin karar, byk devletlerin ibirliinin gelimesine ynelikti ve uluslararas tartmalarn zmnde dikta yntemlerini reddediyordu.
Konferansta 25 Nisan 1945te San Fransiscoda bu uluslararas rgtn tznn nihai olarak hazrlanmas amacyla Birlemi Milletler Konferansnn
toplanmas iin bir anlamaya varld. Bu konferansa 1 Ocak 1942 tarihli
Birlemi Milletler Deklarasyonunu imzalam lkelerin ve 1 Mart 1945e kadar
ortak dmana sava ilan etmi lkelerin davet edilmesi neriliyordu. (1512)
ABD ve ngiltere San Fransiscoda Sovyet hkmetinin Ukrayna ve Belarusun
Birlemi Milletler yeliine kabul edilmesi nerisini destekleme ykmlln stlendiler.
432

Polonya Sorunu
Krm Konferans, bulumalar arifesinde, hkmet Bakan arasnda hararetli bir yazmann konusu olan Polonya sorununun zmne byk nem
veriyordu.
Geici Polonya hkmetinin Ocak 1945 banda Sovyetler Birlii tarafndan
tannmas Londra ve Washingtonda aknlk yaratmt. Churchill, Polonya sorununun Yalta Konferans iin en acil gereke (1513) olduunu kabul eder.
Polonya sorunu Krm Konferansnda iki adan ele alnyordu: Polonya
hkmetinin kadrolar ve gelecekteki Polonya snrlar.
Polonya sorununun grlmesi srasnda J. Stalin, Polonya sorununun SSCB
iin yalnzca bir namus sorunu deil, ayn zamanda gvenlik sorunu da olduunu,
nk Sovyet Devletinin en nemli stratejik sorunlarnn Polonya ile ilintili olduunu vurguluyordu. Tarih boyunca, diyordu J. Stalin Polonya hep Rusyaya
saldran dmann getii bir koridor olmutur. Neden bugne kadar dmanlar
Polonyadan bu kadar kolay gemitir? diye soruyor ve hemen yantn veriyordu:
Her eyden nce Polonya zayft. Polonya koridoru mekanik olarak yalnzca Rus
kuvvetleri tarafndan dardan kapatlamaz. Bu koridor gvenli olarak yalnzca
ieriden Polonyann kendi kuvvetlerince kapatlabilir. Bu nedenle Polonyann
gl olmas gereklidir. te bu nedenledir ki, Sovyetler Birliinin gl, zgr ve
bamsz Polonyann kurulmasndan kar vardr. (1514)
Sovyet delegasyonu Polonya snrlarnn Douda Curzon hatt ve Batda da
Oder-Bat Neisse hatt olarak onaylanmas nerisinde bulunuyordu.
Polonyann Dou snrlar konusu konferansta fazlaca bir gr ayrl yaratmad. Bu konunun daha ilk grlmesinde Roosevelt Curzon Hattndan
(1515) yana olduunu bildirdi. Churchill ABD Bakannn nerisine Britanya
hkmetinin olumlu baktn bildirmekle yetkili olduunu (1516) ifade etti.
Dorusu, burada da hem Roosevelt hem Churchill, daha nce srgndeki Polonya
hkmetinin de talep ettii gibi, Sovyet hkmetinin Curzon hattnn Gney kesimindeki Ukrayna topraklarnn bir blmnn Polonyaya braklmas konusunu
gzden geirmesi arzusunu dile getirerek, SSCBnin haklarn inemeye kalktlar, ancak bir sre sonra Roosevelt ve Churchill ulusal bir iaret ile eliebilecek
olan Sovyet-Polonya snrnn oluturulmasna ilikin nerilerinden vazgetiler.
hkmetin Bakanlar Polonyann Dou snrnn, baz blgelerde 5 ile 8
km Polonya lehine geri ekilerek Curzon Hatt boyunca oluturulmas konusunda (1517) nihai olarak karara vardlar.
Konferansta Polonya lehine Kuzeyde ve Batda topraklarn geniletilmesinin
gereklilii konusunda da ciddi gr ayrlklar ortaya kmamt. Bir nceki grmelerde ABD ve ngiltere hkmetleri Polonyann bundan sonraki Bat snrnn Oder nehri zerinden kurulmasn kabul ettiklerini ifade etmilerdi. Bu arada
onlar Alman nfusun Polonyaya gemi topraklardan ekilmesinin meruluu ve
tmyle gerekletirilebilirliini hesap ediyorlard. Ayrca ngiltere Babakan 15
433

Aralk 1944te parlamentoda yapt konumada unlar sylyordu: Ne nfusun yer deitirmesi ne de gnmz koullarnda nceki zamanlara gre ok daha
gerekletirilebilir olan bu yer deitirmenin lei beni korkutmaktadr. (1518)
Ancak, Krm Konferansnda Polonya topraklarnn llerinin Batda artmas konusunda mttefikler arasnda gr ayrlklar domutu. ABD ve ngiltere
hkmetleri SSCBnin Bat snrnn Oder ve Bat Neisseden geirilmesi nerisine
kar kyorlard. Onlar Polonya halknn bu topraklara yerleebileceinden duyduklar kukuyu ifade ediyorlar, bu kez de Alman nfusun yer deitirmesinin
glklerini vurguluyorlard. Bakan Roosevelt ayrca Polonya-Almanya snr konusunda karar alma hakknn snrl olduunu bahane ediyordu. Nihayet, ABD ve
ngiltere temsilcileri Bat snr sorununun, tm mttefik devletlerce tannacak gelecekteki Polonya hkmetinin gr belli olduunda zlebileceini belirttiler.
Batl devletlerin bu soruna ilikin tutumunun anlam, Edenin ABD Dileri
Bakan Stettinius ile Malta adasndaki grmeleri arifesinde 1 ubat 1945te kendi hkmetine sunduu raporda aa kyordu. Eden Lublin Polonyallarna,
Polonya sorununun zm amacyla Bay Mikolajczyke vermeye hazr olduumuz dnleri vermemek gerekir. (1519) diye yazyordu.
Sonuta, Konferansta Polonyann Kuzeyi ve Batsnda nemli toprak artlar
elde etmesi gerektii (1520) konusuna karar verilebilmiti ancak; snrlarn belirlenmesi daha ileri bir zamana ertelendi.
Konferansta Polonya hkmetinin kadrosu konusunda iddetli bir siyasal mcadele balad. Polonya sorununun en nemli yn diyordu Roosevelt,
Polonyada daim bir hkmetin kurulmas sorunudur. (1521) ABD ve ngiltere
hkmetleri Polonya Geici Hkmetinin varln gz ard etmeyi srdryorlar ve Polonyann iilerine mdahale ederek Polonyada kendi taraflarndaki
insanlarnn ounun dhil edilerek tamamen yeni bir hkmetin kurulmas abas iindeydiler. Roosevelt Polonya Geici Hkmeti kurulmas grevi (1522)
verilebilecek olan bir Polonya Bakanlk Konseyi kurulmasn nerdi. Churchill
Rooseveltin nerisini destekledi. Sovyet hkmetinin Bakan konferansta
Polonya hkmetinin yalnzca Polonya halknn katlm ve rzasyla kurulabileceine (1523) iaret ediyordu. Sovyet Delegasyonu Cumhurbakanl Konseyinin
kurulmas konusunda kar gr bildirdi. J. Stalin, Ekim 1944te Moskovadaki
grmeler srasnda Mikolajczyk ile de ksmen mutabk kalnan Polonya Ulusal
Kurtulu Komitesinin bir hkmet kurulmas nerisini reddeden Londradaki
srgn kliinin tutumunu eletirdi. J. Stalin Polonya Geici Hkmeti kurulmas
iin bir giriimde daha bulunulmasna raz oldu. Bir de o yeni hkmetin taarruzdaki Kzl Ordu birliklerinin cephe gerisinde gerekli dzeni ve skneti salamasnn gerekliliine dikkat ekiyordu. Sovyet taraf, Londra hkmetinin ajanlarnn Kzl Ordu tarafndan kurtarlan Polonya topraklarndaki dzeni, savan
tm yasalarn ihlal ederken (1524) Varovada i bandaki hkmetin bu dzeni
saladn belirtiyordu.
ABD ve ngiltere temsilcileri Sovyet hkmeti Bakannn gerekelerine katlmak zorunda kalmlard. F. Roosevelt J. Staline 6 ubatta gnderdii mektu434

bunda, yurtdnda bulunan baz Polonyallarn da dhil edilebilecei yeni geici hkmetin kurulmas sorununun zm iin Varovadaki geici hkmetin
iki temsilcisinin (B. Beruta ve E. Osubki-Moravskiy) ve Polonya halknn dier
unsurlarnn temsilcileri sfatyla iki ya da kiinin derhl Polonyadan Yaltaya
davet edilmesi ynnde bir neri getirdi. Byle bir hkmet admnn baars
durumunda ABD ve ngiltere hkmetleri Sovyet hkmeti ile birlikte Londra
hkmeti ile yollarn ayrabilecekleri ve onun yerine yeni geici hkmeti tanyabilecekleri koullar incelemeye hazrlard. (1525)
Sovyet hkmeti ve Polonya Geici Demokratik Hkmeti, Polonya Geici
Hkmetine srgndeki Polonyal evrelerden baz demokratik kadrolarn katlmasna raz olmak yoluyla dn verdiler. Sovyet nerisi uyarnca, SSCB Dileri
Halk Komiseri ile Moskovadaki ABD ve ngiltere Bykelilerine Polonya Geici
Hkmeti temsilcileri ile ortaklaa olarak hkmetin kadrosunun geniletilmesi konusunun grlmesi grevi verildi. Hazrlanan neriler hkmetin
Bakanlarna sunulmalyd. (1526) Devamndaki gr alverii sonucunda, bizzat Polonyadan ve yurtdndaki demokratik siyasetilerin (1527) dhil edilmesi
yoluyla Geici Hkmetin yeniden kurulmasnn ngrld bir uzlama karar alnd. Yeniden kurulma sonucunda bu hkmet Polonya Geici Ulusal Birlik
Hkmeti olarak adlandrlmalyd. ngiltere ve ABD hkmetleri bu hkmetle
diplomatik ilikiler kurmay stlendi. Bunun sonucu olarak srgndeki Polonya
hkmetinin varl sona erdi. Polonya demokrasisi Krmda varlan Polonya sorununa ilikin karar memnuniyetle selamlad.

Kurtarlm Avrupa Deklarasyonu

Yugoslavya Sorunu
Krm Konferans, zellikle faist Almanyann egemenliinden kurtulan halklarla ilgili en nemli sorunlarn zmnde byk devletin birliinin korunmas gerekliliinin onayland Kurtarlan Avrupa Deklarasyonunu onaylad.
hkmet bu lkelerde Nazizm ve faizmin son izlerinin silinmesi ve halklarn
kendi seimleri dorultusunda demokratik kurumlar kurulmasnn gerekliliini
ilan etti. (1528)
SSCBnin nerisiyle konferans Yugoslavya konusunu grt. Sz konusu olan,
ngilizler tarafndan desteklenen Kral II. Petro ve srgndeki hkmetin tutumlar yznden henz gerekletirilememi olan Tito ile Subasic arasnda imzalanan
1 Kasm 1944 tarihli anlama uyarnca tek Yugoslavya hkmeti kurulmas srecinin hzlandrlmasyd.
Konferansta ngiliz temsilciler Sovyet nerisine raz olmak zorunda kaldlar.
Ancak, neriye iki dzeltme sundular. Bunlardan biri Anti-Faist Ulusal Kurtulu
cephesinin, Vecenin (meclisin) sava ncesi son Yugoslav parlamento (meclis)
yelerinin dhil olmas yoluyla geniletilmesini neriyordu. kinci dzeltme ise,
Kurucu Meclis olan Anti-Faist Vece tarafndan kabul edilen yasama kararnamelerinin onaylanmasyla ilgiliydi.
435

Konferans Yugoslavya sorununu grtkten sonra SSCBnin, ngilizlerin

dzeltmelerini de ieren nerisini kabul etti ve Mareal Tito ile Doktor Subasice
aralarnda imzaladklar szlemeyi derhl yrrle sokmalar ve bu szleme
temelinde geici birleik bir hkmet kurmalarn nerdi. Ayrca yeni Yugoslav
hkmetinin kurulduunda 1) Yugoslavya Anti-Faist Ulusal Kurtulu Veesinin,
dmanla ibirlii yaparak itibar yitirici bir tavr sergilememi olan son Yugoslavya
Parlamentosu yelerinin dhil edilmesiyle geniletilmesini ve bylece Geici
Parlamento ad altnda bir organ kurulmasn; 2) Anti-Faist Ulusal Kurtulu
Meclisi (Vece) tarafndan kabul edilen yasama kararnamelerinin Kurucu Meclis
tarafndan onaya tbi tutulmasn (1529) nermesi kararlatrld.
Krm Konferansnn Yugoslavya sorunu ile ilgili karar Ulusal Kurtulu
Hareketinin karlarna uygundu ve Demokratik Yugoslavyann uluslararas pozisyonunun glenmesine katkda bulunuyordu. Tito-Subasi Anlamas 1945
Mart banda yaama geirildi.

Konferansn Uzak Dou Sorunlarna likin Kararlar

Krm Konferansnda Uzak Dou sorunlarna ilikin nihai kararlar alnmt.
Sovyet hkmetinin Uzak Dou saldrganna kar savaa katlmaya ilke olarak
raz olduunu ilk kez dile getirdii Tahran Konferansndan sonra ABD ve ngiltere
hkmetleri, SSCBye Japonyaya kar bir an nce savaa girme ykmlln
stlenmesi kararn srarla aldrmaya alyordu. Bu konular onlar zellikle 12
Ekim 1944te Moskova grmeleri srasnda gndeme getirdiler. 12 Ekim 1944te
Churchill ve Harriman Sovyet hkmeti Bakanndan Alman ordular kaytsz
koulsuz teslim olduktan ve sradan partizan mfrezeleri dzeyine drldkten
sonra Uzak Douda Sovyet askerlerinin konulanmas ya da orada baka her trl faaliyetler konusunda (1530) bilgi vermesi ricasnda bulundular. Moskovadaki
grmeler srasnda Sovyet hkmeti Japon saldrganlara kar Avrupada savan
sona ermesinden yaklak ay sonra belirli koullarda savaa katlmaya raz olacan teyit etti. SSCB hkmeti ayrca, 1904 ylnda Rusyaya haince bir saldryla
Uzak Douda inenen haklarn SSCBye iade edilmesini gerekli gryordu. O
zaman Japonya Gney Sahalini igal etmi ve Rusya iin, Kamatka ve ukotka
limanlarna k dhil, Pasifik Okyanusuna tm klar kapatarak buraya yerlemiti. (1531)
Byk Anayurt Sava yllarnda Japonya, belirtildii gibi, elverili stratejik konumundan yararlanarak, tarafszlk paktn ihlal ederek SSCBye saldrmaya hazrlanyordu ve bunun iin, Sovyet ordusunu Uzak Douya balayan noktada byk
bir Kwantung ordusunu SSCB snrlarnda tutmaktayd. Japonya kendi faaliyetleri
ile SSCBye kar savata faist Almanyaya yardm etmekteydi.
Krm Konferansnda Sovyet hkmeti, Rusyaya kar Japon saldrganlnn
ar sonularnn ortadan kaldrlmasn, gelecekte kendi Uzak Dou snrlarnn
gvenliinin salanmasn Japonyaya kar savaa girmesinin bir koulu olarak
ne srd.
436

Uzak Dou konusundaki anlama 8 ubatta F. Rooseveltin ve A. Harrimann

J. Stalin ve V. M. Molotov ile grmesi srasnda saland.
11 ubatta hkmet Bakan SSCBnin Japonyaya kar savaa girmesi ykmlln ngren, ayrca bu ykmlln yerine getirilmesinin u siyasal
sonularn ngren belgeyi imzalamlardr:
1. Moolistan Halk Cumhuriyetinin mevcut durumunun (status quo) korunmas.
2. Japonyann 1904 ylndaki haince saldrsyla ihlal edilen Rusyaya ait olan
haklarn yeniden tesis edilmesi, yani: a) Sahalinin Gney kesimi ve ona bitiik adalarn Sovyetler Birliine iadesi; b) Dayren Ticaret Limannn, Sovyetler
Birliinin ncelikli karlar salanarak uluslararas dzeyde kullanlmas ve PortArturun SSCBye asker deniz ss olarak yeniden kiralanmas; c) Dou in ve
Gney Manurya demiryollarnn, Sovyetler Birliinin ncelik haklar salanarak
Sovyet-in Karma Ortakl esasnda in ile ortaklaa iletiminin yenilenmesi.
3. Kuril adalarnn Sovyetler Birliine devredilmesi.
Anlamann baz maddeleri ini ilgilendirdii iin Bakan Roosevelt anlamaya in hkmeti tarafndan da onay verilmesi iin nlemler alnacan vaat
etti. Sovyetler Birlii, inin Japon boyunduruundan kurtarlmas amacyla silahl kuvvetleriyle katkda bulunmak iin (1532) SSCB ile in arasnda Dostluk
ve ttifak Pakt imzalamaya hazr olduunu ifade etti.
ABD ve ngiltere hkmetleri Uzak Dou sorunlarna ilikin anlama imzalarken ncelikle kendi karlarndan hareket ediyorlar, kendileri iin byk kayplar vermeden Japonyaya kar bir an nce zafere ulamak istiyorlard ve bu
da SSCBnin katlm olmakszn olanakszd. ABD Dileri Eski Bakan Dean
Achesonun ifadesiyle Amerikan hkmetinin balca amac, Manuryadaki
Japon ordusunun kritik bir anda Japonyaya dnmemesi iin, Sovyetler Birliinin
Japonyaya kar savaa mmknse bir an nce girmesini salamakt. (1533) Tpk
Amerikan hkmeti gibi, ngiliz hkmeti de, Japonlara kar Rusya asker cephesinin almasnn... Japonyann yenilgisini nemli lde hzlandracan
(1534) umut ediyordu.

Konferansn nemi
Krm Konferansnda hkmetin Bakan, sava srasnda SSCB, ABD ve
ngiltere tarafndan gerekletirilen ama ve eylem birliini bar dneminde de
koruma ve gerekletirme ortak kararlln teyit ettiler. hkmet Bakannn
bildirisinde insanln kalc ve uzun sreli bir bar gibi yce arzusunun (1535)
ancak lke ve barsever halklar arasndaki srekli ve artan ibirlii ve karlkl
anlayla gerekletirilebilecei vurgulanyordu.
Krm Konferansnn kararlarnda sava sonras dnyann demokratik yaplanmas program hazrlanmt.
437

Konferans Sovyet ordularnn Hitler Almanyasna kar belirleyici zaferleri ve

SSCBnin kyas kabul etmez bir ekilde artan uluslararas otoritesi koullarnda
yaplmt. Bu, halklarn yeryznde demokratik ve kalc bir barn bir an nce
tesis edilmesi arzularna karlk olan ortaklaa konferans kararlar alnmasn etkilememi olamazd. Konferansn kararlar, Hitlerci st dzey yneticilerin umutlar ve entrikalarnn nihai olarak suya dmesi anlamna geliyordu. Bu kararlar,
Japon militaristlerin yrttkleri manevralar da geersiz klyordu.
Sovyetler Birlii, zerinde mutabk kalnan kararlarn alnmas amacyla
bir dizi konuda belirli bir uzlama yoluna gitti. Dier yandan ABD ve ngiltere
hkmetleri de baz dnler verdi. Bunda, ABDli pek ok yneticiden farkl olarak, F. Rooseveltin yalnzca inanm bir faizm kart olarak deil, ayn zamanda
SSCB ile ibirliini zorunlu kabul etmi biri olmas durumu azmsanamayacak bir
rol oynamtr. ABD Bakan F. Roosevelt konferanstan ayrlrken J. Staline unlar yazyordu: Eminim ki, dnya halklar bu toplantnn kazanmlarna yalnzca
onaylayarak bakmakla kalmayp, bunlar, bizim gibi byk ulusun, tpk savata olduu gibi barta da iyi bir ibirlii yapabileceklerinin gerek garantisi olarak
da greceklerdir (1536)
Churchill, Krmda kabul edilen ve SSCBnin adil, demokratik taleplerini yanstan pek ok karar zntyle benimsemi olsa da bu kararlarn altna imzasn
atmak zorunda kalmt.
ABD ve ngiltere hkmetlerinin, Hitler Almanyas tamamen bozguna uratlncaya kadar SSCB ile savata ibirliinin srdrlmesinden karlar vard.
Onlar, Japonyaya kar sava iin de SSCBnin yardmna byk lde gereksinim
duyuyorlard.
Konferansta belirli gr ayrlklar ve hatta iddetli tartmalar kmt.
Ancak, halklarn ar snama gnlerinde, kendi yazglarna ilikin kararlarn
emanet ettikleri kiilerin gereki yaklam ve saduyular nnde sonunda burada da galip gelmiti.
Konferans, bara ilikin en nemli konularda hkmetin gr alverii
iin daim bir mekanizma kurulmas gerekliliine ilikin bir anlamaya vard. Bu
amala SSCB, ABD ve ngiltere Dileri Bakanlarnn dnemsel oturumlar dzenleme uygulamas karara baland. Oturumlar her ya da drt ayda bir srayla
byk devletlerin bakentlerinde yaplmalyd.
Krm Konferansnn kararlar anti-faist koalisyon lkelerinde hararetli bir
onamayla karland. Pravda gazetesinin 13 ubat 1945 tarihli bayazsnda u
ifadeler yer alyordu: Krm Konferans, faist Alman igalcilere kar kurtulu
sava tarihine, savan nihai evresine girildii bir dnemde byk demokratik
devletlerin savataki sk ibirliinin tarihsel bir gsterisi olarak geecektir.

438

YETM SEKZNC BLM

KNC DNYA SAVAI DNEMNDE

ULUSLARARASI LKLERDE
YAKIN VE ORTA DOU

Yakn ve Orta Dou blgesinde byk devletlerin karlarnn akmas, bu

blgenin mihver lkeleri ve anti-Hitler koalisyonu lkelerinin iddetli bir diplomatik mcadele arenasna dnmesinde belirleyici rol oynuyordu.
Bu blgeye igal planlarnda olduka byk nem veren Hitler Almanyas
buray SSCBye kar bir sava alan ve devamnda Asya ve Afrikaya yaylma
yolu olarak kullanmann hesaplarn yapyordu. Almanyann faaliyetleri ayrca
ngilterenin Yakn Dou ve Uzak Doudaki egemenliini tehdit ediyordu ve bu
lkenin stratejik konumuna zarar veriyordu. Faist bloun hesaplarnda bu blgenin petrol yataklarnn igal edilmesinin zel bir yeri vard.
Hitler diplomasisi Trkiye, ran, Suudi Arabistan hkmetlerine ve dier lkelere iddetli bir diplomatik bask uygulayarak onlar kendi tarafnda savan
iine ekme abas veriyordu. Almanya geni bir ajan a oluturarak Yakn ve
Orta Dou lkelerindeki faizm yanls evreleri destekliyordu. Savan balarnda
faist bloun bu blgedeki politikasnn ncs, zellikle de Lbnan ve Suriyede
Vichy hkmetiydi.
Faist saldrganlarla savan asl ykn eken Sovyetler Birliinin amaz politikas Yakn ve Orta Dou halklarnn faizme klelikten kurtulmalarna yardmc oldu. Kzl Ordunun zaferleri ve zellikle de tm sava boyunca byk dnme neden olan Volga nlerindeki byk muharebe Yakn ve Orta Douda olaylarn gelimesine belirleyici bir etki yapm, anti-faist koalisyonun g birlii yapmasna ve ulusal kurtulu hareketinin gelimesine katkda bulunmutu. Sovyetler
Birlii, Yakn ve Orta Dou halklarnn kinci Dnya Sava dneminde elde edilen ulusal kurtulu hareketi kazanmlarnn korunmas iin salam bir garantr
olmutu. Bununla birlikte, ABD ve ngiltere, Yakn ve Orta Dou lkelerine siyasal
ve ekonomik yaylma iin sava ortamn kullanma abasndaydlar. Bununla birlikte Amerikal tekeller bu blgede ngiliz rakiplerini keye sktrabilmilerdi.

Mttefiklerin 1942-1945 Yllarnda ran ile lgili Politikas

Austos 1941de Alman faizminin saldr harektlar iin ran topraklarn
kullanma yeltenilerinin mttefik devletler tarafndan nne geilmesinden ve 29
Ocak 1942de SSCB, ngiltere ve ran arasnda eit haklara ve karlkl yarara da439

yal ittifak anlamas imzalandndan daha nce sz edilmiti. 9 Eyll 1943te ran
hkmeti Hitler Almanyasna sava ilan etti.
1941 yl sonunda komnikasyonlarn gvenliini salamak ve asker malzeme tamaclnn iyiletirilmesi bahanesiyle ve ngiltere ile mutabakata varlarak ran Krfezi Komutanlnn (1537) emrinde olan Amerikan askerlerinin
rana sevkiyat gerekletirildi. ABD hkmetinin bu adm bir asker zorunluluk
gerekesine dayanmyordu, nk Sovyet ve ngiliz ordular lkenin gvenliini
tamamen salyorlard. Tm sava boyunca Amerikan askerleri randa bulunmaya devam ettiler, bu da gerekte lkenin asker igali anlamna geliyordu. nk
ABD askerlerinin lkede bulunmas, ran hkmeti ile herhangi bir szleme ya
da anlamayla belgelenmi deildi.
SSCB, ABD ve ngiltere yneticilerinin Tahran Konferans 1 Aralk 1943te,
mttefik devletlerin, rann ortak dmana kar savan yrtlmesi davasna,
zellikle de Sovyetler Birliine malzeme sevkiyatn kolaylatrarak yapt yardmn takdir edildii rana ilikin bir deklarasyonu kabul ettiler. hkmet ran
hkmetine mmkn olan ekonomik yardm srdrme konusunda mutabk kaldlar. Mttefikler rann tam bamszln, egemenliini ve toprak btnln
koruma (1538) arzularn vurguluyorlard.
Sava yllarnda Birleik Devletleri ngilterenin randaki pozisyonunu nemli
lde zayflatmay ve kendi tekellerine aktif ekonomik yaylma koullar salamay
baarmt. ABD Dileri bakan Cordell Hull anlarnda, hibir Orta ve Yakn Dou
lkesinin, Amerikal yneticilerin dikkatini rann ektii dzeyde ekmediini yazar. (1539) Amerikal danmanlar rann devlet aygtlarna, jandarmasna, ordusuna hzla szarak ynetim mevkilerinde yer alyorlard. rana szmak iin ayn zamanda, geerlilik alan 1942 Martnda ran kapsayan ve ABD tarafndan salanan
Lend-Lease eklinde yardm da kullanlmtr. (1540) rann Genel Mali Amirlii
grevine davet edilen Arthur Milllspaughun Ocak 1943te bu lkeye geliinden
sonra lkenin tm ekonomisi fiilen Amerikann kontrolne girmitir. Millspaugh
ran hkmetinden olaanst yetkiler alr almaz ran ekonomisi ngiliz rakiplerinin yerini almay baaran Amerikan tekellerinin hizmetine sunulmutur. (1541)
ok sayda Amerikal danman rann Sovyetler Birlii ile iyi komuluk ilikilerinin
gelimesini her surette sekteye uratmann abas iinde olmulardr.
Savaa ramen, SSCB rana byk yardmlar yapmtr. rann tm sanayi sektrlerinde Sovyet siparileri retilmitir. Sovyetler Birliinden temin edilen sanayi mallarnn banda, randaki alk tehdidinden dolay, 1943 ylnda zellikle
nemli olan gda rnleri geliyordu.

ngiltere ve ABDnin Trkiye konusundaki Diplomatik abalar

Savan ak iinde savaan devletler arasnda, nemli bir stratejik konumda
bulunan Trkiye etrafnda iddetli bir diplomatik mcadele balad. Tm sava
yllarnda anti-Sovyet tutumunu koruyan Trkiyedeki iktidar evreleri, faist blok
ile ngiliz-Amerikan ittifak arasnda bir zikzak politikas izlediler.
440

Trkiye ile ngiltere ve Fransa arasndaki ilikiler 19 Ekim 1939da imzalanan

karlkl yardm ierikli tarafl anlama ile belirlenmiti. (1542) Ancak, Hitler
Almanyasnn etkisi altndaki Trkiye, faist saldrganlara kar kmay reddederek kendi ykmllklerini yerine getirmekten kanyordu.
Fransann teslim olmasndan sonra, Trk iktidar evrelerinin Almanya ile yaknlama abalar daha da gzle grlr olmutu. 18 Haziran 1941de Trkiye faist Almanya ile dostluk ve saldrmazlk anlamasn imzalad.
Trkiyenin Almanya ile aktif olarak gelimekte olan ticareti 1943 ylnda dev
boyutlara ulamt. Hitler bloundaki tm lkelerin 1941-1944 yllarndaki d
satmndaki pay %32-47 arasnda deiiyordu. (1543) Trk d almndaki paylar ise %40-53 arasnda deiiyordu. Trkiye dier rnler listesinde yer alan ve
Hitlerin sava sanayi iin gerekli olan kromu Almanyaya salyordu. Krom temini
ancak 1944 Nisannda anti-Hitler koalisyonunda yer alan mttefikler tarafndan
yaplan ciddi bir uyar sonras durduruldu. Almanya ise Trkiyeye silah, tamaclk aralar temin ediyordu. (1544)
Trk yneticilerinin msamahalarndan yararlanan Almanya, lkede, faizm yanls merkezlerin faaliyetlerini destekliyordu. Bu amalar iin Berlinden
Almanyann bykelisi von Papene 5 milyon Reichsmark gnderiliyordu. (1545)
1942 yl sonuna kadar Trkiyenin ngiltere ve ABD ile ilikileri nemli lde
souk olarak nitelendiriliyordu. Ayrca, ziyaretinin amac Trkiyenin tarafszlktan daha fazla amasna meydan vermemek olan ABD Bakannn temsilcisi W.
Wilkieye Eyll 1942de Trkler tarafndan son derece ll bir kabul dzenlenmiti. Trkiyenin ngilizler ve Amerikallarla ilikilerinin aama aama deitii ancak savan aknda kkl bir dnm olduunda, yani Hitler ordularnn
Stalingrad nlerinde bozguna uramasndan sonra gzlemlenmeye baland.
Churchill ve Rooseveltin Kazablanka Konferansnda (14-23 Ocak 1943) vardklar mutabakat uyarnca ngiltere Babakan Trkiye Cumhurbakan . nn
ile 30-31 Ocak 1943te Trkiyenin Adana kentinde grmeler yapt. Bu grmeler Trkiyenin tutumuna ilikin nabz yoklama ve bu lkeyi Hitler Almanyasna
kar savaa ekme giriimi amalar tayordu. Adanadaki bulumada, Trkiyeye
gvenliini glendirmesi iin ngiltere ve ABD tarafndan yardm yaplmas konusunda anlamaya varlmt. (1546)
Adana grmelerinden sonra Trkiye ile ngiltere arasnda asker misyon deiimi gzle grlr derecede artt. ngiltereden ve ayrca Aralk 1941den sonra
Lend-Lease yasasnn geerlilii Trkiyeyi de kapsayan Birleik Devletlerden silah
temini artt. Lend-Lease erevesinde Amerikallar Trkiyeye toplam 95 milyon
dolarlk malzeme sevkiyat gerekletirdi. (1547) Trk Silahl Kuvvetleri ve yan
kurulularnda alan ngiliz eitimcilerin says artmaya balad.
1943 Austosunda Roosevelt ve Churchillin Qubec bulumasnda Trkiyeye
silah sevkiyatnn hzlandrlmas zorunluluuna ilikin gr teyit edildi. Ancak,
Trk hkmeti, ABD ve ngiltereden silah almakla birlikte, faist Almanya ile ilikilerini gerginletirmek niyetinde deildi ve bu lkeye stratejik ham madde sevkiyat eklinde yardm yapmay srdryordu.
441

Tahran Konferansnda Trkiyenin anti-Hitler koalisyon tarafnda savaa

girmesini salayabilecek nlemlerin alnmas konusunda mutabakata varld.
4-6 Aralk 1943te Roosevelt ve Churchill Kahirede nn ile grmeler yapt.
Bulumann sonularna ilikin resm bildiride, Trkiyenin bu bulumaya katlmasnn, ngiltere ve Trkiyeyi birletiren ittifakn, ayrca Trkiye Cumhuriyeti,
Amerika Birleik Devletleri ve Sovyetler Birlii arasnda var olan salam dostluun gcnn (1548) bir kant olduu belirtiliyordu. Bulumann katlanlar
Avrupada, Yakn Dou ve Orta Doudaki genel siyasal durumu ve bu blgelerle
ilgili kendi politikalarn grtler. Resm bildiride lkenin ortak ve zel karlarnn dikkate alndna iaret edildi. ABD, Trkiye ve ngiltere arasnda var
olan ok sk ibirlii ifade edildi ve ngiliz ve Amerikan demokrasisinin karlar ve grlerinin ve Sovyetler Birliinin karlar ve grlerinin zdelii, ayn
zamanda sz konusu devletler ile Trkiye arasnda var olan geleneksel dostluk ilikileri teyit edildi. (1549)
Ancak Trkiye Cumhuriyeti hkmeti Kahire bulumasndan sonra da Hitler
Almanyas ile ibirliini kesmedi. Ancak faistlerin Sovyetler Birlii topraklarndan kovulmas, Sovyet ordularnn Balkanlara ilerlemesi, Hitlercilerin gzle grlr umutsuzluu Trk hkmetini 2 Austos 1944te Almanya ile diplomatik ilikileri kesmeye zorlad. Daha sonralar, 3 Ocak 1945te Japonya ile de ilikiler kesildi. Trk hkmeti ve meclisi ise Almanya ve Japonyaya sava 23 ubat 1945te
ilan etti. Bizzat Trklerin itiraflarna baklrsa, bu sembolik bir eylemdi; bunun
amac ise Trkiyenin kurucu devlet olarak Birlemi Milletlere katlma hakk elde
etmesiydi.

Sava Srasnda Sovyet-Trk likileri

Hitler Almanyasnn Sovyetler Birliine saldrmasndan sonra Trkiye tarafszln ilan etmiti. Ancak, gerekte Trk iktidar evrelerinin politikas
Hitlercilerin SSCBye kar savata iini belli lde kolaylatrmt. Trk gericileri tm sava yllar boyunca lkede anti-Sovyet eilimlerin fitilini atelemiti ve
hkmeti SSCBye kar dosta olmayan eylemlere itiyorlard.
SSCBye saldrnn hemen ardndan Trkiyede gerici basn SSCBnin stanbul
ve anakkale boazlar zerinde szm ona talepleri (1550) konusunda grltler kopard. Bu konuda SSCBnin Trkiye bykelisi S.A. Vinogradov, 10 Austos
1941de, Trk Dileri Bakanna Sovyet hkmetinin hibir saldrgan niyeti ve
Boazlar konusunda talepleri olmadn ve Trkiye Cumhuriyetinin toprak btnlne titizlikle sayg duymaya hazr olduunu (1551) aklyordu.
Trkiyede, ou Almanya tarafndan finanse edilen anti-Sovyet kurulularn
faaliyetleri ivme kazanmt. 1941 Kasmnda stanbulda, en gerici, faizm yanls
unsurlar birletiren Sovyet kart bir merkez kuruldu. Trk hkmeti benzer kurulularn geni kapsaml propaganda faaliyetlerine engel olmuyordu.
Trk makamlar, 1942 ubatnda Hitlerin ajanlarnca sahnelenen Alman bykelisi von Papene suikast kullanarak hibir suu olmayan Sovyet yurttalar Pavlov
442

ve Kornilovu hapse attlar. Benzer bir yntem, Ankara zerinden Sovyetler Birliine
gidecek olan Sovyet diplomatik kuryelerine kar Kayseride uyguland. (1552)
Almanya Dileri Bakanl ariv belgelerinde grld gibi, Trkiye Dileri
bakan Menemenciolu 26 Austos 1942de, Almanya Bykelisi ile grmesinde unlar sylyordu: Trkiyenin, nceden de olduu gibi bugn de Bolevik
Rusyann mmknse mutlak bir yenilgiye uramasndan kar vardr. (1553)
Hitlercilerin srar ve SSCB iin en zor dnemde Trkiyeyi SSCBye kar savaa girmeye kkrtan lke iindeki gericilerin basks altnda 1942 sonbaharnda, Trkiye hkmeti Sovyetler Birliine kys olan blgelerde 25ten fazla tmen konulandrd. Ocak 1942de von Papen Trkiye Cumhurbakan . nnye
Hitlercilerin Kafkasyaya taarruzu srasnda Trk Silahl Kuvvetlerinin Rusya
snrna ylmasnn ok makbule geeceini (1554) sylyordu. Bu Sovyetler
Birliini faist ordularla mcadele eden nemli ldeki kuvvetini Trkiye tarafndan olas bir saldrya kar savunma amacyla ayrmaya zorlamt.
Trkiye, bata Boazlar rejimine ilikin Montr Antlamas olmak zere uluslararas szlemelerle stlendii ykmllkleri Almanya lehine defalarca ihlal etmitir. Karadenizde sava operasyonlarna katlan asker gemiler Alman ve
talyan asker gemileri ta ki 1944 Haziranna kadar hibir engelle karlamakszn
Boazlar kullanmlard. (1555)
Stalingrad muharebesinin sonucu Trk hkmetinin daha dikkatli bir d politikaya gemesine yol amtr, ama Sovyetler Birlii kartl eskiden olduu gibi,
Trkiyenin karakteristik bir zellii olarak kalmtr. Sovyet-Trk ilikilerinin durumuna ilikin sorun ngilizler ve Amerikallar tarafndan Trk hkmeti temsilcileri ile defalarca grld, ancak bu SSCB ile Trkiye arasndaki ilikilerin
iyilemesi sonucunu getirmedi.
Trk hkmetinin SSCB tarafndan atlan tm dostluk admlarn dikkate almamasna karn, Sovyet hkmeti Trkiye ile ilikileri iyiletirme olanaklarndan vazgemiyordu. J. Stalin W. Churchille yazd 6 ubat 1943 tarihli mektupta
u hususlara iaret ediyordu: Eer Trkler SSCB ile daha dosta ve sk ilikiler
kurmak istiyorlarsa, bunu ilan etsinler. Sovyetler Birlii bu durumda Trkler ile
yaknlamaya hazrdr. ((1556) Ancak, Trk iktidar evreleri SSCBnin arsna
bir trl karlk vermediler.
Trk tarafnn isteksizliini SSCBnin, Trkiyenin anti-Hitler koalisyona girmesi srecini hzlandrma giriimleri de tetikledi. 1944 Haziranndaki Sovyetler
Birlii-Trkiye grmeleri bunun kantlamaktadr. Trk yneticilerle karlkl anlaya varma olanakszln kaydeden Sovyet hkmetinin Bakan ngiliz
Babakanna 15 Temmuz 1944 tarihli mektubunda unlar belirtiyordu: Trk
hkmeti tarafndan Almanya ile ilikilerde belirlenen kaamak ve belirsiz tutum
nedeniyle, en iyisi Trkiyeyi rahat brakmak ve bu lkeyi, yeni basklar yapmadan,
kendisiyle ba baa brakmak gerekir. Tabii ki bu, Almanya ile savatan kanan
Trkiyenin sava sonrasndaki almalarda zel haklara ilikin taleplerini de devre d brakr. (1557)
443

Faist saldrganlara gz yumma politikas ve Trk iktidar evrelerinin sava

dneminde SSCBnin gvenliine nemli zararlar vermi olan anti-Sovyet izgisi,
19 Aralk 1925 tarihli Sovyet-Trk Dostluk ve Tarafszlk Anlamasnn sresinin
sonuna yaklalmas nedeniyle, ortaya kan sorunlarn gzden geirilmesi srasnda, Sovyetler Birlii hkmeti tarafndan hesaba katlmtr. Sovyet hkmeti
19 Mart 1945te zellikle kinci Dnya Sava boyunca meydana gelen derin deiiklikler sonucunda, bu anlamann artk yeni duruma uygun olmad ve ciddi
iyiletirmelere gereksinim duyduunu (1558) belirterek anlamann iptal edildiini bildirmitir. Sovyet hkmeti iki lke arasnda yeni bir anlama imzalama
nerisinde bulunmutur.
4 Nisan 1945te Trk Dileri Bakan Hasan Saka SSCB bykelisi S.A.
Vinogradov araclyla Sovyet hkmetine SSCBnin yeni bir anlama imzalama
nerisine Trkiyenin karlk vermeye hazr olduu bilgisini iletiyordu. Ancak,
bu teminata ramen, Trk iktidar evreleri Sovyetler Birlii ile Trkiye arasndaki
ilikilerin normallemesi iin pratik nlemler alma yoluna gitmediler.

Suriye ve Lbnann Bamszlk lan Etmesi

Sava dnemi koullarnda baz Arap lkelerindeki ulusal kurtulu kuvvetleri
ngiltere ve Fransadan bir dizi nemli dnler koparmay baarmlard. yle ki,
Suriye ve Lbnann bamszlk ilan etmesi byk nem tayordu.
Fransann teslim olmasndan sonra Suriye ve Lbnan Alman-talyan Atekes
Komisyonunun kontrol altnda bulunan Vichy ynetiminin idaresine girmilerdi.
ngiltere hkmeti 1 Temmuz 1940ta Suriye ve Lbnann dman devletlerin ordular tarafndan igal edilmesine ya da onlarn asker-stratejik s olarak kullanlmasna izin vermeyeceine ilikin bir deklarasyon yaymlad; bu lkeler iin ekonomik
abluka ilan edildi ve Kerkk-Tripoli (Irak-Lbnan) petrol boru hatt kapatld.
Suriye ve Lbnann ulusal yurtsever gleri faizme ve Vichy idaresine kar
direni hareketi balattlar. llegal koullarda salam bir rgtlenme oluturmay
ve kitleler arasnda byk bir siyasal alma yrtmeyi baaran Suriye ve Lbnan
komnistleri bu harekette byk bir rol oynadlar.
16 Mays 1941de ngiltere hkmeti Suriye ve Lbnan dman tarafndan igal
edilen blgeler olarak ilan etti. 8 Haziran 1941de ngiliz ordusu ve zgr Fransa
mfrezeleri Filistin topraklarndan Suriye ve Lbnan topraklarna getiler. Ayn
gn Levant* lkelerinde Fransz ordularna komuta eden zgr Fransa Ulusal
Komitesi yesi General George Catroux, bu lkelerin halklarna bir deklarasyonla
hitap ederek, manda rejimini kaldracan ve kurtulutan sonra onlara bamszlk salayacan vaat etti. Buna paralel olarak ngiltere, Fransa Deklarasyonunun
garantr oldu. (1559)
14 Temmuz 1941de Akkede Vichy ordusunun teslim olduu gn, Petain
hkmeti temsilcisi ile Yakn Dou ve Orta Doudaki ngiliz ordusu komutan
*

Levant: Akdenizin Dousunda kalan lkelere verilen isim.

444

Wilson arasnda Suriye ve Lbnann ngiltere ve zgr Fransa ordular tarafndan igalini tanyan ve Vichy ordularnn Fransaya kmasn ngren bir anlama
imzaland. Anlama zgr Fransa Hareketinin karlarna zarar veren madde
ieriyordu: Tm asker-stratejik ve kamu tesis ve iletmeleri (limanlar, havaalanlar, elektik istasyonlar vb) ngilizlere devredildi. General de Gaulle Suriye ve
Lbnanda nemli tesislerin ngiltere tarafndan ele geirilmesini protesto etti.
1941 Temmuzu sonu ile Austos banda ngiltere-Fransa grmeleri sonucunda ngiltere Orta Dou leri bakan Littleton ile zgr Fransa Ulusal
Komitesi Bakan General de Gaulle arasnda anlama imzaland ve nota deiiminde bulunuldu. Bu anlamalara gre, Suriye ve Lbnanda zgr Fransa iin
zel durum kabul ediliyordu. zgr Fransa Ulusal Komitesine Vichy askerlerini datma, lkesine iade etme ve onlar kendi ordusuna kaydetme hakk devrediliyor, Vichy asker malzemeleri ngilizlerin deil, Fransann kabul ediliyor, Suriye
ve Lbnan birlikleri zgr Fransa ordusuna dhil ediliyordu. zgr Fransa ise
kendi adna Yakn Dou ve Orta Douda asker komuta konusunda ngilterenin
nceliini tanyordu.
Suriye ve Lbnanda, devlet aygtnn tm faaliyetlerini fiilen kontrol altnda
bulunduran Fransz manda iktidar organlar yeniden tesis edildi.
Ancak, baz demokratik zgrlkler saland, Komnist Parti dhil, tm siyasal partilerin faaliyetleri meru kabul edildi.
Daha nceden vaat edildii zere, zgr Fransa Genel Delegesi olarak atanan
General Catroux, 27 Eyll 1941de Suriyeye ve 26 Kasm 1941de ise Lbnana bamszlk verildiini ilan etti. Bu deklarasyonlar Suriye ve Lbnandaki ulusal kurtulu hareketleri lehine atlm bir admd, ama bu lkelerde Fransz egemenliini
biraz deiiklie uram da olsa bir ekilde koruma altna alnyordu..
Suriyede Temmuz aynda, Lbnanda ise Austos-Eyll 1943te Parlamento seimleri yapld. Her iki lkedeki bu seimlerde nasyonalistler kesin zaferler kazandlar. Suriyede Cumhurbakanlna ukri al Kuatli, Lbnanda ise Biara el Huri
seildi. Bu ahslar, gemite ulusal harekete katlm olan son derece etkili feodal airetlerin temsilcileriydi. Suriyede Babakanla Saad Allah Cabiri getirildi.
Lbnanda ise bu greve Riad Solh atand.
Lbnan hkmeti, Fransa mandasnn faaliyetine son verilmesini ve tm
yasama ve yrtme yetkisinin Lbnanllar tarafndan ele alnmasn salamak
iin bir program hazrlad. Hkmet Fransz Ulusal Kurtulu Komitesi (FUKK)
Genel Delege Konileryasnn derhl Bykelilie dntrlmesini talep etti.
Franszlarn bu talebi yerine getirmeyi reddetmesi Lbnan hkmeti tarafndan
ak bir meydan okuma olarak algland. 8 Kasm 1943te Lbnan Parlamentosu
hkmet tarafndan sunulan yasa tasarsn onaylad. Bu yasa tasarsna gre,
mandaya yaplan atflar anayasadan karld, Lbnann egemen devlet stats
onayland, Arap Dili, Lbnann tek devlet dili olarak kabul edildi. (1560)
Bu zamana kadar FUKKnin Suriye ve Lbnanda Genel Delege grevinde
Catrouxnun yerini alan Elle bu karar protesto etti ve komite yneticilerinin g445

rn aldktan sonra Lbnann Cumhurbakan Biara el Huriyi, Babakan,

baz bakanlar ve milletvekillerini tutuklad, anayasay iptal etti, parlamentoyu
datt. Fransa yanls bir siyaseti olan ve lkede abluka uygulayan Emile Edde
geici Babakan olarak atand. Ancak tutuklanmam olan bakanlar kendilerini
Dalk Lbnan merkezli geici hkmet olarak ilen ettiler ve mttefik koalisyon
hkmetleri (ABD, ngiltere, SSCB) ile Arap lkeleri hkmetlerine hitaben destek isteyen bir memorandum metnini kabul ettiler.
lke apnda grev dalgalar yayld, silahl gsteriler ve Fransz askerleriyle atmalar balad. lkedeki siyasal glerin birlik yapmas, komnistlerin de katld ve Ulusal Kongre adn alan Yurtsever Cephenin olumasn salad. (1561)
Lbnandaki olaylar tm dnyada ve zellikle de Fransz makamlarnn politikasna kar Lbnanllarla dayanma hareketinin ba gsterdii Arap lkelerinde
yank uyandrd. Bir yandan Lbnan halk hareketinin boyutlarndan endielenen,
dier yandan da Fransann Yakn Doudan ekilmesinden kar olan ngiltere ve
ABD de Franszlara bask yapyordu. (1562)
21 Kasm 1943te FUKK tm tutuklularn serbest braklmas ve onlarn grevlerine iade edilmesi talimatn verdi ve bu da ertesi gn yapld. Lbnan Anayasas,
Parlamentosu ve hkmeti yeniden ilerlik kazand. O gnden bu yana 22 Kasm
Lbnann bamszlk gn olarak kutlanr. Ellee grevden el ektirildi. Onun
yerine FUKK, genel delege olarak General Baneyi atad, ama Lbnan hkmeti
ile Lbnann Anayasal yaamnn yeniden tesis edilmesine ilikin grmelerin
yrtlmesi grevi, Lbnanllarn kendisine Fransz Ulusal Kurtulu Komitesinin
dier yetkililerine gre daha byk bir gven duyduklar General Catrouxa verildi. 1944 Ocak ayndan itibaren manda imtiyazlarnn Lbnanl makamlara devri
balad. (1563)
1944 yl Lbnan ve Suriyenin ulusal bamszlklarnn pekimesine ilikin
belirtilerle geti. Bu lkeler ngiltere, ABD, SSCB ve Yakn Dou ile Orta Dou
devletleri ve dier birok devlet ile diplomatik ilikiler kurdular. 1945te Birlemi
Milletler rgtnn yeleri oldular. Ancak, bir yandan da, Suriye ve Lbnanda
ngiliz ve Fransz askerleri varlklarn srdryor, mttefiklerin asker tesisleri
hl duruyordu. Suriyeliler ve Lbnanllar, zel kuvvetler ad verilen Fransz ordusunda hizmet ediyorlard, her iki lkenin de ulusal ordusu yoktu. Fransa temsilcileriyle yaplan grmelerde Suriye ve Lbnan iin balca sorunlardan biri
kendi ulusal ordularnn kurulmasyd. Bu nedenle, her iki hkmet ncelikle,
ulusal ordularn kurabilmeleri iin zel kuvvetlerin tamamyla kendi komutalarna devredilmesini talep ettiler. Fransa ise bu lkelerde kaybettii mandasn,
Suriye ve Lbnanda ordu iinde, ekonomide ve d ticaretteki egemen pozisyonunu koruyabilmesine izin verebilecek olan zel ittifak anlamalaryla telafi etmenin
hesaplarn yapyordu.
Fransann tutumu Suriye ve Lbnanda byk bir honutsuzluk yaratt ve bu
lkelerde kitlesel mitingler ve protesto gsterileri yapld. Grmeler yarda kald. Fransa Ulusal Kurtulu Komitesi Fransann Suriye ve Lbnandaki i gvenlikten sorumlu olduuna ilikin bir deklarasyon yaymlad. Bylelikle FUKK, bu l446

kelerin iilerini ynetmekte srar ederek onlarn tam egemenliini dolayl olarak
reddetmi oluyordu. Her iki lkenin kamuoyu FUKKnin deklarasyonunu sert bir
ekilde protesto etti ve basn Fransz makamlarnn politikasn eletirdi.
Ancak savan sonlarna doru, Fransa ile silahl mcadele dhil, etin mcadeleler sonucunda Lbnan ve Suriye dnya kamuoyunun desteiyle taleplerinin
yerine getirilmesi amacna ulatlar, Fransann taleplerini reddettiler, yabanc ordulardan tmyle kurtuldular ve ulusal bamszlklarn kazandlar.

Sava Yllarnda Msr

Eyll 1939da Ali Mahir Paann Msr hkmeti Almanya ile diplomatik ilikilerini kesti, ama sava ilan etmedi. 26 Austos 1936 tarihli ngiltere-Msr ttifak
Anlamas uyarnca, lkede sava hli ilan edildi, ngiliz asker sansr getirildi,
ekonominin tm sektrleri Britanya asker makamlarnn kontrolne, ou ise
dorudan onlarn ynetimine devredildi.
Sava yllarnda, Byk Britanyann Yakn Douda ve Afrikadaki en nemli
asker-stratejik sava alanna dnen Msra 8. ngiliz Ordusu konulanm, Yakn
Dou ve Orta Dou lkelerinde ok sayda koordinasyon ve komuta hizmet birimleri
kurulmutu. Bir de burada, faaliyetlerine bu blge lkelerinin ekonomik yaamnn
nemli lde baml olduu Orta Dou ikmal merkezi kurulmutu. Yunanistan,
Yugoslavya ve Polonya srgn evrelerinin temsilcileri Msrda bulunuyorlard.
Msr Kral Faruk ikili bir tutum iindeydi. Resm olarak ngiltereye desteini
ifade ediyordu, ancak, Msrn aktif olarak faist devletlere kar savaa katlmasndan yana olan ulusal kuvvetleri her yola bavurarak durdurmaya alyordu.
1942 ubat ay banda, Faruktan habersiz Vichy hkmeti ile ilikileri kesen
Hseyin Srr Paa hkmeti istifa ettirildi. lkede faizm yanls rgtler, zellikle de Msr el Fatat (Gen Msr) Partisi ve onun binlerce asker mfrezesi Yeil
Gmlekler aka faaliyet gsteriyorlard.
ktidara, ngiltereye tamamen scak bakan birinin gelmesi iin aba veren
ngiltere bykelisi Killearn, 4 ubat 1942de Kral Faruktan, ltimatom eklinde, 48 saat iinde daha kitlesel bir parti olan Vafd Partisi lideri Mustafa Nahhas
Paann Babakan olarak atanmasn talep etti.
6 ubat 1942de iktidara gelen Nahhas Paa hkmeti faizm yanls parti ve rgtlerin faaliyetlerini yasaklad. Vafd hkmeti, tpk 1944 Ekiminde onun yerine
geen Ahmed Mahir (Saad Partisi lideri) kabinesi gibi, aama aama anti-Hitler
koalisyonu devletleri ile ibirlii politikas yrtyordu.
Sava yllarnda Britanya hkmeti Sterlin Blou lkelerinde Sterlin avoir
sistemini, yani ilgili lkenin bir ngiliz bankasndaki hesabna, bu lkeden sava
yllarnda ngiliz makamlarnca alnan mal ve hizmetlerin ederini deme sistemini devreye soktu. Bu dnem iindeki Msr avoir 402 milyon sterlin tutuyordu.
(1564) Bu yolla Msr, tpk dier Sterlin blou lkeleri gibi, Byk Britanyann
asker giderlerini finanse etmi oluyordu. (1565)
447

Vafd hkmeti ABD ile dostluk ilikilerini destekliyor ve ilerletiyordu.

Amerikan askerleri, asker ve sivil kurulular ve firma temsilcilikleri ngilizlerin
sahip olduu haklara sahiptiler. Modernize edilen ve ar bombardman uaklarnn kabulne uygun hle getirilen (Kahire yaknlarndaki) Penfield Havaalan
ABD asker makamlarnn emrine verilmiti.
11 Kasm 1941de ABD hkmeti Lend-Lease yasasn Msr iin de geerli kld. Fakat bu yolla malzeme sevkiyat 2 milyon dolar (1566) gibi nemsiz miktardayd.
1942 ylndan itibaren ABD temsilcileri giderek artan boyutlarda, savan yrtlmesi yararna kurulmu olan ngiliz kurulularnn; ekonomik (Orta Dou
ve Balkanlar levazm merkezleri), tamaclk, inaat, liman vb. kurulularnn faaliyetlerine katlyor, Amerikan karlarnn gzetilmesi iin onlarn faaliyetlerine
nemli bir etki yapyorlard.
Msrn sava yllarnda mttefik devletlerle ilikilerinin nitelii, bu lkenin
hkmetini SSCB ile diplomatik ilikiler kurma gereklilii ile kar karya brakyordu. Gemite Msr kamuoyunda, bu neri, Parlamento da dhil olmak zere
defalarca sunulmutu. Ancak, hem Kral Faruk hem de ngiltere hkmeti o zamanlar kat bir olumsuz tutum iinde olmulard. Faizme kar ortak mcadelenin yeni koullarnda, zellikle de, mttefiklerin Kuzey Afrikadaki faaliyetlerinin baarlar iin belirleyici bir nem tayan Hitlercilerin Volga bozgunundan
sonra Msr makamlar ak bir Sovyetler Birlii kart politika yrtemediler. 26
Austos 1943te Msr ve SSCB arasnda diplomatik ilikiler kuruldu. (1567) Bir
sre sonra Kahireye ilk Sovyet diplomatik misyonu geldi.
23-24 ubat 1945te millet meclisi ve senato Almanyaya sava ilan etti ve bylece, Msrn, Birlemi Milletler rgtnn kurucular konferansna katlmaya hak
kazanmasn saladlar.

kinci Dnya Sava Dneminde Suudi Arabistan

Savan banda Suudi Arabistan tarafsz kalma niyetini ilan etmiti. Ancak,
savaan taraflar Kral Abdul Aziz bn Sauda iddetli bir bask uyguluyorlard.
Suudi Arabistan ngiltereye gl bir ekonomik bamllk iindeydi. Bunun
dnda, Suudi Arabistan evreleyen Emirlikler ngilizlerin elinde kalmaya devam ediyordu. ngiltere Suudi Arabistan dorudan kuatmaktan yalnzca orada
ABDnin petrol imtiyaz anlamas olduu iin vazgemiti.
Suudi Arabistan kylarnda talyan filosu seyir hlindeydi, lke iinde ise faaliyetleri Almanyann Cidde bykelisi ajan Grobba tarafndan ynlendirilen
Hitlerin istihbarat almalar balatmt. 1941de Hitler bn Sauda zel bir mektup gnderdi. Bu mektubunda Hitler, kendisine, ngilizlere kar kmasn neriyordu ve karlnda kendisini tm Araplarn Kral yapmay vaat ediyordu. bn
Saudun bu neriyi reddetmesi Alman istihbarat tarafndan petrol iletmelerine
dzenlenen bir dizi byk apl kundaklamay beraberinde getirdi. (1568)
448

1941de Irakta Geylaninin ant-ngiliz ayaklanmasnn bastrlmas, talyan faistlerin Etiyopyada yenilmeleri ve ngiliz-Fransz ordularnca Suriye ve Lbnann
igali bn Saudun tutumunu nemli lde etkilemiti. Eyll 1941de, 1929da
Almanya ile imzalanm olan Dostluk Anlamas iptal edildi, Grobba Suudi
Arabistandan karld, 1942de ise lkeden talyanlar karld. (1569) ngiltere
1941-1942de ortaya kan durumu kendi etkisini artrmak iin kulland. ngilizler
ABDden aldklar borla bn Sauda finansal destek verdiler. lkede ekonomik ve
finans alanlarnda ngiliz danmanlar ve ayrca asker misyon almaya balad.
ngilizlerin pozisyonunun glenmesi ABD petrol tekellerinin karlar iin
tehdit oluturuyordu. Standard Oil of Californiann ABD ileri bakan Carold
ckes adna yazd 8 ubat 1943 tarihli muhtrada u ifadeler yer alyordu:
ngilterenin Suudi Arabistandaki ekonomik etkisinin hzla glenmesi nedeniyle endie artmaktadr, nk bu, Amerikallarn savatan sonraki faaliyetlerini
nemli lde etkileyebilir. u anda ngilizler zerinden yaptmz dolayl yardm yerine ABDnin Suudi Arabistan hkmetine dorudan yardm bu eilime
son verebilir ve Suudi Arabistandaki petrol rezervlerinin Amerikallarn kontrol
altnda kalmas iin nemli bir garanti salam olurdu... ABD hkmeti Suudi
Arabistan hkmetine, zellikle de Lend-Lease yntemiyle dorudan yardm yapabilir. (1570)
Ekonomik yaylma iin koullar iyiletirme abasndaki ABD hkmeti ubat
1943te Suudi Arabistan ABD savunmas iin yaamsal neme sahip bir lke
olarak ilan etti ve bu lkeyi de Lend-Lease yasas kapsamna ald; bu yasaya gre,
sava yllarnda Suudi Arabistana 90 milyon dolarlk malzeme sevkiyat yapld.
1943 Maysnda ABD ile Suudi Arabistan arasnda diplomatik ilikiler kuruldu.
Ayn yln Aralk aynda Dahran ve Daukta bir asker havaalan inaat konusunda
varlan anlamann ardndan Suudi Arabistana, Suudi ordusunu eitmek iin bir
Amerikan asker misyonu geldi. (1571)
14 ubat 1945te Krm Konferansndan dnerken Bakan Roosevelt, Amerikan
Kruvazr Quincyde Kral bn Saud ile bulutu. Grmeler srasnda bn Saud
ran Krfezindeki limanlarn ABD ve ngiltere deniz asker filosu tarafndan kullanlmasna ve Dahrandaki hava kuvvetleri ssnn Japonyaya kar faaliyet gsteren Amerikan asker kuvvetleri tarafndan kullanlmasna raz oldu. 5 yl amayan bir sre ierisinde orada yaplacak tm tesisleriyle birlikte Suudi Arabistana
iade edilecek olan bir dizi arazi ABD ordusuna kiraya verildi. Bu arada, Suudi
Arabistann hibir ekilde igal edilmeyecei ve lke topraklarnn hibir parasnn istila edilmeyecei konusuna anlayla yaklald.
Roosevelt bn Sauddan mevcut Amerikan imtiyazlarnn gvencesini ald, ayrca El-Hassadan Akdeniz kysna kadar Transarap petrol boru hattnn inasna
onay almay baard.
bn Saud mttefiklere saldrmayaca ve mihver lkelerine kar koyma ykmlln stlenmiti. ABD Bakan kendisi adna Suudi Arabistan Devletinin
politikasna destek vermeyi vaat etti.
449

Grmelerde Filistin sorunu tartld. Filistinde bir Yahudi devleti kurulmas amacyla tm Araplarn Filistinden Arabistana g ettirilmesine ilikin ngiliz
planna kar kan bn Saud Rooseveltin belirli sayda Yahudinin Filistine yerletirilmesine raz olmas ricasn reddetti. Bir yandan, Araplarla ilikilerin gerginlemesinden ekinen, dier yandan da gelecek seimlerde Amerikan Yahudilerinin
oylarnn nemini gz nnde bulunduran Bakan, ABD hkmetinin Araplara
kar dmanca admlar atmayaca, Araplar ve Yahudilere nceden danlmadan
Filistin sorununda tutumlarn deitirmeyecekleri gvencesi vermekle yetindi.
ABDye dn vermekle birlikte bn Saud ngiltereye bamllna son verme
arzusunu gerekletirmede yine de belirli bir baar elde etmiti. Roosevelt ile grmelerden hemen sonra Suudi Arabistan Kralnn onu izleyen Churchill ile bulumas zellikle bunun kantyd. Bu bulumada, ngiltere Babakan, ngilterenin
Suudi Arabistan zerinde etkisini srdrmesini salayacak sonulara ulaamad.

Amerika-ngiltere Petrol Anlamas

ABD diplomasisi Yakn Dou petrol konusunda zel bir gayret gsteriyordu. Yurtdndaki petrol rezervlerinin ele geirilmesini hakl gstermek amacyla
Birleik Devletlerde ulusal petrol rezervlerinin tketilmesi teorisi ortaya atlmt; bu teori uyarnca gya ABD mevcut petrol karma dzeyinde kalmas durumunda 15-20 yl sonra petrolsz kalmak zorundayd. ABD ileri bakan Carold
ckes 1943 ylnda, Amerikan petrol sanayisinin aama aama ve kanlmaz olarak yurtdna, Basra Krfezi blgesine kaymakta olduunu ve bunun ABD iin
yaamsal nem tadn yazyordu. (1572)
1943 ylnda Bakan Roosevelt tarafndan desteklenen C. ckesinin inisiyatifi ile yurtdndaki petrol kaynaklarnn devlet mlkiyetine alnmas giriiminde bulunuldu. Bunun iin, Haziran 1943te ba direktr ABD ileri bakan C.
ckesin, direktrlerinin ise Dileri Bakan, Sava Bakan ve Denizcilik Bakannn
olduu Petroleum Rezervs Corporation kuruldu. Korporasyonun tz onun
temel grevlerini u ekilde belirliyordu: ABD snrlar dnda bulunan ham petrol rezervlerini satn almak ya da baka bir yolla mlk edinmek; bu tr rezervlere
sahip irketlerin hisse senetlerini satn almak; ABD snrlar dnda petrol artma
tesislerini, petrol boru hatlarn, rezervuarlarn vb. ina edip retime balamak.
(1573) ABD hkmeti bu devi tmyle yerine getiremedi. Amerikan petrol irketleri, kendi hisse senetlerinin devletin eline gemesine frsat vermemilerdi.
Ayn zamanda Petroleum Rezervs Corporationn Aramco* (1574) Petrol
Konseyi ile anlamasna gre, 1944te Basra Krfezinden Saiduye (Lbnan) kadar
1600 km uzunluunda ve yllk retim kapasitesi 20 milyon m3 olan Transarap
Petrol Boru hatt inaat projesi hazrland. (1575)
Aramco ABD hkmetine 1 milyar varil asker ham petrol rezervi ve her yl
ona Basra ya da Meksika Krfezi blgesinden hangisinde daha ucuz ise var olan
*

Aramco: (American-Arap Oil Company) Arabistandaki en byk petrol tekellerinden birisi; 1933 ylnda Amerikan petrol arama irketleri tarafndan kurulmutur.

450

fiyatn %25 daha dk fiyata 30 milyon varil petrol temin etme ykmlln
stlendi. Aramco yabanc devletlere ancak ABD Dileri Bakanlnn onay ile
petrol satabilirdi. Transarap petrol boru hattnn inaat Suudi Arabistanda petrol
karmnn (1943 ylnda 1820 bin ton ve 1952de de 41 milyon ton) nemli lde artrlmasna, onun tama giderlerinin olduka drlmesine ve bylelikle
Akdeniz ve Bat Avrupa lkelerinin pazarlarnda rekabet gcnn artrlmasna
olanak veriyordu. (1576)
Transarap petrol boru hattnn projelendirilmesinden dolay onun inaat konusunda ngiltere ile mutabakata varma gereklilii dodu. ngiltere ile mutabk
kalmadan Amerikallar petrol boru hattnn inaatn pratikte gerekletiremezlerdi, nk hat ngilizlerin elinde bulunan (Transrdn, Filistin) topraklardan
gemek zorundayd.
6 Nisan 1944te ABD hkmeti ngiltereye petrol konusunda grmelere balamay resmen nerdi. Her iki hkmet eit sayda uzmanlar komisyonu tayin ettiler. 8 Austos 1944te anlama metni karlkl dnler temelinde hazrland. ABD
ve ngiltere hkmetleri bu anlamay Eyllde imzaladlar. Bu anlamaya gre
ngilizler Birleik Devletlerin yeryznn tm blgelerindeki petrol kaynaklarna
eit ve hibir ekilde snrlanmayan eriimini, petrol kaynaklarn serbeste arama ve gelitirme, petrol sanayi tesislerini ina etme ve iletme haklarn tandlar.
Ancak, anlamada petrol talebinin, petrol reticisi ve tketicisi taraflarn karlar
dorultusunda dzenlenmesi gerektiine, petrol retim dzeyinin ise anlamaya varan taraflar arasnda adil olarak belirlenmesi gerektiine iaret ediliyordu.
Anlamann bu maddeleri ngilizlere, Amerikan irketleri tarafndan petrol karmn kendi karlar dorultusunda dzenleme hakk veriyordu. Anlama metni
bir lde karmak bir nitelik tayordu.(1577)
Amerikal sanayiciler, gya bu anlamann geleneksel Amerikan serbest rekabet sistemini ldreceini iddia ederek kar kyorlard. Petrol reticilerinin
direnii o denli glyd ki, Bakan Roosevelt anlamay onay iin gnderildii
senatodan yeniden gzden geirmek zere 10 Ocak 1945te geri ekmek zorunda
kalmt. Aylarca sren ek grmeler sonras 24 Eyll 1945te yeni bir ngilizAmerikan Petrol Anlamas imzaland. Yeni redaksiyonda tm snrlamalar kaldrld ve eit olanaklar ilkesi tamamen kabul edildi. (II. maddenin B fkras)
(1578) Bylece zaferi, ngilterenin zor durumundan yararlanan Amerikal petrol
devleri kazanm oldu.
Amerikann Yakn Dou ve Orta Dou lkelerindeki faaliyetlerine anlamayla
snrlama getirememi olan ngilizler, Akdeniz ve Bat Avrupa devletlerinin petrol
tketim pazarlarnda rekabet gcne sahip olabilmek iin kendi tesislerinde petrol karm ve petroln Akdenize pompalanmasnda art yoluna gitti. KerkkTripoli-Hayfa petrol boru hattna 12 milyon tonluk yeni bir damar eklendi ve
Kerkk-Baniyas (Suriye) arasnda 25 milyon ton kapasiteli yeni bir petrol boru
hatt ina edildi.
451

Arap Devletleri Birliinin Kurulmas

Yakn Dou blgesindeki Amerikan yaylmacl ve Amerikann Arap dnyasnn mnferit devletleri ile ilikilerinin gelimesi, Byk Britanyay Yakn ve
Orta Douda pozisyonunu glendirme sorunuyla yz yze brakmt. Bu amala, ngiliz diplomasisi daha Arap halklarnn Trk (Osmanl) egemenliine kar
mcadelesi yllarnda domu olan birlik olma arzusunu, Arap Federasyonu dncesinde kullanma abas iindeydi.
ngiliz yetkililerin resm aklamalarnda, yeni koullarda ngilterenin bir
Arap Devletleri Federasyonu kurmalarna engel oluturmayaca vurgulanyordu. 29 Mays 1941de Antony Edenin Avam Kamarasnda u ierikteki konumas
yaymland: Bana yle geliyor ki, Arap lkeleri arasndaki kltrel, ekonomik,
ayn zamanda siyasal balarn glendirilmesi doal ve dorudur. Majesteleri
hkmetimiz, kendi adna, genel bir onama grecek olan her plan destekleyecektir. (1579)
Ancak, Yakn ve Orta Douda 1941-1942deki asker harektlar hem Araplar
hem de ngilizleri bu konuya younlamaktan uzak tuttu. Arap lkelerinin ynetici konumdaki siyasetileri arasnda n grmeler yalnzca 1943te balayabildi.
Balangta inisiyatif, 1942 Aralnda Suriye, Lbnan, Filistin ve Transrdn
iine alan Byk Suriye devlet birlii kurulmas plann ortaya atan Irak babakan Nuri Saidin elinde bulunuyordu. Byk Suriye ile Irak Haimi monarisinin birlemesi ve devamnda geriye kalan tm Yakn Dou lkelerinin birlik
bnyesine dhil edilmesiyle birleme sonucu Arap Birlii devletlerinin oluumu
ngrlyordu. Nuri Saidin planna gre, Arap Birliinin tek federal organ gvenlik, d politika, maliye, gmrk, tamaclk, eitim vb konularnda ynetim
grevini yerine getirmeliydi. Etnik ve din aznlklara snrl zerklik olana sunuluyordu.
Haimi Hanedanl iktidarnn birliin tm lkelerini kapsamas ngrlyordu. Ayrca, Federasyon Bakanl rolne, 8 Nisan 1943te Nuri Saidin projesine fiilen destek verdiini ifade eden Transrdn Haimi Emiri Abdullah soyunuyordu. Byk Suriye ve Arap Birlii kurulmas planlar ngilizlerle grlyor
ve ngilterenin Yakn Doudaki karlarnn korunmasn ngrlyordu. (1580)
Nuri Saidin projesi, Byk Suriye monarisinin bnyesinde kendi egemenliklerini ve Cumhuriyet rejimlerini yitirmek istemeyen Lbnan ve Suriye, ayn zamanda da Msr ve Suudi Arabistan tarafndan iddetli itirazlara yol at. Byk
Suriye kurulmas dncesine Levant lkelerinde pozisyonunu koruma abasnda olan Fransa da kar kt.
Nuri Saidin plannn baarszla uramasndan sonra, gelecekte bir federasyon kurulmas konusunda somut aklamalardan kanmakla birlikte, mnferit
Arap devletlerinin temsilcileriyle grmelerde olaanst bir enerji harcayan
Msr Babakan Mustafa Nahhas Paa, Arap Federasyonu projesinin hazrlanmasnda aktif bir rol oynamaya balad.
452

Arap Federasyonu kurulmas konulu hazrlk konferans 27 Eyll-7 Ekim

1944te skenderiyede (Msr) yapld. Bu konferansa Babakanlar bakanlnda:
Msr (Mustafa Nahhas Paa), Suriye (Saad Allah Cabiri), Lbnan (Riad Solh), Irak
(Hamdi el Paac), Transrdn (Tevfik Abdul Huda) katld. Suudi Arabistan ve
Yemen temsilcileri gzlemci olarak konferansa katldlar.
skenderiye Konferansnn sonucunda, be delegasyonun temsilcileri, bamsz Arap devletlerinden oluacak Arap Devletleri Birliinin kurulmas konusunda
bir protokol imzaladlar. Hazrlk almalarnn bitiminden sonra bir Arap Birlii
rgtlenmesi iin bir konferans dzenlenecekti.
Konferans ayrca, mevcut snrlar iinde tam bamszln teyit ederek
Lbnan, ayn zamanda Filistin ile ilgili zel kararlar ald. Filistin konusundaki
Protokolde u ifadeler yer alyordu: Hazrlk Konferans Filistini Arap dnyasnn en nemli unsurlarndan biri olarak kabul etmektedir. Filistinli Araplarn
haklarnn inenmesi, bar davasnn tehdidi ve Arap lkelerinin istikrarna bir
tehdit anlamna gelmektedir.
ubat-Mart 1945te Kahirede Arap Devletleri Konferans yapld. Bu Konferansa
Suriye, Lbnan, Transrdn, Suudi Arabistan, Irak ve Msr delegasyonlar katlarak 22 Mart 1945te Arap Devletleri Birlii tzn imzaladlar. Yemen delege
gndermedi ve tz daha sonra imzalad.
Konferans, Bykeli dzeyinde bir Genel Sekreterlik Bakanlnda Birlik
Sekreterlii kurdu. Bu greve Msrl Abdel Rahman Azzam atand. Birlik, yeleri
olmayan dier Arap lkeleriyle, ok sk bir ibirliinin srdrlmesi karar ald.
Arap Devletleri Birliinin tzn imzalayan tm yedi devlet Mart-Nisan
1945te bunu onayladlar. 10 Mays 1945te tzk yrrle girdi.
Herkes bu birliin anlamn kendine gre anlam olsa da, Arap lkelerinin
deiik evreleri ounlukla kendi siyasal eilimlerine gre birliin organizasyonunu, Araplarn birliinin gerekletirilmesi yolunda ilk adm olarak olumlu deerlendirdi. rnein, Kuzey Afrika Araplarnda bu nedenle Franszlarn smrge
zulmnden kurtulma ve bamszlna kavuma mcadelesinde Birlikten yardm
alma umutlar dodu.
ngiliz ve Fransz iktidar evreleri, kendi etkisi altna alabilecekleri ve lkelerinin Yakn Douda ekonomik faaliyetlerinin genilemesi iin kullanabilecekleri
umuduyla Arap lkeleri Birliinin kurulmasna olumlu yaklayorlard. ngiltere
hkmeti Arap lkelerinin siyaseti ve ekonomisini ngiltere ile daha sk ilikilere
sokmak, Yakn Douda Fransz, Amerikan ve zellikle de Sovyet etkisinin artmasna frsat vermemek iin Arap Birliinin kurulmasna katkda bulunuyordu.
Rabta el abab adl Kahire kaynakl milliyeti dergi 20 ubat 1946da unlar yazyordu: Arap devletlerinin birlii Rus etkisine kar ngiltere tarafndan kurulan
bir bariyerdir.
Birliin kurulmas olumlu bir faktrd, nk bu kurulu Arap devletlerinin
yaknlamasna katkda bulunuyor, Araplarn emperyalist saldrganla kar mcadele iin birlemelerinin n koullarn oluturuyordu.
453

Mnferit Arap lkelerinin hkmetleri zerindeki etkisinden yararlanarak

Batl devletler zaman zaman Birlik Konseyinin politikasn etkiliyorlard, ama bu
etki artk belirleyici deildi.
Daha sonralar, devlet iktidarlarnn ve siyasal rejimlerin niteliinin deimesi,
bir dizi Arap lkesinin sosyal-ekonomik ve siyasal yaamndaki demokratik temellerin gelimesi nedeniyle Birliin faaliyet nitelii de deimeye balad. Birlik
daha belirgin anti-smrgeci ve anti-emperyalist ynelim kazand. Batl devletlerin Arap Devletleri Birliini smrge politikalarnn ve Arap lkeleri halklarnn
ulusal kurtulu hareketini bastrmann aracna dntrme umutlar boa kt.
Ancak, i ekimelerin etkisiyle Birlik ve onun kurucu devletleri kar karya kaldklar ciddi sorunlar her zaman zebilecek durumda deillerdi.

454

YETM DOKUZUNCU BLM

ULUSLARARASI LKLERDE LATN AMERKA

1941-1945

kinci Dnya Sava Latin Amerika lkelerinde derin deiikliklere yol amt.
Bu deiiklikler, esas olarak, bir yandan, sava durumundan ve Avrupal devletlerin, ncelikle de Almanyann, ayrca Japonyann pozisyonunun zayflamasndan
yararlanan Birleik Devletleri, yeryznn bu parasnda egemen konuma gemesini salad. Birleik Devletler Latin Amerika lkelerinin zgr siyasal ve ekonomik ilerlemelerine, bunda kendi egemenliine bir tehdit grdnden, engel
oluyordu. Yine bu nedenle, ABD bu lkelerin faizm ile ancak sembolik sava
hlinde bulunmalarn tercih ediyordu. Dier taraftan, kinci Dnya Sava ve ncelikle Hitler Almanyasnn Sovyetler Birliine saldrmas ve Sovyet halknn faist Almanyaya kar kahramanca mcadelesi, SSCB ile bir an nce diplomatik ve
ekonomik ilikiler kurulmasndan, Latin Amerika lkelerinin mihver devletlerine kar asker harekta katlmasndan yana olan bu lkelerdeki geni halk kitlelerinin SSCBye sempatisinin artmasna yol amt. Ayn zamanda, Latin Amerika
lkelerinin yabanc tekellerden bamsz olma mcadelesi artt.
Japonyann Pearl Harbora saldrmas ve ABDnin bu lkeye sava ilan etmesinden sonra, tm Orta Amerika ve Karayip Havzas lkeleri (Guatemala, Honduras,
Kosta Rika, Nikaragua, Panama, Salvador, Haiti, Dominik Cumhuriyeti ve Kba)
8-12 Aralk 1941de mihver devletlerine sava ilan ettiler. Venezuela, Kolombiya
ve Meksika Aralk aynda mihver devletleriyle diplomatik ilikilerini kesti.
Halk kitlelerinin anti-faist eilimi o denli glyd ki, Kosta Rika Devlet Bakan
Calderon Guardia mihver lkelerine Birleik Devletler Kongresinden daha erken
sava ilan etti. (1581) Meksika hkmetinin talimatyla tm mihver devletlerin
Konsolosluklar daha Eyll 1941de kapatld. Daha sonra Meksika mihver devletlerine resm olarak sava ilan etti. Bundan nce ise gelien olaylar unlard: 14 Mart
1941de, saldrganlk durumunda Amerika-Meksika karlkl yardm anlamas imzaland. Bir sre sonra, Meksika hkmeti Meksika limanlarnda bulunan Alman ve
talyan gemilerine el koydu. 12 Ocak 1942de Meksika ve ABD ortak savunma karma
komisyonu kurulmas konusunda anlama imzaladlar. 22 Mays 1942de Meksika
Krfezinde iki Meksika gemisinin batmasndan sonra Manuel Avila Camacho
hkmeti Almanya, talya ve Japonyaya sava ilan etti.
22 Austos 1942de ABDye anlamalarla sk skya bal olan Latin Amerikann
en byk devleti Brezilya Almanya ve talyaya sava ilan etti. Sava ilan, Brezilya
455

kylar yaknnda Alman denizaltlar be tane Brezilya gemisini batrdktan sonra

gerekleti. Brezilya hkmetine lkenin, faist Almanyaya sava ilan edilmesini
talep eden ilerici evreleri bask yapmt.
Dier Latin Amerika lkelerinin hkmetleri, ABDyi savaan taraf kabul etmeyeceklerini ve dolaysyla onlara kar tarafszlk yasasn uygulamayacaklarn
ilan ettiler.
ok sayda Latin Amerika lkesi, ordularnn faist Almanyaya kar savaa
katlmasn istiyorlard, fakat yukarda da ifade edildii gibi, ABD buna kar kyordu. Asker harektlara yalnzca Brezilya ve Meksika katld. Brezilya Keif
Kolordusu 1944 Temmuzunda Napoliye karma yapt ve ayn yln Eyll ayndan
itibaren 1945 yl Nisanna kadar muharebelere katld. Meksika hkmeti ubat
1945te Pasifik Okyanusunda ABD Asker Komutanlnn emrine bir hava filosu
verdi. 1945 Hazirannda Meksikal pilotlar Filipin semalarnda atmalara katld,
Austosta ise Tayvan bombaladlar.

Amerika Ktas Devletleri Dileri Bakanlarnn Rio de Janeriodaki

nc Danma Toplants
Japonyann Amerika Birleik Devletlerine saldrmasndan sonra, ABD
Dileri Bakanl 9 Aralk 1941de tm Latin Amerika lkelerine nota gnderdi.
Bu notada Amerika Devletleri Dileri Bakanlar nc Danma Toplantsnn
derhl yaplmas neriliyordu. (1582) Toplant 15 Ocak 1942de Rio de Janerioda
balad. lk grlen konulardan biri mihver devletleri ile diplomatik ilikilerin kesilmesiydi. Meksika Dileri Bakan Ezequiel Padilla tm Latin Amerika
lkelerinin Almanya, Japonya ve talya ile diplomatik ilikilerini kesmelerini talep
etti. Kolombiya ve Venezuela temsilcileri onu desteklediler. Meksikann nerisine,
Almanya, ili ve ili tekelcileri ile balar olan ulusal burjuvazi ve zengin toprak
sahiplerinin nde gelen evrelerinin etkisi altnda hareket eden Arjantin delegasyonu kar kt. Arjantin temsilcisi lkesinin elilerini Berlin, Roma ve Tokyodan
ekme niyetinde olmadn belirtti. ili temsilcisi lkesinin mihver lkeleriyle
diplomatik ilikileri ancak ABDnin kendilerine derhl 36 sava ua ve 63 uaksavar vermesi durumunda keseceini bildirdi. (1583) O zaman Brezilya Dileri
Bakan Oswaldo Aranha bir uzlama seenei nerdi: Latin Amerika lkelerine
mihver devletleri ile diplomatik ilikileri kesmeyi nermek. Bu seenek herkesi
tatmin ediyordu ve 23 Ocakta ilgili karar kabul edildi. (1584)
Amerikan delegasyonunun Bakan, Dileri bakan yardmcs Sumner
Welles bu uzlama kararn destekledi. Bu konuda farkl bir grte olan ABD
Dileri eski bakan Cordell Hull Wellesin gerekelerinden birini aktarmaktadr: Welles benden diplomatik ilikilerin kesilmesinin neredeyse Latin Amerika
Cumhuriyetlerinin savaa girmesi anlamna gelmekte olduunu gz nnde bulundurmam rica ediyordu. (1585)
456

Latin Amerika lkelerine mihver devletleriyle diplomatik ilikileri kesmeleri

nerisi dnda, oturum, bir yandan Bat Yarmkre ve l Pakt katlanlar arasndaki (ayn zamanda onlar tarafndan kontrol edilen topraklarla) dorudan ya da dolayl her trl ticari ve finansal ilikilerin derhl kesilmesini neren karar kabul etti.
Rio de Janeriodaki oturumda, Amerika ktasnda mihver devletlerinin ykc
faaliyetleri ile mcadele nlemleriyle ilgili karar alnd. Bu karar, Amerika ktasnda mihver devletlerinin yurttalarna siyasal faaliyetlerde bulunmay yasaklad,
pasaport almlarna daha sk kontroller getirdi ve Bat Yarmkrenin gvenlii
amacyla adli ve polisiye nlemleri koordine edilmesini salyordu. (1586)
Bu karar uyarnca, Olaanst Siyasal Savunma Danma Komitesi kuruldu.
Tm Amerika devletlerinin temsil edildii Panamerikan organlarnn ounluundan farkl olarak, bu komite 7 devletin temsilcilerinden oluuyordu: Arjantin,
Brezilya, ili, Meksika, ABD, Uruguay ve Venezuela. Komiteye merkez olarak
Uruguayn bakenti Montevideo seildi, Uruguay Dileri bakan Alberto Guani
onun Bakan oldu. Her Latin Amerika lkesinde Siyasal Savunma Ulusal Komitesi
kurulmutu ve bu komitenin ykmllkleri arasnda Olaanst Komite iin bilgi toplamak vard. Sava yllarnda Olaanst Komite, ABDnin Latin Amerikada
siyasal pozisyonunun glendirilmesine ynelik 29 karar ald. Olaanst Siyasal
Savunma Danma Komitesi, ABDnin Latin Amerika lkelerinin iilerine mdahale aracna dnmt.
Rio de Janeriodaki oturumda Latin Amerika lkelerinin durumu ABD asker
sanayisine ham madde salama kayna olarak kayt altna alnmt. Kararn
stratejik madde retimi ve deiimine ilikin 1. maddesinde u ifade yer alyordu: Kta dayanmasnn somut olarak gerekletirilmesi plannda Bat Yarmkre
lkelerine, ncelikle de savaan lkelere yeterli sayda ve mmknse en ksa srede stratejik ve sknts ekilen rnleri salamak amacyla, Oturum, Amerika
Cumhuriyetlerine ekonomik seferberlik nermektedir. (1587)
Kararn 2. maddesinde, bu nerinin yerine getirilmesi iin, ekonominin stratejik rn retimi ile ilgisi olan tm alanlarnn seferberliinin gerektii belirtiliyordu. Kararn dier maddeleri, stratejik rnlerin retimi ve ticaretini gletirici
idari snrlamalar ve kontrollerin iptali ya da hafifletilmesini ngryordu. Ayrca
30 Nisan 1942ye doru stratejik rnler retiminin planlanmas iin ulusal planlama komisyonu kurulmas da ngrlyordu. (1588)
Oturum almalar srerken ABD 16 Latin Amerika lkesiyle gmrk tarifelerinin karlkl indirimi anlamalar imzalad.
Bylece Amerika Birleik Devletleri Latin Amerika lkelerinin sanayideki ilerlemesini, onlar stratejik rnler ve ABD asker sanayisi iin gerekli olan dev bir
ham madde rezervuarna dntrerek kendi kontrol altna alyordu.
Bakanlarn Konferansnca, Amerika Devletleri Arasndaki Savunma
Konseyine ilikin alnan karar uzun zamana yaylan sonular barndryordu.
Kararda u ifadeler yer alyordu: Amerika Cumhuriyetleri Dileri Bakanlarnn
nc Danma Toplants, ktann savunmas iin gerekli olan nlemlerin ele
457

alnmas ve nerilmesi amacyla tm devletler tarafndan atanacak asker ve denizcilik uzmanlar konseyinin derhl Washingtonda kurulmasn tavsiye eder.
(1589) Rio de Janeriodaki Konferansta, aslnda, ABDnin himayesi altnda yeni bir
Amerika devletleri aras asker organ kurulmutu. Birleik Devletlerin Amerika
lkeleri Aras Savunma Konseyindeki belirleyici etkisi Konsey tznn, onun
Bakannn, Kurmay Bakannn ve sekreterinin, merkezinin bulunduu lkeden,
yani ABDden olmas gerektiini ngrmesiyle salanm oluyordu. ABD Sava
bakan Stimson konseyin ilk oturumunun 30 Mart 1942deki alnda unlar ifade ediyordu: Konseyin kurulmas, yalnzca Yarmkrenin ortak savunmasnn
balangc deil, bu yeni bir politikann balangcdr. (1590) 20 Mays 1942de
Konsey tm Latin Amerika lkeleri kararghlarna ayrntl neriler ve talimatlar gnderdi. Rio de Janerio Konferansnn karar uyarnca, Amerika lkeleri
Aras Savunma Konseyi ancak asker harektlar dneminde almak zorundayd.
Ancak, bu konsey bugn de vardr.
Amerika lkeleri Aras Savunma Konseyinin kurulmas ve stratejik rnlerin
retimi zerinde kontrol salanmas, Amerika lkeleri Aras Asker ttifaknn
temelini oluturuyordu. Havana Anlamasnn yrrle girmesi de buna katkda bulundu. (1591)
Rio de Janerio Konferansnda sava sonras barn tesisi konusu nemli bir
yer tuttu. 1939da kurulan Amerika lkeleri Aras Tarafszlk Komitesi, Amerika
lkeleri Aras Hukuk Komitesi olarak deitirildi. Komiteye uluslararas bir rgtn kurulmasna ve gvenlik sorunlarna ilikin zel neriler formle etme
grevinin verildii zel bir karar karld. (1592) Komitenin daim merkezi olarak Rio de Janeiro seildi. Komiteye ABD, Arjantin, Brezilya, Venezuela, Kosta
Rika, Meksika ve ili temsilcileri girdi. Geri Arjantin ve Kosta Rika hkmetleri
temsilcilerini komiteye bir trl gndermediler, ama komite yine de almalarn
balatt ve daha 5 Eyll 1942de ilk bildirisini sundu. Latin Amerikadaki Amerikan
tekelleri ve burjuva-toprak sahipleri gizli servisinin karlar dorultusunda kendi
iine kapanm bir Amerikan grubunun kurulmas dncesinin ar bast sava
sonras yeniden yaplanacak bir dnyann program ilan edildi. yle ki, 6. ve 7.
maddelerde, her iki ilkeyi, genel yelii ve lkelerin blgelere gre birliini bir
araya getirerek etkili bir uluslararas rgt kurulmasna iaret ediliyordu.
Rio de Janerio Konferansnn son alma gn olan 29 Ocak 1942de Peru
ve Ekvator arasnda snr yznden kan ok eski bir tartma nedeniyle ortaya kan silahl snr atmasnda uzlama salanmas konusunda bir protokol
imzaland. Ekvator temsilcisi daha 14 Ocakta, lkesinin, Peru-Ekvator atmas
zme kavumadan hibir karar imzalamayacan bildirmiti. (1593)
1942 Martnda Amerika Devletleri Aras ler Koordinatr ynetiminde
Amerika Devletleri Aras leri zel Enstits kuruldu. Perulu Bilim adam E.
Ramirez Novoa Yankinin* Latin Amerika Politikas adl monografisinde Panama,
*

Yanki: (Yankees) ngilizler tarafndan, ngiliz kolonilerindeki asilere verilen isim. Sonra Amerikann i
savanda Gneyliler tarafndan Kuzeyliler ve o zamanda itibaren de ABD de oturan Anglo-Saksonlar
iin kullanlmtr.

458

Havana ve Rio de Janeriodaki Dileri Bakanlar Danma Konferanslarnn sonularn yle zetler: Bu konferanslar Latin Amerika lkelerinin karlar gz
nnde bulundurulmakszn yaplyordu. Latin Amerika, kendilerini nereye gtreceini, sava sonras dnemde ekonomik perspektifinin nasl olacan bilmeksizin ABD politikasnn peine taklmak zorundayd. (1594)

Latin Amerikada ABD Yaylmaclnn abalar

Sava Latin Amerika lkelerinin d ticaretini byk deiikliklere uratt:
Latin Amerika Cumhuriyetleri arasnda mal dolam geniledi; bu lkenin pazarlarnda Amerikann pozisyonu nemli lde glendi; ngilterenin pay azald.
1939 ylna kyasla 1944 ylnda Latin Amerika lkelerinin ABDye d satm %34,9dan %53,4 ykseldi, ngilterenin pay ise %16,4ten %15,5e dt.
ABDden Latin Amerikaya d satm yine ayn yllarda %40,5ten % 56,9a ykseldi.
ngiltereden d satm ise %10,4ten % 3,5e dt. (1595) Almanya, talya, Japonya
ve Fransaya gelince, kinci Dnya Sava srasnda onlar fiilen Latin Amerika lkeleriyle ticaret yapmamt.
kinci Dnya Savann sonuna doru ABD, Latin Amerika lkelerinin ounluunun d ticaretinde egemen bir konum elde etmeye balad. yle ki,
Guatemala, Meksika, Panama, Kosta Rika, Honduras, Kba, Haiti ve Salvadorun
d satmnda ABDnin pay 1945te %73-91 arasnda deiiyordu. Yine ayn yl
Meksika, Kba, Haiti, Kosta Rika, Salvador, Guatemala, Honduras, Panama,
Brezilya ve Bolivyann d almnda ABDnin pay %60-85 arasnda bulunuyordu.
1945te ABDnin Latin Amerikaya d satmnda Meksika, Brezilya, Kba,
Venezuela ve Kolombiyann pay %75 idi. ABDnin Latin Amerikadan d almnda Kba, Brezilya, Meksika, Arjantin ve ilinin paylar %70ti. Bu lkeler, Birleik
Devletlere balca ham madde d satmclar ve Kuzey Amerika mallarnn balca
alclaryd.
Bylece, kinci Dnya Savann sonuna doru Latin Amerika Cumhuriyetlerinin
ounluunun ekonomisi hemen hemen tamamen Amerikan emperyalizmine tbi
idi ve ABDnin ba rol oynad d ticarete tamamen baml olmaya balad.
ABD kinci Dnya Savana kadar kendisi iin gerekli doal kauuun hemen
hemen %100n, kininin %95ini, kat lifin %60n, bitkisel yalarn %75ini, ender madenlerin ve kalayn byk miktarn Dou Asyadan ithal ediyordu. Dou
Asya stratejik ham madde kaynaklarnn kaybedilmesinden sonra, Amerikan
asker sanayi iin bu ham madde kayna Latin Amerika oldu.
kinci Dnya Savann banda ABD normal ticari kanallar zerinden Latin
Amerika lkelerinden stratejik mallar alyordu. Ama 1941den itibaren onlar ikili
anlamalar imzalama yoluna gittiler. 14 Mays 1941de Brezilya ile ABDye stratejik
ham madde d satm anlamas imzaland. Bu ve ardndan gelen tm anlamalar, yalnzca Amerikan sava sanayisinin gnlk gereksinimlerinin karlanmasn
deil, ABDde stratejik ham madde ve mal iin daim rezervler oluturulmasn da
459

ngryordu. 3 Aralk 1941de ABD ili ile tm bakr, kurun konsantresi, molibden, manganez, kobalt ve cva alm iin anlama imzalad.
Amerikan emperyalizmi stratejik ham maddenin saldrganlarla mcadele gereksinimi iin seferber edilmesi bahanesiyle Latin Amerika lkeleri ekonomisinin
tm alanlarna giderek daha fazla szyor, kendi kontroln salyor, ulusal sanayinin ilerlemesini frenliyordu.
ABD hkmeti kendi hracat-thalat Bankas araclyla, Latin Amerika lkelerinin kredi politikalar zerinde kontrol kurdu. Bu bankann faaliyetleri kredi
salama ve d ticaret zerindeki kontrol snrlarn at ve aslnda Latin Amerika
Cumhuriyetleri ekonomisinin ABD kontrolne tbi klnmasna yneldi.
Belli bir ama tayan banka kredileri, ABDnin Latin Amerika lkelerinin ekonomisini kendileri iin istenen ynde dorudan etkilemesine olanak salyordu.
Bir kural olarak, krediler, ABDli uzmanlarn onlarn nasl harcandn gzlemlemesi kouluyla salanyordu; herhangi bir tesisin inaat Amerikan firmalarna veriliyordu. Birok durumda banka, kredi alan kuruluun ynetim kadrosuna
kendi temsilcisinin dhil edilmesini talep ediyordu. hracat-thalat Bankas Latin
Amerikaya Amerikan tekellerinin ham madde deposu roln yklemek iin burada yapm sanayi ve ar sanayinin gelimesini frenliyordu.
kinci Dnya Sava srasnda, ABD iktidar evreleri ile Latin Amerika devletlerinin ynetici snflar arasnda yaknlamalar oldu, nk Amerikan emperyalizmi Latin Amerikann iyi komusu ve tam kleletirme politikas yrtrken Latin Amerikal iktidar evrelerine baz ekonomik kolaylklar salyordu.
Anlalyor ki, ABDli tekelcilerin Latin Amerika lkeleri egemen snflaryla yaknlamas, onlar arasndaki elikileri hibir ekilde ortadan kaldrmyordu.
Gney ve Orta Amerikann toprak sahipleri byk iadamlar savan bir an
nce sona ermesinden yana deillerdi; nk bu, savaan her iki tarafa da yaptklar d satmlardan elde ettikleri gelirlerin azalmas tehdidi oluturuyordu. Onlar,
Birlemi Milletlere ham madde ve gda satarak ok byk gelirler elde ediyorlard. Tm Latin Amerikann altn rezervleri 1945te 4390,7 milyon dolard. (1596)
Savatan nceki drt yl iinde (1936-1939) Latin Amerikann ABD ile ticaretinde aktif bilanosu 270 milyon dolard, sava dnemindeki drt yl iinde ise
(1941-1944) bu rakam 1529 milyon dolara ulamt.
Sava yllarnda baz Latin Amerika lkeleri, Birleik Devletlerdeki gerici evreleri faist devletlere balayan bir tr kpryd. ABD Eski Dileri Bakan C.
Hull anlarnda Brezilya diplomasisinin Portekiz ile grmelerdeki deerli ibirliini zellikle belirtiyordu. (1597) kinci Dnya Sava yllarnda Portekizin,
emperyalist devletlerin tek bir anti-Sovyet cephede birlemesine dnk entrikalarn merkezlerinden biri olduu bilinir.
Latin Amerikadan, yalnzca Amerika Birleik Devletleri ve ngilterenin deil, faist lkelerin asker sanayisine de stratejik malzemeler geliyordu. rnein,
Brezilya tarafndan 22 Austos 1942de mihver devletlerine sava ilan edilinceye kadar talyan Havaclk irketi Lati araclyla Avrupa ve Brezilya arasnda
460

srekli hava ulam salanyordu ve bu sayede faist devletler Brezilyadan ok

deerli stratejik rn (elmas, kristal kuvars, mika vb.) satn alyordu. Ayrca
Almanya ve talyaya, faist devletlerin Latin Amerika ile ticaretinde nakliyat noktalar olan szm ona tarafsz lkeler zerinden asker ham madde salanmasnn rol nemliydi. Arjantinin tarafsz tutumu (1598) Franco spanyas ve sve
gibi araclar yardmyla Almanyaya Arjantinden ham madde ve tarm rnleri
satn alma olana veriyordu. yle ki, 1942 ylnda spanya faist Almanya iin
Arjantinden 15 milyon kental buday ve 3 milyon kental msr getirmiti. spanya
Dileri Bakan R. Serrano Suner 1942 Nisannda, spanyann faist blok lkelerine destek verdiini itiraf ediyordu. Arjantin Almanya iin Latin Amerikada gizli
istihbarat merkeziydi; bu lkenin tarafsz tutumu, Alman ajanlarn faaliyetlerini
nemli lde kolaylatrmt.
Birleik Devletlerin Latin Amerika zerinde asker kontrol kurmak iin balca
aralarndan biri kira, bor ya da dier bahane koullarla ele geirilen topraklardaki deniz, asker ve hava sleri inaatyd. Byk Britanya ile anlama uyarnca
2 Eyll 1940da Birleik Devletler Newfoundlanddan Trinidada kadar Atlantik
Okyanusu adalarnda, ayn zamanda Britanya Guyanasnda 99 yllna yok pahasna sler kiralad, Fransa ve Hollandann Amerikan smrge topraklarnda
asker sler satn ald.
Amerika Cumhuriyetlerinin Dileri Bakanlarnn Panamerikan Konferanslarnda
ve danma toplantsnda kabul edilen kolektif savunma ve Amerikan dayanmas kararlarn rnek gstererek ve ayrca Bat Yarmkrenin mihver devletlerinin
saldrganlna kar savunma bahanesiyle Birleik Devletler Latin Amerika devletlerinden, Latin Amerikann stratejik olarak nemli noktalarnda deniz ve hava sleri
inaat iin izin alnmasn talep ediyordu.
Daha savan ilk yllarnda ABD Pasifik Okyanusu sahilinden 400mil mesafede
bulunan Cocos adasnda (Kosta Rika) bir deniz ss kurmutu. Gvenlik blgesi dnda bulunan bu deniz ssnn kurulmas, bir kez daha gsteriyor ki, ABD
yalnzca Bat Yarmkrenin savunmasn deil, kendi etkisinin glenmesini de
dnyordu. Ardndan, Ekvatora ait olan Galapagos adalarnda bir deniz ss
ina edildi. Ekvator topraklarnda, Birleik Devletler, Kito ve Ambato kentlerinde
havaalanlar kurdu.
Birleik Devletler asker s kurmak iin Panamay da arazi kiraya vermeye
zorlad. 1940 Hazirannda ABDnin Panama Bykelisi Dileri Bakann ziyaret
etti ve gya Panama Kanalnn savunma karlar iin egemenlik ilkeleri temelinde ABDye 99 yllna yeni toprak paralar ve Panama sularndan yararlanma
hakk verilmesini talep etti. Panama hkmeti u koullarda ABDnin taleplerini
karlamaya raz oldu: Panama topraklar zerindeki yeni araziler ABDye yalnzca
asker harektlar srasnda salanr. Panama kendi egemenliini tmyle korur,
ABD ise Panamaya gereken tazminat der. (1599) ABD Panama hkmetinin
yasal taleplerine raz olmad, basn ise Panama Cumhurbakan Arnulfo Ariasa faist Almanyay desteklemek ve ABDye kar dmanca tutum taknmak gibi ar
sulamalarda bulundu. 18 ubat 1941de ABDnin Panama Bykelilii ltima461

tom eklinde, Panama topraklarnn baz arazilerinin derhl ABDye tahsis edilmesi talebinde bulundu. (1600) Grmeler daha sonra Washingtonda devam etti.
Ekim ay banda Cumhurbakan Arias Kbaya gayri resm bir ziyarette bulundu. Onun yokluundan yararlanan Kuzey komusu bir devlet darbesine n ayak
oldu. 9 Ekimde iei burnunda Cumhurbakan Ricardo Adolfo de la Guardia ABD
Bykelisi Edwin Winsonu ballk duygular ve korktuu iin deil vicdan iin hizmet etmeye hazr olduu konusunda temin ediyordu. Bundan sonra, Washingtondaki
grmeler hz kazand. 18 Mays 1942de bir anlama imzaland; bu anlamaya gre,
asker-stratejik s inaat iin Panama ABDye 15 bin hektar araziyi kiraya verdi. ABD
kiralanan araziyi sava bittikten bir yl sonra Panamaya iade etme ykmlln
stlendi. (1601) Ama doal olarak, kendi vaatlerini ihlal ettiler.
ABD ili ve Perunun Pasifik Okyanusu kysnda da asker sler kurdu. ABD
Atlantik Okyanusu tarafnda byk bir deniz ve hava sleri a ina etti: Balbao ve
Rio-Atoda (Panama), Fernandu-di-Noronya, Natale, Resifide (Brezilya), La-Plata
Nehri havzasnda (Uruguay topraklarnda), Akapulko, Salina-Kruse (Meksika) vb.
Ayrca Bahama ve Antil adalarnda, Trinidad adasnda ve Britanya Guyanasnda
ina edilen sler de ABDnin asker-stratejik pozisyonunun glenmesinde epeyce bir rol oynad. ABD, demiryolunun getii Tehuantepec kstana ayr bir ilgi
gsteriyordu; Panama Kanalnn almamas durumunda bu yol zerinden asker
sevkiyat ve asker yk tamay planlyorlard.
kinci Dnya Savann sonuna doru ABD Latin Amerikada, daha kk
apl istinat ve gzlem noktalarn saymazsak ki bunlardan yalnzca Panamada
130 tane vard 92 asker sse sahipti. (1602)
Birleik Devletler ayrca Latin Amerikann stratejik olarak nemli komnikasyonlar zerinde de kontrol kurmutu. Gney ve Orta Amerika Havayollarnn
eski sahipleri talyan irketi Lati ve Alman irketi Condor ve Luftansa, ABD
Havayollar Panagra, Panair ve dierlerinin yerini aldlar. naat ABD ynetimi altnda kinci Dnya Sava yllarnda balatlan Panamerikan otoban byk
bir stratejik nem kazanmt.
Latin Amerika ordular, Birleik Devletlerin Lend-Lease yntemiyle temin ettii tek tip silahlarla donatlmt, fakat bu silahlarn temini savan sonuna rastlamaktadr. Savan son ylnda Lend-Lease ynetimiyle Latin Amerikaya yaklak
460 milyon dolarlk tank, uak, top ve dier tehizat sevk edildi. (1603) Yardm
ABDnin, Latin Amerika lkelerinin iilerine mdahalesiyle ayn anda yaplyordu. FBI ajanlar Latin Amerikay istila etti. Amerikal gerici gazeteci John Mc
Cormack, Lend-Leasein amalarndan sz ederken unlar belirtiyordu: Birleik
Devletler Lend-Lease yoluyla sava sonras dnyay kendisine uygun bir ekilde
taksitle satn almaktadr. (1604)
ABDnin Latin Amerika zerinde kontrol kurmasnda, Birleik Devletlerin
Latin Amerika lkelerindeki asker misyonlar ve Latin Amerikallarn ABD
asker okullarnda ve akademilerinde eitim almalar da byk bir rol oynad.
Daha nce Latin Amerika ordularnda alan Alman ve talyan eitimcilerin yerini artk Kuzey Amerikal eitimciler almt.
462

Birlemi Milletler rgtnn Kurulmas ve Latin Amerika

Latin Amerika lkelerinin iktidar evreleri dnyann sava sonras yeniden yaplanmas ve barn yrtlmesine dnk uluslararas bir rgtn kurulmasna
byk ilgi gsteriyorlard. Amerika Birleik Devletleri, yeni bir uluslararas rgtte kendi egemenliini kurmak iin Bat Yarmkre lkelerinin kendileri tarafndan
oluturulan blouna bel balama hesaplar iindeydi.
ABDnin resm ve gayri resm temsilcileri szcn tam anlamyla Latin
Amerika lkelerini istila etmilerdi. ABD Bakan yardmcs H. Wallace 1943
Nisannda, Latin Amerika lkelerine propaganda amal szm ona bir iyi niyet
gezisi yapt. Yine ayn yln Kasm aynda Latin Amerika lkelerine gezisini tamamlayan Amerikal senatr Butler, sava yl boyunca ABDnin Latin Amerikada
asker almalarla hibir ilgisi olmayan faaliyetlere 6 milyar dolar harcadn belirtiyordu. Senatrn ifadesine gre, parann byk bir blm Latin Amerika
ile dostluk satn almaya (1605) harcanmt. Butlerin aklamalar ABD ve Latin
Amerika iktidar evrelerinde aknlk yaratmt. H. Wallace ve dier resm ahslar bou bouna bu olumsuz izlenimi silme abas veriyorlard.
1944 yl banda Panamerikan gn kutlamalar srasnda bir konuma yapan
C. Hull unlar sylyordu: Savan sonunda tm lkelerimiz inanlmaz derecede
g sorunlarla kar karya kalacaktr... Kendi sorunlarn tek bana zebilecek
hibir devlet yoktur. Daha sonra Hull u karm yapyordu: Amerika devletlerinin daha bugnden st dzeye km olan eylem birlii, savan sonunda maddi
refahn artrlmas ve uluslararas bir rgtn kurulmas iin bize daha ok gerekli
olacaktr. (1606) Amerikan diplomasisi bylelikle ABDnin Latin Amerikadaki
sava sonras planlarn kamufle etmeye abalyordu.
Panamerikan Ynetim Konseyi tarafndan daha 1942de kurulan Sava Sonras
Yeniden Yaplanma iin Yrtme Komitesi, 1944te Sava Sonras Panamerikan
rgtne ilikin bir rapor yaymlyordu. Raporda Panamerikan Ynetim
Konseyinin glendirilmesine dnk nlemler yer alyordu ve en nemli vurgu,
Amerika devletleri arasndaki tm sorunlarn gzden geirilmesinin, Panamerikan
Konseyinin ncelii olduuna yaplyordu. (1607) Amerika Devletleri Aras
Hukuk Konseyi de Eyll 1942 ve Haziran 1944te benzer nerileri sunmutu.
Tm Amerika lkelerinin Birlemi Milletler rgtne zel bir blgesel blok
olarak dhil edilmesi izgisi, ABDnin kinci Dnya Savann son dnemindeki Panamerikan politikasnn temel tutumlarndan biri olmutu. Bu hedef daha
Dumbatron-Okstaki konferansta ortaya kmt. Bu konferansta Amerikan delegasyonuna Bakanlk yapan ABD Dileri bakan yardmcs E. Stettinius, 12 Eyll
1944 tarihinde, Amerika Cumhuriyetleri diplomatik misyon Bakanlar nnde
yapt konumada unlar sylyordu: Dumbatron-Okstaki grmelerin katlanlar olan ABD delegasyonu yeleri, daima Amerika Cumhuriyetleri arasnda
var olan ilikileri tm Amerika devletlerinin kendi aralarndaki sk bir ibirlii
iinde bar ve istikrar temelinde kurulacak dnya dzeninin oluumuna yapabilecekleri katky kast etmilerdir. Devamnda Stettinius Amerika devletleri tem463

silcilerinin ortak karlarla ve Uluslararas rgtn kurulmasyla ilgili sorunlar

tartmak (1608) iin buluacaklarna ilikin umudunu dile getiriyordu
Doaldr ki bu konumalar iin gerek yzn hi de deitirmiyordu ve
Amerika Dileri Bakanl Latin Amerika lkelerinin grlerini nemsememeye devam ediyor ve gerekte onlara danmakszn onlar adna hareket ediyordu.
Bylelikle, ABD her ne pahasna olursa olsun, Panamerikan Konseyini glendirmeye, birincisi, Uluslararas rgtn Bat Yarmkrenin ilerine karmasn
olanak d klmak; ikincisi, Birlemi Milletler rgtn ABDnin iradesini yerine getiren bir organa dntrmek umuduyla uluslararas sorunlarn zmnde
Latin Amerika lkelerinin oylarndan yararlanmak amacyla bu konseye blgesel bir nitelik yklemeye karar vermiti.
ABD, Amerika devletleri aras blgesel gvenlik sisteminin, gerekte ise ortaya
kmakta olan Birlemi Milletler rgtnn karsna koyulabilecek ilk askersiyasal blounu oluturma grevini Chapultepec Konferansnda hedef olarak
nne koymutu.

Sava ve Bar Sorunlarna ilikin Chapultepec Konferans

21 ubat 1945te Mexico City kentindeki Chapultepec Saraynda Sava ve Bar
sorunlarna ilikin Amerika devletleri aras bir Konferans balad. Bu konferansta,
hkmeti 4 Haziran 1943 tarihli asker darbe sonucu onaylanan ve ABD ve Latin
Amerika lkelerinin ounluu tarafndan tannmayan Arjantin dnda tm
Latin Amerika lkelerinin temsilcileri yer alyordu. Arjantin hkmetini tanmayan Latin Amerika lkeleri arasnda, ynetim makamndaki kiilerin defalarca deimesine karn, Almanya yanls eilimi nedeniyle Arjantin hkmetini tanma
konusunda gr ayrl vard. Bu hkmet, Arjantin sorununun tartlmas iin
Panamerikan Konseyinin toplanmas talebinde bulunuyordu, fakat bu hkmetin
talebi yerine getirilmedi. Panamerikan Konseyinin toplant yapma konusundaki
isteksizliine kar bir protesto iareti olarak Arjantin hkmeti Meksikadaki konferansa katlmad. Konferansn balangcnda, dier lkeler tarafndan tannmayan yeni Salvador hkmetinin temsilcileri de yer almyordu. Ancak, konferansn almalar srerken bu hkmet tannd ve devamnda Salvador delegasyonu
Meksikaya geldi.
Delegasyonlara Dileri Bakanlar Bakanlk yapyordu. ABDnin Dileri bakan E. Stettinius Bakanlndaki ok sayda ABD delegasyonuna Dileri bakan
yardmcs Nelson Rockfeller ve William Clayton dhildi. Konferansta toplam 330
delege bulunuyordu ve 450 gazeteci katlyordu.
Amerikal diplomatlarn niyetlerine baklrsa, bu olaanst konferans
Amerikann Latin Amerikadaki pozisyonunda glenmeyi pekitirmeliydi. En
azndan bu denli nemli olan bir baka dev de Birlemi Milletler rgtnn
kurulmasna ilikin San Fransiscoda yaplacak konferansta ABDnin, tm Latin
Amerika lkelerinin tam desteini almasyd.
464

Daha sonradan San Fransiscodaki konumasnda Stettiniusun u aklamas

bouna deildi: Birleik Devletler hkmeti, Amerika devletleri sisteminin kendi
faaliyetleri alannda glenmesinin ayn zamanda uluslararas rgtn glenmesine de katkda bulunaca grndedir. (1609)
Konferansn temel belgesi, 6 Mart 1945te kabul edilen Chapultepec
Deklarasyonu adl belgeydi.
Konferansta temsil edilen hkmetler adna yaplan al konumasnda karlkl yardm ve Amerika dayanmas ilkesi seslendirildi; Amerika devletleri
Panamerika konferanslarnda ve Amerika Cumhuriyetleri Dileri Bakanlar toplantlarnda kabul edilen ilkeleri kastederek uluslararas hukuk ilkelerine ballklarn ilan ediyorlard.
Al konumasnda ayrca dnyada oluan yeni durumun, Amerika halklarnn ittifak ve dayanmasn her zamankinden ok daha fazla gerekli kld vurgulanyordu. Ve tm bunlar insan haklarnn savunulmas ve yeryznde barn
korunmas urunayd.
Chapultepec Deklarasyonunun ilk temel blm u maddeleri ieriyordu:
1) Tm egemen devletler hukuki olarak eittir. 2) Her devlet bamszlna
sayg duyulmas hakkna sahiptir. 3) Amerika devletlerinden herhangi birinin toprak btnl, dokunulmazlk, egemenlik ya da siyasal bamszlna kar her
trl yelteni, bu deklarasyonu imzalam olan dier devletlere kar bir saldrganlk eylemi olarak deerlendirilecektir. 4) Herhangi bir Amerika devleti tarafndan
saldrganlk ya da bir saldrganlk eylemi hazrl durumunda, deklarasyonu imzalam olan devletler kar nlemler konusunda kendi aralarnda mzakereler yapacaktr. 5) Saldrganlk tehdidi ya da saldrganlk eyleminin Birlemi Milletlerin
asker abalarna zarar vermesi durumunda deklarasyonu imzalam olan devletler tarafndan saldrganln nlenmesi ya da ortadan kaldrlmas iin u nlemler ngrlyordu: diplomatik misyon Bakanlarnn geri arlmas; diplomatik
ve konsolosluk ilikilerinin sonlandrlmas; posta, telgraf, radyo, telefon balantlarnn kesilmesi; ekonomik, ticari ve finansal ilikilerin durdurulmas; asker g
kullanlmas.
Chapultepec Deklarasyonunun ikinci blm, Amerika Cumhuriyeti
hkmetlerine anayasalarnn kurallar uyarnca, saldrganlk tehdidi ya da saldrganlk eylemi durumunda yaptrmlar uygulama prosedrn dzenleyen bir
anlamann imzalanmasna ilikin nerileri ieriyordu.
nc blmde ise, Bat Yarmkrede bar ve gvenlik konularna ilikin
blgesel anlama ilkelerinin ki Chapultepec Deklarasyonu byleydi, gelecekteki
uluslararas rgtn amalar ve ilkelerine uygun olmas gerektiine iaret ediyordu. (1610)
Hatta Chapultepec Deklarasyonu ieriinin ksa zeti, ABDnin ak seik blgecilii ve sava dneminin olaanst koullarnda yrrlkte olan ilkeleri sava
sonras dnemde de yaygnlatrma abas hakknda net bir izlenim vermektedir.
Savan son aylarnda Chapultepec Deklarasyonuna bu tr ilkelerin dhil edilme465

si, Birleik Devletlerin gelecekte asker bir ittifakn temellerini atma abas iinde
olduunu gstermektedir.
Mexicodaki Konferansta Chapultepec Deklarasyonu uyarnca, tm Amerika
Cumhuriyetlerinin Genelkurmay temsilcilerinden oluacak bir Amerika devletleri aras daim Genelkurmay kurulmas karar alnd. Bu Genelkurmayn kurulmas, Amerika devletleri aras sistemin militaristlemesi ve ABDnin Latin Amerika
lkeleri arasnda kontrol kurmas anlamna geliyordu. Chapultepec Konferansna
kadar Panamerikan Birliinin asker organ 1942de kurulan Amerikan lkeleri
Aras Savunma Konseyi idi; imdi ise bu organ Panamerikan Birlii Yneticiler
Konseyinin daim yardmc organna dnmt.
Chapultepec Konferansnda Amerika lkeleri aras konferanslarn her drt
ylda bir toplanmas ve Amerika lkelerinin genel politikasnn hazrlanmas ve
Amerika devletleri aras sisteme dhil dier organlarn fonksiyonlarnn belirlenmesi sorumluluunu tayan bir organ olarak resmen faaliyet gstermesi gerektiine karar verildi. (1611) Bir dier karar ise Dileri Bakanlar Danma toplantlarnn her yl gerekletirilmesini ngryor ve bu organn kararlarn belirliyordu.
Dileri Bakanlar Danma toplantlarnn balca ilevi, Amerika ktasn ilgilendiren acil ve nemli konularn ve ayn zamanda Amerika Cumhuriyetlerinde
bar tehdit eden durumlarn ele alnmasndan ibaretti. (1612) Panamerikan
ttifaknn yetkilerini genileten karar, bu ittifakn Yneticiler Konseyine gerekirse Amerika Cumhuriyetleri Dileri Bakanlar Danma Oturumlarn olaanst
toplantya arma hakk tanyordu.
Tm bu kararlar, Amerika devletleri arasnda bir asker ittifakn oluturulmasna dnkt ve Panamerikan ttifakn idar-hukuki bir birlikten siyasal bir rgte
dntryordu. Daha Mexico Citydeki konferansn arifesinde 26 Ocak 1945te
ABD Dileri Bakanlnda yaplan oturumda Dileri bakan yardmcs J. Grew,
sava sonras dnyada zerine den grevi gerekletirebilmesi iin Amerika
devletleri arasndaki sistemin glendirilmesi amacyla (1613) Panamerikan
ttifaknn reorganizasyonunun gerekli olduunu ifade ediyordu. 1945 ilkbaharna doru Amerika ktasna dardan bir tehdit tmyle ortadan kalkmt,
Mexico Citydeki konferans kararlarnda deta sava dnemi ortam kk salyordu.
Chapultepec Deklarasyonu ve Konferansn dier faaliyetleri, Dumbatron-Oksta
drt byk devlet tarafndan alnan kararlar ve bir sre sonra Birlemi Milletler
rgtnn temelini oluturacak olan ilkelerle eliiyordu.
zel kararda Konferansn gelecekteki uluslararas rgt konusunda bak as
anlatlyor ve Latin Amerika lkelerinin nerilerinin dikkate alnmasna ilikin
arzu dile getiriliyordu. (1614)
ABD Dileri bakan yardmcs Clayton 27 ubat tarihinde, Ekonomik Misak
adn alan kapsaml bir program sundu. Claytonun gmrk tarifelerinin aamal
olarak kaldrlmas ve eit olanaklar ilkesinin yaama geirilmesini ngren nerileri ABDnin Bat Yarmkreyi Latin Amerika lkelerine ham madde ve ucuz i
gc salama rolnn biildii byk bir kartele dntrme yeltenii anlamna
466

geliyordu. Clayton Plan, ABDnin Bat Yarmkrede sava sonras ekonomik yaylmaclnn sanca olmutu.
Konferansta imzalanan Amerika lkelerinin Ekonomik Misak temel
maddeyi ieriyordu:
1. Tm tarife engellerinin ortadan kaldrlmas. Misakn 3. maddesinde, Latin
Amerika devletlerinin, uluslararas ticaretin artmasna engel oluturan bariyerlerin ortadan kaldrlmas iin etkin nlemler almalar gerektii ifadesi yer alyordu.
2. Ekonomik ayrmcla meydan verilmemesi. 5. madde tm ekonomik milliyetilik biimlerinin ortadan kaldrlmasnn gerekliliine iaret ediyordu.
3. Yabanc sermaye yatrmlar iin garantiler salanmas. 6. madde bir lke
tarafndan dierine getirilen sermayelere (...) eit haklar salanmas ve adil davranlmasn (1615) neriyordu.
Bylece, amac Amerikan sermayesinin Latin Amerikada kontrolszce hkm
srmesi olan Clayton Plan Ekonomik Misaka girmi oldu. Bu, Latin Amerika
lkelerinin kendi sanayilerinin gelimesi dncesinden vazgemek ve ABDnin
emperyalist tekellerine onlarn ham maddelerini en dk fiyatlardan satn almak
ve kendi rnlerini en yksek fiyatlardan satmalarna olanak salamak zorunda
olduklar anlamna geliyordu. Plann smrgeci, tek ynl niteliini ve bunun
Latin Amerika lkelerinin ekonomileri iin tad tehdidi belli lde maskelemek iin Ekonomik Misak demagojik bir ekilde ABDnin Latin Amerika
lkelerinin gelecekte bamsz ekonomik gelimeleri amacyla onlarn endstrilemesine katkda bulunmak niyetinde olduunu ilan ediyordu. (Gerekte ABD
hkmeti sanayinin yalnzca salkl bir ekonomik altyapya sahip, yani devletin
katks ve korumac gmrk tarifeleri olmadan da ayakta kalabilecek (1616) alanlarna yardm etmeyi kastediyordu.)
Clayton Plan Latin Amerika lkelerinin kaplarn Amerikan sermayesine ardna kadar ayordu. Sonradan ABD Dileri bakan G. Marshalln Nisan
1948de Bogotadaki konferansta ifade ettii gibi, Chapultepec Deklarasyonu,
Latin Amerika lkelerinin ulusal ekonomileri nnde, zel yatrmlara tevik ve
yabanc sermayeye garanti salama yoluyla geni bir gelime perspektifi amt. (1617)
ABDnin yaylma politikas Latin Amerika lkelerinde kitlesel protesto eylemlerine yol amt ve bunun sonucunda Latin Amerika delegasyonu Mexico Cityde
ABDnin ekonomik konulardaki nerilerini onaylama kararll gsteremedi.
Ancak bu, Amerikan emperyalizminin kendi programndan vazgetii anlamna
gelmiyordu. Tam tersine, Birleik Devletler Latin Amerika lkelerine kendi, kleletirici, ift tarafl anlamalarn dayatmak iin tm olanaklarn seferber etmiti
ve bunu da belli lde baardlar.
Mexico Citydeki konferansta, Stettinius dhil, Amerika delegasyonu yneticileri Chapultepec Deklarasyonunun Birlemi Milletler Organizasyonu ilkelerine uygun olduunu defalarca dile getirdi. Ancak, bir sre sonra San Fransisco
Konferans, ABD tarafndan kurulan Latin Amerika lkeleri blounun, arala467

rndaki ilikiler Chapultepec Deklarasyonu ile dzenlenen devletler grubunu,

Birlemi Milletlerin karsna koyma abas verdiini gsteriyordu. Bu lkelerin
temsilcileri, Panamerikan ttifaknn, blge (Panamerikan) sistemine dhil olan
devletler arasndaki tartmal durumlar ve gr ayrlklarnn bu sistemdeki anlamalar ve tzkler uyarnca zlmesi iin Panamerikan ttifaknn BM iinde
zerk bir birim olarak tannmasn talep ediyorlard. Bu giriimler BM rgt
ve genel gvenlik ilkelerinin glenmesinden yana olan SSCB ve dier devletler
tarafndan hak ettii olumsuz yant ald.
Mexico Cityde Amerika devletlerinin ortak tavr belirleme politikas zerinde
allm, onlarn, San Fransiscoda yaplacak konferansta Amerika devletleri aras
blou savunmaya dnk konumalar hazrlanm, uluslararas genel konferansa
kurulacak Birlemi Milletler rgtnn tznde bir dizi deiiklik yaplmas
iin neride bulunma karar alnmt. (Gvenlik Konseyinin rolnn zayflatlarak Asamblenin ilevlerinin artrlmas, Gvenlik Konseyinde Latin Amerika
lkeleri daim temsilciliinin oluturulmas vb.)
Chapultepec Konferans artk kinci Dnya Sava sonunda Amerikan tekelci
sermayesinin, Latin Amerika lkelerini uzun vadeli programyla kendisine tbi
kldn gstermiti.
Amerika delegasyonu konferansta Latin Amerika lkelerinin Franco spanyas
ile ilikileri, Bat Yarmkredeki Avrupa kolonilerinin ve Latin Amerika topraklarnda kinci Dnya Sava dneminde kurulan Amerikan slerinin yazgs gibi nemli konularn tartlmasna meydan vermemiti. Mexico Citydeki
Konferansta, Sovyet-Latin Amerika ilikilerinin gelimesini her ekilde frenlemeye alan Amerikal diplomatlar Latin Amerikal temsilcileri komnizm tehlikesiyle korkutmulardr.
Chapultepec Konferansnn katlmclar 7 Marttaki son oturumlarnda
Arjantin hkmetini d politikasn dier Amerika Cumhuriyetlerinin politikasna uydurmaya, mihver devletlerine sava ilan etmeye, ayn zamanda
Chapultepec Konferansnda kabul edilen belgeleri imzalamaya (1618) davet eden
bir karar ald. Konferansn kararlarna katlma ars, Arjantin olmadan ktann
birliinin eksik kalaca dncesinde olan Birleik Devletler tarafndan telkin
ediliyordu. Bat Yarmkre lkeleri kta blounun kurulmas abas iinde olan
ABDnin, Arjantinin katlmasndan st dzeyde karlar vard. Birincisi, Arjantin
en nemli ham madde kaynaklarndan ve pazarlardan biriydi; ikincisi, ABD yaylmaclna kar mcadelenin bir kalesi olan ili, Uruguay gibi kendisine meyilli
olan bir dizi kta lkesi iin Arjantin bir ekim noktasyd. Arkasnda Britanya emperyalizmi olan Arjantin bu yaylmacla dier Latin Amerika lkelerinden daha
kat bir ekilde direniyor, ABDden bamsz bir d politika yrtme abas veriyordu. Arjantin kendisi ktada nc rol oynamaya soyunuyordu. ABD, kta blou
dnda kalmas durumunda Arjantinin ngiltere ile ilikilerinin glenmesinden
ekiniyordu; Arjantinin bloa dahil olmas ise, ABDye ngiliz emperyalizminin
bu lke zerindeki etkisini zayflatma ve kendi pozisyonunu glendirme olana
verecekti. Bunun dnda, ABD San Fransisco Konferansnda Bat Yarmkrenin
468

tm devletlerinin temsil edilmesini istiyordu. Birka Latin Amerika lkesinin

1945te perde kapanmadan mihver lkelerine alelacele sava ilan etmeleri olgusu da zaten bununla aklanyordu.
1945 yl bana doru Arjantin, Venezuela, Paraguay, Peru, Ekvator, ili
ve Uruguay mihver lkelerine sava ilan etmediler. Bunlardan son alt lke
hkmetinin, bilgisine bavurduu, ABD Dileri Bakanl, diplomatik ilikileri
kesmenin de pekl yeterli olaca yantn veriyordu. Yukarda ad geen 6 lkenin
hkmet Bakanlar ABD Bakan Roosevelt imzal beklenmedik bir mektup aldlar. Mektupta kendilerine mihver devletlerine derhl sava ilan etmeleri neriliyor, aksi takdirde Birlemi Milletlerin San Fransisco Konferansna alnmayacaklar
belirtiliyordu. Bu durumda, Paraguay, Peru, Ekvator, ili 14 ubat 1945te mihver
lkelerine sava ilan ettiler. Venezuela ve Uruguay da 24 ubatta sava ilan ettiler.
Nihayet, 27 Martta Arjantin hkmeti Chapultepec Konferansnn kararlarna katldna ilikin bir kararname yaymlad ve Japonya ile Almanyaya sava ilan
etti. Arjantinin nce Japonyaya sava ilan etmesi ve Almanyaya ise Japonyann
mttefiki olduu iin sava ilan etmesi karakteristik bir durumdur.
Arjantin iktidar evreleri Japonya ve Almanyaya sava ilan ederken baz amalara ulamt: Birincisi, San Fransisco Konferansna girme olana elde etmi,
ikincisi, galip lkelerle normal diplomatik ilikiler kurma olana elde etmi ve
ncs, halk kitlelerinin taleplerine dn vererek bu eylemi 1946 seim kampanyasnda kullanma abasna girmitir.
4 Nisan 1945te Arjantinin Meksika Maslahatgzar Chapultepec Deklarasyonunu
imzalad. 9 Nisanda ise ABD ve Latin Amerika lkeleri Arjantin ile diplomatik ilikilerini yeniden kurdu. (1619)
Chapultepec Konferans ve bu konferansta kabul edilen deklarasyon ABDnin
Latin Amerikada, sava dneminde elde ettii baskn pozisyonunu fiilen pekitirmeye dnkt. Amerikan tekelci sermayesi sava sonras dnemde de bu lkelerdeki pozisyonunu korumann hesabn yapyordu.

Sscb le Latin Amerika lkeleri Arasnda Diplomatik

ve Ticari likilerin Kurulmas
kinci Dnya Sava dneminde Latin Amerika lkelerinde SSCB halklar ile
geni apl bir dayanma hareketi balamt. Bir dizi Latin Amerika lkesinde
Sovyetler Birliine yardm ve destek salanmasn talep eden mitingler yaplmt.
Arjantin, Venezuela, Kba, Uruguay, ili ve dier lkelerin halklar SSCB ile
ilikiler kurulmasn kararllkla talep ediyordu. Latin Amerikann ilerici eylem
adamlar, SSCB ile ticaretten vazgeilmesinin ancak Kuzey Amerika tekellerinin
elini glendireceini belirterek, SSCB ile ticari ilikilerin gelitirilmesinin yararl
olacan vurguluyorlard srekli.
17 Temmuz 1941de Orientations gazetesinde yaymlanan bir makalede Arjantin
Komnist Partisi lideri Victorio Codovilla unlar yazyordu: Biz Sovyet halknn ge469

reksinim duyduu her eyi lkemizden almas iin SSCBnin tannmas, bu lke ile
diplomatik ilikilerin kurulmas iin hep birlikte mcadele etmek zorundayz. (1620)
Arjantin, Brezilya, Uruguay ve dier lkelerin iileri, mihver lkeleri iin
spanyaya giden gemilere asker-stratejik ham madde yklemeyi reddettiler.
Onlar Almanya, talya, Japonya ile ilikilerin kesilip onlara sava ilan edilmesini
talep ediyorlard.
Halk kitlelerinin srarl taleplerine boyun een Latin Amerika lkelerinin ounluunun hkmetleri, mihver lkeleri ile ilikilerini sonlandrdktan sonra
Sovyetler Birlii ile diplomatik ilikiler kurdular.
Yukarda da ifade edildii gibi, 1941 Aralnda Kba hkmeti Japonya, talya
ve Almanyaya sava ilan etti. Birka ay sonra, ilerici kitlelerin dinmeyen basks
altnda Kba hkmeti Sovyet hkmetine Kba ve SSCB arasnda diplomatik
ilikiler kurulmas nerisiyle bavurdu. 17 Ekim 1942 tarihli grmeler sonucunda diplomatik ilikiler ve Konsolosluk ilikileri kuruldu.
29 Ekim 1942de Mexico Cityde Sovyet halk ile bir dayanma mitingi yapld.
Mitinge Meksikann ok sayda toplumsal rgt katld. Oy birlii ile kabul edilen kararda u ifadeler yer alyordu: ... Verili protokol normlar uyarnca Sovyetler
Birlii ile ticari ve diplomatik ilikilerin yeniden kurulmas konusunun gndeme
getirilmesi iin bu toplantda yer alan rgtler adna Cumhurbakan ve Dileri
Bakanna toplu dileke gnderilmelidir. (1621)
12 Kasm 1942de, Sovyetler Birlii bykelisi M.M. Litvinov ile Meksika bykelisi Kastilo Naherann Meksika ile Sovyetler Birlii arasnda deitirdii 10
ve 12 Kasm tarihli notalarda tespit edilen anlama uyarnca, Sovyetler Birlii ile
Meksika arasnda Ocak 1930da kesilen diplomatik ilikiler yeniden tesis edildi.
Sovyet hkmeti Meksika hkmetinin orta Eli dzeyinde diplomatik temsilci
deiimine ilikin nerisini kabul etti. Haziran 1943te Meksika ve SSCB hkmeti
misyonlarn Bykelilik dzeyine ykselttiler. Meksika Bykelisi olarak K.A.
Umanskiy atand.
Uruguay hkmeti de, verili durumu hesaba katarak Sovyet hkmeti ile diplomatik ve ticari ilikileri yeniden tesis etme yoluna gitti. Uruguay Dileri bakan
A. Huan ABDye gitti ve orada Sovyet Bykelisi ile bir grme yapt, bunun
devamnda da Uruguay hkmeti Sovyet hkmetine SSCB ve Uruguay arasnda
diplomatik ve ticari ilikileri yeniden tesis etmeyi nerdi. SSCB ile Uruguay arasndaki mutabakat 27 Ocak 1943 tarihli notayla kayt altna alnm oldu.
3 ubat 1943te Kolombiya Dileri bakan G. Turbay Sovyetler Birliinin ABD
Bykelisine gnderdii notada unlar yazyordu: lkelerimiz arasnda 1935te
kurulan normal diplomatik ilikilerin gelitirilmesi iin Kolombiya hkmeti
Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii ile yetkili orta Eli deiimi arzusundadr.
(1622) Kolombiyann nerisi kabul edildi ve yine ayn yl iinde diplomatik temsilci deiiminde bulunuldu.
Kolombiyann ardndan Kosta Rika da SSCB ile diplomatik ilikiler kurma arzusunu ifade etti. Sovyet hkmeti Kosta Rika Cumhuriyetinin nerisini kabul
470

etti ve 8 Mays 1944te, bir mutabakat sonucunda SSCBnin Meksika Bykelisi

ile Kosta Rika Cumhuriyetinin Meksika Bykelisi arasnda nota deiimi gerekletirildi.
ABD Dileri Bakanl Sovyetler Birlii ile Latin Amerika lkeleri arasnda
diplomatik ilikiler kurulmasn mmkn olduunca engelliyordu. Aralk 1943te
ABD Dileri Bakanl tarafndan ABDnin Gney Amerikadaki temsilcilerine gnderilen sirklerde komnist lkelerle ilikilerin srdrlmesinin bizim
Sovyetler Birliinin Bat Yarmkrede, yarmkrenin gvenliine, siyasal ve ekonomik istikrarna ve bizim karlarmza dman olan etkinliklerine sakince yaklaacamz anlamna gelmez (1623) ifadesi yer alyordu.
ili halknn mihver lkeleriyle ilikilerin kesilmesi ve Sovyetler Birlii ile
diplomatik ilikiler kurulmasn talep etmesine karn, ili hkmeti uzun sre
tarafszlk politikas tarafndayd.
Sovyet halknn faist Almanya ile kahramanca mcadelesini hayranlkla izleyen emeki kitleler, ilinin ilerici siyasal ve toplumsal nderleri, sonunda ili
hkmetinin SSCB hkmetine kendisiyle diplomatik ilikiye girmesi nerisinde
bulunmasn salad. 11 Aralk 1944te Sovyetler Birlii ve ili Washington bykelileri A.A. Gromko ve M. Mora SSCB ile ili arasnda diplomatik ilikiler
kurulmas konusunda nota deiiminde bulundular.
Sovyetler Birlii ile diplomatik ve Konsolosluk ilikilerini Nikaragua gibi
ABDye baml olan lkeler de kurdu. Nikaraguann Meksika bykelisi L.
Guerrero basn mensuplarna Nikaraguann, halkn arzusunu yaama geirdiini
ve bunu kendisi iin bir eref saydn (1624) aklyordu. Her iki hkmet arasndaki anlama, 12 Aralk 1944te Meksikann bakentinde SSCB ve Nikaragua
Bykelileri arasnda nota deiimi eklinde kayt altna alnd.
Dominik Cumhuriyeti hkmeti Sovyet hkmetine diplomatik ve
Konsolosluk ilikileri kurulmas ve orta Eli deiiminde bulunulmas nerisiyle bavurdu. SSCB ile Dominik Cumhuriyeti arasnda diplomatik ilikiler tesisi
SSCBnin Meksika maslahatgzar V.P. Yakubovskiy ile Dominik Cumhuriyeti
Dileri bakan Manuel Penya Battle arasnda 8 Mart 1945te Mexico City kentinde nota deiimi ile kayt altna alnd.
Dominik Cumhuriyetinin ardndan Sovyet hkmetine diplomatik ilikiler
kurma ve diplomatik temsilcilikler deiiminde bulunma nerisiyle Venezuela
da bavurdu. 14 Mart 1945te Venezuelann ABD bykelisi Escalante A.A.
Gromikoya bir nota sundu. Venezuela Bykelisinin notasnda u ifadeler
yer alyordu: Venezuela hkmeti, aralarnda Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler
Birliinin ok nemli bir yer tuttuu Birlemi Milletlerle balayan dostluk balarn srdrmek ve pekitirmek arzusundadr... Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler
Birlii ile diplomatik ve Konsolosluk ilikilerinin kurulmasna byk nem verilmektedir. (1625)
2 Nisan 1945te Brezilya ile Sovyetler Birlii arasnda diplomatik ilikiler kuruldu. Brezilya halk bu karar cokuyla onaylad. Associated Press Ajans Rio
471

de Janeriodan hkmete ait olanlar dhil, gazetelerin ounluu ve muhalefet

organlar Sovyetler Birlii ile diplomatik ilikiler kurulmasn selamlyorlard.
(1626) diyordu. Brezilya gazeteleri okurlarnn Sovyetler Birlii ile diplomatik ilikilerin kurulmasn cokuyla selamladklar ok sayda mektubunu stunlarnda
yaymlyorlard.
18 Nisan 1945te SSCB ve Bolivyann ABD bykelileri A.A. Gromiko ve V.
Andrade arasnda nota deiimi gerekleti ve bu notalarda SSCB ile Bolivya arasnda diplomatik ilikiler kurma karar kayt altna alnd.
19 Nisan 1945te ABDnin Sovyet Bykelisi ve Guatemala Cumhuriyetinin
Maslahatgzar Sovyetler Birlii ile Guatemala arasnda diplomatik ilikiler kurulmas konusunda nota deiiminde bulunuldu.
Sovyetler Birliine diplomatik ilikiler kurulmas ricasyla bavuran bir sonraki lke de Ekvator Cumhuriyeti idi. 1944 Austosunda Ekvator Cumhurbakan
H.M. Velasco barrann grevlendirmesi zerine, Ekvatorun Washington bykelisi Halo Plasa ABD Dileri Bakan Yardmcsna, Ekvator-Sovyet ilikilerinin
tesis edilmesi konusundaki grn soruyordu. Yant, her zaman olduu gibi,
olumsuzdu. Ekvator hkmeti kurnazla bavurup Ekvatorun Sovyetler ile artk fiilen diplomatik ilikiler kurduunu ve bylece yurttalarn isteklerinin yerine
getirildiini ilan ediyordu. Ancak 16 Haziran 1945te Meksikann bakentinde
SSCB ile Ekvator arasnda diplomatik ilikiler kurulmas konusunda nota deiimi
gerekleti.
Bylece, kinci Dnya Sava boyunca 20 Amerika lkesinden 13 Sovyetler
Birlii ile diplomatik ilikiler kurmu oldu. Latin Amerika devletleri tarafndan
SSCB ile diplomatik ilikilerin kurulmasna balca etkiyi, Kzl Ordu tarafndan
faist ordulara kar kazanlan esiz zaferler, ayn zamanda Sovyetler Birliinin
anti-Hitler koalisyondaki nc rol ve SSCBnin uluslararas otoritesinin artmas
yaratmtr.

472

SEKSENNC BLM

FAST ALMANYANIN KAYITSIZ KOULSUZ

TESLM OLMASI
AVRUPADA SAVAIN SONA ERME DNEMNDE
MTTEFKLER ARASI LKLER
BRLEM MLLETLER RGTNN
KURULMASI

1. AVRUPADA SAVAIN SONA ERMES

1945 ilkbaharnda anti-Hitler koalisyon ordular Doudan, Batdan ve

Gneyden Almanyaya taarruza getiler. Sovyet Silahl Kuvvetlerinin Ocak-Mart
aylar boyunca taarruz harektlar sonucunda faist yuvalarna belirleyici darbeyi vurmak iin koullar olumutu. 1. ve 2. Belarus cephelerinin ordular 1945
Martnda Dou Pomeranyada byk bir faist Alman grubunu bozguna uratt.
Mart sonunda 3. ve 2. Ukrayna cepheleri, ordular asker harektlar Avusturya
topraklarna tadlar ve 13 Nisanda Avusturyann bakenti Viyanay kurtardlar.
Sovyet Silahl Kuvvetleri Polonya, ekoslovakya, Yugoslavya, Bulgaristan ve
Romanya ordularyla birlikte Orta ve Gneydou Avrupann kurtuluunu tamamladlar.
Hitlercilerin balca kuvvetlerini kendi zerine eken Kzl Ordunun taarruzu ile e zamanl olarak Amerika-ngiliz ordular elverili ortamdan yararlanarak
Mart sonunda Rheine ktlar ve Almanyann ilerine taarruza hazrlanmaya baladlar. Bir de baz Amerikal ve ngiliz yneticileri Batl mttefiklerin ordularnn
Berline hamle yapp, Almanyann bakentini Kzl Ordu girmeden igal etmenin
abas iindeydiler. Daha sonralar Churchill anlarnda, ngiliz-Amerikan ordularnn birincil ve en nemli amacnn Berlinin igal edilmesi, Amerikan ordusunun Praga girmesi ve Viyana ve Avusturya zerinde Batl devletlerce en azndan SSCB ile eit koullarda kontroln salanmas (1627) olduunu itiraf eder.
Ancak, mttefiklerin Douya byle bir ilerleme iin reel olanaklar yoktu. nc
birlikleri Elbeye kan 9. Amerikan ordusunun komutan U. Simpson mttefiklerin Avrupadaki Keif Kuvvetleri Yksek Bakomutan D. Eisenhowera Berline
yrme nerisiyle bavurduunda, Eisenhower bu fikri desteklemeyi reddetti.
473

Eisenhower ABD Sava Bakanna u telgraf yazyordu: ... Elbe gerisinde kk

bir muharebe alann ele geirdiimiz dorudur, ancak bu nehre bizim yalnzca
nc birliklerimizin girmi olduunu unutmamak gerekir; bizim temel kuvvetlerimiz olduka gerilerdedir. (1628) Dolaysyla Amerikan-ngiliz ordular Berlini
kuatacak durumda deillerdi. ... Olanamz olsayd biz Berlini alrdk diyordu
H. Hopkins. (1629)

Hitlerin st Dzey Yneticilerinin Batl Devletlerle

Bar Anlamas mzalama Giriimleri
1945 ylna doru Hitler Almanyas tmyle izole olmu durumdayd.
Almanyann tek mttefiki, Uzak Dou ve Pasifik Okyanusunda savaa devam
eden Japonyayd. Almanyann savata tarafszlk ilan eden birka yabanc devletle
kalm olan diplomatik ilikileri ok formel bir nitelik tayordu. 1945 Martnda
Almanyaya kar sava ilan etmi olan devlet says elliye yaklayordu.
Almanyadaki faist rejimin hlen srd bu son haftalarda Hitler st ynetimi, tpk faist bloun katlmcs olan dier devletlerin st yneticileri gibi, Batl
devletlerle mnferit bar anlamalar imzalamak yoluyla Nazizmi kurtarmak
iin saysz giriimlerde bulundular. Bu giriimleri Gring, Gimmer, Ribbentrop
ve Hitlerin dier yardmclar gerekletirdi. Faist elebalarnn bar iin nabz
yoklama amal diplomasileri, zerinde mutabk kalnmam, dank bir nitelik
tayordu, bu abalarda ak seik bir aknlk, panik ve insanla kar su ilemi olmann sorumluluu karsnda bir korku egemendi. Faist elebalar balca
umutlarn, Sovyetler Birlii ile Batl devletler arasnda en yakn zamanda bir silahl atma olaslna balayarak yaklamakta olan felaketi nlemeye abalyorlard. Bu durumda faist Almanyann, SSCBye kar bir savata Batl devletlerin
doal mttefikleri olmas gerektii ve Sovyet-ngiliz-Amerika ilikilerinde var
olan gr ayrlklarndan yararlanlaca hesaplar yaplyordu.
1944 yl sonu ile 1945 yl bana doru Ribbentropun Vatikan, spanya, Portekiz,
sve ve sviredeki Alman temsilcileri araclyla Batl devletlerle mnferit bar
anlamas imzalama giriimleri olmutu. Hitler, kukucu bakn gizlemese de bu
nabz yoklamaya onay verdi. Bundan hibir ey kmaz diyordu Ribbentropa,
ama siz bunu ok istiyorsanz, bir giriimde bulunabilirsiniz. (1630)
Bir sre sonra Almanyann Madriddeki Alman Bykeliliinden bir telgraf
alnd. Telgrafta u ifadeler yer alyordu: Fhrerin kendi devlet Bakanl grevlerine snrlama getirmesi ve hkmet ynetimini Bay Xe devretmesi, bara
ilikin herhangi bir grmenin koulu olmaldr. Ribbentrop telgraf okuduktan
sonra u sonuca varyordu: Bu demektir ki, benim de iktidardan gitmem gerekecek. Bu konuyu konumaya dahi gerek yok. (1631)
Bar konusunda nabz yoklamasna, dier Avrupa bakentlerinden yantlar
geciktii iin, ii hzlandrmak amacyla Hitlerin ngiltere konusundaki danman F. Hessenin zel bir misyonla Stockholme gnderilmesine karar verildi.
474

Hesse Batl devletlerle mnferit bar koullarna ilikin memorandum hazrlad.

Memorandumun temel dncesi Bat Cephesinde asker operasyonlarn durdurulmas ve tm Alman ordularnn Douya sevkiyatndan ibaretti. (1632) Hitler
memorandumu onaylad. Hesse 17 ubat 1945te Stockholme hareket etti. Hesse
svee geldiinde Churchill ve Roosevelte yaknlyla bilinen, ngiltere ve sve
arasnda arabuluculu sveli bankerler Vallenberglerle balantya geti.
Hessenin misyonu baarya ulamad. Hessenin diplomatik kanallardan baaramadn Almanyann Bat karsnda teslim olmas hkmetin talimatyla
Alman ordusunun eitli Komutanlar baarmlard. Alman komutanlar lokal
teslim olmay nererek, Dou Cephesinde daha fazla bir kuvvetle sava srdrmek amacyla ngiltere ve ABD Silahl Kuvvetleri nnde silah brakmaya abalyorlard. Ve bundan dolay, Wolf un, savan biti aamasnda mttefikler aras
ilikilerde kmsenemeyecek bir iz brakan misyonuna gz atmak gerekir.
1945 ubat sonunda svireye gelen talyadaki C Ordu grubu nezdindeki
SSin ba temsilcisi Wolf, Amerikan istihbaratnn yneticilerinden birisi olan
Allen Dulles ile buluuyordu. Wolf un misyonu Himmlerin bilgisi dhilinde ve
talimatyla karara balanmt. 8 Martta, Dulles ile bulumas srasnda Wolf u
anlama koullarn neriyordu: Alman ordusu Kuzey talyadaki sanayi tesislerini tahrip etmeyecekler, talya Cephesindeki asker faaliyetler durdurulacak, C
ordular grubunun tm askerleri hibir engelle karlamadan Almanyaya sevk
edilme olana elde edeceklerdir. Wolf un nerisinde bylelikle, bundan sonra,
gce dayal Alman dzeninin varl garanti edilmi olacaktr (1633) ifadeleri
yer alyordu. Wolf ile n grmelerden aa kt ki, Hitlerin Generalleri tm
Gney Cephesinde bar anlamas salama abasndaydlar. Konunun byle gelimesi grmelere son derece byk nem katyordu. Londra ve Washington
Wolf un bildirisini alr almaz resm grmeleri Hitler ordusunun Kuzey talyada
teslim olmas ile ilintilendirmeye karar verdiler. Akdeniz sava arenasndaki mttefik ordular Yksek Komutan Feldmareal G. Aleksandera subaylarn Hitlerin
temsilcileriyle grmeler yapmak zere Berne gnderme talimat verilmiti.
19 Martta svirenin Gneyindeki Ascona kasabasnda Wolf un, Alexanderin
kararghndan General T. Airey (Birleik Karargh stihbarat Dairesi Bakan) ve
(Birleik Karargh Bakan Yardmcs) General L. Lemnitzer arasnda ikinci grme gerekleti. Wolf gerekleecek teslim olma konusunda kendi bak asn
ayrntl olarak anlatt ve mttefikleri Hitlerin General-Feldmareali Kesselringin
talyadan gnderilmekte olduunu ve bu nedenle kendisinin imdi yeni komutan
Korgeneral Viettinghof un teslim olma konusunda mutabakatnn alnmasnn
gerektii konusunda bilgilendirdi. Wolf daha sonra bunu Kesselringin desteiyle
yapacan ve onunla bulumak iin Almanyaya gitmesi gerektiini bildirdi. Wolf,
Kesselring ile bulutuktan ve ngilizler ve Amerikallar ile grtkten sonra, silahlarn brakan askerlerin, koullarn uygun olmas durumunda Douda kullanabilmek zere bir yap oluturacaklar (1634) izlenimine kapldn anlatt.
30 Martta Amerikallar Wolf tan yeni bir haber ald: Kesselring talyada meydana gelen durumdan en iyi kn teslim olmak olaca dncesine raz olmutu
475

ve Wolf bu konudaki dncesini General Viettinghoff a bildireceini de ekledi.

Wolf balatlan grmeleri yakn bir zamanda srdreceini vaat etti.
talyan sanayici Baron Parilli 2 Nisanda gizli bir buluma iin Locarnoda nceden kararlatrlan yere gelmiti. Parilli General Wolf un ngiliz-Amerikan komutanlyla grmeler yapmak iin Viettinghoff un onayn aldn bildiriyordu.
Wolff adna gelen Parilli daha sonra Viettinghoff ve Wof un Alman askerlerine
Almanyaya dnme olanann salanmasnn, talya topraklarnda savaa son verilmesi iin en nemli koullardan biri olarak kabul ettiklerini bildiriyordu. (1635)
Sovyet hkmeti Amerikallar ve ngilizlerin Wolf ile grtklerini rendi.
16 Mart 1945te SSCB Dileri Bakanl Halk Komiserlii ngiliz Bykelisine
bir mektup gnderdi. Mektupta ngiliz hkmetinin Sovyet temsilcilerinin Wolf
ile Berndeki grmelere katlmalarna kar kt belirtiliyordu. Bundan dolay
Sovyet hkmeti Britanya ve Amerika temsilcilerinin Alman Komutann temsilcileriyle Bernde grmeler yapmasna onay vermeyi olanaksz kabul etmekte ve
Bernde balatlm olan grmelere son verilmesinde srar etmektedir. (1636)
A.K. Kerr V.M. Molotov adna yazd 21 Mart tarihli mektupta gya Bernde
herhangi bir grmenin yaplmas gerektiinin hibir zaman kastedilmedii,
yalnzca Alman temsilcilerin grmeler yapmak iin gerekli yetkiye sahip olup
olmadna aklk kazandrlmas iin n grmelerin yapld konusunda
onu temin etmeye alyordu. (1637)
22 Martta SSCB Dileri Halk Komiserlii ngiliz Bykelisine bir mektup gnderdi. Bu mektupta, iki hafta boyunca Almanyaya kar savan en byk ykn eken Sovyetler Birliinin arkasndan, bir taraftan Alman asker
Komutanl, dier yandan da ngiliz ve Amerikan Komutanl temsilcileri arasnda grmeler yaplmasna kar protesto ifadesi yer alyordu. Sovyet hkmeti
bunu tamamen kabul edilemez olarak... deerlendirmekteydi. (1638)
Sovyet hkmetinin Bakan J. Stalin, Wolf ile grmelere ilikin ABD Bakan
Roosevelte 3 Nisan tarihli mektubunda u ifadelere yer veriyordu: ... bu durum
lkelerimiz arasnda gvenin korunmas ve glenmesi davasna hibir ekilde
hizmet edemez. (1639) ngiltere ve Birleik Devletler hkmetleri General Wolf
ile bir daha diyalog kurmaktan vazgemek zorunda kaldlar. 9 Nisanda mttefik
ordular talya Cephesindeki taarruzlarn yeniden balattlar.
ABD Bakan Rooseveltin 12 Nisan 1945te vefat Hitlerciler arasnda yeni
umutlar dourdu. Kendi mparatorluk Kanilaryasnn bodrumunda gizlenen
Hitlere bu olay Almanyann kurtulaca ynnde yukardan gnderilen bir iaret
gibi gelmiti. Hitlerciler, anti-Hitler koalisyon iindeki asker srtmenin SSCB
ile ibirliinin taraftar olan artk imdi Rooseveltin lmnden sonra kanlmaz olduunu ngryorlard. Hitlerci radyo Roosevelt en byk dman olan
Bolevik Sovyetler Birliinin gcne g katan bir Bakan olarak tarihe geecektir. (1640) diyordu fkeli bir ifadeyle.
Hitlerciler Batl devletlerle uzlaabilmek iin son giriimlerinde bulunmulard. Bu arada Hitlerin en yakn dava arkadalar bizzat Hitlerin her ne pahasna
476

olursa olsun yoldan ekilmesi gereken bir engel durumunda olduu grnde
birleiyorlard. rnein, Almanyann Gneyinde bulunan Gring 25 Nisanda istifa etmesi ve devlet Bakanl ve Bakomutanl tm yetkileriyle birlikte kendisine devretmesini talep ettii bir telsiz telgraf gnderiyordu. Ayn gn saat 22.00a
kadar yantn bekleyecei konusunda Hitleri bilgilendiriyordu. Ertesi gn Gring
Eisenhowern kararghna gidip kendisi ile Batda asker harektlarn durdurulmas konusunda anlamaya niyetlenmiti. En yakn komutanlarndan birisi olan
Hava Kuvvetleri Kurmay bakan General Kolleri halka ve orduya bir hitap tasla hazrlamakla grevlendirip kendisine u talimat verdi: Bu belge okunurken
Ruslar bu belgeyi, nceden de olduu gibi bizim Bat ve Douya kar mcadele etmek istediimiz eklinde alglamal. ngilizler ve Amerikallar ise bu metni bizim
Batda savamak niyetinde olmadmz, bizim sava Sovyetlere kar vereceimiz
eklinde okumaldrlar. Bizim askerlerimiz ise bu metni, savan devam etmekte,
ama bizim iin ncekine gre daha elverili bir sonun yaklamakta olduu eklinde anlamaldrlar. (1641) Gringin telgrafna yant olarak Hitler, Gring ve ona
yakn olan ok sayda kiinin, partiden ihra edilip tutuklanmas emri verdi.
ubat-Nisan 1945te bir yandan Himmler ve Schellenberg arasnda, dier
yandan da sve Kzl Ha Cemiyeti Bakan yardmcs Kont Bernadotte arasnda bulumalar gerekleti. Bu grmeler bal bana Almanyann ngiltere ve
ABD ile uzlamac barn niteliine adanmt. rnein, 23 Nisanda Lbeckde
Bernadotte ile grme srasnda Himmler; Hitlerin siyasal bir l olduunu
ilan ediyor ve belki kendisinin fiziksel olarak da kolaylkla ortadan kaldrabileceini ima ediyordu. Daha sonra Himmler unlar sylyordu: Biz Almanlar kendimizi yenilgiye uram Batl bir devlet olarak kabul etmek zorundayz ve ben sizden bizim hepimizin bundan sonra gereksiz yere kan akmasndan kanmak iin
bunu sve hkmeti araclyla Eisenhowera iletmenizi rica ediyorum. Ama biz
Almanlar ve zellikle de benim iin Ruslar nnde teslim olmak mmkn deildir. Biz onlara kar sava Batl devletlerin Cephesi Alman Cephesini devralmaya
gelinceye kadar srdreceiz. (1642) Bernadotte grmenin ieriini ngiltere
ve Amerikann Stockholm Bykelilerine bildiriyor, Bykeliler de Londra
ve Washingtona iletiyorlard. Bir sre sonra dorudan zel bir gizli ajan ABD
Bakanna gnderme karar alnd. Seim, Almanlarda tutsak bulunan Amerikan
Hava Kuvvetleri Generali Vanamanndan yana yaplmt. Vanamann savatan
nce Berlinde Amerikan Asker Ataesi grevini yrtyordu ve Hitlercilerin st
ynetim kademesi ile tanyordu. Vanamann bu misyonu yerine getirmeye raz
oldu ve Almanyadan kma olana buldu. (1643)
1945 Nisan sonunda Himmler Almanya ile ngiltere arasnda SSCBye kar
uzlama salayabilmek iin bou bouna ngiliz Feldmareal B. Montgomery ile
dorudan balant kurmaya alyordu. Daha sonra, tutuklu iken Himmler ngiliz
komutana, Ruslarn eline dmemesi iin Almanyann canl gcn kurtarmann
ne kadar nemli olduu, nk bu gcn ok yakn bir zamanda Ruslara kar ngilizler ile ortaklaa sava iin gerekli olaca dncesini ngiliz komutana
iletmek istediini belirtiyordu. Himmlerin dncesine gre byle bir sava ka477

nlmazd. (1644) Ayrca Nazi Almanyasnn son gnlerinde Himmlerin General

de Gaullee de bavurup hem Anglosaksonlara hem de SSCBye kar bir ittifak
nerdii de bilinmektedir. (1645)

Almanyann Kaytsz Koulsuz Teslim Olmas

ngiliz ve Amerika hkmetleri Himmler ile grme yapmaya gerek grmemiti. 25 Nisanda W. Churchill grmelerle ilgili olarak J. Staline byk
devlet nnde e zamanl kaytsz koulsuz teslim olmann dnda daha aznn
sz konusu olmadn (1646) yazyordu. ngilizler ve Amerikallarn bu tutumu
Moskovadan tam onay ald. Ayn gn Stalin Churchille unlar yazyordu: Sizin
Himmlerden, Sovyet Cephesi dhil tm cephelerde kaytsz koulsuz teslim olunmasna ilikin talep nerinizi tek doru talep olarak kabul ediyorum... nerinizin
ruhuna uygun hareket etmenizi rica ediyorum, Kzl Ordu da ortak davamzn
yararna Berline bask yapacaktr. (1647)
ngiltere ve ABD kamuoyu, Sovyetler Birliinin haberi olmadan Almanya ile
her trl mnferit anlamay iddetle yarglayabilirdi. Batda Hitler klii ile az
birlii yapmann, SSCB ile bir srtmeye, olasdr asker bir atmaya yol aabileceinden ve bunda da zayf tarafn Batl devletlerin olabileceinden ekiniliyordu. ngiliz tarihi Profesr John Ehrman unlar yazyordu: Eer, rnein
Byk Britanya Babakan ya da Dileri Bakan 1945 ilkbaharnda, Rusyann
bizim potansiyel dmanmz olaca ngrsnden yola karak hareket edilmesi
gerektiine karar vermi olsalard, sanmam ki gerek Byk Britanyada gerekse de
ABDde onay grrlerdi. (1648)
rnein, Hesse D. Eisenhowern Sovyet Silahl Kuvvetlerinin gcnn Bat
ordularnn gcnn ok stnde olduu ve bu koullarda mnferit bar anlamas imzalamann amasz olacana ilikin 1945 ilkbaharnda Roosevelt ile yazmasnda dile getirdii grn, kendisinin sveteki grmelerinin sonularna
etki edeceini tahmin ediyordu. (1649)
ngilizleri Ruslarla savamaya ikna etmenin olanakszl dncesinde olan
G. Montgomery de genel olarak bu grteydi. 1945te onlarla savamak isteyen
her ngiliz hkmeti lke iinde tatszlklarla karlaabilirdi. (1650) Amerikann
bu konudaki tutumu ayn zamanda, bir Pasifik Okyanusu devleti olarak onlarn,
SSCBnin Japonya ile savaa girmesinden ngiltereye gre daha fazla kar olduu
olgusuyla belirleniyordu. Bundan hareketle, Amerikallar mutabk kalnan kaytsz
koulsuz teslim olma ilkesini ihlal etmekten ekiniyorlard, nk doal olarak bu
SSCByi yklendii sorumluluklardan muaf klabilirdi.
Nihayet, Nisan sonunda Almanyada ortaya kan somut asker-siyasal ortamdan Hitlerciler ile mnferit gizli anlama olanaksz hle gelmiti. Artk Hitler kliini tam bir bozgundan hibir g kurtaramazd. Sovyet ordusu 2 Maysta faist
Alman ordusunu bozguna uratmay tamamlayp, zerinde Sovyet Kzl Zafer
bayrann dalgaland Berline tmyle hkim olmulard. Berlinin d savan sonunun habercisiydi.
478

Avrupada savan sonuna birka gn kala, 30 Nisanda, kuatlm Berlindeki

mparatorluk Kanilaryasndaki Nazi kliinin ba Hitler morali tmyle bozuk
ve her trl kurtulu umudunu yitirmi olarak yaamna son verdi. Hitler kendi
ardl olarak Byk Amiral Dnitsi atamt. Hitler onun her ne pahasna olursa
olsun sava srdrme taraftar olduunu gryordu. Ayn zamanda Alman sanayiciler ve askerlerinin bir blm Dnitsin adaylnn Bat ile ilikiler kurulmas
iin kabul edilebilir olduunu ngryorlard, nk Byk Amiral, onlara gre,
Hitlerin evresindeki kiiler arasnda itibar en az lekelenmi figrd. Alman sanayici ve askerlerinin bu hesaplar belli lde aklanyordu. Dnits, hkmeti
kurduu Flensburga yerlemiti. O radyodan halka hitap etti ve ordu ile ilgili bir
talimat yaymlad. Talimatta unlar yer alyordu: Boleviklere kar sava srdrme kararll tayan Alman Wehrmachtnn tm birimlerinin komutasn ben
stleniyorum... ngiliz ve Amerikallara kar, onlar benim Bolevizm ile mcadele etmeme engel olduklar iin savamak zorundaym. (1651) Bundan bir sre
sonra Dnitsin temsilcileri 21. Ordu Komutan Feldmareal B. Montgomery ile
diyaloa girdiler.
4 Maysta Dnits kendi temsilcisi Amiral Friedeburgu, ardndan da General
Jodl Bat Cephesinde asker harektlarn durdurulmas konusunda bir belge imzalanmas iin Eisenhowern kararghna gnderdi. Ancak Dnits hkmeti
amacna ulaamad.
7 Mays saat 12.45te Alman radyosundan Almanyann kaytsz koulsuz teslim
olduu ilan edildi. (1652) 7 Mays saat 02.41de Eisenhowern Reims kentindeki
kararghnda Almanyann teslim olmasna ilikin n protokol imzaland. ABD ve
ngiltere hkmetleri derhl resm zafer ilan edilmesinde srar ediyorlard. (1653)
7 Maysta J. Stalin Mareal G.K. Jukovya unlar yazyordu: Savan arln
en ok Sovyet halk srtnda tad, mttefikler deil, bu nedenle, teslimiyet yalnzca mttefik ordular Komutanl nnde deil, tm anti-Hitler koalisyonu lkeleri
Yksek Komutanl nnde imzalanmaldr. Ben teslim olma tutanann faist
saldrganln merkezinde, Berlinde imzalanmasna da raz olmadm. Biz mttefiklerle Reimste tutanak imzalanmasn teslim olmann n protokol olarak kabul
etme konusunda anlamtk. (1654)
Ayn gn Kzl Ordu Genelkurmay bakan Orgeneral A.. Antonov Moskovadaki
ngiliz ve Amerikan Asker Misyon efleri Kontramiral Ernest Archer ve Tugeneral
John Deana Reimste imzalanan geici tutanak yerine 8 Mays 1945te Berlinde kaytsz koulsuz teslimat konusunda genel tutanak imzalanmasna ilikin talebi ieren bir mektup gnderdi. Reims Protokolne ek olarak, Alman Yksek Komutanl
temsilcilerinin Alman Silahl Kuvvetlerinin kaytsz koulsuz teslim olmasna ilikin
tutana imzalama yetkisine sahip olarak mttefik keif askerleri ve Sovyet Yksek
Komutanl tarafndan belirlenecek yere ve onlarn belirleyecei saatte gelmeleri koulu getirildi. Yant olarak Eisenhowern mektubu alnd. Bu mektupta Eisenhower
Alman Silahl Kuvvetlerinin kaytsz koulsuz teslim olmasna ilikin nihai tutanan imzalanmas iin mttefik temsilcilerinin 8 Mays 1945te Berline gelmesine raz
olduunu ifade ediyordu.
479

G.K. Jukov, Yksek Bakomutan Yardmcs olarak SSCB adna Almanyann

kaytsz koulsuz teslim olmasna ilikin tutana imzalama yetkisine sahipti. A.Y.
Binskiyi Mareal Jukovun siyasal danman olarak atamlard ve kendisi 8 Mays
sabah erkenden teslim olmayla ilgili gerekli tm belgelerle birlikte Berline geldi.
8 Mays 9 Maysa balayan gece Karlshorstta (Berlinin Dou kesimi) SSCB,
ngiltere, ABD ve Fransa temsilcileri Sovyetler Birlii Mareali G.K. Jukov,
Mttefik Keif Ordular Komutan Yardmcs, Hava Kuvvetleri Ba Mareali
Arthur W. Tedder, ABD Stratejik Hava Kuvvetleri Komutan General C. Spaatz ve
Fransa ordusu Bakomutan General Delatr de Tassigny, Hitlerin Silahl Kuvvetler
Yksek Komutanl eski Kurmay Bakan, nde gelen sava sulularndan biri
olan General-Feldmareal Keitel, Deniz Kuvvetleri Bakomutan Filo Amirali
Friedeburg ve Hava Korgeneral Stumpf Almanyann kaytsz koulsuz teslim olma
tutanan imzaladlar. Sovyetler Birlii Mareali G.K. Jukov Bu Keitel, fethedilmi Fransay teslim alan o kibirli Keitel deildi. imdi o, o pozlarn korumaya
alsa da yklm grnyordu diye anmsyordu.
Almanyann kaytsz koulsuz teslim olmasna ilikin tutanan nasl imzaland konusunu ise Mareal G.K. Jukov yle yazar:
Ayaa kalkarak dedim ki:
Alman delegasyonuna buraya, masaya gelmesini neriyorum. Burada
Almanyann kaytsz koulsuz teslim olmasna ilikin tutana imzalayacaksnz.
Keitel bize kt kt bakarak derhl ayaa kalkt, ardndan gzlerini indirdi ve
masadan yavaa Feldmareallik asasn alarak gvensiz admlarla bizim masamza yneldi. Monokl* dp bacna asl kald. Yzn kzl benekler kaplad.
Onunla birlikte masaya Korgeneral Stumpf, Filo Amirali von Friedeburg ve
kendilerine elik eden Alman subaylar yaklatlar. Keitel monokln dzelttikten
sonra masann ucuna iliti ve acele etmeksizin tutanan be nshasn imzalad.
Stumpf ve Friedeburg da imzalarn orackta hemen atverdiler... 9 Mays gecesi
saat 00.43te kaytsz koulsuz teslimat tutanann imzalanmas tamamlanmt.
Alman delegasyonuna salonu terk etmeleri nerisinde bulundum. (1655)
Asker teslim olma tutananda, Alman Yksek Komutanlnn, kara, deniz
ve havadaki tm silahl kuvvetlerin, ayn zamanda Alman Komutanl komutas
altnda bulunan tm kuvvetlerin Kzl Ordu Yksek Bakomutanlna ve ayn zamanda mttefik Keif Kuvvetleri Yksek Komutanlna kaytsz koulsuz teslim
olmaya raz olduklar kayt altna alnd.
Alman Yksek Komutanl tm Alman kara, deniz ve hava kuvvetleri
Komutanlarna ve Alman Komutanlnn komutas altnda bulunan tm kuvvetlere, Orta Avrupa saatine gre 8 Mays 1945 saat 23.00da asker harektlar durdurmalar, o zaman itibaryla bulunduklar yerlerde kalmalar, tm silah ve asker
malzemeleri Mttefik Yksek Komutanl temsilcileri tarafndan tayin edilmi
yerel mttefik Komutanlar ve Subaylarna teslim ederek tmyle silahszlanmalar emri vermeyi stlenmiti.
*

Monokl: (Monocle) Tek caml, gz evresine yerletirilerek kullanlan gzlk.

480

Alman Yksek Komutanl ya da onun komutas altnda bulunan herhangi bir

silahl kuvvetin, teslim almaya ilikin bu tutanak uyarnca hareket etmeyi reddetmesi durumunda, mttefik ordular gerekli grd yaptrm ya da dier hareketlere bavurabileceklerdi.
Tutanak Birlemi Milletler tarafndan ya da onun adna imzalanan ve Almanya
ve genel olarak Alman Silahl Kuvvetlerine zel uygulanabilir, teslim olmaya ilikin baka bir genel belge ile deitirilmeye engel oluturmamaktadr. (1656)
9 Mays gecesi Alman ordusu silahlar teslim etmeye balad.
9 Mays 1945 sabah Sovyet tank birlikleri, 5 Maysta ayaklanmann balad ekoslovakyann bakenti Praga girdi. ekoslovakyann bakentini hl
direnmekte olan Hitlerci igalcilerden kurtard. ekoslovakyann kurtulu gn
gelmiti.
Bylece, tam bir asker-siyasal yenilgiye uram olan Hitler Almanyas kaytsz
koulsuz teslim olma tutanan imzalad. 9 Mays Zafer Bayram olarak ilan edildi.
Sovyetler Birlii anti-Hitler koalisyondaki mttefikleri ile birlikte, Hitler
Almanyas ve uydular zerinde dnya apnda tarihi bir zafer kazanmt.
Hitler Almanyasnn teslim olmas, faizm ve saldrganln balca ocann
ortadan kaldrlmas, faist bloun en gl ve tehlikeli katlannn yenilgisi anlamna geliyordu. Bu teslim olu, Avrupann yara alm halklarna uzun sre beklenen bar getirmiti.
Hitler Almanyasna kar zaferin kazanlmasnda Sovyetler Birliinin barol savan sonunda her tarafta dile getirildi. Tm dnyann sradan insanlar,
Sovyet halknn kahramanca abalarna derin bir sayg ve minnettarlk duyuyordu. Hitler Almanyasna kar savata Sovyetler Birliinin ok byk hizmetleri
Byk Britanya Babakan W. Churchillin, ABD Bakan H. Trumann* ve dier
devlet ve hkmet Bakanlarnn, Almanyann teslim olmas dolaysyla Sovyet
hkmet Bakan adna gnderilen kutlama mesajlarnda ifadesini buluyordu.
(1657) Londra ve Washingtondaki Sovyet Bykeliliklerine gelen kutlama telgraflarnn sonu gelmiyordu. ngilteredeki Sovyet Bykelilii tarafndan alnan
telgraflardan birinde u ifadeler yer alyordu: Belediye meclis yeleri ve kent konseyi tm Aberdeen yurttalar adna Nazi tiranlna kar zafere, Sovyetler Birlii
Kzl Ordusu ve dier silahl kuvvetleri tarafndan, yaplan muhteem katklardan
dolay derin sayglarn iletmemizi rica ediyorlar. (1658)
Anti-Hitler koalisyonda Sovyetler Birliinin rolnn hakkn teslim eden
ngiltere ve Birleik Devletler halklar, SSCB ile ibirliinin daha da glendirilmesini kararllkla ifade ediyorlard. ngiliz ve Amerika gazeteleri Sovyetler Birlii
ile son dnemlerdeki dostluk politikasnn devamnn gerekliliinin vurguland
saysz makaleler yaymladlar. ngiltere ve ABDden ok sayda toplum ve siyaset
insan sava sonras dnyasnda SSCBnin nemini salkl olarak deerlendirebiliyordu. Rusya bize hem savata hem de barta gerekli sz onlarn konumalarnn ana temasyd.
*

H. Truman: Rooseveltin lmnden sonra, 12.04.1945te, ABDnin Bakan oldu.

481

ngiltere ve ABDde Sovyetler Birlii dmanlarnn entrikalarna ramen,

Sovyet-ngiliz-Amerikan ittifak bir salamlk snavndan geiyordu. Sovyetler
Birliinin ngiliz, Amerikan, Fransz halklar ve dier halklar tarafndan desteklenmesi, SSCBnin, Byk Anayurt Savanda kahramanca abalar sonucu kazanlan geni apl poplaritesi ve otoritesi, savan sonlanma aamasndaki sinsi
anti-Sovyet planlarn gerekletirilmesini olanaksz klmt.
Sovyetler Birlii ve onun silahl kuvvetleri faist Almanyann yenilgisinde belirleyici katky yapmt. Byk Anayurt Savann ilk ylnda Sovyet Silahl
Kuvvetleri, aslna baklrsa, Hitler Almanyas ve hempalarnn olduka ok sayda
askerinin, silahlarnn ve cephanelerinin byk bir blmn ydklar olduka geni bir alana yaylan Sovyet-Alman Cephesinde dmana kar tek bana
iddetli arpmalar yapmt. Avrupada ikinci cephenin almasndan sonra
(Haziran 1944) faist Alman tmenlerinin byk bir blm Kzl Orduya kar
arpmt.
L.. Brejnev unlar sylyordu: Halkmz zaferi kolay elde etmedi. Sovyetler
Birliinin yaad iddette bir sava hibir halkn payna dmemitir. Sava 20
milyondan fazla Sovyet insannn cann ald. On milyonlarca yetim, dul ve malul
brakt geride. Bu rakamlar ardnda o denli insan acs ve felaketinin ardnda o
kadar ok uurum gizlidir ki. (1659)
Bunun yannda mttefiklerimizin kayplar (Japonyaya kar asker harektlar
dhil) ok byk deildir. ngilterenin savata verdii ehit 264 bin 300, ABDnin
ise 273 bin 900dr. (1660) SSCB dierleriyle kyaslanamayacak lde maddi kayplara uramtr. Sava ABD ve ngilterenin topraklarna neredeyse uramamtr. stelik Amerikan tekelleri asker malzeme d satmndan byk gelirler elde
etmilerdir. Tarihin gerekleri nda, bugn faizmin bozguna uramasnda
SSCBnin roln kmsemek ve kmsemeye yeltenen gerici Batl tarihilerin
yalanc iddialar karsnda ta stnde ta kalmamaldr.
Sovyetler Birliinin faist saldrganlara kar savataki zaferi, onun devlet ve
toplum dzeninin, Sovyet lkesi Silahl Kuvvetlerinin, dnya egemenlii iddiasnda bulunan emperyalist igalcilere kar kutsal savaa kalkan tm Sovyet halknn bir zaferidir. Bu zafere, dmann bozguna uramas iin elverili d ilikiler
koullar yaratmann srekli mcadelesini veren Sovyet Devletinin diplomasisi de
katkda bulunmutu. Sovyet iktidarnn ilk yllarnda emperyalizmle mcadelede
Sovyet Cumhuriyetinin devrim zaferlerini harekete geiren kuvvetlerini deerlendiren V.. Lenin bunda yalnzca Kzl Ordunun kahramanl deil, uluslararas
ortam ve bizim diplomasimiz de rol oynamtr diyordu. (1661) Leninin Sovyet
diplomasisine ilikin deerlendirmesi Byk Anayurt Sava yllarnda da onu
doruluyordu.

482

2. AVRUPADA SAVAIN SONA ERME SRECNDE

MTTEFKLER ARASI LKLER
ALMANYANIN BOZGUNA URAMASINDAN SONRA
AVRUPA DAVASINDA SSCB VE BATILI DEVLETLERN POLTKASI

Mttefiklerin Hitler Almanyasna kar zaferi, onlarn nne Avrupada bir

dizi karmak d politika sorunlarnn zlmesini ertelenmez bir grev olarak
kartyordu. ncelikle faist Almanyann kaytsz koulsuz teslim olmasyla ortaya kan durumda nlemler almak gerekiyordu. Bu srada Almanyada ne hkmet
ne de yetkisi tm lke iinde geerli olacak baka bir ynetim vard. Gerek kentlerde gerekse kylerde ekonomik yaam dzensizdi. Halk iin ne yakt ne de gda
maddesi vard. Tatlar almyordu. Kltr yaam lmt. Kaytsz koulsuz
teslim olutan sonra lkede iktidar tmyle igalci devletlerin eline gemiti. Bu
koullarda, Fransann da dhil olduu Krm Anlamalarnda, ayrca mttefiklerin bir dizi belgesinde ngrld gibi, galip mttefik devletlerin Almanyada siyasal, ekonomik ve sosyal alanlarda koordinasyon faaliyetleri gerekiyordu. Ancak,
mttefiklerin eylemlerinde gerekli btnlk yoktu.
Almanyann Sovyetler Birlii tarafndan kuatlan blgesinde zaferin daha ilk
gnlerinden itibaren, tm yaam Alman halknn arzularna uygun olarak antifaist-demokratik esasa dayal olarak yeniden yaplandrlmaya baland. Gerek
zor sava gnlerinde gerek ise zafer gnlerinde Sovyet hkmeti, Alman halkn
Hitler klii ile zdeletirmemek ve Alman halkndan alma duygusundan hareket etmemek gerektii grndeydi.
Sovyetler Birlii Silahl Kuvvetler Yksek Bakomutannn 1 Mays 1945 tarihli emrinde u ifadeler yer alyordu: Birlemi Milletler faizmi ve Alman militarizmini yok edecek, sava sulularn iddetli bir ekilde cezalandracaktr ve
Almanlar, onlarn dier lkelere verdikleri zarar telafi etmeye zorlayacaktr. Ama
sivil Alman halk mttefik asker idarelerinin taleplerini drste yerine getirdike, Birlemi Milletler sivil halka dokunmamaktadr ve dokunmayacaktr. (1662)
Sosyalist bir devlet tarafndan igal devleti ilevlerinin yerine getirilmesi zorunluluu ile ilk kez kar karya kalan Sovyetler Birlii, Alman halknn karlarnn hesab temeli zerine kurulmu demokratik glere elinden gelen her trl
yardm ve destek politikas yrtyordu. Bizzat kuatma ifadesi, tarihte daha
nce olmayan yeni bir ierik kazanmt.(1663)
Sovyet hkmeti, Almanyada konulanm olan Sovyet Silahl Kuvvetler
Komutanl ile birlikte, Sovyet kuatma blgesi iinde yer alan Berlin ile dier
kentler ve kylerde derhl gda salanmas ve yaamn normale dnmesi iin nlemler ald. SSCB Devlet Savunma Komitesi yesi A.. Mikoyan 9-10 Mays 1945te
gda durumunu yerinde grmek iin Berlinde bulundu. A.. Mikoyan bu konuda
unlar sylyordu: Elbette biz ar arpmalarda Hitler ordusunu bozguna u483

rattk, ama bizim ahlaki deerlerimiz, geleneklerimiz sivil Alman halknn yoksulluuna ve aclarna gz yummamza izin vermemektedir. Bu nedenle Berlinde
Mareal Jukov, Dresdende de Mareal Konev nezdindeki Sovyet Komutanl Kzl
Ordu tarafndan igal edilen bu kentlerde normal yaam rgtlemeye koyulmutur. (1664)
Asker harektlarn bitmesinden hemen sonra Sovyet Komutanl kent ekonomisini yeniden dzenlemeye balad.
11-13 Maysta, Berlin kentinin eitli toplumsal kurulularnn temsilcilerinin
katld ve halka gda temini, bir an nce Belediye hizmetlerinin yeniden yaama
geirilmesi ve kentte normal yaamn yeniden kurulmas konularnn tartld
bir toplant gerekletirildi. Bu toplantlarda, Berlinde z ynetimin kurulmas karar alnd, bu ynetimin kadro listesi Sovyet Komutanlnn onayna sunuldu ve
Komutanlk tarafndan onayland.
Berlinde ok sayda insan konumalarnda, sivil halk iin abalarndan dolay
Sovyet hkmeti ve Sovyet Komutanlna minnettarlklarn ifade ediyordu.
Batl igalci glere gelince, onlarn, Alman halknn yaamnn demokratik
ilkeler temelinde iyiletirilmesine dnk faaliyetlerinin pay her eyden daha azd.
ABD Bakannn Almanyadaki Amerikan Komutanlna verdii direktifte (10
Mays 1945 ve 1067 sayl direktif) u ifadeler yer alyordu: Almanya, zgrletirilmek iin deil, yenilgiye uram bir lke olduu iin kuatlmaktadr. (1665)
Dorusu, Amerikann direktifinde Alman Nazizmi ve militarizmine kar ynelmi baz maddeler vard ve bu direktifte Alman Wehrmachtnn datlmas ve
Hitler rejiminin en fazla tatszlk yaratan faaliyet adamlarnn tutuklanmasndan,
ar sanayinin bir dizi dalna snrlama getirilmesinden sz ediliyordu. Ancak, bu
direktifin ana ierii Amerikan sermayesinin yaylmac amacn yanstyordu ve
Alman tekelcilerinin snfsal karlarna dokunmuyordu. Amerikallar daha ok
tm Almanyada sanayi, tarm, finans, tamaclk, d ve i ticaret, bilimsel aratrma almalar zerinde ok kapsaml bir kontrol talep ediyorlard. Direktifte
Amerika Bakomutanl izin verilmedike hibir siyasal faaliyetin yrtlemeyeceine iaret ediyordu. Bu madde aka ilerici ve demokratik rgtlere kar
ynelmiti, nk ayn gnlerde, faist Dnits hkmetinin Flensburgtaki faaliyetlerine en azndan susarak bir sabr gsteriyorlard. Alman Silahl Kuvvetler
Komutanl Kararghnda kaytsz koulsuz teslim olma koullarnn yerine
getirilip getirilmediini gzlemlemek iin Mttefikler Kontrol Komisyonunun
13 Maysta Flensburga gelmesi srasnda, komisyon Bakan Amerikal General
Ruks Dnitse kendisi ile ibirlii yapmak iin (1666) emir aldn aklyordu.
Ancak, 17 Maysta Flensburga gelen Sovyet temsilcilerin ve ayn zamanda Batl
lkelerdeki geni apl toplumsal hareketlerinin kararl aklamalar sonucunda
23 Maysta szm ona Dnits hkmetinin yeleri tutuklanp hapse gnderildi.
ABD ve ngiltere hkmetleri SSCBnin, ngilizler ve Amerikallarn eline den Alman filosunun adil bir ekilde paylalmas talebine kar ktlar. Ayrca,
snrlar konusunda devlet arasnda daha nceden mutabk kalnm olan
484

Almanyadaki Sovyet igal blgesindeki topraklarndan askerlerini ekme srecini

uzatmaya abalyorlard. ngiliz-Amerikan askerleri, Sovyet blgesindeki Leipzig,
Erfurt, Plauen, Magdeburg blgeleri ve asker harektlar srasnda girmi olduklar dier baz blgelerin igalini srdryorlard. Bir de Amerikallar ve ngilizler
bu blgelerdeki deerli donanmlar bu iletmelerden gtryorlard. ngiltere
Babakan Churchill ngiliz-Amerikan askerlerinin Sovyet blgesinden ekilmelerini ABD ve ngilterenin dier bir dizi uluslararas konulardaki nerilerinin
Sovyet hkmeti tarafndan kabul edilmesi kouluna balamakta srar ediyordu.
... Almanyann tm merkezini ve kalbini, stelik Avrupann tam merkezi ve temel
tan izole edilmi bir tutanakla teslim etmek tehlikeli ve ngrszce bir karar
gibi geliyor bana, (1667) diye yazyordu Churchill. Bu nedenledir ki, Feldmareal
Montgomery, Amerikan-ngiliz askerlerinin bulunduklar yerde kalmalar gerektiine ilikin hkmetten emir almt. Montgomery, sz konusu olann tartmal bir dizi konuda Sovyet hkmetinin olurunu almak olduunu belirtiyordu.
ngiliz-Amerikal mttefikler bu konular arasnda Polonya, Balkanlar, Avusturya
sorunlar (1668) ve dier sorunlar sralyorlard.
Savan sonlanmasyla birlikte anti-Hitler koalisyonundaki byk devletlerin
kurtarlm lkelere yaklamndaki farkllklar giderek daha net bir ekilde ortaya
kyordu. ABD ve ngiltere kinci Dnya Savann ak iinde, zellikle de savan sona erme aamasnda halklarn zgrce gelimelerine var gleriyle engel
olmaya alyorlar ve kurtarlm lkeleri kendi ekonomik ve siyasal egemenliklerine tbi klmaya abalyorlard. Emperyalist devletlerin balca amalar, faist
igalden kurtarlm lkelerde burjuva-toprak aal rejimlerini glendirmekten, kinci Dnya Sava boyunca gzle grlr bir ekilde bym olan devrimci halk hareketlerinin daha fazla gelimesinin nne gemek, mmkn olursa,
ortadan kaldrmaktan ibaretti. Onlar, faizmin boyunduruundan kurtulmu olan
Bat Avrupa lkelerinde bu ekilde hareket ettiler. Amerikal tarihi Shervudun
yazd gibi, Avrupada zellikle Belika, talya ve Yunanistanda meydana gelen
tatsz durumlardan sonra byk nem tayan Kurtarlm Avrupaya likin
Krm Deklarasyonunun (1669) aksine, Birleik Devletler ve ngiltere, gerici gleri destekleyerek Avrupa halklarnn iilerine karmay srdryordu.
ABD ve ngiltere hkmetleri Polonya sorununun grmeleri srasnda bu
konuda byk bir inatlk sergilediler. Krm Konferansndan sonra Sovyet diplomasisi konferansn, Geici Polonya Hkmetine dayanan bir Polonya Ulusal
Birlik Hkmeti kurulmasna ilikin kararn uygulanmas ynnde byk abalar gsterdi. Bu konu 23 ubat 1945ten itibaren Sovyet-ngiliz-Amerikan l
Komisyonunda grld (V.M. Molotov, U.A. Harriman, A.K. Kerr). Ancak, komisyonda Sovyetler Birlii ve ngiltere ile ABDnin tutumlarnda ciddi gr ayrlklar derhl ortaya kverdi. Polonya sorununa ilikin Krm Kararlarnn ruhuna ve szlerine sk skya bal kalan Sovyet hkmeti yeniden organize edilen
hkmetin temelini Polonyada mevcut olan halk iktidarnn oluturmas gerektiinden hareket ediyordu. Batl devletler ise, Krm Konferans Kararlarnn aksine, Polonyann deiik siyasal partilerinden, baat rol burjuva partilerinin oyna485

yaca tamamen yeni bir hkmetin kurulmasnn peindeydiler. Parlamentoda

bir konuma yapan Churchill, Polonyada mevcut olan hkmetten hi sz etmeksizin, sz konusu olann Yeni Geici Polonya Ulusal Birlik Hkmetinin (1670)
kurulmasnn olduunu belirtiyordu.
Bu nedenledir ki, Moskovada Polonya sorununa ilikin Sovyet-ngiliz-Amerika
grmeleri bir trl ilerlemiyordu. Moskova Komisyonunun almasnda ortaya kan durumdan k yolu arayan Sovyet hkmeti u nemli nlemleri neriyordu:
Geici Polonya hkmetinin reorganizasyonunun, onun lavedilmesi deil,
tersine geniletilmesi yoluyla yeniden oluturulmas anlamna geldiini, stelik
gelecek hkmetin ekirdeini Geici Polonya hkmetinin oluturmas gerektiini kabul etmek; Krm Konferansnn taslaklarna dnmek ve komisyon ile danma toplants yapmalar iin, be tanesi Polonyadan tanesi de ngiltereden
olmak zere sekiz Polonyal siyasetinin Moskovaya arlmasyla yetinilmesi;
Tm koullarda Geici Polonya Hkmetinin temsilcileri ile danma toplantlar yaplmas gerektii, stelik onlarla bu danmann, Geici Polonya Hkmeti,
Londra ve Polonyadan davet edilecek olan ve Polonya halk zerindeki etkileri
Polonyadaki Geici Polonya Hkmetinin muazzam etkisi ile kyaslanamayacak
olan mnferitlere kyasla ok daha fazla gce sahip olduu iin, ncelikli yaplmas gerektiinin tespit edilmesini;
Polonya ve ngiltereden danma toplantsna yalnzca, Krm Konferansnn
Polonyaya ilikin kararlarn tanyan ve gerekten de Polonya ile Sovyetler Birlii
arasnda dosta ilikiler kurma abas verecek olan siyasetilerin arlmasn;
Polonya Ulusal Birlik Hkmetinin saysal kadrosuna gelince, Sovyet hkmeti,
yaklak olarak yeni kurulan Yugoslav hkmetinde var olan eski ve yeni bakanlarn oran gibi bir say tespit edilmesini neriyordu. (1671)
Sovyet hkmetinin gerekeleri ve nerileri kabul edilmedi. Bu konuda Beyaz
Saray ve Downing Street* arasndaki mektup trafiinde Babakan Churchill ABDye,
Krm Konferansnn kararlarnda ngiliz-Amerikan yorumunun kabul edilmesinin salanmas amacyla Moskovada birlikte bir giriimde srar ediyordu. Ayrca
Churchill, Polonyada sosyal-ekonomik yeniden yaplanmalar gerekletirilmesine
meydan vermemek iin acil nlemler alnmas gerektii grndeydi. Churchill
Amerikan hkmetine Varova hkmeti tarafndan ilkesel neme sahip olan ve
Polonyada sosyal, anayasal, ekonomik ya da siyasal durumu etkileyecek olan yasama ya da idare konusunda faaliyetlerde bulunulmasnn (1672) nne geilmesinin
salanmas amacyla Sovyet hkmetine bask yapmasn neriyordu.
Sovyet delegasyonu San Fransisco Konferansna gittii srada, 23 Nisan 1945te
SSCB Dileri Halk Komiseri V.M. Molotovun ABD Bakan H. Trumanla grmesinde Polonya sorunu gndeme geldi. Truman yine nceden de olduu gibi,
Polonyada ABDnin iine gelecek bir hkmet kurulmasn talep ediyordu. Sovyet
hkmeti bu talebe raz olamazd. 24 Nisanda J. Stalin Trumana unlar yazyordu:
*

Downing Street: Babakanlk meknnn bulunduu, Londrada, bir cadde.

486

Anlalan o ki, Sovyetler Birliinin, Polonyada Sovyetler Birliine dost

bir hkmetin var olmasn salama hakkna sahip olduu olgusuna ve Sovyet
hkmetinin Polonyada kendisine dman bir hkmetin olmasn kabul edemeyecei gereine raz deilsiniz... Basite sylemek gerekirse, benim Sovyetler
Birliinin gvenlik karlarndan vazgemem gerekliliini talep ediyorsunuz, ama
ben kendi lkem aleyhine hareket edemem. (1673)
ABD ve ngiltere hkmetleri, komisyonun, Geici Polonya Hkmetinin demokratik esaslara dayal olarak reorganizasyonuna ilikin almalarn kmaza
soktular. Ayn zamanda San Fransisco Konferansnda ABD ve ngiltere delegasyonlar Polonyay BM rgtnn kurucu devletlerinden biri olarak tanmay ve
Geici Polonya Hkmetinin temsilcilerini konferansn almalarna katlmak
zere davet etmeyi reddettiler.
Sovyet ordusunun yardmyla kurtulan Balkan lkeleri Bulgaristan, Romanya,
Yunanistan ve ayn zamanda Macaristandaki demokratik yeniden yaplanmalar
ABD ve ngiltere iktidar evrelerinde byk endieler uyandryordu. Bu lkelerde
gerici burjuva partileri eski etkilerini yitirmilerdi. Komnistlerin aktif rol oynadklar demokratik hkmetler halk kitlelerinin desteini ardna alarak ksa sre
iinde yeni bir devlet tipi olan halk demokrasisine geiin bir ifadesi olan yeniden
yaplanmay gerekletirmeyi baarmlard.
ABD ve ngiltere hkmetleri Bulgaristan, Romanya ve Macaristandaki yasal
demokratik hkmetleri grmezden geliyor, bu lkelerdeki hkmetlerin kadrolarnn deitirilmesini talep ediyorlard. Yugoslavya Ulusal Kurtulu Ordusu
(YUKO) tarafndan striya-Triesta blgelerinde kurtarlm Slav topraklarndaki
Yugoslav idaresinin kalmasna ilikin olan ve Sovyetler Birliinin de destekledii
hakl taleplerini tatmin etmek istemiyorlard.
ngiltere ve ABD hkmetleri, kurtuluundan sonra Avusturyay ilgilendiren
sorunlarn bir an nce zlmesine engel oluyorlard. yle ki, Kzl Ordu tarafndan kurtarlan Viyanada Karl Rahner Bakanlnda Avusturya Cumhuriyeti
Geici Hkmetinin kurulmasndan Avusturya Devletinin yeniden oluturulmas gibi nemli bir duruma kadar ve ayn zamanda Rahnerin 29 Nisan 1945te
Sovyet hkmeti tarafndan tannmasna bile memnuniyetsizliklerini ifade ettiler.
Sovyet hkmeti ABD ve ngiltere Bykeliliklerine 14 Nisanda verdii notada
Karl Rahnerin Avusturya hkmetinin kurulmas iin kendi hizmetini nerdiini bildiriyordu. Ayrca notada u hususlara iaret ediliyordu: Geici Avusturya
hkmetinin, Almanyaya bamllktan tmyle kurtulmas mcadelesinde mttefiklerin davasna nemli yardm yapacan dikkate alan Sovyet hkmeti, Karl
Rahner ve dier Avusturyal siyasetilere, Avusturya Geici Hkmetinin kurulmas almalarnda engel olunmamasnn olanakl olduu grndedir. (1674)
Ancak Amerikan ve ngiliz hkmetleri, SSCB Dileri Halk Komiserliine
Sovyet hkmetinin eylemlerindeki tek tarafll protesto eden bir nota verdiler. (1675) Onlar Rahner hkmetini tanmak istemiyorlard.
487

Avusturyadaki igal blgeleri konusu da byk devletin ittifak ilikilerinde gerginlik yaratt. SSCB, ABD ve ngiltere hkmetlerine Avusturyann igal
blgeleri konusunda neriler hazrlayan Avrupa Danma Komisyonundaki
ABD ve ngiltere temsilcileri, Viyanaya askerlerini konulandrmak iin mmkn olduunca daha fazla toprak alma abas veriyorlard. Bu amala, Viyanann,
Avusturyaya hkim olduklar srada Hitlerciler tarafndan belirlenen, (ve Byk
Viyana ad verilen) idari snrlarnn korunmasnda srar ediyorlard. Sovyet taraf ise, Avusturyann birlemesine (Anschluss-Avusturyann ilhak) kadar mevcut
olan snrlar iinde brakmay neriyor ve bir de Hitler rejimi tarafndan yaplan
idari deiikliklerin kabul edilmesinin, Avusturya halk tarafndan anlalamayacana iaret ediyordu. Bunun dnda, Batl devletler, Aa Avusturyada, yani
Sovyet igal blgesinde Viyana ile balant iin kendilerine havaalan tahsis
edilmesini talep ediyorlard. Sovyet temsilci iki havaalannn braklmasn yeterli gryordu. Konu, hkmetin Bakanlar arasndaki uzun sreli bir yazmann konusu olmutu, stelik de Churchill ve Truman balangta bunu kendi temsilcilerinin Viyanaya gelmeleriyle ilintilendiriyorlard. Sovyet hkmeti,
Avusturyadaki durumla ilgili sorunlarn gzden geirilmesi gibi, Viyanada igal
blgeleri oluturulmasnn, daha nce bu konuda hkmet arasnda mutabakata varld zere, tmyle Avrupa Danma Komisyonunun yetkisi dhilinde
olmas gerektii grndeydi. (1676)
SSCB, ABD ve ngiltere hkmetleri arasnda, tartmal ve zme kavuturulmam tm konularda hararetli yazmalar sryordu, Ancak Amerika ve
ngiliz taraflarnn takndklar tutum nedeniyle, bu sorunlarn zme kavuturulmas kabul edilemez ekilde uzuyordu.
ABD ve ngiltere hkmetlerinde SSCB ile ibirliinin kartlar git gide arlk kazanyordu. Onlarn izgisini Churchill 12 Mays 1945 tarihli telgrafnda
Trumana ok aklkla ifade ediyordu. Bu telgrafta Churchill Gobbelin propaganda daarcndan bir ifadeyi kullanmaktan ekinmeksizin Ruslarn Avrupann
merkezine ilerlemesinden, gya Sovyet ordusunun cephesinin ardndan inmi
olan demir perdeden (1677) sz ediyordu. Churchill, SSCBnin adm adm ilerlemesi karsnda derhl yeni bir cephe kurulmasn gerekli gryordu. (1678)
mparatorluk Genelkurmayna, bundan sonraki grmelerde zorluklar kmas durumunda Rusya ile sava balatlmas olanaklar konusunda aratrmalar
yapmas grevi dahi verilmiti. Ancak ngiliz askerler dnyadaki gler dengesinin Churchillden daha fazla farkndayd. mparatorluk Genelkurmay Bakan
Feldmareal Alan Brooke, 24 Mays 1945te gnlne unlar yazyordu: Hi
kuku yok ki, artk Rusya Avrupada mutlak kudrete sahiptir. (1679) Rusya ile sava balatma olaslna ilikin dnceyi olsa olsa bir fantezi olarak adlandryor
ve baar ansnn sfra eit olduunu belirtiyordu. ABDdeki asker yetkililer de
bu grteydi. (1680)
Churchillin plannn temelinde, Sovyet hkmetini asker gle korkutarak
ondan nemli dnler talep etmek gibi servenci bir dnce vard. Anlalaca
gibi, Churchill kendi plannda balca rol ABDye yklyordu, nk ngiltere,
488

aklna gelen g gsterisi iin ne siyasal ne de maddi olanaklara sahipti.

O sralar, Bakan Rooseveltin lmnden sonra, Amerika hkmeti SSCB ile
ilikilerde zaten kat bir izgi ilan etmiti. Truman Amerikann SSCB bykelisi Harriman ve baz kabine yeleri ile 20 Nisan tarihli toplantda unlar sylyordu: Ben Ruslardan korkmuyorum ve kat olmak niyetindeyim... Ben onlarn,
bizim nerilerimizle yzde yz mutabk kalmalarn beklemiyorum, ancak ben
bizim, onlarn yzde seksen be mutabakatn salayacak durumda olmamz gerektiini dnyorum. (1681)
Savan bittii gn, 8 Mays 1945te ABD hkmeti uyarsz olarak Lend-Lease
teslimatlarn durdurdu. Mays aynda, SSCB iin Lend-Lease mallaryla ykl
birka geminin, ABD limanlarnda boaltld birka olay yaand. Tm bunlar
Amerikal resm ahslarn Lend-Leasen, ABDnin anti-Hitler koalisyonunun
asker abalarna katlmasnn en kanlmaz ve yararl bir biimi olduu ynnde
aklama yapmalarna ramen gerekleiyordu. Britanya mparatorluunun LendLease ile ABDden mal alm 30 milyar dolarn zerindeyken, ABDnin SSCBye
yapt teslimatn toplamnn 10 milyar dolar civarnda olduunu ayrca belirtmek gerekir. SSCBye teslimat yaplan Lend-Lease mallar, ederi asndan Byk
Anayurt Sava yllarnda SSCBdeki toplam retim miktarnn %4n amyordu.
Ancak, o zaman ortaya kan koullarda Truman Churchillin plann tamamen
desteklemeye karar veremiyordu. ABD, ngiliz-Amerikan askerlerinin, Sovyet igal
blgesinden ekilmemesi durumunda, Batl mttefiklerin Berlin ve Viyanaya sokulmayacann farkndayd. Birleik Devletlerin SSCBye kar tutumunu ayrca bir
Pasifik Okyanusu lkesi olarak onlarn Japonya ile sava mmkn olduunca az
aba harcayarak ve ksa srede bitirmekte son derece karlar olmasyd ve bunu
da SSCBnin yardm olmadan yapmann mmkn olmamas durumu da belirliyordu. Ayrca Washington biliyordu ki, Churchill SSCB ile bir atmay provoke
ediyordu ve bu yalnzca onu bar davalarndan uzak tutmak iin deil, Avrupann
egemeni roln ngilterenin hesabna yazmak iin yapyordu. Bu son niyet aktr ki, Amerikan hkmetinin karlarna uygun dmyordu. J. Davisin ifadesine
gre, Churchill, Amerikan insani ve maddi kaynaklarn ngilterenin Avrupadaki
nc rolnn (1682) srdrlmesi iin kullanma umudu tayordu. Bunun dnda, Truman Rooseveltin lmnden sonraki ok ksa bir sre iinde Sovyetler
Birlii ile ibirliinden onunla ilikileri koparma noktasna gelemezdi. Kamuoyu
buna engel olurdu. Halklar SSCB ile dostluun devamn talep ediyordu. Avrupada
faizme kar mcadelede Sovyetler Birlii tarafndan yaplan belirleyici katk herkes
tarafndan kabul gryordu. Sovyet Devletinin uluslararas otoritesi hibir zaman
olmad kadar byk, asker gc hibir zaman olmad kadar salamd.

Hopkinsin Moskovaya Geli Misyonu

ABD hkmeti Sovyetler Birlii ile n grmeler yapmaya karar verdi. 20
Mays 1945te H. Truman J. Staline unlar yazyordu: Eminim ki, tpk benim
gibi siz de mektup deiimleri sonucunda nmzde duran karmak ve nemli
489

sorunlar zmenin ne kadar zor olduunu anlyorsunuz. Bu nedenle, bizim bulumamz iin olanak olmadndan, Bay Harry Hopkinsi bykeli Harriman
ile birlikte ahsen sizinle bu sorunlar grebilmeleri iin Moskovaya gnderiyorum. (1683) E zamanl olarak Trumann ahsi temsilcisi olarak Amerikann
eski SSCB bykelisi J. Davis, Churchillle, grmeler yapmak zere Londraya
gnderildi.
Sovyet hkmeti hi tereddtsz anti-Hitler koalisyonun dier devletleriyle
ibirliini deimeksizin srdrmek iin aba gsteriyordu. J. Stalin Trumann
mektubunu alr almaz Hopkins ve bykeli Harriman ile buluma nerisine
olumlu yant verdi.
Hopkinsin Moskova misyonu srasnda, 25 Mays-6 Haziran 1945 tarihleri
arasnda, Sovyet hkmet Bakan J. Stalinin Amerikal temsilcilerle grmeleri
gerekleti. Hopkins, kendi misyonunun amacndan sz ederken, burada Birleik
Devletler ile Sovyetler Birlii arasndaki karlkl ilikilerden kaynaklanan kkl
sorunlarn sz konusu (1684) olduunu belirtiyordu. Sovyet taraf, Almanyann
yenilmesinden sonra SSCB ile ilikilerin ktlemesinden ABD hkmetinin
sorumlu olduuna dorudan vurgu yapyordu. J. Stalin 26 Maysta onunla grmesi srasnda, Almanyann yenilgiye urad ve halkn dedii gibi, Birleik
Devletler, Sovyetler Birliinin kendisine artk daha gerekli olmadndan emin
olduktan sonra bu lkenin Sovyetler Birlii ile ilikilerinin souduunu (1685)
belirtti. Kant olarak ABDnin bu ilikilerine bir dizi rnek verildi. Bu rnekler
arasnda ABD hkmetinin Lend-Lease koullarnda mal sevkiyatn ani bir direktifle durdurmas, Polonya sorununa ilikin tutumu, ngiltere ve ABDnin ellerinde kalan Alman asker gemileri ve ticari gemilerinin bir ksmn Sovyetler
Birliine vermekten imtina etme yeltenileri vb. Sovyet hkmet yneticilerinin
Hopkins ile ak konumalarnda en nemli tartmal sorunlarn zm yollarnn alt izilebilmiti.
Grmeler srasnda Hopkins tartmak iin ncelikle Polonya sorununu ortaya att. Sovyet yneticiler, Polonya sorununda kendi bak alarn teyit ettiler
ve u aklamay yaptlar: Sovyetler Birlii yalnzca tek ey istemektedir: gl
ve demokratik bir Polonya (1686) Hopkins yeni Polonya hkmetinde ounluun Varoval Polonyallardan olmas gerektii (1687) konusunda mutabk kald. Sovyet yneticiler bu aklamay umut verici (1688) olarak deerlendirdiler.
Grmeler Polonya sorununun zmn hzlandrd.
Hopkins, SSCB iin Lend-Lease mallarla ykl gemilerin Mays 1945te geriye
boaltlmasn teknik bir hata olarak adlandrd. Lend-Lease temelinde, birlikte
salanan, Sovyetler Birlii ile Birleik Devletler arasndaki ibirlii alannda ok
byk kazanmlarn bu tr bir sonla noktalanmasnn byk bir trajedi olduu
grn ifade ediyordu. Hopkins ABDnin hibir zaman Amerikan Lend-Lease
yardmn, Dou Cephesinde Hitlere kar Sovyet zaferinde balca faktr olduu
eklinde deerlendirmediini, bu zaferin Rus ordusunun kahramanl ve kan ile
salandn (1689) ekledi.
490

Alman filosuna ilikin soruna da deinen Hopkins, Birleik Devletlerin,

Alman filosunun herhangi bir ksmn alkoymak iin hibir arzusu olmadn
(1690) belirtti. Daha sonra Hopkins, onun grnce, bu sorunun hkmet
Bakannn yapaca bir toplantda nihai olarak zlebileceini ekledi. Hopkins
Sovyet temsilcilerle grmesinde, mttefiklerin Almanyada gelecekteki politikalaryla ilgili konulara da deindi. Bu sorunlarn daha sonra, SSCB, ABD ve
ngiltere hkmet Bakanlarnn bulumasnda tartlmas karara baland.
Hopkins, Almanyadaki Kontrol Konseyinin bir an nce almalarna balamas
iin (1691) bu konseye Sovyet temsilcisinin bir an nce atanmas umudunu ifade
ediyordu. Kendisine, Kontrol Konseyine, Sovyetler Birlii temsilcisi olarak G.K.
Jukovun atand sylendi.
Hopkins ile grmeler srasnda, ABD hkmeti temsilcisinin, SSCBnin
Japonyaya kar savaa katlma sresine netlik kazandrlmas ricasna yant olarak, Sovyet hkmeti bu konudaki Krm Kararn teyit etti. Almanyann teslim
alnmas, diyordu Sovyet hkmetinin Bakan 8 Maysta gerekleti, dolaysyla Sovyet ordusu 8 Austosa kadar tamamen hazr durumda olacaktr. (1692)
Hopkins u itirafta bulunuyordu: Stalin bizde (ABDde y.n.) Austosta asker
harekt balatma niyetinde olduu konusunda hibir kuku brakmamt. (1693)
Hopkins ile grmeler srasnda devlet, SSCB, ABD ve ngiltere yneticilerinin yapacaklar konferansn zaman ve yeri karara baland. Konferansn 15
Temmuz 1945te toplanmasna karar verildi.
Hopkinsin Moskova grmeleri bir kez daha gsterdi ki, tpk Krm
Kararlarnda beyan edildii zere, savata olduu gibi, barn rgtlenmesinde de
yalnzca birlik ve beraberlik, acil zm gerektiren uluslararas sorunlarn baaryla zmn salayabilirdi. Davis de Churchillle grmesinden sonra bu sonuca
varmt. Davisin ifadesine gre, Churchill Sovyetlere kar son derece dmanca
bir tutum iindeydi. Ama Davis raporunda unlar da yazyordu: Zaferden sonra
barn salanacana ilikin tek umut mttefik devletin beraberliinin korunmasndan ibarettir. (1694)

Almanyann Yenilgisine likin Deklarasyonun Yaymlanmas

Devletin Kontrol Mekanizmas almalarnn Balamas
5 Haziran 1945te Berlinde Almanyann yenilgisi ve Almanyada, Sovyet
Sosyalist Cumhuriyetler Birlii, Birleik Krallk ve Amerika Birleik Devletleri
hkmetleri ve Fransa Cumhuriyeti Geici Hkmeti tarafndan, ynetimin
stlenilmesine ilikin deklarasyon imzaland. Deklarasyonun esasn Avrupa
Danma Komisyonunda hazrlanan Almanyann kaytsz koulsuz teslim alnmas koullarna ilikin belge oluturuyordu.
Faist Almanyann teslim olmas koullarna ilikin Genel Belge olan
Deklarasyon, Alman Silahl Kuvvetlerinin kara, deniz ve havada tam yenilgiye uradn ve kaytsz koulsuz teslim olduunu ve Almanyada dzenin korunmas,
491

lkenin ynetilmesi ve galip devletlerin taleplerinin yerine getirilmesi sorumluluunu stlenme yetenei olacak merkez bir hkmetin ya da idarenin olmadn
tespit ediyordu. Drt devletin hkmetleri, Alman hkmeti, yksek komutanlk
ve her trl blge, belediye ve yerel hkmeti ve iktidarn elinde bulunan tm
iktidar dhil, Almanyadaki st ynetimi stlenmilerdi. Deklarasyonda, mttefiklerin, Almanyann tamamen silahszlandrlmas ve askerlerden arndrlmas
dhil, gelecekte bar ve gvenlik iin gerekli grdkleri (1695) nlemleri alabilecekleri ilan ediliyordu. Deklarasyon 6 Haziran 1945te ilan edildi. Ayn zamanda
Almanyada igal blgeleri ve kontrol mekanizmasna ilikin anlamann ksa bir
blm deklare edildi.
Mttefik kontrol mekanizmasna gal Ordusu Bakomutanlarndan oluan
gurup (SSCBden Sovyetler Birlii Mareali G.K. Jukov, ABDden Orgeneral D.
Eisenhower, ngiltereden Feldmareal B.L. Montgomery ve Fransadan General
J. Delatr de Tassigny) Almanyadaki Kontrol Konseyine dhildi. Kontrol Konseyi,
kendi blgelerinde Bakomutanlarn hareketlerinin koordinasyonunu salamak,
tm Almanya iin geerli olan balca asker, siyasal, ekonomik ve dier konularda kendi hkmetlerinin talimatlar dorultusunda zmler retmek zorundayd. Kontrol Konseyinin kararlar oy birliiyle alnmak zorundayd. Bunun
dnda, mttefik kontrol mekanizmasna, her igalci devletten birer temsilcinin
(Bakomutan yardmclar) dhil edildii Koordinasyon Komitesi, ayn zamanda
departmanlara ayrlm olan kontrol aygt da giriyordu. Kontrol Konseyi genel ynetiminde faaliyet gsterecek olan Mttefikler aras Byk Berlin Komutanl
kurulmasna karar verildi.
Bir sre sonra Almanyadaki kontrol mekanizmas almaya balad. Berlin,
Kontrol Konseyi ve Almanyadaki dier ittifak kontrol organlarnn yerleim yeri olduundan, Batl devletlerin asker birlikleri Byk Berlinin kendileri iin belirlenmi
belirli sektrlerine giremiyorlard. Ayn zamanda ABD ve ngiltere hkmetlerinin
kendi askerlerini Almanyadaki Sovyet igal blgesinde konulandklar noktalardan
ekmeleri konusunda anlama saland. Bunun dnda, askerlerin Avusturyada blgelere gre konulandrlmas ve Amerikan, ngiliz ve Fransz askerlerinin Viyanaya
girmelerine ilikin konularda mutabakata varld. J. Stalin, Truman ve Churchill ile
yazmalar sonucu, askerlerin yer deitirme sreleri 1 Temmuz 1945e ertelendi.
(1696) Kontrol Konseyinin almas ilk zamanlar greceli przsz yryordu.
(1697) Ancak Krm Konferansnn ve Bat igal blgelerindeki Kontrol Konseyinin
kararlar tek tarafl, tamamen formel olarak yerine getiriliyordu, bir dizi olayda ise
ak ak sabote ediliyordu. (1698) Bu durum hem Almanyann silahszlandrlmas
ve silahlardan arndrlmas kararlar, hem de ekonomik ve siyasal alanlardaki kararlar iin geerliydi. Bunun yannda Sovyet hkmeti Almanya konusunda Krm
Kararlarnn ve Almanyadaki Kontrol Konseyinin mutabk kalnan kararlarnn
yaama geirilmesinin kontroln ardk olarak ve sk skya gerekletiriyordu.
Sovyet hkmeti, Almanyada faizmin ve militarizmin kknn kaznmas ve
Almanyann demokratik ve barsever bir devlet lke olarak ilerlemesi iin tm olanaklarn salanmas grndeydi.
492

6 Haziran 1945te Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii Halk Komiserleri

Sovyeti, Almanyada Sovyet igal blgesinin ynetimi konusunda Sovyet Asker
daresine ilikin (SA) maddeleri onad. SAnin devi kaytsz koulsuz teslim olmas koullarnn Almanya tarafndan yerine getirilmesinin kontrol, Almanyada
Sovyet igal blgesinin ynetimi, Kontrol Konseyinin tm Almanya iin geerli
balca asker, siyasal, ekonomik ve dier konularda mutabk kalnan kararlarnn
yaama geirilmesiydi. (1699) Almanyada 9 Haziranda Sovyet asker idaresi kuruldu. SA 10 Haziranda bir direktif yaymlad. Bu direktife gre, anti-faist parti
ve rgtlerin kurulmasna ve faaliyetlerine izin verildi. Sovyet blgesinde silahszlanma ve tm Alman Silahl Kuvvetlerinin datlmas gerekletirildi. Almanya
Komnist Partisi, Alman halkna sunduu 11 Haziran 1945 tarihli manifestoda,
Almanyann barsever ve demokratik bir devlet olarak ulusal dou programn aklyordu. (1700) Bir sre sonra toprak reformu, asker ve Nazi sulularnn
iletmelerinin halk mlkiyetine aktarlmas, yarg ve eitim reformlar, yeni idari
organlarn kurulmas ve Almanyann silahszlandrlmas ve demokratikletirilmesi konusunda nlemler gerekletirilmeye baland.

SSCBnin Orta ve Gneydou Avrupa lkeleriyle

likilerinin Gelitirilmesi
Sovyetler Birlii tm halklara, onlarn faizm ve gericilikle mcadelesine
destek veriyor ve yardm yapyordu. Sovyet hkmeti kurtarlan lkelerle ilikilerini, SSCBnin Leninist d politika ilkelerine dayanarak oluturuyordu. Sovyet
hkmeti, kurtarlm lkelerin ulusal egemenlii ve bamszlnn deimez
savunucusu oluyor, onlarn iilerine karmama ilkesini kararllkla savunuyordu.
Sovyet hkmeti Orta ve Gneydou Avrupa lkeleriyle dostluk ilikilerinin
gelitirilmesine byk nem veriyordu. Sovyetler Birliinin sempatisi uzun yllar
sren aclardan ve yabanc emperyalist igalcilerin boyunduruundan sonra yeni
bir yaama balayan halklarn yanndayd. kinci Dnya Sava yllarnda burjuva
partilerinin satlk tavrlar ve onlarn lkenin uluslararas karlarn savunmadaki yeteneksizlikleri daha net ortaya kyordu. Halklar, belirleyici gc ii snf ve
onun ncs komnist ve ii partilerinin olduu eitli birlik ve anti-faist partiler etrafnda sk sk kenetlenmilerdi. Olaanst zor koullarda iktidara yeni
siyasal gler geldi.
Faizmin bozguna uramas, Sosyalist bir devletin ordusu Kzl Ordu tarafndan kurtarlan Gneydou ve Orta Avrupa halklar nnde yeni bir yaplanmann
yolunu amt.
Daha savan ak iinde Sovyet devletinin mttefik lkeler; ekoslovakya,
Polonya ve Yugoslavya ile ilikileri nemli bir gelime kaydetmiti. Bunda, bu lkeler tarafndan Sovyetler Birlii ile imzalanan dostluk, karlkl yardm ve sava
sonras ibirlii anlamalar byk bir rol oynamt. Daha 1943 Aralnda byle
bir anlama SSCB ile ekoslovakya arasnda imzalanmt. ekoslovakya halklar
SSCBde gerek dostlarn ve faist klelikten kurtarclarn gryorlard. Anlama
493

ekoslovakya Komnist Partisi ynetiminde i direni glerinin kenetlenmesine

katkda bulunuyordu. Kurtuluundan sonra lkede eski burjuva dzeninin korunmas iin d kurmay srdrmesine karn ekoslovakya burjuvazisinin srgndeki ayann bunu hesaba katmamas mmkn deildi.
1945 Martnn ikinci yarsnda, E. Benesin Moskovaya gelmesi srasnda SSCB
ve ekoslovakya hkmetleri arasnda nemli grmeler gerekletirildi. Bu grmeler srasnda, temelini 12 Aralk 1943 ylnda SSCB ile ekoslovakya arasnda imzalanan dostluk, karlkl yardm ve sava sonras ibirlii anlamasnn
oluturduu ekoslovakya ile Sovyetler Birlii arasndaki dostluk ilikilerinin ilerletilmesi konular masaya yatrld. (1701)
Ayrca ekoslovakya topraklarnn Alman igalcilerden kurtarlmasyla ve bu
lkenin topraklarnda ekoslovakya hkmetinin kurulmasyla, ekoslovakyaya
ekoslovakya ordusunun glendirilmesi ve geniletilmesi davasnda Sovyetler
Birlii tarafndan yardm edilmesi ile ilgili, ayn zamanda Kzl Ordu tarafndan
kurtarlan halkna yardm yaplmasyla ilgili konular da masaya yatrld. (1702)
SSCB ile ekoslovakya arasnda, 31 Mart 1945te, imzalanan anlama gerei
Sovyet hkmeti, Sovyetler Birliinin SSCBdeki ekoslovak asker birliklerinin
organizasyonu ve giderleri iin yapt harcamalar Sovyetler Birliinin asker
giderler hesabna dhil etmeye raz oldu ve devamnda Almanyaya kar asker
harektlar yrtlmesi iin Sovyet komutanlna harekt olarak bal ekoslovak
asker birliklerine gerekli silahlar, donanmlar ve malzemeleri SSCB btesinden
salamaya karar verdi. (1703)
Buna karlk, ekoslovakya Cumhuriyeti hkmeti, Kzl Ordu birliklerinin
ekoslovakya topraklarnda barnmas iin yaptklar giderleri ekoslovakyann
asker giderlerine dhil etmeyi kabul etti ve devamnda da, sava sona erene kadar,
onlarn barnmas iin (gereken parasal giderler, malzemeler ve hizmet giderleri)
yapacaklar harcamalar ekoslovakya Cumhuriyet btesinden karlamay kabul etti. (1704)
SSCB hkmeti, ekoslovak hkmetinin ricasn kabul ederek ekoslovakyaya
karlksz olarak silah ve 10 tmenlik asker malzeme temin etmeyi onaylad.
ekoslovak hkmeti, kendi silahl kuvvetlerini Sovyet Yksek Bakomutanl
emrine verme ykmlln stlendi. (1705) Bylelikle Sovyetler Birlii ve
ekoslovakya ordular ve halklarnn asker dostluklar pekitirilmi oldu.
Sovyet hkmeti ayrca ekoslovakyaya fazlaca gereksinim duyduu gda, mal
ve sanayi ham maddesi temin etmeye karar verdi. Sovyet-ekoslovak grmeleri srasnda, Karpat tesi Ukrayna halknn Ukrayna halkyla birleme ve Sovyet
Ukraynas bnyesine dhil olma iradesinin yerine getirilmesi konusu da ele alnd.
(1706) Bu konudaki grmeler ayn yl Moskovada srdrld ve 29 Haziranda,
Karpat tesi Ukraynasnn Ukrayna Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti bnyesine
dhil edilme koullar ve dzenini belirleyen anlama ve ona iliik protokoln imzalanmasyla son buldu. (1707) 21 Nisan 1945 tarihli Dostluk, Karlkl Yardm
ve Sava Sonras birlii Anlamasnn imzalanmasndan sonra SSCB ve Polonya
ilikilerinde yeni bir sayfa ald.
494

Faizme kar ortak mcadele ile pekitirilmi olan Sovyet-Polonya dostluunu mmkn olduunca ilerletmek ve kapsamn geniletmeyi isteyen Sovyet
hkmeti Polonyann demokratik glerine katkda bulunarak Geici Polonya
Hkmetinin nerisini kabul etti ve onunla anlama imzalad. (1708) Sovyet tarafndan anlamay SSCB Halk Komiserleri Sovyeti Bakan J. Stalin imzalad,
Polonya hkmeti adna ise Babakan E. Osubka-Moravsky imzalad. Bu anlamaya gre, SSCB ve Polonya Almanyaya kar mcadeleyi nihai zafere kadar srdrme ykmlln stlendiler. Taraflar Almanya ile savan sona ermesinden
sonra da Almanya ya da Almanya ile dorudan ya da baka bir ekilde birlikte
olabilecek baka herhangi bir devlet tarafndan bir saldrganln yinelenmesi tehdidinin giderilmesi iin yetkileri dhilinde bulunan tm nlemleri ortaklaa alma
ykmlln stleniyorlard. Anlama ayn zamanda Almanya ya da onunla
bu savata birlik olabilecek bir devletin onlardan birisine kar saldrmas durumunda karlkl yardm ykmlln ngryordu. SSCB ve Polonya savatan
sonra da her iki lke arasndaki dosta ibirliinin, karlkl olarak bamszla,
egemenlie ve birbirlerinin iilerine karmama ilkelerine uygun olarak pekitirilmesi karar aldlar. Her iki lke, aralarndaki ekonomik ve kltrel balarn
gelitirilmesi ve glendirilmesi ve yine her iki lkenin ekonomilerinin yeniden
yaplandrlmasnda birbirlerine yardm etme ykmlln stlenmilerdi.
Sovyet-Polonya Anlamasnn nemi ncelikle, SSCB ile Polonya arasnda
birok yzyl boyunca gvensizlik, dmanlk eleri ve hatta atmalarla dolu
olan ilikilerde kkl bir dnmn n plana km olmasndan ibarettir. ki
lke arasndaki gergin ilikileri Alman emperyalizmi srekli kullanmt. Bu anlama byk bir uluslararas neme sahipti. Ve bu anlama Avrupada gvenliin glendirilmesine byk bir katkyd. Sovyetler Birlii ve Polonya kamuoyu
Sovyet-Polonya Anlamasn derin bir memnuniyetle karlamt. Anlamann
imzalanmas dolaysyla Varovada dzenlenen bir mitingde bir karar alnd. Bu
kararda unlar yer alyordu: Polonya halk, Polonyann bamszlnn, ekonomik ve kltrel aydnlanmasnn Sovyetler Birlii ile dostluuna bal olduunun
bilincindedir. (1709) Sovyet-Polonya Anlamasnn imzalanmas, Demokratik
Polonya Geici Hkmetinin hem lke ii hem uluslararas pozisyonunu nemli
lde glendirdi.
Sovyet yneticilerin ABD Bakan zel temsilcisi Hopkins ile onun Moskova
misyonu srasndaki grmelerinde Polonya Ulusal Birlik hkmetinin kadrosu konusu zme kavuturulduktan bir sre sonra, devletin Yaltada kurulan
komisyonu, Polonya Ulusal Birlik Hkmetinin kurulmas konusunda grne bavurulmak zere kimin davet edilmesi gerektii zerinde anlamaya vard.
17-21 Haziran 1945 tarihleri arasnda Moskovada, Moskovaya gelmi Polonya
Geici Hkmetinin yeleri ve bizzat Polonya ile yurtdndan gelmi dier demokratik siyaset insanlaryla danma toplantlar yapld. Oturum katlanlar
Polonya devletinin ulusal onuru ve egemenliinin, Polonyann sorunlarnn bizzat Polonyallar tarafndan zlmeyi gerektirdiini belirttiler. (1710) 28 Haziran
1945te Krajowa Rada Narodowa, ekirdei nceden var olan Polonya hkmeti
495

olarak kalan Geici Ulusal Birlik Hkmeti kabinesini kurdu. 29 Haziranda Geici
Ulusal Birlik Hkmeti Finlandiya, 5 Temmuzda ise ngiltere ve ABD tarafndan
tannd. Ayn zamanda bu lkeler Londrada srgndeki Polonya hkmetini tanmay reddettiler. Polonya halk, Alman igalciler tarafndan ellerinden alnan
lkenin Bats ve Kuzeyindeki Polonyann ezelden beri var olan topraklarnn
Polonyaya kavuturulmas mcadelesinde Sovyet hkmetinin tam desteini
ald. ABD ve ngiltere hkmetleri eninde sonunda Polonyann bu topraklar zerindeki yasal haklarn tanmak zorunda kaldlar. SSCB Polonyaya siyasal destek
yannda ekonomik yardm da veriyordu. Daha Ekim 1944te ilk Sovyet-Polonya
ekonomik anlamas imzaland. 1945 Temmuzunda Polonya ile SSCB arasnda ticaret anlamas imzaland. Polonya SSCBden, lkenin gelimesi iin teknik destek
de alyordu.
Ayrca SSCB ile Yugoslavya arasndaki ilikiler de geliiyordu. 1945 ilkbaharna doru Yugoslavya topraklarnn hemen hemen tamam igalcilerden kurtarlmt, emekiler ise lke ekonomisini ayaa kaldrma almalarn balatmlard. 7 Martta Belgratta Mareal Josip Broz Tito Bakanlnda yeni bir hkmet
kurulmutu. 5 Nisan 1945te J. Tito Bakanlnda Yugoslavya hkmet heyeti
Moskovaya geldi. Moskovaya geliinde bir konuma yapan J. Tito u aklamalar yapyordu: Bugn burada, Byk Sovyetler Birliinin yce bakentinde
Yugoslavya halklarna, Alman igalciler ve onun Quislinglerine* kar ar mcadelelerinde yapt ve yapmakta olduu muazzam maddi ve manevi yardm iin
Sovyetler Birliine iten selamm ve derin minnettarlm iletebileceim iin
byk bir mutluluk hissediyorum. (1711)
Siyasal bilimde lkesini, yabanclarla ibirlii yaparak, yneten devlet adamlarna denir.
Sovyet ve Yugoslav hkmetleri arasndaki grmeler sonucunda 11 Nisan
1945te SSCB ile Yugoslavya arasnda dostluk, karlkl yardm ve sava sonras ibirlii anlamas imzaland. Anlama uyarnca, SSCB ve Yugoslavya arasnda siyasal, ekonomik ve kltrel ilikilerin geni kapsaml olarak gelitirilmesi ve
glendirilmesi ngrlyordu. (1712) 13 Nisanda Sovyetler Birlii ve Yugoslavya
1945 yl iinde karlkl dalm ve d satm anlamas imzaladlar. Sovyet ordusu Yugoslav halkna Yugoslavya topraklarnn kurtarlmasnn tamamlanmas iin
yardm etmiti. 15 Maysa doru tm igalciler Yugoslavya topraklarndan kovulmutu. SSCB Yugoslav ordusuna malzeme yardm yapmay srdryordu. (1713)
Sovyet hkmeti, Yugoslavyann, Slav topraklar olan stra, Trieste ve Primorskann
Yugoslavyaya dhil edilmesine ilikin hakl taleplerine destek veriyordu. Bu topraklarn byk blm daha sonradan Yugoslavya bnyesine dhil oldu.
Bu dnemde Bulgaristan, Romanya ve Macaristan ile dostluk, iyi komuluk
ilikilerinin gelitirilmesinde nemli admlar atld. Sovyetler Birlii, bu lke halklarna demokratik dzenin kurulmas, ekonominin yeniden yaplandrlmas, onlarn uluslararas pozisyonlarnn glenmesi mcadelesinde ok ynl yardm* Quisling: kinci Dnya Sava srasnda, Hitlerle ibirlii yapan, ibirliki Norve Bakannn ad.

496

da bulunuyordu. Bu srete, bu lkeler tarafndan adil ve demokratik bir nitelik

tayan atekes anlamalarnn ardk olarak yerine getirilmesi byk bir nem
tayordu. Sovyetler Birlii, atekes anlamasna sk skya riayet edilmesinin takipisiydi. Atekes anlamalarnn yerine getirilmesini kontrol eden Bulgaristan,
Macaristan ve Romanyadaki mttefik kontrol komisyonlar almalarn, mttefik devletler adna hareket eden Sovyet Bakomutanlnn genel komutas altnda
ve onun talimatlar dorultusunda yrtyorlard. Bu lkelerin topraklar, Hitler
Almanyasna kar taarruzlarn srdren Kzl Ordunun cephe gerisi konumundayd ve dolaysyla asker adan Sovyet Komutanl tarafndan kontrol ediliyordu. Bu koullarda, bu lkelerin demokratik olarak gelimesini ihlal eden yerli ve
d gerici glerin yeltenileri baarszla mahkmdu.
SSCBnin Bulgaristan ile ilikileri gitgide gleniyordu. Eyll 1944ten balayarak Bulgaristan, anti-Hitler koalisyonunun yannda savamt. stelik Bulgaristan
hkmeti tarafndan gerekli kara, deniz ve hava kuvvetleri Faist Almanyaya kar asker harektlar yrtmesi iin Sovyet Bakomutanlnn emrine verilmiti.
Sovyetler Birlii Bulgaristandaki yeni dzene siyasal destek vermi, ekonomik
yardm salamt.
14 Mart 1945te SSCB ve Bulgaristan hkmetleri arasnda karlkl mal alverii konusunda ilk anlama imzalanmt. SSCB Bulgaristana demir, dkme demir, petrol rnleri, pamuk ve dier mallarn, ayn zamanda tarm makineleri ve
bu lkenin ekonomisi iin gerekli alet-edevat d satmn gerekletiriyordu.
16 Martta, Bulgaristana karlksz olarak silah ve asker malzeme verilmesi
konusunda Sovyet-Bulgaristan anlamas imzaland. (1714)
Sovyetler Birliinin ok ynl yardm Bulgaristan halknn nnde duran
zor devleri zmesine yardmc oluyordu. Sovyet hkmeti, Mttefik Kontrol
Komisyonundaki ngiltere ve ABD temsilcileri tarafndan Bulgaristann iilerine
mdahale yeltenilerine kar diplomatik mcadele veriyordu. ngiltere ve ABD,
zellikle de, 1945 Austosunda yaplmas planlanan Bulgaristan Halk Meclisi seimlerinin, gya demokrasinin taleplerine yant vermemesi nedeniyle ertelenmesinde srar ediyordu. Mttefik Kontrol Komisyonundaki Sovyet temsilciler bu
tr faaliyetlerin hakszlk olduunu belirtiyorlard. (1715) Bu konuda ngilizlerle
nota yazmasnda Sovyet hkmeti, ngiliz belgelerinde yer alan Bulgaristandaki
duruma ilikin iftiralar bir kez daha reddetti. (1716) Bulgaristanda seimler 18
Kasm 1945te yapld ve Anayurt Cephesine zaferi getirdi.
Sovyetler Birlii Romanya ile ilikilerin ok ynl gelimesine byk nem veriyordu. Romanya askerleri savatan ktktan sonra, Hitler ordularna kar muharebelere katlmlard. Ancak Romanyal gericiler ve onlarn iradelerini yerine
getiren Sanatescu ve Radescu (1944 Aralk ayndan itibaren) hkmetleri atekes
anlamasn yerine getirmiyor ve lkenin demokratiklemesine engel oluyorlard;
faistleri ve sava sulularn koruma altna aldlar. lkede Sovyet asker grevlilerine kar terrist faaliyetler yrtlyor, tazminat ykmllkleri yerine getirilmiyordu. Pravda gazetesi Romanyadaki Olaylar Hakknda adl makalesinde
497

Romanyal gerici gler tarafndan gdlen sabotaj politikasn aa karyordu.

(1717) Romanya halk hkmetten atekes anlamasnda yazl olan demokratik
ilkelerin yaama geirilmesini talep ediyordu. Radescu hkmeti i sava balatmaya yeltendi ve 24 ubatta emekilerin Bkreteki bar gsterilerinde silaha
bavurdu. Ancak, Romanyada Sovyet askerlerinin bulunmas Romen halknn cesurca mcadelesi gericilerin niyetlerini boa kard. 28 ubatta Radescu hkmeti
istifasn verdi. 6 Martta Bkrete demokratik-halk hkmeti kurulmas talebiyle
800 bin kiinin katld bir gsteri dzenlendi. Gerekli koullara uygun olabilecek
ve Kzl Ordunun cephe gerisinde dzeni, atekes anlamasnn drste yerine
getirilmesini salamaya yetenekli bir hkmetin kurulmas isteini zellikle de 5
Martta Kral Mihaiyi ziyaret eden temsilcileri araclyla Sovyet hkmeti de dile
getiriyordu. (1718)
6 Mart 1945te Doktor Pertu Groza Bakanlnda, atekes koullarn drste
yerine getiren lkenin demokratiklemesi ynnde nlemler alan, Romanyann
Sovyetler Birlii ile salam dostluk ilikileri kurulmas yoluna giden ilk Romanya
Demokratik Halk hkmeti kuruldu. Yeni Romanya hkmetinin Transilvanyada
kurulmas ricasna Sovyet hkmeti olumlu yant verdi. (1719)
8 Mays 1945te SSCB ile Romanya arasnda her iki lke arasnda ekonomik
ilikilerin gelimesinin temelini atan ticaret anlamas ve ekonomik ibirlii anlamas imzaland. ABD hkmeti 19 Temmuz 1945 tarihli notasnda, Amerikann
karlarna zarar verip Sovyet ve Romen hkmetlerine istisnai haklar ve tekel
salayabilecek Romanya petrol ve sanayinin yakn sektrlerini ilgilendiren her
trl anlamann imzalanmasna ciddi bir dnce olmakszn baklamayacan
(1720) ifade ediyordu. SSCB Dileri Halk Komiseri Amerikan Bykeliliine,
Sovyet hkmeti tarafndan 8 Mays 1945te Romanya hkmeti ile ticari anlama imzalanmas dier lkelerin ticari olanaklarn snrlamamaktadr ve dier
lkelere kar ayrmclk eleri iermemektedir (1721) yantn veriyordu.
Sovyet hkmetinin diplomatik destei, Romanya hkmetinin, Romanya
halknn egemenliini savunmasna katkda bulundu.
Atekes anlamasnn imzalanmasyla, SSCBnin Macaristan ile dostluk ilikileri ok ynl olarak geliiyordu. 6 Nisan 1945te Macaristan Geici Ulusal
Hkmeti Bakan Bela Miklos Dalnoki, SSCB Sovyet Halk Komiserleri Bakan
J. Staline bir telgraf gnderdi. Bu telgrafta Babakan Macar halk ve hkmeti
adna, lkenin Kzl Ordu tarafndan kurtarlmasndan dolay teekkr ediyor ve
Macaristan yeni demokratik ordusu birliklerine Hitler canavarnn nihai olarak
bozguna uramasna katlmas olana tanmasn (1722) rica ediyordu.
14 Nisanda Sovyet hkmeti Macar ordu birliklerinin Hitler Almanyasna
kar mcadeleye katlmas isteine olumlu yant verdi. (1723) Macar askerleri,
nc Ukrayna Cephesinin emrine verildi. Sovyetler Birlii Macar halknn
maddi gereksinimlerinin giderilmesi iin de zen gsteriyordu. yle ki, Mays
1945te Macaristan Geici Hkmetine 850 milyon Pengo miktarnda avantajl koullarda bor verildi. (1724) Sovyet hkmeti Macar hkmetinin ricasn yerine
498

getirerek Budapeteye ve dier sanayi merkezlerine gda yardmnda bulundu ve

bu da ayrca 17 Mart 1945te Geici Ulusal Hkmetin Dileri Bakan Dendeshi
ve Macaristandaki Mttefik Kontrol Komisyonu Siyasal Danman bykeli
G. M. Pukinin deiimde bulunduu mektuplarla mutabakata baland. (1725)
21 Haziran 1945 tarihinde Geici Ulusal Hkmetin Babakan Macaristandaki
Mttefik Kontrol Komisyonu Bakan K.E. Voroilova, Macaristann bakent halkna yaplan gda yardmndan dolay Sovyet hkmetine minnettarln ifade
eden bir mektup gnderdi. (1726)
Bir sre sonra, 27 Austos 1945te karlkl mal temini konusunda SovyetMacar anlamas imzaland. (1727)
Alld gibi, Amerikan hkmeti bu kez de SSCB ile Macaristan arasndaki anlamalara bu anlamalarn Birleik Devletlerin karlarna zarar verecei ve
Sovyetler Birlii dndaki lkelerin Macaristandaki ham maddelere, pazara ve
Macaristanla eitlik ilkesine dayal ticaret olanaklarna eit koullarda eriimi ortadan kaldrabilecei (1728) bahanesiyle kar kyordu. Sovyet hkmeti Birleik
Devletler hkmetine Sovyet-Macar Ekonomik birlii Anlamasnn nc
lkelere kar ayrmclk eleri tamad ve bu lkelerin ve Macaristann karlkl ekonomik ilikileri konusunda herhangi bir glk yaratmayaca (1729)
yantn veriyordu.
SSCB hkmeti, tpk Bulgaristan ve Romanyaya olduu gibi, Macaristana da
lkenin siyasal ve ekonomik gelime kaydetmesi, egemenliinin glendirilmesi
ve Birlemi Milletler ats altnda bu lkelere hak ettikleri yerin verilmesi konularnda her zamanki gibi diplomatik destek salyordu.

3. SAN FRANSSCO KONFERANSI

Birlemi Milletler rgtnn Kurulmas

25 Nisan 1945te, Sovyet ve Amerikan askerlerinin Almanya topraklarnda birletii gn San Fransisco Konferans balad. Uluslararas ilikiler tarihinde en byklerden biri olan bu Konferans, bar ve uluslararas gvenliin salanmas iin
yeni bir uluslararas rgt kurmak iin toplanmt. San Fransisco Konferansnn
daha Almanya ile sava sona ermeden toplanmas, mttefiklerin, salam ve kalc
bir barn salanmasna dnk yeni uluslararas bir rgt oluturulmas konularnda karlkl anlaya vardklarn kantlyordu.
San Fransisco Konferansnn almalarna 1 Ocak 1942de Birlemi Milletler
Deklarasyonunu imzalayan tm devletler, ayn zamanda daha sonra onlara dhil
olan ve faist devletlere kar sava ilan etmi lkeler katlmt. Drt byk devlet;
SSCB, ABD, ngiltere ve in adna Konferansa davet edilen 42 devletten (1730)
499

19u Latin Amerika lkesi, 4 de Britanya dominyonlar idi. Bu durum, ilk balarda ABD ve ngiltereye Birlemi Milletler rgtnde ounluunu salad.
Konferansa tarafsz devletler (Eire (rlanda), zlanda, Portekiz, sve ve dierleri), ayrca o sralar Almanya ve Japonyann kuatmas altnda bulunan lkeler, Danimarka (Danimarkann igalcilerden kurtuluundan sonra Danimarka
hkmeti de konferansa davet edildi) Avusturya ve TA (Siam) davet edilmemiti.
ngiltere ve Amerikan hkmetlerinin uzlamaz tutumu yznden, hkmetleri
ABD ve ngiltere tarafndan tannmam olan lkeler Arnavutluk, Polonya,
Moolistan Halk Cumhuriyeti konferansa katlamadlar. Sovyet hkmetine gelince, Sovyet hkmeti bu yeni uluslararas rgte daha geni bir nitelik kazandrmak abasyla ve davet edilen dier hkmetlerle konferansn konular zerine
anlaabilme arzusunu ilke edindiinden, tm 42 devletin konferansa katlmasna,
sz konusu lkelerin kendilerini davet eden tm devletlerle diplomatik ilikilere
sahip olup olmadna bakmakszn itiraz etmedi.
Sovyet delegasyonu Ukrayna ve Belarusya temsilcilerinin derhl konferansa
davet edilmesi konusunda olumlu karar alnmasn salamt. Dier taraftan,
Demokratik Polonya temsilcilerinin konferansa davet edilmesine ilikin Sovyet
nerisi bir dizi delegenin hararetle desteini almsa da, ounluun oyuyla reddedildi. Polonyann davet edilmesine kar kan balca delegasyon olan
Amerikan delegasyonu, Polonya hkmetinin yeniden organize edilmesine ilikin Krm Konferans kararlarnn daha o zaman yaama geirilmedii olgusuna gnderme yapyordu. Ancak bu, ABD iktidar evrelerinin Sovyetler Birliine,
Polonyadaki demokratik evrelere bask yapmak iin ardna sndklar uydurma
bir bahaneydi. Amerikan delegasyonu yelerinin de ifade ettii gibi, Polonyann
davet edilmesi konusuna ilkesel bir nem veriliyordu. (1731) Ancak, Sovyet diplomasisi, Polonyann Birlemi Milletler rgtnn kurucu yesi bir devlet olarak deerlendirilmesine ilikin karar aldrmay baarmt. Konferansa, Almanya
ve Japonyann eski mttefikleri talya, Romanya, Bulgaristan, Macaristan ve
Finlandiya, saldrganlarla ilikilerini koparp onlara sava ilan etmi olmalarna
ramen davet edilmediler. Konferans devam ederken Arjantine davet gnderildi.
Toplantya toplam 50 lke katld.
Konferansn Bakanlna daveti yapan drt devletin delegasyon Bakanlar;
SSCBden V.M. Molotov, ABDden E. Stettinius, ngiltereden A. Eden ve inden
Sun Tzu Wen seildiler.
Konferansn gndeminde olan tek konu, Birlemi Milletler rgtnn tznn hazrlanmasyd.
San Fransisco Konferans olduka karmak koullarda sryordu. Konferansn
karsnda duran devlerin baaryla zlmesinin yolunda, ABD hkmetinin
politikasna giderek artan bir etkide bulunan uluslararas ibirlii kartlar ve
SSCBye kar kat bir izgi izleyen taraftarlar engel olarak duruyorlard. San
Fransisco Konferansnn ilk gnlerinden itibaren, ou zaman demokratik szlerin ardna gizlenen bu unsurlar konferansn atmosferini zehirleme ve konferansn
500

baaryla sonlanmas konusunda gvensizlik ortam yaratma abas iindeydiler.

Uluslararas ibirliinin kartlar her karmak konudaki tartmada nne geilemez bir kriz grmeye hazrdlar; ak ak anti-Hitler koalisyonunun mttefikleri arasnda bir atmay provoke etmeye yelteniyorlard.
Konferansn katlanlar arasndaki ciddi glklere ve gr ayrlklarna karn, ilk etapta SSCB Halk Komiseri V.M. Molotov, onun ayrlmasndan sonra da
A.A. Gromiko tarafndan Bakanlk edilen Sovyet delegasyonu gr alarnda
mutabakata varma ve uluslararas ibirlii abasndayd.
Konferansn almalar srasnda drt komisyon kuruldu: lk Komisyon,
Birlemi Milletler rgtnn tzk tasarsnn amalar ve ilkeler, yelik ve balca organlar blmlerini inceleyen ana maddeler komisyonu; ikinci Komisyon,
Genel Asamble, Ekonomik ve Sosyal Konsey ve Vesayet Konseyi Komisyonuydu;
nc Komisyon ise, Gvenlik Konseyi Komisyonu ve drdnc Komisyon
(Hukuk Komisyonu) da Uluslararas Mahkeme Konular ve dier hukuki konulardaki komisyondu. Bunun dnda, konferans srasnda, konferansn organizatr
drt devlet; SSCB, ABD, ngiltere ve inin delegasyon Bakanlarnn toplantlar
sistematik olarak sryordu.
Konferans almalarnn iyi organize olabilmesi amacyla, daveti yapan drt
devletin, BM rgtnn kurulmas konusunda Dumbatron-Oksta hazrlanan ve
Krm Konferansnda tamamlanan nerilere konferans katlanlar tarafndan eklenen yzlerce dzeltmeler iin fikirleri ncelikle kendilerinin ortaya koymalar
karar alnd. Drt devletin mutabk kalnan dzeltmeleri ncelikle, geriye kalan
dzeltmeler de daha sonra grld, bunun yannda, drt devletin kabul edilen
dzeltmeleri nedeniyle, dierlerinin dzeltmeleri sk sk gndem dnda kald.
Dzeltmeler birka gruba ayrld. Dzeltmelerin ilk grubu Genel Asamblenin
haklarnn geniletilmesini talep ediyordu. kinci grup Gvenlik Konseyinin ve onun
daim yelerinin haklarnn snrlandrlmasn, ayrca Gvenlik Konseyi yelerinin
saysnn artrlmasn ngryordu. Dzeltmelerin nc grubunu Uluslararas
Mahkemenin haklarnn geniletilmesi nerileri oluturuyordu. Nihayet, dier neriler, esas olarak redaksiyon ve teknik dzeltme nitelii tayordu.
Konferans katlanlarnn balca dikkati, dzeltmelerin ilk iki grubu etrafnda
younlamt. Bu dzeltmelerin anlam Gvenlik Konseyine zg tm haklarn Genel Asambleye tannmasndan, Gvenlik Konseyini de Birlemi Milletler
rgtnn en yksek organ olan Genel Asambleye tbi klmaktan ibaretti. San
Fransisco Konferansnda en tartmal konu, Gvenlik Konseyi ve buradaki oylama dzeni konusuydu. Krm Konferans kararlaryla ngrlen, prosedr kararlar dnda tm konulardaki kararlarn alnmas srasnda byk devletlerin
oy birlii ilkesi, arln Latin Amerika lkelerinden olan bir dizi delegasyon
tarafndan sert eletirilere maruz kald. Bu delegasyonlar Gvenlik Konseyinin
daim yeleri olan byk devletleri BM rgt dier devletlerle kar karya
getiriyorlard ve bir de iddetli bir demagojiye bavurarak oybirlii kurallarnn
maksimum snrlandrmas abas iindeydiler.
501

Byk devletlerin oy birlii ilkelerine dorudan saldrlarn yannda, Gvenlik

Konseyinin nemini zayflatmak ve bylece Gvenlik Konseyi daim yelerinin
yetki snrlarn daraltmaya ynelik dolayl manevralara da bavuruldu. Bu trden
dolayl manevra rneklerinden biri, eitli blgesel rgtlerin yetkisi dhilinde
olan uluslararas atmalarn bir blmn Gvenlik Konseyi yarg yetkisinin
elinden alma giriimiydi. Somut olarak sz konusu olan baz Latin Amerika lkelerinin, Amerika ktasnda doacak her tr tartmal durumlarn zme kavuturulmasnda Amerika lkelerini balayan paktn bir st organ olarak deerlendirilmesi ynndeki ikyetiydi.
Gvenlik Konseyindeki oylama dzenine ilikin Yalta Formlnn yorumu
konusunda ngiliz-Amerikan ounluu ile tartmada Sovyet delegasyonu byk
devletlerin oy birlii ilkesinin, uluslararas ibirlii dncesinin net ve ateli bir
savunucusu oldu. Sonuta San Fransisco Konferans, Gvenlik Konseyinin almalarnn temelinde, onun daim yelerinin oybirlii ilkesinin yattn onaylad.
Konferansta uzun sren tartmalar ayrca uluslararas vesayet konusunda da
alevlendi. Bu sorunun zm, kinci Dnya Sava yllarnda smrge lkeleri ve baml lkelerde ulusal kurtulu hareketlerinin yeni ahlan nda zel
nem tayordu. Batl devletler smrge halklarnn yazgs konusunun nemini
kmsyor, bu konunun tartlmasn gndemden karmak abasndaydlar.
Sovyetler Birliinin smrge lkeleri ve bamsz lkelerle olan ilikiler konusundaki tutumu, her ulusun kendi kendini ynetme, tam ulusal bamszla ulama hakkndan, tm halklarn hukuku ve bamszlna saygya ilikin Leninist
savlar rehber edinen sosyalist bir devletin ilkelerinin bir sonucuydu. Sovyet delegasyonu daha konferansn almalarnn banda halklarn hak eitlii ve kendi
yazglarn belirlemesine sayg ile insan haklarna ve rk, dil, din, cinsiyet fark
gzetmeksizin ve herkes iin temel zgrlklere saygnn gereklilii olmak zere
Birlemi Milletler rgt Tznn Amalar ve lkeler balna iki dzeltme
sundu. Bu dzeltmeler konferans tarafndan kabul edildi.
Tzn kendi kendini ynetemeyen topraklarda vesayet sisteminin kurulmasna ilikin Sovyet tezleri taslanda vesayetin amac yalnzca kendi kendini ynetme deil, ayn zamanda tam devlet bamszlna bir an nce ulalmas (1732)
iin smrge topraklar halklarnn aktif katlm ile de z ynetim ile ynetilmesidir. Sovyet delegasyonunca nerilen vesayet sisteminin balca amacnn ak
ve tartma gtrmez formlnn Birlemi Milletler rgt Tzne tmyle
uyuyor olmasna karn, bu forml, kendi nerilerini sunan Batl devletlerin itirazyla karland. Konferans almalarnn ilk aamalarnda ngiliz ve Amerikan
delegasyonlarnn nerilerinde belirli bir fark olduunu grmek mmknd.
Smrge sisteminin mmkn olan daha fazla dokunulmaz ekilde korunmasna
ilgi duyan ngiliz delegasyonu, znde vesayetin yalnzca smrgelere egemen
olan lkelere devredilmesini neren bir tasar sundu. ngilizlerin vesayetin bu
sorumluluu kabul etmeye hazrlanm nc lkelere verilmesi nerisini zellikle byle anlamak gerekiyordu. ngiliz tasarsnda ilgili manda yetkisi olan bir
devletin rzas olmadan Milletler Cemiyetinin mevcut mandalarnda hibir reviz502

yonunun (1733) kabul edilemeyeceine ilikin sav yer alyordu. Bylece, ngiltere
Versay Bar Antlamasnn smrgelerle ilgili belirlenen blm deimez olarak koruma giriiminde bulunmu oldu. Dier taraftan, siyasal ve ekonomik yaylma yolunda olan ve geni smrgelere sahip olmayan ABD smrgelerdeki ak
kaplar politikasna, Amerikan mallarnn ve sermayesinin smrge pazarlarna
geni kapsaml girmesine ilgi duyuyordu ve smrge devletleri tarafndan gerekletirilen ekonomik ayrcalk politikas buna engel oluyordu. yle ki, Amerikan
tasarsnda, manda altnda bulunan topraklarda ekonomik, sosyal ve ticari karlar
alannda her trl ayrmcln yasaklanmas ngrlyordu. Ancak, 1945 Mays
ay ortasnda Amerikan delegasyonu, tm biimleriyle smrge sisteminin deimezliinin korunmasn ngrd iin, znde koloni sahibi eski devletlerin
nerileriyle denk den yeni bir tasar sundu. (1734) Akas, Amerikann tutumundaki deiiklik, devamnda ABDnin mnferit manda rol taleplerini desteklemi olan smrge sahibi devletler ile az birlii yapm olmasyla aklanyordu.
Vesayet konusunun grlmesi sonucunda BM tzne uluslararas vesayet
sistemini dzenleyen birka balk dhil edildi. Konferans, vesayet sisteminin, vesayet altndaki topraklarn halklarnn, kendi kendini ynetme ya da bamszlk
ynnde gelimesine katkda bulunaca ve bunun her topran ve onun halklarnn, bu halklarn zgrce dile getirilen istekleri gz nnde bulundurularak zel
koullar iin uygun olabilecei (1735) (tzn 76. maddesi) eklinde uzlamac
bir anlamaya varmt.
Uzlama forml, balangtaki Sovyet formlyle kyaslandnda bir adm
geri atmann bir ifadesiydi. Bununla birlikte, vesayet sisteminin temel grevlerinden biri olarak vesayet altndaki lkeler tarafndan bamszla ulalmasnn
kabul edilmesi olgusu, Sovyetler Birlii ile dier zgrlk lkeler ve halklarn
ciddi bir baarsyd.
San Fransisco Konferans Uluslararas Mahkeme kurmu ve ayn zamanda yeni
bir uluslararas rgtn kurulmasyla balantl dier bir dizi sorunu zme kavuturmutu. BM rgtnn karargh olarak New York belirlenmiti.
26 Haziran 1945te BM rgt tznn kabul edilmesiyle birlikte konferans
almalarn tamamlad.
Konferansn sonu oturumunda Sovyetler Birlii adna bir konuma yapan
A.A. Gromiko yeni rgtn, ibirliinin, btnln ve onun tm yelerinin eylem birliinin gerekletirilmesi iin etkin bir nitelik tayacana olan umudunu
dile getirdi. (1736)
Birlemi Milletler rgtnn San Fransiscoda kabul edilen tz, Birlemi
Milletler halklarnn gelecek kuaklar, yaammzda iki kez insanla szcklerle
ifade edilemeyecek aclar yaatm olan sava felaketinden kurtarmak... kararll
ile doludur szleriyle balamaktadr. Birlemi Milletler rgtnn, rk, dil, cinsiyet ve din ayrm gzetmeksizin herkes iin insan haklar ve temel zgrlklerin
gerekletirilmesine byk nem veren ilk konferans, kendi rgtnn en nemli
ilkelerini yle ilan ediyordu: Halklarn hak eitlii ve kendi kendilerini ynet503

meleri; uluslararas ibirlii ve dier devletlerin iilerine karmama; uluslararas

tartmal sorunlarn bar yoluyla zlmesi; uluslararas konularda g kullanma tehdidinden kanlmas. BM rgtnn tznde, daha Sovyet Devletinin
varoluunun afanda, V.. Lenin tarafndan ortaya atlan farkl sosyal ve ekonomik sistemlere sahip devletlerin bar iinde bir arada yaamas ilkesinin mutlak
kabul yer alyordu. Sovyetler Birlii, BM rgt tznn belirleyicilerinden
biriydi.
BM rgtnn ortaya k, anti-Hitler koalisyonun faizm zerindeki zaferinin sonularndan biri, zgrlk halklarnn ibirliinin bir sonucuydu. Bar
korumann bir arac olarak hizmet etmesi kabullenilmi olan BM rgtnn
kurulmas davasnda da nc rol, savata faist ve gerici gler karsnda zafere
belirleyici katky yapm olan Sovyet lkesine aittir. BM rgt, yeryznn tm
halklar ve devletlerinin uluslararas ibirlii, hak eitlii ve bamszlk davasna
katkda bulunmak zorunda olan bir kurumdur.
Sovyetler Birlii daima, tze bal kalmas kaydyla BM rgtnn faal olmas, etkinlii ve rolnn artmas, saldrganla kar olan devletlerin onun etrafnda kenetlenmesi, bu rgtn, smrgecilik ve rkla kar genel bar ve
halklarn bamszl mcadelesindeki rolnn artmas gerekliliinden yana olmutur.
SBKP Merkez Komitesi Genel Sekreteri L.. Brejnev u aklamay yapyordu:
... BM rgt kendi Tznde yer alan amalar ve ilkelerin gerekletirilmesine
yararl bir katk salamtr. BM, iddetli bir dizi uluslararas krizin nlenmesine
katkda bulunmutur. Byle bir sonucu biz Sovyetler Birliinin, dier sosyalist lkelerin, gezegenimizdeki tm barsever glerin d politikasnn ciddi bir baars olarak grmekteyiz. (1737)

504

SEKSEN BRNC BLM

POTSDAM* KONFERANSI

Konferansa Hazrlk
SSCB ve mttefiklerin faist Almanya karsndaki zaferi, yalnzca Avrupada
deil, tm dnyada halklarn siyasal yaamnda devasa deiikliklere yol amt.
Ortam, byk devletlere; Sovyetler Birlii, ABD ve ngiltere yneticilerinin gelecein bar ve gvenlik programnn hazrlanmas iin yeni bir buluma gerekletirmeleri zorunluluunu dikte ediyordu.
Her eyden nce, Almanya ile ilgili sorunlarn zlmesi gerekiyordu. Krm
Anlamas uyarnca, drt byk devlet acilen Almanlarn siyasal yaamlarnn
bar ve demokrasi temelinde yeniden yaplandrlmas sorununun zlmesine,
Almanyada asker-ekonomik silahszlandrmay gerekletirmeye ve Almanyay
ksmen de olsa dier lkelere verdii maddi kayplar telafi etmeye zorlamaya, insanlarn saysz aclarna yol am Nazi asker sulularn cezalandrmaya davet
ediliyordu.
Avrupada savan sona ermesinin ardndan gndeme, Almanyann yannda
savam lkeler olan talya, Bulgaristan, Macaristan, Romanya ve Finlandiya
ile barl dzenlemeler gelmiti. Atekes koullarnn imzaland dnemden
sonra bu lkelerde kkl yeniden yaplandrmalar gerekletirilmiti. Bu arada,
Bulgaristan, Romanya ve Macaristanda demokratik halk dzeni onaylanmt.
Yaam tm bu lkelere yeni bir yaklam, onlarn barsever lkeler ailesine kabul edilmesini gerektiriyordu. Avusturyann devlet bamszlnn oluturulmas
iin gelecee dnk nlemler hazrlamak gerekiyordu. Byk devletler, Polonya,
Yugoslavya gibi mttefik devletlerin yeniden douu ve gelimesine yardmc
olunmas konusunda bir dizi sorunu zmek zorundayd. byk devlet; SSCB,
ABD ve ngiltere Uzak Douda ok nemli gelimelerin arifesindeydi. Halklar
uluslararas ilikilerle ilgili dier sorunlarda da zm bekliyordu.
Yeni bir konferans toplanmas konusu, Hitler Almanyasnn teslim alnmasndan bir sre sonra tartlmaya balanmt. 25 Mays 1945te Moskovaya
gelmi olan Hopkins, ABD Bakan adna Sovyet hkmeti nnde l buluma konusunu resm olarak gndeme getirmiti. Bu konuyla ilgili olarak J. Stalin
Churchille u mektubu yazyordu: Bulumann gerekli ve bu bulumay Berlin
evresinde organize etmenin ok daha uygun olduunu dnyorum. Bu belki,
*

Potsdam: Dou Almanya, Berlinin Gney Dousunda. XVII ve XVIII yzyllara ait atoya sahiptir.
Prusyann Versaillesy olarak anlr.

505

siyasal olarak da doru olur. (1738) Churchill, J. Stalin ve Truman ile en yakn
gelecekte bulumaktan mutlu olaca yantn veriyor ve bulumann Haziran
ay ortasnda yaplmas umudunu ifade ediyordu. Churchill byk devletin
yneticilerinin konferansa arlmas iin acele ediyordu. (1739) Daha 12 Mays
1945te Trumana yazd telgrafta, henz ABD askerleri Almanyada Sovyet igal
blgesinin bir blmnde bulunuyorken ve ngiliz-Amerikan kuvvetleri, gerekli
mevcutlarn Uzak Douya sevk ederek Avrupada zayflamadan nce byle bir
grmeyi yapmaya aryordu. (1740) Churchill, Temmuz aynda ngiltere de
Parlamento seimleri olacandan dolay da bu bulumay hzlandrma abasndayd ve onun bu seimlerde Muhafazakr Partinin zaferinden emin olmad iin
ahsen kendisi de bu denli nemli konferansa katlmak istediinden acele ediyordu. Ancak, Amerika hkmeti konferansn 15 Temmuz 1945te yaplmasn neriyordu. Truman, konferansta SSCB temsilcileriyle grmelerde atom diplomasisini kullanabilmek iin, bulumay ABDde atom bombas deneninceye kadar
srncemede brakyordu. Yukarda da belirtildii gibi, Moskovada Hopkins ile
grmelerde konferansn toplanma tarihinin 15 Temmuz olmas zerinde mutabk kalnmt. Churchill de eninde sonunda bu tarihe raz oldu. (1741)

Potsdam Konferansnn Al
Terminal kod ad verilen, devlet Bakannn konferans arifesinde, diplomatik bir dzen iinde, konferansn, yenilgiye uram Almanyann tam merkezinde, dahas, bizzat Berlin byk hasar grm olduundan, Berlinin varou
olan Potsdamda yaplaca netlik kazand. Potsdamda konferansn yrtlmesi
iin ok uygun olan Cecilienhoff Saray tamamen salam durumdayd. Yine sava
srasnda az hasar grm olan Berlinin varo ehri Babelsberg kentinin yaknnda yer alyordu. Babelsbergdeki ok sayda villaya tm delegasyonlar yerletirmek
mmknd.
Sovyet delegasyonuna J. Stalin, ngiliz delegasyonuna Byk Britanya
Babakan Churchill ve Amerikan delegasyonuna H. Truman Bakanlk ediyordu. Churchill ile birlikte konferansa, Babakann seimlerde yenilgiye uramas durumunda halefi olarak davet ettii i Partisi lideri C. Attle de katlyordu.
Bu durum da gerekletii iin (seimler 5 Temmuzda yaplm, sonular ise 26
Temmuzda aklanmt), 28 Temmuzdan itibaren, Babakan olan C. Attle ngiliz
delegasyonuna Bakanlk yapt.
Konferansn almalarna Dileri bakanlar; SSCBden V.M. Molotov,
ABDden J.F. Byrnes ve ngiltereden A. Eden, ardndan da E. Bevin, onlarn yardmclar, SSCBnin ABD bykelisi A.A. Gromiko ve Byk Britanya bykelisi F.T. Gusev, ABDnin SSCB bykelisi U.A. Harriman, ngilterenin SSCB bykelisi A.K. Kerr, lkenin diplomatik kurulularndan (SSCB Dileri Halk
Komiserliinden S.P. Kozrev, K.V. Novikov, A.A. Sobolev ve dierleri), ayrca
hkmet Bakanna elik eden asker kurumlarn Yneticileri, Kurmay Bakanlar
ve onlarn yardmclar katlyordu.
506

Konferans Cecilienhoff Saraynda 17 Temmuz 1945 tarihinde akam saat

17.00da balad. Daha nceden hazrlanan protokole gre, delegasyonlar toplant salonuna ayn anda ayr ynden girdiler ve ortasn byk devletin
bayraklaryla ssledikleri yuvarlak masann etrafnda yerlerini aldlar. Krm
Konferansndan farkl olarak, Potsdam Bulumasnn ilk dakikalar tmyle,
konferansn trensel al ann belgelemeye abalayan fotoraflara ayrlmt.
Churchillin ifadesine gre Berlinde 180 civarnda muhabir toplanmt. (1742)
J. Stalinin nerisiyle konferansta Bakanlk, hemen Amerikan delegasyonunu
ilgilendiren sorular soruveren ve ancak bundan sonra al anna uygun protokol
szcklerini telaffuz etmek zorunda kalan H. Trumana verildi. Beni hi beklenmedik bir ekilde bu Konferansn Bakanlna setiklerinden diyerek kendini
aklyordu Truman duygularm bir anda ifade edemedim. (1743)
Daha konferansn banda Truman, 16 Temmuz 1945te Alamogordoda* gerekletirilen atom bombas denemesinden kaynaklanan izlenimin etkisindeydi.
Atom bombasnn denenmesiyle ilgili ilk haberler, Trumana, nce 16 Temmuzda
ifreli olarak verilmi, ardndan 18 Temmuzda ayrntl bir telgrafla ve General
Grovesin 21 Temmuz 1945te kurye ile iletilen yazl raporuyla bildirilmiti. Bu
bilgiyi alr almaz Truman, Amerika delegasyonuyla atom bombasnn diplomatik ve siyasal nemi konusunu grt. Truman unlar sylyordu. imdi biz
yalnzca savata devrim yapmakla kalmayp, tarihin ve uygarln akn da deitirebilecek bir silaha sahibiz. (1744) Bombann baarl denemesi Churchille
byk bir gizlilik iinde bildirilmi ve bu da onda betimlenemez bir coku yaratmt. (1745) Churchill, Ellerinde Rusya ile g dengesini salayacak aralar olduunu sylyordu. Churchill, atom bombas denemesine ilikin bilgiyi
grmelerde kendi yararna bir gereke olarak kullanarak (1746) Amerikan
delegasyonunu yeniden mmknse daha kat bir tavr taknmas iin kkrtmaya balamt.
Amerikan kaynaklar ve Churchillin anlarna baklrsa, Truman, yeni bir silah denemesi konusunda Sovyet delegasyonunu bilgilendirirken (bu 24 Temmuz
tarihli genel oturumundan sonra gerekleti), atom silah ya da ekirdek silah
szcklerini dahi kullanmad. J. Stalin Trumann verdii bilgiyi olduka sakin bir
ekilde dinledi. Truman olsun Byrnes olsun d krkl iindeydiler. Peki, nasl
karlad? diye sordu Churchill Trumana; Bana hibir soru sormad yantn
verdi ABD Bakan. (1747)
Konferansta bulunan Sovyetler Birlii Mareali G.K. Jukov unlar anmsyor:
... Oturumdan dnte J. Stalin benim yanmda V.M. Molotova Truman ile yaplan konumadan sz etti. V.M. Molotov hemen yant verdi: Pazarlk paylarn artrmak istiyorlar. J. Stalin glyordu: Varsn artrsnlar. Kuratov ile bizim
almalarmzn hzlandrlmas konusunu bir kez daha grmek gerek. Atom
bombasnn kastedildiini anladm.
* New Mexico eyaletinin Los Alamos Blgesinde bir ehir. 1942 ylnda, Manhattan Projesini gerekletirmek iin bir araya gelen bir gurup bilim adam, 3 yl sonunda, deneme amal, ilk atom bombasn
Alamogordoda patlatmlardr

507

ABD hkmetinin souk savata (1748) kendi emperyalist amalarna kuvvet yoluyla ulamak iin atom silahn kullanmak niyetinde olduu artk aka
ortadayd.
Atom parlts SSCB zerinde Washington yneticilerinin bekledii etkiyi gstermemiti. Potsdam Konferans ncelikle sinsi ve azl bir dman olan Alman
faizmine kar, belirleyici katky SSCBnin yapt zaferin parldayan klar altnda geiyordu. ngiliz-Amerikan mttefikleri karsnda teslim olmay henz istemeyen Japon militarizmine kar da hzl ve belirleyici bir zafer kazanmak ancak
Sovyetler Birliinin yardm ile mmknd.
zellikle bu faktrler, ayrca halklarn savatan sonra da, ABDnin ve
ngilterenin SSCB ile ibirliinin devam ettirilmesinin gereklilii konusundaki
gl talepleri ve gezegenimizde sava sonras barn kurulmas ve bunun salam
ve kalc olmasna ilikin ok sayda konunun tartld Potsdam Konferansnn
akn belirledi.

Dileri Bakanlar Konseyinin Kurulmas

Potsdam Konferans ilk nce, Avrupada, eski dman devletlerle bar antlamalarn hazrlama dzeni dhil, sava sonras bar dzenlemesi ile ilgili sorunlar grt. hkmet karlkl anlay ruhu iinde ABDnin bu konudaki
belgesini, ayrca SSCB delegasyonunun bu belgeye getirdii birtakm dzeltmeleri
grtler ve bar dzenlemelerine ilikin gerekli hazrlk almalarnn yrtlmesi iin Dileri Bakanlar Konseyi (DBK) kurulmas ve DBKne katlan
hkmetler arasndaki anlamaya gre zaman zaman Konseye devredilebilecek
dier konularn tartlmas iin karar aldlar. (1749)
Konsey SSCB, ngiltere, ABD, Fransa ve inin, yani Gvenlik Konseyi daim
yesi lkelerin Dileri Bakanlarndan oluuyordu. Bakanlar Konseyinin ilk ve en
nemli devi, talya, Romanya, Bulgaristan, Macaristan ve Finlandiya iin bar
antlamalar hazrlamak olarak belirlendi. Bunun dnda, Almanya hkmeti kurulduunda ona yararl olmas amacyla Almanya iin barn tanziminin (1750)
hazrl grevi Konseye verilmiti.
Bar grmeleri tasarsnn hazrlanmas srasnda Bakanlar Konseyi, u ya
da bu devlete teslim olma koullarn dikte eden devletin temsilcilerinden olumak zorundayd. talya ile bar dzenlemesi hazrl srasnda Fransa talyann
teslim olma koullarn imzalayan lke olarak deerlendiriliyordu. Bylece,
Potsdamda kabul edilen karardan hareketle talya iin bar antlamas tasarsnn hazrln SSCB, ABD, ngiltere ve Fransa Dileri Bakanlar, Bulgaristan,
Romanya ve Macaristan iin bar antlamalar tasarlar hazrln SSCB, ABD ve
ngiltere Dileri Bakanlar, Finlandiya iin bar antlamas tasars hazrln da
SSCB ve ngiltere Dileri Bakanlar yapmalyd.
Bakanlar Konseyine ayrca, bar konferans yaplmas ile ilgili sorularn hazrlanmas grevi ykleniyordu. Bakanlar Konseyi Avrupada savan sona er508

mesine bal olarak ortaya kan toprak sorunlarnn zme kavuturulmasna

ilikin nerilerin hazrlanmasn da deerlendiriyordu. Konferans, SSCB, ABD ve
ngiltere Dileri bakanlarnn periyodik olarak gr alveriinde bulunmalarna ilikin Krm Antlamasnn yrrlkte kalmasn art kouyordu. Avrupa
Danma Komisyonu faaliyetlerine son verdi.

Almanya Sorununun zmleri

Konferansn almasnda Almanya sorunu ba ekiyordu.
Konferans, Almanya ile ilikilerde hareket edilmesi gereken siyasal ve ekonomik ilkeleri tartt. Bu konudaki tasar Amerikan delegasyonu tarafndan sunuldu. Bu tasarda Almanya ile ilgili Avrupa Danma Komisyonunun Krm kararlar ve anlamalarnn belli bal tezlerini yineleyen maddeler yer alyordu. Daha
Potsdam Konferans srasnda bu komisyon tarafndan bir belge daha hazrlanmt: Almanyadan baz ek taleplere ilikin anlama. Bu, ilk aamadaki kontrol
dneminde Almanya ile ilikilerin siyasal ve ekonomik ilkeleri zerinde mutabk
kalnmasn kolaylatrd.
Potsdamda hkmetler, Almanya ile ilikilerdeki temel ilkelerin Almanyann
askerlerden arndrlmasna, demokratikletirmesine ve Nazizmin tasfiyesine ilikin en nemli faaliyetlerin yrtlmesini ngrmek zorunda olduklar zerinde
anlatlar. Almanyann tamamen silahszlandrlmas ve askersizletirilmesi, asker
retim iin kullanlabilecek tm Alman sanayisinin lavedilmesinin gerekletirilmesi; Alman siyasal yaamnn demokratik temeller zerinde nihai olarak yeniden
yaplandrlmas ve Almanyann uluslararas yaamda gelecekteki bar ibirliine hazrlanmas; Nasyonal Sosyalist Parti, onun ubeleri ve onun kontrolndeki
rgtlerin, onlarn hangi biimde olursa olsun yeniden ortaya kmayacak ekilde
ortadan kaldrlmas, tm Nazi kurulularnn datlmas ve onlarn hangi biimde
olursa olsun bir daha ortaya kmamasnn salanmas, her trl Nazi ve militarist
faaliyet ve propagandann nne geilmesi; Alman asker potansiyelinin yok edilmesi, tekelci birliklerin lavedilmesi gerekiyordu; i gereksinimler iin balca dikkatin tarmn ve sivil sanayinin gelitirilmesine ynelik olmalyd. (1751) devletin
Konferansa ilikin bildiride Alman militarizmi ve Nazizmin kknn kaznaca
ve mttefiklerin birbirleriyle mutabakata vararak bugn ve gelecekte Almanyann
hibir zaman ve daha fazla kendi komularn ve tm dnyada barn korunmasn
tehdit edememesi iin gerekli nlemlerin alnaca (1752) belirtiliyordu.
Potsdamda, Almanyadaki kontrol mekanizmasna ilikin anlama uyarnca, Almanyada st ynetimin, her birinin kendi igal blgesinde, kendi
hkmetlerinin talimatlar dorultusunda, ayn zamanda genel olarak Almanyay
ilgilendiren konularda ortaklaa hareket edecek olan (1753) ve Kontrol Konseyinin
yeleri olarak SSCB, ABD, ngiltere ve Fransa Silahl Kuvvetler Bakomutanlar tarafndan gerekletirilmesi gerektii teyit ediliyordu.
Amerikan belgesinin grlmesi srasnda Sovyet delegasyonu merkez
Alman idaresinin organizasyonuna ilikin kendi tasarsn sundu. Bu idarenin,
509

Kontrol Konseyinin ynetimi altnda faaliyet gstermesi ve Kontrol Konseyinin

kararlarnn ve Almanya iin genel nitelik tayan sorunlarn zmyle ilgili ilevlerin yerine getirilmesinin salanmas amacyla tarann ynetimi faaliyetlerinin koordinasyonu grevini de yapmak zorunda olduu (1754) ngrlyordu.
Bu konudaki tartmalardan sonra konferansta u kararlar alnd: imdilik herhangi bir merkez Alman hkmeti kurulmayacaktr. (1755) Bununla birlikte,
Kontrol Komitesinin ynetimi altnda faaliyet gstermesi gereken zellikle de
finans, tamaclk, komnikasyon, d ticaret ve sanayi alanlarnda devlet sekretaryalar tarafndan ynetilen baz nemli Alman merkez ynetim birimlerinin
kurulmasnn yararl olaca kabul edildi. (1756)
Konferansta Almanyann ekonomik bir btn olarak deerlendirilmesi karar alnd. Bu amala, zellikle orman rnleri ve endstri sanayisi, ormanclk
ve balklk rnlerinin retimi ve paylamna, Almanya genelinde dalm ve
dsatm, asker sanayi potansiyelinin ortadan kaldrlmas, sava tazminatlar,
tamaclk ve komnikasyon program konularnda genel bir politika oluturulmalyd. Bu politikann yrtlmesinde ihtiya duyulduu lde yerel koullar
dikkate almak gerekiyordu. Alman ekonomisi zerinde mttefik kontrol (1757)
kurulmalyd.
Almanya hakkndaki Potsdam Antlamalar halklarn talepleri ve arzularna,
onlarn, Alman faizminin kknn kaznmas umutlarna uygun dyordu. Bu
kararlarda en nemli olan, Almanyann askerden arndrlmas ve demokratikletirilmesi gerekliliinin kabul edilmesiydi. Ancak, Potsdam Antlamalarnn nihai metni kabul edilmeden nce Sovyet delegasyonunun, daha o zaman Sovyetler
Birliinin karlarn hesaba katmak istemeyen, Potsdam Antlamalarn kabul
ederken Almanyay SSCBye kar potansiyel mttefik olarak kullanmaya dnk
emperyalist niyetlerinden vazgemeyen ABD ve ngiltere temsilcileriyle etin bir
mcadeleye girmesi gerekmiti. Onlar, zellikle kendi kontrolleri altnda bulunan
igal blgelerinde Alman asker sanayinin ortadan kaldrlmasna ilikin kararlarn alnmasna kar direniyorlard.
ABD ve ngilterenin Almanya ile ilgili bu emperyalist politikasnn ak ifadesi, onlarn 30 Temmuz 1945te konferansn gndemine getirilen Alman militarizminin teden beri asker sanayi ss olan Ruhr Blgesinin ynetimi konusundaki
Sovyet nerisine yaklamlaryd. Sovyet hkmeti Ruhr sanayi blgesinin idari
bakmdan ABD, Byk Britanya, SSCB ve Fransann ortaklaa kontrol altnda
bulunmas gerektii, blgenin ynetiminin de ad geen drt devletin temsilcilerinden oluan Mttefikler Konseyi tarafndan yrtlmesi gerektiinin kaytlara gemesini neriyordu. (1758) Ancak ne ABD ne de ngiltere Ruhr Blgesi
zerine drt devletin kontrol kurmasna raz olmadlar ve bylelikle bir kez daha
Almanyann asker-ekonomik potansiyelinin ortadan kaldrlmasna ilikin gerek yaklamlarn sergilemi oldular. Sonuta hkmet Bakanlar Potsdamda
bu konunun Dileri Bakanlarnn gndemine tanmas kararyla yetindiler.
Bilindii gibi, daha sonralar da Batl devletler SSCB hkmetinin Ruhr zerinde
drt tarafl kontrol kurulmasna ilikin nerisine raz olmadlar.
510

SSCBnin zmnden karnn olduu tazminat konusunda iddetli bir tartma balad. Yukarda da belirtildii gibi, Krm Konferansnda Almanyann,
sava boyunca mttefik uluslara verdii zararlar karlnda ayni tazminat demekle ykml (1759) olduuna ilikin anlamaya varlmt. Tazminatn toplam miktarnn belirlenmesi, ayrca Alman saldrganlndan zarar grm lkeler
arasnda paylatrlmas konusunda Sovyet ve Amerikan delegasyonlar, tazminat
konusunda Mttefikler aras Komisyonun, Sovyet hkmetinin, tazminatn toplam miktarnn 20 milyar dolar olmas ve stelik bu miktarn %50sinin Sovyetler
Birliine verilmesine (1760) ilikin nerisinin grmelerde esas olaca konusunda mutabk kalmlard.
Ancak Potsdam Konferansnda Amerikan delegasyonu tutumunu deitirdi.
Amerikan delegasyonu, her devlet iin tazminatn somut miktarnn belirlenmesine kar kt. Ayn zamanda Amerikan delegasyonu, sava tazminatnn blgelere
gre alnmas ilkesinin kabul edilmesini neriyordu; bu ilkeye gre, Almanyay
igal eden drt devletten her biri kendi sava tazminat taleplerini ancak kendi
blgesinden karlamalyd. (1761) Amerikal temsilcilerin hesab, en byk ykma Sovyet ekonomisinin urad, sava tazminat konusunun gndem d
kalmasyla sk bir ba bulunan Almanyann asker-ekonomik gcnn balca
ekonomi blgeleri ve merkezlerinin Bat blgelerinde olduu zerine kurulmutu.
ngiliz delegasyonu, tazminat konusunda herhangi bir neri sunmak konusunda ekimser kaldn belirtiyor, ancak fiilen ABDnin nerilerini destekliyordu.
ABD ve ngilterenin tazminat konusundaki tutumlarnn anlam, onlarn bir yandan SSCB ekonomisini glendirmek istemiyor olmalarndan, dier yandan da,
Almanyann Bat blgelerinde toplanm asker-sanayi potansiyelini Alman militarizminin yeniden canlandrlmas iin kullanmak niyetinde olduklarndan bu
lkenin sz konusu potansiyelini zayflatmay arzulamyor olmalaryd.
31 Temmuzda ABD delegasyonu Konferansta tartlan konuyu birbiriyle
ilintilendiriyordu: tazminat konusu, Polonyann Bat snr konusu ve Polonyann
Birlemi Milletler rgtne alnmas konusu. Amerikan delegasyonu kesin olarak konunun tmnde anlama salanmas durumunda Polonyann Bat snr
ve Birlemi Milletler rgtne girme konusunda dn verme yoluna gideceini
belirtiyordu. (1762)
Sovyet delegasyonu bu ilintilendirmeyi ve bununla birlikte Amerikann diplomatik grmelerde ltimatom yntemlerini reddetti. Sovyet hkmetinin
Bakan u konuya iaret ediyordu: Bu tr neriler sunmak her delegasyonun
hakkdr, ancak Sovyet delegasyonu, bu durumdan bamsz olarak bu konulardan
her biri iin ayr ayr oy kullanacaktr. (1763)
Sovyet delegasyonu Konferansta sava tazminat konusunda kendi nerilerini
sundu. Sava tazminatnn her hkmet tarafndan ncelikle kendi igal blgelerinde alnaca olgusuna raz olmakla birlikte, SSCB temsilcileri yine de sava
tazminat yerine Bat Almanyadan mal temini yaplmasn talep ediyordu. J. Stalin
unlar sylyordu: Biz bu savata korkun derecede ok donanm kaybettik.
Bunun en azndan yirmide biri telafi edilmelidir. (1764) Sovyet delegasyonu ay511

rca Amerikallar ve ngilizlerin, Sovyet ordusu yerleinceye kadar geici olarak

konulandklar, Sovyet igal blgesinden ok sayda tehizat gtrdne iaret
ediyordu. Bu blgeden gtrlen donanmn listesi ABD ve ngiliz temsilcilere
sunuldu. Sovyet delegasyonu ayrca Bat blgelerinde bulunan sanayi ve tamaclk iletmelerinin 500 milyon dolarlk hissesinin ve Almanyann yurtd yatrmlarnn %30unu ve mttefiklerin elinde bulunan Alman altnlarnn %30unun
Sovyetler Birliine verilmesini talep ediyordu. (1765)
Ancak iddetli tartmalardan sonra Amerikan ve ngiliz delegasyonlar bu
konuda Sovyet delegasyonuna uzlayla yaklatlar. Uzlama sonucunda Potsdam
Konferansnda, Krm Anlamasn daha da ileri gtren, Almanya ile sava tazminatna ilikin zel bir antlama imzaland. Antlamayla Almanyann, Birleik
Milletlere (BM rgt deil .n.) verdii zarar ve aclar olas byk lde tazmin etmek zorunda olduu kararn alnyordu. Antlama SSCBnin sava tazminat
taleplerinin, Sovyet blgesinden ve yurtdndaki Alman yatrmlarndan zor alm
yoluyla karlanmasn ngryordu. Bunun dnda, SSCBnin, Bat Blgesinde
zor alm yaplacak temel sanayi donanmnn %15ini Sovyet Blgesinden gda,
kmr ve dier rnlerin eit bedeli karlnda almas, bu donanmn %10unu
ise bedelsiz olarak almas gerektii karara baland. SSCB, Polonyann sava tazminat taleplerini kendi sava tazminatlar payndan karlamalyd.
Bu hakka sahip ABD, ngiltere ve dier lkeler iin sava tazminatlar Bat blgelerinde ve yurtdndaki Alman yatrmlarndan karlanmalyd. (1766)
Konferansta Almanyay ilgilendiren dier konular da ele alnd. Sovyet delegasyonu ngilizlerin eline gemi olan Alman asker deniz filosu ve ticaret filosunun
paylam konusunu konferansn gndemine tad. ABD ve ngiliz delegasyonlar
Alman filosunun paylalmasna ilke olarak itiraz etmiyorlard. Bununla birlikte
Churchill ok yeni olanlar dndaki denizaltlarn imha edilmesi ya da batrlmas gerektiine iaret ediyordu. Denizaltlara gelince diyordu Churchill, dier
tm konularda ortak bir anlamaya varmamz ve buradan en iyi ilikiler iinde
ayrlmamz kouluyla onlar aramzda eit olarak paylalmaldr. (1767) Bunun
dnda Churchill, ardndan da Truman bu sorunun zmn Japonyaya kar
savan yararna erteleme (1768) arzusunu ifade ettiler. J. Stalin u yant veriyordu: Ruslarn Almanyann asker ve ticari filosunun te birini alma hakkna
sahip olduu kabul edilirse, taleplerimiz yerine getirilmi olacaktr. (1769) Sovyet
delegasyonu ayrca Churchillin denizaltlarn batrlmas nerisine raz oldu.
hkmet, gemilerin lke arasnda paylatrlmasna ilikin neriler hazrlamas iin l bir asker deniz komisyonu ve ticaret filosu ile ilgili bir l
komisyon kurmaya karar verdi. Asker gemilerin devrinin en ge 15 ubat 1946da
gerekletirilmesi koulu getirildi, ticari filo gemilerinin gerek anlamda devrinin
ise Japonyaya kar sava sona erinceye dek ertelenmesi karar alnd. (1770)
Potsdam Konferans Knigsberg (bugnk Kaliningrad y.n.) blgesinin
SSCBye verilmesine ilikin Sovyet nerisini inceledi. J. Stalin, Truman ve Churchill
tarafndan Tahranda bu konuda ifade edilen ilkesel mutabakat anmsatt. Truman
512

ve Churchill Knigsberg ve snr blgelerinin Sovyetler Birliine devredilmesine

rzalarn teyit ettiler. (1771) Bu karar Sovyetler Birlii ve Avrupann gvenliinin
salanmas iin byk nem tayordu. Bunu kabul eden Churchill unlar ifade
ediyordu: ... Yeryznn bu kesiminde Ruslarn tutumunu daima desteklediimize Sovyet hkmetini bir kez daha temin ederim. (1772)
Konferansta balca sava sulular konusu da ele alnd. Sovyet delegasyonu
bu sulularn acilen mahkemelere karlmasna ilikin ngiliz tasarsn desteklemeye hazr olduunu ifade etti. Ancak delegasyon, tasarda Gring, Guess,
Ribbentrop, Rosenberg, Keitel ve dierleri (1773) gibi balca Alman sulularn
listede yer almasn nerdi. J. Stalinin iaret ettii gibi, bu konuda susmak, mttefiklerin balca sulular kurtarmaya abaladklar, kk sulularla idare edip
byklere kurtulma olana saladklar (1774) eklinde deerlendirilebilirdi.
ngiliz ve Amerikan delegasyonlar, balca sulularn adndan sz etmeksizin
eski neriyle yetinmenin ve mihver lkeleri sava sulularnn cezalandrlmas
iin bir Uluslararas Mahkemenin kurulmas konusunda Londradaki grmelerin ok yakn bir zaman iinde sonlandrlacan bildirmenin mmkn olduu grndeydi. Sovyet delegasyonunun srar zerine konferans sulularn ilk
listesini 1 Eyll 1945 tarihine kadar yaymlamaya karar verdi. (1775) Potsdam
Konferansnn bu kararnda halklarn, faist elebalarnn akl almaz crmlerinin derhl cezalandrlmasn talep eden, adil ve gr sesi duyuluyordu. Alman yneticiler halklar nnde savataki saldrganlk ve barbarln, milyonlarca sivilin
klelie srklenmesi ve vahice ldrlmesinin, bara ve insanla kar ilenen
sularn yantn vermek zorundayd.

Polonya Konusundaki Kararlar

Konferansn almalarnda Polonyaya ilikin sorunlarn tartlmas ok fazla
yer tutmutu. Konferansn gndeminin belirlenmesi srasnda Sovyet delegasyonunun Bakan unlar sylyordu: Polonyada Ulusal Birlik Hkmeti kurma ve
bununla balantl olarak srgndeki Polonya hkmetinin lavedilmesi gereklilii olgusundan kaynaklanan sorunlarn zm asndan Polonya sorununu da
ele almak gerekir. (1776)
Konferansn ikinci oturumunda, Krm Kararlar temelinde, Polonya Ulusal
Birlik Geici Hkmeti kurulmas nedeniyle ve ayn zamanda Birleik Devletler
ile Byk Britanya tarafndan bu hkmetle diplomatik ilikiler kurulmasndan dolay hkmetlere belirli ykmllkler stlenmesinin nerildii Sovyet
delegasyonunun tasars okundu. ABD ve ngiltere Arciszewskinin srgndeki
Polonya hkmeti ile her trl ilikisini kesmek ve srgn hkmetinin emrinde
ve kontrolnde bulunan tm fonlarn, deerli varlklarn ve her trl mal varlklarnn derhl Polonya Ulusal Birlik Geici Hkmetine devredilmesinde gerekli
katky yapma ykmlln stlenmeliydiler.
Bunun dnda, Sovyet hkmeti Arciszewski hkmetinin emrinde bulunan
asker filo, ayrca ticaret filosu dhil Polonya Silahl Kuvvetlerinin Polonya Geici
513

Ulusal Birlik Hkmetine devredilmesi gerekliliinin kabul edilmesini neriyordu. (1777) ngiliz ve Amerikan delegasyonlar ilke olarak Sovyet nerisiyle mutabk kaldlar. Bununla birlikte Churchill ve Truman Polonyada mmkn olan en
ksa srede genel seimler yaplmasna ve Batl lkelerin basn mensuplarnn
lkeye serbeste girmesine izin verilmesine byk nem veriyorlard. Churchill
Polonyann yeni hkmetinin hakkn teslim etmekle birlikte, bizim istediklerimizin hepsini vermiyor. (1778) diyordu. Bilinir ki, ABD ve ngiltere Polonyada
gerici glerin iktidara dneceini umut ediyordu hl.
Amerikal ve ngiliz temsilciler ayrca Polonya Geici Ulusal Birlik Hkmetinin,
srgndeki hkmetin ABD ve ngiltere karsndaki finansal ykmllklerini
(pasiflerini) tanmasnda srar ediyorlard. Biz diyordu Truman tm aktifleri,
Polonya hkmetine, onun ykmllkleri tartmadan, devretme ykmlln stlenemeyiz. (1779) Bizim iin diyordu Churchill elbette bu konu ABD iin
olduundan daha nemli; u nedenle ki, biz Londradaki eski Polonya hkmetine
byk avanslar verdik. (1780)
Bununla ilgili olarak Sovyet delegasyonunun Bakan unlar belirtti: Biz
Sikorski hkmetine belli miktarda kaynak verdik, stelik de Geici Ulusal
Hkmetin ordu kurmas iin. Ama biz, Polonya halknn bu borcu kanyla dediini dnyoruz. (1781)
Potsdama davet edilen Polonya Geici Ulusal Birlik Hkmeti temsilcilerinin grnn de dikkate alnd Polonya sorununun ayrntl olarak tartlmasndan sonra, Konferansta Polonya sorununa ilikin zerinde uzlamaya varlan
bildiri metni onayland. Bu metinde, devletin hepsi tarafndan kabul edilen,
Polonyada Ulusal Birlik Hkmetinin kurulmas dolaysyla duyulan memnuniyet
ifade ediliyordu.
devletin Polonya sorununa ilikin bildirisi, ABD ve ngilterenin Geici
Polonya Hkmeti ile diplomatik ilikiler kurmasnn artk mevcut olmayan
Londradaki Polonya eski hkmetinin tannmasna son verilmesine yol amt.
(1782) Truman ve Churchill Polonya ile karlkl finansal ykmllkler konusunda herkese ak bir bildiri yaymlamay pek uygun bulmadlar.
Bylece ABD ve ngilterenin Polonya eski mlteci hkmetinin nihai olarak lavedilmesi sresini erteleme yeltenileri suya dmt. Bildiride ABD
ve ngiltere hkmetlerinin, kendi topraklarnda ve kontrolleri altnda bulunan
Polonya devletinin mlkiyetini sz konusu mlkiyetin biimine baklmakszn
Polonya Geici Ulusal Birlik Hkmeti adna korumak amacl nlemler aldklar
belirtiliyordu. ABD ve ngiltere bu hkmete Polonya devletinin yasa d olarak
kamulatrlabilecek her trl mlkiyetinin iadesi iin olaan hukuki nlemlerin
uygulanabilmesi iin tm olanaklar salamay stleniyorlard. Polonya Geici
Ulusal Birlik Hkmetinin, yakn zaman iinde, Polonyada serbest ve hibir engelle karlamayacak seimlerin yaplaca ve mttefiklerin basn mensuplarnn
Polonyaya serbeste girebileceine ilikin bildirisi dikkate alnd. (1783)
Polonya sorununa ilikin bildirinin kabul edilmesi Polonyann karlarna
uygun dyor, Polonyada Geici Ulusal Birlik Hkmetinin iktidarn glen514

diriyor ve ABD ve ngilterenin ileride Polonya halknn iilerine karmasna yol

aabilecek nedenleri ortadan kaldryordu.
Ayn zamanda bu Konferansta Polonyann Bat snr konusu da ele alnd. Krm
Anlamasnn, Polonyann topraklarn Kuzeyde ve Batda nemli lde geniletmek
zorunda olduu ve bu genilemenin lleri konusunda yeni Polonya hkmetinin
grne bavurulaca gereinden hareketle, Sovyet delegasyonu konferans katlanlarna, Geici Ulusal Birlik Hkmetinin hkmete gnderdii mektubunda yer
alan Polonyann Bat snrna ilikin gr konusunda dncelerini ifade etmeleri nerisinde bulundu. Ayn zamanda, Polonya hkmetinin tutumunu destekleyen
Sovyet delegasyonu Bat snrnn Baltk Denizinden balayp, Stettini Polonya snrlarna dhil ederek, Swinnemnde zerinden Odere kadar, daha sonra da Oderin
ak ynnden yukar Neisse nehrinin azna ve buradan da Bat Neisse boyunca
ekoslovakya snrna kadar olan hat boyunca dzenlenmesine ilikin bir anlama taslan Konferansn onayna sundu. (1784) J. Stalin, sunulan neri uyarnca, Polonyaya
geen blgeyi fiilen Polonyann ynetmekte olduunu ve burada kendi idaresini kurmu olduunu; orada Rus idaresinin olmadn (1785) belirtiyordu.
Amerikan ve ngiliz delegasyonlar Polonya Ulusal Birlik Hkmetinin glenmesiyle, Polonyann Sovyetler Birliine kar shhi kordona dntrlmesi
umutlarnn yok oluunu grdkten sonra Potsdamda Polonyann Bat snrna
ilikin sorunun zmnden imtina etme abas iindeydiler. Churchill ve Truman
nce, bunun zamannn henz gelmediini ve gelecekteki snrlarn belirlenmesinin bar konferansnn ii olduunu (1786) bahane ettiler. Ardndan, Sovyet
delegasyonunun gerekelerinin etkisi altnda ve Polonyaya devredilen topraklardaki fiil durumu hesaba katarak onlar bu konunun tartlmas yolunu setiler,
ancak bunu dier sorunlarla ilintilendirdiler. Truman, ayrca, Polonyann gelecekteki snrna ilikin ifade edilen gre hibir itiraz olmadn, ama kendisinin sava tazminat sorununun tm Alman halknn gda ve kmrnn alnmas yoluyla zm anlamnda 1937 Almanyasnn Dou kesiminden zoralmna
raz olamayacan syledi. (1787) Churchill de bu tezi destekliyordu. Churchill,
Polonyann byle bir topraa sahip olmas durumunda, bunun Almanyann
ekonomik durumunun sarslmasna yol aacan (1788) belirtti. Ayn zamanda Churchill Sovyet delegasyonunun nerisine olumsuz yaklamn kendi tazminat teorisinden yola karak gerekelendirmeye alyordu. Churchill, imdi
Polonyann kendisi iin Douda verdiklerinden ok daha fazlasn talep ettiini
(1789) sylyordu. Kendisi Bar Konferansna kadar sorun Bar Konferansnda
nihai zme kavuturuluncaya dek Dousuna tpk Polonyann bir paras gibi
Polonyallarn yerleecei geici bir hattn oluturulmasn nerdi; bu hattn
Batsna ise, eer buraya yerleirlerse Polonyallar, Sovyetler Birliine verilen
blgede Sovyet hkmetinin temsilcileri olarak faaliyet gsterebilirlerdi. (1790)
Sovyet delegasyonunun Bakan Churchille u yant veriyordu: Burada geici hat
deil, snrlar sorunu ele alnmaktadr. (1791) Bu konuda Konferansta ortaya kan gr ayrlklar nedeniyle Sovyet delegasyonu yeni Polonya hkmeti temsilcilerinin kendi grlerini ifade etmeleri iin davet edilmelerinde srar ediyordu.
515

Polonyann Bat snrna ilikin nerilerinin gerek tarihi ve ekonomik adan

gerekse gvenlik asndan adil olduunu kantlam olan Polonya delegasyonu
ile grmelerden sonra, Churchill ve Truman Polonyann Bat snrna ilikin
nihai karara Potsdam Konferansnda raz oldular. Ancak onlar, nceden de olduu gibi, bu konudaki mutabakatlarn, onlarn Almanyadan sava tazminat konusundaki ve ayn zamanda Almanyann yannda savam lkelerin Birlemi
Milletler rgtne kabul edilmesi konusundaki nerilerinin Sovyet delegasyonu tarafndan kabul edilmesi kouluna balyorlard. Almanyadan sava tazminat alma sorunu zldkten sonra hkmet Sovyet delegasyonu tarafndan
desteklenen Polonya nerilerinde ngrld gibi, yani Oder-Bat Neisse hatt
olan Polonyann Batdaki yeni snr konusunda anlamaya vard. Konferans kararlarnda Baltk Denizinden geip Swinnemndenin az Batsnda yer alan ve
buradan Oder nehri boyunca Bat Neisse nehri ile birletii yere kadar uzanan
ve Bat Neisse nehri boyunca ve Bat Prusyann Berlin Konferans kararlar uyarnca Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii ynetimi altna verilmeyen blm
dhil ekoslovakya snrna kadar ve eski zgr Danzig kenti topraklar dhil,
eski Almanya topraklar Polonya devleti ynetimi altnda bulunmalyd ve bu
adan onlarn Almanyann Sovyet igal blgesinin bir paras olarak grlmemeleri gerektii kayt altna alnmt. ((1792) Dolaysyla, Potsdam Antlamas
Oder-Neisse hattndan Douya doru eski Almanya topraklarndan sz ediyordu.
Eski Almanyann dier kesimlerinden farkl olarak bu topraklar igal edilmemi,
Polonya devletine devredilmi, yani Alman topraklar bnyesinden karlmt.
ABD ve ngiltere hkmetlerinin ricasyla, kararda, Polonyann Bat snrnn
nihai olarak belirlenmesinin bar dzenlemelerine kadar ertelenmesi gerektii belirtiliyordu. (1793) Ancak, Potsdam belgelerinde Polonyann Bat snrnn
nihai olarak belirlenmesinden snrn nihai snr hattndan daha baka bir ey
anlalmyordu. Potsdam Antlamasnn ngilizce metninde Final delimitation..., yani nihai snr hatt demesi bunun bir gstergesidir. (1794) Snr hattnn
Potsdam Antlamalarnda verilen tanmlamasndan farkl olarak, snrlarn belirlenmesi, snrn net haritaclk tanmn ifade ediyordu. Bu olduka doaldr,
nk Polonyann Bat snrnn belirlenmesi, verili durumda balca siyasal sorunu, Oder-Neisse hattnn Dousundaki topraklarn Polonyann egemenliine
devredilmesini zm olan Potsdam Konferansnn grevleri arasna giremezdi.
(1795) Artk konferansta Alman nfusun ya da onun Polonya, ekoslovakya ve
Macaristanda kalm olan ksmnn (1796) Almanyaya yerletirilmesi konusunda
anlamaya varlmt ve bu da Polonyann Bat snrnda tesis edilen hatt glendiriyordu.
Bylece, Potsdamda Polonyann eski Piastowie topraklar zerindeki haklar
tannm oldu. Polonyann tarihinde ilk kez onun devlet snrlar sorunlar nihai
ve adil olarak zlm oldu. Bilindii gibi, Bat Polonya snrnn belirlenmesi konusundaki Potsdam Karar, Almanya Demokratik Cumhuriyeti ile Polonya, yani
iki egemen devlet olan Polonya ile Demokratik Almanya Cumhuriyeti arasnda
belirlenen ve mevcut devlet snrnn iaretlenmesine ilikin 6 Temmuz 1950 ta516

rihli Zgorzelec (Grlitz) Antlamasnda gerekletirilmitir. Demokratik Polonya

Cumhuriyeti ile Federal Almanya Cumhuriyeti arasndaki anlama ayrca (1970)
Polonya devletinin Bat snrnn deimezliini onaylyordu.

Bar Antlamalarnn mzalanmas ve

Birlemi Milletler rgtne Kabul Edilme Hakk Antlamas
Potsdam Konferansnda, Almanyann yannda savam, ama ardndan
Almanya ile ilikileri kesmi ve faizmin bozguna uramasna katkda bulunmu
olan Avrupa lkelerine dnk politika konusunda iddetli tartmalar oldu. ABD
delegasyonu ngiliz temsilcilerin desteiyle karlarn Sovyetler Birliinin savunduu Orta ve Gneydou Avrupa lkelerinde kurulan demokratik halk dzenlerine kar hararetli bir diplomatik atak balatt.
Amerikan delegasyonu konferansta tartlmak zere kurtarlm Avrupa konusundaki Krm Deklarasyonunun Bulgaristan, Macaristan, Romanya ve Finlandiyada
uygulanmasna ilikin bir memorandum sundu. Bu memorandumda u anda i
banda bulunan Romanya ve Bulgaristan hkmetlerinin derhl reorganizasyonu
gerekliliine raz olunmas... neriliyordu. ABD delegasyonunun iddiasna gre, bu
hkmetlerin bnyesinde tm nemli demokratik gruplarn temsilcileri yoktu.
Amerikan nerilerine baklrsa, Romanya ve Bulgaristann mttefik devletler tarafndan diplomatik olarak tannmas ve gerekli anlamalarn imzalanmas ancak
onlarn hkmetlerinin yeniden organize olmalarnn devamnda gerekleebilirdi. ABDnin memorandumunda devletin hkmetlerinin geici hkmetlerin
zgr ve engelsiz seim yapmalarna en iyi ekilde yardm edileceinin tartlmas neriliyordu. Byle bir yardm, deniliyordu memorandumda Romanyada,
Bulgaristanda ve olasdr, dier lkelerde gerekecektir. (1797)
Ayn zamanda Amerikan delegasyonu, Potsdam Konferansnn gndemine,
talyaya ilikin politika konusunda, ABD ve ngilterenin kontrol altnda bulunan bu lkenin hkmetine iyi niyet dileklerini belgeleyen; talyann teslim
olma koullarnn yrrlkte bulunmasnn iptalini, teslim olma koullar ile gelecekteki bar antlamas arasnda bir tr ara durum oluturulmasn, talyann,
Almanyann yenilgisi davasna katksnn kabul edilmesini ve bu lkeye Birlemi
Milletler rgtne girmesi konusunda destek verilmesini nerdii bir belge sundu. (1798) ngiliz delegasyonu ilke olarak Dileri Bakanlar Konseyinin talya
iin bar antlamas hazrl zerinde almalara balamasna raz oldu.
Sovyet delegasyonu ABD belgelerini inceledikten sonra, ABD ve ngilterenin
Avrupann kurtarlm olan lkelerine nyargl ve eit olmayan yaklamlarn
fark etmemi olamazd. Bu nedenle J. Stalin ABD tasarlarnda yapay bir paylam
oluturulduunu belirtti. Bir yanda durumu kolaylaan talya, dier yanda da durumlarnn kolaylatrlmas ngrlmeyen Romanya, Bulgaristan, Macaristan ve
Finlandiya var. Sovyet hkmetinin Bakan u olguya iaret ediyordu: talya iin
kolaylk, bu lke ile diplomatik ilikiler kurulmasyla balam oldu. imdi ikinci
adm neriliyor: talyann Birlemi Milletler rgtne dhil edilmesi. Peki. Gelin,
517

talya iin bu ikinci adm atalm; ama bu durumda ad geen dier lkeler iin de
birinci adm yani onlarla diplomatik ilikiler kurulmas admn atalm. (1799)
talya dhil, Hitler Almanyasnn yannda savam olan lkelerin BM rgtne
kabul edilmesi konusunun tartlmas sonucunda Bar Antlamalarnn
mzalanmas ve BM rgtne Alnmalar zni Vermesine ilikin bir anlama kabul edildi. hkmet Dileri Bakanlar Konseyinin grevleri arasnda talya iin
bar antlamas hazrlama devini ilk sraya koydular ve talyann tannm olan
demokratik hkmeti ile byle bir bar antlamasnn imzalanmasndan sonra
talyann BM yeliine kabul edilme ricasna destek verme konusundaki arzularn teyit ettiler. Ayn zamanda Dileri Bakanlar Konseyine Bulgaristan, Finlandiya,
Macaristan ve Romanya iin bar antlamalar hazrlama grevi de yklendi.
hkmet ayn zamanda, bu devletlerin tannm demokratik hkmetleri ile bar
antlamalarnn imzalanmasndan sonra onlarn BM rgtne kabul edilmelerine
ilikin ricalarn destekleme ykmlln stlendiler. Bunun dnda, antlamaya
bir madde eklendi ve bu maddeye gre, her biri ayr ayr olmak zere hkmet
yakn zamanda Finlandiya, Romanya, Bulgaristan ve Macaristan ile bar antlamalar imzalanncaya kadar mmkn olduu lde diplomatik ilikiler kurulmas (1800) konusunu incelemeye raz olmulard. Bylece, ABD ve ngilterenin
Gneydou Avrupa lkelerinin hkmetlerine tannma koullarn dayatma yeltenileri baarszlkla sonuland.
ngiliz delegasyonunun nerisi zerine hkmet sava dneminde tarafsz
kalan devletlerin BM rgtne kabul edilmesi ricasn destekleme karar aldlar.
Ancak, bu devlet, ngiliz hkmeti Franco ile diplomatik ilikilerin kesilmesi
yoluna gitmemi olsa da, SSCB delegasyonunun nerdii gibi mihver devletlerinin destei ile kurulan spanyann Franco hkmetinin BM rgtne kabul
edilmesi ricasn desteklememe karar aldlar.
Bar Antlamalar imzalama ve Birlemi Milletler rgtne alnmaya ilikin Potsdam Antlamas, byk devletlerin yneticileri tarafndan realizmin sergilenmesinin bir kantyd. Eski dman devletlere kar alma duygusundan
uzak Sovyetler Birlii sayesinde bu antlamada adalet ve insaniyet ilkesi galip geldi. Bu antlamada SSCBnin savan etkilerinin bir an nce ortadan kaldrlmasna
dnk izgisi aka ortaya kyordu. Antlama Avrupann bar ve demokrasi
asndan ilerlemesinin yararnayd.

Kurtarlm Halklar lgilendiren Dier Konulara likin

Grmeler ve Kararlar
Konferansta kurtarlm halklarn karlarn ilgilendiren baka ok sayda
konu da grlyordu. Sovyet delegasyonu hkmetin grlerine, ayrca
Avusturya, Suriye ve Lbnan ve vesayet altndaki topraklar hakknda belgeler de
sundu. SSCB hkmetinin tm nerilerinde, savan etkilerinin bir an nce ortadan kaldrlmas, kurtarlan halklara kendi yazglarn kendilerinin belirlemesi
haklar verilmesi konularndaki kayg, bu lkenin krmz izgileriydi.
518

Sovyet hkmetinin Karl Rahner Geici Hkmetinin yetkisinin tm

Avusturya iin geerli olmas nerisi, Avusturya devletinin bamszlnn tesis
edilmesi arzusunu ateledi. (1801) 1945 Nisan ay sonunda Viyanada, bu kentin
Sovyet askerlerince kurtarlmasndan sonra ortaya km olan bu hkmet halkn gvenini kazanmt ve Sovyetler Birlii tarafndan derhl tannmt. Ancak
ABD ve ngiltere K. Rahner hkmetini tanmay, askerlerini Viyanaya soktuktan
sonra durumu yerinde grmek gerekliliiyle ilintilendirerek SSCB rneini izlemeyi reddettiler. Konferans srasnda, 22 Temmuz 1945te J. Stalin, H. Truman
ve W. Churchille hitaben mttefik ordular nc mfrezelerinin artk Viyanaya
girdiini (1802) belirtti. Ancak Truman ve Churchill, Avusturya hakkndaki kararda, hkmetin bu konuyu Britanya ve Amerikan askerlerinin Viyanaya
girmesinden sonra ele almaya hazr (1803) olduklarnn kaytlara geirilmesinde
diretiyorlard.
Mttefiklerin, Avrupa Danma Konseyince hazrlanan ve 9 Austos 1945te
yaymlanan antlamasna gre, Avusturya da blgelere gre konulanm olan
drt devletin; SSCB, ABD, ngiltere ve Fransann askerlerince igal edildi. Ayrca
Viyanada drt devletin, ayr ayr kesime tahsis edildii ordular bulunuyordu.
Avusturyada mttefiklerin, Mttefik Konseyi, Yrtme Komitesi ve drt hkmet
tarafndan tayin edilen personelden oluan Mttefikler Kontrol Mekanizmas kuruldu. Tm bu kontrol organlar sistemi, Avusturya iin ttifak Komisyonu adn
ald. Viyana kentinin ortaklaa ynetimi iin mttefikler aras bir Komutanlk kuruldu. Avusturya iin ttifak Komisyonu u grevlerle donatlmt: a) Avusturyann
Almanyadan ayrlmasn salamak; b) Avusturya merkez ynetim aygtnn bir an
nce kurulmasn salamak; c) zgrce seilmi Avusturya hkmetinin kurulmas iin zemin hazrlamak; d) O zamana kadar Avusturyada tatmin edici bir idari
ynetim srdrmek. (1804) Ama ABD ve ngiltere hkmetleri, iktidar tm lke
apnda geerli olan Geici Avusturya Hkmeti ile ancak 1945 Ekiminde diplomatik ilikiler kurdular.
Sovyet hkmeti Suriye ve Lbnana, bu lkelere Vichy askerlerini kovmak iin
girmi, fakat kendi asker grevlerini yerine getirdikten sonra da Suriye ve Lbnan
topraklarn igale devam ederek bu blgede ortam gerginletirmi olan yabancngiliz ve Fransz-askerlerinin basklarndan bir an nce kurtulmalar iin destek
verme abasndayd. Sovyet delegasyonunun Bakan Potsdamda: Biz isteriz ki,
bu konuda bize gerekli bilgileri versinler... Bu arada Bakan Suriye hkmetinin
Sovyet hkmetine bu ie mdahale etmesi iin (1805) bavuruda bulunduunu aklad. Churchill konferansta ngilterenin bu lkelerde herhangi bir stnlk salamak iin ne niyeti ne de arzusu olduunu... ilan etmek zorunda kald.
Churchill Franszlarla anlama olmasa da bu sorunun bir zme kavuturulmasnn salanmasn, bunun da Suriye ve Lbnann bamszln garantileyecei..., Fransaya ise bu lkenin baz kltrel ve ticari karlarnn tannmasnn
(1806) salanmas umudunu ifade ediyordu. Trumann bu blgeler tm devletler
iin ayn lde eriilebilir olmaldr ifadesine Churchill, biz, Fransann orada
ayrcalklarn korumas iin ok fazla aba gsterme ykmll stlenmedik
519

(1807) eklinde yant veriyordu. Suriye ve Lbnan sorununun grlmesi srasnda Churchill Byk Britanyann orada gerekli olduundan bir gn daha fazla
kalmak istemediini burada bir kez daha yinelememe izin verin diyordu. (1808)
Sovyet delegasyonu bu sorunun daha fazla tartlmasnda srar etmedi. Ancak, Konferanstan sonra da ngilizler Franszlarla birlikte askerlerini
Suriye ve Lbnandan ekme vaatlerini ardan aldklarndan, Suriye ve Lbnan
hkmetlerinin ricas zerine bu sorun BM rgt Gvenlik Konseyinin gndemine tand. Sovyetler Birlii yine Suriye ve Lbnan destekledi, yabanc askerler
ise bu lkelerin topraklarn terk etmek zorunda kaldlar.
Sovyet delegasyonu, ardndan sorunu ayrntl olarak incelemek zere Dileri
Bakanlar oturumuna devretmek iin konferans katlanlarna BM rgt Tz
uyarnca uluslararas vesayet altna girmi olan (talyann eski smrgeleri ve manda altnda bulunan topraklar hakknda) baz topraklarla ilgili sorunun ilke olarak
tartlmasn nerdi. (1809) SSCB hkmetinin Bakan konferansta SSCBnin
bu topraklarn ynetimine katlma arzusunu ifade etti. (1810) Sovyet nerisi, faist devletlerin bozguna uramasnda oynad belirleyici role olduka uygundu.
Bunun dnda, Sovyet hkmeti Rus arlnn eski smrgelerini zgr ve gelimekte olan birer Cumhuriyete dntrme davasnda byk bir deneyime sahipti.
Vesayet altndaki topraklarn smrge bamllnn korunmas iin vesayet
sisteminden yararlanma abasnda olan ngiltere ve ABD hkmetleri Sovyet nerisini kabul etme yoluna gitmediler. Konu Dileri Bakanlar Konseyinin incelemesine devredildi.
Potsdam Konferansnda Sovyet delegasyonu, tm kurtarlm halklar, onlarn
iilerine her trl mdahale yeltenilerine kar tutumunu hi deitirmeksizin
savundu. ngiliz delegasyonu hkmetin grmesi iin Yugoslavya konusunda
bir belge sundu; bu belgede Mareal Tito tarafndan ynetilen Yugoslav halkna,
Yugoslavyaya ilikin Krm Kararlarnn onlar tarafndan gya yerine getirilmediine iaret edilmesi neriliyordu. (1811) Churchill Yugoslavyada demokratik halk
rejiminin kazanmasn bir trl kabullenemiyordu. Titoyu anti-demokratik idare
yntemleriyle sulayarak onun halk hkmetine iftira atyordu. Gryoruz ki
diyordu Churchill bu arada, Yugoslavyadaki durum Krm Konferans deklarasyonunda ifade edilen umutlarmz aklamamaktadr. (1812)
Sovyet delegasyonunun Bakan bu konuda unlar sylyordu: Bana gre,
Krm Konferansnn kararlar Mareal Tito tarafndan harfi harfine yerine getirilmektedir. (1813) Sovyet delegasyonu, Yugoslavya konusunu tartma karar alnmas durumunda Yugoslavya temsilcilerini Konferansa davet etmeyi nerdi. Yugoslav
temsilciler katlmadan imdi bu konu tartlamaz diyordu J. Stalin. O zaman iki
hkmet vard ve kendi aralarnda bir trl anlaamyorlard. Biz bu ie mdahale
ettik. imdi ise tek bir yasal hkmet var... Tm bir devlet, onlarn temsilcileri dinlemeden yarglanamaz. (1814) Ancak, Churchill, onun ardndan da Truman ngiliz
belgesinin grlmesinde srar ediyordu. Bu arada Sovyet delegasyonu Konferans
gndemine Trieste ve stra konusunda bir belge sundu. Bu belgede Yugoslav
520

hkmetinin, ad geen blgelerde geici asker ynetimin tesis edilmesi konusunda

Yugoslavya ile imzalanan 9 Haziran 1945 tarihli anlamaya ngiltere ve ABD tarafndan uyulmadna ilikin dilekesi yer alyordu ve bu blgelerde faist talya yasalar ve idaresinin kurulduuna iaret ediliyordu. Bunun dnda, Sovyet delegasyonu
ngilterenin mdahalesi sonucunda Yunanistanda ortaya kan normal d durumun ortadan kaldrlmas gerekliliine ilikin bir belge sundu. ngiliz delegasyonunun yneticileri zor durumda kalmlard. ngiltere Dileri Bakan Ernest Bevin
nerinin de hem Yugoslavya hakkndaki ngiliz nerisinin, hem Yugoslavya ve
Yunanistan hakkndaki Sovyet nerilerinin konferansta incelenmesinden vazgeilmesini nerdi. Konferans bunda mutabk kald. (1815)
Amerikan hkmeti Potsdam Konferansnda, Avrupann kurtarlm halklarnn, zellikle Tuna kys lkelerinin demokratik halklarnn iilerine tm uluslararas i su yollarnda (oralardan geen akarsular) zgr ve snrsz navigasyon*
kurma bahanesiyle karma hakk elde etme abasndayd.
ABD hkmeti, bu zgr ve snrsz navigasyonun iki ya da daha fazla devletin
topraklarndan geen bir i su yollarnda kurulmas ve ilgili tm devletlerin temsil edildii uluslararas organlar tarafndan dzenlenmesi gerektii grndeydi.
(1816) lk bata Truman Tuna ve Rhein iin geici navigasyon organnn kurulmasn nerdi. ABD hkmetine gre, bu organn yeleri ABD, ngiltere, SSCB, Fransa
ve bu lkelerin hkmetleri tarafndan tannan egemen ky devletleri olmalyd.
Truman bu organlarn mmkn olduunca ksa srede (1817) kurulmasn neriyordu. ... Biz, Montr Konvansiyonunun gzden geirilmesi grndeyiz diyordu Truman; Biz, Karadeniz boazlarnn tm dnya iin ak olan serbest su
yolu olmas gerektiini, tm gemiler iin Boazlardan serbest gei hakknn hepimiz tarafndan garanti edilmesi gerektiini dnyoruz. (1818) ngiliz hkmeti,
Sovyet Rusyaya gerek bar gerekse sava zamanlarnda Boazlardan ticari ve
asker gemilerinin serbest ve engelsiz geiini salamak amacyla ABDnin Montr
Antlamasnn dzeltilmesine ilikin nerisini destekliyordu. Churchill Trumann
bu boazlardaki serbest rejimin byk devletler tarafndan garantilenmesi gerektiine ilikin nerisini de destekliyordu, ayn zamanda da ilke olarak ABD Bakannn
dier su yollaryla ilgili bildirisiyle genel hatlaryla mutabkt. (1819)
Sovyet delegasyonu, eit olanaklar, ak kaplar salanmas gibi emperyalist bir ilke zerine oturtulmu ve Bulgaristan, Romanya, Macaristan, Yugoslavya
gibi devletlerin i yaam zerinde kontroln dikte etmek iin yeni bir giriimi
ifade eden i su yollaryla ilgili Amerikan nerisine olumsuz yaklat. J. Stalin balangta ABD Bakannn nerisini dikkatle incelemek gerekir demiti, ardndan da konular listesinde bu konunun bulunmadn, kendilerinin bu konuya
hazrlanmadklarn (1820) belirtiyordu. Amerikan nerisi Dileri Bakanlar
Konseyinin daha sonradan yapaca oturumun gndemine devredildi. (1821)
Karadeniz boazlarna gelince; Sovyet delegasyonu konferansta 22 Temmuz
1945te ABD ve Byk Britanya delegasyonlarna u nerileri sundu: Montrde
*Navigasyon: Deniz zerinde yolculuk. Burada lkelerin iinden geen nehirler ve gller zerindeki yolculuk hakkndan bahsediliyor. (Hava navigasyonu olarak da kullanlr.)

521

imzalanan ve gnmz koullarna uygun olmayan Boazlar rejimine ilikin uluslararas antlama iptal edilmeli; Karadenizden gelen ve geriye de giden yegne deniz yolu olarak Boazlarn rejimi, Karadeniz boazlarnda serbest ticari seyrsefer
ve gvenliini salayabilecektir ve bundan en ok kar olan Trkiye ve Sovyetler
Birliinin yetkisi dhilinde olmaldr. (1822) Bu neri, Karadeniz boazlarnn
Hitler koalisyonuna dhil devletler tarafndan Karadeniz lkelerine, zellikle de
SSCBne dmanca amalarla kullanld kinci Dnya Savann ac deneyimini gz nnde bulunduruyordu. SSCBnin nerisi, dolaysyla, bu konuda istisnai olarak Trkiye ile karlkl anlay hesaba katyordu ve bu, ABD ve ngiltere
temsilcilerinin deerlendirmeye yeltendii gibi, Sovyet hkmetinin, hibir ekilde Trkiyenin egemenlik haklarn inemek hevesini iermiyordu. Tahran
Konferansnda Churchill, Almanlara kar savata kullanmak iin Trklerden
zmirde hava ss almak arzusunu mttefiklerine kendisi sylyordu. (1823)
Potsdamda ise Churchill boazlar konusunu yine ayn dnemde, her iki lke arasnda ittifak anlamas imzalanmasna ilikin grmeler srasnda sunulan ve
SSCBnin Trkiye ile snrlarnda baz dzeltmeler yaplmasyla ilgili olarak dile
getirilen Sovyet nerileriyle ilintilendiriyor ve SSCByi Trkiyeyi tehdit etmekle suluyordu. Hatta Churchill o kadar samalamt ki, gya Sovyet askerlerinin
Bulgaristann Trkiye snrna konulandn belirtti. J. Stalin Churchillin hayal
rn sylemini reddetti. (1824) Potsdam Konferansnda Montrde imzalanm
olan Boazlarla ilgili konvansiyonun gzden geirilmesi gerektii ve bunun
hkmetten her biri ile Trkiye arasnda dorudan grmelerin konusu olacana ilikin bir karar alnd. (1825)
Potsdam Konferans, SSCB, ABD ve ngiltere delegasyonlarnca sunulan dier bir dizi sava sonras (Tangier Uluslararas Blgesi konusu, Avrupa ii tamaclk konusu, randan askerlerin ekilmesi vb) konuyu tartt. Sovyet hkmeti
tm konularn grlmesi srasnda halklarn bar ve gvenliinin salanmas
ve savatan sonra onlarn ibirliinin glendirilmesi iin aba gsteriyordu. Bir
dizi konuyu taraflar Konferansta grmekle yetindiler, bu konulardan bazlar ise
grlmek zere Eyll 1945te Londrada toplanmas gereken Dileri Bakanlar
Konseyine devredilmiti.

Japonya Konusunda Potsdam Deklarasyonu

Potsdam Konferansnda Japonyaya kar sava ile balantl konular tartld, asker konularda lkenin Kurmay Bakanlar grmeler yapt. Potsdamda
ABD ve ngiltere yneticileri iin SSCBnin Japonya ile savaa girecei konusunda
J. Stalinin ahsi onayn almak olduka nemliydi.
1945 yaznda Amerikal asker uzmanlar ne ablukann ne de bombardmann tek balarna Japonyann kaytsz koulsuz teslim olmasn salayamayaca
(1826) grndeydiler. ABD Yksek Komutanl ABDnin elinde bulunan iki
atom bombasnn kullanlmasnn Japonyann teslim olmasn salayamayacan anlyorlard. ABD Genelkurmay Bakan G. Marshall 1959 ylnda yaymlanan
522

notlarnda unlar yazar: Japonyaya ilk karma planlarnda saldr iin dokuz
atom bombasna sahip olmak istiyorduk. ki darbenin (alt atom bombas) orduya
vurulmas, bombann ise bizim de emin olduumuz gibi, taralarda yer alan
(1827) rezervlere kar kullanlmas tasarlanyordu.
Potsdam Konferansnn al arifesi olan 16 Temmuzdaki atom bombas
deneme patlamasndan sonra, Truman Potsdam Konferansnda SSCBnin Uzak
Douda savaa katlmasn salamay Amerikan diplomasisinin en byk grevi
olarak deerlendiriyordu. (1828) 24 Temmuzda Genelkurmay Bakanlar Birleik
Komitesi Truman ve Churchille Rusyann Japonyaya kar savaa katlmasn tevik amacyla (1829) bir plan sundu. Ayrca, Amerikal ve ngiliz asker yneticileri Japonyaya kar zaferin 15 Kasmdan nce kazanlamayaca dncesindeydiler. (1830) Truman ve Churchill sunulan plan onaylad. Konferansta grmeler
srecinde Sovyet Delegasyonundan SSCBnin mttefiklik grevini yerine getireceinin onayn aldlar. (1831) Kzl Ordu Genelkurmay Bakan Orgeneral A..
Antonov Sovyet ordusunun Uzak Douda konulanmakta olduunu, ama asker
harektn balamasnn Potsdam Konferans arifesinde balam olan Sovyetin grmelerine bal olacan teyit etti. General A.. Antonov, Sovyet Silahl
Kuvvetlerinin Uzak Doudaki asker harektlarnn amacnn, Japon ordusunun
Kuzeydou inde yenilgiye uratlmas ve Liaodong yarmadasna kmak olduunu belirtiyordu. (1832) Sovyet hkmetinin Bakan Konferansta Sovyetler
Birliinin, Sovyet hkmeti tarafndan Japon hkmetinden alnan yeni arabuluculuk nerisine, yine ret yant vereceini bildirdi. (1833)
Sovyetler Birlii hi amakszn varlan anlamaya sadk kalyordu. Bu arada
Churchill ve Truman Japonyay bir an nce teslim olmaya zorlamaya abalayarak
26 Temmuz 1945te Japonya hkmetini ne srlen koullarda kaytsz koulsuz teslimiyeti artk ilan etmeye ardklarn ABD, ngiltere ve inin Potsdam
Deklarasyonunun da yaymladlar. Hibir seenek yok. Oyalamaya hibir ekilde
katlanamayz (1834) deniyordu bu belgede.
Bu deklarasyonun yaymlanmasna hazrlk SSCBnin katlm olmakszn yaplmt. Potsdamda Sovyet delegasyonu 26 Temmuz 1945te, yani deklarasyonun
imzaland gn ancak bilgilendirme amal bir kopyasn ald. Sovyet taraf
deklarasyonun gn ertelenmesi grn bildirdiinde ise, Amerikal yneticiler u yant verdiler: Deklarasyon artk ajanslara verildi ve ertelemek mmkn
deil. (1835) Bu, Batl devletlerin, SSCB Japonyaya kar kmadan nce savan diplomatik yolla sona ermesini salama giriimiydi. Japonyaya kar savata
SSCBnin yardmndan son derece kar olmasna ramen, ABD ve ngiltere iktidar evreleri, Japonya ile ilgili sava sonras sorunlarn zmnden SSCByi uzak
tutmaya dnk emperyalist eilimler sergiliyorlard. Konferansta Sovyet delegasyonunun Bakan, SSCBnin Japonya ile ilgili konularda mttefikler aras ibirliine balln yeniden vurguluyordu. J. Stalin, Japonyann, Sovyetler Birliine
arabuluculuk yapma teklifini bildirdikten sonra unlar sylyordu: Japonya
hakknda herhangi bir belge hazrlanrken bizi gerektii gibi bilgilendirmeseler
de biz yeni neriler konusunda birbirimizi bilgilendirmemiz gerektii grn523

deyiz. (1836) Sovyet hkmeti halklarn karlarn, onlarn Japon saldrganlar

bir an nce bozguna uratmak ve Uzak Douyu da arzulanan bara yaklatrmak isteklerini ilk sraya koyuyordu. Halklarn bu abas deklarasyonda ifadesini
bulduu iin, Sovyet hkmeti 8 Austos 1945te de resmen ilan edildii gibi, bu
deklarasyona katld.

Konferansn Sonular ve nemi

Potsdam Konferans 1 Austos 1945te SSCB, ABD ve ngiltere hkmetlerinin
Bakanlar tarafndan devletin Berlin Konferans hakknda Protokol ve Bildiriyi
imzalamasyla sona erdi. Austosun ilk gnlerinde Potsdamda kabul edilen temel
anlamalar, katlmas nerisiyle Fransaya gnderildi. Fransa hkmeti ilke olarak
bununla mutabk kald. Balcalar o zaman Konferans bildirisinde yaymlanan
Potsdam kararlar, dier dnya devletleri tarafndan onayland ve desteklendi.
Avrupada ve tm dnyada bar ve gvenliin onanmasna ilikin Potsdamda
hazrlanan temel ilkeler genel kabul grd. Bunlarn balcalar: Avrupada gvenliin balca koulu Alman militarizmi ve Nazizmin yeniden douuna meydan
vermemektir; Devletler aras ilikiler egemenlik ve ulusal bamszlk, hak eitlii
ve iilerine karmama ilkeleri zerine kurulmaldr.
Potsdam kararlar, faizm ile lmcl kapmada zafere yardmc olan toplar
sustuktan sonra tm dnyada barn, halklarn gvenlik ve ibirliinin garantisi olmas gereken byk devletler arasndaki ibirliinin inandrc bir ifadesiydi.
Potsdam Konferans emperyalist glerin inatla kar koymasna ramen ortaya
kan tm tartmal konular grmeler yoluyla zmenin mmkn ve gerekli olduunu gsteriyordu. Potsdamda Sovyet diplomasisi, Avrupa halklarnn ve
gezegenimizin tm ilerici glerinin karlarna uygun debilecek adil kararlarn alnmas iin iddetli bir mcadele vermiti. ABD ve ngiltere hkmetlerinin
Sovyetler Birlii ile ilikilerde kat bir izgi izleme yeltenileriyle ortaya kan
konferansn almalarndaki tm glklere ramen, Potsdam Konferans gerekiliin zaferiyle sonland.
Potsdam, Avrupada ve tm dnyada yeni gler dengesinin, uluslararas sorunlarn tm insanln karna zmnde giderek artan rolnn kabuldr.
Potsdam tm Avrupa snrlarnn deimemesidir. Potsdam, bar glerinin gericilik ve sava glerine kar zaferidir. L.. Brejnev, 7 Mays 1970te Pragda unlar
sylyordu: Avrupann sosyalist devletleri ve tm barsever halklar, ne bugn
ne de yarn Alman topraklarndan hibir zaman yeni bir saldrganlk tehlikesi gelmeyeceinin salam garantisi iin, hakl bir gerekeyle, srar etmektedirler. Tarihi
Potsdam kararlarnn ruhu ve anlam budur. (1837)
Potsdamda alnan kararlar Sovyet halknn, tm mttefik devletlerin halklarnn, Alman faizminin yenilgisine katkda bulunan herkesin byk kurtulu mcadelesini talandrd.

524

SEKSEN KNC BLM

SAVAIN SONA ERMES DNEMNDE

UZAK DOUDA DPLOMAS VE JAPONYANIN
KAYITSIZ KOULSUZ TESLM OLMASI

1. KNC DNYA SAVAININ SONA ERMES

1945 Yl Banda Japonyann Asker Siyasal Durumu ve

Japon Diplomasisinin Manevralar
Almanyann nihai yenilgi annn yaklat 1944 yl sonu ve 1945 yl banda Japonyann durumu da glemiti. Mttefiklerin silahl kuvvetleri Pasifik
Okyanusu sava alannda faaliyetlerini daha da hzlandrdlar. ABD Hava
Kuvvetleri Japonya zerine uu alanlarn geniletti.
Mttefik ordular, Filipinlerdeki Japonya kart halk ordusu Hukbalahapn ve
Burmada Aung San komutasndaki ulusal ordu ve partizan gruplarn desteini
alarak Filipinler ve Burmay hemen hemen tmyle kurtard.
Ancak, ngiliz-Amerikan ablukas, Japonyann ok nemli stratejik ham madde ve silah elde etme kaynaklar ile balantsn kesemedi. Japonya yine eskiden
olduu gibi Kuzeydou inden demir madeni, ta kmr ve dier ham maddeleri temin ediyordu. Kuzey ve Orta in ile Koreden gda rnleri geliyordu: Tm
bunlar, Japon militaristlerin, Japonyann, ABD ve ngiltereye baaryla direnmesi
iin reel olanaklara sahip olduunu, umut etmesini salyordu. Hesap ayrca Japon
Kara Kuvvetlerinin Japonyann kendi adalar ile in ve Gneydou Asyada igal ettii topraklarda baaryla direnebilecei zerine yaplmt. Bununla birlikte,
Japonyann ynetici snflarnda savan gelecei olmadn gren ve uzlama yoluyla bar eiliminde olan evreler vard.
Sava ve bar konusunda Japonyada, savan uzlamac bar koullarnda
sona erdirilmesi taraftarlar ile savan devam etmesi taraftarlar olmak zere iki
grup arasnda mcadele keskinlemiti. Her iki grup da Japonyada mevcut dzeni
koruma abasndayd. Bar yanllar Japonyann asker yenilgisini fiilen kabul
etmekle birlikte, kaybedilmi bir savan uzamas durumunda, rejim iin darbeye
yol aacandan ekiniyorlard. Savan devam etmesinden yana olanlar ise, lkede mevcut rejimin korunmasn ancak zaferin salayacan tahmin ediyorlard.
525

Bir dizi burjuva tarihisi, ayrca sava sonras dnemde yaymlanan ok sayda an
yazar, bu gruplar arasndaki gr ayrlnn boyutlarn abartmaktadrlar. Onlar
tm suu asker liderlere atmak, iktidardaki gruplar Japon militaristlerin kurban
olarak tanmlamaktadrlar. (1838) Bu her biri eski devlet rejimini koruma amac
gden iki taktik arasndaki farkt. Bar antlamas imzalanmas izgisi ve savaa
devam etme izgisi, devlet dzeninin korunmasna dnk ayn politikann iki ayr
ynnden baka bir ey deildi. (1839)
Aralk 1944te Japonyann asker ana Bakomutanlk karargh 1945 yl ortasna kadar sava ynetme plan hazrlad. Plan Japonya topraklarnda asker
harekta hazrl ngryordu. Bu arada Genelkurmay, mttefik ordularnn
1945 yl ortasnda Japonyaya karma yapacaklarndan hareket ediyordu ve bu
durumda u nlemleri ngryordu: mparatorluk sava yrtme alannda kararl abalara devam ederken ve asker gelimelerde elverili deiikliklere bel balayarak ayn zamanda, Japonya, Manurya ve ini destek alarak uzayp gidecek
bir sava inatla yrtecek aktif savunma sistemini derhl oluturacakt. (1840)
Nihai ekliyle plan Zafere ulamak iin gerekli olaanst nlemler program adyla sunuldu. 25 Ocak 1945te program Sava Ynetme Yksek Konseyinin
oturumunda onayland. Program yalnzca bir nceki plan somutlatrmakla kalmayp devlet politikas ve asker ynetimin konsolidasyonunu da ngryordu.
Dier nlemler arasnda, hava saldrlarndan dolay zarar gren retimin artrlmas ngrlyordu. Ancak, bu nlemin uygulanmasnda iktidar evrelerinin
yeni zor devleri zmeleri gerekiyordu. Sava srdrme politikasnn lgnln giderek daha fazla anlayan Japon emekiler, asker iletmelerde sabotaj yoluna
bavurdular. stelik i gc rezervleri tmyle tketilmiti.
Halk zafer iin tm kuvvetlerin seferber edilmesi arsna karlk vermiyor ve
bar talep ediyordu. 23 Aralk 1944te Tokyo, Yokohama ve Kobada ciddi gsteriler oldu. Gstericiler kahrolsun sava sloganlaryla sokaklardayd. Kalabalklar
Tokyodaki Alman Bykelilii binasnda toplanm ve ellerinde Almanyadan
ayrlalm slogan yazl levhalar tayorlard. Yry ertesi gn de srd.
ubat 1945te Amerikan askerleri, Ogasawara adalar grubundan biri olan
vodzima adasna karma yapt ve bu da ABD Hava Kuvvetlerinin slerini
Japonyann balca merkezlerine 1000 kmden daha fazla yaklatrd.
Japonya iktidar evreleri arasnda savatan ekilmekten yana olan hareket
glenmiti. Bir tr bar partisi olumutu. Bu partiye ok eski politikaclar
girdi: Eski Babakanlar Vakatsuki, Okada, Konoe, nde gelen diplomatlar Togo
ve Sigemitsu, saraydan temsilciler Saray Bakan Matsudarya, basnn koruyucu
bakan Kidove ve dierleri. Savan sona erdirilmesini gerekli gren bu gruba,
Japonyann yenilgisinin kanlmaz olduunu gren yurtdndaki bir dizi Japon
diplomasi temsilcileri de destek veriyordu. Bar Partisi savan kaybedildii ve
uzlamac bar antlamas imzalanmas yoluyla bir k aramak gerektii grndeydi. Parti ilk balarda aktif bir tavr sergilemedi; kulis arkas grmeleriyle
ve ordunun st kademesine bask yapmas iin otoritesine bavurulan mparatoru
etkileme abalaryla yetiniyordu.
526

ubat 1945te Vakatsuki, Okada, Konoe, her biri ayr ayr mparatora dileke
yazarak, savan srmesinin ancak komnistlerin elini glendireceine iaret
ediyorlard. Onlar, yenilgi kanlmaz olduundan en iyisinin uzlamaya dayal
bar antlamas imzalanmas ve devlet yapsnn maksimum korunmas grndeydiler. (1841) mparatora raporunda Konoe en byk endieyi savataki
yenilginin kendisi deil, yenilgiden sonra gerekleebilecek komnist devrimin
yarattn vurguluyordu. (1842)
Batl devletler tarafndan belli bir tepki olmamasna ramen bar partisi
taraftarlar sve elisi Bagge ile ilikilerini srdryordu. 1945 Martnda Asahi
gazetesi mdr Bunsiro Sudzuki, Bagge ile konumalarn Dileri bakan
Sigemitsuya aktard. Bakan Konoenin tavrn seve seve destekledi ve kendisiyle
dosta ilikiler iinde olan Finlandiya eski elisi Tadasi Sakaiyi Baggeye gnderdi. Bagge Sakaiye, eer Japonya bar antlamas nerirse, mttefiklerin kaytsz
koulsuz teslim alma konusunda srar etmeyeceklerinden emin olduunu ifade
ediyordu. Eer Japonya inisiyatif sergilerse, diyordu Bagge, mparatorluk Saray
korunacaktr. (1843) Sakai, Baggenin bu szlerini, derhl Sigemitsuya bildirdi.
Sigemitsu Bagge ile ahsen bulutu. Bakan cephedeki baarszlktan dolay ynetici asker evreleri suluyordu. imdi lkeyi krizden diplomatlar karmak zorunda diyordu sveli diplomata. Ve sveli diplomattan ok ciddi olarak, ngiltere
ve ABDnin nasl bir bar antlamas imzalamak istediklerini (1844) renmesini
ve Japonyann bar grmelerine balamasna yardmc olmas iin elinden gelen ne varsa yapmasn rica ediyordu. Sigemitsu, Baggenin Stockholme varr varmaz her eyi sve hkmetine derhl rapor etmesini bekliyordu. (1845)
Ayn zamanda Birleik Filonun Kurmay Bakan Kontramiral Ugakann
Kuomindang makamlaryla balant kurulmasna ilikin nerisini 1944 yl sonbaharnda kabul etmek istemeyen militaristler ve Dileri Bakan Sigemitsunun
grnn aksine, Babakan Koiso kendi inisiyatifi ile Chongqing hkmeti ile
dorudan iliki kurmak iin bir adm atmaya karar vermiti. Koiso, an Kay ek
ile bar konusunda az birlii yapmay ve onun arabuluculuu ile ngiltere ve
ABD ile uzlamaya varmay umut ediyordu.
1945 Mart ay sonunda, an Kay ek hkmetinin eski Sava bakan Ho YingQuing ve an Kay ek Gizli Siyasal stihbarat Dairesi Bakan General Dai Li ile
sk balar olan Wang Xin-Weiin kukla Nanjing hkmetinin ynetici memurlarndan biri olan Miao Bin, Tokyoya davet edildi. (1846)
Koiso, Miao Binin davetine ilikin kararn kabine yelerinin bilgisine sunmak zorundayd. Sigemitsu, Miao Binin davet edilmesine ancak Sava Bakan ve
Denizcilik Bakanlarnn olumlu yaklamalar durumunda raz olacan kararl bir
ekilde aklad. Sz geen Bakanlar byk bir glkle raz oldular. (1847)
17 Mart 1945te Miao Bin, kendisini Tokyoya gelmeye iten gerekeleri anlama
abasnda olan Prens Higasikuni ile bulutu. Prens grme dncesine yalnzca
Koiso kabinesinin yeleri tarafndan deil, indeki Japon st Komutanlar tarafndan da muhalefet edildiini biliyordu. Buna ramen Prens an Kay ek hakknda
olumlu konutu ve Miao Binin misyonunun baarl olacan ve yalnzca in ile
527

deil, ABD ile de bara gtreceine olan umudunu ifade etti. Prens Genelkurmay
Bakan General Umedzuyu ve Sava Bakan Sugiyamay Miao Bin ile grmeler
yapmaya ikna etmeye abalyordu.
Miao Binin ifadesine gre, Chongqing Japonya ile bar konusunu u koullarda gzden geirmeye hazrd: Japonya asker harekta son verecek ve askerlerini in topraklarndan ekecektir; kukla Nanjing rejimini lavedecek ve an
Kay ekin inin tm topraklarnda kontrol salamasna katkda bulunacaktr;
Chongqing hkmeti Nanjinge dnmek zorundadr; Japonya Manurya sorununa ilikin mnferit grmelere balamak ve ABD ve ngiltere ile bar antlamas
imzalamak zorundadr. (1848)
Miao Bin araclyla bar antlamas imzalanmas konusu hkmette birka
kez tartld. Ancak, Miao Bin tarafndan nerilen bar antlamas tasars, tpk
Dileri Bakan Sigemitsu gibi, uzlamac bar iin daha uygun koullar umudu iinde olan Sava Bakan ile Denizcilik Bakannn ve Genelkurmay Bakan
Umedzunun itirazlaryla karlat. Bunun dnda, Miao Bine gvenmiyorlard ve
ona inanmak yle dursun, an Kay ekin gerek temsilci olarak kabul etmenin
imknsz olduu siyasal bir memur olarak gryorlard. Onlar ayrca i politik
gelimelerden, ordudaki faist eilimli subaylarn bar grmelerinin balamas durumdaki klarndan ekiniyorlard. mparatorun direktifiyle Miao Bin ile
grmeler durduruldu ve Koiso onu ine geri gndermek zorunda kald. Koiso
hkmeti Kuomindang ini ile bar antlamas imzalama giriiminde militaristlerin direniini aacak durumda deildi.
Grmeler Japon hkmetinin inisiyatifi ile kesildi, ancak dnya kamuoyunun memnuniyetsizliinden ve onlarn kulis oyunlar nedeniyle mttefiklerin kukulanmasndan ekinen in diplomasisi, Amerikan basn araclyla Chongqing
hkmetinin Japonyann bar nerilerini reddettiini bildiriyordu. (1849)

Japonyada Hkmet Deiiklii

Sava Srdrme izgisi
1 Nisan 1945te Amerikallarn Okinawaya klar balad ve bu da Japonyann
asker stratejik durumunu iddetle gletirdi. Bu durum Koiso hkmetini 5
Nisanda istifa etmeye zorlad. Ayn gn, 5 Nisanda, gndz saat 15.00da SSCB
Dileri Halk Komiseri V.M. Molotov, Japon bykeli Satoyu kabul etti ve Sovyet
hkmeti adna kendisine, Paktn 3. maddesi uyarnca Sovyet-Japon Paktnn sresinin bittiini bildirdi.
Sovyet aklamasnda anlamann imzaland andan itibaren uluslararas
ortamda yaanan kkl deiikliklere iaret ediliyor, taraflarn kendi aralarnda
bar ve dostluk ilikilerini (madde 1) destekleme, anlamaya varan taraflardan
birisinin, nc lkelerden biri ya da birkann asker harektlarnn hedefi
olmas durumunda... (madde 2) (1850) tarafszla riayet etme ykmllklerinin yerine getirilmesini ngren paktn koullarnn Japonya tarafndan ihlal
edildii vurgulanyordu. Sovyet hkmetinin bildirisinde daha sonra unlar yer
528

alyordu: Almanya SSCBye saldrmtr, Almanyann mttefiki Japonya ise savata SSCBye kar ona yardm etmektedir. Bunun dnda, Japonya SSCBnin
mttefikleri olan ABD ve ngiltere ile savamaktadr. Bundan dolay, Sovyet
hkmeti Japonya ile SSCB arasndaki tarafszlk paktnn anlamn yitirdii
grndedir. (1851)
Bu, yeterince uzak grl olamayan ve ortaya kan durumu gereki olarak
deerlendirmekten yoksun Japon diplomasisine ar bir darbeydi. Japon ynetici
evreleri Sovyetler Birlii tarafndan yaplan uyarlar hesaba katmadan tarafszlk
paktn sistematik olarak ihlal ettiler.
Sovyetler Birliinin bildirisi Japonyann iktidar st kademesinde panik havas
yaratt. Japonya resm evreleri tm hesaplarn bir yandan SSCB ile dier yandan
da ngiltere ve ABD ile aralarndaki anlamazlklarn artmasnn kanlmazl
zerine yapmlard. Onlar, snrlarnda gl bir Kwantung ordusu varken kararl
nlemler alnamayaca dncesindeydiler.
5 Nisan 1945te st dzey devlet memurlar bir toplant yapt. En kdemli siyasetiler Babakan adaylarn mparatora nermek zorundayd. General Todzio
sava zamannda sk kabine deiikliinin zararl olduunu ve yeni kabinenin, olasdr, son olacan belirtiyordu. Todzio bugn iki kart grn olduu, bunlardan birinin sonuna kadar arpmay, dierinin ise kaytsz koulsuz teslim olma
yoluyla savaa son vermek istediini sylyordu ve ncelikle bu sorunu zmek
gerektii ve yeni Babakan ancak bundan sonra nermenin mmkn olaca ifadesiyle sonlandryordu grn.
Oturuma katlanlardan birka Todzionun bak asn destekliyordu.
Dierleri Japonyann Babakannn ve umut ettikleri gibi, sava dneminin son
Babakannn kim olmas gerektii konusunu tartmakla yetiniyorlard. Bu bak
as ar basyordu. Japonyann daha saduyulu siyasetileri, lkeyi savatan karabilecek bir hkmet kurulmas gerektii sonucunda birletiler.
Gizli Konseyin Bakan Hianuma Konoe ile anlaarak, gemite mparatorluk
Hassasnn Komutan ve mparatorun Ba Yaveri olan yal Amiral Kantaro
Sudzukinin adayln nerdi. Kendisine dzenlenen suikasttan kl pay kurtulduu 26 ubat 1936 tarihli faist darbeden sonra Sudzuki siyaset sahnesinde grnmemiti. Ynetici evreler, kamuoyunun gznde onun ne savala ne de halkn
felaketi ile bir ilgisi olduu ve halk arasnda byle bir insana daha ok inanlaca grndeydiler. Sudzukinin adayln daha 1944te Todzionun istifasndan
sonra Konoe nermiti. Ancak o zaman onun planlarn suya drmlerdi. Bu
kez Konoe kkl siyasal sorunlarn zmnde nemli bir rol stlenme hesabyla
istediini elde etmiti.
Hkmetin kadrosuna saray evrelerinin temsilcileriyle birlikte (Babakan
Sudzuki, Sava bakan Anami) tekelcilerin (Toydo), sigorta irketlerinin (Hirose,
Sakondzi vb) adamlar girmiti. Sudzuki Dileri Bakanl makamna Sigenori
Togoyu seti. Byle bir seim yalnzca o, bu kiiyi yakndan tand iin deil,
Togo daha bandan bu yana sava kart olarak bilinmesiyle ve Todzio ile gr
ayrlndan dolay onun kabinesinden ekilmi olmasyla belirlenmiti.
529

Togo bar antlamas imzalama izgisi izlenmesi gerektii grndeydi.

Bununla birlikte Japon Silahl Kuvvetlerinden dmana kar canla bala mcadele etmesini talep ediyordu. Togo bunu kabul edilebilir bir bar antlamas imzalanmasnn balca nkoullarn gryordu. Okinawa arpma gnlerinde asker
liderlere hitaben unlar yazyordu: Eer Japonya Okinawada dman pskrtebilirlerse Sovyetler Birlii ve dier lkeler Japonyann hl asker g rezervi
olduunu greceklerdir. Bunun dnda, bu durumda dman tarafa yeniden taarruza gemesi iin belli bir zaman gerekecektir. Byle bir durumdan yararlanarak,
bugn kmazda olan diplomasimizin faaliyetleri iin bir temel atmak mmkn
olacaktr. (1852)
Almanyann kaytsz koulsuz teslim olmas, Japon iktidar st kademesinin
planlarna yeni bir darbeydi. Balca mttefikinin bozguna uramasyla birlikte
Japonya iin sava sona erdirme yollar zerinde kafa yorma zaman gelmiti.
Almanyann yaklaan yenilgisini daha nceden ngren Sava Ynetme
Yksek Konseyi 20 Nisan 1945te, Almanyann teslim olmas durumunda genel
eylem ilkelerini kabul etti. Bu ilkelerde, bir yandan lke iinde galeyan nlemek
ve zafere inanc pekitirmek iin nlemler alnmas ngrlyor, dier yandan
da SSCBye kar admlar atlmasnn ve ABD, ngiltere ve Sovyetler Birliini birbirinden ayrmann ve ABD ile ngilterenin savama kararlln krmann gerekliliine iaret ediliyordu. (1853)
Berlinin Kzl Ordu tarafndan alnmas nedeniyle Japonya Babakan Sudzuki
3 Mays 1945te yapt radyo konumasnda sonuna kadar savama kararllnda olduunu belirtiyordu. Avrupada bugnk sava ortam, diyordu Sudzuki
bizim iin asla bir srpriz deildir. Ve zellikle u anda, tm dnyaya hitaben
belirteyim ki, mutlak zafere sarslmaz inancmz ifade etmek isterim. (1854) 6
Maysta Dileri Bakan Togo Kontramiral Dnitzin Alman halkna hitabn
yorumlarken gazetecilere verdii demete, Almanyann tutumu ne olursa olsun
Babakan Sudzukinin bildirisinde ifade edildii gibi, Japonyann Amerika ve
ngiltereye kar savama kararllna en kk bir etki yapmayacan belirtiyordu. (1855)
Almanyann teslim olmasndan dolay Japonya kabinesinin 9 Maystaki olaanst oturumunda hkmet Deklarasyonu metni tartld ve kabul edildi. Bu
resm bildiride, Japonyann kendisinin mttefiki olan Almanyann teslim olmasndan dolay derin znt duyduu belirtiliyor, ardndan da Avrupada asker
ortamn deimesinin, mparatorluun asker amalarn en kk bir dzeyde de
olsa etkilemeyecei, asker amalarn her eyden nce Japonyann kendi kendine
var olma ve z savunmasndan ibaret olaca ve Japonyann mttefik Dou Asya
lkeleriyle birlikte sonuna kadar savaacana (1856) iaret ediliyordu.
ncelikle ordu ve halkn moralini yksek tutmay hedefleyen bu bildirinin yaymlanmasyla e zamanl olarak Japonyann iktidar st tabakas hummal bir ekilde savan srdrlmesi olanaklarn lp biiyordu. Dileri Bakan Togo 9
Maysta kabine danmanlar oturumunda, 10 Maysta ise eski Babakanlarn otu530

rumunda Avrupada ortaya kan duruma ilikin bir rapor sundu. (1857) 11 Maysta
hkmetin nde gelen politikaclar ile Sava Ynetme Konseyinde yer alan ordu
ve filo yneticileri (Byk Altl olarak anlan) Babakan Sudzuki; Dileri bakan
Togo, Denizcilik bakan onai, Sava bakan Anami, Genelkurmay Bakan Umedzu
ve Deniz Kurmay Bakan Toyda durumu tartmak iin toplandlar. Balca konu
ise Sovyetler Birlii ile ilgili politikayd. (1858) gn sren tartmalarn ak gsterdi ki asker evrelerin temsilcileri Anami ve Umedzu lkenin durumunu umutsuz grmyorlard. Anami u aklamay yapyordu: Japon askerleri devasa dman
topraklarn igal edecektir, dmanlar ise kk adalara daha yeni karma yaptlar.
Bu nedenle ben, Japonya iin yenilmi bir lke koullar zerinde dnlmesine
itiraz ediyorum. (1859) stelik asker evreler ulusal kurtulu gnnn Japon
ordusunun dmana kar Japonya topraklarnda sava verirken gelecei tezinin
propagandasn yapyorlard. Ayn zamanda onlar, diplomatik manevra yardmyla, Japonya iin artan glkleri bir para azaltmann mmkn olacan dnyorlard. Ordu liderleri, SSCBnin, mttefiklerin tarafnda savaa girmesinin nne
geilmesi iin nlemler alnmasnda diretiyorlard. Ayrca, deniz filosu temsilcileri
daha ileri giden planlar tayorlard. Onlar, diplomatlarn kruvazrlerin (ve dier bir
silahn) Sovyet petrol ve uaklar ile deitirilmesi konusunda anlamalarn neriyorlard. Bu planlarn fantastik nitelii, Japon asker liderlerin oluan uluslararas
duruma ilikin gereklerden ne kadar uzak olduunu gsteriyordu.
Dileri Bakan Togo durumu daha gereki deerlendiriyordu. nceden
Moskovada Bykelilik yapmt ve Sovyet hkmetinin politikasndan askerlerden ok daha iyi anlyordu. O Japon diplomasisi iin Japonyann faist Almanya
politikasnn dmen suyuna gitmekle, Sovyetler Birlii ile ilikilere verdii zarardan
geri dnmesi iin ge kalm olmas olasl konusunda uyarlarda bulunuyordu.
Togo meslektalarna, hkmeti, ABD ile ngiltere, Sovyetler Birlii ile anlamaya
varmadan, kararl bir adm atmak zorunda olduu konusunda daima uyardn
anmsatyordu. Bununla birlikte o SSCBnin tevecchn salamann hl olanakl
olduu dncesindeydi. Babakan Sudzuki, Sovyetler Birlii ile grmelerin, mttefiklerle ortak bir bar antlamas imzalanmas iin onun tarafndan arabuluculuk
yaplmasnn salanmas amac tamas gerektiini de vurgulayarak, Togonun tutumunu destekliyordu. Sudzukinin bu ifadesi Dileri Bakannn gryle rtyordu ve bu gr oturumun dier katlanlar tarafndan da pek nemli bir itiraz ile
karlamad. (1860) Bylelikle Byk Altl, yaklaan felaketi Japonyadan uzaklatrmann mmkn olabilecei gizemli bir ara arayn srdryordu.
Grmeler sonucunda Konsey Dileri Bakanln u amalarla bir dizi diplomatik nlemler gerekletirmesi iin grevlendiriyordu: 1) Sovyetler Birliinin
Japonyaya kar savaa girmesinin nne geilmesi; 2) Sovyetler Birliinin
Japonyaya kar iyi niyetli ilikisinin salanmas; 3) SSCBnin arabuluculuuyla
ngiltere ve ABD ile bar salamak. (1861)
15 Maysta, yani Sava Ynetme Yksek Konseyi tarafndan sz edilen kararn fiilen alnmasyla birlikte, Japonya Dileri Bakanl Almanyann kaytsz koulsuz teslim olmas ve Avrupada onu izleyen gelimeler nedeniyle Japon
531

hkmetinin 27 Eyll 1940 tarihli Japonya-Almanya-talya Anlamasn ve 11

Aralk 1941 tarihli Paktn, ayn zamanda Almanya ve 25 Kasm 1936 tarihli AntiKomintern Pakt dhil, dier Avrupa devletleri ile zel ibirlii ilikileri kurulmasna ilikin dier anlamalarn, 6 Kasm 1937 tarihli Japonya-talya Protokolnn,
25 Kasm 1941 tarihli Anti-Komintern Paktn yrrllk sresinin uzatlmasna
ilikin Protokoln hkmn yitirmi saydn ilan ediyordu.
Bo birer kda dnm bu anlamalarn iptaline ilikin aklamayla,
Japonya hkmeti Sovyetler Birlii ile ilikilerinin bir lde yumuamasnn hesaplarn yapyordu. (1862)

ABD ve ngilterenin Japonya le lgili Planlar

Bu arada, Japonyann gelecei konusu Washington ve Londrann siyasal evrelerinde geni apl tartlyordu.
ABDnin Japonya ile ilgili sava sonras temel ilkelerini ABD Dileri Bakanl
daha Mays 1944te formle etmiti. ABD Dileri Bakanlnn hazrlad tasarda
unlar ngrlyordu: a) Japonya agresif savalar sonucu igal ettii topraklar iade
etmek zorundadr, b) Asker igal srasnda Japonya hkmeti, siyasal bir birim olarak
kendi varlna son verecektir. Yalnzca idari ilevler tayan ve faaliyetlerini mttefiklerin idaresi altnda srdrecek Bakanlklar (ileri Bakanl, Maliye Bakanl, Salk
Bakanl ve dierleri) kalacaktr, c) Japonya ve onun ynetiminin igaline, Japonyaya
kar savam olan mttefik devletler katlacaktr. Japonyaya kar savan beyaz rkn
sar rka kar sava olarak alglanmamas iin, igal almasn Asya lkelerinin (in,
Hindistan, Filipinler vb) unsurlar da yrtecektir. (1863)
Ancak, bu tasarda mparatorluk ynetimi konusuna deinilmemiti.
Amerikal Eski bykeli J. Grewin Bakanln yapt Japonya Partisi ad verilen kurulu, mparator, saray evreleri ve byk kapitalistlerin, kendilerine bel
balanabilecek lml insanlar olduunu kabul ediyordu.
Uzak Doudaki Mnih politikasnn nde gelen propagandaclarndan birisi olarak bilinen Grew, 1944 Maysnda ABD Dileri Bakanlnn Uzak Dou
Dairesi Bakanlna atand. 1944 yl sonunda, Hulln Dileri Bakan grevinden ayrlmasndan ve onun yerine Stettiniusun atanmasndan sonra Grew
Dileri Bakan Yardmcs oldu ve kendisine Uzak Dou lerinin ynetimi verildi. Grew radyo ve basna yapt aklamalarda Japonlarn en son kurunlarna
ve en son askerlerine kadar fanatizm derecesinde savaacan vurguluyordu. O
Japonyada tekelcilerin ve saray brokrasisinin, ABDnin Uzak Doudaki politikasnda bel balayabilecei en ok kabul edilebilir gler olarak korunmas iradesinin propagandasn yapyordu.
ABDde szm ona in Partisinin taraftarlar, Japonyay zayf drmek
ve dnya pazarlarnda Japon rekabetini ortadan kaldrmak iin kararl ve radikal nlemler alnmasnda diretiyorlard. Kamuoyunun etkisiyle onlar Japonyann
demokratiklemesi ve askerlerden arndrlmas sloganlarn n plana kardlar.
532

Japonyada eski ynetici gruplarnn iktidarda kalmas tutumunun ardnda

ngiliz hkmeti de vard. Britanya Krall Uluslararas likiler Enstits tarafndan yaymlanan Yenilgi Dnemi Japonyas adl memorandumda lkede savaa
kadar egemen olan eski glerin Japonyada iktidarda olmas gereklilii ifade ediliyordu. Bir de memorandumu kaleme alanlar siyasal kargaa tehlikesi korkusunu
salyorlar, herhangi bir demokratiklemeye itiraz ediyorlar ve istikrar ve denge
yararna sava ncesi ynetici gruplarn iktidara geri dnmesinde diretiyorlar ve
buna geleneksel olarak ngiltere yanls ve ngiliz i evreleriyle sk ilikiler iinde
olan Saray aristokrasisini dhil ediyorlard. (1864)
Savan sona doru yaklamasyla birlikte Amerikan iktidar evrelerinde,
daha nceden ne srlen, Japonyann kaytsz koulsuz teslim olmas talebinin
deimesi yanls kamuoyu gleniyordu. Denizcilik bakan Forrestal kabinenin
1 Mays 1945teki oturumunda u soruyu ortaya atyordu: Japonyay haklamak
bizim iin ne yararlar salar? Uzak Doudaki Rus etkisine kar politikamz nedir? Bu etkinin karsna hangi lkeyi koyacaz? ini mi Japonyay m? (1865)
ABDnin yeni Bakan Truman tereddt iindeydi. Faist Almanyann teslim
olduu gn olan 8 Maysta yapt konumada, bir lkenin teslim olmas kavramn biraz snrlayarak Japonya Silahl Kuvvetlerini kaytsz koulsuz teslim olmaya davet ediyordu. Yine ayn gn Amerikal istihbarat Zacharias Japonyaya
srekli radyo yaynlar yapmaya balad. Savatan nce o Japonyada uzun yllar
geirmi ve burada saray evrelerinin ve filo komutanlnn bir dizi temsilcisiyle
dosta ilikiler kurmutu. ok iyi Japonca konuan Zacharias Babakan Sudzuki,
mparatorun kardei Prens Takamatzu, Denizcilik Bakan onay ile tanyor olmasna dayanarak ve ayrca kdemli siyasetilere, diplomatlara ve iktidar evrelerinin temsilcilerine hitaben, onurlu bir bar antlamas imzalanmas olasln
vurgulayarak, onlara savaa son verilmesi sorununa ciddi yaklamalar arsnda bulunuyordu. Onun bildirilerinde, SSCB savaa girene kadar teslim olmann
Japonyann yararna olacana ilikin gizli imalar yer alyordu. (1866) Japonyann
bir an nce teslim olmasn salamakla Amerikan emperyalizmi, Sovyetler Birlii
savaa girmeden Japonya ile sava sonlandrmay hedefliyordu; nk birincisi,
Uzak Dou sorunlarnn zmnde Sovyet Devletini oy hakkndan mahrum etmek; ikincisi Asya lkelerinde, zellikle de inde SSCBnin Japonyaya kar savaa
girmesinin kanlmaz sonucu olabilecek ulusal kurtulu hareketlerinin glenmesine meydan vermemek istiyordu.

Japonyann Uzlama Yoluyla Bar in

sve, svire ve Portekiz Araclyla Nabz Yoklamas
ABD ve ngilterede, Japonyann teslim olma koullarnn yumuatlmas lehine
oluan kamuoyu ve yaplan gsteriler, Japon iktidar evrelerinin, inin ortaklaa
paylalmas ve Sovyet kart bir politika yrtlmesi temelinde ABD ve ngiltere
ile uzlamac bir bar olana zerine tasarlarn krklyordu.
533

Stettinius ve Grewin 1944 ylnda ABD Dileri Bakanlnda greve gelmeleri

Japonyada memnuniyetle karlanmt. Eski Babakan ve Dileri bakan Hirota
1945 ubatnda mparatora Rooseveltin sava uzlama ile sonlandrmak istiyor
olabileceini, yoksa babas Alman olan Stettiniusu ve Japonyaya sempati duyan
Grewi sorumluluk gerektiren makamlara atamayacan sylyordu. (1867)
Zachariasn ilk radyo konumasndan sonraki gn, 8 Mays 1945te onun yaynlarn dinlediklerini ve onu unutmadklarn ima ediyorlard. Japon hkmetinin
temsilcisi noue 27 Maystaki bir radyo konumasnda st kapal bir biimde
Japonyann genel bir bartan kar olduunu, Japonyay kuvvetle ykma yeltenilerine direni gsterileceini, makul teslim olma koullarnn Japon hkmeti
tarafndan anlayla karlanacan ifade ediyordu. (1868)
Chongqing ile grmelerin baarszlkla sonulanmasndan sonra, Japon
diplomasisinin esas dikkati yeniden Batl devletlerle grmelere yneltildi. Togo
selefi Sigemitsunun sve elisi Bagge ile grmeleri hakknda bilgi sahibiydi.
11 Nisanda Sakai grmelerin ieriini yeni Dileri Bakanna bildirdi. Togo
Sakaiyi kendisinin, selefinin grn paylatn Baggeye iletmekle grevlendirdi. (1869)
13 Nisanda Bagge Japonyay terk etti. Bagge 10 Maysta, kendi hkmetinden
hibir direktif almadn ve derhl bu direktif konusunda bilgi isteyeceini belirten, Japonyann sve elisi Okamoto ile bulutu. Bagge sve Dileri bakan
Gntherin kendisindeki bilgiyi resm olarak teyit etmesini rica ediyor ve byle
bir ricann Japonya hkmeti tarafndan resm olarak gelmesi durumunda ancak
sve hkmetinin ABDnin niyetini seve seve anlamaya alacan vaat ettiini
bildiriyordu.
Okamotonun telgraf Togoyu zor duruma drmt. Japon Bakan,
svelilerin ABDnin tutumu konusunda nabz yoklamasn kendi inisiyatifi ile
yapacaklarn umut ediyordu. Bu nedenle Bakan, bu konuyu inceleyeceini vaat
ederek kendi Elisine kaamak bir yant vermiti. (1870) Okamoto 16 Maysta
Togonun yantn sveli diplomata ilettiinde, sveli diplomat, d krklna
uram olmasna ramen, beklemenin dnda baka bir seenei olmadn kabullenmiti. Bununla birlikte, Bagge Elinin dikkatini sve Kralnn kardei Prens
Karln ABD ve ngiltere hkmetleri ile iliki kurmas iin arac olmasn salayan
Japon asker ataesi General Makoto Ononun yaptklarna ekiyordu. Gnther
Baggeden Okamotonun, Ononun yaptklarna son vermesini istiyor, nk bunun ileri kartracan belirtiyordu.
Asker ataenin aktif faaliyetlerinden bir sre sonra sve basn ve radyosu,
ardndan da tm dnya basn haberdar olmutu. Tarafsz lkelerin bir dizi gazetesi
Japon manevralarn, mttefikler arasnda blnmeyi salama abas olarak
gryorlard. Bu sralar svire zerinden ABDnin nabzn yoklayan ve SSCByi
arabuluculuk faaliyeti iine ekme abasnda olan Togonun bu haberlerden
dolay keyfi kamt. Togo Genelkurmay Bakan Umedzudan subaylara benzeri
diplomatik faaliyetlerden kanmalar talimat vermesini talep etti.
534

Bu arada Bagge, Sigemitsunun ve bizzat Togonun eski ricalarn esas alarak

Amerikann sve elisi Herchel Johnsona, Japonyann bar grmelerine ilikin
nerisini iletti. Japonlar, bar koullarnn Kore ve Tayvan onlarn kontrolnde brakmasnda srar ediyorlard. (1871) Bu, Kahire Deklarasyonunda Tayvann
ine iadesini ve Korenin bamszlnn yeniden tesisini aka ilan eden ABDyi
tatmin etmiyordu. Kore Amerikallarn planlarna gre, onlarn Uzak Doudaki
ileri karakolu olmalyd. H. Johnson Kahire Deklarasyonunun, mttefiklerin bu
konudaki tutumunu aka formle etmekte olduunu ve ABD hkmetinin bunu
deitiremeyeceini syledi. Bykeli, Korenin ABDnin kontrolne gemesi gerektiini ima ediyordu. (1872)
sveteki Amerikal diplomatlarn kendileriyle grmeler yapmak iin dorudan talimat almadklarn gren Japonlar, asl dikkatlerini svireye, Amerikann
Avrupadaki istihbaratnn Bakan Allen Dulles ile ilikileri gelitirmeye yneltiyorlard.
Daha nce Berlindeki Japon Deniz Ataelii grevlisi olan Japon Deniz Ataesi
kinci Kaptan Fudzimura, 1945 Nisannda Bernde belirdi. Fudzimura, 1945 ilkbaharnda bir zamanlar gl mttefiklerinin yaklaan ykmn grerek Japonyadaki
faist asker rejimin ancak ABD ile az birlii yoluyla kurtarlabileceini gren
Berlin ve Berndeki, Japonyann, Berlin Deniz Asker temsilciliinin grevliler
grubunun Bakanyd. Fudzimura Amerikan istihbarat ile iliki kurmak iin arac
olarak ok eski bir tand olan Fridrich Hecki devreye sokmutu. Heck bu konularda azmsanamayacak bir deneyime sahipti. Ribbentropun gvendii bir kii
olarak Heck, 1936 ylnda Ribbentropun, anti-komintern pakt birlikte sonlandracaklar Japon Asker Ataesi Osima ile ilk gayri resm bulumalarn organize
etmiti. Heck, Ribbentrop sayesinde Hitlerin yakn evresine girmi, sonralar da
Japon Deniz stihbaratnn verdii grevleri yerine getirmiti. Heck sava yllarnda Japonya iin Avrupadan stratejik ham madde alm operasyonlarn yrtmt. (1873)
Fudzimura adna hareket eden Heck, 23 Nisan 1945te Allen Dullesin gvendii kiilere ilk ziyaretini gerekletirmiti. gn sonra Heck ve Fudzimurann
Dullesin memurlar Paul Bloom ve White ile bir bulumas gerekleti. Dullesin
temsilcileri Japonlarn, Japon hkmetinin niyetini yazl olarak bildirmesini talep
ettiler. 3 Mays 1945te Amerikallarn daveti zerine Heck, Amerikan istihbaratnn Herren-Streetdeki kararghn ziyaret etti. Heck partnerlerini nabz yoklamann ciddi bir nitelik tadna inandrmak iin Blooma Fudzimura hakknda
ayrntl bilgilerin verildii bir not verdi. Bloom Fudzimurann grmeler yapma
yetkisine sahip olduunun belgelemesini talep etti. Bu talep, Dullesin, Japonlarn
nabz yoklamas hakknda bilgi verdii Dileri Bakanlnn direktifi uyarnca,
Dullesin temsilcisi tarafndan ne srld. (1874)
Amerikallar Japon temsilcilerin nerisine hevesle sarldlar. Fudzimurann 8
Mays 1945te Tokyoya gnderdii telgrafta, Denizcilik bakan onay ve Deniz
Kuvvetleri Ana Karargh Bakan Toyday, Japonyann Amerikan Stratejik
stihbarat Dairesi arabuluculuunda derhl bar grmelerine balamak zo535

runda olduu konusunda ikna etmeye abalyordu. Fudzimura A. Dullesi karakterize ederken, onu nl gazeteci Lippman ve Stettinius ile balantlar olan ve
Rooseveltin gvenini kazanm Amerikann nde gelen siyasal bir figr olarak
adlandryordu. Fudzimura daha da ikna edici olabilmek iin, grmeler yapma
inisiyatifinin Amerika tarafndan geldiini vurguluyordu. O, grmeler yapabilmesi iin gerekli yetkilerin verilmesini rica ediyordu. (1875)
Nabz yoklama iine byk bir ilgi duyan Dileri bakan Togo, onaydan,
Japonyann kaytsz koulsuz teslim olma yoluna gitmeyeceini, belirli koullar
elde etmek zorunda olduunu ve bunun iin ne yapmas gerektiini Fudzimuraya
iletmesini rica etti. (1876) Japonya Deniz Kuvvetleri Karargh, Amerikallarla
ilikilerin ilerlemesinde dikkatli olmak gerekliliine iaret ederek Fudzimuraya
geni yetkiler vermedi.
Bununla birlikte, Fudzimura ve onun grubunun yeleri Amerikal temsilcilerle bulumalar srasnda ABDnin olas bar grmeleri konusunda, zelikle de
Japon filosunun, Kore ve Tayvann vb. korunmas konusundaki tutumunu yokluyorlard. Amerikallar, mparatorluk rejimini ve filoyu koruma umutlar tadklarn, ama Kore ve Tayvan zerinde Japonya kontrolnn devam etmesi olanann
imknsz olduunu ima ettiler.
Heck Blooma Fudzimurann, Amiralleri grmelerin yararl olduuna ahsen ikna etmek iin Tokyoya bizzat gitmeye karar verdiini bildiriyordu. Bloom
yant olarak unu belirtiyordu: Neden Japonya svireye Bakann, Generalini ya
da Amiralini gndermiyor? Birleik Devletler onlarn Japonyadan bu lkeye havadan ulamn garanti ediyor. (1877)
Amerikallarn bu nerisi Tokyoda byk ilgi uyandrd. Denizcilik bakan
yardmcs Amiral Takaki, svireye gitmek iin davet edildi. svireye gitme dncesini onay destekledi, fakat Deniz Kuvvetleri Karargh, savan srmesini
talep eden faist eilimli gen subaylarn ak gsterilerinden ekindii iin buna
kar kt. Bunun dnda Togo, onaya, Amerikallarla en gvenilir balantnn Japonyann svire elisi Sunii Kase aracl ile kurulacan bildiriyordu.
onay Fudzimuraya, Kase ile balant hlinde almas talimatn ald. Fudzimura
kendi Bakanndan talimat alr almaz 20 Haziranda Kaseyi ziyaret etti ve ona
Amerikallarla grmelerinin gidii hakknda bilgi verdi. (1878)
Fudzimurann burada sona eren nabz yoklamalar Japonlarn Amerikan iktidar evrelerinin savan daha nce aklanm olan amalarnda deiiklie gitme,
kaytsz koulsuz teslim alma taleplerinden vazgemeye ve Sovyetler Birlii savaa
girene kadar bar antlamas imzalamaya hazr olduklarnn anlalmasn salamt. Fudzimurann faaliyeti, bir lde Dullesin eli Kase ve General Okamoto
ile mnferit Japonya-Amerika anlamalarna hazrlk yapm oldu.
Japon diplomat Kasenin ynettii grup, faaliyetlerine 1945 Maysnda balad.
Bu gruba, svire Asker Ataesi Tmgeneral Seigo Okamoto ve Japon bankaclar,
Baseldeki Uluslararas Hesaplar Bankas Konsey yesi Kitamura ve bu bankann
daire Bakan osimura giriyordu.
536

Kitamura ve osimura 1945 Mays ortasnda Amerikan hkmeti ile balant kurma planlarn nce Asker atae Okamoto, ardndan da eli Kasenin bilgilerine sundular. Onlar bankaclarn niyetlerini onayladlar. (1879) Balangta
Uluslararas Hesaplar Bankasnn Bakan Mc Kittrikin arabuluculuuna bavurmak niyetindeydiler, ama daha sonra bunun iin Baseldeki Amerika Konsolosluu
alanlaryla dosta ilikiler iinde olan Uluslararas Hesaplar Bankas Danman
sveli Bankac Per Jacobsondan yararlanmaya karar verdiler. Seim, ei ngiliz
Asker Filosu Kurmay Bakan Yardmcsnn yeeni olan Jacobsenden yana yaplmt. Japonlar, Amerikallar ile grmeler yapmak istiyor, ama ayn zamanda da
bu grmeler konusunda ngiltereyi de bilgilendirmek istiyorlard.
Haziran ortasnda osimura Jacobsonu evine davet etti. osimura ve Kitamura
ayn zamanda eli Kase ve Asker Atae General Seigo Okamoto adna hareket
ettiklerini bildirerek, Jacobsona bar antlamalarn balatma nerilerini A.
Dullese iletmesi ricasnda bulundular. Japon bar koullar unlardan oluuyordu:
Kaytsz koulsuz teslim olma teriminin deitirilmesi, mparatorluk sisteminin
dokunulmazl, anayasann korunmas, Manuryann uluslararas ynetimin
elinde olmas, Kore ve Tayvann Japonyaya braklmas. (1880) Bu koullardan
anlalaca gibi, Japon emperyalizmi kuatt topraklar iade etmek ve ciddi
anlamda dn vermek niyetinde deildi. Jacobson kendisine bildirilen nerileri
Amerikallarn bilgisine sunmaya raz oldu.
Hazirann son gnlerinde Jacobson, Japonlarn nerilerini derhl Washingtona
ileten A. Dulles ile bulutu. Buna paralel olarak Jacobson Japonlarn nabz yoklama
almalar konusunu ngiliz hkmetine iletti. (1881) Temmuz banda Jacobson
Japonlara, ABDnin mparatorluk enstitsnn dokunulmazlnn korunmasn
istediini, ama dier lkeler (SSCB, Fransa ve in) itiraz ettii iin, kendi ykmllklerini yazl olarak kaytlara geiremeyeceklerini bildiriyordu. Amerikallar
Japonyann teslim alnmas durumunda mparatorluk rejiminin korunabileceine
anlay gsterebileceklerini ifade etmekten ileri gidemezlerdi. Anayasann deitirilmesi gerektii grndeydiler. Japonyann Kore ve Tayvann korunmas talebine yant olarak hibir ey sylenmemiti. Dulles Jacobson araclyla SSCB
savaa girene kadar grmelere balamamas durumunda Japonyann uzlamac bar antlamas imzalama niyetinin baarszla urayacan iletti. (1882)
Amerikan basn, Krm Konferansnn hemen ardndan SSCBnin Japonyaya kar savaa girmesi konusunu geni apl tartyor, olaylarn bu ynde gelimesinin
kanlmazlna ilikin kanlarn ifade ediyorlard. Ve doaldr ki bu da Tokyoyu
kllandryordu. Dullesin aklamas da gazete haberlerini doruluyordu. Onun
dncelerini zellikle de byle okumak gerekiyordu.
Japon diplomasisi hummal bir ekilde lkeyi savatan karmann yollarn aryordu. sviredeki grmelere paralel olarak 1945 Maysndan itibaren Lizbonda da grmeler sryordu. Burada da Japonlar kinci Dnya
Savandan nce kuatm olduklar topraklarn (yani Kore ve Tayvann vb)
onlara braklmasnda srar ediyorlar, Amerikal muhataplarn uzun srecek
bir savala ve Sovyet tehdidiyle korkutmaya yelteniyorlar, ayn zamanda
537

mttefiklerini, Japonyay, kaytsz koulsuz teslim alma taleplerinden vazgeirme abas iindeydiler.
5-7 Temmuz civarnda Okamoto ve Kase Amerikann tutumunu Tokyoya bildirerek grmelerin balatlmasnda srar ediyorlard.
Ama militaristler yenilgiyi kabul etmiyordu. Togo bu zamana kadar, byk
devletin yapacaklar konferans nedeniyle, svirede grmeler yapmak iin artk
ge olduu kansna varmt stelik Dullesin nerilerini kaytsz koulsuz teslim
olma konusundaki eski neriler olarak gryordu. Ordu bu nerileri kesinlikle
kabul edilmez olarak deerlendiriyordu. Kurulmu olan ilikileri bozmak istemeyen Togo Kaseden ek bilgiler istiyordu.
Bu arada, ABD Dileri bakan vekili J. Grew 10 Temmuz 1945te Amerikan
ve Japon temsilciler arasnda gayri resm grmeler yaplmakta olduu olgusunu
reddettii bir resm bildiri yaymlad. Bar grmeleri konusunu Grew, yenilgiye urayacak olan dman tarafndan bir psikolojik sava biimi olarak nitelendiriyordu. Grew Pearl Harbor, Wake adas ve Manilay anmsatarak Amerikan
hkmetinin politikasnn, gemite de olduu gibi, kaytsz koulsuz teslim olma
talebi esasna dayanaca konusunda (1883) teminat veriyordu.
Grewin bildirisi A. Dullesin 20 Temmuz 1945te svirede Jacobson ile grmeleri hakknda ayrntl bilgi vermek iin Podstama gitmesine engel olmad.
Dulles Sava Bakan Stimsona Japonlarn onunla bar koullar zerinde almak, ardndan da, kendi hkmetini savan derhal durdurulmasna raz olmaya
ikna etmeyi umarak bu belgeleri Tokyoya gndermek istediklerini bildirdi.
Stimson Dullesin verdii bilgilere ok fazla ilgi gstermedi. Amerikan
hkmeti Japonyadaki durum hakknda geni apl bilgiye sahipti. Amerikal ajan
Almanya Dileri Bakanlnda alyordu ve Berlinin dne kadar yalnzca Japon Dileri Bakanlnn yazma kopyalarn deil, Almanyann Tokyo
Asker Ataesi tarafndan Berline gnderilmi olan telgraflar da ele geirmiti.
Bu bilgilerden ve ayn zamanda Tokyonun Moskovadaki Bykelisi tarafndan
ele geirilen yazmalarndan Japonyadaki karmak durumu, gruplar arasndaki
mcadeleyi ve iktidar evrelerinin yenilgiden kanma ve kaytsz koulsuz teslim olma amacyla yaptklar manevray Stimson iyi biliyordu. Stimsonun elinde,
ABD Birleik stihbarat Komitesinin Japonyann mttefikler arasnda gr ayrl yaratma, savan sona ermesi iin SSCBnin arac olarak deerlendirilmesi,
Birlemi Milletlerin zafere ulama kararlln hafifletme niyetinin vurguland
raporu vard. Amerikan istihbarat, Japonyann kaytsz koulsuz teslim olmay
kabul etmeye hazr olmayaca sonucuna varmt. (1884)
Amerikan emperyalizmi, emperyalist rakibinin ykln ve onun Pasifik
Okyanusu ve Uzak Doudaki pozisyonunu ele geirmeyi arzuluyordu. ABD iktidar evreleri, sava dman tam bir bozguna uratncaya ve faizmi ortadan
kaldrncaya kadar srdrmekte srarla direten Sovyetler Birliini hesaba katmazlk edemezdi. Sovyet hkmetinin tutumu, Birleik Devletlerdekiler dhil, geni
halk kitleleri tarafndan byk destek gryordu. Tm bunlar, Japon diplomatik
manevralarnn baarszla uramasnn belirleyicisi olmutu.
538

Japonyann SSCB ile lgili Manevralar

Avrupada sava bittii ve Sovyetler Birlii faist Almanyaya kar sava zaferle
bitirdikten sonra bartan yana olduu iin, baz Japon politikaclar ve asker liderler SSCBnin mdahale etmemesini salamak ve sava Pasifik Okyanusunda
srdrmeyi akla uygun buluyorlard.
Japon yneticiler salkl deerlendirme ve Sovyetler Birliinin, saldrgan savan sona erdirilmesine dnk ilkeli ve makul izgisini hesaba katma yetisinden
uzak grnyorlard. 29 Mays 1945te V.M. Molotov Sato ile konumasnda ona,
Japonyann Uzak Douda sava ne kadar daha srdrmek niyetinde olduu sorusunu srarla birka kez yneltiyordu. Sato yanttan kanma yelteniine u karl
ald: Uzak Douda sava ok uzun srecek. SSCB savaa katlmayan bir taraftr ve
onun balca grevi kalc bir barn salanmasdr. (1885)
Japonya yneticileri Sovyetler Birliinin uyarlarna karlk vermedi ve anti-faist koalisyonun katlanlar arasndaki gr ayrlndan yararlanmay umarak SSCB ile ilikilerinde manevralarn srdrdler. Japon diplomasisinin plan
Japonyann, tm amalarna ulamada baarsz olmalar durumunda dahi, igal
ettii topraklarn nemli bir blmn kendilerine brakabilecek uzlamac bir
bar antlamas imzalanmas iin SSCBnin aracla raz olmasna bel balamaktan oluuyordu. Japon diplomatlarn grlerine gre, Sovyetler Birlii, grmelere katlan taraflar zerinde belirli etkide bulunabilecek bir aracyd.
SSCB ile grmeleri balatma abalar daha ubat 1945te balamt, gayri
resm ve dikkatli bir nitelik tayordu.
15 ubat 1945te Harbindeki Japonya Genel Konsolosu Miyakava (gemite
Japonyann Moskova Bykelilii Danman) eski bir tand olan Sovyetler
Birliinin Japonya bykelisi Y.A. Maliki ziyaret etti. Miyakava Y.A. Malik ile
grmesinde savan u andaki ak iinde, yeterli prestij ve otorite sahibi ok
nemli bir uluslararas kimliin bar elisi roln stlenmesi ve tm lkelerden savaa son vermelerini talep etmesi gerektiinin zamannn geldii konusuna iki kez dnmt. Miyakavaya gre, byle otoriteye sahip kii ancak Sovyet
hkmetinin Bakan olabilirdi. Eer o byle bir neride bulunsayd, diyordu Miyakava Hitler savaa son verirdi, Roosevelt Churchill ile birlikte Sovyet
hkmetinin byle bir nerisine itiraz edemezdi. (1886)
Genel bir barn tesisi iin SSCBnin devreye girmesi konusunda benzer bir neri, Sovyet sularnda avlanan Niigo adl balklk irketinin temsilcisi Tanakamaru
tarafndan yapld. 4 Mart 1945te Y.A. Maliki ziyaret eden Tanakamaru yalnzca
Sovyetler Birliinin savaa olumlu bir ekilde son verilmesi ve bar iin ar yapabilecei konusunda ayrntl olarak konumaya balad. (1887)
21 Martta bir sonraki bulumada Tanakamaru, Sovyet Bykelisine
Sigemitsunun bu anlamda herhangi bir neri yapp yapmad konusunda azn
yoklad, ardndan da grmelerin kendisi ile snrl kalmas iin kendi hizmetini
nerdi. Tanakamarunun nerisinin kuku uyandrmamas mmkn deildi. Bir
Dileri Bakan ve yabanc bir devletin Bykelisinin bir buluma organize et539

mek iin, ahslarn araclna bavurmalarna gereksinimi yoktu. Y.A. Malik de

Tanakamarunun dikkatini buna ekiyordu. (1888)
SSCByi genel bar nerisi yapmaya tevik etmek konusunda gayri resm giriimler olumlu sonular vermedi. O zaman bizzat Dileri Bakan devreye girdi.
20 Nisan 1945te Togo Sovyet Bykelisine unlar sylyordu: Japon-Sovyet
dostluk ilikileri (sava yllarnda y.n.) yegne aydnlk noktayd ve umarm, bu
aydnlk nokta bulutlar defedecek ve sayesinde tm dnyada barn gelecei bir
balang olacaktr. Ve bu arada, kendisinin vurguladna gre, Sovyet Dileri
Halk Komiseri V.M. Molotov ile o San Fransisco Konferansndan dndklerinden, sonra bulumak iin ahsi gayri resm arzusunu (1889) ifade etmiti, ama
resm bir davetiye gelmemiti.
Japon diplomasisi, inisiyatifin Japonya hkmetinden deil, Sovyetler
Birliinden gelmesini istiyordu. Sovyet hkmetinin byle bir istei olmadn
gren Togo, 1945 Maysnn ikinci yarsnda daha aktif admlar atma giriiminde
bulundu. O, SSCB ile diplomatik manevralarna balarken, Sovyetler, Japonyann
ana mttefiki Almanyann bozguna uramasnn ardndan, Birleik Milletlere,
kendi silahl kuvvetlerini Pasifik Okyanusu sava arenasnda younlatrp,
Japonyann direniine son verme olana salyordu. Bu koullarda Japonyann
uluslararas konumunda nemli bir iyilemeyi ya da uzlamac bar salamak
neredeyse yerine getirilemez bir grevdi. Bununla birlikte, Mays ay yirmili rakamlara vardnda Togo eski Babakan, Dileri Bakan ve SSCB eski bykelisi
Hirotaya Sovyet Bykelisiyle buluma ve Japonya ile yeni herhangi bir anlama konusunda Sovyetler Birliinin tutumu ile ilgili nabz yoklama grevi verdi.
Bakan, Hirotaya grmeleri gizli ve gayri resm olarak balatmay tlyordu.
(1890) Ayrca Moskova bykelisi Satoya Sovyet taraf ile ne ekilde olursa olsun ilikileri srdrmek ve geniletmek grevi vermiti. (1891)
3 Haziran akam Hirota Y.A. Maliki, Amerikan uaklarnn Tokyoya saldr
dzenlemesi nedeniyle Sovyet Bykeliliinin tand sahil kasabas Hakonede
ziyaret etti. Hirota Bykeliye kendine ait evin hava saldrlar nedeniyle yklmasndan dolay arkadanda yaamak iin Hakoneye geldiini aklad. Konuk, Sovyet
Bykelisine Japon kamuoyunun ittifak hlinde SSCB ile dostluk ilikilerinden
yana olduunu ve Japonyada Sovyet-Japon ilikilerinin hangi yollarla iyiletirilecei konusu zerinde ok dnld ve bunun aratrldn (1892) sylyordu.
Hirota Bykeliye Japonya hkmetinin SSCB ile uzun sreli anlama imzalamak
istediini bildiriyordu. (1893) Sovyet Bykeli, Hirota tarafndan dile getirilen neriler konusunda kendi grlerini dile getirmedi, nk Hirota devlet iinde bir makamn sahibi deildi ve Bykeli onu bir zel ahs olarak gryordu.
6 Haziran 1945te Sava Ynetme Yksek Konseyi devlet gcnn bugnk durumu ve uluslararas durum deerlendirmesine ilikin temel ilkeleri kabul
etti. Bu belge halkn btnlemesi ve elverili corafi konum konusunda resm
bildirilerin soyut szckleri ve propaganda formlleriyle doluydu. Sava zafer getirecek sonuca gtrerek, mparatora sonsuz ballk ilkesinden hareketle g sarf
ederek ulusal devlet dzeninin geleneklerini savunma devi n plana kyordu.
540

(1894) Togo, Japonya iin uluslararas durumun ok elverisiz olduunu belirterek savan srdrlmesi hedefine kar kt. Togo, asker evrelerin tespitlerinin
bizzat Japonyada savama hedefinin gl bir hava kuvvetinin olmas durumunda ancak doru olabilecei grndeydi. Eer byle bir kuvvet yoksa byle bir
metodun Japonya iin yararl olduunu sylemek mmkn deildir. En sonunda
u forml kabul edildi: Eer Austosta, Eyllde retimi artrmak mmkn olursa, ite o zaman asker gc korumak ve sava srdrmek mmkndr. (1895)
Bu karar 8 Haziranda mparatorun da katld Bakomutanlk Kararghndaki
konferansta onayland.
9 Haziranda Parlamentonun 87. Olaanst oturumu topland. Oturum, Japon
halk arasnda yurtseverliin ykseliini hedeflemi olan oven bir eilimin kol
gezdii bir ortamda geti. Togo ve onay oturumdaki toplantnn sonularndan
memnun deillerdi. Onlar, oturumun kapan gnnde, 12 Haziranda 14 Mays
1945 tarihli Byk Altl kararnn nc maddesinin gerekletirilmesi iin
acil nlemler alnmas gerektii kararna vardlar: SSCBnin arabuluculuu ile
ngiltere ve ABD ile bar salamak. Ancak, Togo bu dncenin gerekletirilmesi olanana giderek daha az inanyordu. Togo, oturumun kapanmasndan nce
Parlamentonun gizli toplantsnda yapt konumada, SSCB ile ilikilere iyimser
olarak bakmak olanakszdr. Tam tersine, sizi uyarmam gerek... SSCB Japonyaya
kar savaa girebilir (1896) diyordu.
20 Haziranda Sovyet Bykeliliinde Tanakamaru yeniden ortaya kt. Malik ile konumasnda, son derece ak bir ekilde, Japonyann, SSCBden
Sovyetler Birlii iin artk gereksiz olan uaklar almak istediini ima ediyordu.
Ardndan yeniden gemie dnd: Sovyet Babakan Amerikaya ve Japonyaya bar anlamas imzalamay nersindi. ABDnin kaytsz koulsuz teslim olmay talep
ettiini bilen Bykelinin, Tanakamarunun somut olarak ne istedii sorusuna
Tanakamaru, Japonyann, sava ncesi var olan duruma yeniden dnebileceini,
ama Amerikann talep ettii gibi, Tayvan ve dier eyleri veremeyeceini belirtti.
(1897) Tanakamarunun syledikleri iktidar evrelerinin baz gruplarnn eilimlerini yanstyordu.
22 Haziranda Sava Ynetme Yksek Konseyinin toplants yapld. Toplantda
bulunan mparator savan sona erdirilmesinden yana gr bildirdi. Bu aklama
uyarnca, Hirotann Sovyetler Birliinin Tokyo Bykelisi ile yeniden bulumas
kararlatrld. (1898)
Togonun direktifi zerine Hirota 24 Haziranda Y.A. Maliki Hakonede yeniden
ziyaret etti. Hirota Bykeli ile konumasna, SSCB ile Japonya arasnda bar ve
dostluk ilikilerinin tesis edilmesinin ve bunun bir anlama ile kaytlara geirilmesinin gerekliliinden sz ederek balad. O srarla iki lkeyi ilgilendiren u temel
sorunlarn tartlmasn neriyordu: inin Kuzeydousu ve dier blgelerindeki
durum, Asyann Gney kesiminde ekonomik ilikilerin gelitirilmesi vb. Ayrca,
Hirota SSCB iin kauuk, kurun, kalay, volfram temin etme olanaklar olduunu
ifade ediyordu. Hirota buna karlk Sovyet petrol temini konusunu ne sryor
541

ve buna Sovyet Bykelisi u yant veriyordu: Bu karmak ve hassas bir konu.

Zamannda S.A. Lozovskiy Japon bykelisi Satoya SSCBye kauuk satmalar nerisiyle bavurduunda Bykeli kendisine aynen bu yant vermiti! (1899)
29 Haziranda Hirota Sovyet Bykeliliini bir kez daha ziyaret etti. O Japonya
ile SSCB arasnda Dou Asyada barn karlkl srdrlmesi ve saldrmazlk ilikileri kurulmas konusunda anlama imzalamay nerdi. Japonya savatan sonra
Manuryay tarafszlatrmaya raz olarak oradan askerlerini ekebilir, SSCBden
petrol almas kouluyla Sovyet sularnda balklk yapma haklarndan vazgeebilirdi vb. Hirota, bu nerilerin Moskovaya iletilmesi ve Sovyet hkmetince incelenmesinde srar ediyordu. (1900)
Sovyet Bykelisi, basna dayanarak Hirotaya nde gelen bir Japon grevlinin svete bar grmeleri yrttnn gerek olup olmadn soruyordu.
Gereklerin aksine, Hirota bunun olamayacan, Japonyann SSCBden baka
kimse ile grmek niyetinde olmad yantn veriyordu. (1901) Oysa yukarda
da belirtildii gibi, Japonya o sralar sve, svire ve Portekizde Amerikallarn
tutumu zerinde hararetli bir diplomatik nabz yoklama almalar yrtyordu.
Haziran sonunda, byk devletin hkmet Bakanlarnn hazrlanmakta
olan bulumasna ilikin haberler zerine Togo, Konferanstan nce hareket edip
SSCBnin arabuluculuunu salamak iin Sovyetler Birliine Japonya zel temsilcisini gndermeye karar verdi. (1902) 12 Temmuzda mparator, Konoeyi Japonya
zel temsilcisi olarak onaylad. Ayn gn Togo Satoya kendisine SSCB Dileri
Halk Komiserini ziyaret etme grevini verdii bir telgraf gnderdi.
13 Temmuzda Sato SSCB Dileri Halk Komiseri yardmcs S.A. Lozovskiyi
ziyaret ederek kendisine Dileri Halk Komiseri adna, SSCBye zel temsilci gelmesine raz olmasn rica ettii bir mektup sundu. Mektuba mparatorun genel
ifadelerle ok yaknda savaa son verme iradesinin dile getirildiine iaret edilen
mesaj eklenmiti. Daha sonra, ngiltere ve ABDnin kaytsz koulsuz teslim alma
talebi nedeniyle Japonyann sava sonuna kadar srdrmek zorunda olaca ve
kanlmaz olarak da bunun iddetli kan akmasna yol aaca ifade ediliyordu. Mesajn sonunda mparator insanln yararna en ksa zamanda barn tesis
edilmesi arzusunu dile getiriyordu. (1903)
Zaten belli bir adresi de olmayan bykeli Satonun V.M. Molotov adna verdii ne bu mektupta ne de mparatorun mesajnda ne Konoenin SSCBye ziyaretinin amac ne de onun yetkileri formle edilmiti. Bu yetkiler bizzat Japonya
hkmeti tarafndan net olarak belirlenmemiti. Daha Togo ile n gr alverileri srasnda, ardndan da mparator ile konumalarda Konoe kendisine grmeler yapabilmesi iin snrsz yetkiler verilmesinde srar etmiti. Konoe ahsen
SSCBye gitmek istemiyordu. O ABD ya da ngiltereye byk bir memnuniyetle
gidebilirdi. Konoenin hareketlerinin ardnda yatan ise, ii srncemede brakarak, hkmetin SSCByi arac olarak kullanma dncesinden vazgemesini salama umuduydu. Konoe onun yetkileriyle ilgili sorunun zmnn srncemede
kalmas, olasdr, Moskova ziyaretini gereksiz klaca dncesindeydi.
542

18 Temmuzda Togo mparatora Potsdamda balayan konferans bildirdi ve

SSCB ile bundan sonra almalarn yrtlmesi konusunda talimat vermesi ricasnda bulundu. mparator Japonyann nerisinin SSCBye iletilmesi talebinde
bulundu. (1904) Ayn gn Moskovada S.A. Lozovskiy Satonun mektubuna ve
mparatorun mesajna Sovyet hkmetinin yantn iletti. Mektupta Japonya
mparatorunun mesajnda ifade edilen dncelerin genel ifadeler tad ve somut herhangi bir neri iermediine iaret ediliyordu. Ayn zamanda Prens Konoe
misyonunun grevinin neden ibaret olduu Sovyet hkmeti iin netlik tamamaktadr. Sonu blmnde u ifadeler yer alyordu: Aklamalardan dolay
Sovyet hkmeti mparatorun mesaj, ayn zamanda Konoenin misyonu konusunda belirli bir yant vermeyi olanakl grmemektir. (1905)
24 Temmuzda Sato Togodan bir telgraf ald. Bakan kendisini, Konoenin
misyon devinin, Sovyet hkmetine savan sona erdirilmesi amacyla Sovyet
hkmetinin arabuluculuunu rica etmekten ibaret olduunu bildirmekle grevlendirmiti. Onun grevleri arasnda ayrca Sovyet-Japon ilikilerini glendirme konusunda Sovyet hkmeti ile grmeler yapmak da vard. (1906) 25
Temmuzda Sato S.A. Lozovskiye, Japon hkmetinin Konoenin misyon devine
ilikin bu aklamalarn bildirdi.
Potsdam Konferans srasnda Sovyet taraf Japonyann nerisi hakknda mttefiklerine bilgi verdi. Bir de, daha nce ifade edildii gibi, Sovyet delegasyonunun Bakan
J. Stalin, SSCBnin Japonyann arabuluculuk konusundaki yeni nerisine ret yant vereceini bildirdi. Truman ve Churchill bu ierikteki bir yanta raz oldular.

Japonyann Tutumuna likin Potsdam Deklarasyonu

26 Temmuzda ABD, Byk Britanya ve in Potsdam Deklarasyonunu kabul
ettiler. Bu devletler Japonyay bundan sonra direnmenin abuk ve tam olarak bir
bozguna, metropoln kanlmaz olarak yklmasna ve silahl kuvvetlerinin nihai
olarak yok olmasna yol aaca konusunda uyarp teslim olmaya ardlar.
Potsdam Deklarasyonu, teslim alnmasndan sonra Japonyaya uygulanmas
gereken temel siyasal ilkeleri formle ediyordu. Bu ilkeler unlardan ibaretti: militarizmin tmyle yok edilmesi; deklarasyonun temel amalarnn gerekletirilmesi iin Japonyann kuatlmas; Japonyann egemenliinin Honsyu, Hokkaydo,
Kyusyu, Siroku adalar ve mttefiklerce belirtilecek olan daha kk adalarla snrlanmasn ngren Kahire Deklarasyonunun koullarnn yerine getirilmesi;
Japonya ordusunun silahszlandrlmas; sava sulularnn iddetle cezalandrlmas; Japon halk arasnda demokratik eilimlerin yeniden douu ve glendirilmesi nndeki tm engellerin ortadan kaldrlmas; ifade, din ve dnce zgrlnn salanmas, ayn zamanda temel insan haklarna sayg. Deklarasyonda
unlar belirtiliyordu: Japonyann ekonomik faaliyetlerini srdrmesi ve sava
tazminatn adil olarak aynen demesini salayacak bir sanayiye sahip olmasna
izin verilecek, ancak onun savamas iin yeniden silahlanmasn salayacak sanayi dallarna sahip olmasna izin verilmeyecektir.
543

Mttefikler Japon halknn zgr iradesine uygun olarak barl eilimleri

olan ve sorumluluk sahibi bir hkmet kurulur kurulmaz (1907) igal ordularn
bu lkeden ekme ykmlln stlendiler.
Japonyann sivillemesi ve demokratiklemesini talep eden Potsdam Deklarasyonu,
Sovyet devletinin savataki belirleyici rolnn sonucu olan kinci Dnya Savann
anti-faist, zgrlk niteliini yanstyordu.
Potsdam Deklarasyonunun yaymlanmasndan sonra Dileri bakan yardmcs Syuniti Matsumoto, Togoya, deklarasyonun aslnda koullu teslim olma
nerisi olduunu, savan sona ermesinin yegne biiminin, koullarn nerildii
ekliyle kabul edilmesi olduunu belirtiyordu. Ve yine ona gre, hkmet deklarasyonun tam metnini yaymlamalyd. Hkmet hibir koulda mttefiklerin
taleplerini reddetmemeliydi. Gnmz koullarnda bunu yapmak mmkn deilse, bir uzlama niteliinde, en mantkls hibir ey sylememektir.
Togo ilke olarak bu bak asyla mutabkt. Ancak, bu konunun askerlerle grlmesi srasndaki glkleri ngrerek, hkmetin Potsdam Deklarasyonunu
yorumlamakszn Byk Altlnn Mays aynda kabul edilen plannn nc
maddesinin gerekletirilmesi, yani Sovyetler Birliinin arac olmaya raz edilmesinin salanmas iin tm abasn sarf edecei bir kararn alnmasn istiyordu.
Eer bu yaplamazsa, ona gre Japonya, Potsdam Deklarasyonunun ilan ettiinden daha kabul edilebilir koullar elde edebilirdi.
Togo ABD iktidar evrelerinin gerek niyetini kavramt. sve, svire ve
Portekizdeki Amerikal temsilcilerin Japonyann yapt nabz yoklanmasna
gsterdikleri byk ilgi rastlant deildir. Japonya Dileri Bakanl tarafndan
hazrlanan Potsdam Deklarasyonunun kabul arifesinde Birleik Uluslar kamuoyunun Japonyaya bak adl zetlemede, Birleik Uluslarn asker amalarna olan inanlarn koruyan, Sovyetler Birliine gvenmeyen ama ondan korkan
Amerikallar arasnda Japonya ile bar yararna olan eilimlerin olduka gl
(1908) olduuna iaret ediliyordu.
Byk Altlnn toplantsnda, ardndan da 27 Temmuzda yaplan Bakanlar
kurulu oturumunda, ortam Potsdam Deklarasyonunun koullarnn kabul edilmesinin sznn dahi edilmesine msait deildi. Bununla birlikte Togo, SSCB
ile yaplacak grmeleri zora sokmamak iin deklarasyonun reddedilmemesini
nerdi. Togo st dzey devlet danmanlar ve Bakanlar, ortaya kan koullarda
deklarasyona hi yant vermemenin daha makul olacana glkle ikna etmeyi
baarmt.
Tartma srasnda askerler hkmetin mttefiklere hak ettikleri yant vermesini talep ediyorlard. Ancak, Babakan Sudzuki Togoyu destekliyordu.
Sudzuki hkmetin mokusatsu* ilkesine gre hareket edeceini, yani deklaras*

Mokusatsu: (Moku: Sessizlik-Satsu: lm) Kelimenin iki anlam vardr: Tanmamak, yok saymak ve
yorumsuz (susmak).
Dier tarih anlatlarnda, Japonlarn bu kararlarnn dnya kamuoyuna aklanrken, eviri hatas yaplp, ilk kkn seildii sylenmektedir. (Tanmamak, yok saymak) Buda, bundan sonraki tarihi ekillendirmitir.

544

yonu tmyle grmezden geleceini syledi. (1909) Ayrca, yurtdnda mttefiklerin koullarnn Japonya tarafndan reddi olarak yorumlanabilecek hareketlerden kanlmas kararlatrld.
Asker yneticiler, deklarasyona resm tepkinin olmamasnn, halk ve ordu
tarafndan sessizce onaylama olarak alglanabileceinden ekiniyorlard. Bu, asker snfnn kurban edilecei, ok sayda asker temsilcinin sava sulusu olarak
mahkm olaca anlamna gelebilirdi. Anakarada direni stratejisinden, yani bizzat Japonya topraklarnda ve inin kuatlm blgelerinde savan devamndan
hareketle, askerler Potsdam Deklarasyonunun kabul edilmeyeceinin kamuoyuna
aklanmasn talep ediyorlard. Onlar, uluslararas ortamn deimesi, ncelikle
de anti-faist koalisyon iinde gr ayrl doaca umuduyla mmkn olduunca daha fazla dayanma abasndaydlar.
28 Temmuzda, hkmet ve Bakomutanlk temsilcilerinin mparatorluk
Sarayndaki toplants srasnda asker liderler Togonun yokluundan yararlanmaya
ve deklarasyon konusunda nceden kabul edilen kararn gzden geirilmesini salamaya karar verdiler. Sava bakan Anami, Genelkurmay Bakan Umedzu ve Toyda,
Babakan Sudzukiyi ayr bir odaya ararak, hkmetin Potsdam Deklarasyonuna
tepki gstermemesinin, askerlerin mcadele ruhunu ok ciddi olarak etkilemekte
olduunu bildirdiler. Onlarn grne gre, hkmet deklarasyonu nemsemediini kararl bir dille ifade etmeli, her eye ramen kendi izgisini izleyeceini ilan etmeliydi. Sudzuki hararetli militaristlerin basks karsnda direnemedi. (1910) Ayn
gn basn toplants yapld ve bu toplantda Sudzuki Japonya hkmetinin Potsdam
Deklarasyonunu kabul etmekten vazgetiini ilan etti. Potsdam Deklarasyonu, diyordu Sudzuki Kahire Deklarasyonunun bir ekidir. Hkmet ona fazlaca bir nem
vermemektedir ve biz bunu tanmyoruz. Biz geri adm atmakszn, savan baaryla
sonulanmas iin ilerlemeyi srdreceiz. (1911)
Sudzukinin aklamas sansasyon yaratmt. Japon gazeteleri bu aklamay ertesi gn kocaman puntolarla verdi, radyo yaynlar ise Potsdam Deklarasyonunun
Japonya tarafndan gz ard edilmesine ilikin haberi tm dnyaya duyuruyordu.
(1912) Babakann aklamalarna fkelenen Togo, Sudzukiye, Babakann dahi
Bakanlar Kurulu kararn gz ard edemeyeceini belirtiyordu. Sudzuki, aklamasnn, diplomatlarn faaliyetlerini sekteye urattn kendisi de anlyordu. Ama
aklanm olandan geri dnmek benim iin g, daha dorusu olanakszdr
(1913) diyordu Babakan Togo ile bulumasnda.
leri grl siyasetiler ve diplomatlar, Potsdam Deklarasyonunda vaat edilenlerden daha fazlasn dmandan talep etmenin g olduuna hkmeti ikna etmeye
alyorlard. Yurtdndaki Japon diplomatlar Togoya Potsdam Deklarasyonunun
kabul edilmesinde direttikleri telgraflar gnderdiler. sviredeki Japon eli Kase,
Potsdam Deklarasyonu koullarnn, Almanya ile ilgili Krm Deklarasyonu koullarndan nemli lde yumuak olduunu yazyordu. O, etkili Amerikal evreler
tarafndan uzlamac anlama abasn vurgulayarak, ABDnin Japonyaya bakn
ayrntl olarak analiz ediyordu. Japonyann SSCB bykelisi Sato, Togoya ayrca
Kasein tutumuna katldn belirten bir telgraf gnderdi. (1914)
545

Ancak Japon militaristler galip gelmilerdi.

30 Temmuzda Sato, Sovyet hkmetinin arabuluculuk ve Moskovaya zel
bir misyonun gnderilmesi konusundaki Japon nerisine yantn renmek
iin S.A. Lozovskiyi ziyaret etti. S.A. Lozovskiy hkmet Bakan ve Dileri
Halk Komiserinin Moskovada olmamasnn, kesin yant vermelerine izin vermediine iaret etti. Sato Japonyaya kaytsz koulsuz teslim olmay dayatma
niyeti ieren Potsdam Deklarasyonuna dikkat ekti. Bir de Sato Japonyann
Potsdam Deklarasyonunda ifade edilen koullarda teslim olmayacan bildirdi.
Arabuluculuk konusuna dnen Sato, Konoenin en geni yetkilerle donatlacan
vurgulad. (1915)
Satonun aklamas Babakan Sudzukinin deklarasyonunu teyit etmiti. Japon
militaristler Japon adalarnda ve igal etmi olduklar Dou Asya topraklarnda
srekli savama niyetindeydiler.
Japonya hkmetinin Potsdam Deklarasyonunu reddetmesi, Japon halknn
ek olarak yz binlerce yeni kurban vermesine mal oldu. Amerikal emperyalistler
bu reddi Japonyada sivil halkn zerine iki atom bombas atmak iin kullandlar.
24 Temmuzda ABD stratejik havaclk Komutanna, hava koullar bombardmana uygun olur olmaz, takriben 3 Austos 1945te Hiroima, Kokura,
Nigata, Nagazaki kentlerinden birine ilk zel bombay atmas (1916) emri verildi.
Amerikan Stratejik Bombardman Uaklar dare Dairesinin raporunda da itiraf
edildii gibi, Hiroima ve Nagazaki nfus younluu ve lke yaamndaki nemleri nedeniyle seilmilerdi. (1917) Amerikan hkmeti, g gsterisi ve SSCB bata
olmak zere dier devletleri korkutmak iin yz binlerce kadn, ocuk ve yaly
yok etmi ve inanlmaz aclara srklemiti. Truman u itirafta bulunur: Elbette
ben atom bombasnn patlamasnn akl almaz ykmlara ve kurbanlara mal olacan anlyordum. (1918) Amerikan hkmeti Japonyaya kar atom bombas kullanmay SSCBnin savaa girecei ana rast getirmiti. lk iki bombann yapm iin
ABDnin elinde bulunan tm uranyum ve pltonyum rezervleri seferber edilmiti.
6 Austos sabah saat 08.00da Hiroima zerinde iki Amerikan bombardman
ua belirdi. Alarm sinyali verilmiti, ama uaklarn az olduunu gren insanlar snaklara kamayp almalarn srdrd. Bombardman uaklar kentin
merkezine ulatnda onlardan biri kk bir parat frlatt. 08.15te kulaklar
sar eden bir patlama duyuldu. Kent harabeye dnmt.
Ertesi sabah, 7 Austosta radyoda Trumann konumas yaymland. Bu
konumada, atom bombas atldn bildiren Truman, Eer teslim olmazsa,
Japonyay, dier yerlere de atom bombalar atmakla tehdit ediyordu. O sralar ABD 9 Austosta Nagazakiye att bir bombaya daha sahipti. Hiroima ve
Nagazakiye atom bombardmanlar sonucunda 447 bin sivil ldrlm ve sakat
kalmt. (1919)
Asker ve siyasi otoriteler atom bombalarnn Japonyaya kar savan sonucunu belirleyemediini itiraf ediyorlard. W. Churchill Japonyann yazgsnn
atom bombasyla belirlendiini tahmin etmenin hata olduunu belirtir. ABD
546

Bakannn Kurmay bakan, Filo Amirali W. Leahy unlar yazar: Bana gre, bu
barbar silahn Hiroima ve Nagazakide kullanlmas Japonyaya kar savamza
nemli hibir katk yapmamtr. (1920)
Demek oluyor ki, atom bombasnn kullanlmasnda hibir stratejik ya da taktik gereklilik yoktu. Bu nedenle, atom bombasnn kullanlmas aslnda siyasal bir
nitelik tayordu ve ABDnin Uzak Dou sorunlarnn zmnde SSCBnin pozisyonunu zayflatmak, sava sonras Japonyasnn ABDnin Asyada nemli bir ssne
dnmesini salamak ve Amerikan emperyalizminin atom gcnn sergilenmesi
arzusundan kaynaklanmtr. ABDnin atom silahnn kullanlmasndaki daha geni
kapsaml siyasal ama ise dnya egemenliini kurmakt. (Asker Seferberlik Dairesi
Bakan, daha sonra ise Dileri Bakan) Byrns atom bombas deneme patlamasndan birka ay nce Truman ile konumasnda yeni bombann sava sonunda bizim
koullarmz dikte etmek olana vereceini (1921) bildiriyordu.
Atom bombardmanlarndan sonra Japonya kendisini yenilgiye uram olarak kabul etmiyordu.
Japonyann pozisyonu gt. Togo bomba patlamasnn sonularn aa
karmann ve ABDnin bu insanlk d sava yntemini protesto etmenin gerekli olduu dncesindeydi. Togonun 7 Austostaki bilgi talebine Yksek
Bakomutanlk Karargh Hiroimaya alelade, ama farkl bir gc olan bombann frlatld bilgisini verdi. Asker liderler Togonun, kabine toplantsnda
savan sona ermesi konusunun tartlmas nerisini reddettiler. (1922) Sava
Ynetme Yksek Konseyinin 8 Austosta yapaca oturum iptal edildi. Japon
yneticiler Satonun Sovyet Dileri Halk Komiseri ile grmesinin sonularn
bekliyordu.
7 Austosta Togo bir telgraf ekiyor ve ona SSCB Dileri Halk Komiserini
derhl ziyaret etmesi ve Japonyann arabuluculuk ricasna Sovyet hkmetinin
yantn renmesi direktifini veriyordu.
5 Austosta Sovyet hkmeti yneticileri Potsdamdan Moskovaya dnmt.
Ertesi gn, daha Togonun telgrafn almadan Sato Bakana kendisinin V.M. Molotov
ile bulumasnn 8 Austos akamnda gerekleeceini bildiriyordu. (1923)

SSCBnin Japonya ile Savaa Girmesi

Japonyann Yenilmesi ve Kaytsz Koulsuz Teslim Olmas
8 Austos saat 17.00da SSCB Dileri Bakan Halk Komiseri Japonya
Bykelisini kabul etti. Halk Komiseri Sovyet hkmeti adna Japonya
hkmetine iletilmesi iin unlar belirtiyordu: Hitler Almanyasnn yenilmesi
ve teslim olmasndan sonra Japonya hl savan devamndan yana olan yegne
byk devlettir. Sovyet hkmeti Potsdam Deklarasyonunun Japonya tarafndan
reddedilmesinden dolay Japonyann Sovyet hkmetine Uzak Doudaki savata
arabuluculuk nerisi her trl dayanan yitirmiti. Sovyet hkmeti mttefik
devletlerin 26 Temmuz 1945 tarihli aklamasna katlyordu ve barn gelii547

ni yaklatrmak, halklar daha fazla kurban vermekten ve aclardan kurtarmak ve

Japon halkna, kaytsz koulsuz teslim olmay reddettikten sonra Almanya tarafndan yaanan tehlikeler ve ykmlardan kurtulma olana vermek abasyla 9
Austos itibaryla Sovyetler Birliinin kendisini Japonya ile sava durumunda
saydn (1924) ilan etti. Bildiriyi Satoya sunan SSCB Dileri Halk Komiseri,
bugn nemli olann sava hemen bitirip bir an nce bar tesis etmek (1925)
olduunu vurgulad.
Sovyet hkmeti Japonya ile savaa girerken, Uzak Douda savan ocan
yok etmek, Asya halklarn Japon emperyalizminin tiranlndan kurtarmak, lkenin Uzak Douda devlet karlarn salamak ve milyonlarca insan Japonya ile
Japonya tarafndan igal edilen lkelerin topraklarnda uzun sreli ve ykc sava
tehdidinden kurtararak, genel barn gelmesini salamak abas veriyordu.
SSCBnin Japonya ile savaa girmesi, Japon militarizminin ok ksa bir srede
bozguna uramasnn belirleyicisi olmutu.
Ordular Kzl Ordu ile birlikte hareket eden Moolistan Halk Cumhuriyeti
de 10 Austosta Japonyaya kar savaa girdi. Moolistan Halk Cumhuriyeti
hkmetinin Mool Kardelere bildirisinde u ifadeler yer alyordu: Moollar!
Kzl Ordu Amerika ve ngiliz ordular ile birlikte Almanyann faist ordularn
tam anlamyla bozguna uratm ve Avrupa halklarn faist kbustan kurtararak
onlara bar ve zgrl getirmitir. Tm Avrupa halklar Kzl Orduyu kurtarc bir ordu olarak vmektedir. Bizim de igalci ve soyguncu Japon rejiminin
kbusundan kurtulma zamanmz gelmitir. Moollar! Japon igalcilere kar kutsal kurtulu sava iin ileri! (1926) Yine ayn gn inin 8. ve yeni 4. Ordular
ve partizanlar Kuzey ve Orta inde geni kapsaml taarruz balattlar. lkenin
dalk blgelerinde faaliyet gsteren Koreli partizanlar Japon igalcilere kar mcadelelerini hzlandrdlar.
Sovyet ordular dmana ynden: Baykal tesinden, Amurdan ve Sahilden
Primoryadan darbeler vurdu. Bylece, sekin Kwantung ordusu askerlerini kuatp paralara ayrmak ve para para imha etmek ve Kuzeydou in ve Kuzey Kore
halkn Japon igalinden kurtarmak olan balca stratejik devini yerine getirmi
oldu. Sovyet uaklar ve asker filosu Kuzeydou in ve Kuzey Koredeki Japon hedeflerine, ayrca Kore sahili yaknlarndaki ve Kore ile Japonya arasnda bulunan
Japon gemilerine darbeler vuruyordu. Hibir Sovyet ua ya da gemisi Japonya
topraklarna ate amam ya da bombardman uygulamam ve Japonyadaki sivil
halka zerre kadar zarar verilmemitir.
Sovyetler Birliinin savaa girmesi, Japonya adalarnda belirleyici muharebeler
baladnda anakarada bulunan kara ordusunun taze kuvvetlerinin Japonyann
uzun sreli ve baarl bir sava yrtmesini salayacan iddia eden militaristlerin elinden balca kozlarn almt.
Sovyetler Birlii tarafndan sava ilan edildii renildiinde Yksek Bakomutanlk
Karargh Kzl Orduya kar asker harektlarn balatlmas emrini verdi. indeki
seferi ordusuna, Kwantung ordusuna, yardm etmek iin asker sevkiyat yapmas emri
548

verildi. Japonyann ana piyade grubu olan Kwantung ordusu hatr saylr bir gt
ve uzun yllar boyunca kurulan gl savunma tesislerine sahipti. Kukla Manukuo
hkmetinin, Moolistann ve Suiyuan ordu grubuyla birlikte Kzl Orduya kar
duran kuvvetlerin says 1 milyon 200 bindi. (1927)
Sovyet askerleri alt gn boyunca mstahkem blge hatlarn tmyle at ve
Kuzeydou inin en byk merkezlerine girdi. Kwantung ordusunun karargh
askerlerini ynetemez duruma geldi. Kwantung ordusunun tepesinde kesin yenilgi tehdidi dolayordu.
Sovyetler Birliinin savaa girmesi savan sonucunu belirledi ve Japonya
hkmetinin savan baaryla srdrlmesi umutlarn dayanaksz kld. 9 Austos
sabah erkenden Togo Babakan Sudzukiye geldi ve sava bitirmek gerektiini belirtti. Babakan, Togonun gryle mutabk kald. Togoyu Denizcilik bakan onay da
destekliyordu. Togo Saray evrelerinin desteini almaya karar verdi ve mparatorun
kardei Prens Takamatsuya gitti. Bugn devlet dzeni Potsdam Deklarasyonu kabul edilerek korunabilir, diyordu Togo. Takamatsunun Toprak konusunda bir eyler yapmak mmkn deil mi? uyarsna Togo yant veriyordu: nce biz esas olarak bu konuda Birlemi Milletlerle grmeler yapmaya abaladk, ama imdi, ok
yazk ki, bu olduka zor. (1928) Ayn zamanda Basn Hamisi bakan Kido mparator
ile bulutu ve kendisine sava bitirmek gerektiini belirtti. mparator buna raz oldu
ve ona bu gr Babakana iletmesi talimatn verdi. (1929)
9 Austos saat 10.30da Sava Ynetme Yksek Konseyinin oturumu ald.
Babakan Sudzuki u aklamay yapmak zorunda kald: Bu sabah Sovyetler
Birliinin savaa girmesi bizi nihai olarak ksz bir duruma sokmakta ve savan srdrlmesini olanaksz klmaktadr. (1930) SSCBnin savaa girmesi asker
yneticileri de tutumlarn deitirmeye zorlamt. Anami, Umedzu ve Toyda
imdi Potsdam Deklarasyonunu kabul etmeye raz olmulard, ama u drt koulu
ne sryorlard: Mevcut devlet dzeninin korunmas, sava sulularnn bizzat
Japonlar tarafndan cezalandrlmas, silahszlanmada bamsz hareket edilmesi,
mttefikler tarafndan igalin kabul edilmemesi (eer igal kanlmazsa, bu ksa
sreli olmal, ok fazla kuvvetle gerekletirilmemeli, Tokyo kentini kapsamamaldr). Asker yneticiler kaytsz koulsuz teslimden sz etmenin erken olduunu
belirtiyorlard: Japonya henz yenilmi lke deildi. Togo, yalnzca tek koul ne
srerek Potsdam Deklarasyonunu derhl kabul etmek gerektii dncesindeydi.
Bu koul da devlet dzeninin korunmasyd. Sudzuki ve onay onu destekliyordu.
Konuyu Bakanlar Kurulunun grne sunmak konusunda anlatlar.
Ayn zamanda Sava Ynetimi Yksek Konseyinde de bu tartmalar sryordu, Amerikallar Japonyaya ikinci atom bombasn atmlard.
Ayn gn saat 14.00da Bakanlar Kurulunun olaanst oturumu ald. Kabine
yeleri yedi saat boyunca, Potsdam Deklarasyonunu kabul ederken tek koulu mu
yoksa drt koulu mu ne srmek gerektiini tarttlar. Savan devam etmesi
kararnn kmasna alan Sava Bakan ve Kurmay Bakanlar Togoya kar ktlar. Karar alnamad.
549

Gece saat 12.00da mparatorluk Saraynn kck ve dar bomba snanda,

mparatorun yannda Sava Ynetme Yksek Konseyinin yeni oturumu balad.
Oturumun banda Sudzuki nceden hazrlanm bildiri taslan okudu: Japonya
hkmeti devletin 26 Temmuz tarihli deklarasyon koullarn kabul etmeye
hazrdr. Japon hkmeti bu deklarasyonun, Japonyann egemen hkmdar olan
mparatorun ayrcalklarna zarar verecek talepler iermediini anlamaktadr.
(1931) Tartmalar gece saat 02.00a kadar srd. Togo deklarasyonun bir an nce
kabul edilmesinde srar ediyordu. Anami ve Kurmay Bakanlar yine nceki gibi
drt koulla ilgili taleplerde bulunuyorlard.
Buna karlk Sudzuki ortamn karmakln gereke gstererek mparatordan
grn sylemesini rica etti. Kido ve dier sarayllarla gr alveriinde bulunan mparator, lke iinde ve dnda ortaya kan durumdan dolay ok kayglanmakta olduunu syledi. Ne znt vericiydi ki, mparator mttefiklerin deklarasyonunun kabul edilmesine ilikin neriyi Dileri Bakannn nerdii ekliyle
onaylyordu. (1932) Sudzuki mparatorun kararnn bu oturumun karar olmas
gerektiini belirtiyordu. Gecenin saat drdnde Bakanlar Kurulu mparatorun
kararn oy birlii ile onaylad. (1933)
10 Austos sabah Togo svire ve sveteki Japon Elilere, Japonyann, deklarasyonun koullarn kabul etmeye raz olduuna ilikin bilgiyi bu lkelerin
hkmetleri araclyla mttefik devletlere iletmeleri ricasn ieren bir telgraf
gnderdi. (1934) Bu bilgi ayn zamanda Sovyetler Birliinin Tokyo Bykelisine
de iletildi. (1935)
12 Austos gecesi, Japon hkmetinin szl notasna svire hkmeti araclyla ABD Dileri Bakanl tarafndan gnderilen Sovyetler Birlii, ABD, Byk
Britanya ve in hkmetlerinin yantn Japonya renmiti. Mttefiklerin szl
notasnda, teslim olduu andan itibaren mparatorun ve Japonya hkmetinin iktidar, devlet ynetimi konusunda, teslim olma koullarnn gerekletirilmesi iin
gerekli grd admlar atacak olan mttefik devletler Yksek Komutanna tbi
olacaktr ifadesi yer alyordu. Daha sonra, Potsdam Deklarasyonunun yerine getirilmesi iin gerekli teslim alma koullarnn hkmet ve Ba Komutanlk tarafndan
imzalanmasnn salanmas ve onaylanmasnn mparatora nerilmesine iaret ediliyordu. Mttefiklerin yantnda Japonyann hkmet ekli, sonu olarak Potsdam
Deklarasyonu uyarnca halknn zgr iradesi ile belirlenecektir. (1936)
Bylece, mparatorluk sisteminin korunmas olana dolayl olarak kabul edilmi olsa da, Japonya hkmetinden Potsdam Deklarasyonunun tm koullarn
kabul etmesi talep edilmiti.
Japonya Dileri Bakanl, asker evrelerin tepkisinden ekindii iin, mttefik devletlerin yantn yumuak ifadelerle evirmiti. Asker liderler yant metninin tmn radyo yaynlarndan biliyorlard. Anami, Umedzu ve Toyda mttefiklerin yantnn kabul edilmesine kar olduklarn bildirdiler. Hkmet konuyu
yeniden grt ve teslim olma koullar konusunda yeniden aklama isteme eilimi sergiledi. Karar kabul edilmedi.
550

Japonya snrlar dnda bulunan ve faist eilimli subaylar tarafndan komuta

edilen ordu birlikleri birbiri ardna teslim olma konusundaki grmelere kar kararl protestolar gnderdiler. 13 Austos akam ge saatlerde Umedzu ve Toyda,
bir kez daha gr alveriinde bulunmak iin Togoyu davet ettiler. Kamikaze*
(1937) ad verilen fedailer birliklerinin organizatr Deniz Kuvvetleri Kurmay
Bakan yardmcs Onisi, oturuma katlanlar, fantastik bir taslak nererek teslim
olmay kabul etmemeleri konusunda ikna etmeye alyordu: Eer biz kamikaze operasyonuyla 20 milyon Japonun yaamn feda etmeye hazrsak, zafer bizim
olacaktr. Oturumda bir sonuca varlamad.
Asker Bakanlk evrelerinde bar yanllarn ortadan kaldrmak ve sava
srdrmek amacyla komplolar olgunlamaya balamt. Bar taraftarlar militaristlerin direncini krmak iin mparatorun otoritesinden yararlanma abasndaydlar. Onlarn ne srdkleri gerekelerden bir tanesi halk ayaklanmalar
tehdidiydi. mparator, konferans toplanmas arsna raz oldu. Teslim olma konusunda, mparator mektubun hazrlanmas iin emir vermeyi vaat etti. (1938)
14 Austos sabah mparatorluk Sarayndaki bombardman snanda
mparatorun da katlmyla Sava Ynetme Yksek Konseyi ve Bakanlar Kurulu
birleik oturumu balad. Babakan, Deklarasyon koullarnn kabul edilmesine
ilikin mttefiklere yant taslan okudu. Kar kanlar Sava Bakan ve Kurmay
Bakanlaryd. mparator, teslim olma koullarnn derhl kabul edilmesi gerekliliini
aklad. Kwantung ordusunun Sovyet Silahl Kuvvetleri tarafndan bozguna uratlmas sonucunda Japonya topraklarndaki kararl arpmalar olanana olan inancn
yitirmi olan militaristler, mparator talimat biiminde dile getirilen karara eninde
sonunda raz olmak zorunda kalmlard. (1939) Ayrca, ertesi gn mparatorun radyo konumasnda teslim olma konusunu aklamas karar alnmt.
Ayn gn ABD, Byk Britanya, Sovyetler Birlii ve in hkmetlerine
Potsdam Deklarasyonunun koullarnn Japonya tarafndan kabul edildii konusunda bilgi ieren bir telgraf gnderildi. Ayrca bu telgraf, mparatorun, Potsdam
Deklarasyonunun kurallarnn yerine getirilmesi iin gerekli koullarn hkmet
ve Bakomutanlk tarafndan imzalanmasna onay verme ve imzalanmaya katkda
bulunma hazrl, ayn zamanda asker harektlarn durdurulmas ve Japonyann
tm Silahl Kuvvetlerinin silahlar teslim etmeleri konusunda emir vermeye hazr
olduu aklanyordu. (1940)
Asker liderlerin teslim olmaya raz olmalar bar yanllarnn gecikmi bir zaferiydi. Ama ordu liderleri kaytsz koulsuz teslim olmay kolayca kabullenmek istemiyorlard. Sava srdrme taraftarlar, teslim olma koullarnn yerine gelmesini
engellemek iin silaha bavurmaya karar verdiler. 14 Austos gecesi Genelkurmayn
ve Sava Bakanlnn birka subay mparatorluk Sarayn igal etmeye karar verdi. Komplocular mparatorun savaa son vermesinin ilan edildii radyo konumas
kaydn ele geirmeyi, teslim olmaya ilikin aklamann yaymlanmasna engel olmay ve tm orduyu sava srdrmek iin ayaklandrmay umut ediyorlard.
*

Kamikaze: (Kelime anlam, Tanrdan gelen frtna.) Japonlarn intihar ua. Avion-Suicide de denir.

551

mparatorluk Sarayn koruyan 1. Muhafz Tmen Komutan General Mori

komploya dhil olmay reddetti ve komplocular tarafndan vuruldu. syanclar
onun adna mparatorluk Saray ve radyo istasyonunun kuatlmas konusunda
dzmece emir verdiler. mparatorun korumalar ve saray polisinin silahlar alnd.
Mitralyzcler mparatorun saraynn pencerelerini nian mesafesinde tutuyorlard. Radyo istasyonu da kuatlmt. Komplocularn dier grubu, bar yanllar olarak bilinen hkmet yneticilerinin, zellikle de Babakan Sudzukinin
ve Gizli Konseyin Bakan Hiranumann konaklarna saldrlar dzenlediler.
Sudzuki kent dndaki evindeydi; Hiranuma evin yaknndaki bir hendee gizlenerek lmden kurtuldu. (1941)
Tokyo blgesinde konulanm olan Dou Ordusu Komutanl komplocular desteklemedi ve ayaklanmann bastrlmas iin nlemler ald. 1. Muhafz
Tmeninin aldatlm subaylar ve askerleri bir sre sonra komploculara itaat etmeyi reddettiler. Radyo istasyonunda bulunan isyann eleba Yarbay Hatanakaya
Dou Ordusu Kararghndan sabah 10.30da telefonla oyunun bittii ve ayaklanmann bastrld sylendi. Hatanaka ve dier komplo tertipileri mparatorluk
Saray nndeki yeil imlere gidip hara-kiri* ile yaamlarna son verdiler. (1942)
Sava srdrme taraftarlarnn Tokyodaki darbe dnda daha kk apl ayaklanmalar baz asker birliklerde ve asker okullarda gerekleti. (1943) Ancak, fanatik subaylar ve faist unsurlar grubu ne halk tarafndan ne de bar sabrszlkla
bekleyen erler tarafndan destek grd.
15 Austos sabah radyodan, tam le vakti son derece nemli bir haber verilecei bildirildi. Saat 12.00 civarnda spikerin sesi bildiriyordu: Bir dakika sonra
istisnai neme sahip haber verilecektir. Tm radyo dinleyenlerin ayaa kalkmasn
rica diyoruz. mparator Majesteleri imdi kendi mektubunu okuyacaktr. Tm tarih boyunca ilk kez kendi tebaasna radyodan hitap eden Hirohitonun yksek ve
heyecandan titreyen sesi duyuldu. mparator, Japon militaristler tarafndan balatlan kanl savaa son veren Japonyann teslim olduunu ilan etti.
Japonyann Potsdam Deklarasyonunu kabul etmeye raz olmasna ilikin haberden sonra Truman Japonyann yantn kaytsz koulsuz teslimiyete raz olma
olarak grdn ve bundan dolay da tm silahl kuvvetlerin asker harekt
durdurmalar gerektii aklamasn yapyordu. Truman Orgeneral Douglas Mac
Arthurun Mttefik Yksek Komutan olarak atandn, teslim olmay kabul etme
ve gerekletirme grevinin ona verildiini bildiriyordu.
Ama teslim olma konusundaki habere ramen Kwantung ordusu Kzl Orduya
kar umutsuzca direniini srdryordu. Asker harektlar Austos sonuna kadar
srd. arpmalar sonucunda Japonya ordusu byk kayp verdi. Teslim olmann ilan edilmesinden sonra lenlerin ounu Japonya hkmeti kayp olanlar listesine dhil ediyordu. Japon gericiler sonuta i esirlerin iadesi konusuna gelince,
arpmalarda lenlerin Japonyaya iadesinde srar ederek bunu anti-Sovyet propaganday atelemek iin kullandlar.
*

Hara-kiri: Karn blgesinin yarlmas ekline bal, Japonlara mahsus bir kendini ldrme gelenei.

552

15 Austos 1945te Truman, Japonya Silahl Kuvvetlerinin teslim alnmasnn

ayrntlarna ilikin 1 Numaral Genel Emri Sovyet hkmetine bildiriyordu.
Emir zellikle (Manurya dndaki) in, Formoza (Tayvan) ve Kuzey enleminin
16 derece Kuzeyindeki Fransz in Hindindeki topraklarda konulanm Japon
askerlerinin teslim alnmasnn Chongqing hkmeti tarafndan kabul edilmesini
ngryordu. Manuryada, ayrca Korede, 38 derece Kuzey enleminin Kuzeyinde
ve Sahalindeki Japon kara, deniz, hava ve yardmc kuvvetleri Uzak Doudaki
Sovyet Silahl Kuvvetleri Bakomutanna teslim olmak zorundayd. Emirde eskiden beri var olan unutkanlkla Sovyet ordusu tarafndan teslim almann kabul
edilecei blgenin bileenleri olarak Kuril adalarndan sz edilmiyordu. (1944)
Sovyet hkmetinin 16 Mart tarihli yantnda Japonya Silahl Kuvvetlerinin
Sovyet ordusuna teslim edilecei blgeler arasna, devletin Krmdaki kararlar
uyarnca Sovyetler Birliinin topraklarna katlmas gereken tm Kuril adalarnn
dhil edilmesi neriliyordu. Ayn zamanda Sovyet hkmeti ABD hkmetinin karsna Hokkaydo adalarnn Kuzey kesiminin, Japonya Silahl Kuvvetlerinin teslimini Sovyet ordusunun kabul edecei blgeye dhil edilmesi sorusuyla kt. (1945)
Son neri Amerikallar tarafndan reddedildi. ABD Sovyetler Birliinden, Kuril
adalarndan bir tanesinde kendilerine hava ss kurma olana salama talebinde
bulundu. (1946) Sovyet hkmeti, Aleutskiy adalarndaki havaalanlarndan birinde
Sovyet uaklar iin benzeri olanaklar salanmas kouluyla, ABD ticari uaklarnn
Kuril adalarndan birine inmesine olanak salayabileceini bildirdi. (1947)
Taarruzu srdren Kzl Ordu Kuzeydou inin ana merkezlerini kurtard ve
kendi karma birliklerini Koreye, Gney Sahaline ve Kuril adalarna kard.
Kwantung ordusunun Sovyet Silahl Kuvvetler tarafndan bozguna uratlmas
inde halk devriminin zaferine katkda bulunan nemli bir faktrd.

14 Austos 1945 Tarihli

Sovyet-in Mttefik Anlamas
Hitlercilerin kanlmaz bozgununun tm belirginliiyle ortaya kt sava
boyunca, burjuva basn da Sovyetler Birliinin Japonyaya kar savaa girme olaslndan giderek daha ok sz etmeye balaynca, Kuomindang ynetimi endieye kaplmt. an Kay ek ve yanllar SSCBnin Uzak Douda savaa girmesinin,
Sovyetler Birliinin in halknn gznde otoritesini artracandan ve Sovyet-in
ilikilerinin ilerlemesinde srar eden demokratik glerin pozisyonunun glenmesine katkda bulunmasndan ekiniyorlard. (1948) Kuomindang basn Japonyann
yenilmesinden sonra SSCBnin inin Kuzeydou (Manurya) ve Bat Xinjiang blgelerini kuatma planlarna ilikin iftira ierikli sylentiler yayyordu. (1949)
inde geni halk kitleleri ve demokratik rgtler demokratik reformlarn yaplmas ve SSCB ile ilikilerin iyiletirilmesinde srar ediyorlard.
kinci Dnya Sava srecinde SSCBnin uluslararas otoritesinin ve kudretinin
olduka artmas Kuomindanglar Uzak Doudaki hibir sorunun Sovyetler Birlii
553

olmadan zlemeyeceini anlamaya zorluyordu. Bunun sonucunda, in iktidar

evrelerinde Sovyet-in ilikilerinin belirli bir istikrar yararna eilimler gleniyordu. Kuomindangn lkbahar 1945teki VI. Oturumunda bir grup lml delege Sovyet-in ilikilerinin iyiletirilmesinin gerekliliine ilikin bir neri sundu.
Sonu olarak, gerici kanadn basks altnda, ancak SSCB ile uzun vadeli dostluk
ilikileri kurulmasnn gerekliliine ilikin bir bildiri yaymlanabildi. (1950)
30 Haziran-14 Temmuz 1945 tarihleri arasnda in ve Sovyet delegasyonlar arasnda grmeler yapld. 14 Temmuz-7 Austos arasnda SSCB, ABD ve
ngiltere hkmet Bakanlarnn Potsdam Konferans nedeniyle verilen aradan
sonra bu grmeler 14 Austosta dostluk ve ittifak anlamasnn, in Changchun
Demiryolu, Port-Artur, Dalny Port ve Sovyet askerlerinin Japonyaya kar hlen
srmekte olan ortaklaa sava nedeniyle inin Dou eyaletinin topraklarna
girmesinden sonra Sovyet Bakomutan ile in idaresi arasndaki ilikiler konusunda szlemenin imzalanmasyla sona erdi.
Anlama SSCB ile in arasndaki dosta ilikilerin, Japon saldrganlnn tekrar olaslna meydan vermemesi gereken ittifak ve sava sonras iyi komuluk
ilikileri yoluyla glendirilmesini ilan ediyordu. Her iki taraf da, Japonyaya kar
savata birbirlerine gerekli asker destek ve yardmla dier destek ve yardmlar
yapma ykmlln, ayn zamanda Japonya ile mnferit grmeler yapmama ve karlkl mutabakata varmadan ne iktidardaki Japon hkmeti, her trl
saldrgan niyetten vazgemeyecei ak olan baka herhangi bir hkmetle ne de
Japonyada kurulmu olan baka bir iktidar organyla atekes ya da bar anlamas imzalamama ykmllklerini stlenmilerdi. Japonyann taraflardan birine
saldrmas sonucunda bu lkeye kar asker harekta srklenmesi durumunda
dier taraf derhl elinde bulunan tm aralaryla ona tm asker ve dier yardm
ve destei gstermek zorundayd. Anlama, taraflarn dier tarafa ynelik ittifaka
ve koalisyona katlmamasn ngryordu.
Her iki byk devletin hkmetleri sava sonras dnemde sk ve dosta ibirlii iinde ortaklaa alma, birbirlerine mmkn olan tm ekonomik yardm
yapma ve birbirlerinin egemenlik ve toprak btnlne karlkl sayg ve birbirlerinin iilerine karmama ilkeleri uyarnca hareket etmek konusunda szlemilerdi. (1951)
in Changchun Demiryoluna (CD) ilikin szlemenin koullarna gre,
eski Dou in Demiryolu (DD) ve Gney Manurya Demiryolu (GMD), inin
egemenlii altnda ve Sovyet-in ortaklaa ynetimiyle yalnzca ticari tama iletmesi olarak SSCB ve inin ortak mlkiyetine devrediliyordu. Ynetim ve iletme amacyla eit paylarda in Changchun Demiryollar in-Sovyet irketi kuruldu. Szlemenin otuz yllk yrrllk sresinin bitiminde CD karlksz olarak
inin tam mlkiyetine devredilmeye tbi idi. (1952)
Port-Artur Szlemesine gre, bu liman, yalnzca SSCB ve inin asker ve ticari gemileri iin ak olan bir deniz asker ssne dntrld. ssn gvenliini Sovyet hkmeti stlendi. Szlemenin yrrllk sresinin bitiminde (30 yl)
s inin mlkiyetine devredilmeye tbi idi. (1953)
554

Dalny Port (Uzak Liman) tm lkelerin ticaretine ve seyrseferine ak olan

serbest limana dntrld. Dalny limann idaresi in hkmetine aitti. (1954)
Sovyet hkmetinin bu admlar, Uzak Douda bar ve gvenliin salanmas devine tam anlamyla yant veriyordu. Bu nlemlerin yararll 1945
ubatndaki Yalta Konferansnda byk devletlerin Bakanlar tarafndan da kabul edildi. (1955)
Sovyet Bakomutan ile in idaresi arasndaki anlamalara ilikin szlemenin
koullar uyarnca, Japonyaya kar ortaklaa sava nedeniyle inin Dou eyaletinin topraklarna dhil olmasndan sonra, tm asker konulardaki asker harekt
blgesindeki st ynetim ve sorumluluk Sovyet Silahl Kuvvetleri Bakomutanna
verilmiti. in hkmeti dmandan kurtarlm topraklarda idari organlar kurmutu ve geri alnm topraklarda in Silahl Kuvvetleri arasnda koordinasyonun
salanmasna yardmc oluyor ve in idaresinin Sovyet Bakomutan ile aktif ibirliini salyordu.
SSCB ve in Dileri Bakanlarnn deitikleri notalarda SSCBnin inin
iilerine karmamas, Dou eyaleti zerindeki tam egemenlie sayg duymas, bu eyaletlerin toprak ve idari btnlne sayg ilkeleri onaylanmt. Sovyet
hkmeti ine asker tehizat ve dier maddi kaynaklarla (...) manevi destek ve
yardm yapmay (1956) kabul etti.
in hkmeti D Moolistan halk (Moolistan Halk Cumhuriyeti: MHC
y.n.) tarafndan defalarca ifade edilen bamszlk arzusu nedeniyle, Japonyann
yenilmesinden sonra, D Moolistan halklarnn halkoylamas bu arzuyu teyit etmesi durumunda, in hkmetinin D Moolistann mevcut snrlar iindeki
bamszln tanyacan (1957) ilan ediyordu. Sovyet hkmeti de Moolistan
Halk Cumhuriyetinin (D Moolistann) devlet bamszl ve toprak btnlne sayg duyacan (1958) ilan ediyordu.
14 Austos 1945 tarihli Sovyet-in Anlamas Sovyetler Birliinin Uzak Dou
snrlarnda durumun istikrar ve Japonyann SSCB ve ine kar saldrganlnn
nne geilmesi iin byk nem tayordu.

Japonyann Teslim Olma Tutana

Sovyet Silahl Kuvvetleri Austosun ikinci yars boyunca Kwantung ordusu ve
Japon ordusunu Gney Sahalin ve Kuril adalarnda bozguna uratt. Moolistan
Devrimci Halk Ordusu aktif bir faaliyet iindeydi. Sovyet Silahl Kuvvetlerinin
kahramanca ve zverili faaliyetleri in Halk Ordusuna, ayn zamanda Endonezya,
in Hindi, Burma ve Malay halklarnn ulusal kurtulu mcadelesine ok nemli bir yardm salamt. 15 Austosta Kzl Ordu Koreyi kurtard. 17 Austosta
Endonezyann bamszl ilan edildi.
19 Austosta teslim olma tutanann resm olarak imzalanmasnn hazrlklar
iin Genelkurmay Bakan yardmcs Tmgeneral Torasiro Kavabe Bakanlnda
bir Japon delegasyonu Manilaya gnderildi. Delegasyon teslim olma tutanann
555

imzalanmas prosedr ve Japonyann mttefik ordular tarafndan igalini gerekletirme ayrntlar konusunda Amerikan Komutanl ile anlamaya vard.
Bu anlama uyarnca, 28 Austosta Kanagawa Belediyesine bal Atsugi havaalanna Amerikan ordusunun nc mfrezesi karma yapt. 30 Austosta Mttefik
gal Kuvvetleri Yksek Komutan General Douglas Mac Arthur Japonyaya geldi.
Teslim olma tutanann resm olarak Amerikan zrhls Missurinin bordasnda imzalanmas iin 2 Eyll tarihi kararlatrld. Amerikallar nihai tutanan imzalanmas seremonisine teatral ve ihtiaml bir gsteri havas verme
abasndaydlar. Mac Arthurun emriyle ABDden Missurinin bordasna, 1854
ylnda Japon hkmetini top atlaryla tehdit ederek lkeyi Amerikan burjuvazisine aan hak eitliine dayanmayan bir anlamay imzalamaya zorlam olan
Komutan Perryin* bayra getirildi. Zrhlnn gvertesinin orta yerinde etrafnda
ABD, Byk Britanya, SSCB, Fransa, in, Avustralya, Kanada, Hollanda ve Yeni
Zelanda temsilcilerinin oturduklar byk bir masa kurulmutu.
... Birdenbire bastrm olan sessizlik iinde gvertenin duvarna vuran bastonun hafif sesi duyuldu. Mttefik temsilcilerinin masasnn nnde belirgin bir ekilde topallayan Japon delegasyonu bakan ileri bakan Mamoru Sigemitsu belirdi.
(1959) Ona Japonya Genelkurmay Bakan General Umedzu ve dokuz kii daha
(Dileri Bakanl, Sava ve Denizcilik Bakanlklarndan er temsilci) elik ediyordu. Yzlerce gzn baklar arasnda birka dakika boyunca Sigemitsu, Umedzu
ve dier Japon temsilciler tam bir suskunluk iinde masann nnde duruyorlard.
Bu, zel olarak ngrlm seremoni program, yani utan dakikalaryd.
Ardndan Mac Arthur Japon delegeleri masaya davet etti. mparator, Japon
hkmeti ve Japon mparatorluk Yksek Karargh adna kaytsz koulsuz teslim
olma tutanan Sigemitsu imzalyordu. kinci imzay General Umedzu atyordu.
Mttefik uluslar adna tutana Generaller D. Mac Arthur, J. M. Wainwright ve E.
Percival imzaladlar. Daha sonra tutana mttefik devletler temsilcileri: ABDden
Amiral C. Nimitz, inden General Su Yong-Chan, Byk Britanyadan Amiral B.
Fraser, SSCBden Tmgeneral K.N. Derevyanko, Avustralyadan General T. Blamey,
Fransadan General Leclerc, Hollandadan Amiral Halfrich, Yeni Zelandadan Hava
Kuvvetleri Mareal Yardmcs L. sit, Kanadadan Albay M. Moore Cosgrave imzaladlar.
Teslim alma tutananda Japonyann Potsdam Deklarasyonunun koullarn
kabul etmeye raz olduu kayt altna alnyordu.
Japonya, Japon mparatorluk Genelkurmaynn, Japon Silahl Kuvvetlerinin,
bulunduklar yer neresi olursa olsun Japonya kontrol altndaki tm silahl
Kuvvetlerinin kaytsz koulsuz teslim olduklarn mttefik devletlere ilan ediyordu.
Nerede bulunurlarsa bulunsunlar, Japon ordularna ve Japon halkna asker faaliyetlere derhl son vermeleri, tm gemilerin, uaklarn, asker ve sivil mallarn
*

Matthew C.Perry: Amerikan Donanmasnda Komutan. 1852-1854 yllarnda Japonyaya gitmi ve 1854
ylnda zor kullanarak, Hakodate ve Shimodu limanlarn, ikmal ve ticaret iin Amerikan gemilerine
amtr.

556

korunmas ve onlara zarar verilmemesi, ayn zamanda mttefik devletler Yksek

Komutan ya da Japon hkmeti organlar tarafndan ne srlecek taleplerinin
onlarn direktiflerine gre yerine getirilmesi emrediliyordu.
Japonya mparatorluk Genelkurmayna, nerede bulunurlarsa bulunsunlar
Japonyann kontrol altnda bulunan tm ordularn komutanlarna bizzat kaytsz
koulsuz teslim olmalar, ayn zamanda komutalar altnda bulunan tm ordularn
kaytsz koulsuz teslim olmalarn salamalar emri yaymlamas emredildi.
Tm sivil, asker ve resm deniz kuvvetleri grevlileri mttefik devletlerin
Yksek Komutannn teslim olmann gereklemesi iin gerekli grd ve bizzat onlar tarafndan yetkileri dhilinde yaymlanacak olan tm talimat, emir ve
direktiflere itaat etmek ve onlar yerine getirmek zorundaydlar; tm bu resm grevliler grevleri banda kalmak ve zel mttefik devletler Yksek Komutan ya
da onun yetkilendirmesi sonucu yaymlanm olan bir emirle muaf tutulacaklar
durumlar dnda sava d faaliyetlerini yerine getirmek zorundaydlar.
Japonya hkmeti ve onun ardllar Potsdam Deklarasyonu koullarn drste yerine getirmek, deklarasyonun yaama geirilmesi amacyla mttefik devletler Yksek Komutan ya da mttefik devletler tarafndan tayin edilmi olan baka
herhangi bir temsilcinin talep edecei direktifleri vermek ve faaliyetleri gerekleme ykmlln stlendiler.
Japonya mparatorluk hkmeti ve Japon Genelkurmayna Japonlarn kontrol
altnda bulunan tm mttefik sava esirlerini ve gzaltna alnm sivilleri derhl
serbest brakmalar ve onlarn gvenliinin, beslenmeleri ve bakmlarnn, ayrca
gitmeleri gereken yerlere bir an nce sevkiyatlarnn salanmas emri verildi.
mparatorun ve Japonya hkmetinin devleti ynetme idaresi, teslim olma koullarnn gerekletirilmesi iin gerekli grd her trl adm atabilen mttefik
devletler Yksek Komutanna tbi idi. (1960)
Teslim olma tutanann Japonya tarafndan imzalanmasyla birlikte kinci
Dnya Sava sona erdi.
kinci Dnya Sava, anti-faist koalisyona ait halklarn ve devletlerin faist
bloa kar zaferiyle sona ermiti. Sovyetler Birlii ve onun Silahl Kuvvetleri,
Hitler Almanyas ve mttefiklerinin bozguna uramasnda belirleyici rol oynadlar. Sovyet halknn emsalsiz ldeki kahramanca mcadelesi ve SSCB ile ortaklaa mcadelede silahl ittifak iinde olan ok sayda dnya halknn abalar
sonucunda Batda Hitler Almanyas ve Uzak Douda militarist Japonya ile ortaya
kan faizm ve saldrganln balca ocaklar yok edilmilerdi. Sovyet halk ve
onun Silahl Kuvvetleri, diyordu L.. Brejnev, yce kurtulu misyonunu namusuyla yerine getirmi, Avrupa ve Asya halklarnn zgrlk ve ulusal bamszlk
mcadelesine kardee yardm etmiler, faizmden kurtulmas iin Alman halkna
da yardmc olmulardr. (1961)
Dnya gericiliinin nc mfrezelerinin asker, siyasal ve moral yenilgileri, tartma gtrmez bir ekilde sosyalizmin, dnyada ilk sosyalist devlet olan
Sovyetler Birliinin kar koyulmaz gcn kantlamt. V.. Leninin, Kendi
557

iktidarn, yani Sovyet iktidarn, emekilerin iktidarn savunmakta olduklarn

ve zaferi kendilerine ve onlarn ocuklarna kltrn tm nimetlerinden, insan
emeinin tm retiminden yararlanma olana salayacak olan davay savunmakta olduklarn bilen, hisseden ve gren ii ve kyllerin ounlukta olduu halka
kar hibir zaman zafer kazanlama. (1962) szleri kantlanmt. Emperyalist
hkmetlerin Sovyetler Birliini yok etme ya da zayf drme hesaplar suya
dmt. kinci Dnya Savann sonuna doru Sovyetler Birlii, her trl saldrgann saldrsn pskrtmeye yetenekli en kudretli dnya devletlerinden biri
hline gelmiti. Sovyet devlet ve toplum dzeni en salam ve en ok yaama yeteneine sahip bir dzen olduunu kantlamt.
Komnist Parti ynetimindeki Kzl Ordu tarafndan uluslararas faist ve
militarist glere kar kazanlan belirleyici zaferler, dnya leinde tarihsel bir
neme sahipti. Byk Anayurt Savann zaferle sona ermesi, faist Almanyann
ve militarist Japonyann bozguna uramas Avrupa ve Asya halklarna kurtuluu
getirdi, dnya emperyalizminin gcn zayflatt. Bu, Avrupa ve Asyann bir dizi
lkesinde ulusal kurtulu devrimleri ve sosyalist devrimlerin baarsna, uluslararas devrimci kurtulu hareketinin ykseliine katkda bulundu.
Japon emperyalizmine vurulan ykc darbeler sonucunda inde, Korede
ve Vietnamda devrimlerin zaferi iin elverili koullar olutu. Sovyetler Birlii,
Amerikan emperyalizmini ve gerici Kuomindangn indeki devrimi bastrma niyetlerini siyasal, diplomatik ve dier faaliyetleriyle sekteye uratt.
Emperyalist Japonyaya kar zafer Endonezya, Hindistan, Filipinler, Malaya,
Burma ve dier Asya lkeleri halklarnn kurtulu mcadelesini etkiledi. Tm Asya
ktasnda smrgecilie kar ve ulusal bamszlk, demokrasi ve ilerleme yanls
savalarn gcn pekitirip emperyalizm ve gericiliin pozisyonunu zayflatt.
kinci Dnya Savanda zaferin kazanlmasnda Sovyet d politikas ve Sovyet
diplomasisi byk bir rol oynad. Komnist Parti ve Sovyet Devletinin Leninci
d politikas balca emperyalist devletler arasndaki derin gr ayrlklarndan yararlanarak kapitalist devletlerin tek cephe oluturmasna engel oluyor,
ABD ve ngilterenin katlmyla anti-faist bir koalisyon kurulmasn salyordu.
Emperyalist diplomasinin SSCByi izole etmek ve tek bir anti-Sovyet cephe oluturmak planlar Sovyetler hkmetinin becerikli d politik faaliyetleri sonucunda
suya dt. En byk iki kapitalist devlet olan ABD ve ngiltere anti-Sovyet bir
savaa katlmak bir yana, sonuta SSCBnin tarafnda yer aldlar. Sovyet Devleti
ve Komnist Partinin Leninci d politikas, savan zaferle sonulanmas iin en
uygun uluslararas koullarn olumasna nemli lde katkda bulundu. Deiik
toplumsal sistemlere sahip devletlerin ibirliine ilikin Leninist ilke yaama gcn yeniden gsterdi.
SSCB ile kapitalist mttefiklerinin sava sonras bar tesis etme yntemlerindeki nemli farkllklara ramen, mttefiklerin Sovyetler Birliinin zayf drlmesi ve izole edilmesine dnk sinsice planlarn aa vurarak bir mantk zinciri iinde ve kararllkla anti-faist koalisyonun birlii ve btnln savundu.
558

Sovyet hkmetinin abalar sayesinde, savan kurtulu amac ve sava sonras

barn tesis edilmesi ynndeki demokratik ilkeler Potsdam Szlemelerinde,
Birlemi Milletler rgt tznde ve dier uluslararas antlama ve szlemelerde perinlendi. zellikle de bu uluslararas belgelerle kurtarlm halklarn kendi bamszlk ve egemenliklerini tesis etmek, demokratik yolda gelimek haklar
salanm oldu.
Uluslararas ilerlemenin bugnk aamasnda Sovyetler Birlii ve diplomasisi
kinci Dnya Savann nihai izgilerini belirlemekte, Avrupada ve tm dnyada verili gerekliklerin pekitirilmesi iin mcadele etmektedir. SBKPnin XXIV.
Oturumu uluslararas ortamda bar, demokrasi ve sosyalizm yararna meydana
gelecek deiikliklere ynelik bir Bar Program hazrlamtr.

559

KAYNAKA

Tarih literatrnde lk an diplomatik tarihini btnyle ele alp inceleyen bir eser
yoktur. Ancak, lk a tarihini ileyen genel karakterli tarih ve hukuk kitaplarnda
bu uzun dnemin diplomatik ilikileri konusunda bilgiler bulunabilir.
Biz, burada, Eski Dou tarihini genel bir ekilde ele alanlardan balayp Yunan ve
Roma tarihine ilikin almalarla tamamlanan ve belli bal eserlerde en nemli
kaynaklar ieren bir liste sunuyoruz.

A) Kaynaklar
Eski Dnya. Dounun uygarlk tarihine ilikin belgeler derlemesi. Profesr B. Turaev
ve Profesr I. Borozdin ynetiminde yaynlanmtr. 1. Ksm, Moskova, 1915.
Manu Yasalar. Elmanoviin Rusa evirisi, Petersburg, 1913. Blm 7: Kral.
N. MARR ve I. ORBELI. 1916 ylnda Vana giden arkeolojik aratrma kurulunun raporu: Van dandaki iki oyukta yaplan kazlar ve bat oyuunda bulunan Sardur il
yaztlar. Petrograd, 1922.
M. NIKOLSKI: Van Krallarnn Rusyada bulunmu ivi yazl yaztlar. Antik
Dou Uygarlklar (Moskova Arkeoloji Dernei Dou Komisyonu almalar,
Moskova, 1893, cilt 1, fasikl 3, s. 375-453).
N. MARR. Maku Hkmdar II. Russann yaztlar. Rus Arkeoloji Dernei Dou ubesinin Memurlar, Moskova, 1921, cilt 25.
M. NIKOLSKI, Kafkasya tesinde bulunan ivi yazl yaztlar Kafkasya arkeolojisine
hizmet iin toplanm malzemeler, Moskova, 1896, fasikl 5.
HOMEROS. lyada
THUKYDIDES Tarih.
HERODOTOS. Tarih
KSENOPHON. Ellenika.
DEMOSTHENES. Sylevler
DEMOSTHENES. PHILLIPPIKOS.
AISKHINES. Ktesiphone kar sylev.
PLUTHARKOS. Paralel hayatlar.
TITUS LIVIUS. Roma Tarihi.
POLYBIOS. Evrensel Tarih.
TACITUS. Toplu eserleri.
SUETONIUS. On ki mparatorun Hayat.
AMMIKNUS MARCELLINUS. Rerum Gestarum
PROKOPIOS. Iustinlaonsun Savalar Tarihi.
KNUDTZON. Die El-Amarna Tafein (El Amarna Tabletleri), Leipzig. 1908.
561

Royal Correspondance of the Assyrian Empire. Translated In to English with a transliteration of the text and a commentary by L. Waterman (Asur mparatorluu
Hkmdar Yazmalar. L. Waterman tarafndan metnin evirisi ve bir yorumuyla
birlikte ngilizce evirisi), s. I-IV, Michigan, 1930-1936.
K. LEHMANN, HAUPT. Corpus nscriptionum chaldricarum, Berlin, 1928.
R. SCALA. Staatsvertrage des Altertums. Cilt I (338e kadar). 1898.
G. DITTENBERGER. Syloge Inscriptionum. Graecorum, condita et aucta nunc tertium edita. Cilt 1-4, Leipzig, 1915-1924.
AESCHINES. Orationes. Lipslae. 1908 (ve baka edisyonlar).
DODORUS (Siculus). Bibliotheca Historica. Cilt 1-5, Leipzig, 1888-1906 (ve baka
edisyonlar).
AULUS GELLIUS. Noctes atticae. Ed. minor II.Lepizig. 1886 (ve baka edisyonlar).
APPIANUS. Historia Romana. Ed. L. Mendelssonhn. Cilt I: Iberica. Macedonica,
Mithridatica. Lipsiae. 1879.
C. JULIUS CAESAR. Commertarli de bello Gallico.
Res Gesie divi Augusti. Monumentis Anrcyrano et Apolliensi. Th. Mommsen yayn.
Berlin, 1883.
Dio Cassius. Historiarum Romanarum quae supersunt. P.U. Boissevain Yayn, cilt 1-4,
B, 1895-1926.
Dio Prusoensis Chrysostomus. Dionis Prussaensis quem vocant Chrysostomum.
(Opera) quae exstant omnia, edidit, apparatu critico instruxit J. de Arnim. T. 162,
Berlin, 1893-1896.
Iordanus Romana et Getica. Th, Mommsen Yayn, B, 1881 (Monumenta Germaniae
Historica, cilt 5, s. 1). Bk.: De origine actibusque Getarum.
Fragmenta Historicorum Graecorum. Cilt 4. P. 1851. Petrus Patricius. Bk.: s.206-218.
Corpus juris civilis. Cilt I. Institutiones recognovit Paul Kruegar. Digesta recognovit
Th. Mommsen, B, 1906. Vid.. Digesta.
THEODOSIANI libri XVI, cum constitutionibus Sirmon, dianis et leges novellae ad
Theodosianum pertinentes. Th. Mommsen ve P. Meyer Yayn, T. 162, Berlin, 1905.
vid.: Codex Theodosianus.

B) Tarih Aratrmalar
K. MARX. Les formes sociales anterieurs au Capitalisme (Kapitalizmden nceki toplum ekilleri), Fr. eviri
F. ENGELS. Cortribution a lhistoire des anciens Germains (Eski Germenlerin Tarihine
Katk). Fr. eviri
B. TURAYEV. Eski Dou Tarihi. V. truve ve I. Sniyegirev ynetiminde. T. 162, L,
1936, cilt I, s. 1 ve 2, cilt II, s. 3-6.
MESANINOV. Kaldenin ncelenmesine Giri, Bak, 1927.
I. BELOH. Eski Yunan Tarihi. Cilt 1-2 1897-1899
I.G. DROYSEN. Historire de lhellenisme (Helenizm Tarihi).
T. MOMMSEN. Histoire Romaine (Roma Tarihi). Cilt 1-2
562

I. POKROVSKI Roma Hukuku Tarihi. 4. Basm, Petrograd, 1918.

E. MEYER. Geschichte des alter tums (lk a Tarihi). kinci Basm. Bd. 2-3. Stuttgard
ve Berlin, 1928-1937.
E. MEYER. Geschichte des alter tums (lk a Tarihi). Bd. 4-5. Stuttgard, 1901-1902.
K. J. BELOCH. Griechhische Geschichte (Eski Yunan Tarihi), kinci Basm, Bd. 1-4,
Berlin ve Leipzig, 1912-1927.
T. BUETTNER-WOBST. De legationibus rei publicae liberae temporibus Romam missis. Leipzig, 1876.
P. CLOCHE. La politique Etrangere dAthenes de 404 a. 338 avant J.-C. Paris, 1934.
E. EGGER. Etudes historiques sur les traites publis chez les Grecs et chez les Romains
depuis les temps les plus anciens jusquaux premiers Siecles de lere Chrtienne (En
eski zamanlardan Hristiyanlk ann ilk yzyllarna kadar Eski Yunanllarda ve
Romallarda yaynlanan kitaplar zerine tarihsel incelemeler). Yeni basm, Paris,
1886.
R. HELM. Untersuchungen ber den auswartigen diplomastischen Verkehr des
Rmischen Reiches im Zeitalter des Spatantike. Archiv fr Urkundenforschung
(lk a boyunca Roma mparatorluunun Diplomatik D likileri zerine
Aratrmalar. Belgeler Arivi), Leipzig, 1932. no. 12.
F. LAURENT. Histoire du droit des gens et des relations internationales (Devletler
Aras Hukukun ve Uluslararas likilerin Tarihi). Cilt 3. Brksel, 1862.
TH. MOMMSEN. Rmisches Staatsrecht (Roma Devlet Hukuku). Bd. 2-3 Leipzig,
188791888. Bd. 2, Abt. 1,2. Die einselnen Magistraturen. Bd. 3, Abt, 1,2.
Brgerschaft und Senat.
W. Mller. De ritibus et ceremonlis quibus Graeci commercia publica sanxerunt.
Koenigsberg, 1854.
T. SORGENFREY. De vestigils juris gentium Homerici. Leipzig. 1872.
B. NIESE, Geschichte der griechischen und Makedonischen Staaten selt der Sclacht
bel Chaeronea (Khaironela Savandan bu yana Eski Yunan ve Makedonya
Devletlerinin Tarihi). Bd. 1-3, Gotha, 1893-1903.
E. A. THURM. De Romanorum legastis rei publicae liberae temporibus ad exteras
nationes missis, Leipzig, 1883.
K. AUG. WEISKE. Considerations historiques et diplomatisques sur les Ambassades
des Romains, compares aux modernes (Modern Eliliklerle Karlatrmal Roma
Elilikleri zerine Tarihsel ve Diplomatik Adan Dnceler). Zwickau, 1834.
P. WILLEMS. Le Senat de la Republique Romaine (Roma Cumhuriyet Senatosu). Cilt
2: Les attributions du Senat (Senatonun Grev ve Yetkileri). Louvain, 1885.

563

I. ORTA ADA DPLOMAS (BATI AVRUPA VE BZANS)

A) Kaynaklar
GIOVANNI PIANO CARPINI. Histoire des Mongols (Moollarn Tarihi). Fr. ev.
PROKOPIOS. Histoire secrete (Gizli tarih). Fr. ev.
RUBRUQUIS. Voyage dans les pays de lOrient (Dou lkelerine Gezi). Fr. ev.
PRISCUS. Histoire de lEmpire Byzantin (Bizans mparatorluunun Tarihi). Fr. ev.
M. STASYULEVI. Kendi Yazarlarnn ve Modern Yaptlarn Aynasndan Orta an
Tarihi. Cilt 1-3, Petersburg. 1913-1915.
Aratlarnn Aynasndan Ortaa. D. Egorov ynetiminde, Moskova, 1913.
Orta a tarihine ilikin seme yazlar dergisi. Gratianski ve Skazkin ynetiminde, cilt
1, Moskova, 1939.
A. BASCHET. Histoire du depot des archives des Affaires Etrangeres a Paris, au
Louvre en 1710, a Versailles en 1763, et de nouveau a Paris (1710da Pariste
Luvre Saraynda, 1763te Versayda ve sonra yeniden Paristeki Dileri Arivleri
Deposunun tarihi), Paris, 1875.
G. BERGENROTH. Letters, dispatches and State papers relating to the negociations
between England and Spain (ngiltere ile spanya Arasndaki Pazarlklara likin
Mektuplar, Mesajlar ve Devlet Yazmalar). Cilt 1-3, Londra, 1862.
E. CHARRIERE. Negociations de la France dans le Levant (Fransann Yakn Doudaki
Pazarlklar). Paris, 1860. Collection des documents inedits sur lhistoire de la
France (Fransa tarihi zerine yaymlanmam belgeler koleksiyonu). cilt 4-6.
PH. COMMINES, Memories (Anlar).
KONSTANTINOS PORPHYROGENETOS. De ceremoniis aulae Byzantinae. Bonnae,
1829-1830 (Opera, cilt 1-2).
EINHARDUS. Vita Karoli Magni. Ed. 5 Hannoverae et Lipsiae, 1905. (Sciriptores rerum Germanicarum in usum scolarum ex Monumentis Germaniae historicis separatim edit).
GENTILIS ALBERICUS. De Legationibus. Cilt 1-2. L. 1853 (New York, 1924).
Charavay ve B. Mandrot. Cilt I-II, Paris, 1883-1909.
Lettres et negociations de Philippe de Commines (Philippe de Comminesin Mektuplar
ve Pazarlklar). Tarihsel ve biyografik bir yorumla birlikte yaynlayan: J. Kervyn de
Lettenhove. Brksel, 1867.
Negociations diplomatiques de la France avec le Toscane (Fransann Toskana ile
Diplomatik Pazarlklar). G. Canestrini ve A. Desjardins tarafndan derlenmi belgeler, Paris, 1872.
Siyasetname. Traite de gouvernement compos pour le Sultan Melik-Chah
(Siyasetname. Sultan Melik ah iin yazlm ynetim kitab Ch. Scheferin
Franszca evirisi. Ecole des langues orientales vivantes (Yaayan Dou Dilleri
Okulu) yaynlar, 7, Paris, 1894.
G. THOMAS. Die altesten Verordnungen der Venetianer fr auswartige
Angelegenheiten (Dilerine ilikin eski Venedik Yasalar.) Mnchenner Akademie
des Wissenchaften (Mnih Bilimler Akademisi) yaynlar, 1873.
G. VILLEHARBOUIN. La conquete de Constantinople (Konstantinopolisin fethi).

564

B) Tarih Aratrmalar
K. MARX, Extraits chronologiques (Kronolojik semeler). Fr. ev.
K. MARX. Correspondance diplomatique secrete (Gizli Diplomatik Yazmalar). Fr.
ev.
F. ENGELS. Lorigine de la famille, de la proprite prive et de lEtat (Ailenin, zel
Mlkiyetin ve Devletin Kkeni). Fr. ev.
F. ENGELS. De la decomposition du Feodalisme et developpement de la Bourgoisie
(Feodalizmin zl ve Burjuvazinin Gelimesi zerine) Fr. ev.
F. ENGELS,. La periode Franque (Frank Dnemi). Fr. ev.
V. LENN. Devlet ve Devrim.
Y. Stalin. Marksizm ve Milliyet Sorunu.
V. ALEKSANDREKO. Papalarn Diplomatik Temsilcilik Kurumlar. Hukuk Dernei
dergisi Petersburg. Kasm 1894 says.
V. BARTOLD. I.Karl (Charlemagne) ve Harun el Reit. Hristiyan Dou, 1921, cilt 1.
V. BARTOLD. Mslman Dnyas. Petrograd. 1922.
V. BARTOLD. Mslman Uygarl. Petrograd. 1918
A. VASLEV. Bizans ve Araplar. Leningrad. 1925.
A. VASLEV. Bizans mparatorluu Tarihi. 1.Fasikl: Bizans ve Hallar. Leningrad,
1932.
A. VASLEV. Douda Latin Egemenlii. Petrograd, 1923.
A. VASLEV. Bizans Tarihi in Malzemeler. Toplu eserleri, cilt 4. Petersburg. 1909.
Histoire generale (Genel Tarih). E. Lavisse ve A. Rambeau ynetiminde. Cilt 1-4.
CH. DIEHL. Justinien et la civilisation Byzantine du VI.Siecle (Justinianus ve
VI.Yzylda Bizans uygarl).
G. DODU. Histoire des institutions Monarchiques dans le Royaume Latin de Jerusalem
(Latin Kuds Krallnda Monari Kurumlarnn Tarihi).
DRNOV. X.Yzylda Gney slavlar ve Bizans. Moskova niversitesine Bal Eski
Rus Eserleri ve mparatorluk Tarihi Dernei yaynlar, 5.
M. KORELN Papalk Tarihinin Orta adaki nemli Anlar. Petersburg. 1901 (Orta
a ve Modern zamanlar Boyunca Avrupa Tarihi).
S. G. LOZNSK. Papalarn Tarihi. Cilt I. Moskova, 1935.
Ch. PETIT-DUTAILLIS. La Monarchie Feodale en France et en Angleterre. X.-XIII.
Siecles (Fransada ve ngilterede Feodal Krallk. X.-XII.Yzyllar).
E. TARLE. Histoire de lItaile au moyen age (Orta ada talya Tarihi). Petersburg.
1906.
F. USPENSK. Histoire des Croisades (Hal Seferleri Tarihi). Petersburg, 1901.
F. KUSPENSK. Histoire de Byzance (Bizans Tarihi). Leningrad. 1927.
D. FUSTEL DE COULANGES. Histoire des institutions politiques de lancienne
France (Eski Fransadaki Siyasal Kurumlarn Tarihi).
W. ANDREAS. Die venetianischen Relationen und ihr Verhalniszur kultur der
Renaissance (Venediklilerin Rnesans Kltryle likileri). Leipzig, 1908.
A. BASCHET. La diplomatie Venitienne. Les princes de lEurope au XVI.Siecle
(Venedik Diplomasisi. XVI.Yzylda Avrupa Hkmdarlar). Paris, 1862.
565

A. BASCHET. Les archives de Venise. Histoire de la Chancellerie secrete (Venedik

Arivleri. Gizli anslyelik Tarihi). Paris, 1870.
G. BATUR. Traite de dorit politique et de diplomatie (Siyasal Hukuk ve Diplomasi
Kitab). Cilt 1-2, 1822.
R. BAXMANN. Die Politik der Papste von I.Gregor bis auf VII.Gregor. I.Gregoriusdan
VII.Gregoriusa kadar Papalarn Politikas). Cilt 1-2, Elberfeld 1868-1869.
E. BOUTARIC. La France sous Philippe le Bel (Gzel Philippe Zamannda Fransa).
Paris, 1861.
C. BUNS. A. Short History of International intercourse (Uluslaras likilerin Ksa
Tarihi). Oxford, 1924.
CAMBRIDGE. Medieval History (Orta a Tarihi). J. B. Bury dzenlemesi Cambridge,
1924-1936.
P. CHAMPION. Louis XI, Cilt 1-2, Paris 1928.
S. CLEMENS. Der Beruf der Diplomaten (Diplomatlk Meslei). Berlin. 1926.
L. DEPREZ. Les preliminaires de la Guerre de Cent ans (Yz yl Savann Hazrlk
Safhas). Paris, 1902.
A. DESJARDINS. XI.Louis, sa politique exterieure, ses rapports avec lltalie (XI.Louis,
D Politikas, talya ile likileri). Paris, 1874.
CH. DIEHL. Une Republique Patricienne. Venise (Bir Soylu Yurttalar Cumhuriyeti:
Venedik). Paris, 1916.
G. FLASSAN.. Histoire generale traisonne de la diplomatie Franaise depuis la fondation de la Monarchie jusqua la fin du regne du XVI.Louis (Kralln Kuruluundan
XVI.Louisnin Saltanatnn Bitimine kadar Fransz Diplomasisinin Genel ve
Aklamal Tarihi). Cilt 1-7, Paris, 1811.
L. GACHARD. Les monuments de la diplomatie Venitienne, considers sous le point
de vue de lhistoire moderne en general, et de lhistoire de la Belgique (Genelde
Modern Tarih ve zelde Belika Tarihi Asndan Venedik Diplomasisinin
Antlar) Paris, 1853.
R. GENET. Histoire de la diplomatie (Diplomasi Tarihi). Paris, 1930.
G. GUARINI. Legazioni stabil prima del quattrocento (XIV.Yzylda lk Srekli
Elilikler). Roma, 1909.
HARTMANN. Geschichte taliens im Mittelalter (Orta a da talyanlarn Tarihi) Cilt
1-4, Gotha, 1911.
J. HATSCHEK. Wrterbuch des Vlkerrechtund der Diplomatie (Uluslaras Diplomasi
Hukuku Szl). Berlin, 1924-1929.
W HEYD. Histoire du commerce du Levant au moyen age (Orta a Boyunca Yakn
Dou Ticareti Tarihi). Cilt 1-2, Leipzig, 1923.
R. HEYNEN. Zur Eintstehung des Kapitalismus in Venedig (Venedikte Kapitalizmin
Kkeni zerine). Stutgart-Berlin. 1905.
D. L. HILL. A History of Diplomacy (Diplomasi Tarihi). Cilt 1-2. Londra. 1905-1915.
J. HUILLARD-BREHOLLES. Historia diplomatica II.Frederici (II.Friedrichin
Diplomatik Tarihi). Cilt 1-2, Paris 1852-1861.
E. KANTOROWICHZ. Kaiser Friedrich II (mparator II.Friedrich) Berlin, 1927.
O. KRAUSKE. Die Entwichkelung der standigen Diplomatie XV. Jahrhundert (XV.
566

Yzylda Srekli Diplomasi Kurumlarnn Gelimesi). Leipzig, 1885.

LA RONCIERE. CH. BOUREL. Histoire de la Marine Franaise (Fransz Denizcilik
Tarihi). Cilt 1-2, Paris. 1889-1900.
F. LISST. Das Vlkerrecht systematisch dargestellt (Sistematik Devletler Hukuku).
12.Basm, Berlin, 1925.
LHREN. Beitrage zur Geschichte des gesandchaftlichen Verkehrs in mittelaiter (Orta
ada Diplomatik ilikiler Tarihine Katk). Heildelberg. 1884.
H. LUXARDO. Das papstilche Vordekretalen Gesandschaftsrecht (Diplomasi
Hukukna likin Papalk Fetvalar). Innsbruck, 1878.
MACKAY. Die moderne Diplomatie (Modern Diplomasi). Frankfurt. 1915.
MARTENS. Le guide diplomatique (Diplomasi Klavuzu). Cilt 1-3. Leipzig. 1868.
F. MARTENS Grundriss einer diplomatischen Geschichte der Europaischen
Staathandel und Friedenschlsse seit des Ende des XV.Jahruhunderts (XV.Yzyl
Sonundan Bu Yana Avrupada D Ticaret ve Bar Antlamalarnn Diplomatik
Tarih Asndan Genel izgileri). Berlin, 1807,
R. MAULDE LA CLAVIERE. La diplomatie au temps de Machiavel (Makyavel
Zamannda Diplomasi). Cilt 1-3, Paris, 1892-1893.
A. MEISTER. Die Anfange der modernen diplomatischen Geheimschrift (Modern
Diplomatik ifrelerin Balang Dnemleri). Paderborn, 1902.
MEISSEL. Cours de style diplomatique (Diplomatik slup Dersleri). Clt-1. Paris,
1826.
A. MEYER. Die englische Diplomatie in Deutschland zur Zeit VI.Eduards (VI.Edward
Zamannda Almanyada ngiliz Diplomasisi). Breslau, 1900.
V. MENZEL. Deutsches Gesandschaftwesen im Mittelalter (Orta ada Alman Elilik
Kurumlarnn Karakteri). Hannover, 1892.
L. MOREIL. Dictionnaire des Chancelleries diplomatiques et Consulaires (Diplomatik
Kanlaryalar ve Konsolosluklar Szl). Cilt 162, Paris, 1885.
R. MOWAT. A HSTORY OF EUROPEAN DPLOMACY (Avrupa Diplomasisi
Tarihi). Londra, 1928.
E. NYS. Les origines du droit international (Uluslararas Hukukun Kkenleri). Paris,
1884.
FR. OMPTEDA. Litteratur des sogenanten sowohl natrilchen als positiven
Vlkerrechts. Cilt 1-2, Regensburg. 1785.
CH. OHSSON. Histoire des Mongols (Moollarn Tarihi). La Haye. 1834-1836.
P. PRADIER-FODERE. Cours de doit diplomatique (Diplomasi Hukuku Dersleri).
Paris. 1881.
A. RAMBAUD. LEmpire Grec au X.Siecle. Constantin Porhyrogenete (X.Yzylda
Bizans mparatorluu. Konstantinnus Porfirogenetus). Paris, 1870.
A. REUMONT. Della diplomazia taliana dal secolo XIII al XVI (XII.Yzyldan XVI.
Yzyla Kadar talyan Diplomasisi). Cilt 1, Floransa, 1857.
A. REUMONT. talienische Diplomaten 1260-1550 (1260-1550) Yllar Arasnda
talyan Diplomatlar) (n: Raumers Histarosches Taschenbuch. 1841).
J. RODD. diplomacy (Diplomasi). Londra, 1929.
A. SCHAUBE. Das Konsulat des Meeres in Pisa (Pisann Deniz tesi Konsolosluklar).
567

Leipzig. 1888.
M. SCHMIDT. Geschichte des Weithandels (D Ticaret Tarihi). 4.Basm, Leipzig.
1922.
G. SCHLUMBERGER. Lpope Byzantine a la fin du X.Siecle (X.Yzyl Sonunda
Bizans Destan). Cilt 1-3, 1896-1905.
J. ZELLER. La diplomatie Franaise vers le millieu du XVI.Siecle (XVI.Yzyl
Ortalarnda Fransz Diplomasisi). Paris, 1881.
H. ZELLER. Das Seerecht in den Assisen von Jerusalem, nach der Handscherift
Venedig (Kudsten Venedike, Yasalarla Deniz hukuku). Heildelberg. 1916.
PH. ZORN. Deutsches Gesandschafts und Konsularrecht (Alman Elilik ve
Konsolosluk Hukuku). Berlin, 1920.

II. RUS DPLOMASS (X.-XV. YZYILLAR)

1. KEV DEVLET DPLOMASS
A) Kaynaklar
Rusyann Yunanllarla olan Anlamalar. Lavrantiev ve Ipatiev Yllklarnda yer alan
metinler. Gene bu konu iin, bk: M. VLADMRSK. BUDANOV. Rus Hukuk
Tarihinden Seme Yazlar. Petersburg. Kiev, 5.Basm. 1899.
Bizans Yazarlarndan Kuzey Karadeniz Kylar Hakknda Bilgiler. 1.Fasikl, Leningrad,
1934.

B) Tarih Aratrmalar
V. KONNKOV. Bir Rus Vakanvislii Denemesi. Cilt 2. Ksm 1. Kiev, 1908.
N. LAVRENTEV. Ruslarla Yunanllar Arasnda Yaplan anlamalarn Dilindeki Bizans
eleri zerine. Petersburg. 1853.
V. SERGEYEV. Yunanllarla X.Yzylda Yaplan Anlamalardaki Biimiyle Yunan
Hukuku ve Rus Hukuku. Milli Eitim Bakanl Dergisi, Ocak 1882 says.
A. AHMATOV. Oleg ve gor ile Yunanllar Arasnda Yaplan Anlamalar zerine
Birka Uyar. Petrograd niversitesi Neofiloloji Dernei Andlar. Fasikl 8,
1915.

2. FEODAL PARALANMA (XI.-XV. YZYILLAR)

A) Kaynaklar
Belgeler. Bilimler Akademisi Arkeoloji Misyonu tarafndan Rus mparatorluu kitaplklarndan ve arivlerinden derlenmitir. Cilt 1. Petersburg. 1836.
XII., XIII. ve XIV. yzyllarda Kuzey-Dou Rusyasnn Riga ve Baltk Ticaret Birlii
(Hansa) Kentleriyle likilerine ait yasa kurallar. Petersburg. 1857.
Smolensk Prensi Mstislav Davidoviin Riga ve Gotlandla 1229 ylnda yapt
Anlama. (Devlet yasalar ve anlamalar koleksiyonu, blm 2, Moskova, 1819.
568

Gotland versiyonu.) Riga versiyonu: N. KARAMZNin Rus Devletinin Tarihi,

5.Basm, cilt III.
Kilise yasalar (carta) ve Byk Prenslerle Kendilerine Has Verilen Prensler Arasnda
Yaplm Anlamalar. S. Bakruin ynetiminde yaynlanmtr. Moskova, 1909.
patiev Lietopisi (Yllklar). Petersburg. 1908 (Tm Rus Yllklar Koleksiyonu. cilt 1)
Novgorod Lietopisi (Yllklar). Petersburg. 1888.
Novgorod Tarihi zerine Belgeler. S. Bakruin ynetiminde yaynlanmtr. Moskova,
1909.
Devlet Dileri Kurulunca Saklanan Devlet yasalar (carta) ve Anlamalar Koleksiyonu.
Ksm I. M. 1813. XII.-XV.Yzyllarda Rus kentleriyle Alman kentleri arasnda yaplan anlamalarn tam koleksiyonu iin, bk.: M. VLADMRSK-BUDANOV. Rus
Hukuk Tarihinden Seme Yazlar. Petersburg. Kiev.

B) Tarih Aratrmalar
ANDREYEVSK. 1920 ylnda Alman Kentleri ve Gotlandla Yaplan Novgorod
Anlamalar zerine. Petersburg. 1855.
V. KONNKOV. Bir Rus Vakanvislii Denemesi. Cilt 2. Ksm. 2. Kiev, 1908.
. LNNENKO. XV.Yzyl Ortalarna Kadar Polonya ile Rusya Arasndaki likiler.
Kiev, 1884.
A. NKTSK. Byk Novgorodun Ekonomik rgtlenme Tarihi. Moskova, 1893.
A. NKTSK. Yeni Belgelerin Inda. Novgorod Bapiskoposunun Alman Tccarlar
ile likileri. Milli Eitim Bakanl Dergisi. 1883.
S. SOLOVEV. Eski Zamanlardan Bu Yana Rusya Tarihi, 1.Kitap, 3.Basm, Petersburg.

BATI DPLOMASS (XVI. ve XVIII. YZYILLAR)

A) Kaynaklar
MACHAVELL. Hkmdar.
F. CALLIERES. De la maniere de negocier avec les souverains (Hkmdarlarla Pazarlk
Etme Tarz zerine). Paris, 1716
J.B COLBERT. Lettres, instructions et memoires (Mektuplar, talimatlar ve Anlar)
Yaynlanan: P. Clement. Cilt 1. 7. Paris, 1861-1871.
Correspondance administrative sous XIV.Louis (XIV.Louis Zamanndaki dari
Yazmalar). Derleyen ve dzenleyen: Gb B. Depping. Cilt 1-4. Paris, 1850-1855.
Correspondance secrete inedite de XIV.Louis, sur la Politique Etrangere avec le Comte
de Brogile, Tercier, etc. et autres documents relatifs au Ministre secret (XIV.
Louisnin Broglie Kontu, Tercier, vb. ile d politika konusunda bugne kadar yaymlanmam gizli yazmalar ve gizli ynetime ait baka belgeler). Yaynlanan: M.
E. Boutratic. Cilt 1-2 Paris, 1866.
II.FREDERK (BYK). Histoire de mon temps. Histoire de la guerre de Sept ans.
Antimachiavel (ann Tarihi. Yedi Yl Savann Tarihi. Antimakyavel) Toplu
eserleri, Cilt 2,3,7. Paris. 1846-1857.
569

HUGO GROTIUS. Hugonis Grotil de jure belli ac pacis. Paris, 1625.

HUGO GROTIus. Le droit de la guerre et de la paix (Sava ve Bar Hukuku). Cilt 1-2.
Recueil des instructions donnes aux Ambassadeurs et Ministres de France depuis les
traites de Westphalie jusqua la Revolution Franaise (Vestfalya antlamalarndan
Fransz Devrimine kadar Fransz Elilerine ve Bakanlarna verilen talimatlar derlemesi). Fransz Dileri Bakanl Diplomatik Arivler Komisyonunun yardmyla yaynlanmtr. Cilt 1-25, 1884-1892.
RICHELIEU. Memoires. Fransa tarihine ilikin anlar koleksiyonu, dizi 2. Paris,
18211-1823.
RICHELIEU. Testament politique (Siyasal Vasiyetname). Richelieu Kardinalinin toplu
eserleri. Paris, 1933.
Le secret du rol. Correspondance secrete de XIV.Louis avec ses agents diplomatiques,
1752-1774 (Kraln Srr. XIV.Louisnin diplomatik grevlileriyle gizli yazmalar.
1752-1774). Yaynlayan: A. Broglie. Cilt 1-2 Paris, 1879.
A. WICQUEFORT. LAmbassadeur et ses fonctions (Eli ve Grevleri). Cilt 1-2 la
Haye, 1681.

B) Tarih Aratrmalar
K. MARX ve F. ENGELS. F. Guizot: Pourquoi la Revolution Anglaise a-t-elle reussie?
(f. Guizot: ngiliz Devrimi Niin Baar Kazand?) Fr. ev.
K. MARX ve F.ENGELS. La Bourgeoisie et la Contre-Revolution (Burjuvazi ve Kar
Devrim). Franszca evirisi.
K. MARX. Le Capital (Kapital). Fr. ev. cilt 1. blm 24.
K. MARX La critique moralisatrice et la morale critique (Ahlak ts ve Ahlak).
Fr. ev.
K. MARX. Lettre a F. Engels du 2 Decembre 1856 (F.Engelse 2 Aralk 1856 tarihli
mektup). Fr. ev.
F. ENGELS. La situation de lAngleterre au XVIII.Siecle (XVIII.Yzylda ngilterenin
Durumu). Fr. ev.
F. ENGELS. La guerre des paysans en Allemagne (Almanyada Kyl Sava). Fr. ev.
F. ENGELS. De la decomposition du Feodalisme et du developpement de la Bourgeoisie
(Feodalizmin Dalmas ve Burjuvazinin Gelimesi zerine). Fr. ev.
A. VANDAL. mparatorie Yelizaveta ve XV.Louis. Moskova, 1911.
Histoire generale (Genel Tarih). E. Lavisse ve A. Rambaud ynetimindeki yayn. Cilt 5-7.
F. GUIZOT. Histoire de la Revolution Anglaise (ngiliz Devriminin Tarihi).
Orta a Tarihi. Devlet niversiteleri Tarih faklteleri ve pedagoji enstitleri iin ders
kitab. Cilt 2. Moskova, 1939.
N. KARAYEV. Modern ada Bat Avrupann Tarihi. Cilt 2-3. 3.Basm, Petersburg,
1904.
P. MTROFANOV. Avusturya Tarihi. 1.Blm. Petersburg. 1910.
PRESCOTT. Histoire du Regne de II.Phillippe, Roi dEspagne (spanya Kral
II.Philippein Saltanat Tarihi). Ksm 1 ve 2.
570

N.. RADZG. XVIII.Yzyl Fransz emperyalizminin tarihinden bir sayfa. Dupleix

Hindistanda. 1722-1754. Yaroslavi. 1929.
SOLOVEV. Rusya Tarihi. Cilt 24. Moskova, 1874.
A. SOREL. LEurope et la Revolution Franaise (Avrupa ve Fransz Devrimi).
H. BAUMGARTEN. GeschichteV.Karis (V.Karl Tarihi). Cilt 1-3. Stuttgart, 1885-1892.
H. BAUMGARTEN. V.Karl und die deutsche Reformation (V.Karl ve Alman Reformu).
Halle, 1889.
J. BLACK. The Reign of Elizabeth. 1558-1603 (Elizabethin Saltanat. 1558-1603).
Oxford, 1937.
A. BROGLIE. II.Frederic et XV.Louis dapres des documents nouveaux, 1742-1744
(Yeni belgelerin nda II.Friedrick ve XV.Louis, 1742-1744). Cilt 1-2. Paris, 1885.
Cambridge Modern History (Modern Tarih). Cilt 5-6. Londra, 1908-1909.
B. ERMANNDRFER. Deutsche Geschichte, 1648-1740 (Alman Tarihi, 1648-1740).
Cilt 1-2. Berlin, 1888-1893.
G. FLASSAN. Histoire generale et raisonne de la diplomatie Franaise (Genel ve
Aklamal Fransz Diplomasisi Tarihi). Cilt 4-7. Paris, 1809-1811.
H. HAUSER. La preponderance Espagnole, 1559-1660 (spanyol stnl, 15591660). Peuples et civilisationnes (Halklar ve Uygarlklar) dizisi, Paris, 1933.
Histoire de France (Fransa Tarihi) Yaynlayan: E. Yavisse. Cilt 5-8 Paris, 1903-1908.
C. KALTENBORN. Die Vorslaufer des Hugo Grotius auf dem Febiet des Jus naturae et gentium, sowie der Politik im Reformationsze alter (Hugo Grotiusun Doal
Hukuk ve Kamu Hukuku Alanndaki ncleri zerine) Leipzig, 1848.
A. LEGRELLE. La diplomatie Franaise et la succession dEspagne (Fransz Diplomasisi
ve spanya Veraseti). Cilt 1... 4 1888-1893.
MAULDE DE CLAVIERE. La diplomatie au temps de Machiavel (Makchiavelli
Zamannda Diplomasi). Cilt 1-3. Paris, 1892-1893.
R.B.MERRIMANN. The Rise of the Spanish Empire in the Old and the New (spanya
mparatorluunun Eski ve Yeni Ykselii). Cilt 1-2 New York, 1918.
F. MIGNET. Rivalite de I.Franois et de Charles-Quint (I.Franois ve V.Karl Arasndaki
Rekabet). 2.Basm, Paris, 1886.
W. ONCKEN. Das Zeitalter Friedrichs des Grossen (Byk Friedrichin a). Cilt 1-2
Berlin, 1881-1882.
A. PICHOT. Karl V. Paris, 1854.
PRADIER-FODERE. Diplomasi Hukuku Dersleri. C. 1-8.
C. READ. Mr. Secretary Walsingham and the Policy of Queen Elizabeth Dileri
Bakan Walsingham ve Kralie Elizabethin D politikas). Cilt 1-3. Londra, 1925,
A. SCHAEFER. Geschichte des Siebenjahrigen Kriegnes (Yedi Yl Savann Tarihi).
Cilt 1-2 Leipzig, 1870-1871.
H. SEE ve D. REBILLON. Le XVI. Siecle (XV.Yzyl). Paris, 1934.
A. SOREL. La question dOrient au XVIII.Siecle; le partage de la Pologne et le Traite
de Kainardji (XVIII.Yzylda Dou Sorunu; Polonyann Bllmesi ve Kaynarca
Antlamas). 2.Basm, Paris, 1889.
G. VALBERT. Alberoni et sa correspondance avec le Comte Rocca (Alberoni ve Kont
Rocca ile yazmalar). Revue des deux Mondes dergisi, 1 ubat 1893 says.
571

A. VANDAL. Le Pacha Bonneval (Bonneval Paa). Paris, 1885.

G. WINTER. Geschichte des 30. jahrigen Krieges (Otuz Yl Savann Tarihi). Berlin,
1893.

RUS DPLOMASS (XVI.-XVIII. YZYILLAR)

A) Kaynaklar
S. HERBERSTEIN. Commentary (Yorumlar). Malcine evirisi. Petersburg, 1908.
A. MEYERBERG. Voyage en Moscovie et en Perse (Moskova ve ran yolculuu).
3.Kitap. 1873.
A. OLEARI. Voyage en Moscovie et a travers la Moscovie en Perse (Moskova zerinden ran Yolculuu).
A. OLEARI. Recit circonstanciel du voyage de lAmbassade de Hoistein en Moscovie
et en Perse en 1633-1636 et 1639 (1633-1636 ve 1639 yllarnda Holstein Elilik
kurulu tarafndan Moskova ve rana yaplan yolculuun ayrntl hikyesi).
Stolnik P. Potyemkinin spanya Elilii (1667). Eski Rus Kitapl cilt. Ksm 3.
Mikin. 1894.
Konrad von Klenckin ar Aleksi Mihaylovi ve ar Fiodor Alekseyevi nezdinde
Elilii. 1900
Borovsk valisi ve Stolnik P. Potyemkinin Fransa Elilii (1668). Cilt 3, Ksm 5. Mikin.
1895.
Stolnik I. emodanovun Venedik Eliliinin Rol (1656) ve Eski Rus Kitapl Cilt
5, Ksm 7. Mikin. 1896.
B. TANNER. Recit du voyage d lAmbassade Polonaise a Moscou en 1678 (Polonya
Elilik Heyetinin 1678 Moskova Yolculuunun Hikyesi).
K. YAKUBOV. XVIII.Yzyln lk Yarsnda Rusya ve sve. Moskova, 1897. XV-XVII.
Yzyllarda Rus diplomasisinin tarihine ilikin daha ayrntl bir kaynaka iin, bk.:
S.S.C.B halklarnn XV-XVII. yzyllar aras tarihinin kaynakas iin malzemeler, Leningrad, 1933.

B) Tarih Aratrmalar
BANT-KAMENSK. 1619-1792 yllar arasnda Rusya ile in Arasndaki Diplomatik
likiler Derlemesi. Kazan, 1882.
BANTI-KAMENSK. 1800 Ylna kadar Rusyann D likilerine Toplu Bak Ksm
1-4. Moskova, 1894-1904.
S. BELOKUROV. Elilikler Prikaz zerine. Moskova. 1906.
A. BRKNER. XVII.Yzyl talyasnda Rus Diplomat Turistleri. Rus Habercisi, 1877.
3, ve 7. saylar.
N. VESELOVSK. Rus Tarihinin Moskova Devleti Dneminde, Elilik Protokol
zerinde Tatar Etkisi Petersburg. 1911.
. GAMEL. XVI. ve XVII.Yzyllarda Rusyaya gelen ngilizler. Petersburg. 1865-1869.
572

Rusya sarayndaki Hollanda Cumhuriyeti Elilerinin lkelerine yolladklar resmi yazlar... Moskova ile Hollanda Cumhuriyeti arasnda 1631 ylna kadarki ilikilerin
bir zetiyle birlikte. B. Kordt ynetiminde Rus Tarih Dernei Derlemesi. Cilt 116.
Petersburg. 1902.
. ZABYELN. XVII.Yzylda Trkiyedeki Rus Elilikleri. Eski Rus Tarihi Eyll 1877.
M. KAPUSTN. XVII.Yzyln kinci Yarsnda Rusyann Bat Avrupa ile Diplomatik
likileri. Moskova, 1852.
N. KARAMZN. Rus Devletinin Tarihi. Cilt 6-9. Moskova, 1903.
S. KOLOGRVOV. XVII.Yzyl Boyunca Rusyann Yabanc Devletlerle likilerinin
Tarihine ait Malzemeler. Petersburg. 1911.
N. LJN. Stolbov Antlamas ve imzalanmasndan nceki pazarlk grmeleri.
Petersburg, 1857.
. LUBMENKO. Rusya ile ngiltere Arasndaki Ticari ilikilerin Tarihi. 1.Fasikl:
XV.Yzyl. Yuriyev. 1912.
. LUBMENKO. Hollanda ile ngiltere Arasndaki Mcadelede Moskova Pazar. Rus
Gemii dergisi, 1923, no. 5.
. LUBMENKO. XVI. ve XVIII.Yzyllarda Rus-ngiliz ttifak Tasars. Tarih
Haberleri dergisi, 1916, no. 3-4.
F. MARTENS. XVI. ve XVII. Yzyllarda Rusya ve ngiltere. Rus Dncesi. 1891,
no. 1-2.
F. MARTENS. Rusya ile Yabanc Devletler Arasnda Yaplan Antlama ve Szlemeler
Derlemesi. Cilt 1 ve 5. Petersburg, 1874-1880.
A. POPOV. 1673-1677 Yllar Arasnda Polonyadaki Rus Elilii, Petersburg. 1854.
V. SAVVA. Moskova arlar ve Bizans mparatorlar. Harkov. 1901.
V. SAVVA. XVI. Yzylda Elilikler Prikaz zerine, 1.Fasikl. Harkov.
S. SOLOVEV Rusya Tarihi. 1, 2, 3. kitaplar 3.Basm, Petersburg.
. TOLSTOY. Rusya ile ngiltere Arasndaki likilerin lk Krk Yl: 1553-1593.
Petersburg. 1875.
V. ULYANTZK. XVI.-XVII.Yzyllarda Rusyann Orta Asya ve Hindistanla likileri,
Eski Rus Tarihi ve eserleri Dernei Yaynlar, kitap 3. 1888.
G. FORSTEN. XVI.-XVII.Yzyllarda Baltk Sorunu (1544-1648). Cilt 1-2 Petersburg,
1894.
G. FORSTEN. XV.-XVI. Yzyllarda Baltkta stnlk Mcadelesi. Petersburg, 1884.
G. FORSTEN. XVII.Yzyln kinci Yarsnda Moskova Saraynda Danimarka
Diplomatlar. Milli Eitim Bakanl Dergisi, 1904, 9., 11., 12.. saylar.
G. FORSTEN. XVII.Yzyln kinci Yarsnda svele Rusya Arasndaki likiler (16481700). Milli Eitim Bakanl Dergisi, 1898 yl ubat, Nisan, Mays, Haziran; ve
1899 yl Haziran, Eyll saylar.
G. FORSTEN. Christinein Saltanat Dneminde sve-Rusya likileri. Milli Eitim
Bakanl Dergisi 1891, no.6.
E. TSERETEL. Lituanya ve Rusya Grandesi, Polonya Kraliesi Yelena vanovna.
Petersburg, 1898.
N. ARKOV. Manesinin Roma Elilikleri ve Moskova Hizmeti (1637-1694).
Petersburg. 1906.
573

P. PIERLING. La Russie et le Saint-Siege (Rusya ve Papalk). Cilt 1-3, Paris, 1896-1901.

Tam kaynaka iin, bk: S.S.C.B. halklarnn XVI. XVII.Yzyllar aras tarihinin kaynakas iin malzemeler Leningrad. 1933.

XVIII. YZYIL RUS DPLOMASS

A) Kaynaklar
F. MARTENS. Op. cit. Cilt 1-2, 5-6 ve 9. Petersburg. 1874-1892.
OBOLENSK (Prens). Denizde Silahl Tarafszlk zerine Petersburg, 1859.
Grande Yekaterina Alekseyevna ile ngiltere Bykelisi Sir Charles G. Williams
arasndaki mektuplama 1756-1757. Moskova. 1909.
L SEGUR. Memoires, 1785-1789 (Anlar, 1785-1789).
I. JULES. Memoires, 1709-1711 (Anlar 1709-1711). Moskova 1900 II.YEKATERNA
(mparatorie). Anlar. ngilizce evirisi, 2.Basm. Londra, 1850.
La cour de Russie il ya Cent ans. 1725-1783 (Yz Yl nceki Rusya Saray. 1725-1783).
Berlin, Paris, Londra, 1858.
Bu konuda ayrca bk.: Rus Tarih Dernei ve Vorontsov Prensleri Arivleri tarafndan
toplanp yaynlanan Diplomatik Malzemeler.

B) Tarih Aratrmalar
V. ALEKSANDRENKO. XVIII.Yzylda Diplomatik Protokol. 1894. 8.Kitap.
V. ALEKSANDRENKO. XVIII.Yzylda Londradaki Rus Diplomatik Grevlileri, Cilt
1-2, Varova, 1897.
P. ALEKSANDROV. Kuzey Sistemi. Moskova, 1914.
BANT-KAMENSK. Op.cit. Ksm 1-. Moskova, 1894-1902.
P. BEZOBRASOV. Fransa ile Rusya arasndaki likiler zerine. Moskova, 1892.
A. BRKNER. Rusya, ngiltere ve Prusya: 1787-1791.
N. GRGOROV, Babakan Prens Bezborodko. Cilt 1-Petersburg. 1879-1881, Rus
Tarih Dernei Derlemesi cilt 26 ve 29.
. GROT. II.Yekaterine ve III.Gustave. Petersburg, 1877.
V. DANEVSK. Uluslararas Hukuk Tarihinin ve Sisteminin ncelenmesine Giri.
Fasikl 1-2. Harkov, 1892.
F. MARTENS II.Yekaterinann Saltanat Dneminde Rusya ve Prusya. Avrupa
Habercisi dergisi. 1882, no. 5.
F. MARTENS. Uygar Halklarda Modern uluslararas Hukuk. Cilt 1-2. Geniletilmi ve
gzden geirilmi 5.Basm. Petersburg, 1904-1905.
Dileri Bakanlnn Tarihine Toplu Bak: 1802-1902. Petersburg. 1902.
M. POLYEVKTOV. XVIII.Yzyln lk Yarsnda Holstein Sorunu ve Rusyann Baltk
Politikas. Eski Rus Tarihi dergisi, Ocak 1907 says.
S. SOLOVEV. Rusya Tarihi. Cilt 3-44. 3.Basm. Petersburg.
A. TRAEVSK. Prenslerin ttifak ve II.Yekaterina. II.Frederik ve II.Josephin
Almanya Politikas: 1780-1790. Petersburg. 1877.
574

V. ULYANTSK. XVIII.Yzylda Yurt Dndaki Rus Konsolosluklar. 1.Ksm.

Moskova, 1899.
N. ECULN II.Yekaterinann Saltanat Dnemi Balangcnda Rusyann D
Politikas: 1762-1774. Petersburg. 1884.
E SEPKN. Yedi Yl Sava Srasnda Avusturya-Rusya ttifak: 1746-1758. Petersburg.
1902.
A. SOREL. XVII.Yzylda Dou Sorunu; Polonyann Bllmesi ve Kaynarca
Antlamas Paris, 1902.

SON A DPLOMASS (1789-1871)

GENEL KARAKTERL ESERLER
A) Kaynaklar
Rusya ile Dou lkeleri arasnda yaplan Antlamalar; derleyen ve yaynlayan: T.
Yusupovi, Petersburg. 1869.
F. MARTENS. Recueil de traits et de conventions, conclus par la Russie (Rusya
Tarafndan mzalanan Antlamalar ve Konvansiyonlar). Cilt 1-15 Petersburg,
1874-1909.
ALBERT, Prens Letters of the Prince Consort (of Victorial) (Kralie Victoriann ei
Prensin Mektuplar). 1831-1861 yllar arasnda yazlm mektuplarn iinden seen ve yaynlayan: K. Jagow. New York. 1938.
P. ALBIN. Les grands traits politiques: Recueil des principaux traits diplomatiques
depuis 1815 jusgua nos jours avec des commentaire et des notes (Byk Siyasal
Anlamalar; 1815 ylndan gnmze kadar yaplm belli bal diplomatik anlamalarn yorumlu ve notlu derlemesi). Paris, 1911.
E. ASHLEY. The Life of Lort Palmerston (Lort Palmerstonun Hayat). Cilt 1-2. Londra.
1876-1879.
H. L. BUWLER. The Life of Viscont Palmerston (Vikont Palmerstonn Hayat). Cilt
1-2. Londra, 1871.
J. V. A. BROGLIE, Memoires du Duc de Broglie (Jacques, Victor, Albert, 1821-1901)
(Broglie Dknn Anlar. Cilt 1: 1825-1870 Paris, 1938.
A. OAKES ve E. MOWAT. The Great European Treaties of the Nineteenth Century
(On Dokuzuncu Yzyl Avrupasnn Byk Antlamalar). Oxford. 1918.
Foundations of British Foreign Policy from Pitt (1792) to Salisbury (1902) or
Documents Old and New Pittten Salisburyye (1902) kadar ngiliz d politikasnn
temelleri eski ve yeni belgeler). Tarihsel bir girile birlikte, seen ve yaynlayanlar:
H. Temperley ve L. Penson. Cambridge, 1938.
FRANZ JOSEPH I, mparator Breefe an seine Mutter: 1838-1872 (Annesine Mektuplar:
1838-1872). yaynlayan: Hrsge. von F. Schnrer. Mnih, 1930.
E. HERTSLET. Map of Europe by Treaty showing the Various Political and Territorial
Changes which have taken Place since the General Peace of 1814 (1814 genel barndan bu yana... Avrupa haritas) Cilt 1-3. Londra, 1890-1891.
575

LIEVEN. Prenses. Letters (Mektuplar). Yaynlayan: L. G. Robinson. Londra, 1902.

LIEVEN, Prenses., Unpublished Diary and Political Sketches (Yaynlanmam gnlk
ve siyasal portreler). Yaynlayan: H. Temperley. Londra, 1925.
G. H. MARTENS. Recueil des traits (Antlamalar Derlemesi). Bk.: Hopf. Table generale du recueil des traits de G. F. Martens et de ses continuateurs (G.H. Martens ve
takipileri tarafndan hazrlanan Antlamalar derlemesinin iindekiler). Cilt 1-2
Gttingen, 1875-1876.
C. METTERNICH. Aus Metternichs nachgelassenen Papieren (Papieren (Metternichin
lmnden sonra yaynlanan evrak). Dzenleyen ve yaynlayan: A. Klinkowsttroem.
Cilt 1-8. Viyana, 1880-1884.
Ch. R. NESSELRODE. Lettres et papiers (Mektuplar ve Evrak). Arivlerden seerek ve
notlandrarak yaynlayan: A. Nesselrode. Cilt I-II. Paris. 1904-1912.

B) Tarih Aratrmalar
Bir ngiliz diplomatnn anlar (mza: B.T.). Tarih Habercisi 1893. ubat (Lort
Loftusn Diplomatic reminiscecesadl eserinin ilk iki cildi zerine).
S.TATSEV. mparator Nikola ve Yabanc Saraylar. Petersburg. 1889.
S.TATSEV. Eski ve Modern Rus Diplomasisi. (n: Rus diplomasisinin gemii zerine, S. Tatisev. Petersburg. 1890).
FIFE. XIX.Yzylda Avrupa Tarihi. Rusa evirisi, 2.Basm. Petersburg. 1904.
E. BOURGEOIS. Manuel historique de politique etrangere (D Politika Tarihi
Elkitab). Cilt 1-3. 1925-1927 (Cilt 1-2,9.Basm; cilt 3, 18.Basm).
Cambridge History of British Foreign Policy (ngiliz D Politikasnn Tarihi). Cilt 1-3.
Cambridge niversitesi adna yaynlayanlar: A. W. Wardve G. P. Gooch. New York.
1922-1923.
A. CECIL. British Foreign Secretaries: 1807-1916 (1807-1916 Yllar Arasnda ngiliz
Dileri Bakanlar). Londra, 1927.
A. DEBIDOUR. Histoire diplomatique de lEurope depuis louverture du Congres de
Vienne jusqua la fermeture du Congres de Berlin: 1814-1878). Cilt 1-2 Paris, 1891.
E. HEYMANN. Balkan Kriege, Bndnisse, Revolutionen, 150 Jahre Politik und
Schicksal (Balkan Savalar, ttifaklar, Devrimleri 150 yllk Politika ve Kader).
Berlin, 1938.
H. HYDE Montgomery, Princess Lieven. Boston, 1938.
R. B. MOWAT. History of European Diplomacy: 1815ten-1914e kadar Avrupa
Diplomasisi Tarihi). Londra, 1922.
M. PALEOLOGUE. Romantisme et diplomatie (Romantizm ve Diplomasi) Paris, 1925.
R. W. SETON-WATSON. Britain in Europe: 1879-1914 (ngiltere Avrupada: 18791914). Cambridge, 1937.

576

FRANSIZ DEVRM THERMIDOR REAKSYONU

VE DREKTUVAR DNEMLERNDE
AVRUPA DPLOMASS (1789-1799)
A) Kaynaklar
Ykselen burjuvazinin d politika ve diplomasi alanlarndaki ideologlar:
J. BENTHAM. Principles of International Lax: Universal and Perpetual Peace
(Uluslararas Hukukun lkeleri: Evrensel ve Srekli Bar). Toplu eserleri.
Edinburgh, 1839. Cilt 8
A. CLOOTS. Les bases constitutionelles de la Republique du Genre Humain (nsanlk
Cumhuriyetinin Anayasal Temelleri). Paris, 1793.
E. KANT. Zum ewigen Frieden (Srekli Bar zerine). Knigsberg. 1795. Sur les traites (Mzakere lkeleri. Antlamalar zerine Kurulu Avrupa Kamu Hukuku). Paris,
Cumhuriyet yl III (1791). Cilt 5,7.
MONTESQUIEU. Kanunlarn Ruhu.
J.-J. ROUSSEAU. Considerations sur le gouvernement de Pologne. Jugement sur la
paix perpetuel. Projet de paix perpetuel (Polonya Ynetimi zerine Dnceler.
Srekli Bar zerine Mlahazalar Srekli Bar Tasars).
VOLTAIRE. Felsefe Szl.

Siyasi yazmalar, antlamalar, anlar, sylevler:

Prens Vorontsov arivleri. Cilt 9, 11, 13, 14, 16, 20, 28, 32, 34, Moskova, 1876-1888
F. MARTENS. Recueil des traits et des conventions conclus par la Russie (Rusya
Tarafndan Yaplm Antlama ve Konvansiyonlar). Cilt 2, 6, 9, 13, Petersburg.
1875-1902.
Rus Tarih Dernei Derlemesi. Cilt 16-23, 26, 31, 33, 42, 70 Petersburg, 1875-1890.
Paristeki Rus Bykelisi . Simolinin resm raporlarna gre Fransz Devrimi Literer
Miras. 1937. No. 29-30
A. KHRAPOVITZKI. Journal ntime (Mahrem). Petersburg, 1874.
F. A. AULARD. La Societe des Jacobin (Jacobinler Dernei), Cilt 1-6 Paris, 1889-1897.
A. ARNETH. Joseph II und Kahtharina von Russland. Ihr Briefwesel (II.Joseph ve
Rusya mparatoriesi Yekaterinann. Mektuplamalar). Viyana, 1869.
F. BARTHELEMY. Memoires (Anlar). Yaynlayan: J. Dampierre. 2. basm. Paris, 1914.
A. BEER. II.Leopold II.Franz, und Katharina von Russland. Ihr Briefwesel (II.Joseph
ve Rusya mparatoriesi Yekaterinann Mektuplamalar). Viyana, 1869.
F. BARTHELEMY. Memoires (Anlar). Yaynlayan: J. Dampierre. 2. basm. Paris, 1914.
A. BEER.II.Leopold, II.Franz, und Katharina. hre Korrespondenz. Nebst einer Einleitung zur Geschichte der Politik II.Leopolds (II.Leopold, II.Franz ve
Yekaterina. Mektuplamalar. II.Leopold tarafndan yrtlen politikann tarihine
bir giri incelemesiyle birlikte. Leipzig. 1874.
G. DANTON. Discours (Sylevler). Kritik yayn: A. Fribourg. paris, 1910.
577

J. KAULEK. Papiers de Barthelemy (Barthelemynin Evrak). Cilt 1-4. Paris, 1886-1889.

G. MARTENS. Recueil des principaux traits dAlliance. (Belli bal ttifak Anlamalar).
Cilt 1-7. Gttingen. 1791-1801 Ek. c. 1-4 Gltingen. 1801-1808.
I.NAPOLYON, mparator. Correspondance (Muhaberat) mparator III.Napolyonun
emriyle yaynlanmtr. Cilt 1, 5. Paris, 1858-1860.
W. PITT. The War Speeches (Sava Sylevleri). Seerek yaynlayan: R. Couplan.
Oxford, 1915.
Preussen und Frankaich von 1795-1807. Diplomatische Correspondenzen (1795-1807
arasnda Prusya ve Fransa, Diplomatik Yazmalar). Cilt 1-2. Leipzig. 1881-1887.
M. ROBESPIERRE. Discours et rapports (Sylevler ve raporlar). Bir giri incelemesiyle ve notlandrarak yaynlayan: Ch. Vellay. Paris, 1908.
Ch. M. TALLEYRAND. Memoires (Anlar). Yaynlayan: Broglie Dk. Cilt 1-5. Paris,
1891-1892.
A. VIVENOT. Quellen zur Geschichte der deutschen Kaiserpolitik Oesterreichs wahrend derranzsischen Revolutionskriee 1790-1801 (1790-1801 yllar Arasndaki
Fransz Devrim Savalar Boyunca Avusturya mparatorluk Politikasnn Tarihine
ait Kaynaklar). Cilt 1-2 Viyana, 1873-1874.
A. VVENOT. Vertrauliche Briefe des Freiherrn von Thugut: 1792-1801 (1792-1801
Yllar Arasnda Thugut Baronlarnn zel Mektuplar). Cilt 1-2. Viyana, 1872.
H. ZEISSBERG. Quellen zur Geschichte der Politik Oestrerreichs wahrend der
Franzsischen Revolutionskriege (Fransz Devrim savalar boyunca Avusturya
politikasnn tarihine ait kaynaklar). Cilt 1-3. Viyana, 1882-1890.

B) Tarih Aratrmalar
K. MARX. Les exploits des Hohenzollern (Hohenzollern Hanedannn Sava
Baarlar).
K. MARX. Lettre a F. Engels du 2 Decembre 1858 (F. Engelse 2 Aralk 1856 Tarihli Mektup).
F. ENGELS. Les possibilits et les conditions dune guerre de la Sainte-Alliance contre la France en 1852 (1852 ylnda Mukaddes ttifakn Fransaya Kar Bir Savaa
Girme mkn ve koullar). Toplu eserler, cilt VIII, s. 448-475.
F. ENGELS. La politique exterieure du Tsarisme Russe (Rus arlnn D Politikas)
Toplu eserler, cilt XVI. 2.Blm, s. 3. 40.
F. ENGELS. Lettre a K. Kautski du 20 Fevrier 1889 (K. Kautskiye 20 ubat 1889 Tarihli
Mektup).
F. ENGELS. Lettre a V. Adler du 4 Decembre 1889 (V. Adlere Aralk 1889 Tarihli
Mektup).
V. LENN. Bizi Tehdit Eden Felaketle Kar Nasl Mcadele Edebiliriz?
V. LENN. Sava ve Devrim.
J. STALN. ada Temalar zerine Notlar (Muhalefet zerine balkl derlemeden,
1928, s. 610-611).
H. KOSTOMAROV. Polonya Cumhuriyetinin Son Yllar. (Tarihi monografiler, Cilt
17-18. Petersburg. 1905.)
578

P. MTROFANOV Avusturya mparatoru II.Leopold. D Politika. Cilt 1. Petrograd,

1916 (ariv belgelerine gre).
S. SOLOVEV. Polonyann Yklnn Tarihi. Toplu eserleri, Petersburg.
A. SOREL. LEurope et la Revolution Franaise (Avrupa ve Fransz Devrimi).
A. TRAEVSK 1770-1790 Arasnda Prensler ttifak ve Alman Politikas. Petersburg,
1877.
F. AULARD. La diplomatie du premier Comite Salut Public (Birinci Halkn Selameti
Komitesinin Diplomasisi). ncelemeler ve Dersler. Seri, 3. 1901.
G. AVENEL. Anarcharsis Cloots. Cilt 1-2. Paris, 1865.
D. GERHARD. England und der Aufstieg Russlands (ngiltere ve Rusyann Ykselii).
Mnih ve Berlin, 1933.
R.LORT. The second Partition of Poland (Polonyann kinci Blm). Cambridge,
1915.
E. MARCERE. Une Ambassade a Constantinople (stanbula Bir Elilik Seferi). Cilt
1-2 Paris, 1927.
F. MASSON. Le Departement des Affaiers Etrangeres pendan la Revolution (Devrim
Srasnda Dileri Bakanl). Paris, 1877.
A. MATHIEZ. Danton et la paix (Danton ve Bar). Paris, 1919.
A. MATHIEZ. La revolution et les etrangers (Devrim ve Yabanclar). Paris, 1918.
A. MATHIEZ. La conspiration de letranger (Yabanclarn Kurduu Fesat). Paris, 1918.
J. H. ROSE. Life o William Pitt. Ksm 1-2. Londra, 1923.
F. SALOMON. William Pitt der Jngere (William Pitt Junior), Leipzig ve Berlin, 19041906
H. SYBEL. Geschicte der Revolutionszeit (Devrim ann Tarihi). Cilt 1-4. Frankfurt
a. Main, 1882.

IX-KONSLLK VE MPARATORLUK DNEMLERNDE DPLOMAS

(1799-1814)
A) Kaynaklar
I.Napolyon Dneminde Rusyann Fransa ile Diplomatik likileri. A. Traevski ynetiminde yaynlanmtr. Cilt 1-4. Petersburg. 1890-1893. (Rus Tarih Dernei
Derlemesi. cilt 70, 77, 82. 88).
SPERANSK. Tilsit Barndan Sonra Fransaya Kar Bir Sava htimali zerine Anlar.
Yaynlayan: N. F. Dubrovin. Eski Rus Tarihi dergisi, 1900, no. 1.
NKOLA MHAYLOV. Grandk. Aleksandr ve Napolyonun Saltanatlar Srasnda
Bykeliliklerin Resm Yazlar Inda Rusyann Fransa ile Diplomatik likileri:
1808-1812. Cilt 1-7. Petersburg. 1906-1914.
SAVARY. General. Petersburgda Kal Boyunca General Savarynin Siyasi Muhaberat.
Petersburg, 1893 (Rus Tarih Dernei Derlemesi, cilt 83).
P. TOLSTOY. 1807-1808 yllarnda Pariste Elilik Grevi. N. ilder ynetiminde yaynlanmtr. Petersburg, 1893 (Rus Tarih Dernei Derlemesi, cilt 89).
579

I.NAPOLYON, mparator. Correnspondance (Yazmalar). mparator III.Napolyonun

emriyle yaynlanmtr. Paris, 1858-1860.
TALLEYRAND. Lettres nedites a Napoleon: 1800-1809 (Napolyona Yazlm ve Daha
Hi Yaynlanmam Mektuplar: 1800-1809). Dileri Bakanl Arivlerinde bulunan asl metinlere uygun olarak, P. Mertrandn bir giri yazs ve notlaryla yaynlanmtr. Paris, 1889.
TALLEYRAND. Lettres a Caulaincourt (Caulaincourta Mektuplar). Yaynlayan: J.
Hanoteau. Revue des Deux Mondes dergisi, 1935, 15 Ekim.
M.H.WEL.DUlm a lena. Correspondance inedite du Chevalier de Gentz avec Francis
James Jackson, Ministre de la Grande-Bretagne a Berlin en 1804-1806 (Ulmdan
Yenaya. Gentz valyesinin 1804-1806 yllarnda ngilterenin Berlin Bykelisi
olan F. J. Jacksonla daha nce yaynlanmam mektuplamas). Paris, 1921.

Tarih Aratrmalar
MARX ve ENGELS. Les exploits des Hohenzollern (Hohenzollern Hanedannn Sava
baarlar).
F. ENGELS. La situation de lAllemagne. Lettre premiere (Almanyann Durumu.
Birinci mektup).
F. ENGELS. Austerlitz. Toplu eserler, cilt XI, blm II. s. 560-565.
LENN, I.Napolyonun Almanya ile Savalar zerine Notlar. Lenin Derlemesi, cilt
XI, s. 49-51. Bk.: Toplu eserleri, cilt XII, s. 408-409, 422-425 ve cilt XIV, s. 110-111.
LENN. Finlandiya ve Rusya. Toplu eserleri, cilt XX, s. 323-325.
LENN. 14 Mart Bar Anlamasnn Onaylanmas zerine Rapor. Toplu eserleri, cilt
XXII, s. 400-402, 409.
J. STALN. Parti almasnn eksiklikleri ve Trokistlerle br ikiyzlleri etkisiz klmak iin alnmas gerekli tedbirler zerine. Komnist Partisi Merkez Komitesinin
tam mevcutlu oturumunda okunan rapor ve sonu konumas. 3-5 Mart 1937.
ALEKSANDRENKO. Daha nce de ad geen eser.
A. VANDAL. Napoleon et I.Alekxandre (Napolyon ve I.Aleksandr).
Memoires de Metternich, signe: P. (Metternichin Anlar. mza: P).
Rus Habercisi 1880, no. 1.
A. POPOV. 1812 Ylndaki Vatan Sava. Cilt I. Savatan nce Rusyann Yabanc
Devletlerle likileri. Moskova, 1905.
V. POPOV. Pitt ve a. Rus Sz dergisi, 1863, no. 5.
SOREL. LEurope et la Revolution Franaise (Avrupa ve Fransz Devrimi). Cilt 6-8.
Petersburg, 1906-1908.
F. DARD. Napoleon et Talleyrand (Napoleonic Imperialism (Napolyon
Emperyalizminin Douu). Cambridge, 1938.
G. LACOUR-GAYET. Talleyrand. Cilt 2: 1799-1815. Paris, 1930.
J. H. ROSE. Life of William Pitt (William Pittin Hayat). Blm 1-2 Londra, 1923.

580

VYANA KONGRESNDEN (1815)

TEMMUZ DEVRMNE (1830) KADAR
A) Kaynaklar
1814 yl genel barn imzalanmasndan 1822 ylndaki Verona Kongresine kadar
Rusyann batl devletlerle diplomatik likileri tarihine ait belgeler. Dileri
Bakanl yaynlar. Cilt 1-2, blm I. Petersburg, 1823-1825.
1814--1816 yllar arasnda Rusya sarayndaki Fransz temsilcilerinin ve Fransa sarayndaki Rus temsilcilerinin hkmetlerine yolladklar resm yazlar. A. A.
Polovtzevin ynetiminde yaynlanmtr. Cilt 1-3. Petersburg, 1901-1908 (Rus
Tarih Dernei Derlemesi, cilt 131-132).
CAPO DISTRIA Faaliyetleri hakknda rapor. Petro Beye cevap (Rus Tarih Dernei
Derlemesi, cilt 3. Petersburg, 1868, s. 163-203).
NKOLA MHAYLOV. Rusya sarayndaki Avusturya temsilcisi Lebzelternin 18161826 yllar arasnda hkmetine yollad resm yazlar. Petersburg. 1913.
TALLEYRAND. Memoires. LAncien Regime. La Grande Revolution. LEmpire. La
Restauration (Anlar. Eki rejim. mparatorluk. Restorasyon).
A. E. de RICHELIEU. Le Duke Armand-Emmanuel de Richelieu. Documents et papiers... 1766-1822 (Dk Armand-Emmanuel de Richelieu. Belgeler ve evrak... 17661822. A. A. Polontzevin ynetiminde yaynlanmtr. Petersburg. 1886, (Rus Tarih
Dernei Derlemesi, cilt 54).
Britain and the Independence of Latin America: 1812-1930 (ngiltere ve Latin
Amerikann bamszl: 1812-1930). ngiliz Dileri Bakanl Arivlerinden
Seme Belgeler. Yaynlayan: C. K. Webster, cilt 1-2 Oxford, 1938.
F. CORNACCHIA. Sui margini el Congresso di Vienna. Diario gennaio Settembre
1815. Cenova, 1940.
Correspondance du Comte de Jaucourt avec le Prince de Talleyrand pendant le
Congres de Vienne Kont Jaucourtun Viyana Kongresi sresince Prens Talleyrand
ile yazmas). Paris, 1905.
Gesandschaftsberichte aus Mnchen 1814-1848 (1814-1848 yllar arasndaki Elilik
raporlar). Die Rerichte der sterreichischen Gesandten (Avusturya Elilerinin
raporlar). Cilt 1. Die Bercihte aus der Zeit nach dem Wiener Vertrag bis zum
Tode Knig Max Joseph von Bayern (Viyana Kongresinden Kral Max Josep von
Bayernin lmne kadar geen sre iindeki raporlar). Mnih. 1939.
Letters du Duc de Richelieu au Marquis dOsmand. 1816-1818. (Richelieu Dknn
Osmond Markisine mektuplar. 1816-1818.) Yaynlayan: S. Chariety, Paris, 1939.
D. Ch. LIEVEN. The private Letters of Princess Lieven to Prince Metternich, 18201826). New York, 1938.
METTERNICH. Aus Metternichs nachgelassenen Papieren (Meternichin lmnden
sonra yaymlanan evrak). Dzenleyen ve yaynlayan: A. Klinckowstroem. Cilt 1-8
Viyana, 1880-1884.
METTERNICH. Lettres a la Princesse de Lieven: 1818-1819 (Prenses Lievene mektuplar: 1818-1819). Yaynlayan: J. Natoteau. Paris, 1909.
581

Ch. A. POZZO DI BORGO. Correspondance diplomatique: 1814-1818 (Diplomatik

yazmalar: 1814-1818). Paris, 1890-1897 (Nesselrodla yazmalar blm).
H.F.K. VOM STEIN. Tagebuch wahrend des Wiener Kongresses (Viyana Kongresi
gnl). Cilt 60. s. 385-487.
TALLEYRAND. Correspondance inedite du Prince de Talleyrand et du rol XVIII.
Louis pendant le Congres de Vienne Prens Telleyrand ile Kral XVIII.Louisnin
Viyana Kongresi srasndaki daha nce yaynlanmam yazmalar). Dileri
Bakanl arivlerinde bulunan asl metinlere uygun ekilde yaynlanmtr. Paris.
1881. Ayrca bk.: Bulgakovun, Viyana Kongresinde Talleyrand balkl incelemesi.
Rus Habercisi dergisi, 1881, no.9).
Talleyrand intime. Dapres sa correspondance avec la Duchesse de Courlande. La restauration de 1814. (Curlande desi ile yazmasnn nda Talleyrandn i dnyas. 1814 Restorasyonu). Paris, 1891.

B) Tarih Aratrmalar
MARX ve ENGELS Discours sur le probleme Polonais: 22 Fevrier 1848 (Polonya
Sorunu zerine Konuma 22 ubat 1848).
MARX ve ENGELS. Les exploits des Hohenzollern (Hohenzollern Hanedannn Sava
ve Baarlar).
MARX ve ENGELS. Lort Palmerston.
K. MARX. La lutte de Classe en France (Fransada Snf Mcadelesi). Engelsin nsz
ile.
F. ENGELS. La situation en Allemagne (Almanyann durumu). Op. cit. s.. 11-17.
F. ENGELS. La politique exterieure du Tsarisme Russe (Rus arlnn D Politikas)
Op. cit., b, 5-40.
F. ENGELS. La revolution et la contre-revolution en Allemagne (Almanyada Devrim
ve Kardevrim).Op. cit. s. 13-109.
F. ENGELS. Le role de la violence dans lhistoire (Tarihte iddetin rol).
A. MOLANOV. Bernadotte Viyanada. Tarih Habercisi dergisi, 1885, no. 7.
V. NADLER. mparator I.Aleksandr ve Mukaddes ttifak Fikri. Cilt 1-5. Riga. 18861892.
G. PALEOLOG ve M. SVNS. Yunanistann bamszl ve Kralln yeniden kurulmas iin verilen halk savann tarih zeti. Cilt 1-2, Petersburg, 1867.
A. REDKN. Metternich ve D Politikas. Eski Rus Tarihi dergisi: 1900 yl Eyll,
Ekim, Kasm, Aralk ve 1901 yl Ocak, ubat saylar.
M. REMEZOV. Eski zamanlarn bir anslyesi. (Metternich Prensinin Diplomatik
stnl.) Rus Dncesi dergisi, 1889, no. 8-9.
S. SOLOVEV. Viyana Kongresi. Rus Habercisi dergisi, 1865, no. 2.
S. SOLOVEV. mparator I.Aleksandr: I.Aleksandrn Politikas ve diplomasisi.
Petersburg, 1877.
E. TARLE.: Talleyrand. Moskova, 1919.
S. TATSE. I.Nikollann D Politikas. Petersburg. 1887.
582

E. FOOKTSTOV. Rus Diplomasisi ve Yunan Bamszl Mcadelesi. Rus Habercisi

dergisi, 1868, Mays says.
C. W CRAWLEY. The Question of Greek Independence (Yunan Bamszl Sorunu:
1821-1823). Cambridge, 1930.
E. DRIAULT ve M. LHERITIER. Histoire diplomatique de la Grece de 1821 a nos jours
(1821den Gnmze Kadar Yunanistann Diplomatik Tarihi). Cilt I (1821-1830)
Paris, 19525.
GRUNWALD. La vie de Metternich (Metternichin hayat). Paris, 1938.
G. LACOUR. GAYET. Talleyrand. Cilt 3 (1815-1830), Paris, 1932.
D. ORDINI. Pozzo di Borgo, diplomate de lEurope Franaise (Fransz Avrupasnn
Diplomat Pozzo di Borgo). Paris, 1935.
W. S. ROBERTSON. France and Latin-American Independence (Fransa ve Latin
Amerikann Bamszl) Baltimore, 1939.
H. W. TEMPERLEY. The Foreign Policy of Canning: 1822-1827 (1822-1827 Yllar
Arasnda Caninin D Politikas) Londra, 1925.
Ch. K. WEBSTER. The Congress of Vienna: 1814-1815 (Viyana kongresi: 1814-1815).
Londra, 1920.
Ch. K. WEBSTER. The Foreign Policy of Castlereagh: 1812-1827 (1812-1827 Yllar
Arasnda Castlereaghn D politikas). Londra, 1931.
M. H. WEIL. Les dessous du Congres de Vienne, dapres les documents originaux
des archives du Ministere mperial et Royal de lInterieur a Vienne (Avusturya
mparatorluk ve Krallk ileri Bakanl Arivlerindeki Orijinal Belgelerin
Inda Viyana Kongresinin Perde Arkas). Cilt 1-2. Paris, 1917.

TEMMUZ DEVRMNDEN KIRIM SAVAINA KADAR (1830-1853)

A) Kaynaklar
(Bu konuda, ayn zamanda, 1789-1871 dnemiyle ilgili olarak daha nce verdiimiz
kaynaka ile Genel Karakterli eserler bal altnda yer alan eserlere de bavurulmaldr.)
METTERNICH. Les memoires du Prince de Metternich sur letat desprit en Europe;
sur les devoirs des gouvernements (Metternich Prensinin Avrupadaki ruh hli ve
hkmetlerin devleri zerine anlar). Eski Rus Tarihi dergisi, 1873, no.8.
F. GUIZOT. Memoires pour servir a lhistoire de mon temps (amn tarihine yarayacak anlar). Cilt 1-8, Paris, 1858-1865.

B) Tarih Aratrmalar
MARX ve ENGELS. Discours sur le probleme Polonais (Polonya Sorunu zerine
Konuma).
MARX ve ENGELS. La revolution et la contre-revolution en Allemagne (Almanyada
Devrim ve Kardevrim).
MARX ve ENGELS. La nouvelle Sainte-Alliance (Yeni Mukaddes ttifak).
583

MARX ve ENGELS.Le Panslavisme Democratique (Demokratik Panslavizm).

MARX ve ENGELS.LAllemagne et le Panslavisme (Almanya ve Panslavizm).
MARX ve ENGELS. Lort Palmerstno.
K. MARX. Le discours sur la Pologne (Polonya zerine Konuma).
K. MARX. Le manifeste constitutif de lAssociation International des travailleurs
(Uluslararas i Birliinin Kurulu Manifestosu).
K. MARX. Lettre a Engels du 2 Decembre 1856 (Engelse 2 Aralk 1856 tarihli Mektup)
F. ENGELS. Le role de la violence dans lhistoire (Tarihte iddetin rol).
F. ENGELS.La politique exterieure du Tsarisme Russe (Rus arlnn D Politikas).
F. ENGELS. Lettre a K. Marx du 23 Mai 1851 (K. Marxa 23 Mays 1851 Tarihli Mektup).
P. AVERBUH. 1848-1849 Yllarnda Macar Devrimine Kar Mcadeleye Rus
arlnn Katks. Moskova, 1935.
A. GRADOVSK. Metternich sistemi. Toplu eserleri, cilt 3. Petersburg. 1899.
N. DOBROLYUVOV. Kont Camillo Benso Cavourun Hayat ve lm. Toplu
Eserleri, cilt 8. Petersburg. 1912.
D. PSSAREV. Metternich. Tm Yaptlar, cilt 1. Petersburg. 1909.
N. G. ERNEVSK. talya zerine yazlar Toplu eserleri. cilt 5-6. Petrograd, 1918.
N. G. ERNEVSK. Kont Cavour. Toplu eserleri, cilt 8 Petregrod. 1918.
E. BAPST. Lempereur I.Nicolas et la deuxieme Republique Franaise (mparator
I.Nikola ve kinci Fransz Cumhuriyeti). Paris, 1898.
V. BIBL. Metternich in neuer Beleuchtung. Sein geheimer Briefswechsel mit dem
Bayerischen Staatsminster Wrede. Nach Unverffentlichen Dokumenten aus den
Archiven in Wien und Mnchen. (Yeni bir Bakla Metternich. Bavyera Devlet
Bakan Wrede ile gizli mektuplamas. Viyana ve Mnih Arivlerinde bulunan
daha nce yaynlanmam belgelerin nda). Viyana, 1928.
G. FERRATA ve E. VITTORINI. La tragica vicenda di III.Carlo (1848-1859). Milano,
1939.
E. GUICHEN. La Revolution de Julliet 1830 et lEurope (1830 Temmuz Devrimi ve
Avrupa). Paris, 1917.
P. MATTER. Cavour et lUnite talienne: 1848-1854 (Kont Cavour ve talyan Birlii:
1848-1854). Paris, 1925.
C. A. MORNY. Une Ambassade en Rusise: 1854 (Rusyada Bir Elilik: 1854). Paris,
1892.
A. J. P. TAYLOR. The talian Problem in European Diplomacy (Avrupa Diplomasisinde
talyan sorunu). Manchester. 1934.

DOU SORUNU VE KIRIM SAVAI

A) Kaynaklar
(Bu konuda, nceki blmlerin kaynakasna da bavurulmaldr.)
Pour lhistoire de la paix de Paris: 1856 (1856 Paris Bar Tarihi in). Gizli Ariv
belgeleri. 1936, cilt 2 (75).
584

K. NESSELROD. mparator I.Nikolann yirmi be yllk saltanat dnemi zerine

Dileri Bakan Kont Nesselrodun raporu. (Rus Tarih Dernei Derlemesi, cilt 93.
Petersburg. 1896. S. 287-298).

B) Tarih Aratrmalar
MARX ve ENGELS. Le probleme dOrient et la guerre Russo-Turque. Articles. (Dou
Sorunu ve Rus-Trk Sava. Makaleler.)
MARX ve ENGELS. Lentre de lAngleterre et de la France en guerre (ngiltere ile
Fransann Savaa Girii).
MARX ve ENGELS. Le ministre Palmerston (Palmerston Bakanl).
MARX ve ENGELS. Lort Palmerston.
MARX ve ENGELS. Lort John Russell.
MARX ve ENGELS. Les resultats de la guerre (Savan Sonular).
MARX ve ENGELS. La paix en Europe (Avrupada Bar).
F. ENGELS. Les articles sur lAngleterre (ngiltere zerine Makaleler).
Alliance contre la France en 1852 (1852 ylnda Mukaddes ttifakn Fransaya kar bir
savaa girmesi). Toplu eserler, cilt XVI, 2.Blm, s. 448-475.
F. ENGELS. Le rle de la violence dans lhistoire (Tarihte iddetin rol).
F. ENGELS. Lettre a K. Marx du 25 Mai 1851 (K. Marxa 25 Mays 1851 Tarihli Mektup).
LENN. Yabanc Bayra Altnda.
G. AFANASYEV. III.Napolyonun D Politikas. Odessa, 1885.
S. GORAYNOV. stanbul ve anakkale Boazlar. Devlet ve Petersburg Arivlerinde
bulunan diplomatik yazmalarn nda bir inceleme. Petersburg, 1907.
S. JGAREV. Dou Sorununda Rus Politikas (Bu politikann XVI. XIX.Yzyllar arasndaki tarihi ve hedefleri zerine eletirmeli ve aklamal zet). Cilt 1. Moskova,
1896.
A. JOMINI. La Russie et lEurope a lepoque de la guerre de Crime (Krm Sava
Dneminde Rusya ve Avrupa). Rusa ev.: Avrupa Habercisi dergisi 1886, ubatEkim saylar.
A. ZAYONOVSK. Bugnk Siyasal Durumla likileri Asndan 1853-1856 Dou
Sava. Cilt 1 ksm 1. Ekler. Ve cilt 2, ksm 1 ve 2. Petersburg. 1908-1913.
S. TATSEV mparator I.Nikolann D Politikas. Petersburg. 1887.
E. BAPST. Les origines de la guerre de Crime (Krm Savann Kkenleri). Paris, 1913.
H. C. F. BELL. Lort Palmerston. Clit 1-2. londra, 1936.
S. ERIKSON. Svensk diplomati och tidnigspress under Krimkriget. Stockholm, 1939.
Etude diplomatique sur la guerre de Crime (1852-1856) par un ancien Diplomate
(Eski Bir Diplomat Tarafndan Krm Sava zerine Diplomatik nceleme). Paris,
1874, Rusa evirisinin basks: Petersburg. 1878.
Ch. FRIESE. Russland und Preussen vom Krimkrieg bis zum poinischen Aufstand
(Krm Savandan Polonya Ayaklanmasna kadar Rusya ve Prusya). Berlin. 1931.
V. PURYEAR. England, Russia and the Straits Question. 1844-1856 (ngiltere, Rusya
ve Boazlar Meselesi. 1844-1856). Kaliforniya, 1936.
585

V. PUREAR. International Economics and Diplomacy in the Near Eas. A Study of

British commercial policy in the Levant. 1854-1855. (Yak Douda Uluslararas
ekonomi ve Diplomasi. ngilterenin Yakn Doudaki Ticaret Politikas zerine bir
nceleme. 1854-1855). Kaliforniya, 1936.
E. SCHULE. Russland und Frankreich vom Ausgang des Krimkrieges bis zum
talienischen Krieg. 1856-1859. (Krm Savann Sonundan talya Savana kadar
Rusya ve Fransa. 1856-1859). Berlin. 1935.
H. W. V. TEMPERLEY. England and the Near East (ngiltere ve Yakn Dou). Cilt 1:
The Crimea (Krm), Londra, 1936.
F. VALSECCHI. Lunifaczione taliana e la politica Europea delle guerra di Crimea alla
guerra di Lombardia. 1854-1859. (Krm Savandan Lombardia Savana Kadar
talyann Birlemesi Sorunu ve Avrupa Politikas. 1854-1859). Milano, 1939.

BRLEK DEVLETLER DPLOMASS

A) Kaynaklar
W.M. MALLOV. Treaties, Conventions... between the U.S. of America and other
Powers: 1776-1923 (1776-1923 yllar arasnda Birleik Amerika Devletleri ile br
devletler arasnda yaplan anlamalar, konvansiyonlar...) Washington, 1910-1923.
J.B. MOORE. Diges of International Law (Uluslaras Hukuk tihatlar). Cilt 1-8.
Washington, 1906.
J.B. MOORE. Historuy and Digest of the International Arbitrations (Uluslararas
Hakemliklerin Tarihi ve tihatlar). Cilt 1-6. Washington, 1898.

B) Tarihsel Aratrmalar
K. MARX Le probleme American en Angleterre (ngilterede Amerikan Sorunu).
Toplu Eserler, cilt XII, 1. ksm. s. 174-182.
K. MARX. Le commerce Britannique du coton (ngiliz Pamuk Ticareti).
K. MARX. Le Times de Londres et Lort Palmerston (London Times ve Lort
Palmerston).
K. MARX. Le Times de Londres sur les Princes dOrleans. Orleans Prensleri
Hakknda Londra Timesn Dnceleri).
K. MARX. Lintervention au Mexique (Meksikaya Yaplan Mdahale).
K. MARX. Lavis sur laffaier du Trent et limpression produite a Londres (Trent
Sorunu ve Londradaki izlenimleri).
K. MARX. La croissance des sympathies en Angleterre (ngilterede Sempatilerin artmas.)
K. MARX. La Grande-Bretagne. Lopinion publique Anglaise (Byk Britanya. ngiliz
Kamuoyu).
K. MARX. Lincident du Trent (Trent Olay).
K. MARX. Le conflit Anglo-Americain (ngiliz-Amerikan atmas).
586

K. MARX. Les acteurs principaux du drame du Trent (Trent Dramnn Ba

Oyuncular).
K. MARX. Les discussions autour de laffaire du Trent (Trent Sorunu zerindeki
Tartmalar).
K. MARX. Le cabinet de Washington et les Puissances Occidentales (Washingtonun
Hkmeti ve Batl Devletler).
K. MARX. Le meeting Americanophile (Amerika severlerin Mitingi).
K. MARX. Pour lhistoire de la dissimulation de la depche de Surd (Surd Raporunun
Gizlenmesi meselesi zerine).
K. MARX. Le coup dEtat de Lort John Russell (Lort John Russellin Hkmet Darbesi).
K. MARX. Le meeting ouvrier a Londres (Londradaki i Mitingi).
K. MARX. Les sentiments contre lintervention (Mdahaleye Kar kan Duygular).
K. MARX. Les amis des secessionistes dans la Chambre des Communes. La reconnaissance du blocus Americain (Ayrlma yanllarnn Avam Kamarasndaki dostlar.
Amerikan ablukasnn tannmas).
K. MARX. Le sens de lhumanite Anglais et lAmerique (ngiliz nsanlk Duygusu ve
Amerika).
K. MARX. La neutralit Anglaise (ngiliz Tarafszl).
K. MARX. Au President des Etats-Unis dAmerique Abraham Lincoln, au nom de
lAssociation internationale des travaileurs (Uluslaras i Birlii Adna Amerika
Birleik Devletleri Bakan Abraham Lincolne).
K. MARX. Lettre a F. Engels du 24 Mars 1863 (F. Engelse 24 Mart 1863 tarihli mektup).
LENN. Amerikan ilerine Mektup.
S. F. BEMIS. The American Secretaries of State and their Diplomacy (amerikan
Dileri Bakanlar ve Diplomasileri). Cilt 1-10. New York, 1927-1929.
C. FISH. American Diplomacy (Amerikan Diplomasisi). New York, 1923.
J.W. GARNER. American Foreign Policies (Amerikan D politikalar). New York,
1928.
S.S. HYDE. International Low chiefly as Interpreted and applied by the United States
(Uluslararas Hukukun Birleik Devletler Tarafndan zellikle Yorumlan ve
Uygulan Asndan Uluslararas Hukuk). Cilt 1-2. Boston, 1922.
W.F. JOHNSON. Americas Foreign Relations (Amerikann D likileri) Cilt 1-2.
New York, 1916.
J.H. LATANE. From isolation to leadership (Yalnzlktan Liderlie). New York, 1920.
J.H. LATANE. History of American Foreign Policy (Amerikan D Politikasnn
Tarihi). New York, 1927.
B. WILLSON. Americas Ambassadors to England: 1785-1929 (1785-1929 Yllar
Arasnda Amerikann ngilteredeki Bykelileri). New York, 1929.
B. WILLSON. Americas Ambabbadors to France: 1777-1927 (1777-1927 Yllar
Arasnda Fransadaki Amerikan Bykelileri). Londra, 1928.
S.F. BEMIS ve G.G. GRIFFIN. Guide to the Diplomatic History of the United States
1775-1921 (1775-1921 yllar Arasnda Birleik devletler Diplomatik Tarihi
Klavuzu). Washington, 1935.

587

PARS BARIINDAN FRANKFURT BARIINA KADAR (1856-1871)

A) Kaynaklar
1859 Fransz-Rus konvansiyonu tarihine katk. Kzl Ariv. 1938, cilt 3 (88).
ANGEBERG. Recueil des traits, conventions, actes, notes, capitulations et pieces
diplomatiques concernant la guerre Franco-Allemande (Fransz-Alman savana
ilikin antlamalar, konvansiyonlar, akitler, notlar, teslim artlar ve diplomatik belgeler). Cilt 1-5. Paris, 1873.
Die auswatige Politik Preussens 1858-1871. Diplomatische aknesstcke (18581871 Yllar Arasnda Prusyann D Politikas. Diplomatik Belgeler). Cilt 1-3.
Oldenburg. 1933-1939.
O. BISMARCK. Die gesammelten Werke (Toplu eserleri). Cilt1-10. Berlin, 1924-1932.
O. BISMARCK. Gedanken und Erinerungen. Die drei Brande in einem Bande (Anlar
ve Dnceler. cilt bir ciltte). Stuttgart ve Berlin, 1928. Documents pour servir
a lhistoire de la guerre de 1870-1871 (1870-1871 Sava Tarihine ait Belgeler). Cilt
1-8. Paris, 1871.
M. FLEURY. La France et la Russie en 1870-1872 (1870-1872 Yllar Arasnda Rusya ve
Almanyada Diplomatik Anlar). Paris, 1896.
Die grosse Politik der eupaischen Kabinet 1871-1914. Sammlung der Diplomatischen
Akten des Auswartgen Amtes (1871-1914 Yllar Arasnda Hkmetin Avrupa
Politikas. Alman Dileri Bakanlnn Diplomatik Belgeler koleksiyonu). Cilt
1-2. Berlin. 1924.
A. LOFTUS. Diplomatic Reminiscences. 1862-1879 (Diplomatik anlar: 1862-1879).
Cilt 1-2. Londra, 1894.
NEWTON. Lort Lyons. Londra, 1913.
ONCKEN. Die Rheinpolitik Kaiser III.Napoleons von 1863 bis 1870 (1863 Ylndan
1870 Ylna Kadar mparator II.Napolyonun Ren Politikas). Cilt 1-2. Stuttgart, 1926.
Les origines diplomatiques de la guerre de 1870-1871. Recuell des documents officiels
publis par le Ministre des Affaires Etrangeres (1870-1871 Savann Diplomatik
Kkenleri. Dileri Bakanlnca Yaynlanan Resm Belgeler Derlemesi). Cilt 1-28.
Paris, 1910-1931.
J. RADOWITZ. Auszeichnungen und Erinnerungen aus dem Leben des Botschafters
(Bykelilerin Hayatlar zerine Dnceler ve Anlar). Cilt 1-2. Berlin, 1925.
G. ROTHAN. Souvenirs diplomatiques. LAllemagne et lltalie. 1870-1871 (Diplomatik
Anlar. Almanya ve talya. 1870-1871 Yllar). Cilt 1-2. Paris, 1884-1885.
H. L. SCHWEINITZ. Denkwurdigkeiten des Botschafters (Bykelilik Anlar). Cilt
1-2. Berlin, 1927.
A. THIERS. Notes et souvenirs (Dnceler ve Anlar). Paris, 1901.

B) Tarih Aratrmalar
K. MARX. La domination Britannique aux Indes (Hindistanda ngiliz Egemenlii).
K. MARX. Le probleme de lUnite talienne (talyan Birlii Sorunu).
588

K. MARX. Les perspective dune guerre en Europe (Avrupada Bir Sava htimalinin
Uyandrd Korku ve Umutlar).
K. MARX. Les perspectives dune guerre en France (Fransada Bir Sava htimalinin
Uyandrd Korku ve Umutlar).
K. MARX. Les perspectives dune guerre en Prusse (Prusyada Bir Sava htimalinin
Uyandrd Korku ve Umutlar).
K. MARX. Le Futur Congres de la paix (Toplanacak Olan Bar Kongresi).
K. MARX. Les symptmes dune guerre prochaine. Les armements de lAllemagne
(Yakn Gelecekteki Bir Savan Belirtileri. Almanyann Silahlanmas).
K. MARX. Lattitude de lAutriche, de la Prusse et de (Allemagne a la garde de la guerre
(Sava Karsnda Avusturya, Prusya ve Almanyann Tavrlar).
K. MARX. Le point de vue Prussien sur la guerre (Prusyann Sava Hakkndaki
Gr).
K. MARX. La diplomatie Britannique et la guerre (ngiliz Diplomasisi ve Sava).
K. MARX. LItalie, que-t-elle gagn? (talya ne kazand?)
K. MARX. La paix (Bar).
K. MARX. Laccord de Villafranca (Villafranca Anlamas).
K. MARX. Louis-Napoleon et IItalie (Louis-Napoleon ve talya).
K. MARX. La nouvelle guerre en Chine (indeki Yeni Sava).
K. MARX. Spree et Mincio (Sphree ve Mincio).
K. MARX. La politique Anglaise. Le nouveau trait entre lAngleterre et la France
(ngiliz Politikas. ngiltere ile Fransa Arasndaki Yeni Anlama).
K. MARX. Les prparatifs dune nouvelle guerre sur le Rhin (Ren zerinde yeni bir
savan hazrlklar).
K. MARX. Les prix du bl.-les finances Europeennes et la prparation de la guerre.-La
probleme dOrient (Buday fiyatlar.-Avrupa Devletlerinin Mali Durumu ve Sava
Hazrl-Dou Sorunu).
K. MARX. La Russie utilise lAutriche a ses fins. Le Congres de Varsovie (Rusya Kendi
Amalarna Ulamak in Avusturyay Kullanyor.-Varova Kongresi).
K. MARX. La prparation dune guerre contre la Prusse (Prusyaya Kar Bir Sava).
K. MARX. LEmpereur III.Napolon et la Prusse (mparator III.Napolyon ve Prusya).
K. MARX. Lintervention au Mexique (Meksikaya Yaplan Mdahale). Op. cit. s. 202207
K. MARX. Linterdiction de la discussion du probleme Mexicain et lAilliance Franaise
(Meksika Sorununun Tartlmasnn Yasaklanmas ve Fransz ttifak)
K. MARX. Le manifesto constitutionnel de lAssociation international des Travailleurs
(Uluslaras i Birliinin Kurulu Bildirgesi).
K. MARX. Le Conseil General de IA.I.T. sur la guerre (U..B.nin Sava Konusundaki
Genel Kurul Toplants).
K. MARX. Deuxieme appel du Conseil General de IA.I.T. sur la guerre (U..B. Genel
Kurulunun Sava Konusundaki kinci ars).
K. MARX. La guerre civile en France. Appel du Conseil General de lA.I.T. (Fransada
Sava. U..B. Genel Kurulunun ars).
K. MARX. Lettre au Comit du parti Social-Democrate Allemand du I Septembre 1870
589

(Alman Sosyal-Demokrat Partisi Yrtme Kuruluna 1 Eyll 1870 Tarihli Mektup).

F. ENGELS. Le P et le Rhin (Po ve Ren).
F. ENGELS. Comment IAutriche domine lItalie (talya zerindeki Avusturya
Egemenliinin ekli).
F. ENGELS. La Savole. Nice et le Rhin (Savole, Nice ve Ren).
S. CUNKOVSK. VII.Frederikin saltanat dneminde Danimarkann d politikas.
(Bir Tann Anlarna gre 1855-1861). Avrupa Habercisi dergisi, 1866 Aralk
says.
A. MOLOK. Paris Komnne Kar Alman Mdahalesi, 1871, Leningrad, 1939.
E. NOLDE. 1859-1862 Yllar Arasnda Petersburgda Elilik. II.Aleksandrn Saltanat
Dnemi Balangcnda Rusya ve Avrupa Prag, 1925.
L. FEYGN. Fransz-Rus likilerinin Tarihi zerine (3 Mart 1859 Tarihli Gizli
Anlama). Yzyllar dergisi. Petrograd. 1924 1924, say 1.
S. TATSEV. mparator II.Aleksandr Hayat ve Saltanat. Cilt 1-2. Moskova, 1911.
E. BRANDENBURG. Die Reichsgrundung (Alman mparatorluunun Kuruluu).
Cilt 2. Leipzig, 1916.
S. W. CLARK. Franz Josep and Bismarc. The Diplomacy of Austria before the war of
1866 (Franz-Joseph ve Bismarck. 1866 Savandan nceki Avusturya Diplomasisi).
W. HAHN. Frst Bismarck. Sein politisches Leben und Wirken urkundilch in
Thatesachen und des Frsten eigenen Kundgebungen dargestelt (Prens Bismarc.
Siyasal hayat ve aktivitesi). Cilt 1-3. Berlin, 1926.
H. ONCKEN. III.Napoleon und der Rhein. Der Urspring des Krieges von 1870-1871
(III.Napolyon ve Ren. 1870-1871 savann kkenleri). Stuttgart-Berlin, 1926.
K. RHEINDORF. Die Schwarze-Meer (Pontus) Frage vom Pariser frieden vom 1856
bis zum Abschluss der Londoner Konferenz vom 1871 (1856 Paris Barndan 1871
Londra Konferansnn Kapanna Kadar Karadeniz Sorunu). Berlin, 1925.
A. SOREL. Histoire diplomatique de la guerre Franco-Allemande (Fransz-Alman
Savann Diplomatik Tarihi). Cilt 1-2. Paris 1875.
L. STEEFEL. The Schleswig-Holstein question (Schleswig-Holstein Sorunu).
Cambridge, 1932.
A. STERN. Geschichte Europas seit den Vertragen von 1815 bis zum Fardankfurter
Frieden von 1871 (1815 Barndan 1871 Frankfurt Barna Kadar Avrupa Tarihi).
Stuttgart-Berlin, 1921.
H. SYBEL. Die Begrndung des Deutchen Reiches durch Kaiser I..Wilhelm (Kayzer
I.Wilhelmin Saltanat Dneminde Alman mparatorluunun Kuruluu). Cilt 7.
Mnih-Leipzig, 1894.
VALENTIN VET. Bismarcks Rechsgrndung im Urteil englischer Diplomaten
(ngiliz Diplomatlarnn Gr Asndan Bismarck mparatorluunun Kuruluu).
Amsterdam-New York, 1937.
Profesr Kvostov: I.-XVII.Blmler.
K. Simon ve L. Teleova ynetiminde, S.S.B.C. Bilimler Akademisi Kitapl Tarih
Seksiyonu: XVIII.Blm ve sonras.

590

I
A) Kaynaklar
E.GRM, Uzak Douda Uluslararas likilerin Tarihi zerine Antlamalar ve Baka
Belgeler Derlemesi, 1842-1925. Moskova, 1927.
MARTENS. Antlamalar Derlemesi. Cilt IV. II.Blm. Almanya ve Avusturya ile
Antlamalar, St.Petersburg, 1878. Cilt VIII. Almanya ile Antlamalar, 1825-1888.
St.Petersburg, 1888. Cilt XII. ngiltere ile Antlamalar, 1832-1895. St. Petersburg,
1898. Cilt XV. Fransa ile Antlamalar, 1822-1906. St.Petersburg, 1909.
Notalara, antlamalara ve bildirilere gre modern alarn Uluslararas politikas.
Birinci blm. Fransz Devriminden emperyalist savaa. Moskova, 1925. kinci
blm. Emperyalist savatan Sovyet Rusyaya uygulanan ablukann kaldrlna.
Moskova, 1926.
Emperyalist Dnemde Uluslararas likiler. arlk rejimi hkmetlerinin ve geici
hkmetin arivlerindeki belgeler, 1878-1917. 2. dizi, 1900-1913. Cilt 18, 19, 20.
Moskova, 1938-1940. 3. dizi, 1914-1917. Cilt 1-10. Moskova, 1931-1938.
Rusya Tarafndan Yaplan Antlama Anlamalar Derlemesi... 1774-1906. V.
Aleksandrenkonun Girii ve notlaryla, Varova, 1906.
J.A.CLERCQ Recueil des traits de la France, publis sous les aux pices du ministre
des Affaires trangres (Fransa Tarafndan Yaplm Antlamalar Derlemesi.
Fransz Dileri Bakanlnn yardmyla yaynlanmtr). Cilt XI-XXIII, 18721906. 1880-1919.
A collection of neutrailty laws, regulations and treaties of various countries. Ed. and
annot. by F. Deak and PH. C. Jessup Cilt. 1-2. Washington, 1939. (Publications of
the Carnegie endowment for international peace. Division of international law.)
Documents diplomatiques franais (Fransz Diplomasi Belgeleri), 1871-1914. Paris 1.
dizi (1871-1900). Cilt 1-8, 1929-1936. 2. dizi (1901-1911). Cilt 1-7, 1931-1937. 3.
dizi (1912-1914). Cilt 1-2. 1922-1931.
Die Grosse Politik der Europischen Kabinette, 1871-1914. Sammlung der diplomatischen Akten des Auswstigen Amtes. Cilt 1-40. Berlin, 1922-1927.
Pribram. die politischen Geheimvertrage Osterreich-Ungarns, 1897-1914 Cilt 1-2,
Viyanha 1920.

B) Tarih Aratrmalar
LENN, Emperyalizm, Kapitalizmin Son Aamas.
LENN, Komnist Enternasyonalinin II.Kongresi, 19 Temmuz-6 Austos 1920.
LENN, Sava ve Devrim 27 (14) Mays 1917 gn verilen konferans.
LENN, 1870 Sonras Dnya Tarihine Sentez Denemesi. Emperyalizm Tarihi
Defterleri Moskova, 1939.
STALN, Sovyetler Birliinin Byk Yurtseverlik Sava zerine. Moskova, 1944.
STALN, Leninizmin lkeleri zerine. 1924 yl Nisan ay balangcnda Sverdiovsk
niversitesinde verilen konferans Leninizmn sorunlar Moskova, 1939.
591

S.S.C.B. Komnist Partisi Tarihi. Moskova, 1942.

A.ZAYONKOVSK, Rusyann Dnya Savana Hazrlan. Asker hazrlk ve ilk
planlar. Leningrad, 1926.
A. ZAYONKOVSK, Rusyann Dnya Savana Hazrlan. Leningrad, 1926.
Modern Tarih. kinci blm. E.Tarl ve tekiler ynetiminde. Fransz-Alman savandan ve Komnden Rusyada Ekim devriminin zaferine ve emperyalist savan
sonuna kadar (1870-1918). Moskova, 1939.
E. TARLE, Emperyalizm Dneminde Avrupa, 1871-1919. Moskova, 1928.
E. BOURGEOIS, Manuel historique de politique trangre. IV.La politique mondiale.
1878-1919. Empires et nations (D Politika Tarihi Elkitab. Cilt IV. Dnya politikas, 1878-1919. mparatorluklar ve Uluslar). Paris, 1927.
CARROLL, French public opinion and foreign affairs, 1870-1914. Nev York, 1931.
CARROLL, Germany and the Great powers, 1866-1914. A Study of public opinion and
foreign policy New York, 1938.
The Cambridge history of British foreign policy, 1783-1919. Ed. by A. Ward and G.
Gooch. Vol. 3, 1866-1919 Londra, 1923.
A. DEBIDOUR. Histoire diplomatique de IEurope (A-B), Paris 1926-1929.
A. Depuis louverture de Congrs de Vienne jusqu la cloture du Congrs de Berlin
(1814-1878).
B. Depuis le Congrs de Berlin jusqu nos jours (Avrupann diplomatik tarihi (A-B).
Paris, 1926-1929.
A.Viyana Kongresinin alndan Berlin Kongresinin kapanna (1814-1878). B.
Berlin Kongresinden gnmze).
G.P. GOOCH, History of modern Europe, 1878-1919 (Modern Avrupann Tarihi,
1878-1919). Londra, 1923.
A.J. GRANT, ve H.W. TEMPERLEY, Europe in the nineteenth century, 1789-1914
(Ondokuzuncu Yzylda Avrupa, 1789-1914). Londra-New York, 1927.
H.HAUSER, Histoire diplomatique de lEurope, 1871-1914 (Avrupann Diplomatik
Tarihi. 1871-1914). Cilt 1-2 Paris, 1929.
H. Th.MOON, Imperialism and world politics (Emperyalizm ve Dnya Politikas).
New York, 1927.
P. RENCUVIN, La crise europenne et la grande guerre, 1904-1918 (Avrupa Bunalm
ve Byk Sava, 1904-1918). Paris, 1934 (Peuples et civilisations dizisi, 19).
P. RENOUVIN, ve bakalar. La paix arme et la grande guerre, 1871-1919. (Silahl
Bar ve Byk Sava, 1871-1919). Paris, 1939.
R.J. SONTAG, European diplomatic history, 1871-1932 (Avrupa Diplomasisinin
Tarihi, 1871-1932). New York-Londra, 1933.

592

II
I.-VII. BLMLER
A) Kaynaklar
PRUSYALI WLHELM, Prusya imparatoru Wilhelmin mparator III.Aleksandra 4
mektubu. Kzl Arivler, 1922, cilt 2.
1877 Rus-Trk savandan sonra 1877de Berlinde toplanan Avrupal byk Devletler
kongresi. Moskova, 1878.
LAMSDORF, Gnce (1886-1890). Moskova-Leningrad, 1926.
LAMSDORF, Gnce (1891-1892). Moskova-Leningrad, 1934.
LAMSDORF, Gnce (1894-1895). Kzl Arivler, 1931, cilt III.
A. NELDOV,Boazlarn igali zerine 1822 ylnda A.Nelidov tarafndan sunulan and. Kzl Arivler, 1938, cilt 3.
P. PAVLOV, Rus arlnn Bulgaristandaki Maceralar. Belgeler derlemesi.
Moskova, 1935.
Rus-Alman likileri. Gizli belgeler. Kzl Arivler, 1922, cilt I.
M.SKOBELEV, 1882 Ylnda Pariste Verilen Sylev. E.Tarlen giri yazsyla. Kzl
Arivler, 1928, cilt 2.
1875 ylndaki Fransz-Alman Bunalm. A.Yerusalimskinin giri yazsyla. Kzl
Arivler, 1938, cilt 6.
P. UVALOV, 1878 Berlin Kongresi zerine. V.Kvostovun giri yazsyla. Kzl
Arivler, 1933, cilt 4.
Acounts and papers. State papers. (Blue books dizisi). Londra, 1876-1878. France,
Ministre des Affaires trangres. Documents diplomatiques. Affaires dOrient,
1875-1876-1877. Appendice. Confrence de Constantinople (dcemble 1876-janvier 1877) (Fransa, Dileri Bakanl Diplomatik belgeler. Dou Sorunlar, 18751876-1877. Ek. stanbul Konferans (Aralk 1876-Ocak 1877). Paris, 1877.
sterreich-Ungarn. Ministerium des Aussern. Aktentcke aus den Korrespondenzen
des K. u. K. Ministerium des Aussern ber orientalische Angelegenheiten
(Rotbcher dizisi). Viyana, 1878. Cilt 16. 1873 Maysndan 31 Mays 1877ye. 7
Nisan 1877den 3 Kasm 1878e.
P.A. SABUROV, The Saburov memoirs of Bismarck and Russia (Saburovun Bismarck
ve Rusya Anlar). Cambridge, 1929.
G.F. Ch. STAAL, Correspondance diplomatique (1884-1900) (Diplomatik Yazmalar,
1884-1900). Yaynlayan A.Meyendorff. Cilt 1-2. Paris, 1929.
H.W. TEMPERLEY, ve L.M. PENSON, Foundations of British foreign policy from Pitt
(1792) to salisbury (1902) or Documents, old and new (Pitt 1792)ten Salisbury
(1902)ye ngiliz d politikasnn temelleri ya da eski ve yeni Belgeler). Cambridge,
1938.
Unprinted documents. Russo-British relations during the Eastern crisis (Dou
Bunalm Sresince Rus-ngiliz likileri). R.W.Seton ve Watson tarafndan yaynlanmtr. Slavonic Reviews, 1924-1926. Cilt 3-4.
VICTORIA, Kralie. The letters of Queen Victoria. Second series. A selection from Her
593

Majestys correspondence and journal between the years 1862 and 1885 (Kralie
Victoriann mektuplar. kinci dizi. Majestelerinin 1862 ve 1885 yllar arasndaki
yazma ve gncelerinden semeler). G.E.Buckle tarafndan yaynlanmtr. Cilt 2,
1870-1878. Londra, 1926. Cilt 3, 1879-1885. Londra, 1928.
VICTORIA, Kralie. The letters... Third series. A selection between the years 1886 and
1901 (Kralie Victoriann mektuplar. Sekizinci dizi. Majestelerinin 1886 ve 1901
yllar arasndaki yazma ve gncelerinden semeler.) Cilt 1, 1886-1900, London,
1930.
N. GNATEV, Anlar, 1875-1877, Tarih Habercisi, 1914, cilt 135, Ocak-Temmuz.
N. GNATEV, 1877-1878 savandan nce Avrupa bakentlerinde gezi. Eski Rus
Tarihi 1914, cilt 157, Mart-Eyll.
N. GNATEV, Anlar, 1864-1874. Petrograd, 1916.
I. KARTSOV, Diplomasi kulisleri. St.Petersburg, 1908
A. BILLOT, La France et lItalie, histoire des annes troubles 1881-1899 (Fransa ve
talya, Kargaa Yllarnn Tarihi, 1881-1899). Cilt 1-2. Paris, 1905.
O. BISMARCK, Gedenken und Erinnerungen Cilt 1-3. New York. Stuttgart, 1896-1922.
H.S. BLOWITZ, My memoirs (Anlarm). Londra, 1903.
W. BLUNT, Secret history the English occupation of Egypt. Being a personal narrative
of events Londra, 1907.
BROGLIE, La mission de M. de Gontaud-Biron Berlin, 1872-1878 (M. de GontaudBironun Berlin Misyonu, 1872-1878). (Correspondant dergisi). Paris, 1895, 25
Temmuz, 25 Austos ve 10 Ekim.
B. BLOV, Denkwrdigkeiten. Hrsg. von F.von Stockhammern. T.4.Jugend-und
Diplomatenjahre Berlin, 1931.
F. CRISPI, The memoirs of Francesco Crispi, tr. by M.Prichard Agnetti from the documents collested and ed. by Th.Palamenghi ve Crispi Cilt 1-3. Londra, 1912-1914.
E.M. CROMER, Modern Egypt (Modern Msr). Cilt 1-2. Londra 1908.
E. GYON, Histoire de lEntente Franco-Russe. Documents et souvenirs, 1886-1894
(Fransz-Rus ttifaknn Tarihi. Belgeler ve anlar, 1886-1894). Paris, 1895.
A. DREUX, Dernieres annes de lambassade en Allemagne de M. de Gontaud Biron,
1874-1877, daprs ses notes papiers diplomatiques (Notlarna ve diplomatik evrakna gre, M. de Gontaud Bironun Almanyadaki son bykelilik yllar, 18741877). Paris, 1907.
H.ELLIOT, Some revolutions and other diplomatic experiences Londra, 1922
C. FREYCINET, La question dEgypte (Msr Sorunu). Paris, 1905.
C. FREYCINET, Souvenirs, 1878-1893 (Anlar, 1878-1893). Paris, 1913.
GONTAUD BIRON, Mon ambassade en Allemagne, 1872-1873 (Almanyadaki
Bykeliliim, 1872-1873). A.Dreuxnn nsz ve notlaryla. Paris, 1906.
Ch. HOHENLOHE SCHILLINGSFRST, Denkwrdigkeiten. Hrsg. von F.Curtius
Cilt 1-2. Stuttgart-Leipzig, 1907.
LOFTUS, Diplomatic reminiscences. 2 d series. 1862-1879 (Diplomatik Anmsaylar.
2 d dizisi. 1862-1879). Cilt 1-2. Londra, 1894.
LUCIUS VON BALLHAUSEN, Bismarck-Erinnerungen des Staatsministers Freihern
Lucius von Ballhauesn. 4-6 Aufl Stutgart Berlin, 1921.
594

J.M. RADOWITZ, Aufzeichnungen und Erinnerungen aus dem Leben des Botschafters
Maria von Radowitz. Hrsg. von H. Holborn Cilt 1, 1839-1877. Cilt 2, 1878-1890.
Stuttgart-Berlin, 1925.
P.A. SABUROV, Russie, France, Allemagne (1870-1880) (1870-1880 Yllar Arasnda
Rusya, Fransa, Almanya) la Revue de Paris, 1912, Mart-Nisan.
H.L. SCHWEINITZ, Denkwrdigkeiten des Botschafters General von Schweinitz Cilt
1-2. Berlin, 1927.
E. TOUTIN, III.Alexandre et la Rpublique Franaise. Souvenirs dun tmoin, (18851888). Paris, 1929.
A. WALDERSEE, Denkwrdigkeiten des General-Feldmarschalls Alfred Grafen von
Waldersee. Bearb. und hersg. von H. O. Meisner Cilt 1-3. Stuttgart-Berlin, 1923-1925.

B) Tarih Aratrmalar
MARX, Alman Sosyal Demokratik Partisinin Komitesine. Marx ve Engels Arivleri,
cilt 1.
ENGELS, Sava Konusundaki Yar Resm Ulumalar.
ENGELS, Avrupa Silhszlanabilir mi?
ENGELS, Rus arlnn D Politikas.
STALN, Engelsin Rus arlnn D Politikas balkl yazs zerine Bolevik
dergisi. 1941.
STALN, Rus (bolevik) Komnist Partisi XIV.Kongresi Merkez Komitesinin siyasal
raporu. Leninizmin Sorunlar Moskova-Leningrad, 1928.
A. ANUNA, 1878 Berlin Kongresi, St.Petersburg, 1912.
S. GORYENOV, stanbul ve anakkale Boazlar. Devlet Arivlerinde ve
St.Petersburgda saklanan diplomatik yazmalarn nda. St.Petersburg, 1907.
A. YERUSALMSK, 1875 Alarm. Ranion Tarih Enstits Andalar. 1928, cilt 6.
S. JGAREV, Dou Sorunu Konusundaki Rus Politikas, Cilt 1-2, Moskova 1896.
F. MARTENS, Dou Sava ve Brksel Konferans, 1874-1878 Petersburg, 1879.
F. MARTENS, Rusya ve ngiltere Orta Asyada... St.Petersburg, 1880
K. MURATOV, Dou Bunalm sresince ngilterenin rol. Tarihi Marksistdergisi,
1940.
F. ROTTAYN, Msrn Fethi ve Kleletirilii. Moskova-Leningrad, 1925.
S. AZKN, Avusturya-Rusya-Alman ttifaknn Sonu. Cilt I, 1879-1884. Moskova,
1928.
S. TATEV, Rus Diplomasisinin Gemii. Tarihsel aratrmalar ve eletiri yazlar.
St.Petersburg, 1890.
V. KVOSTOV, Bismarck D Politikasnn Bunalm, Tarihi Marksist 1934.
P. ALBIN, LAllemagne et la France en Europe (1885-1894) (Avrupada Almanya ve
Fransa, 1885-1894). Paris, 1913.
ARGULL, The Eastern question (Dou Sorunu). Cilt 2-2. Londra, 1879.
O. BECKER, Bismarck und die Einkreisung Deutschlands. T.I.Bismarcks
Bndnispolitik Berlin, 1923.
595

R. CHARMATZ, Geschishte der auswartigen Politik Osterreichs im. 19. Jahhundert

Cilt 1-2. Leipzig-Berlin, 1918.
CHIALA, Pagina di storia contemporanea Cilt 1-3 Torino, 1895-1898.
V.CHIROL, Middle eastern question (Orta Dou Sorunu) Londra, 1904.
P. DAMSTADTER, Geschichte der Aufeilung und Kolonisation Afrikas seit dem
Zeitalter des Entdeckungen. T. 2. Geschichte der Auftellung Afrikas, 1870-1919
Berlin-Leipzig, 1920.
E. DAUDET, Histoire diplomatique de lAlliance Franco-Russe, 1873-1893 (FranszRus ttifaknn Diplomatik Tarihi, 1873-1893) Paris, 1894.
F. DESPAGNET, La diplomatie de la Troisime Rpublique et le droit des gens (nc
Cumhuriyetin Diplomasisi ve Uluslararas Hukuk). Paris, 1904.
J.V. FULLER, Bismarcks diplomacy at its zenith (Hayatnn Doruunda Bismarck
Diplomasisi). Cambridge, 1922.
FULLER, The war scare of 1875 American historical review, 1919, Ocak says.
G.P. GOOCH, Franco-German relations 1871-1914 (1871-1914 Arasnda FranszAlman likileri). Londra, 1928.
S. GORYENOV, The end of the alliance of the Emperors (mparatorlar ttifaknn
Sonu). American historical review, 1918, cilt XXIII, no. 2.
M. HAGEN, Bismarck Kolonial politik (Bismarckn Smrge Politikas). Stuttgart, 1923.
D. HARRIS, Diplomatic history of the Balkan crisis of 1875-1878: The first year (18751878 Balkan Bunalmnn Diplomatik Tarihi: Birinci yl). Londra-New York, 1936.
E. HELLER, Das Deeutsch-sterreichisch-ungarische Bndnis in Bismarcks
Aussenpolitik Berlin, 1925.
A.HELMS, Bismarck und Rusland. Inaug. Dissertation Bonn, 1927.
H.HERZFELD, Deutschland und das geschlagene Frankreich. 1871-1873.
Friedenscfluss. Kriegsentshadigung. Besatzungszeit Berlin, 1924.
H.HOLBORN, Bismarcks Europische Politik zu Beginn der siebziger Jahre und, die
Mission Radowitz... Mit ungedruckten Urkunden aus dem politischen Archi des
Auswrtigen Amtes und dem Nachlass des Botschafters von Radowitz Berlin, 1925.
Italucus (takma ad). Italiens Dreibundpolitik, 1870-1896 Mnih. 1918.
N.JAPIKSE, Europa und Bismarcks Friedenpolitik (Europa en Bismarcks vredespololitick). Die internationalen Beziehungen von 1871 bis 1890 Berlin, 1927.
W.L.LANGER, The European powers and the French occupation, of Tunis, 1878-1881
American historical review, 1925, cilt XXXI, no.1.
W.L.LANGER, European alliances and alignements, 1871-1890 New York, 1931.
LANGER, W. L. The Franco-Russian alliance, 1890-1894 (Fransz-Rus ttifak, 18901894). Cambridge-Londra, 1939.
LEROY-BEAULIEU, A. La France, la Russie et lEurope (Fransa, Rusya ve Avrupa).
Paris, 1888.
MEDLICOTT, W. N. The Mediterranean agreement of 1887 Slavonic review, 1926,
cilt V, No. 13.
NOLDE, V. Lalliance Franco-Russe. Les origines du systme diplomatique davantguerre (Fransz-Rus ittifak. Sava ncesi Diplomatik Sisteminin Kkenleri). Paris,
1936. (Paris niversitesi Slav ncelemeleri Enstits. Tarih koleksiyonu, 7.)
596

PINON, R. France et Allemagne, 1870-1913 (Fransa ve Almanya, 1870-1913). Paris, 1913.

PLEHN, N. N. Bismarck auswrtige Politik nach der Reichsgrndung Mnih-Berlin,
1920.
RACHFAHL, F. Deutschland und die Weltpolitik, 1871-1914. T. I. Die Bismarcksche
Aera Stuttgart, 1923.
ROSEN, G. Die Stellungnahme der Politik Bismarcks zur Frage der Staats form in
Frankreich von 1871 bis 1890. (Auf Grund der Aktenpublikation des Auswrtigen
Amts.) (Trkesi sonra konacak). Detmold, 1924.
ROTHFELS, H. Bismarck englische Bndnispolitik... Stuttgart-Berlin, 1924.
ROUIRE, A. M. F. La rivalit anglo-russe au XIX. sicle en Asie. Golfe Persique,
frontires de llde (XIX. yzylda Asyada ngiliz-Rus Rekabeti. ran Krfezi,
Hindistann Snrlar). Paris, 1908.
SALVATORELLI, L. LItalia nella politicainternazionale dellEra Bismarkiana (Trkesi
sonra konacak) Rivista storica italiana dergisi, 1923, Nisan says.
SALVEMINI, G. La politic estera della Destra, 1871-1876 Rivista dItalia dergisi
1924, Kasm 15; 1925; Ocak 15; ubat 15.
SCHEFER, Ch. Dune guerre lautre. Essai sur la politique extrieure de la Troisime
Rpublique (1871-1914) (Bir Savatan brne. nc Cumhuriyetin D
Politikas zerine Deneme, 1871-1914). Paris, 1920.
SCHNEMANN, K. Dies Stellung Osterreich-Ungarns in Bismarck Bndnis-politik
Politika ve Tarih Arivi. 1926.
SETON-WATSON, R. W. Disraeli, Gladstone and the eastern question. A study in
diplomacy and party politics (Disraeli, Gladstone ve Dou Sorunu. Diplomas ve
Siyasal Partiler zerine Bir nceleme). Londra, 1935.
SINOSKY, Th. Dei Balkanpolitik Osterreich-Ungarns seit 1866 Cilt 1-2. StuttgartBerlin, 1913-1914.
SUMNER, B. H. Russia and the Balkans, 1870-1880 (Rusya ve Balkanlar, 1870-1880).
Londra, 1937.
TAFES, W. The war cade of 1875 Slavonic review, 1930. cilt 9.
TORRE, A. Come la Francia simpadroni di Tunisi (Fransa Tunusu Nasl Ele Geirdi).
Rivista di Romadergisi, 1899, Nisan-Mays saylar.
Trtzchler von Falkenstein in Bismarck und die. Krelgsgefahr des Jahres 1887.
Dargestelit auf Grud der Bd 3-6 der grossen Aktenpublikation des Auswrtigen
Amtes und mit Benutzung unverffentlicher Akten des Auswrtigen Amtes und
Reichsarchivs Berlin, 1924.
WAHL, A. Vom Bismarck der slebzigen Jahre Tbingen, 1920.

C) Biyografiler
NEVEDENSK, S. Katkov ve a... St.Petersburg, 1888.
TATEV, S. II.Aleksandr Saltanat ve Hayat... Cilt 2, St.Petersburg, 1903.
CECIL, G. Life of Robert Marquis of Salisbury (Salisburynin Hayat). Cilt 1-4. Londra,
1931-1932.
597

CHURCHILL, W. Lort Randolph Churchill. Cilt 1-2. Londra-New York, 1906.

EDWARDS, H. Sir William White... For six years ambassador at Constantinople. His
life and correspondence (S. William White... stanbulda Alt Yl Bykeli. Hayat
ve Yazmalar). Londra, 1902.
ELLIOT, A.R.D. Life of George Loachim Goschen, first viscount Goschen, 1831-1907
(Birinci Goschen Vikontu G. I. Goschenin Hayat, 1831-1907). Cilt 2. Londra 1911.
FITZMAURICE, E. G. P. Life of Granville (Granvillein Hayat). Cilt 1-2 Londra, 1905.
FLOURENS, E. III.Alexandre Sa vie, son ceuvre (Aleksandr III. Hayat, Yapt). Paris,
1884.
GWYNN, S. L. ve TUCKWELL, G. M. Life of the Right Honorable Sir Ch. W. Dilke,
Cilt 1-2 Londra-New York, 1917.
MITHAT BEY, Mithat-Pacha. Sa vie, son oeuvre par son fils Ali Haydar Mithat bey
(Mithat Paa. Olu Ali Haydar Mithat Bey Tarafndan Hayat ve yapt). J. L. de
Lannessann nszyle. Paris, 1908.
MONNYPENNY, W. F. ve BUCKLE, G. E. The Life of Benjamin Disraeli, earl of
Beaconfield (Birinci Beaconsfield Kontu B. Disraelinin Hayat). Cilt 1-6. LondraNew York, 1910-1920.
NEWTON, T. W. Lort Lyons. A record of British diplomacy (Lort Lyons, ngiliz
Diplomasisinde Bir Rekor). Cilt 1-2 Londra 1913.
RAMBAUD, A. Jules Ferry. Paris, 1903.
ROSI. Cairoli. Cilt 1-2. Bologna, 1929.
WERTHEIMER, E. Graf Julius Andrassy, sein Leben und seine Zeit. Nach ungedruckten Quellen Cilt 1-3. Stuttgart, 1910-1913.

VII. XIII. BLMLER

A) Kaynaklar
randaki ngiliz-Rus Rekabeti, 1890-1906. Kzl Arivler, 1933, I.
Boxerlerin isyan. A. Popovun giri yazsyla. Kzl Arivler, 1926, cilt I.
II.WILHELM II.Nikola ile yazma, 1894-1914. Moskova-Petrograd, 1923.
WITTE, S. Fransz Basn ve Rus istikrazlar. E. Tarlnin giri yazsyla. Kzl Arivler,
1925, cilt 10.
Rusya ile Japonya Arasnda 17-30 Temmuz 1907 Tarihinde Yaplan Anlamaya likin
Belgeler, St.Petersburg, 1907.
Japonya ile 1903-1904 yllarndaki mzakerelere ilikin olan ve Uzak Dou zel
Komitesi Kanilaryasnda saklanan Belgeler. St.Petersburg, 1905.
Eski Dileri Bakanlnda bulunan gizli belgelerin nda, Birinci Dnya Sava dneminde Avrupa Devletleri ile Yunanistan. Adamov ynetiminde yaynlanmtr.
Moskova, 1922.
Eski Dileri Bakanlnda bulunan gizli belgelerin nda, Birinci Dnya Sava
dneminde Avrupa Devletler ve Osmanl imparatorluu, stanbul ve Boazlar.
Adamov ynetiminde yaynlanmtr. Moskova, 1922.
598

ZAYONKOVSK, A. Bosna ve Hersekin ilhak konusunda. Kzl Arivler, 1925,

cilt 3.
Kiao aonun 1897 ylnda Almanya tarafndan ilhak. F. Rotsteinn giri yazsyla.
Kzl Arivler, 1938, cilt 2.
1894-1895 in-Japon sava dnemi. Kzl Arivler, 1932, cilt 1 ve 2.
1899 La Haye Konferansnn Tarihine Katk. Teleovann giri yazsyla. Kzl
Arivler, 1932, cilt 1-2.
Kokovtsevin 1905-1906 istikraz konusundaki pazarlklar. B. Romanovun giri yazsyla. Kzl Arivler, 1925, cilt 3.
KOKOVTSEV, V. Nezlinle Yazmalar. F. Rotsteinin giri yazsyla. Kzl Arivler,
1923, cilt 4.
Rus-Japon Savann Sonu. (24 Mays 1905 tarihinde arskoye Seloda toplanan asker
konferans tutanaklar). B. Romanovun giri yazsyla. Kzl Arivler, 1928, cilt 3.
Mttefiklerin 1917 Petrograd Konferans. E. Martinovun giri yazsyla. Kzl
Arivler, 1927, cilt 1.
MARTENS, F. Avrupa ve in balkl ksa tantma yazs. E. Martinovun giri yazsyla. Kzl Arivler, 1927, cilt 1.
Fransz-Rus likilerinin Tarihi in Malzemeler, 1910-1914 yllar. Eski Dileri
Bakanlndaki gizli diplomatik belgeler Derlemesi. Moskova, 1922.
arlk Rusyasnn Birinci Dnya Sava Boyunca Uluslararas Mali Durumu.
A. ingarev tarafndan 20 Haziran 1916 tarihinde verilen rapor. Kzl Arivler, 1934,
cilt 3.
MLYUKOV, P. Gnce... Kzl Arivler, 1932, cilt 5-6
MLYUKOV, P. ve TERESENKO, M. Geici Hkmetin Bykelileriyle Yazmalar.
A. Popovun giri yazsyla. Snf mcadelesi dergisi, 1931, no. 5.
Rus-Japon savann arifesinde. Aralk 1900-Ocak 1902. Kzl Arivler, 1934, cilt 2.
Algeciras Konferans ve 1906 istikraz zerine yeni Belgeler. Kzl Arivler, 1931, cilt 1.
Rus emperyalizminin Uzak Doudaki ilk admlar (1888-1903). A. Popovun giri yazsyla. Kzl Arivler, 1924, cilt 6.
Portsmouth. B. Romanovun giri yazsyla. Kzl Belgeler, 1924, cilt 6.
Portsmouth Antlamas. Moskova 1939.
1896 ylnda stanbul boazn ilhak tasars. V. Kvostovun giri yazsyla. Kzl
Arivler, 1931, cilt 4-5.
Eski Dileri Bakanlndaki gizli diplomatik belgelerin nda Asya Trkiyesinin
blm. E. Adamovun ynetiminde yaynlanmtr. Moskova, 1924.
Rusya ve Algeciras Konferans. A. Yerusalimskinin giri yazsyla. Kzl Arivler,
1930, cilt 4-5.
1905 ylnda Bjrkete Yaplan Rus-Alman anlamas. Belgeler. Kzl Arivler, 1924,
cilt 5.
SAZONOV, S. Eski Dileri Bakan S. Sazonov tarafndan 1910-1912 yllar arasnda
Nikola Romanova sunulmu olan raporlar. Kzl Arivler, 1923, cilt 3.
Mavi Kitap. 1914 savana ilikin Srp diplomatik yazmalar. Petrograd. 1915.
TATEV, S. 1904 ylnda Berlinden V. Pleve yollanan telgraflar. Kzl Arivler,
1926, cilt 4.
599

Sava srasnda mttefiklerin mali konferanslar. Maliye Bakan P. Barkn raporlar.

Kzl Arivler, 1924, cilt 5.
1900 ylnda arlk diplomasisi ve Doudaki Rus sorunlar. M. Pokrovskinin giri
yazsyla. Kzl Arivler, 1926, cilt 5.
1913-1914 yllarnda arlk Rusyas ve Moolistan. A. Popovun giri yazsyla. Kzl
Arivler, 1929, cilt 6.
Rus-Japon sava dneminde arlk Rusyas ve ran. A. Popovun giri yazsyla. Kzl
Arivler, 1929, cilt 4.
1898-1911 yllar arasnda arlk hkmeti ve Boazlar sorunu. V. Kvostovun giri
yazsyla. Kzl Arivler, 1933, cilt 6.
Lalliance Franco-Russe. Origines de lalliance. Convention militaire 1892-1899 et convention navale de 1912. France, Ministre des Affaires trangres. Documents diplomatiques (Fransz-Rus ittifak. ttifakn kkenleri. 1892-1899 asker anlamas
ve 1912 deniz gleri anlamas. Fransa, Dileri Bakanl. Diplomatik belgeler).
Paris, 1918.
Bayerische Dokumente zum Kriegsausbruch und zum Versailler Schuldspruch im
Auftrage des Bayerischen Landtages. Hrsg. vom Abgeordneten P. Dirr Mnih ve
Berlin, 1922.
British documents on the origins of the war, 1898-1915 (Savan kkenlerine ilikin
ngiliz belgeleri, 1898-1915). Yaynlayanlar:G.P. Gooch... ve H. Temperley. Cilt I-II.
Londra, 1926-1938.
Die deutschen Dokumente zum Kriegsausbruch, 1914. Vollstndige Sammlung der
von K. Kautsky zusammengestellten Aktenstcke mit einigen Ergnzungen im
Auftrage des Auswrtigen Amtes nach gemeinsamer Durcisht mit K. Jautsky hrsg.
von Montgeles und Schcking Cilt-4. Berlin, 1927.
Diplomatische Aktenstcke zur Vorgeschichte des Krieges, 1914. OsterreichUngarisches Rotbush Viyana, 1914.
Diplomatische Aktenstcke zur Vorgeschichte des Krieges, 1915. Ergnzungen und
Nachtrage zum Osterreich-Ungarisches Rotbuch. Republik Osterreich. Staatsamt
fr Ausseres Cilt1-3. Viyana, 1919.
HERTSLET, E. The map of Africa by treaty 3d ed. rev. and completed to the end of
1908 by R. W. Brant and H. L. Sherwood Cilt 1-3. Londra, 1909.
HOUSE, E. M. The intimate papers of colonel House arranged as a narrative by Ch.
Seymour Cilt 1-4. Boston-New York, 1926-1928.
The Lansing papers, 1914-1920. United States. Department of State. Papers relating to
the foreign relations of the U.S. Cilt 1-2 Washington, 1939-1940.
1914-1918. World War. United States. Department of State. Papers relating to the foreign relations of the U.S. (1914-1918. Dnya Sava. Birleik Devletler. Dileri
Bakanl. A.B.D. d ilikilerine ilikin belgeler). Cilt 1-8. Washington, 1922-1929.
Osterreich-Ungarns Aussenpolitik von der bosnischen Krise 1908 bis zum Kriegsausbruch,
1914. Diplomatische Aktenstcke des Osterreichisch Ungarischen Ministeriums des
Aussern. Ausgewhit von. L. Bittner. Cilt 1-9. Viyana-Leipzig, 1930.
TIRPITZ, A. Politische Dokumente (Siyasal Belgeler). Cilt 1-2. Stuttgart ve Berlin,
1924-1926.
600

VICTORIA, kralie. The letters of Queen Victoria. Third series. A selection from Her
Majestyse correspondence and journal between the years 1886 and 1901. Ed. by G.
E. Buckle. Cilt 1-3 Londra, 1931-1932.
Zur europischen Politik, 1897-1914. Unverffentliche Dokumente. Im amtlichen
Auftrge hrsg. unter Leitung von B. Schwertfeger Cilt 1-5. Berlin, 1919.
WITTE, S. Anlar. Cilt 1-3. Leningrad, 1923-1924.
La guerre Russo-Japonaise. Daprs les journaux intimes de A. Kouropatkine et N.
Linevitch (Rus-Japon Sava. A. Kuropatkin ve N. Lineviin gncelerinin altnda). Leningrad, 1925.
ALDROVANDI MARESCOTTI, L. Guerra diplomatica. Ricordi e frammenti di diario, 1914-1919) Milano, 1938.
BERTIE, F. L. The diary of Lort Bertie of Thame. Ed. by A. G. Lennox. With a foreword
Grey of Fallodon Cilt 1-2. Londra, 1924.
BETHMANN-HOLLWEG, TH. Betrachtungen zum Weltkriege Cilt 1-2. Berlin, 19191921.
BULNT, W. S. My diaries. Being a personal narrative of events, 1888-1914. With a
foreword by lady Gregory Cilt 1-2. New York, 1919-1923.
BOGITSCHEVITCH, M. Kriegsursachen. Beitrge zur Erforschung der Ursachen
des europischen Krieges mit spezieller Bercksichtigung Russlands und Serbiens
Zrich, 1919.
BOGITSCHEVITCH, M. Les causes de la guerre (Savan Nedenleri). Paris, 1925.
BUCHANAN. My mission to Russia (Rusyadaki Misyonum). Cilt 1-2. Boston, 1923.
BLOW, B. Denkwrdigkeiten. Hrsg. von F. Stockhammern Cilt 1-3. Berlin, 19301931.
BURIAN, S. Drei Jahre aus der Zeit meiner Amtsfhrung im Kriege (Tk-Berlin, 1923.
CAILLAUX, J. Agadir:ma politique extrieure (Agadir: D Siyasetim). Paris, 1919.
CHURCHILL, W. The world crisis (Dnya Bunalm)... New York, 1931.
CONRAD VON HTZENDORFF, F. Aus meiner Dienszeit, 1906-1918 Cilt 1-5.
Viyana-Berlin, 1921-1925.
CZERNIN, O. Im Weltkriege (Dnya Sava zerine). 2. cilt. Berlin-Viyana, 1919.
ECKARDSTEIN, N. Lebenserrinerungen und politische Denkwrdigkeiten Cilt 1-3.
Leipzig, 1919-1921.
EULENBURG-HERTZFELD, PH. Aus 50 Jahren. Erinnerungen. Tagebcher und
Briefe aus dem Nachlass des Frsten Philipp zu Eulenburg-Hertzfeld 2. Cilt Berlin,
1925.
GREY OF FALLODON, E. Twenty-five years, 1892-1916 (Yirmi Be yl 1892-1916).
Cilt 1-2. New York, 1925-1926.
HAMMANN, O. Bilder aus der letzten Kaiserzeit Berlin, 1922.
HAMMANN, O. Deutsche Weltpolitik, 1890-1912 (1890-1912 Arasnda Almanyann
Dnya Politikas). Berlin, 1925.
HANSEN, Z. Lambassade Paris du Baron de Morenheim, 1884-1898 (Morenheim
Baronunun Paristeki Bykelilik Yllar, 1884-1898). Paris, 1907.
HAYASHI, T. The secret memoirs of count Tadasu Hayashi G.C.V.O. Ed. by A. M.
Pooley New York -Londra, 1915.
601

HELFFERICH, K. Der Weltkrieg (Dnya Sava). Berlin, 1919. Cilt 1. Die Vorgeschichte
des Weltkrieges Cilt 2. Vom Kriegsausbruch bis zum unengeschrnkten
U-Bootkrieg.
HOHENLCHE-SCHILINGSFRST, C.K. Denkwrdigkeiten der Reichskanzlerzeit.
Hrsg. von. K.A. von Mller Stuttgart-Berlin 1931.
ISHII KIKUJIRO. Diplomatic commentaries. Transl. and ed. by. W. R. Langdon
(Diplomatik Yorumlar. eviren ve yaynlayan W. R. Langdon). Baltimore, 1936.
ISVOLSKI, A. Recollections of a foreign minister. Memoirs of A. Isvolski. Transl. by C.
L. Seeger Garden City -Toronto, 1921.
KIDERLEN-WAECHTER. Der Staatsmann und Mensch. Briefwechsel und Nachlass.
Hrsgs. von E. Jckh Cilt 1-2. Stuttgart, 1925.
LICHNOVSKI, K.M. Aus dem Wege zum Abrund. Londoner Berichte, Erinnerungen
und sonstige Schriften Cilt 1-2. Dresden, 1927.
LICHNOVSKI, K.M. Meine Londoner Mission, 1912-1914. Mit einem Vorwort von
O. Nippold. Anhang:Erklrungen von Minister Pichon am 1. Mrz 1918.
LLOYD GEORGE, D. War memoirs (Sava Anlar). Cilt 1-6. Boston, 1934-1938.
LOUIS, G. Les carnets de Georges Louis, directeur des affaires politiques au ministre
des Affaires trangres, ambassadeur de France en Russie (Dileri bakanl
Siyasal iler dairesi Bakan ve Fransann Rusya Bykelisi G. Louisnin not defterleri). Cilt 1-2. Paris, 1926.
LUDENDORF, E. Meine Kriegserinnerungen, 1914-1918 Berlin, 1919.
NEKLOUDOV, A. Souvenirs diplomatiques. En Sude pendant la guerre mondiale.
Avec une prface de G. Hanotaux (Diplomatik Anlar. Dnya Sava Srasnda
arlk Rusyas). Cilt 1-3. Paris, 1926.
PALEOLOGUE, M. La Russie des Tsars pendant la grande guerre (Byk Sava
Srasnda arlk Rusyas). Cilt 1-3. Paris, 1926.
POINCAR, R. Au service de la France. Neuf annes de souvenirs (Fransann hizmetinde. Dokuz Yln Anlar). Cilt 1-10. Paris, 1926-1933.
POURTALES, F. L. Am Scheidewege zwischen Krieg und Frieden. Meine letzten
Verhandlungen in Petersburg. Ende Juli 1914. Verffentlicht mit Genehmigung des
Auswrtigen Amtes Charlottenburg, 1919.
ROSEN, R. Fifty years of diplomacy Cilt 1-2, New York, 1922.
TIRPITZ, A. Erinnerungen. Leipzig, 1919.
WILHELM II, imparator. Ereignisse und Gestalten aus den Jahren 1878-1918 LeipzigBerlin, 1922.

B) Tarih Aratrmalar
LENN, V. in Sava.
LENN, V. Port-Arthurun D.
LENN, V. Avrupa Sermayesi ve Rus Monarisi.
LENN, V. Dnya Politikasnda abucak Alev Alan Madde.
LENN, V. Saldrgan militarizm ve Sosyal-Demokrasinin Anti militarist Taktii.
LENN, V. Balkanlardaki ve randaki Olaylar.
602

LENN, V. Balkan Halklar ve Avrupa Diplomasisi.

LENN, V. Tilkiye ve Kmese Dair.
LENN, V. Evrensel Tarihte Yeni Blm.
LENN, V. Srp-Bulgar Zaferlerinin Toplumsal nem ve Deeri.
LENN, V. Yeni in.
LENN, V. in Cumhuriyetinin nemli Baars.
LENN, V. Balkan Sava ve Burjuva ovenizmi.
LENN, V. ngilterenin Uyan.
LENN, V. Geri Kalm Avrupa ve lerleyen Dou.
LENN, V. Silahlanma ve Kapitalizm.
LENN, V. Avrupa Sava Srasnda Devrimci Sosyalizme Den Grevler.
LENN, V. Konferans: Proletarya ve Sava. 14 Ekim 1914.
LENN, V. Sava ve Rus Sosyalizmi.
LENN, V. Byk Rusyallarn Ulusal Kibirleri zerine.
LENN, V. Rus Sdekumlar.
LENN, V. Rus Sosyal-Demokrat Partisinin Yabanc Seksiyonlarnn Konferans.
LENN, V. Sosyalizm ve Sava.
LENN, V. Bar Sorunu.
LENN, V. Avrupa Birleik Devletleri Parolas Hakknda.
LENN, V. II.Enternasyonalin k.
LENN, V. Bar Program zerine.
LENN, V. Rus Sosyal-Demokrat Partisi Merkez Komitesinin nerileri II.Sosyalist
konferans.
LENN, V. Ayr Bar zerine.
LENN, V. Silahszlanma Parolas zerine.
LENN, V. Proletarya Devriminin Asker Program.
LENN, V. Burjuva Barl ve Sosyalist Barlk.
LENN, V. Dnya Politikasnda Dneme.
LENN, V. Belgeler ve Malzemeler.
LENN, V. Sava ve Geici Hkmet.
LENN, V. Geici Hkmetin Bir Notas.
LENN, V. Bilinli Savan Savunucular Kendilerini Meydana karyor.
LENN, V. Rus Sosyal-Demokrat Partisinin Nisan Konferans.
LENN, V. D Politika Gizemleri.
LENN, V. Gizli Bir Anlama.
LENN, V. i ve Asker Milletvekilleri Sovyetlerinin Kongresi, 16 Haziran-6 Temmuz
1917
LENN, V. 3 Haziran Gericileri Vakit Yitirmeksizin Saldrmaktan Yanalar.
LENN, V. Adil Bara Giden Yol Var m?
LENN, V. Devrimin Grevleri.
LENN, V. Bunalm Doruk Noktasnda.
LENN, V. Yoldalara Mektup.
LENN, V. Bolevik Parti yelerine Mektup.
LENN, V. Fransz Komnist Partisinin Tarm Konusundaki Tezleri zerine.
603

LENN, V. Trk-talyan Savann Sonu.

LENN, V. Sava zerine Tezler.
STALN, .V. Bakumandann 23 ubat 1944 Tarihli Gnlk Emri, no. 16, Moskova, 1944.
STALN, .V. Byk Sosyalist Ekim Devriminin XXVII.Yldnm. Moskova
Sovyetinin 6 Kasm 1944 tarihli tam birleiminde Devlet Savunma Komitesi
Bakannn okuduu rapor. Moskova, 1944.
AVARN, V. Manuryada Emperyalizm. Cilt 1-2. Moskova, 1934.
DOBROROLSK, S. Rus Ordusunun 1914 Seferberlii. Askerlik Derlemesi Cilt 1.
Belgrat, 1921.
KOROVN, E. Japonya ve Devletler Hukuku. Moskova, 1936.
MILLER, F. Dnya Sava Srasnda (1914-1918) Alman Emperyalizminin
Boyunduruu Altndaki Trkiye. Tarih Habercisi dergisi, 1942, no.12.
MOGLEV, A. ve AYRAPETYAN, M. Dnya Savana Doru, 1914-1918.
Leningrad, 1940.
MOTLEV, V. Pasifik Okyanusu evresindeki Rekabetlerin Douu ve Geliimi.
Moskova, 1939.
NOTOV, F. Dnya Savann Sorumlular Hakknda Birka Sz. Marksist Tarihi
dergisi, 1938, no. 4.
POPOV, A. inin Blm Konusundaki Rus-ngiliz Anlamas (1899). Kzl
Arivler, 1927, cilt 6.
POPOV, A. 1894-1901 Yllar Arasnda arln Uzak Dou Politikas. Marksist
Tarihi dergisi, 1935, kitap II.
POPOV, A. Paristeki Rus Bykelisinin Rapor ve Telgraflarnn I Altnda 1906
stikraz. Kzl Arivler, 1925, cilt 4-5.
POPOV, A. arlk Hkmetinin Uzak Dou Politikasnn 1905 Devrimi arifesindeki
Bunalm. Marksist Tarihidergisi, 1935, no. 12.
POPOV, A. stanbul Boazndan Pasifik Okyanusuna. Marksist Tarihi dergisi,
1934, cilt 3.
POPOV, A. ekoslovak Sorunu ve arlk Diplomasisi, 1914-1917. Kzl Arivler,
1929, cilt 2.
Rus-Japon Sava in Hazrlayc Bilgiler. S. Whitenin arivlerindeki Malzemeler. B.
Glinskinin giri yazsyla. Petrograd, 1916.
REISSNER, I. 1907 ngiliz-Rus Anlamas ve Afganistann Blm. Kzl Arivler,
1925, Cilt 3.
ROMANOV, B. Rusya Manuryada (1892-1906). Leningrad, 1928.
SABLER, S. ve SOSNOVSK, Sibirya Demir Yolu Hatt. Gemii ve Bugn.
St.Petersburg, 1903.
KVOSTOV, V. XIX.Yzyln Son On Yl Boyunca stanbul Boaz Problemi. Marksist
Tarihi dergisi, 1930, cilt 20.
BRANDENBURG, E. Von Bismarck zum Weltkriege. Die Deutsche Politik in den
Jahrzehnten vor dem Kriege Berlin, 1924.
CHIROL, V. The Far Eastern question Londra, 1896.
CORDIER, H. Histoire des relations de la Chine avec les puissances occidentales (in
ve Batl Devletler Arasndaki likilerin Tarihi). Cilt 1-3. Paris, 1901-1902.
604

CURZON OF KEDLESTON, G. N. Persia and the Persian question (ran ve ran

Sorunu). Cilt 1-2. Londra 1892.
FORSTER, K. The failures of peace. The search for a negotiated peace during the first
world war... Introd. by E.M. Patterson Washington, 1941.
HELMREICH, E. Ch. The diplomacy of the Balkan wars, 1912-1913 (1912-1913
Balkan Savalar Diplomasisi). Cambridge, Mass. 1938.
HERRMANN, W. Dreibund, Zweibund, England, 1890-1895. Eine Skizze zur
Aussenpolitik auf Grund neuer Akten Stuttgart, 1929.
HOFFMANN, J. S. Great Britain and the German trade rivalry, 1875-1914 (Trkesi).
Philadelphia, 1933.
JOSEPH, Ph. Foreign diplomacy in China, 1894-1900; a study in political and economic relations with China. With an introd. by Sir A. F. Whyte Londra, 1928.
LA FARGUE, Th. China and the World war (in ve Dnya Sava). Stanford
niversitesi, 1937.
LANGER, W. L. The Diplomacy of Imperialism 1890-1920 (1890-1920 Yllar Arasnda
Emperyalizmin Diplomasisi). Cilt 1-2. New York -Londra, 1935.
LOVELL, R. I. The Struggle for South Africa, 1875-1988. A Study in economic imperialism New York, 1934.
MEINECKE, F. Geschichte des deutsche -englischen Bndnisproblems, 1890-1901
(Trkesi). Mnih-Berlin, 1927.
MICHON, G. Lalliance Franco-Russe. 1891-1917 (Fransz-Rus ttifak. 1891-1917).
Paris, 1927.
MORSE, H. B. The international relations of the Chinese Empire (in mparatorluunun
Uluslararas likileri). Cilt 1-3. Londra-New York, 1910-1918.
NINTCHICH, M. La crise bosniaque (1908-1909) et les Puissances Europennes
(1908-1909 Bosna Bunalm ve Avrupal Devletler). Cilt 1-2, Paris, 1937.
NOTTER, H. The origins of the foreign policy of Woodrow Wilson (Woodrow
Wilsonun d politikasnn kkenleri). Baltimore, 1937 (The Walter Hines page
school of international relations. The John Hopkins university (Trkesi).
PINGAUD, A. Histoire diplomatique de la France pendant la Grande Guerre (Byk
Sava Srasnda Fransann Diplomatik Tarihi). Cilt 1-2. Paris, 1938.
PRIBRAM, A. F. England and the international policy of the European great powers,
1871-1914 Oxford, 1931.
RACHFAHL, F. Die Deutsche Aussenpolitik in der Wilhelmischen Aera Berlin, 1924
(Einzelschriften zur Politik und Geschichte, 6.
RENOUVIN, P. Les origines immdiates de la guerre (28 juin-4 aot 1914) (Savan
Dolaymsz Kkenleri: 28 Haziran-4 Austos 1914). 2. basm. Paris, 1927.
RITTER, G. Bismarcks Verhltnis zu England und die Politik des Neuen Kursus
Berlin, 1924 (Beitrge aus dem Archiv fer Politik und Geschichte, 7.
SCHMITT, B. The annexation of Bosnia, 1908-1909 (Bosnann lhak, 1908-1909).
Londra-New York, 1937.
SETON-WATSON, R. W. Sarajevo, a study in the origins of the great war (Saray Bosna,
Byk Savan Kkenleri zerine Bir nceleme)... Londra, 1925.
TANSILL, Ch. C. America goes to war Boston, 1938.
605

TARDIEU, A. La France et les alliances. La lutte pour lquilibre (Fransa ve ttifaklar.

Denge iin verilen mcadele)... Paris, 1909.
TAUBE, M. La politique Russe davant guerre et la fin de lEmpire des Tsars (19041917) Sava ncesi Rus Politikas ve arlar mparatorluunun Sonu, 1904-1917).
Paris, 1928.
YONG ANN YUEN, Th. Aux origines du conflit Mandchou. Chine-Japon. Paix de
Versailles. Prf. de Wellington Koo (Manurya atmasnn kkenleri. inJaponya. Versay bar. Wellington Koonun nsz). Paris, 1934.

C) Biyografiler
BAKER, R. C. Woodrow Wilson. Life and letters. Vol. 6. Facing war, 1915-1917 New
York, 1937.
GARDINER, A. G. The life of sir William Harcourt (Sir William Harcourtun Hayat).
Cilt 1-2. Londra, 1923.
GARVIN, J. L. The life of Joseph Chamberlain (Joseph Chamberlainnin Hayat). Cilt
1-3. Londra, 1932-1934.
GAVIN, C. Edward the seventh. A biography (Yedinci Edward. Bir Biyografi). Londra,
1941.
HALLER, J. Aus dem Leben des Frsten Philipp zu Eulenburg-Hertzfeld Berlin, 1924.
LEE, S. King Edward VII; a biography (Kral Edward VII; Bir Biyografi). Cilt 1-2.
Londra, 1925-1927.
NICOLSON, H. Sir Arthur Nicolson... first lord Carnock. A Study in the old diplomacy Londra, 1930.
WILLIAMS, A. F. B. Cecil Rhodes. Londra, 1921. (Makers of the 19 th century).

XIV.-XVII. BLMLER
A) Kaynaklar
ngilizler Kuzeyde (1918-1919). . Mintzin giri yazsyla. Kzl Arivler, 1926, cilt 6.
Brest-Litvosk Konferans. Ekonomi ve hukuk komisyonlarnn toplantlar. Steinn giri yazsyla. Moskova, 1923.
zerk Sibirya Geici Hkmeti. Kzl Arivler, 1928, cilt 4-5.
Alman mdahalesi ve 1918 Don hkmeti. Kzl Arivler, 1934, cilt 6.
Polyesside Alman galcileri. Kzl Arivler, 1938, cilt 6.
1918 ylnda Ukraynadaki Alman igalinin k zerine belgeler. . Mintz ve E.
Gorodetskinin ynetiminde yaplan yayn. Moskova, 1942.
S.S.C.Bndeki i savan tarihine ilikin belgeler. Cilt I: savan ilk evresi. . Mintz ve
E. Gorodetskinin ynetiminde yaplan yayn. Moskova, 1940.
1918 ylnda Ukraynada i sava zerine. Kzl Arivler, cilt 4.
Belgelerin Inda Kuzey Mdahalesi. . Mintzin ynetiminde yaplan yayn.
Moskova. 1933.
606

Ukraynadaki Alman galinin k. galcilerin belgelerinin nda. Rusa evirisi. Moskova, 1936.
Atekesin Arifesinde. Kzl Arivler, 1927, cilt 4.
PICHON. Lintervention allie en Extrme Orient et en Sibrie (Uzak Douya ve
Sibiryaya Mttefik Mdahalesi).
Alman Fatihlerin 1918 Ylnda Uradklar Bozgun. Moskova, 1942-1943.
Belgelerin Inda 1918-1922 Japon Mdahalesi. . Mintzin ynetiminde yaplan yayn. Moskova, 1934.
Official documents looking toward peace Seri 1-4. New York. 1917-1918. (International
conciliation no. 110, 111.
Official statements of ward and peace proposals. December 1916 to November 1918.
Comp. by J. B. Scott. Washington, 1931.
1918. Russia (1918, Rusya). Cilt 1-3. Washington, 1931-1932. (U.S. Department of
State. Papers relating to the foreign relations of the U.S. (Amerika Birleik Devletleri
Dileri Bakanl. A.B.D.nin d ilikilerine ilikin evraklar).
Russian-American relations, March 1917-March 1920. Documents and papers comp.
and ed. by C.K. Cumming and W. W. Petit (Mart 1917 Mart 1920 arasnda RusAmerikan ilikileri, C. K. Cumming ve W. W. Petit tarafndan derlenen ve yaynlanan belgeler ve evraklar). New York, 1920.
Die Ursachen des deutschen Zusammenbruches im Jahre 1918 Cilt 1-12. Berlin, 1929.
(Das Werk des Untersuchungsausschusses der verfaussunggebenden deutschen
Nationalversammlung und des deutschen Reichstages, 1918-1928, 4.
Vorgeschlchte des Waffenstillstandes. Amtliche Urkunden. Hrsg. im Auftrage des
Reichsministeriums von der Reichkskanzlei. Berlin.
WILSON, W. War and peace. Presidential messages, adresses and public papers (19171924). Ed. by R. S. Baker and W. E. Dodd Cilt 1-2. New York-Londra, 1927 (The
public papers of Woodrow Wilson. Authorized ed.
DENSTERWIL. Limprialisme Anglais Bakou et en Perse, 1917-1918. Souvenirs
(Bakde ve randa 1917-1918 Yllarnda ngiliz Emperyalizmi. Anlar). Rusa evirisi. Tiflis, 1925.
BOTHMER, K. Mit Graf Mirbach in Moskau. Tagebuch, Aufzichnungen und
Aktenstcke vom 19. April bis 24. August 1918. Tbingen. 1922.
ERZBERGER, M. Erlebnisse im Weltkrieg Stutgart-Berlin, 1920.
GRAVES, W. S. Americas Siberian adventure, 1918-1920 (Amerikann 1918-1920
Yllar Arasndaki Sibirya Maceras). New York, 1931.
HELFFERICH, K. Der Weltkrieg (Dnya Sava). Cilt 3. Vom Eingreifen Amerikas bis
zum Zusammenbruch Berlin, 1919.
HOFFMANN, M. Die Aufzeichnungen des Generalmajors Max Hoffman. Hrsg. von
K. F. Nowak Cilt 1-2, Berlin, 1929.
LUDENDORFF, E. Entgegnung auf das amtliche Weissbuch: Vorgeschichte des
Waffenstillstandes Cilt 1-3. Berlin, 1919.
MAX. PRINZ VON BADEN. Erinnerungen und Dokumente Stutgart, 1928.
MAYNARD, C. The Murmansk venture Londra, tarihsiz.
MORDACQ, J. J. H. Le ministre Clmenceau. Journal dun tmoin (Clmenceaunun
Babakanl. Bir tann gncesi). Cilt 1-2. Paris, 1930.
607

WORD, J. With the Die Hardsin Siberia Londra, 1920.

VII.-XIII. BLMLER iin verilmi olan Kaynaklara baknz.

B) Tarih Aratrmalar
LENN, V. i ve Asker Milletvekilleri Sovyetlerinin kinci Kongresi, 7-8 Kasm (2526 Ekim) 1917.
LENN, V. Merkez Yrtme Komitesinin 17 (4) Kasm 1917 gnk toplants.
LENN, V. Petrograd Sovyetinin 17 (4) Kasm 1917 gnk toplantsnda verilen
Sylev.
LENN, V. 22 (9) Kasm 1917 gn hkmetle Genel Kurmay karargh arasnda yaplan konumalar.
LENN, V. Btn herkese telgraf. Btn alay, tmen, vs. komitelerine ve devrimci donanma ve karar ordusundaki btn asker ve denizcilere.
LENN, V. Merkez Yrtme Komitesinin 23 (10) Kasm 1917 gnk toplants.
LENN, V. Kyl delegeler Sovyetlerinin 23 Kasm-8 Aralk (10-20 Kasm) 1917 gnleri arasndaki olaanst Kongresi.
LENN, V. Sava donanmasnn Birinci Kongresinde, 5 Aralk (22 Kasm) 1917 gn
verilen sylev.
LENN, V. Ukrayna halkna ar ve Ukrayna Radasna ltimatom.
LENN, V. Proyann Rada ile yaplan mzakereler hakkndaki raporu zerine, Halk
komiserleri Konseyinin, karar: 1 Ocak 1918 (19 Aralk 1917).
LENN, V. Halk komiserleri Konseyinin, Radann cevab zerine 12 Ocak 1918 (30
Aralk 1917) tarihli emri.
LENN, V. Almanya ile mttefiklerden ayr olarak hemen bar sorunu zerine tezler.
LENN, V. (Bolevik) Sosyal-Demokrat Parti Merkez Komitesinin 24 (11) Ocak 1918
gnk toplantsnda bar ve sava zerine sylev.
LENN, V. Demir yolu iilerinin olaanst Kongresi. 26 (13) Ocak 1918 gnk toplant.
LENN, V. aumyana telgraf.
LENN, V. (Bolevik) Sosyal-Demokrat Parti Merkezinin 18 ubat 1918 gnk toplantsnda, sabah oturumunda verilen sylev.
LENN, V. (Bolevik) Sosyal-Demokrat Parti Merkezinin 18 ubat 1918 gnk toplantsnda, akam oturumunda verilen sylev.
LENN, V. Alman hkmetine yollanan telgrafn ilk kaleme alnm ekli.
LENN, V. Devrimci Laf Ebelii zerine.
LENN, V. Heveskrlk zerine.
LENN, V. Sava m, Bar m?
LENN, V. Merkez Yrtme Komitesinin bolevik ve sosyal devrimci sol gruplarnn
ortak toplantsnda, 23 ubat 1918 gn verilen sylev.
LENN, V. Merkez Yrtme Komitesinin 23 ubat 1918 gnk toplantsnda verilen
sylev.
LENN, V. Ac Ama Zorunlu Bir Ders.
608

LENN, V. Rus Sosyal-Demokrat Partisi Merkez Komitesinin, Almanya ile mttefiklerden ayr olarak ve ilhak bar konusundaki tavr.
LENN, V. Garip ve Dehetli Bir ey.
LENN, V. Rus Komnist Partisi Yedinci Kongresi, 6-8 Mart 1918.
LENN, V. Zamanmzn Temel devi.
LENN, V. Sovyetlerin Drdnc (olaanst) Kongresi, 14-16 Mart 1918.
LENN, V. Merkez Yrtme Komitesi ve Moskova Sovyetinin 14 Mays 1918 gnk
ortak toplantsnda d politika konusunda okunan rapor.
LENN, V. 21 Haziran 1918 gn Sokolniki kulbnde verilen sylev.
LENN, V. Moskova sendikalarnn ve fabrika komitelerinin drdnc Konferans (27
Haziran-2 Temmuz 1918).
LENN, V. Sovyetlerin Beinci Kongresindeki komnist yeler karsnda 3 Temmuz
1918 gn verilen sylev.
LENN, V. Sovyetlerin Beinci Kongresi..., 4-10 Temmuz 1918.
LENN, V. Devrimci sol sosyalistlerin ihaneti hakknda zvestiya muhabirine verilen
mlakat.
LENN, V. Merkez Yrtme Komitesinin 15 Temmuz 1918 gnk toplantsnda yaplan konuma.
LENN, V. 19 Temmuz 1918 gn Lefortovo mahallesinde yaplan ak hava toplantsnda verilen sylev.
LENN, V. 23 Temmuz 1918 gn Moskova ili Fabrika Komiteleri Konferansnda okunan rapor.
LENN, V. 29 Temmuz 1918 gn Moskova Sovyeti Merkez Yrtme Komitesi ile
Moskova fabrika ve sendika komitelerinin ortak toplantsnda verilen sylev.
LENN, V. 2 Austos 1918 gn Butirki ak hava toplantsnda verilen sylev.
LENN, V. 9 Austos 1918 gn Sokolniki toplantsnda verilen sylev.
LENN, V. Amerikan ilerine Mektup.
LENN, V. 23 Austos 1918 gn, Alekseyev Halkevinde yaplan toplantda verilen
sylev.
LENN, V. 23 Austos 1918 gn, Politeknik Mzesindeki toplantda verilen sylev.
LENN, V. 28 Austos 1918 gn, Birinci Ulusal Eitim Kongresinde verilen sylev.
LENN, V. i Yoldalar! Son ve Kesin Vurumaya Hep Birlikte Koalm.
LENN, V. 3 Ekim 1918 gn, Moskova Sovyeti Merkez Yrtme Komitesinin toplantsna yollanan mektup.
LENN, V. 22 Ekim 1918 gn, Moskova Sovyeti Merkez Yrtme Komitesi ile
Moskova fabrika ve sendika komitelerinin ortak toplantsna verilen rapor.
LENN, V. 22 Ekim 1918 gn, Moskova Sovyeti Merkez Yrtme Komitesi ile
Moskova fabrika ve sendika komitelerinin ortak toplantsnda kabul edilen nerge.
LENN, V. 6 Kasm 1918 gn, Merkez ve Moskova Sendika Sovyetlerinin ortak toplantsnda verilen sylev.
LENN, V. Sovyetlerin Altnc (olaanst) Kongresi, 6-9 Kasm 1918.
LENN, V. 26 Kasm 1918 gn, Moskova Merkez i Kooperatifi delegelerinin toplantsnda verilen sylev.
LENN, V. 25 Aralk 1918 gn, Ulusal Ekonomi Sovyetlerinin kinci Kongresinde
verilen sylev.
609

LENN, V. Rus Komnist Partisinin Sekizinci Kongresi, 18-23 Mart 1919.

LENN, V. Bugnk durum zerine ve Sovyet hkmetinin bugnk vazgeilmez
devleri zerine. 4 Temmuz 1919 tarihli rapor.
LENN, V. Cepheye sevk edilen Sverdlov niversitesi rencileri nnde verilen sylev. 24 Ekim 1919.
LENN, V. Rus Komnist Partisi Konferans, 2-4 Aralk 1919.
LENN, V. Rus Komnist Partisi Dokuzuncu Kongresi, 29 Mart-5 Nisan 1920.
LENN, V. 7 Nisan 1920 gn, Sendikalar Genel Kongresinde verilen sylev.
LENN, V. Komnizmin ocukluk Hastal, sol eilimcilik.
LENN, V. 26 Kasm 1929 gn, Rus Komnist partisi Moskova seksiyonu hcre sekreterleri toplantsnda verilen sylev.
LENN, V. Bar mzakereleri programnn akl defteri.
LENN, V. Halk Komiserleri Konseyinin karar tasars.
LENN, V. Almanya ile mttefiklerden ayr olarak ve ilhak bar konusundaki tezlere
eklentiler.
LENN, V. Yanlg Nerede?
LENN, V. Hemen bar yapma zorunluluu zerine gzlemler ve uyarlar.
LENN, V. Rus Komnist Partisi Merkez Komitesinin uluslararas durum hakkndaki
kararlar.
LENN, V. Bugnk uluslararas durum hakknda tezler.
LENN, V. Vladivostok Sovyetine yollanan talimatlar. 1934 ylnda Moskovada yaynlanmtr.
LENN, V. Halk Komiseri Staline yollanan not, 7 Temmuz 1918. Rus Komnist Partisi
tarihi iin aratrmalar derlemesi olarak kan Lenin ve Stalin balkl kitaptan
alnmtr. Cilt II. Moskova, 1937.
STALN, J. eylerin Mant. (Menevik Merkez Komitesinin tezleri hakknda.)
Ekim Devrimi zerine. Yazlar ve sylevler derlemesi. Moskova, 1932.
STALN, J. Rada genel sekreterlii ve kardevrimci Anayasac-Demokrat Parti
Ukraynaya ilikin yazlar ve sylevler. Derleme. Kiev, 1936.
STALN, J. Rada ile ilikiler, 14 (27) Aralk 1917 gn, Merkez Yrtme Komitesi toplantsnda okunan rapor. Ukraynaya ilikin yazlar ve sylevler. Derleme. Kiev
1936.
STALN, J. Rada Nedir? Ukraynaya ilikin yazlar ve sylevler. Derleme. Kiev, 1936.
STALN, J. Burjuva Kiev Radas zerine. Ukraynaya ilikin yazlar ve sylevler.
Derleme. Kiev, 1936.
STALN, J. Ukrayna ile bar mzakereleri konusunda. Ukraynaya ilikin yazlar ve
sylevler. Derleme. Kiev, 1936.
STALN, J. Don blgesi ve Kuzey Kafkasya konusunda. Ukraynaya ilikin yazlar ve
sylevler. Derleme. Kiev, 1936.
STALN, J. Ukrayna zgrlne Kavuma Yolundadr. Ukraynaya ilikin yazlar ve
sylevler. Derleme. Kiev, 1936.
STALN, J. Aznlklar Sorunu Konusundaki Hkmet Politikas. Ukraynaya ilikin
yazlar ve sylevler. Derleme. Kiev, 1936.
STALN, J. Ukrayna i ve Kyl Cumhuriyeti Halk Sekreterliine. Ukraynaya ilikin yazlar ve sylevler. Derleme. Kiev, 1936.
610

STALN, J. Proletarya Diktatoryasnn nc Yl. 7 Kasm 1920 gnk, Bak

Sovyeti kurulu yldnm toplantsna sunulan rapor. Bk. Lenin ve Stalin. Cilt
II. Moskova, 1937.
STALN, J. Ulus sorunu konusunda Partinin hemen girimesi gereken abalar zerine.
Marksizm ve ulus ve smrge sorunlar. Yazlar ve sylevler derlemesi. Moskova,
1939.
STALN, J. Lenin. Moskova, 1939.
GUKOVSK, A. 1918 ylndaki Alman bozgunu ve tilaf lkelerinin Sovyetler lkesine
mdahale hazrlklar. Marksist Tarihi dergisi. 1937, no. 3.
KEDROV, M. Bolevik ynetimden yoksun kalarak (Murmansk blgesindeki mdahalenin tarihi). Leningrad, 1930.
MASK, . S.S.C.B.in be yllk d politikas, 1917-1922. Moskova, 1922.
MANUSEV, A. Besarabyann Romanya tarafndan fethinin tarihi. Tarih Habercisi
dergisi, 1940. no. 8.
MKKER, R. Estonyada Sovyet ynetiminin kurulmas iin verilen mcadele, 19171919. Tarih habercisi dergisi, 1940, no. 11.
MNTZ, . Kuzeydeki ngiliz mdahalesi ve kardevrim. Moskova-Leningrad, 1931.
NOTOV, F. 1918 ylnda Drtler ittifaknn k. Tarih Habercisi dergisi, 1941,
no. 7-8,
RAYHSBERG, G. tilaf n mdahale hazrl ve Lochart fesad, 1918. Tarih Habercisi
dergisi, 1938, no. 12.
RUBNTAYN, E. Habsburg Monarisinin bat. Tarih Habercisi dergisi, 1941, no. 7.
SOFNOV, P. ekoslovaklarn Ayaklan. Tarih Habercisi dergisi, 1940, no. 12.
STAVROVSK, A. Ekim Devriminden Sonra Transkafkasya. 1918 ylnn ilk yarsnda
Trkiye ile olan ilikiler. Moskova-Leningrad, 1925.
ALBERTSON, R. Fighting without a war; an account of military intervention in North
Russia New York, 1920.
COATES, W. P. ve COATES, S. K. Armed intervention in Russia, 1918-1922. (19181922 yllar arasnda Rusyaya silahl mdahale). Londra, 1935.
DJUVARA, M. La guerre Roumaine. Prof. dEmile Boutroux (Romen sava. Emile
Boutrouxun nszyle). Nancy, 1919.
JASZI. The dissolution of the Habsburg Monarchy (Habsburg Monarisinin bat).
Chicago, 1922.
LUTZ, R.H. Fall of the German Empire Cilt 1-2. Stanford niversitesi yaynlar.
Londra, 1935.
LUTZ, R.H. The German revolution (Alman devrimi). Stanford niversitesi yaynlar,
Londra, 1922.
MAURICE, F. M. The armistices of 1918 (1918 ylndaki atekesler). Londra-New
York, 1943.
MERMEIX, Les ngociations secrtes et les quatre armistices avec pices justificatives
(Gizli pazarlklar ve drt atekes, ispatlayc belgelerle birlikte). 13. basm. Paris,
1919.
MORDACQ, J. J. Pouvait-on signer larmistice Berlin? (Atekes Berlinde imzalanabilir miydi?). Paris, 1930.
611

MULLER, R. Vom Kaiserreich zur Republik. T. I. Ein Beitrag zur Geschichte der
revolutionren Arbeterbewegung whrend des Weltkrieges Viyana, 1924. Cilt II.
Die November-Revolution (Kasm Devrimi). Viyana, 1925. (Wissenschaft und
Gesellschaft Cilt 3-4.)
NOWAK, K.F. Der Sturz der Mittelmchte Mnih, 1921.
SCOTT, J.B. Prilinary history of the armistice New York, 1924.
SLOVS, H. La France et lUnion sovitique. Prf. de H. Torrs (Fransa ve Sovyetler
Birlii. H. Torrsin nszyle). Paris, 1935.

V. HSTOROGRAFYA VE KAYNAKA
A) Uluslararas likiler
Annual register, a rev ew of publics events at home and abroad Londra-New York,
1872-1919.
BENGESCO, G. Essai dune notice bibliographique sur la question dOrient. Orient
Europen, 1821-1897 (Dou sorunu zerine bibliyografik bir tantma yazs denemesi. Avrupallarn Dousu, 1821-1897). Brksel-Paris, 1897.
Catalogue of printed books in the library of the Foreign office, Londra, 1926.
GOOCH, G. P. Recent revelations of european diplomacy... 3 d impression with a
supplementary chapter on the revelations of 1927 Londra, 1928.
LANGER, W. L. ve AMSTROMG, H. F. Foreign affairs bibliography. A selected and
annotated list of books on international relations, 1919-1932 New York-Londra,
1933.
List of references on Europe and international politics in relation to the present issues.
Comp. under the direction of H.H.B. Meyer Washington, 1914.
List of the serial publications of foreign governments 1815-1931. Ed. by W. Gregory
New York, 1932.
MEYER, I. Official publications of European governments (Trkesi). Cilt 1. Paris,
1929.
MYERS, D. P. Manual of collections of treaties and of collections relating to treaties
Cambridge, 1922.
STRUPP, K. Bibliographie du droit des gens et des relations internationales (Uluslararas
hukuk ve uluslararas ilikilerin kaynakas). Lead (Hollanda). 1938.
TEMPERLEY, H. ve PENSON, L. M. A century of diplomatic Blue books 1814-1914.
Lists edited with historical introductions, by H. Temperley and L. M. Penson
Cambridge, 1938.

B) Dou lkeleri ve Smrgeler

SKAOV, P. inin kaynakas. Rus dilinde 1730-1930 yllar arasnda in hakknda
yaynlanm kitaplar ve yazlarn sistematik endeksi. Moskova-Leningrad, 1932.
Bibliographie dhistoire coloniale (1900-1930) (Smrge tarihi kaynakas (1900612

1930) Yaynlayan A. Martineau. Paris, 1932. (Premier Congrs International

dhistoire coloniale (Birinci Uluslararas smrge tarihi Kongresi). Paris, 1931)
CORDIER, H. Bibliotheca sinica... 2. basm. Cilt 3-4. III. ve IV. ekler. Paris, 1904-1924.
KERNER, R. Northeastern Asia. A selected bibliography. Contributions to the bibliography of the relations of China, Russia and Japan, with special reference to Korea,
Manchuria, Mongolia and Eastern Siberia, in oriental and european languages Cilt
1-2. Berkeley, 1930.
NACHOD, O. Bibliographie von Japan (Japonyann kaynakas). Cilt 1-4. Leipzig.
1937-1940.
SAVADJIAN, L. Bibliographie balkanique (Balkan kaynakas). Cilt 1-7. Paris, 19311938.
Select bibliography of recent publications in the Library of the Royal colonial institute illustrating the relations between europeans and coloured races. Comp. by E.
Lewin Londra, 1926.
Addenda to bibliography of relations with coloured races up to february 28, 1927
Londra, 1927.
Subject catalogue of the Library of the royal Empire Society. Comp. by E. Lewin Cilt
1-4. Londra, 1930-1937.
WENCKSTERN, FB. Bibliography of the Japanese Empire (Japon mparatorluunun
kaynakas). Cilt 1-2. Leiden-Tokyo, 1895-1907.
WILSON, A.T.A. bibliography of Persia (rann kaynakas). Oxford, 1930.

C) 1914-1918 Dnya Sava

Dnya Sava. kaynaka, 1914-1918. Leningrad, 1934.
Bibliographische Vierroljahrshefte der Weltkriegsbcherei. Hft. 2/3. Bibliographie zur
Geschichte sterreich -Ungarns im Weltkrieg, 1914-1918.
Stuttgart, 1930, Hft. 6. Bibliographie zur Geschichte des Britischen Reiches, 18701914. 2. Aufl.
Stuttgart, 1936. Hft 8/9. Bibliographie zur Geschichte des Britischen Reiches im
Wiltkrieg, 1914-1918.
Stuttgart, 1936. Hft 11/12. Bibliographie zur politischen Geschichte Frankreichs in der
Vorkriegszeit und im Weltkrieg. 2 erg. Aufl..
Stuttgart, 1937. Hft. 17/18 Bibliographie zur Geschichte Italiens in der Vorkriegszeit
und im Weltkrieg. 2 erg. Aufl.
Stuttgart, 1939. Hft. 20/21/22. Bibliographie zur Geschichte der Vereinigten Staaten
im Welttrieg Stuttgart, 1939.
Catalogue mthodique du fonds Allemand de la Bibliothque (Kitaplktaki Almanya
hakknda bulunan eski kaynaklarn metodik katalogu). Cilt 1-4. Paris, 1921-1023.
(Public. de la Socit de lhistoire de la guerre, I. srie, Catalogue des Bibliothque
et Muse de la Guerre (Sava Tarihi Dernei yayn, 1. dizi, Kitaplk ve Sava
Mzesi Katalogu.)
Catalogue mthodique des fonds Britannique et Nord-Amricain de la Bibliothque.
613

Rd. par M. Bourgeois (Kitaplktaki ngiltere ve Kuzey Amerika hakknda bulunan

eski kaynaklarn metodik katalogu. Dzenleyen: M. Bourgeois). Cilt 1-3. Paris,
1925-1931.
Catalogue mthodique du fonds talien de la Bibliothque. Rd. par P.H. Michel
(Kitaplktaki talya hakknda bulunan eski kaynaklarn metodik katalogu.
Dzenleyen: P. H. Michel). Paris, 1932.
Catalogue mthodique du fonds Russe de la Bibliothque. Rd. par A. Dumes Michel).
Paris, 1932.
Catalogue mthodique du fonds Russe de la Bibliothque. Rd. par A. Dumesnil av.
collab. de W. Lerati. Introduction par C. Bloch (Kitaplktaki Rusya hakknda bulunan eski kaynaklarn metodik katalogu. W. Leratinin de katlmasyla dzenleyen: A. Dumesnil. C. Blochun bir giri yazsyla). Paris, 1932. (Publication de la
Socit de lhistoire de la Guerre, I. srie, Catalogue des Bibliothque et Muse
de la Guerre (Sava Tarihi Dernei yayn, 1. dizi, Kitaplk ve Sava Mzesi
Katalogu).
Contributo a una Bibliographia della Guerra Mondiale. Documenti e testimoniare politico -diplomatiche, cause, origini, responsabili, significato della guerra Roma,
1937.
LALOY, E. La Guerre Mondiale, ses origines et laprs guerre, daprs leurs principaux
historiens (Belli bal tarihiler tarafndan yazlanlarn nda Dnya Sava, kkenleri ve Sava sonras). Paris, 1930.
WEGERER, A. Bibliographie zur Vorgeschichte des Weltkrieges Berlin, 1934. Ayn
zamanda bk.:
International bibliography of historical sciences. Ed by the International commitee of
historical sciences Cilt 2-(2). 1926-1936 yllar iin. Berlin, 1930-(1938).
Ayn zamanda aadaki dergilerin eletirisel ve bibliyografik ksmlarna da bk.:
Foreign Affairs (Dileri). New York, 1922 (Quarterly)
Journal of modern history (Modern Tarih Gazetesi). Chicago, 1929.
Revue dhistoire diplomatique, publ. par la Socit dhistoire diplomatique
(Diplomasi Tarihi Dergisi, yaynlayan: Diplomasi Tarihi Dernei). Paris, 1887.
(Dergi ayda bir kar.)
Revue dhistoire moderne, publ. par la Socit dhistoire moderne (Modern Tarih
Dergisi, yaynlayan: Modern Tarih Dernei). Paris, 1926. (Dergi ylda be say
olarak kar.)
Berliner Monatshefte 1923.
(1923 ylndan itibaren, 1929 ylna kadar Kriegschuldfrage bal altnda yaynlanmtr.)
Revue Belge des livres, documents et archives de la guerre (1914-1918) 1914-1918
Sava hakkndaki kitaplar, belgeler ve arivler iin Belika dergisi). Brksel, 1924.
(Dergi ayda bir kar).
Revue de la Guerre Mondiale, publ. par la Socit de lhistoire de la guerre (Dnya Sava
Dergisi, yaynlayan: Sava Tarihi Dernei). Paris, 1923. (Dergi ayda bir kar.)
Bu kaynaka, S.S.C.B. Bilimler Akademisi nsan Bilimleri Kitapl Tarih Seksiyonu
tarafndan K. Simonun ve L. Teleevann ynetimi altnda hazrlanmtr.
614

1. GENEL LTERATR
A) Marksizm-Leninizmin Klasikleri
LENN, V. Limprialisme, stade suprme du capitalisme (Emperyalizm, kapitalizmin
son aamas). Editions Cociales, Paris, 1945.
LENN, V. Komnist Enternasyonalin II.Kongresi, Moskova, 19 Temmuz-16 Austos
1920.
LENN, V. Ekim Devriminin drdnc yldnm dolaysyla.
STALN, J. Leninizmin temelleri. 1924 yl Nisan ay banda Sverdlov niversitesinde
verilmi olan Konferanslar. Leninizmin sorunlar, Moskova, 2. bask, 1939, s.
1-77.
STALN, J. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birlii Komnist (Bolevik) Partisi XIV.
Kongresine sunulan Merkez Komitesi siyasal raporu, Leninizmin sorunlar,
Moskova-Leningrad, 5.Bask, 1928, s. 333-359 ve 400-402.
STALN, J. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birlii Komnist (Bolevik) Partisi XIV.
Kongresine sunulan Merkez Komitesi siyasal raporu ve Kongrede de verilen kapan sylevi, 3-7 Aralk 1927. Leninizmin sorunlar, Moskova-Leningrad, 6. bask,
1929. s. 431-475.
STALN, J. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birlii Komnist (Bolevik) Partisi XIV.
Kongresine sunulan Merkez Komitesi siyasal raporu ve Kongrede de verilen kapan sylevi, 27 Haziran-2 Temmuz 1930. Leninizmin sorunlar, Moskova, 10.
bask, 1935, s. 345-361.
STALN, J. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birlii Komnist (Bolevik) Partisi XVII.
Kongresine sunulan Merkez Komitesinin etkinliine ilikin kontrand, 26 Ocak
1937. Leninizmin sorunlar, Moskova, 11.Bask, 1939, s. 423-438.
STALN, J. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birlii Komnist (Bolevik) Partisi XVII.
Kongresine sunulan Merkez Komitesinin etkinliine ilikin kontrand, 10 Mart
1939. Leninizmin sorunlar, Moskova, 11.Bask, 1939, s. 564-575.
STALN, J. Amerikan basn sendikas Scripps-Howard Newspapers Genel Bakan
B. Roy Howardla mlakat, 1 Mart 1936. Lenin ve Stalin. Sovyet Sosyalist
Cumhuriyetleri Birlii Komnist (Bolevik) Partisi tarihinin incelenmesine katk
olmak zere derleme, cilt III, Moskova, 1936, s. 660-667.
STALN, J. Discours et ordres du jour du Marchal Staline (Mareal Stalinin sylevleri
ve gnlk emirleri). France-U.R.R.S. Yaynlar, Paris, 1945.
Histoire du Parti Communiste (Bolchevik) de LU.R.R.S. (Sovyet Sosyalist
Cumhuriyetleri Birlii Komnist (Bolevik) Partisi Tarihi. Editions Sociales, Paris,
1946.

B) Resm Belgeler
Sovyet diplomasisinin on yl (resm kararlar ve belgeler). Dileri Bakanlyla grevli
Halk Komiserlii yaynlar, Moskova, 1927, 124 sayfa.
Sovyet Sosyalist Federatif Rusya Cumhuriyeti Sovyetleri Kongreleri; neriler ve ka615

rarlar. Belgeler derlemesi (1917-1937). A. Viinski ynetiminde. Moskova, 1939,

XII-540 sayfa. (Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii Bilimler Akademisi. Hukuk
Enstits.)
Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii Sovyetleri Kongreleri; neriler ve kararlar.
1922-1936 yllar iin belgeler derlemesi. A. Viinski ynetiminde, Moskova, 1939,
304 sayfa. (Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii Bilimler Akademisi. Hukuk
Enstits.)
Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii (Bolevik) Partisi; Merkez Komitesi kongre,
konferans ve olaan oturumlarnn neri ve kararlar (1898-1939), tamamlanm
6.Bask, 1.-2.Blmler, Moskova, 1941 (Marx Engels Lenin Enstits). 1.Blm:
1898-1925, VIII-728 sayfa; 2.Blm: 1925-1935, 834 sayfa.
Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii tarafndan yabanc lkelerle yaplm bulunan
ve bugn yrrlkte olan uzlama, anlama ve antlamalar derlemesi. Dileri
Bakanlyla grevli Halk Komiserlii yaynlar, fasikl I-IX (1917-1936). Moskova,
1927-1938.
Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii tarafndan 1 Ocak 1941 tarihine kadar yabanc
lkelerle yaplm olan ticari uzlama ve anlamalar. D. Miostin ynetiminde. D
Ticaret Bakanlyla grevli Halk Komiserlii yaynlar. Moskova, 1941, 408 sayfa.
Bar iin mcadele Sovyetler Birlii. Bir giri yazsyla birlikte belgeler derlemesi
(1917-1927). Moskova-Leningrad, 1929, 344 sayfa.
A collection of neutrality laws, regulations and treaties of various countries, Ed and
annot. by F. Dek and P.C. Jessup Cilt I-II, Washington, 1939 (Uluslararas bar
iin Carnegie Vakf yaynlar. Devletler hukuku seksiyonu).
Documents on international affairs 1928-1938. Ed. by J.W. Wheeler Bennet (and others). Londra-New York 1929-1943.
Great Britain. Foreign Office. Treaty Series 1892-1938 Londra, 1893-1939.
HABICHT, M. Post -war treaties for the pacific settlement of international disputes.
A compilation and analysis of treaties of investigation, conciliation, arbitratior and
compulsory adjudication, concluded during the first decade following the world
war Cambridge, Mass, 1931, XXVI, 1109 sayfa.
International conciliation. Documents for the year 1918-1939 New York, 1918-1939
(American association for international conciliation -Amerikan uluslararas uzlama dernei.)
The international conferences of American States 1889-1928. A collection of the conventions, recommendations, resolutions, reports and motions adopted by the first
six international conferences of the American states... Ed. with and introd. by J.
B. Scott New York. 1931, XLIV, 551 sayfa. (Uluslararas bar iin Carnegie Vakf
yaynlar. Devletler hukuku seksiyonu.) Eklentili spanyolca bask: Conferencias
internacionales Americanes 1889-1936... J. B. Scottun giri yazsyla. Washington,
1938, LVIII, 746 sayfa.
League of Nations, Official Journal, Geneva, 1920-1939. Special supplement. 1-186.
Geneva, 1920-1939 (Trkesi).
League of Nations. Assembly 1-20. Geneva, 1920-1939. The records of the... Assembly.
Genava, 1921-1939.
616

League of Nations. Council 1920-1939. Reports to the Assembly on the work of the
Council Cenevre. 1921-1939.
League of Nations. The Covenant of the League of Nations. Including amendments
in force, february 1. 1938 (With french text and list of members of the League.)
London, 1939. 26 pages (Foreign Office)
League of Nations. Treaty Series Cilt 1-186. Cenevre, 1920-1938.
League of Nations. Economic Committee. Reports of the Economic Committee to the
Council, 1924-1938 Cenevre, 1924-1938.
League of Nations. Permanent mandates commission, 1-37 sessions. 1921-1939. Minutes
of the sessions of the Permanent mandates commission Cenevre, 1921-1940.
League of Nations. Permanent mandates commission, 1-37 sessions. 1921-1939.
Reports of the sessions of the Permanent mandates commission Cenevre, 19211940.
Politische Vertrge. Eine Sammlung von Urkunden. Hrsg. von V. Bruns. Bd I.
Garantiepakte, Bndnisse, Abkommen ber politische Zusammenarbeit,
Nichtangriffs -und Neutralittsvertrge der Nachkriegszeit (1919-1936) Berlin,
1936. LII, 636 sayfa.
Recueil des principaux traits conclus par la Lettonie avec les pays trangers. Publ.
par le ministre des Affaires trangres sous la direction de G. Albat (Letonya ile
yabanc lkeler arasnda yaplm olan belli bal anlamalar derlemesi. G. Albat
ynetiminde Dileri bakanl tarafndan yaynlanmtr). Cilt I: 1918-1930, yeniden gzden geirilmi ve tamamlanm 2.Bask, Riga, 1930; cilt II: 1930-1938.
Riga, 1938.
The Soviet Union and peace. The most important of the documents issued by the government of the USSR concerning peace and disarmament from 1917 to 1929.
With an introd. by H. Barbusse New York, 1919, XI, 280 sayfa.
Treaties, conventions, international acts, protocols and agreements between the
United States of America and other powers... (1910-1937) Cilt 3-4. Washington,
1923-1938.
United States policy toward China; diplomatic and public documents, 1839-1939. Ed.
by P.H. Clyde Durham, 1940, XV, 321 sayfa.

C) Siyaset Adamlarnn Sylev ve Yazlar

BALDWIN, S. This torch of freedom. Speeches and addreses Londra, 1936, IX, 339
sayfa.
CECIL, R. The way of peace. Essays and addresses Londra-New York, 1928, 256 sayfa.
LTVNOV, M. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliinin d politikas. Sylevler ve
bildiriler (1927-1937). Tamamlanm 2.Bask, Moskova, 1937, 432 sayfa.
LLOYD GEORGE, D. Truth about reparations and war debtes Londra-New York,
1932, 150 sayfa.
PAINLEVE, P. Paroles et Ecrits (Konumalar ve Yazlar). Paul Painlevnin dostlar
Dernei tarafndan yaynlanmtr, Paris, 1936, XXIX, 627 sayfa.
617

POTYEMKN, V. Saldrganlarn sindirme politikas ve Sovyetler Sosyalist

Cumhuriyetleri Birliinin bar mcadelesi. Moskova, 1943, 40 sayfa.
VNSK, A. Kapitalist lkelerin haber alma servislerinin ve bunlarn Trokist ve
Buharinci ajanlarnn ykc etkinlii. Moskova, 1938, 32 sayfa.
VOROLOV, K. Yazlar ve sylevler (1925-1936). Moskova, 1937, 660 sayfa.

D) Anlar, Gnceler, Yazmalar

BENOIST, Ch. Souvenirs (Anlar). Cilt III, 1902-1933. Paris, 1934.
CECIL, R. A great experiment. An autobiography (Byk bir deney. Bir yaam yks). Londra, 1941, 390 sayfa.
CHAMBERLAIN, A. Down the years. Londra, 1935, 324 sayfa.
DABERNON, E. An ambassador of peace; pages from the diary (Berlin, 1920-1926)...
with historical notes by M.A. Gerctwhohl Cilt 1-3. Londra, 1929-1939.
MUSTAFA KEMAL PAA. Yeni Trkiyenin yollar. 1919-1927 yllar. Cilt I: Ulusal
kurtulu hareketinin balanglar. 1919. Rusa evirisi, Moskova, 1929. Cilt II:
Ankara ssnn rgtlenmesi, 1919-1920. Rusa evirisi, Moskova, 1932. Cilt
III:Mttefiklerin mdahalesi, Trk-Yunan sava ve ulusal cephenin pekitirilmesi, 1920-1921. Rusa evirisi, Moskova, 1934. Cilt IV: Yeni Trkiyenin zaferi, 19211927. Rusa evirisi, Moskova, 1934.

E) Tarih Aratrmalar ve Siyaset Hayatna Toplu Baklar

AVARN, V. Manuryadaki emperyalizm. Cilt I-II, Moskova, 1934. Cilt I: Manuryay
ele geirmek iin balayan emperyalist mcadelenin eitli evreleri, yeniden gzden geirilmi ve tamamlanm 2.Bask. Cilt II: Emperyalizm ve Manuryann
retici gleri.
BACH, M. 1917-1927 dnemi boyunca Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birliinin
Baltk lkeleriyle olan siyasal ve ekonomik ilikileri. Moskova, 1928, 167 sayfa.
BEL, V. Pasifik Okyanusunu ele geirme mcadelesi. Siyasal ve stratejik incelemeler
dizisi. B. Gervnin ynetiminde ve bir giri yazsyla. Moskova-Leningrad, 1929,
208 sayfa.
DEBORN, G. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliinin uluslararas ilikileri ve d
politikas. A. erbakov ynetiminde. Moskova, 1942-1943 (Lenin Siyasal ve
Asker Bilimler Akademisi). Fasikl I: 1917-1929, 199 sayfa. Fasikl II: 1929-1941,
250 sayfa.
VANOV, L. ve SMRNOV, P. ngiliz-Amerikan deniz rekabeti (E. Vargann nszyle). Moskova, 133, XVI-319 sayfa.
VANOV, L. ngiliz-Fransz rekabeti, 1919-1927. Moskova-Leningrad, 1928, 164 sayfa.
VANOV, L. Uluslar Dernei Cemiyet-i Akvam. Moskova, 1929, 181 sayfa. (Dnya
politikas dizisi.)
VANOV, L. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii ve emperyalist ablukas. Moskova,
618

1928, 154 sayfa. Komnizm Akademisi (Dnya ekonomi ve politikas Enstits).

KOROVN, E. ve EGORYEV, V. Silahszlanma. Devletler hukukunda silahszlanma
sorunu. Cemiyet-i Akvam: olgular ve belgeler (1920-1929). B. Steinn giri yazs.
Moskova-Leningrad, 1930, 432 sayfa.
MELNK, A. Trkiye. Sosyal ve ekonomik Yaynlar. Moskova, 1937, 217 sayfa
(Kapitalist dnya zerine incelemeler dizisi).
NOTOV, F. ki dnya sava arasnda. 1919-1942 arasndaki uluslararas ilikilere toplu bak. Takent, 1943, 212 sayfa (Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii
Bilimler Akademisi Tarih Enstits).
NOTOV, F. Emperyalistlerin silahszlanmas, Cemiyet-i Akvam ve Sovyet Sosyalist
Cumhuriyetler Birlii. Moskova-Leningrad, 1929, 190 sayfa (Dnya politikas dizisi).
POVLOV, M. Fransz emperyalizmi. Moskova-Leningrad, 1926. Bk.: Versaydan
sonra Fransz emperyalizmi, s. 144-260.
SAVN, V. arlk Rusyasnn ve Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliinin inle ilikileri (1619-1927). Moskova-Leningrad, 1930, 152 sayfa.
Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliinin kapitalist lkelerle olan ticaret ilikileri.
Moskova, 1938, 350 sayfa (D Ticaret alannda bilimsel aratrmalar Enstits).
Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliinin Dou lkeleriyle olan ticaret ilikileri.
Moskova, 1938, 104 sayfa (D Ticaret alannda bilimsel aratrmalar Enstits).
The aims, methods and activity of the League of Nations Cenevre, 1938, 221 sayfa
(Cemiyet-i Akvam genel sekreterlii yaynlar).
ALEXANDER, F. From Paris to Locarno and after. The League of Nations and the
search for security, 1919-1928 Londra-Toronto, 1928, 246 sayfa.
Armaments year-book (General and statistical information regarding armies, navies
and air forces) Cilt 1-15. Cenevre, 1924-1940 (Cemiyet-i Akvam genel sekreterlii
yaynlar).
BAILEY, Th. A. A diplomatic history of the American people Yeniden gzden geirilmi bask, New York, 1942, 864 sayfa.
BALL, M. Post -war German -Austrian relations. The Anschluss movement. 19181936 Londra, 1936, 304 sayfa.
BASDEVANT, I. la condition internationale de lAutriche. Prof. de G. Gidel (Avusturyann
uluslararas durumu. G. Gidelin nsz). Paris, 1935, VII, 299 sayfa.
BASSET, I. S. The League of Nations. A chapter in world politics New York-Londra,
1928, IX, 415 sayfa.
BEMIS, S.F. A diplomatic history of the United States. Yeniden gzden geirilmi bask, New York, 1942, 934 sayfa.
BENNS, F. L. Europe since 1914. New York, 1934, XII, 852 sayfa.
BENTWICH, N.M. England in Palestine (ngiltere Palestinde). Londra, 1932. 358 sayfa.
BERDAHL, C. A. The policy of the United States with respect to the League of Nations
Cenevre, 1932, 129 sayfa.
BLOCH, K. German interests and policies in the Far East New York, 1940, XIV, 75
sayfa (Institute of Pacific relations. Inquiry series).
619

BRINON, F. France-Allemagne, 1918-1934 (Fransa-Almanya, 1918-1934). Paris,

1934, V. 279 sayfa.
BULLOCK, M. Austria, 1918-1938. A study in failure Londra, 1939, VII, 319 sayfa.
BUELL, R.L. Europe; a history of ten years. With the aid of the staff of the Foreign
policy association New York, 1928, VII, 428 sayfa.
CARR, E. H. The twenty years crisis, 1919-1939. An introduction to the study of international relations Londra, 1941, XV, 316 sayfa.
CAUSTON, E.E.N. Militarism and foreign policy in Japan (Japonyada militarizm ve
d politika). Londra, 1936, 207 sayfa.
CHAMBERS. F. P. (ve bakalar). The age of conflict: a contemporary world history,
1914-1943 New York, 1943, 856 sayfa.
CODRESCO, F. La Petite Entente. Prf. de L. de Fur (Kk Antant. L. de Furn nszyle). Yeni basm, cilt I-II, Paris, 1932.
The Colonial problem. A reporty by a study group of members of the Royal institute of
international affairs Londra, 1937, XII. 448 sayfa.
CRANE, I. O. The little Entente (Kk Antant). New York, 1931, XVII, 222 sayfa.
CUMMING, H. H. Franco-British rivalry in the post-war Near East. The decline of
French influence Londra-New York, 1938, 229 sayfa.
DAVIS, F. The Atlantic system New York, 1941, 363 sayfa.
DESBONS, G. La Bulgarie aprs le trait de Neuilly. Prof. de J. Godart (Neuilly antlamasndan sonra Bulgaristan. J. Godartn nszyle). Paris, 1930, XII, 462 sayfa.
DITTRICH. Die deutsch-franzsischen Wirtschaftsverhandlungen der Nachkriegszeit
Berlin, 1931, X, 241 sayfa. (Moderne Wirtschaftsgestaltungen. Hft. 14.
DJONKER, M.C. La Bosphore et les Dardanelles. Les conventions des dtroits de
Lausanne (1923) et Montreux (1936) (stanbul ve anakkale boazlar. 1923 Lozan
ve 1936 Montr Boaz anlamalar). Doktora tezi. Lozan, 1938, 164 sayfa.
Dix ans de coopration internationale. Prof. par E. Drummond (Uluslararas ibirlii alannda on yl. E. Drummondun nszyle). Cenevre, 1930, XX, 628 sayfa
(Cemiyet-i Akvam genel sekreterlii yaynlar).
DRIAULT, E. La paix de la France. La politique internationale de laprs-guerre, 19181935 (Fransz bar. Sava sonras uluslararas politikas, 1918-1935). Paris, 1936,
565 sayfa.
DRIAULT, E. La question dOrient, 1918-1937. La paix de la Mditerrane (Dou sorunu, 1918-1937. Akdeniz bar). Paris, 1938, XVI, 538 sayfa.
DUTT, R. P. Worid politics, 1918-1936 (Dnya politikas, 1918-1936). New York,
1936, 389 sayfa.
Essential facts about the League of Nations. 10th ed. (rev.) Cenevre, 1939, 359 sayfa
(Cemiyet-i Akvam genel sekreterlii yaynlar).
FANSCHAWE, M. ve MACARTNEY, C. A. What the League has done 1920-1936. 9th
ed. Londra, 1936, 94 sayfa. (Cemiyet-i Akvam genel sekreterlii yaynlar.)
Germanys colonial demands. Edited from the reports of the Oxford university British
commenwealth group by A. L. C. Bullock. With a concluding chapter by V. Harlow
Londra, 1939, VIII, 274 sayfa.
Great Britain and Egypt, 1914-1936 (Byk Britanya ve Msr, 1914-1936). Londra,
620

1936, 67 sayfa (Royal Institute of international affairs. Information department papers. No. 19
Great Britain and Palestine, 1915-1939 (Byk Britanya ve Palestin, 1915-1939).
Londra-New York, 1937 yl Ocak ay basksnn yeniden gzden geirilmi ve geniletilmi basks, 1939, X, 142 sayfa (The Royal Institute of international affairs.
Information deportment papers, No. 20a
HARTMANN, H. W. Die auswrtige Politik der Trkei 1923-1940 Zrih, 1941, 64
sayfa (Belgeler: s. 51-64).
HINDMARSH, A. E. The basis of Japanese foreign policy (Japon d politikasnn temelleri). Cambridge, Mass (A. B. D.). 1936, X, 265 sayfa.
HOWARD, E. C. The origin, structure and working of the League of Nations Londra,
1928, 528 sayfa.
Institute of Pacific relations. Honolulu session, June 30-July 14, 1925; history, organization, proceedings, discussions and addresses Honolulu, 1925, 210 sayfa. (Pasifik
sorunlarn konu edinmi olan ilk Konferanstr bu. Daha sonraki Konferanslar eitli yerlerde toplanmtr. Bunlarn almalar srmektedir bugn de.)
Institute of Pacific relations.Conferences 2d-6th 1927 -1936. Problems of the Pacific.
Proceedings Chicago, 1928-1937.
ISHII KIKUJIRO. Diplomatic commentaries. Transl. and ed. by W. R. Langdon
Baltimore, 1936, XXIV, 264 sayfa.
JACKSON, J. H. Post war world: A short political history, 1918-1934 (Sava sonrasnda
dnya: Ksa bir siyasal tarih, 1918-1934). Boston, 1935, X, 436 sayfa.
JESSEN, F. Manuel historique de la question du Slesvig, 1906-1938 (Schleswig sorununun tarih elkitab, 1906-1938). Kopenhag, 1939, 902 sayfa.
KABBARA, S. Le rgime des Dtroits avant et depuis le Trait de Lausanne (Lozan bar antlamas nce ve sonrasnda Boazlarn ynetim ekli). Lyon, 1929, 172 sayfa.
KELCHNER, W. H. Inter-American conferences, 1826-1933. Chronological and classified lists. Prepared by W. Kelchner Washington, 1933, V. 34 sayfa (The Department
of state. Conference series. No. 16.
KENNEDY, M. D. The problem of Japan (Japon sorunu). Londra, 1935, XVI, 287 sayfa.
KNUDSON, J. I. A history of the League of Nations (Cemiyet-i Akvam tarihi). Atlanta
Ga., 1938, VI, 445 sayfa.
KULSKI, L. Le problme de la scurit depuis le pacte de la Socite des Nations (19181926) (Cemiyet-i Akvam anlamasndan bu yana gvenlik sorunu, 1918-1926),
Paris, 1927, 312 sayfa.
LEWIN, E. The Germans and Africa (Germenler ve Afrika). Londra, 1939, XI. 372 sayfa.
MAHANEY, W. L. The Soviet Union, the League of Nations and disarmament,
1917-1935 (Sovyetler Birlii, Cemiyet-i Akvam ve silahszlanma, 1917-1935).
Philadelphia, 1940, 199 sayfa.
MAKOWSKI, J. Zobowiazania miedzynarodowe Polski, 1919-1929. Repertorjum
wydane staraniem kwartalnika Sprawy obce Varova, 1929, 313 sayfa.
MANNING, C. A. W. The policies of the British dominions in the League of Nations
Londra-Cenevre, 1932. 159 sayfa (Bubl. of the Graduate institute of internat. studies, No. 3.
621

MEYER, G. LEgypte contemporaine et les capitulations (ada Msr ve kapitlasyonlar). Paris, 1930, 472.
MORSE, H. B. ve MACNAIR. H. F. Far Eastern international relations Boston, 1931,
XVI, 846 sayfa.
MOULTON, H. G. ve PASWOLSKY, L. War debts and world prosperity New YorkLondra, 1932, XX, 498 sayfa (ns. of economics, Publication No. 46.
MYERS, D. P. Handbook of the League of Nations. A comprehensive account of its
structure, operation and activities Boston-New York, 1935, XIII, 411 sayfa.
NEWMAN, E. W. P. Great Britain in Egypt (Byk Britanya Msrda). Londra, 1928,
XVI, 304 sayfa.
NEWMAN, E. W. P. The Mediterranean and its problems (Akdeniz ve sorunlar).
Londra, 1927, XV, 330 sayfa.
PEFFER, N. Japan and the Pacific (Japonya ve Pasifik Okyanusu). Londra, 1935, 256
sayfa.
POLLARD, R. T. Chinas foreign relations, 1917-1931 (inin d ilikileri, 1917-1931).
New York, 1933, 426 sayfa.
RIPPY, J. F. Latin America in world politics. An outline survey, 3d ed. New York, 1938,
303.
RIVIRE, P. L. Laprs-guerre (Sava sonras). Paris, 1930, 389 sayfa.
ROQUES, P. le controle militaire interalli en Allemagne. Septembre 1919 janvier 1927
(Almanya zerinde mttefikler aras asker denetim. Eyll 1919-Ocak 1927). Paris,
1927, VIII, 150 sayfa.
SALVEMINI, G. Mussolini diplomate (Diplomat olarak Mussolini). Paris, 1932, 338
sayfa.
Sanctions. The character of international sanctions and their application 2.Bask,
Londra 1935, 72 sayfa.
SCHACHER, G. Mitteleuropa und die westliche Welt Prag, 1936, 254 sayfa.
SFORZA, Kont. diplomatic Europe since the treaty of Versailles New Haven
Londra, 1928 VII, 130 (The Institute of politics publications. Williams college,
Williamstown, Mass.
SIMONDS. F. H. ve EMENY, B. The great powers in world politics. International relations and economic nationalism New York, 1935, XII, 644 sayfa.
SLOVS, H. La France et lUnion sovitique. Prof. de H. Torrs (Fransa ve Sovyetler
Birlii H. Torrsin nszyle). Paris, 1935, 409 sayfa.
STEWART, R. B. Treaty relations of the British commenwealth of nations New York,
1939, XXI, 503 sayfa.
Survey of international affairs, 1920-1938, By A.J. Toynbee (and oth.) Londra, Oxford,
1925-1942.
TABOUIS, G. They called me Cassandra New York, 1942, XII, 436 sayfa.
TRENTIN, S. Le fascisme Genve (Faizm Cenevrede). Paris, 1932, 262 sayfa.
TIRARD, La France sur le Rhen. Douze annes doccupation rhnane (Fransa Ren
Irma kylarnda. On iki yl sren Ren igali). Paris, 1930, V, 520 sayfa.
The Treaty of Versailles and after. By Riddel, C. K. Webster, A. J. Toynbee (and oth.)
Londra, 1935, 192 sayfa.
622

The United States and the Soviet Union. A report on the controlling factors in the relations between the United States and the Soviet Union New York, 1933, 279 sayfa
(Committee on Russian-American relations.
VAUCHER, P. Post-war France (Sava sonrasnda Fransa). Londra, 1934, 256 sayfa.
VONDRACEK, F. J. The foreign policy of Czechoslovakia, 1918-1935 (1918-1935 yllar arasnda ekoslovakyann d politikas). New York, 1935, 451 sayfa.
WACHE, W. System der Pakte:die politischen Vertrge der Nachkriegszeit Berlin,
1938, 425 sayfa.
WILLIAMS, B. H. American diplomacy. Policies and practice New York-Londra, 1936,
XVII, 517 sayfa.
WOLFERS, A. Britain and France between two wars. Conflicting strategies of peace
since Versailles New York, 1940, 467 sayfa.
WOU, P. Histoire diplomatique de la Chine depuis 1919. La rvision des traits Chine
trangers (1919 ylndan bu yana inin diplomatik tarihi. inle yabanc lkeler
arasnda yaplm olan antlamalarn yeniden gzden geirilmesi ii). Paris, 1932,
XX, 334 sayfa.
ZIEMKE, K. Die neue Trkei. Politische Entwicklung 1914-1929 Stuttgart, 1930, 550
sayfa.
ZIMMERN, A. The League of Nations and the rule of law 1918-1935 Londra, 1936,
XI, 527 sayfa.

F) Biyografiler
EDWARDS, J. H. David Lloyd George. The man and the statesman. With an introd by
J. J. Davis Cilt 1-2, Londra, 1931.
GUEDALLA, Ph. Mr. Churchill (Bay Churchill). New York, 1942, 346 sayfa.
RONALDSHAY, L.J.L.D. The life of Lort Curzon. Being the authobiography of George
Nataniel, marquess Curzon of Kedleston Cilt 1-3, Londra 1928.
HAMILTON, M. A. James Ramsay MacDonald. A biographical sketch Londra, 1929,
305 sayfa.
BIRKENHEAD, F. W. Frederick Edwin, earl of Birkenhead. By his son. Fore-world by
D. Lloyd George. Appreciation by A. Chamberlain Cilt 1-2, Londra, 1933-1935.
JOHNSON, A. C. Viscount Halifax (Vikont Halifax). New York, 1941, 575 sayfa.
BAKER, R. S. Woodrow Wilson. Life and letters... Vol. 6. Facing war, 1915-1917 New
York, 1937.
CHAPPLE, J. M. Life and times of Warren G. Harding our afterwar president Boston,
1924, 386 sayfa.
BRYN-JONES, D. Frank B. Kellog -a biography (Frank B. Kellogun bir biyografisi).
New York, 1937, VII, 308 sayfa.
MAINE, B. S. Franklin Roosevelt, his life and achievement Londra, 1938, VII, 286
sayfa.
AUBERT. O. Louis Barthou. Prf. de G. Doumergue (Louis Barthou. B. Doumerguein
nszyle). Paris, 1935, VIII, 211 sayfa.
623

BRUUN, G. Clmenceau. Cambridge, Mass., A.B.D. 1934, 240 sayfa (Makers of modern Europe
SAMNE, G. Raymond Poincar. Politique et personnel de la III.Rpublique. Lettreprface de E. Herriot (Raymond Poincar. III.Cumhuriyetin politikas ve kadrosu.
E. Herriotun nsz-mektubuyla). Paris, 1933, 394 sayfa.
SUAREZ, G. Briand. Sa vie, Son ceuvre, avec son journal et de nombreux documents
indits (Briand. Hayat, yapt, gncesi ve hibir yerde yaynlanmam saysz belgeyle). Cilt 1-3, Paris, 1938-1939.
KESSLER, H. Walter Rathenau. Sein Leben und sein Werk (Walter Rathenau. Hayat
ve yapt). Berlin, 1928, 379 sayfa.
VALLENTIN, A. Stresemann. Vom Werden einer Staatsidee Leipzig, 1930, 325 sayfa.
PAPOUSEK, J. Eduard Benes. Prag, 1934, 181 sayfa.
BARTEL, P. Le marchal Pilsudski (Mareal Pilsudski). Paris, 1935, 250 sayfa.
IKBAL ALI SHAH. Kemal: maker of modern Turkey Londra, 1934, 297 sayfa.
SHARMAN, L. Sun-Yat Sen. His life and its meaning. A critical biography New York,
1934, XVIII, 418 sayfa.
HAMADA, K. Prince Ito (Prens to). Londra, 1936, 240 sayfa.

II
XII.-XVII.BLMLER
A) Marksizm ve Leninizmin Klasikleri
LENN, V. Avrupa ve Amerika iilerine mektup.
LENN, V. Bullittle uzlama tasars.
LENN, V. Halk Komiserliklerinin d ve i politikas hakknda 12 Mart 1919 tarihinde
Petrograd Sovyetine sunulan Rapor. Basnda kan metnin zeti.
LENN, V. 13 Mart 1919 gn Petrograd Halk Evindeki bir mitingde verilen sylev.
Basnda kan metnin zeti.
LENN, V. Sovyet iktidarnn baarlar ve glkleri.
LENN, V. Sovyet Sosyalist Federatif Rusya Cumhuriyeti Komnist (Bolevik) Partisi
VIII.Kongresi, 18-23 Mart 1919.
LENN, V. Moskova Sovyetinin 5 Nisan 1919 gn yapt olaanst toplant.
LENN, V. Sendikalar Merkez Konseyinin 11 Nisan 1919 tarihli olaan toplants.
LENN, V. Moskova demiryolu iileri Konferansnda 16 Nisan 1919 gn verilen sylev.
LENN, V. 17 Nisan gn Moskova giri komiteleri ve sendikalar Konferansnda
Kolaka kar yrtlen mcadele zerine verilen sylev. Basnda kan metnin
zeti.
LENN, V. 1 Mays 1919 tarihinde Kzl Meydanda verilen sylev. Basnda kan
metinlerin zetleri.
LENN, V. Sovyet Sosyalist Federatif Rusya Cumhuriyeti 1.Okul sonras retim
Kongresi, 6-19 Mays 1919.
624

LENN, V. Sovyet iktidarnn bugnk durumu ve hemen yerine getirmesi gereken grevleri. Sovyet Sosyalist Federatif Rusya Cumhuriyeti Merkez Yrtme Komitesi,
Moskova Sovyeti Merkez Komitesi ve Moskova sendikalar ve giriim konseyleri
temsilcileri Konseyi ortak Konferansna 4 Temmuz 1919 gn sunulan rapor.
LENN, V. Cumhuriyetin i ve d durumu hakknda 12 Temmuz 1919 gn
Moskovada, Sovyet Sosyalist Federatif Rusya Cumhuriyeti Komnist (Bolevik)
Partisi Konferansna sunulan rapor.
LENN, V. Enternasyonalin erekleri.
LENN, V. ve d durum. Hodinka ordughndaki Kzl Ordu Askerleri Konferansnda
15 Temmuz 1919 gn verilen sylev. Basnda kan metnin zeti.
LENN, V. Bir Amerikan gazetecisinin sorularna cevap.
LENN, V. ae durumu ve silahl kuvvetler. Moskova giriim komiteleri, sendikalar
ve kooperatif delegeleri Konferansnda 30 Temmuz 1919 gn verilen sylev.
LENN, V. Bekleme salonunda.
LENN, V. Basmanni, Lfor, Alekseyevski ve Sokolniki ilelerindeki partisiz iiler ve
Kzl Ordu askerleri Konferansnda 3 Eyll 1919 gn verilen sylev.
LENN, V. Burjuvazi dnekleri nasl kullanlr.
LENN, V. Amerikan iilerine.
LENN, V. 24 Ekim 1919 gn cepheye giden Sverdlov niversitesi rencilerini
uurlama konumas.
LENN, V. Sovyet iktidar ikinci yln doldururken.
LENN, V. Sovyet iktidar iki yanda. Ekim Devriminin II. yldnm dolaysyla toplanan Sovyet Sosyalist Federatif Rusya Cumhuriyeti Merkez Yrtme Komitesi,
Moskova Sovyeti, Giriim Konseyleri ve Sendikalar Merkez Komitesi ortak
Konferansnda 7 Kasm 1919 gn verilen sylev.
LENN, V. I. Kr almalar Konferansnda 18 Kasm 1919 gn yaplan konuma.
LENN, V. Dou halklar komnist rgtleri II.Konferansna 22 Kasm 1919 gn sunulan rapor.
LENN, V. Sovyet Sosyalist Federatif Rusya Cumhuriyeti Komnist (Bolevik) Partisi
Konferans, 2-4 Aralk 1919.
LENN, V. Sovyet Sosyalist Federatif Rusya Cumhuriyeti Sovyetlerinin VII.Kongresi,
5-9 Aralk 1919.
LENN, V. 2 ubat 1920 gn, Sovyet Sosyalist Federatif Rusya Cumhuriyeti Sovyetleri
VII.Merkez Yrtme Komitesinin 1.oturumunda verilen sylev. Basnda kan
metnin zeti.
LENN, V. Moskova demiryolu iileri Konferansnda 5 ubat 1920 gn verilen sylev. Basnda kan metnin zeti.
LENN, V. Savata, savata nasl davranmak gerekiyorsa yle davranmalyz.
LENN, V. Blagua-Lfor ilesindeki partisizler Konferansnda 9 ubat 1920 gn yaplan konuma. Basnda kan metnin zeti.
LENN, V. Sovyet Sosyalist Federatif Rusya Cumhuriyeti Kazak emekileri
I.Kongresinde 1 Mart 1920 gnk toplantsnda verilen sylev.
LENN, V. Sovyet Sosyalist Federatif Rusya Cumhuriyeti Komnist (Bolevik) Partisi
IX.Kongresi, 29 Mart-5 Nisan 1920.
625

LENN, V. Sovyet Sosyalist Federatif Rusya Cumhuriyeti maden iileri kurucu

Kongresinde 1 Nisan 1920 gn yaplan konuma. Basnda kan metnin zeti.
LENN, V. Sovyet Sosyalist Federatif Rusya Cumhuriyeti cam iileri Kongresinde 29
Nisan 1920 gn verilen sylev.
LENN, V. Sovyet Sosyalist Federatif Rusya Cumhuriyeti Sovyetleri Merkez
Yrtme Komitesi, Moskova Sovyeti, Moskova giriim komiteleri ve sendikalar
Konferansnda 5 Mays 1920 gn verilen sylev.
LENN, V. ngiliz iilerine mektup.
LENN, V. Kr almalar Konferansnda 12 Haziran 1920 gn verilen sylev.
LENN, V. Sovyet Sosyalist Federatif Rusya Cumhuriyeti Komnist (Bolevik) Partisi
Konferansnda 22 Eyll 1920 gn verilen sylev. Basnda kan metnin zeti.
LENN, V. Deri sanayisinde alan iiler ve grevliler Kongresinde 2 Ekim 1920
gn yaplan konuma.
LENN, V. Moskova hkmeti ile ve ynetim kesimleri yrtc Komite bakanlar
Konferansnda 15 Ekim 1920 gn verilen sylev. Basnda kan metnin zeti.
LENN, V. Moskova Partisi komitesi Moskova Sovyetinin ve Moskova sendikalar
Konseyinin, Ekim Devriminin III.yldnm dolaysyla 6 Kasm 1920 gn yaptklar tren toplantsnda verilen sylev.
LENN, V. 20 Kasm 1920 gn, Moskova hkmeti Parti Konferansnda verilen sylev.
LENN, V. 26 Kasm 1920 gn, Komnist Partisi Moskova hcre sekreterleri toplantsnda verilen sylev.
LENN, V. Sovyet Sosyalist Federatif Rusya Cumhuriyeti Sovyetleri VIII.Kongresi, 2229 Aralk 1920.
LENN, V. Konfeksiyon emekileri IV.Kongresinde 6 ubat 1921 gn verilen sylev.
LENN, V. Moskova Sovyetinin 28 ubat 1921 gn yapt toplantda verilen sylev.
LENN, V. Sovyet Sosyalist Federatif Rusya Cumhuriyeti Komnist (Bolevik) Partisi
X.Kongresi, 8-16 Mart 1921.
LENN, V. Krontad ayaklanmas zerine.
LENN, V. Sovyet Sosyalist Federatif Rusya Cumhuriyeti ulatrma iileri Kongresinde
27 Mart 1921 gn verilen sylev.
LENN, V. Ayn vergi zerine. 9 Nisan 1921 gn, Moskova blgesi komnist hcre
sekreter ve delegeleri toplantsnda verilen sylev.
LENN, V. Komnist Enternasyonali III.Kongresi, 22 Haziran-12 Temmuz 1921.
LENN, V. Dnya proletaryasna ar.
LENN, V. Sovyet Sosyalist Federatif Rusya Cumhuriyeti siyasal eitim kurulular
II.Kongresi, 17-22 Ekim 1921.
LENN, V. Ekim Devriminin IV.yldnm. Prokhorov fabrikas iilerinin toplantsnda 7 Kasm 1921 gn verilen sylev. Basnda kan metnin zeti.
LENN, V. Sovyet Sosyalist Federatif Rusya Cumhuriyeti Sovyetleri IX.Kongresi, 2328 Aralk 1921.
LENN, V. Sovyet Cumhuriyetinin uluslararas ve i durumu zerine. Sovyet Sosyalist
Federatif Rusya Cumhuriyeti maden iileri kongresindeki komnist grubun 6
Mart 1922 gnk toplantsna sunulan rapor.
626

LENN, V. Sovyet Sosyalist Federatif Rusya Cumhuriyeti Komnist (Bolevik) Partisi

XI.Kongresi, 27 Mart-2 Nisan 1922.
LENN, V. Gncel konular zerine eski yazlar balkl bror iin giri yazs.
LENN, V. Observer ve Manchester Guardian gazetelerinin muhabiri Farbmanla
mlakat.
LENN, V. Sovyet Sosyalist Federatif Rusya Cumhuriyeti Sovyetleri IX.Merkez
Yrtme Komitesinin 31 Ekim 1922 gnk IV.oturumunda verilen sylev.
LENN, V. Moskova Sovyetinin 20 Kasm 1922 gnk toplantsnda verilen sylev.
LENN, V. La Hayedeki delegasyonumuzun rol zerine notlar.
LENN, V. Nitelik nicelikten daima ok daha iyidir.
STALN, J. in devriminin perspektifleri zerine. Komnist Enternasyonali Yrtme
Komitesi in Komisyonunda 30 Kasm 1926 gn verilen sylev. Muhalefet
hakknda, 1921-1927 aras, yazlar ve sylevler balkl derlemede. MoskovaLeningrad, 1928, s. 425.
STALN, J. Cumhuriyetin siyasal durumu zerine (Don ve Kafkas komnist rgtleri
Konferansna. 27 Ekim 1920 gn Vladikafkasta sunulan rapor). Ekim Devrimi
zerine, sylev ve yazlar derlemesi. Moskova, 1932, s. 22-23.
STALN, J. 9 Eyll 1927 gn, ilk Amerikan ii delegasyonu ile yaplan grme
Leninizmin sorunlar. 10.Bask, Moskova, 1935, s. 176, 177, 178.
STALN, J. ki kamp. Ukrayna zerine yazlar ve sylevler. Derleme. Kiev, 1936, s.
74-77.
STALN, J. Emperyalizmin yedekleri. Ukrayna zerine yazlar ve sylevler. Derleme.
Kiev, 1936, s. 78-80.
STALN, J. Gney-bat cephesindeki durum zerine mlakat. Ukrayna zerine yazlar ve sylevler. Derleme. Kiev, 1936, s. 97-101.
STALN, J. Polonya cephesindeki durum zerine mlakat. Ukrayna zerine yazlar ve
sylevler. Derleme. Kiev, 1936, s. 102-105.
STALN, J. Gneyde asker durum. Lenin ve Stalin. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri
Birlii Komnist (Bolevik) Partisi tarihinin incelenmesine katk olmak zere derleme. Cilt II, Moskova, 1937, s. 274-275.
STALN, J. Rusyaya kar balatlan yeni kampanya. Lenin ve Stalin. Sovyet Sosyalist
Cumhuriyetleri Birlii Komnist (Bolevik) Partisi tarihinin incelenmesine katk
olmak zere derleme. Cilt II, Moskova, 1937, s. 279-283.
STALN, J. Proletarya diktatoryas yanda. Bak Sovyetinin toplantsnda 7 Kasm
1920 gn verilen sylev. Lenin ve Stalin. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birlii
Komnist (Bolevik) Partisi tarihinin incelenmesine katk olmak zere derleme.
Cilt II, Moskova, 1937, s. 326-332.
STALN, J. 25 Haziran 1920 gn Lenine ekilen telgraf. Bk.: Voroilov, Stalin ve Kzl
Ordu, 2.Bask, Moskova, 1937, s. 155.
STALN, J. Bir kopyas da Dileri bakanl Halk komiseri ierine verilmek zere
Lenine telgraf, 2 Temmuz 1920. Lenin ve Stalin. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri
Birlii Komnist (Bolevik) Partisi tarihinin incelenmesine katk olmak zere derleme. Cilt II, Moskova, 1937, s. 156.
STALN, J. Kafkasyadaki durum. 30 Kasm 1920 gn verilen mlakat. Lenin ve
627

Stalin. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birlii Komnist (Bolevik) Partisi tarihinin incelenmesine katk olmak zere derleme. Cilt II, Moskova, 1937, s. 168-172.
STALN, J. Sovyet hkmetinin politikas ve Rusyada uluslar sorunu (1920). Marksizm
ve uluslar ve smrgeler sorunu. Yazlar ve sylevler derlemesi. Moskova, 1939, s.
78-79.
STALN, J. Ulus sorununda Partinin ilk grevleri. Sovyet Sosyalist Federatif Rusya
Cumhuriyeti Komnist (Bolevik) Partisi X.Kongresine 10 Mart 1921 gn sunulan rapor. Lenin ve Stalin. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birlii Komnist
(Bolevik) Partisi tarihinin incelenmesine katk olmak zere derleme. Cilt II,
Moskova, 1937, s. 99-100.
STALN, J. Sovyet Cumhuriyetlerinin birlii zerine. 26 Aralk 1922 gn, Sovyet
Sosyalist Federatif Rusya Cumhuriyeti Sovyetler X.Kongresine sunulan rapor.
Lenin ve Stalin. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birlii Komnist (Bolevik)
Partisi tarihinin incelenmesine katk olmak zere derleme. Cilt II, Moskova, 1937,
s. 120, 126.
STALN, J. Allocution prononce le 7 novembre 1914 loccasion de la revue des troupes sur la place Rouge Moscou. Discours et ordres du jour du Marchal Staline.
Moskova Kzl Meydandaki asker geit treni dolaysyla 7 Kasm 1941 gn yaplan konuma. Mareal Stalinin sylevleri ve gnlk emirleri.). France-U.R.R.S.
Yaynlar, Paris, 1945.
STALN, J. Ordre du jour du Commissaire du peuple la Dfense Nationale du 23
fvrier 1942, no 55, Moscou (Ulusal Savunmayla grevli Halk komiserinin 23
ubat 1942 tarihli, 55 numaral gnlk emri, Moskova). Discours et ordres du
jour du Marchal Staline (Mareal Stalinin sylevleri ve gnlk emirleri.).
France-U.R.R.S. Yaynlar, Paris, 1945.
STALN, J. Ordre du jour du Commandant en Chef du 23 fvrier 1943 no 95, Moscou
(Ba kumandann 23 ubat 1943 tarihli, 95 numaral gnlk emri, Moskova).
Discours et ordres du jour du Marchal Staline (Mareal Stalinin sylevleri ve
gnlk emirleri.). France-U.R.R.S. Yaynlar, Paris, 1945.

B) Resm Belgeler
Yakutistanda 1922 ylndaki i sava hakknda. (. Martinovun nszyle.) Kzl
Arivler, 1937, cilt 3 (82), s. 119-135.
Kuzey kesimdeki mdahale hakknda. (N. Prokopenkonun nszyle.) Kzl
Arivler, 1940, cilt 1 (98), s. 125-144.
Rusyann gneyine Fransz mdahalesi hakknda (Aralk 1918-Nisan 1919). Kzl
Arivler, 1926, cilt 6 (19), s. 3-38.
ngilizler Kuzeyde (1918-1919). . Mintzin nszyle.) Kzl Arivler, 1926, cilt 6
(19), s. 39-52.
Emperyalist savan bilanosu. Bar antlamalar koleksiyonu. (Dileriyle grevli
Halk komiserlii yaynlar.) I.Versay antlamas, Moskova, 1925, XXXI+198 sayfa; II.Saint-Germain antlamas, Moskova, 1925, XX+176 sayfa; III.Neuilly ant628

lamas, Moskova, 1926, XIII+129 sayfa; IV.Trianon antlamas, Moskova, 1926,

XXVII+184 sayfa; V.Svres antlamas ve Lozanda imzalanan batlar, Moskova,
1927, LIV+303 sayfa.
Cenova Konferans (stenolu kontrand). Malzemeler ve belgeler. Fasikl I. Moskova,
Dileriyle grevli halk komiserlii yaynlar, 1922.
La Haye Konferans, 1922 yl Haziran ve Temmuz aylar (Belgeler derlemesi).
Moskova, 1922, 289 sayfa (Dileriyle grevli Halk komiserlii yaynlar).
Silahlarn snrlandrlmas ile Pasifik ve Uzak Dou sorunlar zerine yaplan
Washington Konferans, 1921-1922. Bat ve belgelerin eksiksiz evirisi. Moskova,
1924, 139 sayfa (Dileriyle grevli Halk komiserlii yaynlar).
Kafkasyal Dallarn kardevrimi ve yabanc mdahalesi. (A. vanovun nszyle).
Kzl Arivler, 1935, cilt 1 (68), s. 125-153.
1918-1919 yllarnda Krm. (Gnll Beyazlar ordusu istihbarat servislerinin ve Don
blgesi diplomatik temsilcisinin malzemeleri.)(A. Gukovskinin nszyle.) Kzl
Arivler, 1928, cilt 3 (28), s. 142-181; cilt 4 (29), s. 55-85.
1918-1921 yllarnda Karelyadaki Finlandiyal beyaz muhafzlardan kurulu mdahale
birliklerinin bozgununa uray. A. Feodorovun incelemesi. P. Sofinovun ynetiminde, (Bielomorsk), 1944, 167 sayfa. (Karelya-Finlandiya Cumhuriyeti ileriyle
grevli Halk Komiserlii Arivler Seksiyonu.)
Vrangel hareketinin balanglar. (A. Gukovskinin nszyle.) Kzl Arivler, 1927,
cilt 2 (21), s. 174-181.
1918 ylnda Ukraynadaki i savan tarihi zerine. (S. Markovun nszyle.) Kzl
Arivler, 1939, cilt 4 (95), s. 73-102.
Vrangel hkmetinin d politikasnn tarihi zerine. (Fransa ile ekonomik ilikiler.)
Kzl Arivler, 1929, cilt 1 (32), s. 125-157.
Odesaya Fransz mdahalesinin tarihi zerine. (A. Gubovskinin nszyle.) Kzl
Arivler, 1931, cilt 2 (45), s. 53-80.
1919 ylndaki Semenov kardevrim hareketinin tarihi zerine. (E. Elaginin nszyle.) Kzl Arivler, 1934, cilt 6 (67), s. 131-146.
Cenova Konferans zerine belgeler. (Oturumlarn hazrlan ve kontrandleri, komisyon almalar, diplomatik yazmalar, vs.) Moskova, 1922, 459 III sayfa
(Dileriyle grevli Halk komiserlii yaynlar).
Fin beyaz muhafzlar 1919 Fransz mdahalesinin hizmetinde. (G. Kostomarovun
nszyle.) Kzl Arivler, 1940, cilt 1 (98), s. 31-67.
Demokratik Grc hkmeti ve ngiliz kumandanl. Kzl Arivler, 1927, cilt 2
(21), s. 122-173; cilt 6 (25), s. 96-110.
zerk Sibiryann geici hkmeti. (A. Maksakovun nszyle.) Kzl Arivler, 1928,
cilt 4 (29); 1929, cilt 4 (35); cilt 5 (36).
1918-1919 yllarnda Krmdaki blge hkmeti. (A. Gukovskinin nszyle.) Kzl
Arivler, 1927, cilt 3 (22), s. 55-85.
Kuzeydeki mdahale ve kardevrimci hareket. (. Mintzin nszyle.) Kzl Arivler,
cilt 1-2 (50-51), s. 97-116.
1918-1922 yllar arasndaki Japon mdahalesi. Kzl Arivler koleksiyonu erevesinde . Mintz tarafndan derlenerek yaynlanm belgeler. Moskova, 1934, 235
sayfa.
629

Kolak ve Finlandiya. (N. Nelidovun nszyle.) Kzl Arivler, 1929, cilt 2 (33), s.
82-144.
Kzl Kitap. 1918-1920 yllar arasndaki Rus-Polonya ilikilerine dein diplomatik
belgeler derlemesi. Moskova, 1920, 112 sayfa (Dileriyle grevli Halk komiserlii
yaynlar).
Vrangelin kardevrimci hareketi (geici hkmetin Paristeki Bykeliliinde bulunan malzemelerin nda). (. Mintzin nszyle.) Kzl Arivler, 1930, cilt 2
(39), s. 3-46; cilt 3 (40), s. 3-40.
1920-1925 yllar arasnda Kuzey Sahalinin Japon birlikleri tarafndan igali Kzl
Arivler, cilt 3 (82), s. 90-118.
1919 yl balangcnda kardevrimci hkmetlerin d politikas. (Paris Bykelilii
arivleri.) (. Mintzin nszyle.) Kzl Arivler, 1929, cilt 6 (37), s. 69-101.
Polonya ve Gneydeki kardevrim. (Polonyann Denikin ve Vrangelle kurduu ekonomik ilikiler. (A. Gukovskinin nszyle.) Kzl Arivler, 1931, cilt 4,5 (47-48),
s. 90-111.
Sovyet Sosyalist Federatif Rusya Cumhuriyeti. Dileriyle grevli Halk komiserlii.
VII.Sovyetler Kongresine sunulan kontrand (Kasm 1918-Aralk 1919), Moskova,
1919. Dileriyle grevli Halk komiserliinin VIII.Sovyetler Kongresine sunduu
yllk kontrand (1919-1920). Moskova, 1921. Dileriyle grevli Halk komiserliinin IX.Sovyetler Kongresine sunduu yllk kontrand (1920-1921). Moskova,
1921, Sovyet Sosyalist Federatif Rusya Cumhuriyetinin 1922 ylndaki uluslararas
politikas. Dileriyle grevli Halk komiserliinin kontrands. Moskova, 1923.
Sovyet Sosyalist Federatif Rusya Cumhuriyeti tarafndan 1917-1923 yllar arasnda
yabanc lkelerle yaplan ve hlen yrrlkte olan antlama, anlama ve uzlamalar
derlemesi. Fasikl 1-5, Moskova, 1921-1923.
Sovyet Rusya ve Polonya. Moskova, 1921, 121 sayfa (Dileriyle grevli Halk komiserlii yaynlar). (Nisan-Eyll 1821 dnemi iin resm belgeler derlemesi.)
Partizanlarn Pasifik ky blgelerindeki hareketi zerine. Kzl Arivler, 1937, cilt 3
(82), s. 40-89.
Sava sonras Avrupada yaplan ticaret anlamalar. B. Steinin ynetiminde ve nszyle. Cilt 1, Moskova, 1925, 273 sayfa (Dileriyle grevli Halk komiserlii yaynlar).
sava yllar boyunca Suan vadisi. Kzl Arivler, 1938, cilt 6 (91), s. 16-88.
Aland adalarnn mstahkem durumdan karlmas ve tarafszlatrlmas iin 10-20
Ekim 1921 arasnda Cenevrede yaplan Konferansn batlar. Cenevre, 1921.
Amtliche Urkunden zum Vertrage zwischen der freien Stadt Danzig und der Republik
Polen vom 9. November 1920. Zusammengestellt und hrsg. beim Senat der freien
Stadt Danzig. Danzig, 1921, 249 sayfa.
BARTHOU, L. Le Trait de Paix. (Rapport gnral fait au nom de la Commission lue
par la Chambre des dputs en vue dexaminer le projet de loi portant approbation du Trait de Paix.) (Bar Antlamas. Millet Meclisinin Bar Antlamasn
onaylayan yasa tasarsn incelemek zere setii Komisyon adna hazrlanan genel
rapor.) Paris, 1919, 249 sayfa.
BROCKDORFF-RANTZAU, U.K. Ch Dokumente (Belgeler). Berlin, 1922, 278 sayfa.
630

CALMETTE, G. Recueil de documents sur lhistoire de la question des rparations

(1919-4 Mai 1921) (Tazminatlar sorununun tarihi zerine belgeler derlemesi,
1919-5 Mays 1921). Paris, 1924, CVI, 540 sayfa (Publications de la Socit de
lhistoire de la guerre, srie 3. (Sava Tarihi Dernei yaynlar, dizi 3).
Confrence de Lausanne Livre jaune (Lozan Konferans Sar Kitap. Cilt 1-2.
Paris, 1923 (France. Ministre des Affaires trangres. Documents diplomatiques
-Fransa. Dileri bakanl. Diplomatik belgeler.)
Confrence conomique internationale de Gnes. 9 Avril-19 Mai 1922 (Cenova uluslararas ekonomi Konferans. 9 Nisan-19 Mays 1922). Paris, 1922, 186 sayfa. (France.
Ministre des Affaires trangres. Documents diplomatiques -Fransa. Dileri bakanl. Diplomatik belgeler.)
Conflit polono -lithuanien. Question de Vilna, 1918-1924. Rpublique de Lithuanie.
Ministre des Affaires trangres. Kaunas. 1924. XX, 445 pages. Documents diplomatiques (Polonya-Litvanya anlamazl. Vilna sorunu, 1918-1924. Litvanya
Cumhuriyeti. Dileri bakanl, Kaunas, XX, 445 sayfa, Diplomatik belgeler).
Congrs de la paix, 1919-1920 Paris, 1920. I-II.Traits, protocoles, de carations, convertions et actes divers. III.Protocoles des pinq sances publiques (Bar Kongresi,
1919-1920. Paris, 1920. I-II.Antlamalar, protokoller, bildiriler, uzlamalar ve eitli batlar. III.Kamuya ak be oturumun protokol).
Constitution of the free city of Danzig (German text with English French translation)
(Hr Danzig kentinin Anayasas -Almanca metinle ngilizce ve Franszca evirileri). Cenevre, 1921 (League of Nations. Official Journal. Special Supplement. No
7-Cemiyet-i Akvam. Resm gazete. zel ek. No. 7).
Convention Germano Polonaise relative la Haute Silsie, faite Genve le 15 Mai
1922 (Yukar Silezyaya ilikin olarak 15 Mays 1922 tarihinde Almanya ile Polonya
arasnda Cenevrede varlan uzlama). Cenevre, 1922, 310 sayfa.
Documents concerning the dispute between Poland and Lithuania Cenevre, 1920, 155
sayfa (League of Nations. Official Journal, Special Supplement. No. 4 -Cemiyet-i
Akvam. Resm Gazete. zel Ek. No. 4).
Documents diplomatiques concernant les tentatives de restauration des Habsbourgs
sur le trne de Hongrie, Aot 1919 Novembre 1921 (Habsburglar Macaristan
tahtna yerletirme giriimlerine ilikin diplomatik belgeler, Austos 1919 Kasm
1921). Prag, 1922, 169 sayfa (Ministre des Affaires trangres. Recueil de documents diplomatiques, I -Dileri bakanl. Diplomatik belgeler derlemesi, I).
Documents regarding the peace conference. I. Organization of peace conference. a)
Delegations and commissions. b) Rules of representation and procedure. II. General
sessions. III. The covenant of the League of Nations. IV. Speech delivered by president
Wilson beforethe peace conference, april 28, 1919 New York, 1919, 62 sayfa (American
association for international conciliation. Internation concilliation. No. 139.
Documents relatifs aux ngociations concernant les garanties de scurit contre une
agression de lAllemagne, 10 janvier 1919-7 dcembre 1923 (Bir Almanya saldrsna kar gvenlik garantileri zerine yaplan mzakerelere ilikin belgeler). Paris,
1924, 271 sayfa (France. Ministre des Affaires trangres. Documents diplomatiques -Fransa. Dileri bakanl. Diplomatik belgeler).
631

FRASER, L. The reparation settlement signed june 7, 1920. With historical and explanatory introduction Worcester-New York, 1929, 193 sayfa (International conciliation -Uluslararas uzlam. No. 253).
GIANNINI, A. I documenti diplomatici della pace oriantale. Raccolta completa dei
testi ufficiali dal trattato di Londra allarmistizio di Mudania Roma, 1922, 260 sayfa
(Quaderni di Politica. No. 5.)
The greek campaign in Asia Minor at 1921. Telegrams of correspondents of the World
press (Yunanistann 1921 ylndaki Anadolu seferi. Dnya basn muhabirlerinin
telgraflar). Atina, 1921, 52 sayfa (Greece. Ministry of foreign affairs -Yunanistan.
Dileri bakanl).
Inter-allied coxferences on reparations and interalied debts. Held in London and Paris,
december 1922 and january 1923. Reports and secretaries notes of conversations
Londra, 1923, 219 sayfa (Greet Britain Foreign Office. Miscellaneous. No. 3, 1923.)
Die Kolonialfrage im Frieden von Versailles; Dokumente zu ihrer Behandlung. Hrsg.
von dr. H. Poeschel Berlin, 1920, XII, 246 sayfa.
Notes exchanged on the Russian -Polisih situation by the United States, France and
Poland New York, 1920, 21 sayfa (International conciliation. No. 155 -Uluslararas
uzlam. No. 155).
Papers relating to the foreign relations of the United States 1914-1923 Washington,
1922-1942 (United States. Department of state A.B.D. Dileri bakanl.)
Rclamations britanniques dans la zone Espagnole du Maroc (Accord Anglo-Espagnol
du 29 Mai 1923) (Fasn spanyol blgesine ilikin ngiliz talepleri 29 Mays 1923
tarihli ngiliz-spanyol anlamas). La Haye, 1925, 210 sayfa.
Reply of the French government to the note of the British government of august II,
1923 relating to reparations (August 20 th, 1923) Paris, 1923, 50 sayfa (France.
Ministry of foreign affairs. Diplomatic correspondence -Fransa. Dileri bakanl.
Diplomatik yazmalar).
Trait de Lausanne. Confrence sur les affaires du Proche Orient, 1922-1923. Lettres
et accords du 24 juillet 1923. Supplment (Lozan antlamas. Yakn Dou sorunlar
zerine Konferans, 1922-1923. 24 Temmuz 1923 tarihli tezkereler ve anlamalar.
Ek) Paris, 1923.
The treaties of peace 1919-1923 (1919-1923 yllar arasnda yaplan bar anlamalar).
Cilt 1-2. New York, 1924 (Carnegie endowment for international peace.)
Treaty between and the free city of Danzig concluted at Paris. November 9th, 1920
(Polonya ile hr Danzig kenti arasnda Pariste 9 Kasm 1920 gn imzalanan anlama). Cenevre, 1921.
The treaty of peace between Finland and the Russian Soviet republic (Finlandiya ile
Sovyet Rusya Cumhuriyeti arasndaki bar anlamas). Helsingfors, 1921, 34 sayfa
(Finland. Treaties -Finlandiya. Antlamalar).
Treaty of peace with Germany. Hearing before the Committee of foreign relations
Washington, 1919, 192 sayfa (66 th Congress. Ist session. Senate doc. no. 49.

632

C) Siyaset Adamlarnn Sylev ve Yazlar

LLOYD GEORGE, D. Is it peace? Londra, 1923, 303 sayfa.
LLOYD GEORGE, D. The truth about the peace treties Cilt 1-2, Londra, 1938.
NITTI, F. La decadenza delleuropa: le vie della ricostruzione Floransa, 1922.
NITTI, F. LEuropa senza pace Floransa, 1921.
PONCARE, R. La victoire et la paix (Zafer ve bar). Paris, 1921, 128 sayfa.
RATHENAU, W. Gesammelte Reden Berlin, 1924, 444 sayfa.
ERN, G. Dileriyle grevli Halk komiseri tarafndan... Sovyet Sosyalist Federatif
Rusya Cumhuriyeti Sovyetleri Merkez Yrtme Komitesinin 17 Haziran 1920 gnk toplantsna sunulan rapor (stenolu metin). Moskova, 1920, 18 sayfa (Dileriyle
grevli Halk komiserlii yaynlar).
TITTONI, T. e Scialaloja, V. Litalia alla conferenza della pace. Discorsi e documenti
Roma, 1921.
WILSON, W. War and peace. Presidential messages, addresses and public papers
(1917-1924). Ed. by R.S. Baker and W.E. Dodd Cilt 1-2. New York-Londra, 1927.
(The public papers of Woodrow Wilson. Authorized ed.

D) Anlar, Gnceler, Yazmalar

ALDROVANDI MARESCOTTI, L. Guerra diplomatica, Ricordi e frammenti di diario, 1914-1919 Milano, 1938, 477 sayfa.
BANDHOLTZ, H.H. An undiplomatic diary. By the American member of the interallied military mission to Hungary, 1919-1920. Ed. by. F.K. Krger New York, 1933,
XXXI, 394 sayfa.
BERTIE, F. L. The diary of Lort Bertie of Thame. Ed. by A. G. Lennox. With a foreword
by Grey of Fallodon Cilt 1-2. Londra, 1924.
CHILD, R.W. A diplomat looks at Europe New York, 1925, 301 sayfa.
CLEMENCEAU, G. Grandeur et misres dune victoire (Bir zaferin bykl ve eziyetleri). Paris, 1930, IV, 374 sayfa.
ERZBERGER, M. Erlebnisse im Weltkrieg Stuttgart-Berlin, 1930, 306 sayfa.
HOFFMANN, M. Die Aufzeichnungen des Generalmajors Max Hoffmann. Hrsg. von
K.F.Novak Cilt 1-2. Berlin, 1929.
HOUSE, E.M. The intimate papers of colonel House. Arranged as a narrative by Ch.
Seymour Cilt 1-4. Boston-New York, 1926-1928.
LANSING, R. The peace negociations; a personal narrative Londra, 1921, VII, 298
sayfa.
NOULENS, J. Mon Ambassade en Russie Sovitique 1917-1919 (Sovyet Rusyadaki
Bykeliliim, 1917-1919). Cilt 1-2, Paris 1933.
RATHENAU, W. Politische Briefe Dresden, 1929, 348 sayfa.
RIDDEL, G.A.R. Intimate diary of the Peace conference and after, 1918-1923 New
York, 1934 (Londra, 1933), XII, 435 sayfa.
SHERRILL, Ch. H. A years embassy to Mustafa Kemal New York, 1934, 277 sayfa.
633

TARDIEU, A. La paix. Prof. de G. Clemenceau (Bar. G. Clemenceaunun nszyle).

Paris, 1921, XXVII, 520 sayfa. (Collection de mmoires, tudes et documents pour
servir lhistoire de la Guerre Mondiale -Dnya Savann tarihine katkda bulunmak zere anlar, incelemeler ve belgeler koleksiyonu).
THOMPSON, Ch. T. The peace conference day by day. A presidential pilgrimage leading to the discovery of Europe. With an introductory letter by E.M. House New
York, 1920, 425 sayfa.
WHITLOCK, B. Letters and journals. Ed. by A. Nevins Cilt 1-2. New York, 1936.

E) Tarih Aratrmalar ve Siyaset Hayatna Toplu Baklar

Washingtondan Cenovaya. (Makaleler derlemesi.) Moskova, 1922, 131 sayfa.
GUKOVSK, A. Rusyann gneyine Fransz mdahalesi, 1918-1919. Moskova
Leningrad, 1928, 268 sayfa.
GURENKO, V. Buryat-Moolistana emperyalist mdahalesi (1918-1920). Ulan Ude,
1940, 110 sayfa (dil bilimi, edebiyat ve tarih alanlar iin Buryat-Mool bilimsel
aratrma Enstits).
KAREYEV, N. Savatan nceki ve sava sonrasndaki durumuyla Avrupa yereli.
Petrograd, 1922, 81 sayfa.
Vrangelin bozguna uray, 1920. Makaleler derlemesi. A. Gukovski, V. Malahovski,
V. Melikov ynetiminde. Moskova, 1930, 278 sayfa (Komnist Akademisi. Sava
sorunlarn inceleme seksiyonu).
Krmn Fransz-ngiliz mdahale birliklerinden kurtarl, 1918-1919. Derleme.
Simferopol, 1940, 176 sayfa.
PAVLOV, M. Sovyet Sosyalist Federatif Rusya Cumhuriyeti ve emperyalist abluka. Fasikl 1-4. Moskova-Petrograd, 1922-1923 (Sovyet Sosyalist Federatif Rusya
Cumhuriyeti Komnist (Bolevik) Partisi Merkez Komitesi; Ekim Devriminin ve
Sovyet Sosyalist Federatif Rusya Cumhuriyeti Komnist (Bolevik) Partisinin tarihini inceleme komisyonu).
PAVLOV, M. ngiliz d politikasnda Rus sorunu (1922-1924). Moskova, 1924,
53 sayfa.
REICHBERG, G. Uzak Doudaki Japon mdahalesinin bozguna uratl (19181922). B. Rubtsov ynetiminde. Moskova, 1940, 209-3 sayfa.
STEIN, B. La Haye Konferans. Moskova, 1922, 57 sayfa.
STEIN, B. Cenova Konferans. Moskova, 1922, 127 sayfa.
STEIN, B. 1917-1922 yllar arasnda Sovyet Rusyann ticaret politikas ve ticaret anlamalar. Moskova-Petrograd, 1923, 248 sayfa.
ALBRECHT-CARRIE, R. Italy at the Paris peace conference. New York, 1938, XIV,
575 sayfa.
ALMOND, N. ve LUTZ, R.H. The treaty of Sain-Germain. A documentary history of
its territorial and political clauses. With a survey of the documents of the supreme council of the Paris peace conference sel. and edit. by N. Almond and R. Lutz
Londra, 1935, XXX, 712 sayfa (Hoover war library publications. No. 5).
634

ANGELL, N. The peace treaty and the economic chaos of Europe Londra, 1920. 141
sayfa.
BAERLEIN, H. The birth of Yugoslavia (Yugoslavyann douu). Cilt 1-2. Londra,
1922.
BAKER, R.S. What Wilson did at Paris New York, 1919, 112 sayfa.
BAKER, R.S. Woodrow Wilson and world settlement. Written from his unpublished
and personal material Cilt 1-3. New York, 1923-1927.
BARDOUX, J. De Paris Spa. La bataille diplomatique pour la paix Franaise, Fvrier
1919-Octobre 1920 (Paristen Spaya. Fransz bar iin verilen diplomatik sava,
ubat 1919 Ekim 1920). Paris, 1921, VIII, 396 sayfa.
BARUCH, B.M. The making of the reparation and economic sections of the treaty
New York-Londra, 1920, 12, 352 sayfa.
BEER, G.L. African questions at the Paris peace conference. With papers on Egypt,
Mesopotamia and the colonial settlements. Ed. with introd. annexes and additional notes by L. H. Gray New York, 1923, XLIV, 628 sayfa.
BENEDETTI, G. La place de Fiume. Dalla conferenza di Parigi al trattato di Roma
Bologna, 1924, 329 sayfa.
BENES, E. Problmy nov Evropy a zahranicni politika Ceskoslovensk. Projevy a
uvahy z.r. 1919,1924 Prag, 1924, 306 sayfa.
BERBER, M. ve ALLARD, P. Les dessous du trait de Versailles (daprs les documents
indits de la censure Franaise) (Versay antlamasnn gizli yanlar (Fransz sansryle hibir yerde yaynlanmam belgelerinin nda). Paris, 1933, 254 sayfa.
BOURGEOIS, L. Le trait de paix de Versailles (Versay bar antlamas, 2.Basks,
Paris, 1919, VI, 328 sayfa.
BUJAC, E. Les campagnes de larme Hellnique, 1918-1922 (Yunan ordusunun seferleri, 1918-1922). Paris, 1930, 348 sayfa.
CAILLAUX, J. O va la France? O va lEurope? (Fransa nereye gidiyor? Avrupa nereye gidiyor?). Paris, 1922, 293 sayfa.
CHIROL, V. The Egyptain problem (Msr sorunu). Londra, 1921, XII, 331 sayfa.
CHURCHILL, W.S. The world crisis (Dnya bunalm). New York, 1931, XII, 866 sayfa.
COATES, W.P. ve COATES, S.K. Armed intervention in Russia, 1918-1922 (Rusyaya
silahl mdahale, 1918-1922). Londra, 1935, 400 sayfa.
The Corfu crisis. The Council of the League of Nations and Corfu. By A.L. LOWELL.
How the League of Nations met the Corfu crisis. By M.O. Hudson, Documents
Boston, 1923, 46 sayfa. (World peace foundation Pamphlets). vol. 6. No. 3.
COUSSANGE, J. Le Slesvig, le droit des peuples et le trait de Versailles (Schleswig,
haklar ve Versay antlamas). Paris, 1932, 280 sayfa.
DELBRCK, H. Vor und nach dem Weltkrieg. Politische und historische Aufstze,
1902-1925 Berlin, 1926, 676 sayfa.
Deutschlands Wirtschaftslage unter den Nachwirkungen des Weltkrieges, Unter
Verwendung vom amtlichen Material zusammengestellt im statistischen Reichsamt
Berlin, 1923, 60 sayfa.
DILLON, E.J. The inside story of the peace conference New York, 1920, 512 sayfa.
DRIAULT, E. ve LHERITIER, M. Histoire diplomatique de la Grce de 1821 nos
635

jours. Tome 5. La Grce et la Grande Guerre. De la rvolution Turque au trait de

Lausanne, 1908-1923 (1821 ylndan gnmze dein Yunanistann diplomatik
tarihi. Cilt 5. Yunanistan ve byk sava. Trk devriminden Lozan antlamasna,
1908-1923). Paris, 1926.
FABRE-LUCE, A. La crise des alliances (ttifaklar bunalm). Paris, 1922, 457 sayfa.
FABRE-LUCE, A. La victoire (Zafer). 3. bask, Paris, 1924, IX, 439 sayfa Les documents bleus. No 11-Mavi belgeler. No 11).
FISK, H.E. The inter-ally debts; an analisis of war and postwar public finance, 19141923 New York-Paris, 1924, 369 sayfa.
FLEMING, D.F. The United States and the League of Nations 1918-1920 New York,
1932, IX, 559 sayfa.
FUAD, A. La question des Dtroits. Ses origines, son volution, sa solution la
confrence de Lausanne (Boazlar sorunu. Kkenleri, evrimi, Lozan Konferansnda
zm). Paris, 1928, 191 sayfa.
FUJISAWA, R. The recent aims and political development of Japan New Haven, 1923.
XI, 222 sayfa (The Institute of politics publications Williams college, Williamstown,
Mass).
GENOV, G.P. Bulgaria and the treaty of Neuilly (Bulgaristan ve Neuilly antlamas).
Sofya, 1935, 186 sayfa.
GLASGOW, G. MacDonald as diplomatist. The foreign policy of the firest labour government in Great Britain... With a foreword by G. P. Gooch Londra, 1925, 232
sayfa.
GONTAUT-BIRON, R. ve LE REVEREND, L. DAngora Lausanne. Les tapes
dune dchance. Prf. de E. Soulier (Ankaradan Lozana. Bir dn evreleri. E.
Souliernin nszyle). Paris, 1924, IX, 230 sayfa.
GOOCH, G.P. Germany With an introd. by H.A.L. Fischer (Almanya, H.A.L. Fischerin
bir nszyle). Londra, 1925, XI, 360 sayfa (The modern world, a survey of historical forces. Vol 2).
GRAHAM, M.W. The diplomatic recognition of the border states Berkeley, 1935-1939
(Publ. of the university of California at Los Angeles in social sciences. Vol. 3. No. 2.
GRAUZINIS, G. la question de Vilna (Vilna sorunu). Paris, 1927, 206 sayfa.
GRAVES, P.P. The question of the straits Londra, 1931, X, II-215 sayfa.
GRAVES, W.S. Americas Siberian adventure. 1918-1920 New York, 1931, XXIII, 362
sayfa.
GUMBEL, E.I. Verschwrer. Beitrge zur Geschichte und Soziologie der deutschen
nationalischen Geheimbnde seit 1918. Mit einem Vorwort von A. Freymuth
Viyana, 1924, 224 sayfa.
HANOTAUX. G. Le trait de Versailles du 28 juin 1919. LAllemagne et lEurope (28
Haziran 1919 tarihli Versay antlamas. Almanya ve Avrupa). 4. bask, Paris, 1919,
XX, 368 sayfa.
HASKINS, Ch. ve LORD. R.H. Some problems of the Peace conference Cambridge,
Mass. A.B.D. Londra, 1922, XII, 307 sayfa.
HILLS, R.W. The unliquidated war, from the treaty to the Dawes plan Washington,
1928, 160 sayfa.
636

JORDAN, W.M. Great Britain, France and the German problem 1918-1939 Londra,
New York Toronto, 1943, 235 sayfa.
KEYNES, J.M. The economic consequences of the peace (Barn ekonomik sonular).
Londra, 1924, VII, 279 sayfa.
KEYNES, J.M. A revision of the treaty being a sequel to the economic consequences of
the peace Londra, 1922, VIII, 222 sayfa.
KSTER, A. Der Kampf um Schleswig (Schleswig kavgas). Berlin, 1921, 230 sayfa.
KRAUS, H. ve RDIGER, G. Chronik der Friedensverhandlungen, nebst einer bersicht die Diplomatie des Wiltkrieges Berlin, 1920, X, 157 sayfa
Vorverffentlichung aus dem Kommentar zum Friedensvertrage.
LANSING, R. The big four and others of the peace conference Boston, 1921, 212 sayfa.
LODER, J. de V. The truth about Mesopotamia, Palestine and Syria... With a foreword
by R. Cecil Londra, 1923, 221 sayfa.
LUCKAU, A. The German delegation at the Paris peace conference (Paris bar konferansndaki Alman delegasyonu) New York, 1941, XV, 522 sayfa (The Paris peace
conference history and documents. Publ. for the Carnegle endowment for internat.
peace. Division of economics and history.
LUQUET, J. La politique des mandats dans le Levant (Douda mandalar politikas).
Paris, 1923, 284 sayfa.
MACCAS, L. La question Grco-Albanaise (Yunan-Arnavut sorunu). Nancy-Paris,
1921, VIII, 242 sayfa.
MADDOX, W.P. Foreign relations in British labour politics. A study of the formation
of party attitudes on foreign affairs, and the application of political pressure designed to influence government policy 1900-1924 Cambridge, Mass, A.B.D. 1934, XV,
252 sayfa (Harvard political studies. Harvard siyaset incelemeleri).
MARTY, A. La rvolte de la mer Noire, 1918-1919 (Karadeniz ayaklanmas 19181919). Yeni bask, Paris, 1932, 510 sayfa (Mmoires rvolutionnaires. No. 5 Devrim
anlar. No. 5).
MERMEIX (takma ad). Le combat des trois. Notes et documents sur la confrence de
la paix (lerin sava. Bar konferans zerine notlar ve belgeler). 2. bask, Paris,
1922. 4, 311 sayfa (MERMEIX. Fragments dhistoire 1914-1919... VI-MERMEIX.
Tarih paralar 1914-1919... VI).
MILLS, J.S. The Genova conference (Cenova konferans). Londra, 1922, 436 sayfa.
MOHR, A. The oil war... With a preface by H. Withers Londra, 1926, IX, 234 sayfa.
NATKEVICIUS, L. Aspect politique et juridique du diffrend Polono-Lithuanien
Kaunas, 193, IV, 355 sayfa. (Polonya-Lituanya anlamazlnn siyasal ve hukuki
yan). 6.Bask, Paris-Kaunas, 1930, IV, 355 sayfa.
NCOLSON, H. Curzon. The last phase 1919-1925. A study in postwar diplomacy
(Curzon. Son evre 1919-1925. Sava sonras diplomasisi zerine bir inceleme).
Boston-New York, 1934, XVI, 416 sayfa.
NCOLSON, H. Peacemaking. 1919 Londra, 1937, VII, 378 sayfa (Studies in modern
diplomacy -Modern diplomasi zerine incelemeler).
NOBLE, G.B. Polices and opinions at Paris, 1919. Wilsonian diplomacy, the Versailles
peace and French public opinion New York, 1935, X, 465 sayfa.
637

NOWAK, K.F. Versailles (Versay), Berlin, 1927, 345 sayfa.

PRICE, C. The rebirth of Turkey (Trkiyenin yeniden douu). New York, 1923, XII,
234 sayfa.
REICHERT, J. Rathenaus Reparations politik. Eine kritische Studie (Rathenauun tazminat siyaseti. Eletirisel bir inceleme). Berlin, 1922, 302 sayfa.
ROBERTS, S.H. History of French colonial policy 1870-1925 (Fransz smrge politikasnn tarihi, 1870-1925). Cilt 1-2, Londra, 1929.
ROTHBARTH, M. Die grossen Vier am Werk. Beitrge zur Geschichte der
Friedenskonferenz Berlin, 1921, 134 sayfa.
SCHATZEL, W. Die Welt der Pariser Friedensschlsse. Ein berblick ber das
Weltbild nach dem grossen Kriege Berlin, 1921, 128 sayfa.
SCHCKING, W. Kommentar zum Firedens-Vertrge Cilt 1-5, Berlin, 1920-1922.
SELSAM, J.P. The attempts to form an Anglo-French alliance 1919-1924 Philadelphia,
1936, X, 85 sayfa.
STICKNEY, E.P. Southern Albania or northern Epirus in European international affairs, 1912-1923. Stanford niversitesi, Kaliforniya, 1926, XI, 195 sayfa.
SULLIVAN, M. The great adventure at Washington. The story of the Conference
Londra, 1922, XI, 290 sayfa.
TARDIEU, A. ve JESSEN, F. Le Slesvig et la paix Janvier 1919 Janvier 1920 (Schleswig
ve bar Ocak 1919-Ocak 1920). Paris Kopenhag-Flensborg, 1928, XVI, 392 sayfa.
TEMPERLEY, H.W. A history of the peace conference of Paris. Ed. by H.W. Temperley
(Paris Bar Konferansnn bir tarihi. Yaynlayan: H. W. Temperley). Cilt 1-6.
Londra, 1920-1924.
TOYNBEE, A.J. The Western question in Greece and Turkey. A study in the contact of
civilisations. 2.Bask, Londra, 1923, XXXIV, 408 sayfa.
YONG ANN-YUEN, Th. Aux origines du conflit Mandchou-Chine-Japon Paix de
Versailles. Prf. de Wellington Koo (Manurya-in-Japonya atmasnn temellerinde. Versay bar. Wellington Koonun nszyle). Paris, 1934, VII, 304 sayfa.

XV.-XVII. BLMLER N EK BBLOGRAFYA

A) Marksizm-Leninizmin Klasikleri
LENN, V. Komnist Enternasyonalinin III.Kongresi, 22 Haziran-12 Temmuz 1921.
LENN, V. Sovyet Sosyalist Federatif Rusya Cumhuriyeti Sovyetlerinin IX.Kongresi,
23-28 Aralk 1921.
LENN, V. Moskova Sovyetinin 20 Kasm 1922 gnk oturumunda verilen sylev.
STALN, J. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii Komnist (Bolevik) Partisi XIV.
Kongresine sunulan Merkez Komitesi siyasal kontrands. Leninizmin sorunlar, 5.Bask, Moskova-Leningrad, 1928, s. 333-359, 400-402.
STALN, J. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii Komnist (Bolevik) Partisi
XV.Kongresine sunulan Merkez Komitesi siyasal raporu. Rapor ve kapan sylevi, 3-7
Aralk 1927. Leninizmin sorunlar, 6.Bask, Moskova-Leningrad, 1929, s. 431-445.
638

STALN, J. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii Komnist (Bolevik) Partisi XVI.

Kongresine sunulan Merkez Komitesi siyasal raporu. Rapor ve kapan sylevi,
27 Haziran-2 Temmuz 1930. Leninizmin sorunlar, 10.Bask, Moskova, 1935, s.
345-361, 395.
STALN, J. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii Komnist (Bolevik) Partisi
XVIII.Kongresinin almalar hakknda rapor (Sovyet Sosyalist Federatif Rusya
Cumhuriyeti Komnist (Bolevik) Partisi Merkez Komitesi tarafndan 17 Haziran
1924 gn bucak komiteleri sekreterleri iin dzenlenen konferanslar erevesi
iinde sunulmutur). 19 Haziran 1924 tarihli Pravdadan. no. 136.
STALN, J. Proletarya ve kyllk. (Moskova hkmeti Parti seksiyonunun XIII.
Konferansnda verilen sylev, 27 Ocak 1925) Kyl sorunu (ncelemeler ve sylevler). 1.Bask, Moskova-Leningrad, 1926, s. 49-50.
STALN, J. ngiliz-Rus Birlii Komitesi. Merkez Komitesi ve Merkez Kontrol
Komisyonu ortak toplantsnda 15 Temmuz 1926 gn verilen sylevden alnt.
Muhalefet zerine. ncelemeler ve sylevler, 1921-1927. Moskova-Leningrad,
1928, s. 225-308.
STALN, J. in Devriminin almlar. Komnist Enternasyonali Yrtme Komitesi
in Komisyonunda 30 Kasm 1926 gn verilen sylev. Muhalefet zerine.
ncelemeler ve sylevler, 1921-1927. Moskova-Leningrad, 1928, s. 424-426.
STALN, J. in Devriminin sorunlar. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii Komnist
(Bolevik) Partisi Merkez Komitesi tarafndan onaylanan propaganda tezleri.
Muhalefet zerine. ncelemeler ve sylevler, 1921-1927. Moskova-Leningrad,
1928, s. 551.
STALN, J. indeki devrim ve Komnist Enternasyonalin grevleri. Komnist
Enternasyonali Yrtme Komitesinin X.Oturumunda verilen sylev, 24 Mays
1927. Muhalefet zerine. ncelemeler ve sylevler, 1921-1927. MoskovaLeningrad, 1928, s. 603.
STALN, J. Gncel konular zerine notlar. Muhalefet zerine. ncelemeler ve sylevler, 1921-1927. Moskova-Leningrad, 1928, s. 609-613.
STALN, J. Uluslararas durum ve Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliinin savunusu. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii Komnist (Bolevik) Partisi Merkez
Komitesi ve Merkez Kontrol Komisyonu ortak toplantsnda verilen sylev, 1
Austos 1927. Muhalefet zerine. ncelemeler ve sylevler, 1921-1927. MoskovaLeningrad, 1928, s. 670, 673, 674.
STALN, J. Sorular ve cevaplar. 9 Haziran 1925 gn Sverdlov niversitesinde verilen
sylev. Leninizmin sorunlar, 9.Bask, Leningrad, 1932, s. 175.
STALN, J. Bay Campbell eksikleri hayal gcyle tamamlamakta. 28 Ocak 1929 gn
ikindi zeri Bay Campbellle yaplan mlakatn stenograf. Snf mcadelesi,
1933, no. 1, s. 36.
STALN, J. Sovyet Sosyalist Federatif Rusya Cumhuriyeti Komnist (Bolevik) Partisi
XIV.Konferansnn almalar zerine. 9 Mays 1925 gn Partinin Moskova seksiyonu militanlarna sunulan rapor. Lenin ve Stalin. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler
Birlii Komnist (Bolevik) Partisi tarihinin incelenmesi iin Derleme. Cilt III,
Moskova, 1936, s. 10.
639

STALN, J. Partimizin barnda sosyal demokrat sapmalar. Sovyet Sosyalist

Cumhuriyetler Birlii Komnist (Bolevik) Partisi XV.Konferansna sunulan rapor ve ayn Konferansta verilen kapan sylevi, 1-3 Kasm 1926. Lenin ve Stalin.
Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii Komnist (Bolevik) Partisi tarihinin incelenmesi iin Derleme. Cilt III, Moskova, 1936, s. 88).
STALN, J. Gene Partimizin barndaki sosyal demokrat sapmalar. Komnist
Enternasyonali Yrtme Komitesinin VII.Oturumuna sunulan rapor, 7-13 Aralk
1926. Lenin ve Stalin. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii Komnist (Bolevik)
Partisi tarihinin incelenmesi iin Derleme. Cilt III, Moskova, 1936, s. 156-157,
162.
STALN, J. nceki ve imdiki Trokist muhalefet. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler
Birlii Kontrol Komisyonu ortak toplantsnda verilen sylev, 23 Ekim 1927. Lenin
ve Stalin. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii Komnist (Bolevik) Partisi tarihinin incelenmesi iin Derleme. Cilt III, Moskova, 1936, s. 215.
STALN, J. Komnist Genlik Birlii. Sovyet Sosyalist Federatif Rusya Cumhuriyeti
Komnist Genlik Birlii V.Konferansnda verilen sylev. Moskova, 1937, s. 76-81.
STALN, J. Dou Halklar niversitesinin siyasal grevleri. 18 Mays 1925 gn Dou
Emekileri niversitesi rencilerinin toplantsnda verilen sylev. Marksizm ve
ulusal sorunlar, smrge sorunlar. ncelemeler ve sylevler derlemesi. Moskova,
1939, s. 210-211.
STALN, J. in zerine. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii Komnist (Bolevik)
Partisi Merkez Komitesi ve Merkez Kontrol Komisyonu ortak toplantsnda 1
Austos 1927 gn, Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliinin uluslararas durumu ve savunusu zerine verilen sylevden alntlar. Marksizm ve ulusal sorunlar,
smrge sorunlar. ncelemeler ve sylevler derlemesi. Moskova, 1939, s. 224-242.

B) Resm Belgeler
Silahszlanma hazrlk Komisyonundaki Sovyet delegasyonu. Sovyet Sosyalist
Cumhuriyetler Birliinin silahszlanma iin mcadelesi. Silahszlanma hazrlk Komisyonunun IV.Toplantsnda Sovyet delegasyonu. Olgular ve belgeler. B.
Steinin giri yazs. Moskova, 1928, 61 sayfa (Dileriyle grevli Halk komiserlii yaynlar). Bar iin mcadele. Silahszlanma Komisyonunun V.Toplantsnda
Sovyet delegasyonu. Litvinovun sylevi (ve baka belgeler). Moskova, 1928, 84
sayfa. Silahszlanma Komisyonunun 15 Nisan 1929dan 6 Mays 1929a kadar sren VI.Toplantsnda Sovyet delegasyonu (malzemeler). Moskova, 1929, 71 sayfa
(Dileriyle grevli Halk komiserlii yaynlar). Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler
Birlii delegasyonu silahszlanma Komisyonunun son toplantsnda (VI.Oturumun
ikinci blm). 6 Kasm 9 Aralk 1930 (malzemeler). Moskova, 1931, 100 sayfa
(Dileriyle grevli Halk komiserlii yaynlar).
Aratrmalar, bildiriler ve diplomatik yazmalarla uluslararas siyaset... I. 1928 ylnda. Moskova, 1929, 278 sayfa. II. 1929 ylnda. Moskova, 1931, 316 sayfa. III. 1930
ylnda. Moskova, 1932, 413 sayfa.
640

1929 ylndaki in-Sovyet atmas Belgeler derlemesi. Moskova, 1930, 89 sayfa

(Dileriyle grevli Halk komiserlii yaynlar).
Dawes plan. Dawes komisyonunun raporu. Ek: Londra Konferansnn protokol.
2.Bask, Moskova, 1925, 267 sayfa.
Tazminatlar sorununa zm plan. Dawes ve Mac Kena bakanlndaki uzman
Komitelerinin raporlar. A. Zakn Rusa evirisi. Moskova, 1925, 170 (Dnya
ekonomisinin sorunlar).
Young plan ve 1929-1930 La Haye Konferans. L. vanov ve A. Yerusalimskinin ynetimi ve bir giri yazsyla. E. Vargann nsz. Belgeler ve malzemeler MoskovaLeningrad, 1931, XXIII 240 sayfa.
Locarno anlamalar. Resm metnin evirisi. Moskova, 1925, 40 sayfa (Dileriyle grevli Halk komiserlii yaynlar).
Alman tazminatlar ve uzmanlar Komitesinin raporu. (Metinler derlemesi.) F. Rotstein
ile E. Vargann giri yazlar. Ek: J. Keynesin makalesi. Moskova-Leningrad, 1925,
160 sayfa (Komnist Akademisi. Uluslararas politika seksiyonu).
Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii. Dileriyle grevli Halk komiserlii). Sovyetler
II.Kongresine sunulan 1923 kontrands. Moskova, 1924. Sovyet Sosyalist
Cumhuriyetler Birlii Sovyetler III.Kongresine sunulan 1924 yl kontrands.
Moskova, 1925, Ek... Moskova, 1925.
Aktenstcke ber den Franzsisch -Belgischen Einmarsch in das Ruhrgebiet Cilt 1-4.
Berlin, 1923 (Reichstag, I, Wahiperiode 1920-1923
Le congrs du Khalifat (le Caire, 13-19 Mai 1926) et le congrs du Monde Musulman
(la Mekke, 7 Juin-5 Juillet 1926). Ed. par A. Skaly (Hilafet Kongresi (Kahire, 1319 Mays) ve Mslman lemi Kongresi (Mekke, 7 Haziran-5 Temmuz 1926).
Yaynlayan, A. Skaly). Paris, 1926, 219 sayfa (Collection de la Reveue du monde
Musulman -Mslman lemi Dergisinin koleksiyonu).
Convention and transitory provision, concerning Memel, signed at Paris May 18th,
1924 (League of Nations. Official Journal. No. 28 Cemiyet-i Akvam. Resm gazete.
No. 28)
Danzig vor dem Vlkerbund. Verhandlungsberichte und amtliche Schrift stcke betr.
Danziger Fragen, die whrend der 1-53. Tagung des Rats des Vlkerbundes (Januar
1920 bis Dezember 1928) errtet wurden. Zusgest. u. bers beim. Senat der Freien
Stadt Danzig. Cilt 11-4. Danzig, 1929.
Deutschland unter dem Dawesplan. Die Reparationsleistungen... Die Berichte des
Generalagenten... nebst Sonderberichten der Komissare und Treunder Cilt 1-2,
Berlin, 1925-1930. (Metin Franszca ve ngilizce olarak kaleme alnmtr.)
The experts plan for reparation payment Pub. by. the Reparation commission Paris,
1926, 397 sayfa.
Final protocol of the Locarno conference, 1925 (and annexes) together with treaties between France and Poland and France and Czechoslovakia Locarno, 16 Ekim
1925... Londra, 1925, 61 sayfa (Great Britain. Foreign office. Miscellaneous. No 11.
Final protocol of the Locarno conference, 1925 and treaties between France and
Poland and France and Czechoslovakia New York, 1926, 92 sayfa. International
conciliation. No. 216. -Uluslararas uzlam. No. 216).
641

The final settlement of the reparations problems growing out of the world war New
York, 1930, 205 sayfa (Hague conference, 1929. International conciliation. No.
262).
Franzsisch-britisches Abkommen vom 9. Juli 1924 ber die Anwendung des DawesPlans Archiv der Friedensvertrge Mannheim, 1924. Cilt 2, s. 539-546 (Franszca,
ngilizce ve Almanca).
Frontier between Turkey and Iraq. Treaty between Great Britain and Iraq, signed at
Bagdad on January 13th 1926 (Trkiye ile Irak arasndaki snr. Byk Britanya
ile Irak arasnda 13 Ocak 1926 tarihinde Badatta imzalanan anlama). Cenevre,
1926, 6 sayfa (League of Nations publications -Cemiyet-i Akvam yaynlar).
Gesetz ber die Vertrge von Locarno und den Eintritt Deutsclands in den Vlkerbund
vom 28. November 1925, sowie dem (sic!)Wortlaut des Notenweshsels zwischen
der deutschen Regierung und dem Generalsekretr des Vlkerbundes vom 14. bis
17. Mrz 1936. Mit einer Einleitung von V. Bruns Berlin, 1936, 77 sayfa.
International conference of American states on conciliation and arbitration.
Washington 1928-1929. Proceedings Washington, 1929, X, 738 sayfa. General convention of inter -American conciliation, general treaty of inter -American arbitration, protocol of progressive arbitration, final act Washington, 1929, 97 sayfa.
Japans dream of world empire. The Tanaka memorial Ed. with introduct. by C. Crow
New York-Londra, 1942, 118 sayfa.
Der Komplott-Prozess von Colvarvom 1-24. Mai 1928. Gesammelte
Verhandlungsberichte Colmar, 1928, 256 sayfa.
League of Nations. Special session of the Assembly. Geneva, March 1926. Admission of
Germany ito the League of Nations. Letter from the German government Cenevre,
1926.
League of Nations. Special session of the Assembly. Geneva, March 1926. Admission
of new members to the League of Nations. Germany. Report presented by the First
committee to the Assembly Cenevre, 1926.
Limburg gegen Stadt-Anzeiger. Bericht ber den Prozess des rheinischen Separatismus
18-24. Januar 1928 in Kln. 2. Aufl. Kln, 1928, 124 sayfa.
Locarno. Amtliche Dokumente und ffentliche Zeugnisse zur Geschichte des
Rheinpaktes und der Schiedesvertrge. Mit dem Wortlaut der Vertrge hrsg. von
O. Bauer Bielefeld-Leipzig, 1929, 92 sayfa.
The Locarno conference, October 5-16, 1925 (Locarno Konferans, 5-16 Ekim 1926).
Boston, 1926, 75 sayfa (World peace foundation. Pamphlets. Vol. 9, no. 1, 1926).
Locarno. Dokumentensemmlung von F. Berber Berlin-Hamburg, 1936, X, 408 sayfa.
Materialen zum Kriegschtungspakt. (3. ergnz. Ausg.) Berlin, 1929, 174 sayfa
(Deutschiand, Auswrtiges Amt).
Die Neue Plan. Young-Plan und Haager Vereinbarungen nebs den deutschen
Ausfhrungsvorschriften hrsg. und erlutert von E. Heilfron und P. Nassen Berlin,
1931, VIII, 524 sayfa.
Pacte de scurit (Gvenlik pakt) I-II. Paris, 1925. (Rpublique Franaise. Ministre
des Afraires trangres-Fransz Cumhuriyeti. Dileri bakanl.) I-II Neuf pices
relatives la proposition faite le 9 Fvrier 1925 par le gouvernement Allemand. 31
642

pages. II. Documents signs ou paraphs Locarno le 16 octobre 1925, 39 pages (I.
9 ubat 1925 gn Alman hkmeti tarafndan yaplm olan neriye ilikin dokuz
belge. 31 sayfa. II. 16 Ekim 1925 gn Locarnoda imzalanm ya da parafe edilmi
olan belgeler, 39 sayfa).
Le pacte Kellog. Documents concernant le Trait multilatral contre la guerre sign
Paris le 27 Aot 1978, recuellis avec une prf. un tableau synoptique des projets
Amricains et franais et une bibliographie par A. Lysen (27 Austos 1928 gn
savaa kar Pariste imzalanan ok yanl Anlamaya ilikin belgeler; bir nsz,
Amerikan ve Fransz tasarlarn gsteren bir sinoptik (Bir eyin btn ayrntlarn bir bakta gsteren) tablo ve A. Lysen tarafndan hazrlanm bir kaynaka ile
birlikte derlenmitir). Leyden, 1928, 95 sayfa.
The Pact of Paris, With historical commentary by J. T. Shotweel. Text of treaty and
related documents Worcester-New York, 1928, 96 sayfa (International conciliation.
No. 243-Uluslararas uzlama. No. 243).
Papers relating of the foreign relations of the United States 1928 (Amerika Birleik
Devletlerinin d ilikilerine dein evrak, 1928). Cilt 1-3, Washington, 19421943 (United States, Department of U.S.A -Amerika Birleik Devletleri. Dileri
Bakanl).
Paris, Convention. 1928, August 27. Treaty for the renunciation of war. Text of the
treaty, notes exchanged, instruments of ratification and of adherence and other
papers Washington, 1933, VIII, 315 sayfa (United States, department of StateAmerika Birleik Devletleri Dileri Bakanl).
Recueil des ordonnances, instructions et dcisions de la Haute Commission Interallie
des territoires Rhnans, Ren topraklar Mttefikleri Yksek Komisyonunun buyrultular, talimatlar ve kararlar derlemesi). Mayence, 1923, IV, 640 sayfa.
La rforme agrairen Roumanie et les optants Hongrois de Transylvanie devant la
Socit des Nations. Mmoire du gouvernement royal de Roumanie concernant
la proposition du 8 Mars 1928 (Romanyada toprak reformu ve Transilvanyal
Macarlar Cemiyet-i Akvamda. Romanya krallk hkmetinin 9 Mart 1928 tarihli
neriye ilikin and). Paris, 1928, 108 sayfa (Ministre des Affaires trangresDileri Bakanl).
Report of commites of experts to Reparation commission. Compete official English
text with annexes. From federal reserve bulletin, May, 1924 Washington, 1924, III,
67 sayfa (Reparation commission-Tazminat komisyonu).
Reparation conference, London. July-August 1924. Proceedings... Londra, 1924, 361
sayfa (Miscellaneous. No. 17. 1924.
Die Sachverstndigengutachten. Die Berichte der von der Reparations kommission eingesetzten beiden Sachverstndigenkomitees vom 9. April 1924 nebst
allen Beilagen. Einz. autor. Ausg. im Auftr. D. Auswrt. Amtes. Amtl. Tex d.
Reparationskomm. in Franz. u. engl. Sprache u, amtl. deutsche bertr. 2 Aufl.
Berlin, 1924. XIII, 174 sayfa.
The Status of the Memel territory Cenevre, 1924 (League of Nations-Cemiyet-i
Akvam). (Documents relatifs aux ngociations sur le statut. Le texte du statut se
trouve dans League of Nations, Official Journal, 1924, Sept. -Stat zerindeki m643

zakerelere ilikin belgeler. Stat metni, Cemiyet-i Akvam Resm Gazetesi Eyll
1924 saysnda bulunmaktadr.)
Textes organiques de la zone de Tanger. Edition Franaise officielle (Tanca blgesinin
kurucu metinleri. Resm Fransz Yaynlar). Rabat, 1925, 83 sayfa.
The United States and treaties for the avoidance of war... Text of the Briand Kellog treaty.
Signed february 6, 1928. By Ph. C. Jessup New York, 1928, 71 sayfa (International
conciliation. No. 239-Uluslararas uzlama. No. 239).
Die Vertrge ber Besetzung und Rumung des Rheinlandes und die Ordonnanzen
der Interallierten Rheinlandoberkommission in Coblenz. Textaufgabe der Vertrge
und der Ordonnanzen 1. bis 302. und der Anweisungen 1. bis 26. in franzsisch
und deutsch nebst einer Karte des Gebiets. Bearb. und mit Erluterungen versehen
von. W. Vogels Berlin, 1925, 398 sayfa (Inter-allied Rhineland hign commission
-Ren Topraklar Mttefikler aras Yksek Komisyonu).
Zbior dokumentow urzedowych dotyczacych stosunku Wolnego Miasta Gdanska
do Rzeczypospolitej Polskiej 1918-1926. Wydane przez Komisarjat Generalny
Rzeczypospolitej Polskiej w Gdansku, cz. 1-6, 1923-1931.
Zusammenstellung der zwischen derFreien Stadt Danzig unn der Republik Polen
abgeschlossenen bedeutsamen Vertrge. Abkommen und Vereinbarungen 19241927 Danzig, 1928, 116 sayfa.

C) Siyaset Adamlarnn Sylev ve ncelemeleri

BENES, E. Five years of Czechoslovak foreign policy. (Speech of Eduard Benes in
Committee of parliament, february 6, 1924) Prag, 1924, 39 sayfa.
BENES, E. La situation internationale et la politique trangre Tchcoslovaque. Expos
de... E. Benes, ministre des affaires trangres, aux commissions des Affaires
trangres de la Chambre des dputs et du Snat le 6 Juin 1928 (Uluslararas
durum ve ekoslovak d politikas. Dileri Bakan E. Benesin, 6 Haziran 1928
gn, Millet Meclisi ve Senato Dileri komisyonlar nnde yapt aklama).
Prag, 1928, 25 sayfa (Sources et documents Tchcoslovaques. No. 6 -ekoslovak
kaynaklar nnde yapt aklama). Prag, 1928, 25 sayfa (Sources et documents
Tchcoslovaques. No. 6 -ekoslovak kaynaklar ve belgeleri. No. 6).
BRIAND, A. Dans la voie de la paix. Discours du 8 Novembre 1929 (Bar yolunda.
8 Kasm 1929 gn verilen sylev). Paris, 1929, 65 sayfa (Documents Europens
publies sous la direction de L. Maury-L. Maurynin ynetimi altnda yaynlanan
Avrupa belgeleri.)
BRIAND, A. Frankreich und Deutschland. Mit einer Einleitung von G. Stresemann.
Hrsg. von A. Rosenberg Dresden, 1928, 205 sayfa.
BRIAND, A. Paroles de paix (Bar konumalar). Paris-Brksel, 1927, 181 sayfa.
Briefwechsel zwieschen Poincar und MacDonald... Archiv der Friedensvertrge
Mannheim, 1926, cilt 2. s. 530-538.
CACHIN, M. La politique du cartel envers la Russie des Soviets. Discours Prononc
la Chambre des dputs le 21 Janvier 1925 (Kartelin Sovyet Rusyaya kar gtt
644

siyaset. 21 Ocak 1925 gn Millet Meclisinde verilen sylev). Paris, 1925, 44 sayfa
(Le problme de la paix et les dettes extrieures -Bar sorunu ve d borlar).
CHAMBERLAIN. A. Peace in your time. Addresses on Europe and the Empire Londra,
1928, X, 308 sayfa.
CUNO, W. Die Bilanz des Ruhreinbruchs. Rede des Reichskanzlers Cuno im Reichstag
am 6. Mrz 1923 Berlin, 1923, 24 sayfa.
HALIFAX, K.G. Speeches on foreign policy. Ed. by H.H.E. Craster (D politika zerine konumalar. Yaynlayan: H.H.E. Craster). Londra, 1940, X, 368 sayfa (Royal
institute of international affairs-Krallk Uluslararas Sorunlar Enstits).
KALNN, M. Uluslararas durum ve i durum. Moskova-Leningrad, 1926, 52 sayfa.
KELLOGG, F.B. The settlement of international controversies by pasific means. An
address by the honorable F.B. Kellogg, secretary of state of the United States, delivered before the World alliance for international friendship at New York city,
November 11, 1928 Washington, 1928, 12 sayfa.
POINCARE, R. Discussion... sur la politique extrieure du gouvernement (Hkmetin
d politikas zerine mzakere). Paris, 1924, 44 sayfa.
STRESEMANN, G. Vermchtnis. Das Nachlass in drei Bnden... Hrsg. von H.
Bernhard unter Mitarbeit von W. Goetz und P. Wiegler Cilt 1-3. Berlin, 1932-1933.

D)Tarih Aratrmalar ve Siyaset Hayatna Toplu Baklar

Ruhr sorunu konusunda malzemeler. (Alman topraklarnn Fransa-Belika tarafndan
igalinin ve bu igalin sonularnn tarihi.) Moskova, 1923, 219 sayfa.
Tazminatlar sorununda yeni aama. E. VARGA, V. GORFNKEL, T. LOUFBOHEN,
A. ROMANSK, I. FAINGAR tarafndan ortaklaa hazrlanm yapt. Moskova,
1929, 184 sayfa. (Komnist Akademisi. Dnya ekonomisi ve politikas Enstits.)
Young plan. Tam metin ve G. Soloveyin (ve daha bakalarnn) makalesi (makaleleri).
F. Rotsteinin ynetiminde ve nszyle. Moskova, 1930, 291 sayfa.
STEIN, B. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliinin d ticaret politikas. MoskovaLeningrad, 1925, 140 sayfa.
STEIN, B. ve RAPPOPORT, A. 12 Ekim 1925 Sovyet-Alman ticaret anlamas.
Moskova, 1926, 278 sayfa.
TERENTEV, N. Sovyetler Birlii, emperyalizm ve in. Dou inin ilhak ve Sovyetin ilikilerinin kopuu. Moskova-Leningrad, 1929, 80 sayfa.
VARGJA, E. Daves plan ve 1924 dnya bunalm. Choul-Chentalin elyazmasnn evirisi. Moskova, 1925, 127 sayfa.
VOITINSKI, G. Dou in demir yolu hatt ve emperyalistlerin in politikas. Moskova,
1930, 72 sayfa (Komnist Akademisi. Dnya ekonomisi ve politikas Enstits).
ANDREA. La rvolte Druze et linsurrection de Damas 1925-1926 (Drzi isyan ve
am ayaklanmas, 1925-1926). Paris, 1937, 242 sayfa (Bibliothque HistoriqueTarih Kitapl).
AULD, G.P. The Dawes plan and the new economics. With foreword by R.C. Dawes.
Garden City New York, 1927, 317 sayfa.
645

BLONDEL, G. Le triomphe du Germanisme (Germen birlii lksnn zaferi). Paris,

1934, 182 sayfa.
BONN, M. I. Der neue Plan als Grundlage der deutschen Wirtschaftspolitik MnihLeipzig, 1930, VIII, 266 sayfa. (Verffentlichungen des Instit. fr Finanzwesen an
der Handels-Hochschule. Berlin.
BONNAMOUR, G. Le rapprochement Franco-Allemand. Edition augm. de trente
pices jointes. Comprenant: les paiements Allemands. Le pain Dawes, les correspondances diplomatiques entre lAngleterre et la France au sujet des traits signs
Locarno et le texte complet des dits traits (Fransz-Alman yaknlamas. Otuz
belge eklenerek geniletilmi bask. Eklenen belgeler u konular kapsyor: Alman
demeleri, Dawes plan, Locarnoda imzalanan antlamalar konusunda ngiltere ile
Fransa arasndaki diplomatik yazmalar ve sz konusu antlamalarn tam metinleri). Paris, 1927, 386 sayfa.
CANTALUPO, R. LItalia Musulmana (Mslman talya). Roma, 1928, 434 sayfa.
CHANG CHUNG TAO. Les traits ingaux de la Chine et latitude des Puissances
(inin imzalad eitsiz anlamalar ve byk Devletlerin tavr). Paris, 1929, 216
sayfa.
CHARLES, R. Le statut de Tanger, son pass, son avenir (Tancann stats, gemii,
gelecei). Cezayir, 1927, 192 sayfa.
DAWES, R.C. The Dawes plan in the making... With foreword by F.O. Lowden
Indianapolis, 1925, 525 sayfa.
DEAK, F. The Hungarian-Rumanian land dispute; a study of Hungarian property rights
in Transylvania, under the treaty of Trianon. With an introd. b, G.W. Wickersham
New York, 1928, XIV, 272 sayfa.
DOBRIN, C.J. Les optants Hongrois et la rforme agraire Roumaine (Macar seiciler
ve Romen toprak reformu). Paris, 1929, 249 sayfa.
DURAND, R. Le problme de Tanger. Prf. de J. Bainville (Tanca sorunu, J. Bainvillein
nszyle). Paris, 1926, 132 sayfa.
FABRE-LUCE, A. Locarno sans rves (De kaplmakszn Locarno). Paris, 1927, 242
sayfa.
GAULIS, B.G. La question Arabe. De lArabie du Roi bn Saoud lindpendance
Syrienne (Arap sorunu. Kral bn Saudun Arabistanndan Suriyenin bamszlna). Paris, 1930, 308 sayfa.
GLASGOW, G. From Dawes to Locarno; being a critical record of an important achievement in European diplomacy 1924-1925. With a foreword by J.R. MacDonald
Londra, 1925, XVI, 185 sayfa.
GREER, G. The Ruhr-Lorraine industrial problem. A study of the economic inter-dependence of the two regions and their relation to the reparation question Londra,
1925, XX, 348 sayfa.
HARRIS, W.B. France, Spain and the Rif (Fransa, spanya ve Rif). Londra, 1927, XII,
338 sayfa.
HERNANDEZ MIR, F. Del desastre a la victoria, 1921-1926. El Rif por Espana Madrid,
1927, 244 sayfa.
HOEPLI, H.U. England im Nahen Osten. Das Knigreich Irak und die Mossulfrage
646

Erlangen, 1931, XI, 168 sayfa (Erlangen Abhandlungen zur mittleren und neueren
Geschichte. Bd. 10.
HOLCOMBE, A.N. The Chinese revolution. A phase in the regeneration of a world
power Cambridge, Mass., A.B.D. 1930, 401 sayfa (The Bureau of international research of Harvard university and Radcliff college.
HUBERT-JACQUES. Laventure Riffaine et ses dessous politiques (Rif maceras ve siyasal gizli yanlar). Paris, 1927, 379 sayfa.
Die interallierten Schulden. Ihre Entstehung und ihre Behandlung im Young Plan.
Bearb. im Statischen Reichsamt. Berlin, 1930, 202 sayfa (Einzelschriften zur
Statistik des Deutschen Reichs. No. 11).
KELCHNER, W. H. Latin American relations with the League of Nations (Latin
Amerikann Cemiyet-i Akvamla ilikileri). Boston, 1930, XIII, 207 sayfa (World
peace foundation pamphlets.
KER, A. Le Comit des forges et loccupation de la Ruhr (Demir sanayi Komitesi ve
Ruhr havzasnn igali). Paris, 1923, 32 sayfa.
LANIA, L. Der Hitler-Ludendorff Prozess Berlin, 1925, 134 sayfa.
MILLER, D.H. The peace pact of Paris. A study of the Briand-Kellogg treaty. (Paris
bar pakt. Briand-Kellogg anlamas zerine bir inceleme). New York-Londra,
1928, VII, 287 sayfa.
MOULTON, H.G. ve MCGUIRE, C.E. Germanys capacity to pay. A study of the reparation problem (Almanyann deme gc. Tazminat sorununun bir incelemesi).
Washington, 1923, XIII, 384 sayfa (Inst. of economics. Investigation).
MYERS, D.P. Origin and conclusion of the Pariss pact. The renunciation of national
policy. Boston, 1929, VIII, 227 sayfa (World peace foundation pamphlets. Vol. 12.
No. 2).
NIKOLITCH, D. Les diffrends de frontires de lAlbanie et le trait talo-Albanais du
27 Novembre 1926 (Arnavutlukun snr anlamazlklar ve 27 Kasm 1926 tarihli
talyan-Arnavut anlamas). Paris, 1927, 231 sayfa.
NONU, J.M. Le rglement des dettes interallies et le plan Dawes (Mttefikler aras
borlarn denmesi ve Dawes plan). Paris, 1929, 630 sayfa.
PERI, G. Genve-Locarno. La Socit des Nations et le pacte de garantie. Prf. de A.
Marty (Cenevre-Locarno. Cemiyet-i Akvam ve garanti anlamas. A. Martynin
nszyle). Paris, 1926, 164 sayfa.
PINON, R. La bataille de la Ruhr 1923 (Ruhr sava 1923). Paris, 1924, 231 sayfa
(Chroniques du ministre Poincar. 11 Mai 1924 Cilt 1-2. Kaunas, 1934.
ROGGE, A. Die Verfassung des Memelgebiets. Ein Kommentar zur Memelkonvention
Berlin, 1928, XVI, 494 sayfa (Handbcher des Ausschusses fr Minderheitenrecht.
Hrsg. von M.H. Boehm).
SARAILIEFF, G.V. Le conflit Grco-Bulgare dOctobre 1925 et son rglement par la
Socit des Nations (Ekim 1925teki Yunan-Bulgar atmas ve bunun Cemiyeti
Akvam tarafndan zl). Amsterdam, 1927, 165 sayfa.
SCHACHT, H. Das Ende der Reparationen Oldenburg, 1931, 246 sayfa.
SHOTWELL, J. T. War as an instrument of national policy and its renunciation in the
pact of Paris New York, 1929, X, 310 sayfa.
647

SIRDAR IKBAL SHAH. The tragedy of Amanullah (Amanullahn tragedyas). Londra,

1933, 288 sayfa.
STRUPP, K. Das Werk von Locarno. Eine Vlkerrechtlich-politische Studie BerlinLeipzig, 1926, 180 sayfa.
STUART, G.H. The international city of Tangier (Ak ehir Tanca). Stanford
niversitesi, Kaliforniya-Londra, 1931, XIII, 322 sayfa.
Survey of American foreign relations. Ed. by Ch. P. Howland Cilt 1-4. New Haven
1928-1931. (Publications of the Council of foreign relations.)
TEMPERLEY, H. ve PENSON, L.M. A century of diplomatic Blue books 1814-1914.
Lits edited with historical introductions, by H. Temperley and L.M. Penson
Cambridge, 1938.
WEGERER, A. Bibliographie zur Vorgeschichte des Weltkrieges Berlin, 1934.
WENCKSTERN, F. Bibliography of the Japanese Empire (Japon mparatorluu kaynakas). Cilt 1-2. Leiden-Tokyo, 1895-1907.
WHEELER-BENNET, J.H. ve LATIMER, H. Informations on the reparation settlement being the background and history of the Young Plan and the Hague agreements 1929-1930... With a foreword by C. Addis Londra, 1930, 252 sayfa (information series. No. 6).

Genel Literatr
GRIMM, E. 1842-1925 yllar arasnda Uzak Doudaki uluslararas ilikilerin tarihine
ilikin anlamalar ve br belgeler derlemesi. Moskova, 1927.
MARTENS. Anlamalar Derlemesi. Cilt IV, II.Blm: Almanya ve Avusturya ile yaplan anlamalar. St.Petersburg, 1878. Cilt VIII: Almanya ile yaplan anlamalar, 1825-1888. St.Petersburg, 1888. Cilt XII: ngiltere ile anlamalar, 1832-195.
St.Petersburg, 1898. Cilt XV: Fransa ile Anlamalar, 122-1906. St.Petersburg, 1909.
Nota, antlama ve bildirilerin nda modern zamanlarn uluslararas politikas.
Birinci blm; Fransz devriminden emperyalist savaa. Moskova, 1925. kinci
blm; Emperyalist savatan Sovyet Rusyaya uygulanan ablukann kaldrlna.
Moskova, 1926.
Emperyalizm dneminde uluslararas ilikiler. arlk ve Geici dnem hkmetlerinin
Ariv belgeleri, 1878-1917. 2.Seri 1900-1913. Cilt 18, 19, 20. Moskova, 1938-1940.
3.Seri, 1914-1917. Cilt 1-10 Moskova, Moskova, 1931-1938.
Rusya tarafndan imzalanm antlamalar ve uzlamalar derlemesi... 1774-1906.
V.Aleksandrenkonun giri yazs ve notlaryla. Varova, 1906.
CLERCQ, J. ve A. Recueil des traits de la France, publis sous les auspices du
ministredes Affaires trangres (Fransa tarafndan imzalanan anlamalar derlemesi, Dileri bakanlnn yardmyle yaynlanmtr). Cilt XI-XXIII, 1872-1906.
Paris, 1880-1919.
A collection of neutrality laws, regulations and treaties of various countries. Ed. and
annot. by F. Deak and Ph. C. Jessup Vol. 1-2. Washington, 1939. (Publications of
the Carnegie endowment for international peace. Division of internation allaw).
648

Documents diplomatiques franais, 1871-1914 (Fransz diplomatik belgeleri, 18711914). Paris, 1.Seri (1871-1900). Cilt 1-8, 1929-1936. 2.Seri (1901-1911). Cilt 1-7,
1931-1937. 3.Seri (1912-1914). Cilt 1-2, (1922-1931).
Die Gross Politik der Europischen Kabinette, 1871-1914. Sammlung der diplomatischen Akten des Auswrtigen Amtes Cilt 1-40. Berlin, 1922-1927.
Pribram. Die polischen Geheimvertrge Osterreich-Ungarns, 1897-1914 Cilt 1-2.
Viyana, 1920.

Genel Karakterli Yaptlar

LENN, V. Emperyalizm, Kapitalizmin En Son Aamas.
LENN, V. Komnist Enternasyonalinin II.Kongresi, 19 Temmuz-8 Austos 1920.
LENN, V. Sava ve Devrim, 27 (14) Mays 1917 gn verilen konferans.
LENN, V. 1870 Sonras Dnya Tarihine Bir Sentez Denemesi. Emperyalizm tarihi
defterleri. Moskova, 1939
STALN, J. Leninizmin lkeleri zerine. 1924 yl Nisan ay balangcnda Sverdlovsk
niversitesinde verilen konferans. Leninizmin sorunlar. Moskova, 1939.
STALN, J. Sovyetler Birliinin Byk Yurtseverlik Sava zerine. Moskova, 1944.
Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birlii Komnist Partisi Tarihi. Moskova, 1942.
ZAYONKOVSK, A. Rusyann Dnya Savana Hazrlanmas. Leningrad.
ZAYONKOVSK, A. Rusyann Dnya Savana Hazrlanmas. Asker hazrlk ve ilk
planlar. Moskova, 1926.
Modern Tarih. kinci blm. E. Tarlnin ynetimi altnda yazlmtr. Fransz Alman
sava ve Komnden Rusyada Ekim Devriminin zaferi ve emperyalist savan sonuna kadar (1870-1918). Moskova, 1939.
TARLE, E. Emperyalizm Dneminde Avrupa, 1871-1919. Moskova, 1928.
BOURGEOIS, E. Manuel historique Mondiale, 1878-1919. Emprise et nations (D
politika tarihi elkitab. Cilt IV. Dnya politikas, 1878-1919. mparatorluklar ve
uluslar). Paris, 1927.
CARROLL, E. French public opinion and foreign affairs, 1870-1914. (1870-1914 yllar
arasnda Fransz kamuoyu ve d ileri). New York, 1931.
CARROLL, E. Germany and the Great powers, 1866-1914. A study of public opinion
and foreign policy New York, 1938.
The Cambridge history of British foreign policy, 1783-1919. Ed. by A. Ward and G.
Gooch Cilt 3, 1866-1919. Londra, 1923.
DEBIDOUR, A. Histoire diplomatique de lEurope, A-B (Avrupa Diplomasisinin
Tarihi, A-B). Paris, 1926-1929. A: Depuis louverture du Congrs de Vienne jusqu
la clture du Congrs de Berlin, 1814-1878. B: Depuis le Congrs de Berlin jusqu
nos jour (A: Viyana Kongresinin alndan Berlin Kongresinin kapanna kadar.
1814-1878. B: Berlin Kongresinin kapanndan gnmze kadar).
GOOCH, G.P. History of modern Europe, 1878-1919 (Modern Avrupann Tarihi,
1878-1919). Londra, 1923.
GRANT, A.J. ve Temperley, H.W. Europe in the nineteentf century, 1789-1914 LondraNew York, 1927.
649

HAUSER, H. Histoire diplomatique de lEurope, 1871-1914 (Avrupa Diplomasisinin

Tarihi, 1871-1914). Cilt 1-2. Paris, 1929.
MOON, P. Th. Imperialism and world politics (Emperyalizm ve Dnya Politikas).
New York, 1927.
RENOUVIN, P. La crise Europenne et la Grande Guerre, 1904-1918 (Dnya
Bunalm ve Byk Sava, 1904-1918). Paris, 1934 (Peuples et civilisations -Halklar
ve Uygarlklar, 19).
RENOUVIN, P. ve bakalarnn da katlmasyla. La paix arme et la Grande Guerre,
1871-1919 (Silahl Bar ve Byk Sava, 1871-1919). Paris, 1939.
SONTAG, R.J. European diplomatic history, 1871-1932 (Avrupa Diplomasisinin
Tarihi, 1871-1932). New York-Londra, 1933.

A) Kaynaklar
WILHELM VON PRUSSIA. Prusya mparatoru Wilhelmin Rus mparatoru III.
Aleksandra drt mektubu. Kzl Arivler, 1922, cilt 2.
1877 Trk-Rus savandan sonra ayn yl Berlinde toplanan Avrupal byk Devletler
Kongresi. Moskova, 1878.
LAMSDORF, V. Gnce, 1886-1890. Moskova-Leningrad, 1926.
LAMSDORF, V. Gnce, 1891-1892. Moskova-Leningrad, 1934.
LAMSDORF, V. Gnce, 1894-1895. Kzl Arivler, 1931, cilt 3.
NELDOV, A. 1882 ylnda Boazlarn igali zerine. A. Nelidov tarafndan sunulmu
olan and. Kzl Arivler, 1931, cilt 3.
PAVLOV, P. Rus arlnn Bulgaristandaki maceralar. Belgeler derlemesi.
Moskova, 1935.
Rus-Alman likileri. Gizli belgeler. Kzl Arivler, 1922, cilt 1.
SKOBELEV, M. 1882 ylnda Pariste verilen sylev. E. Tarlnin giri yazsyla. Kzl
Arivler, 1928, cilt 2.
1875 Fransz-Alman Bunalm. A. Yerusalimskinin giri yazsyla. Kzl Arivler,
1938, cilt 6.
UVALOV, P. 1878 Berlin Kongresi zerine. V. Kovstovun giri yazsyla. Kzl
Arivler, 1933, cilt 4.
Accounts and papers. State papers. (Blue books.) Londra, 1876-1878.
France. Ministre des Affaires trangres. Documents diplomatiques. Affaires dOrient,
1875-1876-1877. Appendice. Confrence de Constantinople, dcembre 1876 -janvier 1877 (Fransa. Dileri bakanl. Diplomatik belgeler. Dou sorunlar, 18751876-1877. Ek. stanbul Konferans. Aralk 1876 Ocak 1877). Paris, 1877.
sterreich -Ungarn. Ministerium des Aussern. Aktenstcke aus den Korrespondenzen
des K. u. K. Ministeriums des Aussern ber orientalische Angelegenheiten
(Rotbcher). Wien, 1878. Vol. 16 Mai 1873 bis 31. Mai 1877. Vom 7. April 1877
bis 3. November 1878.
SABUROV, P. A. The Saburov memoirs of Bismarck and Russia Sambridge. 1929.
STAAL, G.F. Ch. Correspondance diplomatique, 1884-1900. Publ. par A. Meyendorff
650

(Diplomatik yazmalar, 1884-1900. A. Meyendorff tarafndan Yaynlanmtr).

Cilt 1-2. Paris, 1929.
TEMPERLEY, H.WV. ve PENSON L.M. Foundations of British foreign policy from
Pitt (1792) to Salisbury (1902) or Documents, old and new Cambridge, 1938.
Unprinted documents. Russo-British relations during the Eastern crisis. Ed. by R.W.
Seaton-Watson. Slavonic Reviews, 1924-1926. Cilt 3-4.
VICTORIA, Kralie. The letters of Queen Victoria. Second series. A selection from
Her Majestys correspondence and journal between the years 1862 and 1885. Ed.
by G. E. Buckle Cilt 2, 1870-1878. Londra, 1926. Cilt 3, 1879-1885. Londra, 1928.
VICTORIA, Kralie. The letters of Queen Victoria. Third series. A selection from Her
Majestys correspondence and journal between the years 1886 and 1901 Cilt 1,
1886-1901. Londra, 1930.
GNATEV, N. Anlar... 1875-1877. Tarih Habercisi, 1914, cilt 135, Ocak, Temmuz.
GNATEV, N. Anlar...1864-1874. Petrograd, 1916.
GNATEV, N. 1877-1878 savandan nce Avrupa bakentlerine gezi. Eski Rus
Yaptlar, 1914, cilt 157, Mart-Eyll.
KARSOV, . Diplomasi kulisleri. St. Petersburg, 1908.
BILLOT, A. La France et lItalie, histoire des annes troubles, 1881-1899 (Fransa ve
talya, kargaal yllarnn tarihi, 1881-1899). Cilt 1-2, Paris, 1905.
BISMARCK, O. Gedanken und Erinnerungen Cilt 1-3. New York-Stuttgart, 1896-1922.
BLOWITZ, H.S. My memoirs Londra, 1903.
BLUNT. W. Secret history of the English occupation of Egypt. Being a personal narrative of events Londra, 1907.
BROGLIE, L. Mission de M. de Kontraud -Biron Berlin, 1872-1878 (Correspondant).
(M. de Gontaud-Bironun Berlin Bykelilii, 1872-1878), Correspondant dergisi. Paris, 1895: 25 Temmuz, 25 Austos ve 10 Ekim.
BLOWM, B. Denkwrdigkeiten. Hrsg. von F. von Stockhammern. T. 4. Jugend und
Diplomatenjahre Berlin, 1931.
CRISPI, F. The memoirs of Francesco Crispi, tr. by M. Princhard-Agnetti from the documents collected and ed. by Th. Palamenghi-Crispi Cilt 1-3. Londra, 1912-1914.
CROMER, E.B. Modern Egypt (Modern Msr). Cilt 1-2, Londra, 1908.
CYON, E. Histoire de lEntente Franco-Russe. Documents et souvenirs, 1886-1894
(Fransz-Rus ttifak Tarihi. Belgeler ve Anlar, 1886-1894). Paris, 1895.
DREUX, A. Dernires annes de lAmbassade en Allemagne de M. de Gontaud
-(Birionun Almanyadaki son Bykelilik yllar, 1874-1877). Paris, 1907.
ELLIOT, H. Some revolutions and other diplomatic experiences Londra, 1922.
FREYCINET, C. La question dEgypte (Msr Sorunu). Cilt 1-2, Paris, 1906.
FREYCINET, C. Souvenirs, 1878-1893 (Anlar, 1878-1893). Cilt 1-2, Paris, 1913.
GONTAUD-BIRON, E. Mon Ambassade en Allemagne, 1872-1873. Avec avant-propos et notes par A. Dreuxnn nsz ve notlaryla Paris, 1913.
HOHENLOHE-SCHILLINGSFRST, Ch. Denkwrdigkeiten. Hrsg. von F. Curtius
Cilt 1-2 Stuttgart-Leipzig, 1907.
LOFTUS. Diplomatic reminiscences (Diplomatik anmsamalar). 2. seri, 1862-1879.
Cilt 1-2 Londra, 1894.
651

LUCIUS VON BALLHAUSEN. Bismarck-Erinnerungen des Staatsministers Freiherrn

Lucius von Ballhausen. 4-6 Aufl. Stuttgart-Berlin, 1921.
RADOWITZ, J.M. Aufzeichnungen und Erinnerungen aus dem Leben des Botschafters
Joseph Maria von Radowitz. Hrsg. von H. Holborn Cilt 1, 1839-1877. Cilt 2, 18781890. Stuttgart-Berlin, 1925.
SABOUROV, P.A. Russie, France, Allemagne, 1870-1880. La Revue de Paris (Rusya,
Fransa, Almanya. Paris Dergisi). 1912, Mart-Nisan saylar, cilt 2.
SCHWEINITZ, H.L. Denkwrdigkeiten des Botschafters General von Schweinitz Cilt
1-2. Berlin, 1927.
TOUTIN, E. III.Alexandre et la la Rpublique Franaise. Souvenirs dun tmoin, 18851888 (III.Aleksandr ve Fransz Cumhuriyeti. Bir tann anlar, 1885-1888). Paris,
1929.
WALDERSEE, A. Denkwrdigkeiten des General-Feldmarschalls Alfred Grafen von
Waldersee. Bearb. und hersg. von H. O. Meisner Cilt 1-3. Stuttgart-Berlin, 19231925.

B) Tarih Aratrmalar
MARX, K. Alman Sosyal-Demokrat Parti Komitesine. Marx ve Engels Arivleri, cilt 1.
ENGELS, F. Sava Konusunda Yar Resm Ulumalar.
ENGELS, F. Avrupa Silahszlanabilir mi?
ENGELS, F. Rus arlnn D Politikas.
STALN, J. Engelsin Rus arlnn D Politikas balkl yazs zerine. Bolevik
dergisi 1941.
STALN, J. Rus Komnist (Bolevik) Partisi XIV.Kongresine sunulan merkez komitesi
siyasal raporu. Leninizmin sorunlar, Moskova-Leningrad, 1928.
ANUNA, A. 1878 Berlin Kongresi, St.Petersburg,1912.
GORYANOV, S. stanbul ve anakkale Boazlar. St.Petersburg ve Devlet arivlerinde korunan diplomatik yazmalarn nda. St.Petersburg,1907.
YERUSALMSK, A. 1875 alarm. Ranion Tarih Enstits Andlar. 1928, cilt 6.
JIGAREV, S. Dou Sorunu Karsndaki Rus Politikas. Cilt 1-2. Moskova, 1890.
MARTENS, F. Dou Sava ve Brksel Konferans, 1879-1878. St.Petersburg,1879.
MARTENS, F. Rusya ve ngiltere Orta Asyada... St.Petersburg, 1880.
MURATOV, K. Dou Bunalmnda ngilterenin Rol. Marksist Tarihi dergisi, 1940.
ROTSTEIN, F. Msrn Fethi ve Kleletirilmesi. Moskova-Leningrad, 1925.
AZKN, S. Avusturya-Rusya-Almanya ttifaknn Sonu. Cilt 1, 1879-1884. Moskova,
1928.
TATEV, S. Rus Diplomasisinin Gemii. Tarihsel aratrmalar ve Eletirisel Yazlar.
St.Petersburg,1890.
KVOSTOV, V. Bismarck D Politikasnn Bunalm. Marksist Tarihi dergisi, 1934.
ALBIN, P. LAllemagne et la France en Europe, (1885-1894 yllar arasnda Avrupadaki
Almanya ve Fransa) Paris, 1913.
ARGULL. The Eastern question (Dou Sorunu). Cilt 1-2 Londra, 1879.
652

BECKER, O. Bismarck und die Einkreisung Deutschland. Cilt 1. Birmarcks

Bndnispolitik Berlin, 1923.
CHARMATZ, R. Geschichte der auswrtigen Politik sterreichs im 19. Jahrhundert
Cilt 1-2. Leipzig-Berlin, 1918.
CHIALA. Pagina di storia contemporanea Cilt 1-3 Torino, 1895-1898.
CHIRCI. V. Middie eastern question (Orta Dou Sorunu). Londra, 1904.
DARMSTADTER, P. Geschichte der Aufteilung und Kolonistaion Afrikas seit dem
Zeitalter des Entdeckungen. T. 2. Geschicte der Aufteilung Afrikas, 1870-1919.
Berlin-Leipzig, 1920.
DAUDET, E. Histoire diplomatique de lalliance Franco-Russe, 1873-1893 (1873-1893
Fransz-Rus ttifaknn Diplomatik Tarihi) Paris, 1894.
DESPAGNET, F. La diplomatie de la Troisime Rpublique et le droit des gens (nc
Cumhuriyetin diplomasisi ve uluslararas hukuk). Paris, 1904.
FULLER, J. V. Bismarcks diplomacy at its zenith Cambridge, 1922.
FULLER, J. V. The war scare of 1875. American historical review, 1919, January.
GOOCH. G. P. Franca-German relations 1871-1914 (1871-1914 Yllar Arasnda
Fransz Alman likileri) Londra, 1928.
GORIAINOV, S. The end of the alliance of the Emperors. Amerikan historical review
(mparatorlar ttifaknn Sonu. Amerikan Tarih Dergisi, 1918, cilt XXIII, no. 2.
HAGEN, M. Bismarck Kolonialpolitik (Bismarckn Smrge Politikas). Stuttgart,
1923.
HARRIS, D. Diplomatic history of the Balkan crisis of 1875-1878: The first year.
Londra-New York, 1936. (Hoover war liberary publ. II.)
HELLER, E. Das deutsch-sterreichisch-ungarische Bndnis in Bismarcks
Aussenpolitik. Berlin, 1925.
HELMS, A. Bismarck und Russland. Inaug. Dissertation
HERZFELD, H. Deutschland und das geschlagene Frankreich, 1871-1873.
Friedenschluss. Kriegsentshdiung. Besatzungszeit Berlin, 1924.
HOLBORN, H. Bismarck europische Politik zu Beginn der siebziger Jahre und die
Mission Radowitz... Mit ungedruckten Urkunden aus dem politischen Archiv des
Auswrtigen Amtes und dem Nachlass des Botschafters von Radowitz Berlin, 1925.
Italicus (Takma ad). Italiens Dreibundpolitik, 1870-1896 Mnih, 1928.
JAPIKSE, N. Europa und Bismarck Friedenspolitik (Europa en Bismarcks vredespolitick). Die internationalen Beziehungen von 1871 bis 1890 Berlin, 1927.
LANGER, W. L. The European powers and the French occupation of Tunis 1878-1881.
American historical review, 1925, vol. XXX, no. 1.
LANGER, W. L. European alliances and alignements, 1871-1890 New York, 1931.
LANGER, W. L. Franco-Russian alliance 1890-1894 Cambridge, Mass-A.B.D. -Londra,
1929.
LEROY-BEAULIEU, A. La France, la Russie et lEurope (Fransa, Rusya ve Avrupa).
Paris, 1888.
MEDLICOTT, W. N. The Mediterranean agreements of 1887. Slavonic Review 1926,
cilt V. no. 13.
NOLDE, V. Lalliance Franco-Russe. Les origines du systme diplomatique davant653

guerre (Fransz-Rus ittifak. Sava ncesindeki diplomatik sistemin kkenleri).

Paris, 1936. (Intstitut dtudes Slaves de lUniversit de Paris. Collection historique,
7-Paris niversitesi Slav Aratrmalar Enstits. Tarih dizisi, 7.)
PINON, R. France et Allemagne, 1870-1913 (Fransa ve Almanya, 1870-1913). Paris,
1913.
PLEHN, H. Bismarcks auswrtige Politik nach der Reichsgrndung Mnih-Berlin,
1920.
RACHFAHL, F. Deutschland und die Weltpolitik, 1871-1914. T. 1. Die Bismarcksche
Aera Stuttgart, 1923.
ROSEN, G. Die Stellungnahme der Politik Bismarcks zur Frage der staatsform in
Frankreich von 1871 bis 1890. (Auf Grund der Aktenpublikation des Auswrtigen
Amts.) Detmold, 1924.
ROTHFELS, H. Bismarcks englische Bndnispolitik Stuttgart-Berlin, 1924.
ROUIRE, A.M.F. La rivalit Anglo-Russe aux XIX.sicle en Asie. Golfe Persique,
frontires de lnde (XIX.yzylda Asyadaki ngiliz-Rus rekabeti. ran krfezi, Hint
snrlar). Paris, 1908.
ROQUES, P. Le contrle militaire interalli en Allemagne. Septembre 1919 janvier
1927 (Almanyadaki mttefikler aras asker kontrol. Eyll 1919 Ocak 1927). Paris,
1927.
SALVATORELLI, L. LItalia nella politica internazionale dellEra Bismarkiana. Rivista
storica taliana 1923, Nisan says.
SALVEMINI, G. La politica estera della destra, 1871-1876. Rivista dItalia. 1924,
Novembre 15; 1925, Gennaio 15; Febraio 15.
SALVEMINI, G. Mussolini diplomate (Diplomat olarak Mussolini). Paris, 1932.
Sanctions: The character of international sanctions and their application. 2nd ed.
Londra, 1935.
SCHACHER, G. Mitteleuropa und die westliche Welt Prag, 1936.
SCHEFER, Ch. Dune guerre lautre. Essai sur la politique extrieure de la Troisime
Rpublique, 1871-1914 (Bir savatan brne. nc Cumhuriyetin d politikas zerine deneme, 1871-1914). Paris, 1920.
SCHNEMANN, K. Die Stellung sterreich -Ungarns in Bismarck Bndnis politik.
Archiv fr Politik und Geschichte. 1926. Hft. 6.
SETON-WATSON, R. W. Disraeli, Gladstone and the eastern question. A study in
diplomacy and party politcs Londra, 1935.
SFORZA, C. Diplomatic since the treaty of Versailles New Haven -Londra, 1928 (The
institute of politics publications.) Williams college. Williamstown, Mass.
SIMONDS, F.H. ve EMENY, B. The great powers in world politics. International relations and economic nationalism New York, 1935.
SIKOSKY, Th. Die Balkanpolitik sterreich-Ungarns seit 1866 Cilt 1-2. StuttgartBerlin, 1913-1914.
SLOVS, H. La France et lUnion Sovitique. Prf. de H. Torrs (Fransa ve Sovyetler
Birlii. H. Torrsin nszyle). Paris, 1935.
STEWART, R.B. Treaty relations of the British commonwealth of Nations New York
1939.
654

SUMNER, B.H. Russia and the Balkans, 1870-1880 (1870-1880 Yllar Arasnda Rusya
ve Balkanlar). Londra, 1937.
Survey of international affairs, 1920-1938. By A. J. Toynbee and oth. Londra, Oxford,
1925-1942.
TABOUIS, G. They called me Cassandra new York, 1942.
TAFFS, W. The war scare of 1875. Slavonic review 1930, cilt 9.
The Treaty of Versailles and after. By Riddel, C.K. Webster, A.J. Toynbee and oth
Londra, 1935.
The United States and the Soviet Union. A report on the controlling faetors in the relations between the United States and the Soviet Union New York, 1933 (Committee
on Russian-American relations -Rus -Amerikan ilikileri komitesi).
TIRARD, P. La France sur le Rhin. Douze anne doccupation rhnane (Fransa Ren
zerinde. Ren Topraklarnn On ki Yllk gali). Paris, 1930.
TORRE, A. Come la Francia simpadroni di Tunisi. Rivista di Roma 1899, NisanMays.
TRENTIN, S. Le fascisme Genve (Cenevredeki Faizm). Paris, 1932.
Trtzchler vo Falkenstein in Bismarck und die Kriegesgefahr des Jahres 1887.
Dargestellt auf Grund der Bd 3-6 der grossen Akten-publikation des Auswrtigen
Amtes und mit Benutzung unverffentlicher Akten des Auswrtigen Amtes und
Reichsarchivs Berlin, 1924.
VAUCHER, P. Post-war France Londra, 1934.
VONDRACEK, F.J. The foreign policy of Czechoslovakia, 1918-1935 (1918-1935
Yllar Arasnda ekoslovakyann D Politikas). New York, 1935.
WACHE, W. System der Pakte: die politischen Vertrge der Nachkriegszeit Berlin,
1938.
WAHL, A. Vom Bismarck der siebzigen Jahre Tbingen, 1920.
WILLIAMS, B.H. American diplomacy. Policies and practice New York-Londra, 1936.
WOLFERS, A. Britain and France between two wars. Conflicting strategies of peace
since Versailles New York, 1940.
WOU, P. Histoire diplomatique de la Chine depuis 1919. La revision des traits faites
avec trangers (1919 ylndan bu yana inin diplomatik tarihi. in ile Yabanc
lkeler Arasnda Yaplm Olan Antlamalarn Revizyonu). Paris, 1932.
ZIEMKE, K. Die neue Trkei. Politische Entwicklung 1914-1929 Stuttgart, 1930.
ZIMMERN, A. The League of Nations and the rule of law 1918-1935 Londra, 1936.

C) Biyografiler
NEVEDENSK, S. Katkov ve a. St.Petersburg, 1888.
TATEV, S. II.Aleksandrn Saltanat ve Hayat. Cilt 2. St.Petersburg, 1903.
AUBERT, O. Louis Barthou. Prf. de G. Doumergue (Louis Barthou. G. Doumerguein
nszyle). Paris, 1935.
BAKER, R.S. Woodrow Wilson. life and letters... Vol. 6. Facing war, 1915-1917. New
York, 1937.
655

BARTEL, P. Le Marchal Pilsudski (Mareal Pilsudski). Paris, 1935.

BIRKENHEAD, F.W. Frederick Edwin, earl of Birkenhead. B. his son. Foreword by D.
Lloyd George. Appreclation by A. Chamberlain Cilt 1-2. Londra, 1933-1935.
BRUUN, G. Clemenceau. Cambridge, Mass. A.B.D. 1943 (Makers of modern Europe).
BRYN-JONES, D. Frank B. Kellog -a biography (Frank B. -bir biyografi). New York,
1937.
CECIL, G. Life of Robert Marquis of Salisbury (Salisbury Markisi Robertin hayat).
Cilt 1-4. Londra, 1931-1932.
CHAPPLE, J. M. Life and times of Warren G. Harding our after war president Boston,
1924.
CHURCHILL, W. Lort Randolph Churchill. Cilt 1-2. Londra-New York, 1906.
EDWARDS. J. H. Sir William White... For six years Ambassador at Constantinople.
His life and correspondence Londra, 1902.
EDWARDS, J. H. David Lloyd George. The man and the statesman. With an introd. by
J.J. Davis Cilt 1-2. Londra, 1931.
ELLIOT, A.R.D. Life of George Hoachim Goschen, first Viscount Goschen, 1831-1907
(Goschen birinci Viskontu George Hoachim Goschenn hayat, 1831-1907). Cilt
1-2. Londra, 1911.
FITZMAURICE, E.G.P. Life of Granville (Granvillein Hayat). Cilt 2, Londra, 1905.
FLOURENS, E. III.Alexandre. Sa vie, son oeuvre (III.Aleksandr: Hayat, Yapt). Paris,
1884.
GUEDALLA, Ph. Mr.Churchill. New York, 1942.
GWYNN, S. L. ve TUCKWELL, G. M. Life of the Right Honorable Sir Ch. W. Dilke
Cilt 1-2. Londra-New York, 1917.
HAMADA, K. Prince Ito (Prens to). Londra, 1936.
HAMLTON, M. A. James Ramsey Mac Donald. A biographical sketch Londra, 1929.
IKBAL ALI SHAH. Kemal: Maker of modern Turkey Londra, 1934.
JONHSON, A. C. Viscount Halifax (Vikont Halifax). New York, 1941.
KESSLER, H. Walter Rathenau. Sein Leben und sein Werk (Walter Rathenau. Hayat
ve Yapt). Berlin, 1928.
MAINE, B. S. Franklin Roosevelt, his life and achievement Londra, 1938.
MONNYPENNY, W.F. ve BUCKLE, G.E. The Life of Benjamin Disraeli, earl of
Beaconsfield Cilt 1-6. Londra-New York, 1910-1920.
NEWTON, T.W. Lort Lyons. A record of British diplomacy Cilt 1-2. Londra, 1913.
PAPOUSEK, J. Eduard Benes. Prag, 1934.
RAMBAUD, A. Jules Ferry. Paris, 1903.
RONALDSHAY, L.J.L.D. The life of Lort Curzon. Being the auth. biography of George
Nathaniel, Marquess Curzon of Kedleston Cilt 1-3. Londra, 1928.
ROSI. Cairoli. Cilt 1-2. Bologna, 1929.
SAMNE, G. Raymond Poincar. Politique et personnel de la III.Rpublique. Lettreprface de E. Herriot (Raymond Poincar. III.Cumhuriyetin politikas ve kadrosu.
E. Herriotun nsz-mektubu). Paris, 1933.
SHARMAN, L. Sun Yat Sen. His life and its meaning. A critical biography New York,
1934.
656

SUAREZ, G. Briand. Sa vie, son oeuvre, avec son journal et de nombreux documents
indits (Briand. Hayat, yapt, ayrca gncesiyle ve hibir yerde yaynlanmam
birok belgeyle birlikte). Cilt 1-3. Paris, 1938-1939.
VALLENTIN, A. Stresemann. Vom Werden einer Staatsidee Leipzig, 1930.
WERTHEIMER, E. Graf Julius Andrassy, sein Leben und seine Zeit. Nach ungedruckten Quellen Cilt 1-3. Stuttgart, 1910-1913.

A) Kaynaklar
ran Konusundaki ngiliz-Rus Rekabeti, 1890-1906. Kzl Arivler, 1933, 1.
Boxerler Ayaklanmas. A. Popovun giri yazsyla. Kzl Arivler, 1926, cilt 1.
II.WILHELM, Alman mparatoru. II.Nikola ile Mektuplama, 1894-1914. MoskovaPetrograd, 1923.
WITTE, S. Fransz Basn ve Rusyaya Yaplan stikrazlar. E. Tarlin giri yazsyla,
Kzl Arivler, 1925, cilt 10.
17-30 Temmuz 1907 tarihlerinde Rus ve Japon hkmetleri arasnda imzalanan siyasal anlamaya ilikin belgeler. St.Petersburg, 1907.
1903-1904 yllarndaki Rus-Japon mzakerelerine ilikin olan ve Uzak Dou zel komitesi kanlaryasnda saklanm bulunan belgeler. St.Petersburg, 1905.
Eski Dileri Bakanlnn gizli belgeleri nda, Dnya Sava dneminde Avrupal
byk Devletler ve Osmanl mparatorluu. stanbul ve Boazlar sorunu. E.
Adamovun ynetiminde. Cilt I-II. Moskova, 1925-1926.
ZAYONOVSK, A. Bosna ve Hersekin lhak Sorunu zerine. Kzl Arivler, 1925,
cilt 3.
Kiao-eunun 1897 Ylnda Almanya Tarafndan lhak. F. Rotsteinn giri yazsyla.
Kzl Arivler, 1932, cilt 1-2.
in-Japon Sava dnemi, 1894-1895. Kzl Arivler, 1932, cilt 1-2.
1899 ylnda toplanan La Haye Konferansnn tarihine katk. Teleovann giri yazsyla. Kzl Arivler, 1932, cilt 1-2. Kokovtsevin 1905-1906 istikraz konusunda
yapt mzakereler. B. Romanovun giri yazsyla. Kzl Arivler, 1925, cilt 3.
KOKOVTSEV, V. E. Netzlinle Mektuplamalar. F. Rotsteinn giri yazsyla. Kzl
Arivler, 1923, cilt 4.
Rus-Japon Savann Sonu. (24 Mays 1905 gn arskoe Selodaki asker konferans).
B. Romanovun giri yazsyla. Kzl Arivler, 1928, cilt 3.
1917 ylnda Petrogradda toplanan Mttefikler Konferans. E. Martinovun giri yazsyla. Kzl Arivler, 1927, cilt 1.
MARTENS, F. Martensin Avrupa ve in balkl ksa tantma yazs. E. Martinovun
giri yazsyla. Kzl Arivler, 1927, cilt 1.
1910-1914 yllar arasnda Fransz-Rus ilikilerinin tarihi iin malzemeler. Eski
Dileri Bakanlndaki gizli diplomatik belgeler derlemesi. Moskova, 1922.
Dnya Sava dneminde arlk Rusyasnn uluslararas alandaki mali durumu. A.
ingarevin 20 Haziran 1916 tarihli raporu. Kzl Arivler, 1934, cilt 3.
MLYUKOV, P. Gnce... Kzl Arivler, 1932, cilt 5-6.
657

MLYUKOV, P. ve TERESENKO, M. Geici hkmetin Bykelileriyle yazmalar.

A. Popovun giri yazsyla. Snf mcadelesi 1931, no. 5.
Rus-Japon Savann Arifesinde. Aralk 1900 Ocak 1902. Kzl Arivler, 1934, cilt 2.
Algeciras Konferans ve 1906 istikraz zerine yeni belgeler. Kzl Arivler, 1931, cilt 1.
Rus Emperyalizminin Uzak Doudaki lk Admlar (1888-1903). A. Popovun giri
yazsyla. Kzl Arivler, 1924, cilt 6.
Portsmouth. B. Romanovun giri yazsyla. Kzl Arivler, 1924, cilt 6.
Portsmouth Antlamas. Moskova, 1939.
1896 tarihli Boazlar lhak Tasars. V. Kvostovun giri yazsyla. Kzl Arivler,
1931, cilt 4-5.
Eski Dileri Bakanlndaki gizli belgelerin nda, Anadolu Trkiyesinin blm. E. Adamovun ynetiminde. Moskova, 1924.
Rusya ve Algeciras Konferans. A. Yerusalimskini giri yazsyla. Kzl Arivler, 1930,
cilt 4-5.
1905 Ylnda Bjrkede mzalanan Rus-Alman Antlamas. Belgeler. Kzl Arivler,
1924, cilt 5.
SAZONOV, S. Eski Dileri Bakan S. Sazonov tarafndan 1910-1912 yllar arasnda
ar Nikola Romanova sunulan raporlar. Kzl Arivler, 1923, cilt 3.
Mavi Kitap. 1914 savana ilikin Srp diplomatik yazmalar. Petrograd, 1915.
TATEV, S. 1904 ylnda Berlinde V. Pleveye yollanan telgraflar. Kzl Arivler,
1926, cilt 4.
Sava boyunca mttefikler arasnda toplanan mali Konferanslar. Maliye Bakan P.
Barkn raporlar. Kzl Arivler, 1924, cilt 5.
1900 ylnda Rus diplomasisi ve Doudaki Rus sorunlar. M. Povrovskinin giri yazsyla. Kzl Arivler, 1926, cilt 5.
1913-1914 yllarnda arlk Rusyas ve Moolistan. A. Popovun giri yazsyla. Kzl
Arivler, 1929, cilt 6.
Rus-Japon sava dneminde arlk Rusya ve ran. A. Popovun giri yazsyla. Kzl
Arivler, 1933, cilt 4.
1898-1911 yllar arasnda arlk ynetimi ve Boazlar sorunu. V. Kvostovun giri
yazsyla. Kzl Arivler, 1933, cilt 6.
Lalliance Franco-Russe. Origines de lalliance. Convention militaire 1892-1899 et convention navale de 1912 (Fransz-Rus ittifak, ttifakn kkenleri. 1892-1899 yllarn kapsayan asker anlama ve 1912 ylnda yaplan deniz anlamas). Documents
diplomatiques -Fransa, Dileri bakanl. Diplomatik belgeler.)
Bayerische Dokumente zum Kriegsausbruch und zum Versailler Schuldspruch im
Auftrage des Bayerischen Landtages. Hrsg. vom Abgeordneten P. Dirr. MnihBerlin, 1922.
British documents on the origins of the war, 1898-1914. Ed. by G.P. Gooch and H.
Temperley Cilt 1-2. Londra, 1926-1938.
Die deutschen Dokumente zum Kriegsausbruch, 1914. Vollstndige Summlung der
von. K. Kautsky zusammengestellten Aktenstcke mit einigen Ergnzungen im
Autrage des Auswrtigen Amtes nach gemeinsamer Dursicht mit K. Kautsky hrsg.
von Montgelas un Schcking Cilt 1-4. Berlin, 1927.
658

Diplomatische Aktenstcke zur Vorgeschichte des Krieges, 1914 Viyana, 1914.

(Osterreich-Ungarisches Rotbuch.
Diplomatische Aktenstcke zur Vorgeschichte des Krieges, 1914. Ergnzungen und
Nachtrage zum sterreich-Ungarischen Rotbuch Cilt, 1-3. Viyana, 1919. (Rebuplik
sterreich. Staatsamt Ausseres.
HERTSLET, E. The map of Arrica by treat. 3d ed. rev. and completed to the end of 1908
by R.W. Brant and H.L. Sherwood Cilt 1-3. Londra, 1909.
HOUSE, E.M. The intimate papers of colonel House arranged as a narrative by Ch.
Seymour Cilt 1-4. Boston-New York, 1926-1928.
The Lansing papers, 1914-1920 Cilt 1-2. Washington, 1939-1940. (United States.
Department of State. Papers relating to the foreign relations of the U.S.A.
1914-1918. World War (1914-1918. Dnya Sava). Cilt 1-8. Washington, 19221929. (United States. Deparment of State. Papers relating to the foreign relations
of the U.S.A. Amerika Birleik Devletleri. Dileri Bakanl. Amerika Birleik
Devletlerinin d ilikilerine ilikin evrak.)
Osterreich-Ungarns Aussenpolitik von der bosnischen Krise 1908 bis zum
Kriegsausbruch, 1914, Diplomatische Aktenstcke des sterreichisch Ungarischen
Ministeriums des Aussern. Ausgewhlt von. L. Bittner, Cilt 1-9. Viyana-Leipzig.
1930.
TIRPITZ, A. Politische Dokumente (Siyasal belgeler). Cilt 1-2. Stuttgart-Berlin, 19241926.
VICTORIA, Kralie. The letters of Queen Victoria. Third series. A selection from Her
Majestys correspondence and journal between the years 1886 and 1901. Ed. by
G.E. Buckle Cilt 1-3. Londra, 1931-1932.
Zur europischen Politik, 1897-1914. Unverffentliche Dokumente. Im amt lichen
Auftrge hrsg. unter Leitung von B. Schwertfeger Cilt 1-5. Berlin, 1919.
WITTE, S. Anlar, Cilt 1-3. Leningrad, 1923-1924.
Rus-Japon sava. A. Kuropatkin ile N. Lineviin gncelerinin altnda. Leningrad,
1925.
ALDROVANDI MARESCOTTI, L. Guerra diplomatica. Ricordi e frammenti di diario, 1914-1919. Milano, 1938.
BERTIE, F. L. The diary of Lort Bertie of Thame. Ed. by A.G. Lennox. With a foreword
by Grey of Fallodon Cilt 1-2. Londra, 1924.
BETHMANN-HOLLWEG, Th. Betrachtungen zum Weltkriege Cilt 1-2. Berlin, 19191921.
BLUNT, W.S. My diaries. Being a personal narrative of events, 1888-1914. With a foreword by land Gregory Cilt 1-2. New York, 1919-1923.
BOGITSCHEVITCH, H. M. Kriegsursachen. Beitrge zur Erforschung der Ursachen
des europischen Krieges mit spezieller Bersksichtigung Russlands und Serbiens.
Zrih, 1919.
BOGITSCHEVITCH. M. Les causes de la guerre (Savan nedenleri). Paris, 1925.
BUCHANAN, My mission to Russia (Rusyadaki grevim). Cilt 1-2. Boston, 1923.
BLOW, B. Denkwrdigkeiten. Hrsg. von F. Stockhammern Cilt 1-3. Berlin, 19301931.
659

BURIAN, S. Drei Jahre aus der Zeit meiner Amtsfhrung im Kriege Berlin, 1923.
CAILLAUX, J. Agadir: Ma politigue extrieure (Agadir: Benim d politikam). Paris,
1919.
CHURCHILL, W. The world crisis New York, 1931.
CONRAD VON HTZENDORFF, F. Aus meiner Dienszeit, 106-1918. Cilt 1-5.
Viyana-Berlin, 1921-1925.
CZERNIN, O. Im Weltkriege. 2. Aufl. Berlin-Viyana, 1919.
ECKARDSTEIN, N. Lebenserrinerungen und politische Denkwrdigkeiten Cilt 1-3.
Leipzig, 1919-1921.
EULENBURG-HERTZFELD, Ph. Aus 50 Jahren. Erinnerungen. Tagebcher und
Briefe aus dem Nachlass des Frsten Philipp zu Eulenburg-Hertzfeld. 2 Aufl.
Berlin, 1925.
GREY OF FALLODON, E. Twenty five years, 1892-1916 Cilt 1-2. New York, 19251926.
HAMMANN, O. Bilder aus der letzten Kaiserzeit Berlin, 1922.
HAMMANN, O. Deutsche Weltpolitik, 1890-1912 Berlin, 1925.
HANSEN, Z. Lambassade Paris de Baron de Mohrenheim, 1884-1898 (Mohrenheim
Baronunun 1884-1898 yllar arasndaki Paris Bykelilii). Paris, 1907.
HAYASHI, T. The secret memoirs of count Tadasu Hayashi G.C.V.O. Ed. by A.M.
Pooley New York-Londra, 1915.
HELPFERICH, K. Der Weltkieg (Dnya Sava). Berlin, 1919. Cilt 1. Die Vorgeschihcte
des Weltkrieges Cilt 2. Vom Krieksausbruch bis zum uneingeschrnkten
U-Bootkrieg. Hrsg. von K.A. von Mller.
HOHENLOHE, SCHILLINGSFRST, C. K. Denkwrdigkeiten der Reichskanzlerzeit.
Hrsg. von K.A. von Mller Stuttgart-Berlin, 1931.
ISHII KIKUJIRO. Diplomatic commentaries. Transl and ed. by W.R. Langdon
Baltimore, 1936.
ISVOLSKI, A. Recollections of a Foreign Minister. (Memoirs of A. svolski.) Transl. by
C.L. Seeger Garden City-Toronto, 1921.
KIDERLEN-WAECHTER. Der Staatsmann und Mensch. Briefwechsel und Nachlass.
Hrsg. von E. Jckh Cilt 1-2. Stuttgart, 1925.
LICHNOVSKI, K.M. Aus dem Wege zum Abgrund. Londoner Berichte, Erinnerungen
und sonstige Schriften Cilt 1-2. Dresden, 1927.
LICHNOVSKI, K.M. Meine Londoner Mission, 1912-1914. Mit einem Vor Wort von
O. Nippold. Anhang:Erklrungen Sir E. Greys am 3. Aug. 1914, Denkschrift von
Muchion, Erklrungen von Minister Pichon am 1. Mrz 1918.
LLOYD GEORGE, D. War memoirs (Sava Anlar). Cilt 1-6. Boston, 1934-1938.
LOUIS, G. Les carnets de Georges Louis, directeur des affaires politiques au Ministre
des Affaires trangres, Ambassadeur de France en Russie (Dileri Bakanl siyasal iler dairesi Bakan ve Fransann Rusya Bykelisi Georges Louisnin not
defterleri). Cilt 1-2. Paris, 1926.
LUDENDORF, E. Meine Kriegserinnerungen, 1914-1918 Berlin, 1919.
NEKLOUDOV, A. Souvenirs diplomatiques. En Sude pendant la Guerre Mondiale.
Avec une prface de G. Hanotaux (Diplomatik anlar. Dnya Sava sresince
svete. G. Hanotauxnun nszyle). Paris, 1920.
660

PALEOLOGUE, M. La Russie des Tsars pendant la Grande Guerre (Byk Sava

Boyunca arlarn Rusyas). Cilt 1-3. Paris, 1926.
POINCARE, R. Au service de la France. Neuf annes de souvenirs (Fransann hizmetinde. Dokuz Yllk Anlar). Cilt 1-10. Paris, 1926-1933.
POURTALS, F.L. Am Scheidewege zwischen Krieg und Frieden. Meine letzten
Verhandlungen in Petersburg. Ende Juli 1914. Verffentlich mit Genehmigung des
Auswrtigen Amtes Charlottenburg, 1919.
ROSEN, R. Fifty years of diplomacy Cilt 1-2. New York, 1922.
TIRPITZ, A. Erinnerungen Leipzig, 1919.
II.WILHELM, mparator. Ereignisse und Gestalten aus den Jahren 1878-1918. LeipzigBerlin, 1922.
WORD, J. With the Die Hards in Siberia Londra, 1920.

B) Resm Belgeler
Yakutistanda 1922 ylndaki i sava hakknda. (. Martinovun nszyle.) Kzl
Arivler, 1937, cilt 3 (82), s. 119-135.
Kuzey kesimdeki mdahale hakknda. (N. Prokopenkonun nszyle.) Kzl
Arivler, 1940, cilt 1 (98), s. 125-144.
Rusyann gneyine yaplan Fransz mdahalesi hakknda (Aralk 1918-Nisan 1919).
Kzl Arivler, 1926, cilt 6 (19), s. 3-38.
ngilizler Kuzeyde (1918-1919). (. Mintzin nszyle.) Kzl Arivler, 1926, cilt 6
(19), s. 39-52.
Emperyalist savan bilanosu. Bar antlamalar koleksiyonu. (Dileriyle grevli
Halk komiserlii yaynlar.) I.Versay antlamas, Moskova, 1925, XXXI-198 sayfa.
II.Saint-Germain antlamas, Moskova, 1925, XX-176 sayfa. III.Neuilly antlamas,
Moskova, 1926, XIII-129 sayfa. IV.Trianon antlamas, Moskova, 1926, XXVII-184
sayfa. V.Svres antlamas ve Lozanda imzalanan belgeler, Moskova, 1927, LI-303
sayfa.
Cenova Konferans (stenolu kontrand). Malzemeler ve belgeler. Fasikl I. Moskova,
Dileriyle grevli Halk Komiserlii yaynlar, 1922.
La Haye Konferans, 1922 yl Haziran ve Temmuz aylar (Belgeler derlemesi).
Moskova, 1922, 289 sayfa (Dileriyle grevli Halk Komiserlii yaynlar).
Silahlarn snrlandrlmas ile Pasifik Okyanusu ve Uzak Dou sorunlar zerine dzenlenen Washington Konferans, 1921-1922. Bat ve belgelerin eksiksiz evirisi.
Moskova, 1924, 140 sayfa (Dileriyle grevli Halk Komiserlii yaynlar).
Kafkasyal Dallar tarafndan giriilen kardevrim denemesi ve yabanc mdahalesi.
(A. vanovun nszyle.) Kzl Arivler, 1935, cilt 1 (68), s. 125-153.
1918-1919 yllarnda Krm. (Gnll Beyazlar ordusu istihbarat servislerinin ve Don
blgesi diplomatik temsilcisinin toplad malzemeler.) (A. Gukovskinin nszyle.) Kzl Arivler, 1928, cilt 3 (28), s. 142-181; cilt 4 (29), s. 55-85.
1918-1921 yllar arasnda Karelyadaki Finlandiyal Beyaz muhafzlardan kurulu mdahale birliklerinin bozguna uray. A. Feodorovun incelemesi. P. Sofinovun
661

ynetiminde (Bielomorsk), 1944, 167 sayfa. (Karelya-Finlandiya Cumhuriyeti

ileriyle grevli Halk Komiserlii Arivler Seksiyonu).
Vrangel hareketinin balangc, balama nedenleri ve ilk gelimeler. (A. Gukovskinin
nszyle.) Kzl Arivler, 1927, cilt 2 (21), s. 174-181.
1918 ylndaki Ukrayna i savann tarihi zerine. (S. Markovun nszyle.) Kzl
Arivler, 1939, cilt 4 (95), s. 73-102.
Vrangel hkmeti tarafndan gdlen d politikann tarihi zerine. (Vrangel
hkmetinin Fransa ile kurmu olduu ekonomik ilikiler.) Kzl Arivler, 1929,
cilt 1 (32), s. 125-157.
Franszlar tarafndan Odesaya yaplan mdahale zerine. (A. Gukovskinin nszyle.) Kzl Arivler, 1931, cilt 2 (45), s. 53-80.
1919 ylndaki Semenov kardevrim hareketinin tarihi zerine. (E. Elaginin nszyle.) Kzl Arivler, 1934, cilt 6 (67), s. 131-146.
Cenova Konferansna ilikin belgeler (Oturumlarn dzenlenii ve kontrandleri,
komisyon almalar, diplomatik yazmalar, vs.) Moskova, 1922, 459-III sayfa
(Dileriyle grevli Halk Komiserlii yaynlar).
Finlandiyal Beyaz muhafzlar 1919 Fransz mdahalesinin hizmetinde. (G.
Kostomarovun nszyle.) Kzl Arivler, 1940, cilt 1 (98), s. 31-67.
Demokratik Grc hkmeti ve ngiliz Kumandanl arasndaki ilikiler. Kzl
Arivler, 1927, cilt 2 (21), s. 122-173; cilt 6 (25), s. 96-100.
zerk Sibiryadaki geici hkmet. (A. Maksakovun nszyle.) Kzl Arivler, 1928,
cilt 4 (29); 1929, cilt 4 (35); cilt 5 (36).
1918-1919 yllarnda Krmda kurulan blge hkmeti. (A. Gukovskinin nszyle.)
Kzl Arivler, 1927, cilt 3 (22), s. 55-85.
Kuzeydeki mdahale ve kardevrimci hareket. (. Mintzin nszyle.) Kzl Arivler,
cilt 1-2 (60-51), s. 97-116.
1918-1922 yllarndaki Japon mdahalesi. Kzl Arivler koleksiyonu erevesinde .
Mintz tarafndan derlenerek yaynlanm belgeler. Moskova, 1934, 235 sayfa.
Kolak ve Finlandiya. (N. Nelidovun nszyle.) Kzl Arivler, 1929, cilt 2 (33). s.
82-144.
Kzl Kitap. 1918-1920 yllar arasndaki Rus-Polonya ilikilerine dein diplomatik
belgeler derlemesi. Moskova, 1920, 112 sayfa (Dileriyle grevli Halk Komiserlii
yaynlar).
Vrangelin kardevrimci hareketi (geici hkmetin Paristeki Bykeliliinde bulunan malzemelerin nda). (. Mintzin nszyle.) Kzl Arivler, 1930, cilt 2
(39), s. 31-46; cilt 3 (40), s. 3-40.
1920-1925 yllar arasnda Kuzey Sahalinin Japon birlikleri tarafndan igali. Kzl
Arivler, 1937, cilt 3 (82), s. 90-118.
1919 yl balangcnda kardevrimci hkmetlerin d politikas. (Paris
Bykeliliinde bulunan arivler.) (. Mintzin nszyle.) Kzl Arivler, 1929,
cilt 6 (37), s. 69-101.
Polonya ve Gneydeki kardevrim. (Polonyann Denikin ve Vrangelle kurduu ekonomik ilikiler.) (A. Gukovskinin nszyle.) Kzl Arivler, 1931, cilt 4-5 (4748), s. 90-111.
662

Sovyet Sosyalist Federatif Rusya Cumhuriyeti. Dileriyle grevli Halk komiserlii.

VII.Sovyetler Kongresine sunulan kontrand (Kasm 1918-Aralk 1919). Moskova,
1919. Dileriyle grevli Halk komiserliinin VIII.Sovyetler Kongresine sunduu
yllk kontrand (1919-1920), Moskova, 1921. Dileriyle grevli Halk komiserliinin IX.Sovyet Kongresine sunduu yllk kontrand (1920-1921), Moskova,
1921. Sovyet Sosyalist Federatif Rusya Cumhuriyetinin 1922 ylndaki uluslararas
politikas. Dileriyle grevli Halk Komiserliinin kontrands. Moskova, 1923.
Sovyet Sosyalist Federatif Rusya Cumhuriyeti tarafndan 1917-1923 yllar arasnda
yabanc lkelerle yaplan ve hlen yrrlkte olan antlama, anlama ve uzlamalar
derlemesi. Fasikl 1-5, Moskova, 1921-1923.
Sovyet Rusya ve Polonya. Moskova, 1921, 12 sayfa (Dileriyle grevli Halk Komiserlii
yaynlar). (Nisan-Eyll 1921 dnemi iin resm belgeler derlemesi.)
Partizanlarn Pasifik ky blgelerindeki hareketi zerine. Kzl Arivler, 1937, cilt 3
(82), s. 40-89.
Sava sonras Avrupada yaplan ticaret anlamalar. B. Steinn ynetiminde ve nszyle. Cilt 1, Moskova, 1925, 273 sayfa (Dileriyle grevli Halk Komiserlii yaynlar).
sava yllar boyunca Su an vadisi. Kzl Arivler, 1938, cilt 6 (91), s. 16-88.
Aland adalarnn mstahkem durumdan karlmas ve tarafszlatrlmas iin 10-21
Ekim 1921 tarihleri arasnda Cenevrede yaplan Konferansn batlar. Cenevre,
1921.
Amtliche Urkunden zum Vertrage zwischen der frelen Stadt Danzig 1921. 249 sayfa.
BARTHOU, L. Le Trait de Paix. Rapport gnral fait au nom de la Commission, lue
par la Chambre des dputss en vue dexaminer le projet de loi portant approbation
du Trait de Paix (Bar antlamas. Millet Meclisinin Bar Antlamasn onaylanan yasa tasarsn incelemek amacyla semi olduu Komisyon adna hazrlanan
genel rapor.) Paris, 1919, 249 sayfa.
CALMETTE, G. Recueil de documents sur lhistoire de la question des rparations
(1919-5 Mai 1921) (Tazminatlar sorununun tarihi zerine belgeler derlemesi,
1919-5 Mays 1921). Paris, 1924, CVI, 540 sayfa (Publications de la Socit de
lhistoire de la guerre, srie 3. Sava Tarihi Dernei yaynlar, dizi 3).
Confrence de Lausanne (Livre Jaune) (Lozan Konferans Sar Kitap). Cilt 1-2,
Paris, 1923 (France. Ministre des Affaires trangres. Document diplomatiques
-Fransa. Dileri Bakanl. Diplomatik belgeler.)
Confrence conomique internationale de Geneve. 9 Avril-19 Mai 1922 (Cenova
uluslararas ekonomi Konferans. 9 Nisan-19 Mays 1922). Paris, 1922, 186 sayfa. (France. Ministre des Affaires trangres. Documents diplomatiques. Fransa
Dileri Bakanl. Diplomatik belgeler.)
Conflit Pologne -Lithuanien. Question de Vilna, 1918-1924. Rpublique de Lithuanie.
Ministre des Affaires trangres. Kaunas, 1924. XX, 445 pages. Documents diplomatiques (Polonya-Lituanya uyumazl. Vilna sorunu, 1918-1924. Lituanya
Cumhuriyeti. Dileri Bakanl. Kaunas, 1924. XX, 445 sayfa. Diplomatik belgeler).
Congrs de la paix, 1919-1920. Paris, 1920. I-II.Traits, protocoles, dclarations, conventions et actes divers. III.Protocoles des cinq sances publiques (Bar Kongresi,
663

1919-1920. Paris, 1920. I-II.Antlamalar, protokoller, bildiriler, uzlamalar ve eitli batlar. III.Kamuya ak be oturumun protokol).
Constitution of the free city of Danzig (German text with English and French translation) (Hr Danzig kentinin anayasas (Almanca metinle birlikte ngilizce Franszca
evirileri.) Cenevre, 1921 (League of Nations. Official. Journal. Special Supplement.
No 7 -Cemiyet-i Akvam. Resm gazete. zel ek. No. 7).
Convention Germano-Polonaise relative la Haute Silsie, faite Genve le 15 Mai
1922 (Yukar Silezyaya ilikin olarak 15 Mays 1922 tarihinde Almanya ile Polonya
arasnda Cenevrede varlan uzlama). Cenevre, 1922.
Documents cornerning the dispute between Poland and Lithuania Cenevre, 1920, 155
sayfa (League of Nations. Official Journal. Special Supplement No 4 -Cemiyet-i
Akvam. Resm gazete. zel ek. No. 4).
Documents diplomatiques concernant les tentatives de restauration des Habsbourgs
sur le Trne de Hongrie, Aot 1919-Novembre 1921 (Habsburg Hanedann
Macaristan tahtna yerletirme giriimlerine ilikin diplomatik belgeler, Austos
1919-Kasm 1921). Prag, 1922, 169 sayfa (Ministre des Affaires trangres.
Recueil de documents diplomatiques, I -Dileri bakanl. Diplomatik belgeler
derlemesi, I).
Documents regarding the peace conference. I. Organization of peace conference.
a) Delegations and commissions. b) Rules of representation and procedure. II.
General sessions. III. The convenant of the League of Nations. IV. Speech delivered
by President Wilson before the peace conference, April 28, 1919. New York, 1919,
62 sayfa (American association for international conciliation. International conciliation. No 139.
Documents relatifs aux ngociations concernant les garanties de scurit contre une
agression de lAllemagne, 10 Janvier 1919-7 Dcembre 1923 (Almanyadan gelebilecek bir saldrya kar gvenlik garantileri zerine yaplan mzakerelere ilikin belgeler). Paris, 1924, 271 sayfa (France. Ministre des Affaires trangres. Documents
diplomatiques -Fransa. Dileri bakanl. Diplomatik belgeler).
FRASER, L. The reparation settlement signed June 7, 1920. With historical and explanatory introduction. Worcester-New York, 1929, 192 sayfa. International conciliation no. 253.
GIANNINI, A. l documenti diplomatici della pace orientale. Raccolta completa dei
testi ufficiali dal trattato di Londra allarmistizio di Mudania Roma, 1922, 260 sayfa
(Quaderni di Politica. No. 5
The greek campaign in Asia Minor at 1921. Telegrams of correspondents of the World
press (Yunanllarn 1921 ylnda giritii Anadolu seferi. Dnya basnndan eitli
muhabirlerin telgraflar). Atina, 1921, 52 sayfa (Greece. Ministry of Foreign Affairs
-Yunanistan, Dileri Bakanl).
Inter-allied conferences on reparations and interailied 1923. Reports and secretariess
notes of conversations Londra, 1923, 219 sayfa (Great Britain. Foreign Office.
Miscellaneous. No 3, 1923.)
Die Kolonialfrage im Frieden von Versailles; Dokumente zu ihrer Behandlung. Hrsg.
von dr. H. Poeschel. Berlin, 1920. XII, 246 sayfa.
664

Notes exchanged on the Russian-Polish situation by the United States, France and
Poland. New York, 1920, 21 sayfa (International conciliation. No 155-Uluslararas
uzlama. No 155).
Papers relating to the Foreign Relations of the United States 1914-1923 Washington,
1922-1942 (United States. Department of state A.B.D. Dileri Bakanl).
Rclamations Britanniques dans la zone Espagnole du Maroc (Accord Anglo-Espagnol
du 29 Mai 1923) (Fasn spanyol blgesi zerindeki ngiliz talepleri. 29 Mays 1923
tarihli ngiliz-spanyol anlamas). La Haye, 1925, 210 sayfa.
Reply of the French government to the note of the British government of August II,
1923 relating to reparations (August 20th, 1923). Paris, 1923, 50 sayfa (France.
Ministry of Foreign Affairs. Diplomatic correspondence -Fransa. Dileri bakanl. Diplomatik yazmalar).
Trait de Lausanne. Confrence sur les affaires du Proche Orient, 1922-1923. Lettres
et accords du 24 Juillet 1923. Supplment (Lozan antlamas. Yakn Dou sorunlar
zerine yaplan Konferans, 1922-1923. 24 Temmuz 1923 tarihli tezkereler ve anlamalar. Ek). Paris, 1923.
The treaties of peace 1919-1923 Cilt 1-2. New York, 1924 (Carnegie endowment for
international peace.)
Treaty between Poland and the free city of Danzig concluted at Paris. November 9th,
1920 (Polonya ile hr Danzig kenti arasnda 9 Kasm 1920 gn Pariste imzalanan
anlama). Cenevre 1921.
Treaty between Finland and the Russian Soviet Republic (Finlandiya ile Sovyet Rusya
Cumhuriyeti arasndaki bar anlamas). Helsingfors, 1921, 34 sayfa (Finland.
Treaties-Finlandiya. Antlamalar).
Treaty of peace with Germany. Hearing before the Committee of foreign relations
Washington, 1919, 192 sayfa (66 th Congress. Ist session. Senate doc. No 49.

C) Tarih Aratrmalar
LENN, V. in Sava.
LENN, V. Port-Arthurun D.
LENN, V. Avrupa Sermayesi ve Rus Monarisi.
LENN, V. Dnya Politikasnda Alev Alr Madde.
LENN, V. Saldrgan Militarizm ve Sosyal-Demokrasinin Anti militarist Taktii.
LENN, V. Balkanlarda ve randa Geen Olaylar.
LENN, V. Balkan Halklar ve Avrupa Diplomasisi.
LENN, V. Tilki ve kmes hayvanlar zerine.
LENN, V. Evrensel Tarihte Yeni Bir Blm.
LENN, V. Srp-Bulgar Zaferlerinin Sosyal nemi ve Kapsam.
LENN, V. Yeni in.
LENN, V. in Cumhuriyetinin Byk Baars.
LENN, V. Balkan Sava ve Burjuva ovenizmi.
LENN, V. ngilterenin Uyan.
665

LENN, V. Geri Kalm Avrupa ve lerleyen Dou.

LENN, V. Silahlanma ve Kapitalizm.
LENN, V. Avrupa Savanda Devrimci Sosyalizme Den Grevler.
LENN, V. Konferans: Proletarya ve Sava. 14 Ekim 1914.
LENN, V. Sava ve Rus Sosyalizmi.
LENN, V. Byk-Rusyallarn ulusal gururu konusunda.
LENN, V. Rus Sdekumlar.
LENN, V. Rus Sosyal-Demokrat Partisi Yabanc Seksiyonlarnn Konferans.
LENN, V. Sosyalizm ve Sava.
LENN, V. Bar Sorunu.
LENN, V. Avrupa Birleik Devletleri Parolas zerine.
LENN, V. II.Enternasyonalin k.
LENN, V. Bar Program zerine.
LENN, V. Rus Sosyal Demokrat Partisi Merkez Komitesinin nerileri. II.Sosyalist
Konferans.
LENN, V. Tek Tarafl Bar zerine.
LENN, V. Silahszlanma Parolas zerine.
LENN, V. Proletarya Devriminin Asker Program.
LENN, V. Burjuva Barl ve Sosyalist Barlk.
LENN, V. Dnya Politikasnda Dneme.
LENN, V. Belgeler ve Malzemeler.
LENN, V. Sava ve Geici Hkmet.
LENN, V. Geici Hkmetin Bir Notas.
LENN, V. Bilinli Sava Savunucular Kendilerini Aka Ortaya Koymaktalar.
LENN, V. Rus Sosyal Demokrat Partisinin Nisan Konferans.
LENN, V. D Politikann Gizemleri.
LENN, V. Gizli Bir Anlama.
LENN, V. i ve Asker Milletvekilleri Sovyetlerinin Kongresi. 16 Haziran-6 Temmuz
1917.
LENN, V. 3 Haziran Gericileri Vakit Geirilmeden Saldrya Balanmasn
Savunmaktalar.
LENN, V. Adaletli Bara Gtren Bir Yol Olabilir mi?
LENN, V. Devrimin devleri.
LENN, V. Bunalm Doruk Noktasnda.
LENN, V. Yoldalara Mektup.
LENN, V. Bolevik Parti yelerine Mektup.
LENN, V. Fransz Komnist Partisinin Toprak ve Tarm Konusundaki Tezleri zerine.
LENN, V. Trk-talyan Savann sonu.
LENN, V. Sava zerine Tezler.
STALN, J. Bakumandann 23 ubat 1933 Tarihli Gnlk Emri, no. 16, Moskova,
1944.
STALN, J. Byk Sosyalist Ekim Devriminin XXVII.Yldnm. Devlet Savunma
Komitesi Bakannn Moskova Sovyeti toplantsna 6 Kasm 1944 gn sunduu
rapor. Moskova, 1944.
666

AVARN, V. Emperyalizm Manuryada. Cilt 1-2. Moskova, 1934.

DOBROROLSK, S. Rus Ordusunun 1914 Ylndaki Seferberlii. Asker derleme. Cilt
1, Belgrat, 1921.
KOROVN, E. Japonya ve Devletler Hukuku. Moskova, 1936.
MLLER, F. Dnya Sava Srasnda Alman Emperyalizminin Boyunduruu Altndaki
Trkiye (1914-1918). Tarih Habercisi dergisi, 1942, no. 12.
MOGLEV, A. ve AYRAPESYAN, M. Dnya Savana Doru, 1914-1918,
Leningrad, 1940.
MOTLEV, V. Pasifik Okyanusu zerindeki Rekabetlerin Douu ve Geliimi.
Moskova, 1939.
NOTOV, F. Dnya Savann Sorumlular zerine Birka Sz. Marksist Tarihi,
1938, no. 4.
POPOV, A. inin Blmne likin ngiliz-Rus Anlamas (1899). Kzl Arivler,
1927, cilt 6.
POPOV, A. arlk Rejiminin Uzak Dou Politikas, 1894-1901. Marksist Tarihi,
1935, kitap II.
POPOV, A. Paristeki Rus Byk Elisi Tarafndan Yollanan Raporlarn I Altnda,
1906 stikraz. Kzl Arivler, 1925, cilt 4-5.
POPOV, A. 1905 Devrimi Arifesinde arlk Rejiminin Uzak Dou Politikasndaki
Bunalm. Marksist Tarihi, 1935, 12.
POPOV, A. Boazlardan Pasifik Okyanusuna Doru. Marksist Tarihi, 1934, cilt 3.
POPOV, A. ekoslovakya-Slovak Sorunu ve arlk Diplomasisi, 1914-1917. Kzl
Arivler, 1929, cilt 2.
Rus-Japon Sava iin Hazrlayc Bilgiler. S. Wittenin zel ariv malzemeleri. B.
Glinskinin giri yazsyla. Petrograd, 1916.
RAYSNER, 1907 Ylndaki ngiliz-Rus Uzlamas ve Afganistann blm. Kzl
Arivler, 1925, cilt 3.
ROMANOV, B. Manuryadaki Rusya (1892-1906). Leningrad, 1928.
SABLER, S. ve SOSNOVSK, . Transsiberyen Demir Yolu Hatt. Gemii ve imdiki
hli. St.Petersburg, 1903.
KVOSTOV, V. Yakn Dou Bunalm. 1895-1897. Marksist Tarihi, 1929, cilt 13.
KVOSTOV, V. XIX.yzyln son on ylnda Boazlar sorunu. Marksist Tarihi, 1930,
cilt 20.
BRANDENBURG, E. Von Bismarck zum Weltkriege. Die Deutsche Politik in den
Jahrzehnten vor dem Kriege Berlin, 1924.
CHIROL, V. The Far Eastern question Londra, 1896.
CORDIER, H. Histoire des relations de la Chine avec les Puissances occidentales
(inin Batl Devletlerle ilikilerinin tarihi). Cilt 1-3. Paris, 1901-1902.
CURZON OF KEDLESTON, G. N. Fersie and the Persian question Cilt 1-2, Londra,
1892.
FORSTER, K. The failures of peace. The search for a negociated peace during the first
world war... Introd. by E.M. Patterson Washington, 1941.
HELMREICH, E. Ch. The diplomacy of the Balkan wars, 1912-1913 Cambridge,
Mass., A.B.D. 1938.
667

HERRMANN, W. Dreibund, Zweibund, England, 1890-1895. Eine Skizze zur

Aussenpolitik auf Grund neuer Akten Stuttgart, 1929.
HOFFMAN, J.S. Great Britain and the German trade rivalry, 1875-1914. Philadelphia,
1933.
JOSEPH, Ph. Foreign diplomacy in China, 1894-1900; a study in political and economic relations with China. With an introd. by Sir A.F. Whyte Londra, 1928.
LA FARGUE, Th. China and the World war (in ve Dnya Sava). Stanford
niversitesi, Kaliforniya, 1937.
LARGER, W.L. The Diplomacy of Imperialism 1890-1920 (1890-1920 yllar arasnda
emperyalizm tarafndan uygulanan diplomasi). cilt 1-2. New York-Londra, 1935.
LOVELL, R.I. The Struggle for South Africa, 1875-1899. A study in economic imperialism New York, 1934.
MEINECKE, F. Geschichte des Deutsche-Englischen Bndnisproblems, 1890-1901
Mnih-Berlin, 1927.
MICHON, G. Lalliance Franco-Russe, 1891-1917 (Fransz-Rus ittifak, 1891-1917).
Paris, 1927.
MORSE, H.B. The international relations of the Chinese Empire Cilt 1-3. Londra-New
York, 1910-1918.
NINTCHICH, M. La crise Bosniaque (1908-1909) et les Puissances Europennes
(Bosna bunalm (1908-1909) ve Avrupal Devletler). Cilt 1-2. Paris, 1937.
NOTTER, H. The origins of the foreign policy of Woodrow Wilson Baltimore, 1937
(The Walter Hines pages hool of international relations. The John Hopkins university.)
PINGAUD, A. Histoire diplomatique de la France pendant la Grande Guerre (Byk
Sava boyunca Fransa diplomasisinin tarihi). Cilt 1-2. Paris, 1938.
PRIBRAM, A.F. England and the international policy of the European great powers,
1871-1914 Oxford, 1931.
RACHFAHL, F. Die Deutsche Aussenpolitik in der Wilhelmischen Aera Berlin, 1924
(Einzelschriften zur Politik und Geschichte..
RENOUVIN, P. Les origines immdiates de la Guerre, 28 Juin, 4 Aot 1914 (Savan
dolaysz kkenleri, 28 Haziran-4 Austos 1914). 2.Bask. Paris 1927.
RITTER, G. Bismarcks Verhltnis zu England und die Politik des Neuen Kursus
Berlin, 1924 (Beitrge aus dem Archiv fr Politik und Geschichte, 7).
SCHMIT, B. The annexation of Bosnia, 1908-1909 (Bosnann ilhak, 1908-1909).
Londra-New York, 1937.
SETON-WATSON, R.W. Sarajevo, a study in the origins of the great war (Saraybosna,
Byk Savan kkenleri zerine bir inceleme). Londra, 1925.
TANSILL, Ch. America goes to War Baston, 1938.
TARDIEU, A. La France et les alliances. La lutte pour lquilibre (Fransa ve ittifaklar.
Denge mcadelesi). Paris, 1909.
TAUBE, M. La politique Russe davant-guerre et la fin de lEmpire des Tsars, 19041917 (Sava ncesi Rus politikas ve arlk mparatorluunun sonu, 1904-1917).
Paris, 1928.
YONG ANN YUEN, Th. Aux origines du conflit Mandchou. Chine-Japon. Paix de
668

Versailles. Prf. de Wellington Koo (Manurya atmasnn kkenlerinde. inJaponya. Versay bar. Wellington Koonun nsz). Paris, 1934.

D) Biyografiler
BAKER, R.C. Woodrow Wilson. Life and letters... Vol. 6. Facing War, 19-15, 1917. New
York, 1937.
EDWARDS, J.H. Davd Lloyd George. The man and the statesman. With an introd. by
J.J. Davis Cilt 1-2. Londra, 1931.
GARDINER, A.G. The life of Sir William Harcourt (Sir William Harcourtun hayat).
Cilt 1-2. Londra, 1923.
GARVIN, J.L. The life of Joseph Chamberlain (Joseph Chamberlainin hayat). Cilt 1-3.
Londra, 1932-1934.
GAVIN, C. Edward the seventh. A biography Londra, 1941.
HALLER, J. Aus dem Leben des Frsten Philipp zu Eulenburg-Hertzfeld Berlin, 1924.
LEE, S. King VII.Edward; a biography Cilt 1-2, Londra, 1925-1927.
NICOLSON, H. Sir Arthur Nicolson... first lord Carnock. A study in the old diplomacy Londra, 1930.
RONALDSHAY, L.J.L.D. The life of Lort Curzon. Being the auth. biography of George
Nathaniel, marqess Curzon of Kedleston Cilt 1-3. Londra, 1928.
SHARMAN, L. Sun Yat Sen. His life and its meaning. A critical biography New York,
1934.
VALENTIN, A. Stresemann. Vom Werder einer Staatsidee Leipzig, 1930.
WILLIAMS, A.F.B. Cecil Rhodes. Londra, 1921 (Makers of the 19th century).

E) Anlar, Gnceler, Yazmalar

ALDROVANDI MARESCOTTI, L. Guerra diplomatica. Ricordi e frammenti di diario, 1914-1919 Milano, 1938.
BANDHOLTZ. H.H. An undiplomatic diary. By the American member of the interallied military mission to Hungary, 1919-1920. Ed. by F.K. Krger New York, 1933.
BERTIE, F.L. The diary of Lort Bertie of Thame. Ed. by A.G. Lennov. With a foreword
by Grey of Fallodon Cilt 1-2. Londra, 1924.
CHILD, R.W. A diplomat looks at Europe New York, 1925.
CLEMENCEAU, G. Grandeur et misres dune victoire (Bir zaferin bykl ve eziyetleri). Paris, 1930.
ERZBERGER, M. Erlebnisse im Weltkrieg Stutgart-Berlin, 1930.
HOFFMANN, M. Die Aufzeichnungen des Generalmajors Max Hoffmann. Hrsg. von
F.K. Novak Cilt 1-2. Berlin, 1929.
HOUSE, E.M. The intimate papers of colonel House. Arranged as a narrative by Ch.
Seymour Cilt 1-4. Boston-New York, 1926-1928.
LANSING, R. The peace negotiations; as personal narrative Londra, 1921.
669

NOULENS, J. Mon ambassade en Russie Sovutique. 1917-1919 (Sovyet Rusyadaki

Bykeliliim, 1917-1919). Cilt 1-2. Paris, 1933.
RATHENAU, W. Politische Briefe Dresden, 1929.
RIDDEL, G.A.R. Intimate diary of the Peace conference and after, 1918-1923 New
York-Londra, 1934.
SHRRILL, Ch, H.A. years ambassy to Mustafa Kemal, New York, 1934.
TARDIEU, A. La paix. Prf. de. G. Clemenceau (Bar G. Clemenceaunun nszyle).
Paris, 1921. (Collection de mmoires, tudes et documents pour servir lhistoire
de la Guerre Mondiale -Dnya Savann tarihine katk olmak zere anlar, incelemeler ve belgeler koleksiyonu).
THOMPSON, Ch. T. The peace conference day by day. A presidential pilgrimage leading to the discovery of Europe. With an introductory letter by E.M. House New
York, 1920.
WHITLOCK, B. Letters and journals. Ed. by A. Nevins Cilt 1-2. New York, 1936.

A) Kaynaklar
randaki ngiliz Rus Rekabeti, 1890-1906. Kzl Arivler, 1938, cilt I.
Boxerlerin syan. A. Popovun giri yazsyla. Kzl Arivler, 1926, cilt I.
II.WILHELM, mparator. IINikola ile mektuplama, 1894-1914. Moskova, Petrograd,
1923.
WITTE, S. Fransz Basn ve Rus stikrazlar. E. Tarlnin giri yazsyla. Kzl Arivler,
1925, cilt 10.
Rusya ile Japonya arasnda 17-30 Temmuz 1907 tarihinde yaplan anlamaya ilikin
Belgeler. St.Petersburg, 1907.
Japonya ile 1903-1904 yllarndaki mzakerelere ilikin olan ve Uzak Dou zel
Komitesi Kanlaryasnda saklanan Belgeler. St.Petersburg, 1905.
Eski Dileri Bakanlnda bulunan gizli belgelerin nda, Birinci Dnya Sava dneminde Avrupa Devletleri ve Yunanistan. Adamov ynetiminde yaynlanmtr.
Moskova, 1922.
Eski Dileri bakanlnda bulunan gizli belgelerin nda, Birinci Dnya Sava dneminde Avrupal Devletler ve Osmanl mparatorluu ve stanbul ve Boazlar.
Adamov ynetiminde yaynlanmtr. Moskova, 1922.
ZAYONKOVSK, A. Bosna ile Hersekin lhak Konusunda. Kzl Arivler, 1925, cilt 3.
Kiao aonun 1897 Ylnda Almanya Tarafndan lhak. F. Rotsteinn giri yazsyla.
Kzl Arivler, 1938, cilt 2.
1894-1895 in-Japon Sava Dnemi. Kzl Arivler, 1932, cilt 1 ve 2.
1899 La Haye Konferansnn tarihine katk olmak zere. Teleovann giri yazsyla.
Kzl Arivler, 1932, cilt 1 ve 2.
Kokovtsevin 1900-1906 istikraz konusunda giritii mzakereler, B. Romanovun giri yazsylea Kzl Arivler, cilt 3, 1925.
KOKOVTEV, V. Nezlinle Yazmalar. Fo Rotsteinn giri yazsyla. Kzl Arivler,
1923, cilt 4.
670

Rus-Japon savann sonu. (24 Mays 1905 tarihinde arskoye Seloda yaplan asker
Konferansn tutanaklar.) B. Romanovun giri yazsyla. Kzl Arivler, 1928, cilt 3.
Mttefiklerin 1917 Petrograd Konferans. E. Martinovun giri yazsyle. Kzl
Arivler, 1927, cilt 1.
Mttefiklerin 1917 Petrograd Konferans. E. Martinovun giri yazsyla. Kzl
Arivler, 1927, cilt 1.
MARTENS, F. Avrupa ve in balkl ksa tantma ve inceleme yazs. E. Martinovun
giri yazsyla. Kzl Arivler, 1927, cilt 1.
Fransz-Rus ilikilerinin tarihine ilikin belgeler, 1910-1914 yllar. Eski Dileri
Bakanlnda bulunan gizli diplomatik belgeler derlemesi. Moskova, 1922.
arlk Rusyasnn Birinci Dnya Sava dneminde uluslararas mali durumu. A. ingarev
tarafndan 20 Haziran 1916 tarihinde verilen rapor. Kzl Arivler, 1934, cilt 3.
MLYUKOV, P. Gnce. Kzl Arivler, 1932, cilt 5 ve 6.
MLYUKOV, P. ve TERESENKO, M. Geici hkmetinin Bykelileriyle yazmalar. A. Popovun giri yazsyla. Snf Mcadelesi dergisi, 1931, no. 5.
Rus-Japon savann arifesinde. Aralk 1900-Ocak 1902. Kzl Arivler, 1934, cilt 2.
Algeciras Konferans ve 1906 istikraz zerine yeni Belgeler. Kzl Arivler, 1931, cilt 1.
Rus emperyalizminin Uzak Doudaki ilk admlar (1888-1903 yllar dnemi). A.
Popovun giri yazsyla. Kzl Arivler, 1924, cilt 6.
Portsmouth. B. Romanovun giri yazsyla. Kzl Arivler, 1924, cilt 3.
Portsmouth antlamas. Moskova, 1939.
1896 ylndaki stanbul Boazn ilhak tasars. V. Kvostovun giri yazsyla. Kzl
Arivler, 1931, cilt 4 ve 5.
Eski Dileri Bakanlndaki gizli diplomatik belgelerin nda Asya Trkiyesinin
blm. E. Adamovun ynetiminde yaynlanmtr. Moskova, 1924.
Rusya ve Algeciras Konferans. A. Yerusalimskinin giri yazsyla. Kzl Arivler,
1930, cilt 4 ve 5.
1905 ylnda Bjrkede yaplan Rus-Alman anlamas. Belgeler. Kzl Arivler, 1924,
cilt 5.
SAZONOV, S. Eski Dileri Bakan S. Sazonov tarafndan 1910-1912 yllar arasnda
ar Nikola Romanova sunulmu olan raporlar. Kzl Arivler, 1923, cilt 3.
Mavi kitap. 1914 savana ilikin Srp diplomatik yazmalar. Petrograd, 1915.
TATEV, S. 1904 ylnda Berlinden V. Pleve yollanan telgraflar. Kzl Arivler,
1926, cilt 4.
Sava srasnda mttefikler arasnda yaplan mali Konferanslar. Maliye Bakan P.
Barkn raporlar. Kzl Arivler, 1924, cilt 5.
1900 ylnda arlk diplomasisi ve Doudaki Rus sorunlar. M. Povrovskinin giri yazsyla. Kzl Arivler, 1926, cilt 5.
1913-1914 yllarnda arlk Rusyas ve Moolistan. A. Popovun giri yazsyla. Kzl
Arivler, 1929, cilt 6.
Rus-Japon sava dneminde arlk Rusyas ve ran. A. Popovun giri yazsyla. Kzl
Arivler, 1933, cilt 4.
1898-1911 yllar arasnda arlk ynetimi ve Boazlar sorunu. V. Kvostovun giri
yazsyla, Kzl Arivler, 1933, cilt 6.
671

ngilizler Kuzeyde (1918-1919). . Mintzin giri yazsyla. Kzl Arivler, 1926, cilt 6.
Brest Litovsk Konferans. Ekonomi ve hukuk komisyonlar tarafndan yaplm olan
toplantlar. Steinn giri yazsyla. Moskova, 1923.
zerk Sibiryadaki geici hkmet. Kzl Arivler, 1928, cilt 4 ve 5.
Alman mdahalesi ve 1918 Don hkmeti. Kzl Arivler, 1934, cilt 6.
Poiyessideki Alman igalcileri. Kzl Arivler, 1938, cilt 6.
1918 ylnda Ukraynadaki Alman igalinin k zerine belgeler. . Mirtz ve E.
Gorodetskinin ynetiminde yaplan yayn. Moskova, 1942.
Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birliindeki i savan tarihine ilikin belgeler. Cilt
I: savan ilk evresi. . Mintz ve E. Korodetskinin ynetiminde yaplan yayn.
Moskova, 1940.
1918 ylnda Ukraynadaki i sava zerine. Kzl Arivler, cilt 4.
Belgelerin nda Kuzey mdahalesi. . Mintzin ynetiminde yaplan yayn. Moskova,
1933.
Ukraynadaki Alman igalinin k. galciler tarafndan braklm olan belgelerin
nda. Rusa evirisi, 1936.
Atekesin arifesinde olup bitenler. Kzl Arivler, 1927, cilt 4.
PICHON. Lintervention allie en Extme Orient et en Sibrie (Uzak Douya ve
Sibiryaya yaplan mttefik mdahalesi). Paris, 1927.
Alman igalcilerin 1918 ylnda uradklar bozgun. Moskova, 1942-1943.
Belgelerin nda 1918-1922 yllar arasndaki Japon mdahalesi. . Mintzin ynetiminde yaplan yayn. Moskova, 1934.
Official documents looking toward peace Seri 1-4. New York, 1917-1918. (international conciliation no. 110, 111, 119, 133).
Official statements of war and peace proposals. December 1916 to November 1918.
Comp. by J.B. Scott Washington, 1931.
1918. Russia (1918 ylnda Rusya). Cilt 1-3. Washington, 1931-1932.
(U.S. Department of state. Papers relating to the Foreign Relations of the U.S.)
Russian-American relations, March 1917-March 1920. Documents and papers comp.
and ed. by C.K. Cumming and W.W. Petit New York, 1920.
Die Ursachen des deutschen Zusammenbruches im Jahre 1918 Cilt 1-12. Berlin, 19251929). (Das Werk des Untersuchungsausschusses der verfassunggebenden deutschen Nationalversammlung und des deutschen Reichstages, 1918-1928).
Vorgeschichte des Waffenstillstandes. Amtliche Urkunden. Hrsg. im Auftrage des
Reichaministeriums von der Reichskanzlei Berlin, 1919.
WILSON, W. War and peace. Presidential messages, adresses and public papers (19171924). Ed. by R. S. Baker and W. E. Dodd Cilt 1-2. New York Londra, 1927, (The
public papers of Woodrow Wilson. Authorized).
Lalliance Franco-Russe. Origines de lalliance. Convention militaire 1892-1899 et
convention navale de 1912. France, Ministre des Affaires trangres. Documents
diplomatiques (Fransz-Rus ttifak. ttifakn kkenleri. 1892-1899 yllar arasndaki asker anlama ve 1912 ylndaki deniz kuvvetleri anlamas. Fransa, Dileri
Bakanl. Diplomatik belgeler). Paris, 1918.
Bayerische Dokumente zum Kriegsausbruch und zum Versailler Schuldspruch im
672

Auftrage des Bayerischen Landtages. Hrsg. vom Abgeordneten P. Dirr. Mnih ve

Berlin, 1922.
British documents on the origins of the war, 1898-1914 (Savan kkenleri konusundaki ngiliz belgeleri, 1898-1914). Yaynlayanlar: G.P. Goch... ve H. Temperley. Cilt
I-II. Londra, 1926-1938.
Die deutschen Dokumente zum Krigegsausbruch, 1914. Vollstndige Sammlund der
von K. Kautsky zusammengestellten Aktenstcke mit einigen Ergnzungen im
Auftrage des Auswrtigen Amtes nach gemeinsamer Dursicht mit K. Kautsky hrsg.
von Montgelas und Schcking. Cilt 1-4. Berlin, 1927.
Diplomatische Aktenstcke zur Vorgeschichte des Krieges, 1914. OsterreichUngarisches Rofbuch Viyana, 1914.
Diplomatische Aktenstcke zur Vorgeschichte des Krieges, 1914. Ergnzungen und
Nachtrage zum Osterreich-Ungarisches Rotbuch. Republik Osterreich. Staatsamt
fr Ausseres Cilt 1-3. Viyana, 1919.
HERTSLET, E. The map of Africa by treaty. 3 ed. rev. and completed to the end of 1908
by R.W. Brant and H.L. Sherwood (Cilt 1-3, Londra, 1909)
HOUSE, H.M. The intimate papers of colonel House arranged as a narrative by Ch.
Seymour Cilt 1-4. Boston-New York, 1926-1928.
The Lansing papers, 1914-1920. United States. Department of State. Papers relating to
the Foreign Relations of the U.S. Cilt 1-2. Washington 1939-1940.
1914-1918. World War. United States. Department of State. Papers relating to the
Foreign Relations of the U.S. Cilt 1-8. Washington 1922-1929.
Osterreich-Ungarns Aussenpolitik von der bosnischen Krise 1908 bis zum
Kriegsausbruch, 1914. diplomatische Aktenstcke des Osterreichisch Ungarischen
Ministeriums des Aussern. Ausgewlt von L. Bittner Cilt 1-9. Viyana-Leipzig, 1930.
TIRPITZ, A. Politische Dokumente (Siyasal belgeler). Cilt 1-2. Stuttgart ve Berlin,
1924-1926.
VICTORIA, Kralie. The letters of Queen Victoria. Third series. A selection from Her
Majesty s correspondence and journal between the years 1886 and 1901. Ed. by
G.E. Buckle Cilt 1-3. Londra, 1931-1932.
Zur europischen Politik, 1897-1914. Unverffentliche Dokumente. Im antlichen
Auftrge hrsg. unter Leitung von B. Schwertfeger Cilt 1-5. Berlin, 1919.
WITTE, S. Anlar. Cilt 1-3. Leningrad, 1923-1924.
La guerre Russo-Japonaise. Daprs les journaux intimes de A. Kouropatkine et N.
Linevitch (Rus-Japon sava. A. Kuropatkin ve N. Lineviin gncelerinin altnda. Leningrad 1925.
DENSTERWIL. Limprialisme Anglais Bakou et en Perse, 1917-1918. Souvenir
(Bakde ve randa 1917-1918 yllarndaki ngiliz emperyalizmi. Anlar). Rusa
evirisi. Tiflis, 1925.
BOTHMER, K. Mit Graf Mirbach in Moskau. Tagebuch, Aufzichnungen und
Aktenstcke vom 19. April bis 24 August 1918 Tbingen, 1922.
ERZBERGER, M. Erlebnisse im Weltkrieg Stuttgart-Berlin, 1920.
GRAVES, W.S. Americas Siberian adventure, 1918-1920 (Amerikann 1918-1920 yllar arasndaki Sibirya maceras). New York, 1931.
673

HELFFERICH, K. Der Weltkrieg (Dnya Sava). Cilt 3. Vom Eingreifen Americas bis
zum Zusammenbruch Berlin, 1919.
HOFFMAN, M. Die Aufzeichnungen des Generalmajors Max Hoffmann. Hrsg. von F.
K. Novak Cilt 1-2. Berlin, 1929.
LUDENDORF, E. Entgegnung auf das amtliche Weissbuch: Vorgeschichte des
Waffenstillstandes Cilt 1-3. Berlin, 1919.
MAX, PRINZ VON BADEN. Erinnerungen und Dokumente Stuttgart, 1928.
MAYNARD, C. The Murmansk ventura Londra, 1927.
MORDACQ, J.J.H. Le ministre Clemenceau. Journal dun tmoin (Clemenceaunun
Babakanl. Bir tann gncesi). Cilt 1-2. Paris, 1930.
WORD, J. With the Die Hards in Siberia Londra, 1920.
ALDROVANDI MARESCOTTI, L. Guerra diplomatica. Ricordi e frammenti di di diario, 1914-1919 Milano, 1938.
BERTIE, F. L. The diary of Lort Bertie of Thame. Ed. by A. G. Lennox. With a foreword
by Grey of Fallodon Cilt 1-2. Londra, 1924.
BETHMANN-HOLLWEG, Th. Betrachtungen zum Weltkriege Cilt 1-2. Berlin, 19191921.
BLUNT, W.S. My diaries. Being a personal narrative of events, 1888-1914. With a foreword by Lady Gregory Cilt 1-2. New York, 1919-1923.
BOGITSCHEVITCH, M. Kriegsursachen. Beitrge zur Erforschung der Ursachen
des europischen Krieges mit spezieller Bercksichtigung Russlands und Serbiens
Zrih, 1919. (Bu yaptn Franszca evirisi de bulunmaktadr.)
BOGITSCHEVITCH, M. Les causes de la guerre (Savan nedenleri). Paris, 1925.
BUCHANAN. My mission to Russia (Rusyadaki Bykeliliim). Cilt 1,2. Boston,
1923.
BLOW, B. Denkwrdigkeiten. Hrsg. von F. Stockhammern Cilt 1-3. Berlin, 19301931.
BURIAN, S. Drei Jahre aus der Zeit meiner Amtsfhrung im Kriege Berlin, 1923.
CAILLAUX, J. Agadir: Ma politique extriure (Agadir: D siyasetim). Paris, 1919.
CHURCHILL, W. The world crisis (Dnya bunalm)... New York, 1931.
CONRAD VON HTZENDORFF, F. Aus meiner Dienszeit, 1906-1918 Cilt 1-5.
Viyana-Berlin, 1921-1925.
CZERNIN, O. Im Weltkriege (Dnya Sava zerine). Cilt 1-2. Berlin-Viyana, 1919.
ECKARDSTEIN, N. Lebenserrinerungen und politische Denkwrdigkeiten Cilt 1-3.
Leipzig, 1919-1921.
EULENBURG-HERTZFELD, Ph. Aus 50 Jahren. Erinnerungen. Tagebcher und
Briefe aus dem Nachlass des Frsten Philipp zu Eulenburg-Herzfeld Cilt 1-2.
Berlin, 1925.
GREY OF FALLODON, E. Twenty-five years, 1892-1916 Cilt 1-2. New York, 19251926.
HAMMANN, O. Bilder aus der letzten Kaiserzeit Berlin, 1922.
HAMMANN, O. Deusche Weltpolitik, 1890-1912 (1890-1912 yllar arasnda
Almanyann Dnya politikas). Berlin, 1925.
674

HANSEN, Z. Lambassade Paris de Baron de Morenheim, 1884-1898 (Morenheim

Baronunun Paristeki Bykelilik yllar. 1884-1898). Paris, 1907.
HAYASHI, T. The secret memoirs of count Tadasu Hayashi G.C.V.O. Ed. by A.M.
Poolay New York-Londra, 1915.
HELFFERICH, K. Der Weltkrieg (Dnya Sava). Berlin, 1919. Cilt 1. Die Vorgeschichte
des Weltkrieges Cilt II. Vom Kriegsausbruch bis zum uneingeschrnkten
U-Bootkrieg.
HOHENLOHE-SCHILINGSFRST, C.K. Denkwrdigkeiten der Reichskanzlerzeit.
Hrsg. von K.A. von Mller Stuttgart-Berlin, 1931.
ISHII KIKUJIRO. Diplomatic commentaries. Transl. and ed. by W. R. Langdon
Baltimore, 1936.
ISVOLSKI, A. Recollections of a Foreign Minister. Memoirs of A. Isvolski. Transl. by
C.L. Seeger Garden City-Toronto, 1921.
KIDERLEN-WAECHTER. Der Staatsmann und Mensch. Briefwechsel und Nachlass.
Hrsg. von E. Jckh Cilt 1-2. Stuttgart, 1925.
LICHNOVSKI, K.M. Aus dem Wege zum Abgrund. Londoner Berichte, Erinnerungen
und sonstige Schriften Cilt 1-2. Dresden, 1927.
LICHNOVSKI, K.M. Meine Londoner Mission, 1912-1914. Mit einem Vorwort von
O. Nippold. Anhang: Erklrungen Sir E. Greys am 3. August 1914. Denkschrift
von Muchlon, Erklrungen von Minister Pichon am 1. Mrz 1918 Cilt 1-2. Berlin,
1928.
LLOYD GEORGE, D. War memoirs (Sava anlar). Cilt 1-6. Boston, 1934-1938.
LOUIS, G. Les carnets de Georges Louis, Directeur des Affaires Politiques au Ministre
des Affaires trangres, Ambassadeur de France en Russie (Dileri Bakanl
Siyasal iler dairesi Bakan ve Fransann Rusya Bykelisi Georges Louisnin not
defteri). Cilt 1-2. Paris, 1926.
LUDENDORF, E. Meine Kriegserinnerungen, 1914-1918 Berlin, 1919.
NEKLOUDOV, A. Souvenirs diplomatiques. En Sude pendant la Guerre Mondiale.
Avec une prface de G. Hanotaux (Diplomatik anlar. Dnya Sava srasnda
svete. G. Hanotauxnun bir nszyle). Paris, 1920.
PALEOLOGUE, M. La Russie des Tsars pendant la Grande Guerre (Byk Sava srasnda arlk Rusyas). Cilt 1-3. Paris, 1926.
POINCARE, R. Au service de la France. Neuf annes de souvenirs (Fransann hizmetinde. Dokuz yln anlar). Cilt 1-10. Paris, 1926-1933.
POURTALS, F.L. Am Scheidewege zwischen Krieg und Frieden. Meine letzten
Verhandlungen in Petersburg. Emde Juli 1914. Verffenlicht mit Genebmigung des
Auswtigen Amtes Charlottenburg, 1919.
ROSEN, R. Fifty years of diplomacy Cilt 1-2. New York, 1922.
TIRPITZ, A. Erinnerungen Leipzig, 1919.
II.WILHELM, mparator. Ereignisse und Gestalten aus dem Jahren 1878-1918 LeipzigBerlin, 1922.

675

B) Tarih Aratrmalar
LENN, V. in Sava.
LENN, V. Port-Arthurun D.
LENN, V. Avrupa Sermayesi ve Rus Monarisi.
LENN, V. Dnya Politikasnda abucak Alev Alan Madde.
LENN, V. Saldrgan Militarizm ve Sosyal-Demokrasinin Anti militarist Taktii.
LENN, V. Balkanlardaki ve randaki Olaylar.
LENN, V. Balkan Halklar ve Avrupa Diplomasisi.
LENN, V. Tilkiye ve Kmese Dair.
LENN, V. Evrensel Tarihte Yeni Blm.
LENN, V. Srp-Bulgar Zaferlerinin Toplumsal Adan nemi ve Deeri.
LENN, V. Yeni in.
LENN, V. in Cumhuriyetinin nemli Baars.
LENN, V. Balkan Sava ve Burjuva ovenizmi.
LENN, V. ngilterenin Uyan.
LENN, V. Geri kalm Avrupa ve ilerleyen Dou.
LENN, V. Silahlanma ve Kapitalizm.
LENN, V. Avrupa Sava Srasnda Devrimci Sosyalizme Den Grevler.
LENN, V. Konferans: Proletarya ve Sava. 14 Ekim 1914 tarihinde verilmitir.
LENN, V. Sava ve Rus Sosyalizmi.
LENN, V. Byk Rusyallarn Ulusal Kibirleri zerine.
LENN, V. Rus Sdekumlar.
LENN, V. Rus Sosyal-Demokrat Partisinin Yabanc Seksiyonlarnn Konferans.
LENN, V. Sosyalizm ve Sava.
LENN, V. Bar Sorunu.
LENN, V. Avrupa Birleik Devletleri Parolas zerine.
LENN, V. II.Enternasyonalin k.
LENN, V. Bar Program zerine.
LENN, V. Rus Sosyal-Demokrat Partisi Merkez Komitesinin nerileri. II.Sosyalist
Konferans.
LENN, V. Ayr Bar zerine.
LENN, V. Silahszlanma Parolas zerine.
LENN, V. Proletarya Devriminin Asker Program.
LENN, V. Burjuva Barl ve Sosyalist Barlk.
LENN, V. Dnya Politikasnda Dneme.
LENN, V. Belgeler ve Malzemeler.
LENN, V. Sava ve Geici Hkmet.
LENN, V. Geici Hkmetin Bir Notas.
LENN, V. Bilinli Savan Savunucular Kendilerini Meydana karyor.
LENN, V. Rus Sosyal-Demokrat Partisinin Nisan Konferans.
LENN, V. D Politika Gizemleri.
LENN, V. Gizli Bir Anlama.
676

LENN, V. i ve Asker Milletvekilleri Sovyetlerinin Kongresi, 16 Haziran-6 Temmuz

1917.
LENN, V. 3 Haziran Gericileri Vakit Yitirmeksizin Saldrmaktan yanalar.
LENN, V. Adil Bara Giden Yol Var m?
LENN, V. Devrimin Grevleri.
LENN, V. Bunalm Doruk Noktasnda.
LENN, V. Yoldalara Mektup.
LENN, V. Bolevik Partisi yelerine Mektup.
LENN, V. Fransz Komnist Partisinin Tarm Konusundaki Tezleri zerine.
LENN, V. Trk-talyan Savann Sonu.
LENN, V. Sava zerine Tezler.
LENN, V. i ve asker milletvekilleri Sovyetlerinin kinci Kongresi, 7-8 Kasm (25-26
Ekim) 1917.
LENN, V. Merkez Yrtme Komitesinin 17 (4) Kasm 1917 gnk toplants.
LENN, V. Petrograd Sovyetinin 17 (4) Kasm 1917 gnk toplantsnda verilen sylev.
LENN, V. 22 (9) Kasm 1917 gn hkmetle Genel Kurmay karargh arasnda yaplan konumalar.
LENN, V. Btn herkese telgraf. Btn alay, tmen, vs. komitelerine ve devrimci donanma ve kara ordusundaki btn asker ve denizcilere.
LENN, V. Merkez Yrtme Komitesinin 23 (10) Kasm 1917 gnk toplants.
LENN, V. Kyl delegeler Sovyetlerinin 23 Kasm-8 Aralk (10-25 Kasm) 1917 gnleri arasnda yapt olaanst Kongre.
LENN, V. Sava donanmasnn Birinci Kongresinde, 5 Aralk (22 Kasm) 1917 gn
verilen sylev.
LENN, V. Ukrayna halkna ar ve Ukrayna Radasna ltimatom.
LENN, V. Proyann Rada ile yaplan mzakereler hakkndaki raporu zerine, Halk
Komiserleri Konseyinin karar: 1 Ocak 1918 (17 Aralk 1917).
LENN, V. Halk Komiserleri Konseyinin, Radann cevab zerine 12 Ocak 1918 (30
Aralk 1917) tarihli emri.
LENN, V. Almanya ile, mttefiklerden ayr olarak hemen bar sorunu zerine tezler.
LENN, V. (Bolevik) Sosyal-Demokrat Parti Merkez Komitesinin 24 (11) Ocak 1918
gnk toplantsnda verilen bar ve sava zerine sylev.
LENN, V. Demir yolu iilerinin olaanst Kongresi. 26 (13) Ocak 1918 gnk toplant.
LENN, V. aumyana telgraf.
LENN, V. (Bolevik) Sosyal-Demokrat Parti Merkez Komitesinin 18 ubat 1918 tarihli toplantsnda, sabah oturumunda verilen sylev.
LENN, V. (Bolevik) Sosyal-Demokrat Parti Merkez Komitesinin 18 ubat 1918 tarihli toplantsnda, akam oturumunda verilen sylev.
LENN, V. Alman hkmetine yollanan telgrafn ilk kaleme alnm ekli.
LENN, V. Devrimci laf ebelii zerine.
LENN, V. Heveskrlk zerine.
LENN, V. Sava m, Bar m?
677

LENN, V. Merkez Yrtme Komitesinin Bolevik ve Sosyal devrimci sol gruplarnn ortak toplantsnda, 23 ubat 1918 gn verilen sylev.
LENN, V. Merkez Yrtme Komitesinin 23 ubat 1918 gnk toplantsnda verilen
sylev.
LENN, V. Ac ama zorunlu bir ders.
LENN, V. Rus Sosyal-Demokrat Partisi Merkez Komitesinin, Almanya ile mttefiklerden ayr olarak ve ilhak bar konusundaki tavr.
LENN, V. Garip ve dehetli bir ey.
LENN, V. Rus Komnist Partisinin 6-8 Mart tarihleri arasndaki Yedinci Kongresi.
LENN, V. Zamanmzn temel devi.
LENN, V. Sovyetlerin Drdnc (olaanst) Kongresi, 14-16 Mart 1918.
LENN, V. Merkez Yrtme Komitesi ve Moskova Sovyetinin 14 Mays 1918 gnk
ortak toplantsnda d politika konusunda okunan rapor.
LENN, V. 21 Haziran 1918 tarihinde Sokolniki kulbnde verilen sylev.
LENN, V. Moskova sendikalarnn ve fabrika komitelerinin drdnc Konferans (27
Haziran-2 Temmuz 1918).
LENN, V. Sovyetlerin Beinci Kongresine katlan komnist yeler karsnda 3
Temmuz 1918 tarihinde verilen sylev.
LENN, V. Sovyetlerin 4-10 Temmuz 1918 tarihleri arasnda yaplan Beinci Kongresi.
LENN, V. Devrimci sol sosyalistlerin ihaneti karsnda zvestiya muhabirine verilen mlakat.
LENN, V. Merkez Yrtme Komitesinin 15 Temmuz 1918 gnk toplantsnda yaplan konuma.
LENN, V. 19 Temmuz 1918 gn Lefortovo mahallesinde yaplan ak hava toplantsnda verilen sylev.
LENN, V. 23 Temmuz 1918 gn Moskova ili Fabrika Komiteleri Konferansnda okunan rapor.
LENN, V. 29 Temmuz 1918 gn Moskova Sovyeti Merkez yrtme Komitesi ile
Moskova fabrika ve sendika komitelerinin ortak toplantsnda verilen sylev.
LENN, V. 2 Austos 1918 tarihinde Butirki ak hava toplantsnda verilen sylev.
LENN, V. 9 Austos 1918 tarihinde Sokolniki toplantsnda verilen sylev.
LENN, V. Amerikan iilerine mektup.
LENN, V. 23 Austos 1918 tarihinde, Alekseyev Halkevinde yaplan toplantda verilen sylev.
LENN, V. 23 Austos 1918 tarihinde, Politeknik Mzesindeki toplantda verilen sylev.
LENN, V. 28 Austos 1918 tarihinde, Birinci Ulusal Eitim Kongresinde verilen sylev.
LENN, V. i yoldalar! Son ve kesin vurumaya hep birlikte koalm.
LENN, V. 3 Ekim 1918 tarihinde, Moskova Sovyeti Merkez Yrtme Komitesinin
toplantsna yollanan mektup.
LENN, V. 22 Ekim 1918 tarihinde, Moskova Sovyeti Merkez Yrtme Komitesi ile
Moskovadaki fabrika ve sendika komitelerinin ortak toplantsna verilen rapor.
LENN, V. 22 Ekim 1918 tarihinde, Moskova Sovyeti Merkez Yrtme Komitesi ile
Moskovadaki fabrika ve sendika komitelerinin ortak toplantsnda kabul edilen
nerge.
678

LENN, V. 6 Kasm 1918 tarihinde, Merkez Sovyeti ile Moskova Sendika Sovyetinin
ortak toplantsnda verilen sylev.
LENN, V. Sovyetlerin 6-9 Kasm tarihleri arasndaki Altnc (olaanst) Kongresi.
LENN, V. 26 Kasm 1918 tarihinde, Moskova Merkez i Kooperatifi delegelerinin
toplantsnda verilen sylev.
LENN, V. 25 Aralk 1918 tarihinde, Ulusal Ekonomi Sovyetlerinin kinci Kongresinde
verilen sylev.
LENN, V. Rus Komnist Partisinin 18-23 Mart 1919 tarihleri arasndaki Sekizinci
Kongresi.
LENN, V. Bugnk durum zerine ve Sovyet hkmetinin bugnk vazgeilmez
devleri zerine. 4 Temmuz 1919 tarihli rapor.
LENN, V. Cepheye sevk edilen Sverdlov niversitesi rencileri nnde verilen sylev. 24 Ekim 1919.
LENN, V. 2-4 Aralk 1919 tarihleri arasnda toplanan Rus Komnist Partisi Konferans.
LENN, V. Rus Komnist Partisinin 29 Mart-5 Nisan 1919 tarihleri arasnda toplanan
Dokuzuncu Kongresi.
LENN, V. 7 Nisan 1920 tarihinde toplanan Sendikalar Genel Kongresinde verilen
sylev.
LENN, V. Komnizmin ocukluk hastal, sol eilimcilik.
LENN, V. 26 Kasm 1920 tarihinde, Rus Komnist Partisi Moskova seksiyonu hcre
sekreterlerinin toplantsnda verilen sylev.
LENN, V. Bar mzakereleri program iin akl defteri.
LENN, V. Halk Komiserleri Konseyinin karar tasars.
LENN, V. Almanya ile mttefiklerden ayr olarak ve ilhak bar konusundaki tezlere
eklentiler.
LENN, V. Yanlg nerede?
LENN, V. Vakit yitirmeksizin bar yapma zorunluluu zerine gzlemler ve uyarlar.
LENN, V. Rus Komnist Partisi Merkez Komitesinin uluslararas durum hakkndaki
kararlar.
LENN, V. Bugnk uluslararas durum hakknda tezler.
LENN, V. Vladivostok Sovyetine yollanan talimatlar. 1934 ylnda Moskovada yaynlanmtr.
LENN, V. Halk komiseri Staline yollanan not, 7 Temmuz 1918. Rus Komnist Partisi
tarihi iin aratrmalar derlemesi olarak kan Lenin ve Stalin balkl kitaptan
alnmtr. Cilt II. Moskova, 1937.
STALN, J. Bakumandann 23 ubat 1944 tarihli gnlk emri, no. 16. Moskova 1944.
STALN, J. Byk Sosyalist Ekim Devriminin XXVII.yldnm. Moskova Sovyetinin
6 Kasm 1944 tarihindeki tam birleiminde Devlet Savunma Komitesi Bakan tarafndan okunan rapor. Moskova, 1944.
STALN, J. eylerin mant. (Menevik Merkez Komitesinin tezleri hakknda.)
Ekim Devrimi zerine, Yazlar ve sylevler derlemesi. Moskova, 1932.
STALN, J. Rada genel sekreterlii ve kardevrimci Anayasac Demokrat Parti.
Ukraynaya ilikin yazlar ve sylevler. Derleme. Kiev, 1936.
STALN, J. Rada ile ilikiler. 14 (27) Aralk 1917 tarihinde, Merkez Yrtme Komitesi
679

toplantsnda okunan rapor. Ukraynaya ilikin yazlar ve sylevler. Derleme.

Kiev, 1936.
STALN, J. Rada nedir? Ukraynaya ilikin yazlar ve sylevler. Derleme. Kiev, 1936.
STALN, J. Burjuva Kiev Radas zerine. Ukraynaya ilikin yazlar ve sylevler.
Derleme. Kiev, 1936.
STALN, J. Ukrayna ile giriilen bar mzakereleri zerine. Ukraynaya ilikin yazlar
ve sylevler. Derleme. Kiev, 1936.
STALN, J. Don blgesi ve Kuzey Kafkasya konusunda. Ukraynaya ilikin yazlar ve
sylevler. Derleme. Kiev, 1936.
STALN, J. Ukrayna artk zgrlne kavuma yoluna girmi bulunmaktadr.
Ukraynaya ilikin yazlar ve sylevler. Derleme. Kiev, 1936.
STALN, J. Aznlklar sorunu konusundaki hkmet politikas. Ukraynaya ilikin yazlar ve sylevler. Derleme. Kiev, 1936.
STALN, J. Ukrayna i ve Kyl Cumhuriyeti halknn sekreterliine. Ukraynaya
ilikin yazlar ve sylevler. Derleme. Kiev, 1936.
STALN, J. Proletarya diktatoryasnn nc yl. 7 Kasm 1920 tarihindeki Bak
Sovyeti kurulu yldnm toplantsna sunulan rapor. Bk. Lenin ve Stalin, Cilt
II. Moskova, 1937.
STALN, J. Ulus sorunu konusunda Partinin hemen girimesi gereken abalar zerine.
Marksizm ve ulus ve smrge sorunlar. Yazlar ve sylevler derlemesi. Moskova,
1939.
STALN, J. Lenin. Moskova, 1939.
AVARORN, V. Manuryadaki emperyalizm. Cilt 1-2. Moskova, 1934.
DOBROLSK, S. Rus ordusunun 1914 seferberlii. Askerlik Derlemesi. Cilt 1. Belgrat,
1021.
GUKOVSK, A. 1918 ylndaki Alman bozgunu ve tilaf lkelerinin Sovyetler lkesine
mdahale hazrlklar. Marksist Tarihi dergisi, 1937, no. 3.
KEDROV, M. Bolevik ynetimden yoksun kalarak. (Murmansk blgesine yabanc
mdahalesinin tarihi). Leningrad, 1930.
KOROVN, E. Japonya ve Devletler hukuku. Devlet yaynlar, Moskova, 1936.
MASK, . Sovyet Sosyalist Cumhuriyet Birliinin be yllk d politikas, 1917-1922.
Moskova, 1922.
MANUSEV, A. Besarabyann Romanya tarafndan fethinin tarihi. Tarih Habercisi
dergisi, 1940, no. 8.
MKKER, R. Estonyada Sovyet ynetiminin kurulmas iin verilen mcadele, 19171919. Tarih Habercisi dergisi, 1940, no. 11.
MLLER, F. 1914-1918 Dnya Sava srasnda Alman emperyalizminin boyunduruu
altndaki Trkiye. Tarih Habercisi dergisi, 1942, no. 12.
MNTZ, . Kuzeydeki ngiliz mdahalesi ve kardevrim. Moskova-Leningrad, 1931.
MOGLEV, A. ve AYRAPETYAN, M. Dnya Savana doru, 1914-1918.
Leningrad, 1940.
MOTLEV, V. Pasifik Okyanusu evresindeki rekabetlerin douu ve geliimi.
Moskova, 1939.
NOTOV, F. Dnya Savann sorumlular hakknda birka sz. Marksist Tarihi
dergisi, 1938, no. 4
680

NOTOV, F. 1918 ylnda Drtler ttifaknn k. Tarih Habercisi dergisi, 1941,

no. 7-8.
POPOV, A. 1894-1901 yllar arasnda arlk ynetiminin Uzak Doudaki politikas.
Marksist Tarihi dergisi, 1935, kitap II.
POPOV, A. Rusyann Paris Bykelisi tarafndan yollanan rapor ve telgraflarn
altnda 1906 istikraz. Kzl Arivler, 1925, cilt 4-5.
POPOV, A. arlk ynetiminin Uzak Dou politikasnda 1905 devrimi arifesinde
meydana gelen bunalm. Marksist Tarihi dergisi, 1935, no. 12.
POPOV, A. stanbul Boazndan Pasifik Okyanusuna. Marksist Tarihi dergisi,
1934, cilt 3.
POPOV, A. ekoslovak sorunu ve arlk diplomasisi, 1914-1917. Kzl Arivler,
1929, cilt 2.
RAYHSBERG, G. tilaf Devletlerinin mdahale hazrlklar ve Lochart fesad, 1918.
Tarih Habercisi dergisi, 1938, no. 12.
RAYSNER, . 1907 ylndaki ngiliz-Rus anlamas ve Afganistann blm. Kzl
Arivler, 1925, cilt 3.
ROMANOV, B. 1892-1906 yllar arasnda Manuryadaki Rusya. Leningrad, 1928.
RUBNTAYN, E. Habsburg Monarisinin bat. Tarih Habercisi dergisi, 1941, no.
7.
Rus-Japon sava iin hazrlayc bilgiler. S. Wittenin zel arivlerindeki malzemeler. B.
Glinskinin giri yazsyla. Petrograd, 1916.
SABLER, S. ve SOSNOVSK, . Sibirya demiryolu hatt. Gemii ve bugn
St.Petersburg, 1903.
KVOSTOV, V. Yakn Dou bunalm, 1895-1897. Marksist Tarihi dergisi, 1929, cilt
13.
KOVOSTOV, V. XIX.yzyln son on yl sresince stanbul Boaz sorununun gelimesi. Marksist Tarihi dergisi, 1930, cilt 20.
SOFNOV, P. ekoslovaklarn ayaklan. Tarih Habercisi dergisi, 1940, no. 12.
STAVROVSK, A. Ekim Devriminden sonra Transkafkasya. 1918 ylnn ilk yarsnda
Trkiye ile olan ilikiler. Moskova-Leningrad, 1925.
BRANDENBURG, E. Von Bismarck zum Weltkriege. Die deutsche Politik in den
Jahrzehnten vor dem Kriefge Berlin, 1924.
CHIROL, V. The Far Eastern question Londra, 1896.
CORDIER, H. Histoires relations de la Chine avec les Puissances occidentales (inin
Batl Devletlerle olan ilikilerinin tarihi). Cilt 1-3. Paris, 1901-1902.
CURZON OF KEDLESTON, G.L. Persia and Persian question. Cilt 1-2. Londra, 1892.
FORSTER, K. The failures of peace. The search for a negotiated peace during the first
World war. Introd. by E.M. Patterson Washington, 1941.
HELMRECH, E. Ch. The diplomacy of the Balkan wars. 1912-1913 Cambridge, Mass,
A.B.D. 1938
HERRMANN, W. Dreibund, Zweibund, England, 1890-1895. Eine Skizze zur
Aussenpolitik auf Grund neuer Akten Stuttgart, 1929.
HOFFMANN, J.S. Great Britain and the German trade rivalry, 1875-1914 Philadelphia,
1933.
681

JOSEPH, Ph. Foreign diplomacy in China, 1894-1900; a study in political and economic relations with China. With an introd. by Sir A.F. Whyte Londra, 1928.
LA FARGUE, Th. China and the World war. Stanford niversitesi yaynlar. 1937.
LANGER, W.L. The Diplomacy of Imperialism, 1890-1920. Cilt 1-2, New York Londra,
1935.
LOVELL, R.I. The Struggle for South Africa, 1875-1899. A study in economic imperialism New York, 1934.
MEINECKE, F. Geschichte des deutsche -englischen Bndnisproblems, 1890-1901
Mnih-Berlin, 1927.
MICHON, G. Lalliance Franco-Russe. 1891-1917 (Fransz-Rus ittifak. 1891-1917).
Paris, 1927.
MORSE, H.B. The international relations of the Chinese empire. in mparatorluunun
uluslararas ilikileri). Cilt 1-3. Londra-New York, 1910-1918.
NINTCHICH, M. La crise Bosniaque (1908-1909) et les Puissances Europennes
(1908-1909 Bosna bunalm ve Avrupal Devletler). Cilt 1-2. Paris, 1937.
NOTTER, H. The origins of the Foreign policy of Woodrow Wilson Baltimore, 1937
(The Walker Hines page school of international relations. The John Hopkins university).
PINGAUD, A. Histoire diplomatique de la France pendant la Grande Guerre (Byk
Sava boyunca Fransann diplomatik tarihi). Cilt 1-2. Paris, 1938.
PRIBRAM, A.F. England and the international policy of the European great powers,
1871-1914 Oxford, 1931.
RACHFAHL, F. Die deutsche Aussenpolitik in der Wilhelmischen Aera BErlin, 1924
(Einzelschriften zur Politik und Geschichte, 6).
RENOUVIN, P. Les origines immdiates de la guerre (28 Juin-4 Aot 1914) (Savan
dolaysz kkenleri: 18 Haziran-4 Austos 1914). kinci basm. Paris, 1927.
RITTER, G. Bismarcks Verhaltnis zu England und die Politik des Neuen Kursus
Berlin, 1924 (Beitrge aus dem Archiv for Politik und Geschichte, 7.
SCHMITT, B. The annexation the Bosnia, 1908-1909 Londra-New York, 1937.
SETON-WATSON, R.W. Sarajevo, a study in the origins of the Great War Londra,
1925.
TANSILL, Ch. America goes to War Boston, 1938.
TARDIEU, A. La France et les alliances. La lutte pour lquilibre (Fransa ve ittifaklar.
Denge iin verilen mcadele). Paris, 1909.
TAUBE, M. La politique Russe davant-guerre et la fin de lEmpire des Tsars (19041917) (Sava ncesi Rus politikas ve arlk mparatorluunun sonu. 1904-1917).
Paris, 1928.
YONG ANN YUEN, Th. Aux origines du confit Mandchou. Chine-Japon. Paix de
Versailles. Prf. de Wellington Koo (Manuryadaki atmann kkenlerinde. inJaponya. Versay bar. Wellington Koonun nszyle). Paris, 1934.
ALBERTSON, R. Fighting without a War; an account of military intervention in North
Russia New York, 1920.
COATES, W.P. ve COATES, S.K. Armed intervention in Russia. 1918-1922. (19181922 yllar arasnda Rusyaya yaplan silahl mdahale). Londra, 1935.
682

DJUVARA, M. La guerre Roumaine. Prf. dEmile Boutroux (Romen sava. Emile

Boutrouxnun nszyle). Nancy, 1919.
JASZI. The dissolution of the Habsburg monarchy (Habsburg Monarisinin k).
Chicago, 1922.
LUTZ, R.H. Fall on the German Empire (Stanford niversitesi yaynlar. Londra, 1935.
MAURICE, F.M. The armistices of 1918 (1918 ylnn atekesleri). Londra, New York,
1943.
MERMEIX. Les ngociations secrtes et les quatre armistices avec pices justificatives
(Gizli pazarlklar ve atekes, ispatlayc belgeler eklenmi olarak). 13.Basm. Paris
1919.
MORDACQ, J.J. Pouvait-on signer larmistice Berlin? (Atekes Berlinde imzalanabilir miydi?). Paris, 1930.
MULLER, R. Vom Kaiserrelch zur Republik. T.I. Ein Beitrag zur Geschichte der
revolutionren Arbeiterbewegung whrend des Weltkrieges Viyana. 1924. Cilt II.
Die November-Revolution (Kasm Devrimi). Viyana, 1925. (Wissenschaft und
Gesellschaft Cilt 3-4).
NOVAK, F.K. Der Stulz der Mittelmchte Mnih, 1921.
SCOTT, J.B. Preliminary history of the armistice New York, 1924.
SLOVES, H. La France et lUnion Sovitique Prf. de H. Torrs (Fransa ve Sovyetler
Birlii. H. Torrs (Fransa ve Sovyetler Birlii. H. Torrsin nszyle). Paris, 1935.

C) Biyografiler
BAKER, R.C. Woodrow Wilson. Life and letters... Vol. 6. Facing War, 1915-1917 New
York, 1937.
GARDINER, A.G. The life of Sir William Harcourt (Sir William Harcourtun hayat).
Cilt 1-2. Londra, 1923.
GARVIN, C.L. The life of Joseph Chamberlain (Joseph Chamberlainin hayat). Cilt
1-3. Londra, 1932-1934.
GAVIN, C. Edward the seventh. A biography (VII.Edward Bir biyografi). Londra 1941.
HALLER, J. Aus dem Leben des Frsten Philipp zu Eulenburg-Hertzfeld Berlin, 1924.
LEE, S. King VII.Edward; a biography (Kral VII.Edward; bir biyografi).. Cilt 1-2.
Londra, 1925-1927.
NICOLSON, H. Sir Arthur Nicolson... first lord Carnock. A study in the old diplomacy Londra, 1930.
WILLIAMS, A.F.B. Cecil Rhodes. Londra, 1921. (Makers of the 19th century.).

GENEL HSTOROGRAFYA
A) Uluslararas likiler
Annual regiter, a review of publics events at home and abroad Londra-New York,
1872-1919.
683

BENGESCO, G. Essai dune notice bibliographique sur la question dOrient. Orient

Europen, 1821-1897 (Dou sorunu zerine bibliyografik bir tantma yazs denemesi. Avrupann Dousu, 1821-1897). Brksel, Paris, 1897.
Catalogue of printed books in the library of the Foreign office Londra, 1926.
GOOCH, G.P. Recent revelations of European diplomacy... 3 d impression with a
supplementary chapter on the revelation of 1927 Londra, 1928.
LANGER, W.L. ve ARMSTRONG, H.F. Foreign Affairs bibliography. A selected and
annotated list of books on international relations, 1919-1932 New York-Londra,
1933.
List of references on Europe and international politics in relation to the present issues.
Comp. under the direction of H.H.B. Meyer Washington, 1914.
List of the serial publications of foreign governments 1815-1931. Ed by W. Gregory
New York, 1932.
MEYER, I. Official publications of European governments Cilt 1. Paris, 1929.
MYERS, D.P. Manuel of collections of treaties and of collections relating to treaties
Cambridge, 1922.
STRUPP, K. Bibliographie du droit des gens et des relations internationales (Uluslararas
hukuk ve uluslararas ilikiler kaynakas). Lead (Hollanda), 1938.
TEMPERLEY, H. ve PENSON, L.M. A century of diplomatic Blue books 1814-1914.
Lists edited with historical introductions, by H. Temperley and L. M. Penson
Cambridge, 1938.

B) Dou lkeleri ve Smrgeler

SKAOV, P. inin kaynakas. Rus dilinde 1730-1930 yllar arasnda in hakknda
yaynlanm kitaplar ve yazlarn sistematik endeksi. Moskova Leningrad, 1932.
Bibliographie dhistoire coloniale (1900-1930) (Smrge tarihi kaynakas, 19001930). Yaynlayan: A. Martineau. Paris, 1932. (Premier Congrs international
dhistoire coloniale -Birinci Uluslararas smrge tarihi Kongresi.) Paris, 1931.
CORDIER, H. Bibliotheca sinica... 2.Basm. Cilt 3-4. III. ve IV. ekler. Paris, 1904-1924.
KERNER, R. Northeastern Asia. A selected bibliography. Contributions to the bibliography of the relations of China, Russia and Japan, with special reference to Korea,
Manchuria, Mongolia and Eastern Siberia, in oriental and European languages.
Cilt 1-2. Berkeley, 1930.
NACHOD, O. Bibliographie von Japan (Japonya kaynakas). Cilt 1-4. Leipzig, 19281935.
PRAESENT, H. ve HAENISCH, W. Bibliographie von Japan... T. 5-6 des von O. Nachod
begonnen Gesamtwerkes Leipzig, 1937-1940.
SAVADJIAN, L. Bibliographie Balkanique (Balkan kaynakas). Cilt 1-7. Paris, 19311938.
Select bibliography of recent publications in the library of the royal colonial institute illustrating the relations between Europeans and Coloured Races. Comp. by E.
Lewim Londra, 1926.
684

Addenta to bibliography of relations with Coloured Races up to February 28, 1927

Londra, 1927.
Subject catalogue of the Library of the Royal Empire Society, Comp, by E. Lewin Cilt
1-4 Londra, 1930-1937.
WENCKSTERN, F. Bibliography of the Japanese Empire (Japon mparatorluunun
kaynakas). Cilt 1-2. Leiden-Tokyo, 1895-1907.
WILSON, A.T. A. bibliography of Persia (rann kaynakas). Oxford, 1930.

C) 1914-1918 Dnya Sava

Dnya Sava. Kaynaka, 1914-1918. Leningrad, 1934.
Bibliographische Vierteljahrshefte der Weltkriegsbcherei. Hft. 2/3. Bibliographie zur
Geschichte sterreich-Ungarns im Weltkrieg, 1914-1918 Stuttgart, 1934. Hft. 4.
Bibliographie zur Geschichte sterreich-Ungarns, 1948-1914 Stutgart, 1930. Hft.
6. Bibliographie zur Geschichte des Britischen Reiches, 1870-1914. 2. erg. Aufl.
Stutgart, 1936. Hft. 8/9 Bibliographie zur Geschichte des Britischen Reiches im
Weltkrieg, 1914-1918 Stutgart, 1936. Hft. 11/12. Bibliographie zur Geschichte des
Frankreichs in der Vorkriegszeit und im Weltkrieg. 2 erg. Aufl. Stuttgart, 1937.
Hft. 17-18. Bibliographie zur Geschichte Italiens in der Vorkriegszeit und im
Weltkrieg. 2 erg. Aufl. Stuttgart, 1939. Hft. 20/21/22. Bibliographie zur Geschichte
der Vereinigten Staaten im Weltkrieg Stuttgart, 1939.
Catalogue mthodique du fonds Allemand de la Bibliothque (Kitaplktaki, Almanya
hakknda, bulunan eski kaynaklarn metodik katalogu). Cilt 1-4. Paris, 19211923. (Publications de la Socit d lhistoire de la Guerre, 1. srie, Catalogue des
Bibliotheque et Muse de la Guerre (Sava Tarihi dernei yaynlar, 1. dizi,
Sava kitapl ve mzesi Katalogu).
Catalogue mthodique des fonds Britannique et Nord-Amricain de la Bibliothque.
Rd. par M. Bourgeois (Kitaplktaki, ngiltere ve Kuzey Amerika hakknda, bulunan eski kaynaklarn metodik Katalogu. Dzenleyen: M. Bourgeois). Cilt 1-3,
Paris, 1925-1931.
Catalogue mthodique du fonds talien de la Bibliothque. Rd. par P.H. Michel
(Kitaplktaki, talya hakknda, bulunan eski kaynaklarn metodik Katalogu.
Dzenleyen: P.H. Michel). Paris, 1932.
Catalogue mthodique du fonds Russe de la Bibliothque. Rd. par A. Dumesnil av.
collab. de W. Lerati. Introduction par C. Bloch (Kitaplktaki, Rusya hakknda, bulunan eski kaynaklarn metodik Katalogu. (W. Leratinin de katlmasyla dzenleyen: A. Dumesnil. C. Blochun bir giri yazsyla) Paris, 1932. (Publications de la
Socit de lhistoire de la Guerre, 1 srie, Catalogue des Bibliothque et Muse
de la Guerre Sava Tarihi Dernei yaynlar. 1. dizi, Sava kitapl ve mzesi
Katalogu.)
Contributo a una Bibliographia della Guerra Mondiale Documenti e testestimoniare politico-diplomatiche, cause, origini, responsabilit, significato della Guerra
Roma, 1937.
685

LALOY, E. La Guerre Mondiale, ses origines et laprs-guerre daprs leurs principaux

historiens (Belli bal tarihiler tarafndan yazlanlarn nda Dnya Sava, kkenleri ve Sava sonras). Paris, 1930.
WEGERER, A. Bibliographie zur Vorgeschichte des Weltkrieges Berlin, 1934 Ayn zamanda bk.:
International bibliography of historical sciences. Ed. by the International committee
of historical sciences Cilt 1-2. 1926-1936 yllar iin geerlidir. Berlin, 1930-1938.
Ayn zamanda aadaki dergilerin eletirel ve bibliyografik ksmlarna da bk.:
Foreign Affairs. New York, 1922 (Ouarterly).
Journal of modern history Chicago, 1929.
Revue dhistoire diplomatique, publ. par la Socit dhistoire diplomatique Diplomasi
tarihi Dergisi, yaynlayan: Diplomasi Tarihi Dernei). Paris, 1887. (Bu dergi
ayda bir kar.)
Revue dhistoire moderne, publ. par la Socit dhistoire moderne (Modern Tarih
Dergisi, yaynlayan: Modern Tarih Dernei). Paris, 1926. (Bu dergi ylda be say
olarak kar.)
Berliner Monatshefte 1923. (1923 ylndan itibaren, 1929 ylna kadar u balk altnda
yaynlanmtr: Kriegsschuldfrage.)
Revue Belge des livres, documents et archives de la Guerre (1914-1918) (1914-1918
Sava hakkndaki kitaplar, belgeler ve arivler iin Belika dergisi). Brksel, 1924.
(Bu dergi ayda bir kar.)
Revue de la Guerre Mondiale, publ. la Socit de lhistoire de la guerre (Dnya Sava
Dergisi, yaynlayan: Sava Tarihi Dernei). Paris, 1923. (Bu dergi ayda bir kar).

A) Kaynaklar
GRM, E. Uzak Douda uluslararas ilikilerin tarihi zerine antlamalar ve baka belgeler Derlemesi, 1842-1925. Moskova, 1927.
MARTENS, M. Antlamalar Derlemesi. Cilt 4, blm 2: Almanya ve AvusturyaMacaristan mparatorluu ile yaplan antlamalar; St.Petersburg, 1878. Cilt 8.
Almanya ile yaplan antlamalar, 1825-1888; St.Petersburg, 1888. Cilt 12. ngiltere
ile yaplan antlamalar, 1832-1895; St.Petersburg, 1898. Cilt 15. Fransa ile yaplan
antlamalar, 1822-1906; St.Petersburg, 1909.
Notalar, antlamalar ve bildiriler altnda modern alarn uluslararas politikas.
Birinci blm: Fransz Devriminden emperyalist savaa; Moskova, 1925. kinci
blm: Emperyalist savatan Sovyet Rusyaya uygulanan ablukann kaldrlna;
Moskova, 1926.
Emperyalist dnemde uluslararas ilikiler. arlk rejimi hkmetlerinin ve Geici
hkmetin arivlerindeki belgeler, 1878-1917; 1900-1913 yllarn kapsayan 2. dizi
cilt 18, 19, 20; Moskova, 1938-1940. Ve: 1914-1917 yllarn kapsayan 3. dizi; cilt
1-10; Moskova, 1931-1938.
Rusya tarafndan yaplm olan antlama, anlama ve uzlamalar Derlemesi: 1774686

1906 dnemi. V. Aleksandrenkonun bir giri yazs ve notlaryla. Varova, 1906.

CLERCQ. J. A. Recueil des traits de la France, publi sous les auspices du ministre
des Affaires trangres (Fransa tarafndan yaplm antlamalar Derlemesi. Fransz
Dileri Bakanlnn yardmyla yaynlanmtr). 1872-1936 yllarn kapsayan
XI.-XXIII. ciltler. Paris, 1880-1919.
A collection of neutrality laws, regulations and treaties of various countries.
Ed. and annot. by F. Deak and Ph. C. Jessup Cilt. 1-2. Washington, 1939. (Publications
of the Carnegie endowment for international peace. Division of international law.)
Documents diplomatiques Franais. 1871-1914 (Fransz diplomatik belgeleri, 18711914 yllar aras). 1871-1900 dnemini kapsayan 1. dizi; cilt 1-8; Paris, 1929-1936.
1901-1911 dnemini kapsayan 2. dizi; cilt 1-7; Paris, 1931-1937. 1912-1914 dnemini kapsayan 3. dizi; cilt 1-2; Paris, 1922-1931.
Die Grosse Politik der Europischen Kabinette. 1871-1914. Sammlung der diplomatischen Akten des Auswrtigen Amtes. Cilt 1-40. Berlin, 1922-1927.
PRIBRAM. Die politischen Geheimvertrge sterreich-Ungaras, 1897-1914. Cilt 1-2,
Viyana 1920.
WILHELM, mparator. Prusya mparatoru Wilhelmin Rus imparatoru III.Aleksandra
yazd 4 mektup. Kzl Arivler, 1922, cilt 2.
1877 Rus-Trk savandan sonra 1877 ylnda Berlinde toplanan Avrupal Byk
Devletler Kongresi. Moskova, 1878.
LAMSDROF, V. Gnce: 1886-1890 yllar. Cilt 1. Moskova-Leningrad, 1920.
LAMSDROF, V. Gnce: 1891-1892 yllar. Cilt 2. Moskova-Leningrad, 1934.
LAMSDROF, V. Gnce: 1893-1895 yllar. Cilt 3. Moskova-Leningrad, 1931.
NELDOV, V. Boazlarn igali zerine 1822 ylnda A. Nelidov tarafndan sunulan
and. Kzl Arivler, 1938, Cilt 3-4.
PAVLOV. P. Rus arlnn Bulgaristan servenleri, Belgeler Derlemesi Moskova,
1935.
Rus-Alman ilikileri. Gizli belgeler. Kzl Arivler, 1922, cilt 1.
SKOBELEV, M. 1882 ylnda Pariste verilen sylev. E. Tarlnin giri yazsyla. Kzl
Arivler, 1928, cilt 2.
1875 ylnda Fransa ile Almanya arasnda ba gsteren gerginlik. A. Yerusalimskinin
giri yazsyla. Kzl Arivler, 1938, cilt 6.
UVALOV, P. 1878 ylnda toplanan Berlin Kongresi zerine. V. Kvostovun giri yazsyla. Kzl Arivler, 1933, cilt 4.
Accounts and papers. State papers (Blue books dizisi). Londra, 1876-1878.
France. Minisre des Affaires tranres. Documents diplomatiques. Affaires dOrient,
1875-1876-1877. Appendice. Confrence de Constantinople (Dcembre 1876
Janvier 1877)(Fransa, Dileri Bakanl. Diplomatik belgeler. Dou sorunlar,
1875-1876-1877. Ek. stanbul Konferans. Aralk 1876 Ocak 1877). Paris, 1877
sterreich-Ungarn. Ministerium des Aussern. AKtenstcke aus den Korrespondenzen
des K. u. K. Ministerium des Aussern ber orientalische Angelegenheiten
(Rotbcher dizisi.) Viyana, 1878. Cilt 16: 1873 yl Maysndan 31 Mays 1877ye.
Cilt 17:7 Nisan 1877den 3 Kasm 1987e.
SABUROV, P.A. The Saburov memoirs of Bismarck and Russia Cambridge, 1929.
687

STAAL, G.F. Ch. Correspondance diplomatique (Diplomatik yazmalar). Yaynlayan:

A. Meyendorf. Cilt 1-2; 1884-1900 yllarn kapsayan dnem. Paris, 1929.
TEMPERLEY, H.W. ve PENSON, L.M. Foundations of British foreign policy from Pitt
(1792) to Salisbury (1902) of Documents, old and news Cambridge, 1938.
Unprinted documents. Russo-British relations during the Eastern crisis R.W. SetonWatson tarafndan yaynlanmtr. Slavonic Reviews dergisi, 1924-1926. Cilt 3-4.
VICTORIA, Kralie. The letters of Queen Victoria. Second series. A selection from
Her Majestys correspondence journal between the years 1862 and 1885. G.E.
Buckle tarafndan yaynlanmtr. Cilt 2: 1870-1878 yllar; Londra, 1926, Cilt 3.
1879-1885 yllar; Londra, 1928.
VICTORIA, Kralie. The letters of Queen Victoria. Third series. A selection from
Her Majestys correspondence and journal between the years 1886 and 1901. G.E.
Buckle tarafndan yaynlanmtr. Cilt 1: 18860-1900 yllar; Londra, 1930.
GNATEV, N. Anlar, 1875-1877. Tarih Habercisi, 1914, cilt 135, Ocak-Temmuz saylar.
GNATEV, N. 1877-1878 savandan nce Avrupa bakentlerine yaplan gezi. Eski
Rus Tarihi dergisi, 1914, cilt 157, Mart-Eyll saylar.
GNATEV, N. Anlar: 1864-1874 yllarn kapsayan dnem. Petrograd, 1916.
KARTSOV, . Diplomasi kulislerinde gezintiler. St.Petersburg, 1908.
BILLOT, A. La France et lItalie, histoire des annes troubles, 1881-1899 (Fransa ve
talya, kargaa yllarnn tarihi: 1881-1899 dnemi). Cilt 1-2. Paris, 1905.
BISMARK, O. Gedanken und Erinnerungen Cilt 1-3. New York-Stuttgart. 1896-1922.
BLOWITZ, H.S. My memoirs Londra, 1903.
BLUNT, W. Secret history of the English occupation of Egypt. Being a personal narrative of events Londra, 1907.
BROGLIE. La mission de M. de Gontaud Biron Berlin, 1872-1878 (M. de Gontaud
Bironun 1872-1878 yllar arasndaki Berlin Bykelilii). (Conrespondant
dergisi.) Paris, 1895, 25 Temmuz, 25 Austos ve 10 Ekim saylar.
BLOW, B. Denkwrdigkeiten. Hrsg. von F. von Stockhammern. T. 4 Jugend und
Diplomatenjahre Berlin, 1931.
CRISPI, F. The memoirs of Francesco Crispi. tr. by M. Princhard-Agnetti from the documents collected and ed. by Th. Palamenghi-Crispi Cilt 1-3. Londra, 1912-1914.
CROMER, E. B. Modern Egypt (Modern Msr). Cilt 1-2. Londra, 1908.
CYON, E. Histoires de lEntente Franco-Russe. Documents et souvenirs. 1886-1894
(Fransz-Rus ttifaknn tarihi. Belgeler ve anlar, 1886-1894 yllarn kapsayan dnem). Paris, 1895.
DREUX, A. Dernirres anne de lAmbassade en Allemagne de M. de Gontaud-Biron,
1874-1877, daprs ses notes et papiers diplomatiques (Notlarnn ve diplomatik
evraknn altnda, M. de Gontaud-Bironun Almanyadaki son byk elilik
yllar, 1874-1877). Paris, 1907.
ELLIOT, H. Some revolutions and other diplomatic experiences Londra, 1922.
FREYCINET, C. La question dEgypte (Msr sorunu). Paris, 1905.
FREYCINET, C. Souvenirs, 1878-1893 (Anlar, 1878-1893 dnemi). Paris, 1913.
GONTAUD-BIRON, E. Mon Ambassade en Allemagne, 1872-1873 (Almanyadaki
688

Bykelilik yllarm, 1872-1873dnemi). A. Dreuxnun bir nsz ve notlaryla.

Paris, 1906.
HOHENLOHE-SCHILLINGSFRST, Ch. Denkwrdigkeiten Hrsg. von F. Curtius
Cilt 1-2. Stuttgart-Leipzig, 1907.
LOFTUS. Diplomatic reminiscences. 2 d series. 1862-1879 Cilt 1-2. Londra, 1894.
LUCIUS VON BALLHAUSEN. Bismarck-Erinnerungen des Staatsministers Freiherrn
Lucius von Ballhausen. 4-6. Aufl. Stuttgart-Berlin, 1921.
RADOWITZ, J.M. Aufzeichnungen und Erinnerungen aus dem Leben des Botschafters
Maria von Radowitz. Hrsg. von H. Holbern Cilt 1: 1839-1877 yllar. Cilt 2: 18781890 yllar. Stuttgart-Berlin, 1925.
SABUROV, P.A. Russie, France, Allemagne (1870-1880) (1870-1880 yllar arasnda
Rusya, Fransa, Almanya). La Revue de Paris, 1912, Mart-Nisan saylar.
SCHWEINITZ, H.L. Denkwrdigkeiten des Rotschafters General von Schweinitz Cilt
1-2. Berlin, 1927.
TOUTIN, E. III.Alexandre et la Rpublique Franaise. Souvenirs dun tmoin, 18851888 (III.Aleksandr ve Fransa Cumhuriyeti. Bir tann anlar. 1885-1888 dnemi). Paris, 1929.
WALDERSEE, A. Denkwrdigkeiten des General-Feldmarschalls Alfred Grafen von
Waldersee. Bearb. und hrsg. von H.O. Meisner Cilt 1-3. Stuttgart-Berlin, 19231925.

B) Tarih Aratrmalar
MARX, K. Alman Sosyal-demokrat Partisi Komitesine. Marx ve Engels Arivleri,
cilt 1.
ENGELS, F. Sava konusundaki yar resm ulumalar.
ENGELS, F. Avrupa silahszlanabilir mi?
ENGELS, F. Rus arlnn d politikas.
LENN, V. Emperyalizm, kapitalizmin son aamas.
LENN, V. Komnist Enternasyonalinin II.Kongresi, 19 Temmuz-6 Austos.
LENN, V. Sava ve devrim. 27 (14) Mays 1917 gn verilen konferans.
LENN, V. 1870 sonras Dnya tarihine bir sentez denemesi. Emperyalizm tarihi defterleri. Moskova, 1939.
STALN, J. Rus (Bolevik) Komnist Partisi XIV.Kongresi Merkez Komitesinin siyasal
raporu. Leninizmin sorunlar. Moskova-Leningrad, 1928.
STALN, J. Leninizmin ilkeleri zerine. 1924 yl Nisan ay balangcnda Sverdlovsk
niversitesinde verilen konferans. Leninizmin sorunlar. Moskova, 1939.
STALN, J. Engelsin Rus arlnn d politikas balkl yazs zerine. Bolevik
dergisi, 1941.
STALN, J. Sovyetler Birliinin verdii byk yurtseverlik sava zerine. Moskova,
1944.
Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii Komnist Partisi Tarihi. Moskova, 1942.
ANUNA, A. 1878 ylnda toplanan Berlin Kongresi zerine. St.Petersburg. 1912.
689

GORYENOV, S. stanbul ve anakkale Boazlar. Devlet Arivlerinde ve St.Petersburgda

saklanan diplomatik yazmalarn altnda. St.Petersburg, 1907.
YERUSALMSK, A. 1875 yl alarm. Ranion Tarih Enstits andlar. 1928, cilt 6.
JGAREV, S. Dou sorunu konusunda arlk Rusyas tarafndan gdlen politika. Cilt
1-2. Moskova, 1896.
MARTENS, F. Dou sava ve Brksel Konferans, 1874-1878. St.Petersburg, 1879.
MARTENS, F. Rusya ile ngiltere Orta Asyada, St.Petersburg, 1880.
MURATOV, K. Dou bunalm boyunca ngilterenin oynad rol. Marksist
Tarihi dergisi, 1940.
ROTTAYN, F. Msrn fethi ve kleletirilmesi. Moskova-Leningrad, 1925.
AZKN, S. Avusturya-Rusya-Almanya ttifaknn sonu. Cilt 1: 1879-1884 dnemi.
Moskova, 1928.
TATSEV, S. Rus diplomasisinin gemii. Tarihsel aratrma ve eletiri yazlar.
St.Petersburg, 1890.
KVOSTOV, V. Bismarck tarafndan gdlen d siyasetteki bunalm. Marksist Tarihi
dergisi, 1934.
ZAYONKOVSK, A. Rusyann Dnya Savana hazrlan. Asker hazrlklar ve ilk
planlar. Leningrad, 1926.
Modern Tarih. kinci blm. E. Tarl ve arkadalar ynetiminde. Fransz-Alman
Savandan ve Paris Komnnden Rusyadaki Ekim Devriminin zaferine ve
emperyalist savan son buluuna kadar: 1870-1918 yllarn kapsayan dnem.
Moskova, 1939.
TARLE, E. Emperyalizm dnemi boyunca Avrupa, 1871-1919. Moskova, 1928.
ALBIN, P. LAllemagne et la France en Europe (1885-1894) (Avrupadaki Almanya ve
Fransa, 1885-1894 yllar). Paris, 1913.
ARGULL, S. The Eastern question (Dou sorunu). Cilt 1-2. Londra, 1879.
BECKER, O. Bismarck und die Einkreisung Deutschlands. T.I. Bismarcks
Bndnispolitik Berlin, 1923.
BOURGEOIS, E. Manuel historique Mondiale. Empires et nations (D politika tarihi
elkitab. Cilt IV: Dnya politikas. mparatorluklar ve Uluslar). Paris, 1927.
CARROLL, E. French public opinion and Foreign Affairs, 1870-1914. New York, 1931.
CARROLL, E. Germany and Great powers, 1866-1914. A Study of public opinion and
and Foreign policy New York, 1938.
The Cambridge history of British Foreign policy, 1783-1919. Ed. by A. Ward and G.
Gooch. Vol. 3, 1866-1919 Londra, 1923.
CHARMATZ, R. Geschichte der auswrtigen Politik sterreichs im 19. Jahr. hundert
Cilt 1-2. Leipzig-Berlin, 1918.
CHIALA, G. Pagina di storia contemporanea Cilt 1-3. Torino, 1895-1898.
CHIROL, V. Middle eastern question (Orta Dou sorunu). Londra, 1904.
DARMSTADTER, P. Geschichte der Aufteilung und Kolonization Africas seit dem
Zeitalter des Entdeckungen. T. 2. Geschichte der Aufteilung Africas, 1870-1919
Berlin-Leipzig, 1920.
DAUDET, E. Histoire diplomatique de lalliance Franco-Russe, 1873-1893 (FranszRus ttifaknn diplomatik tarihi, 1873-1893 dnemi). Paris 1894.
690

DEBIDOUR, A. Histoire diplomatique de lEurope (A-B). Paris, 1926-1929. A:

Depuis louverture du Congrs de Vienne jusqu la clture du Congrs de Berlin
(1814-1878). B: Depuis la Congrs de Berlin jusqu nos jours (Avrupann diplomatik tarihi (A-B). Paris, 1926-1929. A: Viyana Kongresinin alndan Berlin
Kongresinin kapanna, 1814-1878 dnemi. B: Berlin Kongresinin kapanndan
gnmze kadar uzanan dnem).
DESPAGNET, F. La diplomatie de la Troisime Rpublique et le droit des gens (nc
Cumhuriyetin diplomasisi ve Uluslararas hukuk). Paris, 1904.
FULLER, J.V. Bismarcks diplomacy at its zenith Cambridge, 1922.
FULLER, J.V. The war scare of 1875 American Historical Review dergisi, 1919, Ocak
ay says.
GOOCH, G.P. History of modern Europe, 1878-1919 (Modern Avrupann tarihi,
1878-1919). Londra, 1923.
GOOCH, G.P. Franco-German relations 1871-1914. (1871-1914 dneminde FranszAlman ilikileri). Londra, 1928.
GORIENOV, S. The end of the alliance of the Emperors (mparatorlar ttifaknn
sonu). American Historical Review dergisi, 1918, cilt XXIII, no. 2.
GRANT, A.J. ve TEMPERLEY, H.W. Europe in the nineteenth century, 1789-1914
(Ondukuzuncu yzylda Avrupa, 1789-1914). Londra-New York, 1927.
HAGEN, M. Bismarcks Kolonialpolitik (Bismarckn smrge politikas). Stuttgart, 1923.
HARRIS, D. Diplomatic history of the Balkan crisis of 1875-1878: the first year
Londra-New York, 1936.
HAUSER, H. Histoire Diplomatique de lEurope, 1871-1914 (1871-1914 dneminde
Avrupann diplomatik tarihi). Cilt 1-2. Paris, 1929.
HELLER, E. Das deutsch-sterreichisch-ungarische Bndnis in Bismarcks
Aussenpolitik Berlin, 1925.
HELMS, A. Bismarck und Russland. Inaug. Dissertation Bonn, 1927.
HERTZFELD, H. Deutschland und das geschlagene Frankreich. 1871-1873.
Friedenschluss. Kriegsentschdigung. Besatzungszeit Berlin, 1924.
HOLBORN, H. Bismarcks Europische Politik zu Geginn der siebziger Jahre und die
Mission Radowitz... Mit ungedruckten Urkunden aus dem politischen Archiv des
Auswrtigen Amtes und dem Nachlass des Botschafters von Radowitz Berlin, 1925.
ITALICUS (Takma ad). Italiens Dreibundpolitik, 1870-1896 Mnih, 1928.
JAPICKSE, N. Europa und Bismarcks Friedenpolitik (Europa en Bismarcks vredespolitick). Die internationalen beziehungen von 1871 bis 1890 Berlin, 1927.
LANGER, W.L. The European powers and the French occupation of Tunis, 1878-1881
American historical review dergisi, 1925, cilt XXXI, no. 1.
LANGER, W.L. European alliances and alignemants, 1871-1890 New York. 1931.
LANGER, W.L. The Franco-Russe alliance, 1890-1894 (1890-1894 Fransz-Rus
ttifak). Cambridge-Londra, 1929.
LEROY-BEAULIEU, A. La France, la Russie et lEurope (Fransa, Rusya ve Avrupa).
Paris, 1888.
MEDLICOTT, W.N. The Mediterranean agreements of 1887 Slavonic Review dergisi, 1926, cilt V, no. 13.
691

MOON, P. Th. Imperialism and world politics (Emperyalizm ve dnya politikas).

New York, 1927.
NOLDE, V. Lalliance Franco-Russe. Les origines du systme diplomatique davantguerre (Fransz-Rus ttifak, Sava ncesi diplomasi sisteminin kkenleri). Paris,
1936. (Paris niversitesi Slav ncelemeleri Enstits. Tarih koleksiyonu, 7).
PINON, R. France et Allemagne, 1870-1913 (1870-1913 yllar arasnda Fransa ve
Almanya). Paris, 1913.
PLEHN, H. Bismarcks auswrtige Politik nach der Reichsgrndung Mnih-Berlin,
1920.
RACHFAHL, F. Deutscland und die Weltpolitik, 1871-1914. T.I. Die Bismarcksche
Aera Stuttgart, 1923.
RENOUVIN, P. La crise Europenne et la Grande Guerre, 1904-1918 (Avrupa bunalm ve Byk Sava, 1904-1918). Paris, 1934 (Peuples et civilisations Halklar ve
uygarlklardizisi, 19).
RENOUVIN, P. ve arkadalar. La paix armee et la Grande Guerre, 1871-1919 (Silahl
bar ve Byk Sava, 1871-1919). Paris, 1939.
ROSEN, G. Die Stellungnahme der Politik Bismarcks zur Frage der Staatsfform in
Frankreich von 1871 bis 1880. (Auf Grud der Aktenpublikation des Auswrtigen
Amts.) Detmond, 1924.
ROTHFELS, H. Bismarcks englische Bndnispolitik Stuttgart-Berlin, 1924.
ROUIRE, A.M.F. La rivalit Anglo-Russe au XIX.sicle en Asie. Golfe Persique,
frontires de llnde (XIX.yzyl Asyasndaki ngiliz-Rus rekabeti. ran krfezi, Hint
snrlar). Paris, 1908.
SALVATORELLI, L. LItalia nella politica internazionale dellEra Bismarkiana Rivista
Storica taliana dergisi, 1923, Nisan says.
SALVEMINI, G.La politica estera della Destra, 1871-1876 Rivista dItalia dergisi,
1924: Kasm 15; 1925:Ocak 15 ve ubat 15.
SCHEFER, Ch. Dune guerre lautre. Essai sur la politique extrieure de la Troisime
Rpublique (1871-1914) (Bir savatan brne. nc Cumhuriyetin gtt
d politika zerine deneme, 1871-1914 dnemi). Paris, 1920.
SCHNEMANN, K. Die Stellung sterreich-Ungarns in Bismarck Bndnispolitik
Politika ve Tarih Arivi, 1926.
SETON-WATSON, R.W. Disraeli, Gladstone and the eastern question. A study in diplomacy and pary politics Londra, 1935.
SINOSKYL, Th. Die Balkanpolitik sterreich-Ungarns seit 1866 Cilt 1-2. StuttgartBerlin, 1913-1914.
SONTAG, R.J. European diplomatic history, 1871-1932 (1871-1932 yllar arasnda
Avrupa diplomasisinin tarihi). New York-Londra, 1933.
SUMNER, B.H. Russia and the Balkans, 1870-1880 (1870-1880 yllar arasnda Rusya
ve Balkanlar). Londra, 1937.
TAFFS, W. The war scare of 1875 Slavonic Review dergisi, 1930, cilt 9.
TORRE, A. Come la Francia simpadroni di Tunisi (Fransa Tunusu nasl ele geirdi).
Rivista di Roma dergisi 1899, Nisan-Mays saylar.
Trtzchler von Falkenstein in Bismarck und die Kriegsgefahr des Jahres 1887.
692

Dargestellt auf Grund der Bd 3-6 der grossen Aktenpublikation des Auswrtigen
Amtes und mit Benutzung unverffentlicher Akten des Auswrtigen Amtes und
Reichsarchivs Berlin, 1924.
WAHL, A. Vom Bismarck der siebzigen Jahre Tbingen, 1920.

C) Resm Belge Nitelii Tayan Yaptlar

LENN, V. i ve asker milletvekilleri Sovyetlerinin kinci Kongresi, 7-8 Kasm (25-26
Ekim) 1917.
LENN, V. Merkez Yrtme Komitesinin 17 (4) Kasm 1917 gnk toplants.
LENN, V. Petrograd Sovyetinin 17 (4) Kasm 1917 gnk toplantsnda verilen sylev.
LENN, V. 22 (9) Kasm 1917 gn hkmetle Genel Kurmay karargh arasnda yaplan konumalar.
LENN, V. Btn herkese telgraf. Btn alay, tmen, vs. komitelerine ve kara ve deniz
ordularndaki tm asker ve denizcilere.
LENN, V. Merkez Yrtme Komitesinin 23 (10) Kasm 1917 gnk toplants.
LENN, V. Kyl delegeler Sovyetlerinin 23 Kasm 8 Aralk (10-25 Kasm) 1917 gnleri arasnda toplanan olaanst Kongresi.
LENN, V. Sava donanmasnn Birinci Kongresinde, 5 Aralk (22 Kasm) 1917 gn
verilen sylev.
LENN, V. Ukrayna halkna ar ve Ukrayna Merkez Radasna ltimatom.
LENN, V. Proyann Rada ile yaplan mzakereler hakkndaki raporu zerine, Halk
Komiserleri Konseyinin karar: 1 Ocak 1918 (19 Aralk 1917).
LENN, V. Halk Komiserleri Konseyinin, Radann cevab zerine 12 Ocak 1918 (30
Aralk 1917) tarihli emri.
LENN, V. Almanya ile br mttefiklerden ayr olarak hemen bar sorunu zerine
tezler.
LENN, V. (Bolevik) Sosyal-Demokrat Parti Merkez Komitesinin 24 (11) Ocak 1918
tarihli toplantsnda bar ve sava zerine verilen sylev.
LENN, V. Demir yolu iilerinin olaanst Kongresi. 26 (13) Ocak 1918 gnk toplant.
LENN, V. aumyana telgraf.
LENN, V. (Bolevik) Sosyal-Demokrat Parti Merkez Komitesinin 18 ubat 1918 gnk toplantsnda, sabah oturumunda verilen sylev.
LENN, V. (Bolevik) Sosyal-Demokrat Parti Merkez Komitesinin 18 ubat 1918 gnk toplantsnda, akam oturumunda verilen sylev.
LENN, V. Alman hkmetine yollanan telgrafn ilk kaleme alnm ekli.
LENN, V. Devrimci laf ebelii zerine.
LENN, V. Heveskrlk zerine.
LENN, V. Sava m, bar m?
LENN, V. Merkez Yrtme Komitesinin Bolevik ve sosyal devrimci sol gruplarn
ortak toplantsnda, 23 ubat 1918 gn verilen sylev.
693

LENN, V. Merkez Yrtme Komitesinin 23 ubat 1918 gnk toplantsnda verilen

sylev.
LENN, V. Ac ama zorunlu bir ders.
LENN, V. Rus Sosyal-Demokrat Partisi Merkez Komitesinin, mttefiklerden ayr olarak Almanya ile ilhak bar konusundaki tavr.
LENN, V. Garip ve dehetli bir ey.
LENN, V. Rus Komnist (Bolevik) Partisi Yedinci Kongresi, 6-8 Mart 1918.
LENN, V. Zamanmzn temel devi.
LENN, V. Sovyetlerin Drdnc (olaanst) Kongresi, 14-16 Mart 1918.
LENN, V. Merkez Yrtme Komitesi ve Moskova Sovyetinin 14 Mays 1918 gn
yaplan ortak toplantsnda d politika konusunda okunan rapor.
LENN, V. 21 Haziran 1918 tarihinde, Sokolniki kulbnde verilen sylev.
LENN, V. Moskova sendikalarnn ve fabrika komitelerinin, 27 Haziran-2 Temmuz
tarihleri arasnda toplanan drdnc Konferans.
LENN, V. Sovyetlerin Beinci Kongresindeki Komnist yeler nnde 3 Temmuz
1918 gn verilen sylev.
LENN, V. 4-10 Temmuz tarihleri arasnda toplanan Sovyetler Beinci Kongresi.
LENN, V. Devrimci sol sosyalistlerin ihaneti hakknda zvestiya muhabirine verilen
mlakat.
LENN, V. Merkez Yrtme Komitesinin 15 Temmuz 1918 gnk toplantsnda yaplan konuma.
LENN, V. 19 Temmuz 1918 gn, Lefortovo mahallesinde yaplan ak hava toplantsnda verilen sylev.
LENN, V. 23 Temmuz 1918 gn, Moskova ili Fabrika Komiteleri Konferansnda
okunan rapor.
LENN, V. 29 Temmuz 1918 gn, Moskova Sovyeti Merkez Yrtme Komitesi ile
Moskova fabrika ve sendika komitelerinin ortak toplantsnda verilen sylev.
LENN, V. 2 Austos 1918 gn, Butirki ak hava toplantsnda verilen sylev.
LENN, V. 9 Austos 1918 gn, Sokolniki toplantsnda verilen sylev.
LENN, V. Amerikan iilerine mektup.
LENN, V. 23 Austos 1918 gn, Alekseyev Halkevinde yaplan toplantda verilen
sylev.
LENN, V. 28 Austos 1918 gn, Birinci Ulusal Eitim Kongresinde verilen sylev.
LENN, V. i yoldalar! Son ve kesin vurumaya hep birlikte koalm.
LENN, V. 3 Ekim 1918 gn, Moskova Sovyeti Merkez Yrtme Komitesinin toplantsna yollanan mektup.
LENN, V. 22 Ekim 1918 gn, Moskova Sovyeti Merkez Yrtme Komitesi ile
Moskovadaki fabrika ve sendika komitelerinin ortak toplantsnda verilen rapor.
LENN, V. 22 Ekim 1918 gn, Moskova Sovyeti Merkez Yrtme Komitesi ile
Moskova fabrika ve sendika komitelerinin ortak toplantsna verilen rapor.
LENN, V. 22 Ekim 1918 gn, Moskova Sovyeti Merkez Yrtme Komitesi ile
Moskova fabrika ve sendika komitelerinin ortak toplantsnda kabul edilen nerge.
LENN, V. 6 Kasm 1918 gn, Merkez ve Moskova Sendika Sovyetlerinin ortak toplantsnda verilen sylev.
694

LENN, V. 6-9 Kasm 1918 tarihleri arasnda toplanan Sovyetler Altnc (olaanst)
Kongresi.
LENN, V. 26 Kasm 1918 gn, Moskova Merkez i Kooperatifi delegelerinin toplantsnda verilen sylev.
LENN, V. 25 Aralk 1918 gn, Ulusal Ekonomi Sovyetlerinin kinci Kongresinde
verilen sylev.
LENN, V. Rus Komnist Partisinin Sekizinci Kongresi, 18-23 Mart 1919.
LENN, V. Bugnk durum zerine ve Sovyet hkmetinin bugnk vazgeilmez
devleri zerine. 4 Temmuz 1919 tarihinde yazlan rapor.
LENN, V. Cepheye sevk edilen Sverdlov niversitesi rencileri nnde verilen sylev. 24 Ekim 1919.
LENN, V. 2-4 Aralk 1919 tarihleri arasnda toplanan Rus Komnist Partisi Konferans.
LENN, V. Rus Komnist Partisi Dokuzuncu Kongresi, 29 Mart-5 Nisan 1920.
LENN, V. 7 Nisan 1920 gn, Sendikalar Genel Kongresinde verilen sylev.
LENN, V. Komnizmin ocukluk hastal, sol eilimcilik.
LENN, V. 26 Kasm 1920 gn, Rus Komnist Partisinin Moskova seksiyonuna bal
hcre sekreterleri toplantsnda verilen sylev.
LENN, V. Bar mzakereleri programnn akl defteri.
LENN, V. Halk Komiserleri Konseyinin karar tasars.
LENN, V. Almanya ile, mttefiklerden ayr olarak ve ilhak bar konusundaki tezlere eklentiler.
LENN, V. Yanlg nerede?
LENN, V. Vakit yitirmeksizin bar yapma zorunluluu zerine gzlemler ve uyarlar.
LENN, V. Rus Komnist Partisi Merkez Komitesinin uluslararas durum hakkndaki
kararlar.
LENN, V. Bugnk uluslararas durum hakknda tezler.
LENN, V. Vladivostok Sovyetine yollanan talimatlar. (1934 ylnda Moskovada yaynlanmtr.)
LENN, V. Halk komiseri Staline 7 Temmuz 1918 gn yollanan not. (Rus Komnist
Partisi tarihi iin aratrmalar derlemesi olarak kan Lenin ve Stalin balkl
kitaptan alnmtr.) Cilt II. Moskova, 1937.
STALN, J. eylerin mant. (Menevik Merkez Komitesinin tezleri hakknda.)
Ekim Devrimi zerine. Yazlar ve sylevler derlemesi. Moskova, 1932.
STALN, J. Rada genel sekreterlii ve kardevrimci Anayasac-Demokrat Parti.
Ukraynaya ilikin yazlar ve sylevler. Derleme. Kiev, 1936.
STALN, J. Rada nedir? Ukraynaya ilikin yazlar ve sylevler. Kiev, 1936.
STALN, J. Burjuva Kiev Radas zerine. Ukraynaya ilikin yazlar ve sylevler.
Derleme. Kiev, 1936.
STALN, J. Rada ile ilikiler. 27 (14) Aralk 1917 gn, Merkez Yrtme Komitesi toplantsnda okunan rapor. Ukraynaya ilikin yazlar ve sylevler. Derleme. Kiev, 1936.
STALN, J. Ukrayna ile bar mzakereleri konusunda. Ukraynaya ilikin yazlar ve
sylevler. Derleme. Kiev, 1936.
STALN, J. Don blgesi ve Kuzey Kafkasya konusunda. Ukraynaya ilikin yazlar ve
sylevler. Derleme. Kiev, 1936.
695

STALN, J. Ukrayna zgrlne kavuma yolundadr. Ukraynaya ilikin yazlar ve

sylevler. Derleme. Kiev, 1936.
STALN, J. Aznlklar sorunu konusundaki hkmet politikas. Ukraynaya ilikin yazlar ve sylevler. Derleme. Kiev, 1936.
STALN, J. Ukrayna i ve Kyl Cumhuriyeti halk Sekreterliine. Ukraynaya ilikin yazlar ve sylevler. Derleme. Kiev, 1936.
STALN, J. Proletarya diktatoryasnn nc yl. 7 Kasm 1920 gn, Bak Sovyeti
kurulu yldnm toplantsna sunulan rapor. Bk.: Lenin ve Stalin. Cilt 2.
Moskova, 1937.
STALN, J. Ulus sorunu konusunda Partinin hemen girimesi gereken abalar zerine.
Marksizm, Ulus ve smrge sorunlar. Yazlar ve sylevler derlemesi. Moskova,
1939.
STALN, J. Lenin. Moskova, 1939.
GUKOVSK, A. 1918 ylndaki Alman bozgunu ve tilaf Devletlerinin Sovyetler lkesine mdahale hazrlklar. Marksist Tarihi dergisi. 1937, no. 3.
KEDROV, M. Bolevik ynetimden yoksun kalnarak. (Murmansk blgesine yaplan
yabanc mdahalesinin tarihi). Leningrad, 1930.
MASK, . S.S.C.B.nin be yllk d politikas, 1917-1922. Moskova, 1922.
MANUSEV, A. Besarabyann Romanya tarafndan fethinin tarihi. Tarih Habercisi
dergisi, 1940. no. 8.
MKKER, R. Estonyada Sovyet ynetiminin kurulmas uruna verilen mcadele,
1917-1919. Tarih Habercisi dergisi, 1940, no. 11.
MNTZ, . Kuzeydeki ngiliz mdahalesi ve kardevrim. Moskova-Leningrad, 1931.
NOTOV, F. 1918 ylnda Drtler ttifaknn k. Tarih Habercisi dergisi, 1941,
no. 7-8.
RAYHSBERG, G. tilaf Devletlerinin mdahale hazrl ve Lochart fesad, 1918.
Tarih Habercisi dergisi, 1938, no. 12.
RUBNTAYN, E. Habsburg Hanedannn ykl. Tarih Habercisi dergisi, 1941, no. 7.
SOFNOV, P. ekoslovaklarn bakaldr. Tarih Habercisi dergisi, 1940, no. 12.
STAVROVSK, A. Ekim Devriminden sonra Transkafkasya. 1918 ylnn ilk yarsnda
Trkiye ile olan ilikiler. Moskova-Leningrad, 1925.
ALBERTSON, R. Fighting without a war; an account of military intervention in North
Russia Cilt 1-2. New York, 1920.
COATES, W. P. ve COATES, S. K. Armed intervention in Russia, 1918-1922 Londra,
1935.
DJUVARA, M. La guerre Roumaine. Prface dEmile Boutroux (Romanya sava.
Emile Boutrouxun nszyle). Nancy, 1919.
JASZI, E. The dissolution of Habsburg Monarchy. Chicago, 1922.
LUTZ, R.H. Fall of the German Empire Cilt 1-2. Stanford niversitesi yaynlar.
Londra, 1922.
MAURICE, F. M. The armistices of 1918. Londra-New York, 1943.
MERMEIX, M. Les ngociations secrtes et les quatre armistices aves pices justificatives (Gizli pazarlklar ve drt atekes, ispatlayc belgelerle birlikte). 13. basm.
Paris, 1919.
696

MORDACQ, J. J. Pouvait-on signer larmistice Berlin? (Atekes Berlinde imzalanabilir miydi acaba?). Paris, 1930.
MULLER, R. Vom Kaiserreich zur Republik. T. I. Ein Beitrag zur Geschichte der
revolutionren Arbeiterbewegung whrend des Weltkrieges Viyana, 1924. Cilt II.
Die November-Revolution (Kasm Devrimi). Viyana, 1925. (Wissenschaft und
Gesellschaft Cilt III-IV.
NOWAK, K.F. Der Sturz der Mittelmchte Mnih, 1921.
SCOTT, J.B. Preliminary history of the armistice New York, 1924.
SLOVES, H. La France et lUnion Sovitique. Prface de Henri Torrs (Fransa ve
Sovyetler Birlii. H. Torrsin nszyle). Paris, 1935.
Dnya Sava kaynakas, 1914-1918 arasnn tm belgeleri. Leningrad, 1934.
Bibliographische Vierteljahrshefte der Weltkriegesbcherei. Hft. 2/3. Bibliographie
zur Geschichte sterreich-Ungarns im Weltkrieg, 1914-1918 Stuttgart, 1934. Hft.
4: Bibliographie zur Geschichte sterreich-Ungarns, 1948-1914 Stutgart, 1930.
Hft. 6: Bibliographie zur Geschichte des Britischen Reiches, 1870-1914. 2. erg.
Aufl. Stutgart, 1936. Hft. 8/9: Bibliographie zur Geschichte der Britischen Reiches
im Weltkrieg, 1914-1918 Stutgart, 1936. Hft. 11/12: Bibliographie zur politischen
Geschichte des Frankreichs in der Vorkriegszeit und im Weltkrieg. Stuttgart, 1937.
Hft. Hft. 17-18: Bibliography zur Geschichte Italiens in der Vorkriegszeit und im
Weltkrieg. 2 erg. Aufl. Stuttgart, 1939. Hft. 20/21/22: Bibliographie zur Geschichte
der Vereinigten Staaten im Weltkrieg Stuttgart, 1939.
Catalogue mthodique du fonds Allemand de la Bibliothque (Almanya hakknda
Ulusal Kitaplkta bulunan eski kaynaklarn metodik katalogu). Cilt 1-4. Paris,
1921-1923. (Publications de la Socit de lhistoire de la guerre, 1. srie, Catalogue
des Bibliothque et Muse de la guerre -Sava Tarihi Dernei yaynlar, 1. dizi.
Sava Kitapl ve Mzesi katalogu).
Catalogue mthodique des fonds Britannique et Nord-Amricain de la Bibliothque.
Rd. par M. Bourgeois (ngiltere ve Kuzey Amerika hakknda Ulusal Kitaplkta
bulunan eski kaynaklarn metodik katalogu. Dzenleyen: M. Bourgeois). Cilt 1-3.
Paris, 1925-1931.
Catalogue mthodique du fonds talien de la Bibliothque. Rd. par P.H. Michel
(talya hakknda Ulusal Kitaplkta bulunan eski kaynaklarn metodik katalogu.
Dzenleyen: P.H. Michel). Paris, 1932.
Catalogue mthodique du fonds Russe de la Bibliothque. Rd. par A. Dumesnil av.
collab. de W. Lerati. Introduction de C. Bloch (Rusya hakknda Ulusal Kitaplkta
bulunan eski kaynaklarn metodik katalogu. (W. Leratinin de katlmasyla dzenleyen: A. Dumesnil. Ch. Blochun bir giri yazsyla). Paris, 1931. (Publications de
la Socit de lhistoire de la guerre, 1 srie, Catalogue des Bibliothque et Muse
de la guerre-Sava Kitapl ve Mzesi katalogu.)
Ayn zamanda, aadaki dergilerin eletirel ve bibliyografik ksmlarna da bk.:
Foreign Affairs. New York, 1922 (Quarterly)
Journal of modern history (Modern Tarih gazetesi). Chicago, 1929.
Revue dhistoire diplomatique, publie par la Socit dhistoire diplomatique
(Diplomasi Tarihi Dergisi, yaynlayan: Diplomasi Tarihi Dernei). Paris, 1887.
(Bu dergi ayda bir kar.)
697

Revue dhistoire moderne, publie par la Socit dhistoire moderne (Modern Tarih
Dergisi, yaynlayan: Modern Tarih Dernei). Paris, 1926. (Bu dergi, ylda be say
olarak kar.)
Berliner Monatshefte 1923. (Bu dergi, 1923 ylndan itibaren 1929 ylna kadar
Kriegschuldfrage bal altnda yaynlanmtr.)
Revue de la Guerre Mondiale, publie par la Socit de lhistoire de la guerre (Dnya
Sava Dergisi, yaynlayan: Sava Tarihi Dernei). Paris, 1923. (Bu dergi, ayda
bir kar.)

C) Biyografiler
NEVEDENSK, S. Katkov ve a, bir dnemin panoramas. St.Petersburg, 1888.
TATEV, S. II.Aleksandr Saltanat ve hayat. Cilt 2, St.Petersburg, 1903.
CECIL, G. Life of Robert Marquis of Salisbury. Cilt 1-4. Londra, 1931-1932.
CHURCHILL, W. Lort Randolph Churchill. Cilt 1-2. Londra-New York, 1906.
EDWARDS, H. Sir William White. For six years Ambassador at Constantinople. His
life and correspondence. Londra, 1902.
EDWARDS, H. David Lloyd George. The man and the statesman. Wilt an introd. by J.J.
Davis Cilt 1-2. Londra, 1931.
ELLIOT, A.R.D. Life of George Hoachim Goschen, first Viscount Goschen, 18311907. Cilt 2. Londra 1911.
FITZMAURICE, E.G.P. Life of Granville (Granvillein hayat). Cilt 1-2 Londra, 1905.
FLOURENS, E. III.Alexandre: Sa vie, son oeuvre (III.Aleksandr: Hayat, yapt). Paris,
1884.
GUEDALLA, Ph. Mr.Churchill (Bay Churchill). Cilt 1-2. New York, 1942.
GWYNN, S.L. ve TUCKWELL, G. M. Life of the Right Honorable Sir Ch. W. Dilke,
Cilt 1-2. Londra-New York, 1917.
MONNYPENNY, W. F. ve BUCKLE, G. E. The Life of Benjamin Disraeli, earl of
Beaconsfield. Cilt 1-6. Londra-New York, 1910-1920.
NEWTON, T. W. Lort Lyons. A record of British diplomacy. Cilt 1-2 Londra 1913.
RAMBAUD, A. Jules Ferry. Paris, 1903.
ROSI. H. Cairoli. Cilt 1-2. Bologna, 1929.
WERTHEIMER, E. Graf Julius Andrassy, sein Leben und seine Zeit Nach ungedruckten Quellen Cilt 1-3. Stuttgart, 1910-1913.
BAKER, R.C. Woodrow Wilson. Life and letters. Vol. 6. Facing war, 1915-1917 New
York, 1937.
GARDINER, A.G. The life of Sir William Harcourt. Cilt 1-2. Londra, 1923.
GARVIN, J.L. The life of Joseph Chamberlain. Cilt 1-3. Londra, 1932-1934.
GAVIN, C. Edward the seventh. A biography. Londra 1941.
HALLER, J. Aus dem Leben des Fsten Philipp zu Eulenburg Hertzfeld Berlin, 1924.
LEE, S. King VII.Edward; a biography. Cilt 1-2. Londra, 1925-1927.
NICOLSON, H. Sir Arthur Nicolson, first Lort Carnock. A study in the old diplomacy
Londra, 1930.
698

WILLIAMS, A.F.B. Cecil Rhodes. Londra, 1921. (Makers of the 19th century.).
RONALDSHAY, L.J. The life or Lort Curzon. Being the auth. Biography of George
Nataniel, marquess Curzon of Kedleston Cilt1-3. Londra, 1933-1935.
HAMILTON, M.A. James Ramsey Mac Donald. A biographical sketch Londra, 1929.
BIRKENHEAD, F.W. Frederick Edwin, earl of Birkenhead. By his son. Foreword by D.
Lloyd George. Appreciation by A. Chamberlain Cilt 1-2. Londra, 1933-1935.
JOHNSON, A.C. Viscount Halifax (Vilkont Halifax). Cilt 1-2. New York, 1941.
CHAPPLE, J.M. Life and times of Warren G. Harding our afterwar president Boston,
1924.
BRYN-JONES, D. Frank B. Kellog. A biography New York, 1937.
MAINE, S.B. Franklin Roosevelt, his life and achievement Londra, 1938.
AUBERT, O. Louis Barthou. Prface de Georges Doumergue (Louis Barthou. Georges
Doumerguein nszyle). Cilt 1-2. Paris, 1935.
BRUUN, G. G. Clemenceau. Cambridge, Mass., A.B.D. 1943. (makers of modern
Europe).
SAMNE, G. Raymond Poincar. Politique et personnel de la Troisime Rpublique.
Lettre-prface de Edouard Herriot (Raymond Poincar. nc Cumhuriyetin politikas ve ynetici kadrosu. Edouard Herriotnun nsz-mektubuyla). Paris, 1933.
SUAREZ, G. Briand. Sa vie, son oeuvre, avec son journal et de nouveaux documents
indits (Briand. Hayat, yapt, gncesi ve bugne dein hibir yerde yaynlanmam saysz yeni belgeyle). Cilt 1-3. Paris, 1938-1939.
KESSLER, H. Walter Rathenau. Sein Leben und sein Werk Berlin, 1928.
VALLENTIN, A. Stresemann. Vom Werden einer Staatsidee Leipzig, 1930.
PAPOUSEK, J. Eduard Benes. Prag. 1934.
BARTEL, P. Le Marchal Pilsudski (Mareal Pilsudski). Paris, 1935.
SHARMAN, L. Sun Yat Sen. His life and its meaning. A critical biography New York,
1934.
HAMADA, K. Prince Ito (Prens to). Londra, 1936.

D) Anlar, Gnceler ve eitli Yazlar

HOUSE, E.M. The intimate papers of colonel House arranged as a narrative by Ch.
Seymour.
TIRPITZ, A. Politische Dokumente Cilt 1-2. Stuttgart-Berlin, 1924-1926.
VICTORIA, Kralie. The letters of Queen Victoria. Third series. A selection from Her
Majestys correspondence und journal between the years 1886 and 1901. Ed. by
G.E. Buckle Cilt 1-3. Londra, 1931-1932.
ALDROVANDI MARESCOTTI, L. Guerra diplomatica. Ricordi e frammenti di diario, 1914-1919 Milano, 1938.
BERTIE, F.L. The diary of lord Bertie of Thame. Ed. by A.G. Lennox. With a foreword
by Grey of Fallodon Cilt, 1-2. Londra, 1924.
BETHMANN-HOLLWEG, Th. Betrachtungen zum Weltkriege Cilt, 1-2. Berlin, 19191921.
699

BLUNT, W.S. My diaries. Being a personal narrative of events, 1888-1914. With a foreword by lady Gregory Cilt 1-2. New York, 1919-1923.
BOGITSCHEVITCH, M. Kriegsursachen. Beitrge zur Erforschung der Ursachen
des europischen Krieges mit spezieller Bercksichtigung Russlands und Serbiens
Zrih, 1919. (Bu yaptn Franszca evirisi de vardr.)
BOGITSCHEVITCH, M. Les causes de la guerre (Savan nedenleri). Paris, 1925.
BUCHANA, H. My mission to Russia (Rusyadaki grevim). Cilt 1-2. Boston, 1923.
BLOW, B. Denkwrdigkeiten. Hrsg. von F. Stockhammern Cilt 1-3. Berlin, 19301931.
BURIAN, S. Drei Jahre aus der Zeit meiner Amtsfhrung im Kriege Berlin, 1923.
CAILLAUX, J. Agadir: Ma politique extrieure (Agadir: D politikam). Paris, 1919.
CHURCHILL, W. The world crisis New York, 1931.
CONRAD VON HTZENDORFF, F. Aus meiner Dienszeit, 1906-1918 Cilt 1-5.
Viyana-Berlin, 1921-1925.
CZERNIN, O. Im Veltkriege Cilt 1-2. Berlin-Viyana, 1919.
ECKARDSTEIN, Lebenserrinerungen und politische Denkwrdigkeiten Cilt 1-3.
Leipzig. 1919-1921.
EULENBURG, HERTZFELD, Ph. Aus 50 Jahren. Erinnerungen. Tagebcher und
Briefe aus dem Nachlass des Frsten Philipp zu Eulenburg-Hertzfeld Cilt 1-2.
Berlin-1925.
GREY OF FALLODON, E. Twenty-five years, 1892-1916 Cilt 1-2. New York, 19251926.
HAMMANN, O. Bilder aus der letzten Kaiserzeit Berlin, 1922.
HAMMAN, O. Deutsche Weltpolitik, 1890-1912 Berlin, 1925.
HANSEN, Z. Lambassade Paris de Baron de Morenheim, 884-1898 (Morenheim
Baronunun Paristeki Bykelilik yllar, 1884-1898). Paris, 1907.
HAYASHI, T. The secret memoirs of count Tadasu Hayashi G.C.V.O. Ed. by A.M.
Pooley New York-Londra, 1915.
HELFFERICH, K. Der Weltkrieg (Dnya Sava). Berlin, 1929. Cilt 1: Die Vorgeschichte
des Weltkrieges Cilt 2: Vom Kriegsausbruch bis zum uneingeschrnkten
U-Bootkrieg.
HOHONLOHE-SCHILLINGSFRST, C.K. Denkwrdigkeiten der Reichskanzlerzeit.
Hrsg. von K.A. Mller Stuttgart-Berlin, 1931.
ISHI KIKUJIRO. Diplomatic commentaries. Transl. and ed. by W.R. Langdon
Baltimore, 1936.
ISVOLSKI, A. Recollections of a Foreign Minister. Memoirs of A. Isvolski. Transl. by
C.L. Seeger Garden City -Toronto, 1921.
KIDERLEN-WAECHTER. Der Staatsmann und Mansch. Briefwechsel und Nach lass.
Hrsg. von E. Jckh Cilt 1-2. Dresden, 1927.
LICHNOVSKI, K.M. Meiner Londoner Mission, 1912-1914. Mit einen Vorwort von
O. Nippold Anhang: Erklrungen Sir E. Greys am 3. Aug. 1914. Denkschrift von
Muchlon, Arklrungen von Minister Pichon am 1. Mrz 1918.
LOUIS, G. Les carnets de Georges Louis, Directeurs des Affaires politiques au Ministre
des Affaires trangres, Ambassadeur de France en Russie (Dileri Bakanl si700

yasal iler dairesi Bakan ve Fransann Rusya Bykelisi Georges Louisnin not
defterleri). Cilt 1-2. Paris, 1926.
LOVELL, R.I. The Struggle for South Africa, 1875-1899. A Study in economic imperialism New York, 1934.
LUDENDORF, E. Meine Kriegserinnerungen, 1914-1918 Berlin, 1919.
MEINECKE, F. Geschichte des deutsche-englischen Bndnisproblems, 1890-1901
Mnih-Berlin, 1927.
MICHON, G. Lalliance Franco-Russe. 1891-1917 (Fransz-Rus ittifak. 1891-1917).
Paris, 1927.
MORSE, H.B. The international relations of the Chinese Empire Cilt 1-3. Londra-New
York, 1910-1918.
NEKLOUDOV, A. Souvenirs diplomatiques. En Sude pendant la Guerre Mondiale.
Avec une prface de Georges Hanoteaux (Diplomatik anlar. Dnya Sava srasnda svete. Georges Hanoteauxnun bir nszyle). Paris, 1920.
NINTCHICH, M. La crise Bosniaque (1908-1909) et les Puissances Europennes (19081909 yllarndaki Bosna bunalm ve Avrupal Devletler). Cilt 1-2. Paris, 1937.
NOTTER, H. The origins of the Foreign policy of Woodrow Wilson. Baltimore,
1937 (The Walter Hines page school of international relations. The John Hopkins
University).
PALEOLOGUE, M. La Russie des Tsars pendant la Grande Guerre (Byk Sava srasndaki arlk Rusyas). Cilt 1-3. Paris, 1926.
PINGAUD, A. Histoire diplomatique de la France pendant la Grande Guerre (Byk
Sava srasnda Fransann diplomatik tarihi). Cilt 1-2. Paris, 1938.
POINCARE, R. Au service de la France. Neuf annes de souvenirs (Fransann hizmetinde. Dokuz yln anlar). Cilt 1-10. Paris, 1926-1933.
POURTALS, F.L. Am Scheidewege zwischen Krieg und Frieden. Meine letzten
Verhandlungen in Petersburg. Ende Juli 1914. Verffentlich mit Genehmigung des
Auswrtigen Amtes Charlottenburg, 1919.
PRIBRAM, A.F. Angland and the international policy of the European great Powers,
1871-1914 Oxford, 1931.
RACHFAHL, F. Die deutsche Aussenpolitik in der Wilhelmischen Aera Berlin, 1924.
(Einzelschriften zur Politik und Geschichte, 6).
BENOUVIN, P. Les origines immdiates de la guerre (28 Juin-4 Aot 1914) (Savan
dolaysz kkenleri: 28 Haziran-4 Austos 1914). 2.Basm. Paris, 1927.
RITTER, G. Bismarcks Verhltnis zu England und die Politik des Neuen Kursus
Berlin, 1924. (Beitrge aus dem Archiv vor Politik und Geschichte. 7).
ROSEN, R. Fifty years of diplomacy Cilt 1-2. New York, 1922.
SCHMITT, B. The annexation of Bosnia, 1908-1909 (Bosnann ilhak, 1908-1909).
Londra-New York, 1937.
SETON-WATSON, R.W. Sarajevo, a study in the origins of the Great War Londra,
1925.
TANSILL. Ch. C. America goes to War Boston, 1938.
TARDIEU, A. La France et les alliances. La lutte pour lquilibre (Fransa ve ittifaklar.
Denge mcadelesi). Paris, 1909.
701

TAUBE, M. La politique Russe davant-guerre et la fin de lEmpire des Tsars (19041917) (Sava ncesi Rus politikas ve arlk mparatorluunun sonu. 1904-1917).
Paris, 1928.
TIRPITZ, A. Erinnerungen Leipzig, 1919.
YONG ANN YUEN, Th. Aux origines du conflit Mandchou. Chine-Japon. Paix de
Versailles. Prface de Wellington Koo (Manurya atmasnn kkenleri. inJaponya. Wellington Koonun nszyle). Paris, 1934.

A) Kaynaklar
LENN, V.. Avrupa sava srasnda devrimci sosyalizme den grevler.
LENN, V.. Konferans: Proletarya ve sava. 14 Ekim 1914 tarihinde verilmitir.
LENN, V.. Sava ve Rus sosyalizmi.
LENN, V.. Byk-Rusyallarn ulusal kibirleri ve ovenlikleri zerine.
LENN, V.. Rus Sdekumlar.
LENN, V.. Rus Sosyal-Demokrat Partisinin yabanc seksiyonlarnn konferans.
LENN, V.. Sosyalizm ve sava zerine.
LENN, V.. Bar sorunu.
LENN, V.. Avrupa Birleik Devletleri parolas zerine.
LENN, V.. II.Enternasyonalin k ve k nedenleri zerine.
LENN, V.. Bar program zerine.
LENN, V.. Rus Sosyal-Demokrat Partisi Merkez Komitesinin nerileri. II.Sosyalist
Konferans.
LENN, V.. Ayr sar zerine.
LENN, V.. Silahszlanma parolas zerine.
LENN, V.. Proletarya devriminin asker adan durumu ve asker program.
LENN, V.. Burjuva barl ve sosyalist barlk zerine.
LENN, V.. Dnya politikasnda dneme.
LENN, V.. Belgeler ve eitli malzemeler.
LENN, V.. Sava ve geici hkmetin sava politikas.
LENN, V.. Geici hkmet tarafndan verilen notann gerek anlam.
LENN, V.. Savan bilinli savunurlar kendilerini ortaya karyor.
LENN, V.. Rus Sosyal-Demokrat Partisinin Nisan Konferans.
LENN, V.. D politikann gizemleri.
LENN, V.. Gizli bir anlama.
LENN, V.. i ve asker milletvekilleri Sovyetlerinin Kongresi, 15 Haziran-6 Temmuz
1917.
LENN, V.. 3 Haziran gericileri hemen saldrya gemekten yanalar.
LENN, V.. Adil bara giden yol var m?
LENN, V.. Devrime den devler.
LENN, V.. Bunalm dorua ulat.
LENN, V.. Yoldalara mektup.
LENN, V.. Bolevik Partisi yelerine mektup.
702

LENN, V.. Fransz Komnist Partisinin Tarm konusundaki tezleri zerine.

LENN, V.. Trk-talyan sava ve sonular.
LENN, V.. Sava zerine tezler.
LENN, V.. i ve asker milletvekilleri Sovyetlerinin kinci Kongresi: 7-8 Kasm (2526 Ekim) 1917.
LENN, V.. Merkez Yrtme Komitesinin 17 (4) Kasm 1917 tarihindeki toplants.
LENN, V.. Petrograd Sovyetinin 17 (4) Kasm 1917 tarihindeki toplantsnda verilen
sylev.
LENN, V.. 22 (9) Kasm 1917 gn hkmet ve Genel Kurmay karargh arasnda
yaplan konumalar.
LENN, V.. Btn herkese telgraf. Btn alay, tmen, vs. komitelerine, devrimci deniz
ve devrimci kara kuvvetlerindeki btn asker ve denizcilere.
LENN, V.. Merkez Yrtme Komitesinin 23 (10) Kasm 1917 tarihindeki toplants.
LENN, V.. Kyl Delegeler Sovyetlerinin 23 Kasm-8 Aralk (10-25 Kasm) 1917 tarihleri arasnda yapt olaanst Kongre.
LENN, V.. 5 Aralk (22 Kasm) 1917 gn, Sava donanmasnn Birinci Kongresinde
verilen sylev.
LENN, V.. Ukrayna halkna ar ve Ukrayna Merkez Radasna ltimatom.
LENN, V.. Ukrayna Merkez Radas ile yaplan mzakereler hakknda Proyan tarafndan verilen rapor zerine, Sovyet Rusya Halk Komiserleri Konseyinin 1 Ocak
1918 (17 Aralk 1917) tarihinde alm olduu karar.
LENN, V.. Sovyet Rusya Halk Komiserleri Konseyinin, Ukrayna Merkez Radasnn
cevab zerine 12 Ocak 1918 (30 Aralk 1917) tarihinde vermi olduu emir.
LENN, V.. Mttefiklerden ayr olarak Almanya ile hemen bar yapma sorunu zerine tezler.
LENN, V.. (Bolevik) Sosyal-Demokrat Parti Merkez Komitesinin 24 (11) Ocak
1918 tarihindeki toplantsnda verilmi olan sylev: Bar ve Sava zerine.
LENN, V.. Demir yolu iilerinin olaanst Kongresi. 26 (13) Ocak 1918 tarihindeki toplant.
LENN, V.. aumyana ekilen telgraf.
LENN, V.. (Bolevik) Sosyal-Demokrat Parti Merkez Komitesinin 18 ubat 1918 tarihli toplantsnn sabah oturumunda yaplan konuma.
LENN, V.. (Bolevik) Sosyal-demokrat Parti Merkez Komitesinin 18 ubat 1918 tarihli toplantsnn, akam oturumunda yaplan konuma.
LENN, V.. Alman hkmetine ekilen telgrafn ilk kaleme alnma ekli.
LENN, V.. Devrimci lafazanlk zerine.
LENN, V.. ocuksu tutarszlklar zerine.
LENN, V.. Sava m, yoksa bar m?
LENN, V.. Merkez Yrtme Komitesinin Bolevik ve Sosyal Devrimci Sol gruplarnn ortak toplantsnda, 23 ubat 1918 tarihinde yaplan konuma.
LENN, V.. Merkez Yrtme Komitesinin 23 ubat 1918 tarihindeki toplantsnda
yaplan konuma.
LENN, V.. Ac ama gerekli bir ders.
LENN, V.. Garip ve dehet veren bir olay.
703

LENN, V.. Rus Komnist Partisinin 6-8 Mart tarihleri arasnda yaplan Yedinci
Kongresi.
LENN, V.. Gnmzn nde gelen devi.
LENN, V.. Sovyetlerin Drdnc (olaanst) Kongresi: 14-16 Mart 1918.
LENN, V.. Merkez Yrtme Komitesi ve Moskova Sovyetinin 14 Mays 1918 tarihinde yaptklar ortak toplantda d politika zerine verilen rapor.
LENN, V.. 21 Haziran 1918 tarihinde Sokolniki kulbnde yaplan konuma.
LENN, V.. Moskova sendikalarnn ve fabrika komitelerinin Drdnc Konferans.
27 Haziran-2 Temmuz 1918.
LENN, V.. Sovyetlerin Beinci Kongresine katlm olan komnist yeler iin 3
Temmuz 1918 tarihinde yaplan konuma.
LENN, V.. Sovyetlerin 4-10 Temmuz 1918 tarihleri arasndaki Beinci Kongresi.
LENN, V.. Devrimci Sol Sosyalistlerin ihaneti konusunda zvestiya gazetesine verilen mlakat.
LENN, V.. Merkez Yrtme Komitesinin 15 Temmuz 1918 tarihindeki toplantsnda
verilen sylev.
LENN, V.. 19 Temmuz 1918 tarihinde Lefortovo mahallesinde dzenlenen ak hava
toplantsnda yaplan a konumas.
LENN, V.. Moskova blgesi Fabrika Komiteleri Konferansnda 23 Temmuz 1918 tarihinde okunan rapor.
LENN, V.. Moskova Sovyeti Merkez Yrtme Komitesi ile Moskova fabrika ve sendika komitelerinin 29 Temmuz 1918 tarihli ortak toplantsnda verilen sylev.
LENN, V.. 2 Austos 1918 tarihinde Butirkide dzenlenen ak hava toplantsnda
yaplan konuma.
LENN, V.. 9 Austos 1918 tarihinde Sokolniki mahallesinde dzenlenen ak hava
toplantsnda yaplan a konumas.
LENN, V.. Amerikan iilerine mektup.
LENN, V.. 23 Austos 1918 tarihinde Alekseyev Halkevinde dzenlenen toplantda
yaplan konuma.
LENN, V.. 23 Austos 1918 tarihinde Politeknik Mzesinde dzenlenen toplantda
verilen sylev.
LENN, V.. 28 Austos 1918 tarihinde, Birinci Ulusal Eitim Kongresinde yaplan
konuma.
LENN, V.. i yoldalar! Hep birlikte son ve kesin vurumaya!
LENN, V.. 3 Ekim 1918 tarihinde Moskova Sovyeti Merkez Yrtme Komitesinin
toplantsna gnderilen mektup.
LENN, V.. 22 Ekim 1918 tarihinde Moskova Sovyeti Merkez Yrtme Komitesi ile
Moskova blgesindeki fabrika ve sendika ynetim komitelerinin ortak toplantsna
sunulmu olan rapor zerine.
LENN, V.. 22 Ekim 1918 tarihinde Moskova Sovyeti Merkez Yrtme Komitesi ile
Moskova blgesindeki fabrika ve sendika komitelerinin ortak toplantsnda kabul
edilen nerge.
LENN, V.. 6 Kasm 1918 tarihinde Merkez Sovyeti ile Moskova Sendika Sovyetinin
ortak toplantsnda yaplm olan konuma.
704

LENN, V.. 6-9 Kasm tarihleri arasnda toplanan Sovyetler Altnc (olaanst)
Kongresi.
LENN, V.. 26 Kasm 1918 tarihinde Moskova blgesi Merkez i Kooperatifi delegelerinin toplantsnda yaplan konuma.
LENN, V.. 25 Aralk 1918 tarihinde Ulusal Ekonomi Sovyetlerinin kinci Kongresinde
yaplan konuma.
LENN, V.. 18-23 Mart 1923 tarihleri arasnda toplanan Rus Komnist Partisi
Sekizinci Kongresi.
LENN, V.. Bugnk durum ve koullar zerine ve Sovyet hkmetinin bugnk
vazgeilmez devleri zerine: 4 Temmuz 1919 tarihli rapor.
LENN, V.. Cepheye sevk edilen Sverdlov niversitesi rencilerinin nnde yaplan
konuma. 24 Ekim 1919.
LENN, V.. 2-4 Aralk 1919 tarihleri arasnda toplanan Rus Komnist Partisi
Konferans.
LENN, V.. 29 Mart-5 Nisan 1919 tarihleri arasnda toplanan Rus Komnist Partisi
Dokuzuncu Kongresi.
LENN, V.. 7 Nisan 1920 tarihinde toplanan Sendikalar Genel Kongresinde yaplan
konuma.
LENN, V.. Komnizmin ocukluk hastal: Sol eilimcilik.
LENN, V.. Rus Komnist Partisi Moskova Seksiyonunun hcre sekreterleri toplantsnda verilen sylev: 26 Kasm 1920
LENN, V.. Bar mzakerelerinin programna ilikin not defteri.
LENN, V.. Halk Komiserleri Konseyinin hazrlad karar tasars.
LENN, V.. Mttefiklerden ayr olarak Almanya ile ilhak bar konusundaki tezlere
eklenti.
LENN, V.. Yanlg nerede?
LENN, V.. Hemen bar yapma zorunluluu zerine gzlemler ve uyarlar.
LENN, V.. Rus Komnist Partisi Merkez Komitesinin uluslararas durumu gz nne alarak vard kararlar.
LENN, V.. Bugnk uluslararas durum hakknda tezler.
LENN, V.. Vladivostok Sovyetine gnderilen talimatlar. (1934 ylnda Moskovada
yaynlanmtr.)
LENN, V.. Halk komiseri J. Staline yollanan not: 7 Temmuz 1918. (Rus Komnist
Partisi tarihi iin aratrmalar derlemesi olarak kan Lenin ve Stalin balkl
kitaptan alnmtr: Cilt II. Moskova, 1937.)
LENN, V.. Emperyalizm, kapitalizmin son aamas.
LENN, V.. Komnist Enternasyonalin kinci Kongresi: 19 Temmuz-16 Austos
1920, Moskova.
LENN, V.. Ekim Devriminin drdnc yldnm zerine notlar.
STALN, J. Bakumandann 23 ubat 1944 tarihli gnlk emri, no. 16. Moskova 1944.
STALN, J. Byk Sosyalist Ekim Devriminin XXVII.yldnm. Moskova Sovyetinin
6 Kasm 1944 gnk tam birleiminde Devlet Savunma Komitesi Bakan tarafndan okunan rapor, Moskova, 1944.
STALN, J. Eyann mant. (Menevik Merkez Komitesinin tezleri zerine.) Ekim
705

Devrimi zerine, Yazlar ve sylevler derlemesi. Moskova, 1932.

STALN, J. Ukrayna Merkez Radas genel sekreterlii ve kardevrimci AnayasacDemokrat Parti zerine. Ukraynaya ilikin makaleler ve sylevler. Derleme.
Kiev, 1936.
STALN, J. Ukrayna Merkez Radas ile olan ilikilerin durumu. 27 (14) Aralk 1917 tarihinde yaplan Merkez Yrtme Komitesi toplantsnda okunan rapor. Ukraynaya
ilikin makaleler ve sylevler. Derleme. Kiev, 1936.
STALN, J. Ukrayna Merkez Radasnn z nedir?Ukraynaya ilikin makaleler ve
sylevler. Derleme. Kiev, 1936.
STALN, J. Burjuva Ukrayna Merkez Kiev Radas zerine. Ukraynaya ilikin makaleler ve sylevler. Derleme. Kiev, 1936.
STALN, J. Ukrayna Merkez Radas ile giriilen bar mzakereleri zerine. Ukraynaya
ilikin makaleler ve sylevler. Derleme. Kiev, 1936.
STALN, J. Don blgesindeki ve Kuzey Kafkasyadaki durum. Ukraynaya ilikin makaleler ve sylevler. Derleme. Kiev, 1936.
STALN, J. Ukrayna imdi zgrlne kavuma yolundadr. Ukraynaya ilikin makaleler ve sylevler. Derleme. Kiev, 1936.
STALN, J. Aznlklar sorunu konusundaki hkmet politikas. Ukraynaya ilikin
makaleler ve sylevler. Derleme. Kiev, 1936.
STALN, J. Proletarya diktatoryasnn nc yl. (Bak Sovyetinin kurulu yldnm toplantsna 7 Kasm 1920 tarihinde sunulan rapor.) Bk.: Lenin ve Stalin, Cilt
II. Moskova, 1937.
STALN, J. Ulus sorunu konusunda Partinin hemen yerine getirmesi gereken grevler zerine. Marksizmin nda Ulus ve smrge sorunlar. Yazlar ve sylevler
derlemesi. Moskova, 1939.
STALN, J. Lenin. Moskova, 1939.
STALN, J. Leninizmin temelleri. 1924 yl Nisan ay balangcnda Sverdlov
niversitesinde verilmi olan Konferanslar. Leninizmin sorunlar, Moskova, 2.
bask, 1939, s. 1-77 aras.
STALN, J. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii Komnist (Bolevik) Partisi XIV.
Kongresine sunulan Merkez Komitesi siyasal raporu. Leninizmin sorunlar,
Moskova-Leningrad, 5. bask, 1928, s. 333-359 ve 400-402 aras.
STALN, J. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii Komnist (Bolevik) Partisi
XV.Kongresine sunulan Merkez Komitesi siyasal raporu ve Kongrede verilen kapan sylevi: 3-7 Aralk 1927. Leninizmin sorunlar, Moskova-Leningrad, 6.
bask, 1929. s. 431-458 ve 464-475 aras.
STALN, J. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii Komnist (Bolevik) Partisi XVI.
Kongresine sunulan Merkez Komitesi siyasal raporu ve Kongrede verilen kapan
sylevi: 27 Haziran-2 Temmuz 1930. Leninizmin sorunlar. Moskova, 10. bask,
1933, s. 345-361.
STALN, J. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii Komnist (Bolevik) Partisi XVII.
Kongresine sunulan Merkez Komitesinin etkinliini aklayan kontrand: 26
Ocak 1937. Leninizmin sorunlar. Moskova, 11. bask, 1939, s. 423-438.
STALN, J. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii Komnist (Bolevik) Partisi XVIII.
706

Kongresine sunulan Merkez Komitesinin etkinliini aklayan kontrand: 10

Mart 1939. Leninizmin sorunlar. Moskova, 11. bask, 1939, s. 564-575.
STALN, J. Amerikan basn sendikas Scripps -Howard Newspapers Genel Bakan
B. Roy Howardla mlakat: 1 Mart 1936. Lenin ve Stalin. Sovyet Sosyalist
Cumhuriyetler Birlii Komnist (Bolevik) Partisi tarihinin incelenmesine katk
olmak zere derleme, cilt III, Moskova, 1936, s. 660-667.
STALN, J. (STALN J.) Discours et ordres du jour de Marchal Staline (Mareal
Stalinin sylevleri ve gnlk emirleri). Fransa -U.R.R.S. yaynlar, Paris, 1945.
Histoire du Parti Communiste (Bolchevik) de l,U.R.R.S. (Sovyet Sosyalist
Cumhuriyetler Birlii Komnist (Bolevik) Partisi Tarihi.) Editions Sociales, Paris,
1946.
AVARN, V. Manuryadaki emperyalizm. Cilt 1-2. Moskova, 1934.
DOBROROLSK, S. Rus ordusunun 1914 seferberlii. Askerlik Derlemesi. Cilt 1.
Belgrat, 1921.
GUKOVSK, A. 1918 ylndaki Alman bozgunu ve tilaf Devletlerinin Sovyetler lkesine mdahale hazrlklar. Marksist Tarihi dergisi, 1937, no. 3.
KEDROV, M. Bolevik Partisinin ynetimden yoksun kalarak. (Murmansk blgesine
yabanc mdahalesinin tarihi). Leningrad, 1930.
KOROVN, E. Japonya ve Devletler hukuku. Devlet yaynlar, Moskova, 1936.
MASK, . Sovyet Sosyalist Cumhuriyet Birliinin be yllk d politikas: 1917-1922
yllar aras. Moskova, 1922.
MANUSEV, A. Besarabyann Romanya tarafndan fethinin tarihi. Tarih Habercisi
dergisi, 1940, no. 8.
MKKER, R. Estonyada Sovyet ynetiminin kurulmas uruna yaplan mcadele:
1917-1919. Tarih Habercisi dergisi, 1940, no. 11.
MLLER, F. 1914-1918 Dnya Sava boyunca Alman emperyalizminin boyunduruu
altndaki Osmanl mparatorluu. Tarih Habercisi dergisi, 1942, no. 12.
MNTZ, . Kuzeye ngiliz mdahalesi ve kardevrim. Moskova-Leningrad, 1931.
MOGLEV, A. ve AYRAPESYAN, M. 1914-1918 Dnya Savana doru. Leningrad,
1940.
MOTLEV, V. Pasifik Okyanusu evresindeki rekabetlerin douu ve geliimi.
Moskova, 1939.
NOTOV, F. Dnya Savann sorumlular hakknda birka sz. Marksist Tarihi
dergisi, 1938, no. 4
NOTOV, F. 1918 ylnda Drtler ttifakn k. Tarih Habercisi dergisi, 1941,
no. 4.
POPOV, A. inin blmne ilikin Rus-ngiliz anlamas: 1899. Kzl Arivler,
1927, cilt 6.
POPOV, A. 1894-1901 yllar arasnda arlk ynetiminin Uzak Douda gtt politika. Marksist Tarihi dergisi, 1935, kitap II.
POPOV, A. Rusyann Paris Bykelisi tarafndan yollanan rapor ve telgraflarn
altnda 1906 istikraz ve sonular. Kzl Arivler, cilt 4-5.
POPOV, A. arlk ynetiminin Uzak Dou politikasnda 1905 devrimi arifesinde
meydana gelen bunalm. Marksist Tarihi dergisi, 1935, no. 12.
707

POPOV, A. stanbul Boazndan Pasifik Okyanusuna. Marksist Tarihi dergisi,

1934, cilt 3.
POPOV, A. ekoslovakya sorunu ve arlk diplomasisi, 1914-1917. Kzl Arivler,
1929, cilt 2.
RAYHSBERG, G. tilaf Devletlerinin mdahale hazrlklar ve Lochart fesad: 1918.
Tarih Habercisi dergisi, 1938, no. 12.
RAYSNER, . 1907 ylndaki ngiliz-Rus anlamas ve Afganistann blm. Kzl
Arivler, 1925, cilt 3.
ROMANOV, B. 1892-1906 yllar arasnda Manuryadaki Rusya. Leningrad, 1928.
RUBNTAYN, E. Habsburg Monarisinin k. Tarih Habercisi dergisi, 1941, no.
7.
Rus-Japon sava iin hazrlayc bilgiler. S. Wittenin zel arivindeki belgeler. B.
Glinskinin giri yazsyla. Petrograd, 1916.
SABLER, S. ve SOSNOVSK, . Sibirya demir yolu hatt. Dn ve bugn. St.Petersburg,
1903.
KVOSTOV, V. Yakn Dou bunalm: 1895-1897. Marksist Tarihi dergisi, 1929, cilt
13.
KOVOSTOV, V. XIX.yzyln son on yl boyunca stanbul Boaz sorununun gelimesi. Marksist Haberci dergisi, 1930, cilt 20.
SOFNOV, P. ekoslovaklarn ayaklan. Tarih Habercisi dergisi, 1940, no. 12.
STARAROVSK, A. Ekim Devriminden sonra Transkafkasya. 1918 ylnn ilk yarsnda Trkiye ile ilikiler. Moskova-Leningrad, 1925.

B) Resm Belgeler
Sovyet diplomasisinin on yl (resm kararlar ve belgeler). Dileri Bakanlyla grevli
Halk Komiserlii yaynlar, Moskova, 1927.
Sovyet Sosyalist Federatif Rusya Cumhuriyeti Kongreleri; neriler ve kararlar. Belgeler
derlemesi: 1917-1937. A. Viinski ynetiminde yaynlanmtr. Moskova, 1939.
(Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii Bilimler Akademisi. Hukuk Enstits.)
Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii Kongreleri; neriler ve kararlar. 1922-1936 yllar iin belgeler derlemesi. A. Viinski ynetiminde yaynlanmtr. Moskova, 1939.
(Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii Bilimler Akademisi. Hukuk Enstits.)
Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii Komnist (Bolevik) Partisi; Merkez Komitesi
kongre, konferans ve olaan oturumlarda verilen neri ve alnan kararlar: 18981939. Btnlenmi 6. bask, 1.-2. blmler, Moskova, 1941 (Marx-Engels-Lenin
Enstits yaynlar). 1.Blm: 1898-1925 yllar aras; 2.Blm: 1925-1936 yllar
aras.
Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii tarafndan yabanc lkelerle yaplm olan ve
bugn yrrlkte bulunan uzlama, anlama ve antlamalar derlemesi. Dileri
Bakanlyla grevli Halk Komiserlii yaynlar. Fasikl I-IX: 1917-1936 yllar aras Moskova, 1927-1938.
Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii tarafndan 1 Ocak 1941 tarihine kadar yabanc
708

lkelerle yaplm olan anlamalar bugn de Miostin ynetiminde yaynlanmtr.

D Ticaret bakanl ile grevli Halk Komiserlii yaynlar. Moskova, 1941.
Bar iin mcadelede Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii. Bir giri yazsyla birlikte belgeler derlemesi: 1917-1927 yllar aras. Moskova-Leningrad, 1929.
A collection of neutrality laws, regulations and treaties of various countries, Ed and
annot. by F. Deak and P.C. Jessup Cilt I-II Washington, 1939 (Publication de la
Fandation Carnegie pour la paix internationale. Section de Droit international
-Uluslararas Bar iin Carnegi Vakf yaynlar. Devletler Hukuku seksiyonu).
Documents on international affairs 1928-1938. Ed. by J.W. Wheeler Bennet and others
Londra-New York 1929-1943.
Great Britain. Foreign Office. Treaty Series 1892-1938 Londra, 1893-1939.
HABICHT, M. Post -war treaties for the pacific settlement of international disputes. A
compilation and analysis of treaties of investigation, conciliation, arbitration and
compulsory adjudication, concluded during the first decade following the world
war Cambridge, Mass., A.B.D., 1931.
International conciliation. Documents for the years 1918-1939 New York, 1918-1939.
(American association for international conciliation).
The international conferences of American States 1889-1928. A collection of the conventions, recommendations, resolutions, reports and motions adopted by the first
six international conferences of the American states... Ed. with and introd. by J. E.
Scott New York. 1937. (Publications de la Fondation Carnegie pour la Paix internationale. Section de Droit international -Uluslararas Bar iin Carnegie Vakf
yaynlar. Devletler Hukuku seksiyonu.) Eklentili spanyolca bask: Conferencias
internacionales Americanas 1889-1936... J. B. Scottun giri yazsyla. Washington,
1938.
League of Nations, Official Journal. Geneva, 1920-1939. Special supplement... 1-186.
Geneva, 1920-1939.
League of Nations. Assembly 1-20. Geneva, 1920-1939. The records of the... Assembly.
Geneva, 1921-1939.
League of Nations. Council 1920-1939. Reports to the Assembly on the work of the
Council. Geneva. 1921-1939.
League of Nations. The Covenant of the League of Nations. Including amendments
in force, February 1. 1938 (With french text and list of members of the League.)
London, 1939. 26 pages (Foreign Office).
League of Nations. Treaty Series. T. 1-186. Geneva, 1920-1938.
League of Nations. Economic committee. Reports of the Economic Committee to the
Council, 1924-1938. Geneva, 1924-1938.
League of Nations. Permanent mandates commission, 1-37 sessions. 1921-1939.
Minutes of the sessions of the Permanent mandates commission Geneva, 19211940.
League of Nations. Permanent mandates commission, 1-37 sessions. 1921-1939.
Reports of the sessions of the Permanent mandates commission. Geneva, 19211940.
Politische Vertrge. Eine Sammlung von Urkunden. Hrsg. von V. Bruns. Bd I.
709

Garantiepakte, Bndnisse, Abkommen ber politische Zusammenarbeit,

Nichtangriffs und Neutralittsvertrge der Nachkriegszeit, 1919-1936 Berlin, 1936.
Recueil des principaux traits conclus par la Lettonie avec les pays trangers. Publi
par le ministre des Affaires trangres sous la direction de G. Albat (Letonya ile
yabanc lkeler arasnda yaplm olan belli bal antlamalar derlemesi. G. Albat
ynetiminde Dileri Bakanl tarafndan yaynlanmtr). Cilt I: 1918-1930, cilt
II: 1930-1938. Riga, 1938.
The Soviet Union and peace. The most important of the documents issued by the government of the USSR concerning peace and disarmament from 1917 to 1929.
With an introd. by Henri Barbusse New York, 1929.
Treaties, conventions, international acts, protocols and agreements between the
United States of America and other powers... (1910-1937) Cilt 3-4. Washington,
1923-1938.
United States policy toward China; diplomatic and public documents, 1839-1939. Ed.
by P.H. Clyde Durham, 1940.

C) Siyaset Adamlarnn Sylev ve Yazlar

BALDWIN, S. This torch of freedom. Speeches and addresses Londra, 1936.
CECIL, R. The way of peace, Essays and addresses Londra-New York, 1928.
HERTSLET, E. The map of Africa by treaty. 34 erd, rev. and campleted to the end of
1908 by R.W. Brant and H.L. Sherwood Cilt 1-3 Londra, 1909.
HOUSE, E.M. The intimate papers of the Colonel House arranged as a narrative by Ch.
Seymour Cilt 1-4. Boston-New York, 1926-1928.
LITVINOV, M. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliinin d politikas. Sylevler ve
bildiriler: 1927-1937. Tamamlanm 2.Bask, Moskova, 1937.
LLOYD GEORGE, D. Trouth about reparations and war-debts Londra-New York,
1932.
LLOYD GEORGE, D. War memoirs (Sava anlar). Cilt 1-6. Boston, 1934-1938.
LOUIS, G. Les carnets de Georges Louis, Directeur des affaires politiques au Ministre
des Affaires trangres, Ambassadeur de France en Russie (Dileri Bakanl siyasal iler dairesi Bakan ve Fransann Rusya Bykelisi Georges Louisnin not
defterleri). Cilt 1-2. Paris, 1926.
LUDENDORFF, E. Meine Kriegserinnerungen, 1914-1918 Berlin, 1919.
NEKLOUDOV, A. Souvenirs diplomatiques. En Sude pendant la Guerre Mondiale.
Avec une prface de G. Hanotaux (Diplomatik anlar. dnya Sava sresince
svete. G. Hanotauxnun bir nszyle). Paris, 1920.
PAINLEVE, P. Paroles et Ecrits (Konumalar ve yazlar.) Paul Painlevnin Dostlar
Dernei tarafndan yaynlanmtr. Paris, 1936.
PALEOLOGUE, M. La Russie des Tsars pendant la Grande Guerre (Byk sava srasnda arlarn Rusyas). Cilt 1-3. Paris, 1926.
POINCARE, R. Au service de la France. Neuf annes de souvenirs (Fransann hizmetinde. Dokuz yllk anlar). Cilt 1-10. Paris, 1926-1933.
710

POTYEMKN, V. Saldrganlarn sindirme politikas ve Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri

Birliinin bar mcadelesi. Moskova, 1943.
POURTALES, F.L. Am Scheidewege zwischen Krieg und Frieden. Meine letzten
Verhandlungen in Petersburg. Ende Juli 1914. Verffentlich mit Genehmigung des
Auswrtigen Amtes Charlottenburg, 1919.
ROSEN, R. Fifty years of diplomacy Cilt 1-2 New York, 1922.
TIRPITZ, A. Erinnerungen Leipzig, 1919.
VNSK, A. Kapitalist lkelerin haber alma servislerinin ve bunlarn Trokist ve
Buharinci ajanlarnn ykc etkinlii. Moskova, 1938.
VOROLOV, K. Yazlar ve sylevler (1925-1938). Moskova, 1936.
II.WLHELM, mparator Ereignisse und Gestalten aus den Jahren 1878-1918 LeipzigBerlin, 1922.
WORD, J. With the Die Hards in Siberia, Londra, 1920.

D) Tarih Aratrmalar ve Siyaset Hayatna Toplu Baklar

AVARN, V. Manuryadaki emperyalizm. Cilt 1-2, Moskova, 1934. Cilt 1: Manuryay
ele geirmek iin balayan emperyalist mcadelenin eitli evreleri (yeniden gzden geirilmi ve tamamlanm 2.Bask). Cilt 2: Emperyalizm ve Manuryann
retici gleri.
BAH, M. 1917-1927 dnemi boyunca Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birliinin
Baltk lkeleriyle olan siyasal ve ekonomik ilikileri. Moskova, 1928.
BELY, V. Pasifik Okyanusunu ele geirme mcadelesi Siyasal ve stratejik incelemeler dizisi. Bir giri yazsyla B. Gervnin ynetiminde yaynlanmtr. MoskovaLeningrad, 1929.
DEBORN, G. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliinin uluslararas ilikileri ve
d politikas. A. erbakov ynetiminde yaynlanmtr. Moskova, 1942-1943
(LeninSiyasal ve Asker Bilimler Akademisi). Fasikl I: 1917-1929 yllar aras.
Fasikl II: 1929-1941 yllar aras.
VANOV, L. ve SMRNOV, P. ngiliz-Amerikan deniz rekabeti (E. Vargann nszyle). Moskova, 133.
VANOV, L. Uluslar Dernei-Cemiyet-i Akvam. Moskova, 1929. (Dnya politikas
dizisi.)
VANOV, L. ngiliz-Fransz rekabeti: 1919-1927. Moskova-Leningrad, 1928.
VANOV, L. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii ve emperyalist abluka karsnda.
Moskova, 1928. Komnizm Akademisi (Dnya ekonomisi ve politikas Enstits).
KOROVN, E. ve EGORYEV, V. Silahszlanma. Devletler hukukunda silahszlanma
sorunu. Cemiyet-i Akvam: Olgular ve belgeler (1920-1929). B. Steinn bir giri yazsyla. Moskova-Leningrad, 1930.
MELNK, A. Trkiye. Sosyal ve Ekonomik Yaynlar. Moskova, 1937. (Kapitalist dnya
zerine incelemeler dizisi).
NOTOV, F. ki dnya sava arasnda: 1919-1942 yllar arasndaki uluslararas ilikilere toplu bak. Takent, 1943. (Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii Bilimler
Akademisi Tarih Enstits).
711

NOTOV, F. Emperyalistlerin silahszlanmas, Cemiyet-i Akvam ve Sovyet Sosyalist

Cumhuriyetler Birlii. Moskova-Leningrad, 1929. (Dnya politikas dizisi).
POVLOV, M. Fransz emperyalizmi. Moskova-Leningrad, 1926. Bk.: Versay Bar
antlamasndan sonra Fransz emperyalizmi, s. 144-260.
SAVN, V. arlk Rusyasnn ve Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliinin inle ilikileri 1619-1927. Moskova-Leningrad, 1930.
Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliinin kapitalist lkelerle olan ticaret ilikileri.
Moskova, 1938. (D Ticaret alanndaki bilimsel aratrmalar Enstits tarafndan
yaynlanmtr).
Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliinin Dou lkeleriyle olan ticaret ilikileri.
Moskova, 1938. (D Ticaret alanndaki bilimsel aratrmalar Enstits tarafndan
yaynlanmtr).
The aims, methods and activity of the League of Nations Cenevre, 1938. (Cemiyet-i
Akvam genel sekreterlii yaynlar).
ALEXANDER, F. From Paris to Locarno and after. The League of Nations and the
search for security, 1919-1928 Londra-Toronto, 1928.
Armaments year-book (General and statistical information regarding armles, navies
and air forces) Cilt 1-15. Cenevre, 1924-1940 (Cemiyet-i Akvam genel sekreterlii
yaynlar).
BAILEY, Th. A. A diplomatic history of the American people Yeniden gzden geirilmi ve tamamlanm bask, New York, 1942.
BALL, M. Post-War German-Austrian relations. The Anschluss movement: 1895-1936
Londra, 1936.
BASDEVANT, I. La condition internationale de lAutriche. Pr. de G. Gide
(Avusturyann uluslararas durumu. G. Gibelin nsz). Paris, 1935.
BASSET, I. S. The League of Nations. A chapter in world politics New York-Londra,
1928.
BEMIS, S.F. A diplomatic history of the United States. Yeniden gzden geirilmi ve
tamamlanm bask. New York, 1942.
BENNS, F. L. Europe since 1914. New York, 1934.
BENTWICH, N.M. England in Palestine (ngiltere Palestinde). Londra, 1932.
BERDAHL, C. A. The policy of the United States with respect to the League of Nations
Cenevre, 1932.
BLOCH, K. German interests and policies in the Far East New York, 1940 (Institute of
pacific relation. Inguiry series).
BRINON, F. France-Allemagne, 1918-1934 (Fransa-Almanya, 1918-1934). Paris, 1934.
BULLOCK, M. Austria, 1918-1938. A study in failure Londra, 1939..
BUELL, R.L. Europe; a history of ten years. With the aid of the staff of the Foreign
policy association New York, 1928.
CARR, E. H. The twenty years crisis, 1919-1939. An introduction to the study of international relations Londra, 1941.
CAUSTON, E.E.N. Militarism and Foreign policy in Japan. Londra, 1936.
CHAMBERS. F. P. ve arkadalar. The age of conflit: a contemporary world history,
1914-1943 New York, 1943.
712

CODRESCO, F. La Petite Entente. Prface de L. de Fur (Kk Antant. L. de Furn bir

nszyle). Yeni basm, cilt I-II, Paris, 1932.
The Colonial problem. A reporty by a study group of members of the Royal Intitute of
nternational Affairs Londra, 1937.
CRANE, I. O. The Little Entente (Kk Antant). New York, 1931.
CUMMING, H. H. Franco-British rivalry in the post-war Near East. The decline of
French influence Londra-New York, 1938.
DAVIS, F. The Atlantic system (Atlantik sistemi). New York, 1941.
DESBONS, G. LA Bulgarie aprs le tait de Neuilly. Prf. de J. Godart (Neuilly antlamasndan sonra Bulgaristan. J. Godartn nszyle). Paris, 1930.
DITTRICH. Die deutsch-franzsischen Wirtschaftsverhandlungen der Nachkriegszeit
Berlin, 1931. (Moderne Wirtschaftsgestaltungen. Hft. 14.)
DJONKER, M.C. Le Bosphore et les Dardanelles. Les conventions des dtroits de
Lausanne (1923) et Montreux (1936) (stanbul ve anakkale boazlar. 1923 Lozan
ve 1936 Montr Boaz anlamalar). Doktora tezi. Lozan, 1938.
Dix ans de coopration internationale. Prf. par E. Drummond (Uluslararas ibirlii
alannda on yl. E. Drummondun nszyle). Cenevre, 1930. (Cemiyet-i Akvam
genel sekreterlii yaynlar).
DRIAULT, E. La paix de la France. La politique internationale de laprs-guerre, 19181935 (Fransz bar. Sava sonrasnn uluslararas politikas, 1918-1935). Paris,
1936.
DRIAULT, E. La question dOrient, 1918-1937. La paix de la Mditerrane (Dou sorunu, 1918-1937. Akdeniz bar). Paris, 1938.
DUTT, R. P. World politics, 1918-1936 New York, 1936.
Essential facts about the League of Nations. 10th ed. (rev.) Cenevre, 1936. (Cemiyet-i
Akvam genel sekreterlii yaynlar.)
FANSCHAWE, M. ve MACARTNEY, C. A. What the Leage has done 1920-1930. 9th
ed. Londra, 1936. (Cemiyet-i Akvam genel sekreterlii yaynlar.)
Germanys colonial demands. Edited from the reports of the Oxford University British
commenwealth group by A.L.C. Bullock. With a concluding chapter by V. Harlow
Londra, 1939.
Great Britain and Egypt, 1914-1936 (1914-1936 yllar arasnda Byk Britanya ve
Msr). Londra, 1936. (Royal Institute of nternational Affairs. Information department papers. No. 19)
Great Britain and Palestine, 1915-1939 yllar arasnda Byk Britanya ve Palestin.
Londra-New York: 1937 yl Ocak ay basksnn yeniden gzden geirilmi ve geniletilmi basks, 1939. (The Royal Institute of nternational Affair. Information
deportment papers, No. 20 a).
HARTMANN, H. W. Die auswrtige Politik der Trkei 1923-1940 Zrih, 1941.
(Belgeler: s. 51-64).
HINDMARSH, A. E. The basis of Japanese foreign policy Cambridge, Mass., A.B.D.,
1936.
HOWARD, E. C. The origin, structure and working of the League of Nations Londra,
1928.
713

Institute of Pacific relations. Honolulu session, June 30-July 14, 1925; history, organization, proceedings, discussions and addresses Honolulu, 1925. (Pasifik Okyanusu
sorunlarn konu edinmi olan ilk Konferanstr bu. Daha sonraki konferanslar eitli yerlerde toplanmtr. Bunlarn almalar bugn de srmektedir.)
Institute of Pacific relations. Conferences 2d-6th 1927-1936. Problems of the Pacific.
Proceedings Chicago, 1928-1937.
Inter-allied conferences on reparations and inter-allied debts. Held in London and
Paris. December 1922 and January 1923. Reports and secretaries notes of conversations Londra. 1923 (Great Britain. Foreign Office. Missellaneous. No 3, 1923).
ISHII KIKUJIRO. Diplomatic commentaries. Transl. and ed. by W.R. Langdon
Baltimore, 1936.
JACKSON, J. H. Post war world: A short political history, 1918-1934 Boston, 1935.
JESSEN, F. Manuel historique de la question du Slesvig, 1906-1938 (Schleswig sorununun 1906-1938 yllar aras tarih elkitab). Kopenhag, 1939.
KABBARA, S. Le rgime des Dtroits avant et depuis le Trait de Lausanne (Lozan
bar antlamas nce ve sonrasnda Boazlarn ynetim ekli). Lyon, 1929.
KELCHNER, W. H. Inter-American conferences, 1826-1933. Chronological and classified lists. Prepared by W. Kelchner Washington, 1933. (The Department of state.
Conference series. No. 16.)
KENNEDY, M. D. The problem of Japon (Japon sorunu). Londra, 1935.
KNUDSON, J. I. A history of the League of Nations Atlanta, 1938.
Die Kolonialfrage im Frieden von Versailles; Dokumente zu ihrer Behandlung. Hrsg.
von dr. H. poeschel Berlin, 1920.
KULSKI, L. Le problme de la scurite depuis le Pacte de la Socit des Nations (19181926) (Cemiyet-i Akvam anlamasndan bu yana gvenlik sorunu, 1918-1926),
Paris, 1927.
LEWIN, E. The Germans and Africa (Germenler ve Afrika). Londra, 1939.
MAHANEY, W. L. The Soviet Union, the League of Nations and disarmament, 19171935 Philadelphia, 1940.
MAKOWSKI, J. Zobowiazania miedzynarodowe Polski, 1919-1929. Repertorjum
wydane staraniem kwartalnika Sprawy obce Varova, 1929.
MANNING, C. A.W. The policies of the British dominions in the League of Nations
Londra-Cenevre, 1932. (Publ. of the Graduate institute of internat. studies, No. 3.)
MEYER, G. LEgypte contemporaine et les capitulations (ada Msr ve kapitlasyonlar). Paris, 1930.
MORSE, H. B. ve MACNAIR. H. F. Far Eastern international relations Boston, 1931.
MOULTON, H. G. ve PASWOLSKY, L. War debts and world prosperity New YorkLondra, 1932. (Ins. of economics, Publication No. 46).
MYERS, D.P. Handbook of the League of Nations. A comprehensive account; of its
structure, operation and activities Boston-New York, 1935.
NEWMAN, E.W.P. Great Britain in Egypt (Byk Britanya Msrda). Londra, 1928.
NEWMAN, E.W.P. The Mediterranean and its problems Londra, 1927.
Notes exchanged on the Russian-Polish situation by the United States France and
Poland New York) 1920. (International conciliation, no. 155)
714

Papers relating to the foreign relations of the United States 1914-1923. Washington,
1922-1942 (United States. Department of State -A.B.D. Dileri Bakanl)
PEFFER, N. Japan and the Pacifis (Japonya ve Pasifik Okyanusu). Londra, 1935.
POLLARD, R.T. Chinas foreign relations, 1917-1931 (1917-1931 yllar arasnda
inin d ilikileri). New York, 1933.
Reply to the French government to the note of the British government of II.August,
1923 relating to reparations (August 20th, 1923) Paris, 1923. (France. Ministry of
Foreign Affairs. Diplomatic correspondence -Fransa Diler Bakanl. Diplomatik
yazmalar.)
RIPPY, J.F. Latin America in world politics. An outline survey, 3d ed. New York, 1938.
Sanctions. The Character of international sanctions and their application 2.Bask,
Londra 1935.
SIMONDS. F.H. ve EMENY, B. The great powers in world politics. International relations and economic nationalism New York, 1935.
STEWART, R.B. Treaty relations of the British commenwealth of nations. New York,
1935.
Survey of nternational Affairs, 1920-1938, By A.J. Toynbee and others. LondraOxford, 1925-1942.
The Treaties of peace 1919-1923. Cilt 1-2. New York, 1924. (Carnegie endowment of
international peace).
Treaty of peace between Finland and the Russian Soviet Republic. Helsingfors, 1921.
(Finland. Treaties -Finlandiya, Antlamalar).
The United States and the Soviet Union. A report on the controlling factors in the relations between the United States and the Soviet Union New York, 1933. (Committee
on Russian-American relations -Rus-Amerikan ilikileri Komitesi.)
VAUCHER, P. Post-war France (Sava sonrasnn Fransas). Londra, 1934.
VONDRACEK, F. J. The foreign policy of Czechoslovakia, 1918-1935 (1918-1935 yllar arasnda ekoslovakyann d politikas). New York, 1935.
WACHE, W. System der Pakte: Die politischen Vertrge der Nachkriegszeit Berlin,
1938.
nemli not: Aada verilen Kaynaka, ayn zamanda Yirmi iki ve Yirmi nc
Blmler iin de geerlidir.

A) Kaynaklar
ngilizler Kuzeyde (1918-1919). . Mintzin giri yazsyla. Kzl Arivler, 1926, cilt 6.
Brest Litovsk bar Konferans. Ekonomi ve Hukuk Komisyonlarnn toplantlar. A.
Steinn giri yazsyla. Moskova, 1923.
zerk Sibiryadaki geici hkmet. Kzl Arivler, 1928, cilt 4-5.
Alman mdahalesi ve 1918de kurulan Don hkmeti. Kzl Arivler, 1934, cilt 6.
Polyessideki Alman igal kuvvetleri. Kzl Arivler, 1938, cilt 6.
Ukraynadaki Alman igalinin 1918 ylnda nasl ktn ortaya koyan belgeler. .
Mintz ve E. Gorodetskinin ynetiminde yaplan yayn. Moskova, 1942.
715

Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliinde kopan i savan tarihine ilikin belgeler.

Cilt 1: savan ilk evresi. . Mintz ve E. Gorodetskinin ortak ynetimi altnda
yaplan yayn. Moskova, 1940.
1918 ylnda Ukraynadaki i sava zerine. Kzl Arivler, cilt 4.
Belgelerin nda Kuzey mdahalesi. . Mintz ynetimindeki yayn. Moskova, 1933.
Ukraynadaki Alman igalinin k. galcilerin kaarken braktklar belgelerinin
nda. Rusa evirisi. Moskova, 1936.
Atekesin arifesinde olup bitenler. Kzl Arivler, 1927, cilt 4.
Alman igalcilerin 1918 ylnda uradklar bozgun. Moskova, 1942-1943.
Belgelerin nda 1918-1922 yllar arasnda Dou Sibiryaya ynelen Japon mdahalesi. . Mintz ynetimindeki yayn. Moskova, 1934.
randaki ngiliz-Rus rekabeti, 1890-1906 yllar. Kzl Arivler, 1933, cilt 1.
Boxerlerin isyan. A. Popovun giri yazsyla. Kzl Arivler, 1926, cilt 1.
II.WILHELM, mparator. mparator II.Nikola ile yazma: 1894-1914 yllar aras.
Moskova-Petrograd, 1923.
WITTE, S. Rus istikrazlar ve Fransz basnndaki yanslar. E. Tarlnin giri yazsyla.
Kzl Arivler, 1925, cilt 10.
17-30 Temmuz 1907 tarihlerinde Rusya ile Japonya arasnda yaplan antlamaya ilikin
belgelerin tm. St.Petersburg, 1907.
1903-1904 yllarnda Japonya ile yaplan mzakerelere ilikin olan ve Uzak Dou zel
Komitesi kanlaryasnda saklanan belgeler. St.Petersburg, 1905.
Eski Dileri Bakanlnda bulunan gizli belgelerin nda, Birinci Dnya Sava dneminde Avrupal Devletler ile Yunanistan. M. Adamov ynetiminde yaynlanmtr. Moskova, 1922.
Eski Dileri Bakanlnda bulunan gizli belgelerin nda, Birinci Dnya Sava
dneminde Avrupal Devletler ve Osmanl mparatorluu, stanbul ve Boazlar.
arlk rejiminin ve Sovyet hkmetinin bu konulardaki tutumlar. M. Adamov
ynetiminde yaynlanmtr. Moskova-Leningrad, 1925.
ZAYONKOVSK, A. Bosna ile Hersekin Avusturya-Macaristan mparatorluuna
ilhak konusunda. Kzl Arivler, 1925, cilt 3.
Kiao aonun 1897 ylnda Almanya tarafndan ilhak konusunda. F. Rotsteinn giri
yazsyla. Kzl Arivler, 1938, cilt 2.
in-Japon Sava dnemi: 1894-1895. Kzl Arivler, 1932, cilt 1-2.
1899 ylndaki La Haye Konferansnn tarihine bir katk. A. Teleovann giri yazsyla.
Kzl Arivler, 1932, cilt 1-2.
Kokovtsevin 1905-1906 istikraz konusunda yapt pazarlklar. B. Romanovun giri
yazsyla. Kzl Arivler, 1925, cilt 3.
KOKOVTSEV, V. Nezlinle yazmalarmz. F. Rotsteinin giri yazsyla. Kzl Arivler,
1923, cilt 4.
Rus-Japon savann sona erii. (24 Mays 1905 gn erskoye Seloda toplanan asker
konferansn tutanaklar). B. Romanovun giri yazsyla. Kzl Arivler, 1928, cilt
3.
1917 ylnda Petrogradda toplanan Mttefikler aras Konferans. E. Martinovun giri
yazsyla. Kzl Arivler, 1927, cilt 1.
716

MARTENS, F. Avrupa ve in baln tayan ksa yazs Kzl Arivler, 1927, cilt 1.
Rus-Fransz ilikilerinin 1910-1914 yllar arasndaki tarihi iin malzemeler. Eski
Dileri bakanlndaki Gizli Diplomatik Belgeler Derlemesi. Moskova, 1922.
Birinci Dnya Sava srasnda arlk Rusyasnn uluslararas mali durumu. A.
ingarev tarafndan 20 Haziran 1916 tarihinde ar II.Nikolaya verilen rapor.
Kzl Arivler, 1934, cilt 3.
MLYUKOV, P. Siyasal gnce ve notlar. Kzl Arivler, 1932, cilt 5-6
MLYUKOV, P. ve TERESENKO, M. Geici hkmetin Bykelileriyle yazmalar.
A. Popovun giri yazsyla. Snf Mcadelesi dergisi, 1931, no. 5.
Rus-Japon savann arifesinde. Aralk 1900-Ocak 1902 aras. Kzl Arivler, 1934,
cilt 2.
Algeciras Konferans ve 1906 istikrazna ilikin yeni belgeler. Kzl Arivler, 1931,
cilt 1.
Rus emperyalizminin Uzak Dou lkelerindeki ilk admlar.1888-1903 yllar aras. A.
Popovun giri yazsyla. Kzl Arivler, 1924, cilt 6.
Portsmouth antlamas. B. Romanovun giri yazsyla. Kzl Arivler, 1924, cilt 6.
Portsmouth antlamas zerine yeni grler. Moskova -Leningrad, 1939.
1896 ylnda hazrlanan stanbul Boazn ilhak tasars. V. Kvostovun giri yazsyla.
Kzl Arivler, 1931, cilt 4-5.
Eski Dileri bakanlndaki gizli diplomatik belgelerin nda Asya Trkiyesinin bllmesi sorunu. E. Adamovun ynetiminde yaynlanmtr. Kzl Arivler,1934,
cilt 1-2
Rusya ve Algeciras Konferansnn sonular. A. Yerusalimskinin giri yazsyla. Kzl
Arivler, 1930, cilt 4-5.
1905 ylnda Bjrkede Alman mparatoru II.Wilhelm ile Rus ar II.Nikola arasnda
yaplan anlama. Belgeler. Kzl Arivler, 1924, cilt 5.
SAZONOV, S. Eski Dileri Bakan S. Sazonov tarafndan 1910-1912 yllar arasnda
ar II.Nikola Romanova sunulmu olan raporlar ve aklamalar. Kzl Arivler,
1928, cilt 3.
Mavi Kitap. 1914 ylndaki savaa ilikin Srp diplomatik belgeleri. Petrograd. 1915.
TATEV, S. 1904 yl boyunca Berlinden V. Pleve yollanan telgraflar. Kzl Arivler,
1926, cilt 4.
Birinci Dnya Sava srasnda Mttefikler arasnda yaplan mali konferanslar. Maliye
Bakan P. Barkn raporlar. Kzl Arivler, 1924, cilt 5.
1900 ylnda arlk diplomasisi ve Yakn Doudaki Rus sorunlar. M. Pokrovskinin
giri yazsyla. Kzl Arivler, 1926, cilt 5.
1913-1914 yllar arasnda arlk Rusyas ve Moolistan ilikileri. A. Popovun giri
yazsyla. Kzl Arivler, 1929, cilt 6.
Rus-Japon sava dneminde arlk Rusyas ve ran arasndaki ilikiler. A. Popovun
giri yazsyla. Kzl Arivler, 1933, cilt 4.
1898-1911 yllar arasnda arlk hkmetleri ve Boazlar sorunu. V. Kvostovun giri
yazsyla. Kzl Arivler, 1933, cilt 6.
Lalliance Franco-Russe. Origines de lalliance. Convention militaire de 1892-1899 et
convention navale de 1912. France. Ministre des Affaires trangres. Documents
717

diplomatiques (Rus-Fransz ittifak. ttifakn kkenleri. 1892-1899 yllar arasndaki asker anlamas ve 1912 ylndaki deniz kuvvetleri anlamas. Fransa. Dileri
bBkanl. Diplomatik belgeler). Paris, 1918.
Bayerische Dokumente zum Kriegsausbruch und zum Versailler Schuldspruch im
Autrage des Bayerischen Landtages. Hrsg. vom Abgeordneten P. Dirr MnihBerlin, 1922.
British documents on the origins of the war, 1898-1914. Ed. by G.P. Gooch and H.
Temperley. Cilt 1-2. Londra, 1926-1938.
Die deutsche Dokumente zum Kriegsausbruch, 1914. Vollstndige Sammlung der
von K. Kautsky zusammengestellten Aktenstcke mit einigen Ergnzungen im
Auftrage des Auswrtigen Amtes nach gemeinsamer Durcisht mit K. Kautsky hrsg.
von Fontgelas und Schcking Cilt-4. Berlin, 1927.
Diplomatische Aktenstcke zur Vorgeschichte des Krieges, 1914. OsterreichUngarisches Rotbush Viyana, 1914.
Diplomatische Aktenstcke zur Vorgeschichte des Krieges, 1914. Ergnzungen und
Nachtrage zum Osterreich-Ungarisches Rotbuch. Republik Osterreich. Staatsamt
fr Ausseres Cilt1-3. Viyana, 1919.
Official documents looking taward peace Seri, 1-4. New York, 1917-1918, (international conciliation no. 110, 111, 119, 133).
Official statements of ward and peace proposals. December 1916 to November 1918.
Comp. by J.B. Scott Washington.
1918. Russia (1918 ylnda Rusya) Washington, 1931-1932. (U.S. Department of State.
Papers relating to the Foreign Relations of the U.S.)
Russian-American relations, March 1917-March 1920. Documents and papers comp.
and ed. by C.K. Cumming and W.W. Petit New York, 1920.
Die Ursgachen des deutschen Zusammenbruches im Jahre 1918 Cilt 1-12. Berlin,
1925-1929. (Das Werk des Untersuchungsausschusses der verfassunggebenden
deutschen Nationalversammlung und des deutschen Reichstages, 1918-1928).
Vorgeschichte des Waffenstillstandes. Amtliche Urkunden. Hrsg. im Auftrage des
Reichsministeriums von der Reichskanzlei Berlin, 1919.
HERTSLET, E. The map of Africa by treaty. 3d ed. rev. and completed to the end of
1908 by R. W. Brant and H.L. Sherwood Cilt 1-3. Londra, 1909.
HOUSE, E.D. The intimate papers of Colonel House arranged as a narrative by Ch.
Seymour Cilt 1-4. Boston-New York, 1926-1928.
The Lansing papers, 1914-1920 United States. Department of State. Papers relating to
the foreign relations of the U.S. Cilt 1-2 Washington, 1939-1940.
1914-1918. World War. United States. Department of State Papers relating to the
Foreign Relations of the U.S. Cilt 1-8. Washington, 1922-1929.
Osterreich-Ungarns Aussenpolitik von der bosnischen Krise 1908 bis zum
Kriegsausbruch, 1914. Diplomatische Aktenstcke des Osterreichisch Ungarischen
Ministeriums des Aussern. Ausgewhlt von L. Bittner. Cilt 1-9. Viyana-Leipzig,
1930.
TIRPITZ, A. Politische Dokumente (Siyasal belgeler). Cilt 1-2. Stuttgart-Berlin, 19241926.
718

VICTORIA, Kralie. The letters of Queen Victoria. Third series. A selection from Her
Majestys correspondence and journal between the years 1886 and 1901. Ed. by
G.ES. Buckle. Cilt 1-3 Londra, 1931-1932.
Zur europischen Politik, 1897-1914. Unverffentliche Dokumente. Im amtlichen
Auftrge hrsg. unter Leitung von B. Schwertveger Cilt 1-5. Berlin, 1919.
WITTE, S. Siyasal anlarm. Cilt 1-2. Moskova-Leningrad, 1923-1924.
ALDROVANDI MARESCOTTI, L. Guerra diplomatica. Ricordi e frammenti di diario, 1914-1919. Milano, 1938.
BERTIE, F.L. The diary of Lort Bertie of Thame. Ed. by A.G. Lennox. With a foreword
Grey of Fallodon Cilt 1-2. Londra, 1924.
BETHMANN-HOLLWEG, Th. Betrachtungen zum Weltkriege Cilt 1-2. Berlin, 19191921.
BLUNT, W.S. My diaries. Being a personal narrative of events, 1888-1914. With a foreword by Lady Gregory Cilt 1-2. New York, 1919-1923.
BOGITSCHEVITCH, M. Kriegsursachen. Beitrge zur Erforschung der Ursachen
des europischen Krieges mit spezieller Bercksichtigung Russlands und Serbiens
Mnih, 1919. (Bu kitap Franszcaya da evrilmi bulunmaktadr.)
BOGITSCHEVITCH, M. Les causes de la Guerre (Savan nedenleri). Paris, 1925.
BUCHANAN. My mission to Russia (Rusyadaki grevim). Cilt 1-2. Boston, 1923.
BLOW, B. Denkwrdigkeiten. Hrsg. von F. Stockhammern Cilt 1-3. Berlin, 1930-1931.
BURIAN, S. Drei Jahre aus der Zeit meiner Amtsfhrung im Kriege Berlin, 1923.
CAILLAUX, J. Agadir: Ma politique extrieure (Agadir: Gttm d politika). Paris,
1919.
CHURCHILL, W. The world crisis (Dnya bunalm) New York, 1931.
CONRAD VON HTZENDORFF, F. Aus meiner Dienszeit, 1906-1918 Cilt 1-5.
Viyana-Berlin, 1921-1925.
CZERNIN, O. Im Weltkriege (Dnya Sava zerine). Cilt 1-2. Berlin-Viyana, 1919.
ECKARDSTEIN, N. Lebenserrinerungen und politische Denkwrdigkeiten Cilt 1-3.
Leipzig, 1919-1921.
EULENBURG-HERTZFELD, Ph. Aus 50 Jahren. Erinnerungen. Tagebcher und
Briefe aus dem Nachlass des Frsten Philipp zu Eulenburg-Hertzfeld Cilt 1-2.
Berlin, 1925.
GREY OF FALLODON, E. Twenty-five years, 1892-1916 Cilt 1-2. New York, 19251926.
HAMMANN, O. Bilder aus der letzten Kaiserzeit Berlin, 1922.
HAMMANN, O. Deutsche Weltpolitik, 1890-1912 Berlin, 1925.
HAYASHI, T. The secret memoirs of count Tadasu Hayashi G.C.V.O. Ed. by A.M.
Pooley New York-Londra, 1915.
HELFFERICH, K. Der Weltkrieg Berlin, 1919. Bd. 1. Die Vorgeschichte des Weltkrieges
Bd 2. Vom Kriegsausbruch bis zum uneingeschrnkten U-Bootrieg.
HOHENLCHE-SCHILLINGSFRST, C.K. Denkwrdigkeiten der Reichskanzlerzeit.
Hrsg. von. K.A. von Mller Stuttgart-Berlin 1931.
ISHII KIKUJIRO, T. Diplomatic commentaries. Transl. and ed. by. W. R. Langdon
Baltimore, 1936.
719

ISVOLSKI, A. Recollections of a Foreign Minister. Memoirs of A. Isvolski. Transl. by

C.L. Seeger Garden City-Toronto, 1921.
KIDERLEN-WAECHTER, H. Der Staatsmann und Mensch. Briefwechsel und
Nachlass. Hrsgs. von E. Jckh Cilt 1-2. Stuttgart, 1925.
LICHNOVSKI, K.M. Aus dem Wege zum Abgrund. Londoner Berichte, Erinnerungen
und sonstige Schriften Cilt 1-2. Dresden, 1927.
LICHNOVSKI, K.M. Meine Londoner Mission, 1912-1914. Mit einem Vorwort von
O. Nippold. Anhang:Erklrungen Sir E. Greys am 3. Aug. 1914. Denk schrift
Mouchlon, Erklrungen von Minister Pichon am 1. Mrz 1918. Cilt 1-3. BerlinStuttgart, 1928.
LLOYD GEORGE, D. War memoirs (Sava anlar). Cilt 1-6. Boston, 1934-1938.
LOUIS, G. Les carnets de Georges Louis, Directeur des affaires politiques au Ministre
des Affaires trangres, Ambassadeur de France en Russie (Dileri Bakanl
Siyasal iler dairesi Bakan ve Fransann Rusya Bykelisi G. Louisnin not defterleri). Cilt 1-2. Paris, 1926.
LUDENDORF, E. Meine Kriegserinnerungen, 1914-1918 Berlin, 1919.
NEKLOUDOV, A. Souvenirs diplomatiques. En Sude pendant la Guerre Mondiale.
Avec une prface de G. Hanoteaux (Diplomatik anlar. Dnya Sava srasnda
svete G. Hanoteauxnun bir nszyle), Paris, 1920.
PALEOLOGUE, M. La Russie des Tsars pendant la Grande Guerre (Byk Sava srasnda arlk Rusyas). Cilt 1-3. Paris, 1926.
POINCARE, R. Au service de la France. Neuf annes de souvenirs (Fransann hizmetinde geen dokuz yln anlar). Cilt 1-10. Paris, 1926-1933.
POURTALS, F.L. Am Scheidewege Swischen Krieg und Frieden. Meine letzten
Verhandlungen in Petersburg. Ende Juli 1914. Verffentlicht mit Genehmigung des
Auswrtigen Amtes Charlottenburg, 1919.
ROSEN, R. Fifty years of diplomacy Cilt 1-2. New York, 1922.
II.WILHELM, mparator. Ereignisse und Gestalten aus den Jahren 1878-1918 LeipzigBerlin, 1922.
WILSON, W. War and peace. Presidential messages, adresses an public papers (19171924). Ed. by R.S. Baker and W.E. Dodd Cilt 1-2. New York-Londra, 1927. (The
public pares of Woodrow Wilson. Authorised ed).
DENSTERWIL. A. Limprialisme Anglais Bakou et en Perse, 1917-1918. Souvenir
(1917-1918 yllarnda Bak ve randa ngiliz emperyalizmi. Anlar). Rusa evirisi:
Tiflis, 1925.
BOTHMER, K. Mit Graf Mirbach in Moskau. Tagebuch, Aufzichnungen und
Aktenstcke vom 19. April bis 24 August 1918 Tbingen, 1922.
ERZBERGER, M. Erlebnisse im Weltkrieg Stuttgart-Berlin, 1920.
GRAVES, W.S. Americas Siberian adventure, 1918-1920 New York, 1931.
HELFFERICH, K. Der Weltkrieg. Bd. 3. Vom Eingreifen Americas bis zum
Zusammenbruch Berlin, 1919.
HOFFMAN, M. Die Aufzeichnungen des Generalmajors Max Hoffmann. Hrsg. von F.
K. Nowak Cilt 1-2. Berlin, 1929.
LUDENDORFF, E. Entgegnung auf des amtliche Weissbuch: Vorgeschichte des
Waffenstillstandes Cilt 1-3. Berlin, 1919.
720

MAX, PRINZ VON BADEN. Erinnerungen und Dokumente Stuttgart, 1928.

MAYNARD, C. The Murmansk ventura Londra, 1926.
MORDACQ, J.J.H. Le Ministre Clemenceau. Journal dun tmoin (Clemenceaunun
Babakanl. Bir tann gncesi). Cilt 1-2. Paris, 1930.
WORD, J. With the Die Hards in Siberia Londra, 1920.

B) Tarih Aratrmalar
LENN, V.. Saldrgan militarizm ve Sosyal-Demokrasinin anti militarist taktii zerine.
LENN, V.. Balkanlardaki ve randaki olaylarn nedenleri ve ilk sonular.
LENN, V.. Balkan halklar ve Avrupal devletlerin diplomatik manevralar.
LENN, V.. Tilkiye ve kmese dair.
LENN, V.. Dnya tarihinde yeni bir blm alyor.
LENN, V.. Srp-Bulgar zaferlerinin toplumsal bakmdan tad nem ve deer.
LENN, V.. Yeni in zerine.
LENN, V.. in Cumhuriyetinin nemli bir baars.
LENN, V.. Balkan savalar ve burjuva ovenizmi.
LENN, V.. ngiltere uyanyor.
LENN, V.. Geri kalan Avrupa ve ilerleyen Dou.
LENN, V.. Silahlanma ve Kapitalizm.
LENN, V.. Avrupa sava srasnda devrimci sosyalistlere den grevler.
LENN, V.. Proletarya ve Sava konulu konferans. 14 Ekim 1914.
LENN, V.. Sava ve Rus sosyalizmi.
LENN, V.. Byk Rusyallarn ulusal kibirleri zerine gzlem ve uyarlar.
LENN, V.. Rus Sdekumlar hakknda.
LENN, V.. Rus Sosyal-demokrat Partisine bal yabanc seksiyonlarn Konferans.
LENN, V.. Sava karsnda Sosyalizm.
LENN, V.. Bar sorunu zerine.
LENN, V.. Avrupa Birleik Devletleri parolasnn gerek anlam zerine.
LENN, V.. II.Enternasyonalin k.
LENN, V.. Bar Program zerine.
LENN, V.. Rus Sosyal-Demokrat Partisi Merkez Komitesinin nerileri II.Sosyalist
Konferans.
LENN, V.. Ayr bar zerine gzlemler.
LENN, V.. Silahszlanma parolas hakknda uyarlar.
LENN, V.. Proletarya devriminin asker program ne olmaldr?
LENN, V.. Burjuva barl ve Sosyalist barlk zerine gzlemler.
LENN, V.. Dnya politikasnda dneme.
LENN, V.. Belgeler ve malzemeler.
LENN, V.. Sava ve geici hkmetin tavr.
LENN, V.. Geici hkmetin bir notas zerine.
LENN, V.. Savan bilinli savunucular kendilerini aa vuruyorlar.
721

LENN, V.. Rus Sosyal-Demokrat Partisinin Nisan Konferans zerine notlar.

LENN, V.. D politikann srlar.
LENN, V.. Gizli bir anlama.
LENN, V.. i ve asker milletvekilleri Sovyetlerinin Kongresi: 16 Haziran-6 Temmuz
1917
LENN, V.. 3 Haziran gericileri hemen saldrya gemeyi tlyorlar.
LENN, V.. Adil bir bara giden yol var m?
LENN, V.. Devrime den grevler.
LENN, V.. Bunalm doruk noktasna ulat.
LENN, V.. Yoldalara mektup.
LENN, V.. Bolevik Parti yelerine mektup.
LENN, V.. Fransz Komnist Partisinin tarm konusundaki tezleri zerine.
LENN, V.. Trk-talyan savann sonu hakknda gzlemler ve uyarlar.
LENN, V.. Sava zerine tezler.
LENN, V.. i ve asker milletvekilleri Sovyetlerinin 7-8 Kasm (25-26 Ekim) tarihleri
arasnda yaplan kinci Kongresi.
LENN, V.. Merkez Yrtme Komitesinin 17 (4) Kasm 1917 tarihinde yaplan toplants.
LENN, V.. Petrograd Sovyetinin 17 (4) Kasm 1917 tarihinde yaplan toplantsnda
verilen sylev.
LENN, V.. 22 (9) Kasm 1917 gn hkmetle Genel Kurmay karargh arasnda
yaplan konumalar.
LENN, V.. Btn ilgililere ve tm yurttalara telgraf. Btn alay ve tmen komitelerine ve devrimci deniz ve kara kuvvetlerindeki btn asker ve denizcilere.
LENN, V.. Merkez Yrtme Komitesinin 23 (10) Kasm 1917 tarihinde yaplan toplants.
LENN, V.. Kyl delegeler Sovyetlerinin 23 Kasm-8 Aralk (10-25 Kasm) 1917 tarihleri arasndaki olaanst Kongresi.
LENN, V.. 5 Aralk (22 Kasm) 1917 tarihinde, Sava donanmasnn Birinci
Kongresinde verilen sylev.
LENN, V.. Ukrayna halkna ar ve Ukrayna Merkez Radasna ltimatom.
LENN, V.. Proyann Ukrayna Merkez Radas ile yaplan mzakereler hakkndaki
rapor zerine, Halk Komiserleri Konseyi tarafndan 1 Ocak 1918 (19 Aralk 1917)
tarihinde alnan karar.
LENN, V.. Halk Komiserleri Konseyi tarafndan Ukrayna Merkez Radasndan gelen
cevap zerine, 12 Ocak 1918 (30 Aralk 1917) tarihinde verilen emir.
LENN, V.. Almanya ile mttefiklerden ayr olarak hemen ikili bar sorunu zerine
tezler.
LENN, V.. (Bolevik) Sosyal-Demokrat Parti Merkez Komitesinde 24 (11) Ocak
1918 tarihli toplantsnda bar ve sava konusunda yaplan konuma.
LENN, V.. Demir yolu iilerinin olaanst Kongresi: 26 (13) Ocak 1918 tarihli
toplant.
LENN, V.. aumyana telgraf.
LENN, V.. (Bolevik) Sosyal-Demokrat Parti Merkez Komitesinin 18 ubat 1918 tarihinde yaplan toplantsnda, sabah oturumunda verilen sylev.
722

LENN, V.. (Bolevik) Sosyal-Demokrat Parti Merkez Komitesinin 18 ubat 1918 tarihinde yaplan toplantsnda, akam oturumunda verilen sylev.
LENN, V.. Alman hkmetine ekilen telgrafn ilk kaleme alnma ekli.
LENN, V.. Devrimci laf ebelii hakknda.
LENN, V.. Heveskrlk zerine gzlemler.
LENN, V.. Sava m, yoksa bar m?
LENN, V.. Merkez Yrtme Komitesinin Bolevik ve sosyal devrimci sol gruplarnn 23 ubat 1918 tarihindeki ortak toplantsnda verilen sylev.
LENN, V.. Merkez Yrtme Komitesinin 23 ubat 1918 tarihindeki toplantsnda
verilen sylev.
LENN, V.. Ac ama kanlmaz bir ders.
LENN, V.. Rus Sosyal-Demokrat Partisi Merkez Komitesinin, Almanya ile mttefiklerden ayr olarak ve ilhak bar konusundaki tavr.
LENN, V.. Korkun ve inanlmaz bir ey.
LENN, V.. Rus Komnist Partisinin 6-8 Mart 1918 tarihleri arasndaki Yedinci
Kongresi.
LENN, V.. Gnmzn asl grevi.
LENN, V.. Sovyetlerin Drdnc (olaanst) Kongresi,14-16 Mart 1918.
LENN, V.. Merkez Yrtme Komitesi ve Moskova Sovyetinin 14 Mays tarihindeki
ortak toplantsnda d politika konusunda okunan rapor.
LENN, V.. 21 Haziran 1918 tarihinde Sokolniki kulbnde verilen sylev.
LENN, V.. Moskova sendikalarnn ve fabrika ynetim komitelerinin 27 Haziran-2
Temmuz 1918 tarihleri arasnda yaplan Drdnc Konferans.
LENN, V.. Beinci Sovyetler Kongresine katlan komnist yeler nnde 3 Temmuz
1918 gn yaplan konuma.
LENN, V.. 4-10 Temmuz 1918 tarihleri arasndaki Sovyetler Drdnc Kongresi.
LENN, V.. Devrimci sol sosyalist ihaneti zerine zvestiya muhabirine verilen mlakat.
LENN, V.. Merkez Yrtme Komitesinin 15 Temmuz 1918 tarihli toplantsnda yaplan konuma.
LENN, V.. Lefortovo semtinde 19 Temmuz 1918 tarihinde yaplan ak hava toplantsnda verilen sylev.
LENN, V.. Moskova blgesi fabrika ynetim Komiteleri Konferansnda 23 Temmuz
1918 tarihinde okunan rapor.
LENN, V.. Moskova Sovyeti Merkez Yrtme Komitesi ile Moskova blgesi sendika
ve fabrika ynetim komitelerinin ortak toplantsnda 29 Temmuz 1918 tarihinde
verilen sylev.
LENN, V.. 2 Austos 1918 tarihinde Butirki semtindeki ak hava toplantsnda yaplan konuma.
LENN, V.. Sokolniki kulbnde dzenlenen toplantda 9 Austos 1918 gn yaplan
konuma.
LENN, V.. Amerikan iilerine mektup.
LENN, V.. Alekseyev Halkevinde 23 Austos 1918 tarihinde yaplan toplantda verilen sylev.
723

LENN, V.. Birinci Ulusal Eitim Kongresinde 28 Austos 1918 tarihinde verilen sylev.
LENN, V.. i yoldalar! Son ve kesin arpmaya hep birlikte koalm.
LENN, V.. 3 Ekim 1918 tarihinde Moskova Sovyeti Merkez Komitesinin toplantsna yollanan mektup.
LENN, V.. Moskova Sovyeti Merkez Yrtme Komitesi ile Moskova blgesi sendika
ve fabrika ynetim komitelerinin ortak toplantsna 22 Ekim 1918 tarihinde verilen genel rapor.
LENN, V.. Moskova Sovyeti Merkez Komitesi ile Moskova blgesi sendika ve fabrika
ynetim komitelerinin ortak toplantsnda 22 Ekim 1918 tarihinde kabul edilen
nerge.
LENN, V.. Merkez ve Moskova blge sendika Sovyetlerinin ortak toplantsnda 6
Kasm 1918 tarihinde yaplan konuma.
LENN, V.. Sovyetler Altnc (olaanst) Kongresi: 6-9 Kasm 1918.
LENN, V.. Moskova Merkez i Kooperatifi delegelerinin toplantsnda 26 Kasm
1918 tarihinde verilen sylev.
LENN, V.. Ulusal Ekonomi Sovyetlerinin kinci Kongresinde 25 Aralk 1918 gn
verilen sylev.
LENN, V.. Rus Komnist(Bolevik) Partisinin Sekizinci Kongresi: 18-23 Mart 1919.
LENN, V.. Bugnk durum hakknda ve Sovyet hkmetinin bugnk vazgeilmez
devleri hakknda: 4 Temmuz 1919 tarihli rapor.
LENN, V.. Cepheye sevk edilen Sverdlov niversitesi gnll rencileri nnde 24
Ekim 1919 tarihinde yaplan konuma.
LENN, V.. Rus Komnist (Bolevik) Partisi Konferans: 2-4 Aralk 1919
LENN, V.. Rus Komnist (Bolevik) Partisi Dokuzuncu Kongresi: 29 Mart-5 Nisan
1919
LENN, V.. Sendikalar Genel Kongresinde 7 Nisan 1920 tarihinde yaplan konuma.
LENN, V.. Komnizmin ocukluk hastal: Sol eilimcilik.
LENN, V.. Rus Komnist (Bolevik) Partisi Moskova seksiyonu hcre sekreterleri
toplantsnda 26 Kasm 1920 tarihinde yaplan konuma.
LENN, V.. Bar mzakerelerinin programnn akl defteri.
LENN, V.. Halk Komiserleri Konseyinin karar tasars.
LENN, V.. Almanya ile mttefiklerden ayr olarak ve ilhak bar zerine tezler iin
yeni eklentiler.
LENN, V.. Yanlg nerede?
LENN, V.. Vakit yitirmeksizin bar yapma zorunluluu zerine gzlemler ve uyarlar.
LENN, V.. Rus Komnist (Bolevik) Partisi Merkez Komitesinin uluslararas durum
konusunda ald kararlar.
LENN, V.. Bugnk uluslararas durum zerine tezler.
LENN, V.. Vladivostok Sovyetine gnderilen talimatlar. (1934 ylnda Moskovada
yaynlanmtr.)
LENN, V.. Halk komiseri J. Staline gnderilen not: 7 Temmuz 1918. (Rus Komnist
Partisi tarihi iin aratrmalar derlemesi olarak kan Lenin ve Stalin balkl
kitaptan alnmtr: Cilt II. Moskova, 1937.)
724

STALN, J. Eyann mant. (Menevik Merkez Komitesinin tezleri hakknda.)

Ekim Devrimi zerine, Yazlar ve sylevler derlemesi. Moskova, 1932.
STALN, J. Ukrayna Merkez Radas Genel Sekreterlii ve kardevrimci AnayasacDemokrat Parti. Ukraynaya ilikin yazlar ve sylevler derlemesi. Kiev, 1936.
STALN, J. Ukrayna Merkez Radas ile ilikiler. 27 (14) Aralk tarihinde Merkez
Yrtme Komitesi toplantsnda okunan rapor. Ukraynaya ilikin yazlar ve sylevler derlemesi. Kiev, 1936.
STALN, J. Ukrayna Merkez Radas nedir? Ukraynaya ilikin yazlar ve sylevler derlemesi. Kiev, 1936.
STALN, J. Burjuva Kiev Merkez Radas zerine. Ukraynaya ilikin yazlar ve sylevler derlemesi. Kiev, 1936.
STALN, J. Ukrayna ile bar mzakereleri konusunda. Ukraynaya ilikin yazlar ve
sylevler derlemesi. Kiev, 1936.
STALN, J. Don blgesindeki ve Kuzey Kafkasya zerine. Ukraynaya ilikin yazlar ve
sylevler derlemesi. Kiev, 1936.
STALN, J. Ukrayna zgrlne kavuma yoluna girmi bulunmaktadr. Ukraynaya
ilikin yazlar ve sylevler derlemesi. Kiev, 1936.
STALN, J. Aznlklar sorunu konusundaki hkmet politikas. Ukraynaya ilikin yazlar ve sylevler derlemesi. Kiev, 1936.
STALN, J. Ukrayna i ve Kyl Cumhuriyeti halk sekreterliine. Ukraynaya ilikin yazlar ve sylevler derlemesi. Kiev, 1936.
STALN, J. Proletarya diktatoryasnn nc yl. 7 Kasm 1920 gn Bak Sovyeti
kurulu yldnm toplantsna sunulan rapor. Bk. Lenin ve Stalin, Cilt II.
Moskova, 1937.
STALN, J. Ulus sorunu konusunda Parti tarafndan hemen giriilmesi gereken abalar zerine. Marksizm, ve ulus ve smrge sorunlar. Yazlar ve sylevler derlemesi. Moskova, 1939.
STALN, J. Lenin. Moskova, 1939.
STALN, J. Bakumandann 23 ubat 1944 tarihli gnlk emri: No. 16. Moskova, 1944.
STALN, J. Byk Sosyalist Ekim Devriminin XXVII.Yldnm. Moskova Sovyetinin
6 Kasm 1944 tarihindeki tam birleiminde Devlet Savunma Komitesi Bakan tarafndan okunan rapor. Moskova, 1944.
GUKOVSK, A. 1918 ylndaki Alman bozgunu ve tilaf lkelerinin Sovyet Rusyaya
mdahale hazrlklar. Marksist Tarihi dergisi, 1937, no. 3.
KEDROV, M. Bolevik ynetimden yoksun olarak. (Murmansk blgesine yaplan yabanc mdahalesinin tarihi). Leningrad, 1930.
MASK, . Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliinin be yllk d politikas: 19171922. Moskova, 1922.
MANUSEV, A. Besarabyann Romanya tarafndan ele geiriliinin tarihi. Tarih
Habercisi dergisi, 1940, no. 8.
MKKER, R. Estonyada Sovyet ynetiminin kurulmas iin verilen mcadele: 19171919. Tarih Habercisi dergisi, 1940, no. 11.
MNTZ, . Kuzeydeki ngiliz mdahalesi ve kardevrim. Moskova-Leningrad, 1931.
NOTOV, F. Drtler ttifakn 1918 ylnda k. Tarih Habercisi dergisi, 1941,
no. 7-8.
725

RAYHSBERG, G. tilaf Devletlerinin mdahale hazrl ve Lochart fesad, 1918.

Tarih Habercisi dergisi, 1938, no. 12.
RUBNTAYN, E. Habsburg Hanedannn bat. Tarih Habercisi dergisi, 1941, no. 7.
SOFNOV, P. ekoslovaklarn bakaldr. Tarih Habercisi dergisi, 1940, no. 12.
STARAROVSK, A. Ekim Devriminden sonra Transkafkasya. 1918 ylnn ilk yarsnda Osmanl mparatorluu ile Sovyet Rusya arasndaki ilikilerin tarihi. MoskovaLeningrad, 1925.
ALBERTSON, R. Fighting without a war; an account of military intervention in North
Russia New York, 1920.
COATES, W. P. ve COATES, S.K. Armed intervention in Russia, 1918-1922 Londra,
1935.
JASZI, N. The dissolution of Habsburg Monarchy Chicago, 1922.
LUTZ, R.H. Fall of the German Empire Cilt 1-2. Stanford niversitesi yaynlar.
Londra, 1935.
LUTZ, R.H. The German revolution Stanford niversitesi yaynlar. Londra, 1922.
MAURICE, F. M. The armistices of 1918 Londra-New York, 1943.
MERMEIX, M. Les ngociations secrtes et les quatre armistices avec pices justificatives (Gizli pazarlklar ve drt atekes, ispatlayc belgelerle birlikte). 13. basm.
Paris, 1919.
MORDACQ, J. J. Pouvait-on signer lArmistice Berlin? (Atekes Berlinde imzalanabilir miydi acaba?). Paris, 1930.
MULLER, R. Vom Kaiserreich zur Republik. T. 1. Ein Beitrag zur Geschichte der
revolutionren Arbeiterbewegung whrend des Weltkrieges Viyana, 1924. T. 2. Die
November-Revolution (Cilt 2. Kasm Devrimi). Viyana, 1925. (Wissenschaft und
Gesellschaft Cilt 3 ve 4.)
NOWAK, K.F. Der Sturz der Mittelmchte Mnih, 1921.
SCOTT, J.B. Preliminary history of the armistice New York, 1924.
SLOVS, H. La France et lUnion Sovitique. Prf. de H. Torrs (Fransa ve Sovyetler
Birlii. H. Torrsin nszyle). Paris, 1935.

XXII., XXIII. VE XXIV. BLMLER N GENEL HSTOROGRAFYA

A) Uluslararas likiler
Annual register, a review of publics events at home and abroad Londra-New York,
1872-1919.
BENGESCO, G. Essai dune notice bibliographique sur la question dOrient Europen,
1821-1897 (Dou sorunu zerine bibliyografik bir tantma yazs denemesi.
Avrupallarn Dousu, 1821-1897). Cilt 1-2. Brksel-Paris, 1897-1899.
Catalogue of printed books in the library of the Foreign office Londra, 1926.
GOOCH, G.P.R ecent revelations of European diplomacy... 3d impression with a supplementary chapter on the revelation of 1927 Londra, 1928.
LANGER, W.L. ve ARMSTRONG, H.F. Foreign affairs bibliography. A selected and
726

annotated list of books on international relations, 1919-1932 New York-Londra,

1933.
List of references on Europe and international politics in relation to the present issues.
Comp. under the direction of H.H.B. Meyer Washington, 1914.
List of the serial publications of Foreign Governments 1815-1931. Ed by W. Gregory
New York, 1932.
MEYER, I. Official publications of European Governments Cilt 1. Paris, 1929.
MYERS, D.P. Manuel of collections of treaties and of collections relating to treaties
Cambridge, 1922.
STRUPP, K. Bibliographie du droit des gens et des relations internationales (Uluslararas
hukuk ve uluslararas ilikilerin kaynakas). Lead (Hollanda), 1938.
TEMPERLEY, H. ve PENSON, L.M. A century of diplomatic Blue books 1814-1914.
Lists edited with historical introductions, by H. Temperley and L.M. Penson
Cambridge, 1938.

B) Dou lkeleri ve Smrgeler

SKAOV, P. inin kaynakas. Rus dilinde 1730-1930 yllar arasnda in hakknda
yaynlanm kitaplar ve yazlarn sistematik bir endeksi. Moskova-Leningrad, 1932.
Bibliographie dhistoire Coloniale 1900-1930 (Smrge tarihi kaynakas, 19001930 aras). Yaynlayanlar: A. Martineau ve G. Slovs. 1932 (Premier Congrs
International dhistoire Coloniale -Birinci Uluslararas Smrge Tarihi Kongresi.)
KERNER, R. Northeastern Asia. A selected bibliography. Contributions to special reference to Korea Manchuria Mongolia and Eastern Siberia, in Oriental and
European languages. Cilt 1-2. Berkeley, A.B.D. 1930.
NACHOD, O. Bibliographie von Japan (Japonya kaynakas). Cilt 1-4. Leipzig, 19281935.
PRAESENT, H. ve HAENISCH, W. Bibliographie von Japon... T. 5-6 des von O.
Nachod begonnen Gesamtwerkes Leipzig, 1937-1940.
Select bibliography of recent publications in the Library of the Royal colonial institute illustrating the relations between Eupeans and Coloured Races. Comp. by E.
Lewim Londra, 1926.
Addenda to bibliography of relations with Coloured Races up to February 28, 1927
Londra, 1927.
Subject catalogue of the Library of the Royal Empire Society Comp, by E. Lewin Cilt
1-4 Londra, 1930-1937.

C) 1914-1918 Dnya Sava

1914-1918 Dnya Sava kaynakas. Cilt 1-10. Devlet yaynlar. Leningrad, 1934.
Bibliographische Vierteljahshefte der Weltkriegsbcherei. Hft. 2/3. Bibliographie
zur Geschichte sterreich-Ungarns im Weltkrieg, 1914-1918 Stuttgart, 1934.
727

Hft. 4. Bibliographie zur Geschichte sterreich-Ungarns, 1948-1914 Stuttgart,

1930. Hft. 6. Bibliographie zur Geschtichte des Britischen Reiches, 1870-1914.
2. erg. Aufl. Stuttgart, 1936. Hft. 8/9 Bibliographie zur Geschichte des Britischen
Reiches im Weltkrieg, 1914-1918 Stuttgart, 1936. Hft. 11/12. Bibliographie zur
politichen Geschichte des Franreichs in der Vorkriegszeit und im Weltkrieg.
2 erg. Aufl. Stuttgart, 1937. Hft. 17-18. Bibliographie zur Geschichte Italiens in
der Vorkriegszeit und im Weltkrieg. 2 erg. Aufl. Stuttgart, 1939. Hft. 20/21/22.
Bibliographie zur Geschichte der Vereinigten Staatten im Weltrieg Stuttgart, 1939.
Catalogue mthodique du fonds Allemand de la Bibliothque (Almanya hakknda
Ulusal Kitaplkta bulunan eski kaynaklarn metodik katalogu). Cilt 1-4. Paris, 19211923. (Publications de la Socit de lhistoire de la Guerre, 1.Srie, Catalogue des
Bibliotheque et Musee de la Guerre -Sava Tarihi Dernei yaynlar, 1.Dizisi,
Sava Kitapl ve Mzesi Katalogu).
Catalogue Methodiqnue des fonds Britannique et Nord-Amricain de la Bibliothque.
Rd. par M. Bourgeois (Byk Britanya ve Kuzey Amerika hakknda Ulusal
Kitaplkta bulunan eski kaynaklarn metodik katalogu. Dzenleyen: M. Bourgeois).
Cilt 1-3, Paris, 1925-1931.
Catalogue mthodique du fonds talien de la Bibliothque. Rd. par P.H. Michel
(talya hakknda Ulusal Kitaplkta bulunan eski kaynaklarn metodik katalogu.
Dzenleyen: P.H. Michel). Paris, 1932.
Catalogue mthodique du fonds Russe de la Bibliothque. Rd. par A. Dumesnil av.
collab. de W. Lerati. Introduction par C. Bloch (Rusya hakknda Ulusal Kitaplkta
bulunan eski kaynaklarn metodik katalogu. W. Leratinin de katlmasyla dzenleyen: A. Dumesnil. C. Blochun bir giri yazsyla) Paris, 1932. (Publications de la
Socit de lhistoire de la Guerre, 1 srie, Catalogue des Bibliothque et Muse de
la Guerre -Sava Tarihi Derneinin yaynlar. 1.Dizi, Sava Kitapl ve Mzesi
Katalogu.)
Contributo a una Bibliographia della Guerra Mondiale. Documenti e testimoniare politico-diplomatiche, cause, origini, responsabilita, signaficato della Guerra Cilt1-4.
Roman, 1937-1939.
LALOY, E. La Guerre Mondiale, ses origines et laprs-guerre daprs leurs principaux historiens (Belli bal tarihiler tarafndan yazlm olanlarn nda Dnya
Sava, kkenleri ve sava sonras). Paris, 1930.
WEGERER, A. Bibliographie zur Vorgeschichte des Weltkrieges Cilt 1-3. Berlin, 1934.
nternational bibliography of historical sciences. Ed. by the International Committee
of historical sciences Cilt 1-2. 1926-1936 yllar iin geerli. Berlin, 1930-1938.

A) Marksizm-Leninizm Klasikleri
LENN, V.. Devlet ve Devrim.
LENN, V.. Ne Yapmal?
LENN, V.. Emperyalizm, Kapitalizmin En Son Aamas.
LENN, V.. Emperyalizm Defterleri.
728

LENN, V.. Komnist Enternasyonalin II.Kongresi: Moskova, 19 Temmuz-18

Austos 1920.
LENN, V.. Ekim Devriminin 4.Yldnm zerine.
LENN, V.. Avrupal ve Amerikal iilere mektup.
LENN, V.. Halk Komiserliklerinin d ve i politikalar hakknda 12 Mart 1919 tarihinde Petrograd Sovyetine sunulan rapor. (Basnda kan metnin zeti.)
LENN, V.. Sovyet Sosyalist Federatif Rusya Cumhuriyeti Komnist (Bolevik) Partisi
VIII.Kongresi: 18-23 Mart 1919.
LENN, V.. Sovyet iktidarnn bugnk durumu ve hemen yerine getirilmesi gereken
grevler hakknda. Sovyet Sosyalist Federatif Rusya Cumhuriyeti Merkez Yrtme
Komitesi, Moskova Sovyeti Merkez Komitesi ve Moskova sendikalar ve giri kurullar temsilcileri Konseyinin ortak Konferansna 4 Temmuz 1919 tarihinde sunulan rapor.
LENN, V.. Cumhuriyetin i ve d durumu hakknda 12 Temmuz 1919 tarihinde
Moskovada, Sovyet Sosyalist Federatif Rusya Cumhuriyeti Komnist (Bolevik)
Partisi Konferansna sunulan rapor.
LENN, V.. Sovyet iktidar iki yanda. Ekim Devriminin ikinci yldnm dolaysyla toplanan Sovyet Sosyalist Federatif Rusya Cumhuriyeti Komnist (Bolevik)
Partisi Merkez Yrtme Komitesi, Moskova Sovyeti, Giriim Konseyleri ve
Sendikalar Merkez Komitesi ortak Konferansna 7 Kasm 1919 tarihinde sunulan
rapor.
LENN, V.. Sovyet Sosyalist Federatif Rusya Cumhuriyeti Komnist (Bolevik)
Partisinin 2-4 Aralk 1919 tarihleri arasnda yaplan Konferans.
LENN, V.. Sovyet Sosyalist Federatif Rusya Cumhuriyeti Sovyetlerinin 5-9 Aralk
1919 tarihleri arasnda toplanan VII.Kongresi.
LENN, V.. Sovyet Sosyalist Federatif Rusya Cumhuriyeti Sovyetleri VII.Merkez
Yrtme Komitesinin 2 ubat 1920 tarihinde yaplan 1.Oturumunda verilen sylev. (Basnda kan metnin zeti.)
LENN, V.. Sovyet Sosyalist Federatif Rusya Cumhuriyeti Kazak emekileri
I.Kongresinde 1 Mart 1920 tarihinde verilen sylev.
LENN, V.. Sovyet Sosyalist Federatif Rusya Cumhuriyeti Komnist (Bolevik)
Partisinin 29 Mart-5 Nisan 1920 tarihleri arasnda toplanan IX.Kongresi.
LENN, V.. Sovyet Sosyalist Federatif Rusya Cumhuriyeti maden iileri kurucu
kongresinde 1 Nisan 1920 tarihinde verilen sylev.
LENN, V.. Sovyet Sosyalist Federatif Rusya Cumhuriyeti Sovyetleri Merkez
Yrtme Komitesi, Moskova Sovyeti, Moskova giriim komiteleri ve sendikalar
Konferansnda 5 Mays 1920 tarihinde verilen sylev.
LENN, V.. Sovyet Sosyalist Federatif Rusya Cumhuriyeti Komnist (Bolevik) Partisi
Konferansnda 22 Eyll 1920 tarihinde verilen sylev. (Basnda kan metnin zeti).
LENN, V.. Moskova Parti Komitesinin, Moskova Sovyetinin ve Moskova Sendikalar
Konseyinin 6 Kasm 1920 tarihinde, Ekim Devriminin III.Yldnm dolaysyla
yaptklar kutlama treninde verilen sylev. (Basnda kan metnin zeti.)
LENN, V.. Sovyet Sosyalist Federatif Rusya Komnist (Bolevik) Partisi Moskova
seksiyonu hcre sekreterleri toplantsnda 26 Kasm 1920 tarihinde verilen sylev.
729

LENN, V.. Sovyet Sosyalist Federatif Rusya Cumhuriyeti Sovyetlerinin 22-29 Aralk
1920 tarihleri arasnda toplanan VIII.Kongresi.
LENN, V.. Sovyet Sosyalist Federatif Rusya Cumhuriyeti Komnist (Bolevik)
Partisinin 8-16 Mart 1921 tarihleri arasnda yaplan X.Kongresi.
LENN, V.. Komnist Enternasyonalinin 22 Haziran-12 Temmuz 1921 tarihleri arasnda yaplan III.Kongresi.
LENN, V.. Dnya proletaryasna ar.
LENN, V.. Sovyet Sosyalist Federatif Rusya Cumhuriyeti siyasal eitim kurulularnn 17-22 Ekim 1921 tarihleri arasnda yaplan II.Kongresi.
LENN, V.. Ekim Devriminin IV.Yldnm: Prokhorov fabrikas iilerinin dzenledii kutlama treninde 7 Kasm 1921 tarihinde verilen sylev. (Basnda kan
metnin zeti).
LENN, V.. Sovyet Sosyalist Federatif Rusya Cumhuriyeti Sovyetlerinin 23-28 Aralk
1921 tarihleri arasnda yaplan IX.Kongresi.
LENN, V.. Sovyet Sosyalist Federatif Rusya Cumhuriyeti Komnist (Bolevik)
Partisinin 27 Mart-2 Nisan 1922 tarihleri arasnda yaplan X.Kongresi.
LENN, V.. Gncel konular zerine eski yazlar balkl bror iin giri yazs.
LENN, V.. Sovyet Sosyalist Federatif Rusya Cumhuriyeti Sovyetleri IX.Merkez
Yrtme Komitesinin 31 Ekim 1922 tarihinde yaplan IV.Oturumunda verilen
sylev. (Basnda kan metnin zeti).
LENN, V.. Moskova Sovyetinin 20 Kasm 1922 tarihinde yapt toplantda verilen
sylev.
LENN, V.. Nitelik nicelikten daima kat be kat daha iyidir.
LENN, V.. ngiliz iilerine mektup.
STALN, J. Cumhuriyetin siyasal durumu hakknda (Don ve Kafkas komnist rgtleri Konferansna 27 Ekim 1920 tarihinde Vladikafkasta sunulan rapor). Ekim
Devrimi zerine. Sylev ve yazlar derlemesi. Moskova, 1932, s. 22-23.
STALN, J. 9 Eyll 1927 tarihinde, ilk Amerikan ii delegasyonu ile yaplan grme.
Leninizmin sorunlar. 10. bask, Moskova, 1935, s. 176, 177, 187.
STALN, J. Emperyalizmin bizdeki yedekleri. Ukrayna zerine yazlar ve sylevler
derlemesi. Kiev, 1936, s. 78-80.
STALN, J. Gney-bat cephesindeki durum zerine mlakat. Ukrayna zerine yazlar ve sylevler derlemesi. Kiev, 1936, s. 97-101.
STALN, J. Polonya cephesindeki durum zerine mlakat. Ukrayna zerine yazlar ve
sylevler derlemesi. Kiev, 1936, s. 102-105.
STALN, J. Gneydeki asker durum zerine. Lenin ve Stalin. Sovyet Sosyalist
Cumhuriyetleri Birlii Komnist (Bolevik) Partisi tarihinin incelenmesine katk
olmak zere hazrlanan derleme. Cilt II, Moskova-Leningrad, 1937, s. 279-283.
STALN, J. Proletarya diktatoryas bugn yanda. 7 Kasm 1920 tarihinde Bak
Sovyetinin kutlama toplantsnda verilen sylev. Lenin ve Stalin. Sovyet Sosyalist
Cumhuriyetleri Birlii Komnist (Bolevik) Partisi tarihinin incelenmesine katk
olmak zere hazrlanan derleme. Cilt I, Moskova-Leningrad, 1937, s. 326-332.
STALN, J. 25 Haziran 1920 tarihinde Lenine ekilen telgraf. Bk.: Voroilov, Stalin ve
Kzl Ordu, 2.Bask, Moskova, 1937, s. 155.
730

STALN, J. Bir kopyas da Dileriyle grevli Halk komiseri ierine verilmek zere
2 Temmuz 1920 tarihinde Lenine ekilen telgraf. Lenin ve Stalin. Sovyet Sosyalist
Cumhuriyetleri Birlii Komnist (Bolevik) Partisi tarihinin incelenmesine katk
olmak zere hazrlanan derleme. Cilt II, Moskova,-Leningrad, 1937, s. 156.
STALN, J. Kafkasyadaki genel durum. 30 Kasm 1920 tarihinde verilen mlakat.
Lenin ve Stalin. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birlii Komnist (Bolevik)
Partisi tarihinin incelenmesine katk olmak zere hazrlanan derleme. Cilt II,
Moskova-Leningrad, 1937, s. 168-172.
STALN, J. Sovyet hkmetinin politikas ve Rusyada uluslar sorunu (1920). Marksizm
ve uluslar ve smrgeler sorunu. Yazlar ve sylevler derlemesi. Moskova, 1939, s.
78-79.
STALN, J. Ulus sorununda Partiye den temel devler. Sovyet Sosyalist Federatif
Rusya Cumhuriyeti Komnist (Bolevik) Partisi X.Kongresine 10 Mart 1921 tarihinde sunulan rapor. Lenin ve Stalin. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birlii
Komnist (Bolevik) Partisi tarihinin incelenmesine katk olmak zere hazrlanan
derleme. Cilt II, Moskova-Leningrad, 1937, s. 99-100.
STALN, J. Sovyet Cumhuriyetlerinin birlii ve birliktelii zerine. Sovyet Sosyalist
Federatif Rusya Cumhuriyeti Sovyetleri X.Kongresine 26 Aralk 1922 tarihinde
sunulan rapor. Lenin ve Stalin. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birlii Komnist
(Bolevik) Partisi tarihinin incelenmesine katk olmak zere hazrlanan derleme.
Cilt II, Moskova-Leningrad, 1937, s. 120, 126.

B) Resm Belgeler
Sovyet diplomasisinin on yl (resm kararlar ve belgeler). Dileri Bakanlyla grevli
Halk Komiserlii yaynlar, Moskova, 1927.
Sovyet Sosyalist Federatif Rusya Cumhuriyeti Sovyetlerinin Kongreleri: neriler ve
kararlar. Belgeler derlemesi (1917-1937). A. Viinski ynetiminde yaynlanmtr. Moskova, 1939. (Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii Bilimler Akademisi.
Hukuk Enstits.)
Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii Sovyetlerinin Kongreleri: neriler ve kararlar. 1922-1936 yllar arasndaki dnem iin belgeler derlemesi. A. Viinski ynetiminde yaynlanmtr. Moskova, 1939. (Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birlii
Bilimler Akademisi. Hukuk Enstits.)
Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii Komnist (Bolevik) Partisi Merkez Komitesi
tarafndan yaplan Kongre, Konferans ve olaan oturumlarn neri ve kararlar
(1898-1939). Tamamlanm 6.Bask, 1.-2.Blmler. Moskova, 1941 (Marx-EngelsLenin Enstits). 1.Blm 1898-1925; 2.Blm: 1926-1935.
Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii tarafndan yabanc lkelerle yaplm olan ve
bugn yrrlkte bulunan uzlama, anlama ve antlamalar derlemesi. Dileri
Bakanlyla grevli Halk Komiserlii yaynlar, fasikl I-IX (1917-1936). Moskova,
1927-1938.
Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii tarafndan 1 Ocak 1941 tarihine kadar yabanc
731

lkelerle yaplm olan ticar uzlama ve anlamalar. D. Miostin ynetiminde yaynlanmtr. D Ticaret Bakanlyla grevli Halk Komiserlii yaynlar. Moskova,
1941.
Bar iin verilen mcadele Sovyetler Birlii. Bir giri yazsyla birlikte belgeler derlemesi (1917-1927). Moskova-Leningrad, 1929.
Yakutistanda 1922 ylnda patlak veren i sava zerine. (. Martinovun bir nszyle.) Kzl Arivler, 1937, cilt 3 (82), s. 119-135.
Kuzeye yaplan yabanc mdahalesi hakknda. (N. Prokopenkonun bir nszyle.)
Kzl Arivler, 1940, cilt 1 (98), s. 125-144.
Rusyann gneyine yaplan Fransz mdahalesi hakknda (Aralk 1918-Nisan 1919).
Kzl Arivler, 1926, cilt 6 (19), s. 3-38.
ngilizler Kuzeyde (1918-1919). (. Mintzin bir nszyle.) Kzl Arivler, 1926, cilt
6 (19), s. 39-52.
Emperyalist savan bilanosu. Bar antlamalar koleksiyonu. (Dileri Bakanlyla
grevli Halk Komiserlii yaynlar.) I: Versay antlamas, Moskova, 1925; II: SaintGermain antlamas, Moskova, 1925; III: Neuilly antlamas, Moskova, 1926; IV:
Trianon antlamas, Moskova, V: Svres antlamas ve Lozanda imzalanan batlar,
Moskova, 1927.
Cenova Konferans (stenoyla tutulmu kontrand). eitli malzeme ve belgeler.
Fasikl I. Moskova, Dileri Bakanlyla grevli Halk Komiserlii yaynlar, 1922.
La Haye Konferans: 1922 yl Haziran ve Temmuz aylar (Belgeler derlemesi).
Moskova, 1922, (Dileri Bakanlyla grevli Halk Komiserlii yaynlar).
Silahlarn snrlandrlmas ve Pasifik Okyanusu ile Uzak Dou sorunlar zerine
yaplan Washington Konferans, 1921-1922. Bat ve belgelerin eksiksiz evirisi.
Moskova, 1924 (Dileri Bakanlyla grevli Halk komiserlii yaynlar).
Kafkasyal Dastanllarn kardevrimi ve yabanc mdahalesi. (A. vanovun bir nszyle). Kzl Arivler, 1935, cilt 1 (68), s. 125-153.
1918-1919 yllarnda Krm. (Gnll Beyazlar ordusuna bal haber alma servislerinin ve Don blgesi diplomatik temsilcisinin topladklar belgeler.)(A. Gukovskinin
bir nszyle.) Kzl Arivler, 1928, cilt 3 (28), s. 142-181 ve cilt 4 (29), s. 55-85.
1918-1921 yllarnda Karelyadaki Finlandiyal beyaz muhafzlardan oluan mdahale
birliklerinin bozguna uray. A. Feodorovun incelemesi. P. Sofinovun ynetiminde yaynlanmtr. Bielomorsk, 1944. (Karelya-Finlandiya Cumhuriyeti ileri
Bakanlyla grevli Halk Komiserlii Arivler Seksiyonu.)
Vrangel hareketinin balanglar. (A. Gukovskinin bir nszyle.) Kzl Arivler,
1927, cilt 2 (21), s. 174-181.
Ukraynadaki i savan 1918 ylndaki tarihi zerine. (S. Markovun bir nszyle.)
Kzl Arivler, 1939, cilt 4 (95), s. 73-102.
Vrangel hkmetinin d politikasnn tarihi zerine. (Fransa ile kurulan ekonomik
ilikiler.) Kzl Arivler, 1929, cilt 1 (32), s. 125-157.
Odesaya yaplan Fransz mdahalesinin tarihi zerine. (A. Gubovskinin bir nszyle.) Kzl Arivler, 1931, cilt 2 (45), s. 53-80.
1919 ylnda patlak veren Semenov kardevrim hareketinin tarihi zerine. (E. Elaginin
bir nszyle.) Kzl Arivler, 1934, cilt 6 (67), s. 131-146.
732

Cenova Konferansna ilikin belgeler. (Oturumlarn dzenlenii ve kontrandleri, komisyon almalar, diplomatik yazmalar, vs.) Moskova, 1922 (Dileri
Bakanlyla grevli Halk Komiserlii yaynlar).
Fin beyaz muhafzlar 1919 Fransz mdahalesinin hizmetinde. (G. Kostomarovun bir
nszyle.) Kzl Arivler, 1940, cilt 1 (98), s. 31-67.
Demokratik Grc hkmeti ile ngiliz kumandanl arasndaki sk ilikiler. Kzl
Arivler, 1927, cilt 2 (21), s. 122-173 ve cilt 6 (25), s. 96-110.
zerk Sibiryadaki geici hkmet. (A. Maksakovun bir nszyle.) Kzl Arivler,
1928, cilt 4 (29); 1929, cilt 4 (35) ve cilt 5 (36).
1918-1919 yllarnda Krmdaki blge hkmeti. (A. Gukovskinin bir nszyle.)
Kzl Arivler, 1927, cilt 3 (22), s. 55-85.
Kuzeye yaplan mdahale ve kardevrimci hareket. (. Mintzin bir nszyle.) Kzl
Arivler, cilt 1-2 (50-51), s. 97-116.
1918-1922 yllar arasndaki Japon mdahalesi. Kzl Arivler erevesinde yaynlanmak zere . Mintz tarafndan derlenmi belgeler. Moskova, 1934.
Kolak ve Finlandiya. (N. Nelidovun bir nszyle.) Kzl Arivler, 1929, cilt 2 (33),
s. 82-144.
Kzl Kitap: 1918-1920 yllar arasndaki Rusya-Polonya ilikilerine degin diplomatik belgeler derlemesi. Moskova, 1920 (Dileri Bakanlyla grevli Halk
Komiserlii yaynlar).
Kardevrimci Vrangel hareketi (geici hkmetin Paristeki Bykeliliinde bulunan belgelerin altnda). (. Mintzin bir nszyle.) Kzl Arivler, 1930, cilt
2 (39), s. 3-46 ve cilt 3 (40), s. 3-40.
1920-1925 yllar arasnda Kuzey Sahalinin Japon birlikleri tarafndan igali Kzl
Arivler, cilt 3 (82), s. 90-118.
1919 ylnn balangcnda kardevrimci hkmetlerin d politikas. (Paris
Bykelilii arivleri.) (. Mintzin bir nszyle.) Kzl Arivler, 1929, cilt 6
(37), s. 69-101.
Polonya ve Gneydeki kardevrim. (Polonya ile Denikin ve Vrangel arasnda kurulan
ekonomik ilikiler.) (A. Gukovskinin bir nszyle.) Kzl Arivler, 1931, cilt 4-5
(47-48), s. 90-111.
Sovyet Sosyalist Federatif Rusya Cumhuriyeti. Dileri Bakanlyla grevli Halk
Komiserlii. VII.Sovyetler Kongresine sunulan kontrand (Kasm 1918-Aralk
1919), Moskova, 1919. Dileri Bakanlyla grevli Halk Komiserliinin VII.
Sovyetler Kongresine sunduu yllk kontrand (1919-1920). Moskova, 1921.
Dileri Bakanlyla grevli Halk Komiserliinin IX.Sovyetler Kongresine sunduu yllk kontrand (1920-1921). Moskova, 1921. Sovyet Sosyalist Federatif Rusya
Cumhuriyetinin 1922 yl iindeki uluslararas politikas. Dileri Bakanlyla grevli Halk Komiserlii tarafndan hazrlanan kontrand. Moskova, 1923.
Sovyet Sosyalist Federatif Rusya Cumhuriyeti tarafndan 1917-1923 yllar arasnda
yabanc lkelerle yaplan ve bugn de yrrlkte olan antlama, anlama ve uzlamalar derlemesi. Fasikl 1-5, Moskova, 1921-1923.
Sovyet Rusya ve Polonya. Moskova, 1921 (Dileri Bakanlyla grevli Halk
Komiserlii yaynlar). (Nisan-Eyll 1921 dnemi iin resm belgeler derlemesi.)
733

Partizanlarn Pasifik ky blgelerinde balattklar hareket zerine. Kzl Arivler,

1937, cilt 3 (82), s. 40-89.
Sava sonras Avrupasnda yaplan ticaret antlamalar. B. Steinin ynetiminde ve
nszyle. Cilt 1, Moskova, 1925 (Dileri Bakanlyla grevli Halk Komiserlii
yaynlar).
sava yllar boyunca Suak vadisi. Kzl Arivler, 1938, cilt 6 (91), s. 16-88.
Amtliche Urkunden zum Vertrage zwischen der freien Stadt Danzig und der Republik
Polen vom 9. November 1920. Zusammengestellt und hrsg. beim Senat der freien
Stadt Danzig. Danzig, 1921.
BARTHOU, L. Trait de Paix. (Rapport gnral fait au nom de la Commission lue par
la Chambre des dputs en vue dexaminer le projet de loi portant approbation du
Trait de Paix.) Bar Antlamas. (Millet Meclisinin Bar Antlamasn onaylayan
yasa tasarsn incelemek zere semi olduu Komisyon adna hazrlanan genel
rapor.) Paris, 1919.
BROCKDORFF -RANTZAU, U.K. Ch Dokumente. Berlin, 1922.
CALMETTE, G. Recueil de documents sur lhistoire de la question des rparations
(1919-5 Mai 1921) (Tazminatlar sorununun tarihi zerine belgeler derlemesi,
(1919-5 Mays 1921). Paris, 1924. (Publucations de la Socit de lhistoire de la
Guerre, srie 3. Sava Tarihi Dernei yaynlar, dizi 3).
A collection of neutrality laws, regulations and treaties of various countries. Ed. and
annot. by F. Dek and P.C. Jessup Cilt 1-2. Washington, 1939 (Uluslararas bar
iin Carnegie Vakf yaynlar. Devletler Hukuku seksiyonu).
Confrence de Lausanne (Livre Jaune) (Lozan Konferans Sar Kitap). Cilt 1-2.
Paris, 1923 (France. Ministre des Affaires trangres. Documents diplomatiques
-Fransa. Dileri Bakanl. Diplomatik belgeler.)
Confrence conomique internationale de Gnes. 9 Avril-19 Mai 1922 (Cenova uluslararas ekonomi Konferans. 9 Nisan-19 Mays 1922). Paris, 1922. (France. Ministre
des Affaires trangres. Documents diplomatiques -Fransa. Dileri Bakanl.
Diplomatik belgeler.)
Conflit polono -Lithuanien. Question de Vilna, 1918-1924. Rpublique de Lithuanie.
Ministre des Affaires trangres. Kaunas. 1924. Documents diplomatiques
(Polonya-Lituanya uzlamazl. Vilna sorunu, 1918-1924. Lituanya Cumhuriyeti.
Dileri Bakanl. Kaunas, 1924. Diplomatik belgeler).
Congrs de la paix. 1919-1920 Paris, 1920. I-II. Traits, protocoles, declarations, convertions et actes divers. III. Protocoles des cinq sances publiques (Bar Kongresi,
1919-1920. Paris, 1920. I-II Antlamalar, protokoller, uzlamalar ve eitli batlar.
III. Kamuya ak olarak yaplan be oturumun protokol).
Constitution of the free city of Danzig (German text with English French translation)
Cenevre, 1921 (League of Nations. Official Journal. Special supplement. No 7.
Convention Germano-Polonoise relative la Haute Silsie, faite Genve le 15 Mai
1922 (Yukar Silezyaya ilikin olarak 15 Mays 1922 tarihinde Almanya ile Polonya
arasnda Cenevrede varlan uzlama). Cenevre, 1922.
Documents concerning the dispute between Poland and Lithuania Cenevre.
Documents diplomatiques concernant les tentatives de restauration des 1920 (League
734

of Nations. Offical Journal. Special Supplement. No. 4) Habsbourgs sur le Trne

de Hongrie, Aot 1919-Novembre 1921 (Habsburglar Macaristan tahtna yerletirme giriimlerine ilikin diplomatik belgeler, Austos 1919-Kasm 1921). Prag,
1922 (Ministre des Affaires trangres. Recueil de documents diplomatiques, I
-Dileri Bakanl. Diplomatik belgeler derlemesi, I).
Documents on nternational affairs 1928-1938. Ed. by J.W. Wheeler Bennet (and others). Londra-New York, 1929-1943.
Documents regarding the peace conference. I. Organization of peace conference.
a) Delegations and commissions. b) Rules of representation and procedure. II.
General sessions. III. The covenant of the League of Nations. IV. Speech delivered
by president Wilson before the peace conference, april 28, 1919 New York, 1919
(American association for international conciliation. No. 139.
Documents relatifs aux ngociations concernant les garanties de scurit contre une
agression de lAllemagne, 10 Janvier 1919-7 Dcembre 1923 (Almanyadan gelecek
bir saldrya kar gvenlik garantileri zerine yaplan mzakerelere ilikin belgeler). Paris, 1924 (France, Ministre des Affaires trangres. Documents diplomatiques -Fransa. Dileri Bakanl. Diplomatik belgeler).
FRASER, L. The reparation settlement signed June 7, 1920. With historical and explanatory introduction Worcester-New York, 1929 (International conciliation No.
253.
GIANNINI, A. I documenti diplomatici della pace oriantale. Raccolta completa dei testi ufficiali dal trattato di Londra allarmistizio di Mudania Roma, 1922 (Quaderni
di Politica, No. 5.
Great Britain. Foreign Office. Treaty Series 1892-1938 Londra, 1893-1939.
The greek campaign in Asia Minor at 1921. Telegrams of correspondents of the
World press Atina, 1921 (Greece. Ministry of Foreign affairs -Yunanistan. Dileri
Bakanl).
HABITCH, M. Post war treaties for the pasific settlement of international disputes. A
compilation and analysis of treaties of investigation, conciliation, arbitration and
compulsory adjudication, concluted during the first decade following the world
war Cambridge, Mass., A.B.D. 1931.
Interallied conferences on reparations and interalied debts. Held in London and Paris,
December 1922 and January 1923. Reports and secretaries notes of conversations
Londra, 1923 (Greet Britain. Foreign Office. Miscellaneous. No. 3, 1923.
International conciliation. Documents for the year 1918-1939 New York, 1918-1939.
(American association for international conciliation.
The international conferences of American States, 1889-1928. A collection of the conventions, recommendations, resulutions, reports and motions adopted by the first
six international conferences of the American States... Ed. with an introd, by J.B.
Scott. New York, 1931. (Uluslararas bar iin Carnegie Vakf Yaynlar. Devletler
Hukuku seksiyonu). Eklentili spanyolca bask: Conferencias internacionales
Americanas 1889-1936... J.B. Scottun giri yazsyla. Washington, 1938.
Die Kolonialfrage im Frieden von Versailles; Dokumente zu ihrer Behandlung. Hrsg.
von dr. H. Poeschel Berlin, 1920.
735

League of Nations. Official Journal. Geneva, 1920-1939. Special Supplement... 1-186.

Geneva, 1920-1939.
League of Nations. Assembly 1-20. Geneva, 1920-1939. The records of the... Assembly.
Geneva, 1921-1939.
League of Nations. Council 1920-1939. Reports to the Assembly on the work of the
Council. Cenevre. 1921-1939.
League of Nations. The Covenant of the League of Nations. Including amembers of the
League.) London, 1939. 26 pages (Foreign Office).
League of Nations. Treaty Series. T. 1-186. Cenevre, 1920-1938.
League of Nations. Economic Committee. Reports of the Economic Committee to the
Council, 1924-1938. Cenevre, 1924-1938.
League of Nations. Permanent mandates commission. 1-37 sesions. 1921-1939.
Minutes of the sessions of the Permanent mandates commission Cenevre, 19211940.
League of Nations. Permanent mandates commission, 1-37 sessions. 1921-1939.
Reports of the sessions of the Permanent mandates commission. Cenevre, 19211940.
Notes exchanged on the Russian -Polisih situation by the United States, France and
Poland New York, 1920 (International conciliation. No. 155.
Papers relating to the foreign relations of the United States 1914-1918. Washington,
1922-1942 (United States. Department of State Amerika Birleik Devletleri.
Dileri Bakanl.)
Politische Vertrge. Eine Sammlung von Urkunden. Hrsg. von V. Bruns. Bd I.
Garantiepakte, Bndnisse Abkommen ber politische Zusammenarbeit,
Nichtangriffs und Neutralittsvertrge der Nachkriegszeit (1919-1936) Berlin,
1936.
Rclamations Britanniques dans la zone Espagnole du Maroc (Accord Anglo-Espagnol
du 29 Mai 1923) (Fasn spanyol blgesine ilikin ngiliz talepleri) 29 Mays 1923
tarihinde yaplan ngiliz-spanyol anlamas). La Haye, 1925-1926.
Recueil des principaux traits conclus par la Lettonie avec les pays trangers. Publi
par le Ministre des Affaires trangres sous la direction de G. Albat (Letonya ile
yabanc lkeler arasnda yaplm olan belli bal antlamalar derlemesi. G. Albat
ynetiminde Dileri Bakanl tarafndan yaynlanmtr). Cilt I: 1918-1930, yeniden gzden geirilmi ve tamamlanm 2.Bask, Riga, 1930; cilt II: 1931-1938.
Riga, 1938.
Reply of the French government to the note of the British government of II.August,
1923 relating to reparations (August 20 th, 1923) Paris, 1923 (France. Ministry
of Foreign affairs. Diplomatic correspondence -Fransa. Dileri Bakanl.
Diplomatik yazmalar).
The Soviet Union and Peace. The most important of the documents issued by the government of the USSR concerning peace and disarmament from 1917 to 1929.
With an introd. by Henri Barbusse New York, 1929.
The treaties of peace 1919-1923 Cilt 1-2. New York, 1924 Carnegie endowment for
international peace.
736

Treaty between Poland and the free city of Danzig concluted at Paris. November 9th,
1920 Cenevre, 1921.
Thee treaty of peace between Finland and the Russian Soviet republic Helsingfors,
1921(Finland. Treaties-Finlandiya. Antlamalar).
Treaty of peace with Germany. Hearing before the Committee of foreign relations
Washington, 1919 (66th Congress. Ist session. Senate doc. no. 49)
Treaties, conventions, international acts, protocols and agreements between the
United States of America and other powers... (1910-1937) Cilt 3-4. Washington,
1923-1938.
United States policy toward China; diplomatic and public documents, 1839-1939. Ed.
by P.H. Clyde Durham, 1940.

C) Siyaset Adamlarnn Sylev ve Yazlar

BALDWIN, S. This torch of freedom. Speeches and addreses Londra-New York, 1928.
CECIL, R. The way of peace. Essays and addresses Londra-New York, 1936.
LTVNOV, M. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliinin d politikas. Sylevler ve
bildiriler (1927-1937). Tamamlanm 2.Bask, Moskova, 1937.
LLOYD GEORGE, D. Truth about reparations and war debtes Londra-New York,
1932.
PAINLEVE, P. Paroles et Ecrits (Konumalar ve Yazlar). Paul Painlevnin dostlar
Dernei tarafndan yaynlanmtr, Paris, 1936.
POTYEMKN, V. Saldrganlarn sindirme politikas ve Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri
Birliinin bar mcadelesi. Moskova, 1943.
VNSK, A. Kapitalist lkelerin haber alma servislerinin ve bunlarn Trokist ve
Buharinci ajanlarnn ykc etkinlii. Moskova, 1938.
VOROLOV, K. Yazlar ve sylevler (1925-1936). Moskova-Leningrad, 1937.

D) Anlar, Gnceler ve Yazmalar

BENOIST, Ch. Souvenirs (Anlar). Cilt III: 1902-1933. Paris, 1934.
CECIL, R. A great experiment. An autobiography Londra, 1941.
DABERNON, E. An ambassador of peace; pages from the diary (Berlin, 1920-1926)...
With historical notes by M.A. Gerotwhohl Cilt 1-3. Londra, 1929-1930.
CHAMBERLAIN, A. Down the years Londra, 1935.
MUSTAFA KEMAL PAA. Yeni Trkiyenin yollar. 1919-1927 dnemi. Cilt I: Ulusal
kurtulu hareketinin balanglar. 1919. Rusa evirisi, Moskova, 1929. Cilt II:
Ankara ssnn rgtlenmesi, 1919-1920. Rusa evirisi, Moskova, 1932. Cilt
III:Mttefiklerin mdahalesi, Trk-Yunan sava ve Ulusal cephenin g kazanmas, 1920-1921. Rusa evirisi, Moskova, 1934. Cilt IV: Yeni Trkiyenin zaferi,
1921-1927. Rusa evirisi, Moskova, 1934.

737

E) Tarih Aratrmalar ve Siyaset Hayatna Toplu Baklar

AVARN, V. Manuryadaki emperyalizm. Cilt I-II, Moskova, 1934. Cilt I: Manuryay
ele geirmek iin balayan emperyalist mcadelenin eitli evreleri. Yeniden gzden geirilmi ve tamamlanm 2.Bask. Cilt II: Emperyalizm ve emperyalizmin
karsnda Manuryann retici gleri.
BAH, M. 1917-1927 dnemi boyunca Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birliinin
Baltk lkeleriyle olan siyasal ve ekonomik ilikilerinin tarihine katk. MoskovaLeningrad, 1928-1929.
BEL, V. Pasifik Okyanusunu ele geirme mcadelesi. Siyasal ve stratejik incelemeler
dizisi. B. Gervnin ynetiminde ve bir giri yazsyla. Moskova-Leningrad, 1929.
BEBORN, G. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliinin uluslararas ilikileri ve d
politikas. A. erbakov ynetiminde yaynlanmtr. Moskova-Leningrad 19421943 (LeninSiyasal ve Asker Bilimler Akademisi). Fasikl I: 1917-1929 dnemi.
Fasikl II: 1930-1941 dnemi.
VANOV, L. ve SMRNOV, P. ngiliz-Amerikan deniz rekabeti (E. Vargann bir nszyle). Moskova, 1933.
VANOV, L. ngiliz-Fransz rekabeti, 1919-1927. Moskova-Leningrad, 1928.
VANOV, L. Uluslar Dernei-Cemiyet-i Akvam. Moskova, 1929 (Dnya politikas dizisi).
VANOV, L. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birlii ve emperyalist ablukas, Moskova,
1928. Komnizm Akademisi (Dnya ekonomi ve politikas Enstits).
KOROVN, E. ve EGORYEV, V. Silahszlanma. Devletler hukukunda silahszlanma
sorunu. Uluslar Dernei, -Cemiyet-i Akvam: Olgular ve belgeler (1920-1929). B.
Steinn bir giri yazsyla. Moskova-Leningrad, 1929-1930.
MELNK, A. Trkiye. Sosyal ve ekonomik Yaynlar tarafndan yaynlanmtr.
Moskova, 1937 (Kapitalist dnya zerine incelemeler dizisi).
NOTOV, F. ki dnya sava arasnda. 1919-1942 dnemi boyunca uluslararas ilikilere toplu bak. Takent, 1943 (Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii Bilimler
Akademisi Tarih Enstits).
NOTOV, F. Emperyalistlerin silahszlanmas, Uluslar Dernei-Cemiyet-i Akvam ve
Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii. Moskova 1929.
POVLOV, M. Fransz emperyalizmi. Moskova-Leningrad, 1926. Bk.: Versay barndan sonra Fransz emperyalizmi, s. 144-260.
SAVN, V. arlk Rusyasnn ve Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birliinin inle ilikileri (1619-1927). Moskova-Leningrad, 1930.
Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birliinin Dou lkeleriyle olan ticaret ilikileri.
Moskova, 1938 (D Ticaret alannda Bilimsel Aratrmalar Enstits).
Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birliinin kapitalist lkelerle olan ticaret ilikileri.
Moskova, 1938 (D Ticaret alannda Bilimsel Aratrmalar Enstits).
The aims, methods and activity of the League of Nations Cenevre, 1938 (Uluslar
Dernei -Cemiyet-i Akvam genel sekreterlii yaynlar).
ALEXANDER, F. From Paris to Locarno and after. The League of Nations and the
search for security, 1919-1928 Londra-Toronto, 1928.
738

Arguments year-book (General and statistical information regarding armies, navies

and air forces) Cilt 1-5. Cenevre, 1924-1940 (Uluslar Dernei-Cemiyet-i Akvam
genel sekreterlii tarafndan yaynlanmtr).
RAILEY, Th. A. A diplomatic history of the American people Yeniden gzden geirilmi 2.Bask, New York-Londra, 1942-1943.
BALL, M. Post-war German-Austrian relations. The Anschluss movement. 1918-1936
Londra, 1936.
BASDEVANT, I. La condition internationale de lAutriche. Prf. Dd. Gidel
(Avusturyann uluslararas durumu. G. Gidelin nszyle). Paris, 1935.
BASSET, I.S. The League of Nations. A chapter in world politics New York-Londra, 1928.
BEMIS, S.F. A diplomatic history of the United States. Yeniden gzden geirilmi eklentili 2.Bask, New York, 1941-1942.
BENTWICH, N.M. England in Palestine (ngiltere Palestinde). Londra, 1932.
BERDAHL, C.A. The policy of the United States with respect to the League of Nations
Cenevre, 1932.
BLOCH, K. German interests and policies in the Far East New York, 1940 Institute of
pacific relations. Inquiry series.
BRINON, F. France-Allemagne, 1918-1934 (1918-1934 dneminde Fransa-Almanya).
Paris, 1934.
BULLOCK, M. Austria, 1918-1938. A study in failure Londra, 1939.
BUELL, R.L. Europe; a history of ten years. With the aid of the staff of the Foreign
policy association New York, 1928.
CARR, E.H. The twenty yearss crisis, 1919-1939. An introduction to the study of international relations Londra, 1941.
CAUSTON, E.E.N. Militarism and Foreign policy in Japan Londra, 1936.
CHAMBERS. F. P. (ve bakalar). The age of conflict: A contemporary world history,
1914-1943 New York, 1943.
CODRESCO, F. La Petite Entente. Prf. de L. de Fur Yeni basm, cilt 1-2. Paris, 1932.
The Colonial problem. A report by a study group of members of the Royal institute of
nternational affairs Londra, 1937.
CRANE, I. O. The Little Entente New York, 1931.
CUMMING, H.H. France-British rivalry in the post-war Near East. The decline of
French influence Londra-New York, 1938.
DAVIS, F. The Atlantic system New York, 1941.
DESBONS, G. La Bulgarie aprs le trait de Neuilly. Prf. de J. Godart (Neuilly antlamasndan sonra Bulgaristan. J. Godartn nsz). Paris, 1930.
DITTRICH, M. Die Deutsch-Franzsischen Wirtschaftsverhandlungen der Nachkriegszeit
Berlin, 1931 (Moderne Wirtschaftsgestaltungen. Hft. 14.)
Dix ans de coopration internationale. Prf. par E. Drummond (Uluslararas ibirlii
alannda geen on yl. E. Drummondun bir nszyle). Cenevre, 1930 (Uluslar
Dernei -Cemiyet-i Akvam genel sekreterlii tarafndan yaynlanmtr).
DRIAULT, E. La paix de la France. La politique internationale de laprs-guerre, 19181935 (Fransz bar anlay. Sava sonrasnda uluslararas politika, 1918-1935).
Paris, 1936.
739

DRIAULT, E. La question dOrient, 1918-1937. La paix de la Mditerrane (Dou sorunu, 1918-1937. Akdeniz bar). Paris, 1938.
DUTT, R.P. World politics, 1918-1936 New York, 1936.
Essential facts about the League of Nations. 10th ed. (rev.) Cenevre, 1939 (Uluslar
Dernei -Cemiyet-i Akvam genel sekreterlii tarafndan yaynlanmtr).
FANSCHAWE, M. ve MACARTNEY, C. A. What the League has done 1920-1936. 9th
ed. Londra, 1936 (Uluslar Dernei -Cemiyet-i Akvam genel sekreterlii tarafndan
yaynlanmtr).
Germanys colonial demands. Edited from the reports of the Oxford university British
commenwealth group by A.L.C. Bullock. With a concluding chapter by V. Harlow
Londra, 1939.
Great Britain and Egypt, 1914-1936 (1914-1936 yllar arasnda Byk Britanya ve
Msr). Londra, 1936 (Royal Institute of nternational affairs. Information department papers. No. 19).
Great Britain and Palestine, 1915-1939 (1915-1939 yllar arasnda Byk Britanya
ve Palestin). Londra-New York, 1937 yl Ocak ay basksnn yeniden gzden geirilmi ve geniletilmi olan, 1939 (The Royal Institute of nternational affairs.
Information deportment papers, No. 20a).
HARTMANN, H.W. Die auswrtige Politik der Trkei 1923-1940 Zrih, 1941,
(Belgeler: s. 51-64).
HINDMARSH, A.E. The basis of Japanese foreign policy Cambridge, Mass., A.B.D.
1936.
HOWARD, E.C. The origin, structure and working of the League of Nations Londra,
1928.
Institute of Pacific relations. Honolulu session, June 30-July 14, 1925; history, organization, proceedings, discussions and addresses Honolulu, 1925.
Institute of Pacific relations. Conferences 2d-6th 1927-1936. Problems of the Pacific.
Proceedings Chicago, 1928-1937.
JACKSON, J.H. Post war world: A short political history, 1918-1934 Boston, 1935.
JESSEN, F. Manuel historique de la question du Slesvig, 1906-1938 (1906-1938 yllar
arasnda Schleswig sorununun tarih elkitab). Kopenhag, 1938.
KABBARA, S. Le rgime des Dtroits avant et depuis le Trait de Lausanne (Lozan
Bar antlamas ncesi ve sonrasnda Boazlarn ynetim dzeni). Lyon, 1929.
KELCHNER, W.H. Inter-American conferences, 1826-1933. Chronological and classified lists. Prepared by W. Kelchner Washington, 1933 (The Department of state.
Conference series. No. 16.
KNUDSON, J.I. A history of the League of Nations Atlanta 1938.
MAHANEY, W.L. The Soviet Union, the League of Nations and disarmament, 19171935 Philadelphia, 1940-1941.
MANNING, C.A.W. The policies of the British dominions in the League of Nations
Londra-Cenevre, 1932. (Publ. of the Graduate institute of internat. studies, No. 3).
MEYER, G. LEgypte contemporaine et les Capitulations (ada Msr ve kapitlasyonlar). Paris, 1930.
MORSE, H.B. ve MACNAIR. H.F. Far Eastern international relations Boston, 1931.
740

MOULTON, H.G. ve PASWOLSKY, L. War debts and world prosperity New YorkLondra, 1931 (ns. of econnomics, Publication No. 46).
MYERS, D.P. Handbook of the League of Nations. A comprehensive account of its
structure, operation and activities Boston-New York, 1935.
NEWMAN, E.W.P. The Mediterranean and its problems Londra, 1927.
POLLARD, P.T. Chinas foreign relations, 1917-1931 New York, 1933.
RIPPY, J.F. Latin America in world politics. An outline survey, 3d ed. New York, 1938.
Sanctions. The character of international sanctions and their application 2. bask,
Londra 1935.
SCHACHER, G. Mitteleuropa und die westliche Welt Prag, 1936.
SFORZA, kont. Diplomatic Europe since the treaty of Versailles New Haven-Londra,
1928 (The Institute of politics publications. Williams college, Williamstown, Mass).
SIMONDS. F.H. ve EMENY, B. The great powers in world politics. International relations and economic nationalism New York, 1935.
STEWART, R.B. Treaty relations of the British commenwealth of nations New York, 1939.
Survey of nternational affairs, 1920-1938, By A.J. Toynbee (and others) LondraOxford, 1925-1942.
The Treaty of Versailles and after. By Riddel, C.K. Webster, A.J. Toynbee (and others)
Londra, 1935.
The United States and the Soviet Union. A report on the controlling factors in the relations between the United States and the Soviet Union New York, 1933 (Committee
on Russian-American relations).
WACHE, W. System der Pakte: Die politischen Vertrge der Nachkriegszeit Berlin,
1938.
WILLIAMS, B.H. American diplomacy. Policies and practice New York-Londra, 1936.
WOLFERS, A. Britain and France between two wars. Conflicting strategies of peace
since Versailles, New York, 1940.
ZIEMKE, K. Die neue Trkei. Politische Entwicklung 1914-1929 Stuttgart, 1930.
ZIMMERN, A. The League of Nations and the rule of law 1918-1935 Londra-New
York, 1936-1937.

F) Biyografiler
EDWARDS, J.H. David Lloyd George. The man and the statesman. With an introd. by
J.J. Davis Cilt 1-2, Londra, 1931.
RONALDSHAY, L.J. The life of Lort Curzon. Being the auth biography of George
Nataniel, margues Curzon of Kedleston Cilt 1-3, Londra 1928.
HAMILTON, M.A. James Ramsay Mac Donald. A biographical sketch Londra, 1929.
BIRKENHEAD, F.W. Frederick Edwin, earl of Birkenhead. By his son. Fore-world by
D. Lloyd George. Appreciation by A. Chamberlain Cilt 1-2, Londra, 1933-1935.
JOHNSON, A.C. Viscount Halifax (Vikont Halifax). New York, 1941.
BAKER, R.S. Woodrow Wilson. Life and letters... Vol. 6. Facing war, 1915-1917 New
York, 1937.
741

CHAPPLE, J.M. Life and times of Warren G. Harding our afterwar president Boston,
1924.
BRYN-JONES, D. Frank B. Kellog a biography New York, 1937.
MAINE, B.S. Franklin Roosevelt, his life and achievment Londra-New York 1938.
AUBERT. O. Louis Barthou. Prf. de G. Doumergue (Louis Barthou. B. Doumerguein
nszyle). Paris, 1935.
BRUUN, G. Clemenceau. Cambridge, Mass., A.B.D. 1943 (Makers of modern Europe).
SAMNE, G. Raymond Poincar. Politique et personnel de la III.Rpublique. Lettreprface de E. Herriot (Raymond Poincar. III.Cumhuriyetin politikas ve kadrosu.
E. Herriotun nsz-mektubuyla). Paris, 1933.
SUAREZ, G. Briand. Sa vie, son oeuvre, avec son journal et de nombreux documents
indits (Briand. Hayat, yapt, gncesi ve hibir yerde yaynlanmam birok belgeyle). Cilt 1-3, Paris, 1938-1939.
KESSLER, H. Walter Rathenau. Sein Leben und sein Werk Berlin, 1928.
SHARMAN, L. Sun-Yat Sen. His life and its meaning. A critical biography New York,
1934.
VALLENTIN, A. Stresemann. Vom Werden einer Staatsidee Leipzig, 1930.

A) Resm Belgeler
Kuzey Rusyaya yaplan mdahale hakknda. (N. Prokopenkonun bir nszyle.)
Kzl Arivler, 1940, cilt 1 (98), s. 125-144.
Gney Rusyadaki Fransz mdahalesi hakknda (Aralk 1918-Nisan 1919). Kzl
Arivler, 1926, cilt 6 (19), s. 3-38.
ngilizler Kuzeyde (1918-1919). (. Mintzin bir nszyle.) Kzl Arivler, 1926, cilt
6 (19), s. 39-52.
Emperyalist savan bilanosu. Bar antlamalar koleksiyonu. (Dileri bakanlyla grevli Halk Komiserlii yaynlar.) I: Versay Antlamas. Moskova, 1925,
XXXI -198 sayfa; II: Saint-Germain antlamas, Moskova, 1925, XX -176 sayfa;
III: Neuilly antlamas, Moskova, 1926, XIII -129 sayfa; IV: Trianon Antlamas,
Moskova, 1926, XXVII -184 sayfa; V: Svres Antlamas ve Lozanda imzalanan
batlar, Moskova, 1927, LIV -303 sayfa.
Cenova Konferans (stenolu kontrand). Malzemeler ve belgeler. Fasikl I. Moskova,
Dileriyle grevli Halk Komiserlii yaynlar, 1922.
La Haye Konferans, Haziran ve Temmuz 1922 (Belgeler Derlemesi). Moskova, 1922,
289 sayfa (Dileriyle grevli Halk Komiserlii yaynlar).
Washington Konferans: 1921-1922 yllarnda silahlarn snrlanmas ve Pasifik ve
Uzak Dou sorunlar zerine tartmak amacyla toplanan konferans. Bat ve belgelerin tam evirisi. Moskova, 1924, 139 sayfa (Dileriyle grevli Halk Komiserlii
yaynlar).
Kafkasyal Dallarnn kardevrimi ve yabanc mdahalesi. (A. vanovun bir nszyle). Kzl Arivler, 1935, cilt 1 (68), s. 125-153.
1918-1919 yllarnda Krm. (Gnll Beyazlar Ordusunun haber alma servisleri ile
742

Don blgesi diplomatik temsilcisi tarafndan toplanan malzeme ve belgeler.)(A.

Gukovskinin bir nszyle.) Kzl Arivler, 1928, cilt 3 (28), s. 142-181 ve cilt 4
(29), s. 55-85.
1918-1921 yllar arasnda Beyaz Fin muhafzlarndan kurulu mdahale kuvvetlerinin Karelyada bozguna uraylar. A. Feodorovun bir incelemesi. P. Sofinovun
ynetiminde yaynlanmtr. 1944, 167 sayfa. (Karelya-Finlandiya Cumhuriyeti
ileriyle grevli Halk Komiserliinin Arivler Seksiyonu.)
Vrangel hareketinin balanglar. (A. Gukovskinin bir nszyle.) Kzl Arivler,
1927, cilt 2 (21), s. 174-181 ve cilt 2 (22), s. 1-15.
1918 ylnda Ukraynadaki i savan tarihi zerine. (S. Markovun bir nszyle.)
Kzl Arivler, 1939, cilt 4 (95), s. 73-102.
Vrangel hkmeti tarafndan gdlen d politikann tarihi zerine. (Fransa ile ekonomik ilikiler.) Kzl Arivler, 1929, cilt 1 (32), s. 125-157.
Odesadaki Fransz mdahalesinin tarihi zerine. (A. Gubovskinin bir nszyle.)
Kzl Arivler, 1931, cilt 2 (45), s. 53-80.
1919 ylndaki Semenov kardevrimci hareketinin tarihi zerine. (E. Elaginin bir nszyle.) Kzl Arivler, 1934, cilt 6 (67), s. 131-146.
Cenova Konferans zerine belgeler. (Konferansn hazrlan, oturumlarn kontrandleri, komisyon almalar, diplomatik yazmalar, vs.) Moskova, 1922, 459-III
sayfa (Dileriyle grevli Halk Komiserlii yaynlar).
Beyaz Fin muhafzlar 1919 ylndaki Fransz mdahalesinin hizmetinde. (G.
Kostomarovun bir nszyle.) Kzl Arivler, 1940, cilt 1 (98), s. 31-67.
Demokratik Grc hkmeti ve ngiliz kumandanl. Kzl Arivler, 1927, cilt 2
(21), s. 122-173 ve cilt 6 (25), s. 96-110.
zerk Sibiryann geici hkmeti. (A. Maksakovun bir nszyle.) Kzl Arivler,
1928, cilt 4 (29); 1929, cilt 4 (35) ve cilt 5 (36).
1918-1919 yllarnda Krm blge hkmeti. (A. Gukovskinin bir nszyle.) Kzl
Arivler, 1927, cilt 3 (22), s. 55-85.
Kuzeydeki mdahale ve kardevrimci hareket. (. Mintzin bir nszyle.) Kzl
Arivler, 1932, cilt 1-2 (50 ve 51), s. 97-116.
1918-1922 yllar arasndaki Japon mdahalesi. . Mintz tarafndan derlenerek ve
Merkez Arivleri koleksiyonunda yaynlanm olan belgeler. Moskova, 1934, 235
sayfa.
Kolak ve Finlandiya. (N. Nelidovun bir nszyle.) Kzl Arivler, 1929, cilt 2 (33),
s. 82-144.
Kzl Kitap. 1918-1920 yllar arasndaki Rus-Polonya ilikilerine dein diplomatik
belgeler derlemesi. Moskova, 1920, 112 sayfa (Dileriyle grevli Halk Komiserlii
yaynlar).
Kardevrimci Vrangel hareketi (Geici hkmetin Paristeki Bykeliliindeki malzeme ve belgelerin nda). (. Mintzin bir nszyle.) Kzl Arivler, 1930, cilt
2 (39), s. 3-46 ve cilt 3 (40), s. 3-40.
1920-1925 yllar arasnda Kuzey Sahalinin Japon ktalar tarafndan igali Kzl
Arivler, cilt 3 (82), s. 90-118.
1919 ylnn balangcnda kardevrimci hkmetlerin d politikas. (Paris
743

Bykelilii arivleri.) (. Mintzin bir nszyle.) Kzl Arivler, 1929, cilt 6

(37), s. 69-101.
Polonya ve Gneydeki kardevrim. (Polonyann Denikin ve Vrangelle olan ekonomik ilikileri). (A. Gukovskinin bir nszyle.) Kzl Arivler, 1931, cilt 4 ve 5
(47 ve 48), s. 90-111.
Dileriyle grevli Halk Komiserlii. Sovyetler VII.Kongresine sunulan kontrand (Kasm-Aralk 1918). Moskova, 1919. Sovyetler VIII.Kongresine Dileriyle
grevli Halk Komiserlii tarafndan sunulan yllk kontrandu (1919-1920).
Moskova, 1921. Sovyetler IX.Kongresine Dileriyle grevli Halk Komiserlii tarafndan sunulan yllk kontrand (1920-1921). Moskova, 1921. Sovyet Sosyalist
Federatif Rusya Cumhuriyeti tarafndan 1922 ylnda gdlen uluslararas politika.
Dileriyle grevli Halk Komiserliinin kontrands. Moskova, 1923.
1917-1923 yllar arasnda Sovyet Sosyalist Federatif Rusya Cumhuriyeti ile yabanc
lkelerle arasnda imzalanm olan ve bugn de yrrlkte bulunan antlama ve
uzlamalar Derlemesi. Fasikl 1-5. Moskova-Leningrad, 1921-1923.
Sovyet Rusya ve Polonya. Moskova, 1921, 121 sayfa (Dileriyle grevli Halk
Komiserlii yaynlar). (Nisan-Eyll 1921 dnemi iin resm belgeler Derlemesi.)
Pasifik kys blgelerindeki partizan hareketleri zerine. Kzl Arivler, 1937, cilt 3
(82), s. 40-89 ve cilt 4 (83), s. 52-70.
Sava sonrasnda Avrupada yaplan ticaret antlamalar. B. Steinin ynetiminde
ve bir giri yazsyla. Cilt 1, Moskova, 1925, 273 sayfa (Dileriyle grevli Halk
Komiserlii yaynlar).
sava yllar boyunca Suan vadisi. Kzl Arivler, 1938, cilt 6 (91), s. 16-88.
Aktenstcke ber den Franzsisch-Belgischen Einmarsch in das Ruhrgebiet Cilt 1-4.
Berlin, 1923 (Reichstag, I, Wahiperiode 1920-1923).
Convention and transitory provision, concerning Memel, signed at Paris May 18th,
1924 (League of Nations. Official Journal. No. 28).
Danzig vor dem Vlkerbund. Verhandlungsberichte und amtliche Schrift stcke betr.
Danziger Fragen, die whrend der 1-53. Tagung des Rats des Vlkerbundes (Januar
1920 bis Dezember 1928) errtet wurden. Zusgest. u. bers beim. Senat der Freien
Stadt Danzig. Bd. 11-4. Cilt 1-4. Danzig, 1929.
Deutschland unter dem Dawesplan. Die Reparationsleistungen... Die Berichte des
Generalagenten... nebst Sonderberichten der Komissare und Treunder Cilt 1-2.
Berlin, 1925-1930.
Documents concerning the dispute between Poland and Lithuania Cenevre, 1920, 155
sayfa (League of Nations. Official Journal. Special Supplement. N. 4).
Documents regarding the peace conference. I: Organization of peace conference. a) Delegations and commissions. b) Rules of representation and procedure.
II:General sessions. III: The covenant of the League of Nations. IV: Speech delivered by president Wilson before the peace conference, April 28, 1919. New York,
1919, 62 sayfa (American association conciliation. International conciliation. No.
139.
The experts plan for reparation payment Publ. by. the Reparation commission Paris,
1926, 397 sayfa.
744

Final protocol of the Locarno conference, 1925 (and annexes) together with treaties
between France and Poland and France and Czechoslovakia. October 16, 1925.
Londra, 1925, 61 sayfa Great Britain. Foreign office. Miscellaneous. No 11 (1925)
The final settlement of the reparations problems growing out of the world war New
York, 1930, 205 sayfa (Hague conference, 1929. International conciliation. No. 262.
Franzsisch-Britisches Abkommen vom 9. Juli 1924 ber die Anwendung des DawesPlans Archiv der Friedensvertrge Mannheim, 1924. Cilt 2, s. 539-546.
Frontier between Turkey and Iraq. Treaty between Great Britain and Iraq, signed at
Bagdad on January 13th 1926 Cenevre, 1926, 6 sayfa (League of Nations publication).
Gesetz ber die Vertrge von Locarno und den Eintritt Deutsclands in den Vlkerbund
vom 28. November 1925, sowie dem (sic!)Wortlaut des Notenweshsels zwischen
der deutschen Regierung und dem Generalsekretr des Vlkerbundes vom 14. bis
17. Mrz 1936. Mit einer Einleitung von V. Bruns Berlin, 1936, 77 sayfa.
The greek campaign in Asia Minor at 1921. Telegrams of corresdents of the World
press Atina, 1921, 52 sayfa (Yunanistan. Dileri Bakanl yaynlar).
Inter-allied conferences on reparations and interalied debts. Held in London and Paris,
December 1922 and January 1923. Reports and secretaries notes of conversations...
Londra, 1923, 219 sayfa (Great Britain, Foreign office. Miscellaneous. No. 3 (1923).
International conference of American states on conciliation and arbitration.
Washington 1928-1929. Proceedings... Washington, 1929, X, 738 sayfa. General
convention of nter-American arbitration, protocol of progressive arbitration, final
act. Washington, 1929, 97 sayfa.
Japans dream of World Empire. The Tanaka Memorial. Ed. with introduct. by C. Crow
New York-Londra, 1942, 118 sayfa.
Die Kolonialfrage im Frieden von Versailles; Dokumente zu ihrer Behandlung. Hrsg.
von dr. H. Poeschel Berlin, 1920, XII, 246 sayfa.
Der Komplott-Prozess von Colvar vom 1-24. Mai 1928. Gesammelte
Verhandlungsberichte Colmar, 1928, 256 sayfa.
League of Nations. Special session of the Assembly. Geneva, March 1926. Admission of
Germany to the League of Nations. Letter from the German government. Cenevre,
1926.
League of Nations. Special session of the Assembly. Geneva, March 1926. Admission
of new members to the League of Nations. Germany. Report presented by the First
committee to the Assembly Cenevre, 1926.
Limburg gegen Stadt-Anzeiger. Bericht ber den Prozess des rheinischen Separatismus
18-24. Januar 1928 in Kln. 2. Aufl. Locarno. Amtliche Dokumente und ffentliche
Zeugnisse zur Geschichte des Rheinpaktes und der Schiedesvertrge hrsg. von O.
Bauer Bielefeld-Leipzig, 1929, 93 sayfa.
The Locarno conference, October 5-16, 1925 (Locarno Konferans, 5-16 Ekim 1926).
Boston, 1926, 5 sayfa (World peace foundation. Pamphlets. Vol. 79, no. 1, 1926).
Locarno. Dokumentensemmlung von F. Berber Berlin-Hamburg, 1936, X, 408 sayfa.
Materialen zum Kriegschtungspakt. (3. ergnz. Ausg.) Berlin, 1929, 174 S.
(Deutschland, Auswrtiges Amt).
745

Der Neue Plan. Young-Plan und Heager Vereinbarungen nebst den deutschen
Ausfhrungsvorschriften hrsg. und erlutert von E. Heilfron und P. Nassen Berlin,
1931, VIII, 524 sayfa.
Notes exchanged on the Russian-Polish situation by the United States, France and
Poland New York, 1920, 21 sayfa (International conciliation No. 155).
The Pact of Paris. With historical commentary by J.T. Shotweel. Text of treaty and related documents. Worcester-New York, 1928, 96 sayfa (International conciliation.
No. 243).
Papers relating of the foreign relations of the United States 1914-1942 Washington,
1922-1942 (United States. Department of State).
Paris convention. 1928, August 27. Treaty for the renunciation of war. Text of the treaty, notes exchanged, instruments of ratification and of adherence and other papers Washington, 1933, VIII, 315 sayfa (United States, department of State).
Report of commites of experts to Reparation commission. Complete official English
text with annexes. From Federal reserve bulletin, May, 1924. Washington, 1924, III,
67 sayfa (Reparation commission).
Die Sachverstndigengutachten. Die Berichte der von der Reparationskommission eingesetzten beiden Sachverstndigenkomitees vom 9. April 1924 nebst allen Beilagen.
Einz. autor. Ausg. im Auftr. D. Auswrt. Amtes. Amtl. Tex d. Reparationskomm.
in Franz. u. Engl. Sprache u. amtl. Deutsche bertr. 2 Aufl. Berlin, 1924. XIII, 174
sayfa.
The Status of the Memel territory Cenevre, 1924 (League of Nations publ.).
The United States and treaties for the avoidance of war... Text of the Briand-Kellog
treaty. Signed February 6, 1928. By Ph: C. Jessup New York, 1928, 71 sayfa
(International conciliation. No. 239).
Die Vertrge ber Besetzung und Rumung des Rheinlandes und die Ordonnanzen
der Interallierten Rheinlandoberkommission in Coblenz. Textausgabe der Vertrge
und der Ordonnanzen 1. bis 302. und der Anweisungen 1. bis 26. in Franzsisch
und Deutsch nebst einer Karte des besetzen Gebiets. Bearb. und mit Erluterungen
versehen von. W. Vogels Berlin, 1925, 398 sayfa (Inter-allied Rhineland hign commission).
Zusammenstellung der zwischen der Freien Stadt Danzig unn der Republik Polen
abgeschlossenen bedeutsamen Vertrge. Abkommen und Vereinbarungen 19241927. Danzig, 1928, 116 sayfa.

B) Siyaset Adamlarnn Sylev ve Yazlar

BENES, E. Five years of Czechoslovak foreign policy. (Speech of Eduard Benes in
Committee of parliament, february 6, 1924) Prag, 1924, 39 sayfa.
BENES, E. La situation internationale et la politique trangre Tchcoslovaque. Expos
de... E. Benes, Ministre des Affaires trangres, aux commissions des Affaires
trangres de la Chambre des dputs et du Snat le 6 Juin 1928 (Uluslararas durum ve ekoslovak d politikas. Dileri bakan E. Benesin 6 Haziran 1928 gn
746

Millet Meclisi ve Senato Dileri Komisyonlarna yapt aklama). Prag, 1928,

25 sayfa (Sources et documents Tchcoslovaques-ekoslovak kaynak ve belgeleri.
No. 6).
BRIAND, A. Dans la voix de la paix. Discours du 8 Novembre 1929 (Bar yolunda. 8
Kasm 1929 tarihinde verilen sylev). Paris, 1929, 65 sayfa (Documents Europens
publis sous la direction de L. Maury -L. Maurynin ynetimi altnda yaynlanan
Avrupa belgeleri).
BRIAND, A. Frankreich und Deutschland. Mit einer Einleitung von G. Stresemann.
Hrsg. von A. Rosenberg Dresden, 1928, 205 sayfa.
BRIAND, A. Paroles de paix (Bar szleri). Paris-Brksel, 1927, 181 sayfa.
CACHIN, M. La politique du cartel envers la Russie des Soviets. (Discours prononc
la Chambre des dputs le 21 Janvier 1925) (Drtlerin Sovyet Rusyaya kar
gttkleri politika. 21 Ocak 1925 gn Millet Meclisi krssnde verilen sylev).
Paris, 1925, 44 sayfa (Le problme de la paix et les dettes extrieures -Bar sorunu
ve d borlar).
CHAMBERLAIN. A. Peace in our time. Addresses on Europe and the Empire Londra,
1928, X, 308 sayfa.
CUNO, W. Die Bilanz des Ruhreinbruchs. Rede des Reichskanzlers Cuno im Reichstag
am 6. 1923 Berlin, 1923, 24 sayfa.
HALIFAX, K.G. Speeches on Foreign policy. Ed. by H.H.E. Craster Londra, Londra,
1940, X, 368 sayfa (Royal institute of nternational Affairs).
KALNN, M. Uluslararas durum ve i durum. Moskova-Leningrad, 1926, 52 sayfa.
KELLOGG, F.B. The settlement of international controversies by Pasific means. An
addres by the honorable F.B. Kellogg, secretary of state of the United States, delivered before the World alliance for international friendship at New York city,
November 11, 1928. Washington, 1928, 12 sayfa.
LLOYD GEORGE, D. Is it peace? Londra, 1923, 303 sayfa.
LLOYD GEORGE, D. The truth about the peace treaties Cilt 1-2. Londra, 1938.
NITTI, F. La decadenza dellEuropa: le vie della ricostruzione Floransa, 1922.
NITTI, F. LEuropa senza pace Floransa, 1922.
POINCARE, R. La victoire et la paix (Zafer ve bar). Paris, 1921, 128 sayfa.
POINCARE, R. Discussion sur la politique extrieure du gouvernement (Hkmetin
d politikas zerine tartma). Paris, 1924, 44 sayfa.
RATHENAU, W. Gesammelte Reden Berlin, 1924, 44 sayfa.
STRESEMANN, G. Vermchtnis. Das Nachlass in drei Bnden... Hrsg. von H.
Bernhard unter Mitarbeit von W. Goetz und P. Wiegler Cilt L, 3. Berlin, 1932-1933.
TITTONI, T. LItalia alla conferenza della pace. Discorsi e documenti Roma, 1921.
WILSON, W. War and peace. Presidential messages, addresses and public papers
(1917-1924). Ed. by R.S. Baker and W.E. Dodd. Cilt 1-2. New York-Londra, 1927.
(The public of Woodrow Wilson. Authorized ed.).
ERN, G. Sovyet Sosyalist Federatif Rusya Cumhuriyeti Merkez Yrtme
Komitesinin 17 Haziran 1920 tarihli toplantsnda Dileriyle grevli Halk komiseri tarafndan okunan rapor (stenolu metin). Moskova, 1920, 18 saya (Dileriyle
grevli Halk Komiserlii yaynlar).

747

C) Anlar, Gnceler, Yazmalar

ALDROVANDI MARESCOTTI, L. Guerra diplomatica. Ricordi e frammenti di diario, (1914-1919) Milano, 1938, 477 sayfa.
BANDHOLTZ, H.H. An undiplomatic diary. By the American member of the interallied military mission to Hungary, 1919-1920. Ed. by. F.K. Krger New York, 1933,
XXXI, 394 sayfa.
BERTIE, F.L. The diary of Lort Bertie of Thame. Ed. by A.G. Lennox. With a foreword
by Grey of Fallodon Cilt 1-2. Londra, 1924.
CLEMENCEAU, G. Grandeur et misres dune victoire (Bir zaferin bykl ve eziyetleri). Paris, 1930, IV, 374 sayfa.
ERZBERGER, M. Erlebnisse im Weltkrieg Stutgart-Berlin, 1930, 306 sayfa.
CHILD, R.W. A. diplomat looks at Europe New York, 1925, 301 sayfa.
HOFFMANN, M. Die Aufzeichnungen des Generalmajors Max Hoffmann. Hrsg. von
K.F. Novak Cilt 1-2. Berlin, 1929.
HOUSE, E.M. The intimate papers of Colonel House. Arranged as a narrative by Ch.
Seymour Cilt 1-4. Boston-New York, 1926-1928.
LANSING, R. The peace negociations; a personal narrative Londra, 1921, VII, 298
sayfa.
NOULENS, J. Mon ambassade en Russie Sovitique 1917-1919 (1917-1919 yllarnda
Sovyet Rusyadaki Bykeliliim). Cilt 1-2, Paris 1933.
RATHENAU, W. Politische Briefe Dresden, 1929, 348 sayfa.
RIDDEL, G.A.N. Intimate diary of the Peace conference and after. 1918-1923 New
York-Londra, 1933-1934, XII, 435 sayfa.
SHERRILL, Ch. H. A years embassy to Mustafa Kemal New York, 1934, 277 sayfa.
TARDIEU, A. La paix. Prf. de G. Clemenceau (Bar. G. Clemenceaunun nszyle).
Paris, 1921, XXVII, 520 sayfa. (Collection de mmoires, tudes et documents pour
servir lhistoire de la Guerre Mondiale -Dnya Savann tarihine katkda bulunmak zere anlar, incelemeler ve belgeler dizisi).
THOMPSON, Ch. T. The peace conference day by day. A presidential pilgrimage leading to the discovery of Europe. With an introductory letter by E.M. House New
York, 1920, 425 sayfa.
WHITLOCK, B. Letters and journals. Ed. by A. Nevins Cilt 1-2. New York, 1936.

D) Tarih Aratrmalar ve Siyaset Hayatna Toplu Baklar

Washingtondan Cenovaya. (Makaleler derlemesi.) Moskova, 1922, 131 sayfa.
AVARN, V. Manuryadaki emperyalizm. Cilt I-II, Moskova, 1934. Cilt I: Manurya
iin verilen emperyalist mcadelenin evreleri, yeniden gzden geirilmi ve btnlenmi 2.Bask. Cilt II: Emperyalizm ve Manuryann retici gleri.
BAH, M. 1917-1927 dnemi boyunca Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birliinin
Baltk lkeleriyle siyasal ve ekonomik ilikileri. Moskova, 1928, 167 sayfa.
BEL, V. Pasifik Okyanusu iin verilen mcadele. Siyasal ve stratejik incelemeler. B.
748

Gervnin bir giri yazsyla ve ynetiminde yaynlanmtr. Moskova-Leningrad,

1929, 208 sayfa.
DEBORN, G. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birliinin uluslararas ilikileri ve
d politikas. A. serbakovun ynetiminde yaynlanmtr. Moskova, 1942-1943
(Lenin Siyasal ve Asker Bilimler Akademisi). Fasikl I: 1917-1929, 199 sayfa.
Fasikl II: 1929-1941, 250 sayfa.
GUKOVSK, A. Geney Rusyadaki Fransz mdahalesi, 1918-1919. MoskovaLeningrad, 1928, 268 sayfa.
GURENKO, V. Buriat-Moolistana yaplan emperyalist mdahale (1918-1920).
Ulan-Ude, 1940, 110 sayfa (Dilbilim, edebiyat ve tarih konularnda Buriat-Mool
Aratrma Enstits).
VANOV, L. ve SMRNOV, P. ngiliz-Amerikan deniz rekabeti (E. Vargann nszyle). Moskova-Leningrad, 133, XVI-319 sayfa.
VANOV, L. 1919-1927 yllar arasnda ngiliz-Fransz rekabeti. Moskova-Leningrad,
1928, 164 sayfa.
VANOV, L. Milletler Cemiyeti. Moskova, 1929, 181 sayfa. (Dnya politikas dizisi.)
VANOV, L. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birlii ve emperyalist ablukas. Moskova,
1928, 154 -II sayfa. Komnizm Akademisi (Dnya Ekonomisi ve Politikas
Enstits yaynlar).
KARAYEV, N. Savatan nce ve sonra Avrupa topra. Petrograd, 1922, 81 sayfa.
KOROVN, E. ve EGORYEV, V. Silahszlanma. Devletler hukukunda silahszlanma
sorunu. Milletler Cemiyeti: Olgular ve belgeler (1920-1929). B. Steinn giri yazsyla. Moskova-Leningrad, 1930, 432 sayfa.
MELNK, A. Trkiye. Sosyal ve ekonomik Yaynlar. Moskova, 1937, 217 sayfa
(Kapitalist dnya zerine inceleme ve aratrmalar dizisi).
NOTOV, F. ki dnya sava arasnda. 1919-1942 yllar arasndaki uluslararas
ilikilere toplu bak. Takent, 1943, 212 sayfa (S.S.C.B. Bilimler Akademisi Tarih
Enstits).
NOTOV, F. Emperyalistlerin silahszlanmas. Milletler Cemiyeti ve Sovyet Sosyalist
Cumhuriyetleri Birlii. Moskova-Leningrad, 1929, 190 sayfa (Dnya Ekonomisi ve
Politikas Enstits yaynlar).
1920 Vrangel bozgunu. Yazlar Derlemesi. A. Gukovski, V. Malahovski, V. Melikov ynetiminde yaynlanmtr. Moskova, 1930, 278 sayfa Komnizm Akademisi. (Sava
sorunlarn inceleme blm).
Krmn ngiliz-Fransz mdahale kuvvetlerinden kurtarl, 1918-1919. Derleme.
Simferopol, 1940, 176 sayfa.
PAVLOV, M. Sovyet Sosyalist Federatif Rusya Cumhuriyeti ve emperyalist ablukas. Fasikl 1-4. Moskova-Petrograd, 1922-1923 (Sovyet Sosyalist Federatif Rusya
Cumhuriyeti Komnist (Bolevik) Partisi Merkez Komitesi; Sovyet Sosyalist
Federatif Rusya Cumhuriyeti Komnist (Bolevik) Partisinin ve Ekim Devriminin
tarihi zerine inceleme ve aratrma Komisyonu).
PAVLOV, M. 1922-1924 yllar arasnda ngiliz d politikasnda Rus sorunu.
Moskova, 1924, 53 sayfa.
POVLOV, M. Fransz emperyalizmi. Moskova-Leningrad, 1926. Bk.: Versay antlamasn izleyen dnemde Fransz emperyalizmi, s. 144-260.
749

RAYHBERG, G. Uzak Doudaki Japon mdahalesinin bozguna uray (1918-1922).

B. Rubtsovun ynetiminde yaynlanmtr. Moskova, 1940, 209-3 sayfa.
SAVN, V. arlk Rusyas ile Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birliinin 1619 ylndan
1927 ylna kadar inle olan ilikileri. Moskova-Leningrad, 1930, 152 sayfa.
STEIN, B. 1917-1922 yllar arasnda Sovyet Rusyann ticaret politikas ve ticaret antlamalar. Moskova-Petrograd, 1923, 248 sayfa.
Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birliinin kapitalist lkelerle olan ticaret ilikileri.
Moskova, 1938, 350 sayfa (D ticaret zerine bilimsel aratrmalar Enstits).
Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birliinin Dou lkeleriyle olan ticaret ilikileri.
Moskova-Leningrad, 1938, 104-3 sayfa (D ticaret zerine bilimsel aratrmalar
Enstits).
The aims. methods and activity of the League of Nations Cenevre, 1938, 221 sayfa
(League of Nations. Secretariat).
ALEXANDER, F. From Paris to Locarno and after. The League of Nations and the
search for security, 1919-1928 Londra-Toronto, 1928, 246 sayfa.
ALBRECHT-CARRIE, R. Italy at the Paris peace conference. New York, 1938, XIV,
575 sayfa.
ALMOND, N. ve LUTZ, R.H. The treaty of Saint-Germain. A documentary history of
its territorial and political clauses. With a survey of the documents of the supreme
council of the Paris peace conference sel. and edit. by N. Almond and R. Lutz.
Londra, 1935, XXX-712 sayfa (Hoover war library publications. No. 5).
ANGELL, N. The peace treaty and the economic chaos of Europe Londra, 1920, 143
sayfa.
Armaments year-book (General and statistical information regarding armies, navies
and air forces League of Nations publications).
BAERLEIN, H. The birth of Yugoslavia (Yugoslavyann douu). Cilt 1-2. Londra,
1922.
BAILEY, Th. A. A diplomatic history of the American people. Red. ed. New York, 1942,
864 sayfa.
BAKER, R.S. What Wilson did at Paris New York, 1919, 113 sayfa.
BAKER, R.S. Woodrow Wilson and world settlement. Written from his unpublished
and personal material Cilt 1-3. New York, 1923-1927.
BARDOUX, J. De Paris Spa. La bataille diplomatique pour la paix Franaise (Fvrier
1919-Octobre 1920) Paristen Spaya. Fransz bar uruna verilen diplomatik sava, ubat 1919-Ekim 1920). Paris, 1921, VIII-396 sayfa.
BARUCH, B.M. The making of the reparation and economic sections of the treaty
New York-Londra, 1920, 12, 352 sayfa.
BALL, M. Post -war German -Austrian relations. The Anschluss movement. 19181936 Londra, 1936, IX-304 sayfa.
BASDEVANT, I. La condition internationale de lAutriche. Prf. de G. Gidel
(Avusturyann uluslararas durumu. G. Gidelin nszyle). Paris, 1936, VII-299
sayfa.
BASSET, I.S. The League of Nations. A chapter in world politics New York-Londra,
1928, IX-415 sayfa.
750

BEER, G.L. African questions at the Paris peace conference. With papers on Egypt,
Mesopotamia and the colonial settlements... Ed. with introd, annexes and additional notes by L. H. Gray New York, 1923, XLIV-628 sayfa.
BENEDETTI, G. La pace di Fiume. Dalla conferenza di Parigi al trattato di Roma
Bologna, 1924, 329 sayfa.
BEMIS, S.F. A diplomatic history of the United States. Rev. ed. New York, 1942, 934
sayfa.
BENES, E. Problmy nov Evropy a zahranicni politika ceskoslovensk. Projevy a
uvahy z.r. 1919-1924 Prag, 1924, 306 sayfa.
BENNS, F.L. Europe since 1914. New York, 1934, XII-852 sayfa.
BENTWICH, N.M. England in Palestine Londra, 1932. 358 sayfa.
BERDAHL, C.A. The policy of the United States with respect to the League of Nations
Cenevre, 1932, 129 sayfa.
BERGER, M. ve ALLARD, P. Les dessous du trait de Versailles daprs les documents
indits de la censure Franaise (Fransz sansrnn bugne dein hibir yerde
yaynlanmam belgelerinin altnda Versay bar antlamasnn gizli yanlar).
Paris, 1933, 254 sayfa.
BLOCH, K. German interest and policies in the Far-East New York, 1940, XIV-75
sayfa (Institute of Pacific relations. Inquiry series).
BOURGEOIS, L. Le trait de paix de Versailles (Versay bar antlamas). 2.Basks,
Paris, 1919, VI-328 sayfa.
BRINON, F. France-Allemagne, 1918-1934 (1918-1934 yllar arasnda Fransa ile
Almanya). Paris, 1934, V-279 sayfa.
BUJAC, E. Les campagnes de larme Hellnique, 1918-1922 (Yunan ordusunun 19181932 yllar arasndaki seferleri). Paris, 1930, 348 sayfa.
BULLOCK, M. Austria, 1918-1938. A study in failure Londra, 1939, VII-319 sayfa.
BUELL, R.L. Europe; a history of ten years. With the aid of the staff of the Foreign
policy association New York, 1928, VII-428 sayfa.
CAILLAUX, J. O va la France? O va lEurope? (Fransa nereye gidiyor? Avrupa nereye gidiyor?). Paris, 1922, 293 sayfa.
CARR, E. H. The twenty yearss crisis, 1919-1932. An introduction to the study of international relations Londra, 1941, XV-316 sayfa.
CAUSTON, E.E.N. Militarism and Foreign policy in Japan. Londra, 1936, 207 sayfa.
CHAMBERS. F. P. (ve bakalar). The age of conflict: a contemporary world history,
1914-1943 New York, 1943, 856 sayfa.
CHIROL, V. The Egyptain problem (Msr sorunu). Londra, 1921, XII-331 sayfa.
CHURCHILL, W.S. The world crisis (Dnya bunalm). New York, 1931, XII-866
sayfa.
COATES, W.P. ve COATES, S.K. Armed intervention in Russia, 1918-1922 (1918-1922
yllar arasnda Rusyaya yaplan silahl mdahale). Londra, 1935, 400 sayfa.
CODRESCO, F. La Petite Entente. Prf. de L. de Fur. Yeni basm, cilt 1-2, Paris, 1932.
The Colonial problem. A reporty by a study group of members of the Royal institute of
nternational Affairs Londra, 1937, XII-448 sayfa.
The Corfu crisis. The Council of the League of Nations and Corfu. By A.L. Lowell.
751

How the League of Nations met the Corfu crisis. By M.O. Hudson. Documents
Boston, 1923, 46 sayfa. (World peace foundation Pamphlets). vol. 6. No. 3.
COUSSANGE, J. Le Slesvig, le droit des peuples et le trait de Versailles (Schleswig,
uluslararas hukuk ve Versay antlamas). Paris, 1932, 280 sayfa.
CRANE, I. O. The Little Entente. New York, 1931, XVII-222 sayfa.
CUMMING, H.H. Franco-British rivalry in the post-war Near East. The decline of
French influence Londra-New York, 1938, 229 sayfa.
DAVIS, F. The Atlantic system New York, 1941, 363 sayfa.
DELBRCK, H. Vor und nach dem Weltkrieg. Politische und historische Aufstze,
1902-1925 Berlin, 1926, 676 sayfa.
DESBONS, G. La Bulgarie aprs le trait de Neuilly. Prf. de J. Godart (Neuilly antlamasndan sonra Bulgaristan. J. Godartn nszyle). Paris, 1930, XII-462 sayfa.
Deutschlands Wirtschaftslage unter den Nachwirkungen des Weltkrieges. Unter
Verwendung vom amtlichen Material zusammengestellt im statistischen Reichsamt
Berlin, 1923, 60 sayfa.
DILLON, E.J. The inside story of the peace conference New York, 1920, 512 sayfa.
DITTRICH, D. Die Deutsch-Franzsischen Wirtschaftsverhandlungen der
Nachkriegszeit Berlin, 1931, X-241 sayfa. (Moderne Wirtschaftsgestaltungen. Hft.
14).
Dix ans de coopration internationale. Prf. par E. Drummond Cenevre, 1930, XX628 sayfa (Socit des Nations. Secrtariat-Milletler Cemiyeti. Sekreterlik).
DJONKER, M.C. Le Bosphore et les Dardanelles. Les conventions des dtroits de
Lausanne (1923) et Montreux (1936). Thse (stanbul ve anakkale Boazlar.
Lozan (1923) ve Montr (1936) anlamalar). Doktora tezi. Lozan, 1938, 164 sayfa.
DRIAULT, E. ve LHERITIER, M. Histoire diplomatique de la Grce de 1821 nos
jours. Tome 5. La Grce et la Grande Guerre. De la rvolution Turque au trait de
Lausanne, (1908-1923) (1821 ylndan gnmze Yunanistann diplomatik tarihi.
Cilt 5. Yunanistan ve Dnya Sava. Trk devriminden Lozan antlamasna: 19081923). Paris, 1926.
DRIAULT, E. La paix de la France. La politique internationale de laprs-guerre, 19181935 (Fransz bar. Sava sonrasnn uluslararas politikas, 1918-1935). Paris,
1936, 565 sayfa.
DRIAULT, E. La question dOrient, 1918-1937. La paix de la Mditerrane (Dou sorunu, 1918-1937. Akdeniz bar). Paris, 1938, XVI-538 sayfa.
DUTT, R. P. World politics, 1918-1936 New York, 1936, 389 sayfa.
Essential facts about the League of Nations. 10th ed. (rev.) Cenevre, 1939, 359 sayfa
(League of Nations. Secretariat-Milletler Cemiyeti. Sekreterlik).
FABRE-LUCE, A. La crise des alliances (ttifaklardaki bunalm). Paris, 1922, 427 sayfa.
FABRE-LUCE, A. La victoire (Zafer). 3. bask, Paris, 1924, IX-439 sayfa (Les documents bleus. No. 11-Mavi belgeler. No. 11).
FANSCHAWE, M. ve MACARTNEY, C. A. What the League has done 1920-1936. 9th
ed. Londra, 1936, 94 sayfa. (League of Nations union).
FISK, H.E. The inter-ally debts; an analysis of war and postwar public finance, 19141923 New York-Paris, 1924, 369 sayfa.
752

FLEMING, D.F. The United States and the League of Nations 1918-1920 New York,
1932, IX-559 sayfa.
FUAD, A. La question des dtroits. Ses origines, son volution, sa solution la confrence
de Lausanne (Boazlar sorunu. Kkenleri, evrimi ve Lozan Konferansnda zm). Paris, 1928, 191 sayfa.
FUJISAWA, R. The recent aims and political development of Japan New Haven, 1923.
XI-222 sayfa (The Institute of politics publications Williams college, Williamstown,
Mass).
GENOV, G.P. Bulgaria and the treaty of Neuilly (Bulgaristan ve Neuilly antlamas).
Sofya, 1935, 186 sayfa.
Germanys colonial demands. Edited from the reports of the Oxford University British
commenwealth group by A.L.C. Bullock. With a concluding chapter by V. Harlow
Londra, 1939, VIII-274 sayfa.
GLASGOW, G. Mac Donald as diplomatist. The foreign policy of the first labour government in Great Britain... With a foreword by G.P. Gooch Londra, 1925, 232
sayfa.
GONTAUT-BIRON, R. Comment la France sest installe en Syrie (1918-1919) (Fransa
Suriyeye nasl yerleti, 1918-1919). Paris, 1922, III-354 sayfa.
GONTAUT-BIRON, R. ve LE REVEREND, L. DAngora Lausanne. Les tapes dune
dchance. Prf. de E. Soulier (Ankaradan Lozana. E. Souliernin nszyle). Paris,
1924, IX-230 sayfa.
GOOCH, G.P. Germany With an introd. by H.A.L. Fischer. Londra, 1925, XI-300 sayfa
(The modern world. A survey of historical forces. Vol. 2).
GRAHAM, M.W. The diplomatic recognition of the border states P. 1-2. Berkeley,
1935-1939 (Publ. of the University of California at Los Angeles in social sciences.
Vol. 3. No. 2.)
GRAUZINIS, G. La question de Vilna (Vilna sorunu). Paris, 1927, 206 sayfa.
GRAVES, W.S. The question of the straits Londra, 1931, X-215 sayfa.
GRAVES, W.S. Americas Siberian adventure, 1918-1920 New York, 1931, XXIII-363
sayfa.
Great Britain and Egypt, 1914-1936 (Byk Britanya ve Msr, 1914-1936). Londra,
1936, 67 sayfa (Royal Institute of nternational Affairs. Information department
papers. No. 19).
Great Britain and Palestine, 1915-1939 The ed. of January 1937 rev. and enlarged.
Londra-New York 1939, X-142 sayfa (Royal institute of international affairs.
Information deportment papers, No. 20a).
GUMBEL, E.I. Verschwrer. Beitrge zur Geschichte und Soziologie der Deutschen
nationaltischen Geheimbnde seit 1918. Mit einem Vorwort von A. Freymuth
Viyana, 1924, 224 sayfa.
HANOTAUX. G. Le trait de Versailles du 28 Juin 1919. LAllemagne et lEurope (28
Haziran 1919 tarihli Versay antlamas. Almanya ve Avrupa). 4. bask, Paris, 1919,
XX-368 sayfa.
HARTMANN, H. W. Die auswrtige Politik der Trkei, 1923-1940 Zrih, 1941, 64
sayfa (Dokumente: S. 51-64-Belgeler: Sayfa51-64).
753

HASKINS, Ch. ve LORT. R.H. Some problems of the Peace conference Cambridge,
Mass. (A.B.D.)-Londra, 1922, XII-307 sayfa.
HILLS, R.W. The unliquidated war, from the treaty to the Dawes plan. Washington,
1928, 160 sayfa.
HINDMARSH, A. E. The basis of Japanese foreign policy Cambridge, Mass. (A. B. D.).
1936, X-265 sayfa.
HOWARD, E.C. The origin, structure and Working of the League of Nations Londra,
1928, 528 sayfa.
Institute of Pacific relations. Honolulu session, June 30-July 14, 1925; history, organization, proceedings, discussions and addresses Honolulu, 1925, 210 sayfa.
Institute of Pacific relations. Conferences 2d-6th 1927-1936. Problems of the Pacific.
Proceedings Chicago, 1928-1937.
ISHII KIKUJIRO. Diplomatic commentaries. Transl. and ed. by W.R. Langdon
Baltimore, 1936, XXIV-264 sayfa.
JACKSON, J.H. Post war world: A short political history, 1918-1934 Boston, 1935,
X-436 sayfa.
JESSEN, F. Manuel historique de la question du Slesvig, 1906-1938 (Schleswig sorunu
tarihinin elkitab, 1906-1938). Kopenhag, 1939, 902 sayfa.
JORDAN, W.M. Great Britain, France and the German problem 1918-1939 (Byk
Britanya, Fransa ve Alman sorunu,1918-1939). Londra-New York-Toronto, 1943,
235 sayfa.
KABBARA, S. Le rgime des Dtroits avant et depuis le Trait de Lausanne (Lozan
antlamasndan nce ve antlamadan gnmze dein Boazlar sorunu). Lyon,
1929, 172 sayfa.
KELCHNER, W.H. Inter-American conferences, 1826-1933. Chronological and classified lists. Prepared by W. Kelchner Washington, 1933, V. 34 sayfa (The Department
of State. Conference series. No. 16 -Dileri bakanl. Konferanslar dizisi, no. 16.)
KENNEDY, M.D. The problem of Japan (Japon sorunu). Londra, 1935, XVI-287 sayfa.
KEYNES, J.M. The economic consequences of the peace. Londra, 1924, VII-279 sayfa.
KEYNES, J.M. A revision of the treaty being a sequel to the economic consequences of
the peace Londra, 1922, VIII-223 sayfa.
KNUDSON, J.I. A history of the League of Nations (Milletler Cemiyetinin tarihi).
Atlanta (A.B.D.), 1938, VI-445 sayfa.
KSTER, A. Der Kampf um Schleswig Berlin, 1921, 230 sayfa.
KRAUS, H. ve RDIGER, G. Chronik der Friedensverhandlungen, nebst einer bersicht ber die Diplomatie des Wiltkrieges. Berlin, 1920, X-157 sayfa.
(Vorverffentlichung aus dem Kommentar zum Friedensvertrage).
KULSKI, L. Le problme de la scurit depuis le pacte de la Socite des Nations (19181926) (Milletler Cemiyeti anlamasndan bu yana gvenlik sorunu, 1918-1926),
Paris, 1927, 312 sayfa.
LANSING, R. The big four and others of the peace conference Bostone, 1921, 212
sayfa.
LEWIN, E. The Germans and Africa (Almanlar ve Afrika). Londra, 1939, XI-372 sayfa.
LODER, J. de V. The truth about Mesopotamia, Palestine and Syria... With a foreword
by R. Cecil Londra, 1923, 221 sayfa.
754

LUCKAU, A. The Germen delegation at the Paris peace conference New York, 1941,
XV-522 sayfa (The Paris peace conference history and documents. Publ. for the
Carnegie endowment for internat. peace.. Division of economics and history.
LUQUET, J. La politique des mandats dans le Levant (Yakn Doudaki manda politikas). Paris, 1923, 284 sayfa.
MACCAS, L. La question Grco-Albanaise (Yunan-Arnavut sorunu). Nancy-Paris,
1921, VIII-242 sayfa.
MADDOX, W.P. Foreign relations in British labour politics. A study of the formation
of party attitudes on Foreign Affairs, and the application of political pressure designed to influence government policy 1900-1924 Cambridge, Mass, (A.B.D.) 1934,
XV-2523 sayfa (Harvard political studies).
MAHANEY, W. L. The Soviet Union, the League of Nations and disarmament, 19171935 Philadelphia, 1940, 199-VII sayfa.
MAKOVSKI, J. Zobowiazania miedzynarodowe Polski, 1919-1929. Repertorjum
wydane staraniem kwartalnika Sprawy obce Varova, 1929, 313 sayfa.
MANNING, C.A.W. The policies of the British dominions in the League of Nations
Londra-Cenevre, 1932, 159 sayfa (Bubl. of the Graduate institute of internat, studies, No. 3.)
MARTY, A. La rvolte de la mer Noire (1918-1919) (Karadeniz ayaklanmas, 19181919). Yeni bask, Paris, 1932, 510 sayfa (Mmoires rvolutionnaires. No. 5 Devrim
anlar. No. 5).
MERMEIX (Takma ad). Le combat des trois. Notes et documents sur la confrence de
la paix (lerin kavgas. Bar Konferans zerine notlar ve belgeler). 2Bask, Paris,
1922. 4-311 sayfa (MERMEIX. Fragments dhistoire 1914-1919... VI-MERMEIX.
Tarih kesitleri 1914-1919... VI).
MEYER, G. LEgypte contemporaine et les CFapitulations (ada Msr ve kapitlasyonlar). Paris, 1930, 472.
MILLS, J.S. The Genova conference (Cenova Konferans). Londra, 1922, 436 sayfa.
MOHR, A. The oil war... With a preface by H. Withers Londra, 1926, IX-234 sayfa.
MORSE, H.B. ve MACNAIR. H.F. Eastern international relations Boston, 1931, XVI846 sayfa.
MOULTON, H.G. ve PASWOLSKY, L. War debts and world prosperity New YorkLondra, 1932, XX-498 sayfa (ns. of economics Publication No. 46.)
MYERS, D.P. Handbook of the League of Nations. A comprehension account of its
structure, operation and activities Boston-New York, 1935, XIII-411 sayfa.
NATKEVICIUS, L. Aspect politique et juridique du diffrend Polono-Lithuanien
(Polonya-Lituanya anlamazlnn siyasal ve hukuki yan)... 6.Bask, Paris-Kaunas,
1930, IV-355 sayfa.
NEWMAN, E.W.P. Great Britain in Egypt (Msrdaki Byk Britanya). Londra, 1928,
XVI-304 sayfa.
NEWMAN, E.W.P. The Mediterranean and its problems Londra, 1927, XV-330 sayfa.
NCOLSON, H. Curzon. The last phase 1919-1925. A study in post. War diplomacy
Boston-New York, 1934, XVI-416 sayfa.
NCOLSON, H. Peacemaking. 1919 Londra, 1937, VII-378 sayfa (Studies in modern
diplomacy).
755

NOBLE, G.B. Polices and opinions at Paris, 1919. Wilsonian diplomacy the Versailles
peace and French public opinion New York, 1935, X-435 sayfa.
NOWAK, K.F. Versailles (Versay bar antlamas). Berlin, 1927, 345 sayfa.
PEFFER, N. Japan and the Pacific (Japonya ve Pasifik). Londra, 1935, 256 sayfa.
POLLARD, R.T. Chinas Foreign Relations, 1917-1931 New York, 1933, 426 sayfa.
PRICE, C. The rebirth of Turkey (Trkiyenin yeniden douu). New York, 1923, XII234 sayfa.
REICHERT, J. Rathenaus Reparationspolitik. Eine kritische Studie Berlin, 1922, 302
sayfa.
RIPPY, J. F. Latin America in world politics. An outline survey 5.Bask. New York,
1938, 303 sayfa.
RIVIERE, P.-L. Laprs-guerre (Sava sonras). Paris, 1930, 389 sayfa.
ROBERTS, S.H. History of French colonial policy 1870-1925 Cilt 1-2, Londra, 1929.
ROQUES, P. Le controle militaire interalli en Allemagne. Septembre 1919-Janvier
1927 (Almanyadaki mttefikler aras asker denetim. Eyll 1919-Ocak 1927).
Paris, 1927, VIII-150 sayfa.
ROTHBARTH, M. Die grossen Vier am Verk. Beitrge zur Geschichte der
Friedenskonferenz Berlin, 1921, 134 sayfa.
SALVEMINI, G. Mussolini diplomate (Diplomat olarak Mussolini). Paris, 1932, 338
sayfa.
Sanctions. The character of international sanctions and their application 2.Bask,
Londra 1935, 72 sayfa.
SCHACHER, G. Mitteleuropa und die westliche Welt Prag, 1936, 254 sayfa.
SCHATZEL, W. Die Welt der Pariser Friedensschlsse. Ein berblick ber das
Weltbild nach dem grossen Kriege Berlin, 1921, 128 sayfa.
SCHCKING, W. Kommentar zum Firedens-Vertrge Cilt 1-5, Berlin, 1920-1922.
SELSAM, J.P. The attempts to form an Anglo-French alliance 1919-1924 Philadelphia,
1936, X-85 sayfa.
SFORZA, C. Diplomatic Europe since the treaty of Versailles New Haven-Londra,
1928, VII-130 (The Institute of politics publications. Williams College, Williams
Town, Mass).
SIMONDS. F.H. ve EMENY, B. The great powers in world politics. International relations and economic nationalism New York, 1935, XII-644 sayfa.
SLOVES, H. La France et lUnion Sovitique. Prf. de H. Torrs (Fransa ve Sovyetler
Birlii. H. Torrsin nszyle). Paris, 1935, 409 sayfa.
STEWART, R.B. Treaty relations of the British commenwealth of nations New York,
1939, XXI-502 sayfa.
STICKNEY, E.P. Southern Albania or northern Epirus in European nternational
Affairs, 1912-1923. Stanford niversitesi, California, 1926, XI-195 sayfa.
SULLIVAN, M. The great adventure at Washington. The story of the Conference
Londra, 1922, XI-290 sayfa.
Survey of nternational Affairs, 1920-1938, By A.J. Toynbee (and oth.) Londra, Oxford,
1925-1942.
TABOUIS, G. They called me Cassandra New York, 1942, XII-436 sayfa.
756

TARDIEU, A. ve JESSEN, F. Le Slesvig et la paix Janvier 1919-Janvier 1920 (Schleswig

ve bar. Ocak 1919-Ocak 1920). Paris-Kopenhag ve Flensborg, 1928, XVI-393
sayfa.
TEMPERLEY, H.W. A history of the peace conference of Paris. Ed. by H.W. Temperley
Cilt 1-6. Londra, 1920-1924.
TOYNBEE, A.J. The Western question in Greece and Turkey. A study in the contact of
civilisations. 2.Bask, Londra, 1923, XXXIV-408 sayfa.
TRENTIN, S. Le fascisme Genve (Faizm Cenevrede). Paris, 1932, 262 sayfa.
TIRARD, P. La France sur le Rhin. (Fransa Ren kylarnda). Paris, 1930, V-520 sayfa.
The Treaty of Versailles and after. By Riddel, C.K. Webster, A.J. Toynbee and oth.
Londra, 1935, 192 sayfa.
The United States and the Soviet Union. A report on the controlling factors in the relations between the United States and the Soviet Union New York, 1933, 279 sayfa
(Committee on Russian-American relations).
VAUCHER, P. Post-war France (Sava sonrasnda Fransa). Londra, 1934, 256 sayfa.
VONDRACEK, F. J. The foreign policy of Czechoslovakia, 1918-1935 New York, 1935,
451 sayfa.
WACHE, W. System der Pakte: Die politischen Vertrge der Nachkriegszeit Berlin,
1938, 425 sayfa.
WILLIAMS, B.H. American diplomacy. Policies and practice New York-Londra, 1936,
XII-517 sayfa.
WOLFERS, A. Britain and France between two wars. Conflicting strategies of peace
since Versailles New York, 1940, 467 sayfa.
WOU, P. Histoire diplomatique de la Chine depuis 1919. La rvision des traits sinotrangers (1919 ylndan bu yana inin diplomatik tarihi. inle yabanc lkeler
arasnda yaplm olan antlamalar revizyonu). Paris, 1932, XX-334 sayfa.
YONG ANN-YUEN, Th. Aux origines du conflit Mandchou-Chine-Japon. Paix de
Versailles. Prf. de Wellington Koo (Manurya-in-Japonya atmasnn kkenleri. Versay bar. Wellington Koonun nszyle). Paris, 1934, VII-304 sayfa.
ZIEMKE, K. Die neue Trkei. Politische Entwicklung 1914-1929 Stuttgart, 1930, 550
sayfa.
ZIMMERN, A. The League of Nations and the rule of law 1918-1935 Londra, 1936,
XI-527 sayfa.

757

K DNYA SAVAI ARASINDAK

ULUSLARARASI DURUMA GENEL BAKI
1919-1939 DNEMNN GENEL KAYNAKASI
A) Marksizm-Leninizmin Klasikleri
STALN, J. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birlii Komnist (Bolevik) Partisi XVI.
Kongresine sunulan Merkez Komitesi siyasal raporu 7 Haziran-2 Temmuz tarihleri arasnda okunan rapor ve yaplan kapan konumas. Leninizmin sorunlar.,
10.Bask, Moskova, 1933, s. 345-361. 395.
STALN, J. 26 Ocak 1934 tarihinde Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii Komnist
(Bolevik) Partisi Merkez Komitesi tarafndan XVII.Kongresine sunulan kontrand. Leninizmin sorunlar., 11.Bask, Moskova, 1939, s. 423-438.
STALN, J. 10 Mart 1939 tarihinde Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birlii Komnist
(Bolevik) Partisi Merkez Komitesi tarafndan XVIII.Kongresine sunulan kontrand. Leninizmin sorunlar., 11.Bask, Moskova, 1939, s. 564-575.
STALN, J. spanyol Komnist Partisi Merkez Komitesine gnderilen telgraf: Jos
Diaz, Madrid. Pravda, 1936, 16 Ekim tarihli 286 numaral say.
STALINE, J. (STALN J.) Discours radiodiffus le 3 Juillet 1941: Discours et ordres du
jour de Marchal Staline (3 Temmuz 1941 tarihinde radyo ile yaynlanan sylev.)
Mareal Stalinin sylevleri ve gnlk emirleri). Fransa-U.R.S.S. yaynlar, Paris,
1945.
STALINE, J. (STALN J.) Le XXIV.Anniversairee la Grande Rvolution Socialiste
dOctobre. Discours prononc la runion solennelle du Soviet de Moscou, des
organisations du Parti et autres organisations sociales de Moscou le 6 Novembre
1941(Byk Sosyalist Ekim Devriminin XXIV.Yldnm. Moskova Sovyeti ile
Moskovadaki Parti rgtlerinin ve baka sosyal rgtlerin tren toplantsnda 6
Kasm 1941 tarihinde verilen sylev). Fransa-U.R.S.S. yaynlar, Paris, 1945.

B) Resm Belgeler
ngiltere, Fransa, Almanya ve talya arasnda 29 Eyll 1938 tarihinde Mnihte imzalanan anlama. Dnya ekonomisi ve politikas, 1938, no.10
ngiltere, Msr ve talya hkmetleri arasnda 16 Nisan 1938 tarihinde imzalanan iyi
komuluk ve dostluk anlamas. Dnya ekonomisi ve politikas, 1938, no. 5.
Nyon anlamas (Belgeler). Dnya ekonomisi ve politikas, 1937, no. 10-11-12.
7 Ocak 1935 tarihinde imzalanan Fransz-talyan anlamas. Dnya ekonomisi ve politikas, 1935, no. 3.
26 Austos 1936 tarihinde Londrada imzalanan ngiltere-Msr anlamas. Dnya
ekonomisi ve politikas, 1936, no. 11.
16 Nisan 1938 tarihinde ngiltere ile talya arasnda Romada imzalanan anlamalar.
Dnya ekonomisi ve politikas, 1938, no. 5.
758

Almanya-Avusturya anlamas. Dnya ekonomisi ve politikas, 1936, no. 8.

27 Mart 1937 tarihinde Belgratta talya Dileri Bakan Kont Ciano ile Yugoslavya
Babakan ve Dileri Bakan Stocadinovi tarafndan imzalanan talyan-Yugoslav
anlamas. Dnya ekonomisi ve politikas, 1937, no. 5.
Kuzey ine yaplan Japon saldrs. (Tas ajansnn 17 Temmuz 1937 tarihli haberi.)
Dnya ekonomisi ve politikas, 1937, no. 8.
Avrupada sava arifesinde (resm belgelerin nda). Dnya ekonomisi ve politikas, 1939, no. 10. Daladier tarafndan 26 Austos 1939 tarihinde Hitlere yollanan
mesajn metni, Hitlerin 27 Austos 1939 tarihli cevab ve 22 Austos-1 Eyll tarihleri arasnda Byk Britanya ile Almanya arasnda teati edilen mektuplar.
ine yaplan Japon saldrs (Belgeler). Dnya ekonomisi ve politikas, 1937, no. 10-11.
Sovyet-Japon ilikileri hakknda. (Tas ajans tarafndan 28 Nisan, 10 ve 16 Mays tarihlerinde yaynlanan haberler.) Dnya ekonomisi ve politikas, 1938, no. 6.
Tas ajansnn haberi. (Dileriyle grevli Halk Komiseri B. Litvinov ile Almanyann
Moskova byk elisi B. von der Schulenburg arasndaki nota teatisi.) Dnya ekonomisi ve politikas, 1939, no. 4.
Tas ajansnn 10 Mays 1939 tarihli haberi. (Sovyet-ngiliz grmeleri hakknda.)
Dnya ekonomisi ve politikas, 1939, no. 5.
ngiltere Dileri Bakanlnn resm bildirisi: Fransz Babakan Chautemps ve
Dileri Bakan Delbos ile Byk Britanya Babakan Chamberlain ve Dileri
Bakan Eden arasnda 30 Kasm 1937 tarihinde yaplan grme hakknda aklama. Dnya ekonomisi ve politikas, 1938, no. 1.
Kk Antant Daim Konseyinin 2 Nisan 1937 tarihinde Belgratta yapt toplantnn
kapan hakknda rapor. Dnya ekonomisi ve politikas, 1937, no. 5.
(Fransa Dileri Bakan Delbosnun Varova, Bkre, Belgrat ve Praga yapt gezi
hakknda, 6, 10, 14 ve 17 Aralk 1937 tarihinde yaynlanan haberler.) Dnya ekonomisi ve politikas, 1938, no. 1.
Stresa Konferans. Dnya ekonomisi ve politikas, 1935, no. 5.
Uluslararas ekonomik Konferanslar ve anlamalar. 1933-1935. 1.Blm: Belgeler
Derlemesi. Moskova, 1936, 256-V sayfa. (Dileriyle grevli Halk Komiserlii yaynlar.)
Brksel Konferans tarafndan 24 Kasm 1937 tarihinde yaynlanan bildiri. Dnya
ekonomisi ve politikas, 1938, no. 1.
Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birlii ile Amerika Birleik Devletleri arasndaki ticaret ilikileri konusunda teati edilen notalar. Dnya ekonomisi ve politikas, 1935,
no. 8.
(talya-Etiyopya sava. Belgeler). Dnya ekonomisi ve politikas, 1935, no. 6, 9, 10,
11, 12 ve 1936. no. 1, 4, 5, 7 ve 8.
(spanyaya yaplan mdahale. Belgeler.) Dnya ekonomisi ve politikas, 1936. no. 10,
11, 12 ve 1937, no. 1, 2, 4, 5, 6 ve 9.
KALNN, M. Bakan Roosevelt tarafndan 19 Mays 1933 tarihinde 53 Devlet bakanna yaplan arya cevap. Bk: Dnya politikas ve Devletler hukuku zerine belgeler derlemesi. Fasikl: 9: 1919-1933 yllar arasnda Sovyet-Amerikan ilikileri.
Moskova, 1934.
759

KALNN, M. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birlii Yksek Sovyeti Prezidyumu

Bakannn Amerika Birleik Devletleri Bakan B. Franklin Roosevelte 16 Nisan
1939 tarihli telgraf. Dnya ekonomisi ve politikas, 1939, no. 5.
Amerika Birleik Devletleri Kongresi tarafndan 29 Nisan 1937 tarihinde kabul edilen
tarafszlk yasas. Dnya ekonomisi ve politikas, 1937, no. 6.
ngilterenin ekoslovakya Bykelisi Lort Runcimann ngiltere Babakan
Chamberlaina 21 Eyll 1938 tarihinde verdii memorandum. Dnya ekonomisi
ve politikas, 1938, no. 11.
Amerika Birleik Devletlerinin Tokyo Bykelisi Joseph Grew tarafndan 27 Ekim
1938 tarihinde Japonya Babakan ve Dileri bakan Konoyeye verilen nota.
Dnya ekonomisi ve politikas, 1938, no. 12.
talya Dileri Bakan tarafndan Byk Britanyann Roma Bykelisine; talyann
Londra deniz anlamasna katlmas konusunda, Romada 16 Nisan 1938 tarihinde
verilen nota. Dnya ekonomisi ve politikas, 1938, no. 5.
(Renanyann Alman kuvvetleri tarafndan igali. Belgeler.) Dnya ekonomisi ve politikas, 1936. no. 4, 5, 6 ve 9.
Byk Ulusal Sava srasnda Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birliinin d politikas.
Belgeler ve malzemeler. Cilt 1: 22 Haziran 1941-31 Aralk 1943. Moskova. Siyasal
Devlet Yaynlar, 1944, 699 sayfa.
Tazminatlar sorunu ve sava borlar. A. Yerusalimski ve L. vanovun ynetimi altnda
yaynlanan Belgeler Derlemesi. E. Vargann nsz. . vanovun giri yazsyla.
Moskova, 1933. 210-IV sayfa. (Komnizm Akademisi. Dnya ekonomisi ve politikas Enstits.)
Mdahale etmeme Komitesindeki Sovyet temsilcisinin geri ekilmesi. Tas ajansnn
4 Mart 1939 tarihli haberi. Dnya ekonomisi ve politikas, 1939, no. 3.
Dnya politikasna ve Devletler hukukuna ilikin Belge Derlemeleri. (Dileriyle
grevli Halk Komiserlii yaynlar) Fasikl I: Silahszlanma (1930-1931 yllarna ilikin belgeler). Moskova, 1932, 136 sayfa. Fasikl II: Avrupa Birlii. Tarm
konferanslar ve blgesel anlamalar. Moskova, 1932, 157 sayfa. Fasikl 3. inJapon atmas. Hoover plan ve tazminatlar sorunu. Milletler Cemiyetinin etkinlikleri, vs. Moskova, 1932, 206 sayfa. Fasikl IV: Lozan anlamalar. Cenevre
Silahszlanma Konferans. Manukuonun tannmas, vs. Moskova, 1933, 191
sayfa. Fasikl V: Ekonomik konferanslar ve anlamalar. Uluslararas borlar.
Silahszlanma. Manurya sorununu inceleyen Lytton komisyonunun raporu
Moskova, 1933, 181-2 sayfa. Fasikl VI: Drtl pakt. Silahszlanma. Manurya atmas. Almanya ile Japonyann Milletler Cemiyetinden klar, 1 Ocak 1933-1
Ocak 1934. Moskova, 1934, 233-6 sayfa. Fasikl VII: Dnya ekonomi konferans
ve mttefikler aras borlar sorunu. Moskova, 1934, 91 sayfa. Fasikl VIII: Sovyet
Sosyalist Cumhuriyetleri Birliinin maddesel karlar konusundaki anlamazlklara ilikin olarak yabanc mahkemeler tarafndan alnm kararlar Derlemesi
(1929-1933 yllar arasnda Sovyet-Amerikan ilikileri. Moskova, 1934, 99-5 sayfa.
Fasikl X: 1933-1936 yllar arasnda silahszlanma sorunu a) Drtler arasndaki
mzakereler. b) Silahszlanma konferans. c) Almanyann yeniden silahszlanmas.
Moskova, 1936, 287 sayfa. Fasikl XI: Milletler Cemiyeti statlerine gre gvenlik
garantileri. Moskova, 1937, 386-5 sayfa.
760

Sovyet Amerikan ilikileri (Tas ajansnn 8 Austos 1937 tarihli haberi.) Dnya ekonomisi ve politikas, 1937, no. 9.
(Boazlar hakkndaki Lozan anlamasnn revizyonu. Belgeler.) Dnya ekonomisi ve
politikas, 1936, no. 5 ve 9.
ROOSEVELT, F. 15 Nisan 1939 tarihinde Hitler ve Mussoliniye yollanan mesaj.
Dnya ekonomisi ve politikas, 1939, no. 5.
ROOSEVELT, F. B. Kalinine telgraf (16 Nisan 1939 tarihli telgrafa cevap). Dnya ekonomisi ve politikas, 1939, no. 5.
ngiltere ile Polonya arasndaki karlkl yardm antlamas. (Tas ajansnn 25 Austos
1939 tarihli haberi.) Dnya ekonomisi ve politikas, 1939, no. 9.
22 Mays 1939 tarihinde talya ile Almanya arasnda imzalanan asker ittifak anlamas. Dnya ekonomisi ve politikas, 1939, no. 6.
23 Austos 1939 tarihinde imzalanan Sovyet-Alman saldrmazlk anlamas. Dnya
ekonomisi ve politikas, 1939, no. 9.
21 Austos 1937 tarihinde imzalanan Sovyet-in saldrmazlk anlamas. Dnya ekonomisi ve politikas, 1937, no. 10-11.
Bar mcadelesinde Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birlii. Sylevler ve belgeler
(1930-1934). Moskova, 1935, 147 sayfa. (Komnizm Akademisi. Dnya ekonomisi
ve politikas Enstits.)
Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birlii ve spanyadaki faist saldr. Belgeler derlemesi. Moskova, 1937, 72 sayfa. (Bar ve Sava dizisi).
The agricultural crisis Cilt 1-2. Cenevre, 1931 (League of Nations publications).
American neutrality policy Washington, 1937, III-177 sayfa (U.S.A. Congress House.
Committee on Foreign Affairs).
Brown book of the Hitler terror and the burning of the Reichstag. With an introd.
by Lort Marley New York -Londra, 1933, XII-348 sayfa (World committee for the
victims of German fascism).
Bulgaria and the Balkan problems. Publ. by the Bulgarian national group for the
Balkan conferences. With the assistance of the Carnegie endowment for international peace Sofya, 1934, 72 sayfa.
Collection de documents concernant ladresse du gouvernement de la ville libre
Dantzig, soumise pour la dcision au Haut-Commissaire de la S. d. N. Dantzig
sur la question Dantzig-Gdinken (Dantzigdeki Milletler Cemiyeti Yksek
Komiserinin Dantzig-Gdinken sorunu konusundaki karar iin zgr Dantzig
kenti hkmetinin yapt arya ilikin belgeler koleksiyonu). Dantzig, 1930, 224
sayfa (13 sayfalk bir ekle birlikte).
Confrence de Montreux. 1936. Actes de la Confrence concernant le rgime des
Dtroits, 22 Juin-20 Juillet 1936. Compte rendu des sances plnires et procsverbal des dbats du Comite Technique (Montr Konferans. 1936. Boazlarn
statsne ilikin olarak 22 Haziran-20 Temmuz 1936 tarihleri arasnda yaplan batlar. Konferans toplantlarnn kontrands ve Teknik Komitedeki tartmalarn
tutanaklar. Lige, 1936, 310 sayfa).
Conference for the reduction and limitation of armaments. Ceneva 1932-1934. Conference
documents Cilt 1-3. Cenevre, 1932-1935 (League of Nations publications).
761

Conference for the reduction and limitation of armaments. Ceneva 1932-1936. Series
A. Verbatim records of Plenary meetings. Vol. 1. February 2nd-Juli 23rd, 1932.
Series B. Minutes of the General commission. Vol. 1-3. February 9th-June 11th
1934.
Congrs Europen. Ble, 1932 (Avrupa Kongresi, Baden, 1932). Viyana, 1932, 72 sayfa.
Le Conseil et lAssemble de la Socit des Nations. Septembre 1937. Espagne-ChineEthiopie (Milletler Cemiyeti Konseyi ve Asamblesi. Eyll 1937. spanya-inEtiyopya). Cenevre-Paris, 1937, 26 sayfa (Dossiers diplomatiques-Diplomatik dosyalar).
Convention between his Majesty and the President of the national government of the
republic of China for the rendition of Weihaiwei and agreement regarding certain
facilities of His Majestys navy after rendition. nanking, April 18, 1930 Londra, 10
sayfa (Great Britain. Treaties. China. no. 2, 1930).
Correspondence respecting Czechoslovakia. September 1938 (Blue book). Londra,
1938, 22 sayfa (Great Britain. Foreign office. Miscellaneous. no. 7, 1939).
Further documents respecting Czechoslovakia. Including the agreement concluded at
Munich on September 29, 1938 (Blue book) Londra, 1938, 6 sayfa (Great Britain.
Foreign office. Miscellaneous. No. 8, 1939.
Correspondence showing the course of certain diplomatic discussion directed towards
securing an European settlement, June 1934 to March 1936. Londra, 1936, 88 sayfa
(Great Britain. Foreign office. Miscellaneous. No. 3, 1936).
The course and phases of the world economic depression Cenevre, 1931 (League of
Nations publications).
Deutschland-England, 1933-1939. Die Dokumente des Deutschen Friedenswillens.
Hrsg. von F. Berber. Essen, 1940, 250 sayfa (Verffentlichungen des Deutschen
Instituts fr aussenpolitische Forschung. Hrsg. von F. Berber. Bd. 7).
Dispute between Ethiopia and Italy. Coordination of measures under article 16 of
the Covenant. Proposals and resolutions of the Coordination committee and the
Committee of eighteen and offical correspondence and cummunications relating
there to. Cenevre, 1936, XXXII, 359 sayfa (League of Nations. Official journal
Special supplement, no. 150).
Dokumente zur Vergeschichte des Krieges. Hrsg. vom Auswrtigen Amt edr Deutschen
Regierung. Basel, 1940, XLI-595 sayfa (Zweites Weissbuch der Deutschen
Regierung. Dokumente ber die Entwicklung der deutschpolnischen Beziehungen
und die Ereignisse von 1933 bis zur Gegenwart. Dokumente und Urkunden zum
Kriegsausbruch. September 1939. Fasc. 5.
Documents concerning German-Polish relations and the outbreak of hostilitles between Great Britain and Germany on September 3, 1939 (Blue book) Londra,
1939, XXVIII-195 sayfa (Great Britain. Foreign office. Miscellaneous. No. 9, 1939).
Documents on American Foreign Relations. Vol. 1-2. (January 1938-June 1940). Ed.
by S. Sh. Jones and D.P. Myers Boston, 1939-1940 (world peace foundations.)
The Embargo on arms to Spain. Statements by H.L. Stimson, M. Conboy, Ph. C. Jessup
and Ch. C. Burlingham. Appeal to Germany by eminent Britons-Manifesto on
peace and cooparation by eighteen prominent British citizens January 27, 1939
762

New York, 1939, 34 sayfa (Carnegie endowment for international peace, 1939.
International conciliation. No. 348).
Erwiederung der Regierung edr Freien Stadt Danzig auf die polnische Antwortnote
vom 19. Juli 1930. betr. den Danziger Antrag beim Hohen Kommissar des
Vlkerbundes auf Entscheidung in Sachen Gdingen Danzig, 1930, 68 sayfa.
European Federal Union. Replies of twenty six governments of twenty six governments of Europe to M. Briands memorandum of May 17, 1930 Worcester-New
York, 1930, 769 sayfa (Carnegie endowment for international peace. International
conciliation. No. 265).
The Far Eastern problem. Official texts and summary of the Lytton report WorcesterNew York, 1933, 87 sayfa (Carnegie endowment for international peace.
International conciliation... No. 286).
The French yellow book. Diplomatic documents (1938-1939). Papers relative to
the events and negociations which preceded the opening of hostilities between
Germany on the one hand, and Poland, Great Britain and France on the other,
Publ. by authority of the French government New York, 1940, 419 sayfa (Ministry
of Foreign Affairs -Dileri Bakanl).
General convention to improve the means of preventing war (Genava, September
20th, 1931). Cenevre, 1932 (League of Nations publications).
Die Haager Protokolle. Die auf der Haager Konferenz (1929) getroffenen politischen
und finanziellen Vereinbarungen Amtlicher Text Berlin, 1929, 43 sayfa.
Haager Vereinbarungen vom Januar 1930. Nebst allen Anlagen. Amtlicher Text Berlin,
1930, 206 sayfa.
Imperial conference. London, 1937. Summary of proceedings Londra, 1937, 71 sayfa.
Imperial economic conference, Ottawa 1932. Summary of proceedings and copies of
trade agreements Londra, 1932, 95 sayfa. Appendices to the summary of proceedings Londra, 1932, 205 sayfa.
Japanese agression and the Nine Power conference at Brussels Cilt I-II. Brksel, 1937.
Die Lateran-Vertrge zwischen dem Heiligen Stuhl und Italien vom II. Februar 1929.
Italienischer und Deutscher Text, Autorisierte Ausgabe mit einer Einleitung des
ppstlichen Nuntius E. Pacelli in Berlin Freiburg im Breisgau, 1929, 80 sayfa.
The Lausanne agreement New York, 1932, 43 sayfa (Carnegie endowment for international peace. International conciliation. No. 282).
League of Nations. Commission of enquiry for European Union. Economic depression. Report on enquiry into course and phases of the present economic depression
Cenevre, 1930.
League of Nations. Commission of enquiry for European Union. Documents relating
to the organization of a system of European Federal Union Cenevre, 1930.
League of Nations. Commission of enquiry for European Union. Sessions 1-7, 19301937. Minutes of the sessions Cenevre, 1932. Supplementary documents to the
Report... of the Commission of enquiry (Lytton) Cenevre, 1932.
London naval conference, 1930. Documents Londra, 1930, 565 sayfa.
Memorandum on the organization of a regime of European Fedaral Union. Adressed
to twenty-six governments of Europe, by Briand, May 17, 1930 Worcester-New
York, 1930, 33 sayfa (Carnegie endowment for international peace).
763

Memoria del governo italiano circa la situazione in Etiopia Milano, 1935, 207 sayfa.
(Instituto per gli studi di politica internazionale).
Monatery and economic conference. London, June 7th-Juli 27th 1933. Journal of the
conference. No. 1-39; l corrigendum Londra, 1933 (League of Nations-Milletler
Cemiyeti).
Monetary and economic conference. London, June 7th-July 27th 1933. Reports approved by the Conference on July 27th 1933. Reports approved by the Conference
on July 27th 1933 and resolutions adopted by the Bureau and the Executive
Committee Cenevre, 1933 Addendum to the reports Cenevre, 1933 (League of
Nations-Milletler Cemiyeti).
Peace and war. United States Foreign policy 1931-1941 Washington, 1943, XXI874 sayfa (Department of State. United States of American -Dileri Bakanl.
Amerika Birleik Devletleri).
Polnische Dokumente zur Vorgeschichte des Krieges. Folge1. Hrsg. vom Auswrtigen
Amt der Deutschen Regierung Basel, 1940, 149 sayfa (Drittes weissbuch...
Dokumente und Urkunden zum Kriegsausbruch. September 1939. Fasc. 10.
Bir baka bask: Polnische Dokumente zur Vorgeschichte des Krieges. Folge 1 Birlin,
1940, 124 sayfa (Auswrtiges Amt. 1940. No. 3).
Public papers and addresses. With a special introduction and explanatory notes by
President Roosevelt. Vol. 1-5 (1928-1936). Comp. and collated by S.J. Rosenman
New York-Toronto, 1938. Cilt 6-9, 1937-1940: New York, 1941.
Recueil de documents diplomatiques et politiques sur la dnonciation de laccord de
Locarno par lAllemagne et la roccupation militaire de la Rhnanie dmilitarise
(Locarno antlamasnn Almanya tarafndan tek tarafl olarak yrrlkten kaldrlmas ve askerden artlm olan Renanyann yeniden asker igal altna alnmas
konusundaki diplomatik ve siyasal belgeler derlemesi). Paris, 1936, 184 sayfa (Les
documents politiques. Directeur R. Menneve. Anne 1936-Siyasal belgeler. R.
Menneve ynetiminde. Yl 1936).
Report by the Secretary General of the League of Nations on the action taken by the
League on the Sino-Japanese dispute Cenevre, 1932. (League of Nations publications-Milletler Cemiyeti yaynlar.)
Report by the Stresa conference for the economic restoration of Central and Eastern
Europe, submitted to the Commission of enquiry for European Union. Cenevre,
1932 (League of Nations publications-Milletler Cemiyeti yaynlar.)
Reports of the Committee of enquiry of the League of Nations set up at Shanghai
under article 15, paragraphe 1 of the Covenant Cenevre, 1932. (League of Nations
publications-Milletler Cemiyeti yaynlar.)
Requesty by the Abissinian government under article 11, paragraphe II, of the League
of Nations Cenevre, 1935. (League of Nations publications-Milletler Cemiyeti yaynlar.)
Result of the plebiscite Saar territory Cenevre, 1935. (League of Nations publicationsMilletler Cemiyeti yaynlar.)
RIPKA, H. Mnich: Before and after. A fully documented Czechoslovak account of
the crisis of September 1938 and March 1939 with a detailed analysis of the re764

percussions of the Mnich agreement on the situation of Europe as a whole and

Central Europe in particular, together with an essay on the reconstruction of a
free Europe... Transl. from the manuscript by I. Sindelkov and F.P. Yound Londra,
1939, 523 sayfa.
Sammlung der Dokumente in der Streitsache zwischen der Freien Stadt Danzig und
der Republik Polen betr. Artikel 33 des Danzig-Polnischen Vertrages vom 9.
November 1920 (Minorittenschutz). Verff. von der Regierung der Freien Stadt
Danzig, 1931, 448 sayfa.
Security and defense Texts of white paper on defense and of parliamentary debates.
Text of German conscription announcement. Text of British, French and Italian
notes of protest. Text of Sir John Simons statement to the House of commons New
York, 1935, 131 sayfa (International conciliation).
Sino-Japanese conflict. Appeal by the Chinese government. Cenevre, 1937, 59 sayfa
League of Nations. Official Journal. Special suppl. No. 177).
The text of a proposed resolution reaffirming and extending the non-intervention agreement... Adopted by the international committee for the application of the agreement regarding non-intervention in Spain at a plenary session held on Tuesday,
July 5, 1938. Londra, 1938, 80 sayfa.
Text of British White paper containing British-German correspondence concerning
Poland. Outline of the German white book on final phases of German-Polish crisis. Neutrality of the United States. Texts of proclamations and regulations, issued
at Washington, September 5, 1939, and the text of president Roosevelts address to
congress, September 21, 1939. New York, 1939, 53 sayfa (International conciliation. No 353).
Text of proposals drawn up by the erpresentatives of Belgium, France, United Kingdom
of Great Britain and Northern Ireland and Italy, London, March 19, 1936. Londra,
1936, 7 sayfa.
Urkunden zur letzten Phase der Deutsch-Polnischen krise Berlin, 1939, 31 sayfa
(Auswrtiges Amt).
The verdict of the League of Nations. China and Japan in Manchuria. The official documents with notes and an introduction by M.O. Hudson Boston, 1933, 102 sayfa.
WELLINGTON KOO. Memoranda. Presented to the Lytton commission Cilt 1-3.
New York, 1932-1933.
White book, publ. by the Spanish government and presented to the Council on May
28th, 1937 (Appeal by the Spanish goverment) Cenevre, 1937, 140 sayfa (League of
Nations. Official journal. Special suppl. No. 165).
WOODMAN, D. ed. Hitler rearms. An exposure of Germanys war plans. With a foreword by the earl of Listowel Londra, 1934, XIV-336 sayfa.

C) Siyaset Adamlarnn Sylev ve Yazlar

K. Voroilovun ngiliz-Fransz-Sovyet asker mzakereleri hakkndaki mlakat.
Dnya ekonomisi ve politikas, 1939, no. 9.
765

KALNN, M. Uluslararas durum. 26 Nisan 1938 tarihinde Moskovada Lenin mahallesinde yaplan propagandaclar ve konferanslar toplantsnda verilen Konferans.
Moskova, 1938, 32 sayfa.
KALNN, M. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birlii Sovyetlerinin VII. ve VIII.
Kongreleri arasnda verilen sylevler ve kaleme alnan yazlar. Moskova, 1937, 300
sayfa. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birliinin uluslararas durumu: 15 ubat
1936 tarihinde verilen konferans, s. 133-161. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri
Birliinin uluslararas durumu ve savunma sorunlar: 7 Temmuz 1936 tarihinde
verilen sylev, s. 235-253.
LTVNOV, M. Bar iin Mcadele yolunda. (1933-1937 yllar arasndaki sylev ve
bildiriler.) Moskova, 1938, 195 sayfa.
LTVNOV, M. Saldrganlara kar. (1924-Mart 1938 dnemi arasndaki sylev ve
aklamalar.) Moskova, 1938, 112 sayfa.
LTVNOV, M. 3 Kasm 1937 tarihinde Brksel konferansnda yaplan aklama.
Dnya ekonomisi ve politikas, 1937, no. 12.
LTVNOV, M. 27 Ocak 1938 tarihinde Milletler Cemiyeti Konseyinin 100.
Oturumunda verilen sylev. Dnya ekonomisi ve politikas, 1938, no. 3.
LTVNOV, M. 12 Mays 1938 tarihinde Milletler Cemiyeti Konseyinin 101.
Oturumunda Etiyopyadaki durum zerine alan tartma erevesinde verilen
sylev. Dnya ekonomisi ve politikas, 1938, no. 6.
LTVNOV, M. Bugnk uluslararas durum. (23 Haziran 1938 tarihinde verilen sylevden paralar.) Moskova, 1938, 32 sayfa.
LTVNOV, M. Bar iin savaa kar (Milletler Cemiyetinin 21 Eyll 1938 tarihindeki toplantsnda verilen sylev.) Moskova, 1938, 24 sayfa.
LTVNOV, M. 29 Eyll 1938 tarihinde Milletler Cemiyeti 6.Siyasal komisyonunun
toplantsnda spanyol delegasyonu tarafndan nerilen karar tasars zerine yaplan konuma. Dnya ekonomisi ve politikas, 1938, no. 10.
(1930-1934). Tamamlanm 2.Bask. Moskova, 1935, 588 sayfa.
MOLOTOV, V. Sosyalizm iin verilen mcadele. Sylevler ve yazlar (1930-1934).
Tamamlanm 2.Bask. Moskova, 1935, 588 sayfa.
MOLOTOV, V. Ekim Devriminin XXI.Yldnm. 6 Kasm 1938 tarihinde Moskova
Sovyetinin tren toplantsnda verilen konferans. Moskova, 1938, 24 sayfa.
MOLOTOV, V. Uluslararas durum ve Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birliinin
d politikas zerine. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birlii Halk Komiserleri
Konseyi Bakan tarafndan Sovyet Yksek urasnn 31 Mays 1939 tarihindeki
toplantsna sunulan rapor. Moskova, 1939, 16 sayfa.
MOLOTOV, V. Sovyet-Alman saldrmazlk anlamasnn onaylanmas zerine. 31
Austos 1939 tarihinde Halk Komiserleri Konseyi Bakan ve Dileriyle grevli
Halk komiseri tarafndan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birlii Sovyet Yksek
urasna sunulan rapor. Moskova, 1939, 16 sayfa.
MOLOTOV, V. 1935-1936 yllarnda verilen sylevler ve kaleme alnan yazlar.
Moskova, 1937, 272 sayfa.
BENES, E. Der Kamp um die collektive Sicherheit in Europe und der italienischabessinische Krieg. Expos des Ministers des auswrtigen Angelegenheiten in766

den Aussenauschssen des Abgeordnetenhauses und des Senates am 5 November

1935. Prag, 1935, 68 safya.
BENES, E. The Problem of Central Europe and the Austrian question. Prag, 1934, 65 sayfa (Czechoslovak sources and documents 7 -ekoslovak kaynaklar ile belgeleri. 7).
BENES, E. Probleme der Tscheshoslovakischen Republik. Kundgebungen des
Prsidenten der Republik E. Benes in Nordbhmen. Prag, 1936, 49 sayfa.
(Tshechoslovakische Quelen und Dokumente No. 13).
BLUM. L. Lexercice du Pouvoir. Discours (ktidarn yrtm. Sylevler). Paris, 1937,
358 sayfa.
CACHIN, M. Le capitalisme en dclin veut se sauver par la guerre contre 1U.R.S.S.
Discours prononc la Chambre des dputs, le 8 Mars 1932 (ken kapitalizm
Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birliine kar bir savala kendini kurtarmak istiyor. 8 Mart 1932 tarihinde Millet Meclisinde verilen sylev). Paris, 1932, 20 sayfa
(Publications du Parti Communiste Franais (Fransz Komnist Partisi yaynlar).
CACHIN, M. La prparation mthodique de la guerre contre 1Union Sovitique. Le
rle de 1imprialisme Franaise. Les faits. Les preuves. Discours prononc la
XI.Session plnire du C.E. de 1l.C. Avril 1931 (Sovyetler Birliine kar metodik bir savan hazrlanmas. Fransz emperyalizminin rol. Olgular. spatlamalar.
Fransz Komnist Partisi Yrtme Komitesinin XI.Toplantsnda verilen sylev,
Nisan 1931). Paris, 1931, 52 sayfa.
CHURCHILL, W.S. Arms and the Covenant. Speeches. Londra, 1938, 466 sayfa.
CHURCHILL, W.S. Step by step. 1936-1939. New York, 1939, XII-323 sayfa.
EDEN, A. Foreign affairs. Londra, 1939, XVI-356 sayfa.
HOOVER, H.C. The state papers and other public writings of Herbert Hoover. Collect.
and ed. by W. St. Myers. Vol 1-2 (March 4, 1929 to March 4, 1933). New York, 1934.
KROFTA, K. La Tchcoslovaquie et la crise de la scurit collective. Expos du ministre des Affaires trangres fait devant les Commissions des Affaires trangres de la
Chambre et du Snat le 22 Octobre 1936. (ekoslovakya ve ortak gvenlik bunalm. Dileri Bakan tarafndan Meclis ve Senato Dileri Komisyonlar nnde 22
Ekim 1936 tarihinde yaplan aklama) Prag, 1936, 61 sayfa (Sources et documents
Tchcoslovaques. No 36-ekoslovak kaynaklar ve belgeleri. No. 36).
ROOSEVELT, F.D. Addreses and messages of F.D. Roosevelt. Comp. from official sources, intended to present the chronological development of the foreign policy of
the United States from the announcement of the god neighbour policiy in 1933,
including the war declarations. Development of United States Foreign policy.
Washington, 1942, VI-150 sayfa (77th Congress, 2 session. Snete. Document no.
188.
ROOSEVELT, F.D. Looking forward. Londra, 1933, 279 sayfa.
ROOSEVELT, F.D. On our way. New York, 1934, XIV-300 sayfa.
SAITO, H. Japans policies and purposes. Sections from recent addreses and writings
Boston, 1935, X-231 sayfa.
SCHACHT, C.H. Weimarer Rede. Reichsbankprsiden und beauftragter
Reichswirtschaftsminister H. Schact ber Aussenhandelsfragen. Ausfnrungen.
Berlin, 1934, 34 sayfa.
767

WELLINGTON KOO. The open door policy and world peace. Londra, 1939, 24 sayfa
(The eleventh Richard Cobden lecture.

D) Anlar, Gnceler ve Yazmalar

DAVIES, J. E. Mission to Moscow, record of confidential dispatches to the State
Department, official and personal correspondence, current diary and journal entries, including notes and comment up October 1941. New York, 1941, XXII-662 sayfa.
DAWES, Ch. G. Journal as Ambasador to Great Britain... Foreword by H. Hoover New
York, 1939, IX-442 sayfa.
DODD, W.E. Ambassador Dodds diary, 1933-1938; ed. by W.E. Dodd; with an introd.
by Ch. A Beard. New York, 1941, XVI-464 sayfa.
HENDERSON, N.M. Failure of a mission, Berlin, 1937-1939. New York-Londra, 1940,
XI-334 sayfa.
SHIRER,W.L. Berlin diary. The journal of a Foreign Correspondent, 1934-1941 New
York, 1941, VI-605-XXI sayfa.

E) Tarih Aratrmalar ve Siyaset Hayatna Toplu Baklar

Washingtondan Cenovaya. (Yazlar Derlemesi.) Moskova, 1922, 131 sayfa.
ekoslovakya olaylar zerine (Pravda zvestiya gazeteleriyle Propagandist dergisinde kan yazlar. Stalingrad 1938, 64 sayfa.
BOKOV, B. Balkanlarda yeni bir patlamann arifesinde. Moskova, 1934, 103 sayfa
(talya ile Yugoslavya arasndaki uyumazlklar).
BOKOV, B. Balkanlar ve uluslararas emperyalizm. Moskova, 1936, 151 sayfa.
BORSOV, A. Alman-Japon anlamas (Doudaki sava yuvas). Moskova, 1937, 103
sayfa.
DAEVSK, G. spanyadaki beinci faist kol, Moskova, 1938, 112 sayfa. (Sovyet
Sosyalist Cumhuriyetleri Birlii. Dnya ekonomisi ve politikas Enstits.)
GUROVSK, A. 1918-1919 yllarnda Rusyann gneyindeki Fransz mdahalesi.
Moskova,Leningrad, 1928, 268 sayfa.
GURENKO, V. 1918-1920 yllar arasnda Buryat-Moolistandaki yabanc mdahalesi. Ulan Ude, 1940, 110 sayfa. Dilbilim, edebiyat ve tarih konularnda BuryatMool bilimsel aratrmalar Enstits.
HELBRAS, P. Fransann d ve i politikas. Moskova, 1939, 176 sayfa. (Sovyet Sosyalist
Cumhuriyetleri Birlii. Dnya ekonomi ve politikas Enstits.)
VANOV, L. Emperyalist Devletler arasndaki deniz rekabeti. Moskova-Leningrad
1936, 292 sayfa. (Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birlii. Dnya ekonomi ve politikas Enstits.)
VANOV, L. Silahszlanma Konferansnn baarszl. (Ek: Belli bal Konferans belgeleri.) Harkov, 1934, 457-6 sayfa. (Komnizm Akademisi. Dnya ekonomi ve politikas Enstits.)
768

Ruhr sorunu zerine belgeler. (Alman topraklarnn Fransa-Belika tarafndan igalinin sonularnn tarihi.) Moskova, 1923, 219 sayfa.
Tazminatlar sorununda yeni bir aama. E. VARGA, V. GORFNKEL, T. LOUFBOHEN,
A. ROMANSK ve . FENGARn katklaryla gerekleen kolektif yapt. Moskova,
1929, 184 sayfa. (Komnizm Akademisi. Dnya ekonomi ve politikas Enstits.)
Young plan. Tam metin ve G. Solovey (ile arkadalarnn) yazlar. F. Rotsteinn nszyle ve ynetiminde. Moskova, 1930, 291 sayfa.
KOGAN, A. Kahraman in halknn Ulusal Kurtulu Sava. Moskova, 1939, 144 sayfa
(Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birlii Bilimler Akademisi. Dnya ekonomi ve
politikas Enstits.)
KORVATSK, V. Pan-Avrupa ve Tuna Federasyonu. Moskova, 1933, 226 sayfa.
Kuzey-Dou Afrika iin yaplan mcadele. (Yazlar.) Malzemeler ve haritalar. Moskova,
1936, 88 sayfa.
LEMN, . Saldrganlar blou zerine. Moskova-Leningrad, 1938, 96 sayfa.
LEMN, . Almanya ve Japonyadaki sava propagandas. Moskova, 1934, 171 sayfa.
(Komnizm Akademisi. Dnya ekonomisi ve politikas Enstits.)
Kapitalist lkelerdeki silahlar. E. Varga ynetiminde yaynlanmtr. Moskova, 1938,
239 sayfa. (Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birlii Akademisi. Dnya ekonomi ve
politikas Enstits.)
LSOVSK, P. talyan faizminin Etiyopya maceras. Moskova-Leningrad, 1939, 244
sayfa. (Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birlii Bilimler Akademisi. Dnya ekonomi ve politikas Enstits.)
Manuryann igali ve emperyalistlerin mcadelesi. Yazlar ve belgeler derlemesi.
Moskova, 1932, 168 sayfa. (Komnizm Akademisi. Dnya ekonomisi ve politikas
Enstits., Smrgeler seksiyonu, in kesimi.)
SEGAL, J. Alman faizminin macerac politikas ideolojisi. Moskova, 1939, 200 sayfa.
STEIN, B. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birliinin d ticaret politikas. MoskovaLeningrad, 1925, 140 sayfa.
STEIN, B. ve RAPOPORT, A. 12 Ekim 1925 tarihinde imzalanan Sovyet-Alman ticaret
anlamas. Moskova-Leningrad, 1926, 278 sayfa.
TERENTEV, N. Uzak Doudaki sava yuvas. Moskova, 1934, 256 sayfa.
TRENN, . Faist Alman diktatoryasnn ileyi dzeni. Takent, 1942, 231 sayfa. (Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birlii Bilimler Akademisine bal Hukuk
Enstits.)
VARGA, E. Dawes plan ve 1924 Dnya bunalm. Moskova, 1925, 127 sayfa.
VARGA, E. Portekiz ve spanyadaki faist mdahale. Moskova, 1937, 32 sayfa.
VOTNSK, G. Dou in demir yolu hatt ve emperyalistlerin in politikas. Moskova,
1930, 72 sayfa. (Komnizm Akademisi. Dnya ekonomisi ve politikas Enstits.)
YAN U LAY. Japon emperyalistleri anghayda. Moskova, 1932, 80 sayfa. (Komnizm
Akademisi. Dnya ekonomisi ve politikas Enstits.)
AHLERS, J. Japan closing the open door in China Prepared under the auspices of the
Council of nternational Affairs. unging-anghay, 1940. VIII-140 sayfa (Political
and economic studies. No 8).
AMERY, L.S. The German colonial claim Londra-Edinburgh, 1939, 19 sayfa.
769

ANDRE, A. La rvolte Druze et linsurrection de Damas 1925-1926 (1925-1926 yllarndaki Drzi ayaklanmas ve am kalkmas). Paris, 1937, 243 sayfa. (Bibliothque
Historique -Tarih Kitapl).
AULD, G.P. The Dawes plan and the new economics. With foreword by R.C. Dawes
Garden City-New York, 1927, 317 sayfa.
The background and isues of the war. By H.A.L. Fischer, A.D. Lindsay, G. Murray and
others. Oxford, 1940, VI-141 sayfa.
BASTIN, J. Laffaire dEthiopie et les diplomates (1934-1937) (Etiyopya davas ve diplomatlar, 1934-19377. Brksel-Paris, 1938, 419 sayfa.
BEER, M. Die Auswrtige Politik das dritten Reiches. 3. Aufl. Zrich, 1935, 171 sayfa.
BERNHARDT, G. Die Deutsche Tragdie. Der Selbstmord einer Republik. Prag, 1933,
342 sayfa.
BERTHAM, J. Nord China front Londra, 1939, XVI-514 sayfa.
BISSON, T.A. American policy in the Far East, 1931-1940. New York, 1940, XI-62
sayfa (nstitute of Pacific Relations).
BISSON, T.A. Japan in China. New York, 1938, 417 sayfa.
BLONDEL, G. Le triomphe du Germanisme (Alman rklnn zaferi). Paris, 1934,
182 sayfa.
BLUM, L. Les problmes de la paix (Barn sorunlar). Paris, 1931, 213 sayfa.
BONN, M.I. Der neue Plan als Grundlage der deutschen Wirtschaftpolitik MnihLeipzig, 1930, VIII-266 sayfa (Verffentlichungen des Instit. fr Finanzwesen an
der Handels-Hochschule. Berlin.
BONNAMOUR, G. Le rapprochement Franco-Allemand. Edition augm de trente
pices Jointes. Comprenant: Les paiments Allemands. Le plan Dawes, les correnpondances diplomatiques entre lAngleterre et la France au sujet des traits signs
Locarno et le texte complet des dits taits (Fransz-Alman yaknlamas. Otuz belge eklenerek geniletilmi bask. Ek blm unlar iermektedir: Alman borlar,
Dawes plan, ngiltere ile Fransa arasnda Locarnoda imzalanm olan anlamalar
hakknda yaplan diplomatik yazmalar ve sz konusu anlamalarn tam metni).
Paris, 1927, 386 sayfa.
BONNEL, A. Th. German control over international economic relations, 1930-1940
Urbana (Illinois-A.B.D.), 1940, 167 sayfa (Illinois studies in social sciences, vol.
26).
BONY, R. Dsarmement naval. La confrence de Londre (Denizde silahszlanma.
Londra Konferans). Paris, 1930, 284 sayfa.
Britain in depresion. A record of British industries since 1929. Prepared by a Research
committee of the economic and statistic section of the British association. Londra,
1935, VIII-473 sayfa.
BROMLEY, J. ve COATES, W.P. The Ottawa Conference and Anglo-Soviet trade...
With a pref. by G. Ansbury.
BUCKLEY, H. Life and death of the Spanish republic. Londra, 1940, 431 sayfa.
BUK, P. La tragdie Tchcoslovaque de Septembre 1938 Mars 1939 (Eyll 1938den
Mart 1939a ekoslovak tragedyas). Paris, 1939, 207 sayfa.
CAMERON, E.R. Prologue to appeasement Washington, 1942, 228 sayfa.
770

CANTALUPO, R. LItalia Musulmana Roma, 1928, 434 sayfa.

CHANDAN, K.S. Les nouveaux Balkans. Le pacte Balkanique. Le rapprochement
Bulgaro-Yougoslave et le Roi III.Boris (Yeni Balkanlar. Balkan pakt. BulgarYugoslav yaknlamas ve Kral III.Boris.) Paris, 1934, 270 sayfa.
CHAMBERLAIN, W.H. Japan over Asia. Boston, 1937, XII-395 sayfa (Atlantic montly
pres book).
CHANG CHUNG TAO. Les traits ingaux de la Chine et lattitude des puissances
(inin eit olmayan bir ekilde imzalad anlamalar ve byk Devletlerin tavr).
Paris, 1929, 216 sayfa.
CHAPUT, D.A. Disarmament in British Foreign policy Londra, 1935, 432 sayfa.
CHARLES, R. Le statut de Tanger, son pass, son avenir (Tanca kentinin stats, gemii ve gelecei). Cezayir, 1927, 193 sayfa.
CHURCHILL, W.S. While England slept. A survey of world afairs, 1932-1938... With a
pref, and notes by R.S. Churchill, New York, 1938, XII-404 sayfa.
COCKBURN, C. Britains Cliveden set. Current History 1938 ubat says, s. 31-34.
La Confrence montaire et conomique (Londres, 1933). Expos des travaux prliminaires, suivi dun expos sommaire des principaux antrieurs de
eorganisation conomique et fiancire de la Socite des Nations (Moneter ve ekonomik Konferans (Londra, 1933). Milletler Cemiyetinin belli bal almalarnn
toplu bir aklamasyla izlenen, hazrlk almalarnn aklamas). Cenevre, 1933,
105 sayfa (Socit des Nations. Secrtariat -Milletler Cemiyeti -Sekreterlik).
COUDENHOVE-CALERGI, R.N. Crusade for Pan-Europe New York, 1943, 318 sayfa.
COULON, P. La confrence du dsarmement (Silahszlanma Konferans). Paris, 1934,
238 sayfa.
Dantzig et quelques aspects du problme Germano-Polonais par H. Strasburger,
C. Smogorzewski, etc. (Dantzig ve Almanya-Polonya sorununun baz yanlar.
Yazanlar: H. Strasburge, C. Smogorzewski ve bakalar). Paris, 1932, VI-315 sayfa
(Publications de la Conciliation nternationale. Bulletins no. 1-5, 1932-Uluslararas
Uzlama (rgt) yaynlar. 1-5 numaral bltenler, 1932).
DAWES, R.C. The Dawes plan in the making... With foreword by F.O. Lewden
Indianapolis A.B.D.), 1925, 525 sayfa.
DEAK, F. The Hungarian-Rumanian land dispute: A study of Hungarian property
rights in Transsylvania, under the treaty of Trianon. With an introd by G.W.
Wickersham New York, 1928, XIV-272 sayfa.
DENDIAS, M. Lorganisation du Proche-Orient et le mouvement de rapprochement
bBlkanique... Prf. de H. d. Jouvenel (Yakn Doudaki rgtlenme ve Balkanlardaki
yaknlama hareketi... H. de Jouvenelin nszyle) Paris 1935, 182 sayfa.
DEVOGHEL, E. La question Romain sous XII.Pie et Mussolini (XII.Pien papalk ve
Mussolininin iktidar dneminde Roma sorunu). Paris, 1929, IV-339 sayfa.
DOBRIN, C.J. Les optionnaires Hongrois et la Rforme agraire Roumaine (Macar seicileri ve Romen toprak Reformu). Paris, 1929, 249 sayfa.
DURAND, R. Le Problme de Tanger. Prf. de J. Bainville (Tanca sorunu. J. Bainvillein
nszyle). Paris, 1926, 132 sayfa.
DUTCH. O. (takma ad.) Hitlers 12 apostles. New York, 1940, 549 sayfa.
771

ERCKNER, S. LAllemagne, champ de manoeuvre. Le fascisme et la guerre. Prsent

par P. Langevin, L. Lvy-Bruhl et M. Prenant. Adapt de lAllemand par L. Limon
(Almanya, manevra alan. Faizm ve sava. P. Langevin, L. Lvy-Bruhl ve M.
Prenantn tantma yazlaryla. Almancadan uyarlayan: L. Limon). Paris, 1939,
X-219 sayfa. Institut pour ltude du fascisme-Faizm zerine incelemeler ve aratrmalar Enstits).
ERCKNER, S. Die grose Lge. Hitlers Verscwrung gegen den Frieden Paris, 1936,
250 sayfa.
FABRE-LUCE, A. Locarno sans rves (Hayallerden arndrlm olarak Locarno).
Paris, 1927, 242 sayfa.
FALCON, C. Madrid. Chronique. Traduit de lEspagnol par G. Benichou (Madrid.
Kronik. spanyolcadan eviren: G. Benichou). Paris, 1939, 358 sayfa.
FLESHER, W. Our enemy Japan. (Garden City-New York, 1943, IX-236 sayfa).
Francos rule. Back to the Middle Ages. A survey. (Londra, 1936, XIII-234 sayfa).
FRIEDMAN, I.S. British relations with China. 1931-1939. New York, 1940, X-X-255
sayfa (Institute of Pacific Relations Inquiry series).
GANNES, H. ve REPARD, Th. Spain in revolt. 2ed ed. revised. New York, 1937 XII235 sayfa.
GARMER, J.P. La tragdie de Dantzig (Danzig tragedyas). Paris, 1935, 276 sayfa.
GAULIS, B.G. La question Arabe. De lArabie du Roi Ibn Saoud lindpendance
Syrienne (Arap sorunu. Kral bn Saudun Arabistanndan Suriyenin bamszlna). Paris, 1930, 308 sayfa.
Germanys colonial demands... with a concluding chapter b, V. Harlow. Londra, 1939,
XII-272 sayfa.
GLASGOW, G. From Dawes to Locarno; being a critical record of an important achievent in European diplomacy 1924-1925. With a foreword by J. R. Mac Donald
Londra, 1925, XIV-185 sayfa.
GOIFFON, P. Les causes coloniales dans les accords Franco-taliens du 7 Janvier 1935
(7 Ocak 1935 tarihinde yaplan Fransz-talyan anlamalarndaki smrge sorunlarna ilikin hkmler. Lyon, 1936, 210 sayfa.
GREER, G. The Ruhr-Lorraine industrial problem. A study of the economic inter-dependence of the two regions and their relation to the reparation question. Londra,
1925, XX-348 sayfa.
HARRIS, W.B. France, Spain and the Rif (Fransa, spanya ve Rif). Londra, 1927, XII338 sayfa.
HEARNSHAW, F.J. C. Prelued to 1937. Being a sketch of the critical years A.D. 19311936 Londra, 1937, IX-180 sayfa.
HEIDEN, K. Geschisthe der National Sozialismus. Die Karriere einer Idee Berlin,
1933, 304 sayfa.
HEIDEN, K. One man against Europe. New York, 1939, 279 sayfa.
HENRI, E. Litler over Europe?.. Transl. M. Davidson. Londra, 1934, VIII-307 sayfa.
HERNANDEZ MIR, F. Del desastre a la victoria (1921-1926). El Rif por Espana
Madrid, 1927, 244 sayfa.
HIGHLEY, A. The first sanctions eqperiment (A study of League procedures). Cenevre,
772

1938, 141 sayfa (Geneve studies. Vol. 9. No 4, 1938).

HOEPLI, H.U. England im Nahen Osten. Des Knigreich Irak und die Mossulfrage
Erlangen, 1931, XTI-168 sayfa (Erlangen Abhandlungen zur mitleren und neuren
Geschichte. Bd. 10).
HOLCOMBE, A.N. The Chinese revolution. A phase in the regeneration of a world
power Cambridge. Mass. (A.B.D.), 1930, XIV-401 sayfa (The Bureau of international research of Harvard University and Radcliff College).
HUBERT-JACQUES, A. Laventure Riffaine et ses dessous politiques (Rif meceras ve
iin siyasal iyz). Paris, 1927, 378 sayfa.
Information and opinion concerning the Japanese invasion of Manchuria and Shanghai
from sources other than Chinese. Ed. by K.N. Lei anghay, 1932, XI-445 sayfa.
Die interallierten Schulden. Ihre Entstehung und die ihre Behandlung im Young. Plan.
Bearb. im Statistischen Reichsammt Berlin, 1930, 202 sayfa. (Einzelschriften zur
Statistik des Deutschen Reichs. No 11).
JOHNSTONE, W.C. The United States and Japans new order... Reved. Londra, 1941,
XII-403 sayfa.
KELCHNER, W.H. Latin American relations with the League of Nations Boston, 1930,
207-XIII sayfa (World peace foundation pamphlets).
KER, A. Le Comit des forges et loccupation de la Ruhr (Demir dkmhaneleri
Komitesi ve Ruhrun igali. Paris 1923, 32 sayfa).
KERNER, R.J. ve HOWARD, H.N. The Balkan Conferences and the Balkan Entente,
1930-1935 Berkeley (A.B.D.). 1936, 271 sayfa.
KING, W.V.K. Wellington Koos Foreign policy anghay, 1931, 141 sayfa.
KLOTZ, H. Germanys secret armaments. Tr. by H.J. Stenning. Londra, 1934, 190 sayfa.
KOEVES, T. Satan in top hat. The biography of Franz von Papen New York, 1941,
X-359 sayfa.
LANIA, L. Der Hitler-Ludendorff Prozess. Berlin, 1925, 134 sayfa.
LAPRADELLE, A.G. Le conflit talo-Ethiopien (talya-Etiyopya atmas. Paris, 1936,
672 sayfa).
LIPPMAN, W. The United States in world affairs. An account of American Foreign
Relations 1932. New York-Londra, 1933, XVI-355 sayfa.
LOOSLI-USTERI, C. Geschichte der Konferenz fr die Herabsetzung und die
Begrenzung 1932-1934. Ein politischer Weltspiegel Zrih, 1940, XXII-867 sayfa.
LUDECKE, K.G.W. I knew Hitler. The story of a Nazi who escaped the blood purge
New York, 1938, XIV-814 sayfa.
MACHRAY, R. The stuggle for the Danube and the Little Entente 1929-1938 Londra,
344 sayfa.
MARTELLI, G. Italy against the world. The first complete and impartial account of
Italys repudiation of the League and her conquest of Abyssinia by an English author writing with an intimate knowledge of the facts Londra, 1937, XII-316 sayfa.
MAUPAS, J. La Sarre et son rattachement lAllemagne (Sarre ve bu blgenin
Almanyaya balan). Paris, 1936, 293 sayfa.
MILLER, D.H. The peace pact of Paris. A study of the Briand-Kellogg treaty New
York-Londra, 1928, VII-287 sayfa.
773

MONCHICOURT, C. Les Italiens et laccord Laval-Mussolini de 1935 (talyanlar ve

1935 ylndaki Laval-Mussolini anlamas). Paris, 1938, 233 sayfa.
MONTESQUIEU-FEZENSAC, P. Rapports de la Papaut avec le Royaume dItalie depuis 1870. Le trait de Latran, 11 Fvrier 1929 (Papalk Devletinin 1870 ylndan
bu yana talya Krallyla olan ilikileri. 11 ubat 1929 tarihinde imzalanan Latran
anlamas). Paris, 1936, 151 sayfa.
MORROW, I.F.D. The peace settlement in the German-Polish border-lands. A study
of conditions to day in the pre-war Prussian provinces of East and West-Prussia,
Londra, 1936, XIV-558 sayfa.
MOULTON, H.G. ve MOGUIRE, C.E. Germanys capacity to pay. A study of the
reparation problem. Washington, 1923, XIII-384 sayfa (Inst. of economics.
Investigations in int. economic reconstruction).
MYERS, D.P. Origin and conclusion of the Paris pact. The renunciation of war as an
instrument of national policy. Boston, 1929, VIII-227 sayfa (World peace foundation pamphlets. Vol. 12 No. 2).
MYERS, W.S. The Foreign policies of Herbert Hoover, 1929-1933. New York, 1940,
259 sayfa.
The Nazi conspiracy in Spain. By the editor of the Brown book of the Hitler terror.
Transl. from the German manuscript by E. Burns. Londra, 1937, 256 sayfa.
NCOLSON, H. (ve arkadalar). Germany and the Rhineland. A record of the proceeding if the three meetings held at Chatam house on March 18th, March 25 the and
April 2nd, 1936... Together with observations by A.V. Alexander and oth. Londra,
1936, 72 sayfa (Special suppl. to nternational Affairs).
NKOLICH, D. Les diffrents de frontires de lAlbanie et le trait talo-Albanais du 27
Novembre 1926 (Arnavutlukun snr anlamazlklar ve 27 Kasm 1926 tarihinde
imzalanan talyan-Arnavut anlamas). Paris, 1927, 231 sayfa.
NONU, J.M. Le rglement des dettes interallies et le plan Dawes (Mttefikler-aras
borlarn denme tarz ve Dawes plan). Paris, 1929, 630 sayfa.
Nuremberg contre lAllemagne. Un congrs contre la libert et la paix (Almanyaya
kar Nuremberg. Hrriyete ve bara kar bir kongre). Paris, 1936, 159 sayfa.
OCONROY, T. The menace of Japan. 3d mpr. ed. Londra, 1933, 294 sayfa.
PADELFORD, N.J. International law and diplomacy in the Spanish civil strife. New
York, 1939, XXVII-710 sayfa (Bureau of international research. Harvard University
and Radcliffe College).
PADELFORD, N.J. Peace to the Balkans. New York, 1935, 318 sayfa.
Pas de blocus contre lEspagne rpublicaine! Dclarations de J. Duclos, J. Zyromski, E.
Hnaff, G. Branting leur retour dEspagne devant la Confrence de la presse le
16 Septembre 1936 (Cumhuriyeti spanyaya kar abluka olmaz! spanya dn
16 Eyll 1936 tarihinde yaptklar basn konferansnda J. Duclos, J. Zyromski, E.
Hnaff, G. Brantingin demeleri). Paris, 1936, XXVII-122 sayfa.
PASSE, G. Le plbiscite de la Sarre (Sarre plebisiti). Paris, 1935, 275 sayfa.
PERI, G. Genve-Locarno. La Socit des Nations et le pacte de garantie. Prf. de A.
Marty (Cenevre-Locarno. Milletler Cemiyeti ve garanti anlamas. A. Martynin
nszyle). Paris, 1926, 164 sayfa.
774

PERTINAX. Le partage de Rome (Romann bllmesi). 11.Bask. Paris, 1929, 310

sayfa.
PICKENS, R.S. Storm clouds over Asia. Our growing Pacific problem. New YorkLondra, 1934, X-251 sayfa.
PINON, R. La bataille de la Ruhr 1923 (1923 ylndaki Ruhr sava). Paris 1924, 361
(Chroniques de Ministre Poincar, 11-Poincar hkmetinin kronikleri. 11).
RAUSCHHING. H. The voice of destruction (Hitler speaks). New York, 1940, VIII295 sayfa.
REYNOLDS, B.T. The Saar and the Franco-Germaan problem. Londra, 1934, 279 sayfa.
RIDLEY, F.A. Mussolini over Africa. Londra, 1935, VIII-144 sayfa.
RIDLEY, F.A. Next years war? A study of irval imperialisms. Londra, 1936, 214 sayfa.
ROBINSON, J. Kommentar der Konvention ber das Memelgebiet vom 8. Mai 1924.
Cilt 1-2. aunas, 1934.
ROGGE, A. Die Verfassung des Memelgebiets. Ein Kommenta zur Memelkonvention.
Berlin, 1928, XVI-494 sayfa. (Handbcher des Ausschusses fr Minderheitenrecht.
Hrsg. von M.H. Boehm).
ROUSSEAU, Ch. Le conflit talo-Ethiopien devant le droit international. Prf. de G.
Scelle (Devletler hukuku karsnda talya-Etiyopya atmas. G. Scellein nszyle). Paris, 1938, XI-280 sayfa.
The Saar problem. Issued by the Information department. Royal institute of
nternational Affairs. Londra, 1934, 40 sayfa. (Information department papers. No.
11, 14).
The Saar plebiscite. Cenevre, 1935, 41 sayfa (League of Nations questions. 1).
SARAILIEFF, G.V. Le conflit Grce-Bulgare dOctobre 1925 et son rglement par
la Socit des Nations (Ekim 1925teki Yunan-Bulgar atmas ve atmann
Milletler Cemiyeti tarafndan zl). Amsterdam, 1927, 165 sayfa.
SCHACHT, H. Das Ende der Reparationen. Oldenburg, 1931, 246 sayfa.
SCHUMAN, F.L. Europe on the eve. The crisis of diplomacy, 1933-1939. New YorkLondra, 1939, XV-573-XIII sayfa.
SHOTWELL, J.T. War as an instrument of national policy and its renunciation in the
pact of Paris. New York, 1929, X-310 sayfa.
SIMONE, A. (Takma ad). Jaccuse! The men who betrayed France. Introduction b, C.
Beals. Paris, 1945, 354 sayfa.
SIRDAR IKBAL ALI SHAH. The tragedy of Amanullah. Londra, 1933, 288 sayfa.
SPIELHAGEN, F. Spione und Verschwrer in Spanien. Nach offiziellen
NationalSozialistischen Dokumenten. Paris, 1936, 176 sayfa.
STIMSON, H.L. The Far Eastern crisis. Rocellections and observations. New YorkLondra, 1936, XII-293 sayfa.
STRUPP, K. Das Werk von Locarno. Eine Vlkerrechtlich-politische Studie. BerlinLeipzig, 1926, 180 sayfa.
STUART, G.H. The international city of Tangier. Stanford niversitesi (California),
Londra, 1931, XIII-323 sayfa.
STUDNICKI, W. System polityczny Europy a Polska. Varova, 1935, 325 sayfa.
SUCHE, J. Der Meerengenvertrag von Montreux vom 20. Juli 1936 und seine
775

Vorgeschichte (seit 1918). Mnih-Leipzig, 1936, 73 sayfa. (Neue Reihe staatswissenschaftlicher Arbeiter.. H. 4).
Survey of American Foreign Relations. Ed. by Ch. P. Howland. Cilt 1-4. New Haven,
1928-1931. (Publications of the Council on Foreign Relations).
TULLIE, A.R. La Mandchourie et le conflit Sino-Japonais devant la Socit des Nations
(Milletler Cemiyeti nnde Manurya ve in-Japon atmas). Paris, 1935, 379
sayfa.
The United States in world affairs. An account of American Foreign Relations, 19321939 By W.H. Shepardson, in collaboration with W.D. Scroggs. New York-Londra,
1933-1939 (Council of Foreign Relations).
VIGILANTES, takma ad. Why we are losing the peace; the National governments
Foreign policy; its causes, consequences and cures. Londra, 1939, 192 sayfa.
WARSAMY, G.D. La convention des Dtroits (Boazlar anlamas). Paris, 1937, 158
sayfa.
WERTH, A. France and Munich before and after the surrender. New York-Londra,
1939, 447 sayfa.
WHEELER-BENNET, J.W. ve LATIMER, H. Informations on the reparation settlement
being the background and history of the Young Plan and the Hague agreements
1929-1930. With a foreword by Ch. Addis. Londra, 1930, 253 sayfa (Information
series. No. 6).
WHEELER-BENNET, J.W. The pipe dream of peace. The story of the collapse of disarmament. New York, 1935, XVI-302 sayfa.
WILLOUGHBY, W.W. Japans case examined, with supplementary chapters on the Far
Eastern policies of the United States, and the significance to the world of the conflict in the Far East. New York, 1940, X-237 sayfa.
WILLOUGHBY, W.W. The Sino-Japanese controversy and the League of Nations
Baltimore, 1935, 733 sayfa.
WIRSING, G. Deutschland in der Weltpolitik. Jena, 1933, 204 sayfa.
WOU, P. La vrit sur la Mandchourie. Prf. de M.C. Rousseau (Manurya konusundaki gerek. M.C. Rousseaunun nszyle). Paris, 1936, X-291 sayfa.

1919-1939 DNEM N YARDIMCI KAYNAKASI

(Bu dnemdeki uluslararas sorunlara ve Devletler hukuku uygulamalarna ilikin bilgi ve haber kaynaklar)

SOVYET SOSYALST CUMHURYETLER BRL:

Pravda (Hakikat), Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birlii Komnist (Bolevik) Partisi
Merkez Komitesinin ve Moskova Komitesinin organ. St.Petersburg-Moskova,
1912.

776

Izvestiya (Haberci): Asl ad: Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birlii Emeki

Milletvekilleri Sovyetlerinin Habercisi. Moskova, 1917.
Trud (Emek), Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birlii sendikalar Merkez Konseyinin
organ. Moskova, 1921.

BYK BRTANYA:
Times, Londra, 1785.
Manchester Guardian. Manchester, 1821.
News Chronicle. Londra, 1846.
Daily Telegraph and Morning Post. Londra, 1855.
Daily Herald. Londra, 1912.
Daily Worker. Londra, 1930.

AMERKA BRLEK DEVLETLER:

New York Herald Tribune. New York, 1841.
New York Times. New York, 1851.

FRANSA:
Le Temps. Paris, 1861.
Journal Officiel de la Rpublique Franaise. Paris, 1869.
LHumanit. Paris, 1904.
LOeuvre. Paris, 1904.
LErre Nouvelle. Paris, 1917.
Le Populaire. Paris, 1918.

BELKA:
ndpendance Belge. Brksel, 1829.

SVRE:
Neue Zricher Zeitung. zrih, 1779.
Journal de Genve. Cenevre, 1826.

ALMANYA:
Vossische Zeitung. Berlin, 1704.
Klnische Zeitung. Kolonya, 1802.
Frankfurter Zeitung. Frankfurt, 1856-1943.
Berliner Tageblatt. Berlin, 1871.
Vorwrts. Berlin, 1884-1933.
Vlkischer Beobachter. Mnih, 1886.
Die Rote Fahne. Berlin, 1918-1933.

777

TALYA:
Il Cordiere della Sera. Milano, 1883.
Il Giornale dItalia. Roma, 1901.
Il Popolo dItalia. Milano, 1913.

AVUSTURYA:
Neue Freie Presse. Viyana, 1864.

VATKAN:
LOsservatore Romano. Vatikan Sitesi, 1861.

B) Dergiler
SOVYET SOSYALST CUMHURYETLER BRL:
Kzl Arivler. ileriyle grevli Halk Komiserlii Arivleri yksek ynetim kurulunca
yaynlanan tarih dergisi. Moskova, 1922-1941.
Bolevik. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birlii Komnist (Bolevik) Partisi Merkez
Komitesinin teorik ve politik dergisi. Moskova, 1924.
Dileriyle grevli Halk Komiserlii Blteni. Moskova, 1920-1922.
Dnya ekonomisi ve politikas. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birlii Bilimler
Akademisine bal Dnya ekonomisi ve politikas Enstitsnn dergisi. Moskova,
1926.
Marksist Tarihi. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birlii Bilimler Akademisine bal
tarih Enstitsnn dergisi. Moskova, 1926-1941 (1941 ylnn ortasndan itibaren
Tarih Dergisi ile birlemitir).
Tarih Dergisi. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birlii bilimler Akademisine bal
Tarih Enstitsnn dergisi. Moskova, 1941-1945.
Dileriyle grevli Halk komiserliinin Habercisi. Moskova, 1919-1920.
Barsever. Siyasal, ekonomik ve sosyal dergi. Moskova, 1934-1938.
Uluslararas hayat. Dileriyle grevli Halk Komiserliinin dergisi. Moskova, 19221930.

BYK BRTANYA:
Observer. Londra, 1791.
Economist. Londra, 1843.
Saturday Review. Londra, 1855-1938.
Fortnightly. Londra, 1865 (eski adyla: Fortnightly Review).
Contemporary Review. Londra, 1866.
Nineteenth Century and After. Londra, 1877.
National Review. Londra, 1883.
English Review. Londra, 1908-1937 (1938 ylnda National Review olmutur).
778

Round Table. Londra, 1910.

Near East and India. Londra, 1911-1935.
New Statesman and Nation. Londra, 1913 (1931 ylna kadar da New Statesman adyla
kmtr).
Bulletin of nternational News. Londra, 1924.
International Affairs (Royal Institute of nternational Affairsin Dergisi). Londra, 1927.
Political Quarterly. Londra, 1930.

AMERKA BRLEK DEVLETLER:

World Affairs. Washington, 1837.
Nation. New York, 1865.
Political Science Quarterly. Academy of political science of Columbia Universitynin
Dergisi. New York, 1886.
American Journal of nternational Law. Washington, 1907.
New Masses. New York, 1911.
Current History..., New York, 1914.
New Republic. New York, 1914.
Foreign Policy Bulletin. Foreign Policy Associationun Dergisi. New York, 1921.
Foreign Affairs. New York, 1922.
Pasific Affairs. Institute of Pasific Relationsn Dergisi. New York, 1926.
Foreign Policy Reports. Foreign Policy Associationn Dergisi. New York, 1926.
Chronicle of World Affairs. New York, 1928.
Journal of Modern History. Chicago, 1929.

FRANSA:
Revue des Deux Mondes. Paris, 1829.
Revue Bleue. Paris, 1863.
Journal du Droit nternational. Paris, 1874.
Nouvelle Revue. Paris, 1879.
Revue dHistoire Diplomatique. Socit dHistoire Diplomatiquein Dergisi. Paris, 1887.
Revue Mondiale. Paris, 1890.
Revue de Paris. Paris, 1894.
Revue Gnrale du Droit nternational Public. Paris, 1894.
Revue Politique et Parlementaire. Paris, 1894.
Revue Critique du Droit nternational. Paris, 1905.
Correspondance dOrient. Questions Mditerranennes. Paris, 1908.
Europe Nouvelle. Revue des Questions Extrieures... Paris, 1918 (ki ayda bir: Europe
Nouvelle Documentaire balyla bir ek kartr).
Revue de France. Paris, 1921.
Revue dHistoire Moderne. Socit dHistoire Modernein Dergisi. Paris, 1926.
Affaires Etrangres. Revue. Manuelle de Documentation nternationale et
Diplomatique. Paris, 1931.
Chronologie Politique nternationale. Paris, 1936.
779

ALMANYA:
Neue Zeit. Wochenschrift der deutschen Sozialdemokratie. Stuttgart, 1882-1933.
Sozialistische Monatshefte. Berlin, 1897-1932.
Weltwirtschaftliches Archiv. Zeit des Instituts fr Weltwirtschaft und Seeverkehr der
Universitt Kiel, 1913.
Vierteljahrschrift fr Politik und Geschichte. Berlin, 1917 (1929 ylna kadar: Archiv
fr Politik und Geschichte adyla yaynlanmtr).
Europische Gesprche. Hamburger Monatshefte Auswrtige Politik. Berlin, 19221933.
Berliner Monatshefte. Zeitschrift fr die Neueste Geschichte. Berlin, 1923.
Europische Revue. Berlin-Stuttgart, 1925.
Deutsche Diplomatisch-Politische Korrespondenz. Berlin, 1926.
Diplomaten Zeitung. Berlin, 1927.
Monatshefte fr Auswrtigen Politik. (Deutsches Institut fr Aussenpolitische
Forschung.) Essen, 1934.

TALYA:
Politica. Roma, 1918.
Rassegna di Politica nternazionale. (Instituto per gli Studi di Politica nternazionale.)
Milano, 1934.
Storia e Politica nternazionale. Rassegna Trimestrale. Milano, 1939.

1919-1939 DNEM N BELL BALI

BBLYOGRAFK BELGESEL YAPITLAR
A) D likiler
Annotated bibliography on disarmament and military questions, prepared by the
Library of League of nations. Cenevre, 1931, 163 sayfa.
Annual register; a review of public events at home and abroad.. New series. LondraNew York, 1920.
Bibliographische Vierteljahrshefte der Weltkriegsbcherei. Stuttgart. Hft. 5.
Bibliographie zur Geschichte d. Nachfolgestaaten. 2. erg. Aufl., 1935, 99 S. Hft.
10. Bibliographie zur Geschichte des Britischen Reiches in der Nachkriegszeit.
2. erg. Aufl., 1937, 73 S. Hft. 16. Bibliographie zur Geschichte Frankreichs in
der Nachkriegszeit, 1938, 79 S. Hft. 19. Bibliographie zur GeschichteItaliens in
der Nachkriegszeit. 2. erg. Aufl., 72 S. Hft. 23/24/25. Bibliographie zur neusten
Geschichte der Vereinigten Staaten, 1940.
Catalogue of printed books in the library of the Foreign office. Londra, 1926, 1587 sayfa.
LANGER, W.L. ve ARMSTRONG, H.F. Foreign Affairs bibliography. A selected and
annotated list of books on nternational Relations. 1919-1932. New York-Londra,
1933, XVII-551 sayfa.
780

List of the serial publications of Foreign Governments 1815-1931. Ed. by W. Grigory.

New York, 1932, 8-720 sayfa.
MEYER, J. Official publications of European Governments. Paris, 1929.
SMOGORZEWSKI, C. Abrg dune bibliographie relative aux relations GermanoPolonaises (Almanya-Polonya ilikileri zerine ksa bir kaynaka). Paris, 1933,
144 sayfa (Problmes politiques de la Pologne contemporaine, III (Supplment)
-ada Polonyann siyasal sorunlar, III (Ek)).
STRUPP, K. Bibliographie du droit des gens et des Relations nternationales
(Uluslararas hukuk ve uluslararas ilikiler kaynakas). Lead (Hollanda), 1938,
XVIII-521 sayfa.
SVEISTRUP, H. Die Schuldenlast des Weltkrieges. Quellen-und Literatur-Nachweis
zu den Interallierten Kriegschulden, den Reparationen und dem Dawes-Plan.
1918-1928. Berlin, 1929, X-277 sayfa.
SVEISTRUP, H. Bndnis-Schulden und Kriegs-Tribute. Vom Dawes-plan zum
Youngsplan und Neuen Plan 1928-1930. Literaturnachweis. Berlin, 1931, 111 sayfa.
REISMULLER, G. ve HOFMANN, J. Zehn Jahre Rheinlaandbesetzung. Beschreibendes
Verzeichnis des Schrifttums ber die Westfragen mit Einschluss des Saargebietes
und Eupen-Malmedys. Die selbst-stndig erschienenen Shriften. Breslau, 1929,
XII-371 sayfa.

Paris Bar Konferans

ALMOND, N. ve LUTZ, R.H. An introduction to a bibliography of the Paris Peace
Conference. Collections of sources, archive publications and source books. Londra,
1935, 32 sayfa (Hoover war library bibliographical series. II).
ROTHBARTH, M. Bibliographie zum Vertrag von Versailles. Mannheim-Berlin, 1925,
36 sayfa (Vorabdruck aus dem Archiv der Friedensvertrge. Bd 2).

Milletler Cemiyeti
BREYCHA-VAUTHIER, A.C. La Socit des Nations. Centre dtude et source dinformation. Ce que contiennent ses publications. Introduction par T.P.
Sevensma. Prf. J. Avenol (Milletler Cemiyeti. nceleme merkezi ve haber alma
kayna. Yaynlarnn ierii. T.P. Sevensmann giri yazs ve J. Avenoln nszyle). Yeniden gzden geirilmi ve geniletilmi Franszca bask, Paris, 1937, 104
sayfa.
CARROLL, M.J. Key to League of Nations documents placed on public sale 19201929. Boston, 1930, 340 sayfa. Ek 1-4, 1931-1938.
Publications issued by the League of Nations (Catalogue of publications 1920-19357.
Cenevre, 1935, 213 sayfa. Ek 1-3, 1937-1939.

781

B) Dou Smrgeler
Manda Altndaki lkeler
BIANQUIS, Ph. J. Elments dune bibliographie Franaise de laprs-guerre pour les
Etats sous mandat du Proche Orient (Yakn Douda manda altndaki Devletler
iin sava sonrasn ieren bir Fransz kaynakasnn eleri). Beyrut, 1934, 208
sayfa.
Bibliographia dellImpero fascista (Colonie e possedimenti). Opere possedute dalla
Bibliotheca della Camera fascista. Roma, 1937, VIII-200 sayfa.
Bibliographie dune histoire coloniale (1900-1930), publie par A. Martineau, Roussier,
Tramond (1900-1930 dnemi iin bir smrge tarihi kaynakas. Yaynlayanlar:
A. Martineau, Roussier, Tramond). Paris, 1932, XVI-607 sayfa (Premier Congrs
International dhistoire coloniale. Paris, 1931 -1931 ylnda Pariste toplanan Birinci
Uluslararas smrge tarihi Kongresi).
HASKELL, D.C. Ethiopia and the Italo-Ethiopian conflict 1928-1936. A selected list of
references. New York, 1936, 13 sayfa.
KERNER, R. Northeastern Asia. A selected bibliography. Contributions to the bibliography of the relations of China, Russia and Japan with special reference to Korea,
Manchuria, Mongolia and Eastern in Oriental and European languages. Cilt 1-2.
Berkeley, California, 1930.
List of Works relating to the Mandates system and the territories under mandate, catalogued in the Library of the League of Nations. Cenevre, 1930, 106 sayfa. Birinci
ek. Cenevre, 1934, 56 sayfa.
List of references on Ethiopia (Abyssinia). Washington, 1935, 26 sayfa (U.S. Library of
Congress).
NACHOD, O. Bibliographie von Japan (Japonya kaynakas). Cilt 1-4. Leipzig, 19281935.
A post war bibliography of the Near Eastern mandates. A preliminary survey of publications on the social sciences. Dealing with Iraq, Palestine and Trans-Jordan and
the Syrian States from... 1918 to... 1929 English facs. Ed. by A. Faris. Gen. ed. S.C.
Dodd. Beyrut, Suriye, 1932, 248 sayfa. Publ. of the American University of Beirut.
Soc. science, series No. 1).
PRAESENT, H. ve HAENISCH, W. Bibliographie von Japan... Bd 5-6 des von O.
Nachod begonnenen Gesamtwerkes. Leipzig, 1937-1940.
SAVADJIAN, L. Bibliographie Balkanique (Balkan kaynakas). Cilt 1. Paris, 1931.
Selected bibliography of recent publications in the Library of the Royal Colonial institute illustrating the relations between Europeans and Colored Races. Comp. by E.
Lewin. Londra, 1926, 62 sayfa. Addenda to bibliography of relations with Colored
Races up to February 28, 1927 (1927).
SKAKOV, P. in iin kaynaka. 1730-1930 yllar arasnda in hakknda yaynlanan
kitap ve dergi yazlarnn sistematik endeksi. Moskova-Leningrad, 1932, XXIII,
843 sayfa.
Subject catalogue of the library of Royal Empire Society... Comp. by E. Lewin. Cilt 1-5.
Londra, 1930-1937.
782

VARLEY, D.H. A bibliography of Italian colonisation in Africa with a section on

Abyssinia. Londra, 1936, 92 sayfa. (Rolay Empire society and Royal Institute of
International Affairs).
Die Vertrge ber Besetzung und Rumung des Rheinlandes und die Ordonnanzen
der Interallierten Rheinlandoberkommission in Coblenz. Textausgabe der Vertrge
und der Ordonnanzen 1. bis 302. und der Anweisungen 1. bis 26. in Franzsisch
und Deutsch nebst einer Karte des besetzen Gebiets. Bearb. und mit Erluterungen
versehen von W. Vogels. Berlin, 1925, 398 sayfa. (Inter-allier Rhineland high commission).
WILSON, A.T. A bibliography of Persia (ran kaynakas). Oxford, 1930, X-253 sayfa.
Zusammenstellung der zwischen der Freien Stadt Danzig und der Republik Polen
abgeschlossenen bedeutsamen Vertrge. Abkommen und Vereinbarungen 19241927. Danzig, 1928, 116 sayfa.
Ayrca bk.:
Annuaire bibliographique: International bibliography of historical sciences. Ed. by the
International committee of historical sciences. Paris, Roma..., 1930 (1926-1934,
1937 yllar iin).
Bulletin bibliographique de documentation internationale contemporaine (Uluslararas
ada belgeler iin bibliyografik blten). Paris, 1926 (aylktr).

BBLOGRAFYA
A) Resm Belgeler
LENN, V.. Komnist Enternasyonalinin III.Kongresi, 22 Haziran-12 Temmuz 1921.
LENN, V.. Sovyet Sosyalist Federatif Rusya Cumhuriyeti Sovyetlerinin 23-28 Aralk
1921 tarihleri arasnda toplanan IX.Kongresi.
LENN, V.. Moskova Sovyetinin 20 Kasm 1922 tarihindeki resm toplantsnda verilen sylev.
STALN, J. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birlii Komnist (Bolevik) Partisi XIV.
Kongresine Merkez Komitesi adna sunulan siyasal kontrand. Leninizmin sorunlar, 5.Bask, Moskova-Leningrad, 1928, s. 333-359 ve 400-402.
STALN, J. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birlii Komnist (Bolevik) Partisi
XV.Kongresine Merkez Komitesi adna sunulan siyasal kontrand. 3 Aralk 1927
tarihinde okunan rapor ve 7 Aralk 1927 tarihinde verilen sylev. Leninizmin
sorunlar, 6.Bask, Moskova-Leningrad, 1929, s. 431-445.
STALN, J. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birlii Komnist (Bolevik) Partisi XVI.
Kongresine Merkez Komitesi adna sunulan siyasal kontrand. 27 Haziran 1930
tarihinde okunan rapor ve 2 Temmuz 1930 tarihinde verilen kapan sylevi.
Leninizmin sorunlar, 10.Bask, Moskova, 1935, s. 345-361, 395.
STALN, J. Sovyet Sosyalist Federatif Rusya Cumhuriyeti Komnist (Bolevik) Partisi
XIII.Kongresinin almalar hakknda rapor. (Sovyet Sosyalist Federatif Rusya
Cumhuriyeti Komnist (Bolevik) Partisi Merkez Komitesi tarafndan ile komi783

teleri sekreterleri iin dzenlenen konferanslar erevesi iinde 17 Haziran 1924

tarihinde sunulmutur.) Pravda, 19 Haziran 1924 tarihli ve 136 numaral say.
STALN, J. Proletarya ve kyllk hakknda. (Moskova ynetim kesimi Parti seksiyonunun XIII.Konferansnda 27 Ocak 1925 tarihinde verilen sylev) Kyl sorunu
(ncelemeler ve sylevler). 2.Bask, Moskova-Leningrad, 1926, s. 49-50.
STALN, J. ngiliz-Rus Birlii Komitesi. Merkez Komitesi ve Merkez Kontrol
Komisyonunun ortak Asamblesi srasnda, 15 Temmuz 1926 tarihinde verilen
sylevin bir parasdr. Muhalefet zerine. ncelemeler ve sylevler, 1921-1927.
Moskova-Leningrad, 1928, s. 225-308.
STALN, J. in devriminin perspektifleri. Komnist Enternasyonali Yrtme
Komitesinin in Komisyonunda 30 Kasm 1926 tarihinde verilen sylev.
Muhalefet zerine. ncelemeler ve sylevler, 1921-1927. Moskova-Leningrad,
1928, s. 424-426.
STALN, J. in devriminin sorunlar. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birlii Komnist
(Bolevik) Partisi Merkez Komitesince onaylanan propaganda tezleri. Muhalefet
zerine. ncelemeler ve sylevler, 1921-1927. Moskova-Leningrad, 1928, s. 551.
STALN, J. indeki devrim ve Komnist Enternasyonaline den grevler. Komnist
Enternasyonali Yrtme Komitesinin X.Oturumunda verilen sylev, 24 Mays
1927. Muhalefet zerine. ncelemeler ve sylevler, 1921-1927. MoskovaLeningrad, 1928, s. 603.
STALN, J. Gncel konular zerine notlar. Muhalefet zerine. ncelemeler ve sylevler, 1921-1927. Moskova-Leningrad, 1928, s. 609-613.
STALN, J. Uluslararas durum ve Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birliinin savunmas. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birlii Komnist (Bolevik) Partisi Merkez
Komitesi ve Merkez Kontrol Komisyonunun ortak oturumunda verilen sylev, 1
Austos 1927. Muhalefet zerine. ncelemeler ve sylevler, 1921-1927. MoskovaLeningrad, 1928, s. 670, 673, 674.
STALN, J. Sorular ve cevaplar. 9 Haziran 1925 tarihinde Sverdlov niversitesinde yaplan konuma. Leninizmin sorunlar, tamamlanm 9.Bask, Leningrad, 1932,
s. 175.
STALN, J. Bay Campbell baz eyleri uyduruyor. 28 Ocak 1929 gn leden sonra
saat 1de Bay Campbellle yaplan grmenin stenograf. Snf Mcadelesi dergisi, 1933, no. 1, s. 36.
STALN, J. Sovyet Sosyalist Federatif Rusya Cumhuriyeti Komnist (Bolevik)
Partisinin XIV.Konferansndaki almalar hakknda. Partinin Moskova seksiyonu militanlarna 9 Mays 1925 tarihinde okunan rapor. Lenin ve Stalin. Sovyet
Sosyalist Cumhuriyetleri Birlii Komnist (Bolevik) Partisi tarihinin incelenmesine katkda bulunmak zere Derleme. Cilt III, Moskova, 1936, s. 10.
STALN, J. Partimizde Sosyal-Demokrat sapmalar. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri
Birlii Komnist (Bolevik) Partisinin XV.Konferansnda 1 Kasm 1926 tarihinde okunan rapor ve 3 Kasm 1926 tarihinde verilen kapan sylevi, 1-3. Lenin ve
Stalin. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii Komnist (Bolevik) Partisi tarihinin
incelenmesine katkda bulunmak zere Derleme. Cilt III, Moskova, 1936, s. 88.
STALN, J. Gene Partimizdeki Sosyal-Demokrat sapmalar konusunda. Komnist
784

Enternasyonali Yrtme Komitesinin 7-13 Aralk 1926 tarihleri arasndaki VII.

Resm toplantsna sunulan rapor. Lenin ve Stalin. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri
Birlii Komnist (Bolevik) Partisi tarihinin incelenmesine katkda bulunmak
zere Derleme. Cilt III, Moskova, 1936, s. 156-157, 162.
STALN, J. nceki ve imdiki Trokist muhalefet. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii
Komnist (Bolevik) Partisi Merkez Komitesi ve Merkez Kontrol Komisyonunun
ortak oturumunda 23 Ekim 1927 tarihinde verilen sylev. Lenin ve Stalin. Sovyet
Sosyalist Cumhuriyetleri Birlii Komnist (Bolevik) Partisi tarihinin incelenmesine katkda bulunmak zere Derleme. Cilt III, Moskova, 1936, s. 215.
STALN, J. Komnist Genlik Birlii. Sovyet Sosyalist Federatif Rusya Cumhuriyeti
Komnist Genlik Birliinin V.Konferansnda verilen sylev. Moskova, 1937, s.
76-81.
STALN, J. Dou Halklar niversitesinin yerine getirmesi gereken siyasal devler. 18
Mays 1925 tarihinde Dou emekileri niversitesi rencilerinin toplantsnda
verilen sylev. Marksizm ve Ulus ve Smrge sorunlar. ncelemeler ve sylevler
Derlemesi. Moskova, 1939, s. 210-211.
STALN, J. in zerine. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birlii Komnist (Bolevik)
Partisi Merkez Komitesi ve Merkez Kontrol Komisyonunun ortak oturumunda 1 Austos 1927 tarihinde verilen sylevden paralar. Sylevin bal: Sovyet
Sosyalist Cumhuriyetleri Birliinin uluslararas durumu ve savunmas. Marksizm
ve Ulusal ve Smrge sorunlar. ncelemeler ve sylevler Derlemesi. Moskova,
1939, s. 224-242.
(Silahszlanma iin Hazrlk Komisyonundaki Sovyet Delegasyonu.) Sovyet Sosyalist
Cumhuriyetleri Birliinin silahszlanma iin mcadelesi. Sovyet delegasyonu,
Silahszlanma iin Hazrlk Komisyonunun IV.Oturumunda (1927). Olgular ve
belgeler. B. Steinin giri yazsyla. Moskova, 1928, 61 sayfa (Dileriyle grevli Halk
komiserlii yaynlar). Bar iin mcadele. Sovyet delegasyonu, Silahszlanma iin
Hazrlk Komisyonunun V.Oturumunda. B. Litvinovun sylevi (ve daha baka
belgeler). Moskova, 1928, 84 sayfa. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birlii delegasyonu, Silahszlanma iin Hazrlk Komisyonunun VI.Toplantsnda, 15 Nisan-6
Mays 1929 (belgeler), Moskova, 1929, 71 sayfa (Dileriyle grevli Halk komiserlii yaynlar). Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birlii delegasyonu, Silahszlanma
iin Hazrlk Komisyonunun son oturumunda (VI.Toplantnn ikinci blm), 6
Kasm-9 Aralk 1930 (belgeler). Moskova, 1931, 100 sayfa (Dileriyle grevli Halk
Komiserlii yaynlar).
1928 yl boyunca imzalanan anlamalar, yaynlanan bildiriler ve yaplan diplomatik
yazmalarn nda uluslararas politika. Moskova, 1929, 278 sayfa. (Dileriyle
grevli Halk Komiserlii yaynlar).
1929 yl boyunca imzalanan anlamalar, yaynlanan bildiriler ve yaplan diplomatik
yazmalarn nda uluslararas politika. Moskova, 1930, 316 sayfa (Dileriyle
grevli Halk Komiserlii yaynlar).
1930 yl boyunca imzalanan anlamalar, yaynlanan bildiriler ve yaplan diplomatik
yazmalarn nda uluslararas politika. Moskova, 1932, 414 sayfa (Dileriyle
grevli Halk Komiserlii yaynlar).
785

1929 ylndaki in-Sovyet atmas. Belgeler Derlemesi. Moskova, 1930, 89 sayfa

(Dileriyle grevli Halk Komiserlii yaynlar).
Dawes plan. Dawes Komisyonunun raporu. Ek: Londra Konferans protokol.
2.Bask, Moskova, 1925, 267 sayfa.
Tazminatlar sorunu iin zm plan. Dawes ve Mac Kena Bakanlndaki uzman
kurullarnn raporlar. Rusaya eviren: A. Zak. Moskova, 1925, 170 (Dnya ekonomisinin sorunlar).
Young plan ve 1929-1930 La Haye Konferans. L. vanov ve A. Yerusalimskinin
ynetiminde ve bir giri yazsyla. E. Vargann nsz. Belgeler ve malzemeler.
Moskova-Leningrad, 1931, XXIII-240 sayfa.
Locarno antlamalar. Resm metnin evirisi. Moskova, 1925, 40 sayfa (Dileriyle grevli Halk Komiserliinin yaynlar).
Alman tazminatlar sorunu ve uzmanlarn raporu. (Metinler derlemesi.) F. Rotstein ve
E. Vargann giri yazlaryla. Ek: J. Keynesin yazs. Moskova-Leningrad, 1925, 160
sayfa (Komnist Akademisi. Uluslararas politika seksiyonu).
Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii Dileriyle grevli Halk Komiserlii. Sovyetler
II.Kongresine sunulan 1923 ylna ilikin kontrand. Moskova, 1924.
Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birlii Dileriyle grevli Halk Komiserlii. Sovyetler
III.Kongresine sunulan 1924 ylna ilikin kontrand. Moskova, 1925, Ek,
Moskova, 1925.
Aktenstcke ber den franzsisch-belgischen Einmarsch in das Ruhrgebiet. Cilt 1-4.
Berlin, 1923 (Reichstag, I, Wahlperiode 1920-1923).
Le congrs du Khalifat (le Caire, 13-19 Mai 1926) et le congrs du Monde Musulman
(La Mekke, 7 Juin-5 Juillet 1926). Ed. par A. Skaly (Hilafet Kongresi, Kahire, 1319 Mays 1926; ve Mslman Dnyasnn Kongresi, Mekke, 7 Haziran-5 Temmuz
1926. Yaynlayan: A. Skaly. Paris, 1926, 219 sayfa (Collection de la Reveue du
Monde Musulman -Mslman Dnyasnn Dergisinin koleksiyonu).
Convention and transitory provision, concerning Memel, signed at Paris May 18th,
1924 (League of Nations. Official Journal. No. 28).
Danzig vor dem Vlkerbund. Verhandlungsberichte und amtliche Schriftstcke betr.
Danziger Fragen, die whrend der 1-53. Tagung des Rats des Vlkerbundes (Januar
1920 bis Dezember 1928) errtet wurden. Zusgest. u. bers beim. Senat der Freien
Stadt Danzig. Cilt 1-4. Danzig, 1929.
Deutschland unter dem Dawesplan. Die Reparationsleistungen... Die Berichte des
Generalagenten... nebst Sonderberichten der Komissare und Treuhnder Cilt 1-2,
Berlin, 1925-1930.
The experts plan for reparation payment. Pub. by. the Reparation commission Paris,
1926, 397 sayfa.
Final protocol of the Locarno conference, 1925 (and annexes) together with treaties
between France and Poland and France and Czechoslovakia Locarno, October 16,
1925. Londra, 1925, 61 sayfa (Great Britain. Foreign office. Miscellaneous. No 11).
Final protocol of the Locarno conference, 1925 and treaties between France and
Poland and France and Czechoslovakia. New York, 1926, 92 sayfa. (International
conciliation. No. 216).
786

The final settlement of the reparations problems growing out of the World War. New
York, 1930, 205 sayfa (Hague conference, 1929. International conciliation. No.
262).
Franzsisch-Britisches Abkommen vom 9. Juli 1924 ber die Anwendung des DawesPlans. Archiv der Friedensvertrge. Mannheim, 1924, Cilt 2, s. 539-546.
Frontier between Turkey and Iraq. Treaty between Great Britain and Iraq, signed at
Bagdad on January 13th 1926. Cenevre, 1926, 6 sayfa (League of Nations publications -Milletler Cemiyeti yaynlar).
Gesetz ber die Vertrge von Locarno und den Eintritt Deutsclands in den Vlkerbund
vom 28. November 1925, sowie dem (sic!)Wortlaut des Notenweshsels zwischen
der deutschen Regierung und dem Generalsekretr des Vlkerbundes vom 14. bis
17. Mrz 1936. Mit einer Einleitung von V. Bruns. Berlin, 1936, 77 sayfa.
International conference of American States on conciliation and arbitration.
Washington 1928-1929. Proceedings. Washington, 1929, X-738 sayfa. General
convention of nter-American conciliation, general treaty of nter-American arbitration, protocol of progressive arbitration, final act. Washington, 1929, 97 sayfa.
Japans dream of World Empire. The Tanaka Memorial. Ed. with introduct. by C. Crow.
New York-Londra, 1942, 118 sayfa.
Der Komplott-Prozess von Colmar vom 1-24. Mai 1928. Gesammelte
Verhandlungsberichte. Colmar, 1928, 256 sayfa.
League of Nations. Special session of the Assembly, Geneva, March 1926. Admission of
Germany to the League of Nations. Letter from the German government. Cenevre,
1926.
League of Nations. Special session of the Assembly, Geneva, March 1926. Admission
of new members to the League of Nations. Germany. Report presented by the First
committee to the Assembly. Cenevre, 1926.
Limburg gegen Stadt-Anzeiger. Bericht ber den Prozess des rheinischen Separatismus
18-128. Januar 1928 in Kln. 2. Aufl. Kolonya, 1928, 124 sayfa.
Locarno. Amtliche Dokumente und ffentliche Zeugnisse zur Geschichte des
Rheinpaktes und der Schiedesvertrge. Mit dem Wortlaut der Vertrge hrsg. von
O. Bauer. Bielefeld-Leipzig, 1929, 93 sayfa.
The Locarno conference, October 5-16, 1925 (Locarno Konferans, 5-16 Ekim 1926).
Boston, 1926, 75 sayfa (World peace foundation. Pamphlets. Vol. 9, no. 1, 1926).
Locarno. Dokumentensemmlung von F. Berber. Berlin-Hamburg, 1936, X-408 sayfa.
Materialen zum Kriegschtungspakt. (3. ergnz. Ausg.) Berlin, 1929, 174 sayfa.
(Deutschland, Auswrtiges Amt.).
Die Neue Plan. Young-Plan und Haager Vereinbarungen nebs den Deutschen
Ausfhrungsvorschriften hrsg. und erlutert von E. Heilfron und P. Nassen. Berlin,
1931, VIII-524 sayfa.
Pacte de scurit, I-II. (Gvenlik Pakt, I-II). Paris, 1925. (Rpublique Franaise.
Ministre des Afraires trangres-Fransz Cumhuriyeti. Dileri Bakanl.) I.
Neuf pices relat. A la proposition faite le 9 Fvrier 1925 par le gouvernement
Allemand. 31 pages. II. Documents signs ou paraphs Locarno le 16 Octobre
1925, 39 pages-I. Alman hketi tarafndan 9 ubat 1925 tarihinde yaplan ne787

riye ilikin dokuz belge. 31 sayfa. II. 16 Ekim 1925 tarihinde Locarnoda imzalanan
ya da parafe edilen belgeler, 39 sayfa).
Le pacte Kellog. Documents concernant le Trait multilatral contre la guerre sign
Paris le 27 Aot 1928, recuellis avec une prf. un tableau synoptique des projets
Amricains et Franais et une bibliographie par A. Lysen. (Kellog Pakt. 27 Austos
1928 tarihinde Pariste imzalanan, savaa kar ok yanl Anlamaya ilikin belgeler. A. Lysenin bir nsz, Amerikan ve Fransz tasarlarn toplu hlde gsteren
bir tablosu ve bir kaynakasyla). Leyden, 1928, 95 sayfa.
The Pact of Paris. With historical commentary by J.T. Shotweel. Text of treaty and related documents. Worcester-New York, 1928, 96 sayfa (International conciliation.
No. 243).
Papers relating of the foreign relations of the United States 1928. Cilt 1-3. Washington,
1942-1943 (United States. Department of State-Amerika Birleik Devletleri
Dileri Bakanl).
Paris. Convention. 1928, August 27. Treaty for the renunciation of war. Text of the
treaty, notes exchanged, instruments of ratification and of adherence and other papers. Washington, 1933, VIII-315 sayfa (United States, department of state-Amerika Birleik Devletleri Dileri Bakanl).
Recueil des ordonnances, instructions et dcisions de la Haute Commission Interallie
des territoires Rhnans (Ren topraklar Mttefikler aras Yksek Komisyonunun
buyrultular, talimatlar ve kararlar). Mayence, 1923, IV-640 sayfa.
La Rforme agraire Roumanie et les optionnaires Hongrois de Transylvanie devant la
Socit des Nations. Mmoire du Gouvernement Royal de Roumanie concernant
la proposition du 9 Mars 1928 (Romanyadaki toprak Reformu ve Transilvanyadaki
Macar seiciler Milletler Cemiyeti nnde. Romanya Krallk hkmetinin 9 Mart
1928 tarihli neriye ilikin muhtras). Paris, 1928, 108 sayfa (Ministre des Affaires
Etrangres-Dileri Bakanl).
Report of committees of experts to Reparation commission. Compete official English
text with annexes. From Federal reserve bulletin, May, 1924. Washington, 1924,
III-67 sayfa (Reparation commission-Tazminat komisyonu).
Reparation conference. London. July-August 1924. Proceedings. Londra, 1924, 361
sayfa (Miscellaneous. No. 17. 1924.
Die Sachverstndigengutachten. Die Berichte der von der Reparationskommission eingesetzten beiden Sachverstndigenkomitees vom 9. April 1924 nebst allen Beilagen.
Einz. autor. Ausg. im Auftr. d. AusWrt. Amtes. Amtl. Tex d. Reparationskomm.
in Franz. u. Engl. Sprache u. amtl. Deutsche bertr. 2 Aufl. Berlin, 1924, XIII-174
sayfa.
The Status of the Memel territory. Cenevre, 1924 (League of Nations-Milletler
Cemiyeti). (Documents relatifs aux ngociations sur le statut. Le texte du statut se
trouve dans League of Nations, Official Journal, 1924, Sept. -Stat zerindeki mzakerelere ilikin belgeler. Statnn metni, Milletler Cemiyeti Resm Gazetesinin
Eyll 1924 saysnda yaynlanmtr.)
Textes organiques de la zone de Tanger. Edition Franaise officielle (Tanca blgesini
rgtleyen metinler. Resm Fransz yayn). Rabat, 1925, 83 sayfa.
788

The United States and treaties for the avoidance of war... Text of the Briand-Kellog
treaty. Signed February 6, 1928. By Ph. C. Jessup. New York, 1928, 71 sayfa
(International conciliation. No. 238).
Die Vertrge ber Besetzung und Rumung des Rheinlandes und die Ordonnanzen der
Interallierten Rheinlandoberkommission in Coblenz. Textausgabe der Vertrge und
der Ordonnanzen 1. bis 302. und der Anweisungen 1. bis 26. in franzsisch und deutsch nebst einer Karte des besetzen Gebiets. Bearb. und mit Erluterungen versehen
von. W. Vogels. Berlin, 1925, 398 sayfa (Inter-allied Rhineland hign commission).
Zbior dokumentow urzedowych dotyczacych stosunku Wolnego Miasta Gdanska
do Rzeczypospolitej Polskiej 1918-1926. Wydane przez Komisarjat Generalny
Rzeczypospolitej Polskiej w Gdansku, cz. 1-6, 1923-1931.
Zusammenstellung der zwischen der Freien Stadt Danzig und der Republik Polen
abgeschlossenen bedeutsamen Vertrge. Abkommen und Vereinbarungen 19241927. Danzig, 1928, 116 sayfa.

B) Siyaset Adamlarnn Sylevleri ve ncelemeleri

BENES, E. Five years of Czechoslovak Foreign policy. Speech of Eduard Benes in
Committee of parliament, February 6, 1924. Prag, 1924, 39 sayfa.
BENES, E. La situation internationale et la politique trangre Tchcoslovaque. Expos
de... E. Benes, Ministre des Affaires Etrangres, aux commissions des Affaires
Etrangres de la Chambre des dputs et du Snat le 6 Juin 1928 (Uluslararas
Durum ve ekoslovakya D Politikas. Dileri Bakan E. Benesin Millet Meclisi
ve Senato Dileri komisyonlarnda 6 Haziran 1928 tarihinde yapt aklama).
Prag, 1928, 25 sayfa (Sources et documents Tchcoslovaques. No. 6 -ekoslovak
kaynaklar ve belgeleri. No. 6).
BRIAND, A. Dans la voie de la paix. Discours du 8 Novembre 1929 (Bar Yolunda. 8
Kasm 1929 tarihinde verilen sylev). Paris, 1929, 65 sayfa
Documents Europens publis sous la direction de L. Maury -L. Maurynin ynetiminde yaynlanan Avrupaya ilikin belgeler).
BRIAND, A. Frankreich und Deutschland. Mit einer Einleitung von G. Stresemann.
Hrsg. von A. Rosenberg. Dresden, 1928, 205 sayfa.
BRIAND, A. Paroles de paix (Bar szleri). Paris-Brksel, 1927, 181 sayfa.
Briefwechsel zwieschen Poincar und Mac Donald... Archiv der Friedensvertrge
Mannheim, 1926, cilt 2. s. 530-538.
CACHIN, M. La politique du cartel envers la Russie des Soviets. Discours prononc
la Chambre des dputs le 21 Janvier 1925 (Drtlerin Sovyet Rusyaya kar gtt
politika. Millet Meclisinde 21 Ocak 1925 gn verilen sylev). Paris, 1925, 44 sayfa
(Le problme de la paix et les dettes extrieures -Bar sorunu ve d borlar).
CHAMBERLAIN, A. Peace in your time. Addresses on Europe and the Empire.
Londra, 1928, X-308 sayfa.
CUNO, W. Die Bilanz des Ruhreinbruchs. Rede des Reichskanziers Cuno im Reichstag
am 6. Mrz 1923. Berlin, 1923, 24 sayfa.
789

HALIFAX, K.G. Speeches on foreign policy. Ed. by H.H.E. Craster. Londra, 1940,
X-368 sayfa (Royal institute of nternational Affairs).
KALNN, M. Uluslararas durum ve Sovyetler Birlii. Moskova, 1926, 52 sayfa.
KELLOGG, F.B. The settlement of nternational controversies by Pasific means. An
address by the honorable F.B. Kellogg, Secretary of State of the United States, delivered before the World alliance for international friendship at New York city,
November 11, 1928. Washington, 1928, 12 sayfa.
POINCARE, R. Discussion... sur la politique extrieure du Gouvernement (Hkmetin
D Politikas zerine Tartma). Paris, 1924, 44 sayfa.
STRESEMANN, G. Vermchtnis. Das Nachlass in drei Bnden... Hrsg. von H.
Bernhard unter Mitarbeit von W. Goetz und P. Wiegler. Cilt 1-3. Berlin, 1932-1933.
WIRSING, G. Deutschland in der Weltpolitik. Jena, 1933, 204 sayfa.

C) Tarih Aratrmalar ve Uluslararas Siyasete Toplu Baklar

Ruhr sorunu zerine belgeler. (Alman topraklarnn Fransa-Belika kuvvetleri tarafndan igalinin tarihi ve sonular.) Moskova, 1923, 219 sayfa.
Tazminatlar sorununun yeni evresi. E. VARGA, V. GORFNKEL, T. LOUFFBOHEN,
A. ROMANSK ve I. FAINGAR tarafndan hazrlanan ortak yapt. Moskova, 1929,
184 sayfa. (Komnist Akademisi. Dnya ekonomisi ve politikas Enstits yaynlar.)
Young plan. Tam metin ile G. Soloveyin tantma yazs. F. Rotsteinin nszyle ve
ynetimi altnda yaynlanmtr. Moskova, 1930, 291 sayfa.
STEIN, B. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birliinin d ticaret politikas. MoskovaLeningrad, 1925, 140 sayfa.
STEIN, B. ve RAPPOPORT, A. 12 Ekim 1925 tarihinde imzalanan Sovyet-Alman ticaret anlamas. Moskova-Leningrad, 1926, 278 sayfa.
TERENTEV, N. Sovyetler Birlii, emperyalizm ve in. Dou inin ilhak ve Sovyetin ilikilerinin kesilii. Moskova-Leningrad, 1929, 80 sayfa.
VARGA, E. Dawes plan ve 1924 ylndaki dnya bunalm. Choul-Chentalin elyazmasnn evirisi. Moskova, 1925, 127 sayfa.
VOTNSK, G. Dou in demiryolu hatt ve emperyalistlerin indeki politikas.
Moskova, 1930, 72 sayfa (Komnist Akademisi. Dnya ekonomisi ve politikas
Enstits yaynlar).
ANDRE, A. La rvolte Druze et linsurrection de Damas 1925-1926 (1925-1926 yllarndaki Drzi isyan ve am ayaklanmas). Paris, 1937, 243 sayfa (Bibliothque
Historique-Tarih Kitapl).
AULD, G.P. The Dawes plan and the new economics. With foreword by R.C. Dawes.
Garden City-New York, 1927, 317 sayfa.
BLONDEL, G. Le triomphe du Germanisme (Alman rklnn zaferi). Paris, 1934,
182 sayfa.
BONN, M. I. Der neue Plan als Grundlage der Deutschen Wirtschaftspolitik. MnihLeipzig, 1930, VIII-266 sayfa. (Verffentlichungen des Instit. fr Finanzwesen an
der Handels-Hochschule. Berlin).
790

BONNAMOUR, G. Le rapprochement Franco-Allemand. Edition augm. de trente

pices jointes. Comprenant: les paiements Allemands, le pain Dawes, les correspondances diplomatiques entre lAngleterre et la France au sujet des traits signs
Locarno et le texte complet des dits traits (Fransz-Alman yaknlamas. Otuz
belge eklenerek geniletilmi yeni bask. Belgeler unlar iermektedir: Alman demeleri, Dawes plan, ngiltere ile Fransa arasnda Locarnoda imzalanan anlamalar
konusunda yaplan diplomatik yazmalar ve sz konusu anlamalarn tam metni).
Paris, 1927, 386 sayfa.
CANTALUPO, R. LItalia Musulmana (Mslman talya). Roma, 1928, 434 sayfa.
CHANG CHUNG TAO. Les traits ingaux de la Chine et lattitude des Puissances
(inin eitlik d anlamalar ve byk Devletlerin tavr). Paris, 1929, 216 sayfa.
CHARLES, R. Le statut de Tanger, son pass, son avenir (Tancann ynetim stats,
gemii, gelecei). Cezayir, 1927, 193 sayfa.
DAWES, R.C. The Dawes plan in the making... With foreword by F.O. Lowden
Indianapolis (A.B.D.), 1925, 525 sayfa.
DEAK, F. The Hungarian-Rumanian land dispute; a study of Hungarian property rights
in Transylvania, under the treaty of Trianon. With an introd. by G.W. Wickersham
New York, 1928, XIV-272 sayfa.
DOBRIN, C.J. Les optionnaires Hongrois et la Rforme agraire Roumaine (Macar
Seiciler ve Romen toprak Reformu). Paris, 1929, 249 sayfa.
DURAND, R. Le problme de Tanger. Prf. de J. Bainville (Tanca Sorunu. J. Bainvillein
bir nszyle). Paris, 1926, 132 sayfa.
FABRE-LUCE, A. Locarno sans rves (Locarno Gerei). Paris, 1927, 243 sayfa.
GAULIS, B.G. La question Arabe. De lArabie du Roi Ibn Saoud lindpendance
Yyrienne (Arap Sorunu. Kral bni Saudun Arabistanndan Suriyenin bamszlna). Paris, 1930, 308 sayfa.
GLASGOW, G. From Dawes to Locarno; being a critical record of an important achievement in European diplomacy 1924-1925. With a foreword by J.R. Mac Donald.
Londra, 1925, XVI-185 sayfa.
GREER, G. The Ruhr-Lorraine industrial problem. A study of the economic inter-dependence of the two regions and their relation to the reparation question. Londra,
1925, XX-348 sayfa.
HARRIS, W.B. France, Spain and the Rif (Fransa, spanya ve Rif). Londra, 1927, XIII338 sayfa.
HERNANDEZ MIR, F. Del desastre a la victoria (1921-1926). El Rif por Espana.
Madrid, 1927, 244 sayfa.
HOEPLI, H.U. England im Nahen Osten. Das Knigreich Irak und die Mossulfrage.
Erlangen, 1931, XI-168 sayfa. (Erlangen Abhandlungen zur mittleren und neueren
Geschichte. Bd 10).
HOLCOMBE, A.N. The Chinese Revolution. A phase in the regeneration of a World
power. Cambridge, Mass. (A.B.D.), 1930, 401 sayfa (The Bureau of international
research of Harvard University and Radcliff College).
HUBERT-JACQUES, E. Laventure Riffaine et ses dessous politiques (Rif serveni ve
Siyasal yz). Paris, 1927, 379 sayfa.
791

Die interallierten Schulden. Ihre Entstehung und ihre Behandlung im Young-Plan.

Bearb. im Statistischen Reichsamt. Berlin, 1930, 202 sayfa (Einzelschriften zur
Statistik des Deutschen Reichs. No. 11).
KELCHNER, W.H. Latin American relations with the League of Nations. Boston,
1930, 207-XIII sayfa (World peace foundation pamphlets).
KER, A. Le Comit des Forges et loccupation de la Ruhr (Demir Dkm evleri
Komitesi ve Ruhr Blgesinin gali). Paris, 1923, 32 sayfa.
LANIA, Der Hitler-Ludendorff Prozess. Berlin, 1925, 134 sayfa.
MILLER, D.H. The peace pact of Paris. A study of the Briand-Kellogg treaty. New
York-Londra, 1928, VII-287 sayfa.
MOULTON, H.G. ve MCGUIRE, C.E. Germanys capacity to pay. A study of the reparation problem. Washington, 1923, XIII-384 sayfa (Inst. of economics. Investigations
in int. economic reconstruction).
MYERS, D.P. Origin and conclusion of the Paris pact. The renunciation of war as an
instrument of National policy. Boston, 1929, VIII-227 sayfa (World peace foundation pamphlets. Vol. 12. No. 2).
NIKOLITCH, D. Les diffrends de frontires de lAlbanie et le trait talo-Albanais
du 27 Novembre 1926 (Arnavutlukun Snr Anlamazlklar ve 27 Kasm 1926
Tarihinde mzalanan talyan-Arnavut Anlamas). Paris, 1927, 231 sayfa.
NONU, J.M. Le rglement des dettes interallies et le plan Dawes (Mttefikler aras
borlarn denmesi ve Dawes plan). Paris, 1929, 630 sayfa.
PERI, G. Genve-Locarno. A Socit des Nations et le pacte de garantie. Prf. de A.
Marty (Cenevre-Locarno. Milletler Cemiyeti ve Garanti Anlamas. A. Martynin
bir nszyle). Paris, 1926, 164 sayfa.
PINON, R. La bataille de la Ruhr 1923 (Ruhr Sava 1923). Paris, 1924, 231 sayfa
Chroniques du Ministre Poincar. II -Poincar hkmetinin kronikleri. II).
ROBINSON, J. Kommentar der Konvention ber des Memelgebiet vom 8. Mai 1924.
Cilt 1-2. Kaunas, 1934.
ROGGE, A. Die Verfassung des Memelgebiets. Einer Kommentar zur Memelkonvention
Berlin, 1928, XVI-494 sayfa. (Handbcher des Ausschusses fr Minderheitenrecht.
Hrsg. von M.H. Boehm).
SARAILIEFF, G.V. Le conflit Grco-Bulgare dOctobre 1925 et son rglement par
la Socit des Nations (1925 ylndaki Yunan-Bulgar atmas ve atmann
Milletler Cemiyeti Tarafndan zme Balan). Amsterdam, 1927, 165 sayfa.
SCHACHT, H. Das Ende der Reparationen Oldenburg i. O., 1931, 246 sayfa.
SHOTWELL, J. T. War as an instrument of National policy and its renunciation in the
pact of Paris. New York, 1929, X-310 sayfa.
SIRDAR IKBAL ALI SHAH. The tragedy of Amanullah. Londra, 1933, 288 sayfa.
STRUPP, K. Das Werk von Locarno. Eine Vlkerrechtlich-politische Studie. BerlinLeipzig, 1926, 180 sayfa.
STUART, G.H. The international city of Tangier. Londra, 1931, XIII-323 sayfa.
Survey of American Foreign Relations. Ed. by Ch. P. Howland. Cilt 1-4. New Haven,
1928-1931. (Publications of the Council of Foreign Relations).
WHEELER-BENNET, J.H. ve LATIMER, H. Informations on the reparation settlement
792

being the background and history of the Young plan and the Hague agreements
1929-1930... With a foreword by C. Addis. Londra, 1930, 252 sayfa (Information
series. No. 6).

YARDIMCI KAYNAKA
A) Resm Belgeler
Sovyet Sosyalist Federatif Rusya Cumhuriyeti Dileriyle grevli Halk Komiserlii.
Kasm 1918-Aralk 1919 tarihleri arasnda toplanan VII.Sovyetler Kongresine sunulan kontrand. Moskova, 1919. VIII.Sovyetler Kongresine Dileriyle grevli Halk Komiserlii tarafndan sunulan yllk kontrand (1919-1920). Moskova,
1921. IX.Sovyetler Kongresine Dileriyle grevli Halk Komiserlii tarafndan sunulan yllk kontrand (1920-1921). Moskova, 1921. 1922 ylnda Sovyet Sosyalist
Federatif Rusya Cumhuriyetinin uluslararas politikas. Dileriyle grevli Halk
Komiserliinin kontrands. Moskova, 1923.
Sovyet Sosyalist Federatif Rusya Cumhuriyeti tarafndan 1917-1923 yllar arasnda
yabanc lkelerle yaplm olan ve bugn de yrrlkte bulunan antlama, anlama
ve uzlamalar derlemesi. Fasikl 1-5. Moskova, 1921-1923.
Sovyet Rusya ve Polonya. Moskova, 1921, 121 sayfa (Dileriyle grevli Halk
Komiserlii yaynlar: Nisan-Eyll 1921 dnemi iin resm belgeler Derlemesi.)
Sava Sonrasnda Avrupadaki Bar Antlamalar. B. Steinin ynetiminde ve bir giri
yazsyla yaynlanmtr. Cilt 1, Moskova, 1925, 273 sayfa (Dileriyle grevli Halk
Komiserlii yaynlar).
Amtliche Urkunden zum Vertrage zwischen der freien Stadt Danzig und der Republik
Polen vom 9. November 1920. Zusammengestellt und hrsg. beim Senat der freien
Stadt Danzig. Danzig, 1921, 249 sayfa.
BARTHOU, L. Trait de Paix. Rapport gnral fait au nom de la commission, lu par
la Chambre des dputs en vue dexaminer le projet de loi portant approbation du
Trait de Paix. (Bar Antlamas. Millet Meclisi tarafndan, Bar Antlamasnn
onaylanmasna ilikin yasa tasarsn incelemek zere semi olan komisyon adna
hazrlanan genel rapor.) Paris, 1919, 249 sayfa.
BROCKDORFF-RANTZAU, U.K. Ch Dokumente. (Belgeler). Berlin, 1922, 278 sayfa.
CALMETTE, G. Recueil de documents sur lhistoire de la question, 1919-5 Mai 1921
(Tazminatlar Sorununun Tarihine likin Belgeler Derlemesi, 1919-5 Mays 1921).
Paris, 1924, CVI-540 sayfa (Publucations de la Socit de lHistoire de la Guerre,
srie 3 -Sava Tarihi Derneinin yaynlar, dizi 3).
Conflit Polono-Lithuanien. Question de Vilna, 1918-1924. Rpublique de Lithuanie.
Ministre des Affaires Etrangres. (Polonya-Lituanya atmas. Vilna sorunu,
1918-1924. Lituanya Cumhuriyeti. Dileri Bakanl.) Kaunas, 1924, XX-445 sayfa Documents diplomatiques -Diplomatik belgeler).
Congrs de la paix. 1919-1920 (Bar Kongresi, 1919-1920). Paris, 1920. Tomes I-II:
Traits, protocoles, declarations, convertions et actes divers. Tome III: Protocoles
793

des cinq sances publiques -Cilt I-II: Antlamalar, protokoller, bildiriler, uzlamalar ve eitli batlar).
Constitution of the free city of Danzig. German text with English French translation.
Cenevre, 1921 (League of Nations. Official Journal. Special Supplement. No 7).
Documents concerning the dispute between Poland and Lithuania. Cenevre, 1920, 155
sayfa (League of Nations. Offical Journal. Special Supplement. No. 4).
Documents diplomatiques concernant les tentatives de restauration des Habsbourgs sur
le Trne de Hongrie, Aot 1919-Novembre 1921 (Habsburg Hanedann Yeniden
Macaristan Tahtna Oturtma Giriimlerine ilikin diplomatik belgeler, Austos
1919-Kasm 1921). Prag, 1922, 169 sayfa (Ministre des Affaires Etrangres. Recueil
de documents diplomatiques, I -Dileri Bakanl. Diplomatik belgeler derlemesi, I).
Documents regarding the peace conference. I: Organization of peace conference.
a) Delegations and commissions. b) Rules of representation and procedure. II:
General sessions. III: The Covenant of the League of Nations. IV: Speech delivered
by President Wilson before the peace conference, April 28, 1919 New York, 1919.
62 sayfa (American association for international conciliation. No. 139).
Documents relatifs aux ngociations concernant les garanties de scurits contre une
agression de lAllemagne, 10 Janvier 1919-7 Dcembre 1923 (Almanyadan gelecek bir saldrya kar gvenlik garantilerine ilikin olarak 10 Ocak 1919-7 Aralk
1923 tarihleri arasnda yaplan mzakerelere ilikin belgeler). Paris, 1924, 271 sayfa (France, Ministre des Affaires Etrangres. Documents diplomatiques -Fransa,
Dileri Bakanl. Diplomatik belgeler).
FRASER, L. The reparation settlement signed June 7, 1920. With historical and explanatory introduction Worcester-New York, 1929, 193 sayfa (International conciliation No. 253).
GIANNINI, A. I documenti diplomatici della pace oriantale. Raccolta completa dei testi ufficiali dal trattato di Londra allarmistizio di Mudania. Roma, 1922 (Quaderni
di Politica).
Inter-allied conferences on reparations and interalied debts. Held in London and Paris,
December 1922 and January 1923. Reports and secretaries notes of conversations.
Londra, 1923, 219 sayfa (Greet Britain. Foreign office. Miscellaneous. No. 3).
Die Kolonialfrage im Frieden von Versailles; Dokumente zu ihrer Behandlung. Hrsg.
von dr. H. Poeschel. Berlin, 1920, XII-246 sayfa.
Notes exchanged on the Russian-Polisih situation by the United States, France and
Poland. New York, 1920, 21 sayfa (International conciliation. No. 155).
Papers relating to the foreign relations of the United States 1914-1918. Washington,
1922-1942 (United States. Department of States).
Rclamations Britanniques dans la zone Espagnole du Maroc. Accord Anglo-Espagnol
du 29 Mai 1923 (Fasn spanyol Kesimi zerindeki ngiliz Talepleri. 29 Mays 1923
tarihinde imzalanan ngiliz-spanyol anlamas). La Haye, 1925, 210 sayfa.
Reply of the French Government to the note of the British Government of II.August,
1923 relating to reparation. August 20 th, 1923. Paris, 1923, 50 sayfa (France.
Ministry of Foreign Affairs. Diplomatic correspondence -Fransa. Dileri
Bakanl. Diplomatik Yazmalar).
794

The treaties of peace 1919-1923. Cilt 1-2. New York, 1924 (Carnegie endowment for
international peace).
Treaty between Poland and the free city of Danzig concluted at Paris. November 9th,
1920. Cenevre, 1921.
The treaty of peace between Finland and the Russian Soviet Republic. Helsingfors,
1921, 34 sayfa (Finland. Treaties-Fin Cumhuriyeti. Anlamalar).
Treaty of peace with Germany. Hearing before the Committee of foreign relations.
Washington, 1919, 192 sayfa (66th Congress. 1st session. Senate doc. No. 49).

B) Tarih Aratrmalar
BACH, M. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birliinin 1917-1927 Yllar Arasnda
Baltk lkeleriyle Olan Siyasal ve Ekonomik likileri. Moskova, 1928, 167 sayfa.
BELL, V. Pasifik Mcadelesi. Siyasal ve stratejik incelemeler. B. Gervnin ynetimi
altnda ve bir giri yazsyla yaynlanmtr. Moskova-Leningrad, 1929, 208 sayfa.
DEBORN, G. Uluslararas likiler ve Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birliinin
D Politikas. A. erbakovun ynetiminde yaynlanmtr. Moskova, 1942-1943
(Lenin siyasal ve asker bilimler Akademisi). Fasikl I: 1917-1929, 199 sayfa.
Fasikl II: 1929-1941, 250 sayfa.
VANOV, L. 1919-1927 yllar arasnda ngiliz-Fransz rekabeti. Moskova, 1928, 164
sayfa.
VANOV, L. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birlii ve emperyalist abluka. Moskova,
1928, 154-II sayfa (Komnizm Akademisi. Dnya ekonomisi ve politikas Enstits
yaynlar).
KOROVN, E. ve EGOREV, V. Silahszlanma. Devletler Hukukunda Silahszlanma
Sorunu. Milletler Cemiyeti: Olgular ve belgeler (1920-1929). B. Steinn bir giri
yazsyla. Moskova-Londra, 1930, 432 sayfa.
NOTOV, F. ki Dnya Sava Arasnda. 1919-1942 yllar arasndaki uluslararas
ilikilere toplu bak. Takent, 1943, 212 sayfa (Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri
Birlii Bilimler Akademisi Tarih Enstits yaynlar).
NOTOV, F. Emperyalistlerin Silahszlanmas, Milletler Cemiyeti ve Sovyet Sosyalist
Cumhuriyetleri Birlii. Moskova-Leningrad, 1929, 190 sayfa (Dnya politikas koleksiyonu).
POVLOV, M. Fransz Emperyalizmi. Moskova-Leningrad, 1926. zellikle bk.:
Versaydan sonraki Fransz emperyalizmi, s. 144-260.
Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birliinin Kapitalist lkelerle Olan Ticaret likileri.
Moskova, 1938, 350 sayfa (D ticaret konularnda bilimsel aratrmalar Enstits
yaynlar).
Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birliinin Dou lkeleriyle Olan Ticaret likileri.
Moskova, 1938, 104-III sayfa (D ticaret konularnda bilimsel aratrmalar
Enstits yaynlar).
The aims, methods and activity of the League of Nations. Cenevre, 1938, 221 sayfa
(League of Nations. Secretariat -Milletler Cemiyeti. Sekreterlik).
795

ALEXANDER, F. From Paris to Locarno and after. The League of Nations and the
search for security, 1919-1928. Londra-Toronto, 1928, 246 sayfa.
Armaments year-book. General and statistical information regarding armies, navies and air forces. Cilt 1-15. Cenevre, 1924-1940 (League of Nations publications
-Milletler Cemiyeti yaynlar).
BAILEY, Th.A. A diplomatic history of the American people. Red. ed. New York, 1942,
864 sayfa.
BALL, M. Post-war German-Austrian relations. The Anschluss movement. 1918-1936.
Londra, 1936, IX-304 sayfa.
BASDEVANT, I. La condition internationale de lAutriche. Prf. de G. Gidel
(Avusturyann uluslararas durumu. G. Gidelin bir nszyle). Paris, 1935, VII299 sayfa.

796

NOTLAR

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.

V.. Lenin: Tm yaptlar. Cilt 30, sf. 85.

E. Kordt. Whan und Wirklichkeit. Stuttgart, 1948, sf. 217, 218.
V. Putlits. Almanya yolunda eski bir diplomatn anlar. Moskova 1957, sf. 278.
M. Thorez. Halkn Evlad. Moskova, 1961, sf. 149.
J.R.M. Butler. Grand Strategy, vol. II. September 1939-June 1941. London,
1957, p. 12.
Trial of the Major War Criminals before the International Military Tribunal,
vol. XV. Washington, 1953, p. 350.
Trial of War Criminals before the Nurenburg Military Tribunals under Control
Council Law. N 10.The Ministries Case, vol. XII. Washington, 1952, p. 1086.
The Memoirs of Field-Marshal the Viscount Montogomery of Alamein.
London, 1958, p. 58.
J. Paul-Boncour. Entre deux guerres. Souvenirs sur la III. Republique, t. III Sur
les chemins de la defaite. 1935-1940. Paris 1946, p. 162.
Fransa Dileri Bakanl binasnn bulunduu caddenin ad.
Documents on German Foreign Policy, 1918-1945, Series D (1937-1945), vol.
VIII. Washington, 1954, p. 88, 89 (bundan sonra DGFP olarak anlacaktr).
Deutsche Allgemenie Zeitung, 20. IX. 1939.
H.A. Jacobsen,1939-1945. Der Zweite Weltkrieg in Chronik und Dokumenten.
Darmstadt, 1961. Sf. 110, 111 (Bundan sonra H.A. Jacobsen. Der Zweite
Weltkrieg... olarak anlacaktr).
H.A. Jacobsen. Der Zweite Welkrieg..., sf. 110, 111.
Baknz. D.M. Proektor. Saldrganlk ve Felaket. kinci Dnya Savanda Faist
Almanyann Yksek Asker daresi. 1939, 1945. M. 1972, sf. 121.
Foreign Relations of the United States, Diplomatic Papers. 1939, vol. I.
Washington, 1956, p. 502 (Bundan sonra Foreign Relations... 1939 olarak
anlacaktr).
D.N. Pritt. The Fall of the French Respublic, London, 1941, p. 125.
W. Root: The Secret History of the War, vol. I. New York, 1945, p. 623, 625.
Foreign Relations... 1939, vol. I, p. 512.
bid., p. 519. (bid: bidemin ksaltlm; ayn yerde, ayn eserde anlamndadr.)
Foreign Relations... 1939, vol. I, p. 552.
Documents on British Foreign Policy, 1919, 1939. Third Series, vol. VII.
London, 1954, p. 281, 286, 318, 320 (Bundan sonra DBFP olarak anlacaktr).
DGFP, Series D, vol. VII, p. 296.
H.A. Jacobsen. Der Zweite Welkrieg..., sf. 17.
The von Hassel Diaries 1938, 1944. New York, 1947, p. 125. J. Lonsdale Bryans.
Blind Victory, London, 1951, p. 49, 50, 67.
Foreign Relations of the United States: Diplomatics Papers. 1940, vol. I.
Washington, 1959, p. 4 (Bundan sonra Foreign Relations... 1940 olarak
anlacaktr).
797

27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
34.
35.
36.
37.
38.
39.
40.
41.
42.
43.
44.
45.
46.
47.
48.
49.
50.
51.
52.
53.
54.
55.
56.
57.
58.
59.
60.
61.
62.

bid., P. 33.
bid., p. 32.
bid., p. 9.
DGFP, Series D, vol. VIII, p. 839.
Foreign Relations... 1940, vol. I, p. 63.
bid., p. 64.
bid., p. 77.
bid., p. 84.
Les evenements survenus en France de 1933 a 1945. Temoignages et documents
recueillis par la comission denquete parlementaire, t. L. Paris, 1947, p. 67.
M. Gamelin. Servir, vol. III. La Guerre (Septembre 1939-19 Mai 1940). Paris,
1947, p. 1101. DGFP, Series D, vol. VIII, p. 839.
bid.
Public Recors Office. CAB 66/3 Central War Room (Bundan sonra PRO olarak
anlacaktr). Ayrca bkz: kinci Dnya Sava ve Gnmz. Toplu makaleler.
Moskova., 1972, sf. 192.
Pravda, 19 Eyll 1939.
SSCB D Politikas. Toplu Belgeler, cilt IV (1935 Haziran 1941) Moskova.,
1946, sf. 447.
Baknz, ayn yapt. Sf. 448.
Baknz SSCBnin D Politika Tarihi. 1, 1917-1945. Moskova. 1966, sf. 356
Winston S. Churchill. The Second World War, vol. I. The Gathering Storm.
London, 1949, p. 449.
SSCBnin Uluslararas ilikiler ve d politika tarihi kitabndan alnt.
Moskova. 1962, sf. 23.
L. Noel. Une Ambassade a Varsovie 1935-1939. LAgression Allemande contre
la Pologne. Paris, 1946, p. 501.
Baknz: SSCBnin D Politikas. Toplu Belgeler. Cilt IV, sf. 450, 451, 454, 458.
Baknz: Ayn yapt, sf. 451, 455, 457.
Baknz: Ayn yapt, sf. 457.
Pravda. 11 Ekim 1939.
Baknz: SSCB D Politika Tarihi, cilt I, sf. 269, 370.
Foreign Relation...1939, vol. I, p. 486.
Baknz: SSCBnin D Politika Tarihi, cilt I, sf.. 364.
Rauhan puolesta, 1959, N 6, sf. 8.
SSCB DPA. SSCB Dileri Halk Komiseri M.M. Litvinovun rye Koskinen ile
8 Mart 1938 tarihli konuma kaytlar.
Ayn yapt.
SSCB DPA. SSCB Dileri Halk Komiseri M.M. Litvinovun rye Koskinen ile
8 Mart 1938 tarihli konuma kaytlar.
V. Niukkanen Talvisadon puolustuministeri Kertoo. Helsinki, 1951, sf. 46.
Baknz: SSCBnin D Politika Tarihi, blm I, sf. 365.
Paasikivinin Tutumu. Yuho Kusti Paasikivinin Makaleleri ve Konumalar.
1944-1956 Moskova, 1958, sf. 54.
SSCBnin D Politikas. Toplu Belgeler. Cilt IV, sf. 471.
Baknz: SSCBnin D Politika Tarihi, blm I, sf. 365.
SSCB DPA. Fin Hkmetinin SSCB Hkmetine 3 Kasm 1939 tarihli raporu.
798

63.

Y.K. Paasikivi. Toimintani Moskovassa ja Suomessa 1939-1941. Helsinki,

19560. O. I, sf. 57.
64. SSCBnin D Politikas. Toplu Belgeler cilt IV, sf. 461.
65. SSCB D Politikas. Toplu Belgeler, cilt IV, sf. 466.
66. Baknz: Sovyetler Birliinin Byk Anayurt Sava Tarihi 1941-1945. Cilt 1.
Moskova 1960, sf. 271.
67. Ruti Hkmeti 1 Aralk 1939da kuruldu. Tanner bu hkmette dileri bakan
grevini yrtyordu.
68. Baknz: Sovyetler Birliinin Byk Anayurt Sava Tarihi 1941-1945, cilt I,
sf. 271.
69. Bkz. 32, 38.
70. V. Tanner. The Winter War. California, 1957, sf. 158.
71. SSCB DPA. Sovyetler Birlii Londra Bykelisi Mayskiyin Byk Britanya
Dileri Bakan Mstear Batler ile 24 ubat 1940 tarihli grme kaytlar.
72. V. Tanner. The Winter War, sf. 198.
73. V. Tanner. The Winter War, sf. 203.
74. E. Maseng. 1905 to 1940. En Leksion in maktpolitik. Oslo. 1953, sf. 214.
75. Baknz: SSCB D Politikas. Toplu Belgeler. Cilt IV, sf. 493, 496.
76. SSCBnin D Politikas. Toplu Belgeler. Cilt IV, sf. 495.
77. Parliamentary Debates. House of Commons.Official Report. London, 1940,
vol. 358, col. 1836-1837.
78. Chambre. Dbats, 1940 p. 508.
79. F.D. Scott. The United States and Scandinavia. Cambridge, 1950, p 233.
80. J.R.M. Butler. Grand Strategy, vol. II. September 1939-June 1941, sf. 107, 108.
81. Baknz: SSCB D Politikas. Toplu Belgeler, cilt IV, sf. 490, 491.
82. J.R.M. Butler. Grand Strategy, vol. II. September 1939-June 1941, sf. 122.
83. A.J. Taylor. English History 1914-1945. Oxford, 1965, sf. 469.
84. Baknz: SSCB D Politikas. Toplu Belgeler, cilt. IV, sf. 498.
85. Baknz: Ayn yapt.
86. SSCB DPA. SSCB Dileri Halk Komiserinin Fransz Eliliine verdii 23 Mart
1940 tarihli nota.
87. PRO. F.O. 371/24853, sf. 39.
88. PRO. Cab. 66, vol. 5, sf. 41.
89. PRO. F.O. 371/24846, sf. 313.
90. bid., sf. 244.
91. bid.
92. PRO. F.O. 371/24846, sf. 291.
93. bid., sf. 303.
94. PRO. Cab. 79/3, sf. 213.
95. PRO. Cab.99/3, sf. 23
96. PRO. Cab. 65/5, sf. 125.
97. bid.
98. Charles de Gaulle. Sava Anlar. Cilt. I. ar. 1940-1942. Moskova. 1957, sf.
61.
99. Documents on German Foreign Policy, 1918-1945, Series D, vol. VI, London,
1956, sf. 621, 622.
100. W. Shirer. The Challenge of Scandinavia. Boston. 1955, sf. 223, 225.
799

101. Dokumenteri utvalg. Oslo, 1965, sf. 24, 26.

102. P. Deland sheere, A. Qoms. La Belgique sous le nazist. 1 (1940-1941). Bruxelles
(1946), sf. 12.
103. P. Boudain. Neuf mois au gouvernement (April-Dcembre 1940). Paris, 1948,
p. 55, 56.
104. P. Reynaud. La France a sauv lEurope, vol. II, Paris, 1947, p. 123.
105. DGFP, Series D, vol. VIII, p. 414.
106. P. Reynaud. La France a sauv lEurope, vol. II, p. 93, 94.
107. P. Reynaud. La France a sauv lEurope, vol. II, p. 96, 100.
108. Baknz: K. Tippelskikh. kinci Dnya Sava Tarihi. Moskova. 1956, sf. 79.
109. P. Reynaud. La France a sauv lEurope, vol. II p. 116.
110. Winston Churchill. The Second World War, vol. II. Their Finest Hour. London,
1949, p. 63.
111. The London Gazette, 10. X. 1941.
112. M. Weygand. Memories. Rappel au service. Apprendice IX. Paris, 1950, p. 599,
604.
113. A. Kammerer. La vrit sur 1Armistice, Paris, 1945, p. 63.
114. P. Reynaud. La France a sauv 1Europe, vol. II. p. 251.
115. P. Baudouin. Neuf mois au gouvernement, p. 109.
116. bid. p. 114.
117. W.L. Langer. Our Vichy Gamble. New York, 1947, p. 18.
118. W. Shirer. Le Troisime Reich. Des origines a la chute. Vol. II. Paris, 1966, p 177.
119. P. Reynaud. La France a sauv 1Europe, vol. II. p. 199.
120. bid. p. 200.
121. bid.
122. P. Reynaud. La France a sauv lEurope, vol. II. p. 200, 201.
123. F. Charles-Roux. Cing mois tragiques aux Affaires Etrangres (21 Mai-1
Novembre 1940) Paris, 1949, p. 11.
124. G. Ciano. Journal politique (1939-1943), vol. I. Neuchatel, 1947, p. 255.
125. P. Reynaud. La France a sauv lEurope, vol. II. p. 245.
126. Baknz Diplomasi Tarihi, Moskova.
127. P. Reynaud. La France a sauv lEurope, vol. II, p 218.
128. J. Duclos. Memoires, t. III. Dans la bataille clandestine. Premire partie, 19401942. De la drle de la guerre a la rue vers Stalingrad. Paris, 1970, p. 40. 41.
129. G. Ciano. Journal politique, p. 250, 255.
130. bid, p. 257, 259.
131. Colonel Groussard.Chemins secrets, vol. I. Paris, 1948, p. 15.
132. bid, p. 32.
133. P. Reynaud. La France a sauv lEurope, vol. II, p. 304,311.
134. P. Baudouin. Neuf mois au gouvernement, p. 154,159.
135. bid, p. 157.
136. Peace and War. United States Foreign Policy, 1931-1941. Washington, 1943, p.
551, 552 (Bundan sonra Peace and War olarak yazlacaktr.)
137. bid, p. 552, 553
138. The Memories of Cordell Hull, vol. I. New York, 1948, p. 787.
139. A. Kammarer. La vrit sur LArmistice, p. 181, 182.
140. bid.
800

141. P. Reymaund. La France a sauv IEurope, vol. II, p. 351.

142. France and Britain, Report by a Chatham House Study Group, Royal nstitute
of nternational Affairs. London, 1945, p. 56.
143. P. Baudouin. Neuf mois au gouvernement, p. 177.
144. Un temoignage. Le dictat de Rethondes et LArmistice Franco-talien de Juin
1940. Paris, 1945. P. 18. Bu yapt, Fransann Polonya eski bykelisi Leon
Noel tarafndan yazarnn ad belirtilmeden basld.
145. A. Kammerer. La verit sur LArmistice, p. 232.
146. Un temoignage. Le dictat de Rethondes p. 17.
147. De Gaulle. Asker Anlar, cilt. 1, sf. 331.
148. ABD Bykelisi kuatlm Pariste kalmt, Fransz Hkmeti nezdinde
Bordeauxda Amerikan Bykelisi grevini, Srgndeki Polonya Hkmeti
nezdinde akredite edilmi olan Biddle yrtyordu.
149. Peace and War, sf. 555, 557.
150. Les archives secretes du Comte Ciano (1936-1943), Paris,1948, p 376, 378.
Les archives secretes la Wilhelmstrasse (Alman arivlerine Paralel Franszngiliz-Amerikan basm), IX. Les Annes de la guerre. Livre II. Paris, 1961, p.
332, 336.
151. Les archives secretes de la Wilhelmstrasse, IX, livre II, p. 334-335.
152. bid, p. 349.
153. bid, p. 357, 358.
154. A. Kammerer. La vrit sur LArmistice, p. 285.
155. Un tmoignage. Le dictat de Rethondes, p. 22, 23.
156. P. Baudouin. Neuf mois au gouverrnement, p. 191; Un tmoignage Le dictat
de Rethondes, p. 24.
157. M. Weygand. Mmoires, p. 258, 261.
158. bid, p. 259.
159. Un tmoignage. Le dictat de Rethondes. P. 87.
160. Les archives secretes de la Wilhelmstrasse, IX, livre II, p. 417.
161. Un tmoignage. Le dictat de Rethondes, p. 99, 100.
162. C. Chautemps. Cahiers secrets de LArmistice (1930-1940). Paris, 1963, p. 205.
163. A.Y. Bogomolov. Sava Yllarnda, Diplomatik Makamlarda, Uluslararas
Yaam, 1961, No: 6, sf. 103.
164. Baknz Diplomasi Tarihi, cilt III.
165. Documents on British Foreign Policy, 1919-1939, Third Series, vol. IX,
London, 1955, p. 289.
166. W.L. Langer and S.E. Gleason. Challenge to salation 1937-1940. New York,
1952, p 181.
167. W.L. Langer and S.E. Gleason. The Undeclared War, 1940-1941. New York,
1953. p. 18
168. W. Langer and S.E. Gleason. The Undeclared War. 1940-1941. P. 17.
169. bid.
170. Gney denizlerinden kast, Hollanda Hindistan ve Gneyde Yeni Kaledonya
dhil, Burmann dousundaki topraklardr.
171. Documents of American Foreign Relations, vol. II, Boston, 1940, p. 270, 272.
172. Domey Dzyumpo, 10. VII. 1940 (Japonca).
173. Asahi, 29.VI. 1940.
801

174.
175.
176.
177.
178.
179.
180.
181.
182.
183.
184.
185.
186.
187.
188.
189.
190.
191.
192.
193.
194.
195.
196.
197.
198.
199.
200.
201.
202.
203.
204.

Pasifik Okyanusunda Savan Tarihi cilt III, Moskova, 1958, sf. 53, 54.
Ayn yapt. sf. 63, 64.
Baknz Pasifik Okyanusunda Savan Tarihi, cilt. III, sf. 66, 67.
Ayn yapt, sf. 66.
Peace and War, p. 569.
Japonlar, yeniden askerlerinin in snrna girmesine izin verilmesi ve in
Hindi topraklarnda deniz ve hava sleri kurulmas hakkn talep ettiler.
Documents on German Foreign Policy, series D, vol. XI. Washington, 1960,
p. 10. 143-144.
Baknz J. Ceno. Vietnam Halknn Tarihi zerine deneme. Moskova, 1957, sf.
246.
Hollanda Hindistan dnya kauuk miktarnn %35ini, kalayn %17sini ve
ylda 8 milyon ton da petrol salyordu. Hollanda Hindistannn ekonomisinde
Hollanda, Amerika ve ngiliz sermayesi egemendi.
Baknz: D.. Goldberg: Japonyann D Politikas (Eyll 1939-Aralk 1941).
Moskova, 1959, sf. 89.
K. osidzava. Gayko Rokudzyunen (Diplomaside 60 yl). Tokyo, 1958 (Japonca).
Baknz: D.. Goldberg. Japonyann D Politikas (Eyll 1939-Aralk 1941). Sf.
17.
Ch. Tansill. Back door to War. Roosevelts Foreign Policy, 1933-1941. Chicago,
1952, p. 618.
L. Mosley. Hirohito. Emperor of Japan. New York, 1966, p. 205.
Baknz: Kiodzava Kiesi. Nihon Gaykosi (Japonya Diplomasi Tarihi). Tokyo,
1941, sf. 564, 565 (Japonca).
The Memories of Cordell Hull, vol. I, p. 889.
P.R. Olson, C.A. Hickman, Pan American Economics, New York, 1943, p. 408,
414.
Report of the Delegate to the Meeting of the Foreign Ministers of the American
Republics Held at Panama, September 23-October 3, 1939. Washington, 1940,
p. 7, 8.
Conferencias nternacionales Americanas 1938-1942. Primer Suplemento,
Washington, 1943, p 115, 118 (bundan sonra Conferencias Internacionales
Americanas olarak anlacaktr.
Conferencias nternacionales Americanas, p. 124, 125.
W.L. Langer and S.E. Gleason. The Challenge to solation, p. 208.
Documents of American Foreign Relations, vol. II, p. 121, 122.
Conferencias nternacionales Americanas, p. 122.
Conferencias nternacionales Americanas..., p. 123.
DGFP, Series D, vol. VIII, p. 158.
Foreign Relations of the United States. Diplomatic Papers. 1939. vol. V.
Washington, 1957, p. 321, 322.
W.L. Langer and S.E. Gleason.The Challenge to solation, p. 625.
Foreign Relations of the Unites State. Diplomatic Papers, 1940, vol. V.
Washington, 1961, p. 235, 236
The Memories of Cordell Hull, vol. 1, p. 822
The Memories of Cordell Hull, vol. 1, p. 823, 824.
Conferencias nternacionales Americanas., p. 154.
802

205. bid, p. 155.

206. Conferencias nternacionales Americanas. p 155
207. nter-American Relations. University of North Carolina Bulletin, 1940,
October, p. 45.
208. Havana Konferansnn kararlar ABD tarafndan iki durumda kullanld: Nisan
1941de ABD Grnland korumas altna aldnda, Kasm 1941de Amerikan
askerleri Hollanda Guyanasna karma yaptklarnda. Ancak Fransz adalar
eski sahiplerinin mlkiyeti olmay srdrdler. ABD, bu adalardaki Wishy
ynetimi araclyla hareket ederek onlar zerinde kontrol salamay tercih
etti. Havana Tutana ve Havana Anlamasnn geerlilikleri sava dnemleriyle
snrl kalmad. Ancak, Burleynin tavsiyeleri ABD Hkmeti tarafndan kabul
grmedi.
209. Conferencias nternacionales Americanas, p. 15.
210. bid, p. 150.
211. The Economist, November 18, 1939, p. 252.
212. L.. Brejnev. Leninin Yolunda: Konumalar ve Yazlar. 1.cilt. Moskova 1973,
sf. 122.
213. Tarihi arptanlar. Tarihsel Raporlar. Moskova, 1952, sf. 22.
214. F. Galder: Sava Gnl. 1939-1943 yllarnda Kara Kuvvetleri Komutannn
Gnlk Notlar. Cilt 2, Moskova, 1969, sf. 80.
215. Secret Session Speeches Delivered by Winston S. Churchill to the House of
Commons, 1940-1943. London, 1946, p. 22, 23.
216. Bkz. K. Tippelskirch. kinci Dnya Sava Tarihi. Sf. 99.
217. Secret Session Speeches Delivered by Winston S. Churchill to the House of
Commons, 1940-1943 p. 52.
218. M.M. Poston.British War Production, London, 1952, p. 117.
219. Documents on German Foreign Policy, 1918-1945. Series D, vol. XII.
Washington. 1962, p. 388, 389.
220. W.L. Langer and S.E. Gleason. The Challenge to solation, p. 652.
221. bid. p. 653
222. bid. p. 252.
223. Baknz: V.G. Truhanovskiy. ngilterenin Yakn Tarihi. Moskova, 1958, sf. 335,
336.
224. W.L. Langer and S.E. Gleason. The Challenge to solation, p. 654.
225. Baknz: kinci Dnya Sava ve Gnmz, sf. 147, 148.
226. DGFP. Series, D, vol. XI, p. 117.
227. A. Handorf. Thinks and Decisions. Boston, 1943, p. 143.
228. Baknz: G.N. Sevastyanov. Pasifik Okyanusunda Sava Hazrl (Eyll
1939-Aralk 1941). Moskova, 1962, sf. 243.
229. CCCP DPA. Uluslararas Asker Mahkemenin Uzak Dou ile ilgili 25 Eyll
1946 tarihli Mahkeme Stenograf metni.
230. Ayn yapt.
231. M.Y. Raginskiy ve S.Y. Rozenblitin nde Gelen Japon Sava Sulularn
Uluslararas Mahkemesi, Moskova, Leningrad, 1950, sf. 242.
232. Pravda 30 Eyll 1940.
233. DGFP, Series D, vol. XI, p. 144, 146.
234. bid. p. 665.
803

235. bid. p. 687.

236. nde Gelen Alman Sava Sulularnn Nrnberg Davas. 7 ciltlik Toplu
Belgeler, cilt II, Moskova, 1958, sf. 689 (bundan sonra Nrnberg Davas
olarak anlacaktr.)
237. Baknz: kinci Dnya Savanda Macaristan. Sava ncesi ve Srasndaki
Tarihin Gizli Diplomatik Belgeleri. Moskova, 1962, sf. 13.
238. Ayn yapt, sf. 12.
239. Ayn yapt.
240. Documente ale politicii externe Germane, ed. Engleza, vol. 5, p. 340, 341.
Sovyetler Birliinin Byk Anayurt Sava Tarihi. (1941-1945 Cilt I, sf. 302.)
kitabndan alnt.
241. Baknz: Bulgaristan Tarihi, cilt II. Moskova, 1955, sf. 253.
242. Ayn yapt. Sf. 265, 267.
243. zvestiya 20 Mart 1940.
244. Baknz: SSCB Yksek Sovyetinin 6. Oturumu. 29 Mart-4 Nisan 1940.
Stenografi Raporu, Moskova, 1940, sf. 38.
245. DGFP, Series D, vol. XI, p. 149.
246. Baknz: Trial of the Major War Criminals before the nternational Military
Tribunals, vol. X. Washington, 1951, p. 309, 311.
247. W.S. Churchill. The Second World War, vol, II, p. 461
248. P. Schmidt. Statist auf diplomatischer Bhne 1923-1945.Erlebnisse des
chefdolmetschers im Auswartigen Amt mit Staatmannern Europas. Bonn,
1950, D. 500
249. G. Ciano. LEurope vers la catastrophe, p. 604
250. W.S. Churchill. The Second World War, vol. II, p. 468.
251. Almanya Dileri Bakanl Belgeleri, III. Basm, Moskova, 1946, sf. 73.
Veizekerin Almanyann Madrid bykelisi Storere 17 ubat 1941 tarihli
mektubu.
252. 28 Ekim 1940 ylnda Laval ayrca dileri bakan olarak atanmt.
253. W.S. Churchill.The Second World War, vol. II, p. 465.
254. G. Ciano. Diario, vol. 1, p. 314.
255. DFGP, Series D, vol. XI, p. 641.
256. Baknz. Yugoslavya Tarihi, cilt II. Moskova, 1963, sf. 182.
257. Baknz. Ayn yapt.
258. Rudolf Hess ayn zamanda Reichte Devlet Bakan, mparatorluun Gizli
Konsey ve Bakanlar Kurulu yesiydi.
259. Hessin siyasal danman ve Nazi Teorisi Jeopolitikin temellerini atan Karl
Gausgoferin olu.
260. Nrnberg Davas, cilt II, sf. 766, 768.
261. 22 Haziran 1941de SSCB snrnda 153 Alman tmeni ylmt.
262. Nrnberg Mahkemesi, cilt II, sf. 559.
263. Baknz: nde Gelen Alman Sava Sulularnn Nrnberg Yarglanmas. 7
Ciltte Belgeler. Cilt I, Moskova, 1954, sf. 412, 413.
264. Baknz: M.S. Kalitsa. Sovyet-in ilikileri. Moskova, 1958. Sf. 289.
265. Baknz: M.S. Kalitsa. Sovyet-in likileri, sf. 289, 290.
266. SSCB DPA. 26 Eyll 1946 tarihli Uzak Dou iin Uluslararas Asker Tribunal
Davas Stenogram.
804

267. Viet-Nams Fight against Fascium (1940-1945), Viet-Nam delegation in

France, nformation service. Paris, 1948, p. 40
268. Baknz: D.. Goldberg. Japonyann D Politikas (Eyll 1939-Aralk 1941) sf. 80.
269. Sovyet-Japon Grmeleri. Baknz, sf. 174, 175
270. Foreign Relations of the United States and Japan. 1931-1941, vol. II.
Washington, 1943, p. 144.
271. DGFP, Series D, vol. XII, p. 389.
272. bid, p. 379.
273. DGFP, Series D, vol. XII. p. 379.
274. SSCB DPA. Uluslararas Asker Tribunaln Uzak Dou iin 7 Kasm 1946
tarihli oturumunun stenograf...
275. Baknz. Ayn yapt.
276. Ayn yapt.
277. Foreign Relations, Japan. 1931-1941, vol. II, p. 389, 396
278. bid. p. 398, 402.
279. Foreign Relations, Japan, 1931-1941, vol. II, p. 407.
280. Baknz: Pasifik Okyanusunda Savan Tarihi, cilt III, sf. 210.
281. Baknz.Ayn yapt. Sf. 210, 211.
282. Japans Decision for War. Records of the 1941. Policy Conferences, p. 21
283. SSCB DPA. 27 Kasm 1946 tarihli Uzak Dou in Uluslararas Asker
Tribunaln Mahkeme Stenogram.
284. Baknz: L.N. Kutakov. Sovyet-Japon Diplomatik likiler Tarihi. Moskova,
1962, sf. 297.
285. K. Nomura: Amerikadaki misyonum srasnda Japonya-Amerika grmelerine
ilikin anlarm. Tokyo, 1946. Sf. 11, 12 (K. Nomura, Ja 27 Kasm 1946 tarihli
Uzak Dou in Uluslararas Asker Tribunaln Mahkeme Stenogram.)
Devamnda Japonya-Amerika grmelerine ilikin Anlar olarak anlacaktr.
286. The Memories of Cordell Hull, vol. II. New York, 1948, sf. 997, 998.
287. SSCB DPA. 27 Kasm 1946 tarihli Uzak Dou in Uluslararas Asker
Tribunaln Mahkeme Stenogram.
288. DGFP, series D, vol. XII, p. 507, 749, 750, 753, 754.
289. 22 Aralk 1938 ylnda Konoe Japon-in ilikilerini normalletirme ilkelerini
yle aklamt: 1) Dou Asyada yeni bir dzenin kurulmas iin Japonya,
in ve Manukoun birlemesi; 2) Japon silahl kuvvetlerini inde tutmak
kaydyla komnizme kar mcadele iin anlama imzalanmas; 3) Japonlar
iin bir dizi ayrcaln yer alaca ekonomik ibirlii.
290. Foreign Relations. Japonya, 1931-1941, vol. II, p. 420, 425.
291. The Memories of Cordell Hull, vol. II, p. 1001.
292. Baknz. R. Sherwood, Roosevelt ve Hopkins. Bir Tank Gzyle, cilt 1,
Moskova, 1958, sf. 487.
293. J. Grew. Ten Years in Japan. New York, 1944, p., 388, 389.
294. SSCB DPA. 7 Kasm 1946 tarihli Uzak Dou in Uluslararas Asker Mahkeme
Oturumu Stenogram.
295. DGFP, Series vol. XII, p. 820, 822.
296. bid., p. 847, 848.
297. K. Nomura. Japonya-Amerika Grmelerine likin Anlar. Sf. 71, 73.
298. Foreign Relations,. Japan, 1931-1941, vol. II, p. 441.
805

299.
300.
301.
302.
303.
304.
305.
306.
307.
308.
309.
310.
311.
312.
313.

314.
315.
316.
317.
318.
319.
320.
321.
322.
323.
324.
325.
326.

bid, p. 446, 451.

bid, p. 486, 490.
bid.
N.N. Yakovlevin Franklin Roosevelt: nsan ve Politikac kitabndan alnt.
Moskova, 1969, sf. 351.
Documents of German Foreign Policy, 1918-1945, Series D, vol. IX.
Washington, 1956, p. 426.
M.S. Watson. Chief of Staff. Prewar Plans and Preparations. Washington, 1950,
p. 111.
U.Z. Foster. Amerikann Siyasal Tarihine likin Denemeler. Moskova, 1955,
sf. 613.
Parliamentary Debates.House of Commons. Oficial Report, vol. 420. London,
1946, col. 532.
W.S. Churchill. The Second World War, vol. II, p. 353.
bid.
R. Sherwood, Roosevelt ve Hopkins, 1, sf. 272.
W.S. Churchill. The Second World War, vol. II, p. 355.
bid., p. 356.
ngiltereye Birinci Dnya Sava yllarnda ina edilen ve hurda niteliinde
sata sunulacak olan gemiler veriliyordu.
W.S. Churchill. The Second World War, vol. II, p. 358. ABD Hkmeti
ngilterenin teslim olmas durumunda ngiliz gemicilerin gemileri ABDye
getirmeyeceklerinden korkuyordu. Amerikallar, insani duygular kullanmaya
karar verdiler. ABD ngiltereden daha fazla ocuk kabul ediyor, bylece onlar
Alman bombardmanndan kurtarm oluyordu. ileri Bakan kes, 4 Austos
1940 tarihli gncesinde unlar yazyordu: Ben, ngiltereden ne kadar ok
ocuk getirirsek, o kadar ok esirimiz olacak ve ngilizlerin kendi filolarn bize
gndermek iin daha fazla istekleri olacan belirttim. Bakan, bunun akll bir
neri olduunu kabul etti. (The Secret Diary of Harold L. Ickes vol. III. New
York, 1954, p. 121).
Baknz: R. Sherwood, Roosevelt ve Hopkins. Cilt.1, sf. 271.
W.S. Churchill. The Second World War, vol. II, p. 360.
bid., p. 367.
bid., p. 366.
W.S. Churchill. The Second World War, vol. II, p. 367.
W.S. Churchill. The Second World War, vol. II, p. 500, 501.
R. Sherwood, Roosevelt ve Hopkins. Cilt 1, sf. 388, 389.
The Secret Diary of Harold L. ckes, vol. III, p. 409, 410.
M. Metloff ve E. Snellin 1941-1942 Koalisyon Savanda Stratejik Planlama
(Moskova, sf. 45) adl kitaptan alnt.
V.G. Truhanovskinin kinci Dnya Savanda ngilterenin D Politikas
(1939-1945), (Moskova, 1965, sf. 48) adl kitabndan alnt.
The Memories of Harry S. Truman, vol. I. New York, 1955, p. 234.
Ayrntl olarak baknz: N.N. Yakovlev. ABDnin yakn tarihi. 1917-1960.
Moskova, 1961, sf. 319.
W.L. Langer and S.E. Gleason. The Undeclared War, 1940-1941, p. 173, 428,
429.
806

327. Documents of American Foreign Relations, vol. III, Boston, 1941, p. 232, 235
adl belgeye baknz.
328. W.L. Langer and S.E. Gleason. The Undeclared War, 1940-1941, p. 426, 427
329. L.. Brejnev. Leninin izgisinde Konumalar ve Makaleler. Cilt 1, sf. 122.
330. New Times, 7.1.1941.
331. SSCB Yksek Konseyinin Yedinci Oturumu. 1-7 Austos 1940. Stenografi
Raporu. Moskova, 1940, sf. 32.
332. Merkez Komitesi Kongreleri, Konferanslar ve Genel Toplantlar Bildirileri
ve Kararlaryla Sovyetler Birlii Komnist Partisi, cilt 5, 1931-1941. Moskova,
1971. Sf. 460.
333. Baknz. A.G. Zverev. Bir Bakann Notlar. Moskova, 1973, sf. 175.
334. L.. Brejnev. Leninin Yolunda. Konumalar ve makaleler, cilt 1, sf. 121.
335. SSCB DPA. SSCB Lituanya Bykelisinin Dileri Halk Komiserliine 30
Mart 1940 tarihli mesaj.
336. SSCB DPA. SSCB Letonya Bykelisinin Dileri Halk Komiserliine 9 Aralk
1939 tarihli mesaj.
337. SSCB DPA. SSCB Lituanya Bykelisinin 17 ubat 1940 tarihli gncesi.
338. Baknz: V. Sipols. Gizli Diplomasi. 1939-1940 yllarnda emperyalist devletlerin
Sovyet kart planlarnda Burjuvazi Letonyas. Riga, 1968, sf. 329.
339. kinci Dnya Sava. Faist Almanyaya kar Zaferin 20. Yldnmne Adanan
Bilimsel Konferansn Materyalleri. 1. Kitap, Genel Sorunlar. Moskova 1966, sf. 302.
340. V. Sipols. Gizli Diplomasi. Sf. 336.
341. Baknz: V. Sipols. Gizli Diplomasi. Sf. 338
342. Baknz: zvestiya. 30 Mays 1940.
343. V. Sipols. Gizli Diplomasi. Sf. 332. Baknz, ayrca Letonya SSC .
Letonyann Lituanya Elisinin Letonya Dileri Bakanlna 11 Haziran 1940
tarihli raporu.
344. SSCBnin D Politikas. Toplu Belgeler. Cilt IV, sf. 510, 513.
345. Baknz: SSCB Yksek Konseyi 6. Oturumu, 29 Mart-4 Nisan 1940. Stenografi
Raporu, sf. 40.
346. Baknz: V.M. Kolker, .E. Levit. Romanyann D Politikas ve Romanya-Sovyet
likileri (Eyll 1939 Haziran 1941). Moskova, 1971, sf. 95.
347. Documents of German Foreign Policy, 1918-1945, Series D, vol. X. London,
1957, p. 19.
348. SSCB D Politikas. Toplu Belgeler. Cilt IV, sf. 515, 516.
349. Ayn yapt. Sf. 516.
350. Baknz: B.M. Kolker, .E. Levit. Romanyann D Politikas ve RomanyaSovyetler Birlii likileri, sf. 111.
351. Ayn yapt, sf. 110
352. SSCB DPA. SSCB ile Almanya arasnda 11 ubat 1940 ve 10 Ocak 1941 tarihli
Ekonomik Anlamalar. Ayrca baknz: SSCB D Politikas. Toplu Belgeler.
Cilt IV, sf. 491, 537.
353. G. Ginsburg. The Soviet Union as a Neutral. 1939-1941. Soviet Studies.
Oxford, vol. X, July 1958, Nr. 1, p. 16.
354. Baknz: SSCB D Politikas. Toplu Belgeler. Cilt IV, sf. 509, 525.
355. Baknz: zvestiya, 11 Ocak 1941. Ayrca baknz: SSCB D Politikas. Toplu
Belgeler. Cilt IV, sf. 538.
807

356.
357.
358.
359.
360.
361.
362.
363.
364.
365.
366.
367.
368.
369.
370.
371.
372.
373.
374.
375.
376.
377.
378.
379.
380.
381.
382.
383.
384.
385.
386.

SSCB DPA. Ribbentropun J. Staline 13 Ekim 1940 tarihli mektubu.

DGFP, Series D, vol. XI, p. 508, 510.
DGFP, Series D, vol. XXII, p. 310
H. Holldack. Was wirklich geschah.Die diplomatischen Hintergrnde der
deutchen Kriegspolitik, Mnchen, 1949, sf. 240, 241.
SSCB DPA. SSCB Dileri Halk Komiserinin Sovyetler Birlii Londra
Bykelisine 17 Kasm 1940 tarihli mesaj.
SSCB DPA. SSCB Almanya Bykelisinin 1940 yln ieren Ylk Raporu.
362. zvestiya, 16 Ekim 1940. Ayrca baknz: SSCB D Politikas. Toplu
Belgeler, cilt IV, sf. 530.
SSCBnin D Politikas. Toplu Belgeler. Cilt IV, sf. 534.
W.S. Churchill. The Second World War, vol. II, p. 484.
Winston. S. Churchill. The Second World War, vol. III. The Grand Alliance.
London, 1950, p. 151.
SSCB DPA. Dileri Halk Komiserliinin SSCB Bulgaristan bykelisi A..
Lavrentyeve 12 Kasm 1939 tarihli direktifi.
SSCB DPA. Bulgaristan ile Karlkl Yardm Pakt imzalanmasna ilikin
1939daki grmeler konusunda belge.
Ayn kaynak.
SSCB DPA. SSCBnin Bulgaristan Bykeliliinin 28 Mart 1940 tarihli raporu.
SSCB DPA. A.A. Sobolevin ar III. Boris ile 25 Kasm 1940 tarihli grme
kaytlar.
SSCB DPA. SSCB Bulgaristan Bykelisinin 30 Kasm 1940 tarihli gncesi.
SSCB DPA. SSCB Yugoslavya Bykelisinin Dileri Halk Komiserliine 7
Aralk 1940 tarihinde verdii bilgi.
SSCB DPA. SSCB Dileri Halk Komiseri V.M. Molotovun Almanyann SSCB
bykelisi Shulenburgla 17 Ocak 1941 tarihli grmesinin kaytlar.
SSCBnin D Politikas. Toplu Belgeler, cilt IV, sf. 545.
SSCB DPA. Dileri Halk Komiseri V.M. Molotovun Almanyann SSCB
bykelisi Shulenburgla 17 Ocak 1941 tarihli grmesinin kaytlar.
SSCBnin D Politikas. Toplu Belgeler, cilt IV, sf. 549.
SSCB DPA. Dileri Bakanl Halk Komiserliinin Yugoslavya Bykelisine
17 Ekim 1940 tarihli direktifi.
SSC DPA. SSCB Yugoslavya Bykelisinin Dileri Bakanl Halk
Komiserliine 7 ubat 1941 tarihinde ilettii bilgi.
SSCB DPA. SSCB Dileri Halk Komiseri V.M. Molotovun Almanyann SSCB
Bykelisi Shulenburg ile 4 Nisan 1941 tarihli grmesinin kaytlar.
SSCB D Politikas. Toplu Belgeler, cilt IV, sf. 548.
SSCB DPA. SSCB Dileri Halk Komiseri V.M. Molotovun Almanyann SSCB
Bykelisi Shulenburg ile 6 Nisan 1941 tarihli grmesinin kaytlar.
zvestiya, 25 Mart 1941. Ayrca baknz: SSCB D Politikas. Toplu Belgeler.
Cilt IV, sf. 547.
DGFP. Series D, vol. XII, p. 105.
M. Andreeva K. Dmitrieva: kinci Dnya Sava Yllarnda Sovyetler Birlii ve
svein Tarafszl. Uluslararas Yaam, 1959, No: 9, sf. 91.
Uluslararas likiler ve SSCB D Politikas Tarihi, cilt II, 1939-1945, sf. 50.
Uluslararas Yaam 1959, No: 9, sf. 92.
808

387. SSCB DPA. SSCB sve Bykelisinin, Dileri Bakanlnn, 9 Mays 1940
tarihli toplantsndaki Raporu.
388. Baknz: Uluslararas Yaam, 1959, No: 9, sf. 93.
389. Ayn yapt.
390. SSCB DPA. Sovyet Hkmetinin ngiltere Hkmetine 27 Nisan 1940 tarihli
Memorandumu.
391. SSCBnin D Politikas: Toplu Belgeler, cilt IV, sf. 505.
392. W.S. Churchill. The Second World War, vol II, p. 120.
393. SSCB DPA. SSCB Dileri Halk Komiserliinin ngilterenin SSCB
Bykeliliine 23 Temmuz 1940 tarihli notas.
394. SSCB DPA. SSCB Dileri Halk Komiser Yardmcsnn ngilterenin SSCB
Bykelisi ile 14 Eyll 1940 tarihli grme kaytlar.
395. SSCB DPA. SSCB Dileri Halk Komiser Yardmcsnn ngilterenin SSCB
Bykelisi ile 9 Ekim 1940 tarihli grme kaytlar.
396. SSCB DPA. SSCB Dileri Halk Komiser Yardmcsnn ngilterenin SSCB
Bykelisi ile 22 Ekim 1940 tarihli grme kaytlar.
397. SSCB DPA. SSCB Dileri Bakanl Halk Komiseri Yardmcsnn ngilterenin
SSCB Bykelisi ile 19 Kasm 1940 tarihli grme kaytlar.
398. Foreign Relations... 1940. vol. I, p. 616.
399. bid.
400. SSCB DPA. SSCB Dileri Bakanl Halk Komiserinin, ngilterenin SSCB
Bykelisi ile 1 ubat 1941 tarihli konuma kaytlar.
401. SSCB DPA. SSCB Dileri Bakanl Halk Komiser Yardmcsnn, ngilterenin
SSCB Bykelisi ile 18 Nisan 1941 tarihli konuma kaytlar.
402. Ayn belge.
403. W.N. Medlicott. The Economic Blokade, vol. I. Londra, 1952, p. 656.
404. L. Woodward. British Foreign Policy in the Second World War. London, 1962,
p. 149.
405. SSCB DPA. SSCB Dileri Bakan Yardmcs S.A. Lozovskiy tarafndan
ABDnin SSCB bykelisi Steinhardta 27 Mart 1940 tarihinde verilen Dileri
Halk Komiserlii Memorandum.
406. SSCB DPA. 27 Mart 1940ta SSCB Dileri Bakanl Halk Komiseri S.A.
Lozovskiy tarafndan SSCB bykelisi teinhardta sunulan memorandum.
SSCB Yksek Sovyeti 6. Oturumu. 29 Mart-4 Nisan 1940. Stenografi Raporu,
sf. 41.
407. SSCB DPA. Sovyetler Birlii ABD bykelisi K.A. Umanskiyin ABD Dileri
Bakan K. Hell ile 3 Nisan 1940 tarihli grmesinin kaytlar.
408. Foreign Relations of the United States.Diplomatic Papers. 1940 vol. III.
Washington, 1958, p. 323, 324.
409. SSCB DPA. Sovyetler Birlii ABD Bykelisinin ABD Dileri Bakan
Yardmcs ile 27 Temmuz 1940 tarihli grme kaytlar.
410. SSCB DPA. Sovyetler Birlii ABD Bykelisinin ABD Dileri Bakan
Yardmcs ile 8 Austos 1940 tarihli grme kaytlar.
411. SSCB DPA. Sovyetler Birlii ABD Bykelisinin 4 Ocak 1941 tarihli haberi.
412. Baknz SSCB D Politikas. Toplu Belgeler, cilt. IV, sf. 553.
413. The Memories of Cordell Hull vol. II, p. 972, 973.
414. Baknz: Pravda, 1 Ocak 1940.
809

415. SSCB DPA. SSCB Tokyo Bykelisinin Japonya Dileri Bakan ile 19 Ocak
1940 tarihli grmesinin kaytlar.
416. SSCB Yksek Sovyeti Altnc Oturumu.29 Mart-4 Nisan 1940. Stenografi
Raporu. Sf. 41.
417. Baknz: Pasifik Okyanusunda Savan Tarihi, cilt III, sf. 66, 67.
418. Baknz: SSCB D Politika Tarihi, cilt. I sf. 380.
419. Ayn yapt.
420. SSCB DPA. SSCB Japonya Bykelisinin Japonya Dileri bakan Matsuoka
ile 11 ubat 1941 tarihli grme kaytlar.
421. Baknz: M.Y. Raginskiy ve S.Y. Rozenblit: nde Gelen Japon Sava Sulular
Uluslararas Mahkemesi. Sf. 255.
422. SSCB DPA. V.M. Molotovun Gncesinden. 7 Nisan 1941de Japonya Dileri
bakan Matsuokann Kabul.
423. Baknz: SSCBnin D Politikas. Toplu Belgeler. Cilt IV, sf. 549, 550.
424. Baknz: SSCB D Politikas. Toplu Belgeler. Cilt V. Moskova, 1947, sf. 362,
363.
425. SSCB DPA. SSCB Dileri Halk Komiseri Yardmcs S.A. Lozovskiyin ABDnin
SSCB bykelisi Steinhardt ile 5 Haziran 1941 tarihli grme kaytlar.
426. E. Estorick. Stafford Cripps. Master Statesman. New York, 1949. Sf. 268.
427. Baknz: Eski Tarihlerden Gnmze SSCB Tarihi, cilt X, Moskova 1973, sf. 16.
428. Baknz. Ayn yapt, sf. 16.
429. Baknz: Byk Ekim Sosyalist Devriminin 50. Yl. SBKP Merkez Komitesi
Plenumu (Genel toplantnn) Karar. SBKP Merkez Komitesi Tezleri. Moskova,
1967, sf. 19.
430. SSCB Bakanlar Kurulu Bakannn 1941-1945 kinci Dnya Sava yllarnda
ABD Bakanlar ve ngiltere Babakanlar ile Yazmalar, cilt I. W. Churchill
ve K. Ettli ile Yazmalar (Temmuz 1941, Kasm 1945). Moskova 1957, sf. 391
(Bundan sonra Yazmalar olarak anlacaktr).
431. W.S. Churchill. The Second World War, vol. III, sf. 320.
432. Winston S. Churchill. The Second World War, vol IV. The Hinge of Fate. Boston,
1950, sf. 493.
433. zvestiya, 14 Haziran 1941. Ayrca baknz: SSCBnin d politikas. Toplu
Belgeler, cilt IV, sf. 555, 556.
434. SSCB DPA. Sovyet Hkmetinin Alman Hkmetine 20 Haziran 1941 tarihli
notas.
435. Almanya Dileri Bakan Yardmcs.
436. SSCB DPA. SSCB Dileri Halk Komiseri V.M. Molotovun Almanyann SSCB
bykelisi Shulenburg ile konumalarnn kaytlar. Ayrca baknz: SSCB D
Politikas Tarihi, cilt I, sf. 386.
437. SSCB DPA. SSCB Dileri Halk Komiseri V.M. Molotovun Almanyann SSCB
bykelisi Shulenburg ile 22 Haziran 1941 tarihli konumasnn kaytlar.
438. 438. W. Grlitz. Der Deutsche Generalstabb, Geschichte und Gestalt 18571945. Frankfurt am Mein, 1950, sf. 545.
439. B. Mller-Hillebrand. Das Heer 1933-1945. B. II. Die Blitzfeldzge 1939-1945.
Frankfurt am Mein, 1956, sf. 89.
440. Baknz: Anayurt Sava yllarnda Sovyetler Birliinin d politikas, cilt I,
Moskova, 1944, sf. 459, 460.
810

441. H. Greiner. Die Oberste Wehrmachtsfhrung, 1939-1943. Wiesbaden, 1951, sf.

326.
442. Anayurt Sava Yllarnda Sovyetler Birliinin D Politikas, cilt I, sf. 113.
443. Baknz: Sovyetler Birlii Silahl Kuvvetleri Hakknda SBKPnn yazdklar.
Belgeler. 1917-1968 Moskova, 1969, sf. 299, 300.
444. Anayurt Sava Yllarnda Sovyetler Birliinin D Politikas, cilt I, sf. 29, 30
445. W.S. Churchill. The Second World War, vol. III, p. 330.
446. W.L. Langer and S. E. Gleason. The Undeclared War. 1940-1941, p. 529.
447. C. Falls. Hundred Years of War. London, 1953, p. 318.
448. Foreign Relations of the United States, Diplomatic Papers. 1941, vol. I.
Washington, 1958, p. 766, 767 (bundan sonra Foreign Relations 1941 olarak
anlacaktr.
449. W.L. Langer and S.E. Gleason. The Undeclared War. 1940-1941, p. 531.
450. W.H. Thompson. Assignement. Churchill: New York, 1961, p. 215.
451. The Times, 23. IV. 1941.
452. W.A. Williams. American-Russian relations. 1781-1947. New York, 1952, p. 262.
453. The Times, 23. IV. 1941.
454. bid.
455. J.R.M. Butler. Grand Strategy, vol. II. September 1939-June 1941, p. 544.
456. W.S. Churchill. The Second World War, vol: III, p. 353, 355.
457. W.L. Langer and S.E. Gleason. The Undeclared War. 1940-1941, p. 534.
458. bid. p 538.
459. bid.
460. Foreign Relations...1941, vol. I, sf. 768.
461. The New York Times, 25. IV. 1941.
462. R. Sherwood, Roosevelt ve Hopkins. Cilt I, sf. 501.
463. W.L. Langer and S.E. Gleason. The Undeclared War. 1940-1941, sf. 540.
464. Documents of American Foreign Relations, vol. III, p. 364, 365.
465. Baknz: G.M. Tavrovskaya. Anti Hitler Koalisyonunun Kurulmas zerine
(Haziran 1941-Haziran 1942) Tarih Sorular, 1957, No: 12, sf. 79.
466. Ayn yapt.
467. W. McNeil. America, Britan and Russia. Their Cooperation and Conflict 19411946. London, New York-Toronto, 1953, sf. 21 (Bundan sonra W. McNeil.
America, Britan and Russia olarak anlacaktr).
468. M. Torez. Halkn Evlad, sf. 168.
469. W.Z. Foster. Enternasyonalin Tarihi. M. 1959, sf. 448.
470. Baknz: Yazmalar..., cilt I, sf. 10.
471. Sovyet Hkmeti, deklarasyon deil, anlama imzalanmas konusunu gndeme
getirmiti.
472. Baknz: Yazmalar..., cilt I, sf. 10.
473. Anayurt Sava Yllarnda Sovyetler Birlii D Politikas, cilt I, sf. 116.
474. Baknz: . Zemskov. kinci Cephenin Diplomatik Tarihi. Uluslararas Yaam,
1961, No: 8, sf. 69.
475. Baknz: Uluslararas Yaam, 1961, No: 8, sf. 69.
476. Baknz: Ayn yapt.
477. Baknz: F.. Golikov. 1941 Ylnda ngiltere ve ABDde Sovyet Asker Misyonu.
Yakn ve En Yakn Tarih, 1969, No: 9, sf. 125, 127.
811

478.
479.
480.
481.
482.
483.
484.
485.
486.
487.
488.
489.
490.
491.
492.
493.
494.
495.
496.
497.
498.
499.
500.
501.
502.
503.
504.
505.
506.
507.

508.
509.
510.
511.
512.

Uluslararas Yaam, 1969, No: 9, sf. 127.

Yazmalar..., cilt I, sf. 10, 11.
Ayn yapt, sf. 12.
Ayn yapt, sf. 14.
Yazmalar.., cilt I, sf. 15.
Ayn yapt, sf. 19.
L. Woodward, British Foreign Policy in the Second World War, sf. 154.
Yazmalar, cilt I, sf. 20, 21.
Ayn yapt, sf. 22.
R. Sherwood, Roosevelt ve Hopkins, cilt I, sf. 612, 613.
W. McNeil. America, Britain and Russia, sf. 51.
DGFP, Series D, cilt. XII, sf. 1082
R. Sherwood. Roosevelt ve Hopkins, cilt I, sf. 500
Foreign Relations 1941, cilt I, sf. 768-770
Foreign Relations 1941, cilt I, sf. 774, 788
W.L. Langer and S. E. Gleason. The Undeclared War. 1940-1941, sf. 560.
Ibid. sf. 561
W. McNeil. America, Britain and Russia, Sf. 22.
Baknz Yakn ve En Yakn Tarih, 1969, No: 3, sf. 104, No: 4, sf. 105, 106.
Anayurt Sava Yllarnda Sovyetler Birliinin D Politikas, cilt I, sf. 124
Baknz. Ayn yapt. Sf. 126
R. Sherwood, Roosevelt ve Hopkins, cilt 1, sf. 502
Ayn yapt, sf. 503
Ayn yapt, sf. 512
R. Sherwood., Roosevelt ve Hopkins, cilt 1, sf. 543, 544
Ayn yapt, sf. 544.
Ayn yapt.
Foreign Relations 1941, cilt I, sf. 814
R. Sherwood,. Roosevelt ve Hopkins, cilt 1, sf. 547
1921 Anlamasnn 6. Maddesi unlar ngrmektedir: Yksek Akit Taraflar,
nc lkelerin silahl mdahale yoluyla Pers topraklarnda kuatma
politikasna yeltenileri ya da Pers topraklarn Rusyaya kar asker saldr
iin sse dntrme yeltenileri ve bunun da Rusya Sosyalist Federatif Sovyet
Cumhuriyetinin ya da onun mttefiki devletlerin snrlarn tehdit etmesi
durumunda ve Rus Sovyet Hkmetinin uyarsndan sonra Pers Hkmeti sz
konusu tehlikeyi kendisi nleyecek gte deilse Rus Sovyet Hkmeti kendisini
savunmak amacyla gerekli asker nlemleri almak iin kendi askerlerini Pers
topraklarna karma hakkna sahip olacaktr. Sz konusu tehlike nlendikten
sonra, Sovyet Hkmeti kendi askerlerini derhl Pers snrlar dna karma
ykmlln stlenmektedir. ( Anayurt Sava Yllarnda Sovyetler Birlii
D Politikas, cilt I, sf. 136, 138, 139)
Anayurt Sava Yllarnda Sovyetler Birlii D Politikas, cilt I, sf. 139
Baknz: ( Anayurt Sava Yllarnda Sovyetler Birlii D Politikas, cilt I, sf.
190-194
Ayn yapt, sf. 147, 148
Anayurt Sava Yllarnda Sovyetler Birlii D Politikas, cilt I, sf. 148
Ayn yapt.
812

513. W.L. Langer and S.E. Gleason. The Undeclared War. 1940-1941, sf. 685
514. R.B. Russel. A History of United Nations Charter.The Role of The United States
1940-1945. Washington, 1958, sf. 40.
515. W. L. Langer and S. E. Gleason.The Undeclared War. 1940-1941, sf. 681
516. W. McNeil. America, Britain and Russia. Sf. 34, 35
517. E. Roosevelt, Onun Gzyle. Moskova, 1947, sf. 57
518. W.S. Churchill. The Second World War, cilt III, sf. 397
519. 519. Baknz: Byk Anayurt Sava yllarnda SSCB Bakanlar Kurulu
Bakannn ABD Bakan ve ngiltere Babakan ile Yazmalar, cilt II. F.
Roosevelt ve H. Truman ile Yazmalar (Austos 1941, Aralk 1945), Moskova,
1957, sf. 9-10 (Bundan sonra Yazma olarak anlacaktr).
520. Anayurt Sava Yllarnda Sovyetler Birlii D Politikas, cilt I, sf. 144-147
521. R. Sherwood., Roosevelt ve Hopkins, cilt 1, sf. 586
522. W.S. Churchill. The Second World War, cilt III, sf. 39
523. bid, sf. 403
524. W. L. Langer and S. E. Gleason. The Undeclared War. 1940-1941, sf. 739
525. W.L. Langer and S. E. Gleason. The Undeclared War. 1940-1941, sf. 740.
526. SSCB DPA. 29 Eyll-1 Ekim 1941 tarihleri arasnda Moskovada yaplan ABD,
SSCB ve Byk Britanyal temsilcilerin Konferans Protokol.
527. Anayurt Sava yllarnda Sovyetler Birliinin D Politikas, cilt I, sf. 155
528. Yazmalar..., cilt I, sf. 27
529. Ayn yapt, sf. 28
530. Baknz: Yazmalar... cilt II, sf. 12, 13.
531. Baknz: Anayurt Sava yllarnda Sovyetler Birliinin D Politikas, cilt I,
sf. 132
532. Baknz: 1941-1945 Byk anayurt Sava yllarnda Sovyet-ekoslovak
ilikileri. Belgeler ve malzemeler. Moskova,1960, sf. 18, 20 (devamnda
Sovyet-ekoslovak ilikileri...olarak anlacaktr.)
533. G.A. Deborinin kitabndan alnt: kinci Dnya Sava. Asker-siyasal konularda
deneme. Moskova 1958. Sf. 140, 141
534. Baknz: Anayurt Sava yllarnda Sovyetler Birliinin D Politikas, cilt I, sf.
121, 122
535. Baknz:Anayurt Sava yllarnda Sovyetler Birliinin D Politikas, cilt I, sf.
168, 169
536. 1941-1945 Byk Anayurt Sava srasnda Sovyet-Fransz likileri. Belgeler ve
Malzemeler, Moskova, 1959, sf. 47 (bundan sonra Sovyet-Fransz likileri...
olarak anlacaktr.)
537. Baknz: SSCB D Politikas tarihi, Blm I, sf. 394.
538. Yazmalar..., cilt I, sf. 31
539. R. Sherwood, Roosevelt ve Hopkins, cilt 1, sf. 587
540. Baknz Tarihi arptanlar, sf. 71, 72
541. W.S. Churchill. The Second World War, cilt III, sf. 473
542. H. Feis. Churchill, Roosevelt, Stalin. The war They Waged and the Peace They
Sought. New Jersey, 1957 (Bundan sonra H. Feis. Churchill, Roosevelt, Stalin
olarak anlacaktr)
543. Yazmalar..., cilt I, sf. 33
544. W.S. Churchill: The Second World War, cilt III, sf. 616.
813

545.
546.
547.
548.
549.
550.
551.
552.
553.
554.
555.
556.
557.
558.
559.
560.
561.
562.
563.
564.
565.
566.
567.
568.
569.
570.
571.
572.
573.
574.
575.
576.
577.

Baknz: Yazmalar... cilt I, sf. 390 (Not 16)

Baknz. Ayn yapt (Notlar: 14)
The Memories of Antony Eden. The Reckoning. Boston, 1965, sf. 337
The Memories of Cordell Hul, vol. II, p. 1165, 1166
Foreign Relations...1942, vol. III, p. 496, 497
The Memories of Antony Eden. The Reckoning, p. 352
Dzho To Kaizetsu, X. 1941, sf. 21. kinci Dnya Sava ve Gnmz adl
kitaptan alnt. Sf. 155
Ayn yapt, sf. 36. kinci Dnya Sava ve Gnmz adl kitaptan alnt. Sf. 155
M. Shigemitsu. Japan and Her Destiny. My Strugle for Peace. London, 1958, p.
217
Pearl Harbor Attack.Hearings before the Joint Committee on the Investigation
of the Pearl Harbor Attack. Washington, 1946, pt. 35, p 691, 692 (Bundan sonra
Pearl Harbor Attack... olarak anlacaktr.
SSCB DPA. Uzak Dou iin 14 Kasm 1946 tarihli Uluslararas Asker
Mahkemenin Oturum Stenogram
M.Y. Raginskiy ve S. Y. Rozenblit. nde Gelen Japon Sava Sulularnn
Uluslararas Mahkemesi. Sf.. 243
Atlas Okyanusunda Savan Tarihi,cilt III, sf. 379, 380
Baknz. Ayn yapt.
SSCB DPA. Uzak Dou iin 12 Kasm 1946 tarihli Uluslararas Asker
Mahkemenin Oturum Stenogram
SSCB DPA. Japonya Dileri Bakannn SSCB Bykelisine 2 Temmuz
1941de Tokyoda yapt szl aklamann kaytlar.
Baknz. M.Y. Raginskiy ve S. Y. Rozenblit. nde Gelen Japon Sava Sulularnn
Uluslararas Mahkemesi. Sf.. 244
SSCB DPA. SSCB Tokyo Bykelisinin Japonya Dileri Bakan ile 12
Temmuz 1941 tarihli grmesinin kaytlar.
SSCB DPA. Japonya Dileri Bakannn Sovyetler Birlii Tokyo Bykelisine
13 Temmuz 1941de sunduu muhtra.
Baknz. M.Y. Raginskiy ve S. Y. Rozenblit. nde Gelen Japon Sava Sulularnn
Uluslararas Mahkemesi. Sf.. 243, 244
1940 yl sonunda Amerikallar batan Japon gemisinde Japonlarn ifre
kodlarn ortaya karmlard.
M.S. Watson. Chief of Staff. Prewar Plans and Preparations, p. 494.
Baknz. Pasifik Okyanusunda Savan Tarihi, cilt III, sf. 219.
J. Grew. Ten Years in Japan, p. 399, 400
Baknz. Sf. 126.
Baknz: Pasifik Okyanusunda Savan Tarihi, cilt III. Sf. 219
Baknz:Pasifik Okyanusunda Savan Tarihi, cilt III. Sf. 219, 220
Ayn yapt. Sf. 220
SSCB DPA. Uzak Dou iin 12 Kasm 1946 tarihli Uluslararas Asker
Mahkemenin Oturum Stenogram.
Baknz:Pasifik Okyanusunda Savan Tarihi, cilt III. Sf. 220, 221
Pasifik Okyanusunda Savan Tarihi, cilt III, sf. 221
Baknz. Ayn yapt.
Genday Sire, cilt 2, sf. 276
814

578. Baknz: Pasifik Okyanusunda Savan Tarihi. Cilt III, sf. 224
579. Baknz: D..Goldberg. Japonyann D Politikas (Eyll 1939-Kasm 1941) sf.
183
580. SSCB DPA. Uzak Dou iin 18 Kasm 1946 tarihli Uluslararas Asker
Mahkemenin Oturum Stenogram.
581. Baknz: Pasifik Okyanusunda Savan Tarihi. Cilt III, sf. 225
582. W.L. Langer and S. E. Gleason. The Undeclared War, 1940-1941, p 671
583. W.L. Langer and S. E. Gleason. The Undeclared War, 1940-1941, p 672, 675
584. bid, p. 677
585. bid, p 676
586. Baknz: Pasifik Okyanusunda Savan Tarihi, cilt III, sf. 226
587. Pear Harbor Attack... pt. 4, p. 1695
588. Baknz: Anayurt Sava Yllarnda Sovyetler Birliinin D Politikas, cilt I,
sf. 139, 140
589. SSCB DPA. Uzak Dou iin 18 Kasm 1946 tarihli Uluslararas Asker
Mahkemenin Oturum Stenogram.
590. K.Nomura. Japonya-Amerika Grmelerine likin Anlar..., sf. 122.
591. W.L. Langer and S. E. Gleason. The Undeclared War, 1940-1941, p 705
592. Foreign Relations, Japan, 1931-1941, vol. II, sf. 592.
593. SSCB DPA. Uzak Dou iin 12 Kasm 1946 tarihli Uluslararas Asker
Mahkemenin Oturum Stenogram.
594. SSCB DPA. Uzak Dou iin 12 Kasm 1946 tarihli Uluslararas Asker
Mahkemenin Oturum Stenogram.
595. J. Grew. Ten Years n Japan, p. 425, 428
596. Baknz: Pasifik Okyanusunda Savan Tarihi, cilt III, sf. 233
597. SSCB DPA. Uzak Dou iin19 Haziran1947 tarihli Uluslararas Asker
Mahkemenin Oturum Stenogram.
598. Pearl Harbor Attack..., pt. 34, p. 104
599. K. Nomura, Japonya-Amerika Grmelerine likin Anlar..., sf. 129
600. Baknz: Pasifik Okyanusunda Savan Tarihi, cilt III, sf. 236, 237.
601. SSCB DPA. Uzak Dou iin 12 Kasm 1946 tarihli Uluslararas Asker
Mahkemenin Oturum Stenogram.
602. Ayn yapt.
603. SSCB DPA. Uzak Dou iin 12 Kasm 1946 tarihli Uluslararas Asker
Mahkemenin Oturum Stenogram.
604. F. D. R. His Personal Letters, vol. II. New York 1948, p. 1223
605. Pearl Harbor Attack..., pt.12, p. 79, 82.
606. SSCB DPA. Uzak Dou iin 22 Ocak 1948 tarihli Uluslararas Asker
Mahkemenin Oturum Stenogram.
607. Ayn yapt.
608. W.L Langer and S. E. Gleason. The Undeclared War. 1940-1941, p 872
609. Pasifik Okyanusunda Savan Tarihi cilt III, sf. 246, 247
610. SSCB DPA. Uzak Dou iin 13 Kasm 1946 tarihli Uluslararas Asker
Mahkemenin Oturum Stenogram.
611. Baknz: Pasifik Okyanusunda Savan Tarihi, cilt III, sf. 251
612. SSCB DPA. Uzak Dou iin 13 Kasm1946 tarihli Uluslararas Asker
Mahkemenin Oturum Stenogram.
815

613. The Memories of Cordell Hull, vol. II, p. 1958

614. SSCB DPA. Uzak Dou iin 13 Kasm 1946 tarihli Uluslararas Asker
Mahkemenin Oturum Stenogram.
615. Kurusu Saburo. Nitibey Gayko Hitsuva (Japonya-Amerika Gizli Diplomatik
Grmeleri). Tokyo, 1948, sf. 51 (Japonca)
616. SSCB DPA. Uzak Dou iin 13 Kasm 1947 tarihli Uluslararas Asker
Mahkemenin Oturum Stenogram.
617. W.L. Langer and S. E. Gleason. The Undeclared War. 1940-1941, p. 903.
618. Pearl Harborda Neler Oldu? Japonyann 7 Aralk 1941de Pearl Harbora
Saldrsna likin Belgeler. Moskova, 1961, sf. 168.
619. Pasifik Okyanusundaki Sava Harektlar. Birleik Devletler Hava
Kuvvetlerinin Stratejik Bombardmann nceleme Komisyonunun Belgeleri.
Moskova, 1956, sf. 63.
620. Foreign Relations Japan. 1931-1941, vol. II, p 769-770
621. Baknz: Pasifik Okyanusunda Savan Tarihi, cilt III, sf. 256
622. The Josida Memories, Boston, 1962, p 20
623. Baknz: Pasifik Okyanusunda Savan Tarihi, cilt III, sf. 259
624. SSCB DPA. Uzak Dou iin 13 Aralk 1947 tarihli Uluslararas Asker
Mahkemenin Oturum Stenogram.
625. Ayn yapt.
626. SSCB DPA. Uzak Dou iin 14 Kasm 1946 tarihli Uluslararas Asker
Mahkemenin Oturum Stenogram.
627. Ayn yapt.
628. Ayn yapt.
629. Ayn yapt.
630. W.L. Langer and S. E. Gleason. The Undeclared War. 1940-1941, p. 919
631. SSCB DPA. Uzak Dou iin 14 Kasm1946 tarihli Uluslararas Asker
Mahkemenin Oturum Stenogram.
632. Ayn yapt.
633. Ayn yapt.
634. Documents of American Foreign Relations, 1941-1942 vol IV, Boston, 1942,
p. 525-526
635. SSCB DPA. Uzak Dou iin 14 Kasm 1946 tarihli Uluslararas Asker
Mahkemenin Oturum Stenogram.
636. Baknz. R. Sherwood, Roosevelt ve Hopkins. Cilt 1, sf. 659-661
637. Pearl Harborda Neler Oldu?, sf. 267-268
638. Baknz: Pasifik Okyanusunda Savan Tarihi cilt III, sf. 264
639. Foreign Relations Japan, 1931-1941 vol. II, p. 787, 792
640. The Memories of Cordell Hull vol II, p 1096
641. W. Lord. The Day of nfamy: New York, 1957, p 220
642. Gerekte ise Togo memorandumu mparatora sunmamt.
643. SSCB DPA. Uzak Dou iin 14 Kasm 1946 tarihli Uluslararas Asker
Mahkemenin Oturum Stenogram.
644. R. Sherwood. Roosevelt ve Hopkins. Cilt 1, sf. 668
645. W. L. Langer and S. E. Gleason. The Undeclared War. 1940-1941, p. 939
646. Ibid, p 925.
816

647. SSCB DPA. Uzak Dou iin 18 Kasm 1946 tarihli Uluslararas Asker
Mahkemenin Oturum Stenogram.
648. Pearl Harbor Attack..., pt. 35, p 691, 692.
649. K. Tippelskrih.kinci Dnya Sava Tarihi. Sf. 201
650. L.. Brejnev, Leninin izgisinde, Konumalar ve Makaleler. Cilt I sf. 126
651. Yazmalar... cilt I, sf. 37.
652. E. Potter. The United States as World Sea Power, New York, 1956, p. 685
653. bid.
654. A.P. Hatch: Franklin D. Roosevelt, An nformal Biography. New York, 1947, p
298
655. W. S. Churchill. The Second World War, vol. III, p. 574
656. N.N. Yakovlev. Franklin Roosevelt: nsan ve Politikac. Sf. 433
657. Baknz: Anayurt Sava Yllarnda Sovyetler Birliinin D Politikas, cilt I,
sf. 170, 171
658. W.S. Churchill. The Second World War. Vol IV, p 327
659. Foreign Relations...1942, vol. III, p. 532.
660. bid, p 537
661. Baknz: Yazmalar..., cilt I, sf. 46
662. Baknz: Anayurt Sava Yllarnda Sovyetler Birliinin D Politikas, cilt I,
sf. 235, 238
663. Baknz: Yazmalar..., cilt I, sf. 48
664. Baknz: Anayurt Sava Yllarnda Sovyetler Birliinin D Politikas, cilt I,
sf. 241, 246
665. Baknz: Uluslararas Yaam, 1961, No: 8, sf. 74.
666. W.S. Churchill. The Second World War, vol IV, p. 314
667. Yazmalar..., cilt II, sf. 21
668. Baknz: Uluslararas Yaam, 1970, No: 5, sf. 38.
669. Yazmalar..., cilt II, sf. 21
670. Baknz: Uluslararas Yaam, 1970, No: 11, sf. 107, 109.
671. Baknz: Ayn yapt, sf. 112.
672. Foreign Relations...1942, vol. III, p 590
673. bid.
674. Anayurt Sava yllarnda Sovyetler Birliinin D Politikas, cilt I, sf. 247
675. Burada sz konusu olan alt tmenlik bir karma birliinin Fransaya karma
yapmasyd (Operation Sledgehammer) Bu operasyon Hitlercilerin moral
gcne darbe vurmak ve Alman asker birliklerinin Batya olas geri ekilmesini
nlemek amacyla bir ihtiyat seenei olarak ngrlyordu.
676. Yazmalar..., cilt I, sf. 391
677. G.A. Harrison. Cross-Channel Attack. Washington, 1951, p. 12
678. W.S. Churchill. The Second World War, vol IV, p. 381, 382
679. W.S. Churchill. The Second World War, vol.IV, p. 391, 408
680. bid, p. 432, 433
681. bid, p. 323
682. ngiliz-Amerikan askerlerinin Fransz Kuzey-Bat Afrikasna mdahale
operasyonunun kod ad.
683. R. Sherwood. Roosevelt ve Hopkins, cilt 2, sf. 231
684. W.S. Churchill. The Second World War, vol. IV. P 445
817

685.
686.
687.
688.
689.
690.
691.
692.
693.
694.
695.
696.
697.
698.
699.
700.
701.
702.
703.
704.
705.
706.
707.
708.
709.
710.
711.
712.
713.
714.
715.
716.
717.
718.
719.
720.
721.
722.
723.
724.
725.

R. Sherwood. Roosevelt ve Hopkins, cilt 2, sf. 242

R. Sherwood. Roosevelt ve Hopkins, cilt 2, sf. 243
T. Higgins. Winston Churchill and the Second Front.1940-1943, p. 147
H.C. Butcher. My Three Years with Eisenhower, New York, 1946, p. 29.
Baknz: Yazmalar..., cilt 1, sf. 51
Ayn yapt, sf. 54
Baknz: Uluslararas Yaam, 1961, No: 9, sf. 72, 74
Yazmalar... cilt I, sf. 58, 59
W.S. Churchill, The Second World War, vol IV, p. 478
Yazmalar... cilt I, sf. 136
T. Higgins. Winston Churchill and the Second Front. 1940-1943, p. 155
Ch. Wilmot. The Strugle for Europe. London, 1953, p 177
Yazmalar... cilt I, sf. 59
Dnya Sava. 1939-1945 Yllar. Moskova, 1957, sf. 60
B. H. Liddell-Hart.The Other Side of the Hill. London, 1951, p 393
M. Werner. Attack can Win in 1943 Boston, 1943. P 199
G. A. Harrisan. Cross-Channel Attack, p. 12
W. S. Churchill. The Second World War, vol. IV, p 490
Ibid, p. 495
M. Metloff ve E. Snell. 1941-1942 Koalisyon Savanda Stratejik Planlama, Sf.
239.
W.S. Churchill. The Second World War, vol IV, p. 262, 264
bid, p. 266
Baknz: Yazmalar..., cilt I, sf. 50, 53
Ayn yapt, sf. 54
Yazmalar... cilt I, sf. 55
W.L. Neumann. Making The Peace 1941-1945. The Diplomacy of The Wartime
Conferences. Washington, 1950, p. 40
Baknz: SSCB D Politika Tarihi. Blm 1, sf. 402.
R. Leighton and R. Coakly. Global Logistics and Strategy 1940-1943,
Washington,1955, p. 526.
W. Leahy: I Was Three.. New York-London-Toronto, 1950, p 111
H. Stimson, M. Bundy. On Active Service in Peace and War. New York, 1948,
p. 425
Baknz: R. A. Overbuh. Birinci ve kinci Dnya savalarnda talya. Moskova
1946, sf. 116
E. Rosenthall. Forters on Sand. London, 1942, p 23, 24
bid, p 24, 25
Return to the Attack.Wellington, 1944, p. 7
bid, p. 8
Baknz. V. N. Linetskiy. ABDnin Afrikaya Szmas. M. 1947, sf. 3, 4
ngiliz 8. Ordusunun Haziran ayndaki kayplar 13250 asker ve subayd
(Battle for Egypt, p. 27)
W. Churchill. Secreet Session Speeches, London, 1946, p. 79
Battle for Egypt, p. 36, 41
bid.
Baknz: Ch. de Gaulle. Askerlik Anlar, cilt 1, sf. 248
818

726. De Gaulle. Askerlik Anlar, cilt 2. Birlik. 1942-1943 Yllar. Moskova, 1960, sf.
390, 391
727. Baknz: V. P. Smirnov. Meale Operasyonu ve Fransa Sorunu. Yeni ve Yakn
Tarih, 1973, No: 3, sf. 158
728. Sovyet-Fransz likileri..., sf. 108
729. Baknz: Sovyetler Birliinin 1941-1945 Byk Anayurt Sava Tarihi, cilt 6,
Moskova, 1965, sf. 30
730. Syusen Siroku (Savan Sona Ermesine likin Tarihi Belgeler). Tokyo, 1952,
sf. 5 (Bundan sonra Japonca adyla Syusen Siroku olarak anlacaktr).
731. Asahi, 23.01.1942
732. SSCB AVP. Uluslararas Asker Mahkemenin Uzak Dou iin 27 Eyll 1946
tarihli Oturum Stenogram.
733. Baknz: V. Y. Avarin. Pasifik Okyanusu in Mcadele. Japonya-Amerika
elikileri. Moskova, 1947, sf. 363
734. Syusen Siroku, sf. 1
735. Syusen Siroku, sf. 1
736. Ayn yapt, sf. 2
737. Ayn yapt.
738. Ayn yapt.
739. Baknz: S. Hayasi. Pasifik Okyanusundaki Asker Harektlarda Japon Ordusu,
Moskova, 1964, sf. 60.
740. S. Griffits. The Battle for Guadalcanal. New York, 1963, sf. 65.
741. Baknz: F. S. Sherman. Pasifik Okyanusu Savanda Amerikan Uak Gemileri.
Moskova, 1956, sf. 68-69
742. Baknz: M. FUTDA, M. OKUMYA. MDUEY Mercanadas arpmalar.
Moskova, 1958, sf. 215
743. Baknz: Sf. 256, 258.
744. A.P. Hatch. Franklin D. Roosevelt. An nformal Biography, p. 298.
745. H. saacs. No Peace For Asia. New York, 1947, p. 227
746. Baknz: M. METLOOF ve E. SNELL. 1941-1942 Koalisyon Savanda Stratejik
Planlama. Sf., 142
747. Baknz: G. V. Sevostyanov. Pasifik Okyanusunda Savan Diplomatik Tarihi.
Pearl Harbordan Kahireye. Moskova, 1969, sf. 58
748. The Memories Cordell Hull, vol. II, p 1111, 1112
749. zvestiya, 16 Aralk 1941
750. Baknz: Yazmalar..., cilt II, sf. 15, 16
751. Baknz. Ayn yapt, sf. 16.
752. The War Messages of Franklin D. Roosevelt. November 7, 1942 to July 30
1943. New York, 1943, p 29, 30.
753. F. Eldridj. Burmadaki fke. General Stiluelle ve Uzak Doudaki Entrikalar
Hakknda Sansrlenmemi Kaytlar. Moskova, 1947, sf. 31, 32
754. Byk Anayurt Savanda Sovyetler Birliinin D Politikas, cilt I, sf. 148
755. The Times, 10. IX. 1941
756. The New York Times, 23. 11. 1942
757. Baknz: V.Y. Avarin. Pasifik Okyanusu in Mcadele. ABD ve ngilterenin
Saldrganl, elikileri ve Halklarn Kurtulu Mcadelesi. Moskova, 1952, sf.
306.
819

758.
759.
760.
761.
762.
763.
764.
765.
766.
767.
768.
769.
770.
771.
772.
773.
774.
775.
776.
777.
778.
779.
780.
781.
782.
783.

784.
785.

G.N. Sevostyanov. Pasifik Okyanusunda Savan Diplomatik Tarihi, sf. 63

W.S. Churchill. The Second World War, vol. IV, p. 191
M. Futida, M. Okumiya. MDUEY Mercanadasnda arpma, sf. 82.
Foreign Relations of the Unites States, Diplomatic Papers. 1941, vol. IV.
Washington, 1956, p 736
SSCB DPA. SSCB Chongqing bykelisi A. S. Panyukinin SSCB Dileri
Halk Komiserliine 12 Aralk 1941 tarihli iletisi.
Baknz. M. S. Kapitsa. Sovyet-in likileri, sf. 308
Amerasia. A Rewiev of America and the Far East. February, 1942, vol. 5, N
12, p. 558
W. Schellenberg.The Labyrinth. New York, 1956, p 252-260
Baknz: inin Yakn Tarihi.1917-1970 Moskova,1972, sf. 197.
Tmgeneral Stiwell ine gnderilmeden nce ABD Levazm Dairesi Bakanl
yapyordu.
J. Stiwell. Asker Gnlkler ve Mektuplar. Znamya, 1948, No: 9, sf. 140.
Znamya, (The Banner-Afi anlamnda) 1931 ylnda Moskovada yaymlanmaya
balayan aylk dergi.
Ayn yapt. Sf. 151
Baknz. P. P. Vladimirov. inin zel Blgesi. 1942-1945. Moskova, 1973, sf. 26.
inin Yakn Tarihi adl kitaptan alnt. Sf. 199
Foreign Relations of United States, Diplomatic Papers, 1942, vol. I.
Washington, 1960, p. 13
Foreign Relations...1942, vol. I, p 23-24.
N.K. Sinha, A.C. Banercinin Hindistann Tarihi yaptndan alnt. Moskova,
1954, sf. 413.
What the British Empire has Done. Facts and Figures of the Empire at War.
London, 1944, p. 31.
Baknz: M. Aleksandrov. GREYD HEYET. Amerikan sermayesinin
Hindistana Girii Yolunda Bir Adm. SSCB Bilimler Akademisi Asya Halklar
Enstitsnn Ksa Bildirileri, No: 75, Moskova, 1964, sf. 71, 75
Yakn Tarihe likin El Kitab, cilt II, Moskova 1960, sf. 282
V.B. Vorontsovun ABDnin Pasifik Okyanusu Politikas. 1941-1950
kitabndan alnt, Moskova, 1967, sf. 61.
Anayurt Sava Yllarnda Sovyetler Birliinin D politikas, cilt III, Moskova,
1947, sf. 528
Baknz: En eski Dnemlerden Gnmze SSCB Tarihi, cilt. X, sf. 716
SSCB DPA. Uluslararas Asker Mahkemenin Uzak Dou in 11 Ekim 1946
tarihli Oturum Stenogram.
SSCB DPA. Uluslararas Asker Mahkemenin Uzak Dou in 9 Ekim 1946
tarihli Oturum Stenogram.
Enstit mparatorun 30 Eyll 1940 tarihli direktifiyle kurulmutu. Sovyet Uzak
Dou blgelerinin de dhil edilmesinin tasarland Dou Asya topraklarndaki
idari sistemin hazrlanmas grevi bizzat Babakan TODZO tarafndan
verilmiti.
M.Y. Reginskiy ve S.Y. Rozenblit. Balca Japon Sava Sulularnn Uluslararas
Davas. Sf., 252.
SSCB DPA. Uluslararas Asker Mahkemenin Uzak Dou in 9 Ekim 1946
tarihli Oturum Stenogram.
820

786. SSCB DPA. Uluslararas Asker Mahkemenin Uzak Dou in 17 Ekim 1946
tarihli Oturum Stenogram.
787. Anayurt Sava Yllarnda Sovyet D Politikas, cilt I, sf. 139, 140.
788. Ayn yapt, sf. 140
789. SSCB DPA. Sovyetler Birlii Japonya Bykelisinin Japonya Dileri Bakan
ile 31 Aralk 1941 tarihli konumasnn kaytlar.
790. Baknz: Sovyetler Birliinin D Politikas. 1948. Belgeler ve Materyaller,
Blm 1, Moskova, 1950, sf. 462
791. SSCB DPA. Uluslararas Asker Mahkemenin Uzak Dou in 17 Ekim 1946
tarihli Oturum Stenogram.
792. SSCB DPA. Uluslararas Asker Mahkemenin Uzak Dou in 28 Ocak 1948
tarihli Oturum Stenogram.
793. SSCB DPA. Uluslararas Asker Mahkemenin Uzak Dou in 21 Ocak 1948
tarihli Oturum Stenogram.
794. SSCB DPA. Uluslararas Asker Mahkemenin Uzak Dou in 22 Ocak 1948
tarihli Oturum Stenogram.
795. Baknz: Sovyetler Birliinin 1941-1945 Anayurt Sava Tarihi cilt 3, Moskova,
1961, sf. 574
796. Baknz: Ayn yapt.
797. SSCB DPA. SSCB Dileri Halk Komiserliinin Japonyann SSCB
Bykeliliine 12 Temmuz 1942 tarihli szl notas.
798. SSCB Asker Deniz Filosu Komutanlnn verilerine gre, Japon sular ve
limanlarnda 25 Kasm 1941 itibaryla 15 Alman, 9 talyan ve 1 Fin gemisi vard.
799. 17 Aralk 1941 tarihli Otaru Simbunun haberi.
800. SSCB DPA. Sovyetler Birlii Japonya Bykelisinin Japonya Dileri Bakan
Yardmcs ile 6 Kasm 1941 tarihli grmesinin kaytlar.
801. SSCB DPA. SSCB Dileri Halk Komiserliinin Japonyann SSCB
Bykeliliine 12 ve 16 Ocak, 11 Mart, 16 Nisan, 16 Mays, 24 Haziran, 27
Temmuz, 14 Eyll, 21 Ekim ve 16 Aralk 1942 tarihli notalar.
802. SSCB DPA. SSCB Dileri Halk Komiserliinin Japonyann SSCB
Bykeliliine verdii 21 Eyll 1942 tarihli imzasz nota.
803. SSCB DPA. SSCB Japonya Bykelisinin Japonya Dileri Bakan Yardmcs
ile 4 Aralk 1941 tarihli konumasnn kaytlar.
804. SSCB DPA. SSCB Japonya Bykelisinin Japonya Dileri Bakan Yardmcs
ile 12 Aralk 1941 tarihli konumasnn kaytlar
805. Baknz: M. Y. Reginskiy ve S. Y. Rozenblit. nde Gelen Japon Sulularn
Uluslararas Mahkemesi. Sf. 256
806. Baknz. Ayn yapt, sf. 257
807. SSCB DPA. SSCB Japonya Bykelisinin Japonya Dileri Bakan ile 22
Kasm 1941 tarihli konumasnn kaytlar
808. SSCB DPA. SSCB Japonya Bykelisinin Japonya Dileri Bakan ile 1 Aralk
1941 tarihli konumasnn kaytlar.
809. SSCB DPA. SSCB Dileri Halk Komiseri Yardmcs A. Y. Vinskiyin
Gnlnden. Japonya Bykelisinin 9 Aralk 1941de kabul.
810. SSCB DPA. SSCB Dileri Halk Komiserinin Gnlnden. Japonya
Bykelisinin 6 Nisan 1942de kabul.
811. SSCB DPA. SSCB Dileri Halk Komiserinin Gnlnden. Japonya
821

812.
813.
814.
815.
816.
817.
818.
819.
820.
821.
822.

823.
824.
825.
826.
827.
828.
829.
830.
831.
832.
833.
834.
835.
836.
837.
838.

839.
840.

Bykelisinin 19 Haziran 1942de kabul.

SCB DPA. SSCB Japonya Bykeliliinde 7 Kasm 1942de Resm Kabul
(Byk Ekim Sosyalist Devriminin 25. Yl nedeniyle) Raporu
L.. Brejnev. Leninin Yolunda. Konumalar ve Yazlar, cilt 1, sf. 126
Yazmalar.., cilt II, sf. 52, 53
Yazmalar..., cilt I, sf. 90
L.. Brejnev. Leninin Yolunda. Konumalar ve Yazlar. Moskova 1973. cilt 2,
sf. 68
Baknz: S. P. vanov. Stalingrad Muharebesi ve Uluslararas nemi. Yeni ve
Yakn Tarih, 1973, No:1, sf. 19
L.. Brejnev. Leninin Yolunda. Konumalar ve Yazlar, cilt 2, sf. 68
Baknz: Tarihi arptanlar, sf. 73.
Baknz. Ayn yapt.
Polit. Archiv des A.A. Bonn.-V.L. sraelyan, L.N. Kutakovun Saldrganlarn
Diplomasisi. Almanya-talya-Japonya Blou. Dou ve knn Tarihi.
Moskova 1967, sf. 265.
Grld gibi, faistler SSCBnin onlarla mnferit bar anlamas yoluna
gideceini hesaplyorlard. ttifak ykmllklerine bal kalan Sovyet
Hkmeti bar anlamasnn ancak dmann tamamen yenilmesinden sonra
imzalanabileceini defalarca ilan etmiti.
D. Alfieri. Deux dictateurs face a face. Roma-Berlin, 1939-1943. Geneve-Paris,
1948, p 302 (bundan sonraki sf.larda D. Alfieri. Deux dictateurs face a face
olarak anlacaktr).
B. Mussolini. Memoirs. 1942-1943. London, 1949, p. 220, 221.
N. Kallay. Hungarian Premier. A Personal Account of Nations Struggle in the
Second World War. London, 1954, p.180 (bundan sonraki sf.larda N. Kallay.
Hungarian Premier olarak anlacaktr.)
N. Kallay. Hungarian Premier, p 180.
A. Cretzianu. The Lost Opportunity. London, 1957, p. 89.
N. Kallay. Hungarian Premier, sf. 182.
bid, p 183, 184.
Baknz. Sf. 327, 328, 344.
C.G.F. Mannerheim. Memories. New York, 1954, p 460.
J.H. Wuorinen(ed.) Finland and World War II, 1939-1944. New York, 1948, p.
151.
bid..
J.H. Wuorinen. Finland and World War II, p. 151.
Foreign Relations of the United States. Diplomatic Papers. 1943, vol. III.
Washington, 1963, p. 229, 268.
J.H. Wuorinen. Finland and World War II, 1939-1944, p. 153.
Foreign Relations...1943, vol. III, p. 293, 294.
A. Hillgruber. Hitler, Knig Coral und Marschall Antonescu; die Deutschumanischen Beziehungen 1938-1944. Wiesbaden, 1954, Sf. 168, 169. (Bundan
sonra A. Hillgruber. Hitler, Knig Coral und Marschall Antonescu olarak
yazlacaktr).
bid
A. Cretzianu. The Lost Opportunity. London, p. 89.
822

841.
842.
843.
844.
845.
846.
847.
848.
849.
850.
851.
852.
853.
854.
855.
856.
857.
858.
859.
860.
861.
862.
863.

864.
865.
866.
867.
868.
869.
870.
871.
872.
873.
874.
875.
876.
877.
878.

A. Hillgruber. Hitler, Knig Coral und Marschall Antonescu. Sf. 170.

bid
A. Cretzianu. The Lost Opportunity. London, p. 117.
A. Cretzianu. The Lost Opportunity. London, p. 117.
bid.
N. Kallay. Hungarian Premier, p. 373.
bid.
bid., p. 374, 375
bid. p. 384
C.A. Macartney. October Fifteenth. A History of Modern Hungary 19291945, part. II. Edinburg, 1957, p. 161 (Bundan sonra C. A. Macartney. October
Fifteenth olarak anlacaktr).
N. Kallay. Hungarian Premier, p. 388.
bid., p. 389
bid p. 378
bid p. 149
A. Hillgruber. Hitler, Knig Carol und Marschall Antonescu, S. 171.
kinci Dnya Sava Yllarnda Sovyetler Birliinin D Politikas, cilt I, sf. 86
kinci Dnya Sava Yllarnda Sovyet-Trk likilerine Dair. Baknz. Sf. 580,
583
SSCB DPA. Uluslararas Asker Mahkemenin Uzak Dou in Tokyodaki 17
Ekim 1946 tarihli Oturum Stenogram.
Pasifik Okyanusunda Savan Tarihi, cilt IV. Moskova, 1958, sf. 16
W. S. Churchill. The Second World War, vol. IV, p. 657
Baknz: M. Metloff. Kazanblankadan Overlorda. Moskova, 1964, sf. 48.
W.S. Churchill. The Second World War, vol. IV, p. 654
Churchill anlarnda sz edilen memorandumlar ayrntl olarak
betimlemektedir. (W. S. Churchill. The Second World War, vol. IV, p. 654, 655).
Britanyal Genelkurmay Bakanlar Churchillin gr asn genel olarak
paylayorlard; onlar, 1944 ylndan nce Fransaya herhangi bir karma
yapmann sz konusu olamayacan dnyorlard.
S. E. Marison. American Contribution to the Strategy of World War II. London,
1958, p. 23
W. H. McNeil. America, Britain and Russia, p. 266
R. Sherwood. Roosevelt ve Hopkins, cilt 2, sf. 340, 341
Ch. de Gaulle. Sava Anlar, cilt 2, sf. 94
R. Sherwood. Roosevelt ve Hopkins, cilt 2, sf. 352
The Memories of Cordell Hull, vol: II, p. 1365, 1366
Baknz: E. Roosevelt. Onun Gzyle, sf. 119, 121
W.S. Churchill. The Second World War, vol IV, p. 684
D. Eisenhower. Crusade in Europe. New York, 1948, p. 138
Documents of American Foreign Relations vol V. Boston, 1944, p. 253
bid, p. 255
W. Leahy. I Was Three, p. 145
Baknz. Yazmalar..., cilt I, sf. 84, 86
Ayn yapt, sf. 87
Ayn yapt, sf. 92
823

879.
880.
881.
882.
883.
884.
885.
886.
887.
888.
889.
890.
891.
892.
893.
894.
895.
896.
897.
898.
899.
900.
901.
902.
903.
904.
905.
906.
907.
908.
909.
910.
911.

912.
913.
914.
915.
916.

Yazmalar..., cilt I, sf. 93, 94, cilt II, sf. 55

Yazmalar..., cilt II, sf. 56
Baknz: Yazmalar..., cilt I, sf. 98, 101
Yazmalar..., cilt I, sf. 104, 105, cilt II, sf. 58
Yazmalar..., cilt II, sf. 63
Yazmalar..., cilt II, sf. 65
Baknz. Ayn yapt.
Baknz. S. Metloff. Kazablankadan Overlorda. Sf. 176, 177
W. Leahy. I.Was Three, p 159
W.S. Churchill. The Second World War, vol. IV, p 794
Baknz. Sherwood. Roosevelt ve Hopkins, cilt 2, sf. 408
W.S. Churchill. The Second World War, vol IV, p 816
bid, p. 822
bid., p. 825
Yazmalar..., cilt II, sf. 66-68
Yazmalar..., cilt II, sf. 69-70
Baknz. Yazmalar..., cilt I, sf. 132-134
Yazmalar..., cilt I, sf. 135-138.
Baknz. Ayn yapt, sf. 139-140
Ayn yapt, s. 140
D.F. Fuller. kinci Dnya Sava. 1939-1945. Stratejik ve Taktik Tablo. Moskova,
1956, sf. 343
Yazmalar..., cilt I, sf. 393 (42 numaral not)
Winston S. Churchill. The Second World War, vol. V. Closing the Ring. Boston,
1951, sf. 55, 59
Baknz: M. Matloff. Kazablankadan OVERLORDa, sf. 285
R. Sherwood. Roosevelt ve Hopkins, cilt 2, sf. 429
M. Matloff. Kazablankadan OVERLORDa, sf. 285
Baknz: J. Erman. Byk Strateji. Austos 1943-Eyll 1944. 1958, sf. 43, 45
W.S. Churchill. The Second World War, vol. V, p. 572
Baknz. Sf. 387-388
Baknz, sf. 355-356
Yazmalar..., cilt II, sf. 85
R. Sherwood. Roosevelt ve Hopkins. Cilt 2, sf. 453
Sherwoodun anlattna gre, ngiliz askerlerinin Yunan Adalarna karma
yapmasnn ardndan Almanlar oraya kendi deniz ve hava karma kuvvetlerini
yeniden gndermiler ve Adalar yeniden almlard. LEROS iin arpmalarda
ngilizler 5 bin civarnda en iyi askerini, 4 kruvazrn ve ya batrlmak ya da
darbe almak sonucu 7 destroyerlerini kaybetmilerdi. Bu beklenmedik yenilgi,
Almanlarn herhangi bir yerde inisiyatifi ele geirme olanan yitirdikleri
sanlan bir anda sarsc ve aalaycyd, diye yazyordu SHERWOOD. (R.
Sherwood, Roosevelt ve Hopkins, cilt 2, sf. 453-454).
W.S. Churchill. The Second World War, vol V, p. 214
Charles de Gaulle. Asker Anlar, cilt 1, sf. 657, 658
Baknz. Sovyet-Fransz likileri..., sf. 52
Baknz. Charles de Gaulle Asker Anlar, cilt 1, sf. 782
Ayn yapt, sf. 786
824

917. Ayrntlar iin baknz. F.de Joff. Normandiya-Neman. Bir Asker Pilotun
Anlar.Moskova, 1960, sf. 11
918. Sovyet-Fransa likileri..., sf. 79
919. Baknz Charles de Gaulle. Asker Anlar, cilt 1, sf. 662
920. Sovyet-Fransa likileri..., sf. 80
921. Charles de Gaulle Asker Anlar, cilt 1, sf. 663
922. Sovyet-Fransa likileri..., sf. 86
923. Sovyet-Fransz likileri..., sf. 83
924. Baknz ayn yapt, sf. 469, 470
925. Baknz. Sovyet-Fransz likileri..., sf. 468-469
926. Ayn yapt, sf. 97
927. M. Torez. Seme Yazlar ve Demeler. 1930-1964. Moskova, 1966, sf. 176
928. Baknz: Sava ve i Snf, 1943, N: 6, sf. 21
929. Baknz. Yazmalar..., cilt I, sf. 138
930. Yazmalar..., cilt I, sf. 138-139
931. Sovyet-Fransz likileri..., sf. 186
932. Ayn yapt, sf. 185
933. Ayn yapt, sf. 187
934. Baknz: Ayn yapt, sf. 190
935. Sovyet-Fransz likileri..., sf. 195
936. Ayn yapt, sf. 190
937. Ayn yapt, sf. 215
938. Parliamentary Debates. House of Commons. Offical Report, vol. 392, col. 120
939. Sovyet-ekoslovak likileri..., sf. 63-64
940. Ayn yapt, sf. 64
941. Ayn yapt.
942. Sovyet-ekoslovak likileri..., sf. 65-71.
943. Ayn yapt, sf. 75-76
944. Ayrntlar iin baknz s. 411-412.
945. Baknz Sovyet-ekoslovak likileri..., sf. 86.
946. Ayn yapt, sf. 93
947. Baknz Sovyet-ekoslovak likileri..., sf. 107, 109
948. Ayn yapt, sf. 124
949. Ayn yapt, sf. 126
950. K. Gottwald. Seme Yaptlar, cilt II, 1939-1953 yllar. Moskova, sf. 39
951. SSCB DPA. ngilterenin Moskova Bykelisi tarafndan 9 Mart 1943te SSCB
Dileri Halk Komiserliine gnderilen memorandum.
952. SSCB DPA. Byk Britanya Hkmetinin Sovyet Hkmetine 14 Aralk 1943
tarihli memorandumu.
953. Anayurt Sava yllarnda Sovyetler Birliinin D Politikas, cilt I, sf. 379
954. Anayurt Sava yllarnda Sovyetler Birliinin D Politikas, cilt I, sf. 303
955. Baknz. Ayn yapt, sf. 89
956. Baknz. Ayn yapt, sf. 287
957. L. Longo. Savata talyan Halk. Moskova, 1952, sf. 69
958. Baknz. Sf. 318-319
959. F. W. Deakin. The Brutal Friendship. Mussolini, Hitler and the Fall of talian
Fascisme. London, 1962, p. 287 (Bundan sonraki blmlerde F. W. Deakin.The
825

960.
961.
962.
963.
964.
965.
966.
967.
968.
969.
970.
971.
972.
973.
974.
975.
976.
977.
978.
979.
980.
981.
982.
983.
984.
985.
986.
987.
988.
989.
990.
991.
992.
993.
994.
995.
996.
997.
998.
999.
1000.

Brutal Friendship diye anlacaktr.)

F. W. Deakin. The Brutal Friendship. P. 353
F. W. Deakin. The Brutal Friendship, p. 356
ok sayda aratrmac Sicilya Operasyonunun uzamasn mttefiklerin taktik
hatas olarak aklamaktadrlar.
F. W. Deakin. The Brutal Friendship. P. 373
bid, p. 379
P. Schmidth. Statist auf Diplomatischer Bhne, s. 568.
W.S. Churchill. The Second World War, vol. V, p. 47
D. Alfieri. Deux dictateurs face a face, p. 324
E. Rintelen. Mussolini als Bundesgenosso, S. 214
Baknz: N. Kovalskiy. talyan Halk Faizme Kar. kinci Dnya Sava
yllarnda kurtulu mcadelesi tarihinden. Moskova, 1957. Sf.. 29
R. Battaglia. talya Direni Hareketinin Tarihi. (8 Eyll 1943-25 Nisan 1945)
sf. 83-85
E. Rintelen. Mussolini als Bundesgenosso, S. 219
B. Mussolini. Memoirs 1942-1943, p. 81
D. Alfieri. Deux dictateurs face a face, p. 360
E. Rintelen. Mussolini als Bundesgenosse, S. 230
bid., S. 231
P. Schmidth. Statist auf diplomatischer Bhne, p. 569
H. Feis. Churchill, Roosevelt, Stalin, p. 161
R. Battaglia. talyan Direni Hareketinin Tarihi. Sf. 100
H. Feis. Churchill, Roosevelt, Stalin, p. 160
United States and taly 1936-1946. Documentary Record. Washington, 1946,
p. 51-52
bid, p. 55-64
L. Willari. talian Foreign Policy under Mussolini. New York, 1956, p. 303
N. Kogan. taly and the Allies. Cambridge, 1956. P 38
bid., p. 40
S. Weles. Where are we Heading? New York, 1946, p. 130
W.S. Churchill. The Second World War, vol. V, p. 54
N. Kogan. taly and the Allies, p.20
W.S. Churchill The Second World War, vol. V, p 64
bid., p. 99-100
H. Feis. Churchill, Roosevelt, Stalin, p.157
N. Kogan. taly and the Allies, p. 19
bid.
W.S. Churchill. The Second World War, vol. V, p. 55
bid., p. 57, 58
W.S. Churchill. The Second World War, vol. IV, p. 824
Pravda, 28 Temmuz 1943
SSCB DPA. SSCB, Birleik Devletler ve Byk Britanya Dileri Bakanlarnn
22 Ekim 1943 tarihli Moskova Konferansnn oturum Stenogam.
H. Feis. Churchill, Roosevelt, Stalin, p.167
Baknz. Yazmalar... cilt I, sf. 394
Yazmalar...,cilt I, sf. 149
826

1001. Ayn yapt, sf. 148, 149

1002. SSCB DPA. Sovyet Hkmetinin ABD Bykeliliine 25 Eyll 1943 tarihli
notas.
1003. Baknz: Yazmalar..., cilt II, sf. 88
1004. Ayn yapt. Sf. 89
1005. Yazmalar..., cilt I, sf. 153
1006. Anayurt Sava yllarnda Sovyetler Birliinin D Politikas, cilt I, sf. 353
1007. Pravda, 9 Eyll 1943
1008. Baknz: Pasifik Okyanusunda Savan Tarihi, cilt III, sf. 300, 301
1009. Hebei-Chahar Siyasal Komitesi: 1935te ankay ek ile mutabakata varlarak
Japonlar tarafndan kurulmu olan Hebei ve ahar kasabalarndaki Kukla
Hkmet.
1010. Baknz: Pasifik Okyanusunda Savan Tarihi, cilt IV, sf. 56-57
1011. F.C. Jones, H. Borton and B.R. Pearn. The Far East 1942-1946. London, 1955,
p 61, 63
1012. bid., p 47
1013. Baknz. G. N. Sevostyanov. Pasifik Okyanusunda Savan Diplomatik Tarihi, sf.
498, 499. E.O.Bervin. Taylandn Tarihi (Ksa rportaj), Moskova, 1973, sf. 251.
1014. R.S. Ward. Asia for Asiatics? The Techniques of Japanese Ocupation. Chicago,
1945, p 189
1015. Japonya Bakanlar Kurulu Enformasyon Brosu Blteni 10 Ocak 1943
(Japonca). A.M. Dubinskiyin Sovyetler Birliinin Uzak Douda Kurtarc
Misyonu adl kitabndan alnt (kinci Dnya Sava yllarnda Uluslararas
likiler, Dou ve Gneydou Asya halklarnn ulusal kurtulu mcadelesi
tarihinden). Moskova, 1966, sf. 427.
1016. Yazmalar..., cilt II, sf. 39
1017. Yazmalar..., cilt II, sf. 51
1018. Baknz. Sf. 336, 338
1019. A. Bryant. The Turn of the Tide. 1939-1943. London, 1957, p. 625
1020. J. Erman Byk Strateji (Austos 1943-Eyll 1944). Moskova, 1955, sf. 155
1021. R. Sherwood. Roosevelt ve Hopkins, cilt 2, sf. 463
1022. Baknz. Sf. 329
1023. R. Sherwood. Roosevelt ve Hopkins, Cilt 2, sf. 430
1024. The Public Papers and Addresses of Franklin D. Roosevelt, 1942, p. 473, 476
1025. E. Vargann yaptndan alnt: Emperyalizmin Temel Ekonomi ve Politik
Sorunlar (kinci Dnya Savandan sonra). Moskova, 1957, sf. 364
1026. The Memories of Cordell Hull, vol. II, p 1596
1027. Baknz: R. Sherwood. Roosevelt ve Hopkins. Cilt 2, sf. 387
1028. L. Woodward. British Foreign Policy in Second World War, p. 440
1029. Nihon Hyaku Nen: Japonca (Japonya Tarihinden Yz Yl) cilt 3,Tokyo, 1967,
sf. 177
1030. Baknz: J. F. C Fuller. kinci Dnya Sava. 1939-1945. Stratejik ve Taktik
Manzara, sf. 276, 285
1031. SSCB DPA. SSCB in Bykelisinin in Dileri Bakan Vekili ile 17 Mays
1943 tarihli grme kaytlar
1032. Baknz: G. N. Sevostyanoz. Pasifik Okyanusunda Savan Diplomatik Tarihi,
sf. 346
827

1033. Documents of American Foreign Relations, vol. V, p. 489, 492

1034. 1034. Foreign Relations of the United States. Diplomatic Papers. The
Conferences at Cairo and Tehran, 1943. Washington, 1961 p. 448 (Bundan
sonra Foreign Relations,,, The Conferences at Cairo and Tehran olarak
anlacaktr).
1035. Foreign Relations... The Conferences at Cairo and Tehran, p. 449
1036. L.H. Battistini. The USA. and Asia. New York, 1955, p. 185, 186
1037. Yakn Tarihe likin El Kitab, cilt II, sf. 286
1038. Baknz: K. V. Malahovskiy. Avustralya Birlii Tarihi, Moskova, 1971, sf. 248,
249
1039. Baknz: Yazmalar... cilt II, sf. 45, 46
1040. Ayn yapt, sf. 47
1041. Yazmalar..., cilt II, sf. 48
1042. Ayn yapt, sf. 49
1043. A.M. Dubinskiy. Sovyetler Birliinin Uzak Douda Kurtarc Misyonu. Sf. 411
1044. Ayn yapt, sf. 410
1045. SSCB DPA. Uluslararas Asker Mahkemenin Uzak Dou in 21 Ekim 1946
tarihli Oturumunun stenogram
1046. Japonya ve Almanya daha 1942 Hazirannda Hint Okyanusunda asker harekt
alanlarnn paylatrlmas konusunda karar almlard.
1047. SSCB DPA. SSCB Dileri Halk Komiserinin Japonyann SSCB Bykelisi ile
9 Aralk 1943 tarihli konuma kaytlar (notlar).
1048. SSCB DPA. SSCB Dileri Halk Komiseri Yardmcs S. A. Lozovskiyin
Japonyann SSCB Bykelisine 12 Mays 1943te yapt szl aklama
1049. SSCB DPA. SSCB Dileri Halk Komiserinin 3 Temmuz 1943te Japonyann
SSCB Bykelisi ile konumasnn notlar (kaytlar)
1050. Gemi Japon karasularnda karaya oturmutu. Japonlar yardm edecekleri yerde
gemi mrettebatn tutuklamt.
1051. SSCB DPA. SSCB Dileri Halk Komiseri Yardmcs S. A. Lozovskiyin
Japonyann SSCB Bykelisine 23 Temmuz 1943teki szl aklamas. SSCB
DPA. S.A. Lozovskinin Sato ile 13 Austos 1943 tarihli konuma kaytlar.
1052. Baknz: SSCBnin D Politikas. Toplu Belgeler, cilt V, sf. 362, 363
1053. SSCB DPA. SSCB Dileri Halk Komiserinin Japonyann SSCB Bykelisi ile
4 Haziran 1943 tarihli konumas ve Sovyet Hkmetinin 4 Haziran 1943te
Japonyann SSB Bykelisine verdii bildiri.
1054. SSCB DPA. SSCB Dileri Halk Komiserinin Japonyann SSCB Bykelisi ile
15 Haziran 1943 tarihli grmesinden notlar.
1055. Ayn yapt....
1056. SSCB DPA. SSCB Dileri Halk Komiserinin Japonyann SSCB Bykelisi ile
8 temmuz 1943 tarihli grme kaytlar.
1057. SSCB DPA: SSCB Dileri Halk Komiser Yardmcs S. A Lazovskiyin
gncesinden. Japonya Bykelisinin 7 ocak 1944 tarihli kabul.
1058. Japonlar o zamanlar Kuzey Sahalinde kardklar petroln iki kat fazlasn
ithal etmek istiyorlard. mtiyaz anlamasnn yrrlkte olduu 1926dan 1944
ylna kadar Japonlar 1479 bin ton kmr ve 1791 bin ton petrol karyorlard.
(Baknz: SSCB DPA. Japon tarafnn S. A. Lazovskiyin 17 Aralk 1943te
ynelttii sorulara yantlardan).
828

1059. SSCB DPA. SSCB Dileri Halk Komiser Yardmcs S.A.Lazovskiyin

gncesinden. Japonya Bykelisinin 14 ocak 1944 tarihli kabul.
1060. Baknz: SSCB D Politikas. Toplu Belgeler. Cilt V, sf. 364, 365
1061. SSCB DPA: SSCB Dileri Halk Komiser Yardmcs S.A.Lazovskiyin
gncesinden. Japonya Bykelisinin 9 Mart 1944 tarihli kabul.
1062. Baknz: SSCB D Politikas. Toplu Belgeler. Cilt V, sf. 363
1063. SSCB DPA. SSCB Dileri Halk Komiseri Yardmcs S.A.Lozovskiy tarafndan
Japonyann SSCB Bykelisine 18 Eyll 1943te verilen muhtra.
1064. SSCB DPA. SSCB Dileri Halk Komiseri Yardmcs S. A. Lazovskiyin
Japonyann SSCB Bykelisi ile 3 ve 24 Aralk 1943 tarihlerindeki
konumalarndan.
1065. SSCB DPA. SSCB Dileri Halk Komiserinin Japonyann SSCB Bykelisi ile
24 Haziran 1943 tarihli konuma kaytlar.
1066. SSCB DPA. SSCB Dileri Halk Komiseri Yardmcs S. A. Lazovskiyin
Japonyann SSCB Bykelisi ile 21 Mays 1943 tarihlerindeki konumalarndan
1067. SSCB DPA. SSCB Dileri Halk Komiserinin Japonyann SSCB Bykelisi ile
24 Austos 1943 tarihli grmesinden.
1068. SSCB Dileri Halk Komiserinin Japonyann SSCB Bykelisi ile 20 Eyll
1943 tarihli grmesinden.
1069. SSCB DPA. SSCB Dileri Halk Komiseri Yardmcs S.A. Lazovskiyin
Gncesinden. Japonyann SSCB Bykelisinin 24 Eyll 1943 tarihli kabul.
1070. SSCB Dileri Halk Komiserinin Japonyann SSCB Bykelisi ile 10 Eyll
1943 tarihli konuma kaytlar.
1071. SSCB DPA. SSCB Dileri Halk Komiserinin Japonyann SSCB Bykelisi ile
13 Eyll 1943 tarihli grme kaytlarndan.
1072. The Memories of Cordell Hull, vol. II, p. 1263-1264
1073. Yazmalar..., cilt I, sf. 147
1074. L. Woodward. British Foreign Policy in the Second World War, p. XXIV
1075. Yazmalar..., cilt I, sf. 147
1076. Ayn yapt, sf. 149
1077. The Memories of Antony Eden. The Reckoning, p. 476
1078. SSCB DPA. SSCB, ABD ve Byk Britanya Dileri Bakanlarnn 20 Ekim
1943 tarihli Moskova Konferansnn oturum stenogram
1079. Ch. Wilmot. The Struggle for Europe, p. 136
1080. Anayurt Sava Yllarna Sovyetler Birliinin D Politikas, cilt I, sf. 358
1081. SSCB DPA. SSCB, ABD ve Byk Britanya Dileri Bakanlarnn 21 Ekim
1943 tarihli Moskova Konferansnn oturum stenogram.
1082. SSCB DPA: SSCB, ABD ve Byk Britanya Dileri Bakanlarnn 31 Ekim 1943
tarihli Moskova Konferans protokol
1083. SSACB DPA. SSCB, ABD ve Byk Britanya Dileri Bakanlarnn 25 Ekim
1943 tarihli Moskova Konferans Stenogram
1084. Ayn yapt.
1085. Ayn yapt.
1086. Baknz: Sovyet-Fransz ilikileri..., sf. 524, 525.
1087. Ch. De Gaulle. Sava Anlar, cilt 2, sf. 715.
1088. Economist, January 31, 1942, p 141.
1089. bid.
829

1090.
1091.
1092.
1093.
1094.
1095.
1096.
1097.
1098.
1099.
1100.
1101.
1102.
1103.
1104.
1105.
1106.
1107.
1108.
1109.
1110.
1111.
1112.
1113.
1114.
1115.
1116.
1117.
1118.
1119.
1120.
1121.
1122.
1123.
1124.
1125.
1126.
1127.
1128.
1129.
1130.
1131.

W.S. Churchill. The Second World War. Vol IV, p 562

V.. Lenin. Toplu Yaptlar, cilt 26, sf. 352
Woodward. British Foreign Policy in the Second World War, p. 437
W.S. Churchill. The Second World War. Vol IV, p. 710, 711
Baknz: SSCB D Politika Tarihi, I. Blm, sf. 408
zvestiya, 18 Kasm 1943
Anayurt Sava yllarnda Sovyetler Birliinin D Politikas, cilt I, sf. 361
Ayn yapt, sf. 359
Baknz: Sovyet-Fransz likileri..., sf. 222, 224
Anayurt Sava yllarnda Sovyetler Birliinin D Politikas, cilt I, sf. 362, 363
SSCB DPA. SSCB, ABD ve Byk Britanya Dileri Bakanlarnn 29 Ekim 1943
tarihli Moskova Konferans oturumunun Stenogram.
Anayurt Sava yllarnda Sovyetler Birliinin D Politikas, cilt I, sf. 363, 364
Baknz: Anayurt Sava yllarnda Sovyetler Birliinin D Politikas, cilt I, sf.
360, 361
Ayn yapt, sf. 358
Baknz: Yazmalar..., cilt I, sf. 104, 105; cilt I, sf. 176
Baknz: Tahran-Yalta-Potsdam Toplu Belgeler. nc Basm, Moskova
1971. Sf. 38
Tahran-Yalta-Potsdam, sf. 43
E. Roosevelt. Onun Gzleriyle. Sf. 186, 187
Tahran-Yalta-Potsdam, sf. 44
Ayn yapt, sf. 80
Ayn yapt, sf. 46
Baknz: Tahran-Yalta-Potsdam, sf. 73, 74
Ayn yapt, sf. 74
Ayn yapt, sf. 83
Ayn yapt
SSCB DPA:28 Kasm-1 Aralk 1943 ylnda gerekleen Tahran Konferansnn
Asker Kararlar.
Anayurt Sava Yllarnda Sovyetler Birliinin D Politikas, cilt I, sf. 369
Yazmalar..., cilt II, sf. 109
Baknz: Tahran-Yalta-Potsdam, sf. 61
W. S. Churchill. The Second World War, vol. V, p 360
bid., p 360, 361
Tahran-Yalta-Potsdam, sf. 94
Tahran-Yalta-Potsdam, sf. 94
Baknz. Ayn yapt, sf. 95
R. Sherwood. Roosevelt ve Hopkins, cilt 2, sf. 493
Foreign Relations... 1943, vol. III, p. 15
Ksztatowanie sie podstaw programmowych Polskie j Partii Robotniczejw
Latach 1942-1945. Warszawa, a, 1958, s. 150, 151
L. Woodward. British Foreign policy in the Second World War, p. 250
bid, p. 251
Tahran-Yalta-Potsdam, sf. 91
Ayn yapt, sf. 92
Ayn yapt, sf. 92, 93
830

1132.
1133.
1134.
1135.
1136.
1137.
1138.
1139.
1140.
1141.
1142.
1143.
1144.
1145.
1146.
1147.
1148.
1149.
1150.
1151.
1152.
1153.
1154.
1155.
1156.
1157.
1158.
1159.
1160.
1161.
1162.
1163.
1164.
1165.
1166.
1167.

Ayn yapt, sf. 93

Ayn yapt, sf. 96
Sovyetler Birliinin Anayurt Sava yllarnda d politikas, cilt I, sf. 369
Pravda, 7 Aralk 1943
The Public Papers and Addresses of Fransklin D. Roosevelt, 1943. New York,
1950, p. 557
Baknz: 1939-1945 kinci Dnya Sava. Ekonomik ve Tarih Deneme.
Moskova, 1958, sf. 543.
J.N. Wuorinen. Finland and World War II, 1939-1944, p. 161, 162.
A. Hillgruber. Hitler, Knig Carol und Marschall Antonescu, sf.175.
Baknz: Anayurt Sava yllarnda Sovyetler Birliinin D Politikas, cilt. II,
sf. 132, 133
Baknz: L. A. ngulskaya. Finlandiyann Demokratikleme Mcadelesi. (19441948). M. 1972, sf. 29, 30.
W. Erfurth. Der Finnische Krieg. 1941-1944. Wiesbaden, 1950.
C. L. Lundin. Finland in the Second World War. Bloomington, 1957, p. 195
Baknz: Anayurt Sava yllarnda Sovyetler Birliinin D Politikas, cilt. II,
sf. 89, 90
Ayn yapt, 89, 90
C.L. Lundin. Finland in the Second World War, p. 198
Baknz: Anayurt Sava yllarnda Sovyetler Birliinin D Politikas, cilt. II,
sf. 112, 113
Anayurt Sava yllarnda Sovyetler Birliinin D Politikas, cilt. II, sf. 113
W. Erfruth. Der Finnische Krieg, sf. 186
bid., S. 225
C.L. Lundin. Finland in The Second World War, p. 202
bid., p. 203
C.L. Lundin. Finland in the Second World War, p. 204, 205
bid., p. 209.
bid., p. 210.
A. Cretzianu. The Lost Opportunity, p. 94.
A. Hillgruber. Hitler, Knig Carol und Marschall Antonesku, S. 179, 180
SSCB DPA. Byk Britanyann Sovyet Hkmetine verdii 16 Ocak 1944
tarihli nota.
Anayurt Sava yllarnda Sovyetler Birliinin D Politikas, cilt II, sf. 105
A. Hillgruber. Hitler, Knig Carol und Marschall Antonescu, sf. 180
SSCB DPA. Sovyet Hkmetinin Byk Britanya Hkmetine 22 Mart 1944
tarihli notas
A. Cretzianu. The Lost Opportunity, p. 130
SSCB DPA. V. M. Molotovun A. KERRe 25 Mart 1944 tarihli mektubu.
Baknz: Anayurt Sava yllarnda Sovyetler Birliinin D Politikas, cilt II,
sf. 174, 175
SSCB DPA. mttefik devlet temsilcilerinin Kahirede Antonescuya 26 Nisan
1944 tarihli telgraf.
V.L. sraelyan, L.N.Kutakovun Saldrganlarn Diplomasisi yaptndan alnt.
Sf., 333
SSCB DPA. mttefik devlet temsilcilerinin Romen temsilcilere 1 Haziran
1944 tarihli bildiri metni.
831

1168.
1169.
1170.
1171.
1172.
1173.
1174.
1175.
1176.
1177.
1178.
1179.
1180.
1181.
1182.
1183.
1184.
1185.
1186.
1187.
1188.
1189.
1190.
1191.
1192.
1193.
1194.
1195.
1196.
1197.
1198.
1199.
1200.
1201.
1202.
1203.
1204.
1205.
1206.
1207.

A. Hillgruber. Hitler, Knig Carol und Marschall Antonescu, S. 197

bid., S. 178, 179
A. Hillgruber. Hitler, Knig Carol und Marschall Antonescu, S. 182
bid., S 186
N. Horty. Memories. New York, 1957, p. 207
C. A. Macartney. October Fifteenth, p. 211.
Baknz: A. . PUKA. kincin Dnya Sava yllarnda Macaristan. Moskova,
1966, sf. 365
C.A.Macartney. October Fifteenth, p 219
N. Kallay. Hungarian Premier, p. 408, 409
Macaristan ve kinci Dnya Sava, sf. 318
Macaristan ve kinci Dnya Sava, sf. 321
Kriegstagebuch des OKW. Bd.4. Frankfurt am Main, 1961, S. 230
C.A. Macartney. October Fifteenth, p. 214
Macaristan ve kinci Dnya Sava, sf. 327
SSCB DPA. Sovyet Hkmetinin Byk Britanya Hkmetine 5 Mays 1944
tarihli notas.
Anayurt Sava yllarnda Sovyetler Birliinin D Politikas, cilt II, sf. 185, 186
SSCB DPA. ABDnin Moskova Bykelisi A. GARRMAN tarafndan SSCB
Dileri Halk Komiseri Yardmcs A. Y. Vinskiye 29 Temmuz 1944te
sunduu muhtra.
V. Ulbricht. Yakn Tarih stne. Moskova, 1957, sf. 37.
Baknz: Yeni ve Yakn Tarihte Alman Tarihi, cilt 2, Moskova 1970, sf. 312
A. W. Dulles. Germanys Underground. New York, 1947, p. 173
Trial of the Major War Criminals before the nternational Military Tribunal,
vol. XII. Nuremberg, 1947, p. 293, 294
A.W. Dulles. Germanys Underground, p 139
Baknz: Yeni ve Yakn Tarihte Alman Tarihi, cilt 2, Moskova, sf. 313
Syusen Siroku , sf. 75
Ayn yapt, sf. 156
Syusen Siroku, sf. 158, 159
Pasifik Okyanusunda Savan Tarihi, cilt IV, sf. 187
Syusen Siroku, sf. 236, 237
M. Shigemitsu. Japon and Her Destiny, p. 296
M. Shigemitsu. Japan and Her Destiny, p. 296
Syusen Siroku, sf. 238
Pasifik Okyanusunda Savan Tarihi, cilt IV, sf. 18
Syusen Siroku, sf. 215
Baknz: Anayurt Sava yllarnda Sovyetler Birliinin D Politikas, cilt I,
sf. 103
G. Friesner. Kaybedilen Muharebeler. Moskova, 1966, sf. 63
Ayn yapt, sf. 59
A. Hillgruber. Hitler, Knig Carol und Marschall Antonesku, S.209-210
The Roumanian Armistice Negotiations-Journal of Central European
Affairs, 1951, No: 11, p. 255
Baknz: Romanyann Tarihi, 1918-1970, Moskova, 1971, sf. 400, 402, 410
Ayrntl olarak baknz: S.M. temenko. Sava Yllarnda Genelkurmay. kinci
Kitap. Moskova, 1973, sf. 138-140
832

1208.
1209.
1210.
1211.
1212.
1213.
1214.
1215.
1216.
1217.
1218.
1219.
1220.
1221.
1222.
1223.
1224.
1225.
1226.
1227.
1228.
1229.
1230.
1231.
1232.
1233.
1234.
1235.
1236.
1237.
1238.

A.S.Gould Lee.Special Duties. London, 1946, p. 208.

Baknz: G. Frisner. Kaybedilen arpmalar, sf. 91
A. Hillgruber, Hitler, Knig Carol und Marschall Antonescu, s. 219
Baknz: Anayurt Sava Yllarnda Sovyetler Birliinin D Politikas, cilt II,
sf. 174
Ayn yapt, sf. 206
Ayn yapt, sf. 208
Independenta, suveranitatea si integritatea RPR sunt garantate prin prientenia
cu URSS. Bucureti, 1948, p. 12
Baknz: Anayurt Sava Yllarnda Sovyetler Birliinin D Politikas, cilt II,
sf. 207, 209
Scinteia, 17. VIII. 1946
Anayurt Sava Yllarnda Sovyetler Birliinin D Politikas, cilt II, sf. 199
Ayn yapt.
Baknz: A. Nakov. Sovyet Askerlerinin Bulgaristandaki Enternasyonal
Misyonu. Moskova 1973, sf. 33
Baknz: S.M. temenko. Sava Yllarnda Genelkurmay. kinci kitap, sf. 169.
Baknz: Sovyet-Bulgar likileri. 1944-1948. Belgeler ve Materyaller.
Moskova, 1969, sf. 14 (Bundan sonra Sovyet-Bulgar likileri. 1944-1948
olarak anlacaktr)
Anayurt Sava Yllarnda Sovyetler Birliinin D Politikas, cilt II, sf. 288
SSCB DPA. SSCB Dileri Halk Komiserlii kinci Avrupa Dairesinin 5 Ekim
1944 tarihli Bulgaristan ile Atekes Anlamasnn ngiliz Tasarsna likin
Uyarlar.
SSCB DPA. Sovyet Hkmetinin Byk Britanya Hkmetine 14 Ekim 1944
tarihli notas
SSCB DPA. Byk Britanya Hkmetinin Sovyet Hkmetine 14 Ekim 1944
tarihli notas
SSCB DPA. Sovyet Hkmetinin Byk Britanya Hkmetine 17 Eyll 1944
tarihli notas
Baknz:Anayurt Sava Yllarnda Sovyetler Birliinin D Politikas, cilt II,
sf. 291
Anayurt Sava Yllarnda Sovyetler Birliinin D Politikas, cilt II, sf. 287
Rabotniesko Delo, 2. XI. 1944
L.B. Valevin: 9 Eyll 1944ten kinci Dnya Savann sonuna dek HalkDemokratik Bulgaristan yaptndan alnt. SSCB Bilimler Akademisi Slav
Enstits Bilimsel Notlar. Cilt III, Moskova, 1951, sf. 66
SSCB DPA. SSCB Dileri Halk Komiser Yardmcs A.Yiinskiyin ABD
Moskova Bykelisi U. A. GARRMANa 20 Eyll 1944 tarihli mektubu
D. NEME. Macaristann Kurtuluu. Moskova, 1957, sf. 27
Ayn yapt, sf. 26
Baknz: D. Nemes. Macaristann Kurtuluu, sf. 27, 28
Baknz: Ayn yapt. Sf. 29
C.A. Macartney. October Fifteenth, p. 337
C.A. Macartney. October Fifteenth, p. 337, 338
Zsigmond. Adalekok a magyar elenforradalmi rendszer klpolitikayahoz.
Budapest, 1953, 129-130
833

1239.
1240.
1241.
1242.
1243.
1244.
1245.
1246.
1247.
1248.
1249.
1250.
1251.
1252.
1253.
1254.
1255.
1256.
1257.
1258.
1259.
1260.
1261.
1262.
1263.
1264.
1265.
1266.
1267.
1268.
1269.
1270.
1271.
1272.
1273.
1274.
1275.
1276.
1277.
1278.

bid.
G. Friesner. Kaybedilen Muharebeler, sf. 124
D. Nemes. Macaristann Kurtuluu, sf. 32, 33
G. Friesner. Kaybedilen Muharebeler, sf. 123
C. Macartney. October Fifteenth, p. 352
Baknz: . Elvedi. Debrecen Operasyonu ve Sovyet-Macar Atekes Grmeleri.
Asker tarih Dergisi, 1973, No: 9, sf. 102
Baknz: A. . Puskas. kinci Dnya Sava yllarnda Macaristan, sf. 434.
Macaristann Tarihi Moskova 1972, sf. 440
Baknz: Macaristann Tarihi, cilt III, sf. 441
D. Nemes. Macaristann Kurtuluu, sf. 88
Macaristann Tarihi, cilt III, sf. 448
Baknz: Macaristan ve kinci Dnya Sava, sf. 341
Baknz: Anayurt Sava Yllarnda Sovyetler Birliinin D Politikas, cilt III,
sf. 76, 81
W. Blucher. Gesandter zwischen Diktatur und Demokratie. Erinne-rungen aus
den Jahren 1935-1944. Wiesbaden, 1951, S. 369-370
C.L. Lundin. Finland in the Second World War, p. 216
C. G. Mannerheim. Erinnerungen, Zrich-Freiburg, 1952, S. 513, 514
Baknz: V. L.israilyan, L.N. Kutakov. Saldrganlarn Diplomasisi. Sf. 354
Anayurt Sava Yllarnda Sovyetler Birliinin D Politikas, cilt II, sf. 177
Ayn yapt, sf. 177, 178.
Anayurt Sava Yllarnda Sovyetler Birliinin D Politikas, cilt II, sf. 345
W. Erfurth. Der Finnische Krieg, S. 265
C.L. Lundin. Finland in the Second World War, p. 225
Anayurt Sava Yllarnda Sovyetler Birliinin D Politikas, cilt II, sf. 215,
220
Baknz: zvestiya, 25 Temmuz 1944; Polonya Halknn Tarihine likin
Yazlar, Moskova, 1965, sf. 52, 56
Anayurt Sava Yllarnda Sovyetler Birliinin D Politikas, cilt II, sf. 155
Baknz: Anayurt Sava Yllarnda Sovyetler Birliinin D Politikas, cilt II,
sf. 157, 159
Baknz: Sovyetler Birlii-Polonya Halk Cumhuriyeti. 1944-1974. Belgeler ve
Materyaller. Moskova, 1974, sf. 19, 20
Yazmalar..., cilt I, sf. 193
Yazmalar..., cilt I, sf. 196, 198
Ayn yapt, sf. 203
Ayn yapt, sf. 204
Baknz: Yazmalar... cilt I, sf. 208, cilt II, sf. 127
Yazmalar..., cilt II, sf. 127
Yazmalar..., cilt I, sf. 209
Ayn yapt, sf. 213
Yazmalar..., cilt I, sf. 214
Ayn yapt.
Ayn yapt, sf. 215
Yazmalar..., cilt I, sf. 244, 245
Ayn yapt, sf. 248
834

1279.
1280.
1281.
1282.
1283.
1284.
1285.
1286.
1287.
1288.
1289.
1290.
1291.
1292.
1293.
1294.
1295.
1296.
1297.
1298.
1299.
1300.
1301.
1302.
1303.
1304.
1305.
1306.
1307.
1308.
1309.
1310.
1311.
1312.
1313.
1314.
1315.
1316.
1317.
1318.

Ayn yapt, sf. 249

Yazmalar..., cilt I, sf. 249
Ayn yapt, sf. 253, 254
Ayn yapt, sf. 254
Yazmalar..., cilt I, sf. 252, 253
Ayn yapt, sf. 258
Baknz: Sovyetler Birlii Komnist Parti Tarihi
Baknz: Sovyetler Birliinin Byk Anayurt Sava.1941-1945. Ksa Tarih.
Moskova, 1970. Sf. 390
Baknz: Sovyet-ekoslovak likileri..., sf. 160, 162
Baknz: A.A. Greko. Karpatlar Geerken Moskova, 1972, sf. 66.
Baknz: Sovyet-ekoslovak likileri..., sf. 185.
Baknz: A.A. Greko. Karpatlar Geerken Moskova, sf. 60
A.A. Greko. Karpatlar Geerken Moskova, sf. 67, 68
Baknz: Sovyet-ekoslovak likileri..., sf. 181, 182
Ayn yapt. Sf. 190, 193
Sovyet-ekoslovak likileri..., sf. 186
Ayn yapt, sf. 184, 185
A.A. Greko. Karpatlar Geerken Moskova, sf. 69, 70
Baknz: Sovyet-ekoslovak likileri..., sf. 187, 189
Ayn yapt, sf. 201
Sovyet-ekoslovak likileri..., sf. 202
K. Gottwald. 1949, 1950. Praha, 1951, sf. 137
Sovyet-ekoslovak likileri..., sf. 203
Sovyet-ekoslovak likileri..., sf. 209
Ayn yapt, sf. 205
Ayn yapt, sf. 225
Baknz, ayn yapt.
Baknz: kinci Dnya Savanda Orta ve Gneydou Avrupa lkeleri Asker
Tarih rehberi, Moskova, 1972, sf. 277.
Baknz: Anayurt Sava yllarnda Sovyetler Birliinin D Politikas, cilt II,
sf. 236
Anayurt Sava yllarnda Sovyetler Birliinin D Politikas, cilt II, sf. 359
Baknz: Yazmalar..., cilt I, sf. 280
Ayn yapt, sf. 287
Ayn yapt. Sf. 287-288
Baknz: Yugoslavya Halklarnn Kurtulu Mcadelesinde Sovyet Silahl
Kuvvetleri. Moskova, 1960, sf. 49-59
Anayurt Sava yllarnda Sovyetler Birliinin D Politikas, cilt II, sf. 311, 312
Baknz: A.S. Kan. kinci Dnya Sava yllarnda skandinav lkelerinin D
Politikas. Moskova, 1967, sf. 336, 337, 340.
SSCBnin D Politikas. Toplu Belgeler, cilt V., sf. 490
A.M. Noskov. kinci Dnya Savanda Norve. 1940-1945. Moskova 1973, sf.
236, 239
Baknz: Yazmalar..., cilt I, sf. 261
Winston. S. Churchill. The Second World War, vol. VI, Triumph and Tragedy.
London, 1954, p 188.
835

1319.
1320.
1321.
1322.
1323.
1324.
1325.
1326.
1327.
1328.

1329.
1330.
1331.
1332.
1333.
1334.
1335.
1336.
1337.
1338.
1339.
1340.
1341.
1342.
1343.
1344.
1345.
1346.
1347.
1348.
1349.
1350.
1351.
1352.
1353.
1354.

Yazmalar... cilt I, sf. 262

Baknz: Yazmalar..., cilt II, sf. 162
Baknz: Yazmalar... cilt II, sf. 162
Ayn yapt. Sf. 163
SSCB DPA. J. Stalin ve W. Churchill ve A. Eden ile 17 Ekim 1944 tarihli
konuma kaytlar.
SSCB DPA. W. Churchillin Polonya Sorununa likin 13 Ekim 1944 tarihli
nerisi.
SSCB DPA. SSCB Dileri Halk Komiseri V. M. Molotovun S. MKOLAYK
ile 19 Ekim 1944 tarihli konumasnn kayd.
Anayurt Sava yllarnda Sovyetler Birliinin D Politikas, cilt II, sf. 272
Baknz: J. Erman. Byk Strateji. Austos 1943-Eyll 1944
D. Eisenhowerin yerine Akdeniz asker harekt arenasnn Mttefik Yksek
Bakomutanlna ngiliz General Henry Wilson atand. O, kendi nceli gibi
Genelkurmay Bakanlar komitesinin deil, ngiliz Genelkurmay Bakanlar
Komitesinin komutasndayd. Bu deiiklikler sayesinde ngilizler Akdeniz
asker harektlar arenasnda dorudan kontrol salamay baarmlard.
W.S. Churchill. The Second World War, vol. V. p. 436, 437
W.S. Churchill. The Second World War, vol. V, p 440
bid, p. 440, 441
bid, p. 449
W.S. Churchill. The Second World War, vol. V, p 512
M. Metloff. Kazablankadan Overlorda. Sf. 480, 481
The Memories of Field Marshall the Viscount Montgomery of Alamein, p 221
Baknz. M. Metloff. Kazablankadan Overlorda. Sf. 481.
Baknz, ayn yapt. 485
Baknz: V.M. Kuli. kinci Cephenin yks. Moskova, 1971, sf. 355
Z. Vestphal, V. Kreipe, G. Blumentritt ve dierleri. Uursuz Karar. Moskova,
1958, sf. 219
Baknz: Yazmalar..., cilt I, sf. 216, 397
Yine ayn yapt, sf. 217
Baknz: K. Tippelskirch. kinci Dnya Savann tarihi..Sf. 396
W.S. Churchill. The Second World War, vol V, p 630, 631
Yazmalar..., cilt I, sf. 230
Baknz: Sovyetler Birliinin Byk Anayurt Sava. 1941-1945. Ksa Tarih,
sf. 432.
D. Eisenhower. Crusade in Europe, p 296
Baknz: V. P. Smirnov. Parisin Hitlerci igalcilerden kurtarlmas. Yeni ve
Yakn Tarih, 1974, No: 6, sf. 125, 126.
Baknz: Sovyetler Birliinin Byk Anayurt Sava. 1941-1945. Ksa Tarih,
sf. 435.
Onuncu Blme baknz.
W.S. Churchill. The Second World War, vol V, p 184
W.S. Churchill. The Second World War, col V, p. 184.
Ch. de Gaulle. Askerlik Anlar, cilt 2, sf. 252
J. Erman. Byk Strateji. Austos 1943-Eyll 1944, sf. 328.
Baknz: Sovyet-Fransz likileri... sf. 483, 484
836

1355.
1356.
1357.
1358.
1359.
1360.
1361.
1362.
1363.
1364.
1365.
1366.
1367.
1368.
1369.
1370.
1371.
1372.
1373.
1374.
1375.
1376.
1377.
1378.
1379.
1380.
1381.
1382.
1383.
1384.
1385.
1386.
1387.
1388.
1389.
1390.
1391.
1392.
1393.
1394.
1395.
1396.
1397.
1398.
1399.

Ayn yapt, sf. 284

J. Erman. Byk Strateji. Austos 1943-Eyll 1944, sf. 338.
Baknz: Sovyet-Fransz likileri..., sf. 247, 250
Ayn yapt, sf. 257, 259
Ayn yapt, sf. 262
Baknz: Sovyet-Fransz likileri..., sf. 490, 503
Baknz: Ayn yapt, sf. 269, 270
Sovyet-Fransz likileri..., sf. 276.
Yazmalar..., cilt II, sf. 165
Baknz: Sovyet-Fransz likileri..., sf. 316
Ayn yapt, sf. 317.
Sovyet-Fransz likileri..., sf. 340
Ayn yapt, sf. 343
Ayn yapt, sf. 345
Ayn yapt, sf. 347
Ayn yapt.
Sovyet-Fransz likileri..., sf. 351
Ayn yapt, sf. 353
Ayn yapt.
Ayn yapt, sf. 354
Baknz. Ayn yapt, sf. 358
Ayn yapt. Sf. 358-359
Sovyet-Fransz likileri..., sf. 360, 361
1378. Ayn yapt, sf. 361
1379. Ayn yapt, sf. 363
1380. Ayn yapt, sf. 364
Sovyet-Fransz likileri..., sf. 366
Baknz: Yazmalar..., cilt I, sf. 285
Sovyet-Fransz likileri..., sf. 369
Baknz. Ayn yapt, sf. 372
Baknz. Ayn yapt, sf. 367
Ayn yapt, sf. 373
Baknz: Anayurt Sava Yllarnda Sovyetler Birliinin D Politikas, cilt II,
sf. 657
Sovyet-Fransz likileri..., sf. 376
Ayn yapt. Sf. 377
Ayn yapt.
Ayn yapt.
Sovyet-Fransz likileri..., sf. 384
Baknz. Ayn yapt. Sf. 385
Ayn yapt, sf. 393
Yazmalar..., cilt I, sf. 259, cilt II, sf. 160
Yazmalar... cilt I, sf. 259
Baknz: Yazmalar..., cilt I, sf. 259
The Memories of Cordell Hull, vol. II, p 1616, 1617
Baknz: G. D. Kiryakidis. kinci Dnya Savanda Yunanistan. Moskova, 1967,
sf. 244
837

1400.
1401.
1402.
1403.
1404.
1405.
1406.
1407.
1408.
1409.
1410.
1411.
1412.
1413.
1414.
1415.
1416.
1417.
1418.
1419.
1420.
1421.
1422.
1423.
1424.
1425.
1426.
1427.
1428.
1429.
1430.
1431.
1432.
1433.
1434.
1435.
1436.

W.S. Churchill. The Second World War, vol. V, p. 548

Baknz: Pravda, 8 ve 13 Nisan 1944.
Yazmalar..., cilt I, sf. 238, 239
Foreign Relations of the United States. Diplomatic Papers, 1944, vol. V.
Washington, 1965, p. 128, 129
Yazmalar..., cilt I, sf. 241
Foreign Relations... 1944, vol V, p 131
W.S. Churchill. The Second World War, vol. V, p 538
W.S. Churchill. The Second World War, vol. VI, p. 97
W.S. Churchill. The Second World War, vol IV, p. 100, Foreign Relations.
1944, vol V, p 133, 134
W.S. Churchill. The Second World War, vol. VI, p 269
bid. p 270
P. Secchia, F. Frassati. La resistenza a gli alleati. Milano, 1962. p. 99
A. Degli Espinosa. l regno del Sud. Firenze, 1956, p 345.
talya Komnist Partisinin yaam ve mcadelesinin otuz yl. Toplu Belgeler
ve Yazlar.Moskova, 1953, sf. 416
Anayurt Sava yllarnda Sovyetler Birliinin D Politikas, cilt I, sf. 361, 362
I. Bonomi. Dario un anno. Milano, 1971, p. 126, 127. talyann Tarihi
yaptndan alnt, cilt 3, Moskova 1971, sf. 194
Baknz: R. Battaglia.. talya Direni Hareketinin Tarihi, sf. 278
Parliamentary Debats, House of Commons, Fifth Series, vol 397, col. 691
zvestiya, 30 Mart 1944
Baknz: zvestiya, 14 Mart 1944te SSCB Hkmetinin talya Hkmeti
nezdindeki temsilcisi olarak M. . Kostlev atanmt.
Baknz: O. V. Serova. talya ve Anti Hitler Koalisyon 1943-1945. Moskova
1973, sf. 171
Baknz: talyan Komnist Partisinin Yaam ve Mcadelesinin Otuz Yl, sf.
421, 422
Baknz: Anayurt Sava Yllarnda Sovyetler Birliinin D Politikas, cilt II,
sf. 108, 109
Ayn yapt, sf. 109
Baknz: N. P. Komolova. talyada Direni Hareketi ve Siyasal
Mcadele.1943-1947. Moskova, 1972, sf. 114
Baknz: M. Ve M. Ferrara. talyan Siyasal Yaamndan Notlar. 1943-1958
yllar. Moskova, 1961, sf. 35
Baknz: O. V. Serova. talya ve Anti Hitler Koalisyon 1943-1945, sf. 228
Baknz: R. Battaglia. talya Direni Hareketinin Tarihi, sf. 437
Baknz: talyann Tarihi, cilt 3, sf. 204, 205
O.V. Serova. talya ve Anti Hitler Koalisyon 1943-1945, sf. 211
Baknz: R. Battaglia. talya Direni Hareketinin Tarihi, sf. 487
R. Battaglia. talya Direni Hareketinin Tarihi, sf. 516
Ayn yapt, sf. 524
R. Battaglia. talya Direni Hareketinin Tarihi, sf. 525
Rinastica N 12, Decembre, 1953, p. 680
Baknz: O. V. Serova. talya ve Anti Hitler Koalisyon 1943-1945, sf. 252, 254
Baknz: R. Battaglia. talya Direni Hareketinin Tarihi, sf. 560
838

1437. P. Ecchia, F. Frasatti. La resistenza e gli alleati, p. 220. Ayrca baknz: N. .

Komolova. talyada Direni Hareketi ve Siyasal Mcadele. 1943-1947, sf. 230
1438. Baknz: Ayn yapt
1439. J. Erman. Byk strateji. Ekim 1944-Austos 1945, sf. 247.
1440. United States Relations with China. Special Reference to the Period 19441949. Washington, 1949, p 64 (Bundan sonra United States Relations with
China olarak anlacaktr).
1441. bid, p 556
1442. J. S. Service. The American Papers. Some Problems in the History of the USAChine Relations. Berkely (Calif.), 1971
1443. V.B. Vorontsovun Delo Amereysha Davas yaptndan alnt. in Sorunu
zerine ABDde Siyasal alkantlar. Moskova, 1974, sf. 53, 54
1444. United States Relations with China, p. 74
1445. P.P. Vladimirov. in zel Blgesi. 1942-1945, sf. 400
1446. zvestiya, 2 Aralk 1944
1447. SSCB DPA. SSCB Savunma Bakanlnn SSCB Dileri Halk Komiserliine
17 Temmuz 1944 tarihli mektubu.
1448. Baknz: Yazmalar..., cilt II, sf. 291 (not: 86)
1449. Ayn yapt, sf. 149
1450. Baknz: Yazmalar..., cilt I, sf. 245
1451. Yazmalar..., cilt II, sf. 152
1452. Yazmalar..., cilt I, sf. 262
1453. Yazmalar..., cilt II, sf. 161
1454. Baknz. Ayn yapt, sf. 162
1455. Yazmalar..., cilt II, sf. 164
1456. Ayn yapt, sf. 165
1457. Baknz. Yazmalar..., cilt I, sf. 268
1458. Baknz: Yazmalar..., cilt II, sf. 173
1459. S.B. Sosinskiyin Argonauts Eylemi (Krm Konferans ve ABDdeki
deerlendirmeler), Moskova 1970, sf. 48 adl yaptndan alnt.
1460. Yazmalar..., cilt I, sf. 298
1461. Ayn yapt, sf. 299
1462. Ayn yapt
1463. Ayn yapt, sf. 303
1464. Yazmalar..., cilt II, sf. 183
1465. J. Erman. Byk Strateji.Ekim 1944-Austos 1945. Moskova. 1958, sf. 84, 85
1466. Pasifik Okyanusunda Savan Tarihi, cilt IV, sf. 156
1467. J. Erman. Byk Strateji. Ekim 1944-Austos 1945, sf. 204
1468. N.N. Yakovlevin Franklin Roosevelt: nsan ve Politikac yaptndan alnt. Sf.
487
1469. W.L. Neumann. Making The Peace, p. 92
1470. Foreign Relations of The United States. Diplomatic Papers. The Conferences at
Malta and Yalta, 1945, Washington, 1955, p 543
1471. Anayurt Sava Yllarnda Sovyetler Birliinin D Politikas, cilt III, Moskova,
1947, sf. 102
1472. W.S. Churchill. The Second Worl War, vol. VI, p. 352
1473. A. Bryant. Triumph in the West. 1943-1946. London, 1959, p. 242
839

1474. Avrupa Danma Komisyonunun Belgelerinden. Uluslararas Yaam, 1968,

No: 5, sf. 153, 154
1475. SSCB DPA. Avrupa Danma Komisyonunun 3 Mart 1944 tarihli Oturum
Protokol. Sf. 3.
1476. SSCB DPA. Avrupa Danma Komisyonunun 25 Temmuz 1944 tarihli Oturum
Protokol. Sf. 4, 9
1477. Baknz: SSCBnin Yabanc Devletlerle imzalad yrrlkteki anlamalar
kitab, XI. Bask, Moskova, 1955, sf. 55, 57 (bundan sonra Yrrlkteki
anlamalar kitab... olarak anlacaktr.)
1478. Baknz. Ayn yapt, sf. 62, 65
1479. Baknz. Ayn yapt, sf. 63
1480. SSCB DPA. Avrupa Danma Komisyonunun SSCB, ABD ve Birleik Krallk
hkmetlerine 14 Kasm 1944 tarihli Raporu.
1481. Yrrlkteki anlamalar kitab... XI. Basm. Sf. 65
1482. R. Murphy. Diplomat Among Warriors. New York, 1964, p. 231
1483. Anayurt Sava Yllarnda Sovyetler Birliinin D Politikas cilt III, sf. 102, 103
1484. Anayurt Sava Yllarnda Sovyetler Birliinin D Politikas cilt III, sf. 103
1485. Baknz: Sovyet-Fransz likileri..., sf. 326
1486. Baknz: Faist Alman igalcilerin sularnn tespiti ve soruturulmas
konusunda Olaanst Devlet Komisyonunun Bildirisi. Faist Alman igalciler
tarafndan devlet dairelerine ve kurulularna, kolhozlara, toplumsal rgtlere
ve SSCB yurttalarna verilen maddi zararlar. Moskova, 1945, sf. 1, 3.
1487. Baknz: Sovyetler Birliinin Byk Anayurt Sava. 1941-1945. Ksa Tarih.
Sf. 562
1488. Tahran-Yalta-Potsdam, sf. 128
1489. Baknz: Ayn yapt, sf. 124
1490. Baknz. Sf. 127
1491. Tahran-Yalta-Potsdam, sf. 125
1492. Yrrlkteki Anlamalar Kitab..., XI. Bask, sf. 78
1493. Ayn yapt.
1494. Tahran-Yalta-Potsdam, sf. 117
1495. Ayn yapt, sf. 116
1496. Ayn yapt, 119
1497. Baknz. Ayn yapt, sf. 121
1498. Baknz: Yrrlkteki Anlamalar Kitab... XI. Bask, sf. 76, 77
1499. Uluslararas Yaam dergisinden alnt, 1955, No: 5, sf. 44
1500. Baknz: Anayurt Sava yllarnda Sovyetler Birliinin D Politikas, cilt II,
sf. 243, 259
1501. Yazmalar... cilt II, sf. 159
1502. The Memories of Cordell Hull, vol. II, p. 1683
1503. L. Woodward. British Foreign Policy in the Second World War, p 456, 457
1504. SSCB DPA. devletin (SSCB, ABD, ngiltere) Dumbarton-Oksta Uluslararas
Gvenlik rgtnn kurulmas konusundaki gayri resm konferansta Sovyet
delegasyonunun alma raporundan. 11 Kasm 1944
1505. SSCB DPA: devletin (SSCB, ABD, ngiltere) Dumbarton-Oksta Uluslararas
Gvenlik rgtnn kurulmas konusundaki gayri resm konferansta Sovyet
delegasyonunun alma raporundan. 11 Kasm 1944
840

1506.
1507.
1508.
1509.
1510.
1511.
1512.
1513.
1514.
1515.
1516.
1517.
1518.
1519.
1520.
1521.
1522.
1523.
1524.
1525.
1526.
1527.
1528.
1529.
1530.
1531.
1532.
1533.
1534.
1535.
1536.
1537.
1538.
1539.
1540.
1541.
1542.
1543.
1544.
1545.

Yazmalar..., cilt II, sf. 159

Baknz. Ayn yapt, sf. 171
Yazmalar..., cilt II, sf. 171
Tahran-Yalta-Potsdam, sf. 131
Baknz: ayn yapt. Sf. 132, 133
Baknz. Ayn yapt. Sf. 149
Baknz: Yrrlkteki Anlamalarn Kitab..., XI. Bask, sf. 74
W.S. Churchill. The Second World War, vol. VI, p. 320
Tahran-Yalta-Potsdam, sf. 144
Ayn yapt, sf. 141
Ayn yapt, sf. 142
Yrrlkteki Anlamalar Kitab..., XI. Bask, sf. 78
The War Speeches of Winston S. Churchill, vol. V. London, 1945, p. 296
B. Vevyurann Polonya-Almanya Snr ve Uluslararas Hukuk. M., 1959, sf. 63
Yrrlkteki Anlamalar Kitab..., XI. bask, sf. 79
Tahran-Yalta-Potsdam, sf. 141
Ayn yapt, sf. 142
Ayn yapt, sf. 146
Ayn yapt, sf. 147
Baknz: Yazmalar..., cilt II, sf. 185, 187
Baknz: Tahran-Yalta-Potsdam, sf. 154
Yrrlkteki Anlamalar Kitab..., XI. Bask, sf. 78
Baknz. Ayn yapt, sf. 70, 71
Baknz: Anayurt Sava yllarnda Sovyetler Birliinin D Politikas, cilt III,
sf. 108
Yazmalar..., cilt I, sf. 264
Baknz: Anayurt Sava yllarnda Sovyetler Birliinin D Politikas, cilt III, sf.
111. Uzak Dou Sorunlarna ilikin Anlama 12 ubat 1946da yaymlanmtr.
Anayurt Sava yllarnda Sovyetler Birliinin D Politikas, cilt III, sf. 112
United States Relations with China. Washington, 1949, p. 115
Yazmalar..., cilt I, sf. 260
Anayurt Sava yllarnda Sovyetler Birliinin D Politikas, cilt III, sf. 109
Yazmalar..., cilt II, sf. 190
Baknz: M. V. Popov. kinci Dnya Sava yllarnda randa Amerikan
Emperyalizmi, sf. 48, 49
Tahran-Yalta-Potsdam, sf. 100
The Memories of Cordell Hull, vol. II, sf. 1500
Baknz: M. V. Popov. kinci Dnya Sava yllarnda randa Amerikan
Emperyalizmi, sf. 83
Millspaughun olaanst yetkileri ran kamuoyunun basksyla Ocak 1945te
geri alnd.
Fransann teslim olmasndan sonra Anlama, Trkiye ile Almanya arasnda iki
tarafl bir ykmllk olarak geerliliini srdrd.
Baknz: Trkiyenin Yakn Tarihi, Moskova, 1968, sf. 189
Baknz: V. M. Alekseyev, M. A. Kerimov. Trkiyenin D Politikas. Moskova,
1961, sf. 48
Baknz: Almanya Dileri Bakanlnn Belgeleri, II. Bask. Trkiyede
Almanya Politikas (1941-1943), Moskova, 1946, sf. 131
841

1546.
1547.
1548.
1549.
1550.
1551.
1552.
1553.
1554.
1555.
1556.
1557.
1558.
1559.
1560.
1561.
1562.
1563.
1564.
1565.
1566.
1567.
1568.
1569.
1570.
1571.
1572.
1573.
1574.
1575.
1576.

Baknz: V. M. Alekseyev, M. A. Kerimov. Trkiyenin D Politikas, sf. 54

Baknz: Trkiyenin Yakn Tarihi, sf. 200
Foreign Relations... The Conferences at Cairo and Tahran, p. 831
bid, p. 832
Anayurt Sava yllarnda Sovyetler Birliinin D Politikas, cilt I, sf. 385
Ayn yapt, sf. 129
Baknz: Trkiyenin Yakn Tarihi, sf. 185
Almanya Dileri Bakanl Belgeleri, II. Bask. Trkiyedeki Almanya
Politikas (1941-1943) Sf. 92
Almanya Dileri Bakanl Belgeleri, I. Bask. Macaristanda Almanya
Politikas (1937-1942), Moskova, 1946, sf. 58
1555. Baknz: Sovyetler Birliinin D Politikas. 1946 yl.Moskova, 1952, sf.
168
Yazmalar..., cilt I, sf. 91
Ayn yapt, sf. 241
Anayurt Sava yllarnda Sovyetler Birliinin D Politikas, cilt III, sf. 146
Baknz: Arap lkelerinin yakn tarihi (1917-1966), Moskova, 1968, sf. 59
Baknz: K. S. Salibi. Lbnan Tarihine likin Denemeler. Moskova, 1960, sf.
272, 273
Ocak 1944te yaplan Suriye Komnist Partisi II. Kongresi, birbirinden bamsz
iki parti, Suriye Komnist Partisi ve Lbnan Komnist Partisi kurulmas karar
ald.
Baknz: Arap lkelerinin yakn tarihi (1917-1966), sf. 96
Baknz: K. S. Salibi. Lbnan Tarihine likin Denemeler. Sf. 274
Baknz: D lkeler Tarihi. 1917-1945. Moskova, 1967, sf. 193
Sterling Avoir demesi, Sterlin kurunun nemli lde d hesaba
katlmakszn sava sonras yllar boyunca nominal miktarlar zerinden dendi.
Twenty Report to Congress on Land-Lease operations. Washington, 1945, p.
51, 54
Baknz: Anayurt Sava yllarnda Sovyetler Birliinin D Politikas, cilt I,
sf. 349
Baknz: N. . Proin. Suudi Arabistan. Tarih ve Ekonomik Denemesi. Moskova,
1964, sf. 103
Baknz: Arap lkelerinin Yakn Tarihi (1917-1966), sf. 219
V. Perlonun Amerikan Emperyalizmi kitabndan alnt. Moskova, 1951, sf.
221
Baknz: N. . Proin. Suudi Arabistan, sf. 108, 109
Baknz: M. Brooks. Petrol ve D Politika, Moskova, 1949, sf. 120
B. Shwadran. The Middle East, Oil and the Great Powers. New York, 1955, p
311, 313
Aramco (Arabien-American Oil Company) Suudi Arabistanda faaliyet gsteren
en byk petrol tekellerinden birisi. Bu konsorsiyum 1933te Amerikan petrol
arama irketleri tarafndan kurulmutur.
K.S. Twitchell. Saudi Arabia. With an Account of Development of its Natural
Resources. Princeton, 1958, p. 237, 238
Petrol boru hattnn inaat savatan sonra bitti. 2 aralk 1950de Arap petrol,
byk bir petrol boaltma limannn kurulduu Saydaya geldi. Petrol boru
842

1577.
1578.
1579.
1580.
1581.
1582.
1583.
1584.
1585.
1586.
1587.
1588.
1589.
1590.
1591.
1592.
1593.
1594.
1595.
1596.
1597.
1598.
1599.
1600.
1601.
1602.
1603.
1604.
1605.
1606.
1607.
1608.

hatt, hkmetleriyle imtiyaz anlamasnn imzaland, Suudi Arabistan,

rdn, Suriye ve Lbnan topraklarndan gemektedir.
Baknz: M. Brooks. Petrol ve D Politika, sf. 165, 168
Baknz: Ayn yapt, sf. 121, 122, 170
The Times, 29. V. 1941
Baknz: L. N. Kotlov. Yakn Zaman rdn. Moskova, 1962, sf. 73, 75; The
League of Arab States, Princeton, 1965, p. 34, 35
Brezilya, 6 Haziran 1945te Japonyaya sava ilan etti.
The Memories of Cordell Hull, vol. II, p. 1143
J. Lloyd Mecham. The United States and nter-American Security. 1889-1960.
Austin, 1961, p. 211
Ibid, 212
The Memories of Cordell Hull, vol. II, p. 1147
Conferencias nternacionales Americanas. 1938-1942. I Supl. Washington,
1943, p. 195, 200
Acta Final de la Tercera Reunion de Consulta, Rio de Janerio, 1942, p. 5
bid, p. 5, 6
nternational Conciliation Documents for the Year. 1942. Washington, 1943,
p 141
Junta Interamericana de Defensa. Washington, 1944, p. 26, 27
Amerika Ktasnda bulunan, Avrupaya ait, Koloniler ve topraklara ilikin
Havana Anlamas onaylandktan sonra 8 Ocak 1942de yrrle girdi.
J. Lloyd Mecham. The United States and nter-American Security. 1889-1960,
p. 249
29 Ocak 1942de imzalanan Protokol, bir tartmann zme kavuturulmas
prosedrn ngryordu. Ancak bu tartma bugne kadar zme
kavumamtr.
E. Ramires Novoa. La Politica Janqui en America Latina, t. 2. Lima, 1963, p. 292
nter-American Affairs 1941, p. 180, 181; nter-American Affairs 1945. New
York, 1946, p. 171, 175
nter-American Affairs 1941, p. 268
The Memories of Cordell Hull, vol II, p. 1423
Arjantin, Almanya ve Japonya ile diplomatik ilikilerini, 26 Ocak 1944te kesti.
J. Dubots. Danger over Panama. New York, 1964, p. 122
bid.
bid., p. 153
J. Lloyd Mecham. A. Survey of United States-Latin American Relations. New
York, 1965, p. 151
J. Lloyd Mecham. A. Survey of United States-Latin American Security. 18891960, p. 225
D. Marionun sler ve mparatorluk. Amerikann Yaylma Haritas yaptndan
alnt. Moskova, 1948, sf. 67
nter-American Affairs 1943. New York, 1944, p 41
Bulletin of the Pan American Union, June 1944, p 303.
J. Lloyd Mecham. The United Stated and nter-American Security. 1889-1960,
p. 249, 250
Discursos de Roosevelt E. R. Stettinius. Ante los jefes diplomaticos de los
843

1609.
1610.
1611.
1612.
1613.
1614.
1615.
1616.
1617.
1618.
1619.
1620.
1621.
1622.
1623.
1624.
1625.
1626.
1627.
1628.
1629.
1630.
1631.
1632.
1633.
1634.
1635.
1636.
1637.
1638.
1639.
1640.
1641.
1642.
1643.
1644.
1645.
1646.
1647.

Republicos Americanos, el 12 de Octobre de 1944. Washington, 1944, p 7.

nter-American Congference on Problems of War and Peace in Mexico,
Washington, 1945, p. 6
A probacion del Acta de Chapultepec y Carta de las NN, UU. Buenos Aires,
1946, p. 51, 53
A probacion del Acta de Chapultepec y Carta de las NN, UU. p. 153
bid.
Foreign Relations of the United States. Diplomatic Papers. 1945, vol. I.
Washington, 1967, p 27
Conferencia nteramericana sobre problemas de la guerra y de la paz, Mexico,
1945, p. 262
The Departament of State Bulletin. March 4, 1945, p. 347, 349
Report of the Delegation of the United States of America to the nter-American
Conference on Problems of War and Peace. Washington, 1946, p. 26
Address by G. Marshall. April 1, 1948
Conferencia nteramericana sobre problemas de la guerra y de la paz, p. 263
Pan American Union, May 1945, p 260, 268
V. Codovilla. Seme Makaleler ve Konumalar. Moskova, 1970, sf. 82
La voz de Mexico, 30. X. 1942
Anayurt Sava Yllarnda Sovyetler Birliinin D Politikas, cilt I, sf. 297
L. Gardner. Economic Aspects of Deal Diplomacy. Madison, 1964, p. 215
zvestiya, 26 Aralk 1944.
Anayurt Sava yllarnda Sovyetler Birliinin D Politikas cilt III, sf. 141
Pravda, 8 Nisan 1945
W.S. Churchill. The Second World War, vol. VI, p. 400
F.S. Pogyu Yksek Komutanlk, Moskova, 1959, sf. 459
R. Sherwood; Roosevelt ve Hopkins, cilt 2, sf. 609
P. Schmidt. Statist auf diplomatischer Bhne, s 575
bid.
F. Hesse. Hitler and the English. London, 1954, p. 198
G. L. Rozanov. Faist Almanyann Ykl, Moskova, 1963, sf. 87.
Ayn yapt, sf. 88
F. Hesse, Churchill, Roosevelt, Stalin. p. 591
Yazmalar..., cilt I, sf. 402
Baknz. Ayn yapt, sf. 403
Ayn yapt
Yazmalar..., cilt II, sf. 205
W.S. Churchill. The Second World War, vol. VI, p. 413
K. Koller. Der letzte Monat. Tagebuchaufzeichnungen des ehemaligen Chefs
des Generalstabes der deutchen Luftwaffe vom 14 April bis 27. Mai 1945.
Manheim, 1949, sf. 39, 40.
W.S. Schellenberg, Memories, p. 183
bid., p. 181
The Memories of Field-Marshal the Viscount Montgomery of Alamein, p 372
De Gaullein Anlarndan,-Uluslararas Yaam, 1961, No: 4, sf. 110
Yazmalar..., cilt I, sf. 337
Ayn yapt, sf. 339
844

1648.
1649.
1650.
1651.
1652.
1653.
1654.
1655.
1656.
1657.
1658.
1659.
1660.
1661.
1662.
1663.
1664.
1665.
1666.
1667.
1668.
1669.
1670.
1671.
1672.
1673.
1674.
1675.
1676.
1677.
1678.
1679.
1680.
1681.
1682.
1683.
1684.
1685.

J. Erman: Byk stratejiler. Ekim 1944-Austos 1945, sf. 152

F. Hesse. Hitler and the English, p. 280
The Memories of Field-Marshal the Viscount Montgomery of Alamein, p. 381
A.A. Galkin ve O. M. Nekropinin Faist Almanya ve Dnitz Hkmetinin
Teslim Alnmas. Tarih Konular, 1956, No: 8, sf. 73
Ayn yapt, sf. 75
Baknz: D. M. Projektor. Saldrganlk ve Felaket, sf. 752
G.K. Jukov. Anlar ve Dnceler. Moskova, 1969, sf. 663, 664
G.K. Jukov. Anlar ve Dnceler, sf. 666, 667
Baknz: Anayurt Sava yllarnda Sovyetler Birliinin D Politikas, cilt III,
sf. 261
H. Truman, F. Rooseveltin lmnden sonra 12 Nisan 1945te ABDnin
Bakan oldu.
Pravda, 16 Mays 1945
L.. Brejnev. Leninin izgisinde. Konumalar ve Makaleleri. Cilt I, sf. 128
Baknz: SSCB Silahl Kuvvetlerinin 50. Yl, sf. 453
V.. Lenin. Toplu Yaptlar. Cilt 45, sf. 245
Anayurt Sava yllarnda Sovyetler Birliinin D Politikas, cilt III, sf. 41, 42
Anti Faist Demokratik Almanya in. Toplu Belgeler. 1945-1949. Moskova,
1969, sf. 8
Ayn yapt, sf. 51
Documents on Germany under Occupation 1945-1954. London-New YorkToronto, 1955, p. 16
J. Schultz. Die letzten dreiBig Tage. Stuttgart, 1951, S. 108, 109.
W.S. Churchill. The Second World War, vol VI, p 523.
The Memories of Field-Marshal the Viscount Montgomery of Alamein, p. 378
R. Sherwood, Roosevelt ve Hopkins, cilt 2, sf. 580
W.S. Churchill. The Second World War, vol, VI, p 370
Baknz: Yazmalar..., cilt II, sf. 210, 211
W.S. Churchill. The Second World War, vol. VI, p 371, 372.
Yazmalar..., cilt II, sf. 217, 218
SSCB DPA. SSCB Dileri Halk Komiserliinin ngiltere ve ABDnin SSCB
Bykeliliklerine 24 Nisan 1945 tarihli notas.
SSCB DPA. ABD ve ngilterenin, SSCB Bykeliliklerinin, SSCB Dileri
Halk Komiserliine 27 Nisan 1945 tarihli notalar.
Baknz: Yazmalar..., cilt I, sf. 362
W.S. Churchill. The Second World War, vol IV, p 498, 499
bid. p. 400
A. Bryanst. Triumph in The West. 1943-946, p. 470
Foreign Relations of United States. Diplomatic Papers. The Conference of
Berlin, 1945, vol. I. Washington, 1960, p. 264, 265.
Memories of Harry S. Truman, vol. I, p. 70, 71
Foreign Relations... The Conference of Berlin, 1945 vol. I, p. 77.
Yazmalar..., cilt II, sf. 231.
R. Sherwood, Roosevelt ve Hopkins, cilt 2, sf. 613.
Sovyetler Birliinin Byk Anayurt Sava Tarihi. 1941-1945, cilt 5, Moskova
1963, sf. 438.
845

1686.
1687.
1688.
1689.
1690.
1691.
1692.
1693.
1694.
1695.
1696.
1697.
1698.
1699.
1700.
1701.
1702.
1703.
1704.
1705.
1706.
1707.
1708.
1709.
1710.
1711.
1712.
1713.
1714.
1715.
1716.
1717.
1718.

Ayn yapt, sf. 441.

Ayn yapt
Baknz: Ayn yapt.
R. Sherwood. Roosevelt ve Hopkins, cilt 2, sf. 626.
Ayn yapt, sf. 623.
R. Sherwood. Roosevelt ve Hopkins, cilt 2, sf. 633.
Sovyetler Birliinin Byk Anayurt Sava Tarihi. 1941-1945, cilt 5, Moskova,
sf. 539.
R. Sherwood. Roosevelt ve Hopkins, cilt 2, sf. 634.
Foreign Relations. The Conference of Berlin, 1945, vol. I, p. 68.
Yrrlkteki Anlamalar Kitab... XI. Bask, sf. 90.
Baknz: Yazmalar..., cilt II, sf. 244, 245; cilt I, sf. 372, 373.
Baknz. G. K.. Jukov. Anlar ve Dnceler, sf. 701
Baknz. Ayn yapt, sf. 701, 702.
Almanyann Anti Faist Demokratikletirilmesi in. Toplu Belgeler. 19451949, sf. 65.
Ayrntlar iin baknz: S. Drnberg. Demokratik Almanyann Ksa Tarihi. 2.
Bask, ekler. Moskova, 1971, sf. 22, 32.
Anayurt Sava yllarnda Sovyetler Birliinin D Politikas, cilt III, sf. 155,
156
Ayn yapt, sf. 156
Sovyet-ekoslovakya likileri..., sf. 239.
Baknz: Ayn yapt, sf. 240.
Baknz: kinci Dnya Savanda Orta ve Gneydou Avrupa lkeleri. Asker
Tarih Rehberi. Sf. 257.
Kasm 1944te Mukaevo kentinde, Karpat tesi Ukraynas Halk Konseyini
seen ve oy birlii ile Sovyet Ukraynasna katlmaktan yana karar alan Karpat
tesi Halk Komiteleri Temsilcileri kongresi yapld.
Baknz: Anayurt Sava yllarnda Sovyetler Birlii D Politikas, cilt III, sf.
309, 312.
Ayn yapt, sf. 197, 201.
zvestiya, 24 Nisan 1945.
Anayurt Sava yllarnda Sovyetler Birliinin D Politikas, cilt III, sf. 302.
Anayurt Sava yllarnda Sovyetler Birliinin D Politikas, cilt III, sf. 165,
166.
Baknz, ayn yapt. Sf. 175, 178
Baknz: kinci Dnya Savanda Orta ve Gneydou Avrupa lkeleri, sf.
282, 287
Baknz: Sovyet-Bulgaristan likileri..., sf. 112, 118, 120.
SSCB DPA. Bulgaristandaki Mttefik Kontrol Konseyi Sovyet temsilcileri S.S.
Biryuzov ve S. P. Kirsanovun SSCB Dileri Halk Komiserliine 24 Austos
1945 tarihli telefonla verdii haber.
SSCB DPA. Sovyet Hkmetinin Byk Britanya Hkmetine 28 Austos
1945 tarihli notas.
Pravda, 22 ubat 1945.
SSCB DPA. SSCB Dileri Halk Komiserliinin Romanyadaki duruma ilikin
5 Mart 1945 tarihli Notlar.
846

1719. Baknz: Pravda, 10 Mart 1945.

1720. SSCB DPA. ABD Hkmetinin SSCB Hkmetine 19 Temmuz 1945 tarihli
notas.
1721. SSCB DPA. SSCB Hkmetinin ABD Hkmetine 12 Austos 1945 tarihli
notas.
1722. Sovyet-Macar ilikileri. 1945-1948. Belgeler ve Malzemeler. Moskova, 1969, sf.
62 (Bundan sonra Sovyet-Macar likileri... olarak anlacaktr).
1723. Baknz. Ayn yapt, sf. 72.
1724. Baknz. Ayn yapt. Sf. 61.
1725. Baknz: Sovyet-Macar likileri..., sf. 59, 60.
1726. Baknz: Ayn yapt, sf. 85.
1727. Baknz: Ayn yapt, sf. 115, 117.
1728. SSCB DPA. ABD Hkmetinin SSCB Hkmetine 15 Ekim 1945 tarihli notas.
1729. SSCB DPA. SSCB Hkmetinin ABD Hkmetine 31 Ekim 1945 tarihli notas.
1730. Bu 42 devlet unlard: Avusturalya, Belika, Bolivya, Brezilya, Venezuella,
Haiti, Guatemala, Honduras, Yunanistan, Dominik Cumhuriyeti, Msr,
Hindistan, Irak, ran, Kanada, Kolombiya, Kosta Rika, Kba, Liberya, Lbnan,
Lksemburg, Meksika, Hollanda, Nikaragua, Yeni Zelanda, Norve, Panama,
Paraguay, Peru, Salvador, Suudi Arabistan, Suriye, Trkiye, Uruguay, Filipinler,
Fransa, ekoslovakya, ili, Ekvator, Etiyopya, Yugoslavya, Gney Afrika Birlii.
1731. The Private Papers of Senator Vandenberg, Boston, 1952, p. 181
1732. Baknz: S.B. Krlov. Birlemi Milletler rgtnn Kurulu Tarihi. Birlemi
Milletler rgt Tzk Metninin Hazrlanmas (1944-1945). Moskova, 1960,
sf. 157.
1733. B.E. Sthein. Uluslararas Vesayet Sistemi (Birlemi Milletler rgtnde
smrge sorununun zmnde iki eilim). Moskova, 1948, sf. 22.
1734. Baknz: Pravda, 8 Haziran 1945
1735. Anayurt Sava Yllarnda Sovyetler Birliinin D Politikas, cilt III, sf. 424.
1736. Baknz: zvestiya, 28 Haziran 1945
1737. L.. Brejnev: Leninin Yolunda. Sylevleri ve Makaleleri, cilt 3, Moskova, 1972,
sf. 148.
1738. Yazmalar..., cilt I, sf. 366.
1739. Ayn yapt, sf. 387.
1740. Foreign Relations... The Conference of Berlin, 1945, vol. I, p 8, 9.
1741. Baknz: Yazmalar..., cilt I, sf. 369.
1742. Baknz: Tahran-Yalta-Potsdam, sf. 215.
1743. Ayn yapt, sf. 207.
1744. The Memories of Harry S. Truman, vol. I, p. 87.
1745. A. Bryant. The Triumph in The West. 1943-1946, p 477, 478.
1746. Foreign Relations... The Conference of Berlin, 1945, vol. II, p. 225.
1747. W.S. Churchill. The Second World War, vol. VI, p. 580.
1748. G.K. Jukov. Anlar ve Dnceler, sf. 713.
1749. Baknz: Yrrlkteki Anlamalar Belgesi..., XI. Bask (VIPUSK), sf. 122, 123.
1750. Ayn yapt, sf. 122.
1751. Baknz: Yrrlkteki Anlamalar Belgesi..., XI. Fasikl, sf. 124, 126.
1752. Ayn yapt, sf. 109, 110.
1753. Yrrlkteki Anlamalar Belgesi..., XI. Fasikl, sf. 110.
847

1754. SSCB DPA. 30 Temmuz 1945te ABD ve ngiltere temsilcilerine sunulan

Almanya iin Siyasal lkelere ilikin neri.
1755. Yrrlkteki Anlamalar Belgesi..., XI. Bask (VIPUSK), sf. 125.
1756. Baknz. Ayn yapt.
1757. Ayn yapt, sf. 126.
1758. SSCB DPA. 30 Temmuz 1945te ABD ve Byk Britanya temsilcilerine Ruhr
sanayi blgesiyle ilgili sunulan Sovyet nerisi.
1759. Yrrlkteki Anlamalar Belgesi..., XI. Fasikl, sf. 77.
1760. Ayn yapt, sf. 78
1761. Baknz: Tahran-Yalta-Potsdam, sf. 326.
1762. Ayn yapt, sf. 336.
1763. Ayn yapt, 340.
1764. Ayn yapt, sf. 341.
1765. Baknz: Tahran-Yalta-Potsdam, sf. 340.
1766. Baknz: Yrrlkteki Anlamalar Belgesi...,XI. Bask (VIPUSK), sf. 127.
1767. Tahran-Yalta-Potsdam, sf. 229.
1768. Tahran-Yalta-Potsdam, sf. 230.
1769. Ayn yapt, sf. 231.
1770. Baknz: Yrrlkteki Anlamalar Belgesi..., XI. Fasikl, sf. 128, 129.
1771. Baknz: Ayn yapt, sf. 130
1772. Tahran-Yalta-Potsdam, sf. 230
1773. Ayn yapt, sf. 355.
1774. Ayn yapt, sf. 356.
1775. Baknz: Yrrlkteki Anlamalar Belgesi..., XI. Fasikl, sf. 130.
1776. Tahran-Yalta-Potsdam, sf. 209.
1777. Baknz. Ayn yapt, sf. 221.
1778. Tahran-Yalta-Potsdam, sf. 223.
1779. Ayn yapt, sf. 261.
1780. Ayn yapt, sf. 262.
1781. Ayn yapt.
1782. Yrrlkteki Anlamalar Belgesi..., XI. Fasikl, sf. 131.
1783. Baknz: Yrrlkteki Anlamalar Belgesi..., XI. Fasikl, sf. 131.
1784. SSCB DPA. Potsdam Konferansnda 20 Temmuz 1945te. Sovyet
Delegasyonunca Polonyann Bat Snr konusunda sunulan Sovyet nerisi.
1785. Tahran-Yalta-Potsdam, sf. 347.
1786. Tahran-Yalta-Potsdam, sf. 268.
1787. Ayn yapt, sf. 267, 274
1788. Ayn yapt, sf. 278.
1789. Ayn yapt, sf. 271.
1790. Ayn yapt, sf. 281, 282.
1791. Ayn yapt, sf. 284.
1792. Yrrlkteki Anlamalar Belgesi..., XI. Bask (VIPUSK), sf. 131, 132.
1793. Ayn yapt, sf. 131.
1794. Berlin. Quellen und Dokumente 1945-1951. I. Halband. Herausgegeben im
Auftrage des Senats von Berlin, Westberlin, 1964, sf. 93.
1795. Baknz: Y. Rjevskiy. Avrupann Gvenlii ve Snrlarnn Deimezlii.
Uluslararas Yaam 1970, No: 4, sf. 118, 119.
848

1796.
1797.
1798.
1799.
1800.
1801.
1802.
1803.
1804.
1805.
1806.
1807.
1808.
1809.
1810.
1811.
1812.
1813.
1814.
1815.
1816.
1817.
1818.
1819.
1820.
1821.
1822.
1823.
1824.
1825.

1826.
1827.
1828.
1829.
1830.
1831.

Yrrlkteki Anlamalar Belgesi..., XI. Fasikl, sf. 133.

Tahran-Yalta-Potsdam, sf. 205.
Baknz: Tahran-Yalta-Potsdam, sf. 205, 207.
Ayn yapt, sf. 306, 307.
Yrrlkteki Anlamalar Belgesi..., XI. Fasikl, sf. 132.
Baknz: Tahran-Yalta-Potsdam, sf. 301, 316.
Tahran-Yalta-Potsdam, sf. 275.
Yrrlkteki Anlamalar Belgesi..., XI. Fasikl, sf. 130.
Baknz: Anayurt Sava Yllarnda Sovyetler Birliinin D Politikas, cilt III,
sf. 371.
Tahran-Yalta-Potsdam, sf. 277.
Tahran-Yalta-Potsdam, sf. 298.
Ayn yapt, sf. 299.
Ayn yapt, sf. 298.
Baknz: Ayn yapt, sf. 285.
Baknz: Ayn yapt, sf. 208.
Baknz: Tahran-Yalta-Potsdam, sf. 298.
Ayn yapt, sf. 241.
Ayn yapt, sf. 242.
Ayn yapt, sf. 240, 241.
Baknz. Ayn yapt, sf. 354.
Tahran-Yalta-Potsdam, sf. 294.
Ayn yapt.
Ayn yapt, sf. 293.
Baknz: Ayn yapt, sf. 295.
Ayn yapt, sf. 295, 371.
Baknz: Yrrlkteki Anlamalar Belgesi..., XI. Fasikl, sf. 134.
SSCB DPA. Sovyet Hkmetinin, Potsdamda 22 Temmuz 1945te, hkmet
Bakannn oturumunda gndeme getirdii neriler.
Baknz: Tahran-Yalta-Potsdam, sf. 42.
Foreign Relations... The Conference of Berlin, 1945, vol: II, p. 302, 303.
Baknz: Yrrlkteki Anlamalar Belgesi..., XI. Fasikl, sf. 134, zleyen
grmelerde, Montrde imzalanm olan anlamann gzden geirilmesi
konusunda mutabakata varlamad. Trkiye Hkmeti Sovyet nerilerine
tedirgin yaklayordu. yi komuluk ilikilerini korumak, bar ve gvenliin
glendirilmesi adna SSCB Hkmeti 30 Mays 1953te SSCBnin Boazlarda
gvenliinin salanmasn, hem SSCB hem de Trkiye iin ayn lde kabul
edilebilir koullarda olanakl grdn ilan ediyordu. Ve yine o zamanda
Sovyet Hkmeti, Sovyetler Birliinin Trkiyeden hibir toprak talebi
olmadn aklyordu (Baknz: Pravda, 19 Temmuz 1953).
L. Morton. The Decision to use to Atomic Bomb. Foreign affairs January,
1957, p. 334, 338.
US News and World Report, November 9, 1959, p. 53.
The Memories of Harry Truman, vol. I, p. 411.
bid., p. 382.
bid.
bid., p.381.
849

1832. Baknz: Sovyetler Birliinin Byk Anayurt Sava Tarihi. 1941-1945. Cilt
5, sf. 539.
1833. Baknz: Tahran-Yalta-Potsdam, sf. 327.
1834. Yrrlkteki Anlamalar Belgesi... XI. Bask, sf. 105.
1835. SSCB DPA. Hkmet Bakannn konferansnda SSCB Dileri Bakanl
Halk Komiseri Sekreteri V.N. Pavlov ile Amerikan Delegasyonu yesi Mathius
arasnda 26 Temmuz 1945te Babelsbergdeki telefon konumasnn kayd.
1836. Tahran-Yalta-Potsdam, sf. 327.
1837. L.. Brejnev. Leninin izgisinde, Konumalar ve Makaleler. Cilt 3, sf. 20.
1838. Bu adan Japonya Dileri Bakanl tarafndan hazrlanan Syusen Siroku
(Savan sonuna ilikin tarihi belgeler). Tokyo, 1952 (Japonca)
1839. Pasifik Okyanusunda Savan Tarihi cilt IV, sf. 185
1840. Pasifik Okyanusunda Savan Tarihi adl yapttan alnt. Cilt IV, sf. 156.
Ayrca baknz: T. Hattori. Japonya Savata 1941-1945. Moskova, 1973, sf. 492.
1841. Baknz: Pasifik Okyanusunda Savan Tarihi, cilt IV, sf. 180.
1842. Ayn yapt. Ekler, sf. 252.
1843. M. Sigemitsu. Seva Po Doran (Seva Dneminde Sarslmalar). Tokyo, 1952, sf.
262, 263 (Japonca).
1844. R.J.C. Butow. Japans Decision to Surrender. Stanford, 1954, sf. 54, 55.
1845. Syusen Siroku, sf. 238, 246.
1846. Miao Bin gemite Kuomindangn MYK yesiydi. Daha sonra an Kay-eki
terk etti ve 1937de kukla Pekin Hkmetinin kurucularndan birisi oldu. Dai
Li inde Amerikan istihbarat ile iliki iindeydi.
1847. Syusen Siroku, sf. 246, 247.
1848. Syusen Siroku, sf. 247, 248.
1849. The New York Herald Tribune 26. III. 1945.
1850. SSCBnin D Politikas. Toplu Belgeler 1.cilt IV, sf. 550.
1851. Anayurt Sava Yllarnda Sovyetler Birliinin D Politikas, cilt III, sf. 166.
1852. Pasifik Okyanusunda Savan Tarihi, cilt IV, sf. 184, 185.
1853. Baknz: T. Hattori. 1941-1945 savanda Japonya. Sf. 531, 532.
1854. Nomiuri-Hotsi 4. V. 1945.
1855. Tokio Simbun 7. V.1945.
1856. Nihon Sangio Keydzay, 10. V. 1945.
1857. Baknz: Uzak Douda Uluslararas likiler, Kitap 2, 1917-1945. Moskova,
1973, sf. 221.
1858. Baknz: T. Hattori. 1941-1945 savanda Japonya. Sf. 533.
1859. Syusen Siroku, sf. 328.
1860. T. Hattori. 1941-1945 savanda Japonya. Sf. 533.
1861. Syusen Siroku, sf. 300.
1862. Baknz: T. Hattori. 1941-1945 savanda Japonya. Sf. 534.
1863. The Memories of Cordell Hull, vol. II, p. 1589-1590.
1864. Japan in Defeat. Royal nstitute of nternational Affairs. London, 1945, p. 31,
119, 122.
1865. The Forretal Diaries, New York, 1951, p. 52.
1866. Baknz: E.M. Zakharias. Gizli Misyonlar. stihbarat Subaynn Notlar.
Moskova, 1959, sf. 437.
1867. R.J.C. Butow. Japans Decision to Surrender, p. 46.
850

1868.
1869.
1870.
1871.
1872.
1873.
1874.
1875.
1876.
1877.
1878.
1879.
1880.
1881.
1882.
1883.
1884.
1885.
1886.
1887.
1888.
1889.
1890.
1891.
1892.
1893.
1894.
1895.
1896.
1897.
1898.
1899.
1900.
1901.
1902.
1903.

W. Craig. The Fall of Japan. New York, 1967, p. 38.

Syusen Siroku, sf. 238.
Ayn yapt, sf. 239.
Syusen Siroku, sf. 235.
Ayn yapt, sf. 248.
W. Craig. The Fall of Japan, p. 31, 33.
W. Craig. The Fall of Japan, p. 34.
bid.
Sigenori Togo. Syusen Gayko (Kariyer Diplomatlar). Kaydzo dergisinde
XXXI. 1951, Kasm, sf. 128, 129.
W. Craig. The Fall of Japan, p. 35, 36.
R.J.C. Butow. Japans Decision to Surrender, p. 108
Syusen Siroku, sf. 301.
Syusen Siroku, sf. 301, 302.
Jacobsene bilgiyi ngiliz Asker Filosu Karargh Bakan Yardmcs iletti
Syusen Siroku, sf. 301-302
US. State Department Bulletin, vol. XIII (July 15, 1945), p. 84, 85.
W. Craig. The Fall of Japan, p. 62, 64.
SSCB DPA. SSCB Dileri Halk Komiseri V.M. Molotovun Japonyann SSCB
bykelisi Sato ile 29 Mays 1945te yapt konuma kayd.
SSCB DPA.SSCB Japonya bykelisi Y.A. Malikin 15 ubat 1945te Harbin
genel konsolosu Miyakava ile konuma kaytlar.
SSCB DPA. SSCB Japonya bykelisi Y.A. Malikin 4 Mart 1945te Niiro
Balklk irketi temsilcisi Tanakamaru ile konuma kaytlar.
SSCB DPA. SSCB Japonya bykelisi Y.A. Malikin 21 Mart 1945te Niiro
Balklk irketi temsilcisi Tanakamaru ile konuma kaytlar.
SSCB DPA. SSCB Japonya bykelisi Y.A. Malikin 20 Nisan1945te Japonya
Dileri Bakan Togo ile konuma kaytlar.
Syusen Siroku, sf. 347.
Ayn yapt, sf. 348.
SSCB DPA. SSCBnin Japonya bykelisi Y.A. Malikin S. Hirota ile 3 Haziran
1945 tarihli konuma kayd.
Baknz: T. Hattori. 1941-1945 Savanda Japonya, sf. 534.
Syusen Siroku, sf. 351.
Syusen Siroku, sf. 351.
Ayn yapt, sf. 383.
SSCB DPA. SSCBnin Japonya bykelisi Y.A. Malikin 20 Haziran 1945te
Niiro Balklk irketi temsilcisi Tanakamaru ile konuma kaytlar.
Baknz: T. Hattori. 1941-1945 Savanda Japonya. Sf. 546.
SSCB DPA. SSCB Japonya bykelisi Y.A. Malikin 24 Haziran 1945te Hirota
ile konuma kayd.
SSCB DPA. SSCB Japonya bykelisi Y.A. Malikin 29 Haziran 1945te Hirota
ile konuma kayd.
Ayn yapt.
Syusen Siroku, sf. 424.
SSCB DPA. SSCB Dileri Halk Komiseri Yardmcs S.A. Lozovskiyin
Japonyann SSCB bykelisi Sato ile 13 Temmuz 1945 tarihli konuma kayd.
851

1904. Syusen Siroku, sf. 426.

1905. SSCB DPA. Sovyet Hkmetinin SSCBnin Japonya Bykelisinin 18
Temmuz 1945 tarihli mektubuna yant.
1906. Syusen Siroku, sf. 443.
1907. Baknz:Yrrlkteki Anlamalar Kitab... XI. Bask, sf. 104, 105.
1908. Syusen Siroku, sf. 503.
1909. Sudzukinin mokusatsu ifadesi gazetelerin gndemine oturmutu. Basn,
hkmetin, mttefiklerin koullarn grmezden geldii haberlerine yer
veriyordu.
1910. Syusen Siroku, sf. 502.
1911. Asahi, 30. VII. 1945.
1912. Baknz: T. Hattori. 1941-1945 Savanda Japonya. Sf. 555.
1913. Syusen Siroku, sf. 502.
1914. Ayn yapt, sf. 504.
1915. SSCB DPA. SSCB Dileri Halk Komiseri Yardmcs S.A. Lozovskiyin
Japonyann SSCB bykelisi Sato ile 30 Temmuz 1945te yapt konumann
kayd.
1916. The Memories of Harry Truman, vol. I, p. 420.
1917. P.M.S. Blackett. Military and political consequences of Atomic Energy. London,
1948, p. 127.
1918. The Memories of Harry S. Truman, vol. I. P. 419.
1919. W.S. Churchill. The Second World War, vol. VI, p. 559.
1920. W.D. Leahy. I Was Three, p. 441.
1921. The Memories of Harry S. Truman, vol. I. P. 87.
1922. Syusen Siroku, sf. 555.
1923. Ayn yapt, sf. 546.
1924. Anayurt Sava Yllarnda Sovyetler Birliinin D Politikas, cilt III, sf. 362363.
1925. SSCB DPA. SSCB Dileri Halk Komiseri V.M. Molotovun Japonyann SSCB
bykelisi Sato ile 8 Austos 1945 tarihli konuma kaytlar.
1926. .V. ikinden alnt. kinci Dnya Savann kapannda son ayrnt. Tarih
Konular, 1971, No: 4, sf. 133.
1927. Baknz: Final. 1945te Emperyalist Japonyann Bozgunu konusunda TarihAn Yazlar. Moskova, 1969, sf. 74.
1928. Syusen Siroku, sf. 560, 561.
1929. Ayn yapt, sf. 561.
1930. nou Kiesi, Okonogi Sindzaburo, Sudzuki Ssi. ada Japonyann Tarihi
(Moskova, 1955, sf. 254) kitabndan alnt.
1931. Syusen Siroku, sf. 447, 448.
1932. W. Craig. The Fall of Japan, p 118, 119.
1933. bid., p.120.
1934. Syusen Siroku, sf. 547.
1935. Baknz: Anayurt Sava Yllarnda Sovyetler Birliinin D Politikas, cilt III,
sf. 376.
1936. Ayn yapt, sf. 378, 379.
1937. Kamikaze Tanr Rzgr olarak evrilmelidir.
1938. W. Craig. The Fall of Japan, P. 169.
852

1939. bid., P. 170, 1732.

1940. Baknz: Anayurt Sava Yllarnda Sovyetler Birliinin D Politikas, cilt III,
sf. 380.
1941. W. Craig. The Fall of Japan, P. 197, 198.
1942. Samuraylarn eski bir intihar deti.
1943. T. Hattori. 1941-1945 Savanda Japonya, sf. 577.
1944. Baknz: Yazmalar..., cilt II, sf. 259.
1945. Baknz: Yazmalar..., cilt II, sf. 263-264.
1946. Baknz. Ayn yapt, sf. 264.
1947. Baknz. Ayn yapt, sf. 266, 267.
1948. L.K. Rosinger. Chinass Crisis. New York, 1945, p. 237,-238
1949. bid., p. 23.8
1950. Baknz: M. S. Kapitsa. Sovyet-in likileri, sf. 320.
1951. Baknz: Anayurt Sava Yllarnda Sovyetler Birliinin D Politikas, cilt III,
sf. 458, 461.
1952. Baknz: Anayurt Sava Yllarnda Sovyetler Birliinin D Politikas, cilt III,
sf. 461, 466.
1953. Baknz: Ayn yapt. Sf. 467, 469.
1954. Baknz: Ayn yapt. Sf. 469, 471.
1955. Baknz: Ayn yapt. Sf. 471, 473.
1956. Anayurt Sava Yllarnda Sovyetler Birliinin D Politikas, cilt III, sf. 474
1957. Ayn yapt. Sf. 475, Moolistan halk 20 Ekim 1945teki halkoylamasnda
lkenin bamszln oybirlii ile onaylad. 5 Ocak 1946da in Hkmeti
Moolistan Halk Cumhuriyetini tandn ilan etti.
1958. Anayurt Sava Yllarnda Sovyetler Birliinin D Politikas, cilt III, sf. 476.
1959. M. Sigmetsu 17 Austos 1945te Prens Higasikuni kabinesinde Dileri Bakan
oldu.
1960. Anayurt Sava Yllarnda Sovyetler Birliinin D Politikas, cilt III, sf. 480,
481.
1961. L.. Brejnev: Leninin Yolunda. Konuma ve Yazlar. Cilt 1, sf. 139.
1962. V.. Lenin: Toplu Yaptlar, cilt 38, sf. 315.

853

NDEKLER

ALTMI BRNC BLM

AVRUPADA SAVAIN BALAMASI .................................................................................................. 7
1. BATI DEVLETLERNN DPLOMASS SSCBNN KEND GVENLN
GLENDRME NLEMLER (Eyll 1939-Mays 1940) .. ......................................................... 7
kinci Dnya Savann Balamas ve Balang Aamasndaki Karakteri /
Savan Diplomasisi ..................................................................................................................... 7
ngiltere ve Fransann Polonya ile ttifak likilerini hlal Etmesi . . ..................... 8
2. 1939 YILI SONU LE 1940 YILI BALARINDA HTLERN
BARI MANEVRALARI .......................................................................................................................
Batl Devletlerin Gizli Diplomasisi ....................................................................................
S. Wellesin Misyonu ...................................................................................................................
Sava Alannn Geniletilmesine Dnk ngiliz-Fransz Planlar
ve Bu Devletlerin Anti-Sovyet Yaklamlar ....................................................................

12
12
14
16

3. SSCBNN SINIRLARININ GVENL VE TUHAF SAVA DNEMNDEK

SALDIRI ALANLARININ SINIRLANDIRILMASI N ALDII NLEMLER .................
Batl lkelerin Tepkileri ..........................................................................................................
Bat Ukrayna ve Bat Belarusyann SSCB ile Yeniden Birlemesi .........................
Sovyetler Birliinin Estonya, Letonya ve Lituanya ile Karlkl
Yardm Anlamas mzalamas ...............................................................................................
SSCB ve Trkiye Arasnda ttifak Anlamasna Dnk Grmeler ..................
SSCBnin Kuzeybat Snrnn Gvenlii in Verdii Mcadele ...........................

17
17
18
19
21
21

4. SSCBNN SOVYET-FN ATIMASININ DURDURULMASI N

DPLOMATK ABALARI ................................................................................................................... 25
12 Mart 1940 Tarihli Bar Anlamas ................................................................................ 25
5. NGLTERE VE FRANSANIN SOVYETLER BRLNE KUZEYDEN GNEYE
SALDIRMA PLANLARI ........................................................................................................................ 28
Fransa ve ngiltere in lmcl Bir Tehdit .................................................................... 28
ALTMI KNC BLM
FRANSANIN YENL NGLTERE VE ABDNN TUTUMU ............................................ 32
1. COMPEGNE ATEKES ..................................................................................................................
Hitler Almanyasnn Danimarka ve Norvee Saldrs .............................................
Bat Avrupada Alman Saldrs ..............................................................................................
ngiliz-Fransz Ordularnn Yenilmesi ...............................................................................
ngiliz Hkmetinin Askerlerini Ktadan ekme Karar .........................................
Belikann Teslim Olmas ........................................................................................................
Dunkerque .......................................................................................................................................
855

32
32
34
34
36
38
38

ngiltere ve Fransann, Mussolini Araclyla,

Hitler ile Uzlama Araylar ...................................................................................................
talyann Savaa Girmesi ..........................................................................................................
Parisin Teslim Edilmesi ............................................................................................................
Reynaudun Roosevelte Bavurmas ...................................................................................
Churchillin, ngiltere ve Fransaya G birlii nerisi .........................................

39
41
41
41
44

3. PETAIN HKMETNN HTLERCLERE BARI ANLAMASI RCASIYLA

BAVURMASI ..........................................................................................................................................
De Gaullen 18 Haziran Tarihli Konumas ..................................................................
ngiltere ve ABDnin Kolonileri ve Fransz Filosunu Kendi
Kontrollerine Alma Giriimleri .............................................................................................
Hitler ve Mussolininin Mnih Toplants .........................................................................
Petain Hkmetinin Almanya ile Atekes Grmeleri ............................................

46
46
47
49
50

3. FRANSA-ALMANYA VE FRANSA-TALYA ATEKES ANLAMALARININ

MZALANMASI ....................................................................................................................................... 51
Almanlarn Fransay Talan Etmeleri .................................................................................. 51
ALTMI NC BLM
I EMPERYALST DEVLETLERN GNEYDOU ASYA, PASFK OKYANUSU
VE LATN AMERKADA EGEMENLK MCADELES (Eyll 1939-1940) ................... 57
1. JAPON SALDIRGANLIININ YAYILMASI VE JAPONYA-AMERKA LKLERNN
GERGNLEMES ....................................................................................................................................
Uzak Douda Mnih Politikas ve Sonular ..............................................................
Gneydou Asyada Japon Yaylmaclnn Genilemesi .........................................
Japon Diplomasisinin indeki Manevralar ...................................................................
Japonya ve Amerika Arasndaki Ztlamalar ..................................................................

57
57
59
64
65

2. ABDNN LATN AMERKADA EGEMENLK KURMA SAVAIMI ................................. 66

Amerika Devletleri Dileri Bakanlarnn lk Danma Konferans . ................. 66
Amerika Ktas Devletleri Dileri Bakanlarnn
kinci Danma Konferans ...................................................................................................... 70
ALTMI DRDNC BLM
HTLER ALMANYASININ SSCBYE KARI SAVA HAZIRLII 1940-1941DE
EMPERYALST DEVLETLERN G DAILIMI ....................................................................... 75
1. ALMANYANIN SSCBYE KARI SAVA HAZIRLIKLARI ALMANYA-JAPONYA-TALYA
ASKER PAKTININ MZALANMASI ...............................................................................................
Almanyann SSCBye Saldr Arifesinde Stratejik Konumu ....................................
Almanyann Bar Teklifleri/ ngiltere Hkmetinin Yant /
ABDnin Tutumu ..........................................................................................................................
Almanya, Japonya ve talyann l Pakt .......................................................................
Romanya, Macaristan, Bulgaristan ve Slovakyann l Pakta
Dhil Olmalar ...............................................................................................................................
856

75
75
76
79
81

Finlandiyann Faist Bloka Srklenmesi ......................................................................

spanyann Savaa Katlmas Konusu .................................................................................
Vichy Fransasnn Tutumu ......................................................................................................
Balkanlarda Faist Saldrganlk /
Almanya ve Trkiyenin Yaknlamas . ...............................................................................
Hessein Misyonu ......................................................................................................................
Almanyann SSCBye Saldr Sresinin Belirlenmesi . ................................................

83
84
84
86
87
88

2. L PAKTIN MZALANMASINDAN SONRA JAPON DPLOMASS

JAPONYA-AMERKA GRMELERNN BALAMASI .........................................................
Almanyann SSCBye Kar Sava Hazrl Dneminde
Almanya-Japonya birlii .......................................................................................................
1941 Yl Banda Japonya ve in ..........................................................................................
Japonya, Tayland ve in Hindi ...............................................................................................
Matsuokann 1941 lkbaharnda Avrupa Ziyareti .......................................................
Japonya-Amerika Grmeleri ve Almanyann Tutumu ..........................................
ngiliz-Amerikan ttifaknn Oluturulmas ..................................................................
Sava Konusunda ngiltere ve ABDnin Tutumu ...........................................................
Amerikan Destroyerlerinin ngiltereye Verilmesine likin Grmeler ........
Amerikann ngiltereye Silah Sat ...................................................................................
Lend-Lease Yasas .........................................................................................................................
Kuzey Atlantikte ABDnin Konumunun Glenmesi ................................................
Avrupada Anti-Faist Direni ................................................................................................
ngiliz ve Amerikan Halklarnn Talepleri .......................................................................

90
90
91
91
92
94
99
99
101
103
103
105
106
106

ALTMI BENC BLM

SOVYETLER BRLNN KEND GVENL VE FAST SALDIRGANLIIN
GENLEMESNE KARI MCADELES (Mays 1940-Haziran 1941) .............................. 108
Almanyadan Kaynaklanan Tehlike ......................................................................................
SSCB ve Baltk lkeleri ..............................................................................................................
Bessarabia Sorununun Bar Yoluyla zm ...............................................................
Kasm 1940ta Sovyet-Alman Grmeleri ......................................................................
SSCBnin Gneydou Avrupada Faist Saldrya Kar Mcadelesi ....................
SSCBnin Avrupann Kuzeyinde Faist Yaylmaclkla Mcadelesi .....................
SSCBnin ngiltere ile likileri ..............................................................................................
SSCB ve ABD Arasndaki likiler ........................................................................................
Sovyet-Japon Grmeler / 13 Nisan 1941 tarihli Tarafszlk Pakt .....................
SSCBnin Nisan-Haziran 1941deki Seferberlik almalar iin
Diplomatik Admlar ....................................................................................................................

108
109
113
115
118
123
124
128
132
135

ALTMI ALTINCI BLM

BYK ANAYURT SAVAININ BALAMASI .............................................................................. 139
ANT-HTLER KOALSYONUNUN OLUMASI ........................................................................... 139
Hitler Almanyasnn Sovyetler Birliine Hain Saldrs ........................................... 139
857

Faist Devletlerin Sovyetler Birliine Saldrsna

ABD ve ngilterenin Tepkisi / Amerika-Sovyet likileri ..........................................
Hopkinsin Moskova Grmeleri .......................................................................................
ngiltere-Sovyetler Birlii-ran Anlamas .......................................................................
Atlantik Misak (Yemin-Anlama Szleme) ..................................................................
SSCBnin 24 Eyll 1941 Tarihli Deklarasyonu ................................................................
Devletin 1941 Moskova Konferans ..............................................................................
1941 Sovyet-ekoslovak ve Sovyet-Polonya likileri .................................................
zgr Fransa Hareketinin Sovyetler Birlii Tarafndan Tannmas ................
Byk Britanya Dileri Bakan A. Edenin Moskova Grmeleri ...................

151
151
155
157
157
160
163
163
165

ALTMI YEDNC BLM

PASFK OKYANUSUNDA SAVAIN BALAMASI .................................................................... 168
Almanyann SSCBye Saldrmas Konusunda Japonyann Tutumu ....................
Almanya-Sovyetler Birlii Sava ve ABD ile Japonya Arasndaki likiler .....
Japonyann in Hindine Yaylmas ve ABDnin Tutumu ........................................
Japonya-Amerika Grmeleri ve ngiltere .....................................................................
Japonyann Savaa Dn .....................................................................................................
Tokyoda Siyasal Kriz ...................................................................................................................
Antikomintern Paktnn Yenilenmesi ............................................................................
Japonya ve ABD Arasndaki Grmelerin Son Aamas .........................................
Japonya ile Amerika Arasnda Savan Balamas ........................................................

168
171
173
174
177
179
181
182
187

ALTMI SEKZNC BLM

SOVYETLER BRL ANT-FAST KOALSYONUN
GLENDRLMES MCADELESNDE ...................................................................................... 194
1. 1942DE SSCB, NGLTERE VE ABDNN MTTEFKLER ARASI LKLER .........
Faist Alman Askerlerinin Moskova nlerinde Bozguna Uramas
ve Bunun Uluslararas nemi ................................................................................................
ABD ve ngiltere Hkmet Bakanlarnn 22 Aralk 1941-14 Ocak 1942
Tarihleri Arasndaki Konferans Birlemi Milletlerin Deklarasyonu ...............
26 Mays 1942 tarihli Sovyet-ngiliz ttifak Anlamas ..............................................
11 Haziran 1942 Tarihli Sovyet-Amerikan Anlamas ...............................................
1942de kinci Cephenin Almas Konusu .......................................................................
1942 Ylnda Sovyetler Birliine ngiltere ve Amerikann Asker
Malzeme Sevkiyat ........................................................................................................................
Kuzey Afrikaya Amerikan-ngiliz karmas, Bunun Siyasal ve
Diplomatik nemi .......................................................................................................................

858

194
194
196
198
200
201
208
211

ALTMI DOKUZUNCU BLM

PASFK OKYANUSUNDA SAVAA KATILAN DEVLETLERN 1941-1942
YILLARINDAK DPLOMASS ........................................................................................................... 218
Japonyann Stratejisi ve Diplomasisi ..................................................................................
ABD ve ngilterenin Pasifik Okyanusu Politikas ........................................................
in Tarafndan Japonya ve Almanyaya Sava lan Edilmesinden Sonra
an Kay ekin Diplomasisi ....................................................................................................
1941-1942 Uluslararas likiler Sisteminde Hindistan,
Avustralya ve Yeni Zelanda ......................................................................................................
Japonyann SSCBye Kar Saldr Hazrlklar ..............................................................

218
222
227
230
233

YETMNC BLM
STALNGRAD ARPIMASININ ULUSLARARASI NEM FAST BLOKTA
KRZN BALANGICI ............................................................................................................................... 240
KNC DNYA SAVAININ SEYRNDEK KKL KIRILMA DNEMNDE
MTTEFK DEVLETLERN DPLOMASS ..................................................................................
Kzl Ordunun Stalingrad nlerinde Zaferi /
SSCBnin Uluslararas Konumunun Glenmesi ..........................................................
Faist Blokta Krizin Balamas ...............................................................................................
ABD ve ngilterenin Ocak 1943 Kazablanka Konferans .........................................
1943 Ylnda kinci Cephenin Almas Konusu ............................................................
ngiliz-Amerikan Qubec Konferans (Austos 1943) ...............................................
Sovyetler Birlii ve Savaan Fransa (1942-1943) ...........................................................
Dostluk, Karlkl Yardm ve Sava Sonras birlii
Konusunda Sovyet-ekoslovak Anlamasnn mzalanmas ..................................
SSCBnin Yugoslavya, Polonya ve Arnavutluktaki Direni Hareketlerine
Destek Amal Diplomatik Giriimleri ..............................................................................

240
240
243
250
254
263
266
272
275

YETM BRNC BLM

TALYANIN TESLM OLUU ................................................................................................................ 277
j26Saldrganlar Blounda kn Balamas ..............................................................
Mussolininin Devrilmesi /
Badoglio Hkmetinin Diplomasisi ...................................................................................
talyann Savatan ekilmesi .................................................................................................
ngiltere ve Amerikann talya Politikas .........................................................................
SSCBnin talya Politikas .........................................................................................................
talyann Faist Bloktan ekilmesi ve Almanyaya Sava lan Etmesi ................

859

277
281
284
285
288
290

YETM KNC BLM

KNC DNYA SAVAINDAK KKL KIRILMA SRECNDE
UZAK DOUDA ULUSLARARASI LKLER .......................................................................... 292
1. PASFK OKYANUSUNDA SAVAA KATILAN DEVLETLERN 1943TEK
POLTKASI ..............................................................................................................................................
Japon Diplomasisinin inde ve Gneydou Asya lkelerindeki
Yeni izgisi ..................................................................................................................................
ABD ve ngilterenin Uzak Doudaki Politikas ............................................................
Canberra Pakt ...............................................................................................................................
Amerikan Diplomasisinin Almanya ile Sava Sona Erene Dek
SSCByi Japonya ile Savaa Srkleme Giriimleri ......................................................

292
292
295
300
301

2. SSCB LE TARAFSIZLIK PAKTININ JAPONYA TARAFINDAN

HLAL OLGULARI ...............................................................................................................................
Japonyann, SSCBye Kar Savanda, Hitler Almanyasna Siyasal
ve Ekonomik Yardm .................................................................................................................
Sovyet Gemilerine Japonya Tarafndan El Konulmas ...............................................
Kuzey Sahalindeki Japon mtiyazlarnn ptali Konusu ............................................
Japonyann, SSCByi, Tarafszlk Anlamasn hlal Ettii
Ynnde Sulama Giriimleri .................................................................................................
Japonyann SSCBye zel Heyet Gnderme nerisi ................................................

302
302
304
305
308
309

YETM NC BLM
DEVLET YNETCSNN SSCB, ABD VE NGLTERE
TAHRAN KONFERANSI .......................................................................................................................... 310
1. TAHRAN KONFERANSINA HAZIRLIK ....................................................................................
Dileri Bakanlarnn Moskova Konferans ...................................................................
Sava Sresinin Ksaltlmas Konusu ..................................................................................
Almanya Sorunu ...........................................................................................................................
Avrupa Devletlerinin Sava Sonras Birlemeleri Konusu .......................................
Avrupann Kurtarlm lkelerine likin Konular ....................................................
Genel Gvenlik Deklarasyonu ................................................................................................

310
310
311
313
314
315
316

2. TAHRAN KONFERANSI ..................................................................................................................

Konferansa Hazrlk ....................................................................................................................
kinci Cephenin Almas Konusu ........................................................................................
SSCBnin Militarist Japonyaya Kar Savaa Katlmasna
likin Mutabakat .........................................................................................................................
Almanyann Sava Sonrasndaki Yaplanmas ...............................................................
Polonya Sorunu .............................................................................................................................

318
318
319

860

321
321
323

YETM DRDNC BLM

FAST BLOKTAK KRZN DERNLEMES
VE JAPONYANIN BARI MANEVRALARI .............................................................................. 326
1. MTTEFK DEVLETLERN TUTUMU .......................................................................................
Finlandiya, Romanya, Macaristan ve Bulgaristann Yneticileri Tarafndan
Bar Hakknda Yoklama Amal neriler ..................................................................
Finlandiyann Bar in Zemin Yoklamas . . ...................................................................
Romanya ktidar evrelerinin Batl Devletlerle Mnferit
Gizli Anlama Salama Giriimleri .....................................................................................
Macar ktidar evrelerinin Manevralar ..........................................................................
arlk Bulgaristannn Siyasal Manevras .......................................................................
Almanyadaki 20 Temmuz Komplosu .............................................................................

326

2. JAPONYANIN BARI MANEVRASI .. ......................................................................................

Japonyadaki Genel Honutsuzluk ........................................................................................
Japonyann Sovyet-Alman Savan Sona Erdirmeyi Salama abalar ...........
Japonyann ngiltere ve ABD ile Bar in Nabz Yoklamas .................................
Japonyann inde Nabz Yoklamas ....................................................................................

341
341
342
344
344

326
327
330
335
338
339

YETM BENC BLM

DOU, GNEYDOU VE KUZEY AVRUPA LKELERNDE KIZIL ORDUNUN
KURTARMA MSYONU DNEMNDEK DPLOMAS ......................................................... 346
Sovyetler Birliindeki Asker ve Politik Durum ............................................................ 346
1. ROMANYA, BULGARSTAN, MACARSTAN VE FNLANDYA LE ATEKES
ANLAMALARININ MZALANMASI HTLER BLOUNUN DAILMASI ......................
Kzl Ordunun Romanyada Kurtarc Misyonu ve
Romanya le Atekes Anlamas ............................................................................................
Bulgaristanda Faist Diktatrln Devrilmesi
Bulgaristan ile Atekes ...............................................................................................................
Macaristan ile Atekes Antlamas ve
Macar Halknn Faist Baskdan Kurtarlmas ...............................................................
Finlandiyann Savatan ekilmesi
Finlandiya ile Atekes Anlamas ..........................................................................................

347
347
351
356
362

2. SOVYET DPLOMASS VE POLONYA, EKOSLOVAKYA, YUGOSLAVYA,

ARNAVUTLUK VE KUZEY NORVEN KURTULUU NGLTERE
VE ABDNN TUTUMU .........................................................................................................................
SSCBnin Polonyann Kurtuluuna Yardm
Polonya Sorunu .............................................................................................................................
ekoslovakyann Kurtuluunun Balamas
Slovak Ayaklanmas .....................................................................................................................
Yugoslavya ve Arnavutlukun Kurtuluu
Yugoslavya Sorunu .......................................................................................................................
Kuzey Norvein Kurtuluu .....................................................................................................
861

366
366
372
377
378

Churchillin 1944 Ekiminde Moskovaya Gelii ve

ngiliz-Sovyet Grmeleri .. .................................................................................................... 379
YETM ALTINCI BLM
AVRUPADA KNC CEPHENN AILMASININ VE AMERKAN-NGLZ
ASKERLERNN 1944TE SAVAIN DER ARENALARINDAK
OPERASYONLARININ DI POLTK AILARI ........................................................................ 383
1. OVERLORD OPERASYONUNUN HAZIRLANMASI VE
GEREKLETRLMES .......................................................................................................................
Overlord Operasyonu .................................................................................................................
ABD ve ngilterenin Kuzey Fransada kinci Cephenin Al Arifesinde
Avrupa Stratejisi ............................................................................................................................
Mttefiklerin Kuzey Fransaya karmas ........................................................................

383
383
384
386

2. BATILI MTTEFKLER VE SSCBNN KURTULUTAN SONRA FRANSAYA

YAKLAIMLARI ...................................................................................................................................... 389
Batl Mttefikler ve SSCBnin Fransa Ulusal Kurtulu Komitesine
(FUKK) Yaklamlar .................................................................................................................. 389
10 Aralk 1944 Tarihli Sovyet-Fransz ttifak Anlamas .......................................... 393
3. KNC QUBEC KONFERANSI ................................................................................................... 398
Asker Planlarn Tartlmas . ................................................................................................. 398
4. NGLZ ORDUSUNUN YUNANSTANA MDAHALES .................................................. 400
ngiliz Diplomasisinin nisiyatifi .......................................................................................... 400
5. TALYANIN TESLM OLMASINDAN SONRA MTTEFK DEVLETLERN
BU LKEDEK DPLOMASS ........................................................................................................... 404
Teslim Olduktan Sonra talyada Durum ve Mttefik lkelerin Politikas ....... 404
6. ROMANIN KURTARILMASI ......................................................................................................... 409
Mttefik Devletlerin Kuzey talya Yurtseverlerinin
Mcadelesine Yaklamlar ...................................................................................................... 409
7. ABD VE NGLTERENN UZAK DOU DPLOMASS ...................................................... 413
Pasifik Okyanusu Arenasndaki Olaylarn Gelimesi ................................................. 413
Amerikann indeki Politikas ............................................................................................. 414
YETM YEDNC BLM
KIRIM KONFERANSI ................................................................................................................................ 417
Yeni Bir Doruk Bulumas Konusu ......................................................................................
Krm Konferans Arifesinde Sava Cephelerinde Durum .......................................
Roosevelt ve Churchillin Malta Toplants ......................................................................
Krm Konferansnn Al ...................................................................................................
Faist Almanyann Nihai Yenilgisi in Planlar zerinde Mutabakat ................
Yenilgisinden Sonra Almanyaya Olas Yaklam ..........................................................
Uluslararas Gvenlik rgtnn Kurulmas Konusu ..............................................
862

417
419
422
422
423
424
430

Polonya Sorunu .............................................................................................................................

Kurtarlm Avrupa Deklarasyonu .......................................................................................
Yugoslavya Sorunu ......................................................................................................................
Konferansn Uzak Dou Sorunlarna likin Kararlar ..............................................
Konferansn nemi .....................................................................................................................

433
435
435
436
437

YETM SEKZNC BLM

KNC DNYA SAVAI DNEMNDE ULUSLARARASI LKLERDE
YAKIN VE ORTA DOU ......................................................................................................................... 439
Mttefiklerin 1942-1945 Yllarnda ran ile lgili Politikas ....................................
Sava Srasnda Sovyet-Trk likileri ................................................................................
Suriye ve Lbnann Bamszlk lan Etmesi ..................................................................
Sava Yllarnda Msr .................................................................................................................
kinci Dnya Sava Dneminde Suudi Arabistan .........................................................
Amerika-ngiltere Petrol Anlamas ...................................................................................
Arap Devletleri Birliinin Kurulmas ................................................................................

439
442
444
447
448
450
452

YETM DOKUZUNCU BLM

ULUSLARARASI LKLERDE LATN AMERKA 1941-1945 ............................................ 455
Amerika Devletleri Dileri Bakanlarnn Rio de Janeriodaki
nc Danma Toplants ....................................................................................................
Latin Amerikada ABD Yaylmaclnn abalar .......................................................
Birlemi Milletler rgtnn Kurulmas ve Latin Amerika ................................
Sava ve Bar Sorunlarna ilikin Chapultepec Konferans ....................................
Sscb le Latin Amerika lkeleri Arasnda Diplomatik
ve Ticari likilerin Kurulmas ...............................................................................................

456
459
463
464
469

SEKSENNC BLM
FAST ALMANYANIN KAYITSIZ KOULSUZ TESLM OLMASI AVRUPADA
SAVAIN SONA ERME DNEMNDE MTTEFKLER ARASI LKLER
BRLEM MLLETLER RGTNN KURULMASI .......................................................... 473
1. AVRUPADA SAVAIN SONA ERMES ........................................................................................ 473
Hitlerin st Dzey Yneticilerinin Batl Devletlerle
Bar Anlamas mzalama Giriimleri .............................................................................. 474
Almanyann Kaytsz Koulsuz Teslim Olmas .............................................................. 478
2. AVRUPADA SAVAIN SONA ERME SRECNDE MTTEFKLER ARASI LKLER
ALMANYANIN BOZGUNA URAMASINDAN SONRA AVRUPA DAVASINDA SSCB
VE BATILI DEVLETLERN POLTKASI ........................................................................................ 483
Hopkinsin Moskovaya Geli Misyonu .............................................................................. 489
Almanyann Yenilgisine likin Deklarasyonun Yaymlanmas ............................ 491
863

 Devletin Kontrol Mekanizmas almalarnn Balamas ............................... 491

SSCBnin Orta ve Gneydou Avrupa lkeleriyle
likilerinin Gelitirilmesi ........................................................................................................ 493
3. SAN FRANSSCO KONFERANSI ................................................................................................. 499
Birlemi Milletler rgtnn Kurulmas ...................................................................... 499
SEKSEN BRNC BLM
POTSDAM KONFERANSI ....................................................................................................................... 505
Konferansa Hazrlk ....................................................................................................................
Potsdam Konferansnn Al .............................................................................................
Dileri Bakanlar Konseyinin Kurulmas .....................................................................
Almanya Sorununun zmleri ...........................................................................................
Polonya Konusundaki Kararlar .............................................................................................
Bar Antlamalarnn mzalanmas ve
Birlemi Milletler rgtne Kabul Edilme Hakk Antlamas ...........................
Kurtarlm Halklar lgilendiren Dier Konulara likin
Grmeler ve Kararlar .............................................................................................................
Japonya Konusunda Potsdam Deklarasyonu ..................................................................
Konferansn Sonular ve nemi ..........................................................................................

505
506
508
509
513
517
518
522
524

SEKSEN KNC BLM

SAVAIN SONA ERMES DNEMNDE UZAK DOUDA DPLOMAS VE
JAPONYANIN KAYITSIZ KOULSUZ TESLM OLMASI ....................................................... 525
1. KNC DNYA SAVAININ SONA ERMES ............................................................................
1945 Yl Banda Japonyann Asker Siyasal Durumu ve
Japon Diplomasisinin Manevralar ......................................................................................
Japonyada Hkmet Deiiklii ...........................................................................................
Sava Srdrme izgisi ............................................................................................................
ABD ve ngilterenin Japonya le lgili Planlar .............................................................
Japonyann Uzlama Yoluyla Bar in
sve, svire ve Portekiz Araclyla Nabz Yoklamas .............................................
Japonyann SSCB ile lgili Manevralar ............................................................................
Japonyann Tutumuna likin Potsdam Deklarasyonu ..............................................
SSCBnin Japonya ile Savaa Girmesi .. ................................................................................
Japonyann Yenilmesi ve Kaytsz Koulsuz Teslim Olmas ....................................
14 Austos 1945 Tarihli
Sovyet-in Mttefik Anlamas .............................................................................................
Japonyann Teslim Olma Tutana ......................................................................................

525
525
528
528
532
533
539
543
547
547
553
555

KAYNAKA .................................................................................................................................................... 561

NOTLAR ........................................................................................................................................................... 797

864