Piri Er-Geleneksel Anadolu Aleviliği PDF

1964 yl Sivas-Divrii-Gkebel ky
doumlu olan Piri ER, Hacettepe

niversitesi, Edebiyat Fakltesi,
Halkbilim (Folklor) blmden 1988
ylnda mezun oldu.
1988 ylndan bu yana Kltr
Bakanl Halk Kltrlerini Aratrma
ve Gelitirme Genel Mdrlnde
folklor aratrmacs olarak grev
yapmakta ve Anadolu Alevilii
konusundaki almalarn
srdrmektedir.
PR ER
GELENEKSEL
ANADOLU
ALEVL
EDREMT
M JZAFFlR a k p i n a r
n . J. r TURHAN&S!
j
Don il r
l.c
Tasnif
f\jo
A N K A R A - 1998
{so
NDEKLER
SUNU
NSZ
Anadolu Aleviliinde Allah Muhammed Ali lemesi
Baskya Hazrlk: zlem ASLAN.
Tel: (0.312) 232 00 80

Kapak Fotoraf: Doanay EVK
Bask: Ekip Grafik Matbaa Hizmetleri
Anadolu Aleviliinde Halka Namaz
11
Anadolu Aleviliinde Muharrem
23
Anadolu Aleviliinde Aure
33
Anadolu Aleviliinde Musahiplik
39
Anadolu Aleviliinde Dknlk
49
Anadolu Aleviliinde Kurban
55
Anadolu Aleviliinde ki
67
Anadolu Aleviliinde Semah
75
Anadolu Aleviliinde Ate Kltnn zleri
83
Anadolu Aleviliinde Aa Kltnn zleri
93
Anadolu Aleviliinde Tavan
97
Anadolu Aleviliinde Kadn
105
Tic. San. Ltd. ti.

ISBN 975 - 965 43 - 0 - X
li kitap,
Anadolu Aleviliinde lm
(Aliret, Kyamet, Cennet ve Cehennem)
113
Anadolu Erenleri Kltr ve Sanat Vakf'nn

maddi katklaryla bastrlmtr.
Anadolu'da ki Halk Hareketi ve Anadolu Alevilii ile lgisi

Babailer
127
eyh Bedrettin
130
Cad. Ankara han No: 8/101 Shhiye / ANKARA

12) 230 52 86 Fax: (0.312) 230 52 87
SUNU
Anadolu Alevilii diye tanmladmz kavramn ierii
kafam hep kurcalayan ve bir trl netlik kazandramadm bir
dnce olarak uzun yllar dncemdeki varln koruduktan
sonra son on yl iinde aratrma ve bulma abasna dnt.
Anadolu'nun pek ok yerini gezip Alevi nfusun youn
olduu yerleim alanlarnda almalar yaptm. Yaptm bu
almalardaki tespitlere ilikin materyalleri grev yapm
olduum Kltr Bakanl, Halk Kltrlerini Aratrma ve
Gelitirme Genel M d r l ' n n Halk Kltr A r i v i ' n e
kazandrdm. Bu almalarda elde ettiim bilgiler ve literatr
taramalar sonucunda elde ettiim bilgilerin harmanlanmas ile
ortaya kan sonular belirli llerde kafamdaki sorulara k
tuttu. Bu bilgileri siz deerli okurlarm ve bilim dnyasnn
hizmetine sunuyorum.
almamn bu alanda eksiklii hissedilen Anadolu
Alcvilii'nin geleneksel boyutuna aklk getirme konusunda katk
salayaca inancndaym.
leriki yllarda yaplacak almalarla eldeki bilgileri
yenilemek ve gelitirmek, daha geni kapsaml yeni basklar
yapmak en byk dileimdir.
Bilgilerinden yararlandm kaynakada yer alan basl
eserlerin yazarlarna ve bu kitabn oluumunda ana kayna
oluturan listelerde isimleri geen kaynak kiilerime sonsuz
teekkrlerimle.
ONSOZ
Anadolu Aleviliinin ierii konusunda youn tartmalarn

yaand gnmz Trkiye'sinde, herkesin bir ucundan tutup
ekitirdii Anadolu Alevilii bu a n l a l m a z l m ve ksr
ekimelerin aclarn ekiyor.
Bir taraftan ran iilii ile zdeletirmeye ve kaynatrmaya
ynelik siyasi eilimler ve ran destekli kk gruplarn faaliyetleri
Anadolu Aleviliinin tahrifine yol aarken, bir yandan politik
amalarla kullanlan ve oy tacirlii ile kimi Alevi dedelerince
pazarlanmaya allan Anadolu Alevilii, bu aymazlklar iinde
kendi kimlik sorununu zmeye, kendini tanmaya ve tantmaya
almaktadr.
Bu konuda alan bilimadam ve uzmanlarn Anadolu
Aleviliinin ierik ve kaynak sorununa ynelik tartmalar ise
bir baka zmszlk noktasdr.
Kimilerinin bir kltr, kimilerinin yaam biimi ve felsefesi,
kimilerinin bir inan olarak tanmladklar Anadolu Alevilii bir
kmaz yaamakta ve zaten netlememi bulgular bu tartmalarla
daha da siliklemekte ve herkesin kimliini tartt ancak bir
trl zmleyemedii bir ortam yaratlmaktadr.
Bana gre, yaplan tasnif ve tanmlamalarn tek bana birine
doru dierlerine yanl demek mmkn deildir. Her teorinin
kendine gre tutarl taraflar, bunun yan sra tutarsz yanlan da
bulunmaktadr.
Anadolu Alevilii yaama biimi olarak bir kltr, dnce
biimi olarak bir felsefe, duygu biimi olarak bir inan olma
zelliini tar. Ancak bunlarn arlk dereceleri farkldr.
Anadolu Aleviliini belirleyici temel kaynaklardan birisi

Kltr unsurlarnn arlk tad Anadolu Aleviliinde
felsefi dnce ve inan unsurlarnn varln da gzard etmemek
gerekir.
Anadolu Aleviliine ilikin tartma konularndan bir dieri
de kaynak sorunudur.
Kimi aratrmaclara gre slam kaynandan beslenen ve
slam'n bir kolu olarak yorumlanan Anadolu Alevilii, kimi
aratrmaclara gre birok konuda kaynan Orta Asya'dan alm,
kimilerine gre Anadolu'da yeermi, kimilerine gre Zerdtlk,
kimilerine gre Maniciliin etkisinde kalmtr.
A n a d o l u A l e v i l i i n i bir tek k a y n a k t a n b e s l e n d i i n i
syleyerek aklamaya almak mmkn deildir.
Bu kltr slam kaynana dayandrarak, Hz. Ali ile
balatp On iki mamlar'la srdrerek aklamak olanakszdr. Hz.
Ali'den binlerce yl ncesine inen kltrel mirasa sahip Anadolu
Aleviliini Hz. Ali ile Kerbcla olay ile aklamaya almak, onun
alann daraltmak ve onu kltmek anlamna gelir. Anadolu
Aleviliinde slam'i unsurlar birer semboldr. Tipler, yaratlm
tiplerdir ve tarihi ahsiyetlerle direkt balantlar yoktur. Hz. Ali'yi
de Kerbela'y da yaratan ve kendine gre yeniden yorumlayan
Anadolu Alevisidr. Anadolu Aleviliinde yer alan slami unsurlar
gstermeliktir ve yorumlan bakmndan slam'la tezat oluturur.
amanizm'dir. Kadna gsterdii saygda, ibadetndeki dans ve

mzikte, dinsel liderleri olan dedelerin konumunda, kestii
kurbana yaklamnda vb. rneklerde bu etkiyi gzlemlemek
mmkndr.
Anadolu Alevilii ibadet sistemi olan cemlerde yrtlen
on iki hizmetten biri olan erac vastasyla Zerdtlkten ald
ate kltnn izlerini, aaca balad bez parasnda Orta
Asya'daki aa kltnn izlerini, tenash inancnda Brahmanist
ve Budist inancn izlerini, eline, diline, beline sahip ol ilkesinde
Maniheist inancn izlerini tarken, iinde bulundurduu pek ok
gelenek ve pratikle her inantan bireyler alm ve inanlar st
bir yapya kavumutur.
Anadolu Aleviliinin bir tek kaynaktan beslendiini
sylemek, ya da aklamaya almak onun alann daraltp
anlalmaz klmaktan baka bir ie yaramaz.
Bu kitapta sizlere Anadolu Aleviliine kaynaklk ettiine
inanlan slam tarihindeki birtakm olaylar, halifelik sorunu, Hz.
Ali - Muaviye ekimesi, Kerbela olay gibi Alevilikle ilgili hemen
her kaynakta bulabileceiniz bilgilerden bahsetmek istemiyorum.
Kitaptaki makalelerde bu konulardan yeri geldike sz alacak
ve geleneksel kesimde bu konularla ilgili inanlarn neler
Ancak Anadolu Alevisi kendini gerek Mslman, uygulamalarn
olduundan bahsedilecektir. Ancak bu unsurlarn A n a d o l u
ise slam'n gerek boyutu olarak deerlendirir. Oru, namaz, hac,
Alevilii asndan belirleyici olduu dncesinde olmadmdan
ibadet, kadn, iki, dans, mzik vb. pek ok konuda slam inancyla
bu bilgileri batan aktararak okuyucunun kafasnda bir imaj
badamayan gr ve uygulamalara sahiptir. Ancak o kendini
oluturmak ve ynlendirici olmak istemiyorum. Bunlar sylerken
slam'n iinde hatta znde grr.
de Anadolu Aleviliinin tamamen slam d olduu ya da
bnyesinde hibir slami unsur tamadn sylemenin de doru
Kim olduklar, yaamlar, felsefeleri net bir biimde
olaca inancnda deilim. Kanmca % 10-15 orannda girmi
bilinmeyen On iki mam'larda da durum ayn. Hepsi birer lm,
bulunan bir slam var, ancak bu orandaki unsurlar da Anadolu
hepsi birer kahraman, hatta on ikinci imam Mehdi bir gn gen
Aleviliinde baz olgularn zerine ekilmi birer klf ilevini
gelip dnyay ktlklerden arndracak kurtarc.
gryor, gstermelik, bu klfn altnda yatan z ise farkl. Allah,
Btn bunlar deerlendirildiinde grnen o ki Anadolu
M u h a m m e d , Ali gibi k a v r a m l a r s l a m ' n y a n s m a s gibi
Aleviliini belirledii dnlen bin yz yl nce Arabistan'da
grnrken bu kavramlarn slam inanc asndan yorumlandn
olan olaylar, Anadolu Alevilii asndan hi de belirleyici deil.
sylemek mmkn deil, isim ayn olmakla beraber ierik farkl.
Hz. Ali olmasayd, Kerbcla ve Hz. Hseyin olmasayd da Anadolu
Ancak Anadolu Alevisi kendini slam ierisinde grdnden
Alevilii olacakt. Belki ad farkl, yaratlan kahramanlar farkl
yaratt her tipe slam ierisinde bir yer bulup, yapt her
olacak, ama Anadolu Alevilii dediimiz olgu bir ekilde var
uygulamaya slam inanc asndan bir yorum getirme gayretini
olacakt. nk onun ieriini oluturan kltrel olgular bu
gsteriyor.
tarihlerden ok nce Mezopotamya'da, Orta Asya da filizlenmi,
Bana gre Anadolu Alevilii asndan iki tane Ali var.

Bunlardan biri drdnc halife ve Hz. Muhammed'in amcasnn
yzyllar sonra Anadolu topranda yeniden yorularak

Anadolu'ya zg farkl bir yap kazanmtr.
olu ve damad olan Hz. Ali, dieri ise Anadolu Alevisinin yaratt
bir Ali ki, Anadolu Aleviliine nclk eden, yol gsteren,
Anadolu Alevi kltrne ait zellikleri tayan ve Anadolu
Alevisinin kendine hi de yabanc grmedii Ali bu. Yani Anadolu
Aleviliini Ali dncesi deil, Ali'yi Anadolu Alevi dncesi
yaratyor. Onun kiiliine yeni snrlar izip birtakm fonksiyonlar
yklyor. "Yer su gk duman iken, yani dnya var olmadan nce
nurdan bir kandilde bulunan ve srrna criicmeyen bir Ali"
yaratyor.
Ali'de olduu gibi Hseyin'i de yeniden yaratp yorumluyor
Anadolu Alevisi. Hseyin'in urad hakszlkta kendi aclarn,
Hseyin'in bakaldrsnda kendi isyann gryor ve onun iin
Kerbela'y yeniden yorumlayp yenilmez bir halk kahraman ve
zgrlk savas yaratyor.
zlenen yldrma politikalar, uranan kymlar bu kltr

bitrememi, her dnem deien, kendini yenileyen dinamik bir
yap olarak gnmze kadar ulamtr. Gnmzde de ada
gelimelere paralel olarak kendini yenilemekte, her trl asimile
abalarna karn kendini korumakta ve varln srdrmektedir.
A N A D O L U ALEVLNDE
ALLAH - M U H A M M E D - AL LEMES
Anadolu Aleviliinde bir arada andan, biri sylendii

zaman dierlerinin de ad sylenen ve birbirlerinden sylenite
ayrt edilmedii gibi dncede de ayrt edilmeyen kavram
vardr k bu kavramlarn mahiyetlerini ve her kavramn kendi

iindeki snrn tayin etmek olduka gtr.
slam inancnda; evreni yaratan ve kendisinden korkulmas
gereken bir g olan, yarglayc, alc ve esirgeyici olma
zelliine sahip Allah ile, Allah'n buyruklarn insana iletmek
iin, i n s a n l a r a r a s n d a n s e t i i kii o l a n p e y g a m b e r ve
peygamberin vekili ve btn mslmanlarn bakan olan halife
kavramlarnn aralarndaki snrlar kesin izgilerle belirlenmitir.
Bu konularda bir kavram kargaasnn yaanmas da mmkn
deildir. Anadolu Aleviliinde ise bu kavram syleniteki
birliktelik yannda, ierik olarak da birbirlerini tamamlam ve
hangi kavramn neyi ifade ettii konusu anlalmaz bir hal almtr.
Bunun nedeni kanmca, Ali'nin ifade ettii anlamda gizlidir. Bu
durumda da Ali kavramna bir aklk getirmek gereklidir.
Bana gre Anadolu Aleviliinde Ali kavramn incelerken
iki tane Ali olduunu ve bu iki Ali'nin birbirlerine taban tabana
ztlklar tad dncesini gz nnde bulundurmak gerekir.
Bunlardan birincisi Hz. Ali: Hz. Muhammed'in amcasnn
olu ve damad, drdnc halife, slam savalarna katlm bir
kahraman ve Anadolu Alevisinin inancna gre Hz. Muhammed'in
kendisine halife tayin ettii kii. Bu Ali tarihi bir ahsiyet olarak
karmza kyor.
1
Bu tarihi ahsiyet dnda bir Ali daha var. Bu Ali Anadolu
orum - Merkez - Eenay kynden Veli GRLEK; "Hz.
Aleviliini belirleyen, onun Ali'ci olmasn salayan, gerekte
Muhammed
ve Ali ayn nurdan yaratlmlardr,
o l m a y p , A n a d o l u Alevisinin d n c e s i n d e y a r a t l m ve
enginlikleri,
stnlkleri yoktur, her ikisinin alnnda da ayn nur
yceltilmi bir Ali. Bu Ali ki kadnyla birlikte ibadet eden, semah
vardr, Hz. Ali Ademden
dnen, ezilen engr suyundan ien, Krklarn ba ve Hz.
Muhammed'le
Muhammed'in dahi srrna eremedii bir Ali.
kendisidir. " diyordu.
Anadolu Alevisi ite bu Ali kavramn Allah ve Muhammed
beri her donda gelip gitmi, en son Hz.
zuhur etmitir. Hac Bekta da, Atatrk de Ali 'nin
A m a s y a - M e r z i f o n - K a y a d z k y n d e n Hseyin
kavramlaryla birlikte anyor ve zdeletiriyor, bir ve ayn gryor.
CEYLAN; "Hz. Muhammed
Anadolu Aleviliini anlamak iin bu Ali'yi iyi tanmak gerekiyor.
kal gk Muhammed'in,
Gerek Ali olan Hz. Ali ise Anadolu Alevilii asndan

bir sembol. Hz. Ali hibir zaman bir Alevi olmam. Alevi gibi
dnp Alevi gibi yaamam. Peygamberin snnetine sk skya
bal bir k. Hz. A l i ' n i n yapt d n l e n ve s y l e n e n
davranlar, ona yklenmi birer fonksiyon olmakla beraber,
birbirlerinden
ve Ali ayn srdan yaratlmtr,
yedi kat yer Ali'nin srrndan
yedi
yaratlmtr.,
Ali trap 'tr. " dedikten sonra, Allah, Muhammed, Al; nn bir
nurdan olduuna ilikin olarak "Ben asln bildiim,
bulduum,
iman edip inandm iin Ali Allah derim. Allah, Muhammed,
Ali
bir noktadr. " deyip u drtl okuyordu:

Allah M u h a m m e d Ali bir nurdur
yaratlan Ali'nin kiiliinde gerek temsilini buluyor. Bir baka
Birini anarsan de birdir
syleyile Hz. Ali dncesi Anadolu Aleviliini deil, Anadolu
Bunlar birbirinden ayran krdr
Alevilii Al ve Ali dncesini douruyor.
Syleden Muhammed syleyen Ali
imdi Anadolu Aleviliinde Allah, M u h a m m e d , Ali

kavramlar ile neyin ifade edildiine bir bakalm.
Birok Alevi Allah, Muhammed ya Al diye ardnda
Allah'la yaradan, Muhammed'le Peygamberi, ya Ali derken de
D n y a y a b i n b i r d o n d a g e l i p g i d e n Hz. Ali, A l e v i
ozanlarndan Kul Hikmet'in drtlnde yer ald gibi, kimi
zaman da bir yaratc olarak tasvir edilip, tanmlanr.
On iki mam'larn ba ve birinci halife olmas gereken kiiyi ifade

ettiklerini sylerken, konunun derinliklerine inildiinde ifade
Gafil kaldr gnlndeki gman
amacnn farkllat, Allah'n, M u h a m m e d ve Ali'yi kendi
Bu mlkn sahibi Ali deil mi
nurundan yaratt, dolaysyla nn bir nur olduu dncesinin
Yaratmtr on sekiz bin lemi
arlk kazand grlyor.
I rzkn i veren Ali deil mi
Aydn - Bozdoan - Alamut kynden Mehmet BURUK;

"Hz. Ali dnyaya Hz. sa, Hz. Musa, Abdal Musa, Kzldeli
binbir donda gelip gitmitir."
ve
dedikten sonra, Ali'nin Allah'la
ayn nurdan, bir olduuna ilikin u drtl okuyordu:
II
Muhammed
Mira 'dan dnerken
Diie yatar ve yzn
aldktan
Hz. Ali arslan
sonra gitmesine
donunda
izin verir.
Krklar Meclisi 'ne gelen Peygamber, Selman- Farisi 'nin getirdii

. m tanesini
ezen Hz. Ali'nin
yeil
elinde yz
grnce
aknla der ve "ya Ali sen eer anadan gelmi olmasan

Yanyatr olu der ki H ya Ali
sana
belki Tanr da diyecektim. " der.
Sefana cefana demiim veli
Bu ekildeki Alevi sylencelerinde Mira, Hz. Muhammed'in Hz.
Ben bilirim Allah sensin ya Ali
Ali'ye ait srra ermesi eklinde yorumlanmaktadr.
Bin abdal donunda doland geldi
Gtr ahret azn

A k eker yazn
Ali'nin Hz. Muhammed'den ncelikli olarak sralanmas

da Anadolu Aleviliinde nemli bir yer tutar.
Muhammed'in yzn
Yudan Murtaza Ali'dir
Denizli - al - alakrlar ky Dmlcne Sultan Trbesi

kap st kitabesindeki "Ya Allah,
Hnkar
Hac Bekta
Ya Ali, Ya Muhammed,
Ya
Veli" yazs bu konuda ilgin bir rnei
(Hatai)
A l i ' y e yklenen^ o l a a n s t f o n k s i y o n l a r ve tanrsal
lclkler bununla da bitmez, inanca gre Ali kendi cenazesini
oluturmaktadr.
Pir Sultan A b d a l ' a ait u drtlkde de A l i ' y e verilen
nceliin ve stnln bir baka rnei yer almaktadr.
kendisi kaldrmtr. Bu da onun lmszlnn ve dnyaya

birok kez gelip gittiinin bir iaretidir.
Ali'dir cesedin kendisi yuyan
Binbir ad vardr bir ad Hzr
Yuyup kefeniyle tabuta koyan
Her nerde arsam orada hazr
Ali'dir devesin kendisi yeden
Ali padiahtr M u h a m m e d vezir

Bu ferman yazan Ali deil mi
Hak ile Hak olan arslan Ali'dir.

(Hatai)
Mirata, arslan donunda Hz. Muhammed'in yolunu keserek
. >
Arslan olup yol stnde oturan
elinden yzn alan Ali sylencesi de Anadolu Alevilii
Selman'a destinde nergiz getiren
asndan Ali'ye ilikin farkl yorumlamalardan birini oluturur.
Kendi cenazesin kendin gtren
Amasya - Merzifon'dan kaynak kii Ahmet Turan SALTIK

sylenceyi u ekilde anlatyor:
Allah bir Muhammed Ali'dir Ali.

(Pir Sultan
Abdal)
Allah'n kendi ruhundan fleyerek yaratt insanda tecelli
Hasan T A D E M R ' i n syledii drtlklerde de ifade
ettii dncesi ki tasavvufta buna "sudur" denmekte, Anadolu
edildii gibi Anadolu Alevisinin dncesinde her insan tanrsal
Alevi inancnda nemli bir yer tutmaktadr.
z tar. Onun iindir ki ibadetinde Kabe yerine insana secde eder.
orum - Alaca - Eskiyapar kynden Hasan IADEMR

"Allah Adem 'e kendi sfatndan bir sfat verdi, gzellik verdi, iine
ruh fledi. Adem 'in sfat Allah 'a benzer, Allah 'n sfat da Adem 'e.
Eer insanolu
olmasayd
Allah olmazd.
Allah'da
Ahmet Turan SALTIK da "Hak kendi nurundan ademe nur

verdii
iin
Hak
herkeste
mevcuttur.
" diyerek
yorumluyordu.
olmasayd
insanolu olmazd. " derken insan ve Allah arasndaki yaratma ve
hlas ile gelen bu yoldan dnmez
yaratlma ilikisine ilgin bir yorum getiriyor. Aslnda btn
Dost olan dostuna ikilik s a n m a z
insanlarda tanrsal bir z bulunduunu, ancak seilmi ve stn
Eri Hak grmeyen Hakk' da grmez
vasflar yklenmi Ali'nin bu vasflaryla Allah'a daha yakn bir
G z bakar a m a krden saylr.
(Hatai)
varlk olduu dncesinin ipularn veriyordu.
Hak sana senden yakndr
konuyu
T a s a v v u f d n c e s i n d e " h u l l " d e n e n ve t a n r n n
Cmle eya sendedir
yarattklar ierisinde meydana kmas anlamn ifade eden gr
Bir nazar et vcuduna
de Anadolu Alevi felsefesinde nemli bir yer igal eder.
Seyri temaa sendedir
>
nsan tanrsal z tar dncesini arla vardran Galiye

tarikat (Hz. Ali'nin tanrlna inanan ia grubu) tanry her
Eri olanlar szde dzlerim
insanda bulunur saymtr. Galiye ya da Ali Allahiler denen bu
Vallahi ayettir benim szlerim
ia grubu ile, Anadolu Alevilerinin Allah, Ali ve insan kavramlarn
Her trl ahvali grr gzlerim
yorumlaylarnda farkllklar vardr.
te gzm Hakk'n gz gibidir.
Anadolu Aleviliinde Ali'ye tek bana Allah sfatnn

yklenmesi sz konusu deildir. Allah - Muhammet - Ali
Allah gzlerine ekmi bir perde
birlikte sylendiinde Ali'ye bu vasf yklenmektedir. Manisa -
Yok dersen Allah gkte ve yerde
Salihli - Kabazl kynden Veysel GNAYDN "Benim
Gel de gstereyim gr Allah nerde
gre, Allah'n
Secde eyleyesin didara kar
inancma
99 ismi varsa bir ismi Ali'dir. " eklinde konuyu
yorumluyordu.
7
Burada dikkat eken bir dier husus da Ali ile birlikte Hz.
Muhammed'de
gerek kimliinden
f a r k l bir
biimde
yorumlanmakta ve Ali'ye yklenen olaanst vasflar ona da

yklenmektedir. Bunun nedeni Anadolu Aleviliinde Allah Muhammed - Al kavramlarnn birbirlerine karm olmasdr.
Anadolu Alevilindeki Allah - M u h a m m e d - Ali
Yldz'dr. Bu lemenin Anadolu Aleviliinde Hz. Muhammed

= Gne, Hz. Al = Ay ve Hz. Fatma = Zhre Yldz'dr eklinde
yorumlanarak yaatld da dikkat eken bir husustur.
Hristiyanlkta da teslisin unsurlar, Baba, Oul ve Kutsal
Ruh'tur.
Allah; Baba olarak nitelenir.
lemesinin hangi kaynaktan geldiini aklamak da olduka
sa Mesih; Oul
gtr. Birok inanta ve kltrde, lemenin (teslis) bulunduu
Kutsal Ruh; Baba ile ayn cevherden, fakat ayr bir mahiyet
olarak kabul edilmektedir. Babann btn iradesini kendisinde
bilinmektedir.
Hindu mitolojisine gre, Brahmanizm'deki Brahma, Vinu,
iva ls, bilebildiimiz ilk teslis = ly oluturur.
Brahma : En byk ilahtr. Maddenin ilk balangcdr.
Akl ve hikmetin rehberlii ile tm canl ve cansz varlklar
yaratarak yaradl tamamlamtr.
Vinu : Brahma'nn yaratt evreni ve yaratklar korumak,
esirgemek, ly srdrmek ve yaratklarn rzklarn salamakla
tamaktadr.
Baba, Oul ve Kutsal Ruh, tek bir cevherde toplanm
ayr ahstr. Hepsi de ebedidir.
Hristyan teslisinin Anadolu Aleviliindeki Allah,
Muhammed, Ali lemesiyle birok noktada ortaklklar tad
grlmekte, yklenen fonksiyonlarn benzerlii
dikkat
ekmektedir. Hristyan teslsndeki Kutsal Ruh unsurunun,

Anadolu Aleviliinde Hz. Ali'ye yklenen fonksiyonlarla geni
grevlidir.
iva ya da Siva : Yakc ve ykc bir tanrdr. Zaman zaman
lde rtt grlmektedir.

Anadolu Aleviliindeki birbirine girmi ve kaynam, ou
ifrit, cin ve eytan biiminde ortaya kar. Vinu'nun dmandr.

Bu Brahma tanrs bir tanrann yumurtasndan karlar.
Anadolu Aleviliinde de Allah - Muhammed - Ali bir
nurdur inanc mevcuttur.
durumda ayrt edilmesi olduka g olan, Allah - Muhammed Ali kavramlarnn, slam inancndaki konumlarndan ok farkl
anlamda yorumlandklar, slam iinde kalma ve deerlendirilme
abasnn sonucu, isim olarak benimsedikleri halde, ifade ettikleri
Bu benzeyie ramen Tanr iva'nn nitelikleri Anadolu

Aleviliindeki lemeyle tezat oluturur.
T r k l e r ' i n slamiyet'ten nceki inan sistemleri olan
amanizm'de de tapnlan Gktanr'nn timsali Gne, Ay ve
8
anlamlarda farkllklarn oluturduu grlmektedir.
YARARLANILAN K A Y N A M AR
ANADOLU ALEVLNDE
HALKA NAMAZI
1- B E N E K A Y , Yahya: Yaayan Alevilik, stanbul 1967, 5 9 s.

2- B R D O G A N , N e j a t : A n a d o l u A l e v i l i i n d e Yol Ayrm, stanbul 1995, 53, 106, 121, 224, 2 2 9 s.
3 - B R D O G A N , N e j a t : Alevilerin B y k H k m d a r ah smail, Hatai, stanbul 1991, 91, 93 s.
4- B O Z K U R T , Prof. Dr. Fuat: Alevilik, 1.2.1990 tarihli S a b a h Gazetesi
Anadolu Alevilii konusunda en ok tartdan konulardan
5- E Y B O G L U , smet Zeki: Alevilik Snnilik s l a m D n c e s i , stanbul 1979, 91 s.

6- E Y B O G L U , smet Zeki: B t n Y n l e r i y l e T a s a v v u f , Tarikatlar M e z h e p l e r Tarihi, stanbul 1990,
97, 101, 3 8 9 s.
7 - H A N E R L O L U , O r h a n : slam nanlar S z l .
m s de Anadolu Alevilerinin namaz kdp klmadklardr.

Hr gre gre Anadolu Alevileri de dier Mslmanlar
8- N O Y A N , Do. Dr. Bedri: Bektailik A l e v i l i k N e d i r ? A n k a r a 1987, 13. 98 s,
j'.ihi camiye gitmekte ve slam akidelerine uygun olarak namaz
9 - O U Z B u r h a n : Anadolu Aleviliinin K k e n l e r i " F o l k l o r v e E t n o g r a f y a A r a t r m a l a r 1984,

stanbul 1984
klmaktadrlar, dier Mslmanlardan hibir farklar yoktur.
10- Z T E L L , Cahit: Pir Sultan Abdal Yaam B t n iirleri, stanbul 1985, 9 3 . 9 4 s.

11 - A P O L Y O , E n v e r B e h n a n : M e z h e p l e r Tarikatlar Tarihi, stanbul 1 9 6 4 , 5 2 s.
12- T M E R , Prof. Dr. Gnay, K K . D o . Dr. A b d u r r a h m a n : D i n l e r Tarihi, A n k a r a 1988. 151 - 1 5 2 s .
K l t r Bakanl, Halk K l t r l e r i n i A r a t r m a ve G e l i t i r m e
Bu konudaki dier bir gr, Anadolu Alevilerinin camiye

j'ilmemclerini, Hz. Ali'nin camide ldrlm olmas ya da
Mavye dneminde cami minberlerinde Hz. Ali ve ve Ehl-i Beyt'e
G e n e l M d r l , H a l k K l t r Arivi
kt szler sylenmi olmas ve benzeri gerekelerle, Anadolu
BANTLAR
Alevisinin On iki mam ve Ehl-i Beyt'in adn bilmeyen cami

Ariv Yer No
II
le
Ky
Kaynak Kii
B. 94.0242
orum
Mecitz
Hisarkavak
Selman ZBEK
6.9.1994
B. 94.0246
orum
Esenay
Veli GRLEK
8.9.1994
Hasan TADEMR
B 94.0259
orum
Alaca
Eskiyapar
B 94.0260
orum
Osmanck
ampnar
B 95.0162
Amasya
Merzifon
Kayadz
B. 95.0167
Amasya
Merzifon
B. 96.0026
Aydn
Bozdoan
Alamut
B. 97.0153
Kahramanmara
Pazarck
narl
B. 97,0156
Kahramanmara
Pazarck
B. 97.0257
Manisa
Salihli
Kabazl
(Terolar)
Tarih
hocasnn arkasnda namaz klmayp, Hz. Muhammed'in yapt

(h, ibadetini kendi evinde gizlice yapt yolundadr.
12.9.1994
Bir gre gre ise Anadolu Alevilerinin kld namaz,
Davut BAYRAL
13.9.1994
ibadet sistemleri olan cemlerde, cemal cemale klnan "halka
Hseyin CEYLAN
9.10.1995
amazf'ndan ibarettir.
A. Turan SALTIK
10.10.1995
Mehmet BURUK
29.2.1996
Mustafa ENHAS
21.6 1997
ibadetlerini nasl yerine getirdiklerine ilikin bilgilere bir gz
Oru FESL
24,6.1997
atalm.
Veysel GNAYDIN 27.10 1997
imdi namazn ne olduu ve Anadolu Alevilerinin bu
Mslmanla zg bir ibadet biimi olan namaz, dua

t ilerken secde etme eklinde gerekletirilen slam dmnn be
temel kuralndan bindir. Hermslman sabah, le, knd, akam
ve yats vakitlerinde olmak zere gnde be kez namaz klmakla
ykmldr.
10
11
Be vakit namaz Peygamber Mira'tayken farz olunmutur.

Namazda okunacak dualar ve rekatlarn says bellidir. Farz
K>>| vc sa ayaktan balanmas, dilerin ovulup, kulak iinin slak

elle svazlanmas gibi.
namazlar; sabah iki, le drt, ikindi drt, akam , yats drt
Namaz klnrken kble ad verilen Kbe ynne ynelme
olmak zere toplam onyedi rekattr. Mslmanlarn snnet olarak
'> unludur. Namaz hibir engel bulunmadan sonraya brakmak
da sabah iki, le alt, ikindi drt, akam iki, yats dokuz rekat
Vi vaktinde klmamak gnahtr. Namaz klmaya engel bir durum
ekleyerek gnde krk rekat namaz klmaktadrlar.
miaya ktnda namaz sonraya braklabilir, buna kaza etmek
Cuma namaz, bayram namaz, cenaze namaz gibi namazlar

da vardr. Cuma ve bayram namazlar ikier rekattr.
lonra ilk klnacak namazdan nce kaza namaznn klnmas
Ramazan ay geceleri yats namazndan sonra klnan yirmi

rekatlk namaza da teravih namaz denir.
balamadan nce abdest alnmas gerekir. "Ey iman

duracanz
ellerinizi
ykayn;
ayaklarnz
biriniz
zaman yzlerinizi
balarnz
meshedin
meshedin / yahut ykayn.
tuvaletten
bulamamsanz
gelmise
yahut
Farz, vacip ve snnet olan n a m a z l a r dnda klnan
ve dirseklere
kadar
una/lara nafile, yani hibir ykmll bulunmad halde
ve topuklara
kadar
.'vap iin klnan namaz denir.
Eer cenup iseniz
kadnlara
dokunmu
edin,
ve ellerinizi ondan meshedin. Allah size zorluk karmak
olmanz
bitinceye kadar, cenupken de - yolculuk
mstesna
yaklamayn..."
" (MAIDE: 6) "Ey iman edenler!
- boy abdesti
alncaya
kadar
yahut
Namaz klmaya balamadan nce klnacak namazn hangi
da su
.maz olduunu bilmek ve bu namaza niyet etmek arttr. Niyetin
yzlerinizi
istemiyor.
Ancak sizi temizlemek ve zerinizdeki nimetim tamamlamak
ne sylediinizi
nazyla bayram namazlar vaciptir.
sahipleri!
temiz bir toprakla teyemmm
ki kredebilesiniz.
gerekir.
Yats namazndan sonra rekat olarak klnan "vitir"
Namazn birok kurallar ve koullar vardr. Namaza
Namaza
demi Kaza namazlar iin belli bir vakit yoksa da kaza ettikten
istiyor
Sarhoken
halinde
namaza
(NSA: 43)
dille sylenmesi de snnet saylmtr.

s l a m i n a n c n d a b t n bu s a y l a n k o u l l a r y e r i n e
eri irildikten sonra namaz klnmas mmkn olmaktadr.
Anadolu Alevilerine gre ise be vakit namaz Peygamber
dneminde olmayp, Abbasiler dneminde ortaya kmtr.
Ku 'an- K e r i m ' d e yer alan "Gnein kaymasndan / aa
. knasndan, gecenin kararmasna kadar namaz kl. Sabah
Abdestte ayrca Hz. Muhammed tarafndan uyguland iin
k u r ' a n ' n da gzet, nk sabah okunan K u r ' a n tanklarca
snnet saylan ve bu yzden Mslmanlarca uygulanan ayrntlar
/.lemcktedir." (SRA.78) "Sana zg bir ibadet olarak, gecenin
da vardr. Yz ve ellerin er kez ykanmas, ykanmaya nce sa
l)i ksmnda, o Kur'an'la megul olmak zere uyank ol / uykundan
13
107
uyan. Bylece Rabbinin seni vlm bir makama / Makam-
Hu t e m i z l e n m e d e ayan y k a r k e n ayaklarmla kt yola
Mahmd'a ulatrlmas umulur." (SRA - 79) "Gndz geim
(itmeyeceim diye niyet eden kii, ellerini ykarken elini harama
iin alma zaman yaptk." ( N E B E . l l ) gibi ayetler kaynak
/almayacana, azn ykarken dili ile kt sz sylemeyeceine,
gsterilerek Peygamber'in ibadetini gece yapt ve be vakit
yu/n ykarken kimseye kt gzle bakp yz kzartc bir su
namazn Hz. Muhammed dneminde olmad dncesi ile be
ilemeyeceine niyet eder.
vakit namaz klnmamaktadr.
Anadolu Alevisinin ibadet biimi olan cemlerde ise on iki
Anadolu Alevi - Bektai inan sisteminde namaz deil niyaz
hizmet sahibinden biri olan "ibriki" (yrelere gre farkl isimler
esastr. Fiziki anlamda bir pirin dizleri, gs veya yenini pmek,
vr lmektedir)nin dkt su ile ellerinin sadece parmaklarn
ya da Hz. Muhammed, Hz. Ali, On k mamlardan biri veya bir
ykama eklinde gerekleen sembolik anlamda
inan "ulu"sunun ad anldnda, sa el baparmann dudaa
.lnmaktadr ki bu abdest tutulan niyetlerin toplum huzurunda teyd
dedrldikten sonra aln ya da gze dedirilmesi veya elin gse

sonra dudaa gtrlmesi suretiyle gerekletirilen niyaz, manevi
anlamda bata Allah, Muhammed, Ali olmak zere din ulularna
yaplan duay yani Hakk'a teslim olmay ifade eder.
edilmesi anlamn ifade eder. Alnan bu abdestte ama ahlaksal

arnma ve i temizliinin salanmasdr.
Her Alevi - Bektai senede bir, dede ve ky halknn katlm
ile gerekleen "Ba okutma" cem treni ile toplumdan rzalk
nan zelliklerini kaybetmi kii ya da gruplarda Snni

Mslmanlar'ca klnd anlamda namaz bulunmakla beraber,
Anadolu Alevileri iin asl namaz, ibadet biimleri olan cemlerde
klnan ve oturu biiminden dolay "halka namaz" adn alan
alp, "yol"un yasaklad sulan ilemeyeceim toplum ve dede

huzurunda teyid eder. Talibin yunmas, ykanmas ve manen
temizlenip arnmas anlamna gelen bu abdeste Anadolu Alevi Bektailiinde "yl abdesti" ad verilir. Yl abdest Snni inan
namazdr.
Halka namaz gerek biim, gerekse ierik bakmndan Snni
Mslmanlktaki namazdan temel noktalarda ayrlmaktadr.
imdi
abdest
Anadolu
Alevilindeki
abdest
ve
namaz
kavramlarna biim ve ierik ynnden bir gz atalm.

Anadolu Aleviliinde halka namaz iin n artlardan biri
mensuplarnda olduu gibi tuvalete kmak, eiyle birlikte olmak

p b durumlarda bozulmamakta, ancak abdest alnrken tutulan
niyetlerden birinde zaafa urayarak (zina, hrszlk, adam ldrme
vb.) inancn yasaklad sulardan birim ilemesi durumunda,
inan mensubunun dkn ilan edilerek cezalandrlmas sureti
ile bozulmaktadr.
abdest almaktr.
Ceme katlacak her kii nceden kendi vcut temizliini
Fiziki temizlik halka namaz iin esas olmakla birlikte
yapmak zorundadr. Yaplan bu temizlik abdest almayla zdetir.
emlerde alman abdestte fiziki bir temizlenmeden ok, manevi
14
111
uyan. Bylece Rabbinin seni vlm bir makama / Makam-
Hu t e m i z l e n m e d e ayan y k a r k e n ayaklarmla kt yola
Mahmd'a ulatrlmas umulur." (SRA - 79) "Gndz geim
C itmeyeceim diye niyet eden kii, ellerini ykarken elini harama
iin alma zaman yaptk." ( N E B E . l l ) gibi ayetler kaynak
/atmayacana, azn ykarken dili ile kt sz sylemeyeceine,
gsterilerek Peygamber'in ibadetini gece yapt ve be vakit
yziinii ykarken kimseye kt gzle bakp yz kzartc bir su
namazn Hz. Muhammed dneminde olmad dncesi ile be
ilemeyeceine niyet eder.
vakit namaz klnmamaktadr.
Anadolu Alevisinin ibadet biimi olan cemlerde ise on iki
Anadolu Alevi - Bektai inan sisteminde namaz deil niyaz
hizmet sahibinden biri olan "ibriki" (yrelere gre farkl isimler
esastr. Fiziki anlamda bir pirin dizleri, gs veya yenini pmek,
vu lmcktedir)nin dkt su ile ellerinin sadece parmaklarn
ya da Hz. Muhammed, Hz. Ali, On k mamlar'dan bin veya bir
ykama eklinde gerekleen sembolik anlamda
inan "ulu"sunun ad anldnda, sa el baparmann dudaa
.lnmaktadr ki bu abdest tutulan niyetlerin toplum huzurunda teyd
dedirildikten sonra aln ya da gze dedirilmesi veya elin gse

sonra dudaa gtrlmesi suretiyle gerekletirilen niyaz, manevi
anlamda bata Allah, Muhammed, Ali olmak zere din ulularna
yaplan duay yani Hakk'a teslim olmay ifade eder.
Mslmanlar'ca klnd anlamda namaz bulunmakla beraber,

Anadolu Alevileri iin asl namaz, ibadet biimleri olan cemlerde
klnan ve oturu biiminden dolay "halka namaz" adn alan
.ma ve i temizliinin salanmasdr.

Her Alevi - Bektai senede bir, dede ve ky halknn katlm
.lp, "yol'un yasaklad sular ilemeyeceim toplum ve dede

hu/urunda teyid eder. Talibin yunmas, ykanmas ve manen
temizlenip arnmas anlamna gelen bu abdeste Anadolu Alevi Bektailiinde "yl abdesti" ad verilir. Yl abdesti Snni inan
namazdr.
Halka namaz gerek biim, gerekse ierik bakmndan Snni
Mslmanlktaki namazdan temel noktalarda ayrlmaktadr.
Anadolu
Aleviliindeki
abdest
ve
namaz
kavramlarna biim ve ierik ynnden bir gz atalm.

Anadolu Aleviliinde halka namaz iin n artlardan biri
mensuplarnda olduu gibi tuvalete kmak, eiyle birlikte olmak

I> 11> 1 durumlarda bozulmamakta, ancak abdest alnrken tutulan
niyetlerden birinde zaafa urayarak (zina, hrszlk, adam ldrme
vb.) inancn yasaklad sulardan birini ilemesi durumunda,
inan mensubunun dkn ilan edilerek cezalandrlmas sureti
ile bozulmaktadr.
abdest almaktr.
Ceme katlacak her kii nceden kendi vcut temizliini
yapmak zorundadr. Yaplan bu temizlik abdest almayla zdetir.
14
dilmesi anlamn ifade eder. Alnan bu abdestte ama ahlaksal
l- gerekleen "Ba okutma" cem treni ile toplumdan rzalk
nan zelliklerini kaybetmi kii ya da gruplarda Snni
imdi
abdest
Fiziki temizlik halka namaz iin esas olmakla birlikte

< emlerde alman abdestte fiziki bir temizlenmeden ok, manevi
15
anlamda bir arnma ve i temizliinin gerekletirilmesinin

amaland grlmektedir.
orum - Osmanck - ampnar kynden Davut BAYRAL

tlcviler iin asl namaz halka namazdr.
nan zelliini koruyan gruplarda Snni Mslmanlarda

olduu ekliyle namaz yoktur. Anadolu Alevileri iin asl namaz
ibadetini
cemal cemale yapmtr,
Ehl-i Mrid dorusunu syledi
karsndakinin kblesini oluturur.
Hakk' vcudunda ispat eyledi
Amasya - Gmhacky - Sarayz kynden Haydar
karsndaki
ibadetinde
insann
oturulmasnn
nedeni
cemalindedir.
cemaline
ise
edilir. Halka
eklinde
de budur. Allah 'n gzellii
insann
Onun iin insana
niyaz
secde
edilir, ancak
taplmaz. Allah da meleklerine Adem 'e secde edin diye
Gre gre inanmm Hdam'a
"Snni
kbleye dnlr. Alevi ceminde
insana
buyurmu
orum - Merkez - Eenay kynden Veli GRLEK konuya

I. kl bir yorum getirerek; "Aleviler iin asl olan halka
K n 'an- Kerim 'de Cenab Hak buyurmutur
namazdr.
ki, biz geceyi
ibadet
re dinlenme, gndz ise alp rzkn temin vakti kldk,

in gndz gstermelik
ancak iblis secde etmemitir. "
nk Allah Adem 'dedir. "
Mnezzeh diyenler inkar eyledi
a l a n n a m a z d r ki bu n a m a z d a c e m d e b u l u n a n h e r c a n
Mslmanlarn
Peygamber
dedikten sonra Kul Fakir'in u drtln sylyordu.
cemlerde klnan ve oturu biiminden dolay halka namaz adn
ALTUN (dede) konuya u ekilde bir yorum getiriyordu;
Hazreti
olarak yaplan ibadet gnahtr.
onun
Bundan
dolay biz halka namaz klarz. lk secde Adem 'e indii iin de
Allah bile gzellere aktr
dem 'e secde ederiz. " diyordu.
nanmazsan Kur'an'a bak azizim
Amasya - Merzifon - Kayadz kynden Hseyin
Y z drt kitap bu ayete tanktr
Y -AN; "Alevilerde namaz deil niyaz vardr. Niyazda Adem 'e
Hak Adem'de insana bak azizim
secde edilir. Hak ademdedir. eytan Hakk'n emrine uyup Adem 'e
\vcde etmedii iin cennetten
(Hatai)
bulduumuz
A m a s y a - H a m a m z - Yemien kynden Abdullah
kovulmutur.
Biz Hakk' Adem 'de
iin insana secde ederiz. Allah 'n cemali
v imdedir. " dedikten sonra Fedai'nin u drtln sylyordu.
BALCI ise unlar sylyordu.

"Halka namaz cemde cemal cemale klnan namazdr. Bu
V-
Mnkirler bu srra elbet eremez
namazda insan insana secde eder, nk Hak Adem 'dedir. Allah
Kur'an okur fakat manasn bilmez
insan
Hakk' gkte ara r ademde bilmez
kendine
rt yapp
onda gizlenmitir.
Hak
mminin
Dolarlar mescide bounan geldi
kalbindedir. "
16
insann
107
k U_
L '
orum - Alaca - Eskiyapar kynden Hasan TADEMIR

ise Harabi'nin bir drtl ile konuyu yorumluyordu.
Ayln - Bozdoan - Alamut kynden Mehmet BURUK;

tlcYlcr namaz evinde gece yarsndan
sonra iki rekat
olarak
G e l sofu nutkuna sen eyle iman
hh Aleviler iin asl olan namaz deil niyazdr. Niyaz her yerde
Her szm Mevla'nn sz gibidir
i/lr, tarlada alrken, yemek yerken, yatarken,
Tpk bana benzer Hazreti Allah
IIIMIII
te gzm Hakk'n gz gibidir
nerde
olursa
Allah, Muhammed ya Ali diyerek niyaz edersin. " diyordu.

Amasya - Gyncek - arkl kynden Mehmet KILI
M vilerde namaza ilikin sorumuza farkl bir cevap veriyordu;

Konuya ilikin Pir Sultan Abdal ve Hatai'ye ait iki drtlk
yledir:
"Hazan klyorum,
amaz yerine geer"
S e n Hakk' yabanda arama sakn
diivaz
dedikten sonra "Alevilerin namaz
klnan halka namazdr"
Uyduysan kalbine Hak s a n a yakn
dvaz okuyorum,
zaten
cemde
diye de ekliyordu.
Buraya kadar ortaya koyduumuz bilgilerden de anlalaca
A d e m ' e hor bakma kendini sakn
l'ib, Anadolu Aleviliinde Snni Msliimanlar'n kld namaz,
Cmlesin ademde buldum erenler
inan zelliklerini kaybetmi kii ya da gruplar hari, yoktur.
(Hatai)
Alevilerin de Snni Mslmanlar gibi abdest alp namaz
hlas ile gelen bu yoldan d n m e z
kld yolundaki grler, Alevileri asmile etme abasndan
kilikten gemeyen birlii bilmez
kaynaklanan, gerei yanstmaktan uzak, belirli politikalarn rn
Eri Hak grmeyen Hakk' da grmez
olaak ortaya konmu grlerdir.

Camiye gidip namaz klan Alevi inanc mensuplar Trkiye
G z bakar ama krden saylr.

(Pir Sultan
l'i-elindeki
Abdal)
Alevi
nfusun
ok
kk
bir
blmn
oluturduundan, bu kii ve gruplarn genel anlamda Alevi inancn

Amasya - Merzifon ile merkezinden Ahmet Turan SALTIK
(dede); "Alevilerde gece yarsndan
sonra iki rekat olarak
"leyli seyir" denilen namaz vardr. Bu Kur'an'da

Peygamber
klnan
Anadolu'da yaptm almalarda birok Alevi kynde
da geer. Hz.
cami yapldn grdm. Bu camiler ya devlet tarafndan belirli
de onu klard, dedikten sonra Alevilerde
asl namaz
halka namazdr,
bu da cemde halkn halka biiminde
insann
secde
insana
etmesiyle
yorumluyordu.
icnsl ettiklerini sylemek mmkn deildir.
politikalarn rn olarak yaplmt ya da ky halk tarafndan
oturup,
evreye uyum salama dnceleri ile ina edilmilerdi. Yaplan
olur. " e k l i n d e k o n u y u
bu camilere ky halknn gitme orannn ok dk olduu,

ounlukla da hi kullanlmad sylenmekte idi. Bunun nedenleri
18
107
arasnda "Snni imamn arkasndan namaz klnmaz ya da On iki

mam'n ismini bilmesi ve saymas durumunda klnr. Hazret
Ali
camide
ldrlmtr.
Muaviye
dneminde
cami
minberlerinden Hz. Ali ve Ehl-i Beyt'e kfredilmitir." gibi

gerekeler saylarak Alevilerin camiye gitmemeleri aklanmaya
Ikllklar gstermekle birlikte, temel niteliklerinde ortaklk

lyrlar.
Anadolu Alevilerinin ibadet biimi ise slam inanc
i Msnde deerlendirilmekte ve Anadolu Alevisi slam inanc
i, sndan gerek ibadetin kendi yapt ibadet olduu grn
allmakta, camiye gitmemenin gerek nedeni gzard edilmekte
.vmmuktadr. Bu gr onun slami anlay ve yorumlayndaki
idi. Oysa Anadolu Alevisinin camiye gitmemesinin altnda yatan
l.kllktan kaynaklanmaktadr. Anadolu Alevisinin yapt
gerek ok daha farkl idi.
ibadetinde yrtt on iki hizmetin Kur'an hkmleri ve slam
Anadolu Alevisinin ibadet biimi cemler ve cemlerde

klnan halka namazdr. Cemler ierisinde yer alan ve Anadolu
inancnn genel nitelii asndan yorumunu yapmak olduka

gtr.
Aleviliinin zn oluturan, kadnla birlikte ibadet, mzik (deyi,
Anudolu Aleviliinin ibadet biimi olan cemler ve cemlerde
dvaz) semah, kurban, baz yrelerde iki iilmesi vb. unsurlar
klnan halka namaz, Trkler'in slam ncesi iinde bulunduklar
ile yrtlen on iki hizmetin nitelii, cami mekan ierisinde
inan sistemlerinin izlerini tayor grnmektedir. slami bir klfa
gerekletirilmeye uygun deildir. Alevilerin camiye gitmemesi
hriindrlen eski inancu ait unsurlar zerindeki klfn altndan
ve namaz klmamasnn altnda yatan gerek neden de budur.
ler zaman kendini hissettirmektedir.
Zahit sen bu yola benim mi dersin

Erenler srrna erem mi dersin
Mescit hak meyhane haram m dersin
Hak olan mescide meyhane neyler
(Pir Sultan
Abdal)
nsanlar ilkadan bugne gcne inandklar eylere

kudsiyet atfetmi ve sayglarn ibadet ederek gstermilerdir.
Her inancn kendine zg bir ibadet biimi vardr. Bu ibadet
biimi toplumlarn kltrel yaplarna gre uygulamada ufak
21
107
YARARLANILAN KAYNAKLAR
ANADOLU ALEVLNDE
1- B R D O A N , N e j a t : Alevilerin B y k H k m d a r a h smail Hata. stanbul 1991, 87 s.
MUHARREM
2- B O Z K U R T . Prof. Dr. Fuat (haz): B u y r u k , s t a n b u l 1982, 120 s

3 - B O Z K U R T , Prof. Dr. F u a t : Alevilik, 2 8 - 1 - 1 9 9 0 S a b a h G a z e t e s i
4- E Y B O L U , smet Zeki: Btn Y n l e r i y l e T a s a v v u f , Tarikatlar M e z h e p l e r Tarihi, stanbul 1990,
185 s.
5 - G L P 1 N A R L I , A b d u l b a k i : 100 S o r u d a T r k i y e ' d e M e z h e p l e r v e Tarikatlar, stanbul 1969, 2 7 7 s .
6 - N O Y A N , D o . Dr. Bedri: Bektailik A l e v i l i k N e d i r ? A n k a r a 1987, 3 0 0 s.
Anadolu Alevilii ile ilgili olarak en ok tartlan

konulardan birisi de Anadolu Alevilerinin oru tutup tutmadklar
7 - O Y T A N , M. T e v f i k : Bektailiin yz, stanbul ( t y ) I. Cilt, 221 s. - II. Cilt, 4 7 - 48. s.

8- Z T E L L , Cahit: Pir Sultan A b d a l Yaam B t n iirleri. stanbul 1985, 317. 326. s.
yit da bu ibadetlerini ne ekilde yerine getirdikleridir.
9 - Z T R K , Prof. Dr. Yaar N u r i : K u r ' a n - K e r i m M e a l i , stanbul 1993.

10- A P O L Y O , E n v e r B e h n a n : M e z h e p l e r Tarikatlar Tarihi, stanbul 1964, 318 s.
Yahudi ve Hristiyanlar'n da yln belli gnlerinde belli

nesneleri yememe eklinde gerekletirdii orucun, gnein
Kltr Bakanl, Halk Kltrlerini Aratrma ve
(nhinasndan batmasna kadar geen srede yememek, imemek
Gelitirme Genel Mdrl, Halk Kltr Arivi
ve sel ilikide bulunmamak gibi bir takm kurallar vardr. slam

BANTLAR
l< nazan aynda olmak zere her yl bir ay tutulur. Hicretin ikinci
HAGEM
B a n t No
le
B. 92.0444
Krkkale
Hasandede
Yozgat
B. 93.0053
B 94 0 2 4 7
lmin be temel kuralndan birini oluturur. Kameri yln
orum
Ky
Kaynak Kii
Kababel
Bekir AHAN
20.4 1993
Esenay
Veli GRLEK
8.9.1994
B. 94.0257
orum
Alaca
Eskiyapar
Hasan TADEMR
B 94.0260
orum
Osmanck
ampnar
B 94.0262
orum
Osmanck
B 95.0160
Amasya
Tarih
M.Ali KULOEDEOLU 15.12.1992
Bayram GRMEZ
13.9 1994
ocuklarn emziren kadnlar orularn kaza edebilir ve sonradan
ampnar
Davut BAYRAL
13.9.1994
(ularlar. Lousa ve adet gren kadnlar oru tutmazlar ama bu
Gyncek
arkl
Mehmet KILI
7.10 1995
Merzifon
Kayadz
Hseyin CEYLAN
9.101995
Amasya
Amasya
Merzifon
B. 95 0170
Amasya
Hamamz
Yemien
Gmhacky
Sarayz
Haydar ALTUN
2.10.1995
Bozdoan
Alamut
Mehmet BURUK
2 9 2 1996
Aydn
Oruca niyet edilerek balanmas gerekir. Ergin olan her

niislman oru tutmak zorundadr. Misafir ve hasta olanlar ile
B. 9.0166,0168
B 96. 0027
ilerisinde bildirilmitir.
12.9 1994
B. 95.0164
B. 95.0172,0174 Amasya
ylnda Medine'de farz olunmutur. K u r ' a n da Ramazan ay
H.Turan SALTIK
10.10.1995
Abdullah BALCI
11.10.1995
durumlar getikten sonra her tutmadklar gne kar bir gn

olarak orularn tutmak zorundadrlar.
Saylan zrler dnda Ramazan aynda oru tutmamak
Miislmanlk'tan kmay gerektirir.
O r u , K u r ' a n h k m olarak b i l d i r i l m e d e n nce Hz.
Muhammed'in Medine'de Mslmanlar'a Yahudiler'in yaptklar
j'ib, ylda bir kez sadece aure gnnde oru tutmalarn
buyurduu bilinmektedir.
22
23
Muharrem aynn sadece onuncu gn (bir gn olarak) oru

tutmak daha sonra slam inanc asndan mekruh (Allah tarafndan
yasaklanmamakla beraber yaplmamas gereken) saylmtr.
Bunun nedeni Muharrem aynn onuncu
gnnn
Yahudler'in kutsal kitab Tevrat'a gre, gnahlardan arnma
Anadolu Alevileri Snni Mslmanlar gibi Ramazan ay

boyunca 30 gn oru tutmamaktadrlar. nan zelliini yitirmi
kii ya da gruplarda Ramazan orucu tutulmakla birlikte bu, inan
asndan genel bir niteleme yapmaya yeterli deildir.
Anadolu Alevilerince Ramazan aynn 19-20 ve 21. gnleri
yas gn olarak kabul edilip oru tutulmaktadr. Bunun nedeni
cezas; ilenen bir gnaha karlk tutmak zere bir ey verme ya

da yapma gn olarak kabul etmeleri ve bu gn oru tutmalardr.
Araplar da Yahudiler'den etkilenerek ayn gn oru tutarken
Hz. Ali'nin Ramazan aynn 19'unda yaralandktan sonra 21 'inde

Hakk'a yrm olmasdr. Bunun dnda inan zelliini koruyan
Alevilerce Ramazan aynda oru tutulmamaktadr.
slamiyet'in oru ay olarak Ramazan ayn benimsemesi sonucu
Anadolu Alevileri iin aslolan Muharrem aynda 12 gn
10 M u h a r r e m gn oru tutulmas yasaklanm ve mekruh
sreyle tutulan orutur. Bu oru bazen 3 gn de Mslm Akil ve
saylmtr.
iki oul (Muhammed ve brahim) iin tutularak 15 gne karlr.
Muharrem aynn dokuzuncu ve onuncu gn ya da onuncu
Muharrem ay Anadolu Alevisi iin yas aydr. Bunun
onbirinci gn (iki gn ard arda) oru tutmak ise Peygamber
nedeni Hz. Ali'nin kk olu Hz. Hseyin'in 10 Muharrem
tuttuu iin snnet saylmtr.
680'de Yezit ordular tarafndan Kerbela'da nce susuz braklp
orum - Karg - Yeilky'den (ky : Snni - Hanif'dir)

kaynak kii Yusuf AKSOY 9.9.1994 gn yaptm derleme
almasnda Muharrem'de oru tutmaya ilikin soruma u ekilde
bu gnn yasn eker, matemini tutarlar.

iiler Hz. Hseyin'in ehid edildii 10 Muharrem gnne
kadar oru tuttuktan sonra 10 Muharrem gn dvnrler.
cevap veriyordu:
Vcutlarna zincirlerle vurarak, vcutlarnn baz yerlerim keserek
"Muharrem 'de oru tutmak sevaptr. 9 ve 11. gnler
tutmak
gerekir. 10. gn oru tutmak iyi deildir. Gayr Mslimler
bu gne
ok nem verir ve onuncu gn oru tutmaya ok itibar
ederler.
Onlara benzememek
daha sonra ba kesilmek sureti ile ldrlm olmasdr. Aleviler
iin onuncu gn oru tutmamak gerekir. "
Snni M s l m a n l a r asndan M u h a r r e m bu ekilde

yorumlanrken, Anadolu Alevilii iin Muharrem ok farkl
kan aktrlar. Bu uygulamalar Anadolu Aleviliinde yoktur.

Anadolu Aleviliinde ayrca oru sresi 10 gn deil 12 gndr.
Anadolu Alevileri orucu Hz. Hseyin'in Kerbela'da ehid edilmesi
gerekesi ile birlikte,ayn zamanda On iki mamlar iin de
tutmaktadr.
Bir de Muharrem'de "oundurma orucu" denen bir oru
vardr. Bu daha ok umutsuz bir hastal iyiletirmek iin tutulur.
anlamlar ifade etmektedir.

25
107
orum - Merkez - Eenay kynden kaynak kii Veli

GRLEK 8.9.1994 gnk derleme almamzda:
"Muharrem
orucundan
okunurken Kerbela ehitleri iin gzya dklr.Ayn zamanda

hepsi de hakszlklara uradklarna inanlan ve On iki mamlar
orucu
anlr. Muharrem ay sresince hissedilen ac Hz. Hseyin'in
orucunu herkes tutamaz, nki hi su imeden
kiiliinde temsilini bulan, hakszla uramann, ezilmiliin
birer dilim ekmekle 3 gn oru tutmak gerekir. " diye konuyu izah
acsdr. Hz. Hseyin ve Kerbela birer temsildir. Anadolu Alevisi
ediyordu.
iin Kerbela bir tepkinin bir bakaldrnn simgelemi yksdr.
tutulur, oundurma
nce gn de oundurma
Bu oru 3 gn srmekte, oru sresince gnde bir zm

tanesi ya da bir tek leblebi yenilerek gn boyunca baka hibir
gda ve su alnmamaktadr.
Sayg duyulan Hz. Hseyin'in bakaldrs, hakszla kar direnci;

znts duyulan ise Kerbela olaynn sonucudur.
Tutulan oruta, Anadolu Alevisi, Kerbela'da ekilen aclar
Muharrem'in balangc takvimlerde belirtilmekle beraber,

geleneksel adan Muharrem'e Kurban bayramndan itibaren 20
gn saylarak balanmas yaygn bir uygulamadr.
yreinde hissetmenin y a n n d a , bedeninde de ayn aclar

hissetmeyi amalar.
Muharrem orucu sresince kanlmas gereken ve orucu
Kimi yerlerde ise Muharrem orucunun balang ve biti
bozan davranlar ise unlardr:
tarihleri sabitlenmitir.
Su iilmez (oru aldktan sonra sulu gdalar alnr,
Kaynak kii Veli GRLEK Muharrem'in balang ve biti
hoaf ayran vb.)
tarihlerine ilikin u bilgileri veriyordu:

"Hz. Hseyin
Kerbela'ya
olmutur.
27'sinde
Bu tarihleri
gelmi
ve
Nisan'n
8'inde
balang
ve bitii olarak kabul ediyoruz ve bu aradaki 12 gn
oru tutuyoruz.
ehid
Mart'n
amar ykanmaz.
Banyo yaplmaz.
Muharrem'in
Tra olunmaz.
Muharrem 'in tarihleri sabidendi. "
Sigara, iki iilmez.

Hayvan kesilmez.
Ayn uygulamann Yozgat - Merkez - Kababel kynde de
Aa kesilmez.
olduunu kaynak kii Bekir AHAN belirterek, gereke olarak
Bcek ldrlmez.
Kerbela olaynn tarihinin belli olduunu ve her yl deimemesi
Kokulu maddeler koklanmaz.
gerektiini gsteriyordu.
Kar - koca ilikileri olmaz (oru aldktan sonra da)
1 - 1 2 Muharrem tarihleri arasnda tutulan oruta Hz.
Sslenilmez.
H s e y i n ' i n K e r b e l a ' d a ektii aclar, urad hakszlklar
Aynaya baklmaz.
hatrlanarak, ayn aclar yreklerde hissedilip Yezid'e lanet
Trk sylenmez.
27
107
Oyun oynanmaz.
Dn olmaz.
Cem yaplmaz.
Bugn matem gn geldi

A h Hseyn vah Hseyin
Senin derdin barm deldi
Ah Hseyn vah Hseyin
Kimi yrelerde oru tuz yalayarak alr.
Kerbela'nn n yaz
n a n c n z n d e o l a n ve g e l e n e k s e l k e s i m d e h l
Yreimden kmaz sz
uygulanmakta olan bu kurallarn bazlarnn (banyo yapmama, tra
Yezidler mi krd sizi
o l m a m a , amar y k a m a m a gibi) ada yaam ierisinde
geerliliini
yitirdii
ve
uygulamadan
kaldrldn
gzlemlemekteyiz. Bu da Anadolu Aleviliinin deiken yapsn
Bizimle gelenler gelsin
tespit asndan ilgin bir bulgu olarak karmza kyor.
Serini meydana koysun
Ramazan orucundaki orucu kaza etme ya da tutulamayan

oruca karlk fidye ya da kefare verme uygulamalar Muharrem
orucunda mevcut deildir. Muharrem orucunun tutulmasnda inan
asndan herhangi bir yaptrm sz konusu deildir. Tutup
Hseyn ile ehid olsun

Kerbela'nn yazlar
ehit dt gazileri
tutmama tamamen bireyin zgr iradesine braklmtr.

dftjvo/vrt
Fatma ana kuzular
Tutulmamas yoldan kmay gerektiren bir koul deildir.
Toplumsal yaamda musahiplik messesesi sayesinde

yaanan yardmlama ve paylam, Muharrem ay sresince tm
ky halkna yaygnlamakta ve ekonomik gc yerinde olan her
evde pien yemek, oru almadan nce fakir olanlarn evine
gnderilerek ayn kazanda pien yemekle orularn almas
salanmakta ve toplumdaki birlik ruhu pekitirilmektedir.
Esti deli poyraz esti

Kafir Mervan bizi ast
Hseyn'in ban kesti
Kerbela'nn n dzdr
Geleneksel kesimde Muharrem ay sresince akamlar oru
Geceler bana gndzdr
aldktan sonra evlerde toplanlarak, bilenler tarafndan Kerbela
a h Kerbela'da yalnzdr
vakas anlatlmakta ya da kitaplardan okunmakta, Hz. Hseyin'e
mersiyeler sylenmektedir.
28
29
Gkte yldz paraland
Muharrem ve aure birbirine bal gelenekler olup, aure bal
ahrban A n a karaland
bana ayr bir incelemeyi gerektirmektedir. Bir sonraki blmde
mam Hseyin yaraland
ayrntl olarak yer almaktadr.
Muharrem orucu dnda Anadolu Alevi - Bektailerince

ubat ay sonunda Hz. Ali'nin bir zuhuru olarak dndkleri
mam Hseyn attan dt

Kafir gelb kann iti
Hzr iin de 3 gn "Hzr Orucu" tutulmaktadr.

Anadolu Aleviliinde adak orucu tutmak da yaygn bir
At Medine'ye kat
gelenektir.
Ah Hseyn vah Hseyin

Bir su verin masum cana
Yezid iti kana kana
M u h a r r e m o r u c u n u n b i t i m i n d e b t n ky h a l k n n
katlmyla bir cem yaplmakta, kurbanlar tlanp, grgye
girmemi canlar nasip alarak yola girmektedir.
Anadolu Alevilerinin tuttuu Muharrem orucu, a susuz
Fatma A n a yana yana

kalarak nefsi terbiye etme amacndan uzak, Hz. Hseyin'in kiilii

ile zdeletirilen bir hak arayc, bir bakaldrc kahramann
Kerbela'da biter yonca
kaybnn matemidir. Anadolu Alevisi Hz. Hseyin'de kendi
Boyu uzun beli ince
bakaldrcln, Kerbela olaynda ise kendi isyann grr.
a h Hatayi'm kasrnca
syann baarszldr ona yas tutturan. Tuttuu yasn ardnda
ise hep umut vardr, Mehdi gelip bir gn hereyi dzeltecek diye.
(Hatai)
Mehdi umudun br ad olmutur Anadolu Alevisi iin.
10 Muharrem Alevi - Bektailer iin matem bayramdr.

Hz. Hseyin'in olu Zeynel Abidin K e r b e l a ' d a n sa olarak
kurtulmu ve On iki mam nesli ondan yrmtr.
Anadolu Alevileri 12. gn tuttuu orucu 11. gn
akamndan yaplmaya balanan aureden yiyerek aarlar. Aure,
Muharrem ay iinde, daha sonraki gnlerde de yaplmakta ve
Hz. Hseyin ve On iki mamlar'n can iin datlmaktadr.
30
111
ANADOLU ALEVLNDE AURE
YARARI A M I . A N KAYNAKLAR
1 - A N D , Metin : " s l a m F o l k l o r u n d a M u h a r r e m ve Taziye" Trk Folklor Aratrmalar Yll, Ankara
107
1 9 7 6 , 4 - 5 s.
Tatl olarak bilinen aure (aur, aura), adn Arap aylarndan
2- B R D O A N , N e j a t : A n a d o l u A l e v i l i i n d e Yol A y r m , s t a n b u l 1995, 4 0 0 s.
Muharrem'in onuncu gnnden alr.
3 - B R D O A N , N e j a t : A l e v i l e r i n B y k H k m d a r a h s m a i l H a t a i , s t a n b u l 1 9 9 1 , 136 s.
4 - H A N E R L I O L U , O r h a n : s l a m n a n l a r S z l , s t a n b u l 1994
Yahudiler'in inancna gre bu gn, ilenen bir gnaha
5 - N O Y A N , D o Dr. B e d r i : " B e k t a i ve A l e v i l e r d e M u h a r r e m A y i n i A u r e v e M a t e m E r k a n " H a l k
karlk olmak zere bir ey verme ya da yapma gndr. Bundan
K l t r 1 9 8 4 / 1 , s t a n b u l 1 9 8 4 , 8 2 , 8 4 s.
dolay Yahudiler bu gn oru tutup a kalarak gnahlarna karlk
6 - O Y T A N . M . T e v f i k : B e k t a i l i i n y z II. C i l t , s t a n b u l ( t y ) 6 0 s.
7 - Z , B a k : A l e v i l i k N e d i r ? , s t a n b u l 1 9 9 5 , 211 s.
8- Z K I R I M L I , Atilla : Alevilik Bektailik, T o p l u m s a l Bir Bakaldrnn deolojisi, stanbul 1996,
bir bedel demi olurlar. Bu inantan etkilenerek Araplar da bu

gn oru tutuyorlard. slamiyet'in oru ay olarak Ramazan ayn
187 s.
9 - Y I L M A Z , A b d u l r a h m a : T a h t a c l a r d a G e l e n e k l e r , A n k a r a 1948, 9 7 s.
kabul edip bu gn oru tutulmasn yasaklamas ile birlikte

slamiyet ierisinde bu gnle ilgili farkl inanlar ortaya kmtr.
Hz. Adem'in gnahndan dolay ettii tvbenin bu gn
kabul olunduu,
BANTLAR
Hz. brahim'in bu gn ateten kurtulduu,
Hz. Yakub'un, olu Yusuf'a bu gn kavutuu,
Hz. Nuh'un gemisinin tufan bitip sular ekilince Cudi
HACEM
Bant No
II
le
Ky
K a y n a k Kii
Tarih
B. 94.0247-0248
orum
Merkez
Esenay
VeliGRLEK
8.9.1994
B. 94.0249
orum
Karg
Yeilky
Yusuf AKSOY
9.9 1994
B. 94.0262
orum
Osmanck
ampnar
Davul BAYRAL
13.9.1994
gibi inanlarla bu gn bir kran gn olarak kabul edilmi ve

aure yapmak suretiyle kutlanr olmutur.
B. 95.0160
Amasya
Gyniicek
arkl
Mehmet KILI
7.10.1995
B. 95.0165
Amasya
Merzifon
Kayadz
Hseyin CEYLAN
9.10.1995
B. 95.0166
Amasya
Merzifon
A. Turan SALTIK
10 10.1995
B. 96.0027-0028
Aydn
Bozdoan
Mehmet BURUK
29.2 1996
Alamut
dana bu gn oturduu,
Bu gn aure piirilmesinin nedeni Hz. N u h ' u n gemisi

yksne balanr. Bu ykye gre, Nuh Peygamber ahlaksal bir
knt yaayan ve Allah'n gazabna urayaca kendisine
bildirilen halkndan, kendisine inanan birka kii ve dnyada
yaayan hayvanlardan ald birer ift rnekle, yapt byke
bir gemiye biner ve tufan kopar. Btn dnya sular altnda kalr,
gemi gnlerce suyun zerinde kaldktan sonra daa oturur.
33
Gemidekiler tufandan kurtulduklarna sevinerek gemide artakalm
ift rnekle gemisinde tufann dinmesini beklerken, gemi bir yerde
ne kadar yiyecek varsa toplayp bir kazana doldurarak bir kran
denizin zerinde taklp kalr. Nuh Peygamber Allah
orbas piirirler. Piirilen bu orba, aurenin ilk rneidir.
gemisini bu durumdan kurtarmasn
Aure gelenei i'lerce Hz. Hseyin'in lmne balanr.
'ayalvararak
diler. Allah 'tan bir nida gelir
ve geminin bulunduu yerin Kerbela lnn zeri olduu,
Hz. Muhammed'in torunu Hz. Ali'nin olu olan Hz. Hseyin,
Hseyin ile birlikte
Emev halifesi Yezid bin Muavye'nin emri ile 10 Ekim 680 (H.
ehit edilecei
10 M u h a r r e m 61) tarihinde ailesi ve yaknlar ile birlikte
Hseyin, on iki imamlar ve ehitler akna gn oru tutup aure
Kerbela'da ehit edilmitir. Aure zamanla Hz. Hseyin ve onunla
yaptktan
birlikte Kerbela'da ehit olanlarn ruhu iin piirilir ve datlr
hikayede de grld gibi uygulad her gelenee kendine gre
olmutur. Muharrem aynn biri ile onu aras yas gn olup, onuncu
gn yas biter. Onuncu gn aure yenilip bayram edilmesi de
Kerbela faciasndan Hz. Hseyin'in olu mam Zeynel Abidn'in
73 kiinin ileride burada Yezit
Hz.
bildirilir.
Nuh Peygamber
sonra gemi yrmeye
ordularnca
ve gemidekiler,
balar ve karaya
Hz.
ular. " Bu
bir klf bulan ve kendi inancyla badatran Anadolu Alevsi,

zntsn ektii Kerbela olayn dahi yzyllar nceki bir
yky kaynak gstererek yorumlamasn bilmitir.
Aure, Anadolu'da Snni inan mensuplarnca da yaplyor
sa olarak kurtulmu olmasna balanr. nk On iki imam nesli
olmakla beraber, Anadolu Alevilerince yaplan aure, baland
bu sayede yrmtr.
Anadolu Aleviliindeki aure gelenei ise Kerbela olayna
dayandrlmakla beraber, sadece Hz. Hseyin ve Kerbela'da ehit
kaynak, yapl tarihi, yapl amac, yapl ve datl srasnda

evresinde oluan bir takm pratik ve uygulamalarla farkllklar
tar.
olanlar iin deil ayn zamanda On k imamlar iin de piirilir.

Anadolu
Kerbela iin piirilen aure N u h ' u n g e m i s i y k s y l e de
bilinmektedir. Hatta ou zaman Kerbela olay ile Nuh'un gemisi
yks arasnda, asl ykde yer almamakla beraber, balant
kurulmaktadr. o r u m ili Alaca ilesi E s k i y a p a r k y n d e
12.09.1994 tarihinde yapm olduum bir derleme almasnda
Aleviliinde
Muharrem
orucu,
Kurban
Bayramndan itibaren 20 gn saylarak tutulmaya balanr. Oru

on iki imamlar iin 12 gn tutulur. ou yerde yaygn olan bir
uygulamayla 3 gn de Hz. Hseyin'in amcasnn olu Mslim ve
2 olu iin oru tutulmakta ve orucun sresi 15 gne kmaktadr.
Anadolu Alevileri 11 tra 12 a diyerek, orucun on birinci gn
kaynak kii Halil TADEMR aureyi niin yaparsnz eklindeki
tra olup temizlenir on ikinci gn ise a yani aure piirirler. On
soruma yle cevap veriyordu. "Aure
ikinci gn tutulan oru o gn piirilen aurenin yenmesi ile alr.
Nuh
Peygamber'den
kalmtr. Nuh Peygamber, Allah 'n gazabna urayan
halkndan,
kendisine inananlar ve dnyada bulunan hayvanlardan ald birer

35
Bu kesin bir kural olmayp daha sonraki gnlerde de aure

piirilmektedir.
107
Grld gibi Anadolu Aleviliinde aure, ii'lerde

o l d u u g i b i M u h a r r e m ' i n o n u n c u d e i l on ikinci g n
yaplmaktadr.
kent kesiminde toplu olarak yenmesi yaygn bir uygulama olmayp

pien aure, evden veya akraba kadnlardan biri tarafndan komu
ve akrabalara datlr. Bu hizmet, ii yapan kiinin byk bir sevap
Gnlk yaantmzda bir tatl tr olarak yer alan aure,

Anadolu Alevileri iin bir tatl olmann tesinde anlamlar ifade
eder.
kazanaca inancndan dolay byk bir istekle yaplr. Byke

bir bakraca konan aure kepeyle datlr. Datm srasnda
verilen evin nfus durumu gz nne alnarak dengeli bir datm
Aureye katlan malzemenin tr ve says blgelerin bitki

yaps ve yetitirilen rnlerine gre farkllklar gsterdii gibi,
ekonomik g de katlan malzemenin nitelii konusunda belirleyici
olmaktadr.
yaplmasna ve kul hakk gememesine dikkat edilir. Evden verdii

kaba, aure doldurulan kii, Hak kabul etsin, hizmetin kabul olsun
diyerek datan kiiyi uurlar. Aurenin datmnn kk kaplara
konarak yapld da olur. Bu durumda aure boaltldktan sonra
Aure kimi yrelerde on iki imamlar sembolize etmek
kab ykamadan verilir. Kabn ykanmadan verilmesindeki ama
amayla on iki eit yiyecein katlmasyla yaplrken, bu
datma ii gibi, datlan kabn ykanmasnn da yaplan hizmetin
uyulmas zorunlu bir kural deildir. Kiilerin ekonomik g ve
bir paras olarak deerlendirilmesinden kaynaklanyor olsa
tercihlerine gre deimektedir. Ancak aurede bulunmas gerekli

veya ou zaman bulunan yiyecekler bellidir. Aurenin ana
gerektir.
malzemesi su, eker (pekmez), tuz, baz yrelerde yarma olarak

adlandrlan kabuu karlm budaydr. Nohut, kuru fasulye,
kuru zm, kays kurusu, incir kurusu, badem, ceviz ii, fndk,
glsuyu, zencefil vb. maddeler imkanlar lsnde sklkla
kullanlan dier yiyeceklerdir.
Aurenin piirili ve datl da belli bir seremoniyi
gerektirir. Malzemeler kazana konurken, piirilirken ve kazandan
alnrken dualar ve zellikle Hz. Hseyin'e mersiyeler okunur.
Ky Alevi - Bektailerinde aure, ky halk tarafndan, aure
piirilen evlerde toplu halde yenilir. Bu ekilde ky halkndak
ortak hareket etme bilinci de pekitirilir. Hasta olanlarn ve
mazeretinden dolay gelemeyenlerin evlerine gnderilir. Aurenin
36
37
ANADOLU ALEVLNDE MUSAHPLK
1- A L G A R , Ayla E s e n : " B e k t a i l i k l e Yemein Yeri". kinci Milletleraras Yemek K o n g r e s i . 3 - 1 0

Eyll 1988, K o n y a K l t r ve Turizm Vakf Yaym
Musahiplik: Anadolu Aleviliinde, inan mensubu, ikrar
2 <Ana Biritannica G e n e l K l t r A n s i k l o p e d i s i .
3- A N D , M e t i n : " s l a m F o l k l o r u n d a M u h a r r e m ve T a z i y e " . T r k F o l k l o r Aratrmalar Yll. A n k a r a
n i v e r s i t e s i B a s m e v i , K l t r Bakanl Yayn, 1976, s.5.
4- H A N E R L O L U , O r h a n : slam nanlar S z l , R e m z i K i t a b e v i , stanbul 1984.
5- M e y d a n L a r o u s s e
vermi, evli iki kiinin eleri ile birlikte (drt kapl), ahirete kadar
karde kalacaklarna, birbirlerini koruyup kollayacaklarna, birlik
ve beraberlik ierisinde yaayacaklarna, toplumun ve dedenin
6 - N O Y A N , B e d r i : Alevilik Bektailik Nedir, A n k a r a 1987. 135 s.
huzurunda sz vermeleri eklinde gerekletirilen bir sanal
7 - N O Y A N , Bedri: Bektai ve A l e v i l e r d e M u h a r r e m Ayini A u r e ve M a t e m Erkan, Halk K l t r
akrabalk trdr.
1984 / 1, G m B a s m e v i , stanbul 1984, 81, 82 s.

8- H A G E M A R V - B A N T L A R
Kii y a a m n d a y a l n z bir kere g e r e k l e e b i l e n bu

andlamann, lm, dknlk, ayrlk gibi durumlarda bozulmas
B. 9 2 . 0 4 5 0
B. 9 3 . 0 0 5 4
halinde yenilenmesi mmkn deildir. Ahiret kardelii olarak
B. 9 4 . 0 2 5 9
da adlandrlmasnn nedeni bu beraberliin lnceye kadar

srmesi gcrekliliindendir. Kimi yrelerde "yol kardelii" olarak
da adlandrlr.
Musahiplik, inan mensuplar arasnda yardmlamay
salayan sosyal bir organizasyon olarak, Anadolu Alevi inanc
ierisinde nemli bir ilevi yerine getirir.
Bektailikte zellikle Babaan kolunda yaygn olmayan
musahiplik (Babaan kolunda musahipliin bulunmaynda bu
koldaki mcerretlik kavramnn ve Hac Bekta Veli'nin de
mcerret = evlenmemi olduu inancnn etkili olmu olabilecei
g z n n d e bulundurulmaldr. Zira musahiplik iin aranan
artlardan birisi de evli olmaktr.) Bektailer dndaki Alevi
gruplarda zellikle de Tahtaclarda inancn temel niteliklerinden
birini oluturmaktadr.
Yol olundan baenizi saknman
Yen yedirin yemiiniz koruman
Musahipsiz yedi adm yrmen
Musahibi olmayan anda yorulur
(Hatai)
38
107
Belli bir yaa gelen her inan mensubu kendine bir musahip
Adaylarn toplumsal statlerinin (eitim, meslek, ya,
tutmakla ykmldr. Musahiplik iin ideal ya gencin fiziksel
e k o n o m i ) b i r b i r l e r i n e yakn olmas, arada byk
olgunlua eritii ve kiiliinin oturduu dnlen
farkllklarn
18 - 20 ya
civardr. Ancak bu yalar kesin kurallarla snrlanm yalar
b u l u n m a m a s gerekir. (Karakterleri
birbirine uyan ve birbirleri ile anlaacaklarna kanaat
olmayp, daha kk ya da daha byk yalarda m u s a h i p
getirilen kimselere kendi istemeleri durumunda bu
t u t u l a b i l m e k t e d i r . Burada n e m l i olan kiinin kendini bu
farkllklara ramen izin verilir.) Sosyal ve ekonomik
sorumluluu tamaya hazr hissetmesidir.
yardmlama ile sosyal dengenin kurulmas amalanan
Musahip olacak kiilerde belli artlar aranr.
Ayn dili konuuyor olmalar.
Ayn mahalle, ky, ile veya ilde oturuyor olmalar,
musahiplik sisteminde, musahipler arasndaki sosyal

farkllklarn ilikileri olumsuz ynde etkileyerek
bozabilecei yaygn bir dncedir.
eriilemeyecek uzaklkta olmamalar.
Yola girmek iin her iki adayn da ikrar vermi olmas.
Her iki adayn da evli olmalar, (bekar iki aday yola
Kahramanmara - Pazarck - Terolar kynden kaynak kii
ikrarn vermi olmak kaydyla musahip seer ancak
Mustafa ENHAS (dede) konuya ilikin u rnei veriyordu.
evlendikten sonra musahip olabilirler. Musahpsiz
"Grdm iki kii ikisi cahil, orda devaml kal kl olur, biri kamil
olanlar Abdal Musa cemi dnda grgye katlamazlar.)
biri cahil mkl orda hallolur, ikisi de l (ikrar verip yola girmi,
nefislerini
kudret orda bal olur." dedikten sonra, iki
Musahipsiz kii ceme gelir mi
cahili bir araya getirirsem orada her zaman problem kar, ama
Ettii niyazlar kabul olur mu
bir blblle bir kargay da ayn kafese koymam, musahiplikte
Muhammed Ali yolundan derman bulur mu
nemli olan iki gnln birbirlerini sevmesdr eklinde konuyu
Yine farz iinde farzdr musahip
yorumluyordu.
(Pir SulUm
ldrm)
Abdal)
Adaylarn yolun yasaklad sulan ilememi olmas
Musahip musahibe bulsa bahane
ve yol dkn olmamas gerekir.
Onlar atalar bir ssz hana
Adaylarn aileleri arasnda ksknlk, dargnlk, kanba
Nice yz bin sene odlara yana
akrabalk ve k gbek tesine kadar evlilikle kurulan
Dant Muhammed byle der Ali
akrabalk bann bulunmamas gerekir.

41 107
(Hatai)
Saylan zellikleri tayan, birbirlerini belirli bir sre
onun kardeidir. Ekonomik anlamda yardmlama musahipliin
gzleyen ve deerlendiren iki kii, musahip olmaya karar
temel niteliklerinden biridir. Musahipler, kendi ocuuna kar
verdiklerinde, yolun kurallarn bilen bir rehberin nclnde
stlendii y k m l l k l e r i m u s a h i b i n i n o c u u n a kar da
cemde dara durup, ky halkndan sorulduktan sonra dede
yklenmeli ve gerekli durumlarda bu sorumluluklarn yerine
tarafndan dualanrlar. Musahip adaylarna, birbirlerini denemeleri
getirmelidir.
ve musahiplii yrtp yrtemeyeceklerine karar vermeleri iin

"snama" ya da "kazan" ad verilen bir yllk (daha ksa olabilir)
Musahiptir musahibin varisi
bir sre verilir. Musahiplii yrtebileceklerine kanaat getirirlerse
kisi de bir elmann yars
kazan sresi sonunda rehber tarafndan boyunlarna mendil veya
Eyyub'un teninde kovan ars
tbent balanarak cem meydanna getirilen musahipler, eleri ile
O da her iekten bala getirir.
birlikte dara durup toplumdan sorulduktan sonra zerlerine bir
(Pir Sultan
Abdal)
beyaz araf rtlerek dededen dua ve nasihat alrlar. Bu beyaz

araf yaarken lmenin, lmeden nce lmenin ve kefenlenmein
simgesidir. len insann nefsidir. Bu lmle insann nefsi
ktlklerden arnm olur. Bu trenle musahiplie girilmi olunur.
Eer kazan sresi iinde musahiplii yrtemeyeceklerine kanaat
getirirlerse vazgeerler, bylece kardelik andlar bozulmam olur
ve baka biri ile musahip olabilirler. Musahip olduktan sonra and
bozanlar ise yeni bir musahip tutamazlar, dkn saylrlar.
Karde ocuklar evlenebildii halde, kan kardeliinden
daha te bir kavram olarak deerlendirilen musahiplikte musahip
T a h t a c l a r d a m u s a h i p l i k m e s s e s e s i n i n d i e r Alevi
gruplardan farkl bir biimde deerlendirildii ve musahiplikten
sonra aamann daha bulunduu grlmektedir. Hz. Ali bu drt
aamay da yaadna inanlr. Gnmzde drdnc aamaya
ulamak imkansz, dier iki aamay gerekletirmek de ok zordur.
Onun iin herkes ancak musahip tutabilmektedir.
Musahiplik: Tahtac Alevilerinde birinci aamadr. Hz.
Ali'nin musahibi Hz. Muhammed'dir.
Ana: Musahiplikten sonra gelen ikinci aamay oluturur. oU-
ocuklar birbirleri ile evlenememekte, hatta kimi yrelerde bu
Musahiplie gre gerekletirilmesi daha zordur. Hz. Ali'nin
yasak birka gbek devam ettirilmektedir.
ainas Veysel Karani'dr. Ancak k musahipli ana olabilir.
Musahip kardeler kadn hari birok konuda teklifsiz ortak
Peine: Ainalktan sonra iki anann ulaabilecei bir
saylrlar. Birinin evinde bulunann dierinin evinde de bulunmas,
aamadr ve nc aamay oluturur. Hz. Ali'nin peinesi onun
b u l u n m a d taktirde ortak k u l l a n l m a s gerekir. M u s a h i p ,
pei sra gidip "boz atl hzr"n yani Hz. Ali'yi bulan Salman-
musahibin evine teklifsiz girip yemeini teklifsiz yemelidir, nk
Farisi'dir.
42
107
at.lf
'!
111
Musahipliin kayna, Alevi sylencelerinde Hz. Ali ile

l d a : A n c a k iki p e i n e n i n olabilecei lda,
Hz. M u h a m m e d ' i n m u s a h i p k a r d e o l d u u d n c e s i n e
drdnc aamay oluturur. Gnmzde bu aamaya ulamak

mmkn deildir. Hz. Ali'nin lda topraktr. Hz. Ali'nin
sfatlarndan biri de toprak anlamna gelen traptr. Hz. Ali'nin
toprakla lda olmas, toprakla bir ve ayn olmas anlamna gelir
ki bu yaarken lmenin, benliini topraa gmmenin simgesidir.
Hz. Ali'nin toprakla lda olmasna ilikin Aydn Bozdoan - Alamut kynden kaynak kii Mehmet BURUK u
"Hz. Ali nce su ile lda

kendisinden
yararlandn
coup bir sele dntnde

onunla lda olmaktan
ileri
kontrolden
yakabildiim
piirdiini
ktnda
En son toprakla
btn nebatlarn
ister. Su
ancak bahar
herkesin kendine bir karde tutmasn istemi ve bu kardelik

zerine and itirerek bu beraberliin lene kadar bozulmamas
gerektiini sylemi, kendine de Hz. Ali'yi musahip karde
semitir. Musahiplik buradan kalmtr.
aylarnda
sylediinde
rzgarn
mevcuttur.
Baki Z "Musahipliin
kayna
Asya 'dr. skidler
olmak ister. Ate
(Saka) ileri lde bir kardelik vardr. Bu rgtlenme Harezm 'de
bir kt zellii
da etkisiyle,
dnyadaki
Ahilere gemi oradan da Alevilie girmitir. " (1) derken, Nejat
olduunu,
BRDOGAN "Zerdt kendi yresinde karde birlikler
kyleri,
kentleri
onunla da lda olmaktan
vazgeer.
lda olmak ister. Toprak
kendinde yetitiini,
zerine pisleyen
dnyadaki
kendini
ve bu daha sonra gnmzde

birliinin
Sylenceden de anlald gibi lda her trl kt

nitelikten uzak, kendine yaplan ktlklere dahi iyilikle cevap
verebilecek olgunlua sahip, insani zaaflardan uzak, egosunu yok
temelim
bile var olan ruhani
atmtr. Anadolu Alevilerinin
insanlarn lda olmas ok zor, hatta imkanszdr.
derviler
kesiminde
"(2)
karlmamaldr.
"Var olan Fitvvetnameler,

Ahilie katlmak
kendisine
incelemeler
gsteriyor
isteyen acemi ran (nzil) ya da
ncelikle bir yol atas bulmas gerekir. Bu
ki
katlrken
Alevilikteki
rehber 'in karldr. Sanrz ki Ahilikten gemedir. Gene ftiivvet

yolunda
ilerlerken
kendisinden
daha kdemli
etmi, kamil insann ulaabilecei bir aamadr. Bu niteliklere sahip

olmak insann doas gerei ok g olduundan gnmzde
bir
oluturmu
var olan musahip rgtnn bu olaydan km olmas da akldan
olmadn
Hz. Ali toprakla lda olmaya karar verir. "
44
'de
yaygndr. Asya ve aman kkenli olan musahiplik Ouzlar yoluyla
kirleten insanlara gl verdiini, hibir ktlnn

sylediinde
btn
vazgeer.
ancak
sylediinde
olmak
etrafna zarar verdiini
Daha sonra atele lda

btn
dn Gadri Hum mevkiinde yapt konumada inananlardan
Musahipliin tarihsel kkeni konusunda ise farkl grler
sylenceyi anlatyordu.
mahluklarn
dayandrlr. Bu sylenceye gre Hz. Muhammed Veda Hacc
1. Baki Z; Alevilik Tarihinden zler. s. 108

2. Nejat BRDOGAN; Anadolu Aleviliinde Yol Ayrm, s.83
olan
naziller
arasndan
iki de yol kardei seecektir. Bu olay da Aleviliin
kesimine yol kardei olarak gemitir. "
01
bir
demektedir.
Musahipliin kaynann Asya ve aman kkenli olduu

ya da Zerdt inanc kkenli olduu konusundaki grlerin ise
her ikisinde de hakllk pay olabilecei, her iki kaynan da
YARARLANILAN K A Y N A K L A R
1- B E N D E R , Dr. C e m i d ; K r t U y g a r l n d a A l e v i l i k . s t a n b u l 1 9 9 1 , 2 5 4 s.
2- B R D O A N , N e j a t ; A n a d o l u A l e v i l i i n d e Yol A y r m , s t a n b u l 1 9 9 5 , 8 3 , 162 s.
3 - B R D O A N , N e j a t ; A l e v i l e r i n B y k H k m d a r a h s m a i l H a t a i , s t a n b u l 1 9 9 1 , 6 3 , 9 4 s.
4- B R D O A N , N e j a t ; M i l l e t l e r a r a s A h i l i k K l t r S e m p o z y u m u Bildirileri, K l t r B a k a n l ( H A G E M )
Y a y n l a r , A n k a r a 1 9 9 6 , 2 0 s.
5- B O R A T A V , P e r t e v N a i l i ; 100 S o r u d a T r k F o l k l o r u . s t a n b u l 1 9 9 3 , 4 5 . s.
Anadolu Alevilii zerinde belirleyici etkilerinin bulunduu bir

gerektir. Ancak bu etki konusunda kesin bir kaynak gstermek
6 - B O Z K U R T , F u a t ; ( h a z ) B u y r u k , s t a n b u l 1 9 8 2 , 52 - 72 s.
7 - E R Z , P r o f . Dr. M e h m e t ; T r k i y e ' d e A l e v i l i k v e B e k t a i l i k , A n k a r a 1 9 9 0 . 112, 140 s.
8 - K A Y A , H a y d a r ; M u s a h i p l i k . s t a n b u l 1 9 8 9 . 6 8 s.
eldeki mevcut bilgiler nda mmkn deildir. Kanm Asya ve

aman kkenli olabilecei yolundadr.
9 - N O Y A N , B e d r i : A l e v i l e r d e H u k u k D z e n i [ D k n l k ] U l u s l a r a r a s T r k F o l k l o r K o n g r e s i Bildirileri
IV. cilt, K l t r B a k a n l Y a y n l a r , A n k a r a ( t y ) , 191 s.
10- Z , B a k i ; A l e v i l i k T a r i h i n d e n zler, s t a n b u l 1 9 9 7 , 108 s.
Musahiplik sisteminin znde tad sosyal dayanma ve
11- Z T E L L , C a h i t ; P i r S u l t a n A b d a l Y a a m v e B t n i i r l e r i , 2 2 9 , 2 3 9 s.
organizasyon nitelii, hangi kaynaktan gelmi olursa olsun,

Anadolu Alevi inancnn znde yatan hmanist anlayn nda
yeniden yorumland grlmektedir.

BANTLAR
HAGEM
Bant No
le
Ky
K a y n a k Kii
B. 94.0245
orum
skilip
bik
Hseyin GEN
7.9.1994
B. 94.0248
orum
Merkez
Escnay
Veli GRLEK
8.9.1994
B. 95.0165
Amasya
Merzifon
Kayadz
Hseyin CEYLAN
9.10.1995
B. 96.0026
Aydn
Bozdoan
Alamt
Mehmet BURUK
29.2.1996
B. 96.0030
Aydn
Merkez
Ylmaz ky
Hseyin KORT
5.3.1996
B. 97.0151
Kahramanmara
Elbistan
Cebrail ERG
19.6.1997
B. 97.0152
Kahramanmara
Afin
omudz
Mustafa YAZGAN
20.6.1997
B. 97.0155
Kahramanmara
Pazarck
narl
Mustafa ENHAS
21.6.1997
B. 97.0157
Kahramanmara
Pazarck
Nasr DONAT
24.6.1997
B. 97.0258
Manisa
Salihli
Kabazl
Ali KORKMAZ
27 10.1997
B. 97.0
Gaziantep
Nizip
Kseler
Kasm ASLAN
19.11.1997
3. Nejat BRDOAN; Milletleraras Ahilik Kltr Sempozyumu Bildirileri, s.20
46
Tarih
107
ANADOLU ALEVLNDE D K N L K
Yzyllardr mevcut siyasal dzenle atma halinde olan

ve merkezi otoriteden uzak bir yaam srmeyi tercih eden Anadolu
Alevisi, iinde bulunduu durumun gerei kendi iinde bir
y a r g l a m a m e k a n i z m a s o l u t u r m u , o l u t u r d u u bu halk
mahkemesine "dkn meydan", yarglama sonucu verdii cezaya
da "dknlk" adn vermitir.
Dknlk: Anadolu Aleviliinde, yol mensubunun yolun
yasaklad sulardan birisini ilemesi durumunda, meydan karar
ile sulu bulunarak, kendisi ve musahibinin (eleri ile birlikte)
drt kapl olarak, yoldan karlmalar anlamna gelen bir
cezalandrma biimidir.
Yoldan olmayanlarn dkn meydannda yarglanmalar
mmkn olmazken, yol mensubunun yoldan olmayana kar
iledii su dknlk meydannda grlr. Yani dknlk ancak
yol m e n s u p l a r n a v e r i l e b i l e n bir c e z a l a n d r m a biimidir.
Yarglamada cinsiyete dayal bir ayrm yaplmas da sz konusu
deildir.
Dknlk cezas iki ekilde verilir. Bunlardan birisi sresiz
dknlk, dieri ise sreli dknlktr. Kiinin iledii suun
niteliine gre verilen cezalarda mr boyu yoldan dmeyi
gerektiren cezalara "dkn" ad verilirken, daha hafif sularda
verilen belirli sreli (geici) dknlklere ise "mkl" ad verilir.
Kahramanmara - Pazarck - narl kynden kaynak kii
Mustafa ENHAS, dknle ilikin u bilgileri veriyordu.
"Dknlk
kaldrlmaz.
Birisinin karsn karmsn,

49
birisinin
I91S-0
karsyla oynamsn, dkn olursun. Dknln kalkmas iin

telafi
edilir
gstermesi
nitelikte
gerekir.
veremeyeceine
lenen
rzalmn
olmas
Adam
ve zarar
kadn
gre dknl
suun
telafi
alnabilecei
Bakasnn
edilir
durumlara
maln gasbeden
gren
kiinin
rzalk
kardysa
yerine
kadn
olup
kii Hak meydannda
rzaln alrsa mkl
Dkn kalkmaz, mkl ise
madurun
dkn deil, mkl denir.
inkar etmeyip kabul eder, madur olan kiinin zararn

ve toplum huzurunda
bunu
karlar
hallolur.
hallolur"
Mkln halledilmesinin nedeni ise yolda mkle den

yani geici olarak yol dkn olan kiilerin, ailelerinin yoldan
mahrum kalmalarn engellemektir.
Telafisi mmkn olan, kavga etme, ksknlk, dedeye ya
da bir bye saygszlk, mazeretsiz "hakullah" vermeme, sarho
olup toplum dzenini bozma, cemde ve toplumsal yaamda
dedenin yapmay yasaklad eyleri yapma, ailesine kar
sorumluluunu yerine getirmeme, iftira, kfr, srr ifa etme, bir
defaya mahsus olmak zere hrszlk vb. sular geici dknlk
yani mkl snfna girer. Bu tr sularda suun ilendii koullar,
suun bilerek ilenip ilenmedii, suu ileyen kiinin durumu,
suun ilk defa ilenip ilenmedii, madur olan kiinin tavr, bu
farkllklar bulunmaktadr.
Sreli dknl gerektiren sularda, uyarma, geici olarak
trenlere almama, para cezasna arptrma, atete yrtme,
kaldrlmaz.
nitelikte
Sreli ve sresiz dknlklere verilecek cezalarda da
boynuna su dolu bakra asma vb. cezalar verilir.

Sresiz dknlk yani yoldan dmeyi gerektiren ar
sularda ise, sresiz olarak trenlere almama ve srgne gnderme
gibi cezalar verilmektedir.
D k n l k l e c e z a l a n d r l a n sulular iin u y g u l a n a n
meyyideler daha ok suluyu fiziki anlamda deil manevi
anlamda zorlamaya ve ypratmaya yneliktir. Suluyu toplum
dna iterek toplumsal faaliyetlerden men etmek, cemlere
almamak, selam vermemek, ekmeim yiyip suyunu imemek,
konumamak, kz alp vermemek, srsn srsne katmamak,
bayramlamamak, hastasn ziyarete gitmemek (ls olursa
kaldrlr) vb. gibi bireyi manevi anlamda ypratan cezalar
verilmektedir.
Dknlk cezasnda ama bireyi iledii sutan dolay
toplum dna itmektir. Anadolu Alevisinin kendi iinde yaratt
bu hukuk dzeninde, slam hukukundaki zina suuna uygulanan
recm, hrszla uygulanan el kesme, adam ldrmeye uygulanan
ksas gibi sert eri hkmler mevcut deildir.
Anadolu Aleviliindeki dknlk messesesinin Yahudilik
sulara verilecek sreli (geici) dknlk cezasnn orann
ve H r s t i y a n ' l k t a k i aforoz sistemi ile yaknlklar tad
belirlemede deerlendirme kriterlerini oluturur.
grlmektedir.
Zina, tecavz, mazeretsiz birden fazla evlilik, boanma, bir
Din dna karlma, lanetleme anlamn da kapsayan aforoz
, $fada|j"ja^layaplan hrszlk, adam ldrme, musahiplii bozma,
Yahudiliin ortaya att bir cezalandrma biimidir. Tevrat'a gre
ikrardan M ^ r f t e gibi sular sresiz dknl yani yoldan
byk gnahlara uygulanan bir lanetleme ve topluluk dna
id^peyi "erekfer.
karma ilemini dile getirir.
..
t k f t*,
V *iVS-J^
t^f
51
Hristiyan (Katolik) aforozunda da aforoz edilen kii kilise

ayinlerine alnmamakta, kiliselerde grev yapamamakta, kilisece
adlar yaynlanm olan aforoz edilmi kiilerle iliki kurulmas
yasaklanmakta, kimi durumlarda k yurttalk haklarndan dahi
mahrum braklmaktadr.
Protestanlkta ise gnah karma hakkndan bir yl yoksun
brakma, evlenme ayininden bir yl yoksun brakma, kilise
defterinden silinme gibi dinsel alanda snrlandrlm cezalar
verilmektedir.
Anadolu Aleviliindeki dknlk cezas, dedenin
bakanlnda, ikrar vererek yola girmi olan ky halknn
katlmyla gerekletirilen, "dknlk meydan" ad verilen
c e m d e v e r i l m e k t e d i r . i k a y e t i ve s u l a n a n dara d u r u p
dinlendikten sonra halkn da grleri alnp deerlendirilerek bir
yargya varlmaktadr. Dedenin tek bana yarglamada bulunmas
dknlklere verilebilecek hibir cezann o suun karl

olamayaca anlamn ifade eder.
A n a d o l u A l e v i s i n n k e n d i i i n d e k u r d u u bu halk
mahkemesi ve bu mahkemede yaplan yarglamann nitelii kadar,
Alevileri bu tr uygulamalara iten nedenleri de incelemek bir o
kadar nem tamaktadr.
Yzyllardr mevcut siyasal dzen ierisinde kendini temsil
ediliyor hissetmeyen, hakim ideoloji ve devlet yapsyla atma
iinde olan ve yaplan dayatmalar karsnda ie kapank bir
toplumsal yap oluturan Aleviler, devletle olan bu uzaklk ve iliki
bozukluklar sonucu kendi iinde bir yarglama mekanizmas
oluturarak, devlete olan gvensizliklerini ortaya koyup, devletin
yarg mercilerinin kendilerini adaletsizce yarglamasndan ve
gvenmedikleri kolluk kuvvetlerinin zulmnden korunmay
amalamlardr.
Bu korku ve ekingenlik Cumhuriyet'in kuruluundan sonra
sz konusu deildir.
Yaplan yarglama sonucu dkn ilan edilen kiinin,
dknlnn kaldrlmas (mkl) da yine ayn ekilde bir cem
yaplarak gerekletirilir ki bu ceme "dkn kaldrma" ya da kimi
yrelerde "yunma" ad verilir. Dknl kaldrlan kiinin yola
tekrar ikrar vermesi gerekir.
orum - skilip - bik kynden kaynak kii Hseyin
GEN; "dkn kaldrmak kar ile su rtmek gibidir, kar eriyince
su meydana kar." derken, dknl kaldrlan sularda dahi
suu ileyen bireyin toplum nazarndaki olumsuz imajnn
silinemeyecei, toplum hafzasnda varln koruyaca ve
dknn iledii suun arln btn yaam
boyu
hissedeceini ifade ediyordu.
belli llerde azalm olsa da tamamen ortadan kalkmam, son

25 - 30 yllk srete, kendi yarglama sistemlerinin ba olan
dedelik messesesinin de zayflamas ve cemlerin yaplmayna
paralel olarak bu halk mahkemeleri yerini devlet mahkemelerinin
y a r g l a m a s n a ve k o l l u k k u v v e t l e r i n i n k o u t u r m a l a r n a
brakmtr. Kukusuz bu oluumda Trkiye'deki demokratik
gelimelerin de rol olmutur.
Bugn kydeki olay korkmadan karakola ikayet eden,
devletin adliyesinde yarglanmay kabullenmi bir Alevi toplumu
o l u m u , kendi i hukuk sistemlerini sadece " y o l " l a ilgili
yarglamalarda ileten, sua kar verilecek cezalarda medeni
hukukun uygun grd cezay tercih eden bir yap ortaya
kmtr.
lenen suun arlna gre dedenin kaldramayaca
Artk Alevi toplumu devlet ierisinde kendi varln ispat
dknlklerde mride gidilir. Kaldrlamayacak (sresiz)
ve farkl kimliini kabullendirme gayreti ile mcadelesini kendi
dknlklerin cezas ise mahere kalr. Bu syleyi, sresiz
dnda merulatrma abas ierisindedir.
53
107
ANADOLU ALEVLNDE KURBAN

1- B A R D A K I , C e m a l ; B e k t a i l i k - A h i l i k . A n k a r a 1 9 7 0 , 73 - 7 4 s.
2- B E N D E R , Dr. C e m i d ; K r t U y g a r l n d a A l e v i l i k , s t a n b u l 1991, 3 4 5 s.
3 - B E N E K A Y , Y a h y a ; Y a a y a n A l e v i l i k ( K z l b a l a A r a s n d a R p o r t a j ) s t a n b u l 1967, 111, U 4 s .
4 - E R Z , M e h m e t ; T r k i y e ' d e A l e v i l i k v e B e k t a i l i k , A n k a r a 1 9 9 0 , 144, 145 s.
nan gerei ya da bir ada yerine getirmek iin kesilen

insan ya da hayvan olarak tanmlanan kurban, paleolitk adan
5- H A N E R L O L U , O r h a n ; nan Szl, A f o r o z maddesi.
beri doast glere ho grnmek, onlardan ktlklere engel
6- M e y d a n L a r o u s s e ; A f o r o z m a d d e s i .
7 - N O Y A N , B e d r i : " B e k t a i v e A l e v i l e r d e H u k u k D z e n i " [ D k n l k ] , I. U l u s l a r a r a s T r k F o l k l o r
K o n g r e s i B i l d i r i l e r i , K l t r B a k a n l Y a y n l a r . A n k a r a ( t y ) , 194, 195, 2 0 3 , 2 0 4 s.
8 - O R H O N , M u h a r r e m N a c i ; " A l e v i l i k t e E r k a n ve D k n l k M e s s e s e s i " C e m , S a y : 7, 1 9 6 6 . 9 s.
olmalarn istemek iin gerekletirilen dinsel bir trendir. Kurban,

tm dnya uluslarnda tanrlarla insanolu arasnda bir yaknlama
9- A P O L Y O , E n v e r B e h n a n : M e z h e p l e r v e T a r i k a t l a r T a r i h i , s t a n b u l 1 9 6 4 . 2 6 8 - 2 6 9 s.
esi olmutur. Smerler, eski Grekler ve Hindularda, tanrlara
10- Y I L M A Z , A b d u r r a h m a n ; T a h t a c l a r d a G e l e n e k l e r . A n k a r a 1 9 4 8 . 9 8 s.
insan kurban edilmesi rnekleri ile karlalmaktadr. Kurbann

kayna konusunda eitli varsaymlar ileri srlmtr. Bu
grlerden birisine gre kurbann amac, insanla tanr arasnda,
BANTLAR
yenen kurbann etinde bir ba kurmaktr. Dier bir gr ise

kurbann, tanrnn beslenmesi gerektii inancndan d o m u
HACEM
Bant No
le
Ky
K a y n a k Kii
Soukpnar (Mama)
Cemal KOAK
B. 79.0004
Sivas
Kangal
B. 94.0245
orum
skilip
B. 94.0248
orum
B. 95.0165
Amasya
B. 95.0168
B 97.0155
Tarih
olabileceidir. Kurban, hemen hemen btn inanlarda kanl ve
1979
kansz olmak zere iki ekilde gerekletirilir. Kanl kurbanlar,
ibik
Hseyin GEN
7.9.1994
insan ve hayvan kesimi ya da vcutlarndan bir para kan aktmak
Escnay
Veli GRLEK
8.9.1994
eklinde gerekleir. Kansz kurbanlar ise yiyecek ve iecek
Merzifon
Kayadz
Sadk ZTRK
Amasya
Merzifon
- A . Turan SALTK
10.10.1995
Kahramanmara
Pazarck
narl (Tcrolar)
Mustafa ENHAS
Akhisar
Bcyoba kas.
Adil GKN
23.11.1997
yerine getirmesi ya da bir tehlikeden korunmas iin gcne
9.10.1995
21.6.1997
eklinde sunulur.
Kurban inanc, adak inancyla da bantldr. Bir dilei
B 97.0255
Manisa
B 97.0258
Manisa
Salihli
Kabazl
Ali KORKMAZ
27.10.1997
inanlana verilecei vaat edilen ey olarak tanmlanan adak, en
B 97.0262
Manisa
Sanhanl
Dilek kas.
smet KARL1BLK
30.10.1997
ilkel topluluklarda da grlm ve ounlukla kurban inancyla

birlikte yrtlmtr. slam inancnda adak, Allah'tan slam
esaslarna uyularak bir istek ya da dilekte bulunu ve bundan dolay
Allah'a verilen szn ibadet, oru veya kurban olarak yerine
getiriliinden ibarettir. ( M a d e . 3 ) ' d e "unlar
klnmtr...
55
size
Allah 'tan bakas adna boazlananlar...,dikili

107
haram
adak
talar
zerine
boaz/ananlar...,
bunlar
birer fsktr,
yoldan
ktr. " denilmektedir. Ayetten de anlald gibi herhangi bir

ziyaret, adak yerinden dilek ya da niyette bulunarak kurban kesmek
slam inancyla badamamaktadr. Adak kurbanlarnda adak
sahibinin, kesilen h a y v a n n etinden yememesi y a y g n bir
uygulamadr.
en makbul at't. Erkek hayvanlar daha makbul saylrd. aman,

yannda bulunan birka k ile kurbanlk hayvan bomak ve bel
kemiklerini krmak suretiyle ikence ile ldrrd. Kestikleri
hayvann eti yendikten sonra kafalar srklara aslr, kemikler
dikkatle toplanarak kayn ubuklar zerine konur, sonra kurban
iskelesi zerine kaldrlrd. Burada zerine kayn aacnn dal ve
slam inancna gre Allah, brahim Peygamber'i snamak
yapraklar serilir, bunlar orada tanrya sunulmu olarak kalrlard.
iin olu smail'i kendisine kurban etmesini istemi, brahim
Kemiklerin hepsi en kk parasna kadar kurban iskelesinin
Peygamber olu smail'i kesecei srada Allah gkten bir ko
zerinde bulunmad taktirde bu byk bir felaket saylrd.
indirmi ve Hz. smail'in yerine bu kou kurban etmesini
Trkler'de topluluk iinde, kesilen hayvann etinden hangi
buyurmutur. nsan kurban etme gelenei de bylelikle ortadan
paray alaca kiinin toplumdaki konumuna gre belli olurdu,
kaldrlmtr. (Safat. 102 - 108) 108. ayette, "sonra gelenlere
buna da "l" denirdi. Ev sahibi en iyi saylan arka but ksmn
hatrlatacak
onu
bir ey braktk " denilmektedir ki bu, Kurban
aman'a hediye olarak sunard.
Bayram'm iaret eder. Ylda bir kez kutlanan dini bayramlardan
amanizm'den Budizm'e, Zerdtlk'ten slam'a dein
biri olan Kurban B a y r a m ' n d a , zgr, ekonomik gc olan
birok inan ve kltrden izler tayan, bunlar Anadolu potasnda
Mslman kii iin kurban kesmek, slam dini asndan vaciptir.
eriterek Anadolu'ya zg farkl bir yorum olarak ortaya kan bir
Kesilen kurbann te biri fakirlere, te bir ya da daha fazlas

a k r a b a ve k o m u l a r a d a t l d gibi, kalan ev h a l k n c a
tketilmektedir. Adak kurbannn tersine, kurban sahibinin kestii
kurbann etinden yemesinde bir saknca yoktur.
Trkler Mslmanl kabul ettikten sonra kurban
adetlerinde de deimeler olmutur. Buna ramen eski inanlarnn
izlerinin tamamen silindiini sylemek de mmkn deildir. Su
kayna, ta, toprak ve aaca kutsiyet atfetme, yatrlardan adakta
bulunma, eski Trk kltrnden gnmze dein gelebilen inan
kalntlardr.
inan, kltr, felsefe ve yaam biimi gibi tanmlar yaplan

Anadolu Alevili'ndek kurbanla ilgili uygulamalara bakldnda
da bu m o z a i k yapnn kendini hissettirdii grlr. slam
inanlarnn snrl llerde bastrabldi kurban geleneinde eski
Trk kltrne ait unsurlarn arlkl olarak yaatld dikkati
ekmektedir.
Anadolu Alevili'nde kurban; "tercman", "lokma", "rza
lokmas" gibi adlarla, kurban kesmek ise ou zaman "tlamak"
kelimesi ile ifade edilmektedir.
Anadolu A l e v i l i ' n d e , kesilen kurbanlar iki ekilde
snflandrlr:
amanist Trkler'de, kurban sunulmadan ayin ve tren

yaplmaz, kanl veya kansz kurban sunulurdu. Kanl kurbanlarn
56
1- eri kurbanlar
2- Dar kurbanlar
59
1- ieri Kurbanlar! Anadolu Alevilerinin ibadet biimi olan
t) Dkn Kaldrma Kurban: ledii bir sutan dolay
c e m l e r d e belirli r i t e l l e r e bal olarak bir s e r e m o n i ile
cezalandrlarak dkn olan bir kiinin, belli bir sre sonra ayn
gerekletirdikleri ve cemdeki on iki hizmetten br olarak ibadetin
suu bir daha ilemeyeceine kanaat getirerek tarikata geri
asli unsurlarndan birini oluturan kurbanlardr, ki bu kurbanlar
dnmesine karar verilmesi ve bunun iin yaplan ceme "dkn
belli dnemlerde belli amalar iin kesilirler.
kaldrma" denir. Bu cemde dknl kalkann kestirdii kurban,
a)_MhmTenKurianj: Muharrem ay bitiminde kesilen
ky halk tarafndan toplu halde yenir.
ve ky halk tarafndan toplu halde yenilmesine zen gsterilen
g) Dar Kurban (Dardan ndirme): len bir cann
kurbandr. Kurban herkes kendisi alp keser. i datlmaz.
ardndan, musahibi ya da varisleri tarafndan, onun geride kalan
Kurban kesilen eve gidilerek yenilir. Pimi halde evlere de
alacak vereceini halletmek iin yaplan cemde kesilen kurbandr.
datlabilir.
Kesilen bu kurbanla len can iin ky halkndan rzalk alnr.
b) Grg Kurban: Yola giren bir Alevi - Bektai'nin ilk

giri treninde kesmesi gereken kurbandr. Cemde ky halk
tarafndan toplu halde yenir. Kurban, grlen (grgye giren) kii
tarafndan alnr.
) Yl Kurban: Bir Alevi - Bektai'nin, senede bir bal
olduu dede ya da baba tarafndan grlmesi gerekir. Bektalerde
"ba okutmak" olarak bilinen cemlerde kesilen bu kurbana "Yl
Kurban" denir. Cemde ky halk tarafndan toplu halde yenir.
Kurban, kurban sahibi tarafndan alnr.
d ) _ A M a l Musa K u r b a n (Birlik Kurhan):Biitiin
kylnn katlmyla alnan kurban, tohumlar ekilmeden nce
Abdal Musa adna kesilerek cemde ky halk tarafndan toplu halde
eri kurbanlarn dknler yiyemez, dknn kurban da

yenmez.
eri kurbanlar, ko, koyun, bykba hayvanlar olarak
kesilir. Erkek hayvanlar, zellikle ko daha makbul saylr.
eri kurbanlarndak genel bir zellik, piirilmeden
datlmamas ve ky halk tarafndan toplu halde yenilmesidir.
Bu uygulamann toplumdaki kolektif ruhu arttrarak toplumsal
dayanmay salamaya ynelik bir aba ve kurbann toplu halde
yenilmesi geleneinin gemiten gnmze bir yansmas olarak
deerlendirmek gerekir. Kemiklerin kaybolmasn engellemek de
ayr bir neden olarak deerlendirilebilir.
2- Dar Kurbanlar: Dar kurbanlar, bir dilein gereklemesi
yenir.
e)JNUMhipJurhan: Anadolu Alevi - Bektailii'nin
ya da bir adaktan dolay kesilen kurbanlardr. Adak kurbanlar,
temel niteliklerinden birisi olan Musahiplie (yol ya da ahiret
kanl ya da kansz kurban eklinde uygulanabilmektedir.
kardelii) giri merasiminde iki musahip tarafndan alnarak
11.10.1995 tarihinde Amasya ili Hamamz ilesi Yemien
kesilen kurban, ky halk tarafndan cemde toplu halde yenir. Bu
kynde yapm olduum bir derleme almasnda kaynak kii
kurbann dier bir ad da "z k u r b a n " olup, kardelikten
Abdullah BALCI, adak kurbann yle tarif ediyordu:
ayrlnmamas, iki kiinin zlerini birletirmesi anlamna gelir.
kurban niyete baldr, ne adarsan onu verirsin, bir elma bile

107
"Adak
kurban olabilir. Daha ok adak kurban olarak Cebrail ad verilen
kurallara uygun kurban kesme konumuna getirdii ve herhangi
bir horoz kesilir. " Adak kurban olarak kesilen horoz ve tavuklara
bir farklln bulunmad gzlemlenmektedir.
Cebrail denilmesine ilikin sylenceyi 29.02.1996 tarihinde Aydn
Bunun dnda, Anadolu Alevi - Bektailermce 6 Mays
ili Bozdoan ilesi Alamut kynde yapm olduum bir derleme
Hdrellez'de mezarlklara gidilerek kurbanlar kesilmektedir k
almasnda kaynak kii Mehmet BURUK yle anlatyordu;
bu, Trk kltrndeki atalar kltnn gnmze bir gelenek olarak
"Cebrail, seksen bin yl konacak bir yer bulamadan utuktan sonra
yansmasndan baka bir ey deildir. 21 Mart'ta kesilen Nevruz
kubbede bir nurdan kandile konar. Konunca

kpkler oluur. Bu kpkler Hakk'n
yumurtalardan
bugnk
terler ve
terinden
kurban ise, bu gnn Hz. Ali'nin doum gn olarak kabul
emri ile yumurta
olur, bu
edilmesinden kaynaklanyor grnmekle birlikte bu tarihin
nesli oluur. Onun
yzyllardan beri doann canland, kn sona erip baharn
tavuk ve horozlarn
iin tavuk ve horozlara Cebrail denir. Horozlarn sabah

tmesinin
sebebi,
duymalardr.
Cebrail'in
ve artaki
namaznda
balad gn olarak kabul edilip kutland dnldnde,
sesini
kesilen kurbann bahara ermenin mutluluundan olabilecei akla
meleklerin
gelen bir dier husustur.
"
Anadolu Alevilii'nde adak kurban olarak ko, koyun ve

bykba hayvanlar da kesilmesine ramen yaygn olarak Cebrail
kesilmektedir. Adak kurbanlar da i olarak datlmaz, piirilip
Kurban olarak kesilecek hayvann herhangi bir fiziksel

eksikliinin olmamas gerekir.
eri kurbanlarnda, kesilecek kurbann boynuzlarna
elmalar taklp, aln ve kuyruk stlerine boyalar srlerek sslenir.
toplu halde yenilmesine zen gsterilir.
Tlanacak kurbanlar, cem meydanna getirilip su ve tuz
islam inancyla badamayan yatr ve ziyaret yerlerinden

istekte bulunarak adak kurban kesme, Anadolu Alevi - Bektai
kltrnde yaygn bir uygulama olarak varln korumakta ve
eski Trk k l t r n d e k i a t a l a r k l t n n i z l e r i n i
tayor
grnmektedir.
verildikten sonra serbest braklarak bir iaret vermesi beklenir

(iemesi, melemesi vb.). Bu iareti verdikten sonra kurbana abdest
aldrlr. Sa el slatlarak hayvann sa baca dizinden aa
svazlanr. Arka ayaklar da ykandktan sonra kuyruu kaldrlarak
altma su serpilir. Dedenin nne getirilerek sa n aya gznn
Anadolu Alevi - Bektalerince Kurban Bayram'nda da,
ya da kulann stne konan kurban -k bu hareket Hz. smail'in
yaygn o l a m a m a k l a birlikte, kurban kesilmektedir. K u r b a n
kesilecei zaman gzlerinin balanmasn canlandrmak iin
Bayram'nda kesilen kurban, kylerde yine kesilen evlere gidilerek
yaplr- dede tarafndan dualamr; Kurban Halil, Ferman- Celil,
toplu
de
t- Cebrail, itaat- smail kurbanlarmz dergah izzetinde kabul
gnderilmektedir. datlmamaktadr. Gelenekten kopuk kent
eyle, lokmaya sevap yazla, kazalar, afetleri, belalar defetmi
yaam ierisinde ise kltrel etkileimin, Alevi - Bektailer slami
ola. Nur-u Nebi, keremi Ali, glbenk-i Evliya, Hnkar Hac
61
halde
yenilmekte,
piirilen
107
kurban
evlere
63
Bckta- Veli ... gerek erenlerin demine Hu, dedikten sonra ya
Allah, ya Muhammed ya Al pirimiz, stadmz Hnkar Hac

Bekta- Veli, gnl birlii ile diyelim bir Allah, der. Cemde
bulunanlar secdeye varrlar. (Dualar farkl ekillerde olabilir, bu
dede ya da babann o konudaki bilgi birikimine baldr. Standart
bir dua rnei yoktur.) Daha sonra "zakir" tarafndan kurban
107
yzlen kurban, kemiklerini k r m a m a y a zen gsterilerek

paralanr ve piirilir. Kurbann cierlerinden hazrlanan lokma,
cemde bulunan canlar tarafndan yenir ki bu, bir kurbann
cierlerini paylaan canlarn birlik olmalarn birbirine candan
balanmalarn ifade eder.
Musahip ceminde kesilen kurbann yrei, musahipler
"dvaz" okunur. Okunan duvaz rneklerinden Pir Sultan'a ait

bir drtlk yledir;
tarafndan yenir.
Piirilmeden nce kurban etinden herhangi bir para
Abdal Pir Sultan'm er Hak'sn er Hak

Mnkir kullarndan raksn rak
Kurdun ii namert lokmas yemek
Hak iin adanan kurbana neyler
Dualanan kurban, on iki hizmet sahibinden biri olan

"kurbanc" tarafndan dar gtrlerek tlanr. Kurbanc hizmeti,
olu smail'i Allah'a kurban etmek isteyen Hz. brahim'den
kalmtr kans geleneksel Alevi - Bektai kltrnde yaygn
olmakla birlikte, eski Trk kltrnde de kesilen kurbanlarn
"kazanc" ad verilen iki kii tarafndan hazrland, gz nne
alnmas gereken bir dier husustur. Kurbanc hizmeti, bir erkek
tarafndan yrtlmekle birlikte kadn ve erkek yardmclar da
bulunmaktadr. Kadn yardmclar, etlerin paralanmas ve
piirilmesi aamasnda grev almaktadrlar. Kann rasgele
akmasn engellemek iin nceden hazrlanan kuyunun (tercman
kuyusu) bana getirilen kurbann bir aya serbest braklp dier
aya balanr ve ba kbleye evrilerek kesilir. Kurbann
kesilirken incitilmemes iin zel bir gayret sarfedilir. Derisi
alnamayaca gibi, dede izin vermeden yemeye balamak da

mmkn olamamaktadr. Dede, "destur ah" deyip bir lokma
aldktan sonra yemeye balanmaktadr. Datm yaplrken elden
geldii kadar eit davranlmas da uyulmas gereken bir dier
husustur. Ceme katlamayacak durumda olan hasta ve yal
kiilerin evlerine kurban eti gnderilerek onlarn da nasip almalar
salanr.
Kurbann en son lokmas krklar akna yendikten sonra
sofra balanr ve dede hayr duas okur:
"Bismi ah, Allah Allah.
ziyade ola. Er Hak bereketin
Elhamdlillah,
nimeti
devlet
vere. Bu gitti yenisi gele.
Nimeti
Celil, bereketi Halil ola. Artsn eksilmesin, tasn dklmesin.
Bir
nimeti nur ola... gerein demine Hu... " der ve cem "birle"nir.
Eti yenen kurbann kemiklerinin eksiksiz olarak toplanp
tercman kuyusuna g m l m e s i gerekir. Kemikler gemite
kurbann derisine sarlarak gmlrken gnmzde bu uygulama
derinin ziyan olduu gerekesi ile ortadan kalkmtr. Bu
uygulamaya kaynaklk ettii sylenilen bir sylenceyi 11.12.1992
tarihinde Krkkale ili Keskin ilesi Haydar Sultan kynden
kaynak kii Mustafa BABR yle anlatyordu;
"Hoca Ahmet
Yesevi 99 tane talebe okuturdu,
bunlarn
kalfalar Viran, Nesimi, Baba Mansur ve Nasrettin Hoca idi. Hoca

Ahmet
Yesevi 'nin bir kara kuzusu vard. Hoca bu kuzuyu
yer, sonra kemiklerine
keser
zarar vermeden birletirir, deriyi
stne
rter, dua eder ve kuzu kalkar gider yaylrd. Kalfa balar
hereyi
renir
bilirlerdi.
rencilerini
Hoca Ahmet
Yesevi bir geziye
giderken
bu drt kalfaya brakt ve okula bakmalarn
Birgiin drt kalfa, nasl olsa Hoca 'nn okuduu duay
istedi.
rendik,
Anadolu Alevilii'ndeki kurban kemiklerinin toplu halde

bir kuyuya g m l m e s i u y g u l a m a s her ne kadar byle bir
sylenceye dayandrlrsa da, bunu eski Trk kltrndeki kurban
kemiklerinin kurban iskelesi denilen aalar zerine konup tanrya
sunulmu olarak orda kalmas, eksik kemik olmasnn byk bir
felaket olarak deerlendirilmesi inancna balamann daha tutarl
bir gr olaca inancndaym.
dediler.
Anadolu Alevilii'ndeki yaygn bir inana gre de bu
Kuzuyu kesip yediler, ancak bir kemii eksik kald iin kuzu
dnyada Hak iin kesilen kurbanlar, huzir-i maherde Burak olup
topal oldu. Hoca dndnde
kesenlerini Srat kprsnden geireceklerdir. Kemiklerin toplu
canmz da et istiyor, kuzuyu kesip yiyelim, sonra diriltiriz
sordu. Kuzuyu
kuzunun topal olduunu grd ve
Virani 'nin kestiini rendiinde
"sen yedi defa
olarak bir yere gmlmesinde bu inancn da etkisinin olabilecei

dikkati eken bir baka husustur.
Hak akna kesil ve viraneye dol" diye intizar etti. Bir
virane
talk yere atld iin ad Virani kald. Baba Mansur'un
kuzuyu
Anadolu Alevi - Bektai kltrndeki olgular bir tek
Nesimi'nin
kaynaa balayarak aklamak ya da tarif etmek olduka gtr.
astn
rendiinde,
kuzuyu yzdn
"sen de Hak akna asl",
rendiinde
"sen de Hak iin yzl"
dedi.
Orta Asya'dan Anadolu'ya gelirken gerek ilk, gerek son mekanda,
"ben
gerekse g yollan zerinde karlalan deiik inan ve kltrler,
glsnler"
Anadolu Alevilii dediimiz kavram yaratmtr ki bu kavram ne
Nasrettin Hoca 'ya sordu "sen ne yaptn? ", Nasrettin Hoca;

de gldm " dediinde ona "sana da kyamete kadar
dedi. Bunlar intizar Hoca 'dan aldklar iin bu sylenenler
oldu.
Orta Asya a m a n i z m ' i ne de A n a d o l u ' d a ekillenmi olan
gmlr,
Mslman'lkla tek bana badamaz. Her ikisinden de alm
byle bir kuyunun stnde bilinmeden dahi ev yaplsa o ev dzen
olduu eyler olmakla birlikte bunlarn dnda B u d i z m ' d e n
Bundan dolay kurbann kemikleri toplu halde bir kuyuya

tutmaz. "
Brahmanizm'e, Zerdtlk'ten Anadolu'da yerleik eski kltrlere
Tahtaclarda yaygn olan bir uygulamaya gre kurbann

ban ancak drt kapy tekmil eden (musahip, ana, peine,
dein birok inan ve kltr esi Anadolu'ya zg farkl bir

yorum olarak karmza kmaktadr.
lda) yiyebilir. Bunu kimse yapamad iin kurbann ba
Konumuz olan kurbanda ise tad kk orandaki slami
tercman kuyusuna atlmaktadr. Ayn ekilde kurbann yreini
unsurlardan ok, eski Trk kltrndeki kurbanla ilgili pratiklerin
bir ehl-i sadk yani dnyada hi yalan sylememi birinin yemesi

gerekir k byle bir insan da bulunmadndan yrek de tercman
kuyusuna atlr.
ve inanlarn yaatld grlmekte, her ne kadar bunlara slami

bir klf uydurulmaya allsa da altnda yatan z, her zaman
kendini hissettirmektedir.
65
107
>c.
VAR ARLANILAN KAYNAKLAR
ANADOLU ALEVLNDE K
I - B A E R . D o Dr. Z e k i ; t i m a i A d e t l e r i m i z - n a n l a r m z v e E r z u r u m l i n d e k i Z i y a r e t Y e r l e r i m i z .
(Bade, Dem, Dolu, Mey)
A n k a r a 1972. 16 s.
2- B E N E K AY. Y a h y a ; Y a a y a n A l e v i l i k . s t a n b u l 1967. 173 s.
3 - B R D O A N . N e j a t ; A n a d o l u A l e v i l i i n d e Yol A y r m , s t a n b u l 1 9 9 5 , 105 s.
Ali'yi seven Ali'ye uyan anlamndan hareketle ortaya kt
4 - B O Z K l ' R T , Fuat ( H a z r l a y a n ) ; B u y r u k , A n k a r a 1 9 8 2 , 6 6 . 6 7 , 7 3 s.
5 - E R Z . P r o f . Dr. M e h m e t ; T r k i y e ' d e A l e v i l i k v e B e k t a i l i k , A n k a r a 1 9 9 0 , 2 9 6 . 3 0 2 s.
6- H A N E R L O L U , Orhan; nan Szl.
7 - N A N . A b d u l k a d i r ; T a r i h t e v e B u g n a m a n i z m , A n k a r a 1986, 1 0 0 , 101, 104 s.
sylenen Alevilik, zaman ierisinde bu tanmdan farkl bir izgide

Anadolu'ya zg bir yorum kazanmtr ki biz buna Anadolu
8 - N O Y A N . B e d r i : B e k t a i v e A l e v i l i k N e d i r , A n k a r a 1 9 8 7 , 3 3 0 , 3 3 1 s.
Alevilii diyoruz. Anadolu Alevilii her ne kadar (Alevi, Bektai,
9 - O Y T A N . M . T e v f k ; B e k t a i l i i n y z , s t a n b u l ( t y ) 161 s
10- Z T E L L , C a h i t ; Pir S u l t a n A b d a l Y a a m B t n iirleri, s t a n b u l 1 9 8 5 , 3 1 8 s.
I I - R A D I . O F F , W, ( e v : P r o f . Dr. A h m e t T E M R ) ; S i b i r y a ' d a n S e m e l e r . A n k a r a 1 9 8 6 . 2 4 5 , 2 4 6 . 2 4 9 s
12- T A N Y U . D r H i k m e t ; A n k a r a e v r e s i n d e A d a k ve A d a k Yerleri, A n k a r a 1 9 6 7 , 3 1 0 s.
Kzlba, Tahtac, epni) vb. isimler altnda farkl kollara ayrlyor

ve bulunduklar corafyalarda farkl gelenek ve grenekleri
13- Y E T K N . e t i n ; T r k H a l k H a r e k e t l e r i v e D e v r i m l e r i . s t a n b u l ( t y ) .
14- Z T R K . P r o f Dr Y a a r N u r i ( e v i r e n ) : K u r ' a n - K e r i m M e a l i . s t a n b u l 1993.
yaatyor olsalar da, inan zelliklenin koruyan gruplarda pek ok
15- Y I L M A Z , A b d r r a h m a n ; T a h t a c l a r d a G e l e n e k l e r , A n k a r a 1 9 4 8 , 6 8 s.
ortak noktann yaatldn grrz.

Anadolu Alevilii kendine zg geliim izgisiyle hibir
z a m a n genel a n l a m d a k i Alevilik tanmyla s n r l a n m a m ,
bnyesinde yaplan birtakm pratik ve uygulamalarla slam dairesi

dnda deerlendirilmitir. Bu deerlendirmede en belirleyici
BANTLAR
etkenlerden biri de Anadolu Alevisinin bade, dem, dolu, mey vb.

adlarla ifade ettii iki geleneidir.
HAGEM
Bant No
le
Ky
K a y n a k Kii
B. 92.0453
Krkkale
Keskin
Haydarsultan
Mustafa BABR
B. 94.0261
orum
Osmanck
ampnar
Davut BAYRAI.
bilmesine, Allah ve Muhammed'e, olan inancna ramen, Anadolu
B. 94.0247
orum
Escnay
Veli GRLEK
Alevisin K u r ' a n ' n bu konudaki kesin hkmne uymaktan
B. 95.0160
Amasya
Gyncck
arkl
Mehmet KILI
alkoyan nedir?
B. 95.0164
Amasya
Merzifon
Kayadz
Hseyin CEYLAN
Amasya
Hamam z
Ycmien
Abdullah BALCI
Amasya
G. Hacky
Sarayz
Haydar ALT UN
Bozdoan
Alamut
Mehmet BURUK
kabul etmeden nce iinde bulunduklar inan ve kltr dairesi,
Ylmazky
Hseyin KORT
s l a m i y e t ' i kabullenmeleri ile birlikte birden bire ortadan
95.0170-71
B. 95.0174
B.
96.0027-28
Aydn
B.
96.0030-31
Aydn
Kendini gerek Mslman saymasna, Kur'an' kutsal kitap
Anadolu Alevilii bir inan olma zelliinin yansra ayn

zamanda bir kltr ve yaama biimidir. Tiirkler'in slamiyet'i
kalkmam; bir ksm iine girdikleri yeni inancn kurallarna

uyarken, bir ksm yzyllardr yaad inan ve kltre yeni din
67
107
evresinde uygun birer klf bulup, yeni dine ait gstererek eski
aramza Peygamber smaz diyerek ieri almazlar. Peygamber geri
inan, gelenek ve greneklerini yaatmlardr. Bunlar Anadolu
dnp giderken Hak'dan bir nida gelir, git o kapy tekrar al.
Alevileridr.
Peygamber dner kapy tekrar alar, ienden ayn soru sorulur
Trkler'de Anadolu'ya gelmeden nce de var olan iki
ve ayn cevap verilir, kap yine almaz. Peygamber dnp giderken
gelenei, geldikleri yeni iklimde yani Anadolu'da kendine kolayca
Hak'dan yine bir nida gelir; benliini at git o meclise dahil ol.
yer bulmutur. Anadolu'nun tarmsal retime dayal ekonomisinde,
Peygamber geri dner, kapy alar, ieridekler yine kim olduunu
zm retiminin bolluu ve A n a d o l u ' d a yaayan yerleik
sorarlar, Peygamber bu defa, bir fukaraym diye cevap verince
kltrlerde de ikinin her ada varl gznne alndnda,
kap alr. Peygamber ieri girdiinde 39 kii olduklarn grr.
zmn arap ya da dier ikiler biiminde, eski kltrn yaatma

abas iindeki halkn yaamnda yer almasnn gayet doal bir
sonu olduu grlr.
Siz kimsiniz diye sorar. Bize krklar derler eklinde cevap alr.
Krkncnz nerde diye sorar Darya yiyecek toplamaya gitti diye
cevap verirler. Peygamber, sizlerin Krklar olduu nereden malum
slamiyet'in kesin olarak yasaklad ve haram sayd

ikinin, Kur'an'n (Maide 90) "Ey iman edenler, uyuturucu
arap, kumar, taplmak iin dikilen talar fal oklar eytan ii birer
pisliktir, bunlardan uzak durun ki kurtulua eresiniz. " eklindeki
kesin hkmne ramen, Anadolu Alevi - Bektai topluluklarnca
iilmeye devam edildiini, hatta baz blgelerde Alevi inancnn
ibadet biimi olan cemlere kadar girdiini gryoruz.
Yasaklar nereden gelirse gelsin, iki gelenei, Anadolu
Alevi kltrnde kendine srekli olarak yer bulmu ve varln
korumutur. Anadolu Aleviliindek birok inan ve gelenee
temel oluturan "Krklar Cemi" bu konuyu belirlemek asndan
der. Bizler Krklar'z, birimiz neyse cmlemizde yledir derler.

Peygamber bunu ispat etmelerini ister, Hz. Ali kolunu uzatr ve
bir neter vururlar 39'unun kolundan da kan damlar, bir damla
kan da dardan ieri gelir. Bu yiyecek toplamaya giden Salman-
Farisi'nin kandr. Daha sonra elinde bir zm tanesiyle Salman-
Farisi gelir. Krklar, Peygamber'den bu zm tanesini krka pay
etmesini isterler. Peygamber bir zm tanesini nasl krka pay
edeyim diye dnceye dalar. Bunun zerine Hak'dan Cebrail'e
emrolunur, cennetten, nurdan bir tabak al Muhammcd'e ver, zm
ezip erbet eylesin ve krka pay etsin. Peygamber, zm cennetten
gelen nurdan tabakta parmayla ezerek erbet yapar. Krklar bu
da nemlidir.
nanca gre krklar, kutsallklarna inanlan, aralarnda Hz.
Ali, Fatma ve Salman- Farisi'nin bulunduu bilinen 40 kiidir.
erbetten ier mest olurlar ve kalkp semaha dururlar.

Anadolu Alevileri, ibadet biimleri olan C c m ' l e r d e
Hz. M u h a m m e d miratan dnerken bir evde toplant
geleneksel usullerle itikleri ikinin, Krklar Meclisi'ndeki zm
olduunu grr, kapy alar ieri girmek ister, ieridekler kim
suyunu temsil ettiine inanrlar. Alevi - Bektai edebiyatnda
olduunu sorarlar, Peygamber olduunu syler. erdekiler bizim
sklkla ilenen bu konuya ilikin k drtlk yledir:
68
69
Paym gelir erenlerin payndan

Muhammed neslinden Ali soyundan
Krklarn itii engr suyundan
Bir sen i sevdiim bir de bana ver.
Cennetin kapsn Krklar atlar

Tohumunu yeryzne satlar
2- Zevke gelip imek: Zengin isen m e y h a n e y e gidip

imektir.
3- Mey olarak imek: kinin asl budur. Cemlerde iilen
bu ikide, kalp krlmaz, huzur bozulmaz. Bu iki Krklar
Meclisi'de Pcygamber'in ezdii zm suyu niyetine
iilir. Kaynak kii bu aklamalarla birlikte eskiden
Bir zm engr deyip itiler
c e m l e r d e iki i i l d i i n i a n c a k bu
Size mescit bize meyhane dt.
kaldrdklarn sylyordu.
uygulamay
o r u r f u n A l a c a i l e s i n e bal E s k i y a p a r k y n d e
Anadolu Alevilerinin ibadet biimi olan cemlerde ikinin,
12.9.1994 tarihinde yapm olduum bir derleme almasnda,
sunulmas ve iilmesi belli kurallar ierisinde gerekleir. kileri
kaynak kii Halil TADEMR (dede), hereyin fazlasnn hatta
datmakla ykml olan, -ki bu ikiler kimi yerlerde su veya
fazla yenen yemein dahi haram olduunu, onun iin kararnca
erbet kimi yerlerde de alkoll ikidir-, Saki / Saka gibi adlar
iip Ehl-i Beyt muhabbeti yaparsan o ikinin helal, eer fazla iip
verilen hizmet sahibinin bulunmas, iki datma iinin rasgele

yaplamayacan da gsterir. Dede tarafndan dualanan iki,
kadehe konduktan sonra sa elin avu ii ile alnp, sol el gse
konularak sunulur, ayn ekilde alnr ve geri verilir. Bazen iki
sarho olursan o ikinin de haram olacan sylyordu.

26.11.1989 tarihinde Sivas ili Divrii ilesi ile merkezinde
Kevendiiz kynden kaynak kii Hseyin A H N ' l e (dede)
elle tutularak sunulduu da grlr. Kadehin bu ekilde sunulmas
yapm olduum derleme almasnda, cemlerde iki iilmediini,
iindeki ikiyi ve ien kiinin ne kadar itiini gizlemeye ynelik
ikinin cemden bamsz bir blmde iildiini, haram olmadn,
bir eylem gibi grlmektedir. Cemlerde iilen iki semboliktir,
daha birletirici ve kaynatrc olduunu, ho sohbet yarattn
sarho edecek kadar iilmez, sarho edecek kadar iilen iki
syleyerek; "Bize gre iki haran deildir, iinkii her ey
haramdr, sarholuk maddi deil manevi sarholuk olmaldr.
iindir. Alevilik de diyor ki herey ehline helaldir. " eklinde konuyu
Krkkale ili Hasandede ilesinde 15.12.1992 tarihinde

yapm olduum derleme almasnda kaynak kii Mehmet Ali
KULDEDEOGLU (dede) iki imenin tiirl olabileceini
sylyor ve yle bir snflandrma yapyordu:
1- Aka gelip imek: Cann istediinde bir dostunla rmak
kenarna gidip imektir.
70
insanlar
yorumluyordu.
orum ili Mecitz ilesi Hisarkavak kynde 6.9.1994
tarihinde yapm olduum bir derleme almasnda, kyller
kyn dnda Ezen Dede adnda adak kurbanlar kesilen bir
trbeleri olduunu sylediler. Grnt almak iin trbeye
71
ktmzda, yakn evre Alevi kylerden gelen bir grubun kurban
I.,da doal bir ikram gzyle baklmasndan kaynaklanyordu.
eti ile rak itiklerini grdm.
Konuyla ilgili Sivas - Divrii'de yapm olduum bir derlemeyi
Alevi - Bektai iirinde, konuyla ilgili birok deyiler yer

almaktadr. 17. yzyl Bektai airlerinden Kul Nesimi'nin konuya
ilikin iki beyiti yledir:
mklclnek istiyorum:
Dedeler
Alevilerin
dinsel
liderleridirler.
I Uvrii 'i bir kyne o kyn dedeliini yrten
Bir
gn
iki dede
gelir
G a h giderim m e d r e s e y e ders okurum Hak iin
Kovun giriinde dul bir kadnn evi vardr. Kadn dedeleri
grnce
G a h giderim m e y h a n e y e d e m ekerim kime ne.
yidj) atlarnn yularn tutar ve kendisine misafir olmalarn
ister,
k,idin dul olduu iin kabul etmek istemezler. Kadn dedem
altnza
Kelp rakip haram diyormu arabn bir katresin
<, lti' dek sereyim der. kabul etmezler Kadn dedem iki
tavuum
S a k i doldur ben ierim gnah benim kime ne.
vur birini keseyim der yine kabul etmezler. Kadn en son, bir de
Son dnemlerde Anadolu Aleviliinde iki geleneinin
hivk rakm var dedem onu da aaym iin deyince
dedelerden
ibadet biimleri olan cemler dnda y a a t l m a y a alld
hr dierine dner ve gel de u kadna kurban olma dede, der ve
grlyor. Yaptm aratrmalarda birok kyde eskiden cemlerde
p misafir olurlar. "
iki iildiini ancak gnmzde bu uygulamann kaldrldn
Anadolu Aleviliinde iki gelenei balangtaki inanca
duydum. Bu deiim, slamiyet'in bu konudaki yasaklamas, evre
dayal niteliinden zaman ierisinde uzaklaarak kltrel bir boyut
basks ve evreye uyma dncesinin bir sonucu gibi grnmekle
k/am, yzyllar boyu varln koruyarak gnmze kadar
beraber, yaanan deiim sadece ikiyi cemler dna muhabbetlere
ulamtr.
ve gnlk yaama tama eklinde olmutur. Yoksa ikiye haram
Anadolu Alevi ve Bektaileri gzel olan hereye bade gz
gzyle bakmak gibi bir deiim sz konusu deildir. Herey
ile bakmlar hatta ok sevdikleri Hz. Ali'yi bile kadehe, ieye
ehline helaldir dncesi varln srdrmektedir.
ben/etmilerdir. Tabi bu, kuru bir kadeh - ie benzetmesinden
k i n i n t r e n l e r d e n t m d e n e k i l d i i n i s y l e m e k de
m m k n deildir. Her yrede farkl uygulamalar yaplmakla
,.>k mecazi anlamda, manevi bir benzetmedir. Gerek sarho eden

Ali'nin akdr.
beraber, kimi yrelerde cemde, kimi yrelerde cemin bitiminden

sonra Balm Sultan Muhabbeti adn verdikleri ayr bir blm
Ali'dir kadehim Ali'dir iem
halinde iki iilmektedir.
Ali'm sahralarda morlu m e n e k e m
Gnlk yaamda haram dncesiyle ikiden kanlmas

sz konusu deildir. Alevi kylerinde yapm olduum derleme
almalarnn birounda rak ikram edildi, bu da rakya yemek
73
107
Ali dolu yedi iklim drt kem

Tadna d o y u l m a z balmdr Ali'm.
(Virani)
YARARLANLAN KAYNAKLAR
ANADOLU ALEVLNDE S E M A H
1- A T A L A Y , B e s i m : B e k t a i l i k , E m r a h M a t b a a s , stanbul 1340, s. 12
2 - B E N D E R , C e m d : K r t U y g a r l n d a Alevilik, K a y n a k Y a y n l a n , s t a n b u l 1991, s. 2 1 4
3 - B E N E K A Y . Y a h y a ; Y a a y a n A l e v i l i k ( K z l b a l a r A r a s n d a R p o r t a j ) , Varlk Y a y n l a n , stanbul
1967, s . 126, 128, 129.
Arapa sema, sima kelimesinin Anadolu azlarnda ald
4- B O Z K U R T , Prof. Dr. M e h m e t Fuat: Alevilik, 2 7 . 1 . 1 9 9 0 S a b a h G a z e t e s i
ekillerden birisi olan semah, Anadolu'nun eitli yrelerinde
5 - E R Z , Prof. Dr. M e h m e t ; T r k i y e ' d e Alevilik v e Bektailik, K l t r B a k a n l Y a y n l a n : 1235,
samah, semah, zamah, sema biimlerinde de sylenmektedir.
A n k a r a 1990, s. 9 7
6 - E Y B O L U , s m e t Zeki: e y h Bedrettin v e Varidat, D e r Y a y n l a n , K l t r M a t b a a s , stanbul 1980,
s. 5 7
Anadolu Alevilerinin dinsel trenleri olan cemlerdek on

iki hizmetten biri olan semah, inanca gre ilk olarak Krklar Cemi
7 - O Y T A N , T e v f k : B e k t a i l i i n y z , 1. Cilt, M a a r i f M a t b a a s , stanbul (ty) s. 101

8 - Z T R K , P r o f . Dr. Yaar N u r i : K u r ' a n - K e r i m M e a l i ( T r k e e v i r i ) , Yeni B o y u t , stanbul 1993.
9 - Z T E L L , C a h i t : K u l N e s i m i , A n k a r a 1969.
ad verilen ve gnn birinde dnyay dzelteceklerine inanlan,

aralarnda Hz. Muhammed ile birlikte Hz. Ali ve Hz. Fatma'nn
10- T E M R E N , B e l k s : B e k t a i l i i n Eitsel v e Kltrel B o y u t u , K l t r B a k a n l Y a y n l a n 1678,

Milli K t p h a n e B a s m e v i , A n k a r a 1994, s. 136
da bulunduu krk kiinin gizli toplantsnda yaplmtr. Semaha

bu olayn kaynaklk etmi olduu gr yannda bir kltr ve
y a a m a b i i m i olarak t a n m l a n a n A n a d o l u A l e v i l i i n i n ,
bnyesinde barndrd her deerin belli bir birikimin sonucu
olduu da gz nnde bulundurulmaldr. Tarihsel srete, dinsel
trenlerde yaplan raks, amanizm'den Anadolu Aleviliine
uzayan izgide varln korumutur.
Semahn kaynan, kendi kltrmzn derinliklerinde
aramann daha tutarl ve salam teoriler retmemizi salayaca
inancndaym.
Topluluklar
halinde
Anadolu'ya
gelen
Trkler,
a l k a n l k l a r n ve k l t r l e r i n i de b i r l i k t e g e t i r m i l e r d i r .
Mslmanln oru, namaz, hac gibi farizelerini ibadet olarak
kabullenmeyen
-bugn Anadolu Alevisi olarak adlandrdmz-
Trkler'in bir blm, ibadetlerinde teden beri sregelen raks

alkanlklarn, iine girdikleri yeni din erevesinde slami bir
klfa bryerek srdrmeye devam etmilerdir.
Anadolu'nun her yresinde o yreye zg semahlar vardr.
Semahlarn ekillenmesinde, yrelerin mzik karakterleri ve ritm
74
75
zelliklerinin byk etkisi grlr. Semahlarn yzyllardr yazya
sa omzuna niyaz eder. Kadnn erkein ayana niyaz ettii yreler
geirilmeden nesilden nesile aktarlarak gnmze kadar gelmeleri
de vardr. Omuz omuza ve cemal cemale niyazlama da yaplr.
ve gnmzde de bu zelliklerini byk lde korumalar,
Zakirler tarafndan okunan nefes, deyi ve dvazlardan
semahlarda ezgi ve sz btnlnn korunmasn gletirmekte
sonra dede, semah duasn okur; "Bismi ah Allah Allah, ler,
ve farkl e k i l l e r d e y o r u m l a n m a l a r n a n e d e n o l m a k t a d r .
Beler, Yediler, Krklar akna, Allah, Muhammed,
Anadolu'nun baz blgelerinde yaplan semahlardan birka tanesi
Hac Bekta
unlardr: Krklar, Krat, Turnalar, Gnller, Demgeld, Ali Yar,
demine
birlikte semahlarn yaplnda uyulmas gereken temel kurallar,
semahmz
Hnkar
vardr. Gerek
erenler
h..."
Bundan sonra semah yapacak olanlar niyazlarlar. Zakirin
Hub Yar, Al Nur, ark Nur, Garipler vb.

Yrelere gre uygulamalarda kk farkllklar olmakla
Veli huzurunda
Ali,
a l d " c u " h a v a s n d a n s o n r a -ki b u n u n k u r a l kez

alnmasdr- semah yaplmaya balanr.
Semahlarda gerek arlama, gerekse yeldirme blmlerinde
ortaklk gsterir.
Semahlarn byk bir ounluu kadn erkek kark yaplr.
Samaha kalkacaklarn birbirleri ile evli olmak zorunluluklar
semahlar kesinlikle dedeye arkalarn dnmezler, dedenin nne

gelen her semah ba eip, el gs edip geer.
Semah drtlkleri okunurken msralarn ortasna "eyvallah
yoktur. Baz blgelerde yalnz kadnlarn ya da yalnz erkeklerin

yapt semahlara da rastlanmakla birlikte yaygn olan kadn erkek
ahm, a ahm" gibi szler ilave edilir. Bu szler sylenite ya da

ezgide bir farkllamaya yol amaz.
birlikte yaplanlardr ki ieri semahlarnda evli ve musahipli

iftlerin semah yapmas kesin bir kuraldr.
Semahlarda semah yapanlarn says konusunda ounlukla
bir snrlama yoktur. Daha ok ieri semahlarnda say konusunda
snrlama yaplr.
Semahlarn son drtlnde sz sahibinin ad getiinde,

cemde bulunanlarca sa el dudaa dedirilmek suretiyle niyaz
edilir.
Semah bittiinde semahlar olduklar yerde, sa ayak ba
parma sol ayak baparma zerine, sa el sol el zerine gelecek
S e m a h , s e m a h l a r birbirini t u t m a d a n ve b i r b i r i n e
ekilde gs stnde balanr. Vcut hafife ne doru eilir.
dokunmadan, daire eklinde dizilerek ya da karlkl durarak
Oturanlar da ayn ekilde secde durumuna gelirler. Bu harekete
yaparlar.
"dara durma" denir. Bu arada dede "Allah Allah, Nuru Nebi
Semaha duru, kadn ve erkein selamlamasyla balar.
Keremi Pirimiz stadmz Hnkar Hac Bekta Veli, On k mam,
Semaha davet, yrelere gre farkllk gsterir. Km yrelerde
On drt Masum Pak, On yedi Kemerbest, Doksan bin Horosan
kadn erkein elinin iini per, kimi yrelerde ise kadn erkein
Eri, nazarlar zerimizde hazr ve nazr ola, mnkrler, mnafklar
77
107
berbat ola, geceler hayrola, semahlar kabul ola, hayrlar fethola,

erler defola, Hnkar Hac Bekta devranna h..." diyerek semahn
biti duasn yapar. Herkes dorulur, niyazlamaya geilir. Niyaz,
tarafndan yaplan semahlardr. Alevi olmayanlarn nnde ve

cemler dnda yaplmas ho karlanmaz. eri semahlarnn en
yaygn Krklar semahdr.
en bye eilmek ve secde etmektir. Tanrdan sonra en byk
eri semahlar drt blmden oluur;
insandr. Bu nedenle her insan dierinin kblesini oluturur. nsana
1 - Arlama
secde etmek tanrya secde etmek demektir.
2- Yrtme
3- Yeldirme (Pervane)
Allah bile gzellere aktr
4- Bitirme Duas: Yeldirmeden sonra ksa bir arlama
nanmazsan Kur'an'a bak azizim

Y z drt kitap bu ayete tanktr
Hak ademde insana bak azizim.
(Hatai)
yaplr. Zakir, burda elen dur, sallan dur gibi komutlarla bitirme
zamann belirler, daha sonra da dede dua okur.
2- Dar Semahlar (Avare Semahlar): Gen kuaklara
Semahlarda yaplan el hareketleri ve baz duru biimlerinin
semah kltrn benimsetmek ve semah yapmay retmek
sembolik anlamlar vardr. Bir el yukar bakarken dier elin topraa
amacyla On iki hizmet dnda yaplan semahlardr. Bu semahlarda
bakt duru biimi, Hak'tan almann halka verilmesini ifade eder.
da semah disiplininden ayrlmadan semah yapmak temel amatr.
ki elin birlikte ge ak olduu halde eller ters evrilerek topraa
Dar semahlar blml semahlardr. Bu semahlarda ieri
doru bakt hareketde de gizli olan anlam ayndr. Tahtac
semahlarnda bulunan yeldirme (pervane) blm yoktur. Bunun
semahnda olduu gibi, semah yapanlarn cemal cemale durduu
n e d e n i , ok hzl dnler y a p l m a s n d a n dolay y e l d i r m e
harekette ifade edilen dnce Hakk'n insanda olduu ve secdenin
blmnn belli bir ustalk ve yetenei gerektiriyor olmasdr.
insana yaplmas gerektii dncesidir. Alevi - Bektai syleyiine

gre Hak ben adem yani Allah insandadr, insan tanrsal z tar.
Dar semahlarnda blm unlardr:

1 - Arlama
Hacbekta semahndaki, semahmn kendi eline bakt harekette

de gizli olan anlam; kendi eline bakan insan aynada kendi yzn
grm dolaysyla Tanrsal gzellii grm olur dncesidir.
Semahlar iki gruba ayrlr:
1- eri Semahlar (Tarikat Semahlar): Bir ibadet havas
iinde c e m d e bulunan ikrar vermi, musahipli, evli iftler
78
2- Yrtme
3- Biti Duas
Semahlar konusundaki bu genel bilgilerden sonra imdi de
semahlarn halk tiyatrosu ve halk oyunu olarak deerlendirilmesine
ilikin grleri inceleyelim.
111
kr Elin, Anadolu Ky Orta Oyunlar (Ky Tiyatrosu)

adl kitabnda oyunlarn konu bakmndan tasnifini yaparken, ritel
oyunlar bal altnda Alevi - Bektai trenlerini de tasnif etmitir.
E l i n , A n a d o l u ky o r t a o y u n l a r n (ky t i y a t r o s u ) ;
kyllerin uzun k aylarnda ve zellikle dnlerde, bayramlarda
elenmek ve vakit geirmek iin dzenleyip oynadklar dram
karakterli temsiller olarak tanmlamaktadr.
ulamasnda ibadetin asli unsurlarndan biri olarak karmza

kmaktadrlar.
Dar semahlar dediimiz ve gen kuaklara semah
kltrn alamak amacyla cemler dnda da yaplabilen
semahlarda halkoyunlar zellikleri bulunmakla birlikte -k bu tek
bana halkoyunu olarak deerlendirilmesini mmkn klmaz- ieri
semahlar dediimiz ve yalnzca cemlerde ancak belli niteliklere
Yaplan bu tasnifte Anadolu Alevi - Bektailernin ibadet

biimleri olan cemler (mezhep merasimi), elenmeye ynelik dram
karakterli temsiller olarak deerlendirilmi, buna bal olarak
cemdeki on iki hizmetten biri olan semah da bu kategoride yer
almtr.
haiz (evli, musahpli, yola girmi) kiilerce yaplmas mmkn

olan semahlarn halkoyunu olarak deerlendirilmesi Anadolu
Alevi - Bektai dncesi asndan kabul grmeyen bir grtr.
Semah kltrnn yozlamaya balad gnmzde,
semahlarn znden uzaklatm, bir disiplin ve ciddiyet ierisinde
Oysa cemler, Anadolu Alevisinin ibadet biimidir ve

semahlarda bu ibadet ierisinde yer alan on iki hizmetten birini
olutururlar. Cemler ve semahlarn vakit geirmeye ynelik bir
g e r e k l e t i r i l m e s i g e r e k e n s e m a h l a r n , d n ve e l e n c e
ortamlarnda
oynanan
birer
halkoyunu
kimliine
brndrldn, semah kltrn yaatmaya ynelik, amatr
amac yoktur. Cemler Anadolu Aleviliinin zn oluturan yola
gruplarca yrtlen, dernek almalarnn ise yetersiz olup, iyi
girme (grg), musahip tutma, toplumsal yarglama, dkn
niyetli birer giriim olmaktan teye geemediini gryoruz.
kaldrma vb. gibi toplumsal ilevlerin de yerine getirildii ibadet
S e m a h l a r A n a d o l u Alevisinin yzyllar t e s i n d e n b u g n e
ortamlardr.
ulatrd bir kltr zenginliimizdir. Onu bugne nasl getirdiyse
S e m a h l a r konusunda y a p l a n bir dier s n f l a m a da
bundan sonra yaatacak olan da yine bu halktr. Anadolu'nun en
semahlarn halkoyunlar, danslar ierisinde tasnif edilmesidir.
cra kynde yaplan bir semahn zndeki gzellii hibir
Semahlardaki mzik ve mziin ritmine bal olarak yaplan vcut
profesyonel dernek ya da grubun yapt semahta bulmanz
hareketleri, semahlarn bu tasnif ierisinde yer almasna neden
mmkn deildir. nk semah klie hareketlerle grsel gzellik
olmutur. Ancak semahlar sadece mzik ve mzie bal vcut
yaratma abas deil, his ve duygularn hibir estetik kayg
hareketlerinden ibaret olmayp grnteki bu niteliklerinden ok
gzetmeksizin vcut hareketleri ile iten geldii biimiyle
farkl anlamlar ifade etmekte, insann tanrya ynelmesi ve
ifadesidir.
80
111
\ N AI >OIAJ ALEVLNDE ATE KLTNN ZLER
nsanolu ilkadan bugne, sebebini zemedii ya da

l'ii (ic inand eylere kudsiyet atfetmi ve onda var olduuna
IIIIIIKIIJM
gcn kaybolmamas ya da kendine zarar vermemesi iin
llakm inanlar oluturmu ve bu inanlara bal pratikler

l>< lirmitir. nsanlarca bulunduundan bugne, kendisine
I lsiyet a t f e d i l e n u n s u r l a r d a n birisi de atetir. Atei ilk
^ldnde ona kar bir sayg ve hayranlk duyduu kabul edilen
ilkel insan, daha sonra onu hayatnn eitli d n e m l e r i n d e
kullanmaya balam ve grd fayda karsnda ona duyduu
..Vi'. daha da artmtr. Bu sayg yzyllar iinden boyut
(l> i'ilrerek ama nemini hi kaybetmeden gnmze kadar
y-lclilmi ve gnmzde de yaama baarsn gsterebilmitir.
lka Yunan filozoflarndan Empedokles kkler adn
u'idi drt enin (toprak, su, hava, ate) en yksek ve gerek
v Ik 1ar olduunu ortaya koymutur.
an inanlarna zellikle Zerdt dinine gre kutsal saylan
od (ate) tanrsal bir nitelik tar. nsan varl ile z d e n
Imftlunlldr. Ate tanrs "Ahura Mazda" Zerdt dininin ba
sidir. Ahura Mazda evrenin yaratcsdr. yiliin, erdemin,
.-V)',i, saygnn kaynadr. Onun simgesi aydnlk saan
mu tu
G k y z n klandran, ktln kayna olan
l ti anl (Alnman) evrenden kovan, gnein yeryzndeki esi

airtir; atein bulunduu ocaktr. Ocak tanrsal bir nitelik
l dndan kutsaldr. Bu nedenle snmemesi, insann yaad
n e yanmas, evresini yaanlr klmas gerekir.
83
Z e r d t t a r a f n d a n s s t e n l e t i r i l e n ate k l t n n
Btn ok tanrl dinlerde zellikle Zerdtlk'te yer alan
Zerdtlkten nce de var olduu, ran - Hint kaynandan, ya da
gnein, ocan kutsall inanc, Anadolu Alevi - Bektai inan
Orta Asya ve Smerler'n gne kltnden beslendii grleri
sistemi ierisinde de kendine yer bulmutur.
(Nejat BRDOGAN) yannda, gne kltnn Zerdtlk'ten nce
Gnlk yaamda yaplan birtakm pratikler, ate ve ocaa
ortaya kan "Sabilik" dinine zg olduu ve Zerdtln geii
gsterilen sayg, ibadet biimi olan cemlerde, yrtlen on iki
salam olabileceine (Bak Z) ilikin farkl grler ileri
hizmetten biri olan "erac" vastasyla daha da bir anlam
srlmektedir.
kazanmaktadr.
Anadolu Aleviliinde etkileri grlen Zerdtlk, zellikle
Atein kutsall, ibadetin asli unsurlarndan biri olarak
tasavvuf dncesini etkilemi ve tasavvufta varln zn
Anadolu Alevi - Bektaisinin inan dnyasnda nemli bir yeri
oluturduuna inanlan drt ilkeden (toprak, su, yel, od = ate)
igal etmektedir.
biri olarak yer almtr. Tasavvuf dncesinin ise Anadolu Alevi

- Bektailii zerindeki etkisi bilinmektedir.
Anadolu'da snni halk arasnda da ate kltn yanstan

uygulamalar bulunmakla birlikte, Alevi - Bektailer arasnda,
Ate kltnn ran veya Hint etkisiyle amanizm'e ve
yaplan pratiklerin ve ibadet ierisinde yer alan ate klt
amanizm yoluyla srekliliini salayarak Anadolu Aleviliine
u n s u r l a r n n , k a y n a a daha yakn u y g u l a m a l a r o l d u u ve
dein uzanan bir izgiyi takip etmi olabilecei de gzard
kaynaktaki z daha fazla yanstt bir gerektir.
edilmemesi gereken bir husustur.

Atein bozkr hayatndaki nemi gznne alndnda eski
Trkler'de atein etrafnda bir takm inanlarn olutuu ve bu
inanlarn amanizm'de sistemlemi olabilecei dnlebilir.
Gktrk efsanesinde, atei ilk defa bularak T r k l e r ' e
reten efsanevi bir atadan szedilir.
S. Malov'un 1915 ylnda Aksu ehrinde grd trende
de baksnn bir avu saman mumun atei ile yakp hastann zerine
att ve beyaz tavuu etrafnda dolatrd anlatlmaktadr.
amann yapt her trende mutlaka ate bulundurmas ve
trenler srasnda yanan byke bir atein etrafnda yapt dans,
atein amanst inan ierisinde sistemlemi bir biimde varln
koruduunu gsteren deliller olarak karmza kyor.
85
Atee gsterilen saygnn bir sonucu olsa gerek Anadolu

Alevi-Bektaileri era yakma yerine "era uyandrma, delil
uyandrma" gibi terimleri kullanmaktadrlar.
nan asndan bir Alevinin senede bir demesi gerekli
tr vergi vardr. "Karakazan hakk, Mrid hakk, era hakk"
era hakk olarak alnan vergiler ibadet meknlarnn
aydnlatlmasnda kullanlan malzemeye harcanmaktadr.
Cemlerde era uyandrmakla grevli bir hizmet sahibi
"erac" bulunmaktadr. erac hizmetine benzer bir hizmet
sahibinin Budist tapnaklarnda da bulunmas ilgin bir benzerlii
oluturmaktadr.
Trkler'in bir ksmnn, Mslmanl kabul etmeden nce
Buda inancn benimsemi olmalar, bu inancn bir kalnts olarak
107
erac hizmetinin gnmze ulam olabilecei dncesini akla
bu sayede evin kt ruhlardan arnacan dnmeleri gibi
getirmektedir.
rnekler, ate kltnn gnmze kadar uzayan kalntlar gibi
Anadolu Alevilerinin era anlamnda kullandklar dier
grlyor.
bir kelime olan "delil"i ise ancak, cemlerde era uyandrlrken
Ocan snmesi atein lmesi anlamnda yorumlanp,
okunan Nur suresinin 35. ayeti ile aklamak mmkn grlyor.
uursuzluk getirecei inancndan kaynaklanyor olsa gerek.
Nur 35, de "Allah gklerin ve yerin Nur'udur. Onun
Geleneksel Anadolu ky yaamnda, gece yatarken ocaktaki kller
nurunun rnei, iinde era bulunan bir kandile benzer ..."
arasna gmlen bir kor paras ile ate sabah tekrar yaklmaktadr.
denilmektedir. Ayet.de yaplan tanmlamada Allah'n nurunun

kandildeki erada temsil edildii ifadesi yer almaktadr. Anadolu
Alevi-Bektai dncesinde bu ifade ile era Allah'n varlnn
delili olarak grlm ve era karl olarak baz Alevi
guruplarca delil ifadesi kullanlmtr.
Bu d a v r a n n a l t n d a y a t a n n e d e n l e r d e n biri de o c a n
snmemesini, atein srekliliini salamak olmaldr. (Kibrit
akmak gibi ada malzemenin bulunmad dnemlerde ate
yakmann gl de gz nne alnmas gereken bir dier
husustur.)
Halk arasnda sylenen deyimler arasnda yer alan "oca
Burada nemli olan bir konu da yapt herey K u r ' a n ' a
snd, ocana incir aac dikmek" gibi szlerde, hane anlam ile
balayan, ancak kaynak gstermede sknt eken Anadolu
birlikte ocaa yaama manas da yklenmi, ocan snmesi sonu
Alevisinin, erala ilgili grlerim balad Nur 35. ayette, bu
ifade eder anlamda kullanlmtr.
sknty y a a m a d a n inancna K u r ' a n ' d a kaynak g s t e r m e
Anadolu Aleviliinin bir blmnde talipleri aydnlatan
baarsn gstermi olmasdr. Ancak tek bana bu ayetle, bu
dedelerin bal bulunduklar ve kendi soylarna balang tekil
konuda Anadolu Alevisince yaplan uygulamalar aklamak
ettiklerine inandklar bir kaynak vardr ki, bu balang kaynana
mmkn deildir.
da "ocak" denilmektedir. Ocak sistemi Peygamber soyundan
Anadolu Aleviliinde ate klt ile ilgisi bakmndan era

dnda ocak kavramnn da gzden geirilmesi gerekir.
eraa gsterilen saygnn ayn lde ocaa da gsterildii,
ocan etrafnda oluan birtakm davran kalplarnn, ate kltne
bal olarak olutuu grlmektedir. Anadolu'da yaygn olan
ocaa eilerek yaklalmas, kt sz sylenmemesi, bak
t u t u l m a m a s , su dklmemesi, pis bir ey atlmamas gibi
davranlar.
geldiine inanlan bir erenin ortaya koyduu inan esaslarnn,

soy gderek, bugnk dedelik messesesi vastasyla yaamasn
i f a d e e t m e k t e d i r . Bu d e d e l e r ve b a l t a l i p l e r A n a d o l u
Aleviliindeki ocak sistemini oluturmaktadrlar. Bu anlamda da
ocaklarn aydnlatc, yol gsterici nitelie haiz olduu grlyor.
Burada dedelerin oca temsil ettii, ocan aydnlatclk vasfnn
dedenin kiiliinde, talipleri bilgilendirme, aydnlatma; yol
gsterici olma anlamnda temsil bulduu grlmektedir.
Anadolu Alevileri arasnda, tanmak istedikleri inan
Tahtaclar'da olduu gibi, kadnlarn sabah kalktklarnda

ocaktan aldklar bir kor paras ile evin btn odalarn dolap
86
mensubuna, bal bulunduu oca sormak, yaygn bir uygulama

olarak karmza kmaktadr.
107
salli l seydna Muhammed Mustafa" diye balamak zere tek

Gnmz Anadolu Aleviliinde, cemlerdek erae hizmeti
aydnlatma fonksiyonunu kaybetmi olmakla beraber, on iki
hizmetten biri olarak sembolik anlamda varln srdrmekte ve
cemlerin asli unsurlarndan birini oluturmaktadr. ada
tek On iki mamlar iin salavat getirilir.

Bu salavattan sonra erae eran sana, soluna ve nne
niyaz edip ayaa kalkar geri geri gidip meydan ortasnda dara
durur ve u dvaz okur.
yaamda elektrik enerjisinin kullanlmaya balanmasyla birlikte,

cemevlerinin aydnlatlmas iin uyarlan eralar aydnlatma
fonksiyonundan uzaklam, fakat manevi anlamda, insanlara yol
gsterici, karanl kovucu olarak inan ierisindeki fonksiyonunu
korumutur. eram aydnl maddi anlamda deil, manevi
anlamda nem tamaktadr.
"n era fahr uyandrdk Hda 'nn akna

Fahr-i alem ol Muhammed
Mustafa 'nn akna
Saki-i kevser Aliyyel Murtaza 'nn akna

Hem Hatice Fatma Hayrnnisa
'nn akna
ah Hasan Hulki rza hem ah Hseyn-i
Cemlerde on iki hizmet sahibinden bin olan erae, eskiden

kesilen kurbann yandan ya da zeytin yandan yaplan,
gnmzde ise hazr mumlarn kullanld era meydana
koyarak dara durur.
Ol imam- etkiya Zeynel Aba 'nn akna

Hem Muhammed
Bakr ol kim Nesl-i pak-i
yledir.
Onun nurunun
rnei
iinde er a bulunan bir kandile benzer. Kandil bir sra iindedir.
akna
ah Taki ve Ba Naki hem Hasanu 'I Askeri

Ol Muhammed
"Allah gklerin ve yerin Nur'udur.
Kerbela
Cafer 's Sadk imam- serfraz- ehl-i Hak

Hem Ali Musa Rza 'y sabirann
Dede tarafndan Nur suresinin 35. ayeti okunur. Ayetin meali
Kerbela
Mehdi-i sahib livann
akna
Pirimiz stadmz Bekta Veli 'nin akna

Hare dek yanan yaklan aikann akna "
Sra, inciden bir yldz gibidir ki, douya da batya da nisbeti

olmayan bereketli bir zeytin aacndan yaplr. Bu aacn
nerdeyse ate dokunmasa
ya,
bile k saar. Nur zerine nurdur o.
Allah hereyi bilmektedir. "
"Allahmme
Muhammed"
Dede ayeti okuduktan sonra, erae;

"era- ruan, fahr-i dervian, zuhir-i iman.
salli l seyyidina
evliya nurus-semavat, k menzildir o
turu mnacat. Kaan kim ruen ola, kl niyaz, Muhammed - Ali'ye
ve l al-i
diye salavat getirirler.
"Allah ... Allah ... hizmetin kabul ola, muradn hasl ola
Cehir Ansarinin
himmeti zerine zerine ola. Gerek
erenlerin
demine h!" diye, darda duran hizmet sahibi eracya dua okunur,
bundan sonra erae yerme oturur.
candan salavat! dedikten sonra cemde bulunanlarca "Allahmme

89
88
Muhammed
Daha sonra dede tarafndan;

Himmet-ipir-
i Horasan, kiirad- meydan, kuvvei abdalan, kanuni evliya, gerek

erenler demine h"era-
Bundan sonra cemde bulunanlar;
Zakir tarafndan erala ilgili olmasna zen gsterilen

dvaz okunduktan sonra, zakir sazn zerine eilip dededen dua
1 - ATALAY, B e s i m : Bektailik, E m r a h M a t b a a s , stanbul 1340. 22s.

2 - B E N D E R , C e m i d : Krt U y g a r l n d a A l e v i l i k , K a y n a k Yaynlar. stanbul 1 9 9 1 , 4 9 - 5 0 s.
alr, bylece eracnn hizmeti bitmi olur.
3 - B R D O A N , N e j a t : " A n a d o l u A l e v i O c a k l a r n n K u r u l u levleri" IV. M i l l e t l e r a r a s T r k H a l k
(Okunan dua ve dvaz rnekleri standart deildir, farkl

ekillerde olabilir, bu dede, zakir ve eracnn bilgi birikimine
K l t r K o n g r e s i Bildirileri I. Cilt, K l t r B a k a n l ( H A G E M ) Yaynlar, A n k a r a 1972, 7 - 8 s.

4 - B R D O A N , N e j a t : A n a d o l u A l e v i l i i n d e Yol Ayrm, M o z a i k Yaynlar, s t a n b u l 1995, 93, 99,
100, 101, 185 s.
5 - B O Z K U R T , Fuat: ( h a z ) B u y r u k , stanbul 1982, 1 5 7 - 1 6 0 s.
bal olarak deiir)
6- E R Z , Prof. Dr. M e h m e t : T r k i y e ' d e A l e v i l i k v e B e k t a i l i k , Kltr B a k a n l Y a y n l a r ' 1234,
nanc gerei, ibadetinin asli unsurlarndan biri olarak,

yzyllardan bugne yaatabildii ate kltne bal geleneklerin,
Anadolu Alevisinin inan dnyasnda nemli bir yer igal ettii
grlmektedir.
A n k a r a 1990, 331 s.
7 - E Y U B O L U , smet Zeki: Alevilik S n n i l i k " s l a m D n c e s i " stanbul 1979, 103 s.
8 - G U T H R I E , W.K.C.: ( e v : A h m e t C E V Z C ) l k a Felsefesi Tarihi, A n k a r a 1988 66 s.
9 - N A N , A b d u l k a d i r : Tarihte ve B u g n a m a n i z m , T r k Tarih K u r u m u B a s m e v i , A n k a r a 1986, III s.
10- G E L , B a h a e d d i n : T r k Mitolojisi I. cilt, T r k Tarih K u r u m u B a s m e v i , A n k a r a 1971, 5 4 s.
Balangta snma, a y d n l a n m a gibi zelliklerinden
11 - G E L , Prof. Dr. B a h a e d d i n : T r k K l t r T a r i h i n e Giri, K l t r B a k a n l Y a y n l a r ' 6 3 8 , A n k a r a

1991 Cilt. III. 322, 3 2 4 s. Cilt. IV. 7 5 s.
faydalanlan atein, etrafnda oluan inanlarn zamanla bu

maddesel boyut dnda manevi bir aydnlanmay ifade eder
12- Z , B a k i : A l e v i l i k Nedir, D e r Yaynlar, s t a n b u l 1995, 5 0 s.

13- Z T R K , Prof. Dr. Yaar N u r i : K u r ' a n - K e r i m M e a l i , stanbul 1993
14- K l t r B a k a n l , Halk Kltrleri A r a t r m a v e G e l i t i r m e G e n e l M d r l , Halk Kltr Arivi
olduu, atein aydnl ile insanlara klavuzluk eden, yol gsterici

BANTLAR
bir kimlie brndrld ve bu anlaytan kaynaklanyor olsa

gerek Anadolu Alevisinin inancnda Hz. Muhammed'in gnele
zdeletirildii grlr. (Hz. Muhammed gne Hz. Ali ay'dr)
B. 9 4 . 0 2 6 1
B. 9 4 . 0 4 7
B. 9 5 . 0 1 6 8
Anadolu Alevisi uyandrd eran nda manevi

a n l a m d a bir a y d n l a n m a y i f a d e e t m e k t e d i r . Bu m a n e v i
aydnlanmada uyandrlan her era bir inan ulusunun yol
gstericiliini temsil eder, Hac Bekta dergahmdaki "krkbudakl"
amdann temsil ettii Krklar cemindeki krk inan ulusu gibi.
Didar ile muhabbete doyulmaz
Muhabbetten kaan insan saylmaz
Mnkir flemekle era synmez
Tutuunca yanar akn ras
(Pir Sultan
90
Abdal)
111
ANADOLU ALEVLNDE A A KLTNN ZLER
Farkl ekillerde de olsa hemen btn dinlerde aaca

kutsallk verildii grlr. Aala p e k o k olaanst iin
baarld rnekler vardr. Musa'nn asas ile denizi ortadan ikiye
ayrmas. Nl nehrinde asas ile bir yol yapmas, asasn vurarak
tatan su kartmas, aaca verilen kudsiyetin ilgin rnekleridir.
Musa'nn asas ile vurarak tatan su kartmasnn, Anadolu evliya
menkbelerinde, elindeki denei yere vurarak su kartan ermi
kiiler vastasyla varln srdrdn grrz.
Altay efsanesinde de insann aatan trediinn anlatld
bir blm vardr. "Dalsz, budaksz
bir aa bitmiti, bu aac
Tanr grd ve dallar olmayan aaca bakmak ho bir ey deil;

buna dokuz dal bitsin dedi, aata dokuz dal bitti. Tanr yine yle
dedi dokuz daln kknden
ulus olsun."
dokuz kii tresin ve bundan
dokuz
Bu dokuz kii bugne kadar yeryznde yaayan
dokuz boyun cedleri olmulardr.

Baz Altay efsanelerine gre de gn on ikinci katna kadar
ykselen Dnya Da'nin zerinde bir kayn aac vardr. Hayat
suyu da bu kayn aacnn altndaki bir ukurda bulunurdu. Hayat
Aac ile Hayat Suyu yeryznde en ok yaylm inanlardr.
Hayat Aac motifinin Anadolu'da dokuma ve dier el sanat
rnlerinde sklkla kullanldn gryoruz.
Eski Trkler'de tek aalara kutsallk verildii gibi baz
koru ve ormanlar da kutsal saylmlardr. Zamanla aacn yerini
bir srk ya da direk alr. Bu direk ve srk ykselmenin, ge
trmann simgesi ve aracdr. Gk'e kurban kesilirken ve aman
gk gezintisine karken srklardan yararlanr. Kurban edilen
hayvann ruhu, aa ve srklarn izdii yolu izleyerek Gk'e
93
y.
ular. adrn iine yerletirilmi ve tepesi adrn duman

deliinden kan bir aa ya da srk yardmyla gk yolculuuna
kar.
kiinin baltay ayana vurarak kendini yaralad, zerine bast

daln krlmas sonucu dp sakat kald, bazlarnn aac
kestikten sonra ld, baz sylencelerde ise aac kesmek isteyen
Eski Trkler'de kayn aac kutsal kabul edilir ve tedavi

trenleri srasnda Bakslar yanlarnda yeil yaprakl kayn aac
Anadolu'da yaygn bir baka inan da kap eiine basmann
bulundururlard.
Altaylar, kaynn Umay Tanra'yla birlikte gkten indiine
inanrlar ve kayn aacna kurban sunarlard.
ocuu olmayan Yakut kadn karaam aacna gider, beyaz
at derisini aacn altna serer ve aacn karsnda dua ederdi.
Trklerde ard aacnn dumanyla tts yapmak herhangi
bir nesneyi maddeten ve manen temizlemek anlamna gelirdi.
slam dini aaca tapnmay yasaklayp, aalarn da tanr
tarafndan yaratld grn ortaya koymutur. slamiyet'in bu
kesin hkmne ramen aaca verilen kudsiyet, gerek olduu
biimiyle, gerek ekil deitirerek, gerekse slami bir klfa
slamiyet'te incir ve zeytin aalan kutsal saylrken,
zakkum lanet edilen ve ceza arac olarak kullanlan bir aatr.
Kur'an da "Dorusu gnahkarlarn
gibidir."
suyun kaynamas
yiyecei
gnah olduu ve eie basan kiinin arplaca ya da bana kt

bir ey gelecei yolundadr. Eie basmann uursuzluk getirecei
btn Trklerde ortak inantr. Eie basmak kap ruhu inancna
bal olmakla birlikte ou hallerde aatan yaplyor olmas da
d n l d n d e , aa k l t n n izlerini de t a d akla
gelmektedir. Anadolu'nun her yanna yaylm ermi ve yatrlarn
trbelerine kapnn eii plerek girilir.
Anadolu Alevi - Bektai topluluklarnn inancnda aa
kltnn varln koruduunu gryoruz. Dinsel trenleri olan
Cemlerde, Dedenin elinde tad (alaca denek, tarik, erkan) vb.
adlar verilen boumlu ya da izgili bir denek vardr.
brndrlerek varln srdrmtr.
karnlarnda
kiinin baltasnn kesmedii anlatlr.
zakkum
gibi kaynayan,
erimi
aacdr;
maden
Trenlerde denei p p , altndan geerler. Bylece

gemiteki gnahlar affedilir.
Altndan geen Srat' geti.
Suyundan ien kevseri iti
Didar grd, meydan grd
denilmektedir.
Anadolu'da tek olarak yetien aalarn yannda mutlaka
Erkan elinden gnah biti.
bir evliyann mezarnn bulunduu inancyla bu aalar kutsal
Erkan denilen bu denein, kiinin gnahn biebilecek
kabul edilmi, bez paralar balamak, sarlarak ya da perek dilek
kadar kutsiyet tamas, Alevi - Bektai inancnda aa kltnn
tutmak suretiyle, bu aalarn bulunduklar yerler adak ve ziyaret
izlerinin hl varln koruduunu gstermektedir. Denein
yerleri haline gelmitir. Bu aalar kesmenin iyi olmad,
zerindeki boum Alevilikteki lemeyi (Allah - Muhammed
uursuzluk getirecei inanc ok yaygndr. Kesmek isteyenlerin

bana gelen kt olaylara ilikin Anadolu'nun hemen her yerinde
farkl sylenceler anlatlr. Sylencelerin pek ounda aac kesen
95
- Ali) temsil etmektedir.

Dedenin elindeki bu denek bir yandan Musa'nn asasn
andrrken, bir yandan da aman' gkyzne karan srn
107
minyatrdr sanki. Alevi dedesinin elinde bulunan alaca denek
A N A D O L U ALEVLNDE TAVAN
- tarik, ou dinde ortak olan aa kltnn bir yansmasdr. Aa

kltn ya da aaca kutsallk verilmesi olayn bir tek klte ya da
dine balamak, bir tek kaynaktan beslendiini sylemek mmkn
deildir. Ancak bu inan, her dinde ya da kltrde kendine yer
bulmu ve amanizm'den, slamiyet'e uzayan izgide varln
srdrmtr.
111
lkel dinlerden tek tanrl dinlere dein hemen her inanta

baz bitki ve hayvanlarn inananlara yasaklandn gryoruz.
lkel dinlerde totem kabul edilerek baz bitki ve hayvanlara
dokunmama eklinde ortaya kan yasaklar, son tek tanrl din olan
Geimini ormanlarda aa keserek veya aaca bal ilerle

salayan Tahtac Alevileri iin ise aa, ok daha kutsal ve ok
daha anlamldr. Onlara Aa Eri de deniyor olmas Tahtaclar
slamiyet'te eti yenmesi yasak olan hayvan domuz olarak karmza

kmaktadr. (Bakara 173)
Kitab- Mukaddes'te tavan, yenilmesi yasak olan hayvanlar
sanki aala btnletirmitir.

Anadolu Aleviliindeki aa kltnn izleri', aaca duyulan
sevgi ve saygy, Pr Sultan Abdal'n sazna syledii nefeste
grmek mmkndr.
arasndadr.
Anadolu Aleviliinde slam inancnn yemeyi yasaklad
domuz eti dnda, Snni Mslmanlar'ca yendii ve K u r ' a n ' d a
bu konuda bir yasaklama olmad halde tavan eti yenmemektedir.
t benim sar tamburam
Ali gitti Hakk'a yetti
Senin asln aatandr
Zlfikar' derya yuttu
A a dersem gnllenme
Sa'd Vakkas bir ok att
Krmz gl aatandr.
O da yine aatandr.
Bunun nedenleri Alevi-Bektailer arasnda eitli

sylencelere dayandrlarak aklanmaya allmakta, gerek
kayna konusunda ise net bir gr ortaya konulamamaktadr.
Bu konudaki tartmalara kk apta da olsa bir katkda
Ali Fatma'nn yari
Nurdandr Kabe'nin eii
bulunmak amacyla bugne kadar yapm olduum aratrmalar
Ali ald Zlfikar'
Cihan tuttu
n d a b a z b i l g i l e r i o r t a y a k o y m a y a ve y o r u m l a m a y a
Dldl atnn eeri
Hasan Hseyn'in beii
alacam.
O da yine aatandr.
O da yine aatandr.
ncelikle Anadolu Alevi-Bektailerinin tavan sevmeme,

uursuz sayma ve etini yememe konusundaki gerekelerini ortaya
Yeter Pir Suitan'm yeter
koyduklar sylencelerine bir gz atalm.
Dertlilere derman katar
- Tavann etinin kan olduu inanc: Anadolu Alevi-
Trl trl meyva biter
Bektailerinin inanna gre tavann eti suya konduunda eriyip
O da yine aatandr.
(Pir Sultan
ABDAL)
kaybolmaktadr. nk tavann eti kandan olumutur. (Kan

imek ise Kur'an- Kerim'de haram klnmtr)
96
- T a v a n n baz u z u v l a r n n y e n m e s i y a s a k olan
hayvanlarn uzuvlarna benziyor olduu inanc: buna gre;
- kulaklar eek kulana
- burnu fare burnuna
107
bir kadn gibi hayiz grr ve bunlarn sonuncusunda bir tavan

dourur. (Bu abartl sylencenin znde yatan dnceyi ise
Anadolu Alevisi'nin insandaki kibir ve kn erkein hayz grmesi
olarak nitelemesinde aramak gerekir. Muaviye'nin kibiri ve Ehl-i
- kuyruu domuz kuyruuna
Beyt'e olan kini, Anadolu Alevisinin iki sevilmeyeni Muaviye ve
- bacaklar kedi bacana
tavan bir arada dnmesine ve deerlendirmesine neden
- ayaklar kpek ayana
olmutur.)
- byklar kedi byna benzer

- btn mahluklar gzleri kapal uyurken tavan gzleri ak
uyur ve tavan yavrusu gzleri ak olarak dnyaya gelir.
- Tavann kadn gibi hayiz (det) grd inanc: Bu

konuda Aydn ili Bozdoan ilesi Alamut kynde kaynak kii
Mehmet BURUK'tan 29.2.1996 gn yapm olduum bir derleme
almasnda geen sylenceyi olduu ekliyle naklediyorum.
Anadolu Alevi - Bektailerinin tavan eti yememesi ve
"Hz. Adem 'le Hz. Havva cennette gezerken bir erkek aslanla
tavan sevmemesinde bu fiziki zellikler dnda birtakm baka
bir dii aslann
inanlarn da rol olduu bilinmektedir. Bunlara gre;
nesillerini
- H z . Ali' nin at Dldl'n bir tavan tarafndan rktlm

olduu inanc.
cinsel
srdrmeleri
birlemesini
grrler.
iin bu olay gstermitir.
(Anadolu Alevi - Bektailerinde " reankarnasyon = ruh-
Bu
gnden
72 millet
bunlarn
soyundan gelir. Zamanla Hz. Havva 'nn nesli kurur, HzAdem

Hz. Havva'ya
olduu inanc.
onlara
sonra Adem ile Havva 'nn 72 ift ocuklar olur. Her iftin erkei
dier iftin diisi ile evlenir. Dnya zerindeki
- Muaviye ve Yezit'in ruhunun tavan donuna brnm
Allah
sylediinde
neslinin kuruduunu
Hz. Havva kzar ve asl Hz. Adem 'in
iddia eder. Hz. Adem erkein neslinin
kadar sreceini
insansa onun ruhu iyi bir insan olarak tekrar dnyaya gelecektir.
nefeslerini fleyip 40 gn sonra amak zere szleirler. Hz. Havva
Eer len kii kt bir insansa onun ruhunun kt bir varla
sabredemez ve kpleri ap bakar Kendi kpnde plerden
geecei inanc hakimdir. Bu adan bakldnda Hz. Ali'nin
bir ey bulamaz.
dman Muaviye ile Hz. Hseyin'in dman Yezit'in ruhlarnn
baktnda parman
sevilmeyen bir hayvan, tavanla zdeletirilmesi gayet doal
Havva kskand
grnmektedir.)
ocuk Hz. Adem 'in olu it peygamberdir.
- Bektailerinin bazlarnn inanna gre, Muaviye zaman zaman

98
ddialarn
lene
g" inanc bulunmaktadr. Buna gre eer len kii iyi bir
- Tavan Muaviye'nin dourduu inanc: Anadolu Alevi
syler.
bunu
Hz. Adem'in
ispat iin iki ayr
nefesini
fledii
kpe
baka
kp
ap
emen bir ocuk grr, bu Gruh 'tur. Hz.
iin kp sallar ve ocuun kollar krlr, bu

it krk demektir. Hz.
Havva daha sonra kplerin yerini deitirir Ancak kudretten

el kplerin yerini tekrar deitirir. 40 gn getiinde
bir
szletikleri
gibi kpleri aarlar. Hz. Havva 'nn nefesini fledii kpten bir
tavan frlayp
kaar. Hz. Havva 'nn nefesinden
olutuu
iin
bulgularla sonuca ulamaya almak gerekir, nk inanca dayal
Hz. Adem 'in
sylenceler gereklerin zerine rtlm birer klf gibidir, o klf
it'i grrler. it her gn iki kar byr ve
kaldrdnzda altnda yatan z olanca plaklyla ortaya kar.
tavan hayiz grr ve Aleviler tarafndan yenmez.

kpn atklarnda
olgun bir insan olur. Cenab-
Hak bir gn Adem 'in
yrmesi iin Naci adnda bir kadn yaratr ve Cebrail

Adem 'e gnderir. Hz. Adem tarlada olduu iin eve
onlar
Hz. Havva
getirdiini
sorar,
kadnlardaki
karlar.
Cebrail
kskanlk
sonra yemek hazrlayp,

Hz. Adem'e
gtrr.
olmayacana
Havva
anlatr.
Cebrail'e
Naci'yi
neslinin
Anadolu Alevi - Bektailerinin tavan yememe ya da uursuz
vastasyla
saymaya ynelik sylencelerine bakldnda tavann sevilmedii
geldiklerinde
Naci'yi
Havva
niin
kskanr,
ordan kalmadr. Hz. Havva bu
olaydan
tarlada bu olaylardan
habersiz
alan
baka
birisiyle
Hz. Adem'e
kendinden
dair yemin ettirir. Akam eve dndnde
gren Hz. Adem ona kim olduunu
Naci 'yi
sorar. Naci olay ve orada
niin bulunduunu anlatr. Hz. Adem Naci 'ye sen artk benim kzn
saylrsn, nki ben Havva 'ya sz verdim ve yemin ettim der. Daha
sonra olu it (Gruh) ile Naci'yi
evlendirir. Dnya
73. insan nesli onlardan trer. te bu 73. millet Alevi

Dnyadaki
72 millet Adem ile Havva soyundan olmasna
73. millet yani Aleviler Gruhu - Naci soyundan
nda konuyu deerlendirmeye alalm.

Trkler slamiyet'i kabul etmeden nce gne yl esasna
dayanan 12 ylda ya da 60 ylda bir devir yapan ve yllar sayyla
deil hayvan adlaryla tespit edilen bir takvim (on iki hayvanl
takvim) kullanrd. Bu takvim on iki yllk srekli dn gsterir
ve her yl belirli bir hayvan adyla anlrd. Bu takvimde 4. yl
gsteren hayvan ise tavgan (tavan) idi.
lk t o p l u l u k l a r d a o topluluun koruyucusu olduuna
milletidir.
inanlan hayvan ve bitki trlerine totem denirdi. Eski Trkler de
ramen
bunun karl olarak kutlu anlamna gelen "ongun" deyimini
gelir.
nlerinden getiinde, bamza bir i gelir dncesiyle geri
kullanmtr. Ongunlar adr ve bayraklara resim olarak ilenirdi.

Yirmi drt Ouz boyunun her biri bir hayvan totem olarak kabul
etmitir. Trkmenler'in Bozok boyunun totemi de tavan idi.
dnecek kadar sevimsiz bulduklar tavann, bu denli nefret
Durkheim'e gre totemlerde hem cezbedici (hoa giden,
edilmesine ilikin buraya kadar naklettiimiz sylencelerden sonra
sevilen) hem de korkutucu (nefret yaratc, sevilmeyen) taraf vardr.
bir de olaya gerek anlamda kaynaklk etmi olabileceini
ou halde korkutucu, sevilmeyen yanlar ar basar.
dndmz bulgulara gz atalm.
bir de tarihsel sreteki durumuna bakarak, elde edilen bulgular
zerindeki
Anadolu Alevi - Bektailerinin uursuz saydklar ve yolda
| f
gerei farkl gerekelere dayandrlarak anlatlr. imdi konunun
Anadolu Alevilerinin tavan sevmeyiinde, bu totemist
Bir olay ya da kavram aklamann temel kurallarndan
anlayn y z y l l a r tesinden g n m z e bir y a n s m a s n n
birice pky ya da kavram tarihsel sre ierisinde incelemek ve
olabilecei dncesi, gzard edilmemesi gereken bir ayrntdr.
deerlehC^nfektir. Kltrel bir olguyu incelerken de zn
Eski Trk inan sistemlerinden olan amanizm'de de inanca
JonCelikl^jkfind^emiinde aramak ve sylencelerden uzak maddi
gre kainat st ste katlardan kuruludur. Her katta ayr bir tanr
: /C
nn
101
vardr. Bundan dolay aman sanatm icra ederken bir kattan
dierine gemek iin byk bir kuvvet harcar. Gk'de 7 kat vardr
ki k alemini oluturur. Yer altndaki 7 veya 9 kat da karanlklar
dnyasdr. nsanlar bu iki alem arasnda yeryznde yaarlar.
Altayllar gk'n altnc katnda ay'n yedinci katnda ise
gne'in bulunduuna inanrlar. aman altnc kata ktnda ay
- ata'ya dua ederken orada bir tavan grr ve rker, duas yarm
kalr. Kuruldak adl hizmetisini onu y a k a l a m a y a gnderir.
Kuruldak tavan kovalar yakalayamaz. Oradan yedinci kat gk'e
1 - A N D , M e t i n : " s l a m F o l k l o r u n d a M u h a r r e m ve T a z i y e " T r k F o l k l o r Aratrmalar Yll 1976,

A n k a r a 1977, K l t r Bakanl, Milli Folklor A r a t r m a Dairesi Yaynlar, 6 s,
2 - ATALAY, B e s i m : Bektailik, E m r a h M a t b a a s . stanbul 1340, 13 s.
3 - A V C I O L U , D o a n : T r k l e r i n Tarihi i. Cilt, stanbul 1985, 362 s.
4- B A R D A K I , C e m a l : Alevilik - Bektailik, A n k a r a 1 9 7 0 , 4 4 s.
5- B E N E K A Y , Y a h y a ; Yaayan Alevilik, Varlk Yaynlar, stanbul 1967, 163, 164 s.
6 - E R Z , Prof. Dr. M e h m e t ; T r k i y e ' d e Alevilik ve B e k t a i l i k , A n k a r a 1990, Kltr B a k a n l
Yaynlar / 1234, 385, 386, 4 0 2 s.
7 - K A F E S O L U , b r a h i m : Eski T r k Dini. A n k a r a 1980. K l t r Bakanl Yaynlar / 3 6 7 , 2 2 s.
8- N O Y A N , D o . Dr. Bedri: " B e k t a i l i k t e D o k u n u l m a y a n H a y v a n l a r " B i l i m ve t o p y a , A u s t o s
1996, say: 2 6
9 - G E L , B a h a e d d i n : T r k Mitolojisi I. Cilt. T r k Tarih K u r u m u B a s m e v i , A n k a r a 1971, 31 s.
karlar.
Anadolu Alevilerinin inanna gre Hz. Muhammed gne
Hz. Ali ise ay' temsil eder. amanizm'deki gne ve a y ' l a
aralarnda ilgin bir benzerlik vardr. Gk'n altnc katnda ay -
10- Z T R K , P r o f . Dr. Yaar Nuri: K u r ' a n - K e r i m M e a l i , stanbul 1993.

11- R A D L O F F , W. ( e v : Prof. Dr. A h m e t T E M R ) ; S i b i r y a ' d a n S e m e l e r , A n k a r a 1986, K l t r ve
T u r i z m B a k a n l Yaynlar / 6 6 6 , 2 7 7 s.
12- A P O L Y O , E n v e r B e h n a n . M e z h e p l e r v e Tarikatlar Tarihi, T r k i y e Yaynevi, stanbul 1964, 54s.
13- Yeni T r k A n s i k l o p e d i s i , T a k v i m M a d d e s i .
ata'ya yaplan duay aman rkterek kesen tavann sevilmeyii

ile, Hz. Ali'nin atn rktt gerekesiyle sevilmeyen tavan
arasnda da artc bir konu benzerlii dikkat ekmektedir.
Dikkat eken bir dier husus, amanizm'de hayvan eklinde
yaplan ve tz denilen ilahlardan birisinin de tavan eklinde
yaplyor olmasdr. Kutsal ilahlar ise dokunulmazdr.
Dnya zerinde hibir olayn sebepsiz gereklemedii
dncesinden hareketle, Anadolu Alevi - Bektailerinin tavan
sevmeme ve etini yememe ile ilgili dnce ve davranlarnn,
buraya kadar ortaya koyduumuz bilgiler nda yorumunu
yapmak iin, abartl halk sylencelerinden uzak eldeki maddi
bulgulara dayal olarak konuyu aklamaya almann, daha
salkl sonulara ulamamz salayaca inancndaym.
103
A N A D O L U ALEVLNDE KADIN
Alevilik; kelime olarak, Ali'yi seven, Ali'ye uyan, onun

yoluna mensup anlamnda kullanlr. Her ne kadar dier slam
mezhepleri tarafndan "Hak" mezhep olarak kabul edilmese de
Aleviler kendilerini " H a k " mezheplerinden sayar ve gerek
Mslmanlar'n kendileri olduklarn savunurlar.
Kendini slam mezhebi saymasna ramen K u r ' a n ' n kadn
konusundaki hkmlerine birok noktada uymayan ve ve geersiz
sayan bu kltrnn kaynanda neler vardr?
Allah'a, Hz. Muhammed'e, Hz. Ali ve 12 imamlara inanan,
Kur'an' kutsal bilen Anadolu Alevisi Kur'an'daki kadnlarla ilgili
hkmlere neden uymaz? imdi bu konu ile ilgili rneklere
bakalm.
T E K ELLK: Anadolu Aleviliinde tek elilik esastr. Birden

fazla kadnla evlenmek dknl gerektirir. Kadnn ocuunun
olmamas gibi kimi hallerde ikinci evlilie izin verildii olur.
slamiyet'in etkisiyle, mazereti olmakszn birden ok evliliin
yapld rneklere ok az da olsa rastlanmakla beraber bu durum
ho karlanmaz ve inan asndan kabul grmez. 21.4.1993
tarihinde Yozgat ili Sorgun ilesi Velildk kynde yapm
olduum bir derleme almasnda kaynak kii Bekta LMEZ
"Biz Hasan ' sevmeyiz,
sebebine
gelince
o ok hovardayd.
"
diyordu. Hz. Ali'nin byk olu Hasan baz kaynaklara gre 100
bazlarna gre ise daha fazla sayda evlenmitir. Bu zelliinden
dolay Anadolu Alevisi Hasan' ho karlamaz, sevmez ve bu
105
konuda eletirir. Kur'an- Kerim'de (Nisa. 3), aralarnda adalet-
gelen bu dncenin, ibadetini kadn ile birlikte yan yana yapan
sizlik yapmamak artyla 4 kadnla evlenebilmeye izin verilirken,
Anadolu Alevisi iin uygulanrl elbette ki sz konusu deildir.
Anadolu Aleviliinde bu durum kabul grmez ve ho karlanmaz.
Anadolu Alevilerinin kadnla birlikte ayn yerde ibadeti baz Snni

mezhep mensuplarnca farkl ekillerde deerlendirilmi ve "mum
K A D I N I B O A M A YASAI: Anadolu Aleviliinde

kadn boamak yasaktr. En ar sulardan saylr ve dknlkle
snd" adn verdikleri olumsuz yorumlarn yaplmasna neden

olmutur.
cezalandrlr. Kadn bir tek zina suundan dolay boanabilr, bu

KADININ KAPANMASI: Anadolu Aleviliinde kadnn
durum da dahi erkek, kadnla birlikte dkn olur. Boanan kadnla

evlenmek de dknl gerektirir.
Kur'an- Kerim'de (Bakara. 227, 229, 231, 232, 233, 236,
241, - Ahzab. 28, 49 - Talak. 1), boanma ile ilgili hkmleri
dzenleyen ayetler mevcuttur. Bakara suresi 230. a y e t b o a n a n
kadnn, ilk koca tarafndan geri alnabilmesi iin, baka bir erkekle
evlenmesi ve ondan da boandktan sonra ilk kocaya helal olaca
hkmn getirir. Bu uygulama Anadolu Aleviliinde, kadn
kapanmas (rtnme, tesettr) ve kadnlarn erkekten gizlenmesi,

onlara grnmemesi gibi uygulamalar yoktur. K u r ' a n ' d a (Ahzab.59)
(2)
kapanmay emreden ayetler mevcuttur. Anadolu
Aleviliinde kadnlar sadece salarnn rtnmesine ynelik olarak

ba rts kullanrlar, ancak bu hibir ekilde tesettr anlamnda
ve biiminde deildir. Fonksiyonel ve geleneksellemi bir anlam
tar.
onurunu zedeledii gerekesiyle kabul grmemektedir.

ZNA: Anadolu Aleviliinde en ar su saylr ve yoldan
KADINLA BRLKTE BADET: Kadnlarn erkeklerle
birlikte, dini trenler olan cemlere katlmas ve birlikte ibadet
etmesi Anadolu Aleviliini Snni M s l m a n l k t a n ayran en
belirgin zelliklerden biridir. Snni inanta K u r ' a n ' d a yer
dmeyi gerektirir. Bir derleme almasnda ortamda bulunan

kiilerden birinin konuya ilikin szleri ilginti: "onun cezas
mahere kalr" derken verilebilecek hibir cezann bu suun
karl olmayacan anlatmaya alyordu. Yazar Yahya BENEKAY'n Krkkale'nin Hasandede kasabasnda yapm olduu
almamasna ramen baz hadis ve kaynaklara dayal olarak, kadnn
bir almada Abdullah DEMRHAN'n sylediini kaydettii
erkein nnde veya yannda durmas ya da gemesi namaz bozan
"Biz hereyi kendi aramzda hallederiz ama ie namus meselesi
unsurlardan saylmtr. Kur'an'da (Maide.6) kadna dokunmann,
kartm, o iin stesine varmayz" sz, zinann hibir ekilde
namaz bozacana ilikin hkmden kaynaklanm olmas akla
balanamaz ve hatta bu sua uygun bir ceza dahi bulunamaz
1. Bundan sonra kadn boarsa, kadn baka biriyle evlenmedike bir daha kendisine
dncesinin ortaya konmas asndan ilgintir.
helal olmaz. Eer ikinci koca da onu baarsa, Allah'n yasalarn koruyacaklarn sanrlarsa
2. Ey Peygamber, elerine, kzlarna ve mminlerin kadnlarna dar karken stlerine
eski kar kocann birbirlerine dnmelerine bir engel yoktur. Bunlar bilen kiiler iin Allah'n
rt almalarn syle; bu onlarn hr ve namuslu bilinmelerini ve bundan dolay
aklad yasalardr.
inctilmemclerini daha iyi salar. Allah balar ve merhamet eder.
106
107
Kur'an- Kerim'de (Nur.2) zina eden kadn ve erkee yzer

denek vurulmas hkm vardr. (Nur.3) Zina eden kadn ve
erkekle Mslman'n evlenmesi yasaklanmtr. Hadislere dayal
olarak daha sonra "recm"
(3)
cezas getirilmise de bu cezann
taparcasna deer vermeye iten sebep nedir, bu kltrn temelinde

neler var ki kadn bu konumda kalabilmitir.
slamiyet'ten nceki Trk topluluklarnn inanlarnda kadn
tanra
<4)
mertebesine kadar yceltilmitir. Eski Trklerin inan
uygulanabilmesi iin drt kiinin cinsel ilikiyi grm olmas
sistemlerinden olan a m a n i z m ' d e , dini trenler kadn erkek
art ile ahitlik yapabilmesi ya da kendi itiraf ile kabullenmesi
birlikte yaplrd. Kimi Trk topluluklarnda kadn amanlarn dini
art, bu cezann uygulanrln gletirmektedir.
trenleri ynettii bilinmektedir. Eski Trkler'de kadn sadece

dini trenlere itirak etmez, toplumsal yaamn btn aamalarnda
AHTLK ve MRAS: Anadolu Aleviliinde kadn btn
kendini gsterirdi. Devlet bakanlna kadar ykselen kadnlar
haklardan erkekle eit oranda yararlanr. Bu eitlik kural ahitlik
siyasal, sosyal, e k o n o m i k ve askeri a l a n l a r d a da faaliyet
ve mirastan eit hak alma gibi konularda da geerlidir. Kur'an-
gsterirlerdi. Savalara katlan, at stnde ok atan kadnlarn
Kerim' de (Nisa. 11,176) miras konusunda erkee iki diinin hissesi
erkekten ayr tutulmas, rtnmesi sz konusu deildi. Eski Trk
kadar verilmesi tavsiye edilir. ahitlik konusunda ise (Bakara.282)
destanlarnda, destan kahramanlar tek evlidir. Kadnla erkein
iki kadnn ahitlii bir erkein ahitliine denk tutulmutur.
bu denli eitlendii bir kltrel yapda bunun aksinin olabileceini
K u r ' a n ' n bu konulardaki hkmleri de Anadolu Aleviliinde
dnmek olduka gtr. Kadnn Trk kltrndeki bu konumu,
kabul grmez.
9.yy sonlarna kadar niteliini kaybetmeden gelmitir. Bu yzylda
Anadolu Alevilii her ne kadar farkl isimlerle anlyor

(Alevi - Bektai - Kzlba - Tahtac - epm vb.) ve bu gruplar
farkl gelenek, grenek, rf ve adetleri yaatyor olsalar da,
zndeki unsurlar ortaklk gsterir. Bunu en belirgin biimde btn
kollarda kadna verilen deerin ortaklnda grrz. 15.12.1992
tarihinde Krkkale ili Hasandede kasabasnda yapm olduum
bir
derleme
almasnda
KULDEDEOLU
yle
kaynak
diyordu;
kii
"Biz
Mehmet
Ali
slam topluluklaryla kurulan siyasi ve kltrel ilikilerle birlikte,

slamiyet'in kabul edilmesi Trk kadnna slami bir kimlik
k a z a n d r m a y a balamtr. A r a p l a r ' n etkisiyle s l a m i y e t ' i
kabullenen Trkler, slamiyet'i iki ekilde almlardr. Bunlardan
birinci grup, slamiyet'i Araplar'da olduu ekliyle almtr ki
bunlar Snni M s l m a n l a r d r . Bu grupta kadnn k o n u m u
slamiyet'in koyduu kurallara gre deiiklie uramtr. kinci
grup ise Mslmanl, kendi z kltrnn stne perde yapan
kadnperestiz,
ve yapt hereyi slami bir klfa bryen ama znde kendi
k a d n l a r m z a ok d k n z . " A n a d o l u A l e v i s i n i k a d n a
gelenek, grenek, rf, adet ve inan unsurlarn yaatma abas
3. Recm : Zina suunu ileyen erkek ve kadnlara slam eriatnca verilen talanarak
ldrlme cezas.
109 107
tayan bir gruptur ki bunlar da Anadolu Alevileridir.

4. Altaylara gre Umay, ocuklar ve hayvan yavrularn koruyan dii tanradr.
Y A R ART, A N I L A N K A Y N A K L A R
A n a d o l u A l e v i l i i n d e , kadnn bulunduu k o n u m u n
kaynan, kendi kltrnn derinliklerinde aramak ve mevcut
I - A R S E L . lhan; eriat ve K a d n , stanbul 1991. K l t r M a t b a a s , 29, 30, 37 s.
durumu, sz konusu kaynan Anadolu'ya zg ada bir yorumu
2- ATALAY, B e s i m ; Bektailik, s t a n b u l 1340, E m r a h M a t b a a s , 13 s.
olarak deerlendirmek sanrm fazlaca yanl olmaz.
3 - B A R D A K I , C e m a l ; Alevilik - B e k t a i l i k - Ahilik, A n k a r a 1970, 7 3 s.
Kadnn Anadolu Aleviliindcki bu konumu her ne kadar
4 - B E N D E R , Dr. C e n i d ; Krt U y g a r l n d a A l e v i l i k . s t a n b u l 1991. K a y n a k Yaynlar, 2 3 3 , 2 4 5 s.

5 - B E N E K A Y . Yahya; Yaayan A l e v i l i k ( K z l b a l a r A r a s n d a . R p o r t a j ) , stanbul 1967, Varlk
gemi kltrn Anadolu'ya zg ada bir yorumu olarak

d e e r l e n d i r s e k de bu y o r u m d a k a d n b a z
niteliklerini
Yaynlar, 114, 116, 119 s.

6 - B O Z K U R T . Prof. Dr. M e h m e t F u a t ; S a b a h G a z e t e s i , 2 6 - 29.1 1990 ve 1 - 2 . 2 . 1 9 9 0 t a r i h l e r i n d e
koruyaam, kadn amanlarn yerini kadn dedeler alamam,

y a y n l a n a n Alevilik adl y a z dizisi.
dedelik erkek ocuk vastasyla yrtlr olmutur. Her ne kadar

dedeye ait baz yetenekler kz ocuu tarafndan da temsil ediliyor
olsa bile (rn: saaltm - tedavi iinin kz ocuklar tarafndan da
yaplyor olmas). Cemlerde dedenin yannda yer alan dede eine
dede ile ayn sayg gsteriliyor, dede ocuklarna kz, erkek fark
gzetilmeksizin toplumda ayn lde sayg duyuluyor, cemlerde
7- E R E N . hsan Mesut, S A M A N C I G L , K e m a l ; Hac Bekta Veli ve Alevilik Tarihi 1966, Ay Yaynevi,
6 0 s.
8- E R Z , Prof. Dr. M e h m e t ; T r k i y e ' d e Alevilik ve B e k t a i l i k , A n k a r a 1990, K l t r B a k a n l
Yaynlar, 1234, B a b a k a n l k B a s m e v i , 64, 112, 140, 144 s.
9 - E Y B O L U , smet Z e k i ; B t n Y n l e r i y l e T a s a v v u f , Tarikatlar, M e z h e p l e r Tarihi, stanbul 1990,
D e r Yaynlar, 291, 391 s.

10- G L P I N A R L I , A b d u l b a k y ; Tarih B o y u n c a slam M e z h e p l e r i v e iilik, s t a n b u l 1979, D e r
deyi, dvaz syleyen, semah dnen kadn bu niteliklerinden hibir

Yaynlar, 2 0 9 s.
zaman uzaklatrlmyor ve erkekten ayr tutulmuyor olsa da

kadnn din adam vasfn yitirmesi, kendine slami bir klf
11 - H A N E R L O L U , O r h a n ; s l a m nanlar S z l , stanbul 1984

12- N A N , A b d u l k a d i r ; T a r i h t e v e B u g n a m a n i z m , A n k a r a 1986, T r k Tarih K u r u m u B a s m e v i , 3,
uydurmaya alan bu kltrde, slamda kadna din adam vasf

40s.
verilmeyiinin bir yansmas olarak dnmek en yakn ihtimal

olarak grlyor.
13- K A L K A N , e n a y ; S E L U K . l h a n ; S E Y L A N . G e n c a y ; G n m z d e Alevilik, C u m h u r i y e t
G a z e t e s i , 2 M a y s 1990.
14- K u r ' a n - K e r i m ve T r k e A n l a m (Meal), A n k a r a 1985, Diyanet leri B a k a n l Yaynlar
Hac Bekta Veli'nn syledii kabul edilen konu ile ilgili

15- N O Y A N , Dr. Bedri; Bektai ve A l e v i l e r d e H u k u k D z e n i ( D k n l k ) . 1. U l u s l a r a r a s T r k F o l k l o r
drtlk aada verilmektedir:

K o n g r e s i Bildirileri IV. cilt, A n k a r a D.S.. B a s m e v i 204, 2 0 6 s.
16- N O Y A N , D o . Dr. Bedri; Bektailik Alevilik Nedir. A n k a r a 1987, 9 2 - 9 3 s.
Erkek dii sorulmaz muhabbetin dilinde

Hakk'n yaratt herey yerli yerinde
Bizim nazarmzda kadn - erkek fark yok
Noksanlk, eksiklik senin grlerinde.
110
17- S E V N , N e c d e t ; Eski T r k l e r d e K a d n ve Aile, stanbul 1987, T r k D n y a s A r a t r m a l a r Vakf
Yayn, 38, 2 8 s.
18- Z H I R M U N S K Y , V c t o r - CHADVVICK, Nora K.; O r a l E p i c s of Central Asia, C a m b r i d g e U n i v e r s i t y
P r e s s , 1969, 2 3 5 . 2 3 6 , 2 3 8 s.
111
ANADOLU ALEVLNDE LM
(Ahiret, Kyamet, Cennet ve Cehennem)
Anadolu Aleviliinde lm (Ahiret, Kyamet, Cennet ve

Cehennem) bal altnda inceleyeceim konunun daha anlalr
olmas asndan insanln balangcndan gnmze lm ve
lmden sonraki inanlara ksaca bir gz atmann yararl olaca
inancndaym.
nsanln balangcndan Antik aa, Antik adan
gnmze insanolunun lme bakndaki en temel yaklam
kiinin lmedii sadece uyuduu dncesi olmutur. Neandert a l l e r i n , y a a m s e m b o l i z e eden k r m z r e n k l e l l e r i n i
boyamalar, Hristiyanlarn llerine gzel elbiseler giydirip,
yzlerine p e m b e bir renkle canllk vererek gmmeleri bu
dnceden kaynaklanan uygulamalar olmaldr.
nsanlarda lm hakknda bir dier dnce de lnn uzun
bir yolculua kt, dn olmayan bir yola gittiidir. Bu yzden
ilk kltrlerde ller gmlrken yanma uzun bir yolculua
karken gerekecek eyalar da konmutur. len kraln silahlan,
sava arabalar, hizmetkarlar, arabaclar, askerleri ve haremiyle
birlikte gmld rnekler krala br dnyadaki gezide elik
edilecei dncesinin bir sonucu olsa gerektir.
Btn kltrlerde sevilen kiiyi lmden sonra yaatmak
iin eitli uygulamalar yaplmtr. llerini mumyalayarak bir
yere oturtup, ona olup bitenleri anlatan Filipin yerlilerinden,
atalarnn kafataslarn yastk olarak kullanan ve bu sayede onlarn
ailede yaamaya devam ettiklerini dnen Papua Yeni Gine
Asmat'larna, lleri temsil eden yapma bebekleri kyn yksek
113
bir t e p e s i n e k o y a r a k o n l a r n hereyi g r d n d n e n
bulutuklar Anadolu t o p r a n d a k a y n a m ve halkn bir
Endonezya'daki Kete Kesu'lara dein lmle ilgili pekok farkl
blmnn (Alevi - Bektai ve zellikle Tahtac topluluklar)
gelenek ve inancn yaatld dnyamzda her toplum kendine

zg bir lm klt gelitirmitir.
yaamnda, Anadolu'ya zg farkl bir yorum olarak varln

srdrebilmitir.
Anadolu Aleviliindeki lm ve lmden sonraki yaama

ilikin inan ve geleneklerin, eski Trk kltr, slam inanlar,
ilka felsefesi, Budizm ve Tasavvuf dncesinden etkilenerek
Anadolu'da yerleik eski kltrlerin de etkisiyle Anadolu'ya zg
slam inancna gre ahirete inanmak imann artlarndandr.

(O mminler ki namaz klar, zekat verirler. Ve ahirette tam bir
biimde inanan onlardr. NEML.3) Her canl birgn lecektir.
lnn br dnyadaki serveni mezara indirilmesiyle balar. yi
farkl bir yorum olarak ortaya kt grlr.

Ouz boylarnn 9. yy. dak defin trenleri hakknda bn-i
ve kt insanlarn Cennet rahatl ile Cehennem azaplarnn bu
Fadlan u bilgileri vermektedir. "len kii iin byke bir ukur
n hazrlna slam terminolojisinde "Kabir A z a b " denir.
hazrlanr.
sonra
Mezarda rahata kavuacak ya da azap ekecek insann ruhudur.
nne
Ahiret yurdu yani te dnya, saknan ve inanan insanlar iin daha
de nebiz dolu bir tahta kap konur. lnn btn eyalar bu ukura
iyidir. (u ireti dnya bir elence ve oyundan baka bir ey deil.
doldurulur, zerine topraktan kubbe gibi deme yaplrd.
Ahiret yurduna gelince, asl hayat ite odur. Ah bilebilselerdi!
lye ceket giydirilip,
kuak kuandrldktan
yay yanna konur. Eline nebiz dolu bir tahta kadeh verilip,
lnn
servetine gre belirlenen sayda kesilen atlarn etleri yenip

derisi, ayaklar, kuyruu srklara aslr 'Bu onun atdr
cennete gidecek. ' diye dnlrd.
Definin nc gn
gney tarafna bir sofra konur, hazrlanan yemein yars
ba,
ANKEBUT.64) nanmayanlar iin ise korkun bir azap vardr.
bununla
(Ahirete inanmayanlar var ya onlar iin biz korkun bir azap
adrn
lye
kurban olarak sunulurdu. Definden yedi gn sonra btn oba halk

kadnl erkekli mezarla gider, mezarln sa tarafnda
bir ate yakarak getirdikleri
yiyeceklerin
byke
bir ksmn atee atar,
lye et sunarlar kalanlar yer ierlerdi. Yedinci gnde
yaplanlar
krknc gnde tekrarlanrd. "

Deiik dnemlerde Anadolu'da da mezara hediye brakma,
hazrlamzdr. 1SRA.10)
Dnyann bir sonu vardr. Bu sonun ne zaman gelecei belli
deildir ama birtakm belirtilerden bu sonun gelmek zere olduu
anlalr. Bu belirtiler; insanlar dinden uzaklatrmak iin Deccal
ortaya kacaktr. Yecc ve Mecc adl iki yaratk ya da ulus ortaya
kacaktr. (KEHF.94, ENBA.96) Gne batdan doacak, Hazreti
sa yere inecek, Dabbet'iil Arz adl bir hayvan yerden kacak
llere yemek ve iki sunma, dnyada iine yarayan eyay
insanlarla konuacaktr. Adam ldrme ve kadnlara saldrma
beraberinde gtrmesini salama gibi adetlerin mevcut olduu
sular artacak, insanlar sarho olacak, ortal bir d u m a n
bilinmektedir.
kaplayacaktr. Kyamet srafil adl drt byk melekten birinin
Gerek eski Trk kltrnde gerekse Anadolu'da yerleik
alaca boruyla (Sur-u srafil) balayacaktr. B o r u n u n ilk
eski kltrlerde varolan bu inan ve uygulamalar, yzyllar sonra
almnda btn insanlar lecek, yldzlar birbirine arparak
115
107
paralanacak, evrende yaam kalmayacaktr. (Kyamet gn
ve hakimdir. NSA.56) (Biz nankrler iin zincirler, bukalar ve
nerede / ne zaman diye sorar. Gk mek aktnda. Ay
kzgn bir ate hazrladk. NSAN.4)
tutulduunda. Ve gnele ay biraraya getirildiinde. Der ki insan
Kur'an- Kerim'de ahiretle ilgili 95, kyametle ilgili 70,
o gn. Kalacak yer nerede. Hayr yok snacak yer. Varp
Cennetle ilgili 62, Cehennemle ilgili 149 ve Cehennem ateiyle
durulacak yer Rabbin huzurudur o gn. KIYAMET 6-12) ller
ilgili 38 ayet yer almaktadr.
borunun ikinci alyla dirileceklerdir. (Allah'a nasl nankrlk
te dnyaya ilikin inanlarda slam inanlaryla fazla
ediyorsunuz. Siz llerdiniz, o sizi diriltti. Sizi yine ldrecek ve
ortaklk tamayan ve slam d elerin arlk kazand Anadolu
diriltecektir. Nihayet ona dndrleceksiniz. B A K A R A . 2 8 )
Aleviliinde lmn bu dnyada yaplan maddi yaama ilikin
Bundan sonra btn kyam edenler yarglanacaklardr. Gnah ve
blmlerinde slam inanlarndan etkilendii ve lm olayndan
sevaplar " M i z a n " ad verilen terazide tartlacak, hangisi ar
mezara konulmasna kadar geen srede yaplan uygulamalarda
- e k e r s e d i r i l e n l ona g r e C e n n e t v e y a C e h e n n e m ' e
(lnn ykanmas, kefenlenmesi, gmlmesi, dua okunmas vb.)

slam inanlaryla ortaklklar tad grlr.
gnderilecektir.
Kyamet gn Cehennem'in stne kurulacak olan ve
altnda "Gayya Kuyusu" bulunan "Srat
Kprs"nden
Cennetlikler kolaylkla geip Cennet'e ularken, Cehennemlikler

bu kuyuya dp srklenerek Cehennem'e gideceklerdir.
C e n n e t K u r ' a n - K e r i m ' d e yer alan ayetlerde yle
tanmlanmaktadr: (Korunup saknanlar gvenli bir mekandadr.
Bahelerde, pnar balarnda, ince ipekten, parlak atlastan giymi
olarak, karlkl oturmaktadrlar. te byle onlar iri gzl
hurilerle de eletirmizdir. Orda gvenli bir biimde her trl
A n a d o l u A l e v i l i i n d e k i lm d n c e s i , b e s l e n d i i
kaynaklarn (Eski Trk kltr, slam inanlar, ilka felsefesi,
B u d i z m , tasavvuf ve A n a d o l u ' d a yerleik eski kltrler.)
herbirinden farkl eleri bnyesine alp kendine zg bir mozaik
yap oluturmutur.
Anadolu Alevileri lmek terimi yerine "Hakk'a yrmek,
Kalp deitirmek, Don deitirmek, Gmek, Umaa varmak,
vb." tanmlamalar kullanmaktadrlar.
Hakk'a yrmek, bireyin biimden kurtulup, ze dnmesidir
ki bu tasavvuf anlamda "Fena fllah" denen kulun kendini tanrnn
meyveyi isterler. Orada ilk lm dnda lm tatmazlar. Allah
varlnda yok etmesini ifade eder. Anadolu Alevilerinin inancna
onlar Cehennem azabndan korumutur. DUHAN 52 - 56)
gre Allah'n kendi nurundan yaratt ve Tanrsal z tayan insan,
K u r ' an- K e r i m ' d e C e h e n n e m ile ilgili ayetlerde ise
lmyle birlikte tekrar tanrya dnecek, yani Hakk'a yryecektir.
tanmlamalar u ekildedir: (Ayetlerimizi inkar edenleri yaknda
( l k a f e l s e f e s i n d e P h t a g o r a s ' l a r d a en y k s e k h e d e f
bir atee yaslayacaz. Derileri pitike azab tatsnlar diye,
tanrsallkla birleerek ben'i ortadan kaldrmaktr. nsan ve tanr
derilerini ncekinden baka derilerle deitireceiz. Allah azz
zsel olarak bir ve ayndr.) Anadolu Alevilerinin lmeden nce
117 107
lmek olarak tanmladklar bu dnce yan kendini manevi olarak
lmeden evvel lmek dncesi ah Hatai, Pr Sultan Abdal
kurban etme dncesi amanist kkenli bir inan olarak Alevi -
gibi Alevi ozanlarn iirlerinde sklkla yer alan bir konudur. Daha
Bektai dncesinde de yer almtr. Hakk'a ulamak insann
ok szl gelenee dayal olan Alevi - Bektai dncesi,
benliinden arnmas, nefsini ldrmesi yani lmeden evvel
yzyllarn szgecinden geip, kuaktan kuaa aktarlan szl
lmesiyle mmkn olacaktr.
rnlerle felsefesini gnmze dein ulatrabilmi, konularn
orum ili Alaca ilesi Eskiyapar kynde 12.9.1994 gn

yapm olduum bir derleme almasnda kaynak kii Hasan
deerlendirilmesi asndan bizlere imkan salamtr.
Tadcmir (Dede) lm ve te dnyaya ilikin sorularma yle
a h Hatayi'm mani sylerim dilden
cevap veriyordu:
Ayrrlar seni kibr ile kinden
"ki trl lm vardr: Bunlardan birisi lp bu dnyadan

gitmektir ki bu lm saylmaz. kincisi ise lmeden evvel lmektir.
lmeyene nasip olmaz bu yoldan

Var lmezden evvel l de andan gel.
(Hatai)
lmeden evvel lmek tarikatta olur. Belli bir yaa gelen kimse,
Dede' nin ve toplumun huzurunda kurbann keserek, ailesi ile
birlikte beyaz seccade zerinde dara durur. Ks olduu varsa
barr, alaca verecei varsa halleder. K i m s e y e k t l k
d n m e y e c e i n e , yalan s y l e m e y e c e i n e , komusu ile iyi
geineceine, yolunu inkar e t m e y e c e i n e yemin ettirilerek
Hatai'm bu srra ereyim dersin

ardaki sultan greyim dersin
Sualsiz cennete gireyim dersin
C e m evine diri varma l var.
(Hatai)
(Nefsimi ldrmeye geldim.) dedirtilir. Cemde bulunan canlardan

rzalk aldktan sonra kesilen kurban yenir. Bu dnyada sorulan,
Biz kmiliz kmile kem bakmayz
te dnyada sorulmayacandan kestii kurban Burak olup onu
R z a kapsndan tara kmayz
Srat kprsnden geirecektir."
Cennet cehennem korkusun ekmeyiz
A m a s y a l Gmhacky ilesi Sarayz k y n d e n
Burda sorulmutur sorumuz bizim
Haydar Altun (Dede) ise 12.10.1995 tarihinde yapm olduum
(Hatai)
bir derleme almasnda lmeden nce lmeyi yle tanmlyordu:

"lmeden evvel lmek, beyaz seccade zerinde talibin Dede
Men aref srrn karda
tarafndan sorulmasdr. K a z l m a d k mezar, kmadk can,
Bildim s a n m a bilemedin
sarlmadk kefen, lmadk suyun talkn verilir orda. Burda kt
lmeden l u dnyada
huy ve alkanlklardan arnmaya niyaz eden insan Pene-i Ali
ldm s a n m a lemedin
Aba'dan geerek ahlaksal arnmay gerekletirir."

119 107
(Pir Sultan
Abdal)
te dnyaya ilikin slam inanlar, Alevi - Bektai

Anadolu Alevderindc te dnyaya ilikin inanlar (ahret,
edebiyat ierisindeki pek ok iirde reddedilip, farkl ekillerde
k y a m e t , c e n n e t , c e h e n n e m ) k a v r a m olarak kabul e d i l i p
yorumlanrken bu konuda sylenen Bektai fkralar ile de ince
bilinmesine ramen, slam inanlarnda yer ald ekliyle ayrntl

tasvir ve tanmlamalaryla bilinmemekte ve kabul grmemekte,
birer kavram olmaktan teye bir anlam ifade etmemektedir. slam
eletirilere uram, bu konudaki dnceler ak bir ekilde ifade

edilmitir.
inancyla tezat oluturan, hcreyin bu dnyada olduu, lmle
Erenler lm deinde
birlikte hereyn bittii, cennet ve cehennemin insann bu
mam gelmi dikilmi tepesine
d n y a d a k i y a a m ile ilgili o l d u u d n c e l e r i
Soruyor:
arlk
"Efendi syle!
kazanmaktadr.
nanyor musun Kur'an'a Peygamber'e
Dnyay bo sanma ey kuru kafa
Cennete, c e h e n n e m e ?
Cennet cehennemi dnyada tek bil
B a b a erenler ne dersin bu tresize
Aldanma krsde sylenen lafa
A m gzlerini
Eder vaiz szn efsane tekil
yle bir bakm evresine
(Naci Kum)
"Ben can derdindeyim
A s l s z faslsz yaptk cenneti
mam bilmece derdinde." (1>
Huri glmanlara verdik ziyneti

Trl vaidlerle her bir milleti
s l a m i n a n c n a g r e , k y a m e t g n k u r u l a c a ve
Sevindirip ad- handan eyledik

(Edip
cehennemliklerin altnda bulunan Gayya kuyusuna derek
Harabi)
cehenneme srkleneceine inanlan Srat kprs, Anadolu Alevi
Pir Sultan Abdal'm nefesim haktr
- Bektai d n c e s i n d e k o r k u s u ekilen bir yer o l m a k t a n
Ol Hakk'n katnda noksanm oktur
karlmtr.
C e h e n n e m d e ate var derler yoktur
Destur almaynca ben a a m a d m
Herkes ateini bile getirir.

(Pir Sultan
Abdal)
Pir Sultan Abdal'm h der vasl- cnn

Hebadr demiler geri kalan
Kldan ince kpr yaratm ben geemedim

Alayp gln men seemedim
Daha ondan gayr ok mkl var
(Hatai)
stemem cenneti huri glman

Hazreti ahm' grmezden evvel
(Pir Sultan
120
l.DEMRTA, Metin; iirimsi Bektai Glmecelcri, Nefes, s.25
Abdal)
121
Bir cehennem kazdk gayretle derin

Laf atei ile eyledik tezyin
dncesinin yzylmzdaki farkl bir yorumu sanki:
Kldan gayet ince kltan keskin
Feylesof R z a ' y m dinsiz anlama
stne bir kpr mizan eyledik

(Edip
Rza Tevfik'n drtl ise Kaygusuz ve Yunus Emre
Dini ben rettim kendi babama
Harabi)
Sekiz derler sol uman kaps
Her ipte oynadm c a m b a z m ama

Srat kprsnden g e e m e m hocam
Hakk'a doru alrm hepisi

Anadolu Alevilerince hereyin bu dnyada olduu, lmle
Korkusun ektiim Srat kprs
hereyin bittii dnlmekle birlikte yaplan birtakm pratikler
Hakk'a doru varan kullara neyler

(Pir Sultan
Abdal)
(Kazma takrts - kabir kurban - can a, , yedisi, krk, yl

y e m e i gibi l iin v e r i l e n y e m e k l e r , belli d n e m l e r d e
Srat kprs ve cehennem inanlarnn Kaygsuz Abdal

ve Yunus Emre'nin iirlerinde mizahi tarzda ince bir eletiriye
dnt grlr.
m e z a r l k l a r n ziyaret edilerek buralarda yemek yenilmesi,

Tahtaclar'da olduu gibi lnn elbise giydirilip kefenlendikten
sonra yatak, yorgan ve baz zel eyalar ile birlikte gmlmesi
Kldan kpr yaratmsn
vb.) uygulamalar birok inanta mevcut olan ldkten sonra yeni
Gelsin kullar gesin dey
bir yaama geiliyormu dncesinin gnmze bir gelenek
Hele biz yle duralm
olarak yansmasndan baka bir ey deildir.
Yiit isen ge a Tanr
Hakk'a yryen canm Hakk'a ulamas iin dnyaya ilk
(Kaygusuz
Abdal)
geldiinde znde tad temizlie tekrar kavumas gerekir. Bu
Srat kldan incedir
Altnda gayya vardr
arnmay gerekletirmek ve zerinde kul hakk kalmadan Hakk'a
Kltan keskincedir
ii nar ile prdr
kavumasn salamak amacyla len kiinin akrabalar ya da
Varp ann stne
Varup ol glgelikte
m u s a h i b i t a r a f n d a n btn k y l n n katlmyla D e d e ' n i n
Evler yapasm gelir
Biraz yatasm gelir
huzurunda "Dardan indirme - Dar^ekilmc" treni yaplr. Hakk'a
Ta'n eylemen hocalar
yryen cann alaca - verecei halledilerek kesilen kurban yenip,
Hatrnz ho olsun
bu sayede zerinde kul hakk kalmadan Hakk'a yrmesi salanr.
Varuben ol tamuda
slamiyet'in reddettii ruh g (reankarnasyon), Budist
Biraz yanasm gelir
kkenli bir inan olarak Anadolu Aleviliine de yansmtr.
(Yunus
122
Emre)
M..6. yy. da Hindistan'da ortaya kan Budaclk, Orta Asya

107
T r k l e r ' i arasnda da kabul grm ve Budac topluluklar
olumutur. Anadolu'ya gelen Trk topluluklar amanlk'la

birlikte B u d a c l da getirmilerdir. (lka f e l s e f e s i n d e ,
Phytagoras'-lm znde de insan ruhunun lmszl ve onun
yalnzca insanlarn deil, ayn z a m a n d a dier yaratklarn
A - Bibliyografya
I - B R D O G A N , N e j a t : Alevilerin B y k H k m d a r a h smail Hatai. C a n Yaynlar. stanbul 1 9 9 1 , 6 6 ,
74, 85 s.
2- B R D O G A N , N e j a t : A n a d o l u ' n u n Gizli K l t r Alevilik. B e r f i n Yaynlar, 3. Bsk., byy, ty, 344 -
bedenlerine girme biiminde gerekleen bir dizi ruh g yoluyla
371.s.
3- B U R C U O L U , Kemal - M a h m u t Z A Y D I N : Krklar Meclisi - En Gzel Bektai iirleri. Tan Matbaas,
evrimine ilikm bir inan bulunmaktayd.)
s t a n b u l 1952.
Amasya ili Merzifon ilesi Kayadz kynden kaynak kii

Sadk ZTRK 9.10.1995 gn yapm olduum bir derleme
4 - D E M R T A , M e t i n : iirimsi Bektai G l m e c e l e r i . N e f e s , Yl: 3, Say: 25, K a s m 1995

5 - E N G N , s m a i l : A k a e n i Tahtaclarnda l G m m e G e l e n e i . I. A k d e n i z Yresi T r k Topluluklar
S o s y o - Kltrel Yaps (Tahtaclar) S e m p o z y u m u Bildirileri, 26 - 2 7 N i s a n 1993, A n k a r a 1995, 37-
almasnda ruh gyle ilgili u bilgileri veriyordu: "Eer len

iyi bir insansa, dnyada
iyi iler ilemise Allah onun
ruhunu
4 4 s. " K l t r Bakanl: 1628" " H a l k Kltrlerini Aratrma ve Gelitirme Genel M d r l Yaynlar:

2 0 5 " " S e m i n e r K o n g r e Bildirileri Dizisi: 4 2 "
6 - E R D E N , D o . Dr. Atilla: Tahtaclarn G n m z K l t r e l Yaplarndan zlenimler. I. A k d e n i z Yresi
baka bir insana verir ve dnyada adem donunda gelir, eer kt
T r k Topluluklar S o s y o - Kltrel Yaps (Tahtaclar) S e m p o z y u m u Bildirileri, 2 6 - 27 N i s a n 1993,
bir insansa
A n k a r a 1995, 53 - 6 6 s.
onun ruhu ylansa,
kpee girer, Allah ona
ceza
7 - E R G U N , Saadettin N z h e t : Bektai K z l b a A l e v i airleri ve N e f e s l e r i . Cilt: 3, M a a r i f Ktaphaesi,
ektirir. "
s t a n b u l 1956
Sonsuz bir deiimin yaand dnyamzda Anadolu
8 - E R E N , lhan M e s u t - K e m a l S A M A N C I G L : H a c Bektai Veli, Bektailik v e Alevilik Tarihi. Ay

y a y n e v i , byy, 1966, 134 s.
Alevliindeki lm (ahiret, kyamet, cennet ve cehennem) ilikin

inanlarda hzl bir deiimin yaand ve geleneksel birok
9 - E R Z , Prof. Dr. M e h m e t ; T r k i y e ' d e A l e v i l i k v e B e k t a i l i k , K l t r B a k a n l Yaynlar, A n k a r a

1990, 3 9 7 s.
10- E S N , E m e l : s l a m i y e t t e n n c e k i T r k K l t r Tarihi v e slama Giri, E d e b i y a t Fakltesi M a t b a a s ,
olgunun yerini ada dncelere brakt grlyor. lmle

birlikte hereyin bitmedii insan bedeninin doadaki dnme
katld dncesinin arlk kazand g n m z Anadolu
A l e v i l i i n d e , A k V e y s e l ' e ait u d r t l n
konunun
yorumlanmasna katk salayaca dncesiyle szlerime son

veriyorum:
stanbul 1978, 104 s.

II - G U T H R I E , W.K.C.: lka Felsefesi Tarihi. ev. A h m e t C E V Z C , G a y e M a t b . Sn. Tic. A . ,
A n k a r a 1988, 48 - 49, 119, 121 s.
12- G Z E L , Prof. Dr. A b d u r r a h m a n : T r k K l t r n d e M e v l i d ve Yo G e l e n e k l e r i E t r a f n d a T e e k k l
E d e n Folklorik Unsurlar. III. Milletleraras Y e m e k K o n g r e s i , T r k i y e 7 - 1 2 Eyll 1990, 8 0 - 9 3 s.
" K o n y a K l t r ve T u r i z m Vakf Y a y n "
13- H A N E R L O G L U , O r h a n ; s l a m nanlar S z l , R e m z i Kitabevi, s t a n b u l 1984.
14- K A Y G U S U Z , smail: A l e v i - Bektai E d e b i y a t n d a D e v r i y e l e r ve M a d d e n i n D n m . K e r v a n ,
E y l l 1995.
15- K P R L , Fuad: T r k E d e b i y a t n d a lk M u t a s a v v f l a r . Diyanet leri B a k a n l Yaynlar: 118,
Veysel gel kalm karki daa

Aalar bezenmi yeil yapraa
Birgn olur tenim der topraa
Karr amura toz olur gider
125 107
A n k a r a 1991, 333 s.
16- K u r ' a n - K e r i m Meali: ( T r k e eviri) Prof. Dr. Yaar Nuri Z T R K , Yeni B o y u t . stanbul 1993.
18- M e z a r m Tatan Oydular, Focus, Say: 6, H a z i r a n 1995.
19- N O Y A N , Bedri: Bektailik Alevilik Nedir. A n k a r a 1987, 299 s.
A N A D O L U ' D A K H A L K HAREKET VE A N A D O L U
2 0 - O Y T A N , M . T e v f i k : B e k t a i l i i n i y z C i l t : I, M a a r i f M a t b a a s , s t a n b u l ty, 167 s.
'A
ALEVL LE LGS
2 1 - R N E K , D o . Dr. S e d a t V e y i s : A n a d o l u F o l k l o r u n d a l m . A n k a r a n i v e r s i t e s i B a s m e v i , 1 9 7 1 ,
149 s.
(Babailer - eyh Bedrettin)
2 2 - Z , B a k i : A n a d o l u Aleviliinin Kltrel nansal K a y n a k l a n . Teori, Haziran 1995, Say: 66, 2 3 24s.

2 3 - Z G , T a h s i n : n T a r i h t e A n a d o l u ' d a l G m m e A d e t l e r i . T r k Tarih K u r u m u B a s m e v i , A n k a r a
A n a d o l u ' n u n t a r i h i n d e , farkl kltrleri b n y e s i n d e
1 9 4 8 , 7 5 - 7 6 s.
2 4 - Z T E L L , C a h i t : Pir Sultan A b d a l Y a a m v e B t n iirleri. z g n Yayn D a t m , stanbul 1985,
2 7 4 , 3 1 7 i 3 6 2 , 3 9 6 s.
2 5 - T E M R E N , Y r d . D o . Dr. B e l k s : B e k t a i l i i n E i t s e l v e K l t r e l B o y u t u . K l t r B a k a n l Y a y n l a r :
barndrmas ve mozaik bir yap arz etmesinin doal bir sonucu

olarak, srekli halk hareketlerinin ortaya ktn grrz. Bu
hareketlere her ne kadar deiik adlar (isyan, ayaklanma, bakaldr
1 6 7 8 , A n k a r a 1 9 9 4 , 1 7 7 - 179 s.
vb.) verilse de, nemli olan adlandrllar deil hareketlerin

B - Kltr Bakanl, Halk Kltrlerini Aratrma ve
ierikleri ve arkasndaki halk desteidir.

Anadolu'da, ortaya ktklar dnemde geni lde halk
destei alan iki hareket, Babai ve eyh Bedreddn hareketleridir.
BANTLAR
Bu hareketlerde ortak olan zellik, b a l a n g t a k i bireysel

Ariv Yer No
le
B.92 0450
Krkkale
Hasandede
B.93 0055
Yozgat
Merkez
Kababcl
Mehmet NAN
B.94 0248
orum
Merkez
Eenay
VeliGRLEK
B.94 0259
orum
Alaca
Eskiyapar
Hasan TADEMR
Ky
K a y n a k Kii
dncelerin zaman ierisinde toplumsal bir kimlik kazanarak bir
Mehmet Ali KULDEDEOLU
halk hareketine dnmesidir.

Bu zellikleri ve Anadolu Alevilii ile ilikileri bakmndan
bu iki halk hareketini gzden geireceiz.
B.94 0262
orum
Osmanck
ampmar
Davut BAYRAL
B.95 0161
Amasya
Gyncek
add
Mehmet KILI
BABALK:
B.95 0165
Amasya
Merzifon
Kayadz
Hseyin CEYLAN
Snni inanlara kar geleneksel inanlar s a v u n m a
B.95 0168
Amasya
Merzifon
Ahmet Turan SALTIK
B.95 0169
Amasya
Hamamz
Ycmien
Abdullah BALCI
B.96 0028
Aydn
Bozdoan
AJamut
Mehmet BURUK
B.96 0034
Aydn
Karacasu
Alemler
Sleyman KARAKAYA
geleneinden domutur. Babailiin tanr anlay, slamiyet'i

yorumlay, Snni inanca gre olduka farkldr. 13. yzylda
ortaya kan Bahailik'in kurucusu Baba lyas adl Trkmen
derviidir.
Baba lyas'm anlayna gre gerek olan bu evrendir.
nsanla tanr arasnda nemli bir ayrlk yoktur, insan tanrya, lar
i n s a n a en yakn varlktr. Yeryz b t n ile bir devlet
127
126
niteliindedir. Bu devletin yneticisi de tanrya en yakm olan,

tanrsal nitelikler tayan Ali'dir. Al, Peygamber'in lmnden
sonra toplumun bana gemesi gereken kimsedir. Baba lyas'ta
ar lde Ali'ye ballk grlr.
Toplum, bireylerin kadn - erkek ayrm gzetmeksizin
o l u t u r d u k l a r bir btndr. Bu btn ierisinde insanlar
lmezliine inanan Trkmenler, onun daveti zerine Smeysat,

Adyaman, Kahta ve Mara taraflarndan onun yanna gitmek iin
harekete geerler. Bu gelimelerden rahatszlk duyan Seluklu
Sultan II. Gyaseddin Keyhsrev, Malatya Subas Muzaffereddin
A l i i r ' i , onlar d u r d u r m a k l a g r e v l e n d i r i r , a n c a k baar
salanamaz.
birbirlerine eittir.
Baba lyas'm inan anlaynda eski Trk inan sistemi olan
amanizm'in izleri grlr, tanry bir insan gibi dnr, tanr
Trkmenler, kendilerine katlanlarla birlikte Sivas'a girerler,

buradan Amasya'ya geerler. Saylar blgedeki Trkmenler'in
katlm ile daha da artar. Sultan Keyhsrev, bu yry durdurma
ile konuur.
Baba lyas'n mridi olan Baba shak; Baba lyas gibi ruhun
gvdeden gvdeye getiine, P e y g a m b e r ' i n ruhunun A l i ' d e
yeniden ortaya ktna, bu ruhun tanrsal bir nitelik tadna
grevini Amasya subas Armaan ah'a verir. Baba shak,

Trkmenler Amasya'ya girmeden, Seluklu kuvvetleri tarafndan
ldrlr. Ancak onun lmszlne inanan Trkmenler,
Amasya'ya girerler, Baba shak' bulamaynca onun ge utuunu
inanmtr.
B a b a s h a k ' a , mridleri " B a b a R e s u l " ya da " B a b a
Resulullah" yani peygamber diyorlard. Baba shak da kendi
peygamberliine inanmtr. Bu dnce ise slam inancna
ve meleklerden yardm getireceini dnerek hareketlerini

srdrr ve Konya'ya doru yrye geerler. Ancak 1240 yl
Kasm aynda Krehir Ovas'nda Seluklu kuvvetleri tarafndan
yenilgiye uratrlar.
aykrdr.
Baba shak, Seluklu yneticilerine kar propaganda yapar,
lks ve israfa dalm olan yneticileri dinden ve adaletten
ayrlmakla sular. Tam bir fakirlik iinde yalnz yaar, kimseden
herhangi birey kabul etmez. Yaay ve propagandas ile yalnz
evre Trkmenleri'ni deil blge Krt, Hristiyan, Ermeni, Rum
ve Sryanileri'ni de etkilemitir.
Glenen Baba shak, Seluklu yneticilerine artk aka
Anadolu tarihinin en kapsaml ve en byk hareketlerinden

biri olan Babai hareketi, bylece bastrlr.
Baba hareketi, Anadolu halknn en bilinli ve en dzenli
halk hareketidir. Anadolu halkn smren, ezen, ona yabanclaan
bir zulm iktidarna kar ortaya kan hareketin temelinde, dinsel
grnm altnda, toplumsal ve ekonomik bunalmlar yatar.
Balangta tamamen siyasal bir nitelikte olan Babai hareketi,
zaman ierisinde deiik dinsel gruplar bnyesinde eriten dinsel
meydan okur, cihad ilan eder.

Baba shak, Amasya blgesinde bulunan Trkmenleri
retisi ile rgtlemitir. Baba shak'n peygamberliine ve
bir akm niteliine brnr.

Alevilik diye nitelenen kurumlarn balangcna Babai
hareketim kaynak saymak yanl bir kan olmaz.
128
129
Sonraki ii hareketleri, Babailik ile az ok balantl

gzkr ise de bunlar Bahailik'i ii kkenli saymaya yetmez.
yaptrd tartmalara katlmtr. Msr hkmdarlarndan

B e r k k ' n olu F e r a h ' a ders vermitir. Seyyid H s e y i n ' i n
Baba lyas, dnce bakmndan Bektailii etkilemi, onun
lmnden sonra onun yerine gemi, Sakz adasnn ruhani reisini
krsal kesimde yaylmasna olanak salamtr. Baba lyas'n
mridler arasna almtr. Daha sonra Edirne'ye dnerek Musa
halifelerinden Baba shak, kendi dneminde yani 13. yzylda etkin
elebi'nin kazaskeri olmutur. elebi Mebmed'in, saltanat ele
olmutur. Gelecee etkisi bakmndan ise Hac Bekta- Veli
geirmesinden sonra znik'e srlmtr. znik'te halk isyana
dncesi ve retisi nemlidir. Hac Bekta retisi, Baba shak
yneltecek propagandalara balam, mritlerinden Brkliice
eylemini dn yolu ile gerekletirmeyi amalar. Hac Bekta,
Mustafa'nn yardmyla Aydn ve Karaburun'da, Torlak Kemal
Babai isyanna karmamtr.
yardmyla da Manisa civarnda taraftarlar toplamtr. 1416'da
Baba lyas'n lmnden sonra ortaya kan ve Ali'ye
srgnde bulunduu znik'ten kaarak sfandiyaroullarnn
balanan kurulularn eriata uymayan davranlar su saylarak
yanma snmtr. Oradan Zogra'ya gemitir. Silistre, Dobruca
yasaklanm, Alevilikle ilgisi grlenler topluca ldrlm,
ve Deliorman blgelerinde dolaarak dncelerini yaymtr.
srlmlerdir. Ar bir eriat dzenini benimseyen, Snnilik
elebi Sultan Mehmed tarafndan stne asker gnderilmi,
dnda bir kaynak tanmayan Osmanl ynetimi, Seluklular'n
mridlerinden Brklce Mustafa, Karaburun'da; Torlak Kemal,
bu tutumunu devam ettirerek, Alevilie kar daha geni bir kym,
Manisa'da yenilgiye uratlmtr. Bedreddin de ele geirilerek
yldrma ve sindirme politikas izlemitir. zellikle 16 ve 17.
Serez'e getirilmi, padiahn huzurunda bir bilim kurulu tarafndan
yzyllarda srdrlen basklar nedeni ile Babailik olay biim
sorguya ekilmi, Mevlana Haydari Acemi'nin verdii fetvaya
deitirerek farkl ekillerde Anadolu'nun eitli yrelerinde yeni
gre "mal haram, kan helal" saylarak, Serez arsnda plak
kmldanlara yol amtr. Ancak bu hareketlerin hi biri 13.
olarak aslmtr. lm tarihi olarak Osmanl kaynaklarnda 1415-
yzyldaki kadar dzenli ve geni kapsaml olmamtr.
1 4 1 7 - 1 4 2 0 gibi farkl t a r i h l e r g s t e r i l m e k t e d i r .
Sercz'in
Yunanllara gemesinden sonra mezarndan karlan kemikleri,

EYH BEDREDDN
1924'te stanbul'a getirilmi, Sultan Mahmut Trbesi hazinesine
(Smavnal eyh Bedrettin Mahmut):
gmlmtr. Edirne'de bir zaviyesi, Bursa'da bir mescidi vardr.
Smavna kads s r a i l ' i n oludur. 1 3 5 9 ' d a S m a v n a ,
Merkezi otoriteye, baskc ynetime kar ortaya kan halk
E d i r n e ' d e domutur. Doduu yerde; Konya ve K a h i r e ' d e
h a r e k e t l e r i n i n en b i l i n l i l e r i n d e n biri de eyh B e d r e d d i n
mantk, felsefe ve ilahiyat eitimi grmtr. Ahlatl eyh Seyd
hareketidir. Bedreddin, dncelerini yalnz yaymakla kalmaz
Hseyin'in emri ile Tebriz'e gitmi, Timur'un, bilginleri arasnda
kendi yaamnda da bu dnceleri uygular. Edirne'deki tm mal
131
107
varln 1412'de oluturduu Vakfa balar. eyh Bedreddin,

byk lde toplumsal bir devrim tasarlar. Mslmanlar'la
Bedreddin, dncelerini Arapa yazd "Varidat" adl

eserinde toplamtr.
Mslman olmayanlar arasnda tam bir eitlik nerir. nsanla
eyh Bcdreddin'in hareketine blgedeki Alcvi-Bektai
tanrnn zde olduunu, bir olduunu savunur. Ben tanrym
topluluklar da katlmtr. Ancak eyh Bedreddn'in, Alevi-
anlamna gelen szleri vardr. eyh Bedreddin'de peygamberlikten
Bektai inancnda olduunu sylemek mmkn deildir. syanda
ok ermilik eilimi grlr.
Torlak Kemal ve Brklce Mustafa, Karaburun ve Narldere
Bedreddin dncesine gre; yaratan ile yaratlan birdir.
Alevlerini eyh B e d r e d d i n dnceleri ile r g t l e m i ve
Arada varlk ve olu bakmndan bir ayrlk yoktur. Evren
desteklerini almlardr. Bu topluluklarca Bedreddin, Alevi
yaratlmamtr yok da olmayacaktr. Dnya dnda baka bir alem
inancnda imi gibi dnlmtr. eyh Bedreddin'in oluturduu
yoktur. Cennet, cehennem birer kavram olmaktan teye geemez,
inancn srdrlmesinde Rumeli Bektailerinn katks olmutur.
her ikisi de insann dnyadaki mutluluu veya mutsuzluu ile ilgili
Rumeli'de bulunan ve Bedreddin soyundan geldiklerini syleyen
birer kavramdr. Dnyada mutlu olan cennette, mutsuz olan
"Bedreddin Oca" mensuplar Alevi dinsel trenlerini
cehennemde yayor demektir. Kur'an'da geen btn kavramlar,
uygulamaktadrlar. Bedreddin yanllarnn Bektai tarikatna
buyruklar birer rnektir. Btn dnya mallar insanlarn ortaklaa
girmelerinde etkin olan, iki inan kurumu arasndaki yaama
yararlanmas iindir. Dnyann topra ve topran btn rnleri
benzerliidir. Tarikatlar arasnda eyh Bedreddin dncesine en
insanlarn ortak maldr. Yeryznde tabii snrlar, senn-benim
yakn olan Bektailiktir. eyh Bedreddin dncesi, Anadolu
diye blnm toprak paralar yoktur. eyh Bedreddin, kadnlarda
Alevi-Bektai inan sistemi ile birok noktada birleir. Ancak,
ortaklk ilkel grne iddetle kar km, aile kurumunu
eyh Bedreddin hibir zaman bir Alevi olmam Alevi dncesini
savunmutur. nsan doar, yaar ve lr. Doumla balayan hayat,
savunmamtr. Onu Alevi inan sistemi ile ortak dnmeye iten
lmle biter. Ruh bedenden ayr, bamsz bir varlk deildir.
sebepler, her iki sistemde ortak olan noktalar, A n a d o l u ' n u n
Bedenle beraber ruh da ger gider, beden dnda ruhun zel bir
yzyllardr sregelen kltrnn izlerini tar. Ortak noktalarn
hayat yoktur. Vcut zerreciklerinin bir kez daldktan sonra
kayna, Anadolu'nun eski medeniyetlerinde, z kltrnde yatar.
yemden braraya gelmesine ve cesedin yeniden dirilmesine imkan

yoktur. Btn manevi varlklar, insan dncesinin znden
domutur. Gerek olan insandr. Tapnma, namazlar ve niyazlar,
ahlakn dzeltilmesi, insann arnmas iindir. Gerek tapnmann
hibir koulu, snr, biimi yoktur.
132
107
I - A V C I O L U , D o a n ; T r k l e r i n Tarihi (Cilt 4 - 5 ) Tekin Yaynevi, stanbul 1968, 1751. 1992. 1993,
1995 s.
2- B O Z K U R T . M. Fuat; 2 3 . 241 1990. Sabah Gazetesi
3- E Y U B O L U , s m e t Z e k i : eyh B e d r e d d i n v e Varidat, D e r Yaynlar, Kltr Matbaas, stanbul
1980, 16, 173. 176, 177, 2 4 2 , 2 4 6 s.
4- E Y U B O L U , smet Z e k i ; B t n Y n l e r i y l e T a s a v v u f Tarikatlar M e z h e p l e r Tarihi, Der Yaynlar,
stanbul 1990, 318, 321, 323, 325 s.
5- G L P 1 N A R L I , A b d u l b a k y ; Tarih B o y u n c a s l a m M e z h e p l e r i ve iilik, Der Yaynevi, stanbul
1979, 171 s.
6 - H A N E R L O L U , O r h a n ; slam nanlar S z l
7- K P R L , M e h m e t Fuat; Trk Edebiyatnda lk M u t a s a v v f l a r , (7. bask) Diyanet leri Bakanl
Yaynlar, A n k a r a 1991. 221 s.
9 - E N E R , C e m a l ; A l e v i l i k Olay, Y n Yaynclk, stanbul (ty) 111, 113, 115 s.

Piri Er-Geleneksel Anadolu Aleviliği PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Piri Er-Geleneksel Anadolu Aleviliği PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

1964 yl Sivas-Divrii-Gkebel ky

doumlu olan Piri ER, Hacettepe

Baskya Hazrlk: zlem ASLAN.

Tel: (0.312) 232 00 80

Anadolu Aleviliinde Halka Namaz

Anadolu Aleviliinde Muharrem

Anadolu Aleviliinde Aure

Anadolu Aleviliinde Musahiplik

Anadolu Aleviliinde Dknlk

Anadolu Aleviliinde Kurban

Anadolu Aleviliinde Semah

Anadolu Aleviliinde Ate Kltnn zleri

Anadolu Aleviliinde Aa Kltnn zleri

Anadolu Aleviliinde Tavan

Anadolu Aleviliinde Kadn

Tic. San. Ltd. ti.

Anadolu Erenleri Kltr ve Sanat Vakf'nn

Anadolu'da ki Halk Hareketi ve Anadolu Alevilii ile lgisi

Cad. Ankara han No: 8/101 Shhiye / ANKARA

Anadolu Aleviliinin ierii konusunda youn tartmalarn

Anadolu Aleviliini belirleyici temel kaynaklardan birisi

amanizm'dir. Kadna gsterdii saygda, ibadetndeki dans ve

Ancak Anadolu Alevisi kendini gerek Mslman, uygulamalarn

olduundan bahsedilecektir. Ancak bu unsurlarn A n a d o l u

ise slam'n gerek boyutu olarak deerlendirir. Oru, namaz, hac,

Alevilii asndan belirleyici olduu dncesinde olmadmdan

bu bilgileri batan aktararak okuyucunun kafasnda bir imaj

badamayan gr ve uygulamalara sahiptir. Ancak o kendini

oluturmak ve ynlendirici olmak istemiyorum. Bunlar sylerken

slam'n iinde hatta znde grr.

de Anadolu Aleviliinin tamamen slam d olduu ya da

bnyesinde hibir slami unsur tamadn sylemenin de doru

Kim olduklar, yaamlar, felsefeleri net bir biimde

olaca inancnda deilim. Kanmca % 10-15 orannda girmi

bilinmeyen On iki mam'larda da durum ayn. Hepsi birer lm,

bulunan bir slam var, ancak bu orandaki unsurlar da Anadolu

hepsi birer kahraman, hatta on ikinci imam Mehdi bir gn gen

Aleviliinde baz olgularn zerine ekilmi birer klf ilevini

gelip dnyay ktlklerden arndracak kurtarc.

gryor, gstermelik, bu klfn altnda yatan z ise farkl. Allah,

Btn bunlar deerlendirildiinde grnen o ki Anadolu

M u h a m m e d , Ali gibi k a v r a m l a r s l a m ' n y a n s m a s gibi

Aleviliini belirledii dnlen bin yz yl nce Arabistan'da

grnrken bu kavramlarn slam inanc asndan yorumlandn

olan olaylar, Anadolu Alevilii asndan hi de belirleyici deil.

sylemek mmkn deil, isim ayn olmakla beraber ierik farkl.

Hz. Ali olmasayd, Kerbcla ve Hz. Hseyin olmasayd da Anadolu

Ancak Anadolu Alevisi kendini slam ierisinde grdnden

Alevilii olacakt. Belki ad farkl, yaratlan kahramanlar farkl

olacak, ama Anadolu Alevilii dediimiz olgu bir ekilde var

uygulamaya slam inanc asndan bir yorum getirme gayretini

olacakt. nk onun ieriini oluturan kltrel olgular bu

tarihlerden ok nce Mezopotamya'da, Orta Asya da filizlenmi,

Bana gre Anadolu Alevilii asndan iki tane Ali var.

yzyllar sonra Anadolu topranda yeniden yorularak

zlenen yldrma politikalar, uranan kymlar bu kltr

Anadolu Aleviliinde bir arada andan, biri sylendii

vardr k bu kavramlarn mahiyetlerini ve her kavramn kendi

Bu tarihi ahsiyet dnda bir Ali daha var. Bu Ali Anadolu

orum - Merkez - Eenay kynden Veli GRLEK; "Hz.

Aleviliini belirleyen, onun Ali'ci olmasn salayan, gerekte

ve Ali ayn nurdan yaratlmlardr,

stnlkleri yoktur, her ikisinin alnnda da ayn nur