UKUROVA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS

TRK DL VE EDEBYATI ANA BLM DALI

TEBRZ IKLIK GELENE VE IK EDEBYATI

Nabi KOBOTARAN

I.CLT

YKSEK LSANS TEZ

ADANA / 2008

ii
ukurova niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Mdrlne

Bu alma jrimiz tarafndan Trk Dili ve Edebiyat Ana Bilim Dalnda

YKSEK LSANS TEZ olarak kabul edilmitir.

Bakan: Prof. Dr. Erman ARTUN

(Danman)

ye: Yrd. Do Dr. Refiye OKULUK ENESEN

ye: Yrd. Do. Dr. Blent ARI

ONAY

Yukardaki imzalarn, ad geen retim elemanlarna ait olduklarn onaylarm.

.//2008

Prof. Dr. Nihat KKSAVA

Enstit Mdr

Not: Bu tezde kullanlan zgn ve baka kaynaktan yaplan bildirilerin, izelge,

ekil ve fotoraflarn kaynak gsterilmeden kullanm, 5846 Sayl Fikir ve Sanat
Eserleri Kanunundaki hkmlere tabidir.

iii
ZET
TEBRZ IKLIK GELENE VE IK EDEBYATI
Nabi KOBOTARAN
Yksek Lisans Tezi, Trk Dili ve Edebiyat Ana Bilim Dal
Danman: Prof. Dr. Erman ARTUN
Haziran 2008, 383 sayfa + 380 Ek
Tezimizin ieriini Tebriz klk gelenei ve k edebiyat oluturmaktadr.
randa yaayan Trkler arasnda youn bir k edebiyat ve klk gelenei
grlmektedir. Blgede yaayan byk Trk nfusu geni bir szl edebiyata sahiptir.
Tezimizin giri blmnde randa yaayan Trkler hakknda genel bir bilgi verdikten
sonra ran snrlar ierisinde bulunan Azerbaycan blgesiyle ilgili corafi ve tarihi
bilgiler vermeyi uygun grdk. Blge tarihi ve blge kltr ynnden genel bilgiler
verilmitir.
Tezimizde Trkiye ve Azerbaycanda yaymlanan klar konulu yazl
kaynaklarn yan sra Tebrizden derlenen szel kaynaklardan yararlandk. Anadolu ve
Orta Asya corafyasn birletiren Azerbaycan blgesinde youn Trk kltr
yaanmaktadr. klk gelenei konusunda aratrma yapan uzmanlarn ifade ettii gibi
klk gelenei iki sahada ayndr. Anadolu sahasnda grdmz usta-rak ilikisi,
saz alma, destan syleme, Tebriz ve Azerbaycan yresindeki klarn arasnda da daha
gl ve yaygn olduu konusunda rnekler verildi. ikri Destan rneini vererek,
destan syleme geleneinin blgede nemli olduunu vurgulamaya altk. Bu
blmde blge klarnn musiki aletleri eitliliini zerinde durulmutur. Blgenin
kltrel durumu ve klarnn toplumdaki ilevleri hakknda bilgi vermeye altk.
nc blmde Azerbaycan k iirinde grlen baz biimlerin ve trlerin
rneklerini ortaya koyduk. Drdnc blmde Tebriz klarnn slp ve dil zellikleri
zerinde durduk. Dil ve slp zellikleri incelenmesinde szel kaynaklardan
yararlandk. Daha sonraki blmlerde Tebrizde yaayan klardan ve klarn
iirlerinden rnekler verdik. almamzn son blmnde Azerbaycan ve Tebrizin en
uzun k destan olarak bilinen ikri Destann TDKnin nerdii ortak Trk
alfabesiyle yazya evirdik. Trkiye Trkesine aktardktan sonra destandaki motifleri,
kiileri ve yer adlar konusunda bilgi verildi.
Anahtar Szckler: Tebriz, klk Gelenei, k Edebiyat, ikri Destan.

iv
ABSTRACT
TEBRZ ASHIG TRADITION AND ASHIG LITERATURE
Nabi KOBOTARAN
Master Thesis, Department of Turkish Language and Literature
Supervisor: Prof. Dr. Erman ARTUN
June 2008, Page 383+380Addition
This study is about Tabriz ashig tradition and ashig literature. We saw frequent
ashig tradition and literature between Irans Turks. In this region live Turks people,
that they have great oral traditions. We have introduced Irans Turks in introduction.
Then we give knowledge about culture and history Irans Azerbaijan region.
In this work we useded Ashigs books that printied in Azerbaijan and Turkey.
Also we use Ashig oral tradition in Tebriz. Azerbaijan region is between Anatolia and
Middel Asia. So this area has roots Turks culture. Turkey and Azerbaijan Ashig
tradition is same. Thus we saw very similarity between two aria. Telling story by
Azerbaijans ashigs is beter and more powerfull then Turkeys ashigs. For exampel
Shikaris Epic is the longest Ashig tradition stores that telling by Tebrizs Ashigs.
Also we give informatin about Ashig instrument such as Saz, Kaval and
Balaban. We give sample about Tebrizs Ashig poem in third part. We intruduce
Shikari Epic such as oral literature. In fact, its the langest ashigs stories. We study
ashigs poem form and kind in other part. we give about a few Tebrizi ashiges and their
poem in other part.
And last we translate Shikaris Epic to shared Turkish alphabet. After translated
to Turkish, we give information about motif, personal pronoun and place pronoun.

Key Words: Tebriz, Ashig Tradition, Ashig Literature, Shikaris Epic.

N SZ
Azerbaycan ve ran; Asya ve Avrupa ktalarnn geit yolu zerinde bulunan ve
nemli bir konuma sahip olan blgelerdir. Bu blgeler tarih boyu eitli medeniyetlerin
beii olmutur. Trk kltr asndan baktmzda, Trklerin Orta Asyadan
Anadoluya geiini salayan blge, ayn zamanda tarih boyunca Anadolu Trklerinin
kltrel destekleyicisi olmutur. Tarih ve kltrel ynden Azerbaycan ve Anadolu,
birok ortak deere sahip olup ayn kltrden beslenen blgelerdir.
ran Azerbaycan baz Trkologlarn dikkatini ekmitir. XVII. yyda Alman
gezgini Adam Olearus blgede incelemede bulunduktan sonra, Dede Korkut Kitabnn
nemli kahraman olan Dede Korkut, Kazan Han ve Burla Hatunun mezarlarnn
Azerbaycanda olduunu tespit etmitir. Dede Korkutun mezar Azerbaycann
Derbend kentinde, Burla Hatunun mezar Urmiye Kalesinde ve Kazan Hann mezar
Tebrizdeki Acay rmann kenarnda bulunmaktadr. Rus bilim adam Aleksandr
Hodezkonun Krolu destanlarn ilk kez bu blgeden toplayp 1804 ylnda Farsa ve
Trke olarak yaymlamas, Minorskynin Hala Trklerini bilim dnyasna tantmas,
Gerhard Doreferin randaki Hala Trkleriyle ilgili yaymlar blgede youn Trk
kltrnn yaandnn gstergesidir.
Szl

halk

edebiyat

milletlerin

kltr

varlnn

nemli

blmn

oluturmaktadr. randaki byk Trk topluluunun yazl edebiyattan ok szl

edebiyata sahip olmalar, geni bir halk edebiyat rnlerini dourmutur. klar,
iirleriyle, destanlaryla szl edebiyatn nde gelen temsilcileridir. almamzda
blgede yaayan zengin szl edebiyatn rneklerinden olan ikari Destann
tantmaya altk.
Bu almada bana yol gsteren, tecrbelerine ve deerli bilgilerine
bavurduum danman Hocam Prof. Dr. Erman ARTUNa sonsuz teekkrlerimi
bildiririm. Ayrca ikari Destannn evrisinde bana yardmc olan retmen arkadam
Burak TOLUya teekkrlerimi bildiririm
Proje No: FEF2006YL54
Nabi KOBOTARAN
ADANA- 2008

vi
NDEKLER
ZET . iii
ABSTRACT .. iv
N SZ .. v
KISALTMALAR ..... xii
0. GR .. 1
0.1. Konu .... 1
0.2. Ama ....... 1
0.3. Kapsam ve Snrlar ......... 2
0.4. Yntem ... 2
0.5. Aratrma Alan le lgili Genel Bilgiler 3
0.5.1. ran Trkleri Hakknda Genel Bilgiler.. 3
0.5.1.1. Azerbaycan Trkleri 7
0.5.1.2. Trkmen Trkleri .... 10
0.5.1.3. Kakay Trkleri ..... 11
0.5.1.4. Afar Trkleri ..... 13
0.5.1.5. Hala Trkleri ..... 14
0.5.1.6. Kaar Trkleri.. 15
0.5.1.7. Karapapak Trkleri ..... 16
0.5.1.8. Ebi Verdi Trkleri ... 17
0.6. Azerbaycan ve Tebrize Ait Genel Bilgiler ... 18
0.6.1. Azerbaycan Corafyas 18
0.6.2. Tebrizin Corafyas .................... 19
0.6.3. Tebrizin Tarihi .................... 20
0.6.4. Tebrizin Ekonomik ve Kltrel Durumu ... 21
0.6.5. Osmanl - Safevi Mcadelesinde Tebriz .. 23
0.6.6. Blgenin Kltrel Durumu .. 24
0.6.7. Azerbaycan Blgesinin Trk Kltrnde nemi 26

BRNC BLM
GNMZDE TEBRZ IKLIK GELENE
1.1. klk Geleneine Genel Bir Bak ...... 28

vii
1.1. Bahi - Ozan .... 31
1.2. Ozan k ..... 34
1.2. randa k Edebiyat ve k Muhiti .............. 38
1.2.1. Trkmen Blgesi k Muhiti (Horasan sahas) .. 40
1.2.2. Kakay Blgesi k Muhiti . 41
1.2.3. Azerbaycan ve Tebriz Blgesi k Muhiti ............. 42
1. 3. ran Azerbaycan ve Tebriz klk Gelenei ..... 48
1.3.1. k Szc ... 49
1.3.2. klk Gelenei ve n Yetimesi ......... 50
1.3.2.1. Bade me ve Rya Motifi ... 52
1.3.2.2. Usta rak likisi ............ 55
1.3.2.3. Mahlas Alma (Taprma) ............. 56
1.3.2.4. Saz alma ........ 60
1.3.2.5. Destan Syleme .......... 62
1.3.2.5.1. Tebrizde Destanc klar .. 63
1.3.2.6. Atma (Deyime) .. 65
1.3.2.6.1. k Hseyn ile k obann Deyimesi. 66
1.4. Azerbaycan ve Tebriz klarnn Hikye Anlatma Gelenei........................ 67
1.4.1. Azerbaycan klarnn Hikaye Anlatma ..... 67
1.4.2. Tebriz klarnn Hikaye Anlatma ..... 70
1.4.2.1. ahsenem ve Garib Destanndan . 70
1.4.2.2. ikari Destanndan ... 73
1.4.2.3. Krolu Destanndan ... 74
1.5. Tebriz de Faaliyet Gsteren klar Grubu .... 79
1.6. Aklarn Mzik Aletleri 80
1.7. Azerbaycan ve Tebriz klarnn Musiki Aletleri .... 82
1.7.1. Saz . 83
1.7.1.1.Sazn Klf . 84
1.7.1.2. Sazn Kula ..... 85
1.7.2. Balaban (Ney) ... 85
1.7.3. Def (Kaval).... 86
1.8. Tebriz klarnn Saz Havalar ............. 86
1.9. Azerbaycan ve Tebriz klarnn Klk Kyafetleri... 88
1.10. Seslendikleri Kitle ve klklarn Srdkleri Ortamlar . 88

viii
1.11. Sosyal Deiim ve Geliimin Azerbaycan klk Geleneine Etkisi 90
1. 12. klarn Trk Kltrnde Yeri . 91
1.13. klarn Tarihe Kaynaklk Etmeleri .. 96
1.14. Kltr Tayc Olarak klar .... 98
1. 15. Azerbaycan klarnn Etkiledikleri Alanlar ... 100

KNC BLM
TEBRZ IKLIK GELENENDE BM ve TR
2.1. Azerbaycan k iirinin Trleri .... 103
2.1.1. Bayat .. 103
2.1.2. Deyime .................. 104
2.1.3. Divani . 108
2.1.4. Varsa ....... 109
2.1.5. Gerayl ........ 124
2.1.6. Gflband ......... 112
2.1.7. Goma .. 114
2.1.8. Herbe Zorba ..... 130
2.1.9. Mhammes .. 118
2.1.10. Mseddes ... 119
2.1.11. Tecnis .... 121
2.1.12. Ustatname .. 124
2.1.13. Vucutname .................... 126
2.1.14. Yaname .................... 128
2.1.15. Dudakdeymez .................... 129
2.1.16. Heyderi .. 130
2.1.17. Duvaggapma ...... 130

NC BLM
TEBRZ IKLIK GELENENDE SLP
3.1. klarn slubu ...... 132
3.1.1. Tebriz klarnda Fars Dilinin Etkisi ....................... 133

ix
3.1.2. Tebriz klarnn iirlerinde Arapa Terkipler ...... 136
3.1.3. Tebriz klarn iirlerinde Arkaik Szckler ..... 137
3.2. Kelime Kadrosu 140
3.2.1. ikari Destannda Kelime Kadrosu 141
3.2.1.1. Kii Adlar .......... 141
3.2.1.2. Yar Adlar ... 142
3.2.1.3. Hayvan Adlar ..... 142
3.3. Anlatm Kalplar ...................143
3.3.1. Ata szler .....144
3.3.2. Deyimler . 145
3.3.3. Alk ve Karg ................... 146
3.4. klarn iirinde Yerel Szckler ....147
3.4.1. Tebriz Aklarnn iirlerinde Yerel Szckler ...... 148

DRDNC BLM
GNMZDE TEBRZL IKLAR ve ESERLERNDEN RNEKLER
4.1. Gnmzde Tebrizde Yaayan klar ....... 149
4. 1. k Hesen SKENDER ...... 149
4. 2. k Yedullah EYVEZPUR ..... 150
4. 3. k Muhtar KURBANPUR ............ 151
4. 4. k Sdkali BABAYAN .... 152
4. 5. k Hseyin HADM ...................... 153
4.6. k Rahman KARA MELK ....153
4.7. k Resul KURBAN ...... 154
4.8. k Mehemmed MEHEMMED ..... 155
4.9. k Salman MEHEMMEDPUR .............. 156
4.10. k Cengiz MEHDPUR ....... 156
4.11. k Ali KARADALI ....... 157
4.12. k Hseyin SAY ..................... 158
4.13. k Cebrayil HALL . 159
4.2. Gnmz Tebriz Aklar Eserlerinden ikri Destan .... 161
4.2.1. ikari Destannn Tantm . 161
4.2.1.1. ikari Destann ncelenmesi ..... 164

x
4.2.1.2. ikari Destannda Tespit Edilen Motifler ..................... 170
4.2.1.3. ikari Destannda Kiiler .. 172
4.2.1.4. ikari Destannda Yer Adlar .... 179
4.2.2. ikari Destannn Trkiye Trkesine evirisi. .. 181
SONU ... 352
KAYNAKA .. 353
ZGEM ... 379

EK
KAR DESTANININ ORTAK TRK ALFABESYLE YAZIYA EVRS
FOTORAFLAR

xi

KISATMALAR

a.g.b : ad geen bildiri

a.g.e : ad geen eser
a.g.m : ad geen makale
a.y

: ayn yer

A.z

: Azerbaycan Trkesi

b.k.z : baknz
C.

: cilt

ev.

: eviren

KKTC: Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti.

Nu.

: Numara.

S.

: say

s.

: sayfa

s.s

:sayfa aralar

TDK : Trk Dil Kurumu

TTK : Trk Tarih Kurumu
y.y

: yzyl

YKY. Yap Kredi Yaynlar.

vd.

: ve dier

0. GR

0.1. Konu
Tezimizin

konusunu

Tebriz

klk

Gelenei

ve

Edebiyat

oluturmaktadr.
Ozan-baks geleneinin devam niteliinde olan klk gelenei eski tarihi
ilevlerini kaybetse de gnmzde Trk topluluklarnda canlln srdrmektedirler.
Bu gn de eskisi gibi Azerbaycanda klara byk sayg duyulmaktadr. Azerbaycan
blgesi Trk kltrn en youn yaayan blgelerinden biri olarak bu gelenein sahada
yaadn grmekteyiz. Bu gnde bu blgenin klar Trk kltrnn gl
simgelerinden olan klk geleneinin verdii inan ve hevesle kendi zverileriyle bu
kutsal gelenei srdrmektedirler.
Azerbaycan sahas Trk folklor ve geleneinin en yaygn ve youn yaayan
blgelerindendir. Bu nedenle klk geleneinin Azerbaycanda nemli bir yeri vardr.
Azerbaycanda klar eitli enliklilerde, toylarda ve kutlamalarda bu gelenei
yrtmektedirler. zellikler klar Kahvehaneleri, bu gelenein srdrlmesinde
nemli bir ilev grmektedirler.
slamiyet ncesinden beri yaayan bu gelenek eski inan ve kltrleri iinde
yourarak gnmze kadar sregelmitir. Kam- amandan esintiler alan Dede Korkut
geleneini gnmze tayan klar bu gn de halkn arasnda byk sayg
grmekteler. Bu gelenek slamiyet ile birlikte Trkler arasnda zayflasa da kkl kltr
elerinden olduu iin gnmze kadar gelip ulamtr.

0.2. Ama
k edebiyat Anadoluda olduu gibi Azerbaycanda da 16. yzyln balarndan
itibaren nefesini gl bir ekilde hissettirmeye balamtr. 15. yzyln sonlarnda
yaayan k Kurbani Azerbaycanda k iirinin ilk temsilcisi kabul edilmitir.

2
Eski zamanda ozanlarn balattklar bu uurlu sanat yolu Kurbani, Miskin Abdal,
Kul Mahmud, k Cunun, Karacaolan, Sar k, k Elesger, k enlik gibi nice
ustalarn oluturduklar nallar (masallar), destanlar, hikyeler, komalar meydana
getirdikleri yeni iir ekilleri ile zenginleerek sregelmitir.
Bu almamzn amac, rann Azerbaycan blgesinde yaygn olarak yaayan
klk geleneinin ortaya koyulmasdr. Blgede bulunan k muhitleri, klarn
kullandklar musiki aletleri, saz havalar, slup, iirlerindeki biim ve klarn
destanlar, szl gelenekten yararlanarak ele alnacaktr. Tebriz klk geleneinin en
uzun destan olan ikri Destan ilk defa ortaya koyulmutur.

0.3. Kapsam ve Snrlar

nceleme sahas ran snrlar ierisindeki Azerbaycan eyaleti ve merkezi Tebriz
olmutur. Gney Azerbaycan adlanan bu blge eskiden beri Azerbaycan Trklerinin
yaad blge olmutur. Kltrel ynden baktmzda Anadolu ile birok ortak
deerlere sahip olduunu grmekteyiz. Anadolunun uzants olarak adlandrlan bu
blge ayn zamanda Anadolu ve Orta Asyann birletirdii kpr grevinde olmutur.
Trklerin Anadoluya yegne geit yolu olan bu blge ayn zamanda Anadolunun
Trklemesinde byk rol olmutur. Blge klarnn Kafkasya ve Anadolu sahasna
kaynaklk etmeleri nemli bir husustur.

0.4. Yntem
Azerbaycan ve Trkiye sahasnda klk gelenei ayndr tespitinden yola
karak, Trkiye sahasnda grdmz k geleneiyle ilgili tespitlerin ayns
Azerbaycan blgesinde de grlmektedir. almamzda Azerbaycan ve Trkiye de
klk gelenei ile ilgili yaymlanan kitaplarn yan sra blgenin szl kaynaktan
yararlammtr.
Yazl kaynaklardan elde edilen bilgiler, klarn gelenekle ilgili kaya alnm
kasetler ve CDler, szl kaynaklar, klarla yaplan grmelerlerde alnan bilgilere
tezimizde yer verilmitir.

3
Bu blgede yaayan klarla grmemizde blge klk geleneiyle ilgili bilgi
toplamaya altk. Tebriz klarndan olan k Yedullahn syledii ikari
Destann yazya aktarp ve tantmaya altk.

0.5. Aratrma Alan le lgili Genel Bilgiler

0.5.1. ran Trkleri Hakknda Genel Bilgiler
ran Trkleri zerine bu gne dek ciddi bir aratrma yaplmamtr. Trk bilim
adam Fuat Kprl Edebiyat Aratrmalar II adl kitabnda randa Trk varl
hakknda nemli bilgiler vermitir (Kprl, 1989: 1737). Faruk Smer ise Ouzlar
adl eserinde ran ve Anadolu Trkleri arasnda ilikileri, gleri ve blgede Trk
nfusu konusunda nemli bilgilere rastlamaktayz (Smer, 1965: 132 ). W. Barthold,
rann tarih corafyasna dair kitabnda dank olsa da bilgiler verilmitir (Kprl,
1989: 33).

Bu kitabn Farsa tercmesi Tahranda 1928de yaymlanmtr. ran

etnografyas hakknda da N. De Khanikoff 1866 ylnda Pariste baslm eserinde bilgi

vermitir. Ahmet Caferolu 1932-1940 yllar arasnda yaynlanan Azerbaycan Yurt
Bilgisi dergisinde (1932, 97-104) ve Trk kltr dergisindeki

(1966: 125-133),

yazlarnda ran Trkleri hakknda deerli bilgiler vermitir. Ayrca Trkler

Ansiklopedisinde Christian Bulut, Cemal Hesenli, Enver Uzun, Muhittin elik ve
Brenda Shafer, ran Trkleri hakknda bilgi verilmiler.
V. Minorskinin randa yaayan Hala Trklerinin kefinden sonra Alman bilim
adam Dorefer, bizat blgede incelemelerde bulunmu ve bu konuda nemli derlemeler
yapmtr Hala Trkesi zerinde almalar olmutur. Doreferin rencisi Sultan
Tulu Almanyann Mains niversitesi desteiyle randaki azlar hakknda alma
yapmakta ve bu balamda Trkenin randaki Evrimi adl bilgi leni
dzenlenmitir. Tulu Horasan Trkleri azlar zerinde almalar yapmtr.
rann byk blm eski zamanlardan beri Trk yurdu olmutur. Trkistan ve
Anadolu corafyasn birletiren bu nemli blge, gler srasnda Trklerin
Trkistandan Anadoluya gei yolunu salamtr. Rafaelin belirttii gibi,
Anadolunun Trklemesinden nce ran Trklemesi tamamlanm ve bu durum
Anadolunun Trklemesine nemli katklarda bulunmutur (Rafael, 1997: 312). bni
Haldun Tarih-i bni Haldun eserinde ran Trklerin yurdudur, ancak Fars bilginleri
bunu inkr ediyorlar. ifadesini kullanmtr. ran Trkl gerek halk edebiyat

4
rnleri gerekse inan ynnden Anadoluya bir kaynak olmutur. Horasan erenlerinin
Anadolunun Trklemesinde ve Mslmanlatrlmasnda byk etkisi olmutur.
Muharrem Erginin tabiriyle Horasan erenleri Anadolunun damarlarna ilim ve irfan
kann pompalamak grevini yapmtr (Ergin, 2005: 41).
Baz tarihiler rann tamamnn milattan 4400 yl ncesinden Trk yurdu
olduunu ortaya koymaktadrlar. nl tarihi Mahmut Taki Zehtabi ran Trklerinin
Eski Tarihi adl eserinde u bilgilere yer vermitir: Bugn tarih gsterir ki, HintAvrupa dilli Parslarn on kabilesi ilk defa milattan 900 yl evvel Dou tarafndan ran
blgesine gelmi ve lm ehzadelerinin hkimiyeti altnda olmu ada Fars ve
Kirman eyaletlerinde, lm Hkmetinin icazetiyle, yurt salp, yaamlar. Onlardan
takriben 3500 yl evvel Trkler ran arazilerinde medeniyetler ve hkmetler
yaratmlar (Zehtabi, 2000: 1).
ran nfusunun % 43 krsal yerleim yerlerinde yaamaktadr. % 10u hl
gebe hayat srer (Rafael, 1997: 11). Bu gebe insanlarn tamamna yakn
Trklerdir (Kafkasyal, 2002: 20).
randa Trkler, Seluklular, Gazneliler, Kara Koyunlular, Ak Koyunlular,
Safeviler

ve

Kaarlar

gibi

byk

Trk

devletleri

kurmular.

Seluklu

mparatorluundan nce bu blgede Trk varl grlse de, Seluklu mparatorluu ile
birlikte Trk topluluklarnn Horasan, Kirman, Fars, Irak ve Azerbaycan blgesinde
younlatn gryoruz. Ordu ve saray dilinin Trke olmas dnemin Farsa edeb
dilini etkilemi ve birok Trke szck Farsaya gemitir. Bu dnemde Seluklu
saraynda Fars edebiyat gelimi ve ehname gibi nemli eserler ortaya kmtr.
XIV XV. yzylda randa Ouz boylarndan olan Kara Koyunlular ve Ak
Koyunlular gl devletler kurdular. Kara Koyunlular Baranlu ve Ak Koyunlular
Bayndr boyundandrlar. Avarlar, Salurlar, gibi dier byk Ouz boylar da bu
dnemde etkilerini kaybetmemilerdi. Olearis XVII. asrda rann eitli blgelerinde
Trk varln tespit etmitir. Onun tespitine gre; Halhalda Kaarlar, Maraada
Hlag ulusundan Turgaylar, Erdebilde Kpaklar ve Oyratlar, Hoyda Ivallar,
Hemedan kenti ve civarnda Kara Koyunlulardan olan Baharlu boyu bulunmaktadr
(Kprl, 1989: 24).
Mool istilasyla birlikte, blgeye Trk-Mool gleri balamtr. Bu dnem
Tebriz, Maraa ve Sultaniye gibi Trk kentleri geliimini srdrmlerdir. Mool
lhanllar 1230 ylnda Tebrizi kendilerine bakent semilerdir. Bu dnemde bilim ve
sanata yksek deer verilmi, nemli bilim merkezleri kurmulardr.

5
lhanllardan sonra Celayirliler ve Timurlular dneminde, Mool unsuru
tamamyla Trklemi ve Trk nfusu artmtr. Bu dnemde Anadolu ve Suriyeden de
bu blgeye Trk gleri olmutur (Kprl, 1989: 27).
ran, X. asrn son eyreinden XX. asrn ilk eyreine kadar yaklak 950 yl
Trk hkimiyetinde ya da Trk hanedan idaresinde bulunan ve orada iskn olunan
Trklerin lkesidir. Dolaysyla Trklerin ve Trk kltrnn en youn olduu
lkelerin banda ran gelmektedir (zkan, 2003: 77).
randa Trk varl ve Trk edebiyat konusunda Mehmet Fuat Kprl
Edebiyat Aratrmalar II eserinde ayrntl ve nemli bilgiler vermitir (Kprl,
1989: 53). randa Trk nfusu ve Trke konuan halklar konusunda birok seyyahn
ifadesine rastlayabiliriz. Fransz Seyyah Chardin ifadesine yer vermitir. 1 Ona gre
Safeviler dneminde ran ordu dilinin Trke idi ve rann Gney ve Bat snrlarndan
balayarak birok yerde, Farsadan daha ok Trke konuulduunu tespit edilmitir
(Kprl, 1989: 17). XVII. asrn ilk yarsnda seyyah Olearius, Derbandde Dede
Korkut hikyelerini duyduundan, A. Chodzko da ran saraynda Krolu hikyesinin
okunduundan bahsetmektedir (Kprl, 1989: 30). Bu ifadelerden, randa Trklerin
bir aznlk deil, byk ve etkili bir kitleye sahip olduunu anlayabiliriz.
Orta Asya ve Kafkaslarda Mool istilas blgede nfus yapmnda deiiklere
neden olmutur. Bu dnem Anadoluya yaplan glerin byk ksm Trkistandan
ran yolu ile olmutur. Faruk Smer bu dnemde randan aydnlar, tacirler ve
sanatkrlardan oluan byk bir kitlenin geldii kansndadr. Horasan Erenleri,
Anadolu ve Trkistan erenlerinin sofiliinde byk etkisi olmutur (Artun, 2002: 36).
Moollarn ran istilas, blgede Trk varl glenmesine neden olmutur. Bu
dnemde randa Moolca ve Trke konuuluyordu. Trk ounluu ierisinde
bulunan Moollar gittike Trklemilerdir (Smer, 1980: 155). lk Mool hanlar
Hlag, Akaba ve hatta Argunun Trke bildikleri pheli olsa da, (Smer, 1980: 156),
Tebrizi bakent seen Gazan Han Trkeyi renmitir. Mool askerleri ve
1

. Fuat Kprl konuyla ilgili u bilgileri eklemitir: Fransz seyyah Chardin, Sefevi rannda
Trkenin saray ve ordu dili olduunu ve rann byk bir blmnde garp ve cenup hudutlarndan
balayarak, eski Parslar memleketlerinin daha telerine kadar, Farsadan daha ok Trke konuulduunu
muhede etmitir. Gaznelilerden balayarak, XX. asrda Kaarlarn sukutuna kadar, hemen umumiyetle
Trk slaleleri tarafndan idare edilen randa ve cenubi Kafkasyada Trkenin byle bir ehemmiyet
kazanmas pek tabii idi. Hkmdarlarn, byk askeri ricaln ve ordunun ana dili olan, memleketin birok
yerinde, byk ehirlerde, kasabalarda, kylerde ve gebeler arasnda sylenen Trke, byk ve
kuvvetli bir ilim ve edebiyat dili olan, mektep, medreselerde ve devlet dairelerinde hkimiyetini daima
muhafaza eden Farsann nfuzuna ramen, ehemmiyetini asla kaybetmedi ve yalnz konuma dili olarak
deil, yksek bir edebiyat dili olarak da, Farsann yannda ikinci mevkii ald.

6
komutanlarn arasnda bulunan Trkler ve Moollarn slamiyeti kabul etmelerinin
Moollarn Trklemesinde nemli rol olmutur.
XVI. y.y da kurulan Safevi devletinin kuruluundan balayarak, son zamana
kadar rann etnik yapsnda byk deiiklik olmamtr (Kprl, 1989: 30). XVI.
asrda bir ran tarihisinin Azerbaycan btn rann zeti ve asker kuvvetinin
kayna ifadesinin kullanmas, (Kprl, 1989: 26) randa Trk varlnn nemini
gstermektedir.
Trklerin gleri yalnz randan Anadoluya olmam, zamannda Anadoludan
da rana gler olmutur. Faruk Smerin ifade ettii gibi Anadolu oymaklarnn
kollarn ran da grebiliriz. Bugn Kuzey Azerbaycanda ve ran Azerbaycan ile dier
eyaletlerinde yaayan Trklerin byk ksmn Anadoludan gelmi kyl ve gebe
oymaklar tekil etmitir (Smer, 1980: 156).
900 yl rana hkim olan Trkler gnmzde de ounluu tekil etmektedirler.
Tarih ve nfus itibariyle ran aslnda bir Trk lkesidir. 32 milyondan fazla Trk
randa yaamaktadr. Trkler ran nfusunun %50sinden fazlasn oluturmaktadrlar.
Ancak zellikle ah dneminde Fars dili ve kltr etkisi altnda kalmlardr. (Gler,
Akgl, imek, 2001: 518).
randa yaayan Trkler yalnz Azeri Trkleri deildir. rann yer yer her
tarafna

yaylan,

Avarlar,

Bahtiyariler,

Halalar,

Egan

Trkleri,

Kaarlar,

Karakalpaklar, Trkmenler, zbekler, ahsevenler, Kayarlar, Kakaylar (Resulzade,

1995: 149), gebe veya yerleik ekilde rann eitli kentlerinde yaamaktadrlar.
1925 ylnda ynetimi Kaar Trklerinden devralan Pehlev ailesi, 1979daki
ran slam Devrimi ile yerini bu gnk ynetime brakmtr.
rann her tarafna yaylan Trkler daha sonra blgede younlamtr:

Kuzey Bat Trkleri (Azerbaycan Trkleri.).

Kuzey Dou Trkleri (Horasan Trkleri).

Gney ve Merkez Trkleri (Kakay, Hamse ve sfahan Trkleri) (Sarrafi, 2002:

641).
1. Kuzey Bat Trklerini Avar, Bayat, Begdili, Bayndr, Kpak, Hala, Tekeli,

aml, Usanl, spirili, Karagzl, Buarl, Ak Koyunlu, Kara Koyunlu, Rumlu, Ustaclu,
boylar oluturmaktadr. Bu boylardan Kpak ve Halalar hari dierleri Ouz
boylarndandr.

7
2. Kuzey Dou Trklerinin ounu Trkmenler oluturmaktadr. Ayrca Gerayl,
Temirta, aatay, Celayir, Karkuzey, Avar ve Bayat boylar da bu blgede
yaamaktadr.
3. Gney ve Orta ran Trklerinde Kakaylar, Hamseler, Huzistan Trkleri,
Kirman Trkleri ve sfahan Trkleri yaamaktadrlar.

0.5.1.1. Azerbaycan Trkleri

randa ounluu tekil eden Trklerin banda Azerbaycan Trkleri gelmitir.
Azerbaycan Trkleri Dou, Bat ve Merkez Azerbaycan eyaletlerinde yaamaktadrlar.
Gney Azerbaycan olarak adlandrlan bu blge II. Dnya savanda bamszln ilan
etmitir. Bu dnemde Trke resmi dil olarak okullarda okutuldu, ilk niversite
Tebriz'de kuruldu, kadnlara oy hakk verildi ve aalarn topraklar kyller arasnda
paylatrld. Fakat ngiliz, Rus ve ran etkileri sebebiyle bu giriimlerden sonu
alnamamtr (zkan, 2003: 76). 1945 ylnda kurulan Gney Azerbaycan mill
hkmet 1946 ylnda yklmtr.
Azerbaycan Trkleri ran Tarihinde nemli yerleri vardr. ran kltr Azeri
Trklerinden olan Safeviler himayesinde geliti. ah smailin bizzat kendisi Hatay ya
da ah Hatayi mahlasyla Azeri Trkesinde pek ok iirler yazd. ah smail Hatayl
Trke airlerindendir ve Osmanl padiahna Trke mektup yazmasna ramen
Osmanl padiah Farsa cevaplandryordu.
ah smail Hatyi ister Azerbaycan isterse ran tarihinde byk rol oynamtr.
Erdebilde Safevi devletini kuran ve Tebrizi bakent seen ah smail ii mezhebini
randa resmiletirdi. Trke iirler yazan ah smail ayn zamanda Azerbaycan
Trkesinin gelimesinde nemli pay olmutur. Bakent Tebriz Safeviler devrinde
Osmanl mparatorluu snrlarndan uzak tutulmas iin, nce Kazvin daha sonra
sfahana tanmtr. Bakentin tanmasyla birlikte sanatkrlar, tacirler ve bilim
adamlarnn sfahana g etmesi Tebrizi olumsuz ynde etkilemitir.
1828 ylnda ran-Rusya antlamasyla randa Azerbaycan blgesinin ikiye
ayrlmas, kuzey ksmnn Rusya topraklarna eklenmesi ve gney ksm ran snrlar
ierisinde kalmas bir milletin kaderini ikiye ayrmtr.
Gnmzde ran Azerbaycan Trkleri rann kuzeybat blgesinde Tebriz,
Urmiye, Erdebil, Zencan, Gazvin, Maraa, Hoy, Maku, Sulduz, Goaay, Miyane,

8
Astara, Culfa, Merend, Halhal, Sovukbulak, Hemeden, Bicar, Gurve, Tikantepe ve dier
kentlerde yaamaktadrlar.
Azerbaycan Trk edebiyatndan rnekler:
Nme, geder olsan yrn kuyine,
Derdi-dilim o cnna degilen.
Blblyem gne glnden ayr,
Barm dnb gzl gana, degilen.
Gurban olum kirpiyine gana,
Sel oluben kar akan yana,
Pervaneler kimi dolan bana,
Ate tutub yana-yana, degilen.
Din - imanm dz ilgara baldr,
Hesret canm bir ct nara baladr,
Mrg-i ruhim zlfi-yara baladr,
ok ekmesin zlfe ana, degilen!
Glm hsnn vg derdimi efzun,
Ayrlk geminde gzyam Ceyhun,
Alm badan getmi, olmuam Mecnun,
Bu Vgife sen divana degilen.
Vgif (Divan- Vgif)
Zerre-yi mehrinde daim, ey cemali afitab,
Ebr yznden gtrgil, tutmagil menden hicb.
Dur dedim yrin kynden, ey regib-i r siyh,
Haste blbl var iken, neyler glstanda gurab?
Ey gz nergiz, yz gltek, boyu serv-i revan,
Ta ki, senden ayr ddm hesteyem, halm herb.
Cennet-i veslinden ey canm, meni dr eyleme,
Men fergn ateinden ekmiem derd ezb.
Bu Hatyi heggine dayim tutubdur oh mid.
Agibet rehm eyle ana saet-i yovm-lhesb.
ah smail Hatyi (Hatyi Klliyat).
Tebrizli k Hseyin Cavann k Elesger hakknda syledii iir:
Ne geder dnya var, beeriyyet var,
Gne kimi galasdr, Elesger.
k var, sevgi var, saf mehebbet var,
Mehebbetin bdesidir Elesger.

9
Sz mehengi, serraflarn ustad,
Kzl sehifede hekk olub ad,
Knller sevinci, azlar dad,
Analarn laylasdr Elesger.
Szyle gelbleri edib raan,
Ekin bimarna olubdur loman.
Kiik sinesinde byk bir mman,
Behrlerin dalasdr Elesger.
Semendimi her terefe apmam
Gvherin medenin bunda tapmam.
Sz mlknde brc-gala yapmam,
Szlerimin galasdr Elesger.
Tkenmez hezneli, hatem sehl,
Kelmesi yagutdan, drden bahl,
Bu Cavan Hseynin cahi cell,
Gzlerinin `lesidir Elesger.
k Hseyin Cavan
Dilber, derdime derman senden zge kimse yoh,
Hem dahi knlmde derman, senden zge kimse yoh.
Hicr evinde men kiminle hemdem oldum, ey senem,
Knlmn ehrinde mehman, senden zge kimse yoh.
Hzr tek zlmetde galdm, bir meded gl tanrn,
Tene n abi-heyvn senden zge kimse yoh.
Her ne kim, hkm eylesen, eyle mene ey ehriyr,
Knlmn tehtinde sultn senden zge kimse yoh.
Bu Hatyi hestenin vergil mradn, ya ilh
Kim, mene ltf ile ehsn senden zge kimse yoh.
ah smail Hatyi (Hatyi Klliyat).
Dilber, ne deyim, sen kimi cnn ele dmez,
Zlfn kimi he zlf-i perin ele dmez.
Lelin kimi bir lel-i bedehn ele dmez,
Bir yerde bele hkimi-Lokmn ele dmez,
Biarelerin derdine derman ele dmez.
Bir eyle nezer lekeri-mjgn elemine,
Gr nece keib hkm onun ruyi-zemine.
Tebriz, eki, Gence v Kbil eherine,
ran ile Turan, Heleb Mekke Medine,
Bunlarda bele sencileyin can ele dmez.
Men aig idim, vgi onun var idi mende,

10
z aiginin gerdenini sald kemende,
Kimir, Heta, Misr, Buhr vu Htende,
Musul eheri, in ile Main Yemende,
Geri gezeler Rum, Erebistn, ele dmez.
El-ksse ki yz kafer ola, yz de Mselmn,
Tvret ile incil, zebur, ayeti-kuran,
Tiflis, revan, am Cebel, Cmle Trabzan,
Derbend, Kuba, Bak, amahyile Sifahn,
Yz seyr oluna kll-i Dastn, ele dmez.
Ne mazi, mzarede nev-hn- ho-elhn,
Ne Merib Merikde ecayib bele insn,
Fihinne ve min heys hve leyse kamakn,2
Bilse gedirin Vgifin, eyler ona ehsn,
Ez ruz-i ezel men kimi etan ele dmez.
Vgif (Divan- Vgif)
0.5.1.2. Trkmen Trkleri
Azerbaycan Trklerinden sonra en byk Trk nfusuna sahip olan Trkmen
Trkleridir. rann Kuzey Dousunda younlaan Trkmenlerin din ve bilim
adamlaryla da Trk kltrnde ve Anadolunun Trklemesinde byk etkisi olmutur.
(Rafeal, 1997: 312). Dil bakmndan ran Trkmen az, Dou Ouz Trkesinin
devam olup, Trkmen Trkesinden ok, Bat Trkesinin devam olan Trkiye ve
Azerbaycan Trkesine yakndr (Dorefer, 1987: 241).
Trkmenistan snrlar yannda yaayan ran Trkmenleri, adet ve geleneklerini
korumulardr. ran Trkmenleri hakknda Prof Dr. Sultan Tulu nemli aratrmalarda
bulunmutur. Gney Azerbaycan Trkleri ve ran Trkmenleri her zaman bir dayanma
ierisinde bulunmulardr. Gney Azerbaycanda Azerbaycan Trklerinin kard
nkilap Yolunda adl bir dergi, 19811988 arasnda Trkmenler iin Galam Ucu
adyla 2 says yaymlanan bir zel ek karmtr. Bu sayda ran Trkmenleri hakknda
tantc bilgiler verilmitir. (Tulu, 1988: 80).
Spah bolup, ata kan her erden,
Akl kenden kesenba gerekdir.
Bir Mslman gasa iki kepirden,
Kellesine sansar da gerekdir.
Mert oldur ki, bolsa kenli rehimli,
Gvresi gin gerek, zi pehimli.
Gin yerde garga dey bolsun vehimli,
2

11
Yerinde hneri, ii gerekdir.
Gaplan kimin arlap girse meydana,
Tilki kimin baz berse her yana,
Duranda gaya dek durup merdana,
Alar yerden at sal gerekdir.
Yiidin hyal bolsa serinde,
kar bir gn, kp galmaz garnda,
Hile hem bir batrlkdr yerinde,
Oni baarmaa kii gerekdir.
At gerek gaarga, kovsa yeterge,
Yovni gorkuzarga, tirik tutaa,
Meydanda sangsz her i bitirge,
Yigirmi, otuzl ya gerekdir.
Brgt gu dey ganat kakp glde,
Muhannesler geer candan, ouldan,
Gurt dek girip, yovni koy dek dadan,
Er yiidin mert yolda gerekdir.
Magtumgul go yiitler aplp,
Gk damardan grmz ganlar sepilip,
At salanda donuz kimin topulup,
Ay kimin asl gerekdir.
Mahtumkulu (Mahtumkulu Dinan)
0.5.1.3. Kakay Trkleri
Kakay adnn Kagar ehri ve zbekistandaki Kaka Derya ile balantl
olduu grleri var. Ahmet Caferoluna gre Kakaylar soy olarak Ouz
Trklerinden gelen Kakay Trkleri, Hlag Han zamannda Kagardan rana gelip
yerlemilerdir.3 Ancak Minorsky, Kkaylarn esas ktlesinin Mool devrinden nce
Seluklular zamannda rann orta kesimlerine yerlemi olduunu yazyor (Minorsky,
1950: 103). ranl tarihi Said Nefisi, Kakaylarn ah smail veya ah Abbas tarafndan
rann gney illerine grldn, 1607- 1618 yllar arasndaki Osmanl-ran sava
esnasnda Kakaylarn ve Kaarlarn Osmanllarla olan yaknl olduunu (Snni
olduklar iin) bu yzden Azerbaycandan uzaklatrldn yazmtr (Nefisi, 1965:
178). Balayana gre Kakay adnn Azerbaycanda bulunan Gaga Da ad ile
balants var (Balayan, akt. elik 2005: 658).

. Caferolu, Ahmet, Trk Kavimleri, adl eserinde bu konuda ayrntl bilgi vermitir. Ayrca Trk
Kltr dergisi 50. saysnda ran Trkleri makalesinde konuyla ilgili ayrntl bilgiler verilmitir.

12
ran Trklnde Merkez Trklerden olan Kakaylar, Gomse, Burin,
Ramhormoz, Behbehan ve dier kentlerde yaamaktadrlar (Caferolu, 1966: 126).
Kakay Trkleri ran tarihinde Rza ah aleyhine ayaklanmalar ve Tahrana karma
yapmalar ile bilinmektedirler. Ne yazk ki Rza ah onlar nce silahszlandrm, daha
sonra katliamlarna balamtr. Son zamanlara kadar yar gebe hayat sren
Kakaylar, birbirlerine olan ballklar, plnl ve tekilatl hareketleri ile tannmlardr.
kinci Dnya Sava esnasnda cereyan eden ve Kakaylar ile ran hkmetini kar
karya getiren nemli baz hadiseler, Trk hkmetinin araya girmesi ile
yattrlmtr.4 Fakat Kakaylarn bu hareketleri ran hkmetleri tarafndan ho
grlmemi ve onlarn baka blgelere srgne gitmelerine sebep olmutur. Bu arada,
son ran-Irak savanda, yaadklar Basra Krfezi kylar harp sahasna yakn olduu
iin, Kakaylar byk zayiat grmlerdir.
Kakaylarn dilleri Ouz grubu ve Azerbaycan Trkesine yakndr. Mezun
Kakayinin oluna verdii tler nldr:
Gel ey cier gem, bam semeri,
Gocalm atadan, eit sz olum.
Doru verim heyr ve serin haberin,
Ol ezelden Allahye dz olum.
Tehsil ve hsl et ilm-i yagini
Nemaz, teti, iman, dini.
Srfesiz geirme, akam, gn,
Gece, gndz, okuginan, yaz oglum.
Kmil olub, kmillere enis ol,
B-edib, b-keml, gelbi temiz ol.
Fehm u keml, tehsiline heris ol,
Mal ymaa heris ol sen, az olum.
Dnya mal hams klfet kederdir.
Mal neyler, o ki shib hnerdir?
Zeri neder rif kim vcdi zerdir,
Sen vcudun kimyya, dz olum.
Gedr bilen adam, veli-nemet et,
T cnn var, hilaf etme, hizmet et.
Nemek yedin, nemekdne hrmet et,
4

. Bu olaylarn biri Metin renin ran Trkl adl eserinde bulunmaktadr: 1950 ylnda Kakay
Trklerinin blgesinde acil ini yapan mttefik uann pilotu Kakaylara snnca Kakaylar onu rana
iade etmek istemiyorlar. ran hkmeti blgeye asker yrtr. Kakaylarn pilotu yalnz byk hakan
(Trkiye Cumhurbakanna) verecekleri syleyince dnemin Trkiye bykelisi Ankara ile temasa
geip byk facian nlemi olur. Ancak bu olaydan sonra ah ran Trklerini yok etme politikasn
Kakay Trklerinden balamtr.

13
Klma z terifin, etme nz olum.
Dehlivi bil, hercin eyle sezavar,
Tutiye kend versin, kerekse merdar.
Huba hub ol, gle gl, kara kar,
Her gzele salmaginan, gz olum.
eytann meskeni, hub cemaldadr,
vede, gemzede, keddi galdadr.
Mezun bu szlerde ba galdadr,
Olma atan kimi, hevesbaz olum.
Mezun Kakayi
0.5.1.4. Avar Trkleri
Kagarl Mahmut, 24 Ouz boyu iinde Avar da sayarken ilerini abuk
yapan anlamna geldiini belirtir. Reideddine gre Avar, ava hevesli anlamna
gelmektedir. Ayrca Avar kelimesi ku ile avlanan anlamnda kullanlmtr.
Avar Trklerinin rann tarihinde Nadir ah Avar vesilesiyle ile nemli bir
yeri vardr. XII. yzylda rann Huzistan eyaletinde Avarlarn yaad bilinmektedir.
Safevi devleti dneminde de Suriye Avarlarndan rana g etmitir. Faruk Smerin
tespitine gre randaki byk Avar topluluu, Anadoludan ve Halepten g eden
Avarlar oluturmutur (Smer, 1965: 286).
16. yzyln balarnda Anadoludan yine rana gerek Urmiyeden Herata
kadar olan geni bir blgede yerlemilerdir. ah smail bu Avarlar zellikle Horasan
snrn korumakla grevlendirmitir. Daha sonra, 1736da Nadir ah bu Avar boylar
ile Avarlar hanedann kurmutur.
Nadir ah Avar (17361747) Avarlarn Krklu oymandan idi. Trkle
nem veren Nadir ah, Osmanl hkmdar I. Mahmuta gnderdii mektupta Trk
olduunu vurgulayp, ayn kkten geldiklerini sylese de Osmanl devlet adamlarndan
istedii yant alamamtr.
Avarlarn byk ounluu gebe bir hayat tarzn srdrmekte, belli bir
blm ise tarm ve hayvanclkla geinmektedir. rann geni snrlar ierisinde
dank

ve

dzensiz

bir

hlde

yaylm

olduklarndan

kavim

havasn

oluturamamlardr. Avarlarn bir blm Seluklular ile birlikte Anadoluya

gelmitir. ran Avarlar, gnmzde, Urmiye glnn kuzey batsnda Hemedan,
Kirmanah, Niabur, Kirmann gneyinde dank halde yaamaktadrlar.
Faruk Smer Ouzlar adl eserinde ran Avarlarnn boylarn yle sralamtr:

14
1. Mansur Be (Kuh-Gilye) Avarlar, 2. maml Avarlar, 3. Alplu, 4. Usalu,
5. Eberlu (Smer: 1965).
znnen kiiyi ie buyurma,
Szn yere der, he migdar olmaz,
Her ne ki kr grsen, z elinle gr,
nsan z iinde cefakr olmaz.
znnen bygn sahla yolunu,
Den yerde soru erz-i hln,
Amanat amanat gonu maln,
Gonu yoh isteyen, z var olmaz.
Soruun Kul Abbas, hln necedi?
Gndzleyin ay garanlg gecedi,
Serv agac her agacdan ucad,
Esli gtd, budagnda br olmaz. (k Kul Abbas)
0.5.1.5. Hala Trkleri
En eski Trk boylarndan olan Hala Trkleri bu gn rann Tahran, Kum, Erak
kentleri evresinde yaamaktadr. Bu Trkler 20. yzyln balarnda Minorskinin
Hala Trklerinden yapt derlemelerle bilim dnyasna tantlmtr (zkan, 2003:
83). Minorskinin almalarnn bir ksm Trkiyede Trk Dili ve Edebiyat dergisinde
yaymlanmtr (Minorsky, 1950). Daha sonra Alman Trkolog Dorefer bu blgede
aratrmalarda bulunmu ve Hala Trkesi ile ilgili birok malzeme toplamtr
Doreferin bu almalarn 1969da tantmtr.5 Hala Trklerinin yaad yerler Kum,
Tefri, Erak evresidir. Silifann etrafnda bulunan 50 60 kyde Halalar
bulunmaktadrlar.
Fars eyaletinde yaayan ve Salgurlu hanedann oluturan Trkmen ve Halalar,
Salgurlu Devleti ortadan kalktktan sonra da varlklarn srdrmlerdir. Hala
Trkesinin Eski Trke ile balantlar bulunmaktadr. Birok arkaik Trke szckler
bu azda hl kullanlmaktadr.
Felek mene bi ho vurdu,
Vurdu belime belime,
Gulaomu aldu golum,
Tilde kelime kelime.

. Profesr Gerhard Dourfer 196869 ve 1973 yllarnda randaki Halac ve Horasan Trklerinin dillerini
aratrmak iin randa bulunmu. Bu gezilerde nemli malzemeler toplamtr. 2001 ylna kadar
Almanya niversitelerinde Gney Azerbaycan, Halac ve Horasan Trkleri hakknda seminerler vermitir.
ran Trkleri hakknda nemli bir grleri bulunmaktayd.

15
Kz yamu revan etdim,
Heqledim men fean etdim
Derdim dstqa beyan etdim
Kld haluma haluma.
Yrekime yara vurdu,
Dstlou zgesanadu ,
zleaqladurin havul ,
Mene bigana bigne.
Hogmalarda bilim aldom,
Belim gollua vayudom,
Yurdu dumenlerde aldom,
Kadrin bilmede bilmed.
Bilim hayur neber etdim,
Dostlugumu eyan etdim,
Didelerim ganlug etdim,
Krmez yolumu yolumu.
Derd elinde knd canom,
Yaralarda ado gamom,
Haydom kale perianom,
Hele eline eline.

0.5.1.6. Kaar Trkleri

ran tarihinde son Trk hkmdar olan Kaarlar 1925e kadar randa hkm
srmlerdir. Bu slaleden sonra yabanc gler vastasyla ran ynetiminden Trkler
karlmlardr.
1794ten 1920-1925e kadar randa hkm sren Kaarlar, ran tarihinde ok
etkili olmutur. Zeki Velidi Togan, Kaarlarn Azerbaycandaki en eski Trk uruu
(boyu) olduunu sylemekte ve Aa-Eriler adl bir Trk boyuyla alakal olduklarn
belirtmektedir. (Togan,1981: 44). Faruk Smer, Kaarlarn Anadoluda Yozgat
blgesinde yaayan Boz-Ok Trklerinden olduklar ve Ak Koyunlu devrinde rana g
ettikleri kansndadr (Smer 1965: 156). rann merkez blgesinde bulunan Aacari
(Aa-eri) kenti bu dnceyi desteklemektedir.
Men seni gnderdim salam duayla,
Erz-i halm yara dedin, ne dedi?
mrm gara kedi yene ah u vayla,
eken intizara dedin, ne dedi?
z el ekmedi, zvg sefadan,

16
Men de kurtulmadm cvr cefadan,
Bes ne n dnd ehd vefadan,
Sen o b-vefaya dedin, ne dedi?
Mehemmedem, derde ara bilmese,
Alar iken, didem yan silmese,
Men de llem, yardan derman gelmese,
Bes, derdime ara dedin, ne dedi.
0.5.1.7. Karapapak Trkleri
Karapapaklar,
yaamaktadrlar.

Siyah

rann

kuzeybatsnda

astragan

kalpak

Azerbaycan

giydikleri

iin

Trkleri

iinde

Karapapak

olarak

adlandrlmlardr. Sulduz kentinde ve evresinde hl gebe hayat yaamaktadrlar.

Bugn Trkiyenin Kars ili ve ilelerine bal 140 kyde, Ar ve Sivas civarnda da
Karapapaklar yaamaktadrlar.
Gel atann szlerine gulag as,
Yetir esrlere sen digget, oul,
Unutma ki, biz gonag dnyada,
mrmzden gedir her saat, oul.
Kiymetli vahtlarn getmesin boa,
Kamil senetkar ol, hemie yaa,
Namusla mrn vergilen baa,
El sene beslesin mehebbet, oul.
Sen ya bir lim ol, ya bir senetkar,
yn senetinle eyle iftihar,
Yazb-yaratdn galsn yadigr,
Yaadar insan, i, senet oul.
Halgn sevsin seni z olu kimi,
z reyi kimi, z al kimi,
gid Babek kimi, Krolu kimi,
Olsun reyinde metanet, oul.
Dalmasn fikrin, amasn huun
Bir ii balasan ezelden dn,
Mezemmet etmesin seni tay-tuun,
Olma dost yannda hecalet, oul.
Ag Hseyn deyer, gelecek sabah,
Sabahn nebzini tut, ol bir cerrah,
Bilmeze yol gster, olgilen hemrah,
Sahla bu szm emanet, oul.

17
0.5.1.8. Ebi Verdi Trkleri
Ebi Verdi sz, hem kii hem de yer ad olarak randa kullanlmaktadr.
Nevyinin Nesyiml Mahabbe adl eserinde de bu ad gemektedir (zkan, 2003:
86). Ebi Verd blgesi iraz kentinin yaknlarnda bulunmaktadr. Osman Nedim Tuna
1987 ylnda Trk Dil Kurumunun yaynlad Ebi Verdi, randa bir Trk diyalekti
makalesinde Ebi Verdi lehesinin zelliklerini incelemitir (Tuna, 1987: 246). iraz ve
evresinde yaayan Trkler, Fars edebiyatnda da etki brakmlardr. Hafzn
iirlerinde Trk-i iraz adnn getiini gryoruz.
Bu Trk topluluklarndan, baka randa Baharlu, Eynallulu, ahsevenler,
Karadallar, Kpaklar, Bayatlar (Resulzade, 1993), Kengerli, Karaorlu, Boagiler ve
Karayiler6 gibi Trk topluluklar rann eitli kentlerine yaylm ekilde
yaamaktadrlar (Caferolu 1966: 55). Halk edebiyatnda Bayat, Gerayl, Varsak gibi
nazm trlerinin randa Trk topluluu adlar arasnda yer almas, bu nazm trlerinin
kknn randa olduunun belirtisi saylabilir.
Safevi dneminde talyan gezgini Pietro Della Vale, 18 Aralk 1617 ylnda
sfahandan yazd bir mektupta o dnem Trk hkimiyeti ve Trk dilinin konusunda
nemli bilgiler vermektedir. randa genellikle Perse yerine Trke konuulmaktadr.
zellikle de bu dil sarayda ve yneticiler arasnda yaygndr. Trkeyle anlamann
nedeni ranllarn bu dile daha fazla deer verdiklerini gstermez. Bu daha ziyade
ordunun tmnn Trk kkenli Kzlbalardan olumasndan ileri gelmektedir. eitli
kavimlerden oluan ahn kullar da bu dilde konumakta ve Perse bilmemektedirler.
Bu nedenle sadece emirler orduyla ilgili konumunda deil, ayn zamanda ah da onlarla
sk

irtibatta

olduu

iin

kendi

isteklerini

anlatmas

bakmndan

Trke

konumaktadr (Babek: 1981: 24).

Sonu olarak bu gn rann eitli blgelerinde gebe Trk varln yan sra
Kuzey Bat, Kuzey Dou ve Merkez de bulunan birok yerleik Trk kentleri
bulunmaktadr. rann Kuzey batsnda bunan Azerbaycan blgesinde, Tebriz, Urmiye,
Erdebil, Sulduz (Neede), Koaay (Miyandab) Eher, Erdebil gibi byk kentlerin yan
sra birok kent ve kasaba bulunmaktadr.
18. yzyldan beri rana egemen olan Trk Kaar hanedannn otoritesi
zayflaynca seimle gelen hkmetler iktidarn fiili sahibi konumuna ykseldi.
6

. Caferolu, Ahmet Trk Kltr Dergisinde ran Trkleri adl makalede konuyla ilgili ayrntl bilgi
vermitir.

18
lkedeki tek tek disiplinli askeri birlik olan Kazak alaynn komutan Rza Han 21
ubat 1921de Savunma Bakan oldu ve bu hkmetler iinde g oda haline geldi.
Rza Han 1923te bir darbeyle babakan oldu ve fiili iktidar tmyle ele geirdi.
(Akdeveliolu: 2001: 206). Bylelikle randa Trklerin 900 yllk hkimiyetine son
verildi.
900 yl rana hkim olan Trkler gnmzde de ounluu tekil etmektedirler.
Tarih ve nfus itibariyle ran aslnda bir Trk lkesidir. Fars aznlnn Trk
ounluluuna tahakkm randa yaanmaktadr. 32 milyondan fazla Trk randa
yaamaktadr. Trkler ran nfusunun %50sinden fazlasn oluturmaktadrlar. Ancak
zellikle ah dneminde Fars dili ve kltr etkisi altnda kalmlardr. ( Akgl: 2001:
518). XVI asrda bir ran tarihisinin Azerbaycan btn rann zeti ve askeri
kuvvetinin kayna ifadesinin kullanmas, (Kprl,1989: 26) randa Trk varlnn
nemini gstermektedir.

0.6. Azerbaycan ve Tebrize Ait Genel Bilgiler

0.6.1. Azerbaycan Corafyas
Azerbaycan corafyasnn adn ilk olarak Kagarl Mahmutun Divan-
Luatit-Trk eserinde dnyay yuvarlak izdii haritada getiini gryoruz. Daha
sonraki dnemlerde Ktip elebi Azerbaycan corafyasn tanmlamtr.
Ktip elebi (16091658) Cihannma adl eserinin 38. blmnde
Azerbaycana ayrmtr. Ktip elebinin bu eseri 17. yzylda Osmanl bilginlerinin
Azerbaycan nasl grdn ve anladn gstermesi bakmndan nemlidir. Ktip
elebi eitli kaynaklardan yararlanarak ve kendi gzlemleriyle Azerbaycan hakknda
nemli bilgiler vermektedir. Erdoru, 2002: 124). Ktip elebi Azerbaycan corafisini
yle tanmlar: Batda Ermeniye (Van) ve Diyarbakr, gneyde Irak- Acem ve
ehrizur, Kuzeyde Deylem, Tabaristan, Mazenderan beldeleri ve kuzeyde irvan ve
Hazar denizi (Bahr-i Hazar) ile evrili sahaya Azerbaycan denilmektedir (Dal, 2002:
193).
Azerbaycan corafyas Rusya ve ran arasnda yaplan 1829 Trkmenay
anlamasyla ikiye ayrlmtr. Byk blm ran snrlar ierisinde kalm ve Kuzey
blgeleri Rusya Federasyonuna eklenmitir. rann Kuzey Bat blgesinde bulunan

19
Gney Azerbaycan blgesi, daha sonra Bat Azerbaycan, Dou Azerbaycan, Erdebil,
Zencan ve Hemedan illerine ayrlmtr.
Azerbaycan, jeolojik yap itibariyle genelde dalk ve volkanik bir blgedir.
Tebrizin gneyi ile Serabn batsnda yer alan Sahand; Erdebilin batsnda bulunan ve
btn mevsimlerde yksek ksmlar karla rtl bulunan Sebelan Savalan ve
Karacada, gneydeki nemli da silsilelerini olutururlar. Bylece Gney Azerbaycan
bir yaylak grnm arz eder. Kuzeyde ise Karaba dalar, Arasn sol kenarndaki
Karada ve saysz insan toplumlarn barndran Kafkas silsilesinin bu sahaya den bir
sra yksek dalar yer alr. Kr ve Aras arasndaki bu blge, ayn zamanda ova ve delta
steplerini de ihtiva ettiinden, bir klak mahalli olmutur. Aras ve kollaryla, Kzlren, Ac ay ve Kr gibi nemli nehir ve akarsular, lkenin hayat damarlarn
olutururlar. Hazar denizi ve Urmiye gl ise Azerbaycan iin ayrca deer tar (pek,
2007: 20).

0.6.2. Tebrizin Corafyas

Tebriz kenti Azerbaycan eyaletinin merkezi olarak rann Kuzey bat blgesinde
bulunmaktadr. Bu kent tarih boyunca Trklerin nemli kltrel kentlerinden biri
olmutur. Sehend dann Kuzeyinde Hazar denizi ve Urmiye glnn tam arasnda
bulunan Tebriz, deniz seviyesinden 1748 metre ykseklikte bulunmaktadr.
slam Ansiklopedisinde Tebriz maddesinde u bilgiler verilmitir: ran
Azerbaycan eyaleti merkezidir. Corafi mevkisi hakknda yle yazyor: ehir Urmiye
glnn imal-i arki kysnda, Savalan dann cenub-i garbisinde ve Karaca Dan
(Karadan) cenubunda bulunmaktadr. Ac ay tekil eden birok su kollar ile
sulanmaktadr.
Ktip elebi Cihannma adl eserinde Azerbaycan corafyasn ve kentlerini
tantarak Tebriz kentini dier kentlerden daha ok yer vermitir. Onun tanmna gre
ehir uzun bir sahrann sonunda, Sahand isimli dan bat eteklerinde, dze yakn yerde,
cennet baheleri (Bae-yi Aden) gibi baheler iinde yerlemektedir. Ktip elebi bu
eserinde Azerbaycan limleri, Azerbaycan kentleri ve kasabalar, oralarda bulunan
nehir, gller ve yollar, farkl blgelerde yetien mehur rnler hakknda bilgi vermitir.
Tebrizdeki birok tarihi eser, ehirde yaanan depremlerle yklm ve
kaybolmutur. Safeviler dneminden sonra gelen lhanllar, Kaarlar dneminde gene

20
baehir olarak kalmtr. Bu dnemlerde Osmanl ve Rus ordularnn sk sk aknlarna
uramtr.

0.6.3. Tebrizin Tarihi

Tebrizin tarihsel gemii konusunda tartmal fikirler vardr. Baz tarihiler
M. sine kadar giden bir gemiten bahseder (Zehtabi, 2002). Arkeolojik kazlara gre
ise Tebrizin 5 bin yllk bir gemii olduu ortaya karlmtr.
Tebriz kenti Ak Koyunlu, Kara Koyunlu ve El Denizliler hanedan zamannda
rann bakent olmutur. emseddin El Deniz 1146 ylnda Seluklu imparatorluu
dneminde Tebrizde El Deniz devletini kurdu. Nahcivan, Gence gibi byk yerleri
kapsayan bu devlet daha sonra Harezmah devletine kart. Zeki Velid Togann
belirttii gibi Kara Koyunlu ve Ak Koyunlu Azerbaycandaki hkimiyeti devri bu
lkenin en parlak ve Trk nfusunun en ok bulunduu devirdir (Togan, 1981: 38).
1230 da Mool lhanllar, Kara Koyunlu ve Ak koyunlu ve en sonunda 1500 ylnda
Safevilerin bakenti olmutur. Tebrizde minyatr okulu 14. y.y banda lhanllar
tarafndan kurulmu ve 16. yzyl ortalarna dein devam etmitir. bn-i Battte ve
Hamdullah Kazvini Tebriz ve evresinde Trk varlndan bahsetmilerdir( Kprl,
1989: 24).
slam Ansiklopedisinde Gney Azerbaycan Trkleri tarihi hakknda u bilgilere
yer vermitir: Cenubi Azerbaycann Trk iveleri tetkik edilecek olursa, bu tesirin ne
kadar geni olduu da grlebilir. Fakat Kafkas ve ran Azerbaycanndaki Trkenin,
esas itibaryla, Trkmence olmas, Seluklulardan nceki Aaeri ve Boral gibi, Hazar
zmresine mensup Trklerin de bu

Trkmen muhitinde erimi olmalar,

Azerbaycann Trklemesi tarihinde kaydedilmesi icap eden bir vakadr. lhanllar

devrinin devam olan Timuriler devrinde Azerbaycana garptan baz Trkmen airetleri
getirilmek suretiyle, Ouz unsurlar biraz daha artmtr. aml, Musullu ve Rumlu
kabilelerin Timur tarafndan getirildii rivayet edilir. lk Moollar devrinde am ve
Halep taraflarndan nakledilmi olan Kaarlarda, Timur ve Kara Koyunlular devrinde
Azerbaycana getirilmilerdir. ahruh zamannda Gence ve Bardaa civarnda Yar
Ahmed Karaman isminde birinin baz hareketleri zikredildiine gre Karamanllarn bir
ksm o zaman Azerbaycana gelmi bulunuyordu. (slam Ansiklopedisi,1979: 107).

21
Tebriz daha sonra Kara Koyunlu ve Ak Koyunlularn bakenti olmutur. 1514te
aldran savandan sonra Yavuz Selim ve 1548te Sultan Sleyman Tebrizi Osmanl
topraklarna katlmtr. Safeviler bakent Tebrizi Osmanl topraklarndan uzak tutmas
iin nce bakenti Tebrizden Kazvine daha sonra sfahana grmler. Bu
gmelerle birlikte sanatkrlar ve bilim adamlar da bu kentlere gtrlmtr.
Bylelikle Osmanl-Safeviler savanda Tebriz kenti olumsuz etkilenmitir. Tebriz
tarihte her zaman nemli kentlerden olmutur.
Son 100 ylda Tebriz'in ran tarihinde nemli rol olmutur. 1906 ylndaki
Anayasal hareketlenmede siyasi hareketin merkezi durumunda olmutur. 1950 ylndaki
petroln milliletirilmesi hareketlerinde ve 1978 ylndan itibaren yaanan slam
Devrimi srasnda da Tebriz hep nemli bir merkez olmutur.

0.6.4. Tebrizin Ekonomik ve Kltrel Durumu

Tebriz, Dou Azerbaycan eyaletinin merkezidir. Trkiye snrna uzakl 320
km.dir. Nfusu 3 milyon snrna gelmitir. Gelime ve modernleme ynnde ehir
yeniden yaplandrlmaya balanm. ehrin her yerinde inaatlar ykselmekte buda
gzden kamyor.
Tebriz kenti ipek yolu zerinde bulunduu iin gerek kltrel alveri gerekse
dnya ekonomisi bakmndan nemli bir kent olmutur. Azerbaycan blgesi deerli ve
zengin topraklara sahiptir. Bu nedenle blgede stratejik rnlerin yetimesi (rnein,
buday, arpa, pamuk, patates, pancar) buray her bakmdan nemli klmtr.
Bu kentin Trkiye ve Azerbaycan Cumhuriyeti snrlarna yakn olduu iin de
nemli konumu vardr. Eski zamanlardan beri geit bir kent olarak, Orta Asya-Anadolu
yolu zerinde olduu iin rann ticari ve siyasi bakenti grevini de yapmtr. Bu gn
bile dnyann en byk kapal ars bu ehirde bulunmaktadr.
Tebrizin bulunduu corafya nedeniyle rann bat kaps olarak grlr. Bu
yzden yzden Tebriz, rann ilk modern hayata geen ehri olarak tannmtr. randa
lk matbaa Tebrizde 1811 tarihinde kurulmutur. Ayrca 1888de Tebrizde ilk modern
okul Hasan Rtiye tarafndan yaplmtr. Byle yeniliklerin randa ilk defa Tebriz
kentinde grlmesi bu kenti ilkler kenti olarak tarihte tannmtr.
Tebriz bir bilim ve kltr merkezi olarak Orta dounun nemli kentlerinden
olmutur. Evliya elebi bu kentte 47 medresesi ve 400 mektebin bulunduunu
belirterek burann bir kltr merkezi olduunu belirtmitir (Caferolu, 1967: 1112).

22
Cavat Heyet, Fuzuli Divaninin ilk ta basma eseri 1828 de Tebrizde olduunu
bildirerek, bu eserin kere ard ardna basksn bu blgede Trk edebiyatna deer
verdiini bildirmektedir (Heyet, 1997: 8).
Halkn geim kayna balca tarm, halclk, hayvanclk ve ticaret olmutur.
Olumlu hava artlar ve topraklar ile rann birinci tahl reten illeri arasnda yerini
almtr. Tebriz kentinde hala eski yntemlerle hal dokuma ileri yaplmaktadr.
Evlerde i yerlerinde hal tezghlar kurulmu ve halkn byk ounluu bu ile
uramaktadr. Tebriz hals dnya apnda n salm bir rndr. Caferolu bu
hallarn 19.yzyla stanbul zerinden tm dnya kentlerine sevk edildiini belirtmitir
(Caferolu, 1967: 1112).
Anabritannica

ansiklopedisinde

Tebriz

hals

konusunda

bilgilere

rastlamaktayz: Tebriz hals Grdes dnyle yaplmaktadr. Desenleri eitlidir,

erisel izgili madalyonlarnn yannda rann baka yrelerine zg klasik desenlerin
taklitleri de vardr. Kullanlan yn rann dier yerlerindeki ynlerden daha serttir.
Dnler parmaklarla deil kancal bir bakla atld iin daha hzl dnler
atlabilir.
Tebriz kenti Kara Koyunlu, Ak Koyunlu ve Safevi devletlerinin bakenti
olmutur. Bu devirlerde yaplan eserler Tebriz kentinin ss olmutur. Bu dnemler
Trk kltrnn en ihtiaml alar Tebrizde yaanmtr. Mool lhanllar da bu
kenti kendilerine bakent semiler, bu dnemde nemli yaptlar yaplmtr. Tarihi
eserlerin ou ykc depremlerde yok olsa da bu gn Erk Kalesi dimdik ayakta
durmaktadr.
Bu kentin bir dier zellii bir bilim ve sanat kenti olarak birok air, aydn ve
yazar yetitirmi olmasdr. Kentte airler iin zel mezarlk bulunmaktadr.
Makberet-ar veya airler Mezarl adlanan yerde bine yakn air
defnedilmitir. Son dnem rann en byk airi ehriyarn ve dier airlerin mezar
bu yerde bulunmaktadr.
Tebriz ehiri klarn iirlerine de konu olmutur:
Kervan geder Tebrize
Yolu dbdr dze,
Dnen dedim gelmedin,
Bu gn bar gel bize.
Tebriz st Maraa,
Zlfn gelmez daraa,
Ahtarram yari men,

23
Gezib, sora soraa.
0.6.5. Osmanl - Safevi Mcadelesinde Tebriz
Tebriz kenti Ak Koyunlu, Kara Koyunlu ve Safeviler dneminde rann
bakenti olmutur. Tebriz kentinin Osmanl snrlar yaknlarnda bulunmas bu kente
stratejik bir konum vermitir. Osmanl-Safevi savalarnda birka kez taraflarn elinde
deimi ve savatan en ok etkilenen blge olmutur.
1501de Tebrizi bakent yapan ah smailn kurduu Safevi devletiyle
Osmanl devleti arasnda srekli atmann nedenlerinden biri de stanbulun Snni
slam ve Tebrizin de Alevi slmi temsil etmesiydi. Osmanllar yerleik bir ekonomik
rgtlenmeye sahipken Safeviler yar-gebe ekonomik rgtlenme ierisindeydiler.
Oysa Osmanl hanedan stanbulu aldktan sonra yar-gebe retim sistemini ortadan
kaldrarak tmyle yerleik bir yapya gemeye alyorlard (Akdeveliolu: 2001:
206).
Osmanl-Safevi arasnda ekimeler her iki taraf olumsuz etkilemitir. Bu
savalarda dnemin bakenti olan Tebriz kentini en ok etkilenen blgelerden olmutur.
1514te aldran savandan sonra Yavuz Selim ve 1548te Sultan Sleyman Tebrizi
Osmanl topraklarna katmtr. Sultan Sleyman stanbula dnd zaman kentten
birok sanatkr ve bilim adamn kendisiyle stanbula gtrmtr.
Osmanl- Safevi savalarn incelediimizde bu savalarn ii-Snni sava
olduunu gryoruz. Akdeveliolu Trk D Politikas adl eserinde bu konuda u
bilgilere yer vermitir: Osmanl- Safevi mcadelesinde grlen Snnilik-Alevilik
atmasnn yerleik gebelik atmasyla rtmesi bir rastlant deildi. Snnilik
yerleik retim biiminin hiyerarik ihtiyalarna cevap verirken, Alevilik yar-gebe
retim biiminin daha yaln ihtiyalarna cevap veriyordu. iilik de Snnilik gibi
yerleik retim biimine hitap eden bir inan sistemiydi (Akdeveliolu, 2001: 206).
Safevi hanedan, bakent Tebrizi Osmanl mparatorluu snrlarndan uzak
tutmak iin nce bakenti Tebrizden Kazvine daha sonra sfahana grmtr. Bu
gmelerle birlikte sanatkrlar ve bilim adamlar da bu kentlere gtrlmtr.
Osmanl- Safevi savalarnda birka kez Osmanl eline gemitir. ehrin sanatkrlar ve
bilim adamlar stanbula gtrlmeleri ve daha sonra Safevilerin bakenti sfahana
gtrmeleri kentin iini ve beynini boaltmtr. Bylelikle Osmanl-Sefevi savalar
Azerbaycan Trklerini direk etkilemitir.

24
Faruk Smer Ouzlar adl eserinde randa Trkenin saray dili olduunu
hatrlatarak bakent Tebrizin sfahana gemesiyle Trkenin olumsuz etkilenmeyecei
kansndadr (Smer, 1965: 132), ancak Trkenin, Trk olmayan blgede gelimesi ve
yaylmas zorlaabilecei kanlmazdr.
Blgenin

klar

Tebriz

kentini

iirlerinde

yaatmaktadrlar.

Tebriz

klarndan k Cebreyil, k Adalet ile grtnde bu iiri doalama

sylemitir:

Boranl tufanl k fesilinde,

Sandm ki baharm, yazm Adalet.
Ellere Vgfn gzeli kimi,
veymi, gamzeymi, nazm Adalet.
klar inanb, inanb yegin,
Ak derghdr, Adalet kapn,
Tebriz z boyda hicran kitabn,
Senin hasretinde yazm Adalet.
Biz evezden sen persen Kepezi,
Devran yaman yakb yandrb bizi,
Azadla hesret galan Tebrizi,
Hicran derdi yaman zm Adalet.
Cebreyil leme bunu syle ki,
Tebriz Bakya hasret, Tebrize Bak.
Visal hasretiyle bu iki sevgi,
Bunca ayrla dzm Adalet.
0.6.6. Blgenin Kltrel Durumu
Blgede kefedilen tarihi ve kltrel antika eyalar blgenin zengin bir gemie
sahip olduunun kantlamaktadr. Tahranda eski ran uygarl mzesinde ve Lovor
Mzesinin lam Tarihi blmnde iki binyllk kk saz alan heykellere rastlyoruz.
Bu

kk

heykeller

ayakta

ve

gslerinde

saz

bizim

bugnk

klar

andrmaktadrlar. Prof. Dr. Mehemmed Ta Zehtabi ran Trklerinin Eski Tarihi

eserinde elinde saz olan bu heykelin resmini vermitir (Zehtabi, 2000: 345).
Azerbaycan blgesi Trk kltrnn en canl yaayan blgelerindendir. Gney
Azerbaycan blgesi zengin bir halk edebiyatna sahiptir. Aratrmac yazar Serrafi
bildirdii gibi Azerbaycan k iiri yaratclarndan nemli simalarnn ou son 500
ylda Gney Azerbaycandan kmtr: ah smail Safevi ile ada olan

25
Azerbaycann ilk tannm a k Kurbani, k Abbas Tufarganl, Hasta Kasm
Tikmedal, bu blgeden kmtr. Savali Telim Han ve Trkmenistann en byk airi
Mahdum Kulu Frengi ran Trkmenlerindendir (Serrafi, 2002: 645). Prof. Dr. A. nana
gre Dou Anadoludaki Ahlt harabelerinde Dede Korkutun kabir veya makam
bulunmaktadr (gel, 1991: 8). Dede Korkutun bir dier makam da eskiden
Azerbaycan topraklar saylan bugn Rusya federasyonu snrlar ierisinde kalan
Derbent dedir.
Pertev Naili Boratava Azerbaycanda yetiip oradan baka yerlere gittii
sylenen ozanlardan Tufaeganli Abbas, Dede Kasm, Emrah ve Kurbani bakeyi
tutarlar. Kurbaninin deyileri yaamn sslemi ve yks bylece domutur
(Birdoan, 1973: 6676).

k Abbas Tufarganl Tebrizin yaknlarnda bulunan

Tufargan kasabasndan olmu, Abbas ile Glgez destan an Tebrize gelmesi ve

orada Glgez Hanma k olmasyla balamtr (k Cebreyil).
Bu gn randa Trk kltr aratrmalar birka yabanc gruplar tarafndan
yaplmaktadr. Yerli aratrmaclar ise bireysel kltrel almalar yrtmektedirler. Ali
Kemali, Ali Tebrizli Dr. Hseyin Feyzullahi, Heyder Bayat, Prof. Dr. Cavat Heyet,
Hseyin Gneyli, Ali Berazende Trk ve birok aratrmac ran da Trk kltr
hakknda deerli almalar yapmlar. klar bu kltr evresinde ok nem
tamaktadrlar. Behruz Himmetinin yapt byk bir k heykeli bir ara Tebriz
ehrinin giriinde ehre giren misafirleri selamlard. slam devriminden sonra Tebriz
mzesinin bir kesine brakld.
Yusuf Yldz Azerbaycan Saz airleri adl makalesinde blgenin nl
klarn sralayarak u bilgilere yer vermitir: ran Azerbaycan ve Tebrizin en
gl klar: k Geem, Eziz ehnazi, Hseyin Namver, k Hseyin Tebrizi, k
Hasan Gaffar, k Adalet, k Yedullah, k Hasan ve k Hatemdir. Bu
klarn eserlerinde buram buarm hasretlik, dostluk ve zlem kokmaktadr. Hepsinin
yrei kyrek (yank), maraz gzndedir. Bulunduu blgenin az ile alp, arrlar.
Kimisi Azeri kimisi Terekeme-Karapapak dr. Yanlarnda balabanclar vard.
Sazlar dokuz telli olup, dil dd (ney) ile beraber on bir kkte (akort) alarlar. Bu
klarn hepsinin sz znden irticalen-domaca syledikleri de unutulmamaldr.
(Yldz, 1981: 181).
randa ilk klar konu alan kitap 1967de Hseyin Mehemed Zade Sddk
yaymlamtr. Ayrca Mehemed Ali Ferzane ve Semed Behrengi halk edebiyat

26
konusunda aratrmalar ve derlemeler yapmlar. 1964te rann byk halkbilimcisi
Mehemed Ali Ferzane Bayatlar adl kitabn yaymlamtr. Ayrca Tahranda Ahmed
amlu sorumluluunda yaynlanan Hue dergisinde Azerbaycan k edebiyat
zerine makaleler karmtr (Mehemmedzade, 1967: 13).
rann bakenti olan Tahranda yaayan Azerbaycan Trkleri k sanatna
nem vermektedirler. Tahranda da klarn izlerine raslamak mmkndr. Bu kentin
Llezar caddesinde Azerbaycan adl kahvehanede Arif Gasimi ynetiminde klar ve
Trk mziiyle uraan ahslar bir yere toplanrlar. Buraya toplanan klarn nde
gelenleri k Cavadi, k Sulduz, k mran gibi klar adlandrabiliriz. zellikle
Save Trkleri dnlerine buradan k gtrmektedirler.

0.6.7. Azerbaycan Blgesinin Trk Kltrnde nemi

Azerbaycan blgesi Asya ve Avrupa ktalarnn geit yolu zerinde olduu iin
nemli bir konumu vardr. Bu blge tarih boyu eitli medeniyetler beii olmutur.
Trk kltr asndan baktmzda Trklerin Anadoluya geit yolu olmutur. Ayn
zamanda tarih boyunca Anadolu Trklerinin kltrel destekleyicisi de olmutur.
Muharrem Erginin tabiriyle Horasan erenleri Anadolunun damarlarna ilim ve irfan
kann pompalamak grevini yapmtr.
Fars ve Arap kltrnn tesirinden halkn korumak ve onlarn edebiyat ve
musikilerine kars kendi edebiyat ve musikilerini gelitirme gayreti ierisinde olan Trk
han ve hkmdarlar ozan/k geleneini devaml korumular ve halk edebiyat
geleneine ok nem vermilerdir. Bununla da destan dneminden halk hikyelerine
geite kpr vazifesi gren Dede Korkut Hikyelerinden halk hikyelerine geilmitir.
Kurban, Abbas ve Glgez, sk Garip, Krolu hikyeleri ard ardna halk arasnda
dolamaya balamtr (Kafkasyal, 2002: 22).
Dede Kokut hikyelerinin bazs bu blgede getii bilinmektedir. Meherrem
Kasml blgedeki yer adlarndan yola karak konuyla ilgili aratrmalar yrtm ve
blgenin kltrel zenginlii zerinde durmutur (Kasml 2007). Tebriz civarnda
bulunan Elince Da ve Urmiyede bulunan Burla Hatunun mezar Dede Korkut
hikyelerine grlmektedir.
randa bulunan baz yer isimlerinin Kurkut, Gerger ve Baba Gerger
Trbesi gibi zel yer adlarnn Korkut baba ile ilgili olduu ortaya koyulmutur. Blge
klar Dede Korkut hakknda u bilgileri aktarmlar: Korkut Dede, peygamber (a.s)

27
ziyaret ettikten sonra slam dinini Ouz Trkleri arasnda yaymak iin dnte bu
yerlerden gemi ve bu yerlere kendi ismini vermitir. rann Azerbaycan, Kirmanh,
Huzistn ve Irakta bulunan Baba Kurkur, Baba Gorgur gibi yer adlar bu yerlerin
klarn anlattklar yerlerle uyutuu bilinmitir. Kurkur ve Gurgur, Korkut
szcnn Arapa ve Farsa ekilleridir (Ayine Teleb, 2001: 21).
Alman seyyah Adam Olearus blgede incelemede bulunduktan sonra, 7 Dede
Korkut Kitabnn nemli kahramanlar; Dede Korkut, Kazan Han ve Burla Hatunun
mezarlarnn Azerbaycanda olduunun tespit etmitir. Olearus 1638 ylnda bu gn
Rusyann Dastan blgesi haritasnda bulunan ve o dnem Azerbaycan topra saylan
Derbend kentinde bulunduu sralarda yle yazyor: Azerbaycan halk Dede Korkut
destanlarndaki konu olan Ouz boyunun savalarn, Salur Kazann kahramanlklarn ve
ei Burla Hatunun kahramanlklarn bizzat bana anlatyorlard. Kitabn baka
blmlerinde bu bilgilere yer verilmitir: Dede Korkutun mezar Azerbaycann
Derbend kentinde, Burla Hatun mezar Urmiye Kalesinde ve Kazan Han mezar
Azerbaycann bakenti Tebrizde Ac ay rmann kenarnda bulunmaktadr. Mehur
Osmanl seyyah Evliy elebi ehdetnme adl eserinde Dede Korkut mezarnn
Derbentte olduunu belirtmitir (www. turkoloji.uzerine.com, 07.12.2006).
Meherrem Kasml da ran Azerbaycanna yapt bilimsel gezilerde Adam
Olearus ve Evliya elebinin verdii bilgilerle, Burla Hatunun mezarn Urmiye
kalesinde olduunu dorulamtr. Muharrem Kasmlnn dedii gibi Azerbaycan ifahi
halk edebiyatnn kolu Kuzey Azerbaycanda olsa gvdesi ran Azerbaycanndadr.
Prof. Dr. A. nana gre Dou Anadoludaki Ahlt harabelerinde Dede Korkutun
kabir veya makam bulunmaktadr (gel, 1991: 8). Dede Korkutun bir dier makam da
eskiden Azerbaycan topraklar saylan bugn Rusya federasyonu snrlar ierisinde
kalan Derbend de bulunmaktadr.
Sahada aratrmada bulunan bir dier bilim adam Gerhard Dorefer, blgede
youn Trk kltrnn bulunduunu vurgulamtr. Minorskynin Hala Trklerini
bilim dnyasna tanttktan sonra blgede incelemeler yapan Alman bilim adam
Dorefer Hala Trkleri ile ilgili randa Trklerimiz yok olmaktadr ifadesini
kullanmtr.

. Alman seyyah Adam Olearus 1633 ylnda Azerbaycan, Rusya ve rana yapt seyahatlerde
grlerini Moscovitische und Persanische Reiseberschreibung adl kitabnda 1696 ylnda Hamburg da
yaymlatmtr.

28

BRNC BLM

GNMZDE TEBRZ IKLIK GELENE

1.1. klk Geleneine Genel Bir Bak
slamiyet ncesi Trk ozanlar hakknda ok geni bilgi olmasa da Divan u
Lgat-it-Trkte geen uunun dnda, Turfan kazlarnda ele geen Mani dnemi
metinlerinde Aprinur Tigin, Kl Tarkan, Singku sesli Tutung, Ki-ki, Pratyaya iri,
Asg Tutung, suyu Tutung, Kalm Keyi, gibi Trk ozanlarnn isimleri yaplan
aratrmalarla ortaya kmtr (Arat, 1986: 22).
Kagarl Mahmutun on birinci yzylda yazya geirdii bir sagu (at) son
derece nemlidir. Yedinci yzylda Trklerin ran ordularna kar yaptklar savata
len Alp Er Tunga iin sylenen bu at belki de Trk halk iirinin ilk rneidir.
Alp Er Tunga ld m?
Kt dnya kald m?
Zaman cn ald m?
imdi yrek yrtlur.
Felek frsat gzetti,
Gizli tuzak uzatt,
Beylerbeyin artt,
Kasa nasl kurtulur?
Uludu erler kurta,
Barp yrttlar yaka,
ardlar slakla,
Yatan gzler rtlr.
Beyler atlarn yordular,
Kaygudan zayf ddler,
Sarard betler benizleri,
Sanki zaferan drttler.
Zamane hep bozuldu,
Zayf, tembel glendi,
Erdem yine azald,
Acun beyi yok olur.

29
Felek gn davrandrr,
nsan gcn sndrr,
Dnyay erden boaltr,
Ne kadar kasa er lr.
Bilge bilgin yoksun oldu,
Acun at azgn oldu,
Erdem eti rk oldu,
Yere deip srtlr.
Onun adeti byle,
Gayrs hep bahane,
Acun gelip ok atsa,
Dalar ba kertilir.
klk geleneinin temelini tekil eden Ozan-Bakslar hakknda bilgiler M.S. 5.
yzyln ilk yarsnda olan Hun dnemine aittir. Ozanlar, gebe Ouz topluluklarnda
kopuz eliinde destan trk okuyan yar kutsal kiilerdir. Atilladan itibaren eski Trk
ordularnda hkmdarn yan banda mutlaka Ozanlarn bulunduu Latin kaynaklardan
tespit edilmitir (Kprl, 1976: 82, Akt. Artun 2005: 112). Bu Ozanlar orduyla birlikte
dolaarak orduya ve askere kahramanlk iirler syleyerek moral kayna oluyorlar, len
kahramanlarn ardndan atlar sylyorlard. Atillann lm treninde de Ozanlar
atlar dzmtr. Jean Paul Rouka gre en eski at Atillann lm iin sylenmitir
(Artun 2005: 112).
Meherrem Kasml Ozan k Sanat adl eserinde, kam-bah-ozan-k
izgisinin tekml ve tarihi geliimleri konusunda ayrntl bilgiler vermitir. Kam
aman kompleksi bal altndaki blmde Dede Korkut hikyelerindeki Kam aman
hakknda u bilgileri vermektedir: Kitab-i Dede Korkut boylarndan aka grlr ki,
Ouz elinin bas Bayndr Han Kam-aman neslindendir. Onun atas Kaman-KamKaandr (Kasml, 2003: 11). Eski Trklerde Yug (lm) trenlerinde Sr (av)
trenlerinde ve len (genel ziyafette) mutlaka airlerin yer ald bilinmektedir
(Kprl, 1976: 11). Bu trenlerde yer alan Ozanlar her zaman kopuzlaryla birlikte
anlmtr.
klarn tarihi kkn aratrdmzda kkenleri Kam, Toyun, Baks ve
Ozanlara dayandn gryoruz. Bunlar eski Trk inanc amanizmin elileridirler
(Babek, 1981: 13).
Trklerin eski inan sistemi olan amanizmi klk geleneinin bade ime ve rya
motifinde grebiliriz.

30
Ozanlar, Ouzlarn en eski rhip-shir-airleridirler. Tunguzlar ayn vazifeyi
yapan adamlara aman, Altay Trkleri Kam, Krgzlar Baks derler. Sihirbazlk,
rakkaslk, musikiinaslk, hekimlik gibi birok vazifeleri kendilerinde toplayan bu
adamlarn halk arasnda byk ehemmiyetleri vard; fakat muhtelif zaman ve yerlerde
bunlara verilen ehemmiyet, derecesi, kyafetleri, musiki aletleri, yaptklar ilerin ekli
tabi deiiyordu; fakat semada mabutlara kurban takdim etmek, lnn ruhunu yerin
dibine gndermek, kt cinler tarafndan gelen fenalklar nlemek, llerin hatralarn
yaatmak gibi eitli vazifeler hep ona aitti ve bunlar iin ayr ayr ayinleri vard.
Bunlarn bazlar hala Altay Trklerinde Krgzlarda yaamaktadr. Ozan bu ayinlerde
cokun bir hale gelerek bir takm iirler koar ve kopuzu ile bunlar alar. Beste ile
birlikte sihirli bir tesiri haiz olan bu gfteler, Trk iirinin en eski eklidir. eitli
yerlerde slam medeniyeti etkisi altnda kaldklar zamanlarda bile bu Ozanlarn sosyal
mahiyetleri deimedi. Hele iptidai ve milli dinin muhafaza edildii yer ve zamanlarda
onlarn sosyal nfuzu ok bykt; fakat sonralar bu nem azalmt.
Bunlarla beraber ta Atillann ordusundan balayarak eski Trk hkmdarlarn
yan banda mutlaka ozanlar da bulunuyor, onlarn kopuzlarla aldklar kahramanlk
iirleri btn bir kavim zevkini okuyordu; Atillann ordughnda bu destan iirlerin
dinleyenler zerinde ne derin bir tesir yaptn Latin kaynaklar vastasyla pekiyi
biliyoruz. Onlar yalnz kahramanlk menkbelerine ait iirler, ller vasfnda mersiyeler
yazmakla kalmazlar, Ouz Destanna ait eski manzumeler de terennm ederlerdi. Bu
ozanlar slamiyetin etkisinden sonra da ortadan kalkmadlar; sosyal i blm
neticesinde byk merkezlerde airlik, bakclk, afsunculuk, mneccimlik, hekimlik,
birbirinden ayrld; hastalar hekimler tedavi ediyor, musiki aletlerini musikiinaslar
alyor, iir ve edebiyat ile uramak medreselerde Arap ve Acem ilim ve edebiyatn
renmi bilim adamlarna dyor, eski baks-ozanlarn menkbeleri mutasavvuflara
isnat olunuyordu; fakat ozanlar yine birer Mslman halk airi olarak kalmlard. Biz
15. yzyla kadar Anadoluda ozanlara rastlyoruz; ondan sonra ozanlarn yerini klar
tutuyor (Kprl, 1976: 55 ).
On altnc yzylda Alev ve Bekta tarikatlarna yaplan bask, dini pratiklerin
gizli yaplmasna neden oldu. slm kltr etkisiyle Trk kltr yeni yurt edindii
Anadolu corafyasnda yeni bir kltrel kimlik kazannca mill ze bal, epik iirler
yazan ozann yerini slm ze bal lirik iirler yazan k ald. slmiyet ncesi kltre
ait baz pratiklerin slm renge brnerek tarikatlara tandn gryoruz. En kuvvetli

31
etkiyi de Bekta edebiyatnda hissediyoruz. k tarz Trk edebiyat bir ynyle
slmiyet ncesi Trk iirine dier ynyle Bekta iirine dayanmaktadr. Anadolu'da
oluan yeni kltrel kimlik, halk iirinde sanat tipini dourmutur. Epik iir gebe
kltrnn k iiri de Anadolu yerleik dzeninin rndr. Epik iir kaybolurken,
lirik iir ortaya kmtr. Gelenein sreklilik kazand yllarda sanat adnn k, hak
, air gibi adlarla ayrlmas; Divan, tekke ve k tarz edebiyat sanatlarnn ortak
kltr kaynandan beslenmelerine ramen, farkl iir evrelerine mensup olmalar,
farkl kitlelere seslenmeleri nedeniyle yollarnn ayrldnn nemli bir gstergesidir.
n olaanst glerle donatlmas, onu sanata hazrlayan dolu ime trenlerinin
yaps, bizi aman kltrnn pratiklerine kadar gtrr (Bagz,1977:252).
Meherrem Kasml Ozan-k Seneti eserinde k sanatnn blgede
inkiafn iki kola ayrldn bildirmitir. Birinci kol Safevi devleti himayesi altnda,
ikinci kol ise Osmanl devletinin himayesi altnda olmutur. Her iki devletin medeni ve
siyasi gelimeleri k sanatn etkilemitir. Azerbaycan k kolu tekke kolundan
etkilenmitir, ancak Anadolu klar, klam ozanlar adlandrlmtr (Kasml,
2003: 297-298).
Bu gn randa olan klk gelenei Tebriz, Urmiye Zencan ve Erdebil gibi
byk kentlerde oluan ve byyen ehir klarndan olumaktadr. k seferlerine
baktmzda klarn Tebriz, Karada, Karaba, Gence ve Derbent seferlerini
grmekteyiz (Kasml, 2007).

1.1.2. Bahi- Ozan

Radloffun belirttii gibi Bahi veya Baksi szcnn kk bakmak filinden
gelmektedir (Kprl, 1989: 153). amanlk geleneine bal olan bakslar esas olarak
dini iir sylerler. Bakslarn iirleri hasta tedavi srasnda sylendii iin bir nevi
duadr. k tarz iir geleneinin Kazak Trkleri arasndaki en eski temsilcileri
bakslar, cravlardr. lim adamlar cravlardan nce baks tipinin ekillenip ortaya
ktn belirtseler de bakslarn esas fonksiyonu k tarz iirler icra etmek deildir.
Onlar fonksiyon itibariyle hekim ve gelecekten haber veren falc hekimlerdir. Bakslar
eskiden doum yaptrrken, bir hastal tedavi ederken, gelecekten haber verirken,
insanlarn yldznamelerine bakarken veya Gk Tanrya ve iyelerine kurban sunarken
kamlar, amanlar gibi kopuz eliinde dua ederlermi. Gk Tanrya kurban sunmasalar

32
bile gnmzde de baz blgelerde hastalk tedavisi seanslar uygulamakta ve bu seans
srasnda sarn alp sylemektedirler (Ergun, 2002: 25).
Bahi szc eski Uygur metinlerinden balayarak, eski ve yeni Trk
lehelerinde eitli syleyilerde grlmektedir (Kprl, 1989: 145). Fuat Kprl
Edebiyat Aratrmalar adl eserinde Bahi konusunda ayrntl bilgi sunmaktadr
(Kprl, 1989: 145156). Kprl bu eserinde Bahi szcnn ran ve Orta
Asyadaki eitli Trk topluluunda kullanmn ve Hindistanda Babrllere ait tm
kaynaklarda bahi szcnn ktip anlamna geldiini, bahigeri szcn de
ktiplik anlamna geldiini vurgulamaktadr. Ayrca bu szcn Azerbaycan ve
Anadolu yresinde saz airlerinden farksz olduunu da belirtmitir (Kprl, 1989:
152).
Radloff, Baks konusuyla ilgili ayrntl aratrmalar yapmtr: Radloff, Krgz
bakslarn yle anlatmtr: Baksa, ok eski amanlarn zamanmza kadar gelen
rneklerinden biridir. Hastalklarda yardmc olmak iin arlrlard. Baksalarn
amanlarn davulu yerine, iki telli bir kemeneleri vard. Kenarlar zillerle ve ses veren
maden paralar ile sslenmitir. Buna Kobus derler. Bir de asa tarlard. Denek
eklindeki bu asann da banda bir ngrk ile maden paralar vard. Kopuzunu
almaa balar ve evresindekileri, etkisi altnda tutmak isterdi (Proben, III, s, 60. Akt.
gel, 1991: 7).
amanlk geleneine bal olan bakslar, esas olarak dini iir sylerler.
Bakslarn iirleri hasta tedavi srasnda sylendii iin bir nevi duadr. Bakslar
fonksiyon itibariyle hekim ve gelecekten haber veren falc kimselerdir. Bakslar doum
yaptrrken, bir hastal tedavi ederken, gelecekten haber verirken kamlar ve amanlar
gibi kopuz eliinde dua ederlermi (Ergun, 2002: 21).
Bahaettin gel Trk Kltr Tarihine Giri eserinin sekizinci cildinde saz ve
kopuzu tedavi eden, ruhlar dinlendiren, iradelere g etkisi veren, ayn zamanda
toplulukta birlik yaratan, sosyal alet olarak tanmlamtr (gel, 1991: 5). Ayrca eski
Trklerde kopuz ruhlar arma, kt ruhlar kovma, yardm dileme, haberleme gibi
ilevleri vard. Trklerin yaygn inanna gre sar albast sarn bir kadn, kei veya
tilki donuna girer ve lousalarn cierini alrd. Albasty yakalayan baks, eline kopuzu
alarak yle sylerdi: Ey albast zalim! Koy cieri yerine! Zavallnn cierini geri ver!
Szm tutmazsan, bana sayg gstermezsen, gzlerini karrm!(gel, 1991: 13).

33
ran ve orta Asyadaki tarih boyunca kullanlan bu szck, daha sonra ktip ve
ktiplik anlamn kazanmtr. Farkl dnemlerde orada bahilik mesleine giren baz
ran Trklerini Tezkire-yi Nasir Abadden renebiliriz (Destgerdi, Akt. Kprl,
1989: 151).
Bahi szc Farsa tarihi metinlerde de rastlayabiliriz. ran airi Pur-i Bah-i
Cminin Farsa- Trke- Moolca mlemma bir kasidesinde de gemektedir (Devleth, Tezkira, Browne neri, s. 182, Akt, Kprl, 1989: 145).
Bahi szc Krgz ve Kazak Trkleri arasnda Baki, Baksi eklinde hala
devam etmekte ve adeta amanlk devrinin kalntlarn ve hatralarn yaatan sihirbaz,
frk, halk hekimine bu isim verilmektedir. Trklerin eski paganizm devrindeki
kam, amanlarndan hemen hemen farksz olan bu bakslar, slam Kltrnn ok sathi
tesiri altnda kalan ve Mslmanlk nam altnda eski aman akide ve ananelerini yakn
zamanlara kadar Krgz-Kazaklar da saklamaktaydlar (Kprl, 1989: 154). Kprl
eitli aratrmaclardan8 elde ettii bilgiye dayanarak bakslarn dua ile beraber kopuz
aldn, ellerindeki asa ile raks ettiklerini ve kt ruhlar karmak iin kzgn demir
yalamak gibi iler yaptn belirttikten sora bakslarn sathi bir Mslmanlk cilas
altnda eski paganizm kalntlarn yaatan byc ve efsuncular olduunu bildirmitir
(Kprl, 1989: 154).
Bu gn randa Bahi szc yer adlar ve kii adlar olarak karmza
kmaktadr. Bahi, Baheli, kii adlar yan sra Bahi da, ve Bahi kendi yer
adlar olarak kullanlmaktadr. Bu adlarn bulunmas Baksnn randa izlerini
srdrmesi anlamna gelmektedir. Ayrca I. Sultan Selimin Bahi mahlasn semesi
de bu gelenein Anadoludaki izlerinden sayabiliriz (Kasml, 2003: 79). Bahilerin ran
blgesinde grnmeleri bir zamanlar blgenin Kpak Trklerinin etkisi altnda
olduunu gstermektedir.
Bahilerin izlerin bu gn Azerbaycan ve Tebrizde grmekteyiz. Yar khin yar
din adam olan Bakc veya Bahc eitli grevler stlenmiler. Olaan st
glere sahip olduklarn syleyen Bahclar, eitli dualar yazma, kayp eyalar bulma,
gelecekten haber verme ve birok ilerin stesinden geldiklerini sylemektedirler.
Yar din adam ve yar sahir olan Bahclar eitli dualarn hayvanlarn farkl
kemikleri ile etkili olduunu dnmektedirler. zellikle byk ba hayvanlarn srt
kemikleri onlar iin ok nemlidir. Baz Bahclar halk arasnda kutsallk kazanmak iin
8

. Levchine, Nironiyeff, Radloff, Kustanyeff, Alekteroff, Divayev, J. Castangne bakslarn sosyal rolleri,
kyafetleri ve kullandklar aletleri hakknda bilgi vermiler.

34
kendilerini peygamber soyundan geldiini bildirmektedirler. Bu Bahclar dini inanlar
gereince al aleti kullanmamaktadrlar.
rann Horasan blgesinde klara Bahi de sylenmektedir. Bu blgenin nl
bahilerinden: Bahi Hac Kurban Sleymani, Bahi Ali Rza Sleymani (Kurban
Sleymaninin olu), Bahi Muhammed Hseyin Yegne, Bahi Oliya Kuli Yegne,
Bahi Nazarl Mahcubi, Bahi Kulu Kurbaniyi syleyebiliriz.

1.2. Ozan-k
Ozan szc muhtelif Ouz sahalarnda eskiden beri yaam ve galiba Azeri
sahasnda, XIV. asrda ozanlarn kullandklar kopuza da bu ismi verilmi, bylece bir
de ozanc kelimesi meydana kmtr. (Kprl, 1932: 140). eitli kaynaklardan
rendiimize gre Atilla ordusunda ve saraynda da ozanlar vardr. 5. yzyldan 15.
yzyl Seluklularna kadar da muhtelif ekillerde ozanlarn saraylarda olduunu
bilmekteyiz. Saray ve ordudaki ozanlarn birinci vazifesi saraydaki toplant ve enliklere
katlmaktr, ordudaki vazifesi ise askerlerin moralini dzeltmek, kahramanlk iirleri
sylemektir. Zaten btn ski Trk devletlerinin saraylarnda, ordusunda ozan-airler ve
musikiinaslar vardr (Sakaolu, 1986: 7).
Fuat Kprl ozanla ilgili aratrmalarnda kelimenin Seluklu devletinden daha
nce Ouz boylarnda kullanldn belirterek Anadolu ve Azerbaycan sahasnda
ozan, Trkmen sahasnda baks olduunu ve dier Trk boylarnn da bu szc
Anadolu ve Azeri sahasndan aldn belirtmitir (Kprl, 1966: 142).
Bahaettin gelin belirttii gibi Ozann Farsa karl Hunyager olmutur
(gel, 1991: 410). Ozan 17. yzylda geveze ve bazen de yalan syleyen bir kimsedir.
Bo syleyen geveze ilim adamlar iin de lim iken eyler adn ozan deniyordu.
Osmanl bilginlerinin halk ozanlarna byle bakmalar olaandr (gel, 1991: 411).
ounluu yabanc kaynaklarn tekil ettii seyahatnamelerle tarih kitaplarndan elde
edebildiimiz bilgilere gre Atillann ordusunda ve saraynda ozanlar vard. Beinci
yzyldan on beinci yzyl Seluklularna kadar ozanlarn saraylarda alp
sylediklerini bilmekteyiz. Bar zamanlarnda enlik ve elencelere katlan bu
sanatkrlar sava zamannda da ordunun moralini yksek tutmaya almaktadr.
(Efendiyev, 1981:175).

35
Efendiyev ozan hakknda yaplan eitli aratrmalardan karlan sonular
yle sralamtr:
1. Ozan szc, Ouzlarn halk airi, musikiinas anlamnda ok eskiden beri
kullanlmakta olan bir szcktr.
2. Bu szck eitli Ouz sahalarnda eskiden beri yaam ve belki Azeri
sahasnda on drdnc yzylda ozanlarn kullandklar kopuza da bu ad
verilmi bylece bir de ozana szc meydana kmtr.
3. On Beinci yzyldan sonra ozan szc yerini Azeri ve Anadolu sahalarnda
ka Trkmen sahasnda da baksya brakmtr.
4. Anadolu ve Azerbaycan Ouzlar arasnda bu eski anlam unutulduktan sonra,
ozan szc ok syleyen, herze syleyen anlamlarnda son zamanlara
kadar, gerek edebi dilde, gerek halk dilinde devam edip gelmitir.
5. Dier Trk blgelerinde bu szck kullanlmamtr. Azerbaycan da klara u
adlar verilmektedir: Varsag, dede, a saggal, ozan. Prof. Dr. M. Seyidova gre
Varsag ad 67. yzyllarda kullanlmtr; 814. yzyllarda ise ozan n
plana kmtr (Efendiyev, 1981:175).
k Elesker iirinde a u ekilde tantmaktadr:

k olub diyar-diyar gezenin,

Ezel bada pr-kamali gerekdi.
Oturub duranda edebin bile,
Merifet elminde dolu gerekdi.
Halka hegigetden metleb kandra
eytan ldre, nefsin yandra,
El iinde pak otura, pak dura.
Dalsnca ho sedal gerekdi.
Dand szn kiymetin bile,
Kelmesinden lel gvher szle,
Mecazi dana, mecaz gle,
Tamam sz memmal gerekdi.
Arif ola, iyham ile sz kana,
Na-mehremden erm eyleye, utana,
Saat kimi meyli hakka dolana,
Doru gelbi, doru yolu gerekdi.

36
Elesger, hakk szn isbatn vere,
Emelin melekler yaza deftere,
Her yan istese, bahanda gre,
Teriketde bu sevdal gerekdi.
k Elesger
k Elesgerin iirinde gsterilen k tipi bize Dede Korkut tipini
anmsatmaktadr.
slam kltr etkisi altnda ozan tipinin k tipine gemesi bilinmektedir.
Efendiyev Ozan-k ilikisini yle tanmlamtr: Dn toplumun szcs ozan iken
bugn yerini k almtr. Ouzlarn en eski airi olan ozanla, aslnda birka ii birden
yapabilen insanlardr. Onlar airliklerinin yannda sihirbazlk musikiinaslk, rakkaslk,
hekimlik ve benzeri ileri de stlenirlerdi. Yz yllarca kopuzlaryla sanatlarn icra
eden ozanlarn, yaadklar dnemlerle takip eden dnemlerde byk ilgi grdne
inandmz iirlerinden gnmze kadar gelebilenleri son derece azdr. Altay
Trklerinin Kam, Tunguzlarn aman, Mool ve Burgatlarn Bo ve Bukuc,
Yakutlarn Oyun, Samoyetlerin Tadben, Fum- Ugurlarn Tiotoeji (bakc),
Krgzlarn ise Bahi, Bahsi adn verdikleri bu sanatkrn gnmzdeki temsilcileri
de says azalmtr. (Efendiyev, 1981:175).
Memluk ordusunda Trk air ve musikiinaslar hakknda Kuatremere nemli
bilgiler vermitir. Ozan szcnn Trk-Ouz meneinden geldiini bilmeyerek bunu
yabanc menelerden gelme davul veya nakkare gibi bir musiki aletinin ismi addeden
Fransz msteriki, bunu almakla mkellef olan musikiinasn Trke olarak eski
hkmdarlarn tarihini, harp hikyelerini, mehur kahramanlarn menkbelerini
terennm ettiini ve yene onun yannda bir takm airlerin de nbetle ve telli sazlarla
ki bunun kopuz olduu sarihtir- yine Trke iirler ina ettiklerini anlatyor (Kprl,
1932: 135).
Memlkilerin

askeri

alaylarndaki

bu

ozanlarla

Osmanl

ordularnda

grdmz saz airleri arasnda bir mukayese yapacak olursak, Memlukilere

Selukilerden getii phesiz olan bu eski Ouz detinin Osmanllarda da hemen
aynen devam ettii sarih surette anlalr (Kprl, 1932: 136).
Tahir Olgun Ozan konulu bir iirde ozan byle tantmaktadr:
Ozan kelimesi bilgi demekti,
Ozan olmayan boy hi demekti,
Doktordu, hekimdi, sahirdi ozan,

37
algc, oyuncu, airdi ozan,
Ozanda her trl marifet vard...
Sadece iir yazanlara ozan denilemez, nk ozanlar ellerindeki sazlar ile kendi
deyileri, annda besteleyerek, alp syleyen kiilerdi. Hatta ozanlar, Orta Asyadaki
hayatmzda byk etkinlii olan kiilerdir. Tahir Olgun stadn dizeletirdii gibi,
ozanlar; doktordu, khindi, shirdi, algcyd, oyuncuydu ve trl marifet sahibi
insanlard. O kadar ki, ozan olmayan boy adeta bir hiti. (Nasrettinolu, 1981: 112).
Trk dilinin en byk eserlerinin banda gelen Kitab-i Dede Korkutta bu
ozanlarn dikkati eken zelliklerini bulabilmekteyiz. Onlar, ellerinde kopuzlar,
dillerinde iirleri alp sylemektedirler. Bir Krgz atasznde Ozan olmayan boy
devlet kuramaz eklinde ifade bulunmaktadr. Bu atasz Krgz Trklerinin ozana
verdikleri byk nemi gstermektedir.
ranl aratrmac Rza Niyyiin Ozan szc konusunda u bilgileri
vermitir. Ozan szc kimilerine gre Koan szcnden tretilmitir. Bu szck
Deri dilinde de Gsan eklinde kullanlmaktadr. nl Azerbaycan bilim adam Ziya
Bunyada gre k sanat drt bin yl gemie sahiptir ve ilk olarak gmen Trkler
arasnda ortaya kmtr. (Niyyi:1999: 22).
XVI. yzylda geveze, sz ebesi, herze syleyen manalarnda kullanlan ozan
kelimesi, ozanlarn ortadan kalkmasyla anlam kaymasna urayarak geveze, sama
sapan sz syleyen, hatta ingene ve algl ingene gibi kltc ve horlayc bir
anlama brnmtr (Dizdarolu 1969: 193). Bu gn Azerbaycanda bouna konuan
adama boy syleyen derler.
XVI. yzyldan itibaren gebe ve kyl halk evresinde varlklarn
srdrmekte olan ve eski bir gelenein son temsilcileri saylan kopuz eliinde
kahramanlk trkleri ve destan okuyan ozanlardan kendilerini ayrmak isteyen saz
airleri, k unvann almlar. 15. Yzyldan sonra Ozann yerini k Kopuzun
yerini Karadzen, Balama, r, Tambura, Cura almtr (Kprl, 1981: 186).
Paa Efendiyevin tespitine gre klar halk arasnda saya, uur, stat, aksakal,
dede, k, pirstat, grbaba, varsak, yanak, elanas gibi adlarla anlmlardr Bu
tespitten anlald gibi klar Azerbaycan halknn arasnda eitli ilevler ve byk
saygya sahiplerdi (Efendiyev, 1992: 230). Bu gn bile Azerbaycan da klara byk
deer verilmektedir. klar kendilerini halkn dedesi olarak gryorlar. Toplumun
szcs ve ayn zamanda Trk kltrnn temsilcileri olarak grev yapmaktadrlar.

38
Tebriz de halk arasnda ozan hakknda bu iirler dilden dile gezmektedir.
Gzm gzm gz ana,
Gzm verrem ozana,
Ozan aha gazana,
Gzm giye bezene.
Evimize ozan gelibdi,
Pereni bozan gelibdi,
Gndz olan ileri,
Gece yazan gelibdi.
Bu iirler hala Azerbaycann birok kentlerinde bilinmektedir.
klarn balca zelliklerin aadaki gibi sralayabiliriz.
a.

Genellikle okuma yazmalar yoktur,

b.

iirlerini saz eliinde okurlar.

c.

iirlerini irticalen (hazrlksz olarak) sylerler,

d.

iirlerini genellikle hece lsne bal kalarak sylerler,

1.2. randa k Edebiyat ve k Muhitleri

randa byk Trk nfusunun yaamas blgede kkl bir k geleneini
dourmutur. rann farkl blgelerinde yaayan Trkler kendilerine zg k
ortamlar yaratmlar. Trkmen Trkleri Horasan blgesinde, Kakay Trkleri rann
merkezinde ve Azerbaycan Trkleri rann Kuzey Bat blgelerinde farkl k
muhitleri ortaya koymular.
randa

hece

vezniyle sylenen k

tarz iir, Safeviler zamannda

yaygnlamaya balad. ah smail divan iiri yan sra hece vezniyle iirler sylemitir.
Bu dnem hece vezniyle syleyen airlerin sarayda byk sayg grdklerini biliyoruz.
Kurban bu dnemin klarndandr.
Ali Kafkasyal ran Trkleri k muhitleri adl eserinde ran k muhitlerini
yedi blgede aratrmtr: 1- Tebriz-Karada k muhiti. 2- Urmiye k muhiti. 3Sulduz k muhiti. 4- Zencan k muhiti. 5- Kum-Save k muhiti. 6- HorasanTrkmen Sahra k muhiti. 7- Kakay k muhiti (Kafkasyal, 2006: 25).
Youn Trk nfusunun yaamas, blgede Trk kltrnn geni yaylmasna
neden olmutur. rann birok blgesinde k sanatn grmek mmkndr. Trklerin

39
olduu yerde saz ve sazn olduu yerde Trklerin olduu bilinmektedir. Ancak en
youn blgede bu gelenek ile karlamaktayz: randa Azerbaycan Trkleri,
Trkmen Trkleri ve Kakay Trklerinin kendilerine zg k gelenekleri vardr. Bu
sahalarda gelenek ayn olsa da farkllklar grlmektedir. rnein Trkmen blgesi
alklar yerde oturarak saz almaktadrlar, ancak Azerbaycan blgesi klar ayakta ve
saz sinesine basarak iirlerini sylerler.
randa geen zamanlar saz almak haram saylsa da bu gn devlet radyo ve
televizyonda klar sanatlarn ortaya koymaktadrlar. Son dnemde Tebriz, Zencan,
Tahran, Erdebil, Urmiye ve Sulduz gibi byk kentlerde klara daha ok nem
vermeye balanmtr. Bunun nedeni Trk kltrne nem vermek deil, Bat
kltrnn gittike gelimesi ve yaylmasn engellemek amacnda olduu bilinmitir.
klar gelenein temsilcileri olarak devlet radyo ve televizyonlarda, eitli
kutlamalarda, Milli ve dini bayramlarda rl almaya baladlar. klar ise iirlerinde
daha ok dini ve tleme konular ele almlar. Bu konular halk ve ynetim tarafndan
beenilmektedir.
Byk kentlerden daha ok kk ky ve kasabalarda gelenein srd
grlmektedir. Sanayileme ve kentleme sreci klar olumsuz etkilemektedir. Ky
ve kasabalardan g eden klar byk kentlerde klk geleneinin genilenmesine ve
glenmesine neden olmutur. Tebriz klarnn birou Karada blgesinden g eden
ve Tebrizde yerleen klardan olumutur. Bu nedenle bu blgede Karada
klarnn daha youn olduu grlmektedir.
Bir zamanlar klar geri itilseler de son dnemlerde klarn arlama trenleri,
klar bayram ve benzeri kutlamalar ile birlikte klarn toplumdaki deeri
ykselmeye balamtr. k sanat artk yava yava toplumda yerine oturmaktadr.
klar halk sanats gibi deer kazanmaya balamlar. Tebrizin nl klarndan
olan k Hesen skenderinin yetmiinci ya gn mnasebetiyle byk bir tren
dzenlenmi ve an hayat ve eserleri tantlmtr. randa bir ilk olarak Zencan
kentinde klar Bayram dzenlenmi ve eitli kentlerden klar bir araya
toplanm sanatlarn ortaya koymular.

40
1.2.1. Trkmen Blgesi k Muhiti (Horasan sahas)
Bu blgenin en nl klarndan biri k Sleymani olmutur. k Sleymani
yllar boyu klk sanatna hizmet etmi bir k olmu. Ancak dini inanlar istismar
eden kimseler tarafndan, saz almann gnah olduu ve mzikle uraanlarn
cehenneme gidecei szleri a derinden etkilemitir. Yirmi sene boyunca sazn evin
bir kesine brakan k son dnemlerde cehalet perdesin yrtarak tekrar sazn ele
alm ve yllar boyu klk geleneine zlemini gidermitir.
Blge klarnn saz aletleri dutar ve kemenedir. Vertkov bu blgenin
dutarlarn yle anlatmtr: Trkmen dutarlar iki tellidir. zbek ve Tacik dutarlarna
ok benzerler. Uzunluu 90 cmdir. Ancak Trkmen dutarlar zbek dutarlarna gre
braz daha kktr. pek tel kullanlr (gel, 1987: 130). Bahaettin gelin de bildirdii
gibi Trkmen folklor ve medeniyetini rann Horasan, Trmensahra blgesinde aramak
gerekmektedir.
Mahtum Kulu, randa yaayan Trkmen Trklerinin byk airi olmutur. Hece
lsyle yazlan iirleri blgenin klar tarafndan sylenmektedir:
Hzr kimin llerde,
Ikyas kimin kllerde,
Kovus kimin dalarda,
Yag-yaman grsem.
Yokarda Hindistan,
Arkada Trkistan,
vliyeler ummann,
O Rumstan grsem.
Can deli cahan eyda,
Munda he yokdur peyda,
Yedi da, yedi derya,
Deli dnyeni grsem.
Magtumgul ho bolsa,
Agsa didem, ya bolsa,
manm yolda bolsa,
Barsam, Kabeni grsem.
Mahtumgulu
Gam duman basp garip glmni
Gz yan saklamay geip baradr.
Kimdir rahm eyleyen sorup hlimni
Bozk glm yin ykp baradr.

41
Geri od yaksalar k yagndan
lm sn erer dost firgndan
Hicrn meni kovdu sabr dagndan
Firk bogum bogum skp baradr.
Evvelde devr-i devrnm buladrd.
Gam canm gurudd ot tutudrd,
Ak seni codrp hadden ard,
Yregim iimden kp baradr.
Fergat yatrdm nefsimni beslep
Turd gl yr cemalin heveslep
Hakdan hcet dilep murdn islep
Gzm ol yollara bakp baradr.
Mahtumgul meclim yok syleyin
Dostlara derdimni yn eyleyin
Ey yaranlar aglamayn, neyleyin
Ak meni yandrp yakp baradr.
Mahtumgulu
1.2.2. Kakay Blgesi k Edebiyat ve k Muhiti
rann merkezinde bulunan Kakay Trklerinin en nl airi Mezun Kakayi
olmutur. air randa yaayan birok air gibi Farsa ve Trke iirler sylemitir.
Mirza brahim, Farsa iirlerinde Mahzun, Trke iirlerinde ise Mezun mahlasn
kullanmtr.
Mirza brahimin Trke iirnden bir rnek:
Vadi-yi mehnetde men oldum Mecnun,
Kime deyim bu divane derdimi?
erhin siteminden barm oldu hun,
Demek olmaz her na-dane derdimi.
Sir szm heylidir, srda bulunsa,
Bir ehl-i derd, merhem yolda bulunsa,
Bir regi yanan yolda bulunsa,
Yare diye, yane yane derdimi.
Blbl ki ayr der glnden,
Daim nale eker hicran elindem,
Bad-i seba zindaniler dilinden,
Beyan eyle glstane derdimi.
Perianam egl-i mhkem yohumdur,
Ho demim geibdir hemdem yohumdur,
Men ki sr szme merhem yohumdur,

42
Goy bilmesin her bigne derdimi.
Blbl evki glstandan tkenmez,
Egin uru dimamdan tkenmez,
Mezun sz demandan tkenmez,
Gerek yazan dasitane derdimi.
Kakay Trkleri arasnda birok k yaamaktadr. Azerbaycan sahas k
gelenei bu blgede de grlmektedir. Kken itibariyle Azerbaycan Trklerinden olan
Kakaylarn

dili

ve

edebiyat

ynnden

Azerbaycan

Trkleri

arasnda

deerlendirilmektedirler.
rann merkez Trklerinden olan Telim Hann iirleri de halk arasnda szl
gelenek eklinde gnmze gelip ulamtr. Blgenin klar Telim Hann iirlerini
sylemektedirler.

1.2.3. Azerbaycan ve Tebriz Blgesi k Muhiti

A. Azerbaycan Blgesi
k tarz iirin kk ok eskilere dayansa da onun Azerbaycandaki ilk
temsilcisi Kurbanidr. (Gerek Kurban, gerekse onun takipileri olan Tufarganl Abbas,
Hasta Kasm), k Valeh, Dellek Murad klasik iire vakftlar. Bunlar iirlerinde dini
kaidelerden ve eitli tarikatlarn grlerinin etkisi altnda kalmlar. Ancak dini
dnce bu klarn esas gayesi olmamtr. Onlar atma, koma ve tecnisleri ile saz ve
sz meclislerinin sevilen simalar olmulard. (Sakaolu, 1986: 11). ah smail (14871524) Trk dilini saray dili ve rann resmi dil ilan ettikten sonra randa Trk dili
yaygnlamaya balamtr. Hatayi mahlasyla yazd Trke iirler ile dier airlere
ilham kayna olmutur.
XX. yzylda yaadklar bilinen ancak doum ve lm tarihleri kesin olarak
bilinmeyen k Kerim Karagneyli, k Polat, k sfendiyar, k Hayrullah ile
k Hseyin Cavan (19291985) , k Aziz ehnazi (19291995), k Hseyin
Namver (19222000), k Ali Feyzullahi Vehid (19081995), k Cebrail Dani
(19081986), k Abdleli Nuri (lm 2003) gibi statlar Dede Korkut geleneini

byk bir ustalkla gnmze getirmiler(Kafkasyal, 2005:145).

43
Azerbaycan

blgesinin

ifahi

halk

edebiyat

ynden

zengin

olduu

bilinmektedir. ifahi halk edebiyatnn da nc temsilcisi klar olduuna gre, yrede

zengin bir k edebiyat rnleriyle karlamaktayz. k edebiyat, Azerbaycan halk
edebiyatnn en zengin kolunu tekil etmektedir. Bu gelenek eski olduu kadar geni bir
sahaya da yaylmtr.
Azerbaycan edebiyatnn en zengin kolunu tekil eden k edebiyat
geleneinin kkeninin ok geriye gtrebildiimiz gibi geni bir sahaya yayldn da
grrz. Kaynan ozanlk geleneinden alan ve bu mirastan beslenen k, gnmzde
de kopuzun devam olan telli sazlarla sanatn ortaya koymutur. Dn ozan olarak
bizleri duygulandran sanatkr, buun k olarak karmza kmaktadr (Kasml,
2003: 46). Kimi aratrmaclar randa Azerbaycan ifahi edebiyat ve k edebiyatnn
ah smail ile birlikte canlanmaya baladn ifade etmiler (Babek: 1980: 25). randa
Trkeyi devlet dili ilan eden ah smail kendi yazd iirleri aruz vezni yan sra hece
vezninde de olmutur.
Azerbaycan yresinde k tarz iirin ilk temsilcisi Kurbani olarak kabul edilir.
O ve yakn takipilerinden olan Tufarganl Abbas, Hasta Kasm, k Valeh ve Dellek
Murad ayn zamanda klasik iiri de biliyorlar. Bunlar; atma, koma ve tecnisleriyle
meclislerde byk ilgi grmlerdir.
Anadolu sahasnda ilk rnekleri 16. yzylda grld gibi Azeri sahasnda da
ayn devrede canlanmaya balamt. k Kurban o devrenin sesini gnmze kadar
ulatrabilen balca simasdr. Biz Anadolu ile birlikte bu gelenei en iyi ekilde
yaatan Azerbaycan blgesine ok eyler borluyuz. Tpk Garipte, Kroluda,
Keremde olduu gibi Kurbannn, Hasta Kasmn, Tufarganl Abbasn hayatlar
etrafnda teekkl ettirilen hikyeler, onlarn unutulmamasn salad gibi Anadoluya
bir bakma takviye etmi, gelenei ok geni blgede yaatmaya baarmtr (Sakaolu,
1985: 5).
Azerbaycan k iirinin nemli kaynandan birincisi szl kaynaklardr;
bunlarn temsilcisi byk lde gnmzde klardr, ikinci kayna cnkler ve
mecmualar gibi yazl kaynaklar tekil etmektedir. Sonuncu kaynak ise bu sahada
destan diye adlandrlan ve byk ounluu klarn hayatlar etrafnda tasnif edilen
halk hikyeleridir. Bu destanlarn girilerinde yer alan Ustadnameler ile son blm
meydana

getiren

Duvaggapmalar

kaynaklarndandr (Veliyev, 1985: 145).

da

Azerbaycan

iirinin

nemli

44
Veliyev yukardaki bilgilerden yola karak bu sonular almtr:
1. klar daha ok, halk yahut da el airi olmu, syledikleri iirler ise, k
iirinin btn zelliklerini bnyesinde tamtr.
2. klarn tesiri olduka ok olmutur; onlarn hayatlar etrafnda oluan halk
hikyeleri bu fikrimizi daha glendirir.
3. On altnc yzylda Lele ve Bala, 1718. yzyllarda Sar k ve Azizi,
mani trnde yazdklar iirleri ile hret kazanmlardr. (Veliyev,1985:147
148).
ran Azerbaycan Trklerinin en byk ada airlerinden ehriyar, Haydar
Babaya Selam manzumesin on bir heceli ve beer msral iir eklinde ortaya
koymutur. Bu iir Azerbaycan tabiatnn gzelliklerini, halkn geleneklerini, airin ana
yurduna besledii byk sevgisini son derece canl bir uslupla dile getirilir.
Heyder Baba ldrmlarvahanda,
Seller sular aggldayub, ahanda,
Kzlar ona sef balayub, bahanda,
Selam olsun vketize elize,
Menim de bir adm gelsun diluze.
Heyder Baba keklklerin uanda,
Kl dibinden dovan galhb, gaanda,
Bahalarn ieklenib, aanda,
Bizden de bir mmkn olsa yd ele,
Akmayan rekleri ad ele.
Heyder Baba dnya yalan dnyad,
Sleymannan Nuhdan galan dnyad,
Oul doan, derde salan dnyad,
Her kimseye her ne verib albd,
Eflatunnan nir kuru ad galbd.
k edebiyat bireysel bir edebiyat olduu kadar bir gelenek edebiyatdr.
alar boyu halk iirinin temsilcileri olan klar son zamanlarda eski yaam biimini
deimesiyle azalmaya balad. Sosyal yaam deiince ona ait uzuvlarn deimesi de
doaldr. Her edeb ekil, dnce, belirli bir topluluun belirli bir zamanda oluturduu
rndr. k iirinin son yllarda byk kentlerin kenar mahallerinde, kasabalarda ve
kylerde az da olsa seslenecek bir kitle bulabilmektedir. Kyden kente hzl g, ehre
giden kylnn ehir kltryle tanmasn salamtr. Ayn zamanda iletiim aralar
sayesinde aydn kltr ile ky kltr arasndaki a hzla kapanmaktadr. Bu hzl

45
deiimden k iiri de etkilenmitir. klar doalama yerine yazarak iir yazmaya
balamlardr. Bu durum, gelenein kendilerinde sunduu hazr gerelerden
kurtulmalarna yol am ve kiisel yaraty yakalamalarn salamtr. Bu hzl deime
ile taprma gelenei de ortadan kalkmaya balamtr. k iirinin konularm
geleneksel konularn yan sra, kent kltrnn eleri de girmeye balamtr. Bugn
gelenekten geriye halk iirinin ekil zellikleriyle iir -mzik beraberlii kalyor dense
yanl olmaz (Bagz,1977:256).
Bu saha ayn zamanda Anadolu klarna ilham kayna olmutur. Hem
Trkiyede hem Azerbaycanda tannan ortak klardan Garacaolan, k enlik,
k Garip, Kerem Dede, Tahir Mirza, Yahya Bey Dilgem, k Ali, k Hseyin
Cavan, Han oban, Hasta Kasm, k Alesger, Tufarganli k Abbas
adlandrabiliriz (Alptekin, 1999: 31). Meherrem Kasmlnn dedii gibi birok k
destann incelediimizde, klarn bu blgede yetitikleri ve daha sonra dier blgelere
gittikleri anlalmaktadr.

B. Tebriz k Edebiyat ve k Muhiti

Ak Koyunlu, Kara Koyunlu, Safeviler dneminin bakenti olan Tebriz, bir
zamanlarn kltr bakenti olarak da adlandrlmtr. Safeviler dneminde k tarz iir
syleme gelenei ah smail tarafndan yaygnlat bilinmektedir. Bu saha k
edebiyatna byk ustatlar yetitirmitir. k Tufarganl Abbas, Tebriz kentine bal
bulunan Tufargan kasabasndandr.

Tebriz bir kltr merkezi olarak airler beii

olmutur. airleri Farse iirlerin yan sra ar Trke iir sylemekten geri kalmamlar.
Tebriz klk muhiti randa yaayan aklk geleneinin en gl ve en canl
muhitlerinden biridir. Tebriz evresindeki Trk kentlerinden ald glerle, Trk
nfusunun yaad en byk kentlerden biri olmutur. Bir zamanlar bakenti olan
Tebriz, her zaman bilim ve kltr merkezi olmutur.
randa Azerbaycan ifahi edebiyat ve k edebiyat ah smail ile birlikte
canlanmaya balad. randa Trkeyi devlet dili ilan eden ah smail kendi yazd
iirleri aruz vezni yan sra hece vezninde de olmutur.
Tebrizin 19.y.y ozanlarndan Nebati, tbn kasabasndandr. Mecnunah
ya da Hanoban taprmasyla deyileri vardr ( Birdoan: 1973: 6676). Nebati hem

46
divan edebiyat ve hem ak edebiyatna hakim olduu syleniyor. Nebatinin iyi saz
ald ve dneminin nl klar arasnda olduu da bilinmektedir (Kasml, 2007).
Ali Kafkasyal ran Trkleri k Muhitleri eserinde Erdebil, Eher ve
Keleyber gibi byk ve kkl k geleneine sahip olan blgeleri Tebriz klk muhiti
ierisinde gstermitir. Bu eserde Tebriz klk muhiti yle tantlmtr: Hazar
Denizi, Aras Nehri ve Urmiye Gl arasndaki Culfa, Merend, Muan, Maraa,
Goaay, Karaaa, Miyana, Halhal, Erdebil, Germi, Keleyber ve Alemdar-Gerger
(Hadiehir) adl ehirlerin evreledii ve iinde Tebriz, ebister, Heteri (Azeran),
Serab, Mekinehr, Eher gibi ehirlerin bulunduu blge Tebriz k Muhitini
oluturmaktadr. ran klarnn ilham kayna olan Aras nehri, bu muhitin kuzey
snrn izer ve Savalan ve Sehend dalar bu blgede bulunmaktadr. (Kafkasyal,
2005:145). Bu geni corafi alannda bulunan blgede dil, slup bakmndan farkllklar
bulunduunu syleyebiliriz. Eher, Keleyber ve Erdebil blgeleri kltr merkezinden
uzak olduu iin daha z ve ar bir Trkeye sahiptirler. Bu bakmdan Eher, Erdebil ve
Keleyber blgelerini farkl bir klk muhitinde deerlendirebiliriz.
Karada blgesinden Tebrize g eden klar Tebriz klk geleneine nemli
katklarda bulunmular. Ali Kafkasyal ran Trkleri k Muhitleri kitabnda bu iki
blgeyi ayn blge eklinde ele alnmtr. Bu eserde u bilgilere yer vermitir. Tebriz
klk Muhitini Karada-Tebriz klk Muhiti de adlandrabiliriz. Bu muhit gemite
olduu gibi bu gn de klarn okluu ve gelenein canl olarak yaamas bakmdan
Trk klk geleneinin nemli bir merkezi durumundadr. (Kafkasyal, 2005:145).
Gnmzde bu blgede be yzden fazla k faaliyet gstermektedirler.
Tahrana gp orada faaliyet gsteren onlarca a eklersek bu say daha da artacak.
Tebriz klarnn ounun yazp okuma bilmediklerini tesbit ettik. Yal
klarn yazp okumalar olmasa da gen klarda yazp okuma oran yksektir. Farsa
etim almayan klarn iirin dil duru Trke olmakla birlikte, klar Farse
tamlamalar ve terkipler iirlerinde kullanmaktadrlar. Cnk yazma gelenei yaygn deil
ancak kimi klar iirlerini deftere yazmlar.
Tebriz klaryla grmemizde onlarn dini iirinin yan sra milli ve tleme
konulu iirler sylediklerini bildirmiler. klarn iirinde dini motiflerin de ilendiini
grmekteyiz. zellikle Hz. Muhammed, mam Ali, mam Hesen ve mam Hseyin
hayatn anlatan iirler dini inanlar gerei ok ilenen konular arasnda olmutur.
rnekler:

47
Ay alar selli el Mehemmed,
Erenler serveri geldi, ha geldi,
Dldln shibi Gember aas,
Cansza can veren geldi ha geldi.
(4+4+3)
Ne gzel abd behetin gli,
Hesen, Hseyn o cennetin blbl,
Da yarld hd ahn Dldl,
Aslan yannda geldi ha geldi.
Kurn ohullar ye znnen,
Gl tkler peygemberin sznnen,
Abbas diyer dd heggin gznnen,
Aliyel-Murtez9 geldi ha geldi.
k Abbas Tufarganl, (ikari destan, s. 58)
Ehkemil-hkiminsen ey kn- kerem,
Yeti ddime ey Subhn menim,
reyim balyb derdinen verem,
Yeti harayma l-mekn menim.
Kimim vard kime gedim haraye,
Tebib ola merhem sala yaraye
hlar ah zn yeti haraye,
Verginen murdim h Merdn menim.
Terifin eylesem gelmez umre,
Dmann elinde galdm vre,
ikriyem eyle arram haraye,
Yetier hayma ey subhn menim.
(ikari Destan, s.117)
Tebrizde kimi klar iirlerini kitap haline getirip basmlar, ancak birou
an iirleri szl edebiyat eklini korumaktadr. Son zamanda bireysel almalar
sonucunda klarn eserleri toplanmaya balamtr. Tebriz klarndan, k
Yedullahn syledii ikari Destannn kasetleri youn diske aktarldktan sonra yazya
geirilmitir. Ayrca klarn deyime, atma ve destan rnleri kaset ve youn disk
eklinde yayldn grmekteyiz. Bu rnler aratrmaclar tarafndan arivlenmektedir.
Son dnemlerde klar eitli imknlardan yararlanarak kendilerini gstermeye
balamlar. Tebriz radyo ve televizyon programlarna katlp sanatlarn ortaya
koymaktadrlar.
ah smail Hatayi Tebriz kentinin ihtiam hakknda syledii tek bent iiri:

. liyel-Murtz: Haz. Ali.

48
Hem Husrev-i Tebriz taht- ran,
Mlkmde gerektir b- Ceyhan.
irvan halayk kamu Tebrize tansn,
Mlk-i Acem sorar ki kyamet kaan kopar?
1.3. ran Azerbaycan ve Tebriz klk Gelenei
Azerbaycan blgesi birok aratrmacya gre Anadolunun bir uzants olarak
saylm, kltrel ve sosyal gelimeler konusunda paralellik grlmektedir. k
edebiyat Anadolu sahasnda olduu gibi klarn besledii bir edebiyat olarak kendi
varln bu gne dek devamettirmitir. Erman Artunun Anadolu sahas k edebiyat
tesbitine gre 16. yzyl sonlarna doru yazldn sandmz rnekler, ilk rnekler
olarak niteleyemeyeceimiz kadar olgunlam rneklerdir (Artun, 1996: 15).
Azerbaycan sahasnda k Kurban, k Elesker, k Abbas Tufarganl, Dede Kasm
gibi byk klar grmekteyiz. Bu klarn iiri yalnz Azerbaycan deil Anadolu ve
Kafkas klarnn ilham kayna olmutur. Bu klarn ou, k iirinin eitli
ekillerini meydana getirdikleri yzlerce lirik iirlerin yannda halk hikyelerinin de
musannifleri olarak tannmlard.
ran Azerbaycan blgesinde byk bir Trk nfusunun yaamas, geni bir
szl kltr varln ortaya koymutur. Masallar, ninniler, destanlar, ataszleri ve
deyimler halkn arasnda yaygn biimde kullanlmaktadr. Bu blgede Ali Kemeli, Ali
Tebrizli, Cavat Heyet, Hseyin Gneyli, Hseyin Feyzullahi gibi byk aratrmaclar
nemli derlemeler ve aratrmalar yapsalar da blgede kapsaml bilimsel aratrmalar
yaplmamtr. Bu sahada tespit edilen drt bine yakn k, blgede youn klk
geleneinin yaamasnn gstergesidir.
Kafkasyal, ran Trkleri k muhitinin nemini bu ifadelerle vurgulamaktadr;
Trk Dnyasnn elimizde eseri bulunan en eski a olan Dirili k Kurban
(1470?-1535?) ve onun devamclar olan k Abbas Tufarganl (XVII. yy.)ile
Tikmedal Hasta Kasm (16841760) ve Mekinli Muhammet (XVIII. yy.) bu blgede
(ran Azerbaycannda) yaam saz alp trk sylemi, hikyeler, destanlar tasnif
etmi ve Trk klk geleneini en yksek seviyeye karmtrlar. Bu klara devam
eden klk gelenei zincirine XVIII. yzylda k Nemet, k Garib, Gergerli k
Mehemmed ve k Tagi, XIX. yzylda k Cefer ve k Miskin Eset, XIX.

49
yzyln sonu ve XX. yzyln banda k Necef Binisli ve XX. yy.da k Geem
Ceferi (19011989), altn halkalar eklinde eklenmitir.(Kafkasyal, 2005: 145).
Azerbaycan ve Trkiye sahasnda klk gelenei ayndr (Kasml, 2007)
tesbiti zerine Trkiye sahasnda grdmz k geleneiyle ilgili tespitlerin tamam
Azerbaycan blgesinde de geerli olmaktadr. Azerbaycan klk gelenei konusunda
nemli almalar olan Meherrem Kasml blgede yapt aratrmalar sonucu bu
gelenein kknn ran Azerbaycannda olduunu tesbit etmitir (Kasml 2007).

1.3.1. k Szc
k szcnn k, ak kknden geldiini ifade eden aratrmaclarn yan
sra Trke alamak filinden tredii bildiren aratrmaclar da vardr. Mehmed
Hseyin Tahmasib konuyla ilgili bu bilgileri vermektedir: k kelimesi kk
Trkede artk kullanlmayan adr. Alamak hala kullanlmaktadr. Alamak veya
aulamk name anlamna da gelir. zbeklerde aula veya ala name, auleci ise
nameci anlamnda kullanlmaktadr (Tahmasib, 1972: 41).
k szcnn ilk kullan, baz aratrmaclara gre 13. yzyl, bazlarna
gre ise 1517. yzyl arasndadr. 13. yzyln sonu ve 14. yzyln birinci yarsnda
yaayan Yunus Emrenin tesirinde kalarak iir yazan Ali k Paa adnda k kelimesi
kullanan ilk airdir. 15 ve 16. yzyllarda Ahmet elebi ve brahim gibi halk iiri
sahasnda eser verenler adlarnn yannda k kelimesi de kullanmlard.
k szcn eitli alardan ele almamz gerekecektir. Bu terim hem
yukarda saylan terimlerle gsterdii anlam yaknl sebebiyle, hem de baz
sanatkrlara mahsus olarak kullanlmas sebebiyle dikkati ekmektedir. k
teriminin ilk kullanln on nc yzyla kadar gtren aratrmaclar vardr. On
beinci ve on altnc yzyllarda yaayan baz airlerin adlarnn nnde bu mahlasn da
yer ald gzden karlmamaldr (Tahmasib, 1972: 42). Ayrca ak szc
hayvanlarn dizlerinde olan kemik ve sazn akordunu ayarlayan kk tahtalara verilen
addr.
Emin Abid k szcnn ilk kullanmn XI. ve XII. yzylda Ahmet
Yesevinin aadaki iirinde grldn belirtmitir (Abid, 1930: 17).
On sekgiz min lemde,
Heyran Bolgan klar,

50
Tapmag mauk soragn,
Seyran bolgan klar.
Her dem ba urgalup,
Gz halka trmulup,
Hu-hu tiyr orgulup,
Giryan bolgan klar.
Koyup yanp kul bolgan,
Ekde blbl bolgan,
Kii grse kul bolgan,
Merdan bolgan klar.
Azerbaycan yresinde yetien klarn dede unvanyla taltif edilenler Dede
Korkut bata olmak zere, Dede Kasm, Dede Kerem, Dede Elesger, Dede Yadigr,
Dede emir gibi birka isimle snrldr. Azerbaycanda dede unvan birok rak
yetitiren, ekol oluturan, k irine yeni biin kazandran, halk hikyesi tasnif eden,
dolaysyla meslekte kendini her ynyle ispat eden klara verilir (Makas, 2000: 16).
Dede unvannn dini inanlardan ziyade Dede Korkut geleneinin devamclarna
verildiini dnyoruz.
Bu sanatkrlar, kendi eserlerini syleyip yaymalarnn yannda Trk dnyasnn
ok sevilen destanlarn da nesilden nesile aktararak bizlere ulatrmay baarmlardr.
Onlar ayrca Trk toplumunun nemli olan sr ve lenlere katlr, matem
ayinlerini ynetirlerdi. (Efendiyev, 1981:175).

1.3.2. klk Gelenei ve An Yetimesi

Azerbaycan ve Tebriz sahasnn kkl bir k geleneine sahip olduu
bilinmektedir. Birok aratrmacya gre bu saha k geleneinin doup gelitii
blgedir (Kasml- Tahmasib). Kasml blgede yapt incelemelerinden sonra birok
k destannn bu blgede tesnif edildiini ve klarn bu blgeden Kafkasya ve
Anadoluya hareket ettiini belirtmitir (Kasml 2003). Tebrizde grtmz
klardan k Cebreyilin bildirdiine gre Tebriz ve ran sahas klk geleneinin
ortaya kt yerlerdir (k Cebreyil).
k geleneinde sazl (telden), sazsz (dilden), doalama yoluyla kalemle (
yazarak) veya birka zellii birden tayan gelenee bal olarak iir syleyenlere k,

51
bu syleme biimlerine klk- klma, klar ynlendiren kurallar btnne klk
gelenei ad verilir (Artun, 2000: 68).
k mistik birlik arayan dervile dans ve mzik eliinde slamiyet ncesi
inan sistemleriyle beslenen destan kltrnn taycs ozandan ilevsel olarak ayrlr.
klar halkn sesini, duygu ve dncelerini duyurma ilevini stlenirler (Bagz,
1977:

252).

Azerbaycanda klar

hala

Dede

Korkutta anlatlan tiplerini

korumaktadrlar. klar kendi grevlerini kendileri yle anlatmaktadrlar:

Ho gnlerde, toy bayramda,
Ohur sazn, alar g.
Saznan meclise girer,
Bir holuu salar g.
g syler eriatdan,
Terikat marifetden,
Ayr dmez hekikatdan,
Doru yolda kalar g.
g merd olannan syler,
Na-merdin barn teyler,
Hakkn szn byan eyler,
Haktan ilham alar g.
g merdlerinen gezer,
rekde gemleri ezer,
Hona-yi adl bezer,
Ho gn arzular g.
Akda olur muhabbet,
El iine salar vahdet,
Szlerine eder dikkat,
El iinde galar g.
Divan edebiyat st kltre seslenmesine karlk k tarz edebiyat geni halk
kitlelerine seslenir. Her blge ve yrenin kltr, dil ve beenisiyle oluan klarn iir
evresinde az da olsa farkllklarla klk gelenei ekillenmitir. Bireysel yaantnn
toplumsal rnekleri olan anonim rnler klk geleneini besler (Artun, 1996: 14).
randa klar ah smail Hatayi ile birlikte sarayda bulunmular. Dnemin nl
klarndan k Kurnban ah smailn yannda bulunmu ve ona iirler sylemitir.
ah smailn budnemde Trkeni resmi dil ilan etmesi, klara byk sayg
gstermesi Trk kltrn randa glendirmi ve canlandrmtr.
Ozanln yannda zor iler halleden, obann aksakal, yal kimselerine verilen
Dede tipinin en nde gelen rnei Dede Korkuttur. nceleri k, daha sonra ise

52
ok konuan anlamna gelen yanag szc ise bugn Azerbaycann baz yer
adlarnda grmekteyiz. Kelbecer vilayetindeki Yansag ky, klarn okluu ile
dikkat ekmektedir (Efendiyev, 1981:175). Ozanlk sanatnn piri olarak kabul edilen
Dede Korkutu hatrlatan Dede Keremi, on altnc yzyln Dede Yadigrn on
sekizinci yzyln Dede Gasm da Dede Korkutun devamclaru olmular (Efendiyev,
1981:175).
Bu gn Anadolu sahasnda grdmz klk geleneindeki usta-rak
ilikisinin zayf olduu Azerbaycan yresinde de grlmektedir. Teknoloji ve iletiim
aralarnn gelimesi klk geleneini bir taraftan olumlu ynden etkilese de, gen
klarn ustalarn yannda bulunmamas, radyo ve telvizyon vastasyla saz havalarn
renmesi gelenekteki bulunan usta-rak ilikisini zayflatmaktadr.

1.3.2.1. Bade me ve Rya Motifi

Rya motifi klk geleneinde sk karlatmz bir motiftir. Baz klar
maddi aktan manevi aka geerken saz alp sylemeye balarken ilahi aralarla yani
bir mridin, bir pirin, Hzr peygamberin ryada grmesiyle k olup saz almaya
baladklarn sylerler (Kprl, 1986:217). lhan Bagz ryalar ve amanlarn sihri
zellikleriyle balam kurmutur (Bagz,1952: 238).
k geleneinde rya nedeniyle k olmak olduka yaygndr. Baz klar
gelenek gerei ryasn anlatmamakta, bazs ryasn hatrlatmamakta, bazs her gece
ryasnda saz aldn sylemekte, bazs pir elinden dolu itiini sylemektedir. Baz
klar ise badeli kla inanmamaktadrlar. (Gnay, 1992:110). randa dini
inanlarn youn yaad blgelerden olan Tebrizde klarn ou bade imediklerini
bildirmiler. Ancak
Mehmet Yardmc klk geleneinde rya motifinin aamalarn yle
sralamtr:
a.

Kutsal kiilerle kutsal saylan bir yerde karlama,

b.

Pir elinden bade ime,

c.

Sevgili veya sevgilinin resmi ile karlama,

53
d.

Adayn kutsal kiiler tarafndan eitilmesi, bilmesi gereken btn bilgileri

renmesi,
e.

Adaya mahls ve dilinin zlmesi iin ruhsat verilmesi (Yardmc, 2004).

Azerbaycan yresinde rya motifi farkl ekillerde de grlmektedir. Ahmet

Caferolu k Abbasn k olmasn yle anlatmtr: Halk arasnda rivayete gre

Abbas daha gen iken bir gn sabahleyin baylm ve azndan yeil kpkler akmtr.
Kyn hekimleri ve ahalisi buna ila bulamam. Nihayet bir ihtiyar kar Abbas hasta
grerek buna hak vergisi verildiini syler ve ifa bulmas iin bir cura (kk saz)
alnmasn tavsiye eyler. htiyar kadn olu vastasyla derhal bir cura tedarik ettiriyor ve
bu saz Abbasa gsterir gstermez o derhal baygnlktan aylp onu almaa balar.
Abbas bu sazyla, Tebrizde yaayan ve zengin bir aileye mensup olan Peri adl bir kza
k olduunu anlatr. Rivayete gre Abbasn Aas (imam) baygn iken ona iki
parma arasndan Periyi gstermitir ve ayn zamanda Periye de ayn tarikle Abbasa
gsterilmitir. (Caferolu, 1932: 99).
Karl Rechl Trk Boylar Destanlar adl eserinde Tebriz klarndan olan
k Resulun rya motifini u ekilde anlatmaktadr: Tebrizli k Resul, ryasnda
kk bir saz tayan bir figrn ona yaklatn syler. Bu adam Resule saz alp
alamadn sorar. Resul hemen adamn elinden saz kapar ve almaya balar. Resul
uyandnda ilk defa denemesine ramen gerekten saz alabildiini grr (Albright
1967; 221222 Akt. Rechl, 2002, 60).
Anadolu sahasnda klarn bade ierek gelenee ayak basmas, Erdolusu ve Pir
dolusu bade motifleri, Tebriz sahasnda grlmemektedir. Bu blgenin klar
inanlarna uygun olarak ryalarnda elma, ayva ve dier yiyecklerin Mevla (Hz.
Ali)nin elinden aldn sylemektedirler (k Yedullah, k Ali Karadai, k
Hesen, k Cebrayil, k Kurbanpur, k Hadim).
Anadolu sahasnda er dolusu ien klar, ryada k olmann yan sra
kahramanlk kimlii de kazanrlar. Artk ok zorlu savalarn, yiitliklerin aday
saylrlar. Bunlar halkn iyilii uruna ba kaldrrlar, snrda devlet iin dvler,
sevdikleri iin lm gze alrlar. Pir dolusu ien k uyku ile uyank arasnda bir d
grr. Dnde bir pir gelip banda durur. Kimi anlatlanlara gre aa dolu ak
badesi sunar. Kimi anlatlanlara gre de pir ya saz verir, ya elma verir ya da bir sz

54
syleyip yol gsterir (Gnay, 1992: 14). Er dolusu bade ime bu gn Tebriz klarnda
yaygn olmasa da klarn anlatt destanlarda yaygn bir motif olark grmekteyiz.
ikari Destannda, ikari hem k ve hem kahraman tipini canlandrmaktadr (ikari
Destan).
Ekin bdesini iip hesteyem,
eyd blbl kimi bir gl steyem,
ikriyem mende kemer-besteyem,
Aamn ellinnen bde imiem. (ikari, s. 352)
ikriyem idim elinnen bde,
Ezelden glmyb zm dnyade,
Alaram Simizr dbd yade,
Bilirem sevgimin gz yoldad. (ikari, s. 265)

Trklerin slamiyet ncesi inan sistemleri ve Ozan-Baks geleneindeki klk

uygulamalar ile badeli k gelenei arasnda bir ba kurabiliriz. klarn bade
imesini destan anlatcs, kutsal kiiler olarak nitelenen Ozan-Bakslarla bade ierek
kutsallaan badeli klar arasnda ba olduunu dnebiliriz (Yazc, 1992: 133).
Azerbaycan klar arasnda bade ierek k olma bir ayrcalktr. Bade ien
klar deyimelerde badeli ak olduklarn ve pirin elinden bade itiklerini bir stnlk
olarak vurgularlar (k skenderi). Birok k Hzr peygamberin elinden bade itiini
sylese de Alevi klarnn ou Mevla Alinin elinden bade itiini sylerler (k
Yedullah).
Baz klar ise bade imediklerini ve hak tarafndan bu verginin onlara
verdiklerini sylemiler. ikari destannda, ikari hem bade imi ve hem Hzr
peygamber tarafndan ona klk nvann verdiini bildirmektedir (ikari Destan).
Azerbaycan da bade ime motifinin deiik ekilleri grlmektedir. Hasta Kasm
bade ime motifini iirde bu elilde anlatmtr:
Hasta Kasm diyer dest-i rast oldum,
ah elinden bade iip mest oldum.
Krk yedi gn eyh Sefi de best oldum,
Onda beyan oldu drt kitap mene.
Burada Hasta Kasm dini inanlarn vurgulayarak bade itiini anmsatmtr.
Bilindii gibi eyh Sefi, ii inancnn dou yeri Erdebilkentinde bulunmaktadr. k
burada krk yedi gn kaldktan sonra Mevlas elinden bede itiini sylemektedir (k

55
Ali Karada). Baz klar ryalarnda elma, ekmek ve baka yiyecek aldn da
bildirmiler (k Askeri).
Bade ime motifinin yansra vergi adlandrlan motif de karmza
kmaktadr. Kimi klar hak tarafndan onlara vergi verildiklerini ve k olduklarn
bildirmiler (k Hesen skenderi).

1.3.2.2. Usta rak likisi

ran Azerbaycannda kkl bir klk geleneiyle karlayoruz. Gen klar
ustalarnn yannda saz almay reniyorlar. Baz klarn birka stattan ders aldn
da grmekteyiz. k Ali Karadal Karada blgesindeki klardan yararlandktan
sonra Tebrize g etmi ve bu blgenin klarnn yannda kendini gelitirmitir.
Tebriz klarnn birou dier Trk blgelerde geldii grlmektedir.
Usta rak ilikisinin zayflamasna bakmayarak Tebriz klar usta-rak
ilikisini yle anlatmaktadrlar: k aday olan kiiler ilk bata bir usta an yannda
gelenei renmesi gerekir. k olmak isteyen kimsenin kla kar hevesi, istei ve
yetenei olmas gerekir. Tebrize gen klar bir taraftan bu gelenee renk katm
dier taraftan gelenei glendirmitir (k Cebrayl).
klar raklktan balayarak k oluncaya kadar belli bir eitimden geerler.
Eski dnemlerde k olmak isteyen kii, usta bir an yannda gezerek kln
inceliklerini renirdi. Gnmzde bu olaya rastlanlmamaktadr. Ancak gen an
usta bir an yannda bu sanat rendiini grebiliriz (zdemir, 1986: 41). klarn
yetimesi, hemen daima bir ustann yannda yetimekle gerekleebilmitir. Pek ok
k bu dnemde ektiklerini, ustas ile olan ilgisini daha sonraki dnemin iirlerinde
dile getirmitir. (Efendiyev, 1981:175).
raklktan ustala ykselen her k bir yksek okul bitirmi gibidir. n
ustala nasl ykseldii ve dier hatralar an iirlerinde bulunur. Bu hikyeleri el
yazmalarnda, cnklerde, halk edebiyat aratrclarnn derledikleri metinlerde
grmemiz imkn dhilindedir.
k sanatn renmek isteyenin renme yetenei, bellek kuvveti, yaratclk
ve hazr cevap olma, iyi ve etkili konuma bilmesi ve iir syleme yetenei bulunmas
gerekir. Bunun yannda iyi bir mzik kula belirleyici olan balca unsurlardandr.
(Bagz,1952: 238).

56
Uzun sre usta an yannda renim gren gen k yava-yava ustasnn
iirleri okumaya balar. Bu dnemde parmaklar saza, dili sze alm olan gen k
bir taraftan renmi olduu geleneksel ezgilere yenilerini katar, usta mal adlandrlan
iirleri renmeye alr, dier taraftan geleneksel nazm biimlerini kafiye rglerini,
l, teme ve motifleri ve bunlarn iirde ilevini ve dier sz kalplarn ayrt etmee
balamtr. (zdemir, 1986: 41). Bu gm usta- rak ilikisi zayflasa da seyrek olarak
grmek mmkndr. Tebriz de saz alma kurslarnn bulunmas gelenein bu ekilde
devam ettiinin gstergesidir. Gen ve hevesli klar zel kurslarda saz almay
renmektedirler.
Usta rak ilikisi bazen olmayabilir. k kendi abalar ve gayretiyle saz
almaya, iir sylemeye balar. Azerbaycann nl klarndan k Hseyin Boz
Alkanl kendi ifadesine gre hi usta raklk grmeden k olmutur (Kuluyev 2005:
24).
Krklar piri z verib dersimi,
air cergesinde sene dmem,
Arif meclisinde, lim yannda,
Nee nee imtahane dmem.
Bu gn artk klk geleneini usta an yannda kalark renen k adayna
raslayamadk. Gen klar saz almay zel kurslardan rendikten sonra kendilerine
kla balamaktadrlar. Azerbaycanda Teknoloji ilerlemesiyle birlikte yeni klar
radyo, televizyon gibi aralarn yan sra klarn kardklar kaset ve CDleri
dinleyerek, usta an yannda olmadan da saz almaya ve iir sylemeye balamlar.

1.3.2.3. Mahlas Alma (Taprma)

Mahlas, divan ve k edebiyatnda sanatlarn eserlerinde kendi ad yerine
kulland takma addr. Azerbaycan yresinde mahlas yerine emanet etmek anlamna
gelen taprma kullanlmaktadr. Eskiden ustalarn raklara verdikleri taprmalar bu
gn

usta-rak

geleneinin

zayflamasyla

klar

takma

adlarn

kendileri

semektedirler. Taprma klk geleneinin vazgeilmez elerindendir.

k destanlarnda kahraman genelde syledii iirin sonunda mahlasn veye
adn kullanr. ikari destannda kahramanlarn iirlerinin sonunda adlarnn kullandn
grmekteyiz:

57
ikriyem ok dolandm dnyan,
Geriblik eyledi mrm fn,
Deyiller adma Sleyman Sn,
Gyl istir veten sar yerisin.
(ikari, s. 366).
Bahar olcak ssn snbl bitii,
ki sultn bir biriynen tutui,
Vay haberin geder Firengistne yetii,
Cehngir deyir olarsan baht-i kare sen.
(ikari, s. 282).
Reyhneni koydun yana yana,
Barmn ban dnderdin kana,
Gh tilisme ddn gh zindana,
Ne Cehngir ne Cehndr gelmedi.
(ikari, s.312).
Dedem nenem yda db alaram,
Felek elinnen sine dalyam,
Cehndrm ikrinin oluyam,
O dediin cavan lmeyib sad.
(ikari, s. 292)
Gy geyiben karalar balayam,
Sinem stn ari apraz dalyam,
Cehnbehem, Humyn h oluyam,
Eger dman olsaz hazirem cenge.
(ikari, s. 307)
emkr deyir ikriye nkerem, 10
Ecel bdesini doldurub ierem,
gb11 olup ganat alp uaram,
Felek salb gene belye meni.
(ikari, s. 322).
Sleymn Sniye dman glmesin,
Menim szm sene ar gelmesin,
stirem meydanda kan tklmesin,
Mennen ceng eliyak merd-i merdna.
(ikari, s. 374).
Snblem gzm intizrd,
Bu gylm alan gem gubrd.
Nece deyim ad er ikrd.
Geydiim o cevnn karasdr.
(ikari, s. 375)

10
11

. Nker: Hizmeti.
. Ugab: Kartal.

58
Mahlas, airlerin yazdklar iirlerde asl adlarnn yerine kullandklar takma ada
denir. Halk edebiyatnda mahlas gelenee bal uygulanan bir kuraldr. klarn
ounun asl ismi unutulmu, mahlaslar isim olarak kullanlr olmutur. Dadalolu'nun
asl ad Veli, Smmaninin Hseyin, Gevherinin Mehmet olduu bilinmitir. k
gelenee uygun olarak kullanaca mahlas deiik yollarla alnr. klk geleneinin
zayflad dnemde, gen klar mahlaslarn kendileri aldklar grlmektedir. Bu
balamda Tebriz klarnda mahlas alma ekilde grlmektedir:
a) Mahlasn kendi seerek alma

Bu klar adn, soyadn mahlas olarak kullanr veya yaayna ve sanatna

uygun olarak kendi setii herhangi bir ismi mahlas olarak kullanr. Genelde usta k
yannda bulunmayan gen klar bu yoldan mahlaslarn seerler.
Baz klarn birka mahlas kullandn tesbit edilmitir. Tebriz klarndan
k Cebreyil, Cebrayil mahlasn kullanmaktadr, ancak baz iirlerinde hece
lsn tuturmak iin Cebi mahlasn da kullanmtr (k Cebrayl).
b) Bir usta ktan, imam, pir ya da mritten alma

Azerbaycan klk geleneinde usta rak ilikisinde usta k ra snava tabi

tutar. Usta k, rann durumuna gre bir mahlas uygun grr. Mahlas ona verirken
ona usta sillesi vurur.
Usta k rann yetitiini grnce ona usta sillesi ad verilen silleyi
vurarak ona uygun olan mahlas syler. Bu gelenekte amanizm belirtilerin
grmekteyiz. Usta aman elindeki krba veya deenei gen amana vurarak ona
amanlk gcn verdiinin inancndadr (Kasml, 2002).
Baz klarn iirlerinde mahlas kullanmad da grlmektedir.
Dinleyin, aalar, terif eleyim.
He yaza hmasn k na-merdin.
Kr olsun gzleri, batsn oyla,
Alagara olsun kuu na-merdin.
Ovsunun iinde yeyer reyi,
Kapdan arsan titrer reyi,

59
Kurusun meyvesi, ba teneyi,
He aa deymesin dii na-merdin.
stemez yannda yar, yolda,
He gelmez evine gohum-garda.
Nagah gelse salar tala,
Almaz gaba, ga na-merdin.
Sanm kurban olsun merd olu merde,
Merifet dilinde, kamal serde.
Nagah bir kulluun dse na-merde
al kabana dner ba na-merdin.
Akam olur, molla verir azan,
He kaynamaz otanda gazan,
Knarmsz bu szleri yazan?
Bundan be-beterdi ii na-merdin.
Men adm bildirmerem ellere,
Namerd dsn slay veten llere.
Kazandm nemet getsin yellere,
Kalmasn da ste da na-merdin.

c) Ryasnda bade ierken alma

Kimi klar ryasnda bade ierken onlara verilen ad mahlas olarak kullanrlar.
Baz klar, iirlerinde birden fazla mahlasa yer vermitir. Gurbaninin Yetim
Kurbani, Dirili Kurbani, Yazk Kurbani mahlaslarnn kullandn biliyoruz.
Bu gn Tebriz klarnn bazlar bade imeden k olduunu bildirmekte
olsalar da birou Mevla (Hz. Ali) elinden bir elma, saz ve dier eya aldn
sylemektedirler(k Yedullah, k Ali Karadai, k Hesen, k Cebrayil, k
Kurbanpur, k Hadim).
Kimi klar syledii bayatlarda da kendi mahlaslarn kullanrlar. k
Velinin cinasl bayatlarndan rnekler:
am yanar a ya ile,
Gel, gzm, eyaile,
Geldi Veli bana,
Gelmeyen ay ala.
Veliyem kanad ile,
z tutdum kan adile,

60
Haylm geden yere.
Ku getmez kanadile.
Veliyem, ay kazalar,
Derd szlar, ay gz alar,
Tlek terlan yurduna
Konmasn ay gaz, alar.
Veliyem, sena dile,
z tutdum sen adile,
Dvran mene zlm etdi,
Gelmiem sana dile.
k Veli
Neler grdm, get eledim dnyan;
Her bir iin gil gal varym.
Yah gnn olurmusa yaman,
Yaman gnn yah hal varym.
Hakk sze gerekdi dz kymet olsun,
Kiymeti vermeye merifet olsun,
nsanda insanlk, sehavet olsun,
Neylerem ki, cah-celal varym.

oh gezmiem, az grmem danende,

Demeliyem szn yeri gelende,
nsan zn grmeyesen dnende,
Alanda ho camal varym.
Ata alb oh da yanma, Elesger,
Senetinden he usanma, Elesger,
z-zne gubarlanma, Elesger,
Dnyann Urustam Zal varym.
k Elesger
1.3.2.4. Saz alma
klar manzum rnlerini genellikle saz eliinde sunarlar. iirlerin belirli bir
ezgi ile dinleyiciye aktarma mecburiyeti, klarn saz almay renmelerini de orunlu
klmtr. klk gelenei iinde ve halk arasnda saza kutsallk atfedilmitir. Saz
alabilen klar, dierlerinden daha ok itibar grmler (Dzgn, 2004: 193).
Saz almann Trk kltrnde nemli bir yeri vardr. Moollarn randa hkim
olduu devirde Zencann Sultaniye kentinde Mool han Olcaytunun oturduu yerin
yanna yldrm der. Bunu, hann ok gnah ilediini ve gnahlardan arnmas

61
gerektii eklinde yorumlarlar. Bu nedenle klar saz alarak kzermi bir atein
zerinden han geirirler. Bylelikle han gnahlarndan arnm olur (Feyzullahi 2002:
25).
gelin belirttii gibi eskiden Tedavi fal ve sihir dualar da, yayl kopuzlar ile
alnyordu. Yaylar kutlu aalardan yaplmtr. Kllar ise, belirli bir yrk atn
kllarndan tutam halinde karlm veya taklmtr. Bu tutumlarn da eski Trk dini ile
inannda baz yerleri vardr (gel, 1991: 269). amanizm inancnn bir gstergesi olan
bu gelenee Trk destanlarnda rastlamamz mmkndr. Krolu atn sakinletirmesi
iin ona saz almaktadr. ikari destannda da ikari atn sakinletirmek iin ona saz
almaktadr.
amanlk geleneinde musikiyle beraber hastaya kam ile vurulmaktadr.
Kam byk ihtimalle ilk zamanlar kama mahsus olmutur. Manas Destannda,
Manasn yeni domu olu olan Semeteyin, alnna kamy dokundurmas da ona
olaan st gc aktarmak istediinden olmutur. Bylelikle Manas lmeden nce
olaan st gcn oluna vermitir. Azerbaycan da halk arasnda cinli kam ibaresi
de ayn motifin rn olmutur (Kasml, 2003: 23).
Tebrizde grtmz klarn hepsi saz almayi biliyor ve nemsiyor. Hatta
birka aa saz almay biliyormusunuz? sorusunu ynettiimizde; Saz almay
bilmeden k olur mu? cevabn aldk. klar atmalarnda bir birinin sazn elinden
almakla tehdit etmeleri de saz almann nemli olduunu gstermektedir (k
Yedullah, k Ali Karadai, k Hesen, k Cebrayil, k Kurbanpur, k
Hadim).
k olmak isteyen ilk saz almayi renir. k aday saz almay k yannda
veya saz kurslarnda renir. Saz almak klk geleneinde ok nemlidir. Her an
kendine has bir saz vardr. Atma srasnda klar bir birbirlerinin sazlarn ellerinden
almakla tehditte bulunurlar (k Cebreyil). Tebriz de bu gn birok yerde saz alma
kurslar olduu iin gen klar saz almay buradan renmektedirler. k engiz
Mehdipur saz yapmakla yan sra Tebriz de merakl kiilere saz almay da
retmektedir.
kalr atmalarnda bir birinin sazlarn almakla tehdit ederler. Yenilen k
sazn teslim etmek zorundadr. Bazen klar kendi aralarnda yenilen an belirli

62
miktarda para vermesini de kararlatrrlar (k Yedullah ve k ehnaz atmasnda
olduu gibi).

1.3.2.5. Destan Syleme

Azerbaycan klarnda destan syleme gelenei olduka yaygndr. Dnler ve
eitli kutlamalara davet olunan klar bildikleri destanlar dinleyicilere sunarlar.
Dinleyiciler an bildii destanlardan birini seerler. Daha sonra k o destan
sylemeye balar. Birka gn sren toylarda, klar bildikleri destan kendi yorumlarn
ve iirlerini ekleyerek uzatrlar (k Cebreyil, k Karadal).
Destan syleme Azerbaycan klk gelenei iinde nemli konumu vardr. Krk
gn krk gece veya yedi gn yedi gece sren eski toylarda, klar bu sreni destan
sylemekle doldurmalar gerekiyordu. Destan arasnda k farkl konulardan sz asa
da destan ardcln kaybetmez. Bazen yanndaki balaban alan da ksa destan anlatr.
Ancak an syledii destan toyun asl destandr ve destan bittii zaman toy da bitmi
oluyor. Destan erken bitiren k iyi k saylmaz ve halkn tepkisini bile alabilir (k
Ali).
klar destanlarda grdkleri, yaadklar ya da duyduklar bir olay btn
ayrntlaryla yanstmazlar. Onlar olayla ilgili grlerini aa vurup sralarlar, sava
destanlarnda geree bal kalma abas gzlenir, gzlemlerini, duygulu heyecan dolu
bir anlatmla dile getirirler. Sava destanlar bir tarihi olaydan kaynaklandklar iin
gereklik pay vardr. Ancak destanlardan tarihi kaynak olarak yararlanrken dikkatli
olmak gerekir. Dier kaynaklarla da desteklenmedike destandan karlacak bilgilerle
tarihi olaylar hakknda kesin yarglara varmak yanltc olabilir (Artun, 1996: 27).
Birok k ustasndan duyduu destanlar genileterek anlatmaktadrlar. k
Yedullah, ikari destannn bir ksmn ustas k Hac Ali den rendiini ve onu
genilettiini sylemitir (ikari destannda anlatlmtr).
Destan syleme bir statlk belirgilerinden saylmaktadr. Her k ne kadar
destan balamsa o kadar bilgili saylmaktadr. yleki k atmalarnda stnlk
gstergesi olarak klar bir birinden ka tane destan baladn sorarlar.12 Burada da
destan syleme geleneinin nemli konumu olduunu anlayabiliriz (Feyzullahi
grmemizde anlatmtr).

12

. Destan balamak veya destan komak, ifadesi klarn detan ortaya koymaklar demektir.

63
1.3.2.5.1. Tebrizde Destanc klar
Destan anlatma gelenei ok yaygn olduundan Destanc klar kavram
ortaya kmtr. Destanc k eitli halk hikyelerini bilen klara sylenmektedir.
Bu klar dier klara gre daha bilgili ve saygn durumdalar, daha ok dnler ve
trenlere katlrlar ve dier klardan daha ok n kazanrlar. Tebrizde nde gelen
destanc klar unlardr: k Hesen skenderi, k Yedullah Eyvezpur, k Paayi,
k Ali Asker Merendi, k lyas Yusifi, k Mahmut Kurbanzade, k Mustafa
Abbaszade, k smail Kanberi, k Hazretkulu Hudadadi, k Ferid Cehani, k
Eynullah Cehani, k Hac Muhammed Bar, k Ali Muadem, k Eref
Hseyinpur, k Cebreil, k Mikayil, k Hac Ali, k Ali Selimi, k Mahmut,
k Abdullah.
Destanlar genelde stat-name adlandrlan manzum paralar ile balar. k
stad veya ok deer verdii bir an iirini destandan nce okur. Baz klar iki ve
baz klar stat-name okuduklar da grlmektedir. klar :statlar stat-nameyi
bir dememi iki demi biz de diyelim iki olsun, dmann gz kr olsun ifadesini
kullanarak ikinci stat-nameyi sylerler. stat-name syleyen klar ise: statlar
stat-nameyi iki deil demi, biz de diyelim olsun, dman mr pu olsun
ifadesini kullanrlar.
ah smail Destann k aadaki statnameler ile balar:

yandan be yana varanda,

Yenice alan gle benzersen.
Be yandan on yana varanda,
Ardan salm bala benzersen.
On drdnde sevda yener bana.
On beinde yavan girer duuna,
nki yetdin iyirmi drd yana,
Boz, bulank akan sele benzersen.
Otuzunda kehlik kimi sekersen,
yidlik eyleyib kanlar tkersen,
Krknda sen el haramdan ekersen,
Sonas ovlanm gle benzersen,
Ellisinde elif keddin ekilir,
Altmnda n dilerin tklr,

64
Yetmiinde keddin, belin bklr;
Karvan kesilmi yola benzersen.
Sekseninde sinir yener dizine,
Doksannda kubar konar gzne,
Korolu der: nki yetdin yzne,
Usa da banda kola benzersen.
Ustadlar ustadnameni bir demezler, iki deyerler, biz de deyek iki olsun, dostlarn
knl tok olsun.
Hkmet-i Zhhak, ol Rstem-i Zal,
Ohun kara daa ald da getdi.
z kara iblis heyal eyledi.
Tanr gezebini ald da getdi.
Yetmi iki dilden eyledi ezber,
Kular dili ile apard keber,
Syle, han o Sleyman peyember?
Elinden kamn sald da getdi.
Yunis ekdi o tanrnn sebrini,
Gemiye koydular Nuhi-nebini,
Endi, ged eyledi derya dibini,
Bir mddet balkda kald da getdi.
Ay ile gn bir-birile tb,
Mkl ii dua ile bitiib,
Erizn indi nvbet sene yetiib,
oklar bu dnyaya geldi de getdi.
Ustadlar ustadnameni iki demeyib, deyerler, biz de deyek olsun, dman
mr pu olsun.
Ay aalar, bir nigarn oduna
Deli knl yane-yane dbdr.
Men ki, db bu hal ile yanaram,
Ne semender, ne pervane dbdr.
Alb cennet tek camaln gl,
ter evresinde eyda blbl.
Bu glenin yasemeni, snbl
Ne bir baa, ne bostane dbdr.
Lel-i lebi benzer gvher kanna,
Dzlb gvher tek dr dehanna,
Siyeh teller a buhan yanna,

65
Hrda hallar zenehdane dbdr.
Knl dost kuyine etdikce gzer,
Kanl gemzesinden etmezmi hezer?
hd gzm birden eyledi nezer,
Gr nece kesilmez kane dbdr.
Ka, gz durub kann almaa,
Zlf tklm din, imann almaa,
Vidadi hastenin cann almaa
Hat bir yana, hal bir yane dbdr.
Eberhard destan syleme geleneinin Dou Anadoluda yaadn, Bat
Anadoluya gittike bu gelenein kaybolduunu belirttikten sonra Dou Anadolunun
ran kltrnn ve Bat Anadolunun Bizans- Yunan kltrnn yerleim yeri olarak
bildirmitir (Eberhard, Akt, Bagz: 1998).

1.3.2.6. Atma (Deyime)

Tebriz klk geleneinin bir dier nemli kolu atmalar veya deyimeler
oluturmaktadr. Meclislerde usta klar dierlerinden stnlklerini ispatlamak iin
atmaya girerler. Atmalarda klar bir birlerinin bilgi seviyesini lmek amacyla
eitli konulardan sorular sorarlar(k Hesen skenderi).
Ustalk seviyesine ykselen klar biri birinden stnl gstermek iin atma
(deyime) yoluna bavururlar. Atma balamadan nce klar yenilen an sazn
elinden alacaklarn bildirip, bazen bir para miktar da yenilen ktan alnacan
belirtirler. klar bu atmalarda eitli konularda iirler sylerler. Karsndaki k
ayn havada cevap vermesi gerekir. Dodak Deymez, Dil Terpenmez bu
karlamalarda ok kullanlan iir trleridir. klarn bilgi seviyesi bu tr atmalarda
ortaya kar.
Atmalarda klar tm hnerlerini ortaya koyarlar. klarn syledikleri her
blm iire gatar denilir. Atmay balayan k bir gatar ne der. Gatarlar tecnis,
cal tecnis, divani, dodakdeymez, dilterpenmez ve dier iir trlerinden olabilir. k
hangi trde iir sylemise karsndaki k ayn trden sylemelidir (k Ali
Karadal).

66
1.3.2.6.1. k Hseyn ile k obann Deyimesi
klar arasnda ciddi atmalar yasra halk elendirmekiin atmalar da
grlmektedir.
Atmalardan rnekler:
k Hseyn:
Menden salam olsun k obana,
Gel ikimiz bu canandan danag.
Hans gnde dnya ber-kerar oldu?
Yerden, gyden, asimandan danag.
k oban:
Menden salam olsun k Hseyne,
Gel ikimiz bu koyundan danag,
Beyz goyun bir yataa sar,
oraketden, biyabandan danag.
k Hseyn:
Hakkn derghndan ki kaak oldu,
Kimi hndr oldu, kim alak oldu?
Kemer bestelerde kim goak oldu?
Rstcm Zaldan, Kahramandan danag.
k oban:
Menim pehlivanm godu, goyundu,
Kara goyun sd yah ynd,
Aksam derman dad, dyundu,
Saaltmasa o getrandan danag.
k Hseyn:
Kim idi dnyan be elli tutd?
Kim kimi cennetden atb kovlatdi?
Kim idi dinini, dindara satd?
Merifetden gvher kandan danag.
k oban:
ok bed olar a koyunun kresi,
Ovar vermez ter gmrahn memesi,
Olmaz gaak koyun oban gresi.
Kzusunu almayandan danag.
k Hseyn:

67
k Hseyn ad dile gelmedi,
Getdi gzel sonam gle gelmedi,
ok aldm, oban ele gelmedi,
Dedim belke yol, erkandan danag.
k oban:
Ecel kuu, geldi gedi garmdan,
Ab-i neysan, car oldu gz yamdan,
oban dedi, gel al sen bamdan,
Ne istersen verim, ondan danag.

1.4. Azerbaycan ve Tebriz klarnn Hikye Anlatma Gelenei

1.4.1. Azerbaycan klarnn Hikye Anlatma Gelenei
klarn anlatt halk hikyelere Azerbaycan da destan denilmektedir.
Bunlarn hikyelerden fark nazn nesir bir arada olmalar ve manzum ksmlarnn saz
eliinde sylenmesidir. Yeni baz hikyelerin mellifleri bilinirken yz yldan daha
eski olanlarn mellifleri belli deildir. Halk hikyelerini, kahramanlk hikyeleri ak
hikyeleri ve belli klarn hayatlarn maceralarn anlatan hikyeler oluturur (Artun
2005: 69).
Krolu, Tufarganl Abbas, Hasta Kasm, Emrah ile Hurilika, k Garib ile ah
Senem ve ikari ran Azerbaycan k destanlarndandr. Bu destanlarn nemli bir
zellii destanlarn uzun olmalardr. Destanlarn anlatlmas bir gecede bitmez, bazen
bir destan anlatm aylar srer. Tebriz klk Muhitinde anlatlan ikari Destan 55
kasete aktarlmtr. Bu destan ayn zamanda klk geleneinin en uzun manzum ve
Mansur destan zelliini de tamaktadr.
Prof Dr. lhan Bagz ran Azerbaycannda Hikye Anlatma Gelenei
balkl makalesini Amerika Birleik Devletleri, ndiana niversitesinde yaymlamtr
(Bagz, 1970). Ayrca klarn Hayatlar Etrafnda Teekkl eden Hikyeler, Trk
Halk Hikyelerinde Rya Motifi ve amanla Giri, Hikyeci k ve Dinleyicileri,
Trk Halk Hikyelerinin Yaps, balkl ngilizce olarak yaynlanan aratrmalar
halk hikyelerini tahlil ve deerlendirmede olduu kadar klk geleneinin tarihini ve
tekmln hem sosyal ve hem psikolojik ynleriyle aklayan nemli ve deerli
almalardr.

68
Tm Trk dnyas klarnda hikye syleme geleneini grmekteyiz. Hikye
yar ger ve yerleik dzenin insan tipini merkez alan kahramanlk ve duygusallk
temalarnn bir arada ilendii anlatdr. Masallar bireyin n plana kt bireyin istei,
hrs, amacna ulamas dorultusunda setii ara, aracn kullanmn aktarr.
Kahramanlk destanlar anlatm biraz daha geniletilirse epik tr, scak savan ve buna
bal olarak gelien kahramanlk, sava sahneleri, silah kullanm, sava ncesi, sras ve
sonras, savan sonular, paylalmayan kozun yeri, savalara neden olmas zafer ve
hayal gcn zorlayan ve ulalmas g barn tadna varmak, keyfini karmak
temalar etrafnda oluan szl edebiyat rnleridir (Trkmen, 1998: 488, Akt. Artun
2005: 69).
Azerbaycan klar toylarda ve kahvehanelerde veeitli toplantlarda
destanlarn anlatmaktadrlar. An bulunduu toplantya k meclisi denilir.
klar meclisi divaniyle balar. k skenderi bu konuda u bilgileri vermitir:
klarn meclis ehline borcu var; Ba divani veya ba perdede denilir
(klarn sesi snmas iin). kincisi tecnistir. nc borcu el havasdr, buna
rahmetlik k Mikayl Azafl Karaca ad vermitir (Karaca oban adndan olabilir).
Bu borcunu verdikten sonra k bildii hikyelerin adn syler, mecliste
oturanlarn seimine gre hikyeyi anlatmaya balar. k hikyelerinin sonu mutlu
biterse meclis muhammes havasyla kapanr, sonu mutlu ekilde bitmeyen hikyelerden
sonra muhammes alnmaz (muhammes havas uymaz), ancak Anadolu klarnda bu
kurala uyulmaz, meclisin kapan koaklamadr. (k Ali Karadal).
klarn destanlar blmdem olumaktadr:

Ustadname

Destann asl ksm

Duvaggapma.

Ustadnamede k beendii iirlere yer vermektedir. Meclisin al da

sayld iin nemlidir. Bir baka ynden baktmzda k sesini ve boazn destan
sylemeye hazrlar. Genelikle tleme konulu iirler syler. farkl divan eklinde
iir den oluabilir. Daha sonra k destann asl konusuna geer. Duvaggapma
blmnde destan mutlulukla bitirdikten sonra enlik havasnda bir hava alr (k
Karadal, k Cebreyil).
klarn destana balamas genelde divan ad verdikleri statnama ile olur.
Birdoann belirttii gibi Kerem ile Asl hikyesi 3 stadname ile balyor. Bunlar
srasyla Hasta Kasm, k Mehemmet ve Ululu Kerim taprmalaryle verilmektedir.

69
Daha sonra da Size hardan danim, Gence eherinden, Gence eherinden kimden
Ziyad Handan, cmleleriyle konuya giriliyor.
k Tahir ve Zhre destannn statnamelerini yle okumaktadr:
Birinci statname:
Gelin size men erzimi eyleyim,
Ail olan, bu dnyada var nedi?
Dnya bir bostand, pozular geder,
iek nedi, yemi nedi, bar nedi?
Bu dnyada oh-oh irin mal olur,
Tamahkrn hal mkl hal olur,
Kol burulur, kulak batr, lal olur,
Gohum nedi, garda nedi, yar nedi?
Dellek Murad, bu yollarda srnnem,
ndi gediimdi, ne vaht grnnem?
Altm torpak, stm de da, hrnnem,
sti nedi, soyuk nedi, kar nedi?
(Dellek Murad)

Ustadlar ustadnameni bir demez, iki deyer, biz de deyek iki olsun, dmenlerin gz
oyulsun.
Frset elde iken yahlk ele,
Hemie elinde ihtiyar olmaz.
Gel gvenme dvletine, malna,
Mala, mlke, mre etibar olmaz.
Drd yanmz baa ola, ba ola,
Sinem st dyn ola, da ola,
Bir kiik ki, byyne a ola,
Der el gznden, bahtiyar olmaz.
Ululu Kerimi ahtaran tapar,
Bir knl tiken min Kabe yapar,
Sen al iini hakk ile apar,
Hakdan geyri kimse sene yar olmaz.
(Ululu Kerim)
Ustadlar ustadnameni iki demez deyer, biz de deyek olsun, dmen mr pu
olsun.
Ezel badan senle sevda eledim,
oh da verdim sene nesihet, knl!
Ecel meydanndan, can bazarndan
Kurtarmak lazmd salamat, knl!

70
Her meclisde sen hercayi syleme!
Hanal alb barm ban teyleme!
Daldalarda lafi-kezaf eyleme!
Sahla herze dilin amanat, knl!
Bir gn olar hayr-erler seiler,
Boya gre yah halet biiler,
Bu dnyadan o dnyaya kler,
Abbas onda eler ikyet, knl.
(k Abbas)

1.4.2. Tebriz klarnn Hikye Anlatma Gelenei

Tebriz klk geleneinde, hikye (destan) anlatma byk neme sahiptir.
klar toylarda, kutlamalarda, kahvehanelerde hikyelerini anlatrla. Tebriz, Urmiye,
Zencan, Erdebil gibi byk kentlerin yan sra kylerde, kasabalarda klar
kahvehaneleri bu gelenei srdrmektedirler. zelikle Tebrizde bulunan kahvehaneler
bu gelenein ncleri olarak bilinmektedirler. k Ayet Genberi ve Hseyin
Tirendaz kahvehaneleri klarn topland yerlerdir. Dn, snnet ve dier
trenlerde bu kahvehanelerden k davet edilir.
Halk hikyeleri hakknda alma yapanlar, hikyeleri genellikle syleyeni
bilinmeyen (anonim) halk edebiyat rnlerinden saymlard. Buradan hareketle
bunlarn halk iinde doup gelitiini sylemek mmkndr. Otto Spies, halk
hikyelerini halk edebiyatnn gerek eserleri kabul etmi, yazarlar belli olmayan bu
hikyeleri saz airlerinin aktardn belirtmitir. Kendilerini, maceralarn aktardklar
ozanlarn halefi sayan klar, halk hikyelerinin yaayp yaylmasnda byk rol
oynamlardr. k hikyelerin halk hikyelerini yalnz nakletmekle kalmayp birok
yeni motifi de maceralara eklemeleri halk hikyelerinin deimesine, varyantlarn
olumasna bunun sonucu olarak da otantik zelliklerinin kaybolmamasna yol am,
bu da halk hikyelerinin kayna ve oluumunun tespitini olduka karmak bir hale
getirmitir (Trkmen, 1998: 488).
1.4.2.1. ahsenem ve Garib Destanndan

Tebriz blgesinde klar arasnda destan anlatma gelenei ok yaygndr.

Anadolu sahasnda destan kavram kahramanlk konulu iirler ierse de Azerbaycan
sahasnda klarn anlatt kahramanlk ve ak konulu hikyelere de destan

71
sylenmektedir. Destan anlatma gelenei klar arasnda destanc klar kavramn
ortaya karmtr. Destanc klar ok destan bilen ktr. Genelde toylarda, snnet
trenlerinde bu klar destan anlatmak iin davet ederler.
klar destan anlatrken manzum ve mensur kark anlatm biimini
kullanrlar. k Garib ile ah Senem destannda Garib ahsenem den ayrlp Ruma
gitmek istedii blm k byle anlatlyor:
ahsenem Geribi grende dedi:
- Gerib, indi hara getmek isteyirsen?
Gerib dedi:
- Ruma getmek fikrindeyem.
Gerib bele deyende ahsenem fikirledi ki, Gerib Ruma getse, menden de gzelini
tapacak. Ona gre alb, grek ne dedi:
Bana dndym, Gurban olduum,
Amand, Geribim, getme Ruma sen!
Gezdiyin yerlerde yd eyle meni,
Amand, Geribim, getme Ruma sen!
Ald Gerib:
Eyer mvlam mene kmek olarsa,
Alama, sevdiyim, yene gelerem!
Ecel erbetini canm dadmasa,
Alama, sevdiyim, yene gelerem!
Ald ahsenem:
Lanet olsun o gnlere, o deme,
Yazg canm nece dzsn siteme,
Sen getsen brnnem garaya, geme,
Amand, Geribim, getme Ruma sen!
Ald Gerib:
Yazlm alnma egin ezeli,
Payz olar, balar tker hezeli,
Neyleyirem senden Geyri gzeli,
Alama, sevdiyim, yene gelerem!
Ald ahsenem:
Senem deyir: halm hayli yamand,

72
Uca dalar ba tozdu, dumand.
Bu ayrlg bize hayli zamand,
Amand, Geribim, getme Ruma sen!
Ald Gerib:
Resul idim, Gerib dedin adma,
Mvlam yetsin kmeyime, dadma,
Gurbet elde Senem der ydma,
Canm oda atb, yene gelerem.
Sz tamama yetdi. Gerible ahsenem yeniden grb ayrldlar. Gerib buradan birbaa
anasnn yanna geldi. Anas grd ki, olu geyinib, sefer libasndad, heber ald:
Oul, hara gedirsen?
Gerib dedi:
Garib dedi: Ana, gulag as deyim:
Ald Gerib:
Gurban olum sene, gl zl ana,
Gedirem grbetde gezem bir zaman.
Bir sefer svdas vard bamda,
Gedirem grbetde gezem bir zaman.
Ald Geribin anas:
Ne svdad yene db bana,
Alar goyma bizi, getme grbete.
Barm dnderdin tey gzl Gana,
Alar goyma bizi, getme grbete.
Ald Gerib:
Canm ana, gel eyletme sen meni,
Eyleyirem hagga emanet seni,
Taprram sene butam Senemi,
Gedirem grbetde gezem bir zaman.
Ald Geribin anas:
Men kmek isterem sene Hudadan,
Ferec versin sene byk yaradan.
lsem kim gtrer meni aradan?
Alar goyma bizi, getme gurbete.
Ald Gerib:
Geribem, demadem alayram men,
Sinem eg oduna dalayram men.

73
Senemsiz dnyan neyleyirem men?
Gedirem gurbetde gezem bir zaman.
Ald Geribin anas:
Gece-gndz yollarnda alaram,
Al geyerem, baa gara balaram,
Oul deyib, men sinemi dalaram,
Alar goyma bizi, getme grbete.
Gerib anas, bacs ile halallab, gehvehanaya geldi. Ald, grek Deli Mahmuda
ne dedi:
Grbet elde ba yasda gelende,
Gayet yaman olar ii Geribin.
Gelen olmaz, geden olmaz yanna,
Siyah torpayla da Geribin.
Yazk derler bu Geribin adna,
Doymag olmaz lezzetine, dadna,
Her saldgca yaralarn ydna,
Durmaz asla em-i ya Geribin.
1.4.2.2 ikari Destanndan
ikari, Keyvan Sovdagere bandan geenleri yle dedi:
Sana kurbn olum Keyvn Sovdger,
Elimden glmden aralyam men.
Sana kmeh13 olsun bir Perverdigr,
Gohumdan14 gardadan yaralyam men.
Felek verib mene bol ahi zri,
Artrb derdimi dindirme15 bri,
h- Dr oluyam adm ikri,
Atamn gelbinin gerriyam men.
Keyvn Sovdager dedi: Ben senin adn sann duymutum, ancak yakndan seni
grememitim, sen h- Dr olu ikrisin. Senin gafilede olman bize gurur
vericidir. ikri bandan geen olaylar anlatp, Keyvn Sovdager ve dier tacirlerle
yola koyuldu
13

. Kmeh, kmek: Yardm.

. Gohum: Akraba.
15
. Dindirmek: Konuturmak
14

74
ikri akam abdest alp, namazda Allaha bu szlerle yalvarp yakarr:
Ehkemil-hkiminsen ey kn- kerem,
Yeti ddime ey subhn menim,
reyim balyb derdinen verem,
Yeti harayma l-mekn menim.
Kimim vard kime gedim haraye,
Tebb ola merhem sala yaraye
hlar ah zn yeti haraye,
Verginen murdim h- merdn menim.
Terifin eylesem gelmez umre,
Dmann elinde galdm vre,
ikriyem eyle arram haraye,
Yetier hayma ey subhn menim.
Bu esnada baylr ve ryasnda Hzr peygamberi grr. Hzr peygamber
ikariye sim-i Azam ve Btl- Sihri retir ve ona byclerden korunmas iin zel
bir giysi verir. Ertesi gn giysini geym-i rynenin altndan giyip meydana ayakbast.
sm-i Azami ve Btl- Sihri okuyup fleyerek Tfn- Cdu ve Serheng-i minn
koununa doru gelip onlar yok eder (ikari Destan).

1.4.2.3. Krolu Destanndan

rann Ret kentinde Rus konsolosu olan Aleksandr Hodezko Azerbaycan
dolap ilk kez Krolu destann toplamtr. Onun derledii Krol Destanlar
imdi Paris mzesinde korunmaktadr. 1804 ylnda Farsa ve Trkesini basmtr.
Hodezko eserinin n sznde yazyor: Krolu esas itibariyle Gney Azerbaycann
Salmas ve Hoy kentlerinde olmutur. Buna kant olarak da Hoyda (Kotur Deresinde)
Krolunun yaptrd kalenin harabelerin gsterir. (Daniver, 2002: 230).
Krolu destan sk sylenen destanlar arasndadr. Tebriz klar yan sra
Azerbaycan, Trkiye, Trkmenistan ve birok lkede sylenmektedir.
Krolunun Kr atn vmesi:
Uca da banda yel kimi eser,
Bu gnmde mene rek, Kr atm.
Bir aylk menzili bir gnde keser,
Kehlen beslemiem gerek, Kr atm.
Yollarn tozunu ge kaldrar,
Muhanes stini birden aldrar,

75
Meydnn iinde dmen saldrr,
Olar yiyesine direk Kr atm.
Go Krolu konar olsa yehere,
Yai dmanlar salar gehere,
Ahrda aparsn koymaz sehere
Dara dsem menim kmek Kratm.
Krolunun enlibeli Nigara anlatmas:
inginli dalarn ba,
Nigr, enlibel budur bu,
yitlere aar sava,
Nigr, enlibel budur bu.
ekub bezirgn soyduum,
Gafileler bo goyduum,
Paalar gz oyduum,
Nigr, enlibel budur bu.
Hudkrlar bata bilmeyen,
Cmerdler duta bilmeyen,
Kkine bata bilmeyen,
Nigr, enlibel budur bu.
Ucalardan uca dai,
Hergiz gele bilmez yai,
Krolunun tek ovla,
Nigr, enlibel budur bu.
k Yedullahn anlatt bir olay, klk geleneinde destan syleme
geleneinin nemli olduunu anlyoruz; Gemi senelerde Zencann Tarm kynde
dn treni yaplacakt. Kyller destanc klardan birinin getirmesine karar
verirler ve k Yedullah toya getirirler. k tan destan sylemesini isterler. k
Yedullah Behram Destann anlatmaya balar. gn gece dn treninde k
destann anlatm. gnden sonra toy treni biter ancak hikye bitmez. k ky
terk etmek istediinde kyller Hikyenin sonuna getirmesini isterler. k hikyeyi
yalnz dnde sylediini ve dn haricinde hikye sylemediini bildirir. Bunu
iiten ky halk, kyde zaten evlenme yana gelen iki gen ver onlar evlendirelim.
Demiler. Gene gn gece dn batan balad. Yalnz bu dnn sonunda da
hikye bitmemi. k Yedullah sazn beline atm, yola koyulmu. Kyller yolunu
kesip ve hikyenin devamn anlatmasn istemiler. k hikyeyi yalnz dnde

76
syleyeceini tekrarlar. Bu defa kyller onun yolunu keserek, bir sonraki dne
kadar an kyden kmasna izin vermeyeceklerini sylerler. k Yedullah tatsz olay
olmamas iin hikyesini anlatp bitirmitir (k Yedullah).
Daha eski zamanlarda baz han ve aalarn dnleri krk gn krk gece srerdi.
Bu sre iinde dne davet olan k davetlilerin gnln almak iin uzun destanlar
sylemek zorunda idiler. Bu destanlar krk gn krk gece srmesi gerekirdi, yoksa
davetliler an iyi k olmadna ve bir daha o a dne davet etmezlerdi. Bu gn
dnler maddi skntlar nedeniyle bu kadar uzun srmemektedir.
Ayrca Tebrizin nde gelen klarndan

Hesen skenderi ile

grmemizde klk gelenei ve destan syleme konusunda nemli bilgiler elde ettik.
An anlattna gre; Bir zamanlar Tebrizde birka yerde klarn srekli destan
syledikleri kahvehaneler varidi. Bu kahvehanelerde sabahtan akama klar hikye
anlatrlard.16 Bu kahvehanelerde dzenli ve programlanm bir ekilde klar
hikyelerini anlatmaktaydlar. yle ki her kahvehanede hangi saatte hangi hikye hangi
k tarafndan anlatlaca daha nceden belirleniyordu. Bu sistem gnmzde
sineme ve tiyatro programlarn anlatmaktadr. Bu konudan hikye anlatma geleneinin
ne kadar kkl ve gl olduunu anlayabiliriz. 17 Ayrca k Yedullah ile
grmemizde u bilgileri elde ettik: klar, toylarda, merasimlerde halkn istekleri
hikyeleri anlatrlar. Dnlerde merasimi yneten (aparc) saylrlar. Dnlerde
halktan hangi hikyeyi dinlemek istediklerini sorarlar. ounluk isteyen hikye
anlatlrd. Davetlilerin istekleri k tarafndan yerine getirilmelidir. k birok hikye
bilmesi gerekir, yoksa halkn istedii hikyeyi bilmezse, halk tarafndan dayak bile
yenebilir.

Dnler eski zamanlar gece gndz srd iin uzun hikyeler

anlatlrd.18
Tebrizli yazar ve bilim adam Dr. Feyzullah19 ve klarn anlattna gre
klarn destan syleme gelenei daha yaygn bir ekilde Tebrizde grlmekteydi.
Tm dnler ve kutlamalar klarn ynettii trenlerde geerdi. klar
kahvehanelerinde sistematik biimde destanlar anlatlrd. Yani hangi an hangi
kahvehanede ne destan syleyecei daha nceden belirlenmekteydi. Bylelikle insanlar
sinema ve tiyatroya gider gibi kahvehanelerde k destann dinlemeye giderlerdi (
16

. Gnn her saatinde hikye anlatlan Tebriz kahvehanelerine lhan Bagz de makalesinde yer
vermitir.
17
. Tebriz klar ile grmede kayda alnmtr.
18
. k Yedullah ile grmemizde kayda alnmtr.
19
. Dr. Hseyin Feyzullah k edebiyat konusunda birka makale ve kitap yaynlamtr.

77
2007 grmemizde renilmitir). Tebrizde bu gn de birka kahvehanede klar
destan syleme geleneini srdrmektedirler. Bu kahvehaneler ayn zamanda klarn
mekn olarak bilinmektedir. Dn, kutlama, snnet ve her trl kutlamalarda buradan
klar davet ederler.
Halk hikyelerinin asl anlatld yerler kahvehaneler olmutur. Eskiden k
kahvehanelerinin says daha ok idi. Siyasi ve sosyal nedenler bu kahvehanelerin
kapanmasna neden olmutur. Bu gn Tebrizde yalnz birka kahvehanede hikye
anlatma gelenei devam ediyor. lhan Bagz Tebriz klarnn kahvehanelerde
sabahtan akama kadar hikye anlattn bildirmitir. Buradan bu gelenein kkl
olduunu da anlayabiliriz. Hseyin Feyzullahinin anlatt gibi kahvehanelerde dzenli
bir biimde ve programlanm bir ekilde eitli yerlerde anlatlyordu.
Kahvehanelerde istenilen hikyeler de anlatlyordu. Kahveye gelenler bazen
aa belirli para vererek ondan istedikleri hikyeyi dinliyorlard. k bazen
dinleyicileri tuzaa drr. Hikyeye ara verdii zaman dinleyicilerden nerde kaldn
sorar. k ortaya atlp, hikyenin nereye geldiini syleyen ahsa sazn uzatarak:
Buyur sen bizden iyi biliyorsun der. k sazn onun nne koyar ve bahi almadan
hikyeye devam etmez. (k Cebrail). Baz yerlerde k dinleyici taradfndan verilen
bahi karlnda onun istedii destan syler.
klar dn sahibi ile anlatnda, dnde toplanan paralar veya anlatklar
cret ile dnlere gidiyorlar. Gnmzde dnleri ou orkestra mzik ile olduu
iin bu tr dnler azalmtr.20
klar destanlarnn balangcnda genelde kalplam ifadeler kullanrlar.
Size hardan haber verim?, Size Kimden deyim? gibi kalplar en ok
kullanlanlardr. k skenderi k Garip ile ah Senem destann yle balar:
Size kimden ve haradan danm, Tebriz vilayetinden. Tebriz vilayetinde
Memmed svdeger adnda bir kii vard. Bunun bir Gz, iki olu vard. Byk olunun
ad Resul, kiiyinin ad Heyder, Gznn ad da Nergiz Hanm idi. (k skenderi).
Destann son blm Duvaggapma adlandrlr. Bu blmde mutlu biten
destanlarn sonunda duvaggapma adlanan hava alnr. Genelde hareketli havalar
kullanlr. Bu blme duvaggapma kurtarmak ifadesi kullanlmaktadr (k Mslm
Askeri) .
Kurbani ve Peri destannn duvaggapma blm:
20

. k Yedullah ile grmede kayda alnmtr.

78
Kurbani szn tamam eledi. Toy baland, yeddi gn, yeddi gece, yediler, idiler,
aldlar, oynadlar, hams da Kara Vezirin hesabna. Sekkizinci gn kecaveler bezendi,
Kurbani ile Peri Karadaa yola ddler. Karvan yola dende bir k sazn dne
basb, Kurbaninin buradak toyunu bu duvaggapma ile kurtard:
Ga kamer, gm kemer,
Kurayb bele yarar.
znde hal, doda bal,
Ham eker dile yarar.
Bir beri bah, beyaz buhag
Darna, hile yarar.
Derin kamal, gll desmal,
Al gzel ele yarar.
Ay gabaa, gl yanaa,
Yana gle yarar.
Gzler ala, baa bela,
ekilib gara galar.
Orun bakd, evim ykd,
Etmedi ara galar.
Zlm ok, insaf yok,
Aparr dara galar.
uh getdi, mecnun etdi,
Sald diyara galar.
Al zayl, gld sayl,
Dmeye le-yarar.
Ga oynatd, ive satd,
Mayl oldum gl camala.
Bi-mrvet, verib ziynet,
Ter endama, hetti-hala.
lar verdi, kesde girdi,
Sonra dd kec heyala.
Sevdim yaman, ekdim aman,
Eceb ddm geyl gala.
Herze sz, cadu gz
Fitneye, bele yarar.
Kaman gurub, orun durub,
Mene ive-naz eyleyir.
Corab tokur, ceh-ceh okur,
Kumru tek avaz eyleyir.
Yana gl, sa snbl,
Zimistan yaz eyleyir.
Derdim bilir, irin glr,
Pozun kefim saz eyleyir.

79
Sevdim ezel, eceb gzel,
Mahala, ele yarar.
Kurban ona rtb cuna,
Gresen harald bu?
Fal ab, ovudan gab,
Dalarn marald bu.
Yan-yan bahr, kirpik kalkr.
Kalar garald bu.
Dostun atb, yasa batb,
Hseyn tek yarald bu.
mrn zr, eceb szr,
Sonad, gle yarar.
1.5. Tebrizde Faaliyet Gsteren klar Grubu
Tebriz klar gnmzde toylara davet edilerek hayatlarn srdrmektedirler,
ancak son zamanlarda klar davet eden toylarn says azalmtr. ou klar hal
dokuma, bina ilerinde alarak kendi ve ailesinin geimini salamaktadr. Ksacas
klar hibir sosyal gvencesi olmadan hayatlarn ve gelenei srdrmektedirler.
Tebriz klar bireysel faaliyetleri yan sra eitli guruplar ve dernekler kurarak
klk geleneini srdrmektedirler.
Bu gn Tebrizde bulunan nl klar gruplar unlardr:
1. Tebriz klar Grubu; k Hesen skenderi sorumluluunda,
2. Miov klar Grubu; k Ahed Alihi sorumluluunda,
3. Deniz klar Grubu; k Ali Hanbabayi sorumluluunda,
4. Savlan klar Grubu; k Behbud Nezeri Avar sorumluluunda,
5. Ho-Haber klar Grubu; k Ayaz uci sorumluluunda,
6. Babek klar Grubu: k Gldrl Veli sorumluunda.
7. Veten klar Grubu; k Kudret Mirzpur sorumluluunda.
k Ayet Kanberi Tebrizde klar Kahvehanelerin birinin iletmeci grevini
yrtmektedir. klar bu kahvehanede otururlar Dn olan kimseler bu
kahvehaneye gelerek anlatklar a dne gtrrler. Bu gn bu kahvehaneye gelen
klar unlardr: k Yedullah Eyvezpur, k Paayi, k Ali Asker Merendi, k
lyas Yusifi, k Mahmut Kurbanzade, k Mustafa Abbaszade, k smail Kanberi,
k Hazretkulu Hudadadi, k Ferid Cehani, k Eynullah Cehani, k Hac
Muhammed Bar, k Ali Muadem, k Eref Hseyinpur.

80
Azerbaycan klk geleneinde destan syleme gelenei ok gl bir ekilde
devam etmektedir. yle ki Destanc klar kavram ortaya kmtr.
Bu gn yaamakta olan Tebrizin nl klarndan: k Hesen skenderi, k
Yedullah Eyvezpur, k Paayi, k Ali Asker Merendi, k lyas Yusifi, k
Mahmut Kurbanzade, k Mustafa Abbaszade, k smail Kanberi, k Hazret Kulu
Hudadadi, k Ferid Cehani, k Eynullah Cehani, k Hac Muhammed Bar,
k Ali Muadem, k Eref Hseyinpur ve k Cebreili adlandrabiliriz.
Geen sene Tebrizin nl klarndan Hesen skenderinin 60. ya gnnde
byk trenlerle kutlanmtr. Ayrca geen aylarda Birinci Zencan klar Bayram
treninde Azerbaycann her tarafndan klar toplanarak kutlanmtr. Bu tr trenler
klk sanatnn yeniden canlanmasnn gstergesi olabilir.
klar iirlerinde toplumda olan grevlerini ve toplumdaki yerlerini yle
anlatmaktadrlar:
Mecnun dzerdimi hicran gehrine
reyinde bir murd olmasa?
Ferhad apard m Bistun da?
irin kimi servinaz olmasa?
Hekiki aglar yolundan amaz,
Gen gnde grnb, dar gnde gamaz,
Laleler kzarmaz, gneler amaz,
Teze ilin gzel yaz olmasa.
Blbl ceh-ceh vurar gl arasnda,
ane ferehlener tel arasnda.
Ag sevilermi el arasnda
irin lehce, ho avaz olmasa?
g ayrlarm z senetinden,
Elin shbetinden, elin medhinden?
Halgn kdretinden, el detinden
Kim danar, halg raz olmasa?
Ganadsz ahinler dalar aar m?
nsan da vetensiz, elsiz yaar m?
Cavan Hseyn meclislerde coar m?
Sinesinde telli saz olmasa?
k Hseyn Cavan
1.6. klarn Mzik Aletleri
Tarihin bir devrinde ozan, bir devrinde halk airi, saz airi, k gibi isimlerle
anlan bu gelenein temsilcilerinin deimez bir musiki aletleri vardr: saz. Yine

81
klarn cemiyet iinde deimez bir grevi vardr: o da halkn szcs olmasdr
(Sakaolu, 1986: 5).
Kopuz ve saz Trk geleneklerinin en bata gelen sembollerinden biridir. Bu
gelenek bu gn yine saz ile duygu, sevgi ve saygsn srdryor. Kopuz ile saz arasnda
aslnda byk bir ayrlk yoktur. En eski Trk kopuzlar ile Anadoludaki sazlar ekil ve
biim bakmdan da ayr deiller (gel, 1991: 4). Eski kopuzlar geyik boynuzundan,
hayvan trnandan ve zel aalardan yapldn biliyoruz (gel, 1991: 2). En eski bir
Trk zn tayan geyik boynuzlu bir kopuzu Vertkov yaynlamtr (Atlas, 709, resim
1-1, Akt. gel, 1991:3). Buna yre halk Komis, yani Kopuz diyorlard. Teknesine gre
sap ksa olan bu kopuz, bir usta yapsyd.
Bahaettin gel Trk Kltr Tarihine Giri eserinin sekizinci cildinde saz ve
kopuzu tedavi eden, ruhlar dinlendiren, iradelere g etkisi veren, ayn zamanda
toplulukta birlik yaratan, sosyal alet olarak tanmlamtr (gel, 1991: 5). Ayrca eski
Trklerde kopuz ruhlar arma, kt ruhlar kovma, yardm dileme, haberleme gibi
ilevleri vard. Trklerin yaygn inanna gre sar albast sarn bir kadn, kei veya
tilki donuna girer ve lousalarn cierini alrd. Albasty yakalayan baks, eline kopuzu
alarak yle sylerdi: Ey albast zalim! Koy cieri yerine! Zavallnn cierini geri ver!
Szm tutmazsan, bana sayg gstermezsen, gzlerini karrm!(gel, 1991: 13).
Gelenek iinde saz dnda baka bir alg ile icra yapan k yoktur. Baka bir
ifade ile klk geleneinin yegne algs balama ve balamann trleridir. k
algs, gelenek iinde saz olarak adlandrlmaktadr. Bu genel isimlendirme de, alg
genel anlamyla deil k alg karlnda kullanlmtr (zarslan, 2001: 167).
Anadolu sahasnda klarn alg aletleri saz olsa da Azerbaycan ve zellikle ran
Azerbaycan yresinde klar l (saz, def ve kaval) alet kullandklarn gryoruz.
Azerbaycan yresinde balama yerine saz szc kullanlmaktadr.
Trk kltrnn izlerin tayan sazda, Trk gelenei, atl ve gebe hayat
tarznn izlerini aka grmekteyiz. Bahaettin gel Trk Kltrne Giri eserinde bu
konuda ayrntl bilgiler vermitir: Sazn telleri at kl ve koyun barsandan
yaplyordu. Trkiye dndaki Trkler dutar ve tamburalarnn tellerini barsaktan
yapan kimseler pek oktur. Kurt barsandan yaplm kopuz telinden yalnzca eski
Anadoluda yazlm bir kitap sz etmektedir. Belki de bu sz sembolik olarak
sylenmitir: Kurt barsandan kiri dzp, kopuza taksalar da, alsalar, kalan kopuz
kllar krla. XV. yzylda sylenmi ve yazlm bu szler yalnzca bir mecaz ve

82
benzetme olmasa gerekti. Bunun dayana, halk ve saz bilgileri olsa gerek (gel, 1991:
26).
k edebiyatnda, tobur denilen Altay Trk sazlar ok nemli bir rol
oynarlar. Bu Trk kltr evresinde sazsz bir k dnlemez. Destanlar ile trkler
bu sazlarn eliinde sylenir. Bu Trk kltr evresindeki Trkler, kahramanlk ve
alplk destanlarna kay derler. Aslnda kay mrldanarak, bouk, slkla kark bir
ses demektir. Bunun iinde bir masal sesle ve makamla sylemek de vardr (gel,
1991: 65). Azerbaycan yresinde de sazsz bir k dnlemez. Her k mutlaka saz
almay biliyor. Kuzey Azerbaycanda bazen sazsz k grlse de ran Azerbaycan
blgesinde ve Tebrizde sazsz aa rastlayamadk.

1.7. Azerbaycan ve Tebriz klarnn Mzik Aletleri

randa Azerbaycan blgelerinin birok yerinde klar l aleti bir yerde (saz,
def ve balaban) kullanmaktadrlar. Kuzey Azerbaycanda baz blgelerde grlyor.
Meherrem Kasml klarn l alet alma sebebini gelenein tasavvuf tan etkilenmi
olduunun gstergesi olarak bildirmitir.21 Gerekten de bir zamanlar Tasavvuf merkezi
olan Azerbaycan blgelerinde en ok Erdebil ve Tebriz de bu l aletleri grmekteyiz.
Ancak Urmiye, Hoy ve Maku gibi yerlerde tekli alet (saz) da grebiliriz.
Bahaettin gel Trk Kltr Tarihine Giri eserinin dokuzuncu blmnde saz
eitlerinin adlarn ve zelliklerini Trk Telli Sazlar Szl bal altnda ayrntl
tanttktan sonra (gel, 1991: 70- 85) ran Trklerinde r hakknda u bilgileri
vermitir; r ran Trklerinde de grlmektedir. Farmere gre imdiki Trk
r alt telli ve alt perdelidir. ran r ise, iri karnl ve olduka ksa sapldr
(gel, 1991: 75).
Azerbaycan klarnn saz gslerinde ve ayakta almalar da dikkate deer
bir dier konudur. Saz bir kay vastasyla belden geirilir ve an gsnde durur.
Bylelikle k saz tutmadan kendiyle tayabilir ve hareket edebilir. Bazen de saz
silah gibi arkalarnda hamail eklinde tarlar. Bu hareketler sz syleme esnasnda
aa ellerini kullanmaya, hitabet gcn arttrmaya yardm eder.
Anadolu sahasnda klarn yere oturarak saz almalar ve Azerbaycan
klarnn ayakta ve yryerek saz almalar iki sahadaki yaam anlaynn gstergesi
eklinde yorumlayabiliriz. Azerbaycan klarnn ayakta saz almalar bir nevi gebe
21

. Grmesinde kayda alnmtr.

83
hayat yaamn anmsatmaktadr. Hlbuki Osmanl dneminden balayan yerleik hayat
tarz bu saha klarnn, ayakta deil oturarak saz almay tercih etmelerine neden
olmutur.

1.7.1. Saz
Anadolu iinde ve dnda devam eden klk geleneinde kullanlan sazlarn
farkl ebatlarda ve akort dzenlerinde olduu bilinmektedir. Alevi klarda ve
dedelerde, iki srada toplam drt tel bulunan curalarda alt sradaki tellerle st sradaki
tellerden altta olan ayn sese, en steki tek tel ise dierlerine gre tam beli aralk petse
akort edilmektedir. Azerbaycanl klarnn saz akortlarna verdii isimlerde farkl
akort sistemlerini gstermektedir. Mesela karaca akordu, dilgem akordu, urfani akordu
ve ayak divan akordu vb. Ayrca Azerbaycan k sanatnda sazn sapna balanan
perdelere de eitli adlar verilir. Sar tel, ba sar tel, orta sar tel ve ayak sar tel havalar
ise k sazlarna taklan tellerle ilgili ezgi eitlidir (zarslan: 2001: 169).
Saz iki blmden olumaktadr: Kse ve sap. Kse blm dut aacndan
yaplyor. Bunun nedeni dut aacnn eilmeye yatkn olduu bilinmektedir. Ancak dut
aacnn sazn sesini gzelletirme inanc da vardr (k skenderi ve k Aslan).
Mzrap eskiden kiraz aacndan yaplyordu. Geyik boynuzundan da yapld
sylenmektedir (k Cebrail), ancak bu gn genelde plastikten yaplan mzraplar
kullanlmaktadr.
Eski kopuzlar geyik boynuzundan, hayvan trnandan ve zel aalardan
yapldn biliyoruz (gel, 1991: 2). En eski bir Trk zn tayan geyik boynuzlu bir
kopuzu Vertkov yaynlamtr (Atlas, 709, resim 11, Akt. gel, 1991:3). Buna yre
halk Komis, yani Kopuz diyorlard. Teknesine gre sap ksa olan bu kopuz, bir usta
yapsyd. Mtercim Asm Efendi Anadoluda ki obanlarn hayvan trnandan yaplan
kopuzlar bildirmitir (gel, 1991: 3). Sazn telleri at kl ve koyun barsandan
yaplyordu.
Trkiye dndaki Trkler dutar ve tamburalarnn tellerini barsaktan yapan
kimseler pek oktur. Kurt barsandan yaplm kopuz telinden yalnzca eski
Anadoluda yazlm bir kitap sz etmektedir. Belki de bu sz sembolik olarak
sylenmitir: Kurt barsandan kiri dzp, kopuza taksalar da, alsalar, kalan kopuz
kopuz kllar krla. KV. yzylda sylenmi ve yazlm bu szler yalnzca bir mecaz

84
ve benzetme olmasa gerekti. Bunun dayana, halk ve saz bilgileri olsa gerek (gel,
1991: 26). Bahaettin gel Trk Kltr Tarihine Giri eserinin dokuzuncu blmnde
saz eitlerinin adlarn ve zelliklerini Trk Telli Sazlar Szl bal altnda
detayl bilgilerle vermitir (gel, 1991: 70- 85). Gney Anadoludaki yrk
kemenelerinin telleri de, gz aylarnda, gen atlarn kuyruklarndan seilerek
hazrlandna ayn eserde belirtilmitir.
k iirinde saz:
Usta, meni gzlerine fed gl,
Senden saz isterem, amma saz ola.
Dindirende imran dille dana,
eyda blbller tek hos avaz ola.
Yaman yamana, yahn merde,
Terifini edim her den yerde,
Dolamaya simler, vurmaya perde,
Gzeller tek onda ive, naz ola.
Heste Gasm, szm sylerem ayan,
Ele car eylerem, beyn be bayn.
Kiymetin sorusan, tamam on tmen,
Ne ondan ok ola, ne de az ola.
Hasta Gasm
Azerbaycanda klk gelenei iinde ou an saz alabildiini tespit ettik.
Dn ve dier kutlama meclislerinde ar havalar yalnz saz ile alnr. Oyun ve dier
hareketli havalarda sazn yan sra def ve zurna elii alnd grlmektedir.
1.7.1.1. Sazn Klf
Sazn klfna Azerbaycanda Sazn Kynei denilir. Bu klf klarn
belindeki saz fiziki darbelerden koruduu iin onu her zaman klfnda tarlar. Baz
yrelerde k bahi almadan saz klfndan kartmaz. Azerbaycan yresinde saz
kyneinden kar deyimi, asl konuya gel anlamn tamaktadr. Ayrca saz
olmak, uygun olmak, (Altayl: 2005: 461), iyi olmak anlamna gelmektedir. nsanlar
arasnda keyfin sazd? Keyfin yerinde mi anlamna gelen soruya da rastlayabiliriz.
Sazn krmak deyimi de bir eye itiraz etmek anlamna gelmektedir.
klar sazn klfna Kynek veya Sazn Kynei denilir. Genelde k
meclislerinde klar sazlarn kynekten karmak iin balk ve bahi alrlar. Baz
klar altn veya yksek paralar aldktan sonra sazlarn kyneinden karrlar (k
Cebrail).

85
1.7.1.2. Sazn Kula (a)
Sazn telleri saysna gre kula vardr. Azerbaycanda bu kulaklara ag
deniliyor. Sazn tellerini perdelere uygun olmas iin saz alan tarafndan kklenmesi
gerekmektedir. klarn bir eye kzdklar zaman sazlarnn kulan burarlar (k
Askeri).
Azerbaycan ataszlerinde ve deyimlerinde saz szc bir ka ifadede
kullanlmtr. Sazn sndrmak deyimi bir eye itirazn gstermek anlamnda halk
arasnda kullanlmaktadr. Ayrca saz kyneinden kart deyimi ak konumak,
saz olmak uygun ve iyi olmak anlamna gelmektedir (Altayl, 2005: 461). Sazn
krmak bir eye itiraz etmek anlamnda kullanlmaktadr. Radloffun belirttii gibi bu
anlay, Anadolu, Krm ve Azerbaycanda yaygndr.
gel kopuzun tantmn u ekilde vermitir: kopuz ve Kuzey Asya Trklerinde,
bir kemenedir. Zaman zaman parmakla alnan bir saz da olabilir. Gney Anadoludaki
yrk kemeneleri ile eit denen kabak kemeneler de kopuzun batdaki serpintileri
olmaldr. Ancak tarihin en derinliklerinden gelen, bizi bu derin ve bizi bu derin sihir ile
biraz rperten, bir az da korkutan, kopuzun en eski tipleri, Kazak kopuzlar idiler.
Krgz, Kuzey Asya ve hatta Kuzey Afganistandaki kopuz tipleri bu eski ve kkl
kltr merkezine bal olmaldr. (gel, 1991: 253). Bahaettin gel kopuzu bu tanmla
tanttktan sonra Radloff ve Vertkovun eserlerinde ad geen kopuzlar ve dier
kaynaklarda ad geen kopuzlar tantmtr. Ayrca bu eserde kopuz eitleri ve hayvan
trnandan kopuzlarhakknda bilgi verilmitir. 22

1.7.2. Balaban
Azerbaycan geleneksel musikisinde, ok yaygn nefesli mzik aletidir. Yaranma
tarihi ise ok eskilere dayanr. "Dede Korkut" destannda da Balaban ismine rastlamak
mmkndr. Etkileyici sesi sayesinde komu halklarn (Grcistan, Dastan ve
Ermenistan) mziinde de geni apta kullanlmaya balanmtr. Balaban hakknda

22

Asm Efendi, Farsa py-i str szn yorumlarken yle diyor: ...obanlara mahsustur. Bir nevi
kt sesli bir grdr. Hayvan ayann trnan oyup, ilerini boaltp, kuruttuktan sonra zerine tahta
edip ve at kl geirip alarlar (Brhan, s. 27 akt. gel, 1991: 254). i boaltlm trnan tahta ile mi
kapatlyordu? Yoksa deri veya baka bir madde ile mi tahta ediliyordu? Yaygn geleneklere gre, bir deri
ile kaplanm olmalyd.

86
Azerbaycanda birok yazarlar, aratrmaclar, besteci ve mzisyenler, makaleler
yazmtr. 23
Balaban szc Bala yavru ve Ban banlamak ve tmek anlamna gelmektedir.
Kk ve yavru ses anlamna gelen bu szck k sazna hazin bir ses eklemektedir.
Azerbaycann birok yerinde zellikle Tebrizde saz eliinde balaban alnmaktadr.
Balabann mzik olanaklar geni ve ok ynldr. Bu mzik aletinde tm makamlar,
halk musikileri (trk), rakslar, szsz mzikler tm ayrntlaryla ifa ediliyor.
Balabann uzunluu: 280370 mm. kadar, kam ise 90100 mm olup, geniliyi
yasslanarak iki kat kam (Dil) formunda oluyor. Kamn ortasnda ska (herek) olur
ki, bu da onu hareket ettirerek Balabann ses tonunu ayarlamaya yardmc oluyor.
Balabann n tarafnda 89, arkasnda ise 1 delik var. Profesyonel bir balaban Erik
aacndan yaplyor. Ses dzm kk oktavn "La" sesinden, ikinci oktavn "Do"
sesine kadardr (Samedov, 1999). Balabann dier baz nefesli aletlerden fark, zerinde
hi bir metaln olmamasdr (uinski 1970: 125).

1.7.3. Def (Kaval)

zerinde deri (esasen balk derisi) ekilen dairevi kasnaktan (ap: 340-450)
ibarettir. zel ses efekti oluturmak iin kasnan i tarafna metal halkalar aslr.
Genellikle kasnan yz sedefle bezenir. Kaval parmaklar deriye vurularak alnr.
Solo ve elik alg aleti olarak kullanlr. Anadolu, Kafkaslar ve Orta Asya halklar
arasnda yaygndr (Kafkasyal, 2006: 37).

1.8. Tebriz klarnn Saz Havalar

k havalar klarn sazlaryla aldklar havalardr. Saz havas, ezgi,
hava, makam gibi isimlerle anlmaktadr. Azerbaycanda genellikle makam
szcnn yerine k havalar, saz havalar ve k hacamat gibi adlar

17 Balaban hakknda Azerbaycanda kan kitaplar: 1. Musiki lgat (E. Bedelbeyli) Bak Elm
matbaas 1969, 2. Azerbaycan halk alg aletleri orkestras iin orkestralatrma (Sleyman Aleskerov,
S. Abdullayeva) Azerbaycan Neft ve Kimya Enstits matbaas.1977. 3. Azerbaycan Halk musikisinin
esaslar (zeyir Hacbeyov) Bak, Azerbaycan Devlet Matbaas.1962. 4. Azerbaycan Halk
Msikiileri (F. uinskiy) Azerbaycan Devlet Matbaas.1970.

87
verilmekte olup musiki folklorunun esas sahalarndan biri olarak deerlendirilmektedir (
Gasml 2003: 22).
Fahrettin Krzolu saz makamlarn blme ayrmtr:
1. Ayrlk ve lmle ilgili iirlerin okunup alnd ar ve uzun havalar.
2. t, vme ve hicivle ilgili iirlerin ele alnd orta havalar.
3. Nee, sevin ve oyun havalarnn okunup alnd yngl (hafif) havalar.
Fahrettin Krzolu 216 saz havasn adn vermektedir (Krzolu:1964, 200
203).
Zeynelabidin Makas Azerbaycann stat klarnn icat ettii 79 saz makamnn
adlarn kaydetmitir (Makas;1982, 2228).
Mrsel Hekimov, k iirinin Nvleri adl eserinde Azerbaycan havalar
hususunda teferruatl bilgiler vermektedir. Hekimov bu eserinde 193 k havasnn
adn, bunlarn bilinen baka adlarn, bu saz havalaryla hangi iir trlerinin ve
ekillerinin okunduunu, sazn hangi kk ve perdesinde alndn ve hangi klar
tarafndan icat edildiini belirtmitir (Hekimov: 1987,58).
Azerbaycanda

havalar

konusunda

en

fazla

inceleme

yapan

aratrmaclardan biri de Seddik Paayevdir. Paayev Azerbaycan k musikisinde ac,

gam ve kederi ifade eden 33 hava, nee ve sevinci ifade eden 44 hava, kahramanlkla
ilgili olarak da 23 k havasnn bulunduunu ifade etmektedir (Paayev: 1985, 9).
Sendik Paayev Azerbaycan havalarn yedi ana balk altnda toplamtr:
Gerayl havalar, Goma havalar, Tecnis havalar, Bayat havalar, Halk
Mahns havalar, Divani Havalar, Muhammes Havalar.
k Yedullah ikari destannda birok k havasnn kullandn belirtmitir.
Yank Kerem, Karada Aabeyi, Karada ikestesi, ah Hatayi, Krolu Kaytarmas,
Zari Kerem, Yank Kerem, Ceyrani Kerem gibi havalar bu destanda kullanlmtr (Ak
Yedullah).
k havalar k Cunun tarafndan nezme ekilmitir:
k gtr telli saz Ba Divani de gelsin,
Marifete yollar aan bir irfni de gelsin.
Ba Sartel24 szldasn, yardan metleb alanda,
24

. k havalarndandr.

88
Gam ykn dayanda, Nehcivni25 de gelsin.
Gurbetide26 szldasn, garib cann alasn,
D-beytini dile getir, yaralar balasn.
Dilgamide27 yara yalvar, goy sineni dalasn,
Sel saran aparanda, Han oban28 de gelsin.
Cunun kaldr Cengi29 sesin, meydan oku dmene,
Tabl-i Ceng-i Krolu30 al, rek olsun goy sene.
Mirsi31 byk bir dyden haber verir vetene,
El- obann dar gnnde Gehremani32 de gelsin.
lgar mamverdiyev Gney Azerbaycan k Sazlarnn Perde Dzeni adl
makalesinde Gney blgesinde Zencan ve Hoy klarnn sazlarnn perdeleri33
hakknda bilgi vermitir. (mamverdiyev, 2006: 74).

1.9. Azerbaycan klarnn Klk Kyafetleri

Azerbaycan ve Tebriz klarnn zel giysileri vardr. Genelde toy ve baka
trenlerde k giysisiyle ortaya karlar. Bu gn maddi zorluklar nedeniyle pek ok
an kyafeti bulunmasa da Kuzey Azerbaycan klarnn hemen hemen hepsi
kyafetleri ile sanatlarn sergilerler. Uzun ve zel izmeleri, kemerleri ve apkalar bize
bir sava kyafetini anmsatmaktadr.
Eskiden Azerbaycanda btn toylar klar tarafndan yaplyordu. Bu gn bu
gelenek zayflasa da hala klar toylarda grmemiz mmkndr. klar ky ve
kasabalarda toylarn vazgeilmezlerinden saylmaktadrlar. Teknolojinin gelitii byk
kentlerde toylarda elektronik enstrmantaller yaygndr.

1.10. Seslendikleri Kitle ve klklarn Srdrdkleri Ortamlar

Tebriz klar hem ky ve hem ehire halkna hitap etmektedirler. klarn
ou Tebrize g eden kyl kesimden olusa da Tebrizin yerli halknn klara ilgisi
25

. k havalarndandr.
. k havalarndandr.
27
. k havalarndandr.
28
. k havalarndandr.
29
. k havalarndandr.
30
. k havalarndandr.
31
. k havalarndandr.
32
. k havalarndandr.
33
. Perde; Baz telli musiki aletlerinde kol ksmnda olan blmlerden her biri olarak tantlmaktadr.
26

89
az deildir. klarn hitap ettii kitlenin banda kyller ve ehire g eden kyller
gelmektedir. Yksek etim alm kesimlerin bu sanata ilgisiz olduu da grlmektedir.
Bazen dini inanlar bu sanat olumsuz ynde etkilemektedir. Mzin haram ve sazn
eytan aleti olduunu syleyen kesimler de vardr.
ehir kltrne ak yerlerde klasik edebiyatn k edebiyat zerinde etkisi
olmutur. Bu hem dilde hem iir imajlarnda hem biimde kendini gsterir. k
edebiyat bir bileim, bir sentezdir. k mistik birlik arayan dervile dans ve mzik
eliinde aman kltrn srdren ozandan ilevsel olarak ayrlr. Onlar din d iirler
syleyen eski ozan-bask tipinin grevlerinden arnmlardr. Bazen yalnzca halk
elendirme halkn sesini iirlerinde duyurma ilevini stlenirler (Bagz,1977:254).
Hseyin Sddk 1967 de Tahranda Farsa yaynlad klar adl eserinde
dnemin k edebiyat hakknda bu bilgilere yer vermektedir: Bu gn Azerbaycan
dnlerinde ksz kylere ok az rastlamaktayz. k bulunmayan uzak kylerde
bile uzun yollar alr ve kye k getirilerek, an hikmetli szyle ve telli sazyla
meclis yrtlr (Sddk:1967: 4). Ayn kaynakta ah Hatyi zamannda k
edebiyatnn parlak dnemi baladn belirterek, h smail Hatyi ve Kara
Koyunlularn Azerbaycanda hkmeti zamannda ilk k divn olarak k
Kurbninin eseri ortaya koyulmutur (Sddk:1967: 24).
Azerbaycan da klar dnler ve snnet trenlerinden baka kahvehanelerde
de kendilerini ifa ettiklerini belirttik. Bundan baka klar gramofon sayfas, plak ve
kasetler ve son dnemlerde CD ler ile klk geleneini srdrmler. klar ister
Trklerin, ister destanlarn kaset ve plaklarda yaynlamlar. zellikle kasetlerde
yaynlanan Trkler, destanlar, deyimeler (atmalar) halk tarafndan beeniyle
dinlenmitir. Bylelikle klar ayn zamanda ekonomik gelir salayarak gelenein
srdrmesinde katkda bulunmular. k Yedullah tarafndan sylenen ikari
Destan 1969 ylnda kaset eklinde yaynlanmtr. 55 kasetten oluan bu destan, 2
sene sresinde bitmitir. Tezimizin bir blmn bu destana ayrdk. Bu destann
kasetleri toplanp CD ekline dntrlmtr.
Azerbaycan klar yalnz kahvehanelerde faaliyetlerin yrtmemektedirler.
ster byk kentlerde ve ister ky kasabalarda klar toylarda, snnet ve dier
kutlamalarda ynetici olarak katlrlar. zellikle ky ve kasabalarda toylarn tamam
klarla yaplar. Kylerde dnlerin yneticisi olan klar uzun destanlar anlatarak
toylarda grev yapmaktadrlar (k Yedullah).

90
klarn iirlerini dier mzk sanatyla uraanlarn eserlerinde grmek
mmkndr. Sanatlar klarn iirlerinden yararlanarak ekndi repertuvarlarn
geniltmiler. k Elesgerin bu iiri mahnlar arasnda yerini alm:
Cilvelenib ne garmda durubsan.
Anam sene kurban, ay sar kynek.
Meleksen, hbsan cennet bandan,
He kim olmaz sene tay, sar kynek.
Doymak olmur ivesinden, nazndan,
Fere keklik kimi ho avazndan,
Yel vurdu, rbendi atd znden,
Ele bildim dodu ay, sar kynek.
Gzelsen, terifin db mahala,
Zer kemer yarar kameti-dala,
Leb gne, di inci, yanan lala.
ekilib kalarn yay, sar kynek.
Gerdene yarar gzl hamayl,
Grenin aln eyleyir zayl,
Hesretin ekenler olubdu sayl,
Yr kaplardan pay, sar kynek.
Tuti dilli, serv boylu saltn.
Yokdu merhemeti bu seltenetin.
Gnder gelsin Elesgerin heletin,
Eyleme emeyin zay, sar kynek.
k Elesger
1.11. Sosyal Deiim ve Geliimin Azerbaycan klk Geleneine Etkisi
Sanayileme ve ehir hayat klk sanatn etkilemitir. Halk krsal blgeden
ehirlere i aramak iin, fabrikada almak, ocuk okutmak iin g etmiler. ehirler
genilemi, fabrikalarn yaplm. Ky hayatndan ehir hayatna gemek klk
gelenein olumsuz etkilemitir.
Azerbaycan klar an deiimine gre hareket etmeyi baarmlar. Bu
balamda

klar

kasetler

ve

youn

disketler

kararak

kendilerini ortaya

koymaktadrlar. k destanlar bu gn de kaset ve youn disketlerde yaylmaktadr.

ikari destan eskiden 55 kasette yaylm ve halkn arasnda ok tutulmutur. Bu destan
daha sonra youn diske aktarlmtr. klarn bir dier faaliyetlerinden, deyime ya
atma eklinde karlan kasetler olmutur. Bu tr kasetler ayn zamanda klarn
stnl ispatlamak meydan olmutur. k Yedullah ve k Aziz ehnazi

91
deyimesi bunlardan bir rnektir. 12 kasette yaynlanan bu atma Tebrizde beeniyle
dinlenen kasetler olmutur. Bu tr atmalarda klar eitli k iir trlerini ortaya
koymular. k Remezan Kum kentinde 1987 de Telim Han kasetiliini kurmu ve
kard kasetleri buradan hala yaymaktadr.
Aratrmac yazar Hseyin Gneylinin hazrlad Dede Korkut hikyeleri klar
tarafndan dnlerde sylenmektedir. Ayrca bu hikyeleri k Cebrail kasete
almtr.
Tebrizin nde gelen klarndan k Ali Feyzullahi (19081995) klk
geleneinin ifasnn yan sra Tebrizde iki filmde oynamtr. Bu filmlerin biri Dede
Korkut filmi olmu ve bu filmde Dede korkut rolnde oynamtr. Bu film ran devlet
televizyonu tarafndan yurt da programlar iinde Azerbaycana yaymlanmtr. Bir
dier filmi Ekber Nikmerd ynetmenliinde film festivallerinde dle layk grlmtr
(Feyzullahi, 2002: 12).
randa slam devriminden sonra klarn faaliyetleri daraltlmtr. slam
kltrnde an yeri olmamas gerekesiyle saz almak yasaklanm, tm klar
kahvehaneleri kapanm ve dnlerde klarn bulunmas yasaklanmtr. ran-Irak
arasnda sren sekiz sene sava bu olumsuzlara eklenince klarn sosyal faaliyetleri
tamamyla durdurulmutur. Bu dnemde klarn daha nce kardklar kasetler halkn
arasnda beeniyle dinlenmi ve gelenein canl tutulmasn salamtr. Daha sonra kat
inanlarn yumuamas klar harekete geirmitir. klar dnlerde bulunmu,
birka k kahvehaneleri yeniden alm ve klar mziklerini kaset ve CDye
aktararak piyasaya srmler.

1. 12. klarn Trk Kltrnde Yeri

klk gelenei, kltr varlnn nemli bir blmn oluturmaktadr. klk
alar sren deneyimlerden geerek biimlenmi, kendine zg icra tresi, gelenee
dayal yaps, k olmak ve kl srdrmek iin uyulmas gereken kurallar olan bir
gelenektir. Bu kltrel zenginlik k tarz iir geleneine de yansr. Bu gelenein
rnleri toplumun yaama biimini olaylar ve durumlar karsndaki tavrna, evresine
dnyay alglayna k tutar. Tarihsel geliim srecinde Trk insannn sanat
beenisinin, kimliinin belirlenmesinde nemli rol oynar. klk gelenei toplum
yaamnda

kaynamay,

birliktelii

salar.

klk

geleneinin

halkn

ortak

92
dncelerini dile getirmesi ynyle Trk kltrnn korunmasnda yaatlmasnda
nemli ilevi vardr (Artun, 2006 turkoloji.cu.edu.tr 03.02.2006).
Teknoloji aralarnn fazla gelimedii topluluklarda klarn daha belirgin bir
etkileri olur. Radyo televizyon, gazete ve benzeri kitle haberleme aralar olmad
zaman klar kylerden kylere giderek haberleri aktarrlar. ehirlerde ise kahvehanede
anlatlan destanlar kasetlere aktarlp ve halk arasnda byk rabetle dinlenilmekteydi
(Feyzullahi ile grmede kaydedilmitir).
klar iirlerinde insanlara t vererek onlar kt ilerden uzak durmaya
davet ederler. k iirleri toplumun aynasdr. klar toplum insanlarn iirlerine
konu edip onlara yergi ve vg yadrrlar.
Tebriz klarndan Tufarganl Abbas farkl insanlar yle sralamtr:
Ay aalar gelin size syleyim:
Ala garga suh terlan beyenmez.
Oullar atan, gzlar anan,
Gelinler de gaynanan beyenmez.
Adam var, daglar gezir serseri,
Adam var, geyiner psteynen deri,
Adam var, marifetden yokdu heberi,
Adam var, sultan, han beyenmez.
Adam var, dolanar sehran, dz,
Adam var, dr, gl, nergizi,
Adam var, geymeye tapammaz bezi,
Adam var, al geyer, al beyenmez.
Adam var ok iler eyler irada,
Adam var ki, yetebilmez murada,
Adam var ki, rek tapmaz dnyada,
Adam var, ya yeyer, bal beyenmez.
Adam var ki, adamlarn nahd,
Adam var ki, anlamazd, nd,
Adam var ki, heyvan ondan yahd,
Dindirersen, he insan beyenmez.
Adam var, destine veresen gller,
Adam var, gzne ekesen miller,
Tufarganl Abbas, bana kller,
Ne gne galmsan, gar beyenmez.
k Tufarganl Abbas

93
klk

gelenei

Trk

dnyasnda

tm

ihtiamyla

devam

eden

geleneklerimizdendir. Azerbaycan sahas Trk folklorunun en yaygn ve youn olan

blgesidir. Bu nedenle bu gelenein Azerbaycanda nemli bir yeri vardr.
k edebiyat Anadoluda olduu gibi Azerbaycanda da 16. yz yln
balarndan nefesini gl bir ekilde hissettirmee balamtr. 15. yzyln sonlarnda
yaayan k Kurbani Azerbaycan da k iirinin ilk temsilcisi kabul edilmitir.
Sanat rnleri toplumun yapsyla i iedir. Her toplumun kendine zg aclar,
sevinleri, umutlar, zlemleri, i dnyas vardr. Bunlar sanat rnlerinde dile getirilir.
klarn iirleri yaadklar toplumun ortak dnya grne ve deerler sistemine gre
ekillenir. klar halkn duygularn dile getirerek, geni kitlelere yayarlar
(Artun,1996: 296).
klar tleme trndeki iirlerde insanlar iyilik ve erdemlie ararak
onlar kt ilerden uzak durmalarn isterler. k iirlerinde ilahi aktan ok insan ak
konu edilmitir.
Dedim: knl, ime egin camn,
sen, dnya sene dar olacakd,
Ya dost olma, ya zehmetden incime,
Dost yolunda boran, gar olacakd.
Aldanma dvlete, uyma dnyaya,
Halaldan kesb eyle zne maya,
Zina-kar, haramhor yetimez baya,
Dosta hain bakan kr olacakd.
Sergerdan kalmam men bu hesaba,
Felek kurusuna ehsen, merheba,
Nvreste gzeller tapmasn hava,
Gnenin hem-demi har olacadd.
Hesabdarlar geler eker hesab,
Gnahkarlar nece getirer tab,
Mizan sirat, sual, gebir ezab,
Bu iler gabagda var, olacakd.
Elesger, bilirsen kudretim sirrin,
Zlmete ik var, acya-irin.
Zikr eyle dilinde merdlerin pirin
Korkma, dar gnnde yr olacakd.
k Elesger

94
Halk edebiyatmzn hususiyetlerinden biri de zengin ve devaml oluudur.
Baka milletlerde byle zengin ve gnmze kadar devam eden halk edebiyatlar
yoktur. Onlarn halk airleri bizimkiler ayarnda zengin ve kuvvetli deildir. Mesela
Franszlarn Truver ve Trubadurlar Trk halk airleri yannda bir hayli snktr
(Timurta, 1999: 26). randa yaayan dier milletlerin de szl edebiyatlarnn ak
edebiyatnn yannda snk olduunu anlayabiliriz. Fars edebiyatnn gl yazl
edebiyata sahip olmasna ramen szl edebiyat rnlerinin gl olmad
bilinmektedir.
k edebiyatnn temel zelliklerinden en nemlisi szl oluudur. Bu ynyle
anonim Trk edebiyat gelenein birok zelliini tar. Szl gelenein kural ve
ilkelerine k da baldr. klk geleneinde sz hece ile tartlr, drtlk iinde
anlamsal bir btnle kavuur, dize ba ve sonu kafiyelerle ritim kazanr (Artun,
2004: 56). Hece vezni ile iir yazma geleneine, halk edebiyat nazm trlerine ve halk
mziinin geliimsine byk nem gsterilmitir. eitli Trk boylarnn adn tayan,
Bayati, Gerayli, Avari, Varsai, nazm ve musiki ekilleri yle bir salam temele
oturtulmutur ki, gnmze kadar gelebilmilerdir (Kafkasyal, 2002: 22).
ranl aratrmac Rza Niyyiin belirttiine gre ozan szc Koan
szcnden tretilmitir. Bu szck Deri dilinde de Gsan eklinde kullanlmaktadr.
nl Azerbaycan bilim adam Ziya Bunyada gre k sanat drt bin yl gemie
sahiptir ve ilk olarak gmen Trkler arasnda ortaya kmtr (Niyyi, 1999).
k, hem dneminde hem de sonraki dnemlerde sesini geni kitlelere
duyurmu bir sanatdr. Her edebiyat akm gibi, k iiri de kendi dneminin zihinsel
atmosferinin bir sonucu olarak olumutur. k yaad kltrel ortamla i iedir, k
iiri toplumun ihtiyacna bal olarak ortaya kmtr. k destanlar Trk milli
edebiyat geleneinin en eski iir formlarndan biridir. Ozan-baks geleneinden klk
geleneine ve k iirine intikal etmitir (obanolu 2000:333). klar, toplumsal
konular en ok destanlarda ilemilerdir. Gnlk hayatn kk olaylarndan byk
sosyal hareketlere kadar destanlar her trden olay iine alr (Artun: 1996: 127).
k edebiyatnn mimarlar halk sanatkrlar klardr. klar halka en yakn
insanlardr. klar halkn dili halkn szdrler. Onlar iyilie ynetirken ktlkten
uzak durmalarn ister. k Elesger diyor:
k olup terk-i veten olann
Ezel badan pr kemeli gerektir

95
Oturub durmakda edebin bile
Merifet emelinde dolu gerektir.
Halka hakiketden metleb kandra
eytani ldre nefsi yandra
El iinde pak otura pak dura
Dalsnca ho sedas gerektir.
k Ekber ise klarn toplumdaki yerini bu ekilde anlatmktadr.
k olub oba oba gezenin,
Gelbi meclislerde d olsun gerek
Kmil ustalardan alsn dersini,
Shbetinde irin dad olsun gerek.
nsan olan yal dile bahmasn,
alsn sznde gelet34 hmasn,
Gz gelin grende gz ahmasn,
Ad elde temiz ad olsun gerek.
reyim alar toyda nian da,
Beyinen geline mhn goanda,
Ekber ege gelib sazla coanda,
reyinde snmez od olsun gerek.
(ikari, s. 70)
Ozan-baks geleneinin devam niteliinde olan klk gelenei eski tarihi
ilevlerini kaybetse de gnmzde Trk topluluklarnda canlln srdrmektedirler.
Bu gn de eskisi gibi Azerbaycanda klara byk sayg duyulmaktadr. Bu gn
randa klar kendi abalar ve gayretleriyle varlklarn korumakta ve gelenei
trtmrktrdirler. Hibir sosyal gvenceleri ve maddi destekleri olmayan klar, halkn
destei ve klk geleneinin verdii inan ve hevesle bu kutsal gelenei
srdrmektedirler.

Azerbaycanda

klar

Kahvehaneleri,

bu

gelenein

srdrlmesinde nemli bir ilev grmektedirler.

k sanatnn zelliklerini Kara Namazov yle sralayabiliriz.
1. Kendinden nceki sz ve musiki servetini hafzasna kazp, korumak.
2. Sz komak ve ona musiki bestelemek.
3. Hikye ve destan tasnif edip bunlar saz eliinde ifa etmek.
4. alnan havalarn ahengine uygun hareket etmek (oynamak).
34

. Gelet: Yanl.

96
5. k sanatnn devam iin bir anane olarak bildiklerini rencisine
retmek.
Krmda derlenmi masallarda sazn krd paraya, koydu torbasna gibi
deyiler gemitir(gel, 1991: 112). Azerbaycanda da sazn krmak ifadesi bir eye
itiraz etmek anlamna gelmektedir (k Karadal).
Evlya elebinin Seyahatnamesinde Sazendegn- etariyan ad gemektedir.
Ona gre bu saz randa Ali Han Tebrizinin yapmdr. art gibi perdeli bir sazdr.
Amma alt teli olduundan etr dediler (gel, 1991: 83).
gel randa alnan ehane hakknda u bilgileri vermitir: ehane: Alt evli,
yani alt telli demektir. Bu da ran Trklerinden gelen bir algdr. Evliya elebi bunun
iin yle diyordu: Bu dahi tel sazdr. Ud gibi burgu yerleri eridir. Kolu uddan
uzunca bir sazdr. Gvdesinde balk kursa ekilmitir. Amma perdeleri yoktur. Alt
kll olduundan ehane derler. Mkil sazdr. Amma cmle makamlar icra olunur.
Grlyor ki halk arasnda yaygn bir saz deildir. Trk alt telli sazlardan ayr
grlyor. Ancak Farmerin kaynaklarna gre bu sazlar Trkistan ve randa ok
sevilmiler (gel, 1991: 83).

1.13. klarn Tarihe Kaynaklk Etmeleri

k edebiyatnda destanlar tarihsel ynleri bulunan rnlerdir. Fuat Kprl
destanlarn tarihi ve kltrel yapmzn aratrlmasnda nemini vurgulayarak destanlar
siyasi tarih almalar asndan belge kabul eder (Kprl1981:192). Erman Artun
klarn sosyal tarihe kaynak etmeleri balkl yazsnda bu konuda bilgiler vermitir
(Artun, 2005: 216).
Bazen klarn iirlerinden yola karak byk ahsiyetler hakknda bilgi elde
edebiliriz. Eski Trklerin, Hun, Kktrk ve Uygurlarn efsane ve destanlarnn (Alp Er
Tonga, Ouz Kaan, Bozkurt, Treyi, G vs.) yayp bize kadar ulamasnda ozanlarn
byk rol olmutur. Yine ozanlar halkn dnya grnn temsilcileri olmulard.
Bunlarn dnda ozanlar muhtelif merasimlerin icrasnda bilhassa sr, av (sr, kz
av, ouzlarn esas esas merasimlerinden olmu ve bu ilk devirlerde ziyafet ekline
gemitir), len, kurban, yu ve matem ayinlerine katlmlar ve ynetmilerdi.
(Sakaolu, 1986: 7).

97
Destanlar umumiyetle tarihi hadiseler, savalar kahramanlklar iin sylenmitir.
Destanlar topluluk hayat ile ilgili konular da ele alrlar. Halk arasnda adet ve
gelenekleri aksettiren, zrt, cimri, dalkavuk gibi tipler ve gln karakterleri ortaya
koyan; zelzele gibi tabiat afetlerini ve hastalklar hikye eden, ekyalardan bahseden,
cemiyet iindeki eitli meslek ve zmrelerin esnaflarn dikkat ekici tarafn ileyen
destanlar bulunmaktadr. Destanlar tarih ve sosyoloji incelemeleri iin son derece
mhim eserlerdir (Timurta, 1999: 28).

Azerbaycann tarihi kahramanlarndan olan

Nebiye klar bu iir ile ebediletirmiler:

Nebinin gzleri alad ala,
Go Nebi olubdu dsmene bela,
Nebinin mesgeni uca bir gala,
Goy sene desinler ay Gaag Nebi,
Heceri znden ay Gaag Nebi.
Dalarn balar dumand duman,
Nebiden ekirler zlmlar aman,
Go Kroglu kimi Nebi gehreman,
Goy sene desinler ay Gaag Nebi,
Hecer'i znden ay Gaag Nebi.
Nebinin galar garad gara,
Dsmen reyine vurubdu yara,
Beyleri, hanlar getirib zra,
Goy sene desinler ay Gaag Nebi,
Heceri znden ay Gaag Nebi.
Gn kbd gn ortann yerine,
Hecer Hanm galhb atn beline,
Erefi, mirvar dzb teline,
Goy sene desinler ay Gaag Nebi,
Heceri znden ay Gaag Nebi.
Ozan gibi k da, halk szcs olmutur. Azerbaycan halk arasnda mhim bir
yeri olan ozanlar, Ouzlarn eski airidir. Ozanlar airlik yannda sihirbazlk, rakkaslk,
musikiinaslk hekimlik ve buna benzer iler de zerlerine almlard. Ozanlar en eski
devirlerden bu yana kopuzlar eliinde alp sylemiler ve bize birok miras brakarak
dnyadan gmlerdi. Ancak bu gn bu mirasn ok az ksm elimizdedir. Bu eski
airlere Altay Trkleri Kam, Tunguzlar aman, Mool ve Buryetler Bo veya Bukue,
Yakutlar Oyun, Samiyoitler Tadben, Fin-Uurlar Tiotoejoe (bakc), Krgzlar ise
Bahsi, Bahi adn vermilerdi.

98
klarn syledikleri destanlarda, dnemin siyasi ve kltrel ynden ipular
bulmamz mmkndr. k Abbas Tufarganlnn iirlerinde h Abbasla veziri
Allahverdi hakknda bilgi verilmitir.
Aa Beycan her ne desem bilisen,
Kesme azmdaki iirin dili sen,
Gazap-nksan h Abasn gulusan,
Endir yere kecvani men grm.
Vezir Allahverdi Hana geldikte, bu zat hakikaten iirde gsterildii vehile h
Abbasn zamannda yaam ve saray naziri olmutur.
Bu Abbasd Vezir Allahverdi Han,
Men dedim metlebimi sen yah gan,
Alb tutuup eresette yan,
Endir yere kecveni men grm. (Caferolu, 1932: 98).
1.14. Kltr Tayc Olarak klar
Teknolojinin ve zellikle televizyon ve radyonun, basnn fazla gelimedii
dnemde klk geleneinde klar bir haber taycs gibi kyden kye gezip
duyduklar haberleri anlatr ve k gecelerinde kahvehanelerde veya bazen belli evlerde
halkla bir araya gelip duyduklar veya kendilerine ait hikyeler anlatmaktaydlar.
Gagavuzlarda da k gecelerine iyi anlatc saylan ve genellikle erkek olan kii evlere
arlr ve akamlar dernek kurulup masallar, hikyeler anlatlrd. Bu ahsn ismi
genellikle masalc, trkc adn tamaktayd.
Bir toplulukta eskiden olmalarndan tr saygn tutulup, kuaktan kuaa
iletilen kltrel kalntlar, alkanlklar, bilgi, tre ve davranlar olarak ifade edilen
klk gelenei dier kltr deerlerinde olduu gibi, belirli bir ilevi yerine getirmek,
bir ihtiyac karlamak zere geleneksel kltrn yaratt kltr deeridir. Halk iirinde
klarn iirlerini drtlk dzenine gre sylemesi gelenektendir. Yine drtlk
dzeninde hece lsn ve bu lnn yedili, sekizli, on birli olanlarn kullanmalar
gelenein belirgin rneklerindendir (Artun, 2005: 33).
Eski zamanda ozanlarn balattklar bu uurlu sanat yolu Kurbani, Miskin
Abdal, Kul Mahmud, k Cunun, Karacaolan, Sar k, k Alesger, k enlik,

99
gibi nice ustalarn oluturduklar nallar (masallar), destanlar, hikyeler, komalar ve
meydana getirdikleri yeni iir ekilleri ile zenginleerek sregelmitir.
Eski ozanlarn yerlerini klara brakmalarndan sonra kahramanlk konularn
yan sra ak konular anlatlmaya balanr. Destandaki da dnk mcadele halk
hikyelerinde topluma yneli, zenginlik-fakirlik padiahlk kulluk gibi sosyal
farklama ve problemler bu hikyelerde yer almaya balamtr. Ayrca destanlardaki
manzum yap giderek mensur hale gelmi, bunun sonucu olarak destan ve masal
unsurlarnn yerine yava yava geree daha yakn yeni konular almtr. Bylece halk
hikyeleri destanla roman arasnda geii salayan bir tr olmutur. Halk hikyelerinde
ierik olarak nceleri sadece kahramanlk konular ilenirken giderek kahramanlk ve
ak daha sonra sadece ak konular ilenmi, son dnemde ise realist halk hikyelerine
doru bir gelime grlmtr (Trkmen, 1998: 488).
klar szl gelenei nesilden nesile aktararak, Trk dilinin srekliliini
salamlar ve bir tr kltr taycl grevini slenmiler. klarn kullandklar ar
Trke, dili diri tutmu ve gelimesine ortam yaratmtr.
Kayna ozanlk geleneinden alan bu mirastan beslenen k gnmzde de
byk bir heyecanla ssledii hayatmzn gzelliklerini kopuz dnyasnn yadigr, telli
sazn dili ile terennm eden bir sanatkr olarak faaliyet gstermektedir. Bu faaliyet
erevesinin ozanla birletirdii k, phe yok ki kendi gemiini yine selefi olan
ozana borludur (Sakaolu, 1986: 5).
Gerek Orta asrda gerek 19- 20. yzylda olsun Gney Azerbaycanda faaliyet
gsteren halk airlerinin, klarn, saz airlerinin eserleri Azerbaycan klk ananesinin
esasn oluturur. Gittike zenginleerek gelien bu anane Azerbaycan halk iirinin
zengin bir kolun tekil etmektedir (Kasml, 2002: 48).
Azerbaycann k geleneinde zel yeri olan Kurban, Tufarganl Abbas, Hasta
Kasm Azerbaycan ifahi edebiyatnda da nemli yerleri vardr. Hatta baz yrelerde bu
rnler klk geleneinin yap talarndan olmu ve bu hikyeleri bilmeyen k
olamazm (k skenderi).
Fars ve Arap kltrnn tesirinden halkn korumak ve onlarn edebiyat ve
musikilerine kar kendi edebiyat ve musikilerini gelitirme gayreti ierisinde olan Trk
han ve hkmdarlar ozan\k geleneini devaml korumular ve halk edebiyat
geleneine ok nem vermilerdir. Bununla da destan dneminden halk hikyelerine

100
geilmitir. Kurbni, Abbas ve Glgez, k Garip, Krolu hikyeleri ard ardna halk
arasnda dolamaya balamtr (Kafkasyal, 2002: 22).
Tebriz klar gnmzde toylar ve eitli kutlamalara davet edilerek
geimlerini salamaktadrlar. Toylarda klar ynetici roln slenerek toyun akn
dzenlerler. Ancak son zamanlarda bu toylarn says azalmtr. ou klar hal
dokuma, bina ilerinde alarak kendi ve ailesinin geimini salamaktadrlar. Ksacas
klar hibir sosyal gvencesi olmadan hayatlarn ve gelenei srdrmektedirler.
k Ekber dnlerde klarn ilevini yle anlatmaktadr:
reyim alar toyda nian da,
Beyinen geline mhn goanda,
Ekber ege gelib sazla coanda,
reyinde snmez od olsun gerek.
Dnlerde gelinin beli kayn tarafndan balanmas klarn iirinde yerini
almtr. Tebriz klarndan k Yedullah, ikari destannn duvaggapma blmnde
belirttii gibi:
Ay k terifle bizim gelini,
Kaynna deyin balasn belini,
El oba desin bey toyun mubarek,
Bey sevindirsin obasn elini.
Burada Trk geleneinin bir paras klar tarafndan iir ekline dnmtr.
Trk dnyasnn elimizde eserleri bulunan en byk k\airlerinden birisi olan
ve aldran Sava sonunda Yavuz Selim tarafndan, baz ilim ve sanat adamlaryla
birlikte, Trkiyeye getirilen, sonunda yurduna geri dnen Kurbni de Trk Dnyasnn
kltrel bereketi bol bu muhitinin insandr (Kafkasyal, 2002: 23).

1.15. Azerbaycan klarnn Etkiledikleri Alanlar

Azerbaycan klar ok geni bir alan etkilemilerdir. Bunlarn etkilerini yakn
dou lkeleri ile Anadolu da grmek mmkndr. Bazen de Anadolu klarnn
Azerbaycan klarn etkilediini gryoruz. 17. yzyl Anadolu klarnn en gl
olan Karacaolan Azerbaycan da ok sevilmi, hatta iirlerinin ekilleri deierek yeni
varyant ortaya kmtr. Anadoluyu gezen Azerbaycanl klardan Gurban,
Tufarganl Abbas, Hasta Kasm, k Elesger gibi ustalar, buralarda karlama imkn
da bulmular, hatta onlarn iirleri 20. yzylda dergilerde ve kitap halinde yaymlanma
imknn elde etmiler. (Efendiyev, 1981:175). Bunlardan Kurban, Tufarganl Abbas,

101
Hasta Kasm, k Ali, k Elesger gibi klar Trkiyeyi gezmiler, bazlar
Anadoludaki klarla karlama imknn da elde etmilerdir. Bylece onlarn iirleri
gnmze gelip yetimitir. Bu klar ayn zamanda gittikleri yerlere Trk kltrn
gtrmler.
Birok aratrmac ve yazara gre Gney Azerbaycan blgesi klk geleneinin
kaynak blgesi olmutur. Byk k destanlarnn balang noktasnn bu blge
olduunu ve kahramanlarnn bu blgeden Kafkasyaya ve Anadoluya hareket etmeleri
bu konuyu ispatlamaktadr (Kasml). Blgede bulunan zengin halk edebiyat rnleri
de Muharrem Kasmlnn bu szn onaylamaktadr.
Azerbaycanda klk geleneinin gcn ve yaygnln dier milletler ve
kltrlere etkisinden de anlayabiliriz. Ayn yzylda yaayan Ermeni, Grc ve
Dastan klarnn yetimesinde Azerbaycan k edebiyatnn byk tesiri vardr.
Azeri Trkesiyle iir syleyen Ermeni klarnn says 400 kadardr. (Sakaolu, 1986:
11).
k edebiyatnn dier uluslarda ayn adla grlmesi bu gelenein kkl
olduunu ispat etmektedir. Arak obanyan 1906 da baslan Ermeni klar adl
kk bir kitap kmtr. Ermeni Aular konusunda Fuat Kprl Edebiyat
Aratrmalar I de ayrntl bilgi vermitir (Kprl, 1989: 34). Bu gn Urmiye de
yaayan

birka

bulunmaktadrlar.

Ermeni

klar

Trke

iirler

okuyarak

gelenee

katkda

35

Hem Trkiyede hem Azerbaycanda tannan ortak klardan Karacaolan, k

enlik, k Garip, Kerem Dede, Tahir Mirza, Yahya Bey Dilgem, k Ali, k
Hseyin Cavan, Han oban, Hasta Kasm, k Alesger, Tufarganl k Abbas
adlandrabiliriz (Alptekin, 1999: 31).
klar arasnda etkileim tek tarafl olmayp iki tarafl olmutur. Azerbaycan
klarnn Anadolu klar etkiledii gibi, Anadolu klar da Azerbaycan klarn
etkilemitir. Tebriz klarndan k Cebreyil ile grmemizde televizyon vastasyla
Anadolu klarn izlediklerini bildirmitir (k Cebreyil)
Anadolu ve Azerbaycan ozanlk/klk geleneinin en byk temsilcisi olarak
Dede Korkut kabul edilir. Onun konumalar adeta iir diliyledir. Dedem Korkut, Trk
toplumunda ocuklara ad vermenin, zor ilerin halletmenin yannda kopuz alp iir de
sylemektedir.
35

. Ali Kafkasyal UrmiyedeErmeni klardan k Ohannes ve k Antraniki tantmtr.

102

KNC BLM

TEBRZ IKLIK GELENENDE BM ve TR

k edebiyat rnlerinin, tr ve ekil bakmdan bir takm zellikleri vardr.
Aratrmaclarn bu konuda eitli dnceler ileri srd bilinmektedir. Baz
aratrmaclar tr ve eklin farkl kavramlar olduunu, bazlar da bu terimlerin ayn
anlama geldiini ve ezgileriyle, okunularyla birbirinden ayrldn ileri srerler
(Artun, 2005: 116).
Enver Aras Azerbaycan ve Anadolu k iirinde Tr ve ekil Meselesi adl
eserinde u bilgilere yer vermitir: Gnmzde aratrmaclar trn ie, ekilin de
da ait elerin tadnda birlemektedirler. Anadolu sahasnda ekil kelimesi biim,
form; tr de enva ve nev anlamnda yaygn olarak kullanlmaktadr. Fakat Azerbaycan
sahasnda baz aratrmaclar ekil ve nev kelimesi karlnda numune, biim, tip,
yap, nv ve eit gibi farkl anlama gelebilecek kelimeleri de kullanmaktadrlar (Aras,
2001: 3).
iirde ahenk ls olan vezin, ok eski alardan beri iirin temeli saylmtr.
Hece ls, Trkenin yapsna uygundur. Hece vezni hecelerin saysna gre
kurulmu bir vezindir. Nazmla sylenen btn halk rnlerinde eldeki en eski
rneklerden bugnk halk iirine kadar hep bu vezin kullanlmtr. Halk edebiyatnn
ister slamiyet ncesi gerekse slamiyet sonras rnlerinde nazm birimi drtlktr.
Dnceler drder dizelik kmeler halinde anlatlr. Kelimelerin btn heceleri hemen
hemen ayn deerde sylenir. Hece vezninde ard arda gelen dizeler arasnda hecelerin
yalnz say bakmndan denklii aranr. Dizelerin belli blm ayrlmasna durak ad
verilir. Duraklar hece lsne uyum salar. Dizede tek dzelii nler. Dizenin
duraklara ayrlmas kalbn zelliini verir. Dizelerin duraklamasnda hece blnmez,
durak yaplabilmesi iin kelimenin bitmesi gerekmektedir (Artun, 2004: 83).
Trk dilinin asl ls hece lsdr. Yabanc kltrlerin etki etmedii ilk
devre iirlerinde hep bu l kullanlmtr. Trklerin slam uygarln kabul

103
etmesinden sonra aydn kesim Arap ve Fars kltrlerinin etkisinde kalm, bylelikle
yeni uygarln birok esiyle birlikte aruz lsnn hece ls zerine etkisi
grlmtr. airler aruzu ayn zamanda hece ls etkisi uyandracak tarzda
kullanmlardr. Zaman iinde ayn airler hece lsn brakrlar, tmyle aruza
ynelirler. Dier yandan klar hece lsn kendi geleneklerinde srdrmlerdir
(Mutluay, 1979: 89).
Azerbaycan k iirinde Anadolu sahasna karn daha eitli bir trlerle
karlamaktayz. Zeynelabidin Makas ada Azerbaycan k iiri Biimleri
Anadolu k iirinde Bulunmayan Biimler adl kitabnda Azerbaycan blgesinin
k iir hakknda ayrntl bilgi vererek, Azerbaycan klarnn kulland iir biimleri
hakknda bilgi vermitir (Makas, 2000: 23).

2.1. Azerbaycan k iirinin Trleri

2.1.1. Bayat
Drt msradan kurulu olup birinci, ikinci ve drdnc msralar kendi aralarnda
kafiyelidir (aaxa). Az da olsa komalarn ilk drtln (abab, xaxa) ve mesnevi (aabb)
gibi kafiyelenleri de vardr. Genellikle yedi heceli msralarla kurulur. Azerbaycan
sahsnda bu tr iirleriyle hret kazanan klardan biri de Sar ktr.
(Veliyev,1985:147148). Bayat iir tr olarak adn Bayat elinden almtr. Bayatlar
Seluklular dnemi ran, Anadolu ve Gney Kafkasya blgesine yerleik hayata
gemiler. Mool istilasyla birlikte byk bir ounluu Anadoluya g etmitir.
Bayatlar, Tahran, Horasan, Gence, Bedre, Karaba ve Makde youn nfusa sahipler.
Bayatlar k edebiyatnda dier trlerden form ve ekil zelliklerine gre
farkldr. Drt msral ve yedi hecelidir. 1, 2, 4. msralar kendi aralarnda kafiyeli, 3.
msra ise serbesttir. Burada 1. ve 2. msralar, 3, 4. msralarda verilen poetik fikri
kuvvetlendirmek iin zemin hazrlar (Ouz, 2001: 79).
rnekler:
Elinde fener geder,
Baktka yanar geder,
Bir dost bi-vefa ksa
Dostundan kenar geder.

104
Yok Ezizin balaban,
Yasda al balaban,
Hamnn balas geldi,
Bes menim balam han?
(ikari, s. 355)
Bu dada maralm var,
Ok deyib yaralm var.
Ne gece yuhum geler,
Ne gece gararm var.
(ikari, s. 273, 391)
Men ag balam alar,
Ar an bala balar,
Bir ata yara alsa,
Yarasn bala balar.
(ikari, s. 354)
Erzuruma, hay Erzuruma
Bu yollar geder Erz-i Ruma,
Devesi lm Erebem,
Dzerem her zlma.
(ikari, s. 327, 384).
O gneyler, o kuzeyler,
O guzeyler, o gn eyler,
Hesret hesretin grende,
Bayramn o gn eyler.
(ikari, s. 30, 13, 82, 404),
Men k derde Kerem,
Dertliyem derd ekerem.
Goaram gem ctn,
zme derd ekerem.
(ikari, s.207)
Azizim yara balar,
Yar gzn yara balar,
k yz sz sylese,
Ahirin yara balar.
Bu danan, bu danan
El gezer bu danan,
Sene yah demezler,
Men lsem bu danan.
(ikari, s. 294)

105
2.1.2. Deyime
ki an kar karya gelip iir sylemeleridir. rneklerini hem yazl ve hem
szl edebiyatta grmekteyiz. Klasik divan iirinde daha ok dedim- dedili iirler
olarak grnen atmann ilk rnekleri Divan Lgat-it Trkte grebiliriz. Atma son
derece dikkat isteyen, bilgi gerektiren bir daldr. klarn birinin brn davet
etmesiyle balar; davet edilen an cevabyla devam eder. Daha sonrada her iki an
btn maharetlerini gsterecekleri nc blm gelir. Burada alan ayaa, konu ve
ekle uygunluk gstermeyen k kaybetmi olur. Bazen kaybeden an saz alnr.
(Veliyev,1985:147148).
rnek: k Mikail Azafl ve k Hseyin Arif deyimesi:
Hseyin Arif:
k dostum, bu dnyada,
Biri glmez, biri gler.
Var yokunu, yar yoldaa,
Biri blmez, biri bler.
Mikayil Azafl:
ir karda, yahlar,
Nadan bilmez, anan36 biler.
Var, yoku, Hayri, erri, 37
Danan38 bilmez, anan biler.
Hseyin Arif:
Elden ele konak gedek,
Can syleyek can eidek,
nsanlara hrmet edek,
Biri bilmez biri biler.
Mikayil Azafl:
Gezdim Kafkaz mahaln,
Grdm goca,39 cahaln, 40
Elif derdi, melann,
Yaman bilmez yanan biler.
Hseyin Arif:
Hseyin domadr sene,
Sanattan sz dt yene,
oktur dyen41 sinesine,
36

. Anan: Anlayan.
. err: Ktlk.
38
. Danmak: nkr etmek.
39
. Goca: Yal.
40
. Cahal: Cahil.
37

106
Biri ymez, biri yer.42
Mikayil Azafl:
Azaflnn hrmetini,
Esil biler kymetini.
Sz sanatn kymetini,
Nadan bilmen, duyan biler.
Deyime Tebriz ve Azerbaycan klarnda daha yaygn grlmektedir.
klarn deyimeleri kahvehanelerde veya baka herhangi bir yerde olabilir. klar
biri birinden stnln gstermek amacyla deyime yaparlar. Genelde iki k
arasnda gryoruz. klar deyimeye balamadan nce, balanan an sazn elinden
alacaklarn, elden srgn edecekleri gibi tehditlerde bulunurlar (k Aziz).
Tebriz de k deyimeleri kaset ve CD ekline dntrlm ve halk arasnda
beeniyle dinlenmektedir. klar doalama iirleriyle karsndaki a balamaya
alrlar. Tecnis, cal tecnis, cal dudakdemez tecnis gibi zor iirler sylerler. Son
zamanda Tebriz klarndan k Sirus Cal dudakdeymez noktasz tecnis gibi iir
tr sylemitir (k Sirus).
Tebriz klarndan Ak Yedullah Eyvezpur ve k Aziz ehnazinin
deyimesi ok nldr. Bu deyime 12 kaset eklinde yaynlanm bir blm: (Cal
dudakdeymez tecnis trnde)
k Aziz ehnazi:
Hekk eyledi heden cehan halk,
Yarananda cehan ne aye geti?
k diyer ne aye?
Ne seyyare ne aye?
ar ahlar ahn,
Tez yetisin haraye.
Ezelde ne yazd er-i alaye?
Ah ekdi, ne dedi? Ne aye geti?
k Yedullah:
Ezelde halg edende halk insan,
Geldi hak-i zare ne aye geti?
Ak diyer ne zari?
41
42

. Dymek: Vurmak.
. ymek: vmek.

107
Ne he ala ne zari,
Halgn iine digget et,
Digget et sen nezari.
Yetdi nare heg zamanda nezari,
Kahr ile ne dedi? Ne aye geti?
k ehnaz:
Ne tehri attlar nare Halili?
Deginen aikre nedir delili?
k diyer aikr,
Seyyad gezer ha ikr,
Hagigete secde gl,
Ya gizli, ya aikr.
Hag nari eyledi cennet aikr,
Erden ses geldi, ne aye gedi?
k Yedullah:
Celeglen Halili nare atdlar,
eytan dedi kesdi nare atdlar.
k diyer ne are?
Dertlilere ne are?
Ele gelse reyaset,
are eyler ne are.
Hasisler sehan kenare atdlar,
Ne delil eitdi? Ne aye geti?
k Aziz ehnaz:
Aziz diyer a gezer snan,
Hans kes eyledi seyr-i Sinan?
k diyer sinan,
Yar yar ile snan,
Hey, Yey, Dal, Rey ar,
ek eyar snan.
Galhz ayaa gyl snan,
Heg ahlar ahna ne aye gedi?
k Yedullah:

108
Yedullah gezende eller iinde,
Haraylar aasn diller iinde,
k diyer haraylar,
Yar yarnan haraylar,
Darda galan iyitler,
ahlar ahn haraylar.
Kn ilesinde yazk kanare,
Hicran eken eyda ne aye gedi?

2.1.3. Divani
Divan syleme gelenei, Trk halk iirlerinin Divan iiri tarznda
sylemelerinden kaynakland iin bu iirlere divani biiminde de anlmaktadr.
Divan ya da Divaniler zerine edebiyat ve musiki aratrmaclar tarafndan eitli
grler belirtilmi, bilgiler aktarlmtr (Yakc, 2002: 685). Pirsultanl divan iir
trnn Hatayinin klar saraya davet etmesiyle yarandn bildirmitir (Pirsultanl
2002: 128). Bir baka gre gre divan tr iirin ah smail Hatayinin yannda
bulunan Kurban tarafndan ortaya kt bildirilmitir.
Dou Anadolu ve Azerbaycan sahalarnda ska kullanlan bir nazm ekli olup
15 heceli msralarla kurulur. Duraklar (8+7) veya (4+4+4+3) eklinde olabilir. Msra
saylar drtlkten az veya fazla olan rnekler de vardr. Drt msralk hanelerle
kurulanlarda kafiye dzeni, ilkinde birinci, ikinci ve nc msralarn, dierlerinde ise
ilk msrann kafiyeli olmas eklindedir (aaka, bbba, ccca). Muhammes gibi destan
konularn tasvirinde, sevginin ifade edilmesinde, sosyal konularn ele alnmasnda
bavurulan bir ekil olmakla birlikte muhammesler kadar ilenmemitir. Bazen yedi
bende kadar ulat grlr. Hece saysnn ve durak sistemindeki zellikleri klasik
divan

iirinin

(Failatn

Failatn

Failatn

Failn)

kalbn

hatrlatmaktadr.

(Veliyev,1985:147148).
lk divani Kurbninin, Hatyinin lm iin syledii Ola redifli divani
mersiyesi ve Gzel redifli divani stadnmesidir. Divaniler: Gflbend Divni,
Cigali Divani, Divani Mersiye, Divani Fehriyye (dleme-Ustadnme),
Divan Muhammes Bayan- Hal Tarihi Manzume, Divani Muhammes Elif-lm gibi
adlara bal ekillerle anlrlar (Ouz, 2001: 84).

109
rnek:
Oyan daha, yatan seyyad, bil ki ikr elden geder,
Bel balama na-necibe, namus u r elden geder.
Budur insan kervanlar, gece gndz g eyleyir,
Bu dnya bele dnyad, her ne var elden geder.
Bir daha yaratmayacak bil ki yaradan bizi,
Kaza kahri eyleyecek yer ile yeksan bizi,
Gah endirir, gah kaldrr vakt bizi, devran bizi,
Hkmdarlar ynmesin, ihtiyar elden geder.
Gel gel Azafl Mikayil na-necibe sz deme,
Yah-yaman ne bilecek, kanmayan bizleme,
Bu dnyada ek keyfini, o dnyay gzleme,
Felek alar engalini, devlet var elden geder.
k Mikayil Azafl
Moc43 verib heggin keremi dery-y Ummne bah,
Altnda dnya salnb, titreyir her yane bah,
lhi bir ku yaratb rzisi hegden yeter,
Dimdiinde44 den alb, den yiyen dendne45 bah.
Bir gn olar grersen cehn- zlmet olar grmag olmaz gz gzi,
ems gamer brybdi seng46 sehrni47 dzi,
Gr ne gzel helg eyleyib ay gn ulduzi, 48
Yetti yerdi yetti49 gydi, yetti de er-i zemin,
Dolanr erh-i muall o simne bah.
b te, hk bddn yarand dem ata,
Uydu eytnn szne den yedi etdi hat,
Buyurdu mennen vesidi, siz buyurun mmete,
Atdlar cennetden kenre o beden-i ryne bah.
Yazg Kl Ebzer bah hudnn iine,
Alayuben mmn edib gz vurub gz yaine,
Hbil50 ldrd Kbili51 kasd edib gardaine,
Olarda be gn bu fni dnyade o meln eytne bah.
(Kul Ebuzer, ikari Destanndan, s. 36).

43

. Moc: Dala
. Dimdiind: Gagasnda
45
. Dndn: D
46
. Sng: Ta.
47
. Shr: l.
48
. Ulduz: Yldz.
49
. Yeddi szc yetti biiminde de syleniyor.
50
. Habil, Kbil olayna iare etmektedir.
51
. Kbil: Kardei tarafndan ldrlen.
44

110
2.1.4. Varsa
k edebiyatnda Gney Anadoluda Varsak boyu halknca zel bir ezgi ile
sylenen komalardr. Bir bakma komann Varsaklara zg ezgi ile sylenen
biimidir. Varsalarda yiite bir hava vardr. Talihten ikyet, tabiata meydan okuma,
yiite deyiler varsann balca konulardr (Artun, 2004: 68).
Geyibden delil grndn,
Dedim ho geldin ho geldin!
Bizi sevip sevindirdin,
Dedim ho geldin ho geldin!
ki can idik birletik,
Mehebbet kapsn adk,
kr didare eridik,
Dedim ho geldin ho geldin!
stmze yol uratdn,
Gher aldn, gher satdn,
Erliini isbat etdin,
Dedim ho geldin ho geldin!
Bir aacda gller biter,
Dalnda blbller ter,
ahma ber-gzar geder,
Dedim ho geldin ho geldin!
Byle h Hatyim byle,
Pirim destur versin syle,
aha menden niyaz eyle,
Dedim ho geldin ho geldin!
Hatyi
Gel knl incime bizden,
Kalsn knl, yol kalmasn.
Evvel aher yol kadimdir,
Kalsn knl, yol kalmasn.
Erenler bize busudur,
Yalan syleyen asidir,
Bu gerekler nefesidir,
Kalsn knl, yol kalmasn.
Baada alan gldr,
Menayi syleyen dildir,
Pes, ezelden kadim yoldur,
Kalsn knl, yol kalmasn.

111
Bandadr altn tac,
Budur erenler merac,
Keskindir yolun klc,
Kalsn knl, yol kalmasn.
Ey divane, ey divane,
k olan kyar cana,
Hatyi der tac hana,
Kalsn knl, yol kalmasn. (Hatyi)
2.1.5. Gerayl
Sekizli hece vezniyle sylenen, yap itibariyle Anadolu sahasndaki semaileri
hatrlatan bir ekildir. Birinci drtlnde birinci, ikinci ve drdnc msralar kafiyeli
olup nc msra serbesttir (aaka). Bazen ift sayl msralarn kafiyeli, dierlerinin
serbest olunduu da grlr (kaka). Dier drtlklerde ise ilk msra kafiyeli olup
sonuncu msralar yukarya baldr (bbba, ccca). Durak sistemi (4+4) veya (5+3) dr.
Drtlk says 35 arasnda deiir. sallama gerayl, nagrat gerayl ve gerayl
rubai

gibi

eitleri

vardr.

Baz

yerlerde

Sekizli

diye

de

adlandrlr.

(Veliyev,1985:147148).
Gerayl, Greyli, Kurayi tr halk arasnda Gileyli veya Gireyli biiminde
sylenmektedir. Azerbaycan k edebiyatnda Gerayli Trkiye k edebiyatnda
Semai ve Varsaya tekabl etmektedir. Gerayl Azerbaycan k edebiyatnn en eski
ve en yaygn trlerindendir. Faruk Smer bu tr iirin Trk oymaklarndan olan
Gereylilerden olduunu bildirerek Gereylilerin aatay oymaklarndan biri olarak
tantmtr (Smer 1999: 157).
Gerayl ve Bayat gibi k iir trleri adlarn eski gebe Trklerden ald
bilinmektedir. Bu gn rann sfahan, Fars ve Kirman eyaletlerinde bulunan
Gerayllarn, Safeviler zamannda Horasandan g ettikleri bilinmektedir. Ayrca
Glistan eyaletinin Ramiyan kentinde Geri veya Geraylar yaamaktadrlar.
Trk kltrnn etkisiyle, Gerayl szc Fars musikisine de gemitir ve bir
makam bu adla bulunmaktadr. Ancak bu szcn yanllkla Farsada Giryey-i
Leyli (Leylann Alamas) alnd geldii syleyenler vardr (www.elobamkakayi:
20.12.2006).
Gerayllar bentlerimdeki msra saylarna ve bunlarn kafiyelenmi biimlerine
gre Cigal Gerayl, Sallama Gerayl, Mrvetli Gerayl, Elif-lam Gerayl,

112
Gaytarma Gerayl, Tecnis Gerayl, Negeretli Gerayli, Gerayli Dildeymez,
Gerayli Rbi gibi alt dallara ayrlmtr (Ouz, 2001: 80).
rnekler:
Yah dostun ac sz,
Derd ehline kar etmaz mi?
Od vurub yandrd bizi,
Gen dnyan dar etmez mi?
Blbl idim gl iinde
Ganan arif dil iinde
Bele mektub el iinde,
Ohuyan har etmez mi?
an-an olar gz yaras,
He soyur mu kz yaras?
Saalar m sz yaras?
emir ah u zar etmez mi?
k emir.
Goca gartal ne geziesen,
Dalar koynunda koynunda,
Bala grdm anasnn,
Alar koynunda koynunda.
Niye gelbin garalbdr,
Gl stn har albd,
amamalar saralbdr,
Dalar koynunda koynunda.
Bir hekim yara balayr
Sinemi apraz dalayr,
Baban grdm, gan alayr,
Balar koynunda koynunda.
Azafl yaz dile gelmez,
Udu blbl gle gelmez,
Geen gedi ele gelmez,
alar koynunda koynunda.
k Mikayl Azafl
2.1.6. Gflbend
Azerbaycan k iirinde muammaya verilen addr. Hazrlanmas ve
cevaplandrlmas iin bilgi ve maharete ihtiya vardr. Gflbendi ortaya atan an
olduu kadar ona cevap verecek olann dini, tasavvufi ve felsefi bilgilere donanmla
olmas gerekmektedir. Soru ile cevabn benzer hususlar ele alnmas gerekir. Daha ok

113
11 heceyle sylenir kafiye dzeni de geraylda olduu gibidir (abab (kaka), cccb, b).
Karsndakine gflbend aan k, szne O ne?, O nedir ki?, O kimdir ki? gibi
soru ifadelerle balar. Divani eklinde alan gflbandler de vardr. (Veliyev,1985:147
148).
Bu

gibi

iirlerden

maksat

rakibi

duruma

drmektir.

karlamalarnda bu gibi iirlerde sorulan zel ad veya nesneyi bulamayan k yenik

saylr.
Muammalardan rnekler:
Bugnleri bir hikmete tu oldum,
Ad san her lemde deyilir.
eriyet etini haram buyurup,
Helal olan smkleri yenilir.
Mdam ayandan kesilmez ab,
Abn kesende he olmaz tab,
ok aziz yaradp kerem sahab,
Tokmanan tepesine dyerler.
Elesger arz eyler arifler kana,
ayda drd ayda o gelir cana,
Letifdi horeyi karr kana,
Derman var cesedinde yaylr.

(Cevap: pirin)

O ne kudu, ilde eker bir giye?

Giyesinde yz min n-hak gan olu?
Ne galad, drd yz krk drd brc var?
Onda yz altms alt kan olu?
O kimdi ki, ham zaddan ucad?
O kimdi ki, istekleri bicad?
O kimdi ki, ondrdnde gocad?
Otuza yetende nov-cavan olu?
Ne anad, yeyer balasn z?
Ne eli var, ne ayag, ne gz?
O kimdi ki, iki ba, drd z?
, be, yeddi nedi nmayan olu?
Ne canszd, dindirceyin veri ses?
Onda yokdu et, gan, smk, he nefes.

114
Mekinli Mehemmednen her kim etse behs,
Bir memma deyer sergerdan olu.
k deyimelerinde de bu tr iirlerin bolca kullanld tespit edilmitir. Tebriz
klarndan k Yedullah ve k ehnaz deyimelerinde kullanlan gflbend rnei:
k Yedullah:
Marurluk eyleyip ustadam deme,
Ne aat iek amaz bar olar?
O nedir ki gadir Allah gremmez?
Grmyen cannnan tez bezr olar?
k ehnazinin cevab:
Ustadam diyenler marur olmasn,
O encirdi, iek amaz bar verer.
O yuhudu, gadir Allah gremmez,
Kim yatmasa cannnan tez bezr olar.

2.1.7. Goma
Anadolu ve Azerbaycan k iirinin en ok rnei olan ve sevilen nazm
eklidir. En az drtlkten meydana gelen komalarn ondan fazla drtle kadar
varanlar da grlr. Daha nce ilk drtlnde tek ve ift sayl msralar kendi
aralarnda kafiyeli iken (abab), sonralar sadece ift sayl msralar kafiye olarak
kalmtr (kaka). Tabii bu durum genel olmayp ounluka benimsenmitir. Dier
drtlkleri ise, geraylda olduu gibi kafiyelemitir (cccb, b). Anadolu sahasnda
olduu gibi Azerbaycanda da komalar(goma) 11 heceli olup 6+5 veya 4+4+3
eklinde durakl olurlar. Ak ve sevgilinin n plana geldii konular arasnda tabiat
gzellikleri de ihmal edilmemitir. Komann pek ok eidi vardr: Goa yarpag
goma, Tekrar misral goma, Dodakdeymez goma, Goma mstezad/ oyagl
goma, Yedekli goma, v.b. Komalarn Anadolu sahasnda da pek ok eidi olduu
unutulmamaldr. (Veliyev,1985:147148).
Azerbaycan sahasnda 3, 4, 5, 6 heceliler Tesnif, 7 heceliler Bayat, 16
heceliler Muhammes olarak adlandrlmakta ve dier ekillerin bunlardan kt
benimsenmektedir. Bu cmleden olarak heceli btn iirler koma demekte ve Trkiye
sahasndaki Destan, Koaklama, Gzelleme, Talama, Trkmani gibi iir
trlerinin mevcudiyeti Hekimov tarafndan sorgulanmaktadr (Ouz, 2001: 80).

115
rnekler:
Krklar piri, zn yetis ddma,
Bir de meni yetir yr ayagna.
zn grm, knl alsn teselli,
Kna tek yaklm el ayagna.
Semada ulduzlar, sana gelibdi,
Yz ilin hastasi cana gelibdi,
Ay hezerat, bir zamana gelibdi,
Yoksul zn srtr mal ayagna.
Abbas bu szleri deyer znden,
Doymamam yrn o gl znden,
Alamagdan bir perinin gznden,
Dsbd Glgezin kl ayagna.
Abbas Tufarganl
Knl dostum, vefaszn andna,
Birde irin dillerine inanma.
Yz fitneli, yz bir dilli gzelin,
Yz el deen ellerine inanma.
Asil tapp mehebetle heyat kur,
Hile gerden, fitne kardan uzak dur,
Ameli er gelbi murdar, z nur
Fendgirlerin fitnelerine inanma,
Bu Azafl neler grd ne ekdi,
Sinesinde vefa adl gl ekdi,
Min gzelin belki biri iekdi,
Tez tez aan gllerine inanma.
k Mikayl Azafl
Ay nazenin, hatrna deymesin,
Gerdenden ayrlb kara zlflerin.
Ala gzlerine mayil olmuam,
Gnahkaram, ekir dara zlflerin.
Gzel, sen de muradna atmadn,
Benna olub, snk knl yapmadn,
Terlan idin, z tayn tapmadn,
Getdi, ksmet oldu sara zlflerin.
Elesger de ege db okuyur,
Mjganlarn sinem ste tokuyur,
Endamndan gzl gller kokuyur,
Koyma dalmaa, dara zlflerin.
k Elesger

116

Merurluk eyleyib, ustadam deme,

Vakt olar, bir yerde dara dersen,
Ba tlek deyilsen, olpa balasan,
Sergerdan kalarsan tora dersen.
Alakda dayan ki, hasan baa,
Tlksen, aslanla girme savaa,
Gel yapma gcn atmayan daa,
Gtrebilmezsen, zora dersen.
Bize satmagnan ive-nazn,
Zimistana dndererem yazn,
Soyaram libasn, allam sazn,
Yal-guyruu yolug, yola dersen.
Sahla dilin, zn n yad,
k Elesgerin odlu ad,
alar kaynana, seni dad,
Gyden yere para-para dersen.
k Elesger

2.1.8. Herbe- Zorba

En az drtlkten meydana gelen, kafiye yaps ve dier zellikleriyle
komaya benzeyen bu iirlerin balca zellii, klarn kendilerini vmeleri,
kahramanlklarn dile getirmeleridir. Syleyecei sz fazla olan klar, bir destan
kadar iiri uzatr ve bazen 15 drtle kadar varabilir. Baz harbe-zorlar beer msralk
bencilerle yazlrlar. Bunlarn kafiye dzeni ise muhammesinkinin ayndr. Daha ok
deyime yapacak olan kendilerini rakipleri karsnda vmek iin kullandklar bir
ekildir. (Veliyev,1985:147148).
Atmalarnda klar karsndaki a bask altnda tutmak iin bu kendini
ven ve rakibi yeren iirler sylerler (k Mslm Askeri).
rnek:
Her kim menem deyir dursun ayaa,
Okusun Ehedin gelsin meydana,
Dersimi almam kmil ustadan,
Sz coup sinemde dnp ummana.
Karmda dayanmaz deryada neheng,
Meelerde aslan, dalarda peleng,
Her kim bu meydanda menle etse ceng,

117
Yakin bilsin doyup o irin vana.
Cavanmerd shlp ah- Merdana,
Nuhun tufan tek gelip tuyana,
Her kim menem deyir gelsin meydana,
Bu sat meydanda boyansn kana.
k Baba Ali Cavanmerd
Muhammes herbe-zorba tr iirin rnei:
airem, sz deyerem, mennen uzak dur, geri dur,
Azmdan od tklr, naram, ataam, geri dur,
Bez, gedek mterisi, alam, gumaam, geri dur,
stesen terpedesen, terpenmez daam, geri dur,
Terpensem ev ykaram, bir ar sengem, sene ne?
Get, atlasn yahsdan, yalndan da al, getir,
Men, zm alb satanam, mene sen tirme al getir,
Serrafam tez eerem, gher ile lel getir,
Girmiem meydanna, meydanma kel getir,
Deryalar boylamam, men bir nehengem, sene ne?
Dnyaya tek gelmiem, dal bn-i Dal kimi,
Aleme adm db ol Rstem-i Zal kimi,
Szden kale yapmam, Kale-yi Selsal kimi,
Eridib saf etmiem, kumriye misal kimi,
Ohumuam min bir dili, ok da Firengem, sene ne?
emkirli k Synem men burada yer eyledim,
Urmu, Salmas, Maraa, sfehan zar eyledim,
Gezdim een, erkezi, ne korkdum, ne ar eyledim,
Demir kap, Derbend, Kuba, Grcstan har eyledim,
Tlksen geride dur, ir pelengem, sene ne?
k emkirli
Herbe-zorba iir trn klar deyime srasnda ok kullanmaktadrlar. klar
karsndaki aa psikolojik bask yapmak iin bu tr iirleri kullanrlar. k Yedullah
ve k Aziz ehnaz atmasndan bir harbe-zorba rnei:
k Yedullah:
Dolmuam baharda bulutlar kimi,
Her yeten meydana gele koymaram,
Bol bulanlk akan cokun selem men,
Uan ku ganat ala koymaram.
k Aziz ehnazi:
Akn semendin srp gelmiem,
Her gelen meydan ala koymaram,
Tkerem gznnen ganl yan,

118
zn lenecen gle koymaram.
k Yedullah:
Bilmerem air nedi uare nedi,
okun deryalar tek tab sinemdedi,
Yz on drt sureden aye mendedi,
Szlerim ok bu ehd-i lale goymaram.
k Aziz ehnazi:
Menem ilim iinde derya-yi Umman,
Ezberimdi bekitab-i asiman,
Meydanmda tab getiremez her nadan,
Elinde sazn ala goymaram.
k Yedullah:
Yedullah pirinden albd dersi,
Fikrim seyr eyler ar inen kri,
Okumuam Arab, Trknen Farsi,
Her kim gelse bu meydane goymaram.
k Aziz ehnazi:
Ezelden dmene menem bir piak,
Han menim kimi gendi goak?
El ulusundan salaram gaag,
Olarsan ferari, ele goymaram.

2.1.9. Muhammes
k edebiyatna klasik edebiyattan geen bu eklin her bendi beer msradan
meydana gelmektedir. Hece vezni ile yazlanlarn yannda aruz vezni ile yazlanlar da
vardr. 16 hece ile yazlanlar ortadan blnmek suretiyle onar msralk bentler eklini
alr. Birinci bendin btn msralar kendi aralarnda kafiyelidir (aaaa); dier bentlerin
ilk drt msralar kendi aralarnda kafiyeli olup, beinci msralar yukarya baldr
(bbbba, cccca). Muhammeslerin hece vezni ile yazlanlarnda baz deiiklikler grlr;
bunlarn banda ortaya konulan yeni ekiller gelmektedir. Ayrca, bu eklin, goma ve
geraylya gre daha epik konulu iirlere daha uygun olduu grlr. Cgal
Muhammes, Dudakdeymez Cgal Mhemmes gibi eitleri vardr. Ayrca
Azerbaycan halk hikyelerinin sonu da duvaggapma ad verilen bir muhammesle
biter. (Veliyev,1985:147148).
Bu tr iirlerde k Valeh, A k, k Ali, Hseyin emkirli, k Musa,
Varhiyanl k Mehemmed, k Alesker, Molla Cuma, Bozalganl Hseyin,

119
Adabanl k Gurban, k Penah Seyferli, k Esed, k Mirze, air Veli, k
Hseyn Cavan, Mayl, k Koca, k Necef Elimerdanli, k Hseyn ve
bakalarnn iirlerinde nemli yer tutmaktadr. (Ouz, 2001: 84).
k Cunundan muhammes rnei:
stnze klge52 salan, bulutlardr karl dalar,
Sinenizde ekin biter, bol mahsull barl dalar.
Eteiniz baa53 barl, alma heyva,54 narl dalar.
Kayanzdan kartal inmez, keklik, cyr, sarl dalar.
Varlnz tkenmezdir, ihtiamli, varli dalar.
Kk yerde, ba gyde, 55 her grene kudret verir,
Kara klge, dize kmez, iitlere cret verir,
Boz bula, 56 elalesi cemaline ziynet verir.
Badan baa sal kayadr, lkemize hret verir,
Asrlarn ydigri, adl itibarl dalar.
Sinenizde cr yollar, herden gelir kervan geer,
Gl iekli yamaczdan, isgin galhr, duman geer,
Ege gelir k Cunun, neeli bir zaman geer,
Bulag sten maral td,57 ele bildim canan geer,
lhm alr sizden eller, ko iitli erli dalar.
k Cunun.

Bilmenem menden nen ol sevgili canan ksb,

zme bahmaz dahi, bir gzleri mestan ksb,
Aladr kanlar mene, rhsaresi hendan ksb,
Kara gnlerde koyub meni, meh-i taban ksb,
Knlmn ehrin seraser eyleyib viran, ksb.
Barm vermi keser kirpiklerin elmasna,
Alamagdan gzlerim dnm iki kan tasna,
Gece-gndz dmem derdi gemin deryasna,
Rehm klmaz, ah kim, z aigi-eydasna,
Derdi ldrd meni, bir eylemez derman, ksb.
Hatyi

52

. Klge: Glge.
. Baa: Bahe.
54
. Heyva: Ayva.
55
. Gy: Gk.
56
. Bulak: eme.
57
. tmek: Gemek.
53

120
2.1.10. Mseddes
Alter msral bentlerden meydana gelir. lk bendin btn msralar kendi
aralarnda kafiyelidir (aaaaaa). Dier bentlerin ise ilk be msralar kendi aralarnda
kafiyeli olup, sonuncu msralar yukar baldr (bbbbba, ccccca). Farkl kafiye dzenine
sahip olanlar da vardr. Cigal zencirli mseddes , Muhammes divani mseddes
gibi eitleri vardr. (Veliyev,1985:147148).
rnek:
Yaradan be-kudret gk ile yeri,
Melaik hem dem, div ilen peri,
Erenler gzini cehan serveri,
Nebiler iinde odur mehteri,
Alidir, Alidir, Alidir, Ali,

Hemie Huda ile hem-dem olan,
Sirinde Muhemmedle merhem olan,
Zuhur-i sifatnda dem olan,
Hem evvel, hem ahirde hatem olan,
Alidir, Alidir, Alidir, Ali,

Vilayet srrn zuhur eyleyen,
Bu lem zunubun gefur eyleyen,
Peyemberler iinde umur eyleyen,
Cehan zuhurunda nur eyleyen,
Alidir, Alidir, Alidir, Ali,

Var iken ilah ile sirri be-hem,
Getiren vucuda ez edem,
Anunlen erif oldu beytl-herem,
Mekn vilayet, mekn-i kerem,
Alidir, Alidir, Alidir, Ali,

Ad min sifat hezaran hezar,
Dner hkmi birlen bu leyl Nehar,
Ki ismi Alidir zi kirdigar,
Dutubdur sznden yer gk karar,
Alidir, Alidir, Alidir, Ali,

Kemine Hatayini kul eyleyen,
Cemi-i muradn husul eyleyen,
Dilinde sifatn nuzul eyleyen,

121
Hesud zelumen cehul eyleyen,
Alidir, Alidir, Alidir, Ali,

Hatayi

2.1.11. Tecnis
Azerbaycan k edebiyatnda en ok mracaat edilen iir formasdr. Tecniste
kafiye cinasl szlerden oluur. Koma ekline ok yakn olduu iin komadan
ayrld fikri ileri srlmtr. Azerbaycan sahasnda eitlilii bilinmektedir: Gara
Tecnis, Ayagl Tecnis, Tecnis Mstezad, Cal Tecnis, Nefesekme Tecnis,
Dodagdeymez Tecnis, Dilterpenmez Tecnis, Zincirleme Tecnis, Cgal
Nefesekme Tecnis, Tecnis aki, Ngtesiz Tecnis, ydleme Cgal Tecnis,
Tecnis Evvel-aher, Herf stnden Tecnis gibi eitler var. (Paayev, 1986: 13).
Daha ok goma eklinde drtlklerle, bazen farkl saydaki msralarla
kurulan bentlerle meydana gelen tecnis, Anadolu sahasnn aksine komann bir eidi
olmayp bal bana bir ekil olarak kabul edilmektedir. Temelinde cinasl syleyilerle
kafiye meydana getirme dncesi yatar. Bunda da baarl olabilmek iin, dilin
inceliklerini bilmek, zengin bir kelime hazinesine sahip olmak gerekir. Azerbaycan
yazl ve szl iirinde rneklerini ska grebileceimiz tecnis, zbek ve Trkmenler
arasnda pek yaygn deildir. (Veliyev,1985:147148).
Lirik tarzn bu trnde iir komak, ktan sz sanatnda snrsz bir yetkinlik,
beceri ister. Balangta tecnis, komann iinde yer alrken gnmzde ulat derece
bakarak onu yeni bir tr olarak kabul etmek gerekli hale gelmitir (Ouz, 2001: 82).
klarn Tecnis iir trlerinden rnekler:
Gzel boylu, gzel huylu, gzel yar,
Ne gzelsen, geyinibsen al sen.
Gzel gzn herden gya bahanda,
Gzel can gzel tenden alsan.
Gzel kamet, gzel gerden, gzel z,
Gzel olmaz sen tek, olsa gzel yz,
Gzel can munca yeter, gzel, z,
Gzel deyil, etme, gzel, al sen.
Gzel durub, gzel gezib, gzel bah,
Gzel kelbem, sal boynuma gzel ba,

122
Gzel seyr ket eyleyib gzel ba,
Gzel, der budagdan gzel al sen.
Gzel sagi, gzel tutub, gzel kes,
Gzel dora kebab barm, gzel kes,
Gzel canan, gzel adam, gzel kes,
Bir gzel kimsenin gzel alsen.
Gzel gapndadr, gzel hey derin,
Gzel sev demiem gzel hey, derin,
Gzel, Vgif gulun, gzel Heyderin,
Gzel, yeti dade, gzel Al sen.
Vgf
k gtr dogguz telli sazn,
Ya divan yda tecnis al ha al,
Dmen n se glcn sazn,
Esirgeme kellesinden al ha al.
Yah apez tanr yah dyn,
Gaml k gelbin neden dynr,
Ele bala almasn dyn,
Bir ilmek yoh n mhkem al ha al.
Ne vahtacan felek mene a alar,
Faydaszdr zer gzla aalar,
Cavan Hseyn kara hattn a alar,
Diyeler ki, goca k al ha al.
k Hseyin Cavan.

Bi-mrvet yar meni candan eyledi,

Tutubdu destinde ay a almasn,
Yarn baasnn seyrine vardm,
He grmedim yarn a almasn.
Bayram ay demek olmaz her aya,
Tabib gerek derman ede her aya,
ahlar ah zn yeti haraya,
Dmen stmze aya almasn.
k Ali diyer yara balya,
Yah tabib gerek yara balya,
Yar ki meylin gayr yara balara,
Hefteye varmasn, aya kalmasn.
k Ali

123
Seher tezden ezm-i glen eyledim,
Gem meni ulgad, ay hayf hayf.
k deyer: Ay hayf!
Kimler oldu ay, hayf!
Seniynen men sevidim,
Ayr ddm, ay hayf.
Baban oldum, ba besledim, ifayda,
Dermedim gln, ay hayf hayf!
Serrafn destinde ne dane grdm,
Murgun dehannda ne dane grdm.
Ask, ne dane grdm,
Haln ne dane grdm,
Tlek terlan tu oldu,
Ahr nadana grdm.
Gvheri verdiler nadana grdm,
Bilmedi kiymetin, ay hayf hayf.
Okudum dersimi, hdm Yasine,
yid olan ihls baglar yasna.
Ask deyer: Yasina,
Namerd boynu ya sna,
Nanecibe sz deme,
Ya inciye, ya sna!
Gasm eller, eller geler yasna,
Eidenler deyer: Ay hayf hayf.
k Hasta Gasm
(Cgal tecnis)
Bir gzelsen, vkn dsb cahana,
Yokdur senin kimi gzel gz ala.
Men asigem cahana,
Canm gurban cahana,
Hakkn eziz bendesi,
Hos gelmisen cahana!
Yaradan yaradb salm cahana,
Yohdu senin kimi gzel, gz ala.
Babansan baa bak, bak isini gr,
Ba besle, ba becer, ba isini gr,
Ask, bak, isini gr,
Baa bak iini gr,
Ne yatdn kmil ovu,
Maraln bakn gr.
Hele sen terlann bakn gr,
steyir canm gzel gz ala.
Abbas deyer: Men gurbanam sene yr,
Uzun boylu, tuti dilli sene, yr.
Men igem sene yr,

124
Sened verdim sene yr,
Gerib aik, grbet el,
Canm aldn sen, a yr.
Dolandm dnyan nee sene yr,
Grmedim sen kimi gzel, gz ala.
k Abbas Tufarganl
(Cgal Tecnis)
Hekiket behrinde gevvasam deyen,
Gevvas isen, gir deryaya zhaz.
k deyer: zhaz,
Sonam, glde zhaz.
Gar dmen dost olmaz,
Yalvararsan zhayz.
Bir merd ile ilgarn vur basa,
Nmerd ile kes lfeti z ha z.
Paraland gemim ganl derinde,
Gerg oldu mmana, kald derinde,
k deyer: Derinde,
Dayaznda, derinde,
Sidki, kelbi dz olan
Hergiz kalmaz derinde.
Kismet olsa o Mvlann derinde,
z dseyek, secde glag z ha z.
Hasta Gasm cnanna can deye,
Can dana, can eide, can deye.
k deyer: Can deye,
Vefalya can deye,
Grmedim hercaylar
Cnanna can deye.
Yok vefalm, can deyene can deye,
Bi-vefasan, ek elini z ha z
k Hasta Gasm

2.1.12 Ustadname
Halk hikyeleri anlatan klar hikyenin daha etkili olmas iin destann
(hikyenin) banda bir ka bent etkileyici szler sylemilerdi ve byle iir syleme
gelenei zaman iinde bir gelenek haline gelmitir. Halk hikyesini anlatan klar
iirlerin usta klara mahsus olduunu vurgulamak iin bu iirlere Ustdnme
demiler. Bylece ustadnme kendi kendine bir terim haline gelmitir (Haciyev, 2002:
375).

125
Azerbaycan folklor terminolojisinde ustadnmeye yle aklamalar verilmitir:
klar itimai muhitte, cemiyette ba veren hadiselerin muhtasar tahlilini verir,
umumiletirmeler aparr, muayyen ahlaki neticelere gelir ve bunun esasnda nasihat,
meslehet ruhlu iirler yaradrlar. t, nasihat aksakal maslahatl k yaradclnda
ok geni yer tutar. Ustadnme veya nasihatname adlandrlan bu tr iirler k
sanatnn zirvesi saylabilir. (Namazov, 1984: 110111).
k Yedulah ikari Destann Mucrim Kerimden syledii ustadnme ile
balar:
Dostum deyir sene selm verenin,
Nice batan keml u ri gerek,
Anl ak ola yrei temiz,
Doru szyle itibar gerek.
Gammda alaya toyumda gle,
z z kadrini kymetin bile,
Hlm soruup kadrimi bile,
Doru szyle dz lgar gerek.
yle allanmaya pula devlete,
Hile ile sokulmaya gayrete,
Dostunu salmaya he haclete,58
Namus u gayreti ar gerek.
(6+5)
Br ilahim zat- pkn ekine,
He merdi n-merde eyleme muhta.
Kamuya rezzgsan cmle-yi lem,
Yz tutupdu sana hem gani hem a.
Kelm-i fzlsan otuz cz-i Kurn,
Seni ber-hak bilen he grmez yaman.
n dedin yarand zemin u asuman,
Kll-i ey her ne var emrine rev.
ns cinn melek temm ne ki var,
Okurlar methini leyl u ven-nehr.
Olupdu dilimde zikir u hem gftr,
n-nelezin-e menu ve zil min hat.59
Ehedsen samedsen ey kayyum u kadir,
dilsen hekimsen semi u besir.
nsni yarattn drt eyden beir,
Zahir oldu onda org u ruh u nz.
58
59

. Hacalet: Utanmak.
. Kurn ayetlerindendir.

126

Mucrim Kerim sana tutubdur yzn,

Ne ki zn her ne ki varsa szn.
lem derghna tutubdur yzn,
Hem dil hem fzil hem bi-ihtiy.
(4+4+3)
Bir

ekil

veya

tr

kabul

etmekten

daha

ok,

konusu

asndan

deerlendirebileceimiz ustadnmeler, usta klarn dnya grlerini olaylar

karsndaki tavrlarn, insanlara verdikleri nasihatleri, ele alan iirlerdir. Ustd sz,
ustd nasihati demek olan bu iirlerde dnyan geicilii, ktlklere gerek olmad,
her eyin iyilik ve gzellikle halledilmesi gerektiini dnceleri ilenir. ekil olarak
gerayl ve gomalar gibidir. Azerbaycan klar destana balamadan ustadnmelerin
okurlar. Bu gelenei Dede Korkut kitabnn banda grebiliriz. Halk hikyelerinin
banda grlen bu blmler daha sonralar ustadnme adyla anlmaya balanmtr.
Ustadnmelerde her trl konu ele alnr ve ilenir. Bu adan btn trlere yaknl
vardr. Atasz deeri tayabilecek olan nice msra, bu zel sylenileri sebebiyle
nesilden nesile nakledilip gelmitir. (Veliyev,1985:147148).
Adam olu yol erkn tan bil,
Yol erkn bilenin yeri dar olmaz,
Sirrini syleme gamu leme,
Bivefa dilberden sene yar olmaz
Dellek Murad
Bir iir tr olan ustadnamenin yap bakmdan deiik eitleri mevcuttur.
Marife Haciyev ustadnme eitlerini yle sralamtr:
1. Koma ve eitlerinden (cinasl koma, ayakl koma, cl koma vs.)
kurulan ustadnameler,
2. Gerayllardan (semailerden) ve eitlerinden (cl gerayl, gerayl rbai,
gerayl dildnmez vs.) kurulan ustadnameler,
3. Divanilerden kurulan ustadnameler,
4. Manilerden kurulan stadnameler,
5. Heyderi, cehannme, muhammes zerinde kurulan stadnameler ve s.
(Haciyev, 2002: 379).

127
2.1.13. Vucudnme
Anadoluda

Ya

Destan

veya

Yaname

olarak

bilinen

iirlere

Azerbaycanda bu ad verilir. klar kendileriyle ilgili bilgileri bu tr iirler vastasyla

bize ulatrrlar. Vucudnmelerde klarn ana ve babasn, dnyaya geliini, ocukluk
yllarn, genliini, sknt ve sevinlerini bulabiliriz. Bu iirlerin yardmyla, an
yaad dnemi de tanyabiliriz. Her k vucudnme yazmamtr. Krolunun Kr at
iin syledii vucudnme, bir atn hayatn anlatlmas gibidir. (Veliyev,1985:147148).
k Vidad gurbette kendi halini byle anlatyor:

Heste ddm, gelen yohdur stme,

Gerib ldm, bikes ldm, yad ldm,
Heber olsun yaranma, dostuma,
Gerib ldm, bikes ldm, yad ldm.
Ey sevdiyim, senden geyri kimim var,
Gel stme, aman ldm, dad ldm.
Hrdacalar yldlar yanma,
Fikr eledim odlar dd canma,
Badan bele yazlbdr anma,
Gerib ldm, bikes ldm, yad ldm.
Ey sevdiyim, senden geyri kimim var,
Gel stme, aman ldm, dad ldm.
Derdim ohdur, birin doru sanan yok,
Meger bunda gem herfini ganan yok?
Bir ah ekib Sigerinden yanan yok,
Gerib ldm, bikes ldm, yad ldm.
Ey sevdiyim, senden geyri kimim var,
Gel stme, aman ldm, dad ldm.
Ala, didem, kanl yan sel olsun,
Sylemeye gizli derdin dil olsun.
Kimim vardr gohum-garda, el olsun,
Gerib ldm, bikes ldm, yad ldm,
Ey sevdiyim, senden geyri kimim var,
Gel stme, aman ldm, dad ldm.
Vidadiyem, tebib derdim balamaz,
Sinem ban dynlemez, dalamaz,
Yad ylar, serin bakar, alamaz.
Gerib ldm, bikes ldm, yad ldm,
Ey sevdiyim, senden geyri kimim var,
Gel stme, aman ldm, dad ldm.
k Vidadi

128
Abbas Tufarganl, Krolu, k Valeh, Melikanli Kurbani, ve bakalarnn
vucudnmeleri mehurdur. Vucudnme btn k iir eklerinde olabilir. Vucudnme
dier iir ekillerine gre sayca daha ok bende sahiptir. Kafiye kuruluu 1. bentte
birinci-nc msralar serbest, ikinci-drdnc msralar hem kafiye olur. Kalan
bentlerde de birinci-ikin-nc msralar birbiriyle, drdnc msra, birinci bendin
ikinci-drdnc msralar ile hem kafiyedir (Ouz, 2001: 83).
Otuzunda keklik kimin sekersen,
yidlik eyleyib ganlar tkersen
Grhnda sen el haramdan ekersen,
Sonas ovlanm gle benzersen.

2.1.14. Yazma
Azerbaycan sahasnda manzum mektuplar bu ad ile anlr. klar; duygu ve
dncelerini drtlklerle dile getirirken goma eklini tercih ederler. Bu tr iirlere
verilecek cevaplar da ayn ekilde iirler eklinde olacaktr. Bu iirleri bir ekil ve tr
olarak kabul etmekten ok yenilik veya farkl syleme olarak kabul edebiliriz. rnekleri
pek fazla deildir. Azerbaycan k edebiyatndaki en gzel yazmalar k Peri ve
Mehemmed Bey kn imzalarn tar ( Veliyev, 1985:148).
Neler grdm, get eledim dnyan;
Her bir iin kil-kal varym.
Yah gnn olurmusa yaman,
Yaman gnn yah hal varym.
Hakk sze gerekdi dz kymet olsun,
Kiymeti vermeye merifet olsun,
nsanda insanlk, sehavet olsun,
Neylerem ki, cah-celal varym.
oh gezmiem, az grmem danende,
Demeliyem szn yeri gelende,
nsan zn grmeyesen dnende,
Alanda ho camal varym.
Ata alb oh da yanma, Elesger,
Senetinden he usanma, Elesger,
z-zne gubarlanma, Elesger,
Dnyann Urustam-Zal varym.
k Elesger

129
2.1.15. Dudakdemez
Azerbaycan klarnn bir baka tr de dudakdemezdir. Bu tr iirler k
iirinin en zor rneklerindendir. klar iirlerinde b, p, m, f, gibi dudak nszlerin
kullanmamas kuralyla iir sylerler. Bazen atmalarda klar bu tr iirleri sunarlar,
karsndaki k ayn biimde iir sylemesi gerekir. Atmalarda bazen klarn
dudaklarna ine yaptrlr. Kendi iinde eitleri bulunmaktadr. (Veliyev,1985:147
148).
Bazen klar iki tr iir biimini birletirip yeni bir tr yaratrlar. Aada
dudakdemez cal tecnis rnei verilmitir:
Aylar iller degigeler iinde,
Yaz iek g kar olar geer.
k gar alar geer,
Aalar garalar geer,
Yer titreten da atan,
Ecel garalar geer.
Aylar iller degigeler iinde,
Yaz iek g kar olar geer.
Herden herden sala yada talehin,
etin derdi sata yada talehin.
k yda talehin,
Kahrn yda talehin,
etin darda yetisin,
Salsn yada talehin
Ya erh-i gerdiin yada talehin,
Yandrr ran garalar geer.
Azafl ikari atanda yahi,
Anadan yahdr, atadan yahi,
k atanda yahi,
Seyyad atanda yahi,
Eri Eriyi sesler,
Deyir atadan yahi,
Kaza kehelere atanda yahi,
Kananlarn kan karalar geer.
k Mikayk Azafl

130
2.1.16. Heyderi
k edebiyatnda ilenen cinas cil iir trlerinden biri de heyderidir. Heyderi
hem klasik hem de ada k edebiyatnda ok az ilenen lirik bir trdr. k
edebiyatnn dier trlerinde olduu gibi bunda da beeri sevgi, vatan ak gibi en
nemli arzu ve istekler n planda tutulur. Heyderinin birinci bendi alt msra ve bir
bayatdan ibaret olur. Birinci msra serbest, ikinci-beinci bir, nc-altnc msralar
birbiriyle kafiyelendirilir. Heyderinin sonraki bentlerinde ise her bir bent be msra ve
bir bayatdan meydana gelir:
btida elifden dersim alanda,
Gsterdiler mene ne gara yahi.
Ohudum dersimi her aye garez,
Yok k her ayine,
Hallarn heraye ne?
k syn ne dedi,
Dost yetdi herayine.
Grse canm beyenmez her ayine,
Seyredip geyibsen ne gara yah,
Nalesi yetisin haraya gezer.
2.1.18. Duvaggapma
klarn destan syleme geleneinde destan bitirdiklerinde syledikleri iir
trdr. Bu iirler destann akna gre belirlenir. Destan ho ve neeli bitirmek iin
sylendiine gre hareketli ve neeli mzikler kullanlr. Destandaki iki sevgilinin
dn duvaggapma tr iirlerle sona erer (k Mslm Askeri).
Duvaggapma kurtarmak terimi klarn destan sonunda duvaggapma sylemesi
anlamna gelmektedir (k Cebreyil).
ikari destannda duvaggamadan nce k dua ksmn syler. Dinleyenlere Allahtan
can sal ve uzun mr diler. Daha sonra Cemceme Cadunun dnnde sylenen
szler oluturmaktadr.
ikari Destannn duvaggapma blm:
Dadan dze yenmiem,
Al elvn geyinmierm,
El bey tayfa aras,
Olan beyenmiem.
(Nakarat)
Ay k terifle bizim gelini,

131
Kaynna deyin balasn belini,
El oba desin bey toyun mubarek,
Bey sevindirsin obasn elini.
Bu dere derin dere,
Sularu serin dere,
Yardan cavab alnca,
Yalvarmam min kere
Balayb toy akam,
Gelin yandrn emi,
Geline bezek verin,
Gelir olan adam.
(Nakarat)
Ay k terifle bizim gelini,
Kaynna deyin balasn belini,
El oba desin bey toyun mubarek,
Bey sevindirsin obasn elini.
(ikri Destan)

132
NC BM

TEBRZ IKLIK GELENENDE SLUP

3.1. klarn slubu
klar; tabiat, insan ve olaylar, konuma dilinin rahatl iinde, zgn
imgelerle anlamlandrrlar (Artun,1995: 62). Osmanl kltr dairesi iinde yerleik
hayat biimi etkisinde kalan Anadolu klar iirlerinde divan edebiyat etkisi
grlmektedir. Hatta Anadolu sahas klarn oturarak saz almalar, yerleik hayat
tkisinden olmutur. Buna karn Azerbaycan klarnn ayakta saz almalar gebe
hayat etkisinden olmutur. Azerbaycan sahas klar, ah smailn randa Trkeyi
resmi dil ilan etmesiyle birlikte sarayda grlmeye baladlar. Bu bir taraftan klarn
itibar grmesini salam, dier taraftan klarn iirlerinde divan edebiyat etkisini
glenmitir. Divan iir biiminin k Kurbani tarafndan bu dnemde ortaya kt
belirtilmitir.
k iirinin biimini k gelenei belirler. Biim krp yeni biimlere varmak,
z deitirmekten zordur. Her milletin dil yapsna uygun iir ls olumutur. Hece
ls Trk diline en uygun ldr. klar alar boyu hece lsn en gzel
ekliyle kullanarak ahenk ve anlam ynnden gelimesini salamlar (Artun, 2007: 3).
Azerbaycan ve Tebriz klar da genelde iirlerini hece lsnde sylemilerdir.
Azerbaycan ve Tebriz klar iirlerini barmak lsyle (hece vezniyle)
sylerler. Daha ok 7, 8, 11, 15, 16 heceli iirler sylemektedirler (k Mslm
Askeri).
Tebriz klarndan, k Yedullahn ikari Destan iirlerinden rnekler:
Sekiz Heceli: (4+4)
Menim adm h- Dra,
Felek salb ah- zra,
kmd irim ikra,
Dalar nece oldu ikari?
(ikari, s. 10).

Esir olduk bunan bele,

Yardan ddk kenre biz.

133
Didr gald kymete,
Gremmerik dbre biz
(ikari s. 239).
Ne yaymsan hb iinde,
Getirmiem heber sene.
Blbll ayrlb glnnen,
Getirmiem heber sene.
(ikari, s.248)
On bir heceli (4+4+3)
skenderden vard mende nine,
Bu yer gerek gannan dne mmne,
ok iltims etdim men o Sbhne,
Felek hesret koydu o yre meni.
(ikari, s.242)
Kdir Allah budur sennen dileyim,
zn dzelt bu ileri dzelden.
Skit ola belke menim reyim,
zn dzelt bu ileri dzelden.
(ikari, s. 250)
On bir hece (6+5)
Dolanm bava gl zl ata,
Doland zemnem zimistn60 oldu,
ok aladm gzm yam sedrime,
Kard deryye sel mmn oldu.
(ikari, s. 7)
Hkm eyleme stme gele celld,
Men cavanam, ata ldrme meni.
irin yolun gzlr dyim Ferhd,
Men cavanan ata ldrme meni.
(ikari, s. 245).
3.1.1. Tebriz klarnda Fars Dilinin Etkisi
Blge klar dil ve slup ynnden Fars dilinden ok etkilenmitir. Baz
klarn Farsa tamlamalar ok sk grlmektedir. Bazen klar atmalarnda Farsa
ve Arapa szckler kullanarak daha bilgili olduklarn ima etmeye alrlar.
ster

iirlelerde

ister

konumalarnda

Tebriz

klar

Farsa

kalplar

kullanmaktadrlar. ikari Destannda k Yedullah Farsa kullanlan kalplarn bazs:

60

. Zimistan: K.

134
pervz eliyib: Utu (ikari, s. 10)
Gzellikde Yusif-i sni, dilverlikde Rstem- destn (ikari, s. 35).
Sz tl vermiyek: Sz uzatmayaln. (ikari, s. 5).
Ne der kabileyi dem ne der behet-i Hud, domuyub rzgrn anas bele bir
olan (ikari, s.55)
Emir mer vezir vzer (ikari, s.10).
Heyli Hub: ok gzel (ikari, s. 21, 25, 71, 101, 111, 254, 267, 368, 383).
Cen tutmak: Kutlama (s. 106, 107, 116, 122, 131, 186, 264, 291,302, 329).
Kvl vermek: Sz vermek (63, 130, 133, 162, 167, 193, 333).
Hey be merkeb zed.61 Revn od be meydn. 62 (173, 272)
Be penc tn l-e Ab: Hz. Huhammedin sulalesinden be kii63: (5, 74)
N-rahand olmak: rahatsz olmak, zlmek (13).
adr nesb elemag: adr kurmak (5).
Asib vurmag: Yaralamak (7).
Cehenneme vasil eledi: ldrd (ikari, s. 239).
Asde olmak. Rahat olmak: (ikari, s. 44).
Furseti fvt eylemek: Karmak (30).
Reftar eylemag: Davranmak (31).
M be m: Teker teker (49).
R-be-r: Yz yze (66).
Bng vurmak: Seslenmek (67).
Bi-h-dr: Bayltc ila (71).
Esnyi rh da: Yolda giderken (71).
Hurre-yi hb blnd olmak: Uykudan horlama sesine kalkmak (74).
Bi-icze: zinsiz (82).
Ate-yi mehribn: Mihriban ata (99).
61

. Hey be merkeb zed: (Farsa) Merkebini heyledi.

. Revan od be medyn: (Farsa) Meydana gitti.
63
. Hz. Muhammed, mm Ali, mm Hasan, mm Hseyin ve Hz. Fatime.
62

135
Bl-yi ser: Yukar bada (100).
Zeng-i bzget: Geri dn zili (104).
Pevz elemek: Karlamak. (114)
Ez- gaz-yi rebbni: Rast glmek, Allah tarafndan rast gelmek (119).
N-inas: Kimlii belirsiz. (142).
Sz deyib, gznn yan baharn bulutu kimi ruhsrine revn eliyib. (155).
Gedem nehd eledi goydu meydne(s. 378).
Ferr eledi, goydu gad.(s.385).
Firsendi fovt eylemez, Agil meger n-dn ola.(s. 114).
Tebriz klarnn ou Fars dilinde eitim almasalar da Fars dilini dinleyerek
renmiler. Fars dilini kulaktan renen yal klar kendini yksek kltrl biri
gstermek, hkim kltr Fars kltrne hitabetmek iin bazen eserlerinde Frsa
iirlere yer vermiler. ikari destannda k Yedullah Farsa iirler de sylemitir:

Zi sovlet peleng zi heybet inn,

Ke yezdn-perestn hemn reh revn. (159), (173)
Grn kaplan gibi, heykeli iriydi. Btn Pehlivanlar ona hayranidi ve onu taklit
ederlerdi.

Be kti giriftend nehadend do ser,
Girifend her do devl-i kemer. (360, 111)
Birbiriyle ba baa vererek gremeye baladlar, birbirinin kemerlerin tuttular.

Siyhi leker neyyed be kr,
Yeki merd-i ceng-cui beh ez sed hezr. (154)
Sava iin ok asker bir ie yaramaz, bir gerek sava yz bin askere bedeldir.

Elem-drn elem bal keidend,

Diliirn esb ber sehr keidend. (88)
Bayrak tayanlar bayraklarn kaldrdlar, Yiitler atlarn meydana srdler.

136

Ez dmen-i det ovc oreng
Gerd berhst tutya reng
Ez pertov an inin gubri,
Ruhsre numude nndri. (157), (228)
lden bir toz toprak grnd, o toz topran iinden bir kahraman grnd.

Hem eknun be hk enderm seret,

Besuzem dil-i mhrban mderet. (359)
imdi ban yere srerim ve anann yreine ate drrm.

Bezed hey be merkeb revn od be ceng,

Ze rye dery be r od neheng. (272)
Merkebini heyleyip savaa gidi, neheng derya dibinden su yzne kt.

Aina daned seda-yi aina,
Ari ar-ar can feda-yi aina. (65, 359)
Tandk tandn sesinden anlar, evet tanda canm kurban.

3.1.2. Tebriz klarnn iirlerinde Arapa Terkipler

k Yedullah Farsann yan sra Arapa terkipler ve Arapa Trke mlemma
iirler de destanda kullanmaktadr.
Mlemma iir rnei:
ns cinn melek temm ne ki var
Ohurlar medhini leyl ven-nehr
Olubdu dilimde zikr u hem gftr

137

64
(ikari, s.2).
Ne mazi, mzarede nev-hn- ho-elhn,
Ne Merib Merikde ecayib bele insn,
65
Bilse gedirin Vgifin, eyler ona ehsn,
Ez ruz-i ezel men kimi etan ele dmez.
Vgif

Yaradann sene olsun dd-res,

Bu gn sennen eyleyirem behs,
stesen sen olasan slam perest,
Diyesen ol mselmn.
(ikari, s.110)

l mllah: Sonuna kadar: (ikari, s.49)

El rifu minel-ire: Araa cmle: Arif iareden anlar.
(ikari, s.133)

3.1.3. Tebriz klarn iirlerinde Arkaik Szckler

klar Trk dilini nesilden nesile aktarmakta Trk kltrnn nemli blmnn
tayc grevini yapmaktadrlar. Tebriz klarnn dilinde saf Trkeyi bulmak
mmkndr. ikari destan 35 yl nce kayda alnsa da o dnem kullanmda olan ancak
bugn

Azerbaycan Trkesinde kullanm alannn

darald

baz szcklere

rastlamaktayz. Bunlarn baz rneklerini verelim:

Gvrag (Kvrak): Hzl (27, 97, 304, 331).
Garavul-Yasavul: Beki, gzetmen (159, 160, 218, 224, 234, 359, 409).
Dada (Karde): (ikari: 4, 5, 6, 94, 126, 127, 130, 131, 140, 170, 171, 188,
199, 296, 305, 357, 383, 384, 385, 390, 391, 411).
Beli! Yolun yndemin nian verib (ikari, s. 193)
Deveni meynen suvarmahla, deveye gank vermez ki su.
Oturag etmek: Bir yerde gecelemek, kalmak (ikari, s.22, 37)
64
65

. Kurn ayelerindendir.
. Fihinne ve min heys hve leyse kamakn

138
Atlar kulaklatrmak: At yar yapmak (ikari, s.12)
Bu gn kullanlmayan ve seki Anadolu Trkesinde de grlen Uban eki ikari
destannda baz yerlerinde kullanlmaktadr:
Dolandrp peymanemi doldurram,
Saralduben gl rengivi soldurram,
Oulsuz koyaram zm ldrrem,
Syle grm menim atam kimdi?
(ikari, s.136).
Cmsib deyir d oluben glmrem,
Bu gemli gylmn pasn silmerem,
ok tel eylirem yerin bilmirem,
Yegin bil ki, Reyhne selmetdi.
(ikari, s.326)

Dolu dolu peymneler doldurram,

Saraltuben gl rengini soldurram,
Yegin bil ki durram seni ldrrem,
Gel meni batrma na-hak kana.
(ikari, s.34).

Gurban olum kirpiyine gana,

Sel oluben kar akan yana,
Pervaneler kimi dolan bana,
Ate tutub yana-yana, degilen.
(Vgif) Divan- Vagf)
O peyamber hben memberde durdi
ekiben Zlfikri kferi girdi,
Gyn melehleri sef ekib durdi,
O srt kprsn kim geer indi?
(Hasta Gasm, ikri destanndan, s. 35)
Yazg Kl Ebzer bah hudnn iine,
Alayuben mmn edib gz vurub gz yaine,
Hbil66 ldrd Kbeli kasd edib gardaine,
Olarda be gn bu fni dnyade o meln eytne bah.
(Kul Ebuzer, ikari Destanndan, s. 36).
Salanuben yene vurdu,
Galarnan kaman vurdu,
Mujgnn sineme vurdu,
Gamzesi cna yeridi.
66

. Habil, Kbil olayna iare etmektedir.

139
(k Alesker, ikari Destanndan, s. 81).
Dolanuban peymnesin doldurmaz,
Saraluban gl rengini soldurmaz,
Ayr adam onun dilini blmez,
ndi o cevne yazram kaaz.
(ikari, s. 90).
Dolandrp peymnesin doldurram,
Saralduben o hun-hri soldurram,
Men Mslmanam o kfri ldrram,
lmemiem bele tutmusan yas.
(ikari, s.113)

Dolduruban peymanasn doldurram,

Saraldunan bu ifriti soldurram,
Simizaram gcm sene bildirram,
Aman cvn ldr bu cdugeri.
(ikari, s. 121).
Yapmak filli Azerbaycan Trkesinde rek yapmak eklinde grnmektedir.
Destanda derman yapmak eklinde de bulunmaktadr:
Goy srdn bir tek guzu gapm men,
Snh gyllere derman yapm men,
Ferhad olum, gayalar apm men,
Gelib geden goy desin Ferhad mene.
Klmak filli bu gn namaz klmak eklinde kullansa da ikari Destannda are
klmak ekli de grlmektedir:
Mh- Zemin dur eyae gl re,
ndi o cevne yazram kaaz,67
Goy gelsin eylesin pre pre,
ndi o cevne yazram kaaz.
(ikari, s. 89)

Gedr bilen adam, veli-nemet et,

T cnn var, hilaf etme, hizmet et.
Nemek yedin, nemekdne hrmet et,
Glma z terifin, etme nz olum.
(Mezun Kakayi)

67

. Kaaz: Burada mektub.

140
Eski Trkede kullanlan Bud veya Budun klarn dilinden eitmemiz
mmkndr. klar nakarat olarak lrem ay budun ifadesini kullanmaktadrlar
(ikari).
klarn iirleri toplumun yaama biimini, sosyo-kltrel olaylar ve durumlar
ele almaktadr. k kendi iirini veya bakalarnn iirlerini sazyla okur. Bu deyiler
zellikle usta klarnn elinde k iirine ok eyler kazandrmtr. Usta klar
gelenein sunduklarna zgn duygu ve duyularn katmlar. Acemi klar kolay
ayaklar seerek, kalplam imgeleri sralayarak tekrara dmlerdi (Boratav, 1968:
350 ).

3.2. Kelime Kadrosu

Srekli halkn arasnda olan klar, kullandklar szckleri halkn dilinden
alrlar. Azerbaycan klar bu ynden dilin doal geliimine yardm etmektedirler. Fars
ve Arap kltr ierisinde olan klar bu dillerden etkilenseler de szckleri Trke ye
uygun bir biimde sylemeye alrlar. Birok k iirlerinin arasnda Farsa iirler de
kullanmlar. ikri destannda k sekiz beyit Farsa iir tespit edilmitir. Birok ak
Farsa iirler ezberleyerek daha bilgili olduklarn ima etmek istemektedirler.
Divan edebiyat airleri gibi Trke yazp yaratan Azerbaycan klasik airleri de
aruz vezninde iir syledikleri iin Arapa-Farsa szck kullanmak zorunda idiler. Bu
da Fars dilini daha da etin konum kazandryordu. Ayrca Fars dili yksek kltr dili
alglanarak baz klar Farsa szck ve tamlamalar kullanmasnda zenti
gstermiler. Buna ramen baz klarn kullandklar temiz Trke, dilin geliimini ve
canlln korumaktadr.
klarn kendilerine zg bir dil dnyas olan syleyicidir. Erman Artunun
belirttii gibi klarn anlatm dilinde etkili olan nitelikleri yle sralayabiliriz: 1.
Yerel szckler, 2. Yerel deyimler, 3. Yeni yaratmlara yneli, 4. kilemeler, 5.
Pekitirmeler, 6. mgesel kelime bekleri, 7. Ataszleri ve deyimler (Artun, 2005: 151
152).

141
3.2.1. ikari Destannda Kelime Kadrosu

3.2.1.1. Kii Adlar

Tebriz klarndan k Yedullah ikari Destannda geni bir kii kadrosu
kullanmtr. Destanda 140 kiinin adn tesbit ettik. Kii adlarna baktmzda ou
adlarn Farsa veya Arapa tamlamalardan olutuunu gryoruz.
ikari Destannda kii adlar: h- Dr (Melik h- Rmi), Ere, ikri,
Cehangir, Cehandar,

Keyvn Sovdager, Menzer h- Yemeni, Phrz Pehlivan,

Hurid Ban, Kays-i Remmah- Arab, Efser Ban, Hocand Vezir, Behmen Vezir,
Behram- Zincir Har, irzd- Tig-zen, Kahraman, Simzr, Hurid Bn, Hurid Bn,
Mh- Zemin, Hoceste Bn, Perizd, Seyyh, Pehlivan, Firz Ayyar, Ferheng Ayyar,
eberbg AyyrArablar Padiah, Serheng-i mi, Karts-i Filsevr, Kh-peyker-i mi,
Esger-i mi, Keyvn Dilver, eb-r Ayy, Oreng, Koreng, Ryiz-i mi, Kmil
Vezir, Kerb, Nzik Beden, Nzik, Endm, Tfn- Cd, Zhhk Pdiah, Sbit,
Vezir-i Azem, Muhtr, h- c, Gona Leb, Hm- mi, Lel-i mi, Keyvn
Pehlevn, Zelzele Zengi, Msrk ve Mzrb, Serefrz h, Encm Peri, Reyhne Peri,
Simin Peri, Emir-i Cezire Firz, Sarik Ayyar, Nene Cd, ehbz, Humyn h,
ehnz, Kamer Rh, Ember Dy, lk, Elve h, Zerdn, Cmsib Hekim, Emir-i
Cezire, Firz, Pirne Peri, Gullar Padiah, Ergevn h, ebheng Ayyar, Vesvs,
Cd, Reyhne Cd, Kubd, skender-i Rstin, skender-i Sni, Demdeme Cd,
Hemheme Cd, Pir-i Vakif, Knns Cd, Rhni, ahb, Alms, Zefrn Cd, zzr,
Fitne Cd, Hehime Cd, frit-i Bzrg, emkur Ayyar, Zeh-i Acem, Bedehan Peri,
Hezrdestan, Hekim-i Kaf, Alms- Glzd, Asif ibni Balhiyn, Mh- Can, Portakl-
Firengi, Efser Bn, Hezr Destan, Efsne Cd, Ester-i Glreng, Eflk Dev, Cemceme
Cd, rec, Turec, Alburz, Rizvn, ir-efken, Nurl-eyn, Ugr, Belgiy, Ereng,
Hereng, Dilgeme, Rh-dr, Feruhzd- Arab, Cemceme Cd, Nr-bah, Portakl-
Firengi, Hueng, Peeng, sfendiyr Han, Tlib-i Maribi, Kullb- Ahen-Hr (ikari
Destan).
slubu dilden ayr dnemeyiz. Dil gstergelerden ve bunlarn kullanlarn
belirleyen kurallar btnnden oluur. Herhangi bir dil esinin veya bir kavramn
an iirine kazandrd anlam deerlendirebilmek iin iirin tamam, yani varlk
nedeni gereklidir. iiri oluturan dil malzemesinin iir iinde yklendii ilevler
kazand deer ve dinleyende brakt etki nemlidir. iir, dilin kurallarnn verdii

142
olanaklar lsnde sistem zellii kazanr. iirde dilin kazand deerler kendi
aralarnda da bir ilikiler a kurarlar. iirde kelimelerin yan anlamlar, yklendii
duygu ve deerler, okuyucuda uyandrd izlenimler, hatrlatt, dndrd
zellikler onun dz anlatmnn dndadr (Artun, 2007: 3).
Bir an yaradl, kltr yaps, iir syledii andaki ruhsal durumu, syleme
nedeni, seslendii kitleyle ilikisi ve dilin sunduu olanaklar arasnda yapt seim
slubunu belirtir. Her iirin bir ierii birde ekli vardr. ekil ve ierie ait elerin bir
terkip halinde birlemesi sonucunda iir ortaya kar. Konu ile ierik ayn eyler
deildir. Ayn konuda birok eser yazlabilir, ama bunlarn ierii birbirinden farkldr.
erik incelenirken kendisini ifade eden sz varl, ekle ait zellikler birlikte ele
alnmaldr. Her iirde bir sz varl vardr. Bu sz varl yazlma nedeni olan iletiim
ilerini yerine getirir. slup an iire yansmasdr (Artun 2005: 145).

3.2.1.2. Yer Adlar

ikari destannda tesbit ettiimiz yer adlarn says otuzdur. Yer adlarna
baktmzda hayali yer adlarn yansra am, Kabil ve Hindistan gibiyer adlarn da
gryoruz. Destan olaylarnn getii yer Anadolu blgesi olduunu anlayabiliriz.
Destanda geen ve tesbit ettiimiz yer adlar unlardr: Rm Diyar, Dr
Vilayeti, Yemen, Glba, m, Seheng Abd, Hilliye Kenti, Glbr Vilayeti, Kf
Da, Firengistan, Mee-yi Mehleke, Glistn- Erem, Serendib, Serendib Deryas,
Hedd- sedd- divzd ve perizd, B- Sleymni, Kh- Sleymni, Zengibr,
Kavsib, Kbil, Tlsm- Reyhn, skenderiye, Tlsm- Ydigr-i skender, Glzr,
Hemie Bahar, Kasr- Bilkays, Kh-i Ahebrub, Heft Kule-yi Kaf, Hedd-i Sedd-i Lal,
Yeddi Derbend, Cezire-yi Hindistan, Derbend-i Ejdahar.

3.2.1.3. Hayvan Adlar

ikari destannda eitli hayvan adlar bulunmaktadr. Ejderha, Simurg, Div gibi
hayali hayvanlarn yan sra, at, deve, ahin ve eitli kularn adn grmekteyiz.
ikari Destannda hayvan adlar: Ejdeha Har, Kuh-Peyker (at), Murg-i
Humyn, h- Murgn, Tvs, (ku), Ekvn Dev, Mancals Dev, tr-ser Dev, h Gln (dev).

143
Bir an slup zelliini belirlemek iin an biyografisi, bal bulunduu
klk gelenei, iinde bulunduu iir evresi, yaad ortam bilmemiz gerekir.
Tebrizde yal klarnn ou Farsa eitim almadn ve iirlerinde Farsa tamlama
kullanmadn gryoruz. Ancak k Yedullah gibi baz klar iirlerine renk katmak
iin Farsa etim almadklarna ramen Farsa terkibler ve szckler kullanmlar.
Umay Gnay k tarz iirleri iki ekilde ele almtr:
1. Serbest deyiler
2. Sistemli deyiler.
Serbest deyilerde klarn irtical gcn kullanmadan geni bir zaman iinde
olutuunu ve sistemli deyilerin dinleyici kitle nnde herhangi bir hazrla dayal
olmadan sylediklerini belirtmitir (Gnay: 1986: 2930). Bu tantma gre atma,
deyime, gibi irticalen sylenen iirler sistemli deyiler olarak tanmlanmaktadr.
Gnmzde Tebriz klk geleneinde sistemli deyileri grmekteyiz. klarn
deyimeleri kaset ve cd eklinde bulunmaktadr. k Yedullah ve k ehnaznn 22
kasetten oluan deyimeleri Tebrizde 1989 ylnda yaynlanmtr.
An iirlerindeki konular kendi aralarnda ana ve alt balklara ayrlmaldr.
Bir an slubu zerinde alma yaparken hayal ve mecaz dnyas, semboller, yeni
imgeler, arpc syleyi zellikleri, kelime eitlilii, arm tutkusu, yaln ve
dokunakl syleyii, hayal ve duygu dnyasn kurarken anlam ve sz sanatlarn
kullanmas, iirlerinde an kimliini taprma dnda belirleyen biim ve grnler,
ayak, kafiye ve rediflerde kurduu ses kuruluu, yinelemelerde ses, konu ve dil birlii,
ayak, kafiye ve rediflerde d ahenk, kelime seiminde i ahenk salanp salanmad,
dil- anlam birlikteliinin nasl saland sorularnn cevaplar aranmaldr (Artun: 2005:
149).

3.3. Anlatm Kalplar

Tebriz klar Trke de bulunan anlatm kalplarn (atasz, deyimler, alkkarg) kullanarak ifadelerine zenginlik katmlar.
An anlatm biimi, szck seimi, sz dizimi ve anlatm yollaryla ortaya
kar. An dnce dnyas, ald eitim, iinde bulunduu sanat ve kltrel ortam,
an dilini ve anlatm biimini belirler. Ayrca klar iledikleri konulara gre anlatm
biimi belirlerler. Kahramanlk iirlerinde epik-lirik, gzellemelerinde lirik anlatm
kullanrlar (Artun 2005: 145).

144
3.3.1. Ataszleri
klar halkla i ie olduklar iin onlarn kederlerinin, sevinlerinin aktarcs
olmular. k iiri halk arasnda mayalanm, yaad toplumun kltr dokusunun en
nemli belirleyici elerindendir. Azerbaycan klarnn ou Farsa eitim
almadklar iin Farsa szckler az olmutur, ancak Fars diline zenen birok an
iirlerinde Farsa szck ok kullanlmtr.
klar din, ahlak, hukuk, eitim, gelenek ve doa olaylarn dile getirirken ksa
ve anlaml anlatm yolu olan ataszlerinden yararlanrlar. klar anlatm renklendiren
ksa kalp szler olan alk ve karglar kullanrlar. (Artun 2005: 145). Azerbaycan
blgesi ifahi edebiyat ynnden zengin olduu iin, blgenin klarnda da
ataszlerinin bol kullandn grmekteyiz.
Tebriz klarnn kulland baz ataszleri:
Bir palaza brn elilen srn.
Garun olsan Ahir kabirdir yerin,
Cehd eyle dnyada incitme birin,
Olsa da boynunda dar nianesi
k Cevanmerd
Tek elin neyi var? ki elin sesi var. (k ehnaz)
An dili ygrek olur. (k skenderi)
Dedi gz neden korkar; Grdynnen. (ikari, s. 80)
Dadam; hegg inceler amm Allah terefinnen zlmez. (ikari, s.130)
Dadam; aslann erkek diisi olmaz. (ikari, s.209)
Snanmam atn dal gabana gemeginen. (ikari, s.157)
Atalar deyib: Kii kz olmayasan, kii arvad olasan. (ikari, s. 199)
Aac bar verdike ban eer.
Meer sende yohdur bar ninesi?
nsan ucaldar el arasnda,
Abr, geyret, namus, r ninesi.
k Karada

145
Sen saydv say goy yana gr feleh ne sayr? : Sen gelecei yle dn, bak
gr felek nasl grr. (ikari, s. 108).
nsan dillee dillee, heyvan iylee iylee geder bir birin tapar. (ikari, s.
320)
Kiinin dnyada kiiden nemenesi artg olar: Ehtiyt. (ikari)
Oul adamn z belinnen, sz adamn z dillinnen, i adamn z elinnen. (s.
359).
Dadam, o ii ki dilinen aar, zor ile amaz, pul aan da glnc amaz. (s.
200).

3.3.2. Deyimler
Deyim bir kavram belirtmek iin bulunmu zel bir anlatm kalbdr. klar
iirlerinde gnlk konuma dilinde sk kullanlan deyimlerden yararlanrlar. klar
deyimleri kullanarak bir anlatm zenginliini salarlar. Ayn zamanda bal bulunduu
kltrn szl gelenein bir ynn de tantrlar (Artun: 2005: 152). Tebriz klar da
Azerbaycan Trkesi deyimlerin yan sra Tebrize zg deyimleri kullanmaktadrlar.
(rnein ikari destannda yola dd, revane-yi rah oldu deyimi Farsa ve Trke
iki e anlamda deyim olsa da k tarafndan ska kullanlan deyimdir).
Tebriz klarnn kulalndklar deyimlerden rnekler:
Kii namusu stnde lme geder. (ikari, s. 225).
Gara gorhu gelmek: Korkutmak (ikari, s. 34).
Gargann say var amm gounun say yohd: Karnca kadar saysz asker
var (ikari, s. 86).
Can taprmag: lmek.(ikari, s. 135).
Bilirem ne kuun yumurtasd: Nasl olduunu bilirim. (ikari, s. 145).
Ot otun su suyun alsn. ( ikari, s.223, 232, 343).
Er girdi bunun reyine; (ilham geldi).
Geceni yordular:(Gece bitmek zere).
Gnin yorun a: (Gnein batt an).
lan vuran adam yatp bu yatmayb. (ikari, s.30, 245, 286)
Suya dndler: (Baka durdular) (ikari, s.333)

146
At minenindi, don giyenin. (s. 45).
Er de bir olar gr da. (s. 53)
yit meydanda dilin balar elin aar.(s. 47)
Atalar diyibler insnn Allh iin dzeldende dmenin z eliynen dzelder.
Deveni meynen suvarmahla, deveye gank vermez ki su (ikari).
Dedin szv sahla sazv. (s. 33)
All ay bulunca bir onda grersen deli vurdu gedi o yana. (s. 217).
nsann dedesi olar. Bir z dedesidi, bir geyin atasd, biride ustdi.
(s.219).
Gz dolandrr. (s.17, 24, 72, 229, 405, 230).
Asta gaana gy imm genim olsun. (s. 272).
Getmeli gonan getmesi galmasndan yahd. (s. 312).
Ok kemnnan hbd. (s. 239).
Bizimki galb gurdunan giymete (s.239).
z evirdi (Yzn ona evirdi): (s.310, 315).
z dolandrd(Yzn ona evirdi, dedi): (s. 311, 313, 315, 317, 319, 320, 324).

3.3.3. Alk ve Karg

Alk ve karg konumay ssleyen, duygular belirten, anlatm glendiren dil
eleridir. Alk kiinin iyiliini ve karg kiinin ktln isteyen sz kalplardr
(Artun, 2005: 152). Tebriz klar Trke szcklerin yan sra Farsa ve Arapa alk
ve karg anlam tayan szcklerden de yararlanmlar. Maallah, aferin, barek
Allah gibi alk szckleri ok kullanlmaktadr.
rnekler:
Dilin kurusun. (k Karadal).
yid arkan yerle bir olsun. (k Mslm Askeri).
Evin yklmasn. (ikari, s.74,159, 160, 169, 271, 287, 404, 74)
Bava dolannam. (83)
Gadan alam. (86)
Ey Serheng-i mi tahtin tabt olsun. (238)

147
Yeherin gan ile dolsun. (238)
Asta gaana gy imm genim olsun.
Tebriz klar divan edebiyat kalplarnda da iirler sylemektedirler.
rnek:
Mehebbet bir bel eydir giriftr olmayan bilmez.
Zimistan ekmeyen blbl baharn gedrini bilmez.
(ikari, s. 284).
Filtn / Filtn / Filtn / Filn
Y reb bu hans hridi bzariden geer?
O eve gemze nz bu dil-i zri den geer.
Gtrb klhn eline nsret ile gelir,
O nz ile gelse eer mrm yardan geer.
(ikari, s. 286)
Feiltn / Feiltn / Feiltn / Feiln
Mesnevi rnei:
ekib sef iki leker-i nmdr,
Olub merkebe o h-zde sevr.
Gedem goydu meydane o nmdr,
Edibdir mbriz teleb eh-sevr.
Dedi vard bir kimse y gele?
Men ile ede kr-zri bele?
Feln/Feln/Feln/ Fel

4.4. klarn iirinde Yerel Szckler

k iiri halk diline yakn olduu iin anlalr bir yn vardr ancak k
edebiyatn geleneini bilmeden k iirini irdelemek mmkn deildir.
klar anlatmak istediklerini halkn anlayabilecei bir dilde verirler. klar
duygularn hemen dile getirirler. Doalama syleyite szck semek iin zaman
dardr. Bu durumda klar tekrarlardan, hazr kalplardan yardm alrlar (Artun 2005:
145). k iirinde kime sesleniyor? D dnya bak nasl? Bunlar iirine aktarrken
gelenek ne lde etkili? Tespitlerdeki dikkati ve ayrntlara eilii nasl?
Anlatmlardaki dil an dil zellikleri mi yoksa bir baka an slubunu taklit mi
ediyor? Szck seiminde gelenein pay nedir? Dillin hangi fonksiyonlarn kullanr?
Bak as nedir? Bu sorularn cevaplar bulunduunda an slubu, onu dier
klardan ayran dili, kullan anlatm zellikleri ortaya kacak. (Artun 2005: 145).

148
3.4.1. Tebriz klarnn iirlerinde Yerel Szckler
k Yedullah:
Hercyinin muhennesin n-kasn,
Doru szn dz ilgrin grmedim,
ok ehdin dnyde gedler tekin,
Nmsn geyretin arn grmedim.
Merd oula emek versen itirmez,
N-merd dm dosluk baa yetirmez.
Gabak ta terk emme yetirmez,
Syd aacnda alma heyva nar olmaz.
Deli gyl telere talanma,
nnen bele dnya sene dar olmaz,
Bir mert gazansa yz n-mert doyuyar,
Yz n-mert gazansa merde bir nahr68 olmaz.
(ikari, s.67).
k Yedullah Tebriz klarndandr. Tebriz merkez kent olduu iin klar
daha ok Farsa kalplar kullanmlar. k Yedullah da merkez klarndan olup ve
iirlerinde bolca Farsa ve Arapa tamlamalar kullanmtr.
k Yedullahn yukarda verdiimiz iirinde merd, n-merd, hercayi, ged,
nahar gibi Farsa ve Arapa szckler grlmektedir. Ayrca Tebriz ivesine zg olan
innen bele (bundan sonra anlamnda) ifadesi Tebriz ve Karada aznda kullanlan
szcktr.
Zer lemde dada, mkil-gdi, her metleb istesen onnan revd. (ikari, s.
94).
Burada k Yedullah, Tebriz de kullanlan Farsa szckler kullandn grmekteyiz.
Her an slubu, bal olduu kltrn dil zelliklerine gre ekillenir.
klar, bazen baz kelimelerin halk aznda bozulmu ekillerini kullanrlar. Onlar yeni
syleyiler yaratarak evresindeki insanlarn konuma biimine ait baz zellikleri iir
diline tarlar (Artun, 2005: 153). Tebriz klarnn byk bir ounluunu Karada
klarndan olumaktadr. Bu yzden Karada blgesi yerel anlatm dilini Tebriz
klarnda grmekteyiz. Blgede aratrmada bulunan Ali Kafkasyal Tebriz ve
Karada klarn ayn at altnda gruplandrsa da Karada ve Tebriz klarnn dil ve
slup ynden ayrt etmek mmkndr.
68

. Nahr: le yemei.

149
DRDNC BLM

GNMZDE TEBRZL IKLAR ve ESERLERNDEN RNEKLER

4.1. k Hesen SKENDER
I. Hayat:
Tebrizin en nl klarndan olan k Hesen skenderi, 1947 ylnda Karada
Blgesinin Kalla kynde dnyaya geldi. lkokulu kyde bitirdikten sonra blgedeki
birok k yannda bulunmu ve bu sanat renmitir. Daha sonra k sa Deni,
k Hac Ali badiyan, k Hac Muhammed Bar, k Aziz ehnazi, k Ali Bahi
gibi byk ustalarnda bulunarak klk konusunda ei bulunmaz bir ustala ulamtr.
1971 ylnda Tebriz radyo ve Televizyon sanats olarak ie balamtr. stat Ali
Selimi ile birlikte Azerbaycan kltrn yaymtr. k Hesen skenderi birok dl
almtr. Tek saz yarmalarnda birinci olmu ve 21 madalya almtr.
k Hesen skenderi yalnz randa deil birok Avrupa lkesinde klk
sanatn temsil etmitir. Fransa, Belika, Hollanda, Almanya, Japonya, Avusturya, in,
sve, Macaristan, Hollanda talya, Danimarka, ngiltere, Azerbaycan, Nahcivan ve
Trkiye de klk sanatn temsilciliini yapmtr.
k Hesen skenderi ayn zamanda Gzel Kopuz adl bir irketin sorumlusu
olmu, bu irkette 16 gen an kasetinin yapm ve datm ilerini yapmtr.
Ayrca klk Oca adl derneinde gen klar yetitirmektedir.
Hesen deyir yaa elim,
Bal kimidir ana dilim,
Simler ste k elim
Telli saz ala gerek.
Saznla gezirsen diyar be diyar,
Derin kemallsan, marifetin var.
Tkenmez edebin, cogun bir pnar,
Hak sesin dnyaya sal k Hesen.
Telli sazm mjde verir ellere,
Geti zimistanm nevbahar gelir.
Al yal geyinen gzel llere,
Benve alr taze bar gelir.

150
Glzara dnr bizim bu eller,
Okuyur blbller, alr gller,
Gnein zvgunnan alr diller,
lemi bryen lalezar gelir.
Geldi bahar fesli knlekme gem,
k Hesen deyir ad olsun lem,
Azerbaycan klar destecem,
Meclis yara saz u tar gelir.
Semed Behrengiye
al ag sazvi, azadlg gelir,
Semed Behrenginin yolu bizimdir.
Ohuyur blbller, nemeler gller,
Vetenin baas, gl bizimdir.
Kendlere yol dyb yatmayb Semed,
Halgn unudub, atmayb Semed,
zn zalime satmayb Semed,
Gne tek grnen nuru bizimdir,
Mellim Semedin yolu bizimdir.
Tkdler Araza o pak kann,
Caladlar dolu gelemdann,
Krabilmediler pak imann,
Azadlk syleyen dili bizimdir,
Mellim Semedin yolu bizimdir.
II. Usta rak ilikisi:
k Hesen skenderi k sa Deni, k Hac Ali badiyan, k Hac
Muhammed Bar, k Aziz ehnazi, k Ali Bahi gibi klarn yannda bulunmu
ve onlardan klk geleneini renmitir.
III. Mahlas:
k Hesen mahlasn kullanmtr.

4.2. k Yedullah EYVEZPUR

1938 de Tebriz yaknlklarnda bulunan Ilhda domutur. klk sanatn
k Hseyin Namver, k Mehemmed Bar, k Kulu Terkedari ve k ehnaz
gibi ustalardan almtr.
Destanc aklarndan olan k Yedullah birok k destann kaset eklinde yaymtr.
ikari destan, Emir Erselan destan- Rum destanlar onun tarafndan yaynlanmtr.

151
ikari Destan klk geleneinin en uzun manzum ve mensur destan olarak 1971 de
55 kasette yaynlamtr. k destan stad k Ali den renmi ve kasete
aktarmtr.
k Yedullah keskin hafzas ile klar arasnda n kazanmtr. Destanc klar
arasnda yer almasnda da bu hususun nemli rol vardr. k Aziz ehnaz gibi byk
k ile 22 kaset deyimesi (atmas) bulunmaktadr.
Derd gemin erbabyam,
Derdler menden rak olmaz.
Gnde yz min hayal eyler,
Menim knlm bir ad olmaz.
Gye ekse ba tayalar,
Felek onu tez payalar,
Her klng apmaz kayalar,
Her iyidden Ferhad olmaz.
Dervi olan bakmaz pusta,
Uslu olan olar usta,
Gvenme bivefa dosta,
Bivefadan imdad olmaz.
II. Usta rak likisi:
k Hseyin Namver, k Mehemmed Bar, k Kulu Terkedari ve k
ehnaznin yannda bulunmutur.
III. Mahlas:
k Yedullah mahlasn kullanmtr

4.3. k Muhtar KURBANPUR

Karada blgesinde bulunan Eher kenti yaknlarnda anadan olmu, klk
sanatn stad k Dreli Ezganl yannda renmitir. Be sene boyunca stad
yannda bu sanatn tn inceliklerin rendikten sonra Tebriz ve Eher kentlerinde
toylarda ve toplantlarda saz ve sz stad olmutur. Daha sonra birok rak
yetitirmeye balamtr. k ayn zamanda Tebriz, Tahran ve Urmiye kentlerinde
Radyo ve televizyon sanats olarak grev yapmtr. zellikle Karada blgesinde n
kazanm klardandr.
k Kurbanpur Karada ve Tebriz klar arasnda bir kpr oluturduu ynden
nemli klardan saylmaktadr.

152
Yaz alb gl olar,
Bulak kaynar gl olar,
Tahlmz bol olar,
Durnalar kaydanda.
Akan Araz alayar,
Yaramz balayar,
Dmn gelbin dalayar,
Durnalar gaydanda.
II. Usta rak likisi:
Ustas k Dreli Ezganl yannda bulunmu ve ondan aklk sanatn renmitir.
III. Mahlas:
k Muhtar mahlasn kullanmtr.

4.4. k Sdkali BABAAN

1944 ylnda Karada blgesinin Hzr kentinde anadan olmu, klk sanatn
dier ustalarn yannda bulunarak ve dier ustalarn kasetini dinleyerek renmitir.
Blgenin dnlerinde bulunarak n kazanmtr. Farsa eitim almamtr, bunun iin
iirlerinde duru Trke kullanmaktadr. iirlerinde vatan ve ak temas ilenmitir.
Balanan gollarm, dartb aaram,
Yurdum diye sene doru gaaram,
Olum desen kanadlanb uaram,
ieklenib, btn bezerem veten.
Ondaki ellerim atmad sene,
regim kann katmad sene,
O zaman ki dilim yatmad sene,
Dilimi kknden zerem veten.
II. Usta rak likisi:
Kendi abalaryla saz almay renmitir.
III. Mahlas:
k Sdkali mahlasn kullanmtr.

153
4.5. k Hseyin HADM
1948 ylnda Tebriz yaknlarnda bulunan Anahatun kynde anadan olmutur.
lk ve ortaokul Farsa eitim almtr. Bu yzden iirlerinde Farsann etkisini
grmekteyiz. k Zeynal ve AK Muhammed yannda kl renmitir. Ayrca
dier klar ve airlerin iir kitabndan yararlanarak duygu ve dnce dnyasn
gelitirmitir. Be sene boyunca devlet dairelerinde ve resmi yerlerde bu sanat
sergilemitir.
Kalem dolan bu ellerde hakikatden yaz iir,
Dnya lem mhtacdr, muhabbetden yaz iir.
Sen susunda karanlklar tutur yeri seman,
Al gnee kpr vuran, tarikatdan yaz iir.
Sen insann silahsan, irkinlikler stne,
Sen beerin inkilab, cehaletin kastine,
Sen airin yoldasan her alanda destine,
nsan n arzu olan saadetden yaz iir.
Sen klsan, defter kalkan, iir dy cengidir,
Kzl cher kalbimizden, akan kann rengidir.
nsanolun darda koyma, nurla zlmet cengidir,
Hadim deyir bu meydanda, cesaretden yaz iir.
II. Usta rak likisi:
k Zeynal ve k Muhammed yannda kl renmitir.
III. Mahlas:
k Hseyin mahlasn kullanmtr.

4.6. k Rahman KARA MELK

1950 ylnda Tebrizin Karamelik blgesinde anadan olmu, k Mikayil Aa
Babann yannda klk sanatn renmi ve gelitirmitir. Hayat boyunca bu sanatn
temsilciliini yapm Tebrizin nl klar arasnda yer almtr. Birok gen k
yetitirmitir. Bu sanat gelecek nesillere aktarlmas gerektiinin dncesini bu
szlerle ifade etmektedir:
Menim de elimden bu gelir ancak,
Seni gemiinle eyleyim tan,
Ba uca yaamak istersen eer,
Bak gr babalarn nece yaam?
Gnl ahtar yle bir yar,
areden sz anlasn,

154
Pis gnnde hemdem olsun,
rek bilsin duz anlasn.
rek aan sz olsun,
Temiz nefsi, gz olsun,
Sedaketden izi olsun,
Name bilsin saz anlasn.
II. Usta rak likisi:
Ustas k Mikayil Aa Babann yannda bulunmu ve ondan klk sanatn
renmitir.
III. Mahlas:
k Rahman mahlasn kullanmtr

4.7. k Resul KURBAN

1953 ylnda Karada blgesinde Abbas Abad kynde anadan olmutur. k
sanatn statlar k Hayrullah ve k Kerem Hazreti yannda renmi ve statlk
derecesine ulamtr. k Aziz ehnazinin yannda bulunmu ve tecrbelerin
artrmtr. ran da birok byk kentte sanatn gstermitir. Ayrca k Resul Kurbani
dnya seviyesinde tannan klardandr. O Fransa, ngiltere, in, Macaristan, Almanya
Azerbaycan Cumhuriyetinde ve Trkiye de programlara katlm ve bu sanat ifa
etmitir.
k Resul Kurban bu gn Tebrizde yaamaktadr. O klk sanatnda bir ekol
oluturmutur.
en tabiat gzel olur,
lkemize yaz gelende,
Cavan koca zevke gelir,
Ortala saz gelende.
Yasemenler pldar,
Karanfiller ar dar,
Pasl knl cavanlar,
Gamze, ive naz gelene.
Kaynayr cour akr bulag,
Resul sesine ver gulag,
Gem evine grgn salah,
Gle rek, gaz gelende.

155
II. Usta rak likisi:
statlar k Hayrullah ve k Kerem Hazreti yannda renmitir.
III. Mahlas:
k Resul mahlasn kullanmtr.

4.8. k Mehemmed MEHEMMED

1963 ylnda Karabulak kynde anadan olmu, ilkokulunu ayn yerde
tamladktan sonra ailesiyle birlikte Tebrize g etmiler. Askerliini bitirdikten sonra
Kadir Puribad ile birlikte dnlerde olmu ve kl onun yannda renmitir. k
Karada ve Tebriz sanatlar arasnda kpr oluturan klarmzdan olmu, iirlerinde
her iki yrenin dil zelliini yanstmaktadr.
Ustat klardan yadiar Gaem69,
Sen eli atmadn, el atmaz seni,
Doma diyarna iftihar Gaem,
Ey veten blbl, gl atmaz seni.
Azizinem yarad,
Yar hesreti yarad,
reyimden gan akar,
ekilende yar ad.
Dedim blbl ahin nedendi?
Dedi sinem ste goyub yare gl.
Azizi yare gl,
Armaan ver yare gl.
Lezzeti var o gnn,
Yalvarasan yare, gl.
II. Usta rak likisi:
Dnlerde bulunarak klk sanatn renmitir.
III. Mahlas:
k Memmed mahlasn kullanmtr.

4.9. k Salman MEHEMMEDPUR

1947 ylnda Karada blgesinin Verzigan ilesinde anadan olmu, ilkokul
eitimini Farsa aldktan sonra klk sanatn renmek iin eitli klarn yanda
bulunmutur. Tebrize g ettikten sonra stat Ali Seliminin annda bulunmu ve
69

. Ak Gaem Azerbaycann nl aklarndandr.

156
ondan dersler almtr. Daha sonra k Hesen skenderi ve Resul Kurban gibi klarn
yannda sanatn gelitirmi ve renci yetitirmee balamtr. Bir ara devlet sanats
olarak Tebriz radyo ve televizyonunda programlara katlm. k Selman ayn
zamanda Azerbaycan, Trkiye, Krgzistan ve zbekistana davet edilerek uluslar aras
sanat kimliine sahip olan klarmzdandr. Birok yarma ve programa katlm ve
dller kazanmtr.
Yaayabilmirem men senden ayr,
Gl nece yaasn emenden ayr,
Sen menim heyatm, kalbim, canmsan,
Sen menim ulduzlu asimanmsan.
Sen menim dilimde irin szmsen,
Sen menim gecemsen, hem gndzmsen,
Nece yaaym men senden ayr?
Gl nece yaasn emenden ayr?
II. Usta rak likisi:
eitli klardan klk sanatn renmitir.
III. Mahlas:
k Muhtar mahlasn kullanmtr.

4.10. k Cengiz MEHDPUR

1961 ylnda Keleyber blgesinde eyh Hesenli kynde anadan olmu ve
eitimini Farsa olarak tamamlamtr. Amcas k Aynullah Mehdipurun yannda
raklk yapm ve saz almay renmitir. Daha sonra k Hesen Esedi yannda bu
sanatn inceliklerini renmi. Tebriz de k sa smail zade yannda da raklk
yapmtr.
k Cengiz okuryazar klardan olmu ve bu konuda eitli kitaplar yaymtr. Saz
almay bu kitaplarla retmitir. Metode Amuzii Mektebi Kopuz ve k
Havalar kitaplarn yaynlamtr.
k Cengiz Tebrizde saz almay retmek iin Roen Tebriz adl zel bir
kurum amtr. Bu kurum srekli olarak saz almay renmek isteyen ahslara saz
alma retmektedir. k Cengiz ayrca Tebrizde Dalga adl bir saz grubunun
kurucusu ve sorumluluunu yrtmektedir. k yalnz ran kentlerinde deil, dnyann
eitli lkelerinde tek saz almasyla n kazanmtr. k bu saz almasyla birok
yarma ve gsteride birincilik dln almtr. k Cengiz Kanada, spanya, Fransa,

157
ngiltere, in, Macaristan, Almanya Azerbaycan Cumhuriyetinde, Trkiye ve dier
lkelere davetli olarak bulunmu ve sanatn baaryla sergilemitir.
k Cengiz randa yaplan Trke Saray filminin mzik yapmn slenmitir. Ak
yeni neslimiz
Dalga grubunda k Ferruh Mehdipur,
Dnya bir meedir, insan oduncu,
oklar odun satp, kz alp geder.
Ne satan yorulur, ne alan doyur,
Ahrda be arn bez alp geder.
k olub dolamram
Elde veten diye-diye
Telli sazla yanamram
Telde veten diye-diye
Koy deyim ki ana veten
Olacakd haray salan
Al kanmzdan alan
Gl de veten diye-diye
Men el derdin teceyim
Can kurban vereceyim
lsem bele leceyim
Dilde veten diye-diye
II. Usta rak likisi:
Amcas k Aynullah Mehdipurun yannda raklk yapm ve saz almay
renmitir.
III. Bade: k Bade itiini sylemitir.
IV. Mahlas: k engiz mahlasn kullanmtr.

4.11. k Ali KARADALI

Ali KARADALI 1950 ylnda Bostan Abad kentinde anadan olmu, ilkokul
altnc snfa kadar Farsa eitim aldktan sonra hal dokuma iine balamtr.
esnasnda klarn kasetlerin dinlemi ve klk sanatna meyil gstermitir. Daha
sonra k Hseyin Azeri, k Rehim Eyvezpur gibi byk klarn yannda raklk
yapm ve statlk seviyesine ulamtr. k Ali birok uluslar aras yarma ve
programlara katlm ve katlm belgesi, takdir almtr.
Yar yannda gnahkaram,
Doru szm yalan oldu.

158
Yeri etdi kem lekeri,
Knlm ehri talan oldu.
Bak bu kaa, bak bu gze,
Yand barm, dnd kze,
Keen sz ekme ze,
Keen kedi, olan oldu.
k Al sene kurban,
Gel eyle derdime derman,
Udu getdi tlek terlan,
Sarda keklik alan oldu.
II. Usta rak likisi:
k Hseyin Azeri, k Rehim Eyvezpur yannda bulunmu ve onlardan klk
sanatn renmitir.
III. Mahlas: k Ali mahlasn kullanmtr.

4.12. k Hseyin SAY

1965 ylnda Tebrizin yaknlarnda bulunan Nehend kynde anadan olmutur.
k Hac badiyan ve k Aziz ehnazi gibi byk klarn yannda bulunmu ve
klk sanat renmitir. Daha sonra dn ve trenlerde saz alp okuyarak kendini
gelitirmitir. k Hseyin klk sanatyla ilgili on yedi cilt kitap basmtr.
Kendi at mzik marketinde klarn kasetlerin ve kitaplarn satmaktadr. k
Hseyin ayn zamanda maazasn yannda bulunan k kahvehanesinde klk
sanatnn gsterisini de yapmaktadr.
imde bir byk veten hesreti,
Aye mi dnecek ile? Bilmirem.
Men z vetenimde esirem-esir,
Esir nece ddm bile-bilmirem.
Talanb dalb bak okum azm,
Ne km bellidir nedeki yazm,
Men ki tenmirem bu snk sazm,
Beme mi ekilib zile? Bilmirem.
Ellerim didergin zm dostakda,
Olum didergin, kzm dostakda,
El n alayan gzm dostakda,
O alar gzm sile bilmirem.
Bir cennet kimidir dnen bu veten,
Bu gn rezil olmu neden bu veten?

159
Yanb, yanb kle dnen bu veten,
Tufana sovrulub, yele bilmirem.
Er oullar, katn kzlar veteni,
zbeklerin, Krzlarn veteni,
Babeklerin, Ouzlarn veteni,
Elile mi kalb ile? Bilmirem.
II. Usta rak likisi:
k Hac badiyan ve k Aziz ehnazinin yannda bulunmu ve onlardan klk
geleneini renmitir.
III. Mahlas: k Sayi mahlasn kullanmtr.

4.13. k Cebrayil HALL

iirlerinde Cebi ve Cebrayil mahlasn kullanan k, Karadan zmdl
blgesinde Seyferli kynde anadan olmutur. Sekiz yanda Tebrize gm ve orada
yerlemile.
Atas Kuzey Azerbaycann irvan blgesinden Gney Azerbaycana gmtr.
Ortaokulu Farsa bitirdikten sonra on alt yanda saz almaya balamtr. Behlul
Karger adl ustasnn yannda klk geleneini renmitir. Kuzey Azerbaycan
klarnn film ve kasetlerin tekip ederek kendini gelitirmi ve ustalk derecesine
ulamtr. Ayrca k Hesen skenderi, k Abdlali Nuri gibi byk klardan
etkilenmitir.
Kuzey Azerbaycan klarndan olan k Adalet Nesibov Tebrizde bulunduu zaman
ona bu iiri sylemitir:
Men svegini analardan,
Analardan, renmiem.
Men ilham obalardan,
Obalardan renmiem.
Dersim aldm ucalardan,
Sedim a karalardan,
Dz ilkar Sara'lardan,
Sara'lardan renmiem.
Men keyreti atalardan,
len vakta babalardan,
Dnmezlii kayalardan,
Kayalardan renmiem.

160
im dolmu kadalardan,
Sorsan meni haralardan,
Elde olan yaralardan,
Yaralardan renmiem.
***
Sorsan neler? Yar geceli,
Heyalmdan tb keer.
ten irin katireli,
Keyalmdan tb keer.
ten aylar, ten iller,
Dinlediyim irin diller,
Ala gzler, kara teller,
Keyalmdan tb keer.
Gh gren anlarmz,
Gh glen anlarmz,
Bir ten anlarmz,
Keyalmdan tb keer.
Ayrlk ba veren zaman,
Knlmze kd duman,
Gzyalarn sildiim an,
Keyalmdan tb keer.
***
Knlmn sevgisi vetendir yalnz,
Elin seaadetin her an isterem.
Kzn semalarda parlayan ulduz,
Olun gnee konak isterem.
Bamz balara karmak n,
Dnya kervan ile yarmak n,
Ata ocamz almak n,
Canm odunda yanan isterem.
Cebi hak yol geden, errden kaydan,
Zlmetde uykudan, kalk aydan,
Veteni korumak n oul byden,
Ele bir mehriban canan isterem.
***
Ezel mehebbet gz ile sene baklr dnya,
Sonunda arzlar tamam, daa aklr dnya,
Heyat boyu insanlar uyutmak n, dartmak n,
Ezab adl deyirmana suyun aklr dnya.
Gahdan dolur, gh boalr, gh uur, gh kurulur,
Frtnalar koparr gh, hey lillenir durulur,

161
Gahdan sakit bir umman tek, lebelenir burulur,
Gahdan addi, gh perian, yaman sklr dnya.
Birce neferin elinde milyonlar feryad edir
Asr, kesir, veran koyur, gh tikir abad edir
Analar, olu vay deyib, aman edir dad edir
err ilir ocubatndan, yanb yaklr dnya.
Bu gn daha talan-tarac size gelmesin etin,
aln daa kn baa, her ne var atn tutun,
Pozulmu insan eklak, ters dm iler btn,
Adam olunun elinde ie taklr dnya.
Ay Cebreil esirlerdir, susuzdur emen- ayr,
Gl iekler saralbdr, tam tikandr ol-bayr,
Min illerdir bu zlmetden sabaha kanmayr,
Ele vurublar bandan, durur yklr dnya.
II. Usta rak likisi:
Ustas k Dreli Ezganl yannda bulunmu ve ondan klk sanatn renmitir.
III. Mahlas: k iki tane mahlas kullanmaktadr: Cebi ve Cebrayl. Nedenini
sorduumuzda hece lsn iirlerinde tutturmas iin bazen Cebi ve bazen Cebrail
mahlasn kullandn aklamtr.
k Cebreil Dede Korkut hikyelerinden Deli Dmrl hikyesini kasette aktarmtr.
4.2. GNMZ TEBRZ IKLARI ESERLERNDEN KR DESTANI
4.2.1. ikri Destannn Tantm70
Bu blmde ran Trkleri klk geleneinden ikari Destann sunmak
istiyoruz. klarn sineden sineye syledikleri ve 1971 ylnda 55 kasete aktarlm
olan bu destan ayn zamanda klk geleneinin manzum ve mensur kark en uzun
destan zelliini de tamaktadr. Destan 450 sayfada yazya aktarlmtr. Destan,
ikri ve oullar Cehngir, Cehandr ve Cehanbahn Mslmanl yaymalar, kt
glerle savamalarn anlatmaktadr. ikri, karlat pehlivanlar slma davet eder.
Karsndaki pehlivan ya kelmey-i ehdet getirip Mslman olur veya ldrlr. Bazen
de pehlivanlar yenildikten sonra Mslmanl kabul ederler. Yemen diyarnn
padiahn slma davet eder ve ehirde btn kiliseleri camiye evirir, slm
bayran her tarafta astrr.
70

. ikari Destannn tantm 29.11.2007 tarihinde Ankara Gazi niversitesinde bildiri olarak
sunulmutur.

162
55 saatte sylenen destan bir stat-nme 225 koma ve 65 bayatdan
olumaktadr. Destanda Yank Kerem, Karada ikestesi, Krolu Kaytarmas, Zar
Keremi, Ceyran Keremi gibi k havalar kullanlmtr.
k Yedullah destan anlatma geleneinde olduu gibi destan, Mcrim
Kerimden bir stada-nme ile balar:
Dostum deyir sene selm verenin
Nee badan keml u ri gerek
Anl ak ola reyi temiz,
Doru szyle itibari gerek
Gemimde alaya toyumda gle,
z z kadrini kymetin bile,
Hlm soruup kadrimi bile,
Doru szyle dz ilgar gerek.
yle allanmaya pula devlete,
Hile ile sokulmaya gayrete,
Dostunu salmaya he hacalete,
Nmus u gayreti, ri gerek.
(6+5)
k stadnameden sonra destan anlatmaya balar: Eski zamanlar Rum
diyarnda h- Dr adl bir padiah varidi. Onun Ere ve ikri adl iki olu varidi.
h- Dr kk olu ikriyi kendinden sonra ah ilan eder. Ere bunu kabullenemez
ve ikriyi bir gezide kuyuya atar. ikriyi, Keyvan Sovdager adl bir tacir kuyudan
kurtarr. ikri iyiletikten sonra, k klnda Keyvan Sovdager ile birlikte saraya
dner. Kendini tantmadan, dnya makamn byk kardei Ereye brakr ve Keyvan
Sovdger ile yola koyulur. Yemen diyarnn padiah Menzer ah- Yemeni onu satn
alr. ikri burada kendini Huda-perest adyla tantr. Hocand Vezirin kz Pernaz
Hanm ona ak olur ve onunla evlenir. ikrinin Pernaz Hanmdan olan olu
Cehngir, daha sonra babasn tlsmdan kmaya yardm eder. ikri Menzer h-
Yemeniyi Mslmanla davet eder. Menzer ah- Yemeni kelime-yi ehadet getirir ve
Mslman olur halkna da toplu ekilde Mslman olmay emreder ve lkenin her
tarafnda slam bayra aslr, kiliseler camiye dntrlr.
m hkmdar Serheng-i mi, Menzer ah- Yemeninin kz Simizr
isteyince aralarnda anlamazlk kar. ikari, Serheng-i aminin pehlivan Kuhpeykeri ldrr. Bylelikle Simzrn gnlnde taht kurar ve onunla evlenir. ikari,
yar dev yar adam eklinde olan Serheng-i ami ile savaa girer. Serheng-i ami sihir
gcyle Simizr karp bir kuyuda hapseder. ikri onu kurtarmak iin ot yandrmaz,

163
su bomaz, kl kesmez, Ergevan ah pehlivan yener. Hurid Banu, nikapl bir sava
eklinde ona yardm eder. ikari ile gre yapar ve ona yenilince, onu yenen kii ile
evleneceini syler. ikrinin Hurid Banudan, Cehandr adl olu olur. Cehndr
bydkten sonra babas ikriyi hapisten kmasna yardm eder. Serheng-i ami,
ikariye Mslmanl kabul ettiini syler ve yanna arr, arabna ila koyup onu
yakalar. On sekiz yl hapiste kalan ikriyi oullar Cehangir, Cehndar ve Cehanbeh
kurtarmaya gelirler.
Destan, Cehangir, Cehandr ve Cehanbahin yollar zerinde uradklar
yerlerin halkn Mslman yapma serveniyle devam eder. Cehangir yolda Hilaliye
kentinde Zhhak Padiah, Mslmanla davet eder ve her tarafta slam bayran asar.
Glbr vilayetine vardnda, Kaf Danda yaayan ve Glbr vilayetinin hakimi, h ucnn kz Gona Lebe ak olan, ve her ay lkenin pehlivanlarn ldren Ekvan
Devi yener. Gona Leb ona ak olur ve onunla evlenir. Cehangir, Gona Leb ile
birlikte ikriyi kurtarmak iin yola devam ederler.
Dier taraftan Cehandr, anas Hurid Banudan babasnn ikri olduunu
renince onu Serheng-i minin elinden kurtarmak iin yola konulur. Cehndar da
urad yerlerde slam bayran diker.
ikri, Serheng-i aminin kz Nazik-beden, Keyvan Sovdager ve onun
yardmna gelen Cehangirin abalaryla hapishaneden kurtulur. Daha sonra Glistan-i
Eremi Mslmanlatrmas iin askerlerini bir araya toplar. Serefraz ahn yardmna
gelen ah- Gulan ile savatnda h- Gulan onu sihir gcyle Tlsm- Heyhatte
atar.
Tavs, emkur Eyyar ve Cehngirin ikriyi Tlsm- Heyhatten kurtarmak
iin kartal ekline dnerler, tr-ser Devin yardmla h- Gulan ldrp ve
ikriyi tlsmdan karrlar. Serefraz ah, frit-i Bzrg yardma arsa da, ikri
tlsmdan kurtulup kartal eklinde sava meydanna iner ve frit-i Bzrg ldrr.
Cehngir ve Cehanbah yardmyla Glistn- Eremi ele geirirler. slam bayran
orada da dikerler. Glistn-i Eremiin saltanatn Keyvan Pehlivana brakp, lkesi
Dara vilayetine dnerler. Kendini tantmadan kardei Ereye mektup yazp yllar nce
yaptn ona hatrlatr. Sava meydannda onu yense de ldrmez ve affeder.
Fireng padiahlar Glistan-i Eremin ikrinin elinde olduunu renip
olaanst gler ile Glistan- Ereme saldrrlar. Ancak ikari ve yandalarna Hzr
Peygamber batil-i sihri retmitir. Bylelikle bu giriimler sonusuz kalr. Bu
savalarda Cehndr, Zerdn; irzd- Tg-zende Elve h ldrr.

164
hruh ahn kz Nurul-eynin Ekvn Devin anas tarafndan karlmas ve
ikarinin onu kurtarmas iin Ugar ile savaa gitmesi destann dier olaylarndandr.
Bu savata ikri tlsma der ve Heft Kule-yi Kafe gtrlr. Bylelikle, Cehngir,
Cehnbah ve Cehndrn ikariyi kurtarma abalar ve onu tlsmdan karma
maceralar balar.
Destann son blmlerinde ikri Hindistana asker yrtr. Hindistan Padiah
ikarinin adn duyduunda savamadan Mslmanl kabul eder ve halk da onunla
beraber Mslman olur.
4.2.1.1. ikri Destann ncelenmesi
Destann genel konusu ikrinin Mslmanl yaymasdr. ikari (destan
tabiriyle) Hzr peygamberin kemer-bestesidi. Hzr peygamber kendi eliyle pehlivanlk
kemerini onun beline balamtr. Karlat zorluklarda abdest alp, iki rekat namaz
klar. Hzr peygamber ryasna gelip ona yardmc olur. ikariye sihirleri yenmek iin
Batl- Sihri retir
ikari destann incelediimizde eski Trk inanlar ve atalar kltn birok yerde
grebiliriz.
ah- Dr, ikriyi ararken dalardan talardan ikariyi bu szlerle sorar:
Cemli varyd mh- mnevver,
iyninde elenmidi emsinen kemer,
ekdiim zehmetler getdiler heder,
Snd hn perr u bli haray.
(6+5)
Menim adm h- Dre,
Felek salb ah- zre,
hmd irim ikre,
Dalar nece oldu ikari.
(4+4)
Burada da kltnn klk gelenei vastasyla gnmze gelip yetitii
rneklerden birini grebiliriz.
ikri kuyudan kurtulduktan sonra k klfnda saraya dner. ikariden bir
eyler okumasn isteler. Saz alp byle syler.
Namerdin z glmesin,
Gizli szm aikr deyil.
Srrm he kes bilmesin,
Gizli szm aikr deyil.
Ne lzimdi zm yem,

165
Srrm namerde diyem,
er oluyam er-beeyem,
Kim k bilmir bilmesin.
Burada k klfnda dnme motifini gryoruz. Alpam Destannda olduu
gibi kahraman k klfna girip yurduna geri dner.
ikri babasnn mezar banda yle dedi:
Dolanm bava gl zl ata,
Ata can ne yatmsan mezrda.
zn getdin vallah rhet oldun,
Haberin yohdi meni zrdan.
Eer desem szm ohdu,
Dmn sz mene ohdu,
Bu yerin vef yohdu,
Ay dede can niye yatmsan?
Geen gn yohlamadm,
Dman barm ohlamadm,
Sene ez sahlamadm,
Bilirem incimisen ikriden.
ikri babasnn mezarn ziyaret ettikten sonra onun ruhuna ikramda bulunur,
onun ruhundan yardm talep eder. Burada atalar kltnn bir rneini grebiliriz. ikari
Keyvan Sovdager kafilesiyle Yemene gittiinde kendini Huda-perest olarak tantr.
Menzer ah- Yemeni onu tanyp tutukladnda bunlar der:
Hkm eyledin kollarm balattn,
Kald vetnen sar elim ne deyim,
Sinem st alar saz dalattn,
Yadlarnan ne danm ne deyim.
Men Mecnunu bu hlide grmedim
ok aladm gzm yan silmedin,
Tifiliken de d oluben glmedim,
Bal kald menim kolum ne deyim.
ikri oldum ii hara yetirdim,
Gfil oldum bir n-merde tutuldum,
Kul adna bu ehride satldm,
Yolum ddu bu berbde ne deyim?
Hocand Vezirn kz Pernaz Hanm ikriye ak olur, Pernaz Hanm ikariye der:

166
Ne yatmisan hb- kende71?
Hb- ken[d]den ayl olan.
ki gzm cemline,
Oldum sene myil olan.
Ho gelmisen menim glm,
Hem glmsen hem blblm,
Ruhset verginen terini silim,
Kol boynuva salm olan.
Ban ste vard bir saz,
K gylm eyledin yaz,
Vezir kzyam adm Pernz,
Oldum sene myil olan.
ikari, Menzer ah- Yemeninin pehlivan Phrz pehlivan ile karlatnda der:
Canm Pohruz indi nedir mermn?
Alram canv men Hud-peret.
Keserem bav tklsn kann,
Alaram canv men Hu- perest.
Ger kanm tkle zemin u hke,
Kebul olar hek yolunda derghe,
Eger gedesen heft eflke,72
Keserem bav men Hu- perest.
ikriyem kl vurram adva,
Kiyametin gnnde der yadva,
argnan tar yetsin daduva
Alaram canv men Hu- perest.
ikri Phrz Pehlivan savata yener, onu slam dinine davet eder kabul
etmeyince onu ldrr.
ikri yaraland zaman sevgilisi Simzr bunlar syler:
Geden yohdu bu cevnn eline,
Nme yazam erzi hli biline,
Blblidi hesret kald glne,
Kan alasn h- Dr bu gece.
Duman gelsin bu dalar brsn,
Didem ya Ceyhun olsun yerisin,
Bu cevn vuran kolun kurusun,
71
72

. Kend: eker.
. Heft eflak: Yedi gk.

167
Rast geleydin Zlfikre bu gece.
ikrinin atnn ad Merkeb-i Ejdahrdr. ikri onunla konuur bazen de
sazyla ona sz syler. ikari ona syledii szlerde onu dnyalarla deimeyeceini
syler:
Dostlarda refkde grmedim vef,
Dnyaya vermerem Ejdhr seni
Birde minsem dnyada srrem sef,
Dnyaya vermerem Ejdhr seni.
Bu gemli gnmde yoldasan mene,
Her den73 shbet edirem srdasan mene,
Merkeb demek olmaz, kardasan mene,
Dnyaya vermerem Ejdhr seni.
Destan da kadn alp tipiyle birka yerde karlayoruz. Hurid Banu, ikari ile gre
yapp ona yenilince, onu yenen adam ile evleneceini syler. Daha sonra sava
meydannda ona yardm eder. Cehndrn anas Hurid Bn olunun pehlivan olup
olmadn denemek iin yzne nikap takarak onunla savar.
ikari zor durumda kaldnda abdest alp, iki rekt namaz klar ve Allaha yakarr:
Ehkemil-hkiminsen ey kn- kerem,
Yeti ddime ey subhn menim,
reyim balyb derdinen verem,
Yeti harayma l-mekn menim.
Kimim vard kime gedim haraye,
Tebib ola merhem sala yaraye
hlar ah zn yeti haraye,
Verginen murdim h- merdn menim.
Terifin eylesem gelmez umre,
Dmann elinde kaldm vre,
ikriyem eyle arram haraye,
Yeti hayma ey subhn menim.
Bazen Hzr ryasna gelip ona sm-i Azemi ve Btil-i Sihri ona retir.
ikri Tufn- Cdu ile savata Btil-i Sihr ile byleri etkisizletirip onlar yener.
ikri, Menzer h- Yemeninin yannda byk sayg kazandktan sonra onu bu
szlerle Mslmanla davet eder:
Vacibdi mene senin hrmetin,
Yeri gy helk eyleyib bir subhn,
Serrfam men zm billem kimetin,
73

. Her den: Arasra.

168
Deginen kelmeni74 gel ol Mselmn.
Destigir olarsan ey bi-re sen,
Kiymetde yanmyasan nre sen,
mn getir o shib-i Zlfikre sen,
Deginen kelmeni gel ol mselmn.
ikrinin byk olu Cehngir anas Pernaz Hanmdan, babasnn kim
olduunu bu szlerle sorar:
Bana dndm gl zl ana,
Syle grm menim atam kimdi?
Sdv emmiem men kana kana,
Syle grm menim atam kimdi?
Anas Cehangire cevap vermekten kannca Cehngir kendini ldreceiyle onu tehdit
eder:
Dolandrb peymnemi doldurram,
Saraldban gl rengivi soldurram,
Oulsuz galarsan zm ldrrem,
Syle grm menim atam kimdi?
Cehangirin anas ikrinin verdii kol ban onun koluna balayp yolcu eder.
Yolu zerinde Hiliye kentinde Zehhak Padiah ve halkn Mslman yapar.
Cehangir dedesi Hocand Vezirden at istediinde:
Sene kurban olum gl zl baba,
Verginen getirsin yah at mene,
Gece gndz zikr eylersen kitbe,
Verginen getirsin yah at mene.
Koy srden bir tek kuzu kapm men,
Snh gyllere derman yapm men,
Ferhad olum, kayalar apm men,
Gelib geden koy desin ferhad mene.
Cehnigrem, alam gyln, bitirim,
reyinnen gem kubrin gtrm,
Dedem ikrini gedim getirim,
Ver getirsinler yah at mene.
Cehangir, daha sonra Glbar diyarnda Ekvan devi ldrp, padiahn kz
Gona Lebi alr. Glbar vilayetinin padiah h- c ondan kim olduunu ve ne iin
geldiini sorar. Cehngir cevabnda saz alp der:
Felek meni elden ayr salbd,
74

. Kelme-yi ehdet.

169
Drt bir yanm gem lekeri albd,
Dedem intizrd, gz yolda kalbd,
Derdim gizlindi salammaram akare.
Rum vilyetinin ehriyrd,
Harda olsa mezlum tereftard,
Cehngirem dedem er ikridi,
Hesretem ezelden men o ruhsre.
Hzr Peygamber, Serheng-i minin pehlivanlarndan olan Keyvan pehlivann
ryasna girip onu Mslman yapp, ikrinin yardmna gnderir. Keyvan pehlivan
ikriye der:
Sene kurbn olum ay er ikri,
Yuhuda grmem ahlar ahn.
Sen mene veresen bu iftihri,
Yuhuda grmem ahlar ahn.
Gelmiem dostunan dmen tanyam,
Serheng-i minin pehlevnyam,
Taze Mselmanam sine dalyam,
Yuhuda grmem ahlar ahn.
Grmem ryada h- Merdn,
Meherde kuracak z divn,
Gafletden oyatd75 o kerem kn,
Yuhuda grmem ahlar ahn.
Destanda olaan st gler, devler, periler grlmektedir. ikri Glistn-i
Eremi fethettikten sonra Demdeme Cadu Onu sihir gcyle Tlsm-i Minye balar.
ikarinin oullar Cehngir, Cehndr ve Cehnbah onu kurtarmak iin tlsmlar ap
byk tehlikelerle karlarlar. ikriyi kurtarp tekrar Glistn- Eremde mutlu bir
hayata balarlar.
ikriyem oh dolandm dnyan,
Geriblik eyledi mrm fn,
Deyiller adma Sleyman Sn,
Gyl istir veten sar yerisin
diyerek, ikri lkesi Dara vilayetine dnp kardei Ereyi savata yener ve tekrar
Rum diyarnda tahta oturur.

75

. Oyatmaq: Uyandrmak

170
k destan anlatrken yeri geldiinde dinleyicilere tlerde bulunur. Halk iyi ilere,
cmertlie, mertlie arr ve kt amellerden uzak durmalarn ister:
Oturanda otur durgunan,
Zt st drst merdinen,
Gen dolanb gen gezginen,
Hemmee n-merdinen.
Destanda kahramann psikolojik durumuna bal iirlerden sonra Bayat (Mani)
sylendiini de gryoruz.
Men k, Erz-i Ruma,
Bu yollar geder Erzuruma,
Devesi lm Arabm,
Dzerem her zuluma.
ikri destannn nemli zellii uzun olmasdr. Radyo ve televizyon gibi
teknoloji aralarnn yaygnlamad zaman bu destan kaset eklinde yaylm, o
dnemde ok ilgi grmtr. Bu gn bile bu destann kaset serisi az bulunmaktadr.
Kasetler CD ve daha sonra DVD ekline dntrlmtr.
4.2.1.2. ikari Destannda Tespit Edilen Motifler
Destanda aadaki motifleri grebiliriz:
1. Yardmc At Motifi: ikrinin Ejdeha har at, Cehngirin Krre adl at her
zaman onlara yardm etmektedir. ikri at Ejdeha har ile konuur ve onu karde
hitap etmektedir. Bir ka yerinden yaralanan Cehngir kan kaybederek bir
emenin banda atndan yere dr. At Cehngiri suda boulmamas iin
sudan karr.
2. Yardmc htiyar Motifi: Cehndrn skender Tlsmn krmak iin sihirli
baa gidip Pir-i Vakf adl bir yaldan yardm almaktadr.
3. Devler, periler ile mucadile Motifi: ikrinin yedi dev ile savamas, Ekvan
Dev ve Periler ahnn mcadelesi.
ikri Tlsm-i Heyhte Simizri kurtarmak iin gittiinde yedinci tlsmda yedi
dev ile karlar. Alt devi ldrr, biri Mslman olur ve kulana bir at nal
takarak ikrinin kulu olur.
4. Olaan st nsanlar Motifi:

Serefraz ah yar insan, yar dev eklindedir.

Envcm Peri bir gnde yer kresini gezebilen bir peridir.

Elve ah ve olu Zerdn Kaf danda yaayan devlerdirler.

Ergevan ah: Ot yandrmaz, kl kesmez, su bomazdr. Sihir bilir.

171
5. Rya Motifi: Serheng-i minin pehlivan ryasnda Hzr Peygamber ve Hz.
Muhammedi grr. Ona behit ve cehennem arasnda bir seim yapmasn
isterler. Behite gitmek iin Mslman olup, ikariye yardm etmesini isterler.

6. Kadn Alp Motifi:

Hurid Banu yedi erkek kardeiyle ayn anda greip ve onlar bir birinin
stne yr. ikri ile gre yapr, yenildikten sonra onunla evlenir.

Keyvan Sovdagerin ei, Cehangiri hapisten kurtarmak iin ei ve olanlar

ile birlikte geyinip kuanp yola koyulurlar. (Aslann erkek diisi olmaz.)
Onlar ehirden karmak iin at hazrlar. (s.210).

Cehndrn anas Hurid Bn yzne nikap takarak olunun pehlivan olup

olmadn onunla gre yaparak dener.

7. Baba Oul Mucadelesi: Cehandr, yznde nikap ikri ile karlar.

Ejderha Motifi: Pir-i Vakfn rettii gibi, Cehndr, Tavs Tlsmnda
kuyunun dibindeki emede bir ejderhay bekledi. Kendini ejderhan aznn
iine atmas gerekir.
8. Kutsal Aa Motifi: (Tek, byk, yapraklar ifal, uzun, banda kutsal kuun
yuvas, ucuna yetimek iin yedi gece gndz umak gerekir).
Cezire-yi Minde Dreht- Ecze adl aata dnyada bulunan btn neyvelerden
o aata var. Aacn zerinde Murg-i Humyn yaamaktadr.
9. Hayvana Dnme: Serheng-i aminin habercisi Encm Peri gverin ekline
dnp, haberleri getirir.

Reyhne, Cehangiri skender Tlsmna gtrmesi iin onu kartal ekline

dntrr.

ikriyi Tlsm- Minden kurtarmak iin Cehngir kartal ekline dnr.

10. Mslmanlatrma Motifi: ikri ve oullar Cehangir, Cehandar ve

Cehanbeh slam dinini yaymakta ve baka dinde olanlar Mslmanla davet
ederler.
11. Sihir Tlsm Motifi: ikarinin dmanlar sihir ve efsundan yararlansalar da
ikri Batil-i Sihri Hzr Peygamberden renmi ve onlar sihirlerin etkisiz
eder.
12. Krk Motifi: ikrinin krk pehliva var. ikri krk taa dnm pehlivan
tlsmdan kurtarr.

172
Azerbaycan yresinde klk gelenei hala canl bir ekilde yaamaktadr. Bu
destan ran Azerbaycannda yaayan Trklerinin klarnn kkl destan syleme
geleneine sahip olduklarnn gstergesidir.
13. Kahramann k Klfnda Vatana Dnmesi: Alpam destannda olduu
gibi ikari destannda da bu motif ilenmitir. ikari kardeitarafndan kuyuya atldktan
sonra Keyvan Sovdagerin yardmyla iyileir ve eline saz alarak k klknda vatanna
dnr.
4.2.1.3. ikari Destannda Kiiler
ikari destannda geni bir kii kadrosunu grmekteyiz. Destan da yz krk kii tesbit
edilmitir.
1. h- Dr (Melik h- Rmi): Rm diyarnn padiah. ikri ve Erenin
babas.
2. Ere: h- Drnn byk olu, asl ad Ahmet, ancak Ere lakabyla tannmtr.
Onun yerine kk kardei ikri saltanat tahtnda oturunca onu kuyuya atar.
3. ikri: (h- Dr olu ikri, hzde), babas onu kendinden sonra saltanata
oturmasna emreder. Kardei onu kuyuya atsa da bir tacir onu karp, ak klfnda
saraya dner. Kendisini ak tantr. Ere onu tansa da o kendini tantmaz. Saltanat
kardeine brakp Keyvn Sovdger ile gider. Gnde yedi tuluk arap ierdi, emirinin
ad Elmas-nigr, atnn ad Ejdehhar idi. Dman lkesinde kendini Hud-perest,
Dervi-beste tantr. Hak tarafndan ona pehlivanlk kemeri balanmtr. Mslmanl
yaymak, hakk savunmak, kfirlere kar koymak onun greviydi.
4. Keyvn sovdger: Dier ad Sheh-sovdger, bir dier ad Hace Gani ve Hace
Eref adyla da tannmaktadr. ikriyi kuyudan kurtaran tacir. ikarinin olu
Cehangiri de Serheng-i minin elinden kurtarr. Daha sonra ikriyi Serheng-i mi
elinden kurtarr. ikryi iki kere kurtard iin ikri onu mn vezirliine koyar.
5. Ahmed: (Ahmed Kii): Keyvn sovdgerin kafilesinde olan ahs. Gnll olarak
ikriyi kurtarmak iin kuyuya iner.
6. Menzer h- Yemeni: Yemen padiah. ikri Yemende bulunduu srada onu
ve askerlerin Mslmanlatrr. Yemen ehrine slam Bayra takarlar. Daha sonra
Menzer h- Yemeni, ikariye Glistn-i Eremi fethetmek iin yardm eder.

173
7. Hocand Vezir: (Hacand Vezir) Menzer h- Rminin vezirlerinden biri. ikriye
zor gnlerde destek olur. ikri onun kz Pernz Hanm ile evlenir. Cehangir adl
ocuu olur. Cehngir daha sonra babas ikriyi bulmak iin yola konulur.
8.

Behmen Vezir: Menzr h- Yemeninin ikinci veziri.

9. Simzr: Menzer h- Yemeninin kz. ikriye aktr. Onunla ayn oda da

olduu zaman Simzrn emmiolusu olan Kahraman eliyle yaralanr. Cehnbah onun
oludur, ikriyi bulmak iin tlsmlar krar.
10. Kahraman: Simzrn emmiolusu. Dalarda yaayan birisidir. Simizri ikriyle
ayn yatakta grnce ikrinin bana bir kl indirir.
11. irzd- Tig-zen: Erenin olu, emmisi ikri ile kar karya gelirler. ikri onu
tand iin ona bir ey yapmaz. irzd hzl kl vurduu iin Tig-zen lakabyla
mehur olmutur.
12. Phrz Pehlivan: Menzer h- Yemeninin pehlivan, ikri onu Mslman
olmaya davet eder, ancak kabul etmeyince onun eliyle ldrlr.
13. Hurid Bn: Araplar Pdiahnn kz. Yedi Arap kardein baclar. Pehlivan
kardelerinin hepsiyle ayn anda gretiinde onlar bir birinin zerine yard. ikri ile
gre yapar. Ona yenilince onu yenen erkek ile evleneceini syler ve ikri ile evlenir.
ikriden Cehndr adl olu olur. Cehndr babas ikri ve kardei Cehngiri
bulmak iin babasndan Kre adl at alp anasnn verdii bazubent ile ikriyi
aramaya gider.
14. Cehngir: ikrinin Hocand Vezirin kz Pernz Hanm dan olan olu. Anasndan
babasnn kim olduunu renince ondan kalan bazubenti alp ikriyi kurtarmaya
gider.
15. Mh- Zemin: Simzrn dads.
16. Hoceste Bn: Simzrn dads.
17. Perizd: Simzrn kenizi. Tufn- Cdu yanllkla onu Simzrn yerine karr.
18. Kays-i Remmah- Arap: Kafir komutanlarndan, gnde bir deve ie ekip arap
ile yerdi. ikri ile karlatnda ona yenilir. On iki bin askeriyle birlikte Mslman
olur. Daha sonralar ikriye yardm edenlerden olur.
19. Efser Bn: Behmen Vezirin kz. Yedikardelerden olan Ysif Arap ona ktr.
ikri pehlivanlaryla birlikte onu karr.
20. Seyyh Pehlivan: ikrinin pehlivanlarndandr.
21. ebr Ayyar: Serheng-i minin pehlivanlarndan. Ryasnda Hzr peygamber
onu Mslman eder ve ikriyi kurtarmak iin Keyvn sovdgerin yardmna gider.

174
22. Firz Ayyar: ikrinin pehlivanlarndandr.
23. eberbg Ayyr: ikrinin pehlivanlarndandr.
24. Ferheng Ayyar: ikrinin pehlivanlarndandr. Bezenerek Nzik Endmn yerine
Musrukun yanna gider.
25. Arablar Padiah: Yedi evlad ile birlikte hkm srmektedirler. ikri, onun kz
Hurid Bn ile evlenir.
26. Serheng-i mi: mn hakimi. Simzr, Mh- Zemin ve Hoceste Bnyu tutup
saltanat tahtnn altnda bulunan bir zindanda hapseder.
27. Karts-i Filsevr: Serheng-i minin pehlivanlarndan. ikri onun kulan kesip
Serheng-i miye gnderir.
28. Kh-peyker-i mi: Serheng-i minin pehlivanlarndan. Serheng-i mi ona
ikriyi yakalad taktirde kz Nzik-beden ile evlendirecei szn vermitir. Sava
meydannda ikrinin karsnda yenilir ve ldrlr.
29. Behmen-i Zincir-hb: (Behmen-i Zincir-ser): Serheng-i minin pehlivanlarndan.
Sava meydannda ikrinin karsnda yenilir ve ldrlr.
30. Esger-i mi: Serheng-i minin pehlivanlarndan. Sava meydannda ikrinin
karsnda yenilir ve ldrlr.
31. Keyvn Dilver: Serheng-i minin Seheng-bd da olan pehlivanlarndandr.
Ryasnda Hzr peygamberi grr. Mslman olup ve ikrinin askerlerine katlr.
32. eb-r Ayyr: Serheng-i minin pehlivanlarndan. Ryasnda Hzr Peygamberi
grr. Ryasnda Mslman olur Hzr Peygamber ikriyi kurtarmak iin onu
grevlendirir.
33. Oreng: Serheng-i minin pehlivanlarndan. ikrinin karsnda yenilir.
34. Koreng: Serheng-i minin pehlivanlarndan. ikrinin karsnda yenilir.
35. Ryiz-i mi: Serheng-i minin pehlivanlarndan.
36. Kmil Vezir: Serheng-i minin veziri. Serheng-i miye ikrinin sevgilisi
Simzr brakma tavsiyesinde bulunur.
37. Kerb: Serheng-i minin pehlivanlarndan. Sava meydannda irzd- Tig-zen
eliyle ldrlr.
38. Nzik Beden: Serheng-i minin kz. Simzr ve dier tutuklulara yardm eder.
ikrinin yiitliini duyunca ona ak olur.
39. Nzik Endm: Nzik Bedenin anas.
40. Tfn- Cd: Byk bir cadgerdi. Altm bin cdger onun emri altndadr.
41. Zhhk Pdiah: Hilaliye ehrinin padiah.

175
42. Zhhk Pdiahn olu (?): Geceler Hilaliye kentinde halkn rzna girer. Sbit
eliyle lrlr.
43. Sbit: ranldr. Zhhk Padiahn olu karsna tecavz etmek isteyince onu
ldrmtr. Bunun iin Hilliye kentinden kap ve yolda Cehngir ilekarilar.
44. Vezir-i Azem: Zhhk Pdiahn veziri. Mslman dr. Reml atp sihir bilerdi.
45. Muhtr: Cehngir Glbr kentine girdiinde onu evine misafir eder.
46. h- c: Glbr ehrinin padiah. Cehngir onu ve ehri Ekvn Devden
kurtarr ve hepsi Mslman olur.
47. Gona Leb: h- cnn kz. Ekvan Dev ona ak olmu her Cuma gelip onu
isterdi. Kentin pehlivanlar ona kar geldiinde onlar ldrrd.
48. Ekvn Dev: Kf Danda yaayan bir dev. Her Cuma Gona Lebi almk iin Glbr
kentine gelirdi.
49. Hm- mi: Serheng-i minin yeeni ve pehlivanlarndandr. ikri Serhengbd fethettii srada savata ban kesip Seheng-i miye gnderirler.
50. Lel-i mi: Serheng-i minin pehlivanlarndan. Savata ba bedeninden ayr
Serheng-i mye gnderilir.
51. Keyvn Pehlevn: Serheng-i minin pehlivanlarndan. Ryasnda Hzr
Peygamberi grp Mslman olur. ikrinin yannda yer alr.
52. Zelzele Zengi: Erenin pehlivanlarndan.
53. Msrk ve Mzrb: Firengistan padiahlarndan.
54. Serefrz h: Glistn- Erem Padiah, Hazret-i Sleymann elisiydi. Yars
adam, yars devdir.
55. Encm Peri: Serefrz hn habercisi. Yirmi drt saat iinde yer kresini gezen
birisi.
56. Reyhne Peri: Serefrz Padiahn kz. Devler padiah oluna istemitir, ancak
babas buna kar gelince devler ve periler arasnda sava kmtr. Babas Serefraz ah
bunu devlerden korumak iin tlsm olmu bir cezirede saklamtr. Ayda bir kere tlsm
ceziresine gelip kzn grrd.
57. Simin Peri: Reyhne Perinin hizmetisi.
58. Emir-i Cezire Firz: Hemie Bahrda hkm sren padiah.
59. Sarik Ayyar: Firen Padiah Msrk ve Mzrbun buyrukusu idi.
60. tr-ser Dev: Serefraz ahn yedi tlsmnn yedinci tlsmnn yedinci devi. Ba
deveye benzedii iin bu ad koymular. ikri yedinci tlsmda bununla karlar. Onu

176
yener ancak ldrmez ve serbest brakr. Bu yzden kulana bir at nal takp ikriye
kul olur. Bu dev daha sonra ikrinin Tlsm- Heyhtten kmasna yardmc olur.
61. Nene Cd: Serefrz h ikriyi ldrmek iin onu grevlendirir. Ayran satan
yal kadn klfna girer ve ikrinin yolunda durar.
62. Kamer Rh: Humyn hn kz. ikriye ak olup onunla evlenir.
63. Humyn h: Serendib Pdiah.
64. ehnz: Humyn hn olu, Kamer Rhun kardei.
65. ehbz: Humyn hn olu, Kamer Rhun kardei.
66. Cehnbah: ikrinin Kmer Rhtan olan evlad. ikriyi bulmak iin eitli
tehlikelerle karlar.
67. Ember Dye: Kamer Rhun dads. Firz Ayyar ile evlenir ve lk adl bir
ocuu olur.
68. lk: Ember Dyenin Firz Ayyrdan olan olu. Cehnbahn pehlivanlarndan
olur.
69. Elve h: Serefraz ahn kardei, devlerin padiah. Serefrz h perilerin
padiahdr.
70. Zerdn: Elve hn oludur. Serefraz hn kzn seviyor. Kaf Danda
yaamaktadr.
71. Cmsib Hekim: Serefraz ahn hem veziri ve hem tabibi grevini yapmaktadr.
72. Mancals Dev: Devler Padiah Elve ahn habercisi.
73. Emir-i Cezire Firz: Periler Ceziresinde bulunan Hemie Bahar vilayetinin
padiah.
74. Pirne Peri: Hemie Baharda Reyhne Perinin arkada.
75. Gullar Padiah: ikari ile karlatnda ikariye yenilir. Ancak ikri onu takip
edince Kavasib adl bir kaleye girer ve orda ikriyi tlsma balar.
76. Ergevn h: Firengistanda bir padiah. Ryin ten, ot yandrmaz, su bomaz, kl
kesmez zellie sahiptir.
77. ebheng Ayyar: Ergavn ahn pehlivanlarndan.
78. Vesvs Cd: Meydanda Cehngir ile karlatnda yenileceini anlaynca bir ahu
ekline dnp oradan uzaklar. Daha sonra gzel bir kz ekline dnp,
Cehngirden onunla birlikte olmasn ister.
79. Reyhne Cd: Vesvs Cdnun kz. Reyhn Cd adl bir kalede hapsedilmitir.
Cehndr ile karde olup, onu kaleden karmak iin Vesvs Cdgeri nasl
ldreceini Cehndra retir.

177
80. sfendiyr han:
81. Kubd: sfendiyr Hann olu. skender-i Rastinin kzn istemektedir. Kz ona
vermeyince sava balamtr.
82. skender-i Rstin: Kabil Padiah.
83. skender-i Sni: skender-i Rstinin oludur.
84. Demdeme Cd: Reyhne Cdnun halas. Reyhne Cd skender Tlsmnn
kapsn renmek iin onun yanna gider.
85. Hemheme Cd: Demdeme Cdnun bacsdr. Demdeme Cd skender
Tlsmnn kapsn renmek iin onun yanna gider.
86. Pir-i Vakif: skender Tlsmnda Altn Bada byk bir aacn altnda oturan yal
bir adam. skender Tlsmnn Levhas onun elinde.
87. h- Murgn: Knns Cd eliyle yavrularyla birlikte bir kafeste hapis olunan bir
ku. skender Tlsmnn Levhasnn sandn yalnz o aabilir.
88. Knns Cd: Ak gzyle uyuyan devin anas. skender Tlsmnn Levhasnn
sandnn aar onun elindedir.
89. Tvs: (Meleke-yi Shiran), Tvs adl tlsmda, yetmi iki farkl hayvan eklinde
Cehngirin savana geliyor. En son yal bir kurt eklinde geldiinde Cehngir onu
yakalar. Tvs ekline dnr ve Mslman olur. eitli yerlerde Cehngir ve
ikriye yardm eder.
90. Rhni: Rhni Tlsmnda bulunmaktadr. Crhndre malup olunca Mslman
olur.
91. ahb: ahb Tlsmnda bulunmaktadr. Cehndr onu yakalayp, malup edince
Mslman olmay kabul eder.
92. Alms: Alms Tlsmnda Cehndr ldrmek istediinde Murg- Dvlet onu
ldrr.
93. Zefrn Cd: Cehnbah karan sahir. Daha sonra Mslman olup Cehnbah,
Cehndr, Cehngir ve ikriye yardm edenlerden olur.
94. zzr: Glistn- Erem dmek durumunda olduunda Serefrz hn yardmna
gelip ve Glistn- Eremin dmesini nlyor.
95. Fitne Cd: Glistn- Eremde Serefraz hn yardmna gelen cdger.
96. Hehime Cd: Kaf Danda yaayan cadger. Fitne Cdnun anas.
97. frit-i Bzrg: Serefraz h Glistn- Eremi savunmak iin ondan yardm
istemitir.

178
98. emkur Ayyar: Cehngirin adamlarndan. Adn ve kyafetini deierek Hakikat-i
Firengi ve Fitne Cddan haber elde eder.
99. h- Gln: tr-ser Devi grevlendiren Dev. ikri ile karlar. ikri onu
ldrmek iin Tlsm- Heyhtde bir aaca balar.
100. Zeh-i Acem: Her kancasyla iki fili tutabilen byk bir ku.
101. Bedehan Peri: Reyhne Perinin anas, Serefraz hn ei.
102. Sehmn Dev: Krvan Devin olu. Senbern kardei. Sehvn Dev Hemheme
Cdya ktr.
103. Hezrdestan: Zerdnn emmisi.
104. Hekim-i Kaf: ebheng Ayyar ikrinin olanlarn Senber Cdnun elinden
kurtarmak iin Hekim-i Kaf ekline dnir.
105. Alms- Glzd: Senber Cdnun Zelzele Zengiden olan olu.
106. Mh- Can: Encm Perinin bacs. irzd- Tigzen ile evlenyor.
107. Asif ibni Balhiyn: Cmsib Hekimin babas.
108. Portakl- Firengi: Firengistanda Ergavn hn kz Efser Bnya aktr.
Ancak babas Mslman olduu iin onlarn evlenmesine kardr.
109. Efser Bn: Ergavn ahn kz. ebheng onu Cehnbah iin karr. Mecliste
Cehnbahn nnden geerken dizleri titrer ve elin Cehnbahn omzuna koyar ve
onunla evlenmeye raz olur.
110. Murg-i Humyn: Cezire-yi Minde Dreht- Aczenin stnde yaayan bir
ku.
111. Hezr-dest: Tlsm- Minde bulunan kuyunun dibinde yaayan bin eli ve aya
olan bir hayvan.
112. Hezr Destan: Devler Padiah. ikriyi Demdeme Cd eliyle Tlsm- Minye
salmtr. Cehngir onu belinin ortasndan vurarak ldrr ve tlsmdan karlar.
113. Efsne Cd: Tlsm- Minde bulunan ban iindeki sarayda yaayan kz. Ona
Dilkede derler. Helme Cdnun kz.
114. Ester-i Glreng: Ergavn hn at. Daha sonra damad olan Cehnbahe verir.
115. Eflk Dev: Heft Kule-yi Kafta yaayan dev. Encm Peri Simizr kardnda
onun yanna gtrr.
116. Sindrs: Serefrz hn olu. ikri Serefraz h ldrdnde ondan
almak iin savaa gider.
117. Cemceme Cd: Cehnbah Eflk Devin yanna gtren yal kadn.
118. rec: Cehndrn olu.

179
119. Turec: Cehngirin olu.
120. Alburz: Senberin olu.
121. Rizvn: Simizrn olu.
122. ir-efken: Erenin olu.
123. Nurl-eyn: hruh ahn kz. Ugr ona aktr ve onu karr.
124. Ugr: Yedikardeler. Her birinin yz bin askeri var.
125. Belgiy: Cmsib Hekimin olu, Glistn- Eremde hruh ahn vezirdir. Nurleyni Ugarn elinden kurtarmak iin yardm eder.
126. Ereng: Ugrn kardelerinden.
127. Hereng: Ugrn kardelerinden.
128. Elgeme: Ugrn kardelerinden.
129. Dilgeme: Ugrn kardelerinden.
130. Rh-dr: Ugrn kardelerinden.
131. Feruhzd- Arab: Kays- Remmah- Arebin kardei.
132. Khkahaye Meher em: Ugrn eski arkadalarndan. Ugr onu yardma arr.
133. Cemceme Cd: Sultn- Shern lakab verilmitir.
134. Nr-bah: Ugrn kardelerinden. Ugr hruhun kz Nurl-eyni onun yanna
karmtr.
135. Portakl- Firengi: Efser Bannun nianls.
136. Hueng: Serheng-i minin olu.
137. Peeng: Serheng-i minin olu.
138. Kullb- Ahen-hr: ikriyi tlsmdan kurtarmasna yardm eden adam.
139. Tlib-i Maribi: ikaiye yardm eden adam.
140. sfendiyr Han: Kabilde hkm sren padiah.
4.2.1.4. ikari Destannda Yer Adlar
Destanda geen yer adlar unlardr:
1. Rm Diyar veya Dr Vilayeti: h- Drnn lkesi.
2. Yemen: Menzer h- Yemeninin lkesi.
3. Glba: ikrinin bann ad.
4. m: Serheng-i minin lkesinin bakenti.
5. Seheng Abd: Serheng-i minin nemli kenti.
6. Hilliye veya Hilaliye Kenti: Zhhk Padiahn kenti

180
7. Glbr Vilayeti: h- cnn hkm srd yer. Cehngir onu ve ehrin
tmn Mslmanlatrr.
8. Kf Da: Devlerin yaad da.
9. Firengistan: Ergevn hn hkm srd yer.
10. Mee-yi Mehleke: Tlsm olmu bir yer. Kimse oraya giremez. Reyhn Peri
devlerin elinden orada saklanmaktadr.
11. Glistn- Erem: Serefraz hn hkm srd yer. Daha sonra ikri oray
fethedip Mslmanlatrr.
12. Serendib: Glistn- Ereme giden yolda bir yer. Hazret-i Ademin kademgah
(Kademgh- Adem Sefilullah) ziyaret yeri orada bulunmaktadr. ikri burada
ryasnda Glistn- Eremin fethetmesini grr.
13. Serendib Deryas: Serendib lkesine gtmek iin bu denizden geilmesi gerek.
14. Hedd- sedd- divzd ve perizd: Devler ve perilerin lkelerinin snr.
15. B- Sleymni: Glistn- Eremde Serefraz hn ba.
16. Kh- Sleymni: Ba- Sleymanide bulunan saray.
17. Hemie Bahar: Emir-i Cezire Firzun hkm srd cezirenin ad.
18. Kavsib: Devler Padiahnn ikariyi tlsma balad yer.
19. Kbil: sfendiyr Hann hkm srd yer. (Aml-Bbl de sylenmitir.)
20. Tlsm- Reyhn: Vesvs Cdnun emriyle Cehngiri bu kalede hapsederler.
21. skenderiyye: Cehndrn Tlsm- Reyhndan dndnde getii yer. sfendiyr
Han ile skender-i Rstinin savat yer.
22. Tlsm- Ydigr-i skender: skender-i Sni ve on iki bin askerinin taa dnd
yer. Cehndr onlar kurtarmak iin Reyhneden yardm ister.
23. Glzr: Serefraz hn bakenti. ar-ba- Sleymni: Glistn- Eremde bir
ban ad.
24. Zengibr: Zelzele Zenginin hkm srd yer.
25. Kasr- Bilkays: ar-ba- Sleymni de bulunan sarayn ad.
Kh-i Ahebrub: Demdeme Cd ikriyi Tlsm- Minye gtrdnden
oradan geer. Oradan geen kular bile zerinde demir olsa daa yaprlar.
26. Heft Kule-yi Kaf: Kaf danda bir yer. Devlerin yaad bir mekn.
27. Hedd-i Sedd-i Lal:
28. Yeddi Derbend: Yedi tlsmdan biri.
29. Derbend-i Ejdahar: Tlsm yerlerinden.
30. Cezire-yi Hindistan: Zefern Cadnun Cehanbehi gtrd tlsm yer.

181
4.2.2. ikari Destannn Trkiye Trkesine evirisi
KAR DESTANI
Syleyen: k Yedullah.
k Yedullah Tebrizin nl klarndandr. An kendi ifadesine gre ikri
destann stad k Hac Ali Ispenavldan, oda stad k Asker Gmkemer ve oda
stad k Semed akrcdan renmitir. Destann genel konusu ikrinin
kahramanlklarnn yan sra Mslmanln Rum diyarnda yaylmas olmutur. Bu
destan yaklak otuz yl nce Tebrizde Ayva kasetilik tarafndan elli be blm
olarak kayda alnmtr.
k kendini, balabancy76 ve kavalcy77 tantmaktan sonra destana Mcrim
Kerimden bir perev (stat name) okuyarak balamaktadr.
Dostum deyir sene selm verenin,
Nice batan keml u ri gerek,
Anl ak ola yrei temiz,
Doru szyle itibar gerek.
Gammda alaya toyumda gle,
z z kadrini kymetin bile,
Hlm soruup kadrimi bile,
Doru szyle dz lgar gerek.
yle allanmaya pula devlete,
Hile ile sokulmaya gayrete,
Dostunu salmaya he haclete,78
Namus u gayreti ar gerek.
*
*
*
Bar ilahim zat- pkn ekine,
He merdi n-merde eyleme muhta.
Kamuya rezzksan cmle-yi lem,
Yz tutupdu sana hem gani hem a.
Kelm-i fzlsan otuz cz-i Kurn,
Seni ber-hak bilen he grmez yaman.
n dedin yarand zemin u asuman,
Kll-i ey her ne var emrine rev.
ns cinn melek temm ne ki var,
Okurlar methini leyl u ven-nehr.
Olupdu dilimde zikir u hem gftr,
76
77
78

. Balabanc: Zurna alan.

. Kavalc: Def alan.
. Hacalet: Utanmak.

182
n-nelezin-e menu ve zil min hat.79
Ehedsen samedsen ey kayyum kadir,
dilsen hekimsen semi besir.
nsni yarattn drt eyden beir,
Zahir oldu onda org u rh nz.
Mucrim Kerim sana tutubdur yzn,
Ne ki zn her ne ki varsa szn.
lem derghna tutubdur yzn,
Hem dil hem fzil hem bi-ihtiy.
Eski zamanlarda Rm diyarnda ah- Dra adl bir padiah varidi. Padiahn iki
olu ve bir kz varidi. Byk olunun ad Ahmet ve kk olunun ad Muhammed idi.
Byk olunun lakab Ere ve kk olunun lakab ikri idi. Baclarnn ad ise
Snble Hanm idi.
ah- Dara ok yalanm idi. Bir gnn sarsca mr kalmt. 80 Bir gn
vezirlerini ve emirlerini bir araya toplar ve onlardan, olanlarnn birinin padiahlk
tacn giymesi iin seilmesini ister. Herkes ban ne eer, bir ey sylemez. Padiahn
byk olu Ere olsa da herkes ikrinin adaletli ve ulussever birisi olduu iin
padiah olmasn ister. Vezirler ve emirler seimi padiaha brakrlar. ah- Dra,
ikrinin elinden tutup, tahta oturttu. Herkes bu seimden sevindi, ancak Ere ile ikri
arasnda adavet (ekime) balad.
Bir zaman getikten sonra Ere ikriye beraber ava gitmeyi nerdi. ikri,
ah- Dradan izin almak iin yanna gider. ah- Dra raz olmasa da ikrinin srar
zerine gitmesine izin verir, ancak dikkatli olmasn ister. Her ikisi koun (asker) ve
pehlivanlar ile birlikte yola koyulurlar. Av yerine varldnda Ere ile ikri, atlarn
kulaklandrrlar (yartrrlar). Bir az koundan81 ayrldktan sonra Ere susadn
syler. Yaknlarda bir kuyunun bulunduunu syleyen Ere, ikriyi kuyunun bana
getirir. Beline kendir balayarak su imek iin kuyuya inen Ere suyun ok tatl
olduunu ve onunda imesini ister. ikari kardei Erenin szyle kendiri beline
balayp kuyuya iner. Su itikten sonra kardeine, kendisini kuyudan karmasn ister.
Ere, ipi kuyunun yarsna kadar eker ve oradan brakmak ister, ancak kendi kendine
dnr: Belki buradan brakrsam sa kalr. Bunun iin kuyunun bana kana dek onu

79
80
81

. Kurn ayetlerindendir.
. Az mr kalmt.
. Koun: Asker

183
eker, ikri kuyudan kmak istediinde Ere klcn eker. ikri sorar: Kardeim
klcn niye ektin? Ere der: Sana byk kardein yerinde oturmann cezasnn ne
olduunu gstermek istiyorum.
ikri, saltanat ona vereceini sylese de, ne kadar yalvarsa da Erenin
klcnn inmesini nleyemez. Kl, ikriyi syrr ancak kendiri koparr. ikri
kuyuya der. Ere ikrinin lmesinden emin olmak iin yaknda ne kadar ta kessek
varsa kuyuya atar. Pehlivanlarn yanna dndnde alayp dizine vurarak ikriyi
aslanlarn paraladn syler.
te yandan Snble Hanm ehirde gezerken kara sancaklarn dikildiini grr.
Neden kara sancaklarn dikildiini bir yal adama sorar. Yal adam Snble Hanm
tanmyordu, ona ikriyi aslanlarn paralad haberini syledi. Snble Hanm bunu
duyunca dnya gzne karard ve yere yld. evredeki insanlar yal adam
danlayarak82 dediler: Sen Snble Hanma kardeinin vay haberin83 vermisin. Snble
Hanm kendine geldiinde yzn yrtp san yolup yere dkt. Babas h- Drya
haberi u szlerle verir:
Dolanm bana gl zl ata,
Doland zamanem zimistn oldu,
ok aladm gzm yam sedirime,
Kart deryaya, sel ummn oldu.
Gecem gece geer gndzm kre,
Ne deyim bu snk gnlmle men be-re,
Dur hzr eyle menim iin bir kre,
itenden barm biryn olupdu.
Bir ba ektim he yemedim barn,
eker Snbl onun ah- zrn,
Diyipler dadp er ikrin,
El knas kzl kana dnpd.
ah- Dr hasta yatanda olu Ereyi yanna arp, neler olduunu sorar.
Ere bir cezirede84 nlerine aslanlar ktn ve ikriyi paraladn syler. Buna
inanmayan ah- Dr kendisi ikariyi bulmak iin yola kar. Destur verdi
kalskasn85 hazrladlar. Hasta ve yatalak haliyle llerde olu ikriyi aramaya balar,
ancak ikriden hi bir iz bulamaz. ah- Drnn gz bir kua taklr. Kaleskesini
durdurup olu ikrinin haberini kutan u szlerle sorar:
82
83
84
85

. Danlamak: Knamak.
. Vay haber: Kara haber.
. Ada.
. Kaleske: Eski zamanlarda byk adamlarn kullandklar atl araba.

184
Geldim dolanam bana,
Mene bir haber ver bri86,
Nenem kurban selvi boylum,
Niye derdin men almadm,
ok aladm gzm ya,
Sadrm ste oldu cri,
Nenem kurban selvi boylum,
Niye derdin men almadm.
h- Dr ikarinin zelliklerini u szlerle kua anlatr:
Cemli varyd mh- mnevver,
iyninde87 elenmiti ems ilen kamer,
ektiim zahmetler gittiler heder,
Snd hn perr u bli88 haray.
ah- Dr grd kutan bir haber alamayacak yzn evirdi dalara sznn
mahlasn bu diller ile syler:
Menim adm ah- Dre,
Felek salp ah- zre,
kmt irim89 ikre,
Dalar nice oldu ikri?
h- Dr aramaktan sonu alamaynca saraya dner ve krk gn yas tutar;
ancak ikrinin gam bir yandan, hastal bir yandan onu elden ayaktan drr ve
sonunda dnyasn deitirir. Ere rahatlkla saltanat tahtnda oturur.
Keyvn Sovdager adl bir tacir krk tccar ile birlikte ikrinin dt
kuyunun bana gelir. Kafile kuyudan su ektiinde suyun renginin krmz olduu
grlr. Keyvn Sovdager, Ahmet adl bir kiiyi ne olduunu grmesi iin kuyunun
dibine gnderir. Ahmet kuyunun dibinde ikriyi grr. Onun heybeti ve cemaline
arp kalr. pi ikrinin beline balar kafilede olan erkeklerin yardmyla onu
kuyudan karrlar. Keyvn Sovdager kafilede olan tabipten onu muayene etmesini ister.
Tabip bir aynay ikrinin azna tutar ve aynann buulanmasyla onun lmediini
anlar, ancak tedavisi iin krk gn burada beklemek gerektiini syler. Keyvn
Sovdager ne pahasna olursa olsun bu genci kurtaracana karar vermiti. Krk gn krk
gece kervan burada oturak eder90 ve bu zaman ierisinde ikri hayata dner.

86

. An dediine gre Bari bir tr ku ismidir.

. iin: Omuz.
88
. Perr u bali: Kolu kanat.
89
. ir: Aslan.
90
. Oturak etmek: Kalmak.
87

185
Keyvn Sovdager, yannda yirmi gndr kalan ikriye kendisini kimin kuyuya
attn sorsa da ikri bir ey sylemez. Keyvn Sovdager ikriye arap sofras
hazrlayp, tekrar olaylar renmeye alr. Sonunda ikri bu szlerle kendi bandan
geenleri anlatr:
Sana kurbn olum Keyvn Sovdger,
Elimden glmden aralyam men.
Sana kmeh91 olsun bir Perverdigr,
Kohumdan92 kardadan yaralyam men.
Evvelde em yanar so[n]ra pervne,
Hicr-i mihnetin den gelmiem cne,
ok isterdi meni yd-i bigne,
Atamn kalbinin karryam men.
Mem h93 geme94 mennen,
ay sennen eme mennen,
Bahma ydlar szne,
Cavanam keme mennen.
Felek verib mene bol ahi zri,
Artrb derdimi dindirme95 bri,
h- Dre oluyam adm ikri,
Atamn kelbinin kerriyam men.
Men k o gneyler,
O kuzeyler o gneyler,
ki hesret birbirin grende,
Ele bayramn o gn eyler.
ikri adn syledikten sonra Keyvn Sovdager yle dedi: Ben senin adn
sann duymutum, ancak yakndan seni grememitim. Sen h- Drnn olu
ikrisin. Senin kafilede olman bize gurur vericidir. ikri bandan geen olaylar
anlatp, Keyvn Sovdager ve dier tacirlerle yola koyuldu. Kafile ehre yaklatnda
ikarinin gz Gll Baa iliti. Bu ba daha nce ikrinin ba idi. Bir zaman bu
bada gl gle selam verirdi, sular Glb- Hzr gibi akard. ikri oradan ayrldktan
sonra gl bahesi bir klle96 dnd. ikri bu manzaray grnce duyguland saz
eline alp u szleri syledi:
Bu dnyada herkim glse,
91

. Kmeh, kmek: Yardm.

. Qohum: Akraba.
93
. q szc arasra x biiminde sylenmektedir.
94
. Geme: Geme
95
. Dindirmek: Konuturmak
96
. Kllk: plk.
92

186
Onun yekn ri olmaz,
Bir ban baban lse,
O ban he bari olmaz.
Bu grken Gll bad,
Dmanm lmeyib sad,
Menim gnlm uca dad,
Yel esende kari olmaz.
Dmenim grnd gze,
Khne derdim oldu teze,
Koysam dmni sa gede,
ikri ikri olmaz.
ikri, Keyvn Sovdagerin kafilesiyle birlikte ehirdeki kervansarayda
konaklad. Keyvn Sovdager her zamanki gibi tacirlerle birlikte Ereye hediye gtrd.
Ere, ikriye benzer birinin tacirler ile birlikte ehre geldiinin haberini alr. Bu
yzden Ere, Keyvn Sovdager ile birlikte, tm tacirleri bir ziyafete davet eder. Ere
tacirlerin iinde ikriyi gremeyince Keyvn Sovdagerden baka tacirinin olup
olmadn sorar. Keyvn Sovdager de kafilede bir k olduunu ve kayda deer biri
olmadn bunun iin getirmediini syler. Ere bu sze ikna olmaz ve onu getirmesini
emreder. ikriyi saraya getirirler. Perdedr97 perdeyi ap ieri girdiinde Ere kardei
ikriyi tanr. Ere ondan adn sorduunda o, k olduunu syledi. Ere ne kadar
gerek adn renmek istese de o, k olduunu ve bu adla tanndn syledi. Ere
yle dedi: Madem ksn oku bize bir eyler. ikri sazn alarak yle syledi:
Nmerdin z glmesin,
Gizli szm ikr deyil.
Srrm he kes bilmesin,
Gizli szm ikr deyil.
Ne lzimdi zm yem,
Srrm nmerde diyem,
er oluyam er-beeyem,
Kim ah bilmir bilmesin
Nr kimi soydun meni,
Saraltn soldurdun meni,
Ne klgende sahladn,
Ne bir gne koydun meni.
Bu sz Ereyi ldrtt. Hemen celld ard. Keyvn Sovdager araya girerek
ikariyi kurtarr; ancak ikri, sznn mahlasn u szlerle sylesin:
97

. Perdeci

187
Mecliste tansn ham,
ahlar ah veribdi cm,
ah da versin ikri veren enmi,
mr-i dlet ml zlmesin he.
Men k gle nz,
Blbl eyler gle nz,
Zemne bele getse,
Alyan oh glen az.
Ere neden ikrinin adn kullandn sorduunda ikri yle dedi: nceleri
burada ikri adl bir hzde vard, o bana bahi verirdi, imdi sizin bahi vermenizi
istiyorum. Ere ikriye bahi verse de Keyvn Sovdager bahii geri iade eder ve
onun ana hakaret edildiini ileri srer. Ere onlardan hemen ehri terk etmelerini
ister. Keyvn Sovdager kafilenin ykn ykletip o gece ehirden ayrlr. ehirden
ayrlrken ikri mezarlkta yksek bir bina grr. Babasnn mezar olduunu anlar,
yryp babasnn mezar banda yle syler:
Dolanm bava gl zl ata,
Ata can ne yatmsan mezrda.
zn getdin vallah rhet oldun,
Heberin yohdi meni zrdan.
Men k gle nz,
Blbl eyler gle nz,
Zemne bele getse,
Alyan oh glen az.
Bekiler h- Drnn olunun ldn biliyorlard. ikariyi mezarn
banda babasna hitap ederken grnce ok ardlar. ikri bir taraftan gzya dkp
bir taraftan sazyla okuyor:
Eer desem szm ohdu,
Dmn sz mene ohdu,
Bu yerin vef yohdu,
Ay dede can niye yatmsan?
Dalara kar dbd,
Gr ne hav dbd,
Kebrivi ydlar kazb,
Ehletinden dbd.
ikari sznn mahlasn u szlerle sylesin:
Geen gn yohlaradm,
Dman barm ohlamadm,
Sene ez sahlamadm,

188
Bilirem incimisen ikridan.
Hoy imeni hoyi meni,
Merendin hoy imeni.
Melerem dalscan tapam,
Ya vurar ovu meni.
Keyvn Sovdagerin kafilesi Yemen ehrine doru hareket etti. ikri, Keyvan
Sovdagere dnerek yle dedi: Yemen padiahnn ad Menzer h- Yemenidir ve
Mslman deil, bizim eski dmanlarmzdandr. Eer beni tanrsa ldrr. Bunun iin
bundan sonra beni Hudperest98 olarak tantn.
Gelip ehre ulatlar. Haber Menzer h- Yemeniye yetiti. Keyvn Sovdager de
tacirleriyle ehre gelmi. Her zamanki gibi aha hediye gtrdnde Menzer h-
Yemeni ikriyi grp onu almak istedi. Keyvn Sovdager kar ksa da Menzer h-
Yemeni ikrinin arl kadar altn vererek onu ald. Ona pahal elbiseler giydirip,
kl kuan balatt. Onu kendi saraynn pehlivanlar arasna koydu.
Menzer h- Yemeninin iki veziri vard. Behmen Vezir ve Hacand- vezir.
Hacand- vezir batinde Mslman idi, ancak bunu belli etmezdi. ikrinin saraya
gelmesi Behmen Vezir tarafndan ho karlanmad. zellikle bunun ikriye
benzemesi, kukulanmasna neden oldu. Bir gn ikrinin resmini bulup,
karlatrdnda bu kukusu iyice artt. Konuyu Menzer h- Yemeniye anlatt.
Menzer h- Yemeni ilk bata inanmasa da resmi grdkten sonra Hudperest (ikri)i
yanna ard. ikriye resmi gsterdi. Bu sen misin?diye sordu. ikri inkr etse de
Menzer h- Yemeni destur verdi. ikriyi ks kvrak yakaladlar. ikrinin kollarn
arkadan baladlar. Menzer h- Yemeni onun ikri olup olmadn bir daha sordu.
Buna kar ikri u szleri syledi:
Hkm eyledin kollarm balattn,
Kald veten sar elim ne deyim,
Sinem st saz alar dalattn,
Yadlarnan ne danm ne deyim?
Men ak bu danan,
El gezer bu danan,
Sene yah diyeller?
Men lsem bu danan.
Menzer h- Yemeni dedi: Eer sen h- Dr olu ikriysen, senle bir iim
olmayacak. ikri yle dedi:
98

. Dindar

189
Men Mecnunu bu hlide grmedim
oh aladm gzm yan silmedin,
Tifil iken de d oluben glmedim,
Bal kald menim kolum ne deyim?
Men k ebir eyle,
Gzlerim ebir eyler.
Yanasan menim reyim
Nece bu derde sebir eyler.
Hocand Vezir ikariye yardm etmek istese de ne yapacan bilmez, ancak
szleriyle ikriye olan basklar azaltr. ikri szlerinin mahlasn yle sylesin:
ikri oldum ii hara yetirdim,
Kfil oldum bir n-merde tutuldum,
Kul adna bu ehride satldm,
Yolum ddu bu derbde ne deyim?
Yol kesenler ay yol keserler,
Korhmaram yol kesenler.
Gel bir kol boyun olah,
Belke ayrldm sennen.
Hacand- Vezir ikriye destek karak, Menzer h- Yemeniye yalnz bir
benzeme yznden susuz bir insan madur etmemesi gerektiini syledi. Behmen
Vezir buna kar gelse de sonunda Hacand- vezir Menzer h- Yemeniye yle dedi:
Sen bana gn zaman ver, ben bu gn iinde bunun ikri olup olmadn size
bildiririm. Daha sonra ikrinin kollarn atrd ve kendi evine gtrd.
Hacand- Vezirin Pernz adnda gzel bir kz vard. Pernz, ikriyi grr
grmez ona vurulur. Hacand- vezir ikriyle birlikte geceyi yorarlar.99 Ei ikriye
konuk odasnda bir yatak hazrlar ve ikri orada yatmaya gider. Pernz Hanm gecenin
olan vaktinde100 bezenmi, sslenmi bir ekilde ikrinin odasna gider. Pernaz
Hanm odaya girdiinde ikri uyuyordu, onu uyandrmak iin siyah zlflerden bir
deste tel ayrp, bast memelerinin stne. Grelim ikriyi hangi szlerle uyandrr?
Ne yatmisan hb- kende101?
Hb- ken[d]den ayl olan.
ki gzm cemline,
Oldum sene myil olan.
Ho gelmisen menim glm,
Hem glmsen hem blblm,
99

. Geceyi yormak: Geceyi yarsna kadar uyumamak.

. Genenin olan vakti: Gece yarsn getii zaman.
101
. Gend: eker.
100

190
Ruhset verginen terini silim,
Kol boynuva salm olan.
Ban ste vard bir saz,
K gylm eyledin yaz,
Vezir kzyam adm Pernz,
Oldum sene myil olan.
Pernaz Hanm ikriyle konua dursun, size Hacand- Vezirin einden haber
vereyim: Hacand- Vezirin ei bu seslere uyand. Hacand- Veziri uykudan kaldrd ve
yle dedi: Bak nasl misafir getirdin ki kzmza gz koymu. Hacand- Vezir yle
dedi: Hanm misafir hakknda byle dnme. Benim getirdiim misafir asil bir
ailedendir. Ayrca kzmz konuk odasnda. O kzmzn odasnda deil. Hacand- Vezir
ve ei kapdan sesleri dinliyor, ancak odaya gemiyorlard.
ikri, Pernz Hanma yz vermeyince Pernz Hanm ikriye yalvarmaya balar:
Ho gelmisen gzm ste yerin var,
oh zehmet ehmisen bu hnumne.
Bir ku gelib bir butaa102 ha,
Buta olan onu vermez terlane103.
Men k sini sini,
Doldur ver sinisini,
z yarm verseler,
Neylerem zgesini?
ikri Pernaz Hanma dedi: Nazenin, dedin szn, sakla sazn. Benim de
sana szlerim var dinle:
Koy get gzel meni rsv eyleme,
Alm vermerem hergiz ndne,
El gtrgnen mennen ey mh- lik,
Seni kesem104 vererem kdir-i subhne.
Merd olana emek versen itirmez
Nmerd adam doslu baa yetirmez,
Gabah ta ter emame yetirmez,
Syd aacnda alma heyva nr olmaz.
ikri ne kadar yalvarsa da Pernz ondan el ekmez. Bu arada Hocand Vezir ve
ei kapdan bunlar dinliyorlar.
Pernz Hanm ikrinin szlerine bu cevap verdi:
Derin derin derylere dalmasan,
102

. Buta: Budak.
. Terlan: Bir tr yrtc ku.
104
. Gesem: And.
103

191
Ek tei irin cana salmasan,
lgar105 verib men gzeli almasan,
Erzimi eylerem sultna hana.
ikri dedi:
Dolu dolu peymneler doldurram,
Saraltuben gl rengini soldurram,
Yekn bil ki durram seni ldrrem,
Gel meni batrma na-hah kana.
Pernz Hanm dedi:
Pernzam men buraye gelende,
Eziz Allah metlebleri verende,
Kiymet gnnde tutam elinnen,
ikyet eylerem h- Merdne.
Pernz hanm bu szlerle ikriden kyamette ondan el gtrmeyeceini syler.
ikri, Pernzn cevabna grelim ne dedi?
ikri diyer indi bildim mermn,
Yardan tr gelmir senin aramn, 106
Seher olsun am hekkin kelmn, 107
Meveret eyleyim mende Kurne.
ikri bu szlerle onunla evlenmenin hayrl olup olmayacan Kurandan
istihre eyledikten sonra belli olacan syledi.
Hacand- Vezir ve ei olaylar byle grnce ve ikrinin byle asil davrann grnce
kzlarnn ikriyle evlenmesine raz olurlar. ikri gn Hacand- Vezirin evinde
kalr. Bu gnde olu Cehngirin ntfesi Pernz Hanmn rahmine dt. ikrinin
gnlk zaman dolunca, Hacand- Vezir onu kolundan tutup, sz verdii gibi Menzer
h- Yemeninin yanna getirdi. Behmen Vezir dedi: Kurbn, bunun ikri olup
olmadn anlamak iin bir yol daha var. Sylentilere gre ikri ne kadar arab ise de
sarho olmazm. Menzer h- Yemeni destur verdi. Mey meclisi kuruldu. ikr
kadehlerle sarho olmaynca gizlice arabn tuluunu bana dikti. Bir tuluk arap ien
ikri yava yava ser ho olmaya balad, alp sazn yle dedi:
miem erbi mestem,
Saymara Rstemi han,
Eger ekem eyri klnc,
Dadaram bu cehni.
Rstem tekin kl tovlaram,108
105

. Ilgar: Sz vermek.
. Aramn: rmn, sakinliin.
107
. Hakkn kelm: Kurn.
108
. Oynatarm.
106

192
Lekerivin tibbin ovlaram,
Ne keder dilverin olsa doraram,
Tehtinnen salaram paan hni.
ikri bu szleri arabn etkisiyle syledi. Hocand Vezir de onu kurtarmak iin
Menzer h- Yemeniye yle dedi: Kurban, bu ikri olsayd iki kadeh arap ile
sarho olur muydu? Bu adam iki kadeh arap ile kendini Rstem sanyor.
ikri sznn mahlesin grelim nice syledi?
Men hara ikri hara,
reyime vurdun yara,
Lehnet109 gele bt-i bzrgevra,
Sverem110 men h- Merdn.
ikri pehlivanlar greirken grd. Menzer h- Yemeniden gre yapmak
iin izin istedi. Ancak ona trl elbise getirdikleri halde vcuduna olmad. Hangi klc
getirseler hepsini eip krd. Sonunda Menzer h- Yemeninin kz Simizrda
Geym-i Sleymni adl elbise ve Tig- Sleymn adl bir klcn olduunu
sylediler. Bir mektup yazarak onlar getirttirir. ikriye en iyi atlarn getirse de
ikrinin vcut arlna dayanamayan atlarn belleri krlr. Behmen Vezir ikriden
kurtulmak iin onu Merkeb-i Sleymni veya Merkeb- Ejdhr adl vahi bir atn
yanna gndermek istedi. Bu yzden yle dedi: Bizim bir Merkeb-i Sleymni adl bir
atmz var. Onu sana veriyoruz ancak bu at ehir dnda yksek duvarlarla evrilmi bir
yerdedir. Seni oraya gtrecek kiiyle gidersin; onu grrsn. Ancak ikri vahi ata
boyun edirince binip ehire doru geldi. Yolu Simizrn evinin nnden getiinde
Simizr balkonda oturuyordu. Simizr ikriyi grd ancak ikri, Simizrdan
habersizdi. Boyun ban kran Simizr inci tanelerden birini ikriye att. ikri dnp
baktnda Simizrn gzelliine hayran kald:
Selam ey serv-i kmetin tbden gzel,
ekilmi galarn bedr-i bedrden gzel,
Senin o hcz leblerin iib mehmri serden,
Geyinmi siynn hsn-i zleyhden gzel.
ikri klcn saz yerine evirdi sinesine. grek ne dedi:
Bir beri bah gzleri a
Hans baann glsen?
O baa baban men ollam,111
Hans blbln glsen?
109

. lanet.
. Severim.
111
. Olaram
110

193

Min kemer ine112 belin,

Cebinivi basb telin,
Mene nin ver bir elin
Sen kimin irin dilisen?
Tanyan yohd burda,
Srrm demerem yda,
Menem ikri ah zda,
Sen mene bahb glsen?
ikri bunlar dedikten sonra yoluna devam etti. Behmen Vezir, uzaktan
ikarinin geldiini grd. Hemen Menzer h- Yemeninin yanna gidip ona yle
dedi: Kurban size demedim mi bu ikridir? Merkebi ram eyleyip, stnde geliyor.
Bunun zerine Menzer h- Yemeni, ikrinin iini bitirmek iin en gl pehlivann
grevlendirdi. Pohruz Pehlivan, ikriye yle dedi: Sen kimden izin aldn da bizim
meydana ayakbastn? Eer benim rikabm persen, seni kendime kul ederim. Grelim
ikri Phrz Pehlivann bu meydan okumasna nasl cevap vermi:
Canm Pohruz indi nedir mermn?
Alram canv men Hud-peret.
Keserem bav tklsn kann,
Alaram canv men Hu- perest.
Ger kanm tkle zemin hke,
Kebl olar heh yolunda derghe,
Eger gedesen heft eflke,113
Keserem bav men Hu- perest.
ikriyem kl vurram adva,
Kiyametin gnnde der yadva,
argnan tar yetsin daduva
Alaram canv men Hu- perest.
ikrinin sz bittince savaa baladlar. ikri Phrz Pehlivann kemerinden
tutup havaya kaldrd. Mslman olaca takdirde onu ldrmeyeceini sylese de
Phrz Pehlivan slamiyeti kabul etmedi. ikri onu Menzer h- Yemeninin nnde
yere vurdu. Menzer h- Yemeni askerlere saldr emrini verdi. ikri tek bana
kendini asker deryasnda buldu. Sadan geleni sadan, soldan geleni soldan vurdu.
Sava esnsnda bir fil-sevar Serheng-i miden Menzer h- Yemeniye mektup
getirdi. Serheng-i mi mektupta Menzer h- Yemeninin kz Simizr istemitir.
Aksi takdirde zorla alacan yazmtr. Bundan haberdar olan ikri, fil-sevarn
112
113

. nce.
. Yedi gk.

194
kulaklarn ve burnunu klla syrp verdi eline. Fil-sevar lkesine dnmekte olsun,
ikri klcn klfna koyup, Hacand- Vezirin evine gitti.
Size syleyeyim Simizrdan. Simizr odasnda bir oyana bir bu yana gider gelir. Dads
Mh- Zemn yle dedi: Kzm sana ne oldu da byle sabrn tkendi? Simizr: Dad bir
derde dmm derman yoktur. Dad: derdini bana syle. Simizr: Bir kat kalem al
derdimi sana syleyeyim:
Cnm dye gzm dye,
Men lrem aman dye,
Rehmin gelsin gzyama,
Yekn llem inan dye.
Derdim dermn burda,
Ekim oynayr serde,
Meni salpt min derde,
Ebrular kemn dye.
reyimde bah yareye,
Rehmin gelsin men zriye,
Bu nmeni ikriye,
Yetir shib-i zmn dye.
Simizr dadya bir mektup yazdrp, ikriye gnderdi. Dad, Hacand- Vezirin
evine gidip, Pernz Hanmla grp, ikriye bir mektup getirdiini syledi. ikri
mektubu okuyup, Simizrn izniyle Pernz Hanmn yanna gitmeye hazrland. ikri,
Mh- Zemn dadyla saraya vardlar. Pernz Hanm sevincinden boyun ban ap
dadya verdi. Daha sonra ikriye bir bardak arap sundu. ikri yle dedi: arab
elinden almadan sana diyeceklerim var. Sazn alarak bakalm Pernz Hanma ne dedi?
Seni grdm h oynad serimden,
em-i mestin mene olubdu yag,
O tirme114 arahn115 kec et ka sten,
Zlfun enib hb basbd hal.
Ger Ysifsen syle adn bilim,
Zleyhasan gtr nikbin grm,
Y leylasan, ya mecnunsan ya rinsen,
Hekki var Ferhdn aprm da.
Zehr versen nzenn ikriye olar n,
Leyli Mecnunnan yekn olar tu,
merem cm- mey men ollam medh,
Lebinen bir bse ver mene ski.
114

. Bir eit kuma.

195
Simizr ve ikri o gece yiyip, itiler. Ho vakit geirdiler. Gece zaman epey
getikten sonra Simizrn otana giderler. Simizrn Kahraman adl bir amca olu
vard. Kahraman, lde dada yaarm. O gece Simizr grmek iin geldiinde
ikriyi, Simizr ile ayn yatakta grr. Klcyla ikarinin bana bir darbe indirir ve
kaar. ikrinin barmasyla uyanan Simizr, ikriyi kanlar iinde bulur. Simizrn
barp armasyla Mh- Zemn dad ve dier kzlar da otaa gelirler. Simizr alaya
alaya dadya yle dedi?
Mh- Zemn du[r] kl bam resin,
Eceb oldum beht-i kre bu gece,
Kkeb-i esedde brc-i kemerde,
Eceb ahdm eb-i tre bu gece.
Geden yohdu bu cevnn eline,
Nme yazam erzi hli biline,
Blblidi hesret kald glne,
Kan alasn h- Dr bu gece.
Duman gelsin bu dalar brsn,
Didem ya Ceyhn olsun yerisin,
Bu cevn vuran senin kolun kurusun,
Rast geleydin Zlfigre bu gece.
O gece ba kanayan ikrinin kann durdurmak iin ne yaptlarsa fayda
vermedi. Kz ikrinin ban memeleri arasna bassa da gene kan durduramadlar.
ikrinin kanamas durmaynca onun ldn dnen Mh- Zemn dad
yle dedi: Bu cesedi kimse grmeden buradan kaldrmalyz, yoksa Menzer h-
Yemeni duyarsa bizi de ldrr. Simizr onu gmmeye kar kar. Yardm edebilecek
biri onu bulur midiyle ikri, bir perdeye sarlarak, ban duvarnn yanna koyulur.
Kazadan Firz Eyyr, arkadalarna yemek bulmak iin giderken yolu o baa der.
Ban duvarnn yanndaki perdenin iine baktnda ikriyi grr. Onu maaraya
dier arkadalarnn yanna gtrmeye karar verir. Maarada arkadalarn tavsiyesiyle
onun yarasn iyiletirmek iin bir hekim getirmeye karar verilir. Firz Eyyr hekim
getirmek iin ehre gider, ancak hekim gece olduu iin gelemeyeceini syler. Bunun
zerine Firz Eyyr hekime yle dedi:
mit bilip seni deyip gelmiem,
Canm dohdr oh derindi yaras,
Alayuben gzm yam silmiem,
Bilmirem lendi ya var arsi?
Yohdu bakn sultndan hannan,
Dersin vard Efltn lomndan,

196
Tez getmesen har can dodannan,
Onda gerek ona tutah ysn.
Firz diyer zehmetivi ekerem,
Alaram gzmnen kan ya tkerem,
Bannan eyae teh kzl tkerem,
Gz yolda alar galb anas.
Firz Eyyr sonunda hekimi gelmeye raz eder. Hekim ikrinin azna ayna
tutar. Yaadndan emin olduktan sonra yarasna diki atp, merhem srer. ikri bir
zaman sonra kendine gelir. evresine bakar ve bir nara atar. Nara attka bandaki
dikiler kopar ve tekrar baylr. Hekim diker ikri aylp barr dikiler tekrar kopar.
Bu durum alt kez tekrarlanr. En sonunda Hekim Pehlivanlara der: Bir daha barr
dikileri koparsa, artk ba diki tutmaz ve kan kaybndan lr. Bu defa ikrinin
azn kapatrlar ve barmasna engel olurlar. ikri bir sre sonra kendine gelir.
Pehlivanlar ona kim olduunu ve kim tarafndan yaralandn sorarlar ikri yle
cevap verir:
Dd eylerem bu felegin elinnen,
Feleh gr ne ekir ketre meni,
Nee defe imtahnnan hmam,
mtahn eyleyir dbre meni.
N-me[r]t felek vermedi mene bi[r] firset,
Bu be gnnh116 mr vurmasn minnet,
Bu yreni vurup mene bi n-met,
Korhuram ldre bu yre meni.
Felek verib mene bol h- zri,
Heber al ama derdimi dindirme bri,
h- Dre oluyam adm ikri,
Feleh salb elden kenre meni.
Bu pehlivanlar ikrinin saraynda ve evresinde bulunanlard. Onlar ikrinin
lm haberini duyduktan sonra bir maarada hayatlarn srdrrdler. ikri orada
dinlenmekte, hekim de her gn onun yarasna bakmaktadr. Pelengi-p Pehlivan,
Seyyh- Pehlevn, ikrinin atn bulmak iin yola koyulurlar. En sonunda bir yerde
bir atn olduunu grdler. At kimseyi kendine yaklatrmyordu. Bunu gren
pehlivanlar ikriye haber verirler. ikri atn almak iin kendisi gider. Atn yanna
vardnda at ikriyi tand iin ona yaklar. ikri at Merkeb- Ejdhr grnce bu
szleri ona syler:
116

. Gnlk.

197
Dostlarda refhda grmedim vef,
Dnyaya vermerem Ejdhr seni
Birde minsem dnyada srrem sef,
Dnyaya vermerem Ejdhr seni.
Men cevnn yohdu burda anas,
Bamda vard n-merdin yaras,
Ger lseydim kimler tutard yas,
Dnyaya vermerem Ejdhr seni.
Bu kemli gnmde yoldasan mene,
Her den117 shbet edirem srdasan mene,
Merkeb demek olmaz, kardasan mene,
Dnyaya vermerem Ejdhr seni.
ikri merkebine binip, pehlivanlarla birlikte maaraya dnd. Bir gn
maarada otururlarken, Araplar Padiahnn oullar Ysif Ereb ve yedi kardei geldiler.
Bu yedi karde, pehlivanlarn tacirlerden aldklar eyalar ehre gtrp, satyorlard.
Ysif Ereb bunlarn en by idi. ikriye dedi: Senden emir almamz iin artm
var. Birincisi bizi grete yenmen gerekiyor. kincisi Behmen Vezirin kz Efser
Bnyu bana almalsn.
ikri bilek greinde onu yendikten sonra, yle dedi: Ben gidip Behmen
Vezirin kz Efser Bnyu getiririm, ancak onun sende gnl yoksa getirdiim gibi de
gtrrm. ikri Firz Eyyr ile birlikte Efser Bnyu getirirler.
Ysif Erebin nc art bacs Hord- Bn ile evlenmektir. Hord- Bn yle
glyd ki yedi kardele ayn anda greirdi ve yedisini de yenerdi. Onu yenecek
adamla evlenecekti, ama bu gne dek kimse onu yenememiti. Ysif Ereb ve yedi
kardeler ikriyle birlikte Araplar Padiahnn yanna gitmek istediler. Yolda Ysif
Ereb ve kardeleri ikriden geri kalnca, ikri peeli bir ahsla karlat. Peeli ahs
ikriyi savaa davet etti. Kl sng, kalkandan sonu alamaynca gre tutmaya karar
verdiler. gn gece greseler de gene kimse stn gelemedi. Sonunda kim
dierini yerden kaldrabilirse savan galibi olacana karar verdiler. Peeli ikriyi
yerden kaldramaynca sra ikriye geldi. ikri peelinin kemerinden tutup
kaldrdnda kemer kopar ve ikrinin elinde kalr. Peeli yenildiini kabul eder ve
peesini yznden kaldrr. Kendisinin Araplar Padiahnn kz Hord- Bn
olduunu syler ve yle der: Beni bugne dek hibir pehlivan yenememiti. Ancak
beni sava meydannda yenecek olan kii bana e olmaya lyktr.

117

. Her den: Arasra.

198
gnden beri baclarn arayan Ysif Ereb ve kardeleri onu ikrinin
yannda bulurlar. ikri onu Araplar Padiahndan istemeye karar verir. Araplar
Padiah, kz Hord- Bnnun ikriyle evlenmesine raz olur. ikri bir ka gn
orada kaldktan sonra Araplar Padiahndan elli bin asker alp, tekrar maaraya dnd.
Bir gn Keys-i Remmh- Ereb adl bir pehlivan on iki bin askerle maarann yanna
gelir. ikriyle grp, tacirlerinin soyulduunu anlatr. ikri Keys-i Remmh- Ereb
ile savata berabere kalr ancak grete onu yenince Keys-i Remmh- Ereb askerleriyle
birlikte mslman olup, ikrinin askerlerine katlrlar. m ehrinin ah Serheng-i
mi Yemene asker sevk edince ikri, Menzer h- Yemeninin askerlerine yardm
iin meydana girer.
Bir gn ikri, bana hanerle kimin vurduunu renebilmek iin Simizrn
yanna Yemen ehrine gitmeye karar verir. Simizrn bann kenarnda Simizrn
aladn duyar. Dads Mh- Zemn ve dier kzlara yle diyordu:
Bana dndm ylan kzlar,
Yde db o cananm alaram,
Smm iinde iliim szlar,
Yde db o cananm alaram.
Felek mene yahc118 sitem yetirdi,
Sedrim ste ermenlar bitirdi,
Kimler defn eyledi kimler gtrd,
Yde db o cananm alaram.
Bu szleri gizlice duyan ikri bana vurulan darbenin Simizr tarafndan
olmadnn kansna vard. Simizrn yanna uramadan dnd. Kendi kendine dedi:
Gidip bir de Hacand- Vezirin kz Pernazdan bir haber alaym. Pernazn bana
vardnda onu alar ekilde u szleri sylerken buldu:
Sbhn zemninde zlfm eldedi,
Y menim sevgimi y sebir Allh,
Bir yalgz cevnd gurbet eldedi
Y menim sevgimi y sebir Allh.
Bel geldi d[r]t bir yanm brdi,
reyimdi kem kervn yeridi,
ntizr ehmhten cnm eridi,
Y menim sevgimi y sebir Allh.
Blbl kimin he olmad pervzm,
Uubdu glmnen rdeyim kazm,
Pernzam ezelden glmedi zm,
118

. Yah.

199
Y menim sevgimi y sebir Allh.
ikri, Pernz hanmn da vefal olduunu ve kendisinin onun tarafndan
yaralanmadn anlaynca maaraya dnp, yarn yaplacak savaa hazrland.
Ertesi gm Serheng-i minin askerleri Menzer h- Yemeninin askerleriyle kar
karya geldi. Serheng-i minin Kh-peyker adl pehlivan meydana girip, meydanna
pehlivan istedi. Menzer h- Yemeni tarafndan giden pehlivanlar ldrnce onun
meydanna gidecek pehlivan kalmad. Kh-peyker bunu grnce Menzer h-
Yemeniye yle dedi:

Eer

pehlivanlarn

teker teker

meydana gelmekten

korkuyorlarsa, be be gelsinler. Kh-peykerin bu szne Menzer h- Yemeni ok

zld, yzn evirdi. Hacand- Vezire yle dedi: Ey Vezir, Serheng-i mi ile
savaalm diyordun, imdi meydana gidecek pehlivanmz yok. Hacand- Vezir (
ikriye gvenerek) yle dedi: Kurban kble-yi lem sa olsun, meydann sahibi var
gelecek.
Kh-peyker meydan bo grnce Menzer h- Yemeniye yle dedi: Eer
kzn Simizr benimle Serheng-i miye gnderirsen, belki seni balar. Bu zaman
ierisinde ikri, giyinip kuanm bir vaziyette Menzer h- Yemeninin askerlerinin
arkasnda bekliyordu. Bunu duyan ikri yzne pee ekip meydana girdi. Kh-peyker
ikrinin boyunu posunu grnce ona Serheng-i minin yannda hizmet etmeyi teklif
etti.
Kh-peyker

ikriye

sordu:

Sen

kimsin?

Neden

yzndeki

peeyi

kaldrmyorsun? ikri cevabnda vererek yle dedi: Ben senin lm meleinim. Dinle
sana kim olduumu syleyim:
Bu cengiden bura byh meydand,
Btn derylerin nehengiyem men,
Sylediin yre bu cn krbnd,
Bugn derylerin nehengiyem men.
Sene ki demirem meydnnan ka,
Pehlevansan ek klncn meydn a,
Bt-perestisen boynunda var hc,
Btn derylerin nehengiyem men.
Dolandrp peymneni doldurram,
Dmeni alatp dostu gldrrem,
Bugn bu meydnda seni ldrrem,
Btn derylerin nehengiyem men.

200
Bu szler Kh-peykerin houna gitmedi. Kl, kalkan, amtlar konumaya
balad. ikri savan sonunda Kh-peykeri neyzenin ucuna takp, Serheng-i minin
nnde yere vurdu. Serheng-i mi dier pehlivann meydana gnderdi. Onun sonu da
Kh-peykerin sonu gibi oldu. ikri meydana gelen btn pehlivanlar ldrd.
Meydana gidecek pehlivan kalmaynca Serheng-i mi kendisi gitmeye hazrland.
Eger-i mi adl bir pehlivan Serheng-i minin kz Nzik-bedene k idi. Nzikbedeni ona verdii takdirde ikriyi l veya diri ona getireceini syledi. Serheng-i
mide ona sz verdi ve onu ikrinin meydanna gnderdi.
Eger-i mi ikrinin meydanna ayak basar. ikrinin heybetinden
etkilenerek onu ldrmek istemediini ve kendisini hediye olarak Serheng-i miye
gtreceini syledi. ikri de yle cevap verdi: Pehlivan meydanda dilini balar
kolunu aar. ikri, Eger-i mi sava uzun srmedi. ikri onun bana alp yere
vurunca Serheng-i mi askerlerine hucm emri verdi.
Serheng-i minin askerleri ikarinin stne hucm ettiler. ikri sadan
geleni sadan vurur, soldan geleni soldan. ikrinin pehlivanlar ikrinin zor
durumda olduunu grrler. Ona yardm iin gitmek isterler, ancak Firz Eyyr yle
der: ikrinin giderken yle sylemi: Kimsenin bana yardm etmek iin gelmeye
hakk yoktur. Ve yardma gelecek adam kendim ldreceim. Ancak bir peeli,
askerlerin arasna dalp ikriye yardm etti. ikri maaraya dndnde Firz
Eyyra sordu: Ben giderken kimsenin meydana girmemesini sizden istemedim mi?
Firz Eyyr ve dier pehlivanlar meydana ayak basmadklarn ve peeli ahsn kim
olduunu bilmediklerini sylediler. Bunun zerine ikri Firz Eyyr nikapl ahs
bulup getirmesini istedi.
Firz Eyyr arayp aratrdktan sonra nikapl ahsn Hord- Bn olduunu
rendi. ikrinin yanna gelip, peeli ahsn kim olduunu bildiini ve ona zarar
vermeyecei takdirde adn ona vereceini syledi. ikri, ok sevdii irzd-
Tgzenin canna ant iti. Bunun zerine Firz Eyyr, ikriye yle dedi:
Sene krbn er ikri,
Getirmiem heber sene,
Bed-beht119 eyleme Smizr,
Getirmiem heber sene.
reyimde szm ohdu,
Dmn sz mene ohdu,
And imisen heter yohdu,
119

. Yazk.

201
Getirmiem heber sene.
Yol gzler intizrnd,
Kem gnnde kem-hrindi
Kmeh gelen z yarnd,
Getirmiem heber sene.
ikri bunu duyunca Hord- Bnnun yanna gitti. Geceyi beraber geirdiler.
ikri Hord- Bndan artk sava gelmeyeceine sz ald. Menzer h- Yemeninin
askerleri Serheng-i minin askerleriyle drt gn arptlar. ikri pee yznde
kendini ele vermeden her gn Menzer h- Yemeni askerleriyle omuz omuza
savayordu. Serheng-i mi durumu byle grnce Menzer h- Yemeniye bir emannme yazarak ondan on gn zaman istedi. Bu arada Menzer h- Yemeni, her gn ona
yardm eden pehlivan yakndan tanmak istedi. Hacand- Vezir ve Behmen Vezir ile
birlikte ikrinin olduu maaraya geldiler. ikri (Menzer h- Yemeni onu Hudperest olarak tanyordu) onu arlad. Menzer h- Yemeni yle dedi: Pehlivn benim
saraymda ne eksik vard ki sen burada kalyorsun?
ikri yle dedi: Sen burada benim misafirimsin, sana saygszlk etmek
istemem, ancak ben namert adamn ekmeini yemek istemem. Menzer h- Yemeni
yle dedi: Benden ne namertlik grmsn? ikri yle dedi: Benim bama klc sen
vurmadn m? Beni uykuda sen ldrmek istemedin mi? Menzer h- Yemeni ant iti
ki ben byle bir ey yapmadm. Bunun zerine ikri bu szlerle Menzer h-
Yemeniyi Mslmanla davet etti:
Vacibdi mene senin hrmetin,
Yeri gy helk eyleyib bir subhn,
Serrfam men zm billem kmetin,
Deginen kelmeni120 gel ol mselmn.
Ele bildim mennen aran krdn,
Kafilden bama yre sen vurdn,
N-me[r]t felek didergin121 salb yurdum,
Gezirem dada llerde pinhn.
Destigr olarsan ey b-re sen,
Kiymetde yanmyasan nre sen,
mn getir o shib-i Zlfikre sen,
Deginen kelmeni gel ol mselmn.

120
121

. Kelme-yi ehdet.
. Perian.

202
ikrinin bu szleri Menzer h- Yemeninin yreini deitirdi. Kelime-yi
ahdet getirip Mslman oldu. Yanndaki Vezirler ve askerler de slam dinini kabl
edip Mslman oldular. Menzer h- Yemeninin davetiyle ikri Yemen ehrine
geldi. Yemen ehrinde her tarafa slam bayra dikildi. Kiliseler yklp yerine camiler
yapld. Menzer h- Yemeninin emriyle ehrin halk slm dinini benimseyip
Mslman oldular.
ikrinin saraya geli haberi Mh- Zemn dadya da ulat.. Kulaklarna
inanamayan dad gelip kendi gzleriyle her eyi grd. Haberi Simizre yetitirdi.
Simizr daddan ikariyi takip etmesini istedi. Dad, ikrinin Hacand- Vezirin
evine gittiini grnce Simizre haber verdi. Simizr bir mektup yazp onu ikriye
ulatrlmasn u szlerle syledi:
Mh- Zemn dur eyae kl re,
ndi o cevne yazram kaaz,122
Koy gelsin eylesin pre pre,
ndi o cevne yazram kaaz.
Dolanuban peymnesin doldurmaz,
Saraluban gl rengini soldurmaz,
Ayr adam onun dilini blmez,
ndi o cevne yazram kaaz.
Smizr ekiden olubdu merz, 123
Sen mene hnim ol men sene keniz, 124
Hemmee htirin tutaram ezz,
skenderden kalp yazram kaaz.
Mh- Zemn, Simizrn mektubunu alarak Hocand Vezirin evine doru gitti.
Mektubu ikrinin eline verdi. ikri, Mh- Zemn dadnn hatrn ok isterdi. Onu
arlayp mektuba bir cevap yazd. Ve onu Simizre ulatrmasn istedi. Grelim
ikri, Mh- Zemn dadya ne syledi:
Mh- Zemn sen ezz mehmnmsan,
Menim dilimcen o yre diyersen,
Men ohudum nazl yarn nmesin
Menim dilimcen o yre diyersen,
El vermerem bi-befann125 destine,126
Ne girmidin men cvnn kesdine,
Yre eger gelse bu yremin stne,
122

. Mektub.
. Merz: Hasta.
124
. Keniz: Hizmeti
125
. Bi-vefa.
126
. Dest: El.
123

203
ldrer dbre bu yre diyersen.
Din yolunda gereh bamnan geem,
z heletimi zm boyuma biem,
Tiyan127 olam doyunca erb iem
Gelib edem pre pre diyersen.
Mh- Zemn dad mektubu Simizre getirdi. Mektubu okuyup ikriyle
arasnda yanl anlalma olduunu fark etti. Mh- Zemn dadya yle dedi: ikriye
anlatacak eylerim var. Kat kalem getir tekrar mektup yazmam gerekiyor. Bakalm ne
yazm mektubunda:
Yengiden yazram sene nme,
Ndnivam grmem bir ndn ii.
Gzet eyle128 bu tehsri sen mene,
Ndnivam grmem bir ndn ii.
ne olub aslanmadm telive,
edde129 olub sermemedim belive
Rz olma zge blbl konk glve,
Ndnivam grmem bir ndn ii.
Yar yarna nme yazsa ohun,
Yar snesi derer yarn ohun
Snemde ki nine var ohun,
Smizrin grb ndn ii.
Mektup ikriye ulatrlr. ikri mektubun son ksmnda yazlan Sinemdeki
nine var cmlesini okuduunda sanki klcn Simizrn sinesine de demi olduunu
hisetti. Bunun iin ona sordu: Mh- Zemn, yoksa kl Simizrn da m sinesini
yaralam? Mh- Zemn bundan haberi olmadn, yalnz mektup getirdiini syledi.
ikri, Simizrn durumunu merak edip, Mh- Zemne hemen geleceini
syleyerek Simizrn yanna gitti. Simizr, o geceki olaydan haberi olmadn syledi.
Onunla beraber ayn yatakta uyuduunu ve bir anda onun sesiyle uyandn anlatt. O
gece,

kanl kanl ban sinesine bastn ve hala kann izini temizleyemediini,

mektubun sonundaki sz de bu yzden yazdn anlatt. ikri Simizrdan onun

hakknda yanld iin zr diledi. Bunlar geceyi bada geirmekte olsun, size Behmen
Vezirden bahsedeyim. Behmen Vezir Kahraman bulup ikriyi ldrd takdirde
kzn ona vereceini syledi. Kahraman gelip ikriyi bada Simizr ile birlikte bulur.
ikriyi uykuda ldrmek istese de bu defa ikri onu yakalar ve ldrr. Behmen
127

. Tiyan: Byk kazan.

. Gzet elemek: Af etmek.
129
.
128

204
Vezir bu iten sonu alamaynca Menzer h- Yemeninin yanna gidip ikrinin, kz
Simizrn yannda olduunu syler. Menzer h- Yemeni, kznn odasna gittiinde
Mh- Zemn dadnn uyanklyla bu harbe de sonu vermez. Menzer h- Yemeni,
Behmen Veziri byle bir yanlgya dt iin tutuklar.
ikri, geceyi Simizrn yannda geirir. Ertesi sabah sava elbiselerini giyerken
Simizr alamaya balar ve onun savaa gitmemesini ister. ikri u szlerle ona cevap
verir:
Alayb szlayb efgn eyleme,
Gedirem unutma dudan meni,
Barmn ban al kan eyleme,
Gedirem unutma dudan meni.
Eger gedem bu yolda lme,
Hesret elin dah atmaz elime,
zge blbl koyma kona glme,
Gedirem unutma dudan meni.
ikriyem dr oldum belye,
Kimse yohdu indi gele herye
Sende menim kimi sn hudye
Belke Allh sova belden meni.
ikri, sava giysisini giyip, meydana ayak basar. Serheng-i minin Behrm-
Zencr-hb, Behrm- Zencr-ser gibi byk pehlivanlarn ldrr. Sonunda Serheng-i
mi, Kmil Vezirden bir are bulmasn ister. Kmil Vezirin nerisiyle Ereye bir
mektup yazarak zor durumda olduunu anlatp, olu irzd- Tgzeni ona yardm
etmesi iin gndermesini istedi. Ere, ikariyi kuyuya attnda be yanda irzd adl
bir olu vard. ikari, yeeni irzd ok severdi. irzd bydnde kl
kullanmada yle maharetlenmiti ki ona irzd- Tgzen lakabn vermilerdi.
Mektup Ereye yetiti. Ere, olu irzd- Tgzeni drt yz bin askerle
Serheng-i miye yardm gnderdi. Bu haber (yeeni irzd- Tgzenin Serheng-i
mi askerlerine kavumas) ikriyi ok zd. Firz Eyyr durumu renince Keys-i
Remmh- Ereb, bir ka pehlivan yanna alp, irzd- Tgzeni yakalayp yanndaki
hazineyle beraber getirmek iin yola kar.
Firz Eyyr ve Keys-i Remmh- Erebin irzd- Tgzeni yakalamak iin yola
koyulduklar haberi Serheng-i miye yetiir. Serheng-i mi elli bin askeri Firz
Eyyr ve Keys-i Remmh- Erebi ldrmek iin grevlendirir.
Serheng-i minin elli bin askeri Firz Eyyr ve Keys-i Remmh- Erebi
ldrmek iin grevlendirme haberi ikriye ular. ikri on bin askerini Serheng-i

205
minin elli bin askerine kar gnderir. Serheng-i mi de bu haberi duyunca kalan
askerlerini alp, kendisi de ata binerek yola koyulur. ikri bu haberi duyunca yannda
kalan on askerini alp Serheng-i minin askerlerine kar hareket eder. Bunlar yolda
ilerleyedursun, haberi ilk bata giden Firz Eyyr ve Keys-i Remmh- Erebden
bildireyim: Firz Eyyr ve pehlivanlar irzd- Tgzenin askerlerini izleyip gece
sessizce irzd- Tgzeni bayltp, hazineyi deveye ykleyip yola karlar. Yolda
Serheng-i minin gnderdii askerlere rastlarlar.
Yolda Serheng-i minin askerleriyle karlarlar. Serheng-i mi askerleri
ikarinin askerlerinden hazine ve sand geri almay baarrlar ancak yolun devamnda
ikri on asker ile tekrar bunlarn karsna kar. ikriyi grr grmez hazineyi
brakp kaarlar. Hazine ve irzd- Tgzen sandk iinde bir ka kez el deise de
sonunda ikrinin eline geer. ikari, Serheng-i mi askerlerini malup ettikten sonra
adrna dner ve sandn iinden irzd karr. ikri tannmamak iin yzne bir
pee takar.
ikri, irzdn kollarn zer. Ona arap ikram eder ve onunla bahse girer.
Grete eer ikriyi yenerse istediini yapacak ancak yenilirse mr boyu kriye
kul olacak. arap ime esnasnda ikari [irzd- Tgzenin amcas] ondan bilgiler alr.
Onun dedesinin Melik h- Rmi olduunu ve Melik h- Rminin Byk
skenderin olu olduunu hatrlatarak, kfirlerin yardmna gelmesinin nedenini sorar.
irzd- Tgzen, babas Erenin istei zerine Serheng-i miye yardma geldiini
syler. Daha sonra kendini tantmadan ikri hakknda bir eyler sorar. irzd- Tgzen
ikri hakknda bir ey sylememesini istedi. Byle olunca ikri irzd- Tgzene
unu sordu:
Cnm irzd indi mehmnsan mene,
Ger hekimsen merhem eyle yaraye,
Syle grm nm- nengi130 varidi?
Adn niye getirmisen araye?
ikri bunu deyince irzdn cevab yle oldu:
Sene kurbn olum men ey nikbdr,
O bir zemn getmi idi ikre,
Adn desem men olaram divna,
Onu er eleyibdi pre pre.

130

. Nm- neng: Kt ad.

206
Sohbet esnasnda ikari dayanamaz ve gzya peesinin altndan damlaynca
irzd durumu fark eder ve ikri kendini tantmaya mecbur olur. ikri bandan geen
olaylar irzda anlatr. irzd ikrinin Ere tarafndan kuyuya atldn duyunca
Ereyi ldrmeye kalkr, ancak ikri tarafndan durdurulur.
ikri koununun sralarnda yer alan irzd, ertesi gn savanda Serheng-i minin
pehlivanlarndan olan Kerba ldrr.
ikri, irzda neden amcasnn adn sylemediini yle sorar:
Syle grm ciz idi yaki cengiydi?
Hindiydi, Rmiydi y ki Firengiydi?
Meger pis ad vard nm- nengiydi?
Syle grm harda geldi belye?
irzd cevabn yle verdi:
Segridim ekerdim intizri,
Bu yerde heclet eyleme bri.
Adm irzd hn emim ikri,
Diyeller er edibdi pre pre.
Sohbet esnasnda ikari dayanamaz ve gzya peesinin altndan damlaynca
irzd durumu fark eder ve sorar:
Bava dolanm senin nikb-dr,
Grrem meclisivin menzeri var,
Ezelden biliriem bir mest cevnam,
Korhuram danam bugn olam hr.
ikri yle dedi: Sen benim misafirimsin, kimse sana bir ey syleyemez.
Gznn yan tutamasa da bildirmeye alyordu. irzd- Tgzenn dedi:
Ahar aylar bu szn bulandrd,
erbn meni tutdu, hlim dolandrd,
Hekk Allhtan ilhm oldu, meni kandrd
Elebil senin sesivin emime benzeri var.
ikri bu szlere bir cevap veremedi. irzd- Tgzen bu szlerle tekrar
ikriden peesini kaldrmasn ve kendini tantmasn istedi:
irzd deyir kebl eyle szmi,
Kim alar koyub senin gzvi?
ek nikbivi grm senin zvi,
Elebil ikrisen, han emime bezzerin var.
ikri nikabn kaldrp kendini tantr. ikri bandan geen olaylar irzda
anlatt. irzd ikrinin Ere tarafndan kuyuya atldn, makam ve saltanat iin babas

207
Ere tarafndan ldrlmek istediini yeeni irzd- Tgzene anlatt. Bunlar duyunca
irzd babas Ereyi ldrmeye kalkr, ancak ikri tarafndan durdurulur.
ikri koununun sralarnda yer alan irzd ertesi gn savanda Serheng-i
minin pehlivanlarndan olan Kerba ldrr. ikri, irzd- Tgzen ve Keys-i
Remmh- Arep birleince Serheng-i minin koununu tedirgin ederler. Buna gre
Serheng-i mi yeniden Ereye mektup yazarak irzdn ikri askerlerinin yannda
olduunun haberini verir.
Ere bu defa Zelzele Zengiye mektup yazp drt bin adam eti yiyen
pehlivanndan yardm istedi. ikri, Keys-i Remmh- Erebi

Zelzele Zenginin

karsna kmakla grevlendirir. Keys-i Remmh- Ereb her gn bir deve kesip, yermi.
irzd- Tgzen, Keys-i Remmh- Erebe erkek aslan eti yedireceine sz verip, onu
savaa gnderir. gn savatan sonra Keys-i Remmh- Arap be l- Aby dile
getirerek Zelzele Zengiyi yere drp, kollarn balar. Zelzele Zengi kendisini yenen
adamn kulu olacan bildirerek Mslman olur ve dier pehlivanlar serbest brakr.
Serheng-i mi bu defa Kmil Vezirin tavsiyesiyle Hun-hr- minin yanna gedip ve
durumu ona anlatr. Hun-hr- minin vcudu tlsml (ryin-ten) olup ve hi bir ey
ona tesir etmez, zarar veremezdi. Hun-hr- mi, Serheng-i miyi padiahla tayin
etmitir. Buna karlk Serheng-i mi tm savalar kendisinin yapacan ve onu
rahatsz etmeyeceine dair sz vermiti. Kmil Vezir ve Serheng-i mi, beraber Hunhr- minin yanna gittiler. Hun-hr- mi yi savaa deil ikrinin savamasn
yakndan grmesi iin onu ikna ederler.
Firz Eyyr bu haberi ikriye bildirir ve adrlar toplayp gitmeyi tavsiye
eder. ikrinin pehlivanlar da Hun-hr- minin geldiini duyunca adrlarn
ykmaya baladlar. Firz Eyyr ikriye niin gitmeleri gerektiini yle syler:
Sene deyim ay er ikri,
Day bu yerde kalmak olmaz,
Elden alallar131 Smizr,
Kol bynuna salmak olmaz.
Men sz dedim gelme keyze,132
Dost dost ile yeter feyze,
Ne oh batar ne de neyze,
Day bu yerde kalmak olmaz.
Ver iah ayrlk cm,
Firz deyir sz temmin,
131
132

. Alallar: Alarlar.
. Geyz: Gazap.

208
Gelibdi Hun-hr- mi,
Day bu yerde kalma olmaz.
Firz Eyyr, Hun-hr- minin tlsml(ryin ten)

olduunu,

atein

yakmadn, suyun bomadn, ok ve neyzenin ona etkisi olmadn syleyince

pehlivanlar adrlar ykmaya ve oradan ayrlmaya balarlar.
ikri pehlivanlar arasnda bu tedirginlii grnce pehlivanlarna yle der:
Ben kendim Hun-hr- minin karsna kacam. Eer ben onu ldrrsem, siz
benim delilerim ve ben sizin banz kalacam. Eer o beni ldrrse siz tekrar
putperest olup onun egemenliine girebilirsiniz.
Ertesi gn sava meydanna giren Hun-hr- mi, ikrinin sava tarzn
grmek iin ikrinin karsna bir pehlivan gnderir. ikri pehlivan kaldrp
Serheng-i minin askerlerinin nne atar. Daha sonra Hun-hr- mi askerlerine
ikrinin zerine saldr emrini verse de ikri askerleri geri pskrtr. Byle olunca
savan devam ertesi gne kalr. Akam olduunda Hun-hr- mi, Serheng-i miye
ikriyi ldreceini ve Smizr ona alacann szn verir. Serheng-i mi,
Smizrn gnln krmamak iin ikrinin canl tutulmasn ister.
Hun-hr- mi, ikriyle kar karya geldiinde ondan ayan pmesini ve
gidip Serheng-i miden zr dilemesini ister ve ona makam mevki vad eder.
ikride buna karn onu u szlerle slama davet eder:
Dayan deyim sene cengi dilver,
Merdnelih ister bu gn bu meydn.
Ban ste gezer emsinen kemer,
Merdnelih ister bu gn bu meydn.
Hemmee men hidmetinde duraram,
Her ne desen men boynumu buraram,
Dmenivi at dnde yoraram,
Yeri gy helk eyleyip bir subhn.
Yaradann sene olsun dd-res,
Bu gn sennen eyleyirem behs,
stesen sen olasan slam perest,
Diyesen l ilhe illellh olasan mselmn.
Hun-hr- mi ikrinin Mslman olma arsna ok kzd, el atp neyzesini
karp, ikriye doru atar. ikarinin at Merkeb- Ejdhr, eilerek neyzeyi redde
vermeyi baarsada azndan yaralanr. ikrinin att neyze Hun-hr- minin
zirehin yrtsa da bedenine dediinde neyzenin ucu eilir.

209
Daha sonra Hun-hr- mi, demir brkn gtrp ikriden klla bana
vurmasn ister. ikri bu iin namertlik olduunu sylese de Hun-hr- mi vurmasn
ister. ikrinin kl ve amudas Hun-hr- minin banda krlr. ikri kl
amuda onun bana indirir, ancak Hun-hr- miye hi bir ey olmaz. Kl kalkan
fayda vermeyince gremeye balarlar.
Hun-hr- mi ile ikrinin sava drt gn drt gece srer. yle ki geceleri
meale nda grelerine devam ederler. Drdnc gnn sonunda Hun-hr- mi
grei sonlandrmak iin ikriye bir neride bulunur: Kemerlerimizden yapalm.
Kim kimi yerden kaldrabilirse yere yatrp ban kessin. ikri bunu kabul eder ve
yarn sabah bulumaya karar verirler.
ikri meydandan ayrldktan sonra Smizrn evine gider ve varr varmaz
yorgunluktan baylr. Ertesi sabah Smizrn gzyann yzne damlamasyla uyanr.
Simizr ikriye grelim ne demi:
Ne yatmsan hb iinde,
Oyan ay bi-heber seyyd,
B-hem gedeh olah pinhn,
Menem irin sen ol Ferhd.
Duman gelib dadan amaz,
Yar reyin dad pimez,
Dnya gelse gc dmez,
Gel biz gedah olah pinhn.
Destin133 ver bu destime,
Blbl konar gl stne,
Meni koy merkeb stne,
Gel biz gedah olah pnhn.
ikri Simizrn kama teklifini kabul etmedi. Abdest alr. Namaz klp Allaha
yakarr. Smizr, ikriye Hun-hr- minin ryin-ten olduunu syler. Kl kesmez,
ate yakmaz su bomaz birisini yenmeyi mmkn olamayacan syler. Beraber
uzaklara kap cann kurtarmak iin ikriye yalvarr. ikri, Simizrn cevabna
yle der:
Sene kurbn olum gl zl gzel,
Men cevnn yohdu burda anas,
Menim cnm sene olsun kurbn,
lmemiem bele tutmusan yas.
Dolandrp peymnesn doldurram,
133

. Dest: el.

210
Saralduben o hun-hri soldurram,
Men Mselmanam o kferi ldrrem,
lmemiem bele tutmusan yas.
Bir terlanam mem uuram yuvadan,
Heh yolunda gel unutma duadan,
Mene kmeh istesen o hudden,
Tze Mselmann kebl olar dus.
Ancak ikri Hun-hr- mi ile savamaya kararl. Sabah her ikisi meydanda
kar karya durdular.
ekib sef iki leker-i nmdr,
Olub merkebe h- zde sevr,
Kedem koydu meydne ol nm-dr,
Edibdir mubriz teleb eh-suvr,
Dedi vard bir kimse y gele?
Men ile ede krizr bele?
Anlamaya gre kim kimi yerden kaldrsa, yere yatrp ban kesecektir. Hunhr- mi nce onun kaldrmasn istedi, ancak ikri ncelii ona verdi. Hun-hr-
mi ikrinin kemerin tutup var gcyle kaldrmaya alt. Kaldramaynca ikarie
sordu: By m yaptn yoksa seni yere mi diktiler? kinci ve nc tutmasnda da
kaldramaz ve ar zorlamaktan Hun-hr- minin burnundan kan gelmeye balar.
ikri Hzr kemer-bestesiydi (Hzr tarafndan ona pehlivanlk kemeri balanmtr)
bunun iin Hun-hr- mi onu yerden kaldramad. Kaldrma sras ikriye gelince
der: kere kaldrma hakkm var birin Allaha birin peygambere baladm, bir kere
kaldracam. Sonra meydan dolanp, dua eder. ikri Hun-hr- miyi kemerinden
tutup nce dizine, sonra dne daha sonra bana kaldrp, kafasn meydann ortasnda
olan taa vurur ve hemen haneri karr. Bunu gren Serheng-i mi saldr desturunu
verir. ikri, Hun-hr- minin ban bedeninden ayrr. ikri Keys-i RemmhEreb, Ysif Ereb, Zelzele Zengi, irzd- Tg-zen ve dier pehlivanlarnn yardmyla
Serheng-i minin koununu geri pskrtr.
Serheng-i mi, veziri Kmil Vezirden ne yapmalar gerektiini sorar. Kmil
Vezirin tavsiyesi zerine on gn daha zaman alp, bu defa Tfn- Cdudan yardm
isterler. Beraber onun yanna geldiinde Hun-hr- mi onun sevgilisi olduunu
anlarlar. Serheng-i mi onun ikrinin karsnda yenik dtn ve ldn
syler. Tfn- Cdu gn yas tuttuktan sonra altm bin bycs ile savaa gelir.
Savan ilk gnnde Tfn- Cdu byclerinden birini ikrinin meydanna gnderir.

211
Byc ikrinin dilverlii ve cemali karsnda ikriye baka kalr ve byy
unutur.
Byc daha azn aamadan ikri ban bedeninden ayrr. Tfn- Cdu
tarafndan gnderilen dier bycler de ayn ekilde ldrlr. Bunu gren Tfn-
Cdu kouna saldr emrini verir. Altm bin byc ikrinin kounu ile arprlar.
Tfn- Cdu ykseklikten bir by okuyup frr ve ikrinin kounundan elli bin
kii ldrlr.
Bu yenilgiden sonra ikri akam abdest alp, namazda Allaha bu szlerle
yalvarp yakarr:
Ehkemil-hkiminsen ey kn- kerem,
Yeti ddime ey subhn menim,
reyim balyb derdinen verem,
Yeti harayma l-mekn menim.
Kimim vard kime gedim haraye,
Tebb ola merhem sala yaraye
hlar ah zn yeti haraye,
Verginen murdim h- merdn menim.
Terifin eylesem gelmez umre,
Dmann elinde kaldm vre,
ikriyem eyle arram haraye,
Yetier hayma ey subhn menim.
Bu esnada baylr ve ryasnda Hzr peygamberi grr. Hzr peygamber
ikariye sim-i Azam ve Btl- Sihri retir ve ona byclerden korunmas iin zel
bir giysi verir. Ertesi gn giysiyi geym-i rynenin altndan giyip meydana ayakbasar.
sm-i Azami ve Btl- Sihri okuyup fleyerek Tfn- Cdu ve Serheng-i minin
koununa doru gelip onlar yok eder.
Tfn- Cdu durumu byle grnce byk byclerini, Serheng-i mi ve Kmil
Veziri by gcyle kurtarr ve bir adaya gtrr.
Adada Serheng-i mi, Tfn- Cduya Smizra k olduunu ve onun iin
ikriyle savatn anlatr. Bunu duyan Tfn- Cdu Smizar getirmek iin onun
evine gider, ancak ikri ve Smizr sm-i Azam ve Btil-i Sehri bildikleri iin onun
gzne grnmezler, Tfn- Cdu yanllkla Smizrn kenizi, Perzd getirir. Ertesi
akam gene denese de gene baka birisini grr ve onu getirir. Ancak bir gn ikri
hamama gittiinde Tfn- Cdu Smizr bayltp perdeye sarar ve beline alr. Kapdan
kmak istediinde ikriyle kar karya gelir. ikri Tfn- Cduyu yakalar, ancak
Tfn- Cdu ikriyi belindeki elee ant itirir ki onu ldrmeyecektir. Sikri de ant

212
ier ancak elei atnda Smizr grr. Tfn- Cduyu aaca balar. Smizarn
azna benefe damlatr ve n-drunu burnuna tutarak baygnlktan kurtarr. Smizr
kendine geldiinde ikriden Tfn- Cduyu ldrmesini u szlerle ister:
Sene kurbn olum ay er ikri,
Aman cvn ha ldr bu cdugeri,
Herb eyler temm bu rzigri,
Aman cvn ldr bu cdugeri.
Bu gelmidi bu gn bura ikra,
Men gesseydin sen olardn b-ra,
Ne revd blbl yalvara hra,
Aman cvn ldr bu cdugeri.
Dolduruban peymanasn doldurram,
Saraldunan bu ifriti soldurram,
Smizaram gcm sene bildirrem,
Aman cvn ha ldr bu cdugeri.
ikri ant itii iin onu ldremeyeceini syler. nk ikri, Tfn-
Cdunun belindeki eleye onu ldrmeyeceine dair and imiti ki, elenin iinden
Simizr kmtr. Durum byle olunca Simizr dedi: Sen ant itiin iin ldremezsen
ben ki ant imemiim. Smizr el eyleyip ikrinin klcna Tfn- Cduyu baland
aala birlikte ikiye bler. Tfn- Cdunun lmesi iddetli yel ve depremler yaratr,
bunun zerine Tfn- Cdunun halifeleri harekete geerler. Kpek ekline giren
byclerin biri baa girer ve ikri onu ldrr. Dier bycler de ikrinin
pehlivanlar eliyle ldrlr. Serheng-i mi bu yoldan da sonu alamaynca Kamil
Vezirine dner ve ondan tedbir ister. Kmil Vezir bu iin asker gcyle deil harbe ile
zlebileceini ortaya koyar. Serheng-i miden ikriye bir mektup yazmasn,
slam dininin kabul edeceini ve Mslman olacan belirtir. ikri mektuba olumlu
cevap verince kounuyla beraber ikarinin yanna gelip, boynundaki putlar karp ve
Mslmanl kabul ettiini gsterir. Bir ka gn orda kaldktan sonra sarayna dnp,
ikri ve pehlivanlarn arlamak iin okuntu gnderir. ikarinin pehlivanlar
okuntuya pheyle baksalar da ikri gitmeye karar verir. Bu yzden pehlivanlar
darlp ondan ayrlrlar. Firz Eyyr ikrinin gitmesine kar kp bu szlerle
gitmemesini ister:
Korhuram leker dala bannan,
Her dan banda yurd salmak olmaz,
Kerg olluh134 deryaye biz gz yannan,
134

. Qerg olmax: Suda boulmak.

213
Befl135 dostu olann reyinde derd olmaz.
Piylevi meyinen doldurallar,
Heyva kimi rengivi soldurallar
Pis derdinen seni ldreller
Nmerd insan gelib vefdr olmaz.
Firz deyir gel sz eid ikri,
Gtr reyimnen bu kem kubri,
Elinnen alallar o Smizri,
Bir yara vurallar he vaht saalmaz.
ikri Firz Eyyrn szlerine nem vermez ve gideceini syler. Keys-i
Remmh- Ereb, Zelzele Zengi, Ysif Ereb yedi kardeiyle ikrinin gitmesine itiraz
ederek onu terk ederler.
Menzer h- Yemeni ikriden nce yola der. ikri Smizrla vedalamak iin
evine gider. Smizr ikrinin gitmesine engel olmaz ancak Smizrn dads Mh-
Zemn ikarinin gitmesini istemez. Mh- Zemn ikriye yle der:
Pervne tek, koy dolanm bava,
Yohdur heberin bu keznn iinnen,
Rehmin gelsin gzden ahan yama,
Dnyalar kerg olar bu gzyamdan.
Eger gessen seni orda tutallar,
Kollarv dar gerdende atallar,
Hena yerine kanv ele yahallar,
Yohdur heberin bu keznn iinnen,
Mh- Zemn bilir sensen er ikri,
He kes bilmez felek sayan umri
Bir gn olar alallar elinnen Smizri,
Yohdur heberin bu keznn iinnen.
ikri, Mh- Zemnin szne de aldrmaz ve atna atlayp, Serheng-i minin
sarayna doru yola der. Menzer h- Yemeni ve irzd- Tgzen ondan nce saraya
varrlar. Serheng-i mi bunlar byk trenlerle karlar onlara kurbanlar keserek
arlar. Ancak gnden sonra Serheng-i mi bunlarn yemeklerine ve araplarna ila
dkerek bunlar bayltp ve tutuklar. Ancak Menzer h- Yemeni, ikrinin at
Merkeb- Ejdhra binerek kamay baarr. ikri, irzd ve elli bin kounu o gece
bayltlarak tutuklandlar.
irzd- Tgzen ilacn etkisiyle grelim emmisi ikriye ne dedi:

135

. Befl: Vefal.

214
Canm kurban olsun han emi,
Kerib yerde kez iin iledi,
Allah he vermesin yaman,
Kerib yerde kez iin iledi.
Merd iyidler hrhasna brnr,
Gzellerin zlf dalscan srnr,
Dnya gzme oh karanlh grnr,
Kerib yerde kez iin iledi.
Bir nee erzim var eyleyim sene,
irzdam keflenmah ird mene,
Yre hesret kaldh hem vetene
Kerib yerde kez iin iledi.
Miskin Elesger demitir:
Oturanda otur durgunan,
Zt st drst merdinen,
Gen dolanb gen gezginen,
Hemmee n-merdinen.
Serheng-i mi, Smizr getirmek iin askerlerini gnderir. Smizr, Mh-
Zemn dadsnn d zerine Serheng-i miye, ikrnin sevgilisi deil kardei
olduunu syler. Bylelikle ikrinin ldrlmesine engel olur. Smizr, Serheng-i
miyi kendine yaklatrmaz. Tehditte bulunur: Bana yaklatn an kendimi
yzmn kanda bulunan zehir ile ldreceimder. Simizrn dads Mh-
Zemn, Serheng-i minin yannda bu konuyu dolayl yolla ikariye u szlerle
anlatr:
Bana dolanm gl zl cevn,
Bilirem derdivin yohdu derman,
Yazh canm koy sene olsun kurbn,
Dedim ki keyitmez bunun ferman.
aresiz dertlerin olmaz devas,
Koymusan bava gherden tac,
Bu ona kardad Simizr bac,
Verirsen ketline bunun ferman.
yidlikde vard bunda nine
Terifin eylesem, gelmez destne,
Nmeni gereh yazaydn bu cevne,
ldrrsen indi sen bu cevn?
Mh- Zemn dad bu szlerle Serheng-i miyi, ikrinin Simzrn kardei
olduuna ikna eder. Bu yzden Serheng-i mi, ikriyi ldrmekten vazgeer.

215
Serheng-i mi, ikri, irzd- Tgzeni ve elli bin tutukluyu am kentine gtrr.
ikri ve irzd- Tgzen kollar bal ve gerilmi bir ekilde her biri bir arabada
gtrlr. Serheng-i mi, kz Nzik-bedene bir mektup yazarak onlar karlamasn
ve ehir halknn ikri ve irzd- Tgzene zarar vermemesi konusunda emirler verir.
Nzik bedende ehirde car ektirir ve tutuklulara zarar verilmeyeceini duydurur
Serheng-i mi, Simizrn gnln almak iin Nzik-bedenden yardm ister. Bir
taraftan da Nzik-beden gnln ikriye kaptrmtr. Simizr ve dier kadnlar
hareme yerletirildikten sonra Nzik-beden hizmeti klnda Simizara yaklar.
Simizrn ikrinin sevgilisi olduunu renir. Nzik-beden ikriye vurulduunu
Simizra bildirir. Onun hayatn kurtarmak istiyorsa ikriyi, onunla paylamas
kouluyla kurtarabileceini u szlerle bildirir:
Pervne tek koy dolanm bava,
Bir gn senin olsun bir gn menim,
Artk deer ver o gz yava,
Bir gn senin olsun bir gn menim.
Koymaram kalasan burda vre,
Barmn bana dbd yre,
Menim elimdedi her derde re,
Bir gn senin olsun bir gn menim.
Loman menem eylerem derde re,
Nzih beden derdi gelmez hesbe,
Desen gel eyliyeh iki pre,
Biri senin olsun biri menim.
Nzik-beden Simizr ile ikri konusunda anlatlar. Bu yzden bir plan kurarak
sarayn tabibini ard ve ona yle dedi: Simizarn hastalanmas iin ila vereceksin.
Ertesi gn seni yanna gtrdmzde ldrc bir hastala yakalandn ve hibir
erkein ona yaklaamayacan, aksi taktirde onun da bu hastala yakalanacan
syleyeceksin. Bunu kabul etmeyen tabip, Nzik-bedenin tehditleri zerine onun
isteine boyun eir. lac Simizra iirir. Ertesi gm Nzik-beden koarak Serheng-i
minin yanna gelip ve Simizrn korkun bir hastala yakalandn syler. Tabibi
arrlar. Tabip Simizar grdkten sonra bulac bir hastala yakalandn ve hibir
erkein ona yaklamamas gerektiini syler. Bu hastaln yalnz erkeklere bulatn
ve kadnlara bu hastaln bulamayacan syleyen tabip, tedavi sresinin krk yla
kadar uzayabileceini [Nzik-bedenin rettii gibi] belirtir. Serheng-i mi hi bir
eyden habersiz, tabibe ,gereken her eyin yaplmasn emreder. Bylelikle Simizr ve
Mh- Zemn on sekiz yl Serheng-i minin saraynda kalrlar.

216
Bu on sekiz yl iinde kimseyle grtrlmezler. Nzik-beden ve Simizrn
gizli anlamasyla ikri ve irzd hapishanede ok zorluk ekmeden on sekiz yl
boyunca kalrlar.
Dier taraftan ikrinin, Hacand- Vezirin kz Pernz Hanmdan Cehngir
adnda bir erkek ocuu olur. Cehngir on sekiz yana bastnda kimse onu grete
yenemez olur. Bir gn bir davulcunun oluyla gre yaparken onu yle yere vurur ki
can orda kar. Davulcu kzarak buna babas belirsiz ocuk dedi. Bu yzden annesinin
yanna giderek babasnn kim olduunu annesine u szlerle sorar:
Bana dndm gl zl ana,
Syle grm menim atam kimdi?
Sdv emmiem men kana kana,
Syle grm menim atam kimdi?
Dolandrb peymnemi doldurram,
Saraldban gl rengivi soldurram,
Oulsuz galarsan zm ldrrem,
Syle grm menim atam kimdi?
Cehngirem senin n bir buta,
Korhuram ki seni bu nlem tuta,
Mende dede deyim sende ki ata,
Dz de grm menim atam kimdi?
Anas Pernz Hanm ona, babasnn Hacand- Vezir olduunu ne kadar sylese
de Cehngir inanmaz. Pernz Hanm dayanamaz ve gerekleri Cehngire u szlerle
anlatr:
Bava dolanm gl zl bala,
Ezelden bu dnya virn olubdu,
Herkimse ki iib ekin cmn,
lnce gzleri giryan galbd.
Baban skenderdi sene nina,
Eker136 minib, ri salb cihna,
On yetti ildi deden db zindna,
Bilmirem zindedi ya ki lpdi.
Pernz diyer dayim eylerem efgn,
Sen menim barm kan eyledin kan,
Pnhan beslemiem sen teh cavan,
ikriden sen tek cevan kalbd.

136

. Eker: ?

217
Pernz Hanm Cehngire babasnn ikri, Hacand- Vezirinde bykbabas
olduunu ayn zamanda ikrinin Serheng-i mi ile yapt savalar ve nasl
tutuklanp zindanda tutulduunu anlatr. Cehngir olaylar rendikten sonra byk
babas Hacand- Vezirden bir at ister.
Grelim Cehangir babasndan nasl at istedi?
Sene kurban olum gl zl baba,
Verginen getirsin yah at mene,
Gece gndz zikr eylersen kitbe,
Verginen getirsin yah at mene.
Koy srden bir tek kuzu kapm men,
Snh gyllere derman yapm men,
Ferhad olum, kayalar apm men,
Gelib geden koy desin ferhad mene.
Cehnigrem, alam gyln, bitirim,
reyinnen kem kubrin gtrm,
Dedem ikrini gedim getirim,
Ver getirsinler yah at mene.
Bykbabas onun iin Krre adl zel bir at derya kenarnda beslese de ya
kk olduu iin ona bu konudan bahsetmez ve kendisinin bir at bulmasn ister.
Hocand Vezir ehirde bu konuyu Cehangire bildirmemesi iin herkese tembih etse de
gnlerden bir gn Cehngir ehirde gezerken iki sarho adamdan konuyu renir.
Cehngir grelim onlara ne syledi?
Gelin size syleyim hceler,
stirem babam tek minem bir semende137 men,
resiz derd ola eyleye derman,
stirem babam tek minem bir semende men.
Felek meni koy elden ayr salsn,
Kem lekeri gelib, dremi alsn,
Ne insaft dedem gz yolda kalsn,
stirem babam tek minem bir semende men.
Cehngir sylesin size szlerin,
Nergis-i ehlye benzer gzleri,
ntizr kalbd anam gzleri,
stirem babam tek minem bir semende men.
Sarholar Krreden ona bahsederler. Cehngir iyi bir at bulmak iin yola
ktn ve onu Krrenin yanna gtrmelerini ister. Sarholar biraz gettikten sonra

137

. Semend: At.

218
yanl yaptklarnn farkna varrlar, ancak Cehngir onlara biraz daha arap iirir.
Tekrar yola koyulurlar. Hacand- Vezirin besledii zel at ikrinin at olan Merkeb-
Ejdhrn bir deniz hayvanyla dllenmesi sonunda dnyaya gelmiti. Ve deniz
kenarnda zel bir ekilde yetitirilmektedir. Bu at Hacand- Vezirden bakasn
kendine yaklatrmazd. Tanmad birisi yaklatnda eyhe ekip anasna haber verir
anas da yabancy yerdi. Sarholar biraz gittikten sonra bir tepeyi gstererek Krrenin
o tepenin ardnda deniz kysnda olduunu bildirirler ve orada beklerler. Cehngir
denize doru gittiinde Krre ona doru gelir, ancak tanmad iin eyhe ekip anasn
arr. Cehangir Krrenin anasn ldrr. Krre ona saldrdnda Cehngir Allaha
yalvarr ve onun sevgisinin Krrenin kalbine dmesini diler. Cehngirin bu istei
Allah tarafndan kabul edilir. Cehngir saz eline alp grelim Krreye ne diyecek? Ben
syleyim dostlar ad olsun dmann mr az olsun:
Sen mene karda ol kurbet ellerde
Grrem sensen derylerin nehengi,
Dedem gz kalbd yollarda,
Men sen ile eylemirem ki cengi.
Kl vrram ldrm kimi aharam,
Dmann barn yandrb yahar
Dedem intizrd yollara bahar,
Can sene kurband derynn nehengi.
Gzl desem kzl glden arsan,
Cemi nehehlerin sen ummansa,
Cehngir ikrini, sen ejd-harn yadigarsan,
Can sene kurband derynn nehengi.
Cehngir bu szleri syledikten sonra Krreye binip eve gider. Evde atn nne
ne koysa yemez. Dedesi eve geldiinde Krreyi Cehangirin yannda grrnce her
eyi anlar. Cehangire der: Olum bu at bu biim yemek yemez. zel bir yntemle
beslenir. Sonra gidip bir kovay arapla doldurup atn nne koydu. At arab bitirdikten
sonra yemeini yemee balad. Cehngir bu szlerle dedesinden izin ald:
Hem menim dedemsen hem atam,
cze ver hm bir rbb ste,
Dolanm dnyan dedemi tapm,
cze ver hm bir rbb ste.
Kedem koyub, dos[t] bana girrem men,
El uzadb gona gln derrem men,
Ne kede kfer olsa temmn krram men,
cze ver hm bir rbb ste.

219
Cehangirem men alaram lnce,
lm yeydi bu dnyada kalnca,
Gerehdi ki gedem atam dalnca,
cze ver hm bir rbb ste,
Hacand- Vezir, Cehangirin srarn grnce m kentinde bulunan btn
Mslmanlarn temsilcilerini evine davet ederek m kentini ele geirmek iin bir plan
hazrladlar. Plana gre on bin Mslman sava savaa hazrland. ehrin giri ve
klar ele alnacakt. Cehngir, Ryiz-i minin sarayna arlma amacyla, belinde
kl ehirde gezmee balad. Bunu gren askerler ona yle dedi: mda kl
balama yasandan haberin yok mu? Cehngir yle cevap verdi: Ben bundan sonra
klla gezeceim. Kimse bana karamaz. Haber Ryiz-i miye yetiti. Ryiz-i mi
onu srayna ard. Cehangir atyla beraber sarayn nne kadar gitti. Atn sarayn
nnde brakt. Ve ona kimsenin saraya kmasna izin vermemesini syledi.
Ryiz-i mi Hacand- Veziri yanna arp ve Cehangiri ona ikayet eledi.
Hocand Vezir Ryiz-i miye byle cevap verdi:
Sene erz eliyim Ryiz-i mi,
Menim gcm dmr o cevne,
Ahir szlerimin budur temmi,
Menim gcm dmr o cevne.
Gnderginen kolu bal getirsinler,
Menim bu snh gylm bitirsinler,
Ya ldrsnler ya yerine yetirsinler,
Ya emr eyle salsnlar onu zindne.
Hacand- Vezirem eylerem efgn,
Derd elinnen barm olup btn gan,
Tenge getiribdi meni o cevn,
Menim gcm dmr o cevne.
Ryiz-i mi bir ka kiiyi Cehangiri getirmek iin grevlendirdi. Askerler
Cehangirin kapsn alp

onu gtrmeye geldiklerini sylerler. Anas olunu u

szlerle uurlar:
Bir terlansan uurduram yuvadan,
Get men seni unutmaram duadan,
Sene kmeh olsun yeri gy yaratan,
Get men seni unutmaram duadan
Ar desem gzl glden arsan,
Yengi baalarn no-baharsan,
zn bilisen ki kimin yadigrsan,
Get men seni unutmaram duadan.

220

Oul dalscan kebul olar ana duasi,

Allah eyler her ilerin arasn,
He oul goymuyubdu alar anasn,
Get men seni unutmaram duadan.
Cehangir askerlerle saraya doru yola dt. Krreyi sarayn nnde brakt ve
kulana kimsenin dar kmasna izin verme diye fsldad.. Sarayn iinde emirler,
serdarlar vard. Cehangir ieri girdiinde oturanlar yle selamlad: Benim selamm o
ahsa olsun ki Allah bir bilir. Ryiz-i mi onu kk drmek iin pehlivanlardan
istedi ki ona yer vermesinler. Cehangir durumu byle grnce Zelzele mi adl bir
pehlivandan yerini ona vermesini istedi. Kar knca yumruu ile onu ldrd ve
yzn Ryiz-i miye evirerek yle dedi: Senin ki yerin yoktu beni ne iin
ardn? Ryizi mi ondan neden kl baladn sorduunda Cehngir yle cevap
verdi:
Sene kim icze verib oturasan slm tehtinde,
Ona gre men bu emiri balamam.
Geceler alaram gn[d]zler gllem,
Sinem ste ar apraz dalamam.
Feleh seni kurbet ele salbd,
Drt drevi kem lekeri albd,
Bu teht Menzer h- Yemeniden kalbd,
Onun n men bu emiri balamam.
Kedem koyub dos[t] bna girmemiem,
Deste tutmamam gl dermemiem,
Cehngirem hele dedemi grmemiem,
Ona gre men bu emiri balamam.
Cehangir bunu sylediinde Ryiz-i mi sordu: Senin baban kimdi ki
grmemisin? Dedi Benim babam Melik h- Ruminin olu ikridir. Ryiz-i mi
bunu duyunca elini klcna atsa da Cehangir ona frsat vermedi ve onu ikiye ayrd.
Cehangir orda olan pehlivanlar ldrd. Behmen Vezir durumu byle grnce kamak
istedi, ancak o da Cehngirn klcndan kurtulamad. ehrin girileri kapal olduu iin
kimse ehirden kamad. Mslmanlar tm kafirleri ldrr ve ehri ele geirirler.
Cehangir, dedesi Hacand- Veziri saltanat tahtna oturtup babas ikriyi kurtarmak
iin yola der. Anas ve Cehngir u szlerle vedalarlar:
Bava dolanm gl zl ana,
lenecen sene kul bendiyem men,
Sdv emmiem men kana kana,
Atam cemlin grmaa bir bendiyem men.

221

Anas byle cevap verdi:

Bava dolanm senin men oul,
Onyeddi ildi deden db zindana,
Yeditmiem sene kend138 ile noul, 139
Denen ki anamn bar dnbd kana.
Cehangir anasnn szlerine u cevab verdi:
Senin bu snh gylvi bitirrem,
Gedib men zm o me yetirrem,
Y lerem y dedemi getirrem,
Ne bile ki onun ferzendiyem men?
Cehangir anasna sorar: Ana, ikari nereden bilecek benim onun olu
olduumu? Anas u szlerle ona cevap verdi:
Get seni men taprram sbhne,
Ayrlhd, barm dnderme kane,
Atan veribdi mene bir nine,
Verirem gedirsen onu sene men.
Cehangir anasndan babasnn nianesini yle sordu:
Cehngiri sayma ana her yana,
Az kalr Mecnun teh ola divna,
Atam sene ne veribdi nina,
Onu indi senden almalyam men.
Anas, Cehngire babasnn nianesini aklad:
Feleh veribdi mene nee fendi,
Salbd boynuma ayrlzh kemendi,
Pernzm veribdi bir bazu-bendi, 140
Onu indiyecen sahlamam men.
Cehngir, babasnn verdii kol ban koluna balayp, yola koyuldu. Gnlerce
yollarda at srd. Derelerden sel gibi, tepelerden yel gibi geti gitti. Gn ortasnda bir
yerde abdest alp, namaz kld ve Allaha u szlerle yakard:
Gerib yerde men ayrldm anamnan,
z eviirib gedim Allah hayana,
Bir balk tek ayrlmam derydan,
z eviirib gedim Allah hayana.

138

. Qend: eker.
. Noul: ekerden yaplm bir tr Azerbaycan tatls.
140
. Bzu-bend: Kol ba.
139

222
Feleh verib mene kemin bolunu,
Men yazn soruan yoh haln
Grseden yoh hekiketin yolunu,
z eviirib gedim Allah hayana.
Kimse yanmaz Cehngirin ahine,
ikyetim vardr ahlar hine,
Silem gelmiem heh derghine,
z evirib gedim Allah hayana.
Uzun bir yolculuktan sonra epey ileride bir ehir grd. ehir ile ilgili bilgi
alabilmek iin ehirden birinin kmasn bekler. Bu arada yabani hayvanlardan
avlayarak karnn doyurdu. Bir mddet sonra bir atlnn hzla ona doru geldiini
grnce ondan bilgi almak istedi, ancak atl durmadan bunun nnden hzla geip gitti.
Cehngir atna iaret eder ve at yolunu keser. Cehangir adamdan neden katn
sorunca oda bu cevab verir:
Sene kurban olum gl zl cevn,
N-merdin gznn piayam men,
Yazh canm koy olsun sene kurban,
Ktilem bu vilyet kaayam men.
Dolandrb peymne doldurmuam,
Anasn mteminde alar goymuam,
Ay dilver men bir ahzde ldrmem,
Ktilem bu vilyet kaayam men.
ahzde ldrdn syleyince Cehangir hemen onu yere yatrp, haneri
boazna dayad. Adam dedi: Dur anlataym sonra beni ldr. Ve yle der:
ldrsen de cevn zn tut yasimi,
Ay cevan gel kebul ele iltimasimi,
Alrd elimnen z nmusimi,
Onunn bu vilyet kaayam men
Cehangir, namus iin ldrdn duyunca olan brakt. Olana dedi: Syle
bakalm kimsin? Kimlerdensin? Olan kendini u szlerle tantr:
Sbit dyer men uzah mekanlyam,
Ceng gnnde gzlerimnen kanlyam,
Heber alsan meknm ranlyam,
Geyret knnn kaayam men.
Olan adnn Sabit olduunu, ranl olduunu ve Hilliye kentinde bir
kervansaray sahibi olduunu syler. Cehngir, Sbitin ranl olduunu duyduunda ona
daha da evketli davranarak onu yemee davet eder. Biraz sonra Zhhk padiahn
ordular yetiir. Cehangir onlara aldrmadan yemeine devam eder. Kumandan, Sbiti

223
ondan istediinde yle der: Aranzda okuma yazma bilen var m? Varsa Zhhke bir
mektup yazdraym?
Bkm141 yohdu, min bele ola leker,
Bu gelibdi mene penhendedi,
Durub boynuza salaram hencer,
Bu gelibdi mene penhendedi.
Ona snan adama (Sbite) yz evirerek:
Deme ki men greni sen grmesen,
Men can vermeyince sen can vermesen,
Sbit men lmeyince sen cn vermesen,
Bu gelibdi mene penhendedi.
Cehangir sznn mahlesin kumandana yle syledi:
Cehngirem gederem her diyre,
Ger desem derdimi gelmez hesbe,
ldrrem seni eylerem pre pre,
Bu gelibdi mene penhendedi.
Bu sz kumandan kzdrd. Elini att klcna. Cehangir ona frsat vermedi ve
onu ldrd. Daha sonra askerlere saldrp onlar da ldrd. Ancak bir ka yaral asker
canlarn kurtarmay baardlar ve Hilliye ehrine katlar. Cehangir, Sbiti de yanna
alp kente geldi. Sabitin evini talan olmu ekilde grnce pazara gidip onun evine
eyalar ald.
Dier taraftan yaral askerler Zhhk Padiaha haber getirdiler ki Sbit yolda
bir pehlivana snd, kumandanmz onu istediinde vermeyince sava kt ve herkesi
ldrd. Zhhh Padiahn Vezir-i Azem adl bir veziri vard. Batinde Mslman olsa
da bunu kimseye bildirmezdi. Vezir-i Azem, Zhhk Padiah sakinletirerek yle
dedi: O pehlivan bizim Lt u Menat tanrlarmzn yaratt bir pehlivand. Onu
tanrlar, katili yakalamak iin yaratt. Ona

gn zaman verelim. Eer katili

getiremezse o zaman onu yakalarz. Zhhk bu sz kabul etti; ancak uzaktan onlarn
takibe alnmasn istedi. Cehngirin gn dolunca kat kalem istedi ve Zehhk
Pdiha yle yazd:
Mennen selm olsun edlet hm,
Fermn ver cem olsun ehl-i hille,
Gelim eyle olsa sbit gnahm,
Bu brede dme zge hiyle.

141

. Bk: Korku.

224
Mselmann olar nmus keyreti
eker o sebebden ohlu zilleti,
Koy menim boynuma byh minneti,
eh bir senin ile nee piyle
Cehngir, mektubunun sonuna unu da ekledi ki haber versin yarn herkes drilimrenin nnde toplansn, ben katili getireceim:
Cehngirem uzun szn temm,
Seninle ieydim mehebbet cm,
Allh helk eliyib fefr cm,
Heber olsun bu gn ehl-i Hille.
Cehangir, mektubu birinin araclyla saraya ulatrd. Zehhk Pdih
ieriinden bilgilendikten sonra destur verdi carclar ehirde car saldlar yarn herkes
meydanda toplansn. Yarn sabah meydan suland sprld halk meydan doldurdu.
Bu taraftan Cehngir, Sbite yle dedi: Dostluumuz yerinde ancak ben verdiim
sz tutmam gerek. Sbitin kollarn balad meydana getirdi. Zehhk Pdihn
nnde eildi ve yle dedi: Sz verdiim gibi katili getirdim. Ancak bir isteim var,
benim szlerimi dinlemenizi istiyorum:
Erzim budur eylerem gzel ha,
hlarda gerehdir edlet ola,
nallah batmaram he veht gnha,
hlarda gerehdir edlet ola.
Zehhk Pdih yle dedi: Ben adaletli bir ahm. Kime zlm eyledim haberim
yok? Cehngir u cevab verdi:
Demirem ki mende vard redet,
Mselmnam eyliyerem ibdet,
Bir isfd, sehvetdi, edlet,
hlarda gerehdir edlet ola.
Zehhk Pdih yle dedi: Ben kimseye zulm eylemedim. Varsa sylesinler.
Cehngir yle dedi: Sen zulm elememisin ancak olun zlm etmi:
Mehfiyne ehride gezmemisen,
Mezlumlarn ehvln sormamsan,
Olun zlm eyleyib sen blmemisen,
hlarda gerehdir edlet ola.
Cehngir, Zehhk Pdiha olunun yaptklarn syledi ve meydandaki halk
onun szlerini onaylad. Sonra Sbitin kollarn atrd ve byle namuslu olduu iin
kendine oul olarak ald. Daha sonra Cehngir onu slm dinine davet etti. Zehhk
Pdih ve yanndakiler mslman olup, ehir halk kiliselerin yerine mescit yapmaya

225
baladlar. Bylelikle Hilliye ehrinin halk da mslman oldular. Cehngir bir ka gn
kaldktan sonra gitmek istedi, Zehhk Pdih yle dedi: Padiahlk tacn sen koy
buralardan gitme. ok srar etse de Cehangir gitmesi gerektiini, Zehhk Pdiha u
szleri anlatt:
Burda koyabilmerem bama tc,
Gereh gedem burda kala blmerem,
irin azm gel eyleme ac
Gereh gedem burda kala blmerem
.............................................. ,
Feleh meni gurbet ele salbd,
Atamn n gz yolda kalbd,
Gereh gedem burda kala blmerem.
Bu szleri Zehhk Pdih duyunca yle dedi: Olum senin baban nerdedir?
Sen syle ben getirttiririm. Ancak Cehangir u cevab verdi:
Cehngirem derdim gelmez hesbe,
Ba almam gedirem bir diyre,
Derdim gizlidir salammaram akre,
Gereh gedem burda kala blmerem.
Zehhk Pdih dedi: Olum sen derdini niye gizli tutuyorsun? Senin atan
kimdir? Ben lkemin tm imknlarn seferber ederim. Sen syle atann adn. Ben onu
getireyim. Cehangir Zehhk Pdihn srarn grnce u szlere kendini ve babasn
tantt:
Cehngirem dnya olubdu ygi,
Bir meclis isterem dolana sgi,
Dedem ikridi olub kem dustagi,142
Gereh gedem burda kala blmerem.
Zehhk Pdih, ikri adn duyduunda Cehngire: Ben senin baban iyi
bilirim. mda Serheng-i minin zindanndadr. Baban dnyada kardeler koymad
ki kardesiz kalsn. Analar koymad ki oulsuz kalsn. Senin babann dman oktu.
dedi. Zehhk Pdih bir idde koun ile biraz Cehngiri yolcu ettikten sonra yolu ona
gsterdi. Yolunun zerinde Glbr ehrinin gzelliklerini, Serheng-bad ehrinin
Serheng-i mi iin ok nemli olduunu vurgulad. Cehangir bir ka gn yol gittikten
sonra uzaktan Glbr ehrini grd. ehrin gzelliine hayran kalan Cehangir ehri
yle tarif etti:
kr eylerem birliive Hud ya,
142

. Dustag: Mahbes.

226
Bura ne meknd? Misl-i behitdi,
Kdir Allh zn yeti feryda,
Bura ne meknd? Misl-i behitdi.
Hemmee yoldaam kemiyle ha
Korhuram danam batam gnaha,
Balaram mdm kdir Allaha,
Bura ne meknd? Misl-i behitdi.
Cehngirem bu gn peymnem dola,
Korhuram sarala gl rengim sola,
Anam taprb Allha salbd yola,
Bura ne meknd? Misl-i behitdi.
Cehangir ehre girdiinde Muhtr adl bir Mslman adamla tanr. Cehangir
Muhtarla konumaya balar:
Sene kurban olum ay geen olan,
sterem konakn olam bu gece,
Demirem varnd kes mene kurban,
sterem konakn olam bu gece.
Muhtr cevabnda der:
Sene kurban olum men gelen olan,
Seni sahlaram men gzm ste,
Men zm olaram sene e kurbn,
Seni sahlaram men gzm ste.
Cehangir der:
Gem libsi geyib ey etmerem,
Ferm143 etmesem he zad yemerem,
Gizlin derdim var bir kese demerem,
sterem konakn olam bu gece.
Muhtr der:
Pervne tek gl dvrnde dolannam,
Dolanp bava kurbann ollam,
Derdin nedi? De men erik ollam,
Seni sahlaram seni men gzm ste.
Cehangir der:
Gulm ollam sene vallah lnce,
Dzesen bu derdi meni bilince,
Sen yeri men de gelerem dalnca,
sterem konakn olam bu gece.
Muhtar mahlasn byle der:
143

. Ferm: Unutmak.

227
Dehn ab, nee kelme sylerem,
Olanlm sene sbit eylerem,
Muhtr z admd sene sylerem,
Seni sahlaram men gzm ste.
Muhtr, Cehangirle berber eve gelir. Muhtrn ei Cehangirin soylu birisi
olduunu anlar. Onu kem gzlerden korumak iin zerlik yakar. Cehangir bir ka gn
orada kalr. Bir gn Cehngir Muhtra yle dedi: Ben ka gnden beri senin
evindeyim. Hi kim olduumu sormuyorsun. Muhtr yle dedi: Bunu sorarsam sanki
seni kovmak gibi olur. Sen ne kadar istersen kalabilirsin; ancak ne iin geldiini bana
syle. Ben geen gece ryamda bir eyler grdm:
Yatm idim yuhu grdm ryde,
Blmrem ki ne murde gelmisen?
Men zrdm bir karanlh deryde
Deryden ayrlb be gelmisen.
Menim ile sen duz reh yiyesen,
Gizlin szn olsa akar diyesen,
Min diliyle danasan glesen,
Grmdm ki sen ryda gelmisen.
Gel incitme sen Muhtri dilinnen,
yit olan ayrlmaz z elinnen,
skender elinnensen, ya Rstem elinnen,
Tayn144 yohdu bu dnyade gelmisen.
Glbar diyarnda h- cnin bir Mslman veziri vard. Muhtr onun
yannda alp ailesine ekmek getirirdi. Muhtr Cehangirle kan kardei olmak istedi.
Bunun iin Veziri getirdi ve vezir onlar kan kardei yapt. Vezir remmal olduu iin
yakn gelecekte skender slalesinden bir kiinin o ehirde slm bayran dikeceini
biliyordu; ancak bu kiinin Cehngir olduunu bilmiyordu. Cehngir ve Muhtr
kardeliklerini kutlamak iin arap ierken Cehangir davul sesi duydu. Kardeine ne
olduunu sorunca Muhtr yle dedi: Kardeim bu ehrin padiahnn Gona Leb
adl gzel bir kz var. Ekvn Dev bu kza ak. Ayda bir kez bu kz istemee gelir.
Padiah, kzn baka a olmadnda ancak bu deve vereceini sylemi. Her ay
kzn klar bu devle savamak zorundaydlar; ancak kimsenin gc bu deve
yetmiyordu. Her ay geldiinde,

ehrin pehlivanlarn ldrp gidiyordu. Sonunda

ehirde onun karsna kacak kimse kalmad.

Cehangir u szleriyle Muhtardan kendisini devin yanna gtrmesini istedi:
144

. Tay: E

228
Bava dolandm istekli karda,
Dur bir apar temye sen meni.
Sene kurbn olsun bu gz ilen ka,
Dur bir apar temye sen meni.
rek szlerimi getirme dile,
Mecnun kimi z koymuam bu le,
Konak eylemisen meni bir gne,
Dur bir apar temye sen meni.
Cehngirem sene kurbnd serim,
sterem bannan nee gl derim,
Eger oh gzeldi koy bir men grm,
Dur bir apar temye sen meni.
Cehangirin srarn gren Muhtr onu meydana gtrr. Ekvn Dev meydanda
pehlivanlar teker teker paralayp kanlarn iiyordu. Cehngir at Krrenin kulana
fsldad: Beni gtr h- ucnn yanna. At meydann dolduran halkn arasndan
ahn oturduu zel yere ulat. hn nnde ba eerek, meydana gitmek iin yle
icze ald:
hn hidmetine verirem selm,
cze ver gedim bir meydne men.
Danmyah bir nee kelm,
cze ver gedim bir meydne men.
Blbl tek ohuram men ho avazi,
Konaam znnen gel eyle rzi,
Hils eyle kemnen o Gone kz,
cze ver gedim bir meydne men.
Cehngirem men eylerem efgni
reyimde bir srrm var pnhni,
N-mid eyleme sen men cevni,
cze ver gedim bir meydne men.
Cehangir, aha: zin versen de gideceim vermesen de. dedi. Atna atlayp,
meydana doru gitti. Meydana giderken Gonca Leb onu grd, onun dikkatini ekmek
iin elindeki iekleri ona att. Cehangir, Gonca Lebe sordu: Niye benim bama iek
atyorsun? Gonca Leb dedi senin lmeni istemiyorum. Cehangir u szlerle ona cevap
verdi:
Sene kurbn olum hri emyil,
stemedim niye verdin gl mene.
Grdm cemlivi men oldum myil,
stemedim niye verdin gl mene?

229
Rstem teki eger girem meydne,
Dnderrem meydan knnan mmne,
Sen diyen sz yaramaz men cevne,
stemedim niye verdin gl mene?
rekden d edip seni gldrrem,
Hnerimi bu meydnda bildirrem,
Cehngirem bu ifriti ldrrem,
Bele fermn verir o dodah gl mene?
Her cyini zm zme dost eyledim,
zm z canma oh kesd eyledim.
Svtten......... peyvest eylerim,
Almasn heyvasn narn grmedim. (Yedekleme)
Cehngir szlerini bitirip, devin meydanna ayakbast. Dev onu grdnde
onun cemaline hayran kald. Ona yle dedi: Benim rikabimden persen seni
ldrmem ve seni Kaf Dana gtrrm. Bana saki olursun. (kendi hizmetime alrm.)
Cehangir dedi:
Bizim aramzda merdnelik var sizi bilmirem,
Bu meydnda tutah sen ile cengi,
Bu ehre gelben d olup glmrem,
Nee hiyllarn geir sinemnen.
d eyleyip, bu milleti gldrrem,
Kudretimi bu gn sene bildirrem,
Seni pis derdinen burda ldrrem,
Kab kurtarmasan elimnen.
Cehngirem hesret kalmam ele,
Mecnn tek ba koyub dmem le,
Hzirem senle verem el ele,
Bu meydnda tutanan kt mennen.
Bu szleri iiten Ekvn Dev, Cehangirin zerine saldrd. Kl, kalkan, amuda,
kement hepsini kullandlar ama bir sonu alamaynca gremeye karar verdiler. Meyden
toz duman inde kald. ikrinin eski arkada Firz Eyyr meydandayd. Cehngire
devlerin zayf noktasnn boynuzu olduunu syleyince, Cehangir devin boynuzundan
tutup, Ekvn Devi acizletirdi. Peneleriyle devin cierini yerinden skp, daha sonra
ban kesti. Meydandaki toz duman daldktan sonra Cehangir bir elinde klc bir
elinde Ekvn Devin ba meydanda zafer turu att. Glbr kentinin halk devden
kurtulduklar iin ok sevinmilerdi. Tacirler ve vezirler Cehangirin bana altnlar
yadrdlar. Cehngir, Ekvn devin ban getirip h- ucnn ayann nne att.
h- uc Cehngirin ayandan pmek istese de Cehngir buna izin vermedi. Daha

230
sonra onu sarayna davet etti. Cehngir yle dedi: Ben bu ehirde Muhtr adl bir
ahsn misafiriyim. nce gidip ondan izin almam gerekir. Cehangir kan kardei
Muhtrn evine gitti. h- ucnn vezirlerinden biri aha, kendisinin gidip
Cehngiri getirebileceini nerdi. h- uc asker ve vezirleriyle birlikte gidip
Cehngiri davet ettiler; ancak Cehngir kan kardeiyle birlikte gideceini syledi.
Dier taratan h- ucnn kz Gonca Leb, olaylar annesine anlattktan sonra
annesinden

Muhtarn hanmn getirmelerini istedi

Bana dndm mehribn ana,

Dur biz gedek o hanmn dalnca,
Cehngir ceng etdi merd-i merdna,
Keniz olam o Muhtre lnce.
Kula versen deyim nee kelmi,
Onun hidmetine verek selmi
Doyuncan bir iek mehebbet cmn,
Keniz olam o cnne lnce.
Gona Lebem deyim ho avznan,
Gyln alah onun irin sznen,
Getireh ana krh ince kznan,
Keniz olam o cnne lnce.
Gonca Leb, anas ve krk ince kz Muhtrn evine doru yola koyulurlar.
Muhtrn hanm elinden geldii kadar bunlar arlad. Daha sonra hep beraber celal u
azametle Harem-hneye gittiler. h- uc da saraynda Cehangir ve Muhtr
arlamakla megl olsun dasitani iitin Gonca Lebden. Gonca Leb dadsna yz
dolandrd: Bu byle olur mu? Benim babam sz vermiti kim devi ldrrse kzm
ona vereceim. imdi olan orda yiyip, iip glmekte, bense bura da bu haldeyim.
Gonca Leb dadsnn nerisiyle babasna bir mektup yazp verdii szn hatrlatt.
h- uc mektubu okuyup, cevabnda sznn stnde olduunu bildirerek,
Cehangirin yorgun olduu iin Harem-hnenin barasnda dinlenmee gittiini yazd.
Gonca Leb bunu haber alnca dadsndan onu Harem-hnenim bahesine gtrmesini u
szlerle istedi:
Bava dolanm gl zl dye,
Dur eyae yetir o yre meni.
mrm geder indi bd- feny,
Dur eyae yetir o yre meni.
Pervne tek yr bana dolannam,
Dolanp bana kadasn allam,
Grmesem ekiden divne ollam,

231
Dur eyae yetir o yre meni.
Gone Leb midin kime bald?
Yr elinnen kere barm dald,
Gedek soruum grm kimin oludu?
Dur apar tez yetir o yre meni.
Dad ne kadar Gonca Lebin bu iten vazgemesini istese de baaramad. Gonca
Leb boynundaki boyun ban ap ona verdi ve bunun karlnda onu olann yanna
gtrmesini istedi:
Zer lemde mgl-gd,
Her ne istesen onnan revd,
Zer klkr lemde her derde dev,
Zer olmasa lemde sultn gedd. 145
Sonunda dad onu gtrmeye raz oldu. Beraber Harem-hnenin banda Cehngirin
uyuduu otaa geldiler. Onlar otaa girdiinde Cehangir zerine malafa uyumudu. Kz
ne kadar o yana bu yana gese de olan uyandramad. Kz siyah zlfnden bir deste tar
ayrp basp memelerinin stne bele desin:
Yaradb seni yaradan,
Bele serv-i kmet olmaz,
Allah sahlasn beldan,
Sanki bir kiymet olmaz.
k olub eke dolsam,
Saralb heyva tek solsam,
Sen ilen kol boyun olsam,
Gresen kiymet olmaz.
Ms tek gedir Snye,
Ohuyur ....... Sinye,
Kona Lebinen ver sinaye
Korhma ki kiymet kopmaz.
Cehngir gzlerin ap kzn gzelliine hayran olup cevabnda bele desin:
ekilip ol serv-i kmetin serv-i Tbdan gzel,
atlm kalarn bedr-i bedrdan gzel,
Senin o ..... leblerin iib mehmr-i saerden,
Geyinmi siyabn kn-i Zleyhdan gzel.
Cehangir dedi: Senin buraya gelmene ve sylediin szlere bir ka szm var
kulak as onlar deyim. Cehangir saz barna basp byle cevap verdi:
Pervne tek koy dolnm bava,
145

. Ged: Dilenci.

232
Ho gelmisen nazl yar gzm ste.
Kurban olum senin kelem kava,
Ho gelmisen nazl yar gzm ste.
Vefalsan yar bana girerem,
El uzadb gona gln dererem,
Senin yolunda lmeye gederem,
Ho gelmisen nazl yar gzm ste.
Cehngirin derdin niye ohatdn?
Ne bilib burdayam ahtarp taptn?
Ekin kemenin boynuma atdn,
lnce sahlaram yar gzm ste.
Cehangirin bu sorusu zerine Gonca Leb dedi: Ben atama bir name yazdm ve
onun verdii sz ona hatrlattm. Ben seni devin savana gittiinde sevdim, bunun iin
onunla savaa gitmeni ve onun elinde lmeni istemiyordum. Bunun iin iekleri sana
attm, ancak sen devi ldrdn. Babam h- uc beni devi ldren adama vereceine
sz vermiti, eer sen beni layk grrsen, ben seninle evlenmek istiyorum. Daha sonra
kollarn olann boynuna salp ptler. Bunlar burada olsunlar, dasitani vezir
vzeradan deyim. hn yannda olan vezirler Cehngir ile konumak istediler. h
Muhtr grevlendirdi ki onu ahn sarayna davet elesin. Muhtr gelip Cehangiri
saraya gtrd. h- uc ve vezirleri Cehngirle peymane kaldrp, muhabbet camn
imek istediler, ancak Cehangir olarn Mslman olmas artyla onlarla arap ieceini
syledi. h- uc ve btn vezirleri keleme-yi ahadet getirip Mslman oldular.
Glbr halk hepsi Mslman oldu. slamn bayra her tarafta dalgaland, kiliseler
yklp, yerine mescitler yapld.
Daha sonra h- uc verdii sz tutarak kzla Cehngirin niann yapmak istedi.
Nianda cehngir babasnn adn sylemek istemedi. h- ucnn srar zerine byle
dedi:
Sene kurnn olum kble-yi devrn,
Derdim gizlindi salammaram akare.
Cevn canm koy olsun kurban,
Gemim ohdu getiremmerem izhre.
Felek meni elden ayr salbd,
Drt bir yanm gem lekeri albd,
Dedem intizrd, gz yolda kalbd,
Derdim gizlindi salammaram akare.
h- uc dedi: Senin baban kimdi? Niye senin yolunu gzler? Bana syle onu
getirim. Cehngir ahn srar zerine babasn byle tantt:

233
Rm vilyetinin ehriyrd,
Harda olsa mezlum tereftard,
Cehngirem dedem er ikridi,
Hesretem ezelden men o ruhsre.
h- uc ikrinin adn duyunca bayld. Kendine geldiinde ikriye dedi:
Olum senin baban iyi bilirim, Serheng-i minin on yeddi bin pehlivannn ldren,
atm bin cd-geri yok den ve ryin-ten Hun-hr- miyi ldren ikriyi iyi
bilirim. Serheng-i mi bizi burada tikme olarak koymu, eer Mslman olduumuzu
bilerse Glbr vilayetin yeryznden siler.
h- uc Cehngirden sordu: Olum sen hans yoldan geldin? Cehngir dedi: Ben
Zehhk Pdih ehri olan Hilliye kentinden geldim, o vilyetin halkn ve padiahn
Mslman ettim. h- uc dedi: Olum benim drt yz bin askerim var, Zehhk
Pdiha bir nme yazp, onun da askerlerini alrz ve bu koun ile ikriyi Serheng-i
minin zindanndan kurtarrz. Bu neriyi Cehngir kabul etmedi, dedi: Eer Serhengi mi bilse askerlerle birlikte ikriyi kurtarmaya geliyoruz, onu ldrebilir. Ben tek
bama dilenci veya tacir klfnda gitmem gerekir.
Gonca Leb Cehngirin gitmek istediini duyunca babasna bir name yazp, babasndan
izin istedi ki Cehngirle berber gitsin. h- uc nameyi alp ieriini bildikten sonra
Cehangirin bu konuda dncesini sordu. Cehangir saz ve szyle kars olan Gonca
Lebi gtrmek istediini byle anlatt:
hammaram cananmn sznnen,
Dnyda yarla gezmek ho olar.
Nz ilen perem ala gznnen,
Dnyda yar ile gezmek ho olar.
Gerekdir ki gedem kala blmerem,
Cnanm ayr sala bilmerem,
Peymne tek dah dolabilmerem,
Dnyda yar ile gezmek ho olar.
Yadnnan hatma meni lnce,
Cehngir oh kar sence bilince,
Gedirem atamn indi dalncan,
Dnyda yar ile gezmek ho olar.
Muhtrn istegi zere Cehngir onu da gtrp, yola koyuldular. Muhtr,
Cehngir ve Gona Lebi h- uc ve askerleri bir kadar yolcu ettikten sonra
ayrldlar. Bir ka gn yol gittikten sonra Muhtr yolda bir kaplann saldrsna urar.

234
Kaplan ldren Cehngir Muhtrn bana gelenlerden zldn ve kendini sorumlu
olduunu bu szlerle anlatr:
Elvn elvn kan tklr serinnen,
Sen lnce kada ka men leydim.
Kimse yohdu heber bile halnnan
Sen lnce kada ka men leydim.
Anan yohdu kese ban stn,
Bacn yohdu vere sene destini,
Alar koyma men benv dostunu,
Sen lnce kada ka men leydim.
Cehngiri gel eyleme bere
Tebb yodu merhem sala yaraye,
kimizi koyalar bir mezre,
Sen lnce kada ka men leydim.
Bu arada Gonca Leb atn heyleyip, oraya yakn bir kasabadan hekim getirmeye
gitti. Hekim olay renince eyalarn alp, Gonca Leb ile birlikte Muhtrn yanna
vardlar. Hekim Muhtrn yarasna diki atp merhem koyduktan sonra iyilemesi iin
onu evine gtrr. Cehngir ve Gonca Lebde bir ka gn onun yannda kalrlar.
Cehngir sazn alp hekime bu dillerle orada kalamayacan ve gitmesi gerektiini
syler:
Ayrla he kimse dzebilmez,
Gereh gedem burda kalablmerem.
Derd gemi he mni146 yazablmez,
Gereh gedem burda kalablmerem.
Kez ii meni salb llere,
Didem ya ahb dnb sellere,
Atam intizard bahar yollara,
Gereh gedem burda kalablmerem.
Cehngirem erzim yetdi temme,
Yar koynunda besleyibdi emme,147
Erse teng olubdu gedirem me,
Gereh gedem burda kalablmerem.
Cehngir Muhtr hekime emanet etti ve tm masraflarn karlayarak hekimden
ona iyi bakmasn, ve iyiletikten sonra onlarn ardndan gelmesini istedi. Daha sonra
am olunu hekimden sordu. Hekim sonraki ehri Serheng-bd olduunu ve ondan
sonra ama varacan syledi. Cehngir ve Gonca Leb beraber yola koyuldular. Az
146
147

. Mni: Katib.
. amama: ?

235
gittiler z gittiler Serheng-bd kentinin yaknlnda bir kervansaraya vardlar.
Cehangir kervansa sahibinden kervansaray bir geceliine tamamyla kiralad.
Bunlar kervansarayda yiyip imekte olsunlar size haber verim kimden?
Serheng-i miden. Serheng-i mi saraynda emirleri vezirleriyle birlikte mey
meclisinde elenceye megul idiler. Kmil Vezir dedi: Byle bir ey olur mu hi, on
sekiz yldan beri bir kz getrmisiniz hi ona el srmeden Harem hanede tutuyorsunuz,
bence kznz Nzik-beden size yalan sylemektedir. Simizr ikrinin sevgilisidir,
kardei deildir. Bu szn zerine Serheng-i mi sarho bir biimde Harem haneye
girdi. Kz Nzik beden onu karlasa da Serheng-i mi Smizr iin geldiini syledi.
Bunu duyan Smizr odasnda yznn kanda bulunan zehri hazrlayp imek istedi.
Nzik-beden babas Serheng-i miden on gn zaman istedi ve on gnden sonra
Smizr evlenmeye hazrlayacana sz verdi.
Serheng-i mi zaman geirmek iin askerleriyle birlikte ehir dna kar.
Pehlivanlarnn birinin at vahileip, Cehngir ve Gona Lebin kald kervansaraya
doru gider. Cehngir ve Gona Leb glde ykanrken at takip eden pehlivan onlar
grr. Gona Lebi Serheng-i miye gtrrse attan dme ve atn kaybetme
utancndan kurtulacan dnnce, Cehngirden kz istedi. Cehngir suyun iinde
olduu iin pehlivana dedi:
Ey dilver zn dnder o yana,
ikr almak olmaz terlan148 elinnen.
Bis olmagnan bu ay kana boyana,
ikr almak olmaz terln elinnen.
Men sennen eyliyem bir iltimas,
Elebil lmem tutan yoh yas,
Sudan hah giyah libs,
Geerem yolunda banan candan.
Cehngir szlerin diyer merdna,
Senin bu szlerin meni getirdi cana
Cann geder kann olar efsana,
ikr almak olmaz aslan elinnen.
Cehngir pehlivann tavrlarn grnce sudan kp boynunu katlayp bkt ve
ylesi Serheng-i minin yanna gnderdi. Serheng-i mi pehlivandan olaylar
iitince Kmil Veziri Cehngirin yanna gnderip onu getirmesini istedi. Kmil Vezir

148

. Terlan: Bir tr ku.

236
Cehngirle grp saygyla onu padiahn huzuruna davet eledi. Cehangir daveti kabul
edip, geleceini syledi.
Kmil Vezir dndkten sonra Cehngir Gona Lebi at Krriye emanet edip ve
Serheng-i minin yanna geldi. Serheng-i minin bakti uzaktan bir pehlivan gelir,
otana arip oturttu. Olum de grm benim pehlivanm niye ldrdn? Diye sordu.
Cehangir souk kanllkla cevap verdi: O benim namusuma gz koymutu. Serheng-i
mi Kmil Vezirden bu pehlivann nasl biri olduunu kendi konutuklar dille sordu.
Kmil Vezir padiahn cevabnda bu szleri dedi:
Sene bir sz deyim men bu cevnnan,
Kl ehse yhar danan da.
Gemek olmaz irin cannan,
Kl ehse yhar danan da.
Menim sz he olmaz efsne,
Bu cevn grennen barm dnb kane,
O ehsi ki salmsan zindana,
Ya oludu yada onun karda.
Kmil diyer Cehngir cannan geer,
Dmen ilen dostun baan seer.
Kellevi kse eyler onda mey ier,
Ya oludu yada onun karda.
Serheng-i mi vezirin bu szlerin nemsemedi. Gona Lebi elde etmek iin bir
plan varidi. Cehngire dedi: Oul men seni sevdim, benim olum ve benden sonra
yerimde oturann yok seni bu lkenin veli ahdi ve benden sonra padiah olman
istiyorum, ancak yannda getirdiin kz on gn benim yanmda brakasn, ben onunla
elenmek istiyorum. Cehngir padiahn bu szne onu ldrmek istedi, ancak babasn
kurtarmaya geldiini hatrlaynca bu iin yanl olduunu anlad. Bu yzden aklna bir
fikir geldi. Serheng-i miye tamam deyip, vezirler defterdarlar senetleri imzaladlar,
padiah da altna damgasn bast. Hacelerden ikisini grevlendirdi ki kz getirsinler,
ancak Chngirin at Krre birini ldrp, dierini kartt. Cehngir Serheng-i mi
dedi: Kimse onu getiremez. Ben kendim gitmem gerek. Cehngir Gona Lebe olay bu
dillerle anlatt.
Sene kurban olum ay gzel bn,
Cehngirin sene ii dbd.
Yolunda koyaram banan can,
Cehngirin sene ii dbd.
Yar yara vurmaz he vede hile,
Yar yarn gerek gz yan sile.

237
Olursan dedeme burda vesile,
Cehngirin sene ii dbd.
Cehngirem sene sr szm deyim,
Verdiim vededen men nece dnm?
stirem veliehd libsn geyim,
Kez vurub iim bele dbd.
Gona Leb onun yolnda her trl zveriye hazr olduunu syledi, ve gerekirse
bu yolda cann vermee hazr olduunu bildirdi. Cehngir onun on gn Serheng-i
minin Haremhanesinde kald srede babas ikri hakknda bilgi toplamasn istedi.
Cehangir Serheng-i minin yanna gitti. Serheng-i mi Cehngirden kim olduunu
ve nasl bura geldiini sordu. Cehngirde sazyla szyle bir tacir olu olduunu,
denizde gemilerinin battn ve babas Hoca Sait deryada ldn bu dillerle anlatt:
Gel sene syleyim edlet ahm,
Menim atam gerk olubdu deryde,
Kaldm men de tehte pre stnde,
Penh getirmiem indi buraye.
Atamn bedenin balhlar utdu,
Nmert feleh meni gznnen atd.
zzetim elimnen on ile getdi,
Rehm edesen indi men bi-nevye.
Gy stnnen karalar balyam,
z derdimi zm diyem alyam,
Cehngirem, Hce Seid oluyam,
Tcir idi gerk olubdu deryye.
Dier taraftan ehirde her yanda ilan edildi ki Cehngir Serheng-i mi
tarafndan kendine veli ehd edilmitir. Bir taraftanda Gona Leb Serheng-i minin
Haremhanesine geldi. Haremhanede ikrinin sevgilisi Simizr, Simizrn dadlar
Mh- Zemn ve Pernaz Hanm, Serheng-i minin mslman olmu kz Nzik-beden
onu kariladklar. Gona Leb onlara ikri olu Cehngirin kars olduunu sylese de
inanmadlar. ikrinin Hacand- vezirin kzndan bir olu olduunu bilmiyorlard.
Gona Leb bu duruma dahada zld gz ya tkerek bu szleri dedi:
Size kurbn olum ylan kzlar,
reyimde sz var bu diyre gelmiem.
Gece gndz kovr149 eyler yaramszlar,
reyimde sz var bu diyre gelmiem.

149

.?

238
eyd blbl myil olar bir gle,
Gyl balamam bir irin dile,
Rz olmayn elimi verem ayr ele,
Metlebim var bu diyre gelmiem.
Evvel eziz idim indi zelilem,
resiz dertlere vallah delilem,
er ikriye ered gelinem,
Bir kenizem Simizre gelmiem.
Heyet baasnda aan bir glem,
Cehngire istekli sevgiliyem,
h- uc kzyam Gona Lebem,
Metlebim var bu diyre gelmiem.
Bunlar Haremhanede olsunlar, size haber verim kimden? Cehangirden. Cehngir
gndz yatr geceler Serheng-i minin zindanlarn gezir. Serheng-i minin on tane
zindan varidi ki elli bin tutulu esiri o zindanlara bltrmt. ikri ve irzd-
Tgzeni de ayn yerde tutuklamt. Her gece bir zindana gidip, dikkatle onlara bakard.
Dokuzuncu gece dokuzuncu zindanda bir pehlivan ondan sordu: Gzlerin kimi arar
bizim atramzda? Cehngir onun cevabnda byle der:
Size deyim zindniler,
Gece gndz yatammram.
Yuhu gelmir gzlerime,
Gece gndz yatammram.
Diyeblmerem szm,
Alar koyubdu gzm,
Greblmrem zn,
Ahtardm tapammram.
Cehngirem eylerem feryd,
Dalar koynun apt Ferhd.
Serzeni eyler kohum yad,
Ahtardm tapammram.
Cehngir zindanlar bir bir gezdi ve en son en byk zindana sra geldi. Gece
oraya gittiinde grd bu nceki zindan farkldr. Bu zindann korukular dier
zindanlarn on katdr. Yanndaki adamdan sordu: Bu zindanda ka kii kalyor? Dediler
bu zindan iki kiiye aittir. Biri ikri ve dieri yeeni irzd- Tgzen. Cehangir
zindann kapsna vardnda kendini veli ehd olduunu syleyerek tefti iin geldiini
bildirdi. Ancak kapc zindann kapsn amad. Bu zindane Serheng-i mi bile tefti
iin giremez dediler. Cehangir zindann reisiyle konumak istediini bildirdi. Reis-i
zindan geldi ve Cehngire bouna zamann harcamamas tavsiyesinde bulundu, nk

239
bu zindane girmek iin elli be devletten izin alman gerekmektedir. Cehangir isteinde
srarc olunca Reis-i zindanin emriyle askerler bunu halkaladlar. Cehangir bunu
grnce yle dedi:
Gel sene syleyim reis-i zindn,
Gerekdir gedem bu zindne men.
Menim canm bu yold ola kurbn,
Gerekdir gedem bu zindne men.
Deyin grm ne durmusuz mde,
hlar ah z yetisin imdde,
Berberem bu lekere davade,
Gerekdir gedem bu zindne men.
Dolu dolu peymneni doldurram,
z gcm sene bildirrem,
Pis derdinen bil kiseni ldrrem,
Bu ehri dnderem kannan mmne.
Bu szleri biter bitmez Reis-i zindan Cehngirin tutuklamas emrini verdi.
Cehangir klcn ekip ilk nce Reis-i zindan ldrd, daha sonra askerlere saldrd.
Kendini zindann kapsna yetirse de kapy aamad. Serheng-i mi haberleri duyunca
tm askerlerini zindana sevk etti. Cehangir sava srasnda yaralanr ve atna binerek
ehir dna kamak zorunda kalr. Bir ka yerinden yaralanan Cehngir kan kaybederek
bir emenin banda atndan yere dr. At Cehngiri suda boulmamas iin sudan
karr.
Dier taraftan Serheng-i mi ikri ve irzd- Tgzeni ldrmek dara ekmek
iin meydana getirir. Serheng-i minin kz Nzik-beden hekime bir tabak altn
gndererek onlarn idam edilmesini bir gn geciktirilmesini istedi. Hekim ikri ve
irzd- Tgzeni muayene ederek onlarn on sekiz yldan beri taze hava solumadklar
iin kanlarnda bozukluk olduunu ve bunun iin bir gn ak havada kalmalar
gerektiini syledi.
Keyvn sovdager bu ehirde yaarm, kazadan o gn ehre girmiti. Develerin
kervansaraya verib kendisi de evine doru yola koyuldu. Evde ei ve olanlarn zgn
grnce einden neler olduunu sordu. Keyvn sovdagerin ei bu dillerle iki
tutuklunun dar aacnda idam beklediini anlatt:
Svdger nigern gel kalma bizden,
Yahc geldin bu diyre deyiller,
Sene erz eliyim sz dn szden,
Derdim gelmez he mre deyiller.

240
Her sz her insne demek olmaz,
Yekin bilsen he tem yemek olmaz.
Bu ie re eylemek olmaz,
ki cevn ekiller dre deyiller.
Aslnda ne Keyvn sovdager ve nede ei bunlarn kim olduunu bilmiyordular,
ancak onlarn Mslman olduklarn duymular ve onlara yardm etmek istiyordular.
ikri ne irzd- Tgzen on sekiz yl banyosuz ve trasz olunca tannmaz bir hale
gelmiler. Kadnn bu szleri Keyvn sovdageri de cesaretlendirdi:
Klnc ver men belime balym,
Gedim bir meydn dolanm gelim.
Yolu yohdu men senile alym,
Gedim bir meydn dolanm gelim.
Yahl yamanl bu dnyada koyaram,
El salp dmenin reyini oyaram,
Ba can men bu yolda koyaram,
Gedim dorusun yalann grm gelim.
He kes gemeyib dnyada nams arndan,
Alyb szlama ah zarnan,
Menim kimi sen ge bu olanlarndan
Bilim bu iin doru yalanm gelim.
Keyvn sovdager, olanlaryla, ikri ve irzd- Tgzenin yannda duran
pehlivanlara yemeklerine bayltc ila koyarak onlar bayltp ve ldrrler. Keyvn
sovdagerin ei de alt at yeherleyip, ehirin k kapsnda olar bekliyordu. Keyvn
sovdager olanlaryla ikriyi dar aacndan atlar, ancak bunu kaldrmaa gcleri
yetmedi. Bunlar burda uramakta olsun, size haber verim eb-r Eyyrdan. eb-r
Eyyr, Serheng-i minin en yakn adamlarndandr. O gece Hzr Peygambaeri
ryasnda grr. Hzr Peygamber bunu Mslman ettikten sonra, sm-i Azemi ona
redip, Keyvn sovdagere yardm etmesini ister.
eb-r Eyyr zaman kaybetmeden Keyvn sovdager ve olanlarnnn yardmna
koar. ikri ve irzd- Tgzeni bir birine balayp, sm-i Azemi syleyip yola
koyulurlar. ehir kapsnda Keyvn sovdagern ei atlarla onlar bekliyordu. eb-r
Eyyr Keyvn sovdager ve olanlar, baygn ikriyi ve irzd- Tgzeni bir dan
maarasna gtrrler.
Sabahn almasyla haber Serheng-i miye yetiir. Shib-i kitap yazyor:
Serheng-i mi yedi kez haberi duymaktan bayl. Tm askerlerini savaa hazrlyor.

241
Haber en ksa zamanda Harem haneye de ular. Harem hanede Nzik-beden sevincek
gelince kzlar ne olduunu sararlar. Nzik-beden bakalm ne cevap verecek?
rek srrm hem derd mnislerm,
Bize bir de dedem el tapabilmez.
Bu gn size bir ad heber syleyim,
Bize bir de dedem el tapabilmez.
Kelbim iek ap gzel bir bad,
Dman reyinde byk bir dad,
ikri lmeyib helede sad,
Bize bir de dedem el tapabilmez.
Cehngire Allh bir nezer salb,
Gelib ikrn dardan aparb,
Nzik-beden gemli knl ad olub,
Bize bir de dedem el tapabilmez.
Herkes ikri ve irzd- Tgzeni Cehangir kurtardn sanyordu.
Size kimden syleyim: Cehandrdan. Cehndr, ikrinin Araplar Padiahnn kz
Hord- Bndan olan oludur. Cehndr meeden kaplan tutup onlarla oynard. Bir
gn anas Hord- Bn onu glmseyerek izliyordu, daha sonra alamaya balad.
Bunu byle gren Cehndr anasndan sordu? Ana can neden nce glmsyordun
sonra aladn? Dedi olum sen bana baban ve dedeni hatrlattn. Cehndr dedi: Meer
benim babam ve dedem kimleridi? Cehandrn istei zerine Hord- Bn onun babas
ve dedesinin kim olduunu ve nerde olduunu byle dedi:
Sene kurban olum gl zl oul,
Atan balaybd bereni bendi,
Nee ildi gedib db girdbe,
Vurublar boynuna kez kemendi.
Beled olmamsan hele heyhte,
Deden skenderdi getdi zlmte,
Hesret kalb o da Ab- heyte,
Vurublar boynuna kez kemendi.
Hord- Bnnu yah tansan,
Bebir oynatmahdan ba aammsan,
Cehndarsan ikrinin olusan,
Serheng-i minn olubdu bendi.
Hord- Bn olu Cehndra ikrinin olu olduunu, ikride Melik h-
Rmi h- Dr olduunu syler. Daha sonra Serheng-i mi ile yapt savalarda
hile ile tutuklanp ve on sekiz yldan beri onun hapishanesinde tutuklu olduunu syler.
Onu kurtarmak iin byk kardei Cehangir ( ikrinin Hacand- vezirin kz Pernz

242
Hanmdan olan olu) am kentine gittiini sylesede o da babasn kurtarmaya gitmek
istediini bildirdi. Hord- Bn bu art ile ona izin vereceini syledi ki pehlivanln
sabit elemek iin cezirede bulunan nikabli adam yakalayp onun yanna getirsin.
Cehndr ertesi gn nikanli adam yakalamak iin cezireye gitti, ancak nikabl adam
onu atndan drd. Yenilgiyle anasnn yanna gelen Cehndr ertesi gnde nikabl
ahs tutmak iin gitti. Nikabl ahs tekrar bunu attan drd. Bu defa yeniliisinin
verdii utantan eve gitmedi, bir yerde oturup alad. O kadar alad ki bayld.
Ryasna Haz. Ali gelip onun beline bir kemer balad ve onu kimse yenemeyeceini
syledi. Ryadan aylan Cehndr belinde bir kemer grd. Anasnn yanna gidip
olaylar ona anlatt. Ertesi gn nikabl ehs attan drd, ancak nikbn kaldrdnda
anas Hord- Bn ile karlat. Hord- Bn dedi: Olum imdi sabit eledin ki
pehlivn olmusun. Cehndr babas ikriyi kurtarmak iin kendine asker toplamaya
balad.
Size dasitani kimden syleyim? ikriden. ikri ve irzd- Tgzeni maaraya
gtrp, yiyecek, iecek getirdiler. zerini deitirdiler, on sekiz yldan sonra ykayp
tra yaptrdlar. ikri yava yava kendine geldi. Keyvn sovdager, oullar ve eb-r
Eyyr ba ucunda durmudular. ikri onlarn kim olduunu ve neden yardm
ettiklerini sordu. Keyvn sovdager kendini Sleh sovdger ve oullarn ve Eyyr
tanttrd, ve onlarn Mslman olduklar iin dar aacndan kurtardklarn syledi.
Keyvn sovdager ikriden kim olduunu ve nereli olduklarn sorduunda ikri bu
szlerle kendini tantt:
Sene kurban olum men ey pirmert,
Ne yerim bellidi ne de meknm.
Grm he merdi yhmasn he n-mert,
Ne yerim bellidi ne de meknm.
Sene diyemmerem haralyam mem,
Bir felek zede yaralyam men,
Gemim ohdu, ba bellyam men,
Ne yerim bellidi ne de meknm.
Bir siyh tellinin men maralyam,
Heber alsan Rmun ehriyaryam,
Melik h- Rm olu er ikryam,
Dmn elinde kalb Simzr tek cananm.
Bu szleri duyan Keyvn sovdager bayld. Kendine geldinde ikriye dedi:
Olum ben elli be devlet arasnda tacirlik yaparm. Bir yerde beni Keyvn sovdager,
bir yerde Sleh sovdger, bir baka yerde Hce Eref, dier yerde de beni Hce Gani

243
olarak tanrlar. Ben seni kuyudan kurtarp ve kul olarak Menzer h- Yemeniye satan,
Keyvn sovdagerim. ikri onun elinden ayandan pt ve onu ikinci kez kurtard
iin teekkr etti. Keyvn sovdager ikriden sordu: Pehlivan imdi ne yapmak
istiyorsun? ikri bunun cevabnda alp sazn dedi:
Sene kurbn olum atam svdger,
Ne bamda tacm ne lekerim,
Sene kurbn menim canm her ne var,
Ne bamda tacm ne lekerim.
Men rziyam baa gelen kezye,
lsem Simizr eylesin ezaye,
Kounum yohdu dzem nizme,
Ne bamda tacm ne lekerim.
ikritam felek girib kesdime,
Derdim gelir bu derdlerin stne,
Bir de ham Ejdh-hr stne,
Ne bamda tacm ne lekerim.
Keyvn sovdager ikriye umut vererek kendi servetini onun yolunda
koyacan syler. eb-r Eyyr da yakndaki yerli halk asker olarak ikrinin
hizmetine alr.
ikri yeeni irzd- Tgzenin tavsiyesiyle Serheng-i miye bir mektup
yazp, savamak istemediini bildirip ve Simizr geri vermesini istedi. ikri
mektubunda yazd:
Mennen selm olsun Serheng-i me
Gnder gelsin menim Simizrm.
Bir de bis olma gel n-hak kane,
Gnder gelsin menim Simizrm.
Merd olan grm ciz kalmasn,
N-merd olan grm baa varmasn,
Aramzda bir de ceng olmasn,
Gnder gelsin menim Simizrm.
ikriyem esl glmedi zm,
stemirem n-hek yere kan tkm.
Verginen nmsimi koyum gedim,
Gylm oh istiyir Simizrimi.
ikri mektubunu yerli halklarn birinden Serheng-i miye ulatrr. Serheng-i
minin ceziri Kmil Vezir bu mektuba olumlu cevap vermesini istese de Serheng-i
mi Simizr geri vermeyeceini bildirdi ve mektubun cevabnda sava yazd.

244
Bu taraftan Serheng-i mi kalesi saylan Serheng-bd korumak iin yeeni Hm-
mi, Keyvn Pehlevn ve lal-i mini grevlendirdi. Bu pehlivanlar Serheng-bde
yetitiinde bunlar karlamak iin davullar alnd. Davulun sesi ikrinin kounu
duyduunda tedirgin oldular. ikri askerlerin aranda bu tedirginlii grp saz ald
eline grek ne dedi:
Kdir Allah bu dur sennen dileyim,
hlar ah zn yeti haraya.
rem nedir bularnan neyleyim?
Tebib ola merhem sala yaraya.
Mecnn tek kalmam leylam lnde,
Gece gndz virdim budur dilimde,
Her derde re var Allh elinde,
hlar ah zn yeti haraya.
rekden yaral sine dalyam,
z derdimi zm deyim alyam,
ikriyem h- zde oluyam,
Kdir Allh zn yeti haraya.
Dsitani kimden syleyim? Serheng-i minin Pehlivan Keyvn Dilverden.
Keyvn Dilver ryasnda Hzr peygambari grr. Hzr Peygamber behit ve
cehennemi ona gsterir. Serheng-i mi tarafnda kalrsa cehennem ve Mslman olup
ikriye yardm ederse behite gideceini syler. Keyvn Dilver kelme-yi ahadet
getirip, Mslman olur. Gece kimse fark etmeden ikrinin askerlerine kavuur.
ikrinin askerleri ikrinin haberi olmadan gece karanlndan yararlanarak Serhengbde girip oray garet ederle. Sabah ikri uykudan uyandnda adrnda tanmad
birini grr. Keyvn Pehlivan yeni Mslman olduunu, Hzr peygamberi ryasnda
grdn ve ona yardm etmesini istediini byle anlatt:
Sene kurbn olum ay er ikri,
Yuhuda grmem ahlar ahn.
Sen mene veresen bu iftihri,
Yuhuda grmem ahlar ahn.
Gelmiem dostunan dmen tanyam,
Serheng-i minin pehlevnyam,
Taze Mselmanam sine dalyam,
Yuhuda grmem ahlar ahn.
Grmem ryada h- Merdn,
Meherde kuracah z divn,

245
Gafletden oyatd150 o kerem kn,
Yuhuda grmem ahlar ahn.
ikri Keyvn Dilverin szne ne sadakatna inanr. Keyvn Dilver ikriye
Serheng-bdn ok nemli olduunu belirterek hemen Serheng-bd fethetmesi
ynnde ona neri verir. Serheng-bde vardklarnda ehrin ikrinin askerleri
tarafndan fethedildiini ve askerler tarafndan garet edildiini grrler. Sava srasnda
Serheng-i mini ba pehlivni ve yeeni Hm- mi, ve Lel-i mi ldrlr.
ikri destur verdi onlarn balarn bedeninden ayrp, bir mektupla Serheng-i miye
gnderdi. ikr mektubunda bunlar yazd:
Serheng-i miye yazram nme,
stemirem aramzda ceng ola.
Ermeand gnderirem o me,
stemirem aramzda ceng ola.
Nmerdin ferine bir yol uymuam,
On sekkiz il zindannda kalmam,
ndi de Serheng-bd almam,
stemirem aramzda ceng ola.
Vermiidim sene ihtiyrm,
Datdn vezirim, hem vzrm,
ikriyem gnder Simizrm,
stemirem aramzda ceng ola.
Hm- mi ile Lel-i mi pehlivanlarn kafalar bir mektupla birlikte
Serheng-i minin yanna gnderilir. Serheng-i mi Serheng-bdn ikri askerleri
eliyle feth olduunu bilmiyordu. Keyvn Dilverin ikri askerlerine doru gittiini
renmiti. Keyvn Dilverin ikri ve askerlerine diz ktrp ve ona hediye
gnderdiini sand. Ancak ikrinin askeri mektubu verip, pehlivanlarn kafalarn yere
koyduunda olaylar anlad. ikrinin askeri Serheng-bdn feth olunmasn ve
pehlivanlarn ldrlmesini Serheng-i miye nice syledi:
Gel sene syleyim Serheng-i mi,
Bele hiyl etme lde kalmk.
miik biz hekiketin camn,
Erenler pirinnen bir pay almk.
Allaln birliin yekin bilmiik,
Hek yolunda nee kurban cermiik.
Hm desen biz ldrmk,
Geen gece Serheng-bd almk.
150

. Oyatmaq: Uyandrmak

246

Hiyl etme sen dal kalmk,

Toprava byk zehme salmk,
Dnen gece Serheng-bd almk,
Bu gece de nezer me salmk.
Serheng-i mi bu szlerden sonra askerin tutuklama emrini verir. Asker byk
bir baaryla ordan kamay baarr.
Serheng-i mi ikriye bir mektup yazp, on gn ondan zaman istedi. Bu byle
kalsn, dastani size ikriden syleyim: ikri bir gece Simizr ryasnda grr.
Simizrn aknn odu bunun canna dd. Simizri grmek iin gizlice ma
gitmeye karar verir. m ehrinin duvarna kement atp, ehrin hisarndan aaa indi.
ikri ma girse de ehri bilmedii iin nereye gideceine ard. Allahe yz tutup bu
szleri dedi:
kr eylerem birliive dbre,
Koyma kalam men vre bu gece.
Geribem kurbetde kaldm vre,
Koyma kalam men vre bu gece.
Ohudum Enveri yettim Ysine,
Gemi tek gerk oldum gem derysine,
Srsem bu sinemi yr sinesine,
Yetir meni Simizre bu gece.
ikriyem geribem bu diyrda,
Yrn hesreti var cism ile canda,
...... ...... kalb kaferistnda,
Yetir meni Simizre bu gece.
Bu esnada ehirde gezinirken yksek bir duvar grd. Harem hane duvar
olduunu umarak kemendini duvarn bana att. Duvarn ardnda byk bir ba varidi,
ikri ban iindeki saraya doru gitti. Harem hane muhafzlar tarafndan evrilse de
ikri bir yolunu bulup, Haremhaneye girdi. Haremhanede kzlarn konumasn duydu.
Kzlarn arsnda gz Simizre dediinde baylp dd. Kzlar bana topland.
Simizr h- Dr olu ikriyi tand. Simizr Serheng-i minn kz Nzik-bedeni
gsterdi ve onun yardmyla orada kimse dokunmadan yaadklarn syledi. Ancak
Simizr ikriyi Nzik-bedenle paylaacaklrna sz verdiini unutmad. ikri bir
kolun Simizrn boynuna, bir kolun Nzik-bedenn boynuna sald. Mh- Zemn ve
Perizd da orada idiler. ikri kenarda alayan bir kz grnce onun kim olduunu
sordu. Nzik-beden onun Glbr vilayetinin ah h- ucnn kz olduunu ve senin

247
Cehnir adl olunun ei olduunu iddia ettiini syledi. ikri on sekiz yl hapiste
kalnca bunu unutmudu. ikri onun yanna geldi ve dedi:
ikriyem day hmam zindndan,
Sar siyh telli balam alama.
Geerem yolunda ba ile cannan,
Sar siyh telli balam alama.
Kulah ver sene var bir nee szm,
Srme mest eyleyibdi ala gzn,
Sen menim gelinimsen ya ki kzm,
Sar siyh telli balam alama.
ikriyem ahr gzden gem yam,
Belden kurtarmr bell bam,
Cehngir olumda ya da kardam,
Sar siyh telli balam alama.
ikri bu szlerle onu avuttu ve gelip onuda ordan kurtaracana sz verdi ve
ordan ayrld.
Gece slam koununa dnd. Sabah ge uyannca eb-r Eyyr ikriden dn
gece nereye gittiini sordu. ikri ilk bata bir yere gitmediini sylese de daha sonra
olaylar ona anlatt. ikri bundan sonra gece tek bana dar kmayacana sz verdi.
Baka taraftan Serheng-i mi ald on gn zanam iinde elli be devletten yardm
toplayarak ikrinin savana hazrland.
Bir gn Serheng-i m askerleri tarafndan sava davulu vuruldu. ikri
askerlerini savaa hazr olmasn emr etti. irzd- Tgzen emisinin yanna gelip ve ilk
bata meydana gitmek istediini bildirdi. ikri buna izin vermeyice irzd- Tgzen
amcas ikriye bu szlerle onun savaa gitmesine izin vermesini istedi.
Bava dolanm senin han emi,
Ver tebli dysnler menim adma.
Allah vermesin sene kusseynen gemi,
Ver tebli dysnler menim adma.
Tebib isterem merhem sala yaraya,
hlar ah zn yeti haraya,
Snmam mende bu gn hudya,
Ver tebli dysnler menim adma.
Atadan babadan gerek merkeb oynadam,
Sene can cierem ne inki yara,
Tig-zen diyeller mene irzdam,
Ver tebli dysnler menim adma.

248
ikri irzd- Tgzenin srarn grnce onun meydana kmasna izin verdi.
Serheng-i mi tm askerlerine hucum emri verdi. ikri tarafndan da Keyvn
sovdager oullaryla, Keyvn Pehlivan ve eb-r Eyyr ve askerler dmana saldrdlar.
Sava akama kadar srd. Akam her iki taraf askerlerini geri ekti ve savan devam
ertesi gne kald. Ertesi gn savan esnsnda uzaktan bir duman grld. ikri eb-r
Eyyr onlarn kim olduunu haberin getirmek iin grevlendirdi. eb-r Eyyr askerlere
yaknlatnda Menzer h- Yemeni ve Firz Eyyr on iki bin askerle beraber
geldiini grd. Menzer h- Yemeni Firz Eyyr ve on bir eyyr on iki bin askerle ile
birlikte geldiler. ikri geri dn davulun vurdurdu ve onlar karlamaya gittiler.
ikrinin askerlerinin gcne gc kattlar. ikri Firz Eyyr, Menzer h- Yemeni ve
dier pehlivanlaryla grp hasret giderdiler. ikri Menzer h- Yemeniden at
Merkeb- Ejdhr sordu. Menzer h- Yemeni Merkeb- Ejdhrn vasitesiyle cann
kurtardn ve Serheng-i minin askerlerinden katn anlatp, onu Merkeb-
Ejdhrn yanna gtrd. ikri Merkeb- Ejdhrn okuyp pt. Ertesi gn
Serheng-i miye bir mektup gndererek Simizr ona geri vermesini istedi. ikri
mektubunda byle yazd:
Allah verdi elime ihtiyrimi,
Gene hram Ejdhr stne,
Menim sennen ayr szm yohdu,
Elim atsa nazl yrin destine.
Alaram gzmnen kan ya tkerem,
Mezlumlar stnde zehmet ekerem,
Toprav derylere tkerem,
Gene hram Ejdahahr stne.
Ayrlk hesteti day besdi mene,
Mselmnam bu iftihr besdi mene,
Dededen babadan ..... ...... mene,
Gene hram Ejdahahr stne.
Mektbun ayan imzalayp, Serheng-i miye gnderdi. Serheng-i mi
mektubu okuyup Merkeb- Ejdhrn tekrar ikride olduundan haberi oldu.
Mektubun cenvabn sava yazd. Gene iki tarafn askerleri sava meydannda
bulutular. Bir ka gn savatan sonra Kmil Vezir Serheng-i miye Serheng-bd
tekrar ele geirmek iin planlar hazrlad. Buna gre Serheng-i mi askerlerinin ok
olmasndan yararlanp savaa daha ok asker gnderip bylelikle ikriyi zor durumda
koymay baard.

249
Bunlar burda savata olsunlar size kimden haber vereyim? Cehngirden.
Cehngirin yaralar saalp, Muhtrla birlikte yola konulmutular. Az gittiler ok
gittiler, Cehngir uzaktan bir toz duman grd. Muhtr haber getirmee gnderdi.
Glbr vilayetinin ah h- uc ve Hill padiah Zhhk Padiah, her biri drt yz
bin askeri ile geldiini rendi. Cehngir geldiinde bu kentleri Mslman yapmtr.
Bunlar Cehangirin zor durumda olduunu renince ona yardm etmee gelmilerdi.
Cehngir kayn atas h- c ile grp ptkten sonra babas ikriyi
kurtarmaya gittiini syledi. h- c ve Zhhk Padiahn askerleriyle toplam
sekiz yz bin askerle yola devam ettiler.
Az gidip, uz gittiler, bir ovada gk bulutlarnn yere idiini grdler. Yakna
gittiklerinde bulutlarn sana meydann ykselen toz duman olduunu anladlar. Menzer
h- Yemeni, Zhhk Padiah ve Cehngir byk bir savan olduunu grp,
askerlerini yakn bir yerde getirdiler. O taraftan ikri ve askerleri uzaktan byk bir
asker ynann geldiini grnce sava kuralna uyarak geri ekilme davulunu
vurdular. Ancak Serheng-i mi askerlerini geri ekmedi ve sava devam etti. Cehngir
daha fazla dayanamad cesur pehlivanlarn alp bu szlerle sava meydanna gireceini
h- ucya bildirdi:
Gel sene syleyim ey h- c,
Elebil ki bu gn kiymet olub,
Ne gndz bellidi ne de gece,
Yohsa kiymetden elmet olub.
Lokmn ister vere bir dermn mene,
Bu ses ne sedd yetiir mene,
sterem icze ver fermn mene,
Bilmirem ne gnd kiymet olub.
Cehngirde geldi, koy dmen bilsin,
Ecel heletini eynimne geysin,
Kimde hner vard meydne gelsin,
Elebil grrem kiymet olub.
Szlerin bitirdikten sonra pehlivanlaryla birlikte savaa girdiler. slam askerleri
yardma gelenleri grnce daha da cesaretli savatlar ve Serheng-i minin askerlerini
geri pskrttler. ikri sava esnasnda Cehngirin cesaretine hayran kal. Sava
meydanndan ayrlp, abdest alp namaz kld. Allahtan slam ordusuna yardm etmesini
diledi. badeti bitikten sonra Keyvn sovdager yanna agrp, o pehlivann kim
olduunu renmesini bu szlerle istedi:

250
Dolanm bava dedem Svdger,
O cevanan getir bir heber mene.
Sene kmek olsun o perverdigr,
Tez getir sen onnan mene bir heber.
Malm cnm Keyvn sene kurband,
Fermerzidi y da Teymr- h Kemand,
z mennen artk o pehlevnd,
Get getir sen onnan bir heber.
ikrinin reyini gerdisen,
d olub rekten daimen glesen,
Gedisen selmet grm gelesen,
Tez getir sen onnan mene bir heber.
Bu szden sonra Keyvn sovdager ikrinin gsterdii pehlivann kim olduunu
bilmek iin sava meydanna girdi. Keyvn sovdager Cehangirin sava tarzndan
etkilendi. O na yaklamay denese de daha fazla duramad. Cehngir dman askerlerini
son baharda aalarn yapraklar yerde dklrcesine yere dkyordu. Bu manzaray
gren Keyvn sovdager ikrinin yanna geri dnd. ikri Keyvn sovdagerden
sordu: De grm o pehlivandan bir haber getirdin mi? Keyvn sovdager sazn alp
grdklerini ikriye byle anlatt:
Sene kurbn olum men ey dilver,
Koundu ki katlb .... stne,
ndice kounu tr mr eyler,
Kol kd ki tkr temm da ste.
Berk kimi kl vurub geiri,
Dmanlar elinnen aman ekiri,
Kounun barn yarur skr,
Bedendi ki tklr ba stne.
Beldan kurtard bell bam,
Tkme gzlerinnen kanl yam,
Y olundu senin ya kardan,
Bedendi ki tklr ba stne.
Sava meydannda Cehngir Serheng-i minin olduu yeri amalayarak
askerleri yara yara ona doru gitti. Serheng-i mi drt filin zerinde bir teht- revan
kurmu ordan sava izliyordu. Cehngir taht- revnn bir tarafn kertmeyi baard.
Byk bayrak yere dt. Cehngir Serheng-i minin kemerini tutup havaya kaldrsa
da Serheng-i mi kemerin kesip, onun elinden kurtulur. Serheng-i mi geri dn
davulunu aldrd. Serheng-i minin askerleri geri ekilince ikrinin askerleride geri
ekildi. Cehangir kendi adrna gitti ve ikriyi adrna ard. Yemek araya

251
geldiinde ikri dedi: Benim askerlerim aken ben burda bir ey yemem. Cehangir
ikrinin askerlerine de yemek gnderdi. Yemekten sonra Cehngir ikriden sordu:
Sen bu kadar az askerle neden Serheng-i minin karna ktn? Savan nedeni nedir?
ikri dedi: Ben bamdan geenleri anlatrsan bitmez nce sen syle. Cehangir bu
szlerle bandan geen olaylar ve kim olduunu tantt:
Soruma halm sen ey dilver,
Vard reyimde nisgilim menim.
Kara barm an an olub eriye,
Vard reyimde nisgilim menim.
Derdim ohdu salammaram kra,
Vard reyimde bir nee yra,
Nece desen men olmuam bira,
Vard reyimde nisgilim menim.
Felek meni elden ayr salbd,
Drt dvremi gem lekeri albd,
Anam beara gz yolda kalbd,
Vard reyimde nisgilim menim.
zzet vketi gedib hrd,
Her bir yerde mezlm perestrd,
Adm Cehngirdi, dedem er ikri,
Vard reyimde nisgilim menim.
ikri bu szleri eidende daha fazla dayanamaz baylp yere dr. Bunu
baygnlktan karttlar. Cehangir sordu: Ne oldu sana bayldn? Dedi sen demedin mi
er ikrinin oluyam? te bu szn beni bayltt. ikri sordu: Sylediini nasl
ispstlarsn? Cehngir anasnn koluna balad bazu bendi gsterdi ve dedi: Ben
Yemen ehrinde Hacand- vezirn kz Pernzn oluyam. Babam Serheng-i minin
tutuklusu olduu iin onu hi grmedim. Bu bazu bent ikrinin anama verdii
galargd. ikri bazu bendi grnce kendini tantt. Bunlar kol boyun oldular her ikisi
de bayld.
Size kimden syleyim? Serheng-i miden. Serheng-i mi askerlerini tekrar
toplayp, ikriye bir mektup yazp ve on gn daha zamanistedi. Bu arada Firengistan
ve Rma mektup yazp onlardan yardm istedi.
ikri olu Cehngirle Simizr ve ordaki kzlar grmek iin geceleyin ama
gitmeye karar verdiler. Yola koyulup, yolda atlarn geri gnderdiler ve yaya devam
ettiler. m kentinin hesarn kement atarak atlar, anvak her tarafta beki ve keravul
grdler. ikri durumu byle grnce oluna dedi:

252
Bava dolanm gl zl oul,
Bir iltift iste hudden bize.
Anan yedirdibdi kendinen noul,
Bir iltift iste hudden bize.
Senilen z koyub geldim buraya,
Tebb ola merhem sala yaraya,
Belke bam karmya ggya,
Nect vere Allah ggden bize.
Hara getsem sen gel menim dalmca,
Anan hesret kalb indi dalnca,
ikri de sene bahsn doyunca,
Bir iltift iste hudden bize.
Yola

koyuldular,

ehrin

meydannda

Serheng-i

minin

sakerlerine

yakalandlar. Cehangir klcn ekmek istedi, ancak ikri izin vermedi. ikri
askerlere yalvarp yakard ve onlar bir hileyle su ambarna ekti. Serheng-i minin
askerleri krk pehlivana haber saldla. Pehlivanlar teker teker su ambarna girdiler.
ikri Cehngiri pehlivanlarn elindeki maaleleri sndrmekle grevlendirdi.
Pehlivanlar maalelerinin havaszlktan sndn dnerek teker teker ambara
girdiler. ikri Cehangirle birlikte pehlivanlarn hepsini ldrd. Daha sonra yollarna
devam edip, haremhanenin bana girdiler. Haremhane saraynn kapsn bulup ieri
girmek istediler. Kapdan kzlarn konumalarn duydular. Gona Leb kzlara dedi:
Size kurbn olum eyleen kzlar,
Yn dreme bar bu gece.
Bir yaram var dyim kan verer szlar,
Yn dreme bar bu gece.
Zelil olub eceb ddm ayaa,
Blbl kimi snmam budaa,
Merhemet eliye gele otaa,
Dest-ho deyib yr grem bu gece.
Szlerimi yetirdim day temme,
Ski haramd mey tkme cme,
Gona Lebin mr yetdi temme,
Yn dvreme bar bu gece.
Gona Lebin bu szlerin duyan ikri daha fazla dayanamad, kapy ap ieri
girdi. Simizr Mh- Zemn dad, Gona Leb, Nzik-beden ikriyi grmekten
sevindiler. ikri Gona Lebe Cehngirin de geldiini syledi ve Cehngir ieri girdi.
ki sevgili kol boyun oldular. ikride Nzik-beden ve Simizr yanna alp, yediler,
itiler ho vakit geirdile. ikri ve Cehangir bir ka gn gizli ekilde orda kaldlar.

253
Ancak bir gn sarayn as tarafndan ihbar edildiler. Cehangir sarayn kadn asnn
onunla beraber olma teklifini redd edince onlarn Haremhanede olma haberini Serheng-i
miye ulatrmt. Serheng-i minin drt bin pehlivann Haremhane ban
halkaladlar. Cehangir neler olup bittinden habersiz babas ikrinin yanna geldi.
ikri durumu oluna bu szlerle bildirdi:
Heberin yoh bu heberden ay bala,
Alb dvremizi ohlu pehlevn.
Sen ile ikimiz verek dal dala,
Alb dvremizi ohlu pehlevn.
N-mert kimseynen tem yeme sen,
Merr olub he vaht menem deme sen.
Mezlumlar kelbine he vaht deyme sen,
Alb dvremizi ohlu pehlevn.
ikriyem eceb ddm belya,
Tebb ola merhem sala yaraya,
hlar ahn ar gelsin haraya,
Alb dvremizi ohlu pehlevn.
ikri szlerin bitirdikten sonra kzlardan hellk alp, Cehngirle berber dar
ktlar. Kement atp ban duvarndan ap ve Serheng-i minin pehlivanlaryla kar
karya geldiler. Omuz omuza pehlivanlarla savaa baladlar. Sadan geleni sadan,
soldan geleni soldan vurdular. Savaa savaa ehirden kmay baardlar. Haberciler
Menzer h- Yemeniye haber verdiler. Menzer h- Yemeni ikri ve Cehngirin
atlarn onlara gnderdi. Kendisi de askerleri hazrlayp, yardm iin yola koyuldu.
Serheng-i mi ikri ve Cehngirin ehirden kmalarn grnce askerlerini
meydana sevk etti. slam ve kfr askerleri gene savaa balad.
Bunlar burda savata olsunlar, size haber verim kimden? Simzr ve Nzik-beden
den. Nzik-beden kzlara dedi: Babam Serheng-i mi sava biter bitmez buraya
gelecek, benim Mslman olduumu anlam, beni ldrr ve sizleri ele geirir. En iyisi
biz burdan kaalm belki kendimizi slam askerlerine (ikrinin askerlrine) yetiririz ve
canmz kurtarrz. Simizr, Nzik-beden, Gona Leb, Mh- Zemn ve Perizd dad
gece karanlnda gizlice yola koyuldular. Gece karanlnda yollarn kaybadip, Meeyi Mehlekeye girdiler. Kzlar uzaktan bir k grnce ikrinin askerleri olmas
umuduna oraya doru gittiler. Simizr Mh- Zemn ve Perizd nn kaynana
doru gnderdi. Yaknlatnda klarn periler evinden olduunu anlarlar. Durumu
Nzik-bedene syleyince Nzik-beden san ban yolmaya baladi ve dedi:
Esir olduh bunan bele,

254
Yardan ddk kenre biz.
Didr kald kiymete,
Gremmerh dbrebiz.
Perizd deyil bes kimdi?
Bu cezire tilisimdi,
Nect yohdu day lmd,
Yardan ddk kenre biz.
Nzik-bedenni szn,
Srme mest edib gzn,
Gremmerem yar zn,
Hasret kaldh canane biz.
Bu yer tlsm olmu bir ceziredir. Serefrz h kz Reyhn Periyi Devler
Pdiahndan korumak iin perizdlarla bu cezirede brakm ve cezire tlsm olduu
iin kimse oraya giremiyor. Reyhn Peri bunlar getirmek iin perileri grevlendirdi.
Reyhn Peri perilerle yaad iin bunlar grdnde ok sevindi. Onlar arlayp
orda kalmalarn istedi. Reyhn Peri her ilmden bilen birisiydi. Periler her haberi annda
ona yetirirdiler. Simizr ve Nzik-beden Serheng-i minin haremhanesinden
katklarn syleyip kendilerini tantmak istedinde Reyhne Peri onlar tandn ve
olaylardan haberi olduunu syledi. Nzik-beden yalvarp yakard ve onlar brakmasn
bu szlerle anlatt:
Her elme beletsen periler h,
Tanrsan Allah yetir o yre bizi.
On sekkiz il dmen elinde ehmiem h
Seversen Allah yetir o yre bizi.
Koyma heclet ekek bizi eh-zde,
Mezemmet yohdu irin ile Ferhde
Gzellikte yohdu tayn dnyde,
Tanrsan Allah yetir o yre bizi.
reyimin bu hekiki szd
ntizr kalan bu kzlarn gzd,
Adm Simizr Yemen ahnn kzd,
Tanrsan Allah yetir o yre bizi.
Reyhne Peri onlarn gn orda kalmalarn istedi. Reyhn Peri bunlar en iyi
ekilde arlad. O taraftan ikri Serheng-i miye bir mektub yazarak kzlara zarar
vermemesini istedi. Serheng-i mi kzlarn Haremhneden katn ve Mee-yi
Mehlekede Tilism-i Heyhte girdiklerini mektubun cevabnda bildirdip ve kendi gidip
ordan alabilirse almasn syledi.

255
ikri mektubu alp, olaylar renince hanceri alp kendini ldrmek istedi.
Etrafndaki pehlivanlar onu sakinletirseler de ikri onlara byle dedi:
Canm leker el gtrn siz mennen,
Felek hesret koydu o yre meni.
Tze tze kurtulurdum govgden,
Felek hesret koydu o yre meni.
Yaman vehte eceb ddm hnerden,
Gileyliyem zemneden felekten,
Kzlarn bei de gedibdi elden,
Felek hesret koydu o yre meni.
skenderden vard mende nine,
Bu yer gerek kannan dne mmne,
oh iltims ettim men o sbhne,
Felek hesret koydu o yre meni.
Bunlar burda olsunlar size haber verim ikrinin ikinci olu Cehndrdan. Cehndr
daylar Ysif Ereb ve yedi karde ile beraber ikriye yardm iin yola konulurlar.
Sava meydanna yakn bir yerde adr kurdular. Serheng-i mi bunlarn kim
olduklarn bilmek iin haberci yollad. Haberci slm bayran adrn banda dikili
grnce geri dnd. O taraftan ikri eli gnderdi. Cehndr kendini eliye tantmadan
ikri ve oluyla birebir gremek istedii bildirdi. Ancak ikri Cehngiri
savaa gndermedi ve kendi gitti. Cehndr sabahtan akama kadar ikri ile greti.
Ertesi gn Cehngir meydana ayak bast. ki karde gn gece gndz gre yapsalar
da kimsenin beli yere demedi. ikri bu pehlivann kim olduunu bilmek iin Firz
Eyyr gece karanlnda onlarn adrlarndan haber getrmee gnderdi. Firz Eyyr o
pehlivann ikrinin Araplar Padiahnn kz Hord- Bndan olan Cehndr
olduunu ikriye bildirdi. ikri olu Cehngir ile birlikte dier olu Cehndr ile kol
boyun oldular. Cehndr anas Hord- Bndan onlarn pehlivan olduunu renmi
ve onlara pehlivan olduunu spatlamak iin onlarla gretiini syledi. ikri onlarn
hakisi byk karde olmasn belirlemek iin bir nar aacn gsterdi ve dedi: Kim bu
cnar aacn kknden karabilse o byk karde olacak. nar aacn Cehngir
kknden kard ve byk karde olduunu spatlad.
Dier taraftan Glistn- Erem padih Serefrz h kz Reyhn Periyi
grmek iin Mee-yi Mehlekeye gelir. Reyhn Peri Simizr ne dier kzlar bir tarafta
gizler. Serefrz h yar dev yar insan olduu iin insan kokusunu anlar ve omlar
bulur. Kz Reyhn Peri Simizar gili gizledii iin babas Serefrz h tarafndan gazebe

256
urar. Reyhn Peri babasnn onu ldrmesini istediini grnce bu szlerle babasna
yalvarr:
Hkm eyleme stme gele celld,
Men cavanan ata ldrme meni.
irin yolun gzlr dyim Ferhd,
Men cavanan ata ldrme meni.
Bilirsen niye bu cannan gemiem?
Doldurub ecel cmn imiem?
Bular konahdlar mehmn etmiem,
Peimn olarsan ldrme meni.
Kzn Reyhniye mee benderdi,
Senin nmerdliin halim dnderdi,
Bularn shibi evld- skenderdi,
Peimn olarsan ldrme meni.
Reyhn Peri babas Serefrz ha onlarn ikrinin ei olduunu ve skender
evladndan olduunu anlatsa da Serefrz h onlarn tlsm olduu yere nasl
girdiklerini ve ne iin orda olduklarn sordu. Daha sonra Simizrdan an erb
koymasn istedi. Simizr onun isteini geri evirerek onun ei ikri olduunu ve ona
sahip olmas iin ikriyi yenmesi gerektiin syledi. Serefrz h ikriyi savaa
armak iin Simizardan bir mektup yazmasn istedi. Kalem kat getirdikten somra
Simizr bu zleri ikriye yazd:
Sene kurbn olum er ikri,
Nmzedin db dmen eline.
stiyiller incitsinler Simizr,
Simizrn db dmen eline.
Dmen isteyir gire menim kesdime,
El vermerem nmerdlerin destine,
Ecel kyneyin geyib eynine,
Simizrn db dmen eline.
Simizr yolunu gzler lncen,
lm yeydi yardan ayr kalncan,
Cehngiri hemrh ele yanncan,
Simizrn db dmen eline.
Serefrz h mektubu imzalayp mhr vurup, Encm Periye verdi. Encm Perin bir
gnn iinde yer kresin dolanp gelebilirdi. Mektubu ona verip nda ikriye
yetirmesini istedi.

257
Serheng-i mi Mzrk, Mrb padiahn eyyarlarndan olan Srik Eyyra
ikri ve Cehngirin kafalarn getirmek iin on tabak altn verdi. Srik Eyyr ikrinin
askerlerinin kald yere girdi ve ikrinin adrn aramaya balad. Dier taraftan
Encm Peri bir gverin eklinde uup ikrinin askerleri zerinden umaya balad.
Havada Srik Eyyri askerlerin iinde gezdiini grnce onu takip etmeye balad.
ikrinin adrn bulup ierri girdi ve bayltc ilac ikrinin burnuna tuttu. Encm Peri
ikriyi grr grmez ona k olur. Srik Eyyr ikrinin ban kesmek istediinde bir
sihr okuyup hancer elinden dt. Daha sorra bir kartal ekline girip Srik Eyyr
kancasna takp havaland. Encm Peri Serendib Derysna yakn bir yerde Srik Eyyr
yere koydu. Daha sonra sann teliyle onu aaca balad. Encm Peri ikrinin yanna
dnd. lacn etkisinde baygn olan ikriyi bu szlerle uyandrd:
Ne yaymsan hb iinde,
Getirmiem heber sene.
Blbll ayrlb glnnen,
Getirmiem heber sene.
Seb deyer tel rpeni,
Bahanda gz hreleni,
rekten sevirem seni,
Getirmiem heber sene.
Szlerm yetdi temme,
Koynumda var ct emme,
Encm getiribbi nme,
Getirmiem heber sene.
ikri uyandktan sonra Encm Peri Simizrn mektubu ona verdi ve onlarn
Mee-yi Mehleke, Tilism-i Heyhte dtklerini ve Serefrz hn elinde tutuklu
olduklarn anlatt. ikri h- cy ilk bata Mee-yi Mehleke gnderdi daha sonra
Menzer h- Yemeni, Keyvn sovdager, irzd- Tgzen, Cehangir ve Cehandar
arp onlara olup bitenleri haber verdip gitmesini bildirdi. Ancak gitmesini dman
bilmesin diye uyarp, Firz Eyyr ile birlikte yola koyuldular.
Serefrz h ikriye yedi tilisime balamt ve kendi kendine byle hesaplamt ki
ikri her tlsmla on yl urarsa yetmi yldan sonra buraya gelebilecekti. ikri
birinci tlsmda kurtlar ve canavarlarla karlat. Encm Peri ku eklinde shrlar
bozmakla yardm eder ve ikri birinci tlsmdan geer. kinci tlsmda aslan, nc
tlsmda kaplan, drdnc tlsmda leopar, beinci tlsmda acayip heyvanlarla savat
ve Encm Perinin yardmyla altnc tlsma geldi. Altnc tlsmda geldi yetirdi kanl
bir denize. Encm Peri bir ku eklinde ikrinin ba stnde uarak der: Ben bu

258
denizin tlsmn bilmiyorum, sen kendin bunu amak zorundasn. ikri abdest alp,
anln yere koydu ve bu dillerle Allaha yakard:
Kdir Allah budur sennen dileyim,
zn dzelt bu ileri dzelden.
Skit ola belke menim reyim,
zn dzelt bu ileri dzelden.
Bir babanan elim zlb badan,
Ne yazdan gl derdim ne de bahardan,
Nece el gtrm men Simizrdan,
zn dzelt bu ileri dzelten.
Kdir Allh zn eyle ran,
Kim saaldar sevgi vuran yaran?
ikriyem gedim gezim haran?
zn dzelt bu ileri dzelden.
ikri bu szlerden sonra baylr ve ryasnda Hzr Peygamberi grr. Hzr
Peygamber Btl- Shr ona hatrlatp, bir elbise giydirdi, beline kemer balad ve
gzden kayb oldu. ikri kendine geldiinde elbise geyinmi ve kemer belinde kanl
denize doru yrd. Btl- Shr pkuyup kanl deniz kurudu, yle ki ikri atyla ordan
gemek istediinde atnn yrymesiyle yerden toz kalkyordu.
ikri biraz gittikten sonra susad. Serefrz hn yedinci tlsm Nene Cdyu yal
kadn eklinde ikrinin yolu zerine koymutu. ikri yolda ayran satan yal bir kadn
grr. ikri yal kadndan bir tas ayran ister, ancak Firz Eyyr ikrinin ayrann
imesine engel olur. Firz Eyyr ayrann yal kadn kendisi imesini istedinde ayran
tas kadnn elinden yere dt. ikri bunun tlsm olduunu anlad ve Firz Eyyr
Nene Cdyu ldrd. Nene Cdnun lmesiyle yedi dev maaradan ikri ve Firz
Eyyrn zerine geldiler. ikri Firz Eyyrn yardmyla devlerin altsn ldrd.
Yedinci devin ban kesmek istediinde dev ikriye bu szlerle yalvarp yakard:
Beni-demden men zm eidmiem,
yid gerek bastn kesmeye.
Serefrz dan tr candan gemiem,
yid gerek bastn kesmeye.
Evvel szm budur sene ey cevn,
Nece gedin deryn tutmudu kan?
Diyerem kelmeni ollam Mselmn,
yid gerek bastn kesmeye.
..... ilen nn nemek yiyeller,
..... libs hrka-pi giyeller,
Menim adma tr-serde diyeller,

259
yid gerek bastn kesmeye.
Bu devin ba deve bana benzedii iin ona tr-ser Dev denilirdi. ikri
neden onlar ldrmek istediini sorduunda tr-ser Dev dedi: Biz Serefrz hn
yedinci tlsmydk. Sen burda geerken seni ldrmekle grevliydik. ikri tr-ser
Devn Mslman olma artyla ldrmeyeceini syledi. tr-ser Devde Mslman
oldu ve ikriye kul olman gstermek iin kulana bir nal takt ve dedi: Ne zaman
bir istein olursa bana bildir. ikri onu serbest brakt ve Mee-yi Mehlekeye
ayakbast.
Dier tarftan Encm Peri Serefrz hn yanna gelip, ikrinin Mee-yi
Mehlekeyi getiini ve oraya doru geldiinin haberin verdi. Serefrz h buna
inanmasa da ikrinin atnn eyhasnn sesini duyduunda haberin gerek olduunu
anlar. Hemen bir sihir yapp adr gzlerden kayboldu. Serefrz h kzlar Reyhn
Periye emanet edip, kendisi ikriyi karlad. Reyhne Peri ikriyi grr grmez ak
olur. Reyhn Peri bir bacadan olar izlemektedir. ikri Serefrz h ile oturup biraz
konutuktan sora Serefrz h kzlarn birinin karlnda kendi kz Reyhne Periyi
ona verdi. ikri Reyhne Perinin nian kesildi. Serefrz h bir sihir yapp kzlar
oraya getirdi. Daha sonra Simizrn kolundan tutup onu istediini bildirdi. Bu zaman
ikri bu szlerle onun kendi ei olduunu ve on sekiz yldan beri ondanm ayr
kaldn anlatt:
Gel sene syleyim periler ah,
O menim regim bu cismime cand.
On sekkiz il gkalb dmen elinde,
O menim canmda rh revnd.
Serefrz h Simizrn kolunu brakp, Nzik-bedenin kolunu tuttu. ikri dedi:
Seni numyende eyledi Sleymn,
Meribden Merike eyledi fermn,
O kz mennen tr olub Mselmn,
O din-i slma perem vurand.
Serefrz h bundan da sonu alamaynca bu defa yapd Gona Lebin elinden.
ikri Gona Lebin olu Cehngirin ei ve kendi gelini olduunu bu dillerile anlatt:
Yengi yengi baalarn bard,
Almasd, heyvasd, nard.
ikri diyer o Cehngir yrd,
O ereddi z byk asland.

260
Serefrz h b defa kenizlerden birini istedi. ikri dedi: Kenizler benim
fermanmda deiller, onlar Simizrn kenizleridi. Bu anda Simizr dedi: Ben
kenizlerimden ayrlamam ve hi birini veremem. Serefrz h durumu byle grnce
dedi: O zaman ben de kzm sana veremem. ikri dedi: Reyhne benim nianlm ve
benim eim saylr. Bu anda ortalk kart, ikri emirine el edende Serefrz h bir
sihir okuyup, hereyi gzlerden kaybetti. ikri bir an evresine baktnda Firz
Eyyrdan bakasn grmedi. h- c ye Simin Peri bir dana peri pe-ke elemiti.o
da gverin olup udu getdi. ikri ona vesiyetini tekrarlayp, bir birinden ayrldlar.
ikri ve Firz Eyyr Glistn- Ereme gitmek iin Serendib adl bir yerden gemeleri
gerekirdi. Burada Hazret-i demin ayak yerini ziyaret edip yollarna devam
edeceklerdi. gn gece yol gittikten sonra bir yerde gecelediler. Gece yars ikri
bir szlt sesiyle yuand. Bu ses Srik Eyyrn inilti sesiydi ki Encm Peri onu sann
teliyle aaca balamt. ikri teli krmak istedi ancak kramad. Klcyla kesmek
stediinde Firz Eyyr nledi. Firz Eyyr onun kim olduunu ve ne iin orada
balandn sordu. Srik Eyyr Serheng-i mi tarafndan ikri ve olu Cehangiri
ldrmekle grevli olduunu ve Encm Peri tarafndan sann bir teli vastasyla
tlsml oraya balandin syleyince ikri klcyla onu aala birlikte ikiye ayrd.
ikri ve Firz Eyyr yollarnn devamnda Serendib Deryasna vardlar. Bir gemiye
binip denizi gemeye karar verdiler. Tacirleri tayan bir gemi onlar da gtrd. Deniz
de gn yolculuk yaptktan sonra bir balina gemini evirmeye alt. ikri yzn
Allaha sar tutup bu dillerie yakard:
Ketimiz gerk olur deryde,
Nhe nect veren yeti hayaye.
Sen zn rehm ele biz Mselmne,
Nhe nect veren yeti hayaye.
Felek mene sitem etdi doyunca,
lm yeydi bu dnyde kalnca,
Men gedirem nazl yarn dalnca,
Nhe nect veren yeti hayaye.
Ham feryd ekir edir el-emn,
ikri derdine gel eyle dermn.
ieler aas o h- Merdn,
Nhe nect veren yeti hayaye.
ikri okunu kemane koyup ve balinay beyninden vurarak ldrd. Tacirler
onun yanna geldiler ve her biri bir tas altn ikriye verdiler. ikri kabul etmese de
Firz Eyyr altnlar ald. Gemi karaya bastnda ikri ve Firz Eyyr karada yollarna

261
devam ettiler. Serendibe yakn bir ba varidi. Bu ba Humyn hn idi. Humyn
hn Kemer Rh adl bir kz var idi. ikri ve Firz Eyyr ba grdklerinde orda
gecelemek istediler. Ban kapsn alp, babana dediler: Biz Allah misafiriyiz, bu
geceyi burda kalmak isterdik. Baban dedi: Allaha da misafirine de kurban olurum,
ancak ben burda iiyim. Bu akam ahn kz bura gelecek bunun iin sizi alamam.
ikri ve Firz Eyyr ban duvarnn yannda yattlar. Firz Eyyr gecenin bir
yarsnda muzik sesiyle aylr. Muziin badan geldiini duyar ve elbiselerini deiip
bir dileni eklinde ban duvarndan aar. Ban iinde Humyn hn kz Kemer
Rh dads Ember Dye ve kzlarla okuyup oynayrdlar. Firz Eyyr yanndaki neyi
karp almaya balar. Kemer Rh neyin sesini duyup, bada baka birisinin olduunu
anlar ve kimin izinsiz baa girdiini Ember Dyeden sorar. Ember Dye sesin geldii
ynde Firz Eyyr havuzun banda ney alarak grr. Onu Kemer Rhun yanna
gelmesini istese de Firz Kemer Rh oraya gelmesini ister. Bunu hanmna yetirende
hanm sinirlenip neden gelmediini sorar. Ember Dye Firzun ayann krldn ve
hareket edemedii iin gelmediini anlatr. En sonunda Ember Dye onu beline alp ve
hanmn yanna gtrr. Kemer Rh kim olduunu sorar. Firz kendini ney alan olarak
tantr ve bir tlsm kuun kancasndan dtn syler. Firz Eyyrn ney
almasndan etkilenen kzlar almasn istediler. Firz Eyyr dedi: Benim bir olum var
o da kuun kancasndan dt, eger onu getirirseniz alarm. Kemer Rh bir ka kiini
ban evresini aramakla grevlendirdi. ikriyi baa getirdiler. ikri Firz Eyyr orda
grnce her eyi anlar. Kemer Rh ikriyi grr grmez ak olur. ikriyi ourduktan
sonra sorar: Siz kimsiniz ve nerye gidiyorsunuz? ikri bu szlerle kim olduunu ve
nereye gideceklerini syler:
Gzet eyle meni sen ey ah-zde,
Bilmirem ki ne mekna gedirem?
Seni grdm sevgim151 dd yadma,
Bilmirem ki ne mekna gedirem?
Ay gzel oh olar deryda mh,
Cemlv gren he ekmez ah,
Gtrb aparb Periler h,
Bilmirem ki ne mekna gedirem?
ikrinin yoh kimseden hersi,
Geyibdir eynine ceng libsi,
ndi mennen tr tutubdu ysi
Bilmirem ki ne mekna gedirem?
151

. Sevgilim.

262

Kemer Rh ikriden sordu? Kim senin sengilin kimdi ve imdi nerde? ikri
cevap verdi: Periler Pdiah Serefrz h be gzeli sihirle elimden alp, iki eim bir
gelinim ve onlarn iki dadsn. Ben onlar aryorum. Kemer Rhda kendini tantp der:
Ben Humyn hn kz Kemer Rhum. Sen benimle ayn sofrada oturdun ve
benimle yemek yedin, dnyada btn gzeller senin sevgilin olsa bile bende seni
seviyorum. Beni de alman gerek. O taraftan Firz Eyyr kalkt: Durun bakalm, neler
oluyor burda?
Firz Eyyr Ember Dyeyi ney almas ve oynamasyla hayrete drr ve
onunla evlenmeyi kabul eder. Bunlar bu shbetlerde bir anda ban kaps alnr.
Baban kapy atnda Kemer Rhun erkek kardeleri ehnz ve ehbz grr.
Kemer Rh telaa kapl ve der: Kardelerim birer pehlivan, seni burda grrlese
ldrrler. ikri onu sakinletirdi ve dedi: Telalanmaya gerek yok kardelerinle ben
konuurum. ehnz ve ehbz ieri girip ikriyi grnce kllarn syrdlar. ikri
her ikisinin kolundan tutup o kadar skt ki kllar ellerinden yere dd. Daha sonra
onlarn kemerinden tutup yere oturttu ve dedi: imdi syleyin bakm ne diyorsunuz?
ehnz ve ehbz kardeleri dediler: Senin bu bada bizim bacmzn yannda ne iin
var? Senin burda olman yanl. ikri olarn cevabn sazyla szyle byle syledi:
Merd olana hilf u er yaramaz,
Vard banda bir gherden tac,
Her baa baya ... .... yaramaz,
Bu irin azmm etmeyin ac.
ikryam nmerd toru kurmaram,
Mezlumlarn he vaht boynun burmaram,
Na-kesle nn u nemek yemerem,
Bu irin azmm etmeyin ac.
ehnz ve ehbz bu szleri duyduktan sora dediler: Sen ki zn merd
tantrsn, senin adn nedir? Kimlerdensin? ikri cevabnda dedi:
skender babamnan vard nine,
Bac albd perem vurub Ummne,
Gerek heynet olmasn slme,
ikri dmene vermiyib bac.
ehnz dedi: Eer sen skender evladndansn, burda ne iin var? ikri dedi:
Periler ah Serefrz h be gzeli sihriyle benim elimden ald. Ben onlar bulmak iin
Serendibe gidiyorum. ehnz ve ehbz baclar Kemer Rhu ancak ehirde
babalarnn yanna gelip ve ondan isteme artyla kabul ettiler... ehnz ve ehbz

263
baclar Kemer Rh ile birlikte babalar Humyn hn yanna gittiler. ikr ve Firz
Eyyrda daha sonra Humyn hn sarayna doru hareket ettiler. ehnz ve ehbz
babalar Humyn ha skender evladndan olan h- Dr olu ikrinin Kemer
Rhu istemek iin yanna geleceklerini sylediler. Humyn h bu haberden sevinip
byk bir asker kitlesiyle onu karlamasnn fermann verdi. ikri ve Firz Eyyr
askerler ihtiamla karladlar. Bu durum ikriyi duygulandrd ve Firz Eyyra dedi:
kr eylerem birliyive ey Hud,
Bu bust Sleymne vermedin.
Senin cellive deyim merheb,
Bu bust Sleymne vermedin.
Leyl hesretinnen Mecnn sarald,
Zleyh meylini Ysife sald,
Ferhd klng ilen ban yard,
Bu bust he insne vermedin.
Babam skender tek baladm bendi,
Her yana gedende mindi semendi,
Felek ikriye verdi frsendi,
Bu cell he insne vermedin.
ikri ve Firz Eyyr byk bir karlamayla ehire girdiler. Humyn h
onlar Drl-mrede arlad. Daha sonra ikri kedem-gh- Hazret-i demi ziyaret
etmek iin oraya gitti. Kedem-gh- Hazret- Ademiziyret edip orada uydu. Rrasnda
ikriye Glistn- Eremin krk yllk padiahlnn vad ettiler.
Humyn h ikrinin pehlivanln grmek istedi. Bunun iin ona dedi: Olum bizim
denizde ok iyi atlar var bunlarn birini tutabilirsen yolda senin ine yarar. Bundan
sonra yolda sen devier ve perilerle karlaacaksn. ikri kendini denize atp ve bir at
yakalad. Bu atn ad gb- Devzd idi. ikri Merkeb- Ejdhr burda burakr ve
yoluna gb- Devzd ile devam eder. ikrinin dnn Kemer Rh ile ve Firz
Eyyrn dn Ember Dye ile yaplr. Bir zaman kaldktan sonra ikri ordan
ayrlmak iin hazrlanr. Vedalarken ei Kemer Rha bu szleri der:
Bana dndm Kemer Rh yarm,
Kulah ver sen indi nee kelme.
Olanlarm eger gelip sorusa,
Diyersen ki gelmidi bu mekne.
Zamane dolanb bir zaman olsa,
Felek aramza ayrlk salsa,
Allah verse senden bir olum olsa,
Bu baz-bendi verersen nina.

264
ikri ei Kemer Rha bir bzu-bend verip, eer olumuz olursa bunu koluna
balasn der. Kemer Rhda olu olurdsa adn ne koymasn sorunca ikri der:
ikri deryda eyler ikr,
Mennen bu szleri sahla ydigr,
Cehngir Cehndr, Cahnbeh olar,
ndi getmeliyem men Glistne.
ikri bu szlerleri syledikten sonra dedi: Eer olumuz olursa ad Cehnbeh
olsun ve bu kol ban koluna takp gelsin beni bulsun. Eer kz olursa bu kol ba onun
cehizi olsun. Firz Eyyr da eine bir tilkikuyruu verdi ve dedi: Bu tilkikuyruunu
olumuzun olduu yerde asarsan ona hibir zarar gelmez.
ikri ve Firz Eyyr elerinden ayrlp, yola koyuldular. Az gittiler ok gittiler Hedd-
Sedd- Perizd ve Divzde ulatlar. Bura devler ve perilerin snryd. Devler lkesinin
padiah Elve h idi. Elve h Serefrz hn kerdeiydi. Elve h devlerin ve
Serefrz h perilerin padiahyd. Elve hn Zerdn adl bir olu var idi. Elve h
Serefrz hn kz Reyhne Periyi olu Zerdna istese de Serefrz h bunu kabul
etmeyip ve defalarca aralarnda savalar olmu. Elve h binlerce dev. Kf dandan
toplayp Serefrz hn lkesi Glistn- Ereme defalarca akn etse de baarl
olamam ve her defasnda Kf dana geri ekilmek mecburiyetinde kalmt. Serefrz
h ise kz Reyhne Periyi devlerden korumak iin Mee-yi Mehlekede tutmaktadr.
Bu yer periler tarafndan tlsm olduu iin kimse oraya ayak basamaz. Simizr ve
dier gzeller ise yollarn ap oraya girmiler ve Serefrz h tarafndan
karlmlar.
ikri ve Firz Eyyr fark etmeden devler lkesine girmiler. Devler padiah
Elve h ikri ve Firz Eyyrn kokularn fark etti. Beni-dem kokusunu alan Elve
h iki dev gnderdi ki onlar yanna getirsinler. ikri gil bir yerde adr kurup, av
avlayp, onun derisini soyup etini oda tutup yemekle megulidiler. Bir anda ikrinin
at gb- Devzd kinemeye balad. Firz Eyyr bir aac stne ktnda uzaktan iki
devin onlara doru geldiini grd. Devler ikri gilin adrna varp, ikriye
seslendiler: Devler Padiah Elve h sizin kokunuzu alp sizi yanna davet etti. ikri
adrdan ktnda onlar devler ah Elve h misafiri olmalarn istediini sylediler.
ikri gil adr skp devlerle Elve hn sarayna doru yola koyuldular. Elve h
onlar saygyla karlad. (Elve h beni-demleri ok severdi ve onlar arlamaktan
haz duyard.) Onlar yiyip iirttikten sonra onlarn erefine yva yp, algclarn
getirtti. algclar almaya baladnda dalar titremeye balad. Firz Eyyr ikri

265
seslerden az kalsn kulaklar patlayacakt. Firz Eyyr Elve h z dolandrd: zin
verirseniz biraz da ben ney alym. ikri devlerle iki imeye Firz Eyyrda ney
almaya megul oldular. ikrinin yrei derde geldi sazn alp byle syledi:
Mey verdiler idim oldum mestne,
Bilmirem ki nzl yarm hardad?
lsem de halald minnet yoh canana,
Bilmirem ki o cananm hardad?
Elve h bunu duyduunda dedi: Olum sana ne oldu? Yoksa sen k msn?
ikri dedi: Yreim yarald, dinle beni:
lenecen yar yolunda alaram,
Sinem stn arl apraz dalaram,
regimi hekikete balaram,
Bilmirem ki nazl yarm hardad?
O gneyler,
O guzeyler, o gn eyler,
Hesret hesretin grende,
Bayramn o gn eyler.
Dedi olum sen sevgilinin nerde olduunu bilmiyormusun? ikri dedi biliyorum:
ikriyem idim elinnen bde,
Ezelden glmyb zm dnyade,
Alaram Simizr dbd yade,
Bilmirem sevgimin gz yoldad.
Birde men,
Doldur iim birde men,
mr azald gn gedi,
Cavan olmam birde men.
ikri dedi: Benim sevgilimi Serefrz h sihir gcyle elimden alp Glistn-
Ereme gtrp. Elve h dedi: Serefrz hdan bende az ekmemiim. Benim
kardeim olsa da onunla savamaktayz. Kz Reyhne Periyi olum Zerdan istiyor
ancak vermiyor. Onu Mee-yi Mehleke adl bir sihirli yerde brakm biz bu tlsm
aamyoruz ve ora bizim gzmze grnmyor. Bu anda ikri dnceye dald,
nk Reyhne Peri artk onun ei olmutu. Elve h onu dalgn grnce sordu:
Olum ok dnceli grnyorsun, ne dnyorsun? ikri sazn alp bu diller ile
Reyhne Periyi grdn syledi:
Sene deyim devler ah,
Reyhneni men grmem.
Her zemn ekerem h,
Reyhneni men grmem.

266

Devler bunu duyunca oh ardlar. Sen nasl Reyhne Periyi grebildin? ikri dedi:
amasn devler hiyl,
Ar balar anda bal,
Aya benzer gl ceml,
Reyhneni men grmem.
Devler ah Elve h sordu: Reyhne Periyi sen nerede grdn? ikri cevap verdi:
ikriyam mende sevdim,
Sorudum derdivi bildim,
Tilism-i Heyhtta grdm,
Reyhneni men grmem.
ikri Reyhne Periyi Mee-yi Mehleke, Tilism-i Heyhtta grdn soyledi.
Devler bu ie arp kaldlar. Elve h dedi: Biz btn tlsmlar biliriz yalnz Tilismi Heyht bilmediimiz iin Mee-yi Mehlekeye gidemiyoruz. O zaman beraber gidip
sen Simizr Tilism-i Heyhttan alrsn, bende Zerdna sevdii kz Reyhne Perii
alrm.
Elve h ikrinin Tilism-i Heyhte sihrini bildii iin ok sevindi. Destur
verdi devler davular aldlar. Daha sonra yz bin sava dev toplayp, Glistn-
Ereme hcum etmek iin hazrlkla baladlar. Yz bin devin hazrlklar bitikten
sonra Elve h bir sihir okuyup, ikri, Firz Eyyr ve yz bin dev havalanarak
Glistn- Ereme doru gittiler.
Glistn- Eremde Serefrz hn Cmsib Hekim adl bir veziri varidi.
Cmsib Hekim hem vezirdi hem sarayn hekimiydi ve hem reml bilirdi. Bir gn
Serefrz h dedi: Bir reml at bakalm geleceimiz nasl olacak. Cmsib Hekim
remlleri atp baktktan sonra dedi: h, remler ikrinin sevgilisinin braklmasn ve
onunla dmanlk etmemenizi aksi takdirde kt eyler olabileceinin haberin veriyor.
Serefrz h vezirin bu szne kzar. Cmsib Hekim remlde grd eyleri sylese
de Serefrz h ona der: Baka birisi bu szleri syleseydi ldrrdm, ancak seni
bildiim iin suunu affettim. Serefrz h vezirinin szn dinlemedi.
Baka taraftan Elve h yz bin dev ile birlikte Glistn- Ereme yakn bir
yerde yere kondular. Askerler adrlar diktiler. Elve h Serefrz ha son uyarsn
vermek iin ona bir nektup yazarak kan dklmeden onunla anlamak istediini
bildirdi. Mektubu habercisi Mancalus Devden gndermek istedi. ikride Mancalus
Dev ile Glistn- Ereme gitti. ikri Mancalus Dev ile birlikte periler ehrine kadem
koydular. B- Sleymninin kapsn alp ieri girdiler. Periler onlara yoldan

267
geldikleri iin yemek ve iecek verdiler. Daha sonra Mancalus Dev ikariyi bir aacn
dibinde koyup mektubu vermek iin ieri girdi. ikri ban gzelliine hayran kald,
orda gezerken Encm Periyi grd. ikri Encm Periye onun ve olunun cann
kurtard iin teekkr etti ve ondan ne isterse yerine getireceini syledi. Encm Peri
ikriye dedi: Ben seni istiyorum ve bylece akn bildirdi ikri ve Encm Peri B-
Sleymnide seviip birletiler.
Encm Peri daha sonra ikriyi kzlarn olduu yere gtrr. Encm Peri
ikriyi darda koyup kendisi kzlardan mutuluk152 almak iin bu szlerle ikrinin
orda olma haberini syler:
Heberiz yoh bu heberden,
Bir d heber verim size.
Svgi sevib sevenlerden,
Bir d heber verim size.
Mselmn Allah yhmaz,
Gzm n-mehreme bahmaz,
Nece dedin gelib hmaz,
Bir d heber verim size.
Siz deyin Encm Periden
Geibdi mrm yardan,
Dr olu ikridan,
Getirmiem heber size.
ikri ieri girip ve onlarla grt. Reyhne Peri, Simizr, Nzik-beden, Gona
Leb, Mh- Zemn ve Perizd hepisi orada idiler. Serefrz h kzlar Reyhne Periye
emanet etmiti. Aynen Serheng-i minin kzlar Nzik-bedene emnet ettii gibi.
Reyhne Peride Nzik-bedenin yapt gibi kzlar babasndan koruyordu. ikri orda
biraz kaldktan sonra Reyhne Peri ikriyle ba baa kalmak istedi. Perilere destur
verdi hep beraber Kh- Sleymniye 153 gtrsnler. Periler iki aylk yolu iki saatiinde
kat edip onlar Kh- Sleymnide yere koyarlar. Burada duvarlar altndan ve her taraf
bezenmiti cevahirden. Yerlere ipek hallar serilmiti. Reyhne Peri kzlarn araplarna
bayltc ila koyarak onlar uyutur ve ikriyle sevimeye balar. gn gece burda
kalrlar.
Baka taraftan Mancalus Dev mektubu Serefrz ha teslim eder. Serefrz h
mektubun cevabnda Benim sana verecek kzm yok yazar ve orduyu savaa hazrlar.

152
153

. Mutuluk: Bir ho haberi bildiren kiiye verilen enm.

268
Mancalus Dev ikriyi brakt yerde bulamaz. Elve hn yanna dner ve ikrinin
bada kaybolduunu syler.
Elve h Serefrz hdan olumsuz yant alnca askerlerine saldr emrin verir.
Devler ve periler arasnda korkun bir sava balar. Dier taraftan Elve hn olu
Zerdn babasnn sava meydannda olduunu duyunca iki yz devle sava meydanna
ayak basar. Savan birinci gnnde geri dn eypuru alnanda her iki taraf yerlerine
dnerler. Zerdn babas Elve ha yz evirip der: Ata can ben kendim gidip
amcamla konumak istiyorum, bu i ancak konumakla hall olabilir. Elve h olunu
bu iden vaz gemesini istese de Zerdn tek bana Serefrz hn sarayna gider.
Konuma esnasnda Serefrz h kz Reyhne Periyi ona vermek istemediini
tekrarlaynca Zerdn klc Satur ile Serefrz h yaralamaya baarr. Zerdn savaa
savaa saraydan ksa da darda askerler tarafndan yakalanr. Serefrz h onu
ldrmek ister, ancak Cmsib Hekim ah bu kararndan vazgeirip, onu h-
Sleymnilerin birinde ikri olan yerin yaknlnda habseder. Kuyunun bana da bin
asker koruku koyar.
Serefrz hn veziri Cmsib Hekim nerisiyle Zerdnn savada ld haber
her tarafa yayld. Elve h bu haberi duyunca oluna gn yas tuttu ve Serefrz
hdan intikam alacana and iti.
Dier taraftan ikri Reyhne Perinin yannda gn kaldktan sonra h-
Sleymni den ayrlmak ister, ancak Reyhne Peri ona der: Bura giren bir daha
kamaz. Sonsuza dek burda kalacaksn. ikri ona kar karak savata ona ihtiyac
olduklarn ve gitmesi gerektiini syler. Bunu gren Reyhne Peri kzlar eziyet
etmee balar. ikri bu szleri dedi:
Alatma sen bu krh ince kzlar,
Gerek gedem burda kalabilmerem.
reyimde kalsn yarn szleri,
Gerek gedem burda kalabilmerem.
Reyhne Peri dedi: Sen burdan kamazsn, kyamete kadar burada kalacaksn. ikri
grd Reyhne Peri yumuak dilden anlamyor ifadesin sertletirdi:
Dolandrb peymneni doldurram,
Olanlm burda sene bildirrem,
Eger hri-yi klman olsan ldrrem,
Gerek gedem burda kalabilmerem.
Reyhne Peri dedi senin benim yanmda o kadar gcn yok. ikri devam etti:

269
stemirem gznnen ya tkesen,
ikrinin zehmetini ekesen,
Y gerek dzesen ya mennen el ekesen,
Gerek gedem burda kalabilmerem.
ikari ok der Reyhne Peri az eider, Reyhne Peri ok der ikri az eider.
Sonunda ikri el atar klcna. Bu anda Reyhne Peri hizmetisi Simin Periye emir
verir onu Kuyudan karsn. ikri kuyudan ktnda etrafna bakt her taraf l. ikri
yola koyuldu bir mddetten sonra uzakta bir dev topluluu grd. Bu devler Serefrz
hn Zerdnn habsettii yerde koruku olarak koyduu bin dev idi. ikri onlarn
gzne grnmemesi iin gizlense de Devler ikrinin kokusunu aldlar. ikri klcn
syrp onlarla savat. Dokuz yz doksan dokuz devi ldrr. Son devi ayann altna
alp ondan sorar: Siz kimsiniz ve burda ne iiniz var? Dev Serefrz hn emrinde
kuyuda olan Zerdana koruku olduunu syler. Onun sava tarzndan etkilenen dev
ikriden sorar: Sen kimsin? Ben daha nce hi byle savaan birisini grmemitim.
Eer beni ldrmezsen mr boyu sana kul olurum. ikri kendini h- Dr olu
ikri olarak tantr ve devi serbest brakr. Daha sonra kuyunun stndeki olan
deirmen tan bir tarafa atp, kuyuya bir kendir sallad. Zerdn tut kendiri dedi. Zerdan
dedi eer kollarm armhta gerilmeseydi bende o Kaf dada nmde olsayd
kaldrrdm. ikri kendiri bir tarafa balayp, kendisi kuyuya iner. Zerdann kollarn
ap kim olduunu sorunca Reyhne Peri isteyen Elve hn olu olduunu anlar.
ikri kendini tantsa da Reyhne Perinin onun ei olduunu sylemez. Daha sonra
Zerdnn shr gcyle kuyudan karlar. Zerdn ikriye der: Burdan Glistn- Ereme
kadar iki aylk yol var, seni belime alp sihirle uacaz. Zerdn ikriyi beline alp iki
aylk yolu iki saate kat eder. Glistn- Eremin yaknlnda yere konarlar. Onlar
vardnda Elve h Zerdnn nc yas gnndeydi. Olunun geri geldiini duyan
Elve h ok sevindi. Destur verdi enlik davulu alnd. Cephenin dier tarafnda
Serefrz h sava davulunu almasna emr etti. Serefrz h Cmsib Hekimden kar
taraftan gelen enlik davulunun ne anlama geldiini sordu, ancak Cmsib Hekimin
Zerdnn kuyudan kurtulduunu bilmedii iin buna bir anlam veremedi. Zerdn
Serefrz hn askerleri tarafndan tutulduunu ve bir kuyuda hapsedildiini ve daha
sonra ikrinin yardmyla kuyudan ktn babasna anlatt. Babas Elve h
ikriden teekkr etti ve bundan sonrasn onlara brakmasn istese de ikri bunu
kabul etmedi ve dedi: Benim namusum onlarn elinde ban durup uzaktan bakamam.
ikri sava davulunu onun iin alnmasn bu szlerle istedi:

270
Elve h sene kelm syleyim,
Tebl dydr sabah meydn menimdi.
Hnerimi gerek beyn eyliyim,
Tebl dydr sabah meydn menimdi.
Nmusuma gre geldim bu diyre,
Mecnun tek llerde kaldm vre,
Y lem y bu derde edem re,
Tebl dydr sabah meydn menimdi.
ikriyem adm bilmiyen bilsin,
Nmert felek koymur zm glsn,
Her kim gelir meydnma koy gelsin,
Tebl dydr sabah meydn menimdi.
Ertesi sabah ikrinin at gb- Devzd yeherlediler. ikri sava geymini
geyip meydana girdi. Serefrz h ikriyi neydanda grnce Cmsib Hekimden
sordu. At zerinde meydann ortasna gelen kimdir? Sanki bir insandr. Onun karsna
bir sava gnderdi. Sava ikriden sordu: Senin adn nedir? ikri dedi: Benim
adm mzrabmda yazldr.
Perizd bu szden holanmad ve mzran ikriye taraf frlatt. ikri mzra
havada yakalayp ve Perizza att. Neyze perizdn

yreine sanclp, onu yere

drd. Bir baka perizd meydana girdi. O da ikrinin nnde dayanamad ve yere
serildi. Serefrz h olaylar byle grnce kouna saldr emrini verdi. ikri Serefrz
hn askerlerin perian etti. Koun Glistn- Ereme geri ekilmek zorunda kald.
Serefrz h durumu byle grnce Cmsib Hekime dedi: Benim kounumu perian
eden bu pehlivan kimdir? Cmsib Hekim cevap verdi. ikriden baka kim olabilir ki?
Serefrz ha dedi:
Seni nmyende edip Sleymn,
Her ne desem gel incime mennen.
Kebl et szm olma perin,
Korhuram hln gede elden.
Bu dada maralm var,
Oh deyib yaralm var.
Ne gece yuhum geler,
Ne gece kararm var.
Cmsib Hekim remlde ikrinin Hzr tarafndan kahramanlk kemeri
verildiini biliyordubunun iin Serefrz ha ikri ile savamamasn ve taavsiye
etmiti.
Gel slh edek daha ceng kurtarsn,
Rev deyil gl stn hr alsn,

271
ikriye ver yarn aparsn
Korhuram hln gede elden.
Men k kazan alar,
Ot yanar kazan alar,
Gurbet yerde lenin
kebrini kazan alar.
Serefrz h bu szlerden holanmad. Cmsib Hekim sznn mahlasn bu dillerle
dedi:
Cmsib Hekimin olma kesdinde,
Elin olmaz Simizrn destinde,
Kzn Reyhne gede stnde,
Korhuram hln gede elden.
Men k kan eyler,
Divn eyler kan eyler,
Dost meni bu halda grse,
Y ler ya kanma kan eyler.
Cmsib Hekimin szleri Serefrz ha eseri olmad. Simizri ikriye teslim
etmeyeceinden vaz gemedi. Daha sonra Reyhne Peri ve kzlar grmek iin gitse de
onlar bulamad. Serefrz h Cmsib Hekimden onlarn bulmasn istedi. Cmsib
Hekim reml atp onlarn h- Sleynnide olduklarn anlad. Serefrz h sehr
okuyup iki saatte oraya vard. Kz Reyhne Peri babasnn gelmesiyle tedirgin oldu.
Babas sordu: Kzm burda ne iiniz var? Reyhne Peri cevaap verdi: Kzlar
gezdirmee getirdim. Serefrz h Reyhnenin yanaklarn solgun grnce durumdan
phelenip ve kimin ona el srdn sordu. Reyhne Peri kimsenin oraya gelme
cesareti olmadn sylese de Serefrz h ikrinin orda olduunu anlar ve
Reyhneyi ldrmekle tehdit eder. Reyhne Peri babasna der: Beni ldrmeden bir
ka sz var onlar demem gerek:
Bava dolanm mihribn ata,
Sen zn vermisen o pehlevne meni.
Mennen sora ahln geder bada,
Sen zn vermisen o pehlevne meni.
Reyhne Peri bu szlerle ikrinin onun ei olduunu ve kendi eliyle ona
verdiini syler.
Gezeb hletinde meni dindirme,
ikeste kelbimi sen de sndrma,
Ek bzard meni ldrme,
Sen zn vermisen o pehlevne meni.

272
Reyhne Peri dedi eer beni ldrmeye kararlysan beni denize atn.
Kesem verrem o rh- Sleymne,
ltims eyleyir kzn Reyhne,
Gel ldrme ver atsnlar mmne,
Acel garg eylesin o mmnde meni.
Serefrz h destur verdi onu bir sandn iine koyup, denize braktlar. Kzlar
da salarndan birbirine balayp bir kafeste kendi oturduu tahtn altnda olan bir
ambara habsetti.
Size kimden syleyim? Emir-i Cezire Firzdan. Emir-i Cezire Firz Hemie
Bahar adl lkenin padiahiidi. Kendisi insan olsa da perilere hkm ederdi. Glistn-
Eremde Serefrz h ikrinin ein tuttuunu duyunca ikriye yardm etmek iin yola
koyulur. Denizin zerinde sand grnce perilere sand getirmesine emr eder. Periler
sand getirip iine baktnda hayatnda grd en gzel kz grr. Emir-i Cezire
perilere padiah olmasna ramen o gne dek evlenmemiti. Sandkta olan kz grr
grmez onunla evlenmee karar verir. Kz baynlktan kartktan sonra kendini tantp
ve ikrinin yardmna gittiini syler ve hemen ona evlenme teklifinde bulunur. Kz
durumu byle bilince alamaya balar. Emir-i Cezire onun alamasnn nedenini
sorunca bu cevab verir:
Syleyim zebn halm incime mennen,
Harda merd olsa onun kurbniyam.
Periler ahsan ey beni-dem,
Ekide bir cevnn giriftryam.
Yr kana,
Yar szn yr kana,
Ln vurmu sonayam,
Shlmam yr kana.
Emir-i Cezire kendi kendine dedi: Olmaya o bir cavan benim? Allahm ne oleydi
k olduu cavan ben olsaydm? Belki beni ryada grmsn? Kz szn devam etti:
Bi vef insana dost dememiem,
Hele bu dnyda gn grmemiem,
Seni ryada men grmemiem.
Dediin cavnn men cananyam.
O yan dalar,
Kanlara boyan dalar.
Bu yan zlmethnad,
Necedi o yan dalar?
Emir-i Cezire bunu eidince onun ikrinin sevgilisi olduunu anlad. Ondan
kim olduunu ve niye denize atldn sorar. Reyhne Peri cevabn bu szlerle verdi:
Bir ohudum felek koydu kemne,

273
Dedem gerk etmidi meni deryde,
Serefrz h kzyam adm Reyhne.
Heman ikrinin men dildryam.
Kan eyler divn eyler,
Dost meni bu halda grse,
Ya ler ya kanma kan eyler.
Emir-i Cezire bunu renince Reyhne Periden zr diledi ve dedi:
Pervne tek koy dolanm bava,
Ey gzel bilmedim bala meni.
Kurbn olum gzden gelen yava,
Ey gzel bilmedim bala meni.
Ek elinnen gece gndz hesteyem,
Allah terefinden kemer besteyem,
ikrinin men istekli dostuyam,
Ey gzel bilmedim bala meni.
Her ilere Allah eyler elc,
irin azm oldu zehirden ac,
Men sene kardaam sen mene bac,
Ey gzel bilmedim bala meni.
Szlerin bitirdikten sonra Hemie Bahara dndler. Hemie Baharda Pirne
Peri bnlar karlar. Pirne Peri Reyhne Peri ile stkarde idiler. Bunlar Hemie
Baharda kalmakta olsun size ikriden haber verim.
ikri kzlar aramak iin darya kmt. Bir yerde adr kurup, otrak eyledi. Kazadan
o yerler Kullar Padiahnn yeriymi. Kullar padiah ikriyi grnce onu yemek istedi.
Ancak ikri klcn syrp onunla savamaya balad. Kullar Padiah grd ikriye
batamayavcak kamaya balad. Kullar Padiah ikriye onun ardnda gelmemesini
sylese de ikri onu kovald. Sonunda Kevsib adl bir kaleye yetitiler. Kullar
padiah kaleye girdi. ikri onu yakalamak iin kaleye girse de tlsma dtn fark
etti. Kullar Padihi dedi: Ben sana gelmemeni syledim ancak sen beni dinlemedin.
imdi yeddi yl tlsmda kalmalsn. Tlsm olun Cehangirin adna baladm, o
gelmezse kyamete kadar burda kalmalsn. ikri burda tlsmda kalmakta olsun size
Reyhne Periden haber verim. Reyhne Peri bilir biri olduu iin bu olaydan haberdar
oldu. Bu olay Emir-i Cezire ve Pirne Periye dedi.
Dier taraftan zzr Pehlivn Serefrz ha yardm etmek iin yola koyuldu. Sava
balad. Tm devler ldrld, yalnz Elve h ve Zerdn ve ikrin Firz Eyyr
kald. Bu kii kendilerini kurtarp Kaf danda gizlendiler.

274
mda Cehngir, Cehndr ve irzd- Tgzen savata idiler. Cehngir Cehndara
dedi: kardeim Serheng-i mi lmeyene dek bu sava biten deil, yarn sava
meydanndan sonu almayana kadar dnmeyeceiz. Cehgir Serheng-i miyi
ldrmeyi boynuna ald. Cehndr ise Msrk ldrmekle grevlendirildi. irzd-
Tgzen ise Mzrk ldreceine sz verdi. Bu haber casuslar vastasyla Serheng-i
miye yetirildi. Serheng-i mi kendinin ldnden sonra Msrkun yerine
oturmasn istedi. Msrk ise onun lmnden sonra Mzrkdan onun grevini
yapmasn istedi. Mzrk da onun lmnden sonra seilecek pehlivanlardan birinin
komutay ele alnmasn istedi.
Ertesi gn sava balad. Cehgir Serheng-i minin etrafndaki askerleri
ldrerek onun bindii file yaklamay baard. Serheng-i miyi filin zerinde
kecaveden indirip ve ldrd. Cehndr ise nceden planland gibi kendini Mzrka
yetirdi. Onu bana alp yere vurmak istedi ancak Mzrk Cehndrdan onu
ldrmemesi karlnda Mslmn olacan syledi. Cehndr bunu eidince onu
ldrmekten vaz geer.
Msrk durumu byle grnce askerlerin komutasn ele alp askerleri m
kalesine geri ekip, kalelin kaplarn balar. Daha sonra Serheng-i minin yerinde
oturup, ei Nzik Endm ona getirmesini emr eder. Nzik Endm Serheng-i minin
ei ve Nzik Bedenin anas idi. Bu haberi ona verldiinde ok zld. Yanndaki
hizmetilerden birinin tavsiyesiyle Cehngire bir mektup yazp ondan yardm diledi.
Nzik Endm mektubunu byle yazd:
Yazram baheber sen ol halmnan,
Gel meni al bu n-merdin elinnen.
Deyirem kelmeni ollam Mselmn,
Gel meni al bu n-merdin elinnen.
Bilirem ki z dininde dorusan,
Anannan ayrlb sine dalsan,
ikrinin bir vefl olusan,
Gel meni al bu n-merdin elinnen.
Nzik Endm el gtrb duye,
Felek meni eceb sald belye,
Cehngir szm koy sen icrye,
Gel meni al bu n-merdin elinnen.
Szlerin bitirdikten sonra zel bir habercisine mektubu verdi ve onu slm
koununda Cehngire yetirmesini istedi. Mektup Cehngirin eline yetiti. Cehngir
dier silah arkadalaryla Nzik Endm kurtarmaya karar verdiler. Bunun iin bir plan

275
hazrlayarak Ferheng Eyyr z ilerinden seerek onu kadn ekline salp Nzik
Endma haber plan bildirip ve onun yerine Musrkun yanna gndermek istediklerini
bildirdiler. Nzik Endm plandan haberdar olup Musrke haber gnderdi ki bu akam
falan saatte yanna geleceim. ebreng Eyyrnan Nesim Eyyr buna yenge muata
oldu. Diger taraftan Cehngir, Cahndr Kadn eklinde geyinip ve yola koyuldular.
Ferheng Eyyr gelin klfnda otaa girdi. Msrk buna yaklamak istediinde olay
anlayp ancak Cehngir ve Cehndr otaa girip Msrku yakaladlar. Cehngir onu
ldrmek istedi ancak o Mslmn olup ve cann kurtard. Cehngir komutay ele alp
ehirin kaplarn slm koununa at. ikri ve irzd- Tgzen ve onlarla birlikte
tutuklnan ve hapiste olanlar hapishaneden kard.
Bu haber Firengistanda Ergevn ha yetiir. Ergevn hn bedeni kl
kesmez ot yandrmaz ve su bomaz idi. Ayrva sihir de bilirdi. Ergevn h Msrk ve
Mzrkun Serheng-i miye yardm iin gittiin biliyordu. Serheng-i minin
askerlerinin yenilmesi ve kendisinin Cehngir eliyle lmesi haberi onu ok kzdrd.
Msrk ve Mzrkun da Mslman olmas ve slm koununa girmesine
dayanamayp, yz bin askerle ame doru harekete geti. Ergevn hn askerleri
am kentine yakn bir yerde adr vurdular. Cehngirn evresindeki pehlivanlar bu
haberi dyduklarnda dizlerine vurdular ki daha biz bir ey yapamayacaz. Cehngir
onlardan sebebei sorunca onlar Ergevn hn bedeninin kl kesmez, su bomaz ve ot
yandrmaz olduunu sylediler. Cehngir onlara sakinletirdi. Ergevn h Cehngire
bir mektup yazarak Msrk ve Mzrku ona teslim etmesini istedi. Cehngir mektubun
cevabnda byle yazd:
Abes yere gelmisen bu diyre,
Korhuram desen burda tora sen,
Vrram keynama eylerem pre,
Bilmirem dmsen sen ne hiyle.
Men k kazan alar,
Ot yanar kazan alar,
Bir iyit kurbetde lse,
Kebrini kazan alar.
Yetiti bizede yazdn fermn,
Yara vursam olmaz derdive dermn,
Nect kapsd gel ol Mselmn,
rekten kil ol bir hudye sen.
Mezelendi,
Mey ier mezelendi,
Vefl doslar grdm,
reyim tezelendi.

276

Bahar olcah ssen snbl bitii,

ki sultn bir biriynen tutui,
Vay heberin geder Firengistne yetii
Cehngir deyir olarsan beht-i kare sen.
Ergevn h mektubun cevabn alnca harekete geti. Cehngir am kentinin
kaplarn balyp, ehri savunma haletine geti. Ergevn h destur verdi mancanklar
hazrladlar ve ehre ta yadrmaya baladlar. ehirdeki kadn ve ocuklar tedirgin
olunca Cehngir Cehndar ve yeenleri irzd- Tgzen Ergevn h ile yzlemek iin
ehirden kmaya karar verirler. ehirin kaps alp irzd- Tgzen Ergevn hn
askerlerine saldrd. Birok asker ldrp kendini Ergevn ha yetirdi. Ergevn ha
bir nee kl vursa da ona bir etki brakmad. Ergevn hn bir klc varidi Belrik
adnda. Bu kl Efrsiyabn klcyd. Ergevn h Belriki indirdiinde irzd-
Tgzeni yaralar. Pehlivanlar irzd- Tgzeni meydandan karrlar. Cehndr
meydana girdi. Ergevn h onu da yaralad. Cehndr meydan Cehngire verdi.
Ergevn h Cehniri de yaralad. Ferheng Eyyr durumu byle grnce dedi: Ergevn
h yanlz gzlerinden yenile bilir. Bunun iin spengine bir ahang koyup, Ergevn
hn anlndan vurdu. Ahang alp Ergevn hn gzlerin yakt.
Ertesi sabah Cehndr yarasn balyp meydana ayak koydu. Akama dek
savap kam orduya dndnde bir nikabli svariyle karlat. Svari bunu savaa
davet etti. Gece sabaha dek bunlar birbiriyle dydler. Sabah gn aardnda sana
bir ahuya ekline girdi. Cehndr onu tutmak istediinde ahu bir baa kat. Cehndr
ahunun peinde baa girdi ancak her tarafa bakt ahuyu bulamad. Badan kmak
istedi bu defa kapy bulamad. Bir aaa kp duvardan amak istedi ancak ne kadar
aaca ksa da duvar o kadar ykseldi. Bu zamanda kulana mzik sesi geldi. Aatan
inin sesin kaynana taraf gitti. Sesler bir imaretin iinden geliyordu. Yaklatnda yedi
kz grd. Biri ortada dierleri evresinde alp oynayrdlar. Ortada oturan kz
Cehndr yanlarna ard.
Bu kz Vasvs Cdger idi ki onunla dn gece savayordu ve daha sonra ahu
eklinde onu peinden baa ekmeyi baarmt. Vasvs Cdger yal olsa da sihirle
kendini on drt yanda bir kz ekline evirmi idi. Kzlar onun nne erap koydular.
Vasvs Cdger ona o kadar muhabet eledi ki Cehndr ona k oldu. Vasvs Cdger
ondan sordu: De grm sen burada ne iin var? Cehndr bir ikr yznden oraya
geldiini byle dedi:

277
Gel sene syleyim ey nazl dilber,
Menim bir ikrim gelib bu baa.
Blbl glden tr oh efgn eyler,
Menim bir ikrim gelib bu baa.
Canm kurbn ola merdin yolunda,
Lekerim kalbd dmn elinde,
Kova kova bu matn lnde,
Menim bir ikrim gelib bu baa.
Vasvs Cdger dedi: Senin adn Cehndr degil mi? Senin ikrn bu badad.
Daha sonra yakasndaki dmeleri ekip kopard ve dedi: Senin ikrn bunlardr, sen
doru gelmisin. Senin ikrn benim. Cehagir onun adnn bilmesine arp sordu:
Dediim szleri indi kansan,
O geen gnleri bir bir sansan.
Cehndrm meni hardan tansan?
Vrginen ikrm gelib bu baa.
Vasvs Cdger Cehndr yoldan karmay baard. Ona o kadar muhabet
eledi ki sava, kardein, babasn bile unuttu.
Mhebbet bir bel eydir giriftr olmayan bilmez.
Zimistan ekmeyen blbl baharn kedrini bilmez.
Gecenn bir yarsna kadar yiyip itiler ho vakit geirdiler. Gece yardan
gemiti kenizleri odadan kardlar ve ba baa kaldlar. Kz Cehndr yatana
gtrd ve soyunup ikisi de yataa girdiler. Yatakla kol boyun olduklarnda kzn
aznn kokusu Cehndr rahatsz etti. Cehndr srtn ona evirdi ancak kz ona dedi:
Neden yzn benden eviriyorsun? Cehndr kzn cevabnda dedi:
Demirem irkinsen eybin var gzel,
Babam vesiyeti ydma dd.
irin irin shbetin var ay gzel
Babam vesiyeti ydma dd.
Kz dedi: Babann vesiyeti ne idi? Cehndr dedi:
N belet yerlerde gedib kalmayn,
Grdz emelden pemn olmayn,
Aznnan iy gelen kz almayn,
Babam vesiyeti ydma dd.
Cehndram mntezirdi kardam,
Ne svdaya db bell bam.
Mene tene vurar yarm yoldam,
Babam vesiyeti ydma dd.
Kz Cehndrn ilgisizliini grnce aknn atei dada da alevlendi, ancak
Cehndr onu kabul etmedi. Cehndr kzn israrndan kurtulamad, sonunda kzn

278
yzne bir sille vurdu. Kz dunu grnce gazeblendi. Hizmetnde olan alt kz dev
ekline soktu ve Cehndrn yakalamasn emr etti. Cehndr klcn ekti ancak
Vasvs Cdger bir sihir fledi ve kl Cehndrn elinden yere dd. Alt dev bunu
yakalayp Vasvs Cdgern emriyle onu Tilism-i Reyhne gtrdler. Tilism-i
Reyhn bir kale eklinde idi. Cehndr gzn atnda kendini bir kalede bulu.
Yaknndaki aazn zerinde binlerce ku varidi. Cehndr aacn klgesine gitmek
istediinde kula bunun zerine hucum ettiler ve onu yemek istediler. Cehndr geri
oturdu kular da geri ekildiler.
Cehndr kendi durumunu bu szlerle dile getirdi:
Her yerden arem kesildi,
Aceb dtb kokaye.
Cevn keddim tez bkld,
Penh gettim hudye men.
Snh gylm kim bitirsin?
Aparb me yetirsin,
reyimin derdin bilsin,
Aceb ddm belye men.
Ayr ddm men elimden,
Blbl tek gona glmnen
Cehndram derd elinden,
Snmam hudye men.
Szleri biter bitmez gz bir kza satar. Cehndr mrnde yle bir gzel kz
grmemiti.
Y reb bu hans hridi bzariden geer?
O eve kemze nz bu dil-i zri den geer.
Gtrb klhn eline nsret ile gelir,
O nz ile gelse eger mrm yardan geer.
Cehndr hayranlkla kza bakar. Kz gelip ona yaklatnda selam verir ve
onun kim olduunu ve neden ora geldiini sorar. Cehndr bandan geen olaylar
byle anlatr: Biz mda Serheng-i mi ile savayorduk, savatn dndmde birisi
beni meydana davet eledi. Sabaha dek onunla savatm. Sabah gne knca bir ahuye
dnd ve kat. Onun takibinde bir baa girdim. Alt kz bir kzn evresinde oturup
mahn okurdular. Beni de davet ettiler. Ortada oturan kz bana evlilik teklif etti. Az
kokuduu iin teklifini kabul etmedim. Beni buraya getirdi. Kz dedi: mdan dediin
baa kadar aylk yol var sihirle yol ksaltlm. Badan buraya kadar da ay daha
yol var, toplam alt aylk mdan uzaklmsn. Benim adm Reyhnedir. Savatn
dam da ahu ekline dnp sonra bada on drt yanda bir kz eklinde senin gzne

279
grnen ve seni buraya srgn eden benim anam Vasvs Cdger dir. Burann ad da
Tilism-i Reyhn dir. Seni burada tilisme balayp artk burdan kamazsn.
Cehndr kza dedi:
Sahlasan bu gece sene mehmnan,
Hekiketi gel biz koyah meydana.
lene cen yannda kalanam,
Hekiketi gel biz koyah meydana.
Gel mennen ikimiz olah biz srda,
Ahtma gzmden ohlu kanl ya,
Sen mene bac ol men karda,
Hekiketi gel biz koyah meydana.
Cehndr bu szlerle ondan istedi ki onunla bac karda olsun.
Nmerd felek mene verib ah zr,
Dost dmn iinde etme meni hr.
ikri oluyam adm Cehndr,
Hekiketi gel biz koyah meydana.
Cehndr kzn Mslman olaca takdirde onunla bac karda olacan syledi.
Kz Cehndrn bu teklifini kabul etti. Sere parmaklarn bir birine verip bac karda
oldular. Bac karda olduktan sonra Cehndr ordan nasl kurtulabileceini sordu. Kz
cevap verdi: Burdan kmak ok zordur, senin bu tlsmdan kman iin Vasvs
Cdgerin lmesi gerek yoksa sen kyamete kadar burda kalacaksn. Cehndr dedi:
Vasvs Cdgeri nasl ldrebiliriz?
Reyhn Cd bunu beline alp bir sihir okudu havalandlar. Bir dan eteinde
yere indiler. Kz dedi: Bu dada bir eme var. O emenin yanndaki havuzda
krmz biri siyah drt balk var. Siyah baln karnnda bir ie var. Vasvs Cdgerin
can o ienin iindedir. ieyi Vasvs Cdgerin iki kann arasna koyabilsek Vasvs
Cdgerin can kar. Eger o bal avlayp getirebildin Vasvs Cdgeri ldrp seni
bu tlsmdan kurtarrz, eer bal avlayamadn kyamete kadar burda kalmalsn. Kz
Cehndra baln ok ayk bir hayvan olduunu hatrlatt.
Cehndr onun syledii emeyi bulup, yanndaki havuzda kzn syledii drt
bal grd. Okunu kemanna koydu ve tm dikkatiyle siyah bal hedef ald.
Cehndr bal avlayp ve kzn yanna getirdi. Kz baln karnn yarp ve ieyi
kard. Daha sonra Cehndr beline alp bir sihir okuyup, kaleye dndler. Reyhn
Cd Cehndr bir otaa brakp, Vasvs Cdgeri armak iin bir levheyi odun

280
zerine tuttu. Vasvs Cdger hemen orda hazir oldu. Alaya alaya grek nenesi
Vasvs Cdgere ne dedi:
Sene kurbn olum gl zl ana,
Bir cavann eki aladr meni.
reyimin ban dnderdi kana,
Bir cavann eki aladr meni.
Vasvs Cdger dedi: Bu cevan kimdir? Niye seni byle perian eylemi?
Reyhne Cdger dedi:
Ne kedr yalvardm kol boynuma salmad,
Dindiriben gemli gylm almad,
zhr eyledim meni al almad,
O cavann eki aladr meni.
Dedi kzm niye almad? Dedi nk sevgilisi varimi. Vasvs Cdger sordu:
Sevgilisi kimimi? Ad nedir? Reyhn Cdger cavap verdi:
ikeste blblem gona glm var,
Dnya da gem gusse byle zlm var.
Reyhneyem dedi ki sevgilim var,
O cavann eki aladr meni.
Reyhane Cd Cehndrn adn syledi ve Cehndrn onu sevdiini, onu
tersledii iin piman olduunu ve onunla beraber olmak istediini syledi. Bylelikle
Vasvs Cdgeri ldrmek iin Cehndrn yanna gtrd. Reyhne Cd Vasvs
Cdgeri ldrme yolunun baln karnndan kan ienin onun iki kann arasnda
koymak olduunu ona sylemitir ancak bunu yapmak iin onunla sevime haline
girmek olduunu da ona syledi ve Cehndr onunla sevime esnasnda bu ii
yapabileceini anlamt. Bunun iin onunla bir araya geldiinde ona yaptklarndan
piman olduunu syledi. Vasvs Cdger gene kendini ondrt yanda kz ekline
salm ve onun yanna girdi. Cehngir dedi: Bizim adetlerimizde gelin ve damadn bir
resmi vardr, onu yerine getirmek gerekir. Vasvs Cdger dedi: O nedir? Cehngir
dedi:
Sen erssan men de dmad,
Bu ilerin hesab var.
Sen irinsen mende Ferhd,
rekde ekin da var.
Ekin oduna yanarsan,
rekten ilhm alarsan,
Bu gece ers olarsan,
Arsluun hesab var.

281
Cehndr getirdin dile,
Senile verir el ele,
Bedenimi o dincele,
Arsluun hesab var.
Cehndr dedi bizim resmimize gre gelin damat evlilik gecesinde bir birinin
bedenini ovmas gerekir. Vasvs Cdger bunu kabul eyledi ve Cehrn bdenin ovdu.
Cehndr onun bedenini ovmak istediinde ondan gznn yummasn istedi. Bu
zamanda ieni onun iki ka arasna koyup ve ldrd.
[ kasetin bu blmnde kopukluk var.]
[ Reyhne Cdu destr verdi devlere bunu m kentine gtrsnler.] Yolarnn
zerinde skender-i Rastin ve sfendiyr Hann askerlerini skenderiye de kar karya
geldiklerini gren Cehndr onu orada indirmelerini istedi. Devler ilk bata buna kar
geldilerse Cehndrn srar zerine onu orda braktlar. Cehndr kendini sfendiyr
Hann askerlerine yetirdi ve onlardan savan nedenini sordu. sfendiyr Han dedi: Ben
Kbilin padiahyam, olum Kubd skender-i Rastinin kzn istiyor ancak skener-i
Rstin bu evlilie kardr. Bunun iin sava meydannda bu iin zlmesine karar
verdik. Ben gl olsam kz alacam.
Cehndr bunu eidince sava nlemek iin araya girdi. sfendiyr Hana dedi:
Sava gerekmez kz isterse ben onu size getiririm, sen ordunu geri ek:
Sene vard menim bir nee szm,
Gtr lekerin get kalma bu yerde.
Yoh desen sen ilen ceng edem zm,
Gtr lekerin get kalma bu yerde.
Bir nehengem deryleri yararam,
Rstem tek zm cenge vuraram,
Ne keder dilver varsa kraram,
Gtr lekerin get kalma bu yerde.
Cahndrm szm akar diyerem,
Ahtarb taparam seni grerem,
Kzn gyl olsa zm vererem,
Gtr lekerin get kalma bu yerde.
sfendiyr Han Cehndrn szyle ordusunu geri ekti.
Bu taraftan Cehndr skender-i Rstn ordusuna doru yola dt. Cehndr
orduya yaklatnda herkes onun heybetine baka kalmt. Onu skender-i Rstn
yanna gtrdler. Cehndr savan nedenini bir defa da onun azndan iitti. skenderi Rast olu skender-i Sninin oniki min askerle dedesi skenderin tlsmna gittiini ve

282
ondan bir haber olmadn, Olu skender-i Sni gelmeyene kadar kzna dn
yapmak istemediini bu szlerle anlatt:
Bu ayrla daha men dze bilmerem
ndi grdm senin kimi cevn.
Kudretim yoh meydan gezebilmerem,
ndi grdm senin kimi cevn.
Burda deyil gemli gnlm dindirsin,
Hnerimi n-mertlere bildirsin,
Gedib babasnn tilismini sndrsn.
Elimde deyil o skender-i Sni.
he verib gona gln butas,
El uzadb dameninen tutas,
skender-i Sni olumdu men atas,
Db tilisme skender-i Sni.
Cehndr durumu anladktan sonra sfendiyr Hann yanna dnd. sfendiyr
Hana skender-i Rastn neden kzn vermediini aklad. Daha sonra ona sz verdi ki
kendisi skender-i Saniyi bulmak iin yola koyulack ve kendi sfendiyr Hann kzn
isteyip onlara getireceine sz verdi.
Akam yemekten sonra oradan buradan sz aldnda sfendiyr Han dedi: Biz
skender evlatlarndanz. Diyr- Rmda bizim saltanatmz varidi, ancak onlardan
birini aslanlar ldrd dieri ise Serheng-i miye tabe oldu ve pte tapamaya balad.
Cehndr bu szleri duyanda onun ikri ve Ereden bahs ettiini anlad. Babasn
hatrlayp alamaya balad. sfendiyr Han onun alamasnn nedenini sorunca dedi:
Nee kelm eid menim dillimnen,
O dediin cavan lmyb sad.
Felek ayr salb onu elinnen,
O dediin cavan lmyb sad.
Dolandm dnyay dalar da,
reyimde vard onun srda,
Byk zlm eliyibdi ona karda,
O dediin cavan lmyb sad.
Dedem nenem yda db alaram,
Felek elinnen sine dalyam,
Cehndrm ikrinin oluyam,
O dediin cavan lmeyib sad.
Cehndr oalylarn hepsini anlattktan sonra skender-i Sni ve on iki bin askerin
tlsmdan kurtarmas iin hazrland. Orada oturanlar hepsi bu ie kar geldiler ve

283
dediler: Bu gne dek tlsma gedenlerin hibiri dnmemi. skender-i Sninin anas da
san ban yoldu ki olum gel sen bu iden vazge. Cehndra dedi:
Nece el gtrm indi men sennen,
Dnya bir terefe sende bir yana.
Koymara gedesen incime mennen,
Dnya bir terefe sende bir yana.
Bir yaram var he saalmaz lnce,
Alaram szlaram dnya boyunca,
Getsen gzm kalar senin dalnca,
Dnya bir terefe sende bir yana.
Felek sizi elden ayr salbd,
Drt bir yann gem lekeri albd,
Anan gz intizarda kalbd,
Dnya bir terefe sende bir yana.
Ertesi gn Cehndr tlsm krmak iin yola koyuldu. sfendiyr Han ve
askerleri onu yolcu ettiler. Bir dan eteine vardnda Cehndra dediler: Dan
eteindeki grdn imenler ayak bastnda tlsm olacaksan. Cehndr onlardan
vedlat ve imenla ayakbast. Cehndrn karsna byk bir aa grnd.
Aalarn zerinde binlerce ku varidi. Cehndr aaca yaklatnda kular seslendiler:
Ey deli kanl yaklama yanarsn. Cehandr aacn tlsm kaps olduunu anlad.
Cehndr aresiz kald ald sazn eline:
Kdir Allah sennen budur dileyim,
Darda koyma men kimi cevn.
Nezer eyle skit olsun reyim.
Darda koyma men kimi cevn.
Ssen snbl ter benove bitmesin,
eyd blbl gl stnnen tmesin,
stirem babamn ad itmesin,
Derde koyma sen zn men cevn.
Bama koyyam gevherden tac,
Bu irin azm eyleme ac
Cehndrn kesilibdi elc,
Darda koyma men kimi cevn.
Bu dada maralm var,
Oh deyib yaralm var,
Ne gece yuhum geler,
Ne gnz kararm var.

284
Cehndr bir ka defa aaca yaklamay denedi ama her defasnda kulardan ses
geldi ki ey delikanl yaklama yanarsan, bize de yem olarsan. Cehndr bir ey
yapamaynca bacs Reyhnenin szn hatrlad. Reyhne sandan bir tel ona
vermiti. Darda kaldnda sa otun zerine tuarsan ben hemen orda olurum demiti.
Cehndr ot yandrd ve sa onun stne tuttu. Reyhne hemen hazrland ve dedi: Ne
iin beni ardn? Cehndr olan bitenleri ona anlatt ve tlsm krmak istediini
syledi. Reyhne olaylar iidenden sonra Cehndrdan bu iten vaz gemesini istedi.
Cehndr direnince Reyhne dedi:
Sene kurbn olum, istekli kara,
Bu tilismin etin olar elc.
Gel ahtma sen didemnen kanl ya,
Bu tilismin etin olar elc.
Hemie ektiim h zrd,
Bu gylm tutan gem gubrd.
skenderden kalan ydigard
Bu tilismin etin olar elc.
Reyhneyem el gtrrem duye,
Eceb saldn sen zv belye,
ar h- Merdn yetsin harye,
Bu tilismin etin olar elc.
Reyhne tlsmn yolunu bilmediini ve bunu bilse yalnz teyzesi Demdeme
Cdnun bileceini syledi ve Demdeme Cdyu grmek iin yola koyuldu. Durumu
Teyzesi Demdeme Cdgere anlatt. Demdeme Cdger dedi: Ben de bu tlsmn
yolunu bilmiyorum. Bunu bilse bilse byk kardeim Hemheme Cdger bilir. Daha
sonra tlsmn yolunu sormak iin Hemheme Cdgerin yanna gitti. Hemheme Cdger
dedi: Sen Tlsm- skenderin yolunu niye soruyorsun? Orda on iki bin asker taa
dnm, yedi hazine ve krk in suvarinin silahla orda, sen ne iin var onlarla?
Demdeme olup bitenleri ona anlatt. Hemheme Cdger Tlsm- skenderin yolunu
ordaki byk aacn altnda olduunu ancak bu aac kazma krek kullanmadan
kknden ekip kartabileceini syledi. Demdeme Cdu Hemheme Cddan
rendiklerini aynen Reyhniye syledi. Reyhne hemen kendini Cehndra yetirib ve
Tlsm- skenderin yolu ordaki byk aa olduunu syledi. Ancak aac kazma krek
kullanmadan skp karttnda Tlsm- skenderin yolunu greceini syledi.
Daha sonra Cehandr iki rekat namaz kld, secdede alamaya balad. Baylp
ryasnda bir mri grd. Mrid Cehndrn eline bir kendir verdi ve bu tlsm
onun adna alacan ona syledi. Cehndr kendine geldiinde eline verilen kendirle

285
byk aac kknden skt. Aa kknden skldnde iddetli bir tufan balad.
Cehndr bir an kendini kanl denizin kysnda buldu. Denizde eitli vahi hayvanlar
buna doru saldrdlar. Gkyznden de byk bir ku Cehndr kancasna takt ve
havaya kaldrd. Reyhne Cehndra kuun kafasn kesmeyi syledi. Cehndr kuun
ban koltuunun altna alp ve kesti. Kuun ba bedeninden kopunca yere dt.
Ayldnda ban Reyhnenin dizlerinde buldu. Reyhne onun Tlsm- skendere
girdiini syledi. Daha sonra yolu ona byle trif eyledi:
Bu yolu doru gidersen bir baa yetiirsin. Ban duvarlar ve aalar
altndandr. Ban kenarnda krk handek kazlm handeklerin her biri on sekiz arn eni
var. Bu handekleri onlara dmeden atlaman gerekir. Baa vardnda duvarnn
stnde bir dev greceksin. O dev ban koruyucusudur. Elinde bir krek var. Onu
yalnz o krekle ldrebilirsin. Onu ldrdkten sonra ban iine girebilirsin. Yal bir
adam aalarn birinin altnda greceksin. O adamn ad Pir-i Vakifdir. Ondan skender
Tlsmnn Levhasn isteyeceksin. lk bata onda olmadn syleyecek ve seni
snayacak. Senden nasl bura geldiini soracak. Aac kknden kendirle kardn
kanl denizde byk kuun ldrdn ve ban korukcusu devi altn krekle
ldrdn ona sylersen o seni snava alacak. Ancek unutma ban korukusu olan
dev yalnz elinde olan altn krek ile ldrebilirsin. Bu krei Pir-i Vakifa gtrmen
gerekir. Ben de bir ku klinde seni izleyeceim.
Cehndr bunlar duyduktan sonra yola koyuldu. Reyhne de bir kua dnp,
havaland. Cehndr uzaktan ba grd. Yaklatnda handekler yolu zerine kt.
Cehndr handekleri teker teker atladktan sonra ban duvarna yetiti. Duvarn
stnde bir dev oturmutu. Dev onu grnce saldrd. Cehndr devin elindeki krei
alp ve onu ldrr. Reyhnenin dedii gibi ban iinde aacn altnda oturan yal
adam buldu. Ona selam verip, skender Tlsmnn Levhasn almak iin geldiin
isyledi. Pir-i Vakif levhann onda olmadn syledi. Cehndr dedi:
Sene kurbn olum ey pirmerd,
Loh-i Tilismi sennen isteyirem.
..................................................
Loh-i Tilismi sennen isteyirem.
Pir-i Vakif cevabnda dedi:
Bana dndm gl zl cevn,
Gel el gtrgnen sen bu sevd den.
Dolanm bava men olum kurbn,
Gel el gtrgnen sen bu sevd den.

286
Cehndr dedi:
Hidmet eylerem yannda kallam,
Ekin mehebbetin bu cane sallam,
Metlebim var dalscan dolannam,
Loh-i Tilismi sennen isteyirem.
Pir-i Vakif dedi: Senin gibi oklu cavanlar bu levhay istemiler ve elde etmeden
lmiler. Sen de cann seversen bu iten vaz ge:
Rehmin gelsin men kocann halna,
Felek kesd eyleyib irin canna
Korhuram ki desen da donuna,
Gel el gtrgnen sen bu sevd den.
Cehndr kendini tantmak iin dedi:
Her ne heber alsan dzgn sylerem,
Arif olsan srrm beyn eylerem.
Cehndram, evld- skenderdenem,
Loh-i Tilismi sennen isteyirem.
Pir-i Vakif dedi:
Pir-i Vakif danr bir canan inan,
Hele iin ohdu o sbhn nan,
Men tanym seni ne niannan?
Gel el gtrgnen sen bu sevdden.
Pir-i Vakif Cehndardan nasl ora geldiini sordu? Cehndr Reyhnenin
rettii gibi Tlsm- skendere nasl gittiini, aac nasl kopardn, kanl denizde
neler grdn, baa nasl girdiini ve devi nasl ldrdn anlatt.
Pir-i Vakif son kez olarak Cehndrdan snava girmek istediinden emin olup
olmadn sordu ve dedi: Bu gne dek ok delikanli bu yolda cann koydu eger
snavdan geemezsen sende taa dneceksen. Cehndr snava girmek istediinden
emin olduunu syledi.
Pir-i Vakif dedi: Oleye yakn bu baa bir ku gelecek. Sana ok ve bir keman
vereceim. Birinci okun boa giderse ayaklarn dizlerine kadar taa dnecek, ikinci
okuun boa gitmesiyle sineye kadar taa dneceksin, nc okun boa giderse
tamamyla taa dnp burda kalacaksn. Yalnz kuun gz veya sinesinin andan
vurduun takdirde ku lecektir.
leye yakn byk bir ku grnd. Ku aata oturup, Pir-i Vakiftan sordu:
Bu gn iin av varm? Pir-i Vakif dedi: Ever var ve Cehndra ok bir kemen verip
dedi: Balayabilirsin. Cehndr birinci okun kemane koydu. Birinci ok kemandan

287
frladnda ku yerinden kpryp ok boa gitti. Bu zaman Cehndrn aya dize kadar
taa dnd. Cehndr ayaklarna bakt ve dedi: Bundan sonra bamak almaya gerek
kalmad. kinci oku ku syrdnda Cehndr sinesine kadar taa dnd. Cehndr
nc oku kemanine yerletirdiinde yzn Allah evirip dedi:
Yeri ky eri yohdan helk eden,
Kez yayndrma menim ohumu.
Halma kan alar her gelip geden,
Kez yayndrma menim ohumu.
Etibr yoh bu dnyada be gne,
Gnhkaram gnhmnan geginen,
Dmd- peygamber Ali ekine,
Kez yayndrma menim ohumu.
Cahandrm meni eyme zamane,
Cavan reyimi dnderme kane,
Gz yal kalb bacm Reyhne,
Kez yayndrma menim ohumu.
Cehndr nc ve son okunu att ve kuun sinesinin andan vurdu. Ku
aatan dtnde bir tufan koptu. Cehndr baylp yere dd. On iki bin pehlivan
ta donundan ktlar. Pehlivanlar Pir-i Vakifin yanna gelip, onlar kim ta donundan
kurtardklarn sordu. Pir-i Vakif Cehndr gsterdi. Pehlivanlar Cehandrn elini
ptler. Cehndr pehlivanlarn arasnda bir delikanlya dz dti. Ona kan kaynayp
skender-i Sni olacan tahmin etti ve sordu: Sen skender-i Sni deil misin?
Delikanl skender-i Sani olduunu syleyince kol boyun ona sarld ve dedi: Ben seni
kurtarmak iin buraya geldin. Senin anan ve baban yolunu gzlemektedir.
Pir-i Vakif Cehndra dedi: Bu kuun karnnda kk bir sandk var, skender
Tlsmnn Levhas o sandn iindedir. Burdan kmanz iin levha elinizde olmas
gerekir yoksa bu tlsmdan kamazsnz. Cehndr kuun karnn yarp sand kard.
Sand aamaynca amduyla ona vurdu. Pehlivanlar yorulana dek o sanda amda
vurdular. Sonunda Pir-i Vakif dedi: Olum bu sandk tlsm olmutur ve byle bunu
aamazsnz. Bunu amak iin skender Tlsmnn levhasnn sandnn aarn h-
Murgndan almanz gerekir.
h- Murgn ve yavrular Kns Cd tarafndan yakalanp ve bir kafeste
tutulmaktadrlar. Onu bulmak iin gn yol gideceksin. gnden sonra bir baa
varacaksn, ban iinde yksek bir imret greceksin. mrete girdiinde h- Murgn
ve yavrularn ayry ayr bir kafeste bulacaksn en byk ve yere yakn asl kafes h-

288
Murgnn kafesidir, atlayp onu kafesten karacaksn. Onun yanna vardnda benim
adm verip selamm sylemezsen seninle konumaz.
Cehndr yola koyulduunda pehlivanlar da onunla gelmek istediler. Pir-i Vakif
dedi: Aar almak iin Cehndr yalnz gitmesi gerekir. Cehndr pehlivanlardan
vedalap, yola dt. Pir-i Vakifn dedii gibi gn yol gittikten sonra ba grd.
Bada imaretin yerini bulup ieri girdi. Kular kafesinden asl olarak grd. Yere en
yakn kafes h- Murgn olduunu biliyordu, ona yz evirip dedi:
Dolana dolana geldim yanva,
Mennen selm olsun ey h- Murgn.
Rehmin gelsin gzden ahan yama,
Mennen selm olsun ey h- Murgn.
h- Murgn selamn almaynca Cehndr dedi:
Yanaram halva bele her zaman,
Grrem teng olub bu zindn,
Gelmiem canm eyliyem kurbn,
Mennen selm olsun ey h- Murgn.
Cehndr Pir-i Vakifn syledii sz aklna geldi, bu defa Pir-i Vakifn adn
vererek dedi:
Gamn kervanm boynuma gtrdm,
Cehndram bu diyre getirdim,
Pir-i Vakifden sene selam getirdim,
Mennen selm olsun ey h- Murgn.
h- Murgn Pir-i Vakifn adn duyduunda Cehndrn selamn ald ve
dedi: Benden ne istiyorsun? Cehngir slender Tlsmnn levhasnn sandnn aarn
almak iin geldiini syledi. h- Murgn onun kim olduunu, ne iin aar istediini
sordu. Cehndr bandan geen olaylar on iki min pehlivann kurtardn ancak
tlsmdan kmak iin aar bulmas gerektiini ve bunun iin Pir-i Vakif ona
gnderdiini syledi.
h- Murgn dedi: nce beni bu kafesten kurtarman gerekir. Cehndr tm
gcn toplayp, kafesi tutmak iin havaya atlad. Kafesi tutsa da kafesin zencirini
kramad. h- Murgn dedi: Kafesin zencirini krarsan kan deryasnda bouluruz.
Kafesi aralamaya al. Cehndr aaaya baktnda kendini kan deryas zerinde
buldu. Tm gcyle kafesin demirlerin h- Murgnn kabilecei kadar edi. Ancak
eli boa gidince kafesten dt. h- Murgn hemen uup ve onu gyde yakalad.
Cehndrn kemerinden tuttu. Yakndaki bulan havuzundaki balklar gsterdi ve
dedi: Kzl bal vurman gerekir. Cehndr okunu kemanna koyup kzl bal vurdu.

289
Bal gtrp bir dan eteine gittiler. Cehndr h- Murgnn szyle baln
karnn skt ve onun iinden iki tane hanceri kard. h- Murgn dedi: Bu
hancerlerin sap kymetli tatandr ve sana karanlklarda k sap yol gsterecektir.
Daha sonra bir kuyunu gsterip dedi: Benim szlerimi iyi dinle. Azndan duman kan
bu kuyunun dibine ineceksen, kuyudaki scakl tahamml etmen gerekir. Kuyunun
karanlna indiinde hancerlerin sapn k kayna olarak kullanabilirsin. Kuyunun
sonunda bir baa varacaksn. Bada ilelediinde bir imaret greceksin, orda bir dev var.
Devin gz kapal olursa uyumadn ve her taraf grdn bil. Devin gzleri ak ve
aardnda demek ki dev uykudadr, ona yaklaabilirsin. Bu iki hanceri devin iki
gzne sokman gerekir. Bu dev yalnz gzlerinden darbe alp lecek baka bir yerinden
vurarsan o lmez. Dev ldnde devin nenesi Knd Cd gelecek. Bu zaman ben
kendim orda olacam ve onunla savaacam.
Cehndr h- Murgnn dedii gibi kuyuya girip, kuyunun dibinde bada
imareti bulup, devi grd. Devin gzleri kapal olduu iin bir tarafta bekledi ve ona
yaklamad. Bir az getikten sonra devin gzleri aard ve horlamaya balad. Cehndr
kendini ona yetirip hancerleri iki gzne soktu. Dev lnce nenesi Kns Cd grld.
Baka taraftan h- Murgn meydana girdi. h- Murgn onu ve ocuklarn mr
boyu fafeste brakt iin ondan intikam alacan syledi. h- Murgn Kns Cd
ile sanata onun gzlerini kard. Cehndr byle grnce onu arkadan yakalad ve
h- Murgnn dedii gibi onu kendi sayla balad. Daha sonra skender Tlsmnn
levhasnn sandnn aarn istedi. Aar onun karnnda bir iede olduunu rendiler
ve onu ldrp ieyi karnndan kardlar.
Cehndr aar ieden karmak iin ok urat ancak baaramad. h-
Murgn dedi: Bu ie tlsm olduu iin krlmaz onu Pir-i Vakifn yanna
gtrmemisz gerekir. h- Murgn Cehndr pencesine alp ve Pir-i Vakifn yanna
gtrd. Pir-i Vakif aar ieden yalnz Glistn- Eremde Cmsib Hekim
karabileceini syledi ve h- Murgndan onu Cmsib Hekime gtrmesini istedi.
h- Murgn onun orda ok dman olduunu syledi ve ieyi bakasnn
gtrmesini istedi.
Pir-i Vakif dedi:
ah- Murgn gerek zn gedesen,
Bu koca vahtmda halm katma.
Bu aresiz derde re edersen,
Bu yanm kelbimi kana boyatma

290
O gneyler, o kuzeyler,
O gneyler
Hesret hesretin grende,
Bayramn o gn eyler.
Her ne sz deyirem onu bilesen,
d oluban bir rekten glesen,
Glistn- Ereme zn gedesen,
Chndr ayr kimsiye satma.
Men k oyan gl,
O yan blbl o yan gl,
Blbl fegn eylir,
Ne yatmsan oyan gl.
stekli bac olubdu Reyhne,
Korhuram reyi tez dne kane,
Pir-i Vakif yalvarr h- Murgne,
Gaflet yhusunda bu bele yatma.
Men k divan eyler,
Kan eyler divn eyler,
Yr meni bu halda grse,
Y ler ya kanma kan eyler.
h- Murgn Pir-i Vakifin szyle ieyi tek bana Glistn- Eremde
Cmsib Hekimin yanna gtrd. Olaylar hepsini ona anlatt, skender Tlsmnn
levhasnn sandnn aar eede olduunu ve ienin sihrini krmak iin Pir- ona
gnderdiini ona syledi. Cmsib Hekim bir sihir okuyup ie buhar oldu ve aar
yerde kald.
Aar h- Murgne verip ve dedi: Benim selamm Pir-i Vakife sylersin.
Cehndra bir mektup yazarak tlsmlarn onun adna yazldn ve o yalnz onun
aabileceini yazd ancak bu yolda Pir-i Vakif ve Reyhnenin sznn dinlemesini
istedi. h- Murgn aar ve yazy alp Pir-i Vakifn yanna kondu. Pir-i Vakif aar
alp sandi ap iindeki kk defteri Cehndra verdi ve dedi: Bundan sonraki
Tvs Tlsm, Rhni Tlsm, ahb Tlsm ve Alms Tlsm ve dier tlsmlarn
aar bu defterdedir.
Cehndr defteri gtrp h- Murgn ile birlikte skender Hazinesine yetimek
iin Tvs Tlsmn amak iin yola koyulurlar. Bir kuyunun banda h- Murgn ona
der: Bu kuyunun dibinde bir eme var oraya bir ejdrha gelecek tumar yere atarsn,
ejderha onu almak iin gelecek, ejderha onu azna almak istediinde sen tumar
grrrsn bylelikle ejderha seni asna alr. Ejderha tlsm etkisiyle yok olacak sen
kendini bir ovada bulacaksn, o ovada Tvs Tlsm yetmi iki ekilde sana yaklaacak.

291
nce bir deve eklinde sana yaklaacak. Klcn ekersen senden uzaklap gider. Daha
sonra farkl hayvanlar sana yaklaacak onlar da klcnla uzaklatrrsn. En sonunda
yal bir kurt sana yaklaacak onu canl yakalaman gerekir. Kurdu Hazret-i Sleymnn
ruhuna and itirirsin, o da senden and ittirecek bylelikle onunla arkada olursuz ve o
sana birok yerde yardmc olacak.
Cehndr h- Murgn kuunun dedii gibi kemendi atp yal kutdu tutup ve
onu Hazret-i Sleymnn ruhuna and itirerek serbest brakr. Kurt Tavs ekline
dnp, Mslmn olur ve oda onu Hazret-i Sleymnn ruhuna ant verdirdi. Daha
sonra Cehndr ve h- Murgn Tlsm- Rhniye gittiler. Ayn ekilde Tlsm-
Rhniyi, Tlsm- ahb, krdlar. Son tlsm Tlsm- Alms krp skender
hazinesine yetimek istediklerinde. Alms bunlar ldrmek istedi. Bu zaman Morg-
Devlet gelip ve Almas ldrd.
Alms ldkten sonra Tlsm- Alms da kendi kendine alr. Cehndr skender
hazinesine girer. Hazine yedi farkl hazine ve her biri bir renkten oluan
mucevherlerden olumutu. Ayrca on iki bin askerin silahlar ve krk bin suvarinin
sava eyalar hazinenin bir blmn oluturmutur.
Cehndr skender hazineside skender klcn beline balad ve hazineyle
birlikte skenderiyeye doru yola koyuldu. skender-i Rst tarafndan karland. Bir
ka gn dinlendikten sonra sfendiyr Hana verdii sz hatrlad. Emisi kzn
kecveye koyup Kubd ha sz verdii gibi onun yanna Amul Bble gtrd.
Orada Kubd hn ve emmsi kznn dn balad. Dn yedi gn yedi
gece devam etti. Dnn drdnc gnnde dnlerde gelenek olarak yaplan
greler balad. Cehndr pehlivanlar byle meydana ard:
erb iib mest olanlar eitsin,
Bugn burda meydn menimdi.
Geyinsin silhn merdne gelsin,
Bugn burda meydn menimdi.
Allah he olan eylemesin hr,
Feth ede meydanda ola aikr,
hsnlar akare dalda duranlar,
Bugn burda meydn menimdi.
Deyirem szm koy ham bilsin,
Yah yaman bu gn burda seilsin,
Cehndra berber kimdi gelsin,
Bugn burda meydn menimdi.

292
Greten sonra at oynatmak ve at stnde gre balad. Cehndr Kubd h
meydana ard. Birbirleriyle yarp gretiler.
Kubd h gelinden sz ald ki emmiolusu Cehndr ama gittiinde onu da
m kentine gtrsn. Kubd h oradan da Glistn- Ereme gitmek istiyordu. Gelin
ertesi gn el grme geleneine gittiinde Cehndra Kubdn isteini iletti. Cehndr
byle grnce gelinden sordu: Ne abuk siz bir birinizden soyudunuz daha sonra geline
dedi:
Gel sene syleyim z emim kz,
Hans blbl tez ayrlar glnnen?
Bele aikre demezler sz,
Hans blbl tez ayrlar glnnen?
eyd blbl gle intizr olar,
Eger geflet etse stn hr alar,
Kubd aparsam sene zlm olar,
Meger bu sz hb dmd dillinnen?
Cehndarn derdin yetirdin yze,
Yandrdn kelbimi dnderdin kze,
rek nece fitv versin bu sze?
Hans blbl tez ayrlar glnnen?
Cehndr ilk bata inanmasa da Kubd hn kendisinden bu konunun doru
olup olmadn sordu. Olay kendi azndan duyunca onu ma gtrmeye raz oldu.
Cehndr, sfendiyr Han, skender-i Rst, skener-i Sni ve onunlarn kounu, ayrca
on iki bin ta donundan kurtulan koun, skender hazinelerin hep beraber ma taraf
yollandlar. Cehndr mdan ayrldktan sonra Ergevn h ve slm kounu
savamaktaydlar. Ergevn hn gzler artk grmeye balamt. Cehngir ve irzd-
Tgzenin de yaralar saalmt.
Cehndr yaklak iki yz bin askerle ma yaklatnda sava devam
etmekteidi. Cehndr iki yz bin yeni askerle savaa girdiinde byk bir zafer
kazandlar. Cehndr pehlivanlaryla Ergevn hn askerlerini bozguna urattlar.
Cehndr bir anda kendini Ergevn h ile kar karda buldu. Onu atnn stnden
kaldrp yere vurdu. Pehlivanlar hemen onun elini arkadan baladlar.
Cehndr Ergevn h yakaladktan sonra me girer ve Menzer h- Yemeni
tarafndan karlanr. Akam Menzer h- Yemeni sarayda Ergevn h nne
arr. Ergevn h Menzer h- Yemeninin sorularna yant vermez ve yalnz onu
attan ykan delikanlyla konuacan syler.

293
Cehndr Menzer h- Yemeniye gsterdiler ve dediler: Seni attan dren
bu gentir. Menzer h- Yemeni dedi: Beni savatan yenen adamn kulu olacana ahd
etmitim. imdi mr boyu senin kulluunda olacam. Cehndr onuun Mslmn
olaca takdirde serbest brakacan syledi. Menzer h- Yemeni ve dier askerleri
hep beraber Mslmn oldular ve slm kounu na katldlar. ahn yaknlarndan biri
kendinin ve Menzer h- Yemeninin Mslmn olmasna kar kt, ancak bu konuyu
belli etmedi ve Mslmn olmu gibi yapt.
Bir gn Cehngir kardei Cehndra dedi: Dada, atamz ikri bize Keyvn
Dilveri m kentine padiah ve Keyvn sovdageri ona vezir edeceimiz konusunda
bize sylediklerini hatrlyormusun? Cehngir askerleri bir araya toplayp Keyvn
Dilverin ahln ve Keyvn sovdagerin vezirliini byle iln etti:
Ham kedem koysun bu gn meydana,
Leker kabanda sultn yerisin,
slm peremini vursun her yana,
Atamn verdii fermn yerisin.
Size hekiketten aaram shbet,
Din yolunda gerek eyliyem hidmet,
Atam eyliyibdi mene vesiyet,
Atamn verdii fermn yrisin.
Cehngir szn desin merdana,
Herkes muhalifti hsn meydana,
mn hkmetin verim Keyvna,
Atamn verdii fermn yerisin.
Bylelikle Cehngir ve Cehndr, Keyvn dilveri m kentine tikme koydular
ve babalar ikriyi Glistn- Eremden kurtarmak iin askerleriyle birlikte yola
koyuldular. On iki bin pehlivan, sfendiyr Han ve onun askrleri, Kubd h ve
askerleri Cehngir ve Cehndr ile birlikte yola koyuldular. Az gittiler ok gittiler
Serendib Derysna yetitiler.
Serendin Derysndan gemek iin gemilere bindiler. Ancak gemici onlar
gtrmei kabul etmedi. Cehngir gemicilere onlar denizden geirdikleri taktirde
istedikleri kadar altn ve para vereceini bu szlerle dedi:
Seni geni eylerem dnya malnnan,
Geirt bu derydan nahud bizi.
Heberin yoh bir geribin halndan,
Geirt bu derydan nahud bizi.
Evvelinden gnl gzmz tohdu,
rekte nisgilim mhnetin ohdu,

294
Bizim bir kesinen iimiz yohdu,
Geirt bu derydan nahud bizi.
Gemici onlar ancak Serendibin padiah Humyn hn emri olursa
geireceini syledi. Cehngir Humyn h a bir mektup yazd ve onlarn
geirmesine emir vermesini bu szlerle istedi:
ki karda biz gedirik bu rhe,
Sennen z dnderen batar gnhe,
Erzim yeten kimi edlet aha,
Emr eyle geirtsin nhud bizi.
Mektubu yazp ancak altn imzalanad imza yerine isim vermeyerek iki karda
yazp Humyn ha gnderdi. Humyn h sarayda Cehnbah ile birlikte
oturmutu. Cehnbah ikri ve Kemer Rhun evlilii sonucu dnyaye gelmiidi.
ikri Glistn- Ereme gittii zaman yolu Serndib diyarndan geip ve Kemer Rh ile
evlenmiti. ikri Kemer Rhdan ayrlrken olu olduu taktirde adn Cehnbah
koymasn istemitir. Cehnbah dnyaya geldikten sonra Humyn h yannda
byyp onu kendine baba biliyordu. Cehnbah on iki yana girmiti ancak anas
Kemer Rh onun babasnn ikri olduunu ona sylememiti.
Mektup Humyn ha yetitiinde Cehnbah de yanndayd. Humyn h
onlarn gemeleri iin ferman verdi. Onlarn kim olduunu renmek iin Cehnbah
askerleriyle yola kt.
Cehngir ve Cehndrn kounu Cehnbah ile kar karya geldiinde
Cehnbah ileri gidip onlarn kim olduklarn ve ne iin geldiklerini bu szlerle sordu:
Deyin grm ne merme gelmisiz?
Gelmiem nerm edem sizinnen pence.
Konak olsaz gzm ste yeriz var.
Eger dmen olsaz hazirem cenge.
Temm pehlevanlar olsun mde,
arm kmeyizi gelsin imdde,
Tek tenh berberem bu lekere devde,
Bc vermerem temm Rm Firenge.
Cehngir Cehndr bir birlerine akn akn baktlar. On iki yanda bir
ocuun onlarla yle cesaretli konumasna amtlar. Cehngir dedi: Biz dnan
deiliz ve savamak iin gelmemiiz, yolumuz burdan geiyor. Ama sen kimsin? Kimin
olusun? Cehnbah dedi:
Gy geyiben karalar balayam,
Sinem stn ari apraz dalyam,

295
Cehnbehem Humyn hn oluyam,
Eger dman olsaz hazirem cenge.
Cehngir ve Cehndr kendilerin tanttktan sonra babalar ikriyi kurtarmak
iin Glistn- Ereme gittiklerini, izin verirlerse orda bir ka gn onlarn kona
olacaklarn syleyince Cehnbah onlar saraylarna getirip ve onlara kulluk eledi.
Cehngir ve Cehndr babalrnn Kemer Rh ile evlendiini ve Cehnbah adl
bir kardeleri olduunu bilmiyordular. Babalar ikriyi Glistn- Eremden Serefrz
hn elinden kurtarmak iin oraya gittiklerini Cehnbahe sylediler ancak
Cehnbah kendisi de ikrinin olu olduunu bilmiyordu.
gnden sonra Cehngir Cehndr askerleriyle oradan ayrldlar. Onlar ordan
gittikten sonra Cehnbahin anas Kemer Rh dedi: Olum hi konaklarn kimler
olduunu bildin mi? Cehnbah bilemeyince anas alad ve dedi:
Heberin yoh bu feleyin iinnen,
Gece gndz olar eker el emn,
Eer inciseler senin dilinnen,
Olacahsan oul sora peimn.
Belye salmsan bell ban,
zge gelib olmaz senin srdan,
Cehngir Cehndr senin kardan,
Bu sevdadan olacahsan peimn.
Anas Cehngir ve Cehndrn onun kardei olduunu syleyince Cehnbah
dedi: Nsl olur bu gne dek hi grmediim adamlar benim kardeim olur? Bnim atam
Humyn h deil mi? Anas dedi:
Kemer Rh di sen cevann anas,
Lzimdi o ola heyir dus,
ikridi sen cevnn atas,
Olar getdi sen kal perin.
Anas olaylarn hepsini ona anlatt ve onun gerek babas Humyn h degil,
ikri olduunu syledi.
Cehnbah gerekleri renince dedesi Humyn hn yanna gitti. Cehnbah
Humyn hdan kardelerinin ardndan gitmesi iin asker istedi.
Cehnbah Humyn hdan ald askerlerle kardeleri Cehngir ve
Cehndr bulmak iin yola koyuldu. Bir ka gn yol gittikten sonra bir ovaya vardlar.
Aniden bir duman gelip ve her taraf karard. Cehnbah ve askerleri tlsma girdiklerini
anladlar. Kara bulut iinden bir el uzanp Cehnbahin kemerinden tutup, onu havaya
ekti. Askerler barp armaya balaynca gkten bir ses duydular: Ben Zefrn Cd

296
Cehnbah kendime kul olarak alyorum. Askerler bu olaydan sonra Humyn hn
yanna dndler ve olan hereyi ona anlattlar. Humyn h ve Kemer Rh bu olaydan
sonra yas tuttular ve Cehnbah iin aladlar.
Baka taraftan Cehngir ile Cehndr askerleriyle birlikte periler ve devler
diyarnn snrna vardlar. Askerler orada adrn kurdular. Ferheng Eyyr evreyi
gezdikten sonra Cehngirin yanna gelip ve dedi: evremizdeki dalar devlerle dolu.
Cehngir dedi: Buradan sonra devler diyarna girmi oluruz.
Bu blgede devler padiah Elve h, olu Zerdn ve Firz Eyyr
bulunmaktayd. Elve h dier devlere mektup yazarak onlar kardei Serefrz ha
kar savaa davet etmektedir. Elve h ve Serefrz hn sava nedeni Serefrz h
kzn Reyhneyi Elve hn olu Zerdna vermemesi olmutur. Serefrz h
ikrinin eini ve kzlar saltanat tahtnn altnda tutuu iin Cehngir ve Cehndr
onlar kurtarmak isteyince Elve h ile ayni cephede yer almlar.
Bu anda bir dev onlara doru geldi. Elindeki mektubu Cehngire verdi ve dedi:
Devler padih Elve h sizi istemi. Cehngir mektubu ald ve cevabn kendisi
getireceini syledi. Cehngir Elve hn yanna gittiinde Cehndr kendi yerinde
komuta koyup dedi: Eger olumsuz bir ey olursa ve sava olursa siz yardma gelirsiz.
Cehngir tek bana Elve hn yanna gitti. Elve h onu ikriye benzetti. Ona
dedi:
Canm kurbn senin kimi cevne,
Sende vard bir cevnn nin.
Ho gelmisen olan bizim mekne,
Sende vard bir cevnn nin.
zm z iimde olmuam n,
Ahtma didemnen bu kanl ya,
Y olusan onun ya da karda,
Sende vard bir cevnn nin.
Dediim olann var etibri,
Gece gndz eylerem h u zri,
Evld- skender ad ikri,
Sende vard o cevnn nin.
Cehngir babas ikrinin adn duyunca onu nerden tandn sordu. Elve h
dedi: ikri yedi yldan beri tlsmdadr. Onu kurtarmak iin Firz Eyyr ile birlikte
asker topluyoruz. Cehngir Firz Eyyr grnce onu tand. Lol boyun olup hasret
giderdikten sonra Elve h destur verdidavullar aldlar. O taraftan Cehndr
davullarn sesini duyunca savan baladn zannetti. Bu zaman Firz Eyyr kendini

297
askerlere yetirip ve onlarn dman olmadn tersine onlarn dostu olduunu anlatt.
ki tarafn askerleri bir birine karp sevinmeye baladlar.
gn orda kaldktan sonra Cehngir dedi: Gitmeli konan getmedi yeydir.
Glistn- Ereme gitmek iin hazrlandlar. Elve h Cehngire dedi: Ben her taraftan
asker gelmesi iin mektup yazmm, onlar bekleyelim geldikten sonra hep heraber
Glistn- Ereme gideriz. Cehngir Elve hn szne bu cevab verdi:
Sene kurbn Elve h,
Bize shbet hermd,
Kmey olsun kdir Allh,
Bize ey hermd.
Klncm sovludu elde,
Dilverler sa ve soda,
Dedem gz kalb yolda,
Bize eyi hermd.
Dost dmn vurur minnet,
N-mert felek vermir frset,
Cehngire olmur kismer,
Bize eyi hermd.
Cehngir bu szlerle ikrinin orda o durumda olunca bizim burada
elenmemizin yanl olduunu sylemek istedi. Elve h bunu grnce daha fazla irar
etmedi. Hep beraber atlanp Glistn- Ereme doru yola koyuldular.
gn gece yol geldikten sonra Glzr kentine yetitiler. Serefrz h
Glzr kentini kendine bakent semiti.
Askerler Glzr kentinin yaknlarnda oturak ettiler. Elve h kardei Serefrz
ha bir mektup yazarak kz Reyhneyi oluna istedi. ikrinin ei ve kzlar da
serbest brakmasn, aksi takdirde ikrinin olanlar Cehngir ve Cehndr onlar ne
pahasna olursa olsun kurtaracaklarn hattrlatt. Serefrz hn veziri Cmsib Hekim
durumubyle grnce tekrar Serefrz hdan istedi ki tutuklular serbest braksn.
Ancak Serefrz h mektubun cevabn sava yazp gnderdi.
Cehngir Serefrz ha gn askerlerin toplamas iin zaman tand. Bir gece
Cehangir geyinib kuanp klcn taktktan sonra dar kt. Biraz yrkkten somra
ardndan biri geldiini anlad. Elve hn olu Zerdn bunu takip ediyordu. Zerdn
Cehngire tek bana yrmemesi knusunda uyarda bulundu. Ancak Cehngir onu
dinlemeyip, yoluna devam etti. Birok yol gittikten sonra bir baa yetitiler. Zerdn ve
Cehngir baa girdiler. Uzaktan alayan bir kednn sesini duydular. Cehngir Zerdann

298
orada beklemesini istedi. Cehngir sesin geldii yere doru yrd. Bir adrn
altnda bir kadn szlayarak diyordu:
Kdir Allah budur sennen dileyim,
Ne Cehngir ne cehndr gelmedi.
ntizar kalb gzm neyleyim?
Ne Cehngir ne cehndr gelmedi.
Cehngir kendi ve kardei Cehndrn adn duyunca daha da merakland.
Kadnn sesini daha iyi duymas iin kulan beretti:
Kime deyim cevab versin szme,
Yeddi ildi yuhu gemir gzme,
Az kalram kesd eyliyem zme,
Ne Cehngir ne cehndr gelmedi.
Reyhneni koydun yana yana,
Barmn bann dnderdin kana,
Gh tilisme ddn gh zindana,
Ne Cehngir ne cehndr gelmedi.
Bu kadn Serefrz hn kz Reyhne Periidi. Serefrz h Reyhne Periyi
ikrinin nikhls olmutu. Serefrz h Reyhne Periyi orada terk etmiti.
Cehngir ileri yryp ve kendini tantt. Reyhne Peri onun ikrinin olduunu
duyunca onu barna basd ve alad ona olanlarn hepsini anlatt. Zerdn Cehangirin
gecikmesini grnce adra yaklat. O anda Reyhne Periyi grd. Zerdn Reyhne
Perinin emmi olusu olup ona k idi ve senelerce onun hasretini ekmiti. Cehngire
Reyhne Periye k olduunu ve bunun iin sava baladn anlatt. Cehngir
durumu fark etti ve Zerdna gerekleri bildirmeden dedi: Sava bittii zaman sizin
dnz yaplr.
Cehngir ve Zerdn Reyhne Peri ile birlikte askerlerin yanna dndler.
Cehngir Reyhne Periye zel bir adr kurdurdu ve ona zel karavul yasavul
kondurdu.
gnden sonra sava davullar alnd. Kanl savalardan sonra slm kounu
Glistn- Ereme girmek istediler, ancak bir anda hava karard ve gkten zzr
pehlivan indi. zzr pehlivan Glistn- Eremin dmesini nledi. Cehngir geri dn
davulun aldrd ve slm kounu geri ekildi.
Ertesi gn zzr Pehlivan meydana girip karsna pehlivan istedi. Cehndr
meydana girdi. Kllar alnd, sonu alamaynca bir birinin kemerinden tuttular. zzr
bir sihr okuyup gye kalkt. Cehndr bunun yok olduunu sand ve dman
askerlerine saldrd. Bir anda gyden bir el gelip ve onu atyla birlikte havaya kaldrd.

299
zzr Cehndre dedi: Benim meydanma gelmekte byk yanl yaptn. imdi syle
bakalm seni denize mi atim yoksa daa m atim?
Cehndr deseydi denize at onu daa atacakt, deseydi daa at onu denize
atacakt. Cehngir dedi beni daa at. zzr onu denize atmak iin gtrd.
Bu anda Reyhne Cdu ve Tvs Cdu Cehndra yardm etmek iin
geliyorlard. Havada bir at ve bir insanolu grnce onlar yakalyp yere indiler.
Cehndr gzn atnda ban Reyhne Cdunun dizinde buldu ona dedi:
Dd eylerem bu feleyin elinnen,
Kerib yerde kez iin iledi.
Blblidim uzak ddm glmnen,
Kerib yerde kez iin iledi.
Meydanda salmdm byk helhele,
etindi o bir de beriye gele,
Sizde gelin gedek menimle bele.
Kerib yerde kez iin iledi.
Merkebimi Cehndr gtrn,
Gtrben leker-gha yetirin,
Ya da gedin mene heber getirin,
Kerib yerde kez iin iledi.
Cehndr zzr ile savatn ve onuu sihir ile havaya kaldrp ve denize atmak
istediini syledi. Onlardan onu askerlerine yetirmelerini istedi.
Rerhne Cdu ve Tvs Cd Cehndar ve merkebini gtrp gye kalktlar.
Sava meudanna vardklarnda slm kounu nun Serefrz h askerlerine galip
gelmelerini grdler. Az daha Glistn- Erem decekti ki bu anda Hemheme Cd ve
Demdeme Cd Serefrz ha yardma geldiler. Hemheme Cd ve Demdeme Cd
bir sihirle slm kounu na ot yadrmaya baladlar. Reyhne Cd ve Tvs Cdda
bo oturmayp bir sihir okudular. Onlarn tarafndan gelen otlar onlara geri evirdiler.
Serefrz h bu manzaray grdnde ok ard. nk kar askerlerin sihir
bilmediklerini biliyordu.
Sonu alamaynca geri dn davullar her iki taraftan alnd. Ertesi gn gene
zzr meydana girdi ve karsna pehlivan istedi. Cehndr gene meydana gitmek istedi
ancak Cehngir bu ie kar geldi ve dedi: Dn sen meydana gitmitin, bu gn ise benim
gitmem gerekir. Cehngir geyinip kuand meydana ayakbast. zzr onu grdnde
boyuna posuna hayran kald ve dedi: Dn meydanma senin gibi bir bahadr geldi ama
ne yazk ki onu denizlere attm. Onu tanyormuydun? Cehndr dedi: Evet o benim
kardeimidi. zzr dedi: O benim karmda bir ey yapamad, sen ne yapabilirsin?

300
Cehngir dedi meydanda pehlivan dilin balar elin aar. Meydan okumalardan sonra
sava balad. Kl kalkan neyze amud ie yaramaynca bir birlerinin kemerlerini
tuttular.
zzr Cehngirin Cehndrdan daha gl olduunu anlaynca onu da sihir ile
ortadan kaldrmay dnd. Sihir okuyup gye kalkt, Cehngiri havaya kaldrmak
istediinde Cehngir at Krrenin altna girdi. zzr yalkap onu ve atn kaldrmak
istediinde atnn altndan kp klcyla onu ikiye ayrd. zzr cehenneme vasil oldu.
slm kounu bunu grnce Serefrz hn askerlerine saldrdlar. Baka taraftan
Zerdn askerlerin megul olduunu grnce Reyhne nin adrna girdi. Reyhne onu
orda grnce Zerdann niyetini anlad. Zerdn Reyhneye dedi: Senelerdir senin
hasretinden yanyorum, ne olur dudandan bana bir pck versen? Reyhne grd
unun elinden kolay kolay kurtaramayacak bir al eyledi. Zerdna dedi: Eer Hz.
Sleymann ruhuna and iersen ki aramzda olan eyleri Cehngire sylemezsen
istediini yaparm. Zerdn sevinerek and iti. Daha sonra Reyhne soyunmas iin onun
arkasn evirmesini istedi. te bu zamanda Reyhne bir kua dnp utu gitti.
Zerdn Reyhnenin hile yaptn grnce Cehngirin korkusundan ortalardan kayp
oldu.
Cehngir savatan sonra Reyhnenin adrna geldi. Onu orda bulamaynca
Zerdn yanna istedi. Zerdn da bulunmaynca Elve hn yanna gidip ve olunun
nerde olduunu sordu. Elve h destur verdi her taraf arasnlar.
Elve h btn devlere destur verdi Zerdn bulup getirsinler. Bir ok yeri
aradktan sonra Zerdn gizlendii yerden bulup getirdiler. Cehngir Zerdnn
kollarn arkadan balatp herkesin huzuna kard. Ondan Reyhnenin nerde olduunu
sordu. Zerdn neden onun kollarn baladn sorunca Cehngir dedi:
Gnahn var kollarv balram,
Syle grm Reyhneni neynedin?
reyimi ek oduynan dalram.
Syle grm Reyhneni neynedin?
Men k dada ne var?
El gezer dada ne var?
Mecnun heyall gnlm,
Leylisiz dalda ne var?
Zerdn Hz. Sleymann ruhuna and iti ki Reyhnenin yerini bilmiyor. Cehngir dedi:
Dal gerdende kollarv balaram,
Sinen st ar-i apraz dalaram,
Dz demesen rize rize doraram,

301
Syle grm Reyhneni neynedin?
Men k bu danan,
El gezer bu danan,
Sene yah demezler,
Men lsem bu danan.
Zerdn ne hkadar and ise de Cehngir inanmd. Dedi:
Cehngirem dan mennen merdna,
Kl eksem gog sallam cehna,
O gzeli harda saldn zindna,
Syle grm Reyhneni neynedin?
Men k hal mekn,
znde hal mekn.
Alaklan uca dalar,
Grsensin yar mekn.
Zerdn dedi: Ben Hz. Sleymann ruhuna and iirem ki Reyhnenin nereye
gittiinden haberim yok. Ancak gerei istersen siz savatayken ben Reyhnenin otana
gittim. Onunla bereber olmak istediimi syledim ancak o bana al eyledi. Yzm
evirdiimde bir ku olup havaland. Bana dedi ben gittim, eer boynunun ardn
grersen beni de grrsn. Daha sonra nereye gittiinden haberim yok. Ben de senin
gazebinin korkusundan bir yerde saklanmtm. Biz devler yalan konumayz
inanmazsan bizi dmanlarmzdan sorabilirsin. Cehngir askerlerin birini dman
ordusuna gnderir, onlar da Zerdn dev yalan sylemez deyince, Zerdna inand ve
onu brakt.
O yan taraftan Serefrz h savata yenileceini anlaynca frit-i Bzrge bir
mektup yazp, ondan yardm istedi. Ertesi gn sava balad. Cehngirin askerleri
Glistn- Ereme girmek zereydiler. Bir anda frit-i Bzrg askerleriyle birlikte
Serefrz hn yardmna geldiler. Cehngir sava stnlklerini kaybettiklerini anlad.
Serefrz h byk trenle frit-i Bzrg karlad. Bu yandan slm kounu bunu
grnce geriye dn davulunu aldlar ve iki taraf yerlerine ekildi.
frit-i Bzrgn Serefrz hn yardmna gelmesi slm koununda tedirginlie
neden oldu. Akam bir araya toplandlar. Reyhne dedi: Siz bu frit-i Bzrg ile ba
edemezsiniz, bu hem yerde hemde gyde savaabilir ve byk sihirler gcne sahiptir.
slm kounu on gn zaman istedi. Bu on gnde Cehngir bo durmayp ikrinin
haremlerini aratrmaya balad. emkr Eyyr Cehngir tarafndan bu grevi slendi.
Yola koyuldu. Bir dan eteinde bir imret grd. Yakna gittiinde Fitne Cdyu orda
grd. emkr Eyyr Fitne Cdnun Serefrz hn yaknlarndan olduunu

302
biliyordu. Onu aldatp bir eyler renmek iin bir hile kurdu. Kendini Hekiket-i
Firengi tantp dedi: Beni Elve h mr boyu srgne gnderip dedi:
Elve h edib meni destigir,
Gezem gerek lleri lnce.
Nee illeridi edib meni destigir,
Gezem gerek lleri lnce.
Kimse yohdu men derdimi sylyem,
Hencer alb bu kere barm teyliyem.
Feleyin elinnen oh gileyliyem.
lm yeydi bu dnyada kalnca.
Atam anam adm koyub Hekiket,
Dbre eyliyib nee nesihet,
Elimde kalmayb servet u dvlet
lm yeydi bu dnyada kalnca.
Daha sonra onu aldatmak iin byle dedi: Ben zengin bir adamidim. Anam bana
byle vasiyette bulundu ki sen Kf Dann banda Hekime Cdnun kz Fitne Cd
ile seni beik kertmesi nianli yapmm. Sen nu bulana kadar gn gremeyeceksin.
Yalnz onunla evlendiin zaman rahatla kavuabilirsin. Fitne Cd bunu duyduunda
glmeye balad ve dedi: Hekime Cdnun kz Fitne Cd benim. Senin bek kertme
nianlin da benim.
Fitne Cd bununla kol boyun olduktan sonra slm koununda kimlerin
lduunu sordu. emkr Eyyr orada Tvs ve Reyhnenin olduunu syleyince onlara
yaplan sihirlerin neden geri geldiini anlad. emkr Eyyr ondan ikrinin
haremlerinin nerde olduu konusunda bilgisini yoklad. Haberi olmaynca onu Serefrz
hn yanna haber toplamak iin gnderdi. Fitne Cd Serefrz hn yanna gidip ve
onlarn yerin rendi. Hemen emkr Eyyrn yanna dnd ve onlarn Saltanat
tahtnn altnda olan hapishane kafeslerin iinde tutulduklarn ona haber verdi. emkr
Eyyr bunu rendikten sonra cebindeki ekerleri karp ve birine byltc ila srp
ona yedirdi. Fitne Cd bayldktan sonra onu Cehngirin yanna gtrd.
Cehngir, Tvs ve Reyhne Fitne Cdnun emkr Eyyr eliyle tutulmasna
inanamadlar. emkr Eyyr ikrinin haremlarinin yerini de rendiini syleyince
Tvs ve Reyhne onu alkladlar. Fitne Cdyu h- Sleynnide aaca baladlar.
Tvs ve Reyhne haremlerin yerin rendikten sonra onlar getirmeye gittiler. Bir sihir
okuyup kartal ekline dndler ve hemen Brgh-i Sleymniye kondular. Bekileri
ve askerleri bayltktan sonra Serefrz hn odasna girdiler. Serefrz h da bayltp
tahtnn altndaki zindandan kzlar kurtardlar ve onlar Cehngirin yanna gtrdler.

303
Sevinip yva yaptlar. Daha sonra frit-i Bzrg ile nasl karlaacaklarn konutular.
Aldklar on gn zaman dolunca on gn daha da zaman almaya karar verdiler. Cehngir
frit-i Bzrg ile karlamak iin babas ikriyi kurtarmas gerektiini bu szlerle
anlatt:
Size kurbn olum eyleen canlar,
Gedirem dedemin men sorana.
frit-i Bzrg gelibdi Glzra,
Neri treller ner kabana.
Yar yarnan eleib diz duaye,
Ba eymerik beylere biz paaye,
Serefrz h duracah temaye,
Neri treller ner kabana.
Hek sz hd Cehngirin dilinnen,
Bir blblem ayrlmam glmnen,
Ecel kemendini sallam belinen,
Neri treller ner kabana.
Tvs ve emkr Eyyr Cehngir ile birlikte ikriyi Tilism-i Heyhttan
kurtarmak iin bir sihir okuup kartal ekline dnp havalandlar. Tvs yollarnn
zerinde tr-ser Devin yanna urayp ondan yardm almak istedi. tr-ser Dev
h- Glnn tikmesiydi. tr-ser Dev ikrinin nne kan yedi devden biriydi ki
ikri onu ldrmedi ve serbest brakt. O da kulluunu ispatlamak iin Mslmn olup
ve bir at naln takt kulana ve bylelikle ikrinin mr boyu kulu oldu. tr-ser
Dev Tvusun geldiine ok sevindi, onlarn ayaklarnn nnde kurban kesti. Daha
sonra konumaya baladlar. Shbet esnasnda Cehngir kendini tantp ve babas
ikriyi Tilism-i Heyhttan karmak iin yolara dtklerini syledi. tr-ser Dev
ikrinin adn duyunca dedi:
Gel sene syleyim ala gz olan,
Onun vard mende bir ninesi.
Kebl ettim dinin oldum Mselmn,
Onun vard mende bir ninesi.
Mselmnsan z dilinde dorusan,
rekten yaral sine dalsan,
ndi bildim ikrinn olusan,
Onun vard mende bir ninesi.
Mehlekede rast gelmidi o mene,
Kulak versen dzn sylerem sene,
oh yalvardm kulam oldum men ona,
Onun vard mende bir ninesi.

304

tr-ser Dev kendi hayatn ikriye borlu olduunu syledi. Daha sonra
kulandaki at naln gsterip dedi: Benim bu kulamdaki halka ikriye olduum
kulluk halkasdr. ikriden nianem bu klelik halkasdr. Daha sonra ikriyle
geirdii btn maceralar anlatt. Cehngir tr-ser Deve dedi: Biz nasl oraya
gidebiliriz bize yardm edebilirmisin? tr-ser Dev dedi:
Gedim Tilism-i Heyhte,
Getirem ho heber size.
skender tek o zlmte
Getirem ho heber size.
Peymne tek mende dolam,
Saraluben gl kimin solam,
Gedirem bir heber bilem,
Getirem ho heber size.
tr-serem ona kurbn,
Eylein siz eziz mehmn,
Yolunda verrem ba u cn,
Getirem ho heber size.
tr-ser Dev ikriyi kurtarmak iin yardm edeceine sz verdi. Daha sonra
ndan haber getirmek iin Gullar Padihnn yanna gitti. Gullar Padihnn hal hatrn
sorduktan sonra ona dedi: Duyduuma gre sen bir insan yakalayp tlsma atmsn,
ben hayatmda hi insan grmedim, onu bana gsterebilirmisin? Gullar Padih bir
sihir okudu ve ikri gzlerinin nne geldi. Gullar Padih onu bir czirede tilismele
balamt ve oradan kamyordu. tr-ser Dev ikrinin hayatta olduunu
grendikten sonra oradan ayrld ve Gullar Padihn kendi lkesine davet etti. Gullar
Padih gn den sonra bin dev ile geleceini syledi.
tr-ser Dev ikrinin hayatta olduunu ve bir cezirede tutulduunu Cehngir,
Reyhne ve Tvsa dedi. gnden sonra Gullar Padih bin devle birlikte geldiler.
Yedi gn orda kaldlar. tr-ser Dev onlar en iyi ekilde arlad. Yedi gn sonra
tr-ser Dev ikriyi neden tutukladn ve ne zamana dek onu tutacan sordu.
Gullar Padih ikriyi tutma olayn byle anlatt: Bir gn lde ikriyle karlatm.
Onu yemek istediimde onun ikri olduunu anladm. Byle olunca kamaya karar
verdim ama ikri bnim peimi brakmad. Ne kadar ona yalvardmsa beni dinlemedi.
Sonunda onu Tilism-i Heyhte getirdim ve o tilismi kendi adma baladm. Artk ben
yaadm mddet ordan kmaz. Eger olanlar gelip beni ldrrlerse her damla
kanmdan bin dev tryecek ve onlarla savamak zorunda kalacaklar. Ancak eer beni

305
diri diri kuylasalar kalede kuylasalar gnden sonra canm kar ve ben ldkten sonra
ancak bu tlsm krlabilir.
tr-ser Dev bunlar Cehngir, Tvs ve emkr Eyyra dediinde emkr
Eyyr bu ii stelendi ve dedi siz beni o kaleye gtrn:
Sene kurban olum Meleke-yi Sahirn,
Yetirin siz feket kelye meni.
Dost yolunda kurban bu banan can,
Yetirin siz feket kelye meni.
Men k donu gzler,
Da ba donu gzler.
Sendeki naz rek,
Mendeki dolu gzler.
Felek z salb meni bu gne,
Nee dil beledem, nee cr dona,
Ayrlh az kalr reyim yona,
Yetirin siz feket kelye meni.
Nezer ba,
Dost geler gezer ba,
Dodan gl gunas,
Alsa bezer ba.
emkr deyir ikriye nkerem,
Ecel bdesini doldurub ierem,
kb olup kanat alp uaram,
Felek salb gene belye meni.
Aam geder kalmaz,
Ahar su geder kalmaz.
Vefalya can kurban,
Bi-vef geder kalmaz.
emkr Eyyr dedi: Eer beni tr-ser Dev ekline salarsanz ben Gullar
Padihn kalede kuyluyabilirim. Tvs onu tr-ser Dev ekline sald ve hep
beraber kartal eklinde kaleye utular. Yolda acayip hayvanlar grdler. Her buda
yarm aa uzunluunda olan bir byk aacn stnde byk bir yuva grdler.
Cehngir bu yuvann hans kua ait olduunu sorunca Tvs dedi: Bu yuva Zeh-i
Azemin yuvasd. O anda byk bir ku gnein nn tuttu ve hava karard. Zeh-i
Azem her kancasna iki gil takm ve yuvasna getiriyordu. Biraz daha gittiler on iki
bal ve her banda on iki gz olan bir hayvan grdler. Bu hayvan da gibi tek aya
varidi ve her atlamasnda bin ara yol katediyordu. Drt gn yoldan sonra kaleye
vardlar.

306
emkr Eyyr tr-ser Dev eklinde Gullar Padih nn yanna geldi. Ondan
izin ald ve ikrinin yanna gitti. ikriye onu kurtarmak iin geldiklerini syleyince
ikri haremlerin sordu veda sonra dedi: Ryamda Hzr Peygamber burdan
kurtaracam sylemiti.
emkr Eyyr ikrinin yanndan ayrlp ve Gullar Padihnn yanna dnd.
Onun yemeine bayltc ila srp ve ona yedirdi. Gullar Padih baylnca onu
topraa gmd ve byk bir kayan onun stne koydu. gnden sonra bunun can
knca byk bir deprem ve tufan oldu. Tufan deprem yattktan sonra ikri kalede
zahir oldu. Bir anda bunlarn bana ot yamaya balad. Ssen Cd ve Vasvs
Cdger ikarinin Tilism-i Heyhten kmasn haber alnca onlara ot yadrmaya
baladlar. Tvs tilismle onlar ot yamurundan korudu. Susen Cdger ve Vasvs
Cdger onlarn elinde esir oldular. Bu defa devler onlara saldrd. ikri Cehngir ve
emkr Eyyr onlar yendiler ve hep beraber slm koununa dndler. Yolda slm
kounu frit-i Bzrgn karsnda aresiz kaldn ikriye sylediler. Ssen
Cdger frit-i Bzrgn can iesinin onun elinde olduunu syledi.
ikri ve arkadalar ora yetitiklerinde frit-i Bzrg meydanda tek bana at
oynadrd ve meydana kacak er istiyordu. ikri hemen meydana indi ve dedi:
Cd frit bele tufn eyleme,
Gerek bayrak vuram bu meydne men.
Nere ekip bele fign eyleme,
Gerek bayrak vuram bu meydne men.
skender babamd getdi zlmte,
zn yetirdi ab- heyte,
Sennen kmey olmaz bu perizde,
Gerek bayrak vuram bu meydne men.
ikriyem men davadn doymaram,
Bu kiss yerde kala gymaram,
Krram perizd temam doraram,
Gerek bayrak vuram bu meydne men.
frit-i Bzrg ikriyi karsnda grnce dedi: Sen de bir insansan benim ile
ba edemezsin. Senin klcn amudan bana ilemez. Benim bedenim kl kesmez ot
yandrmaz su bomazd, stersen bana vurabilrsi. ikri dedi: Bu iyitlie smaz ben
sana vurarsam namertlik olur. frit-i Bzrg askerlere kar dedi: Ben ikriye izin
veriyorum tm gcyle bana vursun. ikri klcn syrp frit-i Bzrge indirdi, ancak
kl geri dnd ve ona bir ey olmad, amudasn ona indirdi gene bir ey olmad. frit-i
Bzrg ataa getiinde ikri onun kemerin tuttu. Bir birinin kemerin tutup yerden

307
kaldrmaya altlar. Bir birlerin yere vurmaya alsalar da hi biri brne stn
gelemedi. ikri onun buynuzundan tuttuunda boynuzunun krlgan olduunu anlad.
Onun boynuzunu krmak istediinde frit-i Bzrg yalvarmaya balad ve dedi: Eer
benm boynumuzumu krarsan onurum krlm olur ve ben kimsenin karsna kamam.
Eer boynuzumu krmazsan sz veririm meydan sana brakp giderim. ikri onun
szn yere salmad onu brakt ve o da Serefrz hn yanna gidip dedi: Artk senin
iin savaamam.
slm kounu ikrinin zaferiyle yeni moralle dmana saldrd. Perilere byk
bozgunlua urattlar. Serefrz h bunu grnce askerlerin geriekip ve eman istedi.
Daha sonra veziri Cmsib Hekimden yardm istedi. Cmsib Hekim her zaman slm
kounu ile kar karya gelmemeyi nermiti. Ancak Serefrz h onu dinlememiti.
Serefrz ha dedi: Gec olmadan bu savaa son vermek gerekir. Bunun iin kendisi
slm koununa doru ikriyle grmek iin yola koyuldu. ikri ilk bata Serefrz
hdan gelecek hi kimseyi kabul etmiyeceini syleyince Tvs dedi: Cmsib
Hekim Kaf danda sz geen bir kiidir. Onu Serefrz h tarafndan deil kendisi
tarafndankabul etmeliyiz. ikri buna raz oldu. Cmsib Hekimi ieri aldlar ve onu
arladlar. Cmsib Hekim dedi:
Serefrz h kalb indi avare,
Kebl eylesen gelmiem iltimse.
Ger l desen get eyle pre pre,
Bir defe eyleim men burda yse.
Ey dilver getir pm znnen,
yidlik nin getmir znnen,
hlar hmyblar menim szmnen,
Kebl eylesen gelmiem iltimse.
Ho gelmisen gz ste bu mekne,
Bavn kezs he gelmez sane,
Cmsibem be htir-i Reyhne,
Kebl eylesen gelmiem iltimse.
Cmsib Hekim Reyhne Periye hatr olsa da Serefrz h ile barmasn
nerdi. ikri Serefrz h ile barmak iin kz Reyhne Periyi Mee-yi Mehleke den
bulup ona vermesi artn loydu. Cmsib Hekim ikrinin barma artn Serheng-i
miye yetirdi. Serheng-i mi ilk bata bunu kabul etmedi, ancak vezirinin israr
ilebuna boyun edi. Cmsib Hekim Serheng-i miye dedi:
Sene kurbn olum kble-yi devrn,
Bu govg salman ne elmetdi?

308
Bis olma tklmesin n-hk kn.
Tc tehtin geder ne kiymetdi?
Ne sz hsa kebl eyle bu dilden,
Blblde kaydad ayrlmaz glden,
Korhuram ki ahln gede elden,
Yekin bil ki Reyhne selmetdi.
Cmsib deyir d oluben glmrem,
Bu gemli gylmn pasn silmirem,
oh tel eylirem yerin bilmirem,
Yekin bil ki Reyhne selmetdi.
Cmsib Hekimin nersiyle Serheng-i mi ve ikri barmak iin bir araya
geldiler. ikriye bir okuntu gndererek Bargh-i Sleymniye davet ettiler. ikri en
iyi ekilde karland. Serheng-i mide kz Reyhne Periyi bulmak iin on iki bin
periyi grevlendirdi.
Size haber verim kimden? Reyhne Periden. Reyhne Peri denizden Emir-i
Cezire tarafndan kurtulduktan sonra orada Pirne Perinin yannda yaamaktayd. Bir
gn Pirne Peri Reyhne Peri nin ikri iin gizlice alann anlad. Onun yanna
gidip ona teskinlik verdi ve alamasnn nedenini sordu. Reyhne Peri dedi:
Eyle bac deyim sene derdimi,
Gene yrn eki aladr meni.
Didergin salbd felek yurdumu,
Gene yrn eki aladr meni.
Dalara kar dbd,
Gr ne hamar dbd,
Kebrimi yadlar kazbd,
Lehletim dar dbd.
Nmert felek menim evim yhbd,
Balayb kelbimi mhkem shbd.
Bilirem ikri tilismden hbd,
Gene yrn eki aladr meni.
Bu dada maralm var,
Oh deyib yaralm var,
Ne gece yuhum geler,
Ne gnz kerrm var.
Reyhneyem gm-hr olar kim mene?
Korhuram edeler ser-zeni mene,
Gnder getirsinletr bir heber mene,
Gene yrn eki aladr meni.
Erzuruma,
Bu yollar geder Erzuruma,
Devesi lm erebem,
Dzerem her zlma.

309
Pirne Peri kz byle zgn grnce perilerden birini ikriden bir haber
getirmesi iin grevlendirdi. Peri havaland ve gyde Serefrz hn gnderdii Encm
Peri ile karlat. Bir birinden nereye gittiini sorunca Encm Peri dedi: Ben Reyhne
Periden haber almaya gelmiim, ikriden haberim var, sense ikriden haber almaya
gidiyorsun benim ondan haberim var. Daha sonra bunlar beraber Reyhne Perinin
yanna giderler. Reyhne Peri nce ikriden haber sorar. Encm Peri ikrinin
tlsmdan ktn ve Serheng-i mi ile savatn ve barmak iin Serheng-i mi
senin bulup senden zr dilemesini artn koyduunu syledi. Reyhne Peri babas
tarafndan sandktea denize atldn anlatp ve onun buraya gelip zr dilemesini
syledi. Daha sonra biri ikriye ve dieri babas Serheng-i miye hitap iki name
yazp Encm Periden onlar ulatrmasn istedi. Encm Peri nameleri alp sahiplerine
ulatrd.
ikri Elve ha Reyhne Perinin bulunduunun haberin gizli tutmsn istedi.
Daha sonra ona bir mektup yazarak savan bittii iin orada kalmann anlam
olmadn ve askerleriyle gidebileceini syledi.
Serefrz h Reyhne Perinin Hemie Baharda olduunu renince ei
Bedehn Peri ve bir nee periyle birlikte Emir-i Cezirenin yanna gittiler. Hemie
Baharn ah Emir-i Cezire onlar karlad. Bedehn Peri kz Reyhne Periyi barna
basb alad. Serefrz h kz hakknda yaptklarndan piman olduunu bildirdi. Daha
sonra onu alp Glzra dndler. ikriye bir mektp gnderip, Reyhnenin getirdiini
haber verdi. ikri gelip Reyhne Perinin elini ikriye verdi. ikri kayn babasna
saygnln gstermek iin onun elinden pt.
ikriye brgh- Sleymnide toy tutmak iin hazrlklar yapld. ikri her
tarafa okuntular gnderdi. Serendib, Glbr vilayeti, Yemen ve ama okuntular
gnderildi. Serendib padiah Humyn h ve kz Kemer Rh ki Cehnbahin
anayd da davetlilerin iindeydi. ikri onlar karlad. Kemer Rh kendini tutamayp
lad. Humyn h ikriyi Serendibde olduu zaman damatla kabul etmi ve
Kemer Rhla evlenmesine raz olmutu. ikri ordan ayrldktan sonra Kemer Rhdan
Cehnbah adl bir olu olduunu bilmiyordu. Humyn h olup bitenleri ona anlatt.
ikri olunun nerde olduunu sorunca anas Kemer Rh alamaya balad. Kemer Rh
Cehnbahin kardeleri Cehngir ve Cehndar ardndan onu tlsmdan kurtarmak iin
geldiinde Zefrn Cd tarafndan karldn ve imdi ondan hibir haber olmadn
syledi. ikri Tvsu yanna arp dedi:
Sen mene istekli bac,

310
Dd bu gylm tevie.
irin azm oldu ac,
Dd bu gylm tevie.
Bamn ohdu bels,
Gzya tkr anas,
Menden isteyir balasn,
Dd bu gylm tevie.
ikrinin rengi solub,
Cehnbahim harda kalb,
Zefern Cd aparb,
Dd bu gylm tevie.
ikri Tvstan olu Cehnbahin Zefrn Cd eliyle tutulduunu syledi ve
onu bulmas iin yardm istedi. Tvs Reyhne Periyi istedi ve ondan yardm istedi.
Reyhne Peri dedi: Zefrn Cd Hindistandadr. Onun yerin ben bilirim ve hemen yola
koyuldu. Hindistnda Zefrn Cdnun kalesini buldu. Onun yanna gidip ho beten
sonra dedi: ittiime gre sen bir insanolu yakalamsn? Zefrn Cd Cehnbahi
gsterip ve dedi: Bu olan beenip getirmiim ancak benimle beraber olmak istemedii
iin onu mr boyu habsetmiim. Reyhne Peri onun iin geldiini ve onu gtrmek
istediini syledi. Zefrn cd ilk bata raz olmasa da Reyhne Perinin tehdidini
grnce Cehnbahden vaz gemek zorunda kald. Reyhne Peri ona syledi: stersen
ikriden af dile o seni balasn. Zefrn Cd ikriden zr dilemek iin Reyhne
Peri ile birlikte Glzre geldiler. Kemer Rh olu Cehnbahi grnce kol boyun olup
ana bala alatlar. Daha sonra ona babas ikriyle tanturd. ikri olu Cehnbahi
ilk defa grd. Onu barna basp cesaretini vd.
Size haber verim nreden? mdan. mda

Ergevn

hn

adamlarndan

ebheng Eyyr ilk batan Ergevn h ve ordunun slm koununa katlmasna tepki
gstermese de bu ie raz olmak mecburiyetinde kalmt. Bir gn el alt Elve ha bir
mektup gnderdi ki sen orda oturmusun ikri Glistn- Eremde Reyhne Periyi
oluyla evlendirir. Bu haber Elve ha yetitiinde Zerdn hasta yatandayd. Bu
haberi renince kalkp Hezrdestnn yanna gitti. Durumu ona byle anlatt ki: Emmi
nice olur bir insanolu gelip benim k olduum Reyhne Periyi alr ve Glistn-
Eremde toy elesin ve biz burda bakakalalm?
Hezrdestn olay anladktan sonra dedi: Gidelim Hemheme ve Demdemenin
yanna. Olaylar ona anlattlar. Hemheme ve Demdeme de konuyu Sehman Deve
gtrmeye karar verdi. Olup bitenleri ona anlattlar. Sehman Dev dedi: Sizaskerlerinizle

311
birlikte Glistn- Ereme doru gide durun, ben kardeim Senber Cd ya haber
verim. Anca o bu ie zm bulur. Hezrdestn askerlerini hazrlad, Hemheme Cd ve
Demdeme Cd on iki bin sihirbazla atlandlar Glistn- Ereme doru hareket ettiler.
Sehman Devde askerleriyle birlikte kardei Senber Cdnun yanna geldi. Senber
Cd askerleri grnce ard ve sordu: Bu askerlerle nereye sava ayorsun? Sehman
Dev dedi:
Sene kurbn olum istekli bac,
Gerek gedek Diyr-i Glzra biz.
Koyaram bava gvherden tc,
Gerek gedek Diyr-i Glzra biz.
Grrsen dolanb peymnem dolub,
Sralb gl rengim heyv tek solb,
Deyiller orada kiymet olub,
Gerek gedek Diyr-i Glzra biz.
Yeni yengi baalarn bard,
Sehman Dev kimin tereftard?
Evld-i skender er ikridi,
Gerek gedek Diyr-i Glzra biz.
Senber Cd ikrnin Glistn- Eremi ele geirdiini ve orda oluna toyu
elediini renince dedi: Ben remlde ikrinin Glistn- Erem de krk yl hkm
sreceini grmtm. Bunun iin kardeine ikriden uzak durmasn istedi. Ancak
Sehman Dev bunu kabul etmedi. Senber Cd kardeinin srarna dayanamayp drt
sihirbazyla birlikte Glistn- Ereme doru kanatlandlar, kardeine Glistn-
Eremde buluacan syleyerek ondan ayrld. Sehman Dev de kendi askerleriyle
hareket ettiler. Senber Cd Glistn- Ereme yakn bir dan eteinde yere kondular.
br taraftan ikrinin adamlarndan olan ebr, ebreng ve Ferheng ehir evresinde
gezmekteydiler. Senber Cd ve adamlarn grnce onlara yaknlatlar. Senber
Cd hemen onlarn tutulmasn istedi. Onlar ks kvrak yakalayp eli kolu bal
Senber Cdnun yanna getirdiler. Senber Cd onlarn ikrinin adamlarndan
olduunu rendi ve onlar yemek istedi. Ot yakp hazrlk yaptlar. Senber Cd
klcn syrp onlarn zernie gitti. ebreng, Ferheng ve ebr aresiz kalnca l
numaras yaptlar. Senber Cd glerek dedi: ikrinin adamlar benim klcmn
syrmasndan korkudan ldler bylelikle kendilerini lmekten kurtardlar. Senber
Cd dereye atlmasn istedi. Ferheng, ebr ve ebreng kendilerini ikriye yetirip ve
Senber Cdnun oraya geldiini ve onlar yakalayp biireceini ve kendilerini zor
kurtardklarn ona sylediler.

312
ikri Cmsib Hekimi yanna istedi ve Senber Cd hakknda ondan bilgi
istedi. Cmsib Hekim dedi:
Gel sene syleyim er ikri,
hzr eyle gelsin Reyhne Peri.
Elinnen alallar o Simizri,
hzr eyle gelsin Reyhne Peri.
Menim szmnen bir sz kanarsan,
Dz demesem ot tutarsan yanarsan,
Tvs dese bu sze inanarsan,
hzr eyle gelsin Reyhne Peri.
Cmsib Hekim szlerin he sze katmaz,
Ek ehli geceni sbhecen yatmaz,
Senbere he hesin gc atmaz,
hzr eyle gelsin Reyhne Peri.
Cmsib Hekim Senber Cdya kimsenin gc yetmiyeceini ve yalnz
Reyhne Peri onun karsnda dayanabileceini syledi. ikri destur verdi kurul
topland. Bata Reyhne Peri, Tvs, Zefern Cd ve dier bykler topland.
Demdeme Cd ve Hemheme Cd Senber Cd ile onlara doru geldiini sylediler.
Reyhne Peri Demdeme ve Hemhemenin onun bir dudak kprdamas karsnda
dayanamayacan ancak Senber Cd ok gl olduunu syledi. Bu arada Cehngir
Senber Cdyu yakalamak iin ehirden kt. Ancak Senber Cd onu yakalayp
kollarn arkadan balad. Zelzele Zengi Cehngirin ardndan gidince o da yakaland.
Onun ardndan Cehndr gidip yakaland. Senber Cd Cehndr, Cehngiri hediye
olarak kardei Sehman Deve gndermek istedi. Onlar adamlarnn birine verip Sehman
Deve teslim etmesini istedi.
Sehman Dev hediyeleri grdnde ok sevindi. Bunlar kebap yapp yemek
istedi, ancak askerlerinin ok olduu iin ve onlara etlerden yetimeyeceini dnerek
bundan vaz geti.
Senber Cd Zelzele Zengiyi kendi yannda ttmutu. Ona k olmutu ancak
Zelzele Zengi ona yz vermedii iin onu hapse atp onu ikence ediyordu. Haberleri
ebr- Eyyr ikriye yetirdi. ikri bunlar duyduunda sanki Kaf Da bana kt.
emkr Eyyr yanna istedi. Ona dedi: Sen Kullar Padiahn diri diri yere gmm
birisin, Fitne Cdyu diri diri yakalayp getirdin ve hapste dara ektik, imdi bu ii
sana brakyorum. emkr Eyyr dedi: Bu ii yapsa yapsa ebheng Eyyr grr.
Gidip ebheng Eyyr buldu. ebheng Eyyr yetmi iki ekile dnebilen
birisiydi. Ergevn hn eyyrlarndan olmu ancak Ergevn hn Mslmanl

313
kabul ettii iin onu terk etmiti. Onu bulup ikrinin yanna getirdi. ikri ondan
Mslmn olup olmadn sorduunda eski dininde olduunu syledi. ikri bunu
slm dinine davet eledi. Daha sonra ona yz tabak altn verip olanlarn kurtarmasnda
yardm etmesini istedi. ebheng Eyyr kelmey-i ehdet deyip Mslmn oldu.
ikrinin olanlarn kurtarmasna sz verdi.
Daha sonra emkr Eyyr ve Ferheng Eyyr yanna alp yola koyuldu. Yolda
bir sihir okuyup Hekim-i Kf suretine dnt. Yanndakiler de onun mlazimleri oldu.
Gelip Senber Cdnun adrna yetiti. Kendini Hekim-i Kaf olarak tantt ve Eryi
Cdnun yanndan geldiinde syleyince Senber Cd onu arlad.
Senber Cddan Cehngir ve Cehndr Eryi Cdnun yanna gtrmek
iin geldiini syledi. Senber Cd kardei Sehman Devden onlar geri alp ona verdi.
Hekim-i Kf [ebheng Eyyr] onlar alp ikrinin yanna gnderdi.
Zelzele Zenginin hapisteki szltsn duyan ebheng Eyyr onu grmek iin
Senber Cddan izin ald. Onu hapishanede grd ve onu kurtarmak iin geldiini
ona syledi. ebheng Eyyr bir hile kurarak ona dedi:
Gel sene syleyim meleke-yi Kf,
Zelzele Zengi ler sehere kalmaz.
Men sene demerem kezafinen lf.
Zelzele Zengi ler sehere kalmaz.
Mem k koydun meni,
Nar kimi soyun meni.
Ne klgende sahladn,
Ne gne koydun meni.
Mertlerde kaydad basdn kesmez,
Sebr ile i grer he vaht telesmez.
Aik meukesine yekin da basmaz.
Zelzele Zengi ler sehere kalmaz.
Kan eyler divan eyler,
Dos meni bu halde grse
Ya ler ya kanma kan eyler.
Hekim-i Kaf diyer her dil ohuram,
Hele dayanmam mezlm bahram,
blisten hkmm var sige ohuram,
Zelzele Zengi ler sehere kalmaz.
Oyan gl,
Oyan blbl oyan gl.
Blbl fegn eylir,
Ne yatmsan oyan gl.

314
Hekim-i Kf bu szlerle onlar evlendirebileceini syledi. Senber Cd bu
sze ok sevindi ve Zelzele Zengiyi onunla evlenmeye raz edebilirse ona istedii
verceini syledi. Hekim-i Kf hapishaneye gidip ve Zelzele Zengiy plann anlatt.
Sonunda Zelzele Zengi ve Senber Cdyuevlendirip el ele verdirir.
Bu yandan ikri askerlerini bir araya tplayp, savaa hazrlad. Cehngir,
irzd- Tgzeni kounlaryla Elve h ve Zerdn askerlerine kar grevlendirdi.
Cehndr ve askerleri Hezrdestn ile savaa gittiler. Tvs, Reyhne Peri ve Zefern
Cd da Hemheme ve Demdeme Cd karsnda grevlendirildiler.
Ertesi sabah akerler atlanp koun bir birinin nnde durdu. Cehndr
meydanna Zerdn istedi. Elve hn kounu yarlp Zerdn meydana geldi. Cehndr
sava brakmalarn istedi ve dedi: Biz sizin gibilerle ok karlatk, nmzde diz
kerseniz sizi balarm. Zerdn dedi: Senin baban ikri szn tutmad ve biz
Glistn- Eremi sizden temiliyeceiz. O dedi bu az iitti, bu dedi o az iitti, sonunda
eller klnc kavrad. ok savatan sonra Cehndr Zerdann ban bedeninden atrd.
Dier taraftan irzd- Tgzen Elve h ldrr. Cehndr da Hezrdestnn
askerlerini darmadan eder ve Hezrdestn cann alp meydandan kaar. Tvs,
Reyhne Peri ve Zefern Cd askerleriyle birlikte Hemheme ve Demdeme ve onun
kounlar karsnda stnlk salar. Hemheme ve Demdeme de savatan kap
canlarn kurtarrlar.
ikri ve askerleri Sehman Devin askerleri ile karlarlar. Haberciler haberi
Senber Cdya yetirirler kieer ge davransan kardein ikrinin eliyle lebilir.
Senber Cd hemen zn sava meydanna yetirib, savaa girdi. Senber Cd
meydana girdiinde slm kounu bozguna urad. Savata ikri ile Senber Cd bir
birini tanmadan kar karya geldiler. ikri Senber Cdnun bana yle bir
amudayla darbe indirdi ki daa vursayd da batard ancak ona bir ey olmad. Senber
Cd ikriyi ldrmeden yakalamak istedi. Onu atn zerinden kaldrp yere vurdu,
daha sonra onun elin kolun balayp kendiyle apard. slm kounu bunu grnce daha
ok bozguna urad. Geri dn dvulu alnd askerler yerlerine dnd. Hekim-i Kf
gene devreye girdi. Senber Cd dan izin alp yakalad insan grmek istediini
syledi. Senber Cd yakalad insann ikri olduunu bilmiyordu. ikri Hekim-i
Kf yardmyla oradan kmay baard.
ikrinin dnmesiyle slm kounu yeniden canlanr. Sevin davullar alnd.
br taraftan Hemheme, Demdeme ve Hezrdestn bir araya toplanp neler
yapabileceklerini dndler. Hemheme Cd slm kounu nu yakndan izlemek iin

315
bir sihir okuyup, ylan ekline dnt. Srne srne slm koununun adrlarna
yaklat. Hemheme Cd orda olanlarn hepsini tlsma sald ve tlsmn aarn sevgilisi
Sehman Deve balad. Bylelikle Sehman Dev lmeyene dek slm kounu tlsmdan
kamaz.
Bunu gren Cmsib Hekim reml att. Remlde slm kounu nun tlsma
balandn grd. Serefrz h ve ikriye grdklerini anlatt. emkr Eyyr,
Ferheng ve ebreng [Hekim-i Kf eklinde] Senber Cdnun yanna giderler. Sehman
Devi nasl ldrebileceklerini aratrp ve Ferhengden bilgi gnderdi. Ferheng ald
bilgileri Tvuse byle aktard: Sehman Dev savaa geldiinde bir dev ekline dnmen
gerekir. Deve derisinden yaplan bir tulum yapp iine ecze (yanc madde)
doldurursun. Savata onu ateliyip Sehman Devin stne atarsn. Sehman Dev ancak
yanarak lr. Tvs Ferhengin dediklerini yerine yetirir. Sava meydannda Sehman
Devi ldrr. Sehman Devin lm haberi Senber Cdya yetidi. Hemen sava
meydanna gitti ve slm koununu bozguna uratt. Hekim-i Kf bunu byle grnce
Zelzele Zengiyi kullanarak onun savamasna engel olur. Savai meydanndan kar ve
yerine dnr. Hekim-i Kf onu Zelzele Zengiyle evlenmeye ve ikriyle barmya ikna
eder. ikriye haber gnderir ve onu Glistn- Ereme gtrr.
Glistn- Eremde toylar yapld, Cmsib Hekim reml atp ve onlarn Elms-i
Glzd adl bir erkek ocuklar olacan syledi. ikri

bg-i

Sleymanide

dnler iin farkl yerlere okuntular gnderdi. Hemie Bahardan Emir-i Cezire ve
Pirne Peri, mdan Keyvn Pehlivan ve dier yerlerden konaklar geldi. ikri
sevgilileri Simizr, Nzik Beden, Reyhne Perinin yannda, Cehngir sevgilisi Gona
Lebin yannda. Cehndr Pirne Peri ile evlendi, Reyhne Cd da Emir-i Cezire ile
evlendirildi. irzd- Tgzende Encm Perinin kardei Mh-cn ile evlendi. Herkes
sevgilisinin yannda. ebheng Cehnbahi yalnz olduunu grnce ikriye dedi:
Yakb oh isterdi olu Ysifi,
Kardalar sald ah-i zindna.
Ey n eyleyib deyib glsen,
Menim rehmim gelir bir cavana.
Oyan dalar,
Al kana boyan dalar,
Bu yan zlmethanad,
Necedi oyan dalar?
Kldan keskin bilirem kvlundu,
Cehngir Cehndr senin olundu,
Cmsib Serefrz san solundu,
Menim rehmim gelir bir cevva.

316

ebhengem mehebet var kanmda,

Fikri kalb Cehnbahin yannda,
Her ak z mekesinin yannda,
Menim rehmim gelir bir cevana.
Sebaheng orda oturan Ergevn hdan kz Efser-Bnuyu Cehnbahe istedi.
O da kz raz olursa raz olduunu bildirdi. ebaheng hemen yola koyulup,
Firengistandan Efser-Bnuyu getirdi. Cehnbahin olduu bir mecliste kzla ieri
girdi. ikri ondan neler olduunu ve bu kzn kim olduunu sorduunda byle dedi:
Sene kurban Shib- Krn,
Sz ebhengin szd.
Bu mecliste ab dvrn,
Sz ebhengin szd.
Yadnda var yazdn nme,
Mey doldurdun blr cme,
Gnderdin Firengistne,
Sz ebhengin szd.
ebhengem tez yetirdim,
Cehnbahe yr ytirdim,
Snh gnln bitirdim,
Senin sz hemin szd.
ebaheng onun yzne bir tlbent takt ve dedi: Bu mecliste hank cavandan
holanrsan elini onun omuzuna koy. Efser-Bnu Cehnbahin nnden geerken
dizleri titredi ve elin onun omuzuna koydu. Efser-Bnuyu Cehnbahi evlendirdiler.
Krk gn krk ngece toy oldu. Glistn- Eremde herkes mutlu bir ekilde yaamaya
devam ettiler.
Size kimden haber verim? Demdeme Cdudan. Demdeme Cdu, Hemheme Cdu ve
Hezar-destan oturmutular. Demdeme Cdu dedi: Ben bu derdi mezara gtremem,
ikari Glistn- Eremde hkm srsn biz de burda. Kalkp Glistn- Ereme
geldi, ikriyi sarayda bulup gece karanlnda onu bayltp sihir gcyle Kh-i
Ahenrbde Tlsm- Minye sald.
Sabah ikariden haber olmaynca Cmsib Hekime haber verdiler. Cmsib
Hekim reml atp, kitaba bakp ve onu Demdede Cdu gece kardn ve Tlsm-
Minye attn bu szlerle dedi:
Meveret eyledim hek kelmine,
Menim szlerimni bilenler biler.
lim tek sylerim arifler kana,
Menim szlerimni bilenler biler.

317
Menim kitabmn yalan yohdu,
reyimnen deyen peykni ohdu.
Cezire-yi Min zehmeti ohdu,
Onun yollarn grenler biler.
Asiften kalbd bir emnetdi,
Yazlb timrda bir elmetdi,
Yekin bilin ikri selmetdi,
Cmsibin szn bilenler biler.
Cmsib Hekim babasndan kalan kitaba bakp, bir tumarda yazldn ve bu
tumar okumak iin gn zaman gerektiini syledi. Daha sonra gn bir kenara
ekilip kitab okumaya balad. gnden sonra ikariyi kurtarma yolunu byle anlatt:
Cezire-yi Min adl bir yerde Direht-i Ecuze adl bir aacn banda Morg- Humayun
adl bir ku yaamaktadr. ikariyi kurtarma yolunu onunun yuvasndaki tumarda
yazldr. Cmsib Hekim gereken bilgileri verdikten sonra Tavus, Cehangir ve
ebaheng bir sihir okuyup onlar kartal ekline havalandlar. Tavusun yol
gstermesiyle bir ka gnn iinde Cezire-yi Minye vardlar. Orada ad verilen aacn
yannda yere oturdular. Murg-i Humyune selam verdiler. Murg-i Humyun bunlarn
selamn alp neden oraya geldiklerini sordu. Onlar da Cmsib Hekimin anlatt gibi
olauylar ona anlattlar ve ondan yardm istediler. Murg-i Humyun onlar dinledikten
sonra dedi: Eer bu aacn bandki yuvama karsanz size tumar vereceim. Bunlar
tekrar kartal eklinde havalandlar, ancak aa sihirli olduu iin aacn ucuna yetimek
ok zor idi. Bunlar havalandka aa uzuyordu. Yedi gece gndz utuktan sonra
aacn ucundaki yuvaya yetitiler. Murg-i Humyun onlara bir levhe verdi ve dedi: Bu
levhede yazanlar bir bir uygularsanz ikrinin olduu yere ulaabilirsiniz. Onlar
levhya baktklarnda bir ey anlayamadlar. Levhay yalnz Cmsib Hekim okuyabilir
dediler. Murg-i Humyun sihirli aacn yapraklarndan onlara bir macun yapt. tikten
sonra bayldlar. Kendilerine geldiklerinde Glistn- Eremde Cmsib Hekimin
yanndaydlar. Levhayi Cmsib Hekimn okuduktan sonra dedi:
Bir nee sz vard deyim evelde,
Meni saldz eceb byk zehmete.
Bu ileri belke Allah dzelde
Meni saldz eceb byk zehmete.
Feleyin elinnen ekirem ahi,
Nece sebr eyleyim bu zlme dah?
Mhlet verin mene ohuyum lohi,
Meni saldz eceb byk zehmete.

318
reklerden gem gubrin gtrrem,
Gnllerde metlebizi bittirrem,
Cmsibem size heber getirrem,
Meni saldz eceb byk zehmete.
Cmsib Hekim levhann yazd gibi bin byk balk, bin da kzn biirip,
bin perizad ile Cezire-yi Minye yola koyuldular. Cezire-yi Minde Direht-i Ecuzenin
yannda yere indiler. Murg-i Humyunu grp ve ondan bu yolda yardm istediler.
Murg-i Humyun yavrularnn beslenmeye ihtiyac olduu iin onlarla gelemeyeceini
syledi, ancak onlarn srar zerine yavrularn Serefrz ha bu szlerle emanet etti:
Seni nyib eliyibdi Sleymn
Cn sizindi cn balam emanet.
Erzimi eyleyim sene doyunca,
Cn sizindi cn balam emanet.
Murg-i Humyun bu yolun uzun bir yol olduunu ve yedi denizden geilmesi
gerektiini byle syledi:
Yeddi dery yeddi gnde geerem,
Yeddi tuluh b- revn ierem.
Dost yolunda can u badan geerem,
Cn sizindi cn balam emanet.
Murg-i Humyun bu yedi dmde yedi tuluk su ve yedi para et kendileriyle
gtrmelerini istedi.
Ne keder ki ruh vard bu canda,
Gzm vard o kdir-i subhanda.
hretim ucalar menim cehnda,
Morg-i Humyuna yohdu minneti.
Murg-i Humyun gereken szleri dedi. Yedi denizden gemeleri gerekirdi
bunlarn biri de Dery-yi Ahenrb idi. Bunun iin yanlarnda hi bir kl emir veya
metal bir ey bulundurmamalar gerekirdi. Cehngir Murg-i Humyunun belinde
havalandlar. Yedi denizlerin zerinden gemeleri gerekirdi. Cehangir Murg-i Humyun
et istediinde et ve susadnda su verirdi. Her gn bir denizi getiler. Yedinci gn
yedinci denizi geerken Murg-i Humyun denize dme tehlikesiyle karlat. Cehangir
ve ebahengden yanlarnda metal bulunup bulunmadn sordu. ebaheng ynnda bir
kame varidi. Denize dmemek iin onu denize atmak zorunda kald.
Yedinci denizi getikten sonra bir dan eteinde bulak banda yere indiler.
Murg-i Humyun yolun devamn kendileri levhann syledii gibi gitmelerini syledi
ve onlardan ayrld. Cehangir ve ebaheng yolda bir devle karlatlar. Den bunlara

319
saldrdnda ebaheng onu ldrd. Levhaya baktnda bu devin kardeini de
ldrmeleri gerektiini yazldn grdler. Devin kardei bir aac yere atp dedi: Sen
benim kardeimi ldrdn, imdi bu aac eline alabilme cesaretin olmas gerek.
Cehngir levhaya bakt ve aaca dokunduklar zaman tlsma deceklerini anlad.
Aac levhann yazd gibi eline almad. Levhayla aaca vurduunda aa ikiye
blnd. O aa ile devi ldrd.
Cmsib Hekim karlat her tehlikede levhade onun nasl aacann
yazldn sylemiti. Yollarnn devamnda gzel bir kz karlarna kt. Kzn bir
elinde arap bir elinde meyve onlara doru geldi. Kz yaknlatnda Cehangirin
sevgilisi Gona Lebi karlarnda grdler. Cehangir dona kald. Nasl ne zaman ora
geldiini sordu. Kz dedi:
Cehangirim gel bir kol boyun olah,
Yrin menem bu erbeti nu eyle.
Sennen kabah getiribdiler konah,
Yrin menem bu erbeti nu eyle.
Bir gn grdm meni cdu gtrd,
Getiriben bu mekne yetirdi,
Seni grd kad, meni trdi,
Yrin menem bu erbeti nu eyle.
Cehangir ona inanmad ondan emin olmak iin onu nerde ve nasl sevdini
sordu. Kz dedi:
Ekvn Devi Glbrda sen ldrdn,
Se reng perem o diyare vurdurdun,
Gona Lebin peymnesin doldurdun,
Yrin menem bu erbeti nu eyle.
Cehangir levhaya baktnda bu kzn bir caduger olduunu anlad. Ondan
kurtulmak iin arab alp onun zerine atmas gerekirdi. Cehangir arab zerine
attnda kz alevlendi. Byk bir frtna oldu bunlar bayldlar. Kendilerine geldiinde
bir yanar dan eteinde buldular. Levhaya baktlar. Alevleri sndrmek iin levhayi
yere atmalar gerekirdi. Levhayi yere atsnlar otlar snd bunlar baygn yere ddler.
Gzlerin atklarnda kendilerini deniz kysnda buldular. Bir nekkare azz am
onlar bekliyordu. Levhaya bakp kendilerin nekkarenin azna attlar ve bayldlar.
Kendilerine geldiklerinde bir lde kuyunun aznda idiler. Levhaya baktlar: Kuyunun
dibinde Hezar-dest adl bir hayvan ldrmeleri gerekirdi. Bu hayvann bin tane eli
varidi. Cehangir levhaya baktnda bu hayvann ancak elindeki Ate-pare adl klla
belinin ortasndan vurmakla leceini bildi. Hezar-desti de byle ldrd. Bunu ldrp

320
gene bayldlar. Gzlerin ap kendilerin bir bada buldular. Ban iindeki sarayda
Efsne Cadu adl bir kz yayordu. Ona Dilke diyerdiler. Kzn yanna geldiklerinde
Efsne Cdu Cehangire ak olur onlardan kim olduunu ve ne iin orda olduklarn
sordu.
Cehangir bu szlerle cevabn verdi:
Metlebim var reyimde,
Men bu diyre gelmiem.
h- Merdn kmeimde,
Men bu diyre gelmiem.
Nece saaldm dan,
ekirem intizrn,
Aparmaa ikrini,
Men bu diyre gelmiem.
Cehngirdi menim adm,
Dalmaz kurk u busatm.
Babam skender nejadm,
Men bu diyre gelmiem.
Efsne Cdu (Dilke) onun Cehangir olduunu rendinde Dedi: Yal
adamlarn dediine gre bir gn skender evladndan olan Cehangir Murg-i Humyun
ile buralara gelecei ve onun yannda sihirli aacn yapraklar olduu, aacn
yapraklar benim anamn derdine derman olaca sylenmiti. Cehangir yanndaki
sihirli aacn yapraklarn gsterip ve dedi: Beni Murg-i Humyun buraya getirdi,
Ynmda da sihirli aacn tyapraklar bulunmaktadr. Onlar aacn yapraklarn suya salp
o suyu anasna iirdiler. Anas suyu itikten sonra hapurup ve ban kaldrd. Bu kadn
Hemle Cdu, Efsne Cdunun anasyd. Ka seneden beri hasta yatanda idi.
Hemle Cdunun iyilemesiyle sarayda elence balad. Hemle Cdu iyice
kendine geldiinde Cehangire dedi:
Cmasibin emriynen gelmisen,
Kedem koydun bu diyre mbrek.
Ahenrb Dan eyledin mekn,
Kedem koydun bu diyre mbrek.
Yeddi dery vard yeddi biyabn,
Sene kurbn ola bu banan can.
Dmen hsn ze olmasn pnhn,
Kedem koydun bu diyre mbrek.
Koyaram bava burada tc,
Mende vard cem derdivin ilc.
Tvs mene hem anad hem bac,

321
Kedem koydun bu diyre mbrek.
Cehangir, Tavusun bula banda onlar beklediini syledi. Hemle Cdu
Cehangirden neden oraya geldiini sordu. Cehangir babas ikarinin Tlsm- Minden
kurtarmak iin oraya geldiini syledi. Hemle Cdu, Cehngir, ebheng ve Efsne
Cdu ikriyi tlsmdan kurtarmak iin yola ktlar. Kh-i Ahen-rbye vardlar. O
dan demir ekme zellii olduu iin demir olan her eyi kendine ekiyordu. Hemle
Cdu daa yapan bir zinciri gsterip dedi: Bu zincir yalnz senin Ate-pare klcnla
krlr. Cehngir belinden te-preyi ekip zinciri krd.
Oradan ayrlp yollarna devam ettiler. Byk bir aacn altna geldiler. Hemle
Cdu Cehngire dedi: Bu aac kknden karmalsn. Cehngir belindeki kemendi
atp aac kknden kard. Orada bir kutu grd. Kutunu atklarnda iinde bir kafes
grdler. Kafesin iinde bir ku varidi. Kuu kafesten kardklarnda yal bir kadna
dnt. Yal kadn Cehngirin elindeki levhayi almaya alt. Cehangir levhaya
baktnda bu kadnn bir cad olduunu ve levhayi ald takdirde onlar da tlsma
decini rendi. Cehngir yal cad kadn ldrd. Yal kadn ldnde tlsm
bozuldu. Tavus ve Humyn h orada grndler.
Efsne kendini ikriye ulaturd ve ona dedi:
Sene kurbn er ikri,
Mjde getirmiem sene,
Dolanmsan her diyr,
Senin ltfn nedir mene?
Hidmetinde men kalnca,
Kulluk eylerem lnce.
Cehngir gelib dalncan,
ndi ltfn nedir mene?
Dilke sdhdr koluva,
Mtk oldum cemlva,
Meni keniz et oluva,
Ltf eyle bir enm mene.
Efsne Cdu bu szlerle Cehngiri beendiini ve onunla evlenmek istediini
ikriye bildirdi. ikri de Cehngirin beendii takdirde onu kendine gelin edeceine
sz verdi. Efsne Cdu Cehangirin tlsm krdn ve artk oradan kabileceini
syledi. Cehngir ikri ile hasret giderdiler. Daha sonra hep beraber Glistn- Ereme
doru yollandlar.

322
Glistn- Eremde Brgh-i Sleymnide ikri iin byk bir tren yaptlar.
Her tarafta elence ve kutlamalar balad.
Dier taraftan Demdeme Cadu ikrinin tlsmdan ktn rendiinde
hemen frit-i Bzrgn yanna varp olaylar ona anlatt. frit-i Bzrg ilk bata ikri
ile savamaktan yz evirdi. Ona dedi:
Gel sene syleyim Demdeme Cd,
Beni-dem in he gnh yohdu.
Men yazam gel adm batrma,
Shib Krnd onun herifi yohdu.
Buynuzum ikesti bam hestedi,
Amma ehtirmn gzm stedi.
ikri dediin kemer bestedi,
Yeddi kulle-yi Kfde herifi yohdu.
frit-i Bzrgem he yohdu taym,
Nee il mr elemiem bir be bir saym.
Bu canm kimin yolunda koyum?
O merd oland onun herifi yohdu.
Ancak Hemmeme Cdunun srar ile savamaya hazrland. Hemheme Cdu
frit-i Bzrgn savamaya karar vermesine ok sevindi. Yedi yerden askerleri
atlandrd.
Bu haber ikriye yetiti. ikri de askerlerini yedi blgeye gnderdi ve her bir
blgeye bir ba koydu. Cehnbahi ikri ba koymaynca babasna dedi: Benim
dierlerinden neyim eksik var? ikri ona da bir blk verdi. Cehnbah ebaheng den
hans at semesini sordu ebaheng ona dedi:
Sene kurbn olum gl zl cevn,
Grseydim ah olmusan kll-i Firenge.
Menim canm senede olsun kurbn,
Sen sevr olacahsan Ester-i Glreng.
Ester-i Glreng Cehnbahin kayn babas tarafndan ona verilen atn ad idi.
Cehnbah ebaheng den sordu: hans klc balayaym? ebaheng dedi:
Gyde symak olmaz he sitreni,
Senber belinde ol ketreni,
Balasan beline o hen-preni,
Amde olgunan bular tek cenge.
Men akem yar kana,
Yr szn yar kana
Lan vurmu sonayam,
Shlmam yar kana

323

Cehnbah ebahenge dedi: Bana baka diyecein var m? ebaheng dedi:

Belariki alan kimi destine,
Baban kimi h bir ester stne,
ebheng deyir gir bu lekerin kestine,
r bebr kimi vurgunan pence.
Cehnbah Ergevn hn klc Belareki beline balayp, Ester-i Glrenge
bimip savaa katld.
ikari frit-i Bzrg ile kendisi karlamak iin hazrlk yapyordu. Senuber
onun yanna gelip ve frit-i Bzrgn karsna kmak istedi. ikari ilk bata izin
vermese de daha sonra onun srarna dayanamayp onun savaa gitmesine raz oldu.
Senuber, frit-i Bzrgn meydanna kt. Onlar sihir gcyle hem yerde ve hem
gkte savatlar. Ancak hi biri stn gelemeyince yorgunluktan her iki taraf savaa
gn ara vermek karar alp, askerlerine dndler.
ikari, Senuberi karlad. frit-i Bzrg gn sava brakma anlamasn
bozarak Senuberin askerlerine akn etti. Bine yakn askeri ldrp yerine dnd.
Senuber bu haberi duyunca o da anlamay bozup kar tarafa akn etti. Askerlerinin
cn almak iin drt bin asker ldrd.
Bu haber frit-i Bzrge yetirdiinde sava davullarn aldrd. Senuber gene
frit-i Bzrgn karsna kt. Yerde gkte sava balad, ancak murad alan olmad.
Ertesi gn Demdeme Cadu, Senuberi ve askerlerini tlsma balad ve tlsm
Hemhemenin vucuduna balad. Bunu byle gren Zefern Cduda frit-i Bzrg ve
askerlerini tlsma salp, bir aaca balad.
Senuber tlsmda olduunu anlad. Bir mektup yazp felahun ile tlsmdan dar
att. Mektupa ikariye yazd:
Mennen selm olsun Shib Krne,
Ham bilir Glzdd menim nejdm.
Mensr kimi salblar meni dre,
Koymasn tarihinden silinsin adm.
Belden ayrlmr bell bam,
Ahr rhsrime kan tek gzyam,
Men senin bacvam sen de kardam,
Koymasn tarihinden silinsin adm.
Senberem men bu cannan gemiem,
Ecel camn dolduruban imiem,
Mselmnam bu svdye dmem,
ebhenge deyin alsn ksasm.

324

Mektubu Tavus grp, ikariye yetirdi. ikri mektubun mhrn ap okudu.

Mektupta ebahengin ad getii iin ikri ebhengi yanna ard ve onu bu ile
grevlendirdi. ebahenh ilk bata ekimser davransa da sonunda Senuber ve askerlerini
tlsmdan kurtarmayi slendi. Tlsmn krlmas iin Hemheme ve Demdeme Cadu
lmesi gerekirdi. ebaheng eytan klfna girip eme-yi Nuinde Hemhemenin
yanna gitti.
eytan suretine gitren ebaheng, onla bir eyler retmek behanesiyle
Demdemni getirmesini istedi. Hemheme, Demdemenin yanna gittiinde onu alar
grd. Ondan neden aladn sordu. Demdeme dedi:
Bana dndm gl zl bac,
Gerek ehvlime zm alyam.
irin azm ryade oldu ac,
rekten yaral sine dalyam.
Geder kalmaz,
Ahar su geder kalmaz.
Veflya can kurbn,
Bi-vef geder kalmaz.
Senin gelmeyinnen men usanram,
Dediin szleri bir bir kanram.
Ateinnen ot tutuban yanram,
Gerek ehvlime zm alyam.
Men k oyan dalar,
Al kana boyan dalar,
Bu yan zlmethnad,
Necedi o yan dalar?
Korhu db Hemenenin canna,
liiynen smnn kanna,
Gel meni aparma blis yanna,
Gerek ehvlime zm alyam.
Dolu gzler,
Da ban dolu gzler.
Sendeki naz u ive,
Mendeki dolu gzler.
Hemheme gece ryasnda yandn grm ve bunun iin alyordu. Demdeme
ryalar yan vurar dedi ve onu kendiyle Sebhengin yanna gtrd. ebheng nce
bunlar ayrd. Daha sonra onlar bayltp ve ldrd. Bundan sonra tlsm krlp
Senuber ve askerleri tlsmdan ktlar.
ikari Senuberi karlad ve hasret giderdiler. Cmsib Hekim ikariye dedi:

325
Size kurban olum eyleen canlar,
Aamn elinnen bde imiem.
Heber verecaam her bir dvrannnan,
Aamn elinnen bde imiem.
Ovu tek yataram ov beresinde,
Tutaram balaram tez vedesinde,
Dman ldrrerm z vedesinde,
Aamn elinnen bde imiem.
Ekin bdesini iip hesteyem,
eyd blbl kimi bir gl steyem,
ikriyem mende kemer-besteyem,
Aamn ellinnen bde imiem.
Bu olaylardan sonra ikari Zefern Cdudan frit-i Bzrg tlsmdan
brakmasn istedi. Zerern Cdu tlsm bir aacn adna balad iin o aac
kknden karmas gerekirdi. Cehandar ile birlikte tlsmn balad aacn yanna.
Cehndre ryasnda verilen kendiri aaca balayp onu kknden kard. frit-i
Bzrg tlsmdan kt. Onu kim tlsmdan kardn sorunca, ikarinin emriyle
Cehandarn kardn sylediler. frit-i Bzrg lene kadar ikarinin kulu olacan
syledi.
Zefern ikarinin tavsiyesiyle Keys-i Remmh- Ereb ile evlendi. Tekrar
Glistn- Eremde elence bsat kuruldu. ikari halkn mutluluunu grnce saz alp
yle dedi:
kr eylerem mende kdir Allaha,
Bu svketi Sleymne vermeyib.
Nyib-i Sleymn Serefrz ha,
Bu svketi Sleymne vermedi.
Men k kere keye,
Doludur kere keye.
Miskin kapva gelib,
Dalara deye deye.
Gy znde ekkl kemer bitiir,
ki sultan bir biriynen tutuir,
reyime hehden ilhm yetiir,
Bu svketi Sleymne vermedi.
Men k maralm var,
Bu dada yaralm var.
Ne gece yuhum geler,
Ne gnz kerrm var.
ikriyem kurbet besdi day mene,
Hesret kalb tamam kohum el mene,

326
Kyl istir bir de gede vetene,
Bu svketi Sleymne vermedi.
Dalara kar dbd,
Gr ne hamayl dbd,
Kebrimi ydlar kazb,
Lehletim dar dbd.
ikari bu szlerle vatan Rum eline gitmek istediini bildirdi. Bu szleri Serefrz
h iitti. ikarinin ei Simizri karma aklna geldi.
Serefrz h Simizr karmak iin bir plan hazrlad. Encm Periyi yanna
arp ve Simizri karmas iin ona emir verdi. Encm Peri ilk bata kar ksa da
Serefrz h tahdidi ile karlat. Encm Peri Serefrz hn srarn grnce ald
sazn dedi:
Gel sene syleyi Periler h,
Sen hesab algnan bu gz yamnan.
Dbreden olmagnan mkessir,
hartgnan bu sevdan bannan.
Men k balam alar,
Ar an bala balar,
Bir ata yara alsa,
Yarasn bala balar.
ldrgnen meni keniz yerine,
Hesret koyma blbl z glne.
Korhuram ki dnya deye bir birine,
hartgnan bu sevdan bannan.
Yoh Ezizin balaban,
Yasda al balaban,
Hamnn balas geldi,
Bes menim balam han?
Encm Peri deyir meni ldrme,
lemleri gel zve gldrme,
Rusv olarsan bu sirri bildirme,
hartgnan bu sevdan bannan.
Men k kara kzler,
Srmeli kra kzler.
Meni feley eymezdi,
Sen eydin kara gzler.
Encm Peri bu ytlerle de Serefrz h niyetinden vazgeiremedi. Sonunda
onun isteine boyun edi. Serefrz hn dedii gibi Simizr bayltp ve onu Heft
Kulley-i Kafta Eflk Devin yanna gtrd. Onu ona emanet etti ve dnd.

327
Ertesi gn sabah Simizr grnmeyince herkes onu merak etti. Odasnda
buluamadlar. Cmsib Hekimin yanna gittiler. Cmsib Hekim reml att kiytap at,
Simizr Encm Peri
Kardn anlad, ancak yalnz onun Heft Kulley-i Kafta olduunu syledi.
Zefern Cdu, Reyhne Peri ve Tavus onu geri getirmek iin havalandlar. Yolda
Encm Peri ile karlatlar. Ondan kukulanp ve sorguladlar. Ondan itiraf aldlar ve
ikarinin yanna gtrdler. ikrinin olu Cehandr anas Serefrz h eliyle
karldn duydu. Klcn ekip ve onun ban gvdesinden ayrd. ikri bu olay
duyunca onu serzeni etti. Cehndr dedi:
Bana dmdm gl zl ata,
N-mert gerek slim baa varmasn.
Ezelden salbd bizi kovkaya,
ldrdm ki dert bu canda kalmasn
Seni oh isterem iki gzmnen,
ldrmem men dnmerem szmnen.
cze almam burda zmnen,
Dedim ksas kiymete kalmasn.
Cahndari bu barede knama,
Dert meni eyleyip deli divna,
Hedden artk zlm eyleyip anama,
Aldm ksas kiymete kalmasn.
Cehndarn szleri bitsin. ikari onun bu iinden rahatsz olsa da bir ey
sylemedi. Reyhne de babasnn bu cezayi hak ettiini syleyerek Cehndaraa destek
verdi. Cmsib Hekimde bu olayn olacan Asafettin Belhiyaniden duyduunu ve
Serefrz hn Cehndr eliyle leceinin kitabda yazldn syledi.
Bu olaydan sonra Senber ikarinin moralini dzeltmek iin onu kendi diyar
Glzda davet ett. Cehnbah, Tvs ve ebhengde Simizr getirmek iin yola
koyuldular. Serefraz ahn kz Reyhne Peri babasnn lmesine kaytsz kalmas.
Serefrz hn Heft Kulley-i Kafde Sindurs adnda bir olu varidi. Bu haber
ona yetisin, hemen intikam almak iin askerlerini hazrlayp yola dt. Sindurs
ikarinin Glistn- Eremde olmadn frsat sanarak Glistn- Ereme yaklat.
Cmsib Hekim herkesi ehire toplayarak ehir kaplarn balatp, halkn darya
kmasn engelledi. ikariye bir mektupta olaylar anlatp, Encm Peri vastasyla ona
ulatrd. Cehndr ehirden kmama yasasn kendine ydiremeyip ehirden dar kt.
Yolu zerinde Sindursa rastlad. Onun ikarinin olu olduunu anlaynca ona
saldrd. Sindurs hem pehlivan ve hem caduger olduu iin Cehndr buna stnlk

328
salayamad. Sava esnasnda Senber onlar grd. Senuber Cehndr baygn grd.
Onu bir maaraya gtrd ve kendisi Sindursun karsna kt. Bir ka gn onunla
savat, ancak Sindursun karsnda stnlk salayamad. Glistn- Eremde
sevgilisi onu bekledii iin sava bir ka gn ertelemesi iin Sindursa dedi:
Sindurs gel sene desin Senber,
Gelmeyeydin gerek sen buraye,
Bu yerde kim olar mene berber,
Sennen menim cengim kalsn soraye.
Gemiem elimde ihtiyarmnan,
Dost yolunda gemiem bu canmnan.
Korhuram ki ayr dem yarmnan,
Sennen menim cengim kalsn soraye.
Mselmn olmuam bir danad lhi,
Men Senberin yohdu gnhi,
Menim yarmd Zengiler padiahi,
Sennen menim cengim kalsn soraye.
Sindurs onun istein kabul etti ve geri ekildiler. Senuber Glistn- Ereme
dnd. ikari de oraya dnmt. ikari olu Cehndr gremeyince onu sordu.
Senuber onu Sindurs ile savarken kurtardn ve bir maarada sakladn syledi.
Cehndr maaradan getirib iyiletirdiler.
Ertesi gn ikari Sindurs ile karlamaya hazrlandnda Senuber onlarn
savann yar kaldn syledi. ikari ne kadar onu savaa gndermemekte kararl olsa
da Senuber o kdar savaa gitmeye kararl idi. Sonunda geyinip kuand ve meydana
girdi. Senuber, Sindurs sava bir ka gn srd. Sindurs sonunda yzn ikariye
doru tuttu ve bararak neden savaa gelmediini ve bir kadn onun savana
gnderdiini haykrd. Bu olay zerine ikari geyinip kuand meydane ayak bast.
ekib sef iki leker-i nmdr,
Olub merkebe o h-zde sevr.
Kedem koydu meydane o nmdr,
Edibdir mbriz teleb eh-sevr.
Dedi vard bir kimse y gele?
Men ile ede kr-zri bele?
Senuber ikariyi karsnda grnce ona meydan okumaya balad. ikari onun
meydan okumasna bu cevab verdi:
Gel bu keder lf- kezzb eyleme,
Bu meydanda hazir ol men ile cenge,

329
Bu yanm kelbimi pare eyleme,
Gelmiem nerm edem sen ile pence.
Tutaram emdun elden alaram,
ndi lekerive talan salaram
Cesetivi al kanna boyaram,
Dilin olmaz day men dil-itenge.
ikri hesretdi kohum kardaa,
Dmanlar elinnen ekiller h,
Grrem ecelin yetibdi baa,
Gelmiem nerm edem sen ile pence.
ikari, Sindurs sava balad. ikari savata Allaha yalvarp yakard. Ona
Sindursun karsnda g vermesini istedi. Kl kalkan aletlerinden sonu alamaynca
bir birinin kemerin tuttular. ikari onu atn zerinden yere salp, bann stne kaldrd.
Daha sonra meydann ortasnda yere yatrp, dizin Sindursun gsne ktrd.
Hancerin ekip ban kesmek istedi. Sindurs ondan zaman istedi. ikari Sindurs
kollarn arkasndan balad ve hapse brakt. Sindurs askerleri de byle grnce sava
braktlar. Sindurs hapiste bir zaman kald. Glistn- Eremde halk kutlamalar
yaptlar, her tarafta enlik oldu.
Sindurs bir mddet sonra ikariye hapishaneden bir mektup yazd. Mektupta
onun babasnn katilinden intikam almak iin oraya geldiini yazp, babasnn katili ile
karlamak istediini bildirdi. Cehndr bu mektubun ieriinden haberdar olunca
babasndan onun meydanna kmak iin izin istedi. ikari kabul etti. Meydan suland
sprld. Sindursu hapishaneden getirip kollarn atlar. Sindurs Cehndre dedi:
Gafilden bir sed yetdi gime,
git olan gerek eslin danmasn.
Atam lp, kl olubdu bama,
git olan gerek eslin danmasn.
N-mert yatar he yuhudan oyanmaz,
Merd olanlar iki renge boyanmaz.
er kolunda helke zencir dayanmaz,
Bu arzular reyimde kalmasn.
Sindurs szn desin merdana,
ncimesin mennen bacm Reyhna,
Dedemin lm peh olubdu cihnda,
Bu kss da gerek yerde kalmasn.
Sindursun sz bitti, sava balad. Reyhne Peri Sindursun bacs ve
Serefrz hn kz ikarinin yannda sava izliyordu. Sindurs meydann yanndaki

330
nar aacn kknden skp Cehndra saldrd. Cehndr klcyla inar oacn
ikiye ayrd. Sindurs bilek gcyle onu yenemeyince sihir gcyle Cehndr yenmek
istedi. Reyhne Peri sihir okuyup ve Sindursun sihrini etkisizletirdi. Sonunda da
Sindurs Cehndr eliyle ldrlr. Serefrz hn kz Reyhne Peri Cehndra
kardei Sindurs ile karlatnda ona yardm ett. Glistn- Eremde sevin ve
kutlamalar yapld.
Bunlar burada kutlamalarda olsun size haber verim kimden? Cehnbahten.
Cehnbah, Tvs, ebheng ve Zefern, Simizr kurtarmak iin Heft Kulley-i Kafta
Tlsm- Belgiyya gidiyordular. Ellerindeki tumar onlara yol gsterecekti. Tumar ap
neler yaplalar gerektiine baktlar. Tumarn yazd gibi sm-i Ezemi okudular.
Karlarnda bir ba grnd. Ban iindeki saraya doru gittiler. Gene tumara
baktlar. Sarayda hasta yatanda bir kz var. Cehnbah sm-i Ezemi yedi kez de onun
kulana syledi. Daha sonra sarayn yanndaki aacn altnda bekledi. Kz kendine
geldiinde onu kim iyiletirdi diye bard. Cehnbah yanna gidip ve onunla konutu.
Kzn ad Efsne idi. Onun Evld-i skender olduunu renince ona anas Simizre
yetimek iin yardm edeceine sz verir. Bir ormanda bir ka ahu varidi. Tek boynuzlu
olan vurup onun karnndali aar kartp sihirli sand atlar. Sandn iindeki
levhay alp yola koyuldular. Bundan sonra o levhann yazdklarn uygulamalar
gerekirdi. Levhada bulunduklar emeye bir ejderhann gelecei ve onun beline
binmeleri gerektii yazlmt. Ancak ejderha havalandnda gzlerin kapal olmas
gerekmekte ve bir aslan naresi duyduklarnda gzlerini aabilecekleri yazlmt. Aslan
sesin duyduklarnda kendilerini baka bir lkedede buldular. Azgn bir devenin onlarn
zerine geldiini grdler. Cehnbah devenin bandan bir yumuruk vurdu. Onun
kuyruundan tutup sizi denize srkleyecek.
Denize girdiklerinde yeralt ekline dnd. Orada bir kz elinde bir piyale onlar
bekliyordu. Kitapta yazdna gre kz suyu Cehnbahe uzattnda onu alp zerine
atmas gerekirdi. Byle yapt, kendilerini Efsnenin yannda buldular. Efsne baaryla
olaylar arda koyduklar iin onlar kutlad. Ancak bundan sonra Kecvn Devi esir alp
ve onun dediklerini uygulamalydlar. Dev onlara bir imareti gsterip orada bulunan iki
aslann arasndan bir sandn iinde yeil bir ieyi alp aslanlardan shrn aarnn
yerin renmelisin. Aslanlar yal kadn ekline dnrler, onlarn canlar elindeki
yeil iededir. Yal kadnlardan biri olan Cemceme Cdu sizi Eflk Devin yanna
gtrecek. O sizi Simizrn yanna gtrecek.

331
Cehnbah tumarda yazlanlar teker teker uygulayp Simizrn yanna geldi.
Cehnbah anas Simizr ile kol boyun oldular. Cehnbah anas Simizr gtrmek
istediinde anas dedi:
Dedem meni edibdi behti kare,
ltimsm budur aparma meni.
Gelmiyeydin gerek sen bu diyre,
ltimsm budur aparma meni.
Kulah ver men be-re szne,
Srme mest eyleyib ala gzne,
Az kalram kesd eyliyem zme,
ltimsm budur aparma meni.
Simizr derdini bir kes bilmesin,
Alaram didem yan silmesin,
N-mertlerin grm z glmesin,
Serefrz lmese aparma meni.
Simizr Serefrz hn lmedii takdirde oraya dnmeyeceini syledi.
Cehnbah, Serefrzn lm haberini verince beraber Glistn- Ereme dndler.
Orada byk kutlamalar yapld.
ikari bir mddet sonra Glistn- Ereme kendi yerine bir hkim koyarak, Dr
Vilayetine dnmek istedi. Menzer h- Yemeniye haremlerini Yemene gtrmesini
istedi. Cmsib Hekim byle grnce ikariden neden oray terk etmek istediini
sordu. ikari, Cmsib Hekime dedi:
Sene kurbn olum Cmsib Hekim,
Gyl istir veten sar yerisin.
Elimnen glmnen nece el ekim?
Gyl istir veten sar yerisin.
Men k oyan dalar,
Al kana boryan dalar,
Bu yan zlmethnad,
Necedi o yan dalar.
Heberin yoh bu ikeste dilimnen,
Yetmi ildi ayrlmam elimnen.
Bele kalmak yeydi mene lmnen,
Gyl istir veten sar yerisin.
Men k Erzurma,
Bu yol geder Erzruma,
Devesi lm Erebem,
Dzerem her zuluma.
ikriyem oh dolandm dnyan,
Keriblik eyledi mrm fn,

332
Deyiller adma Sleyman Sn,
Gyl istir veten sar yerisin.
Kan eyler,
Divn eyler,
Dost meni bu halda grse,
Y ler ya kanma kan eyler.
ikari bundan sonra adn Sleymn Sni koydu. Glistn- Eremde
Cehndrn ve Cehngirin her birinin bir erkk ocuu olur. Cehndrn olunun adn
rec, Cehngirin olunun adn Turec koyarlar. Senberin de ir olan ocuu dourur
Albaz adnda. Simizrn ocuuna da Rizva adn koyarlar.
Behmen Vezirin kz Efser Bnuda Ferruh-srvar adl bir erkek ocuu dourur.
ikari Dr Vilayetine hareket etmeden nce irzd- Tgzenin Ereden intikam
almasn nlemek iin onu tutuklayp krk gnlne hapise atar. ikari byk bir asker
topluluu ile Dr Vilayetine doru hareket eder. Ere bu haberi duyar ve Ferzne
Veziri bir mektupla ikarinin yanna gnderdi. Ferzne Vezir ikarinin sarayda
retmeniydi. ikari onu tanmamasn diye yzne bir nikap ekti. ikaride mektubun
cevabn yazp Cehnbahden gnderdi. Mektupta ikari yazd:
Mennen sene yazram selm olsun,
Bt-hne eylemisen bu mekn.
Pnhni szlerim ikr olsun,
nsn olan sennnen srmez dvrn.
Baban skenderdi hret salb cehne,
Maribden Merike bayrak vurub her yane,
Deyiller zlm eylemisen bir Mselmne,
Senden edem gerek o mezlumun divnn.
Mselmnam hlyam bu gnhdan
nsna nect vard doru rhdan,
Memrem men hkm olubdu Allhdan,
ntikm alacah Sleymn Sni.
ikari, Cehnbahe mektubu gtrd zaman hi kimsyle avamayaca
hakknda uyard ve onun yalnz mektubu gtrp cevabn almakla grevli olduunu
ona hatrlatt. Cehnbah Ferheng Eyyr alt yz askerile ikarinin mektubunu Ereye
gtrdler. Ere Cehnbahi grr grmez ona kan kaynad. Ere bu szlerle
Cehnbahe ho geldin dedi:
Ho gelmisen bura kedem be kedem,
Kedem koydum ey cevn buraye sen.
Mehebbetim ohald dem be bem,

333
Tebib sen merheh sal bu yaraya sen.
Kzl gl tek yr elinde desteyem,
Eller vurunuyam bir hevesdeyem.
rek coa gelir seni istirem,
Ho gelmisen ey cavan buraya sen.
Men grrem z dininde dorusan,
Ot vurusan yaralarm korusan,
Ere deyir syle kimin olusan?
Ho gelmisen ey cavan buraya sen.
Cehnbah mektubu verdi. ikari mektupta onun bir mselmana zlm ettiini
ve onun intikamn almak iin geldiini yazmti. Mektubunun sonunda kardei ikariyi
saltanat iin kuyuya attn ve bu iin hesabn vereceini yazmt. Ere mektubu
okuduktan sonra gazeblendi. Dedi: Benim kardeimle olan olaylardan size ne?
ikarinin kann almak size mi kald, ve onlara kfr etti. Cehnbah bu srada kendini
tutamad. Ayaa kalkp klcna el eledi. Babas Sleymn Sni hakknda yle
konumaya hakk olmadn ve eer izni olsayd onu tahtyla beraber ikiye ayracan
syledi. Bu anda Erenin olu ir-efken de klcn ekti. Ferzne Vezir ortam
sakinletirmeye alt. Cehnbahi bir tarafa ve ir-efkeni de bir tarafa oturttu. Ere
mektubun cevabnda sava yazp Cehnbahi yollandrd. Cehnbah saraydan
ayrldktan sonra ir-efkeb babasnn musadesiyle on iki bin asker ile onlar yolda
ldrmek iin Cehnbahin atdndan yola koyuldu.
Ferheng Eyyar arkalarndan byk bir asker topluluunun geldiini grd.
Cehnbahe dedi:
Mehmr gster merkebe versin rikb,
Dalmzcan atlanb leker gelir.
Ceng etmeye reyimde yohdu tb,
Dalmzcan atlanb leker gelir.
Menim szlerimi sen yere vurdun,
Mehebbet zencirin ekiben krdn,
Getmedin sen denen niye durdun?
Dalmzcan atlanb leker gelir.
Sinem ninad bir hedeng olar,
Ferheng Eyyra da dny teng ola,
Getmesen burda byk ceng olar,
Dalmzcan atlanb leker gelir.
ikari, Cehnbahi savamama konusunda uyarmt, ancak ir-efken babas
Ere hakknda Cehnbahin sylediklerini kendine yediremedi ve yolda onu yakalayp

334
savaa mecbur etti. Cehnbah ve ir-efken bir birlerine meydan okudular. Daha sonra
sava balad. Kl kalkandan sonu almaynca gree baladlar. Cehnbah, irefkeni bana alp yere vurmak istedi. Ferhen Eyyar babasnn szn hatrlatt ve onu
ldrmekten vaz geti. Onu bir kenara att. Yoluna devam etmek istedi ancak irefkenin askerleri ona saldrdlar. yz askeri ldrd. ir-efkenn de kaburgalarndn
ikisi krlmt. Geri ekilme davulu alnd ve jher kes kendi yerine gitti. Snble
Hanm ir-efkenin yaralanmasn alayp szlad.
O taraftan ikari Cehnbahn savaa girdiini duyunca onu cezalandrmak
istedi, ancak kendini korumak amacyla savatn renince bundan vaz geti. Ere
byk bir asker ynayla Sleymn Sninin ordusunun karsna kt. Sleymn
Sni meydana kmak iin hazrland, ancak Cehngir, Cehnbah meydana gitmeleri
iin srar ettiler.
Cehndr avlanmak iin dar ktnda Husrov-i Keledr ile tanr ve bir ara
onun yannda kald iin savaa gelememiti. Cehnbah meydana kyor.
Cehnbah meydana kar. ikari dman Ereyi ldrmeyip, diri yakalamas
iin ona emir verdi. Cehnbah ile Erenin sava oleye dek srrer. Bir an gkte bir
bulut grld. Bulut yere yaklatnda bir el uzanp, Cehnbahn kemerinden tutup
havaya ekti. ikari kemanna ok koydu. Ancak bulutun iinden oku attn taktirde
Cehnbahi nne vereceim diye bir ses geldi. ikari ok zld. Ertesi gn
Cehngir meydana ayakbast. Gene bir bulut ve iinden uzanan bir el gelip Cehngiri
gtrd. ikari gene okun kemane koyduunda bulutun iinden bir ses geldi. Ben
Ekvn Devin anasym. Cehngir benim olumu Glbr Vilayetinde ldrd, onun
cne oullarn kle olrak alyorum.
Cehngir babas ikariyi kurtarmak iin yolu Glbr Vilyetine dtnde
halk Ekvn Devin elinden kurtarp ve Gona Lebi almt. Ekvn Devn anas
olunun cn almak iin ikarinin iki olunu Heft Kulley-i Kafe gtrd.
Ertesi gn Erenin meydanna ikari kendisi geldi. ikari, Ere ile savaa balamadan
nce ona dedi:
eypur alah ses brsn her yan,
Mennen ceng eliyah merd-i merdna.
Sennen ceng eyliye Sleymn Sn,
Mennen ceng eliyah merd-i merdna.
Men ile bir yerde erb iesen,
Bu meydnda ba u candan geesen,
Hicrnn defterin bu gn aasan,

335
Mennen ceng eliyah merd-i merdna.
Sleymn Sniye dman glmesin,
Menim szm sene ar gelmesin,
stirem meydanda kan tklmesin,
Mennen ceng eliyah merd-i merdna.
ikari Ere ile byle anlatlar: Kl ve sava aletleri kullanmadan gre
yapalm, kim stn gelirse askerlerini ve btn mal devletini ele alsn. Ere kabul etti ve
gree baladlar. Sabahtan akama grete stn gelen olmad. Sonunda ikari,
Erenin belin yere vurdu. Onun kollarn balad ve tm askerleri kendine tabi kld.
ikari saraya girdi ve eski gnlerini hatrlad. Yznde nikap olduu iin bacs Snble
onu tanmad. Snble batan auyaa siyah geiyinmiti. Snble ikarinin ayaklarna
kapand. Kardei Ereyi ldrmemek iin ona yalvard. ikari onun kim olduunu ve
neden kara geydiini sorunca, Snble dedi:
Gel sene syleyim Sleymn Sn,
Geydiim bir cevnn karasdr.
reyimnen kara kanlar ahtma,
Geydiim bir cevnn karasdr.
Men akam gelmedi,
Km getdi gelmedi.
Felek mennen bed etdi,
Alar zm glmedi.
Gelmiem kapva mende araye,
Tebibsen getir merhem sal yaraye,
Getireblmerem adn araye,
Geydiim bir cevnn karasdr.
Men akam amad,
Berk balad amad.
Hezn oldu tkld,
Kone glm amad.
Snblem gzm intizrd,
Bu gylm alan gem gubrd.
Nece deyim adn er ikrd.
Geydiim o cevnn karasdr.
Sinem stn dalaram,
Dnerem dalaram,
Karda karda diyerem,
lenecan alaram.
ikari bunu iitip baylp yere dt. Nikab yznden dtnde Ferzne Vezir
onu tand. ikari kendine geldiinde Snble ile kol boyun oldu. irzd- Tgzeni
getirince Snble Hanm daha ok sevindi. Snble Ereyi af etmesini istedi. ikari

336
Ereye dedi: Ben ilk bata da sana sylemitim eer padiahlk istiyorsan saltanat sana
veririm. Daha sonra Erenin kolundan tutup tahta oturttu. Dara Vilayetinin her
tarafnda kutlamalar yapld.
Dier taraftan Cehndr Hisrov-i Keledrn yannda kalmaktayd. Bir gn
Hisrov-i Keledr, Cehndr durgun grp onun nedenini sodu. Cehndr ona dedi:
Cnm Hirsrov Kele-dr,
Gel olgunan karda mene.
Bu can senindi her ne var,
Bu lde ol srda mene.
Gezmeginen mennen helvet,
Darhram eyle shbet.
Gel ikimiz iah erbet,
rekten ol mene krda.
skendere var nejdm,
Pozulmaz he ilgarm,
Cehndrd menim adm,
Gel olgunan karda mene.
Hisrov-i Keledr her zaman onun yannda olacana sz verdi. Beni z kardein
gibi gr, benden canm istesen bile sana veririm dedi. Cehndr babas ikarinin onu
unutduundan ok darld. Hisrov-i Keledrdan askerlerini istedi. Hisrov-i Keledr on
iki bin askerini ona verdi ve dedi: Beni de kendi yanna al. Daha sonra Dr Vilayetine
doru yollandlar. Dr Vilayetinin yaknlarnda bir yere adrlarn diktiler. Cehndr
ikariye bu mazmunda bir mektup yazd: Benin neslim skenderdendir. Dr
Vilayetinin hkimiyeti benim elimde olmaldr. Eer z isteinizle verrseniz canz
balarm. Ancak sava ile verirseniz yarn meydan da bulualm. Mektubu Hisrov-i
Keledr ile birlikte saraya getirdi. Cehndrn yznde nikap olduu iin kimse onu
tanyamad. Kendi adn Hisrov-i Keledr ve Hisrov-i Keledrn adn Hiftn-i Bebr-pu
olarak deimiti. Cehndr sarayda evresine baktnda kardeleri Cehnbah ve
Cehngiri grmedi. Onun baklarn fark eden ikari ondan evrede kimi aradn
sordu. Cehndr dedi:
Ona gre meclisive bahram,
Men gren cavanlar han grm men?
Geyze gelib bir sel kimi ahram,
Men gren cavanlar han grm men?
Deyirem derdimi sene bir be bir,
Dolanmsan dnyan sen yer be yer.
Bir Cehnbah biri Cehngir.

337
O iki cavanlar han grm men?
ikari dedi: Neden yzn amyorsun? Yoksa sen kadn msn? Cehndr dedi:
Arvad dananda biraz hellener,
Nikb atdan gl ceml bellener.
Kii sabah meydnda bellener,
Men gren vavanlar han grm men?
Cehndr, erkek kim olduu yarn meydanda belli olur dedi ve kt.Ertesi gn
ehrin dnda iki koun sefe durdu. irzd- Tgzen ikariden meydana girmek iin
izin istedi. Cehndr karsnda irzd- Tgzeni grd. irzd- Tgzen ona bir mzrak
frlatt. Cehndr onu boa verip onunla gree balad. Cehndr irzd- Tgzenin
belini yere vurmakta zorlanmad. Onu yere yatrp kollarn balad ve askerlerine
gtrd. ikari bu olaydan ok zld. Ertesi gn Keys-i Remmh- Erebi meydana
kartt. Cehndr Keys-i Remmh- Ereb ile akama kadar savat. Kl kalkan bir
yana brakp onunla gremeye balad. Keys-i Remmh- Ereb gnde bir deveyi arap
ile yiyen pehlevan idi. Cehndr onun karsnda zorland. Sonunda kendini ona tantp
ve onun yere dmesini istedi. Keys-i Remmh- Ereb, Cehndr tand ve neden byle
yaptn sordu. Daha sonra yere dp yenilmi gibi yapt. Cehndr onun da kollarn
balayp askerlerine gtrd. ikari Keys-i Remmh- Erebin yenilmesine ok at.
Ertesi gn Ere kendisi meydana kt. Cehndr Ereyi de malub etti.
ikri ertesi gn kendi savaa gitmeye kararn verdi Ferzne Vezir buna kar
kt. ikari dedi:
Dolanm bava Ferrzne Vezir,
Derd elinnen geldi tenge men,
Ver tebili vursunlar menim adma,
Sabahlar gedim zm cenge men.
Feleyin elinnen gelmiem cne,
ikyet eylerem kdir subhne,
steyirem kedem koyam meydne,
Sabahlar zm gedim cenge men.
h- Merdn z yeter dadma,
Kdir Allah yetisin ferydma,
ikriyem beledsen bnyadime,
Sabahlar zm gedem cenge men.
Ertesi gn ikari kendisi meydana ayakbast. ikarinin Ukb- Divser
Cehndr tand. eyha ekip ayaklarn yerden kaldrd. ikari atndan inip Cehndr
ile kar karya geldi. Birinci gn kimse stn gelmedi. Sava ikinci gne kald. kinci

338
gn aynaen nc gne kald. nc gn grete Cehndrn nikabi yznden dt.
ikari Cehndr grncee neden byle yaptn sordu. Cehngir neden onu
aramadn ve bu yzden ona darldn syledi. ikari kardeleri Cehnbah ve
Cehngirin Ekvn Devin anas tarafndan karldn ve onunla uratn syled.
ikarinin askerleri Cehndr grmekten sevindiler. Snble Hanm irzd- Tgzen
ve Keys-i Remmh- Erebi tekrar saraya getirdi. Sarayda kutlamalar yapld. Bu arada
Glistn- Eremden hruh ah tarafndan misafirleri geldi.
Misafirlerden biri hruh ahn veziri ve Cmsib Hekimin olu Belgiy ve iki
kiide asker komutanlarndan idi. Glistn- Eremde hruh ahn kz Nurul-eyn,
Ugr kardeleri tarafndan karlmt. hruh ah ikari den onu kurtarmak iin
yardm istiyordu. ikari elileri gnderdikten sonra bir toplant yapt. Nurul-eyni nasl
kurtarabileceklerini konutular.
ikari Reyhane den yardm istedi. Reyhne, Tavstan sorun dedi. Tvsu
getirdiler, Zefern ancak bu ii bilir dedi. Zefern getirdiler olaylar olanlar sylediler
ve ondan yardm istediler. Zefern bu iin imkansz olduunu, Ugr Kardelerinin yedi
yerde yetmi bin ordusu olduun, ayrca Ugrn kendisi cduger olup ve ona kimsenin
gc atmayacan bildirdi ve dedi:
aresiz sevday hart bannan,
lnce dnmerem senin sznnen,
Senin mehebbetin bizi ldrer,
cze ver pm ala gznnnen.
Men k gller ayrs,
Blbl glden gller ayrs,
Bir saat ayrla dzmyen canm,
Gene oldu iller ayrs.
Yeddi karda derbendi var yolunda,
Yeddi yz min leker sa u solunda,
Olanlarvn gz kalb yolunda,
Bu sefer ser-hesb ol znnen.
O gneyler,
O kuzeyler, o gn eyler,
Hesret hesretin grende,
Bayramn o gn eyler.
Zafern, ikariyi bu iden vaz gemesdi. ikari onlar birinci bendere gtrmesini
istedi. Zefern, ikariden bir az zaman almak ister ve der:
Zefernam sennen isterem mhlet,
Bir szm var sene diyerem helvet.
Keys-i Remmh- Erebinen bir iin erbet,
Men doymadm onun eve naznnan.

339
O yan dalar,
Al kana boyan dalar,
Bu yan zlmethnad,
Necedi oyan dalar?
Zafern, ikariyi ikna edemedi. ikari kendi olanlarn da kurtarmak iin zaten
Glistn- Ereme gitmesi gerektiini syledi. Daha sonra kari, kiiyi grevlendirdi
ve gidecek yerlerinden bilgi toplamay istedi. Tvs, Reyhne ve Zefern Ugr
kardelerinin olduu yerlerin incelemeye gittiler. Dndklerinde Zefern dedi:
Sylediim gibi Ugr kerdeleri yedi benderde dirler. Ugrn yanna gitmek iin bu
benderleri gemeniz gerekmektedir. Her benderde on bin koun var. ikari kendi
savalarndan on iki bahadr seti. Keys-i Remmh- Ereb, Cahndr, ebheng
Eyyr, Ferheng Eyyr, Ferruhzad, Ferruhbeht, Feruhdd, Ysif Ereb, irzd- Tgzen.
Ere onun seilmediini grnce ikariden onu da gtrmesini istedi. Ere, ikariye
dedi:
Bu ayrlhlara dze bilmerem,
Koa gedek mende gelim yannca,
Gnahkram yere salma szm,
Yekin llem sen keyidib gelince.
Kazan alar,
Ot yanar kazan alar.
Bir iyit gurbetde lse,
Kebrini kazan alar.
cze ver koy yannda gelim men,
Dost bannan bir nee gl derim men.
Ehd etmiem rikbnda lm men,
Hamm grsn men de gelim yannca.
Bu dada maralm var,
Oh deyib yaralm var.
Ne gece yuhum geler,
Ne gnz kerrm var.
Ere gemite ikari hakknda yapt hatalar dzeltmek iin onu da yannda
gtrp ve onun yannda savamak istediini syledi:
Ere deyir kimi arm haraye?
hlar ah merhem sala yaraya
Dost dmn durallar temaye,
Karda deyip meni apar yannca.
Erzuruma, hay Erzuruma,
Bu yollar geder Erzuruma.
Devesi lm Erebem.
Dzerem her zlma.

340

ikari Erenin yerine olu ir-Efkeni koydu ve onu da kendisiyle gtrd.

ikari on iki kiiyle Hedd-i Sedd-i Lele gitmeye hazrlandlar. Zefern bunlar bir tahta
zerine bindirip, sihr ile havalandrd. Hedd-i Sedd-i Lelde birinci dernedin yannda bir
yerde bunlar indiler. ikari, ebheng Eyyr ve Ferheng Eyyr evreden bilgi
toplamak iin grevlendirdi. ikari ve yanndakiler de dinlenmek iin frsat bulbular. Bu
zamanda Rh-drn denlerinden bir grup onlar farkedip onlara doru geldiler. Onlar
yakalamak istedi, ancak ikari ve olu onlarn bir ounu ldrd. Yedi dev bu
savatan cann kurtarp kat. Bu yedi dev yolda ebheng Eyyr ve Ferheng Eyyr ile
karlarlar ve onlar yakalamay baarrlar. Yedi dev Rh-drn yanna dndler ve
olup bitenleri ona anlattlar. Rh-dr onlar biirip yemek istedi, anvak ebheng
Eyyrn aklll ile lmden kurtulup, ikarinin yanna dndler. Rh-dr ertesi gn
ikari ile kar karya geldi. ikari ilk bata konuup kavgasz ordan gemek istedi.
Rh-dra dedi:
Canm rh-dr mennen olmasn iin,
Men gedirem olanlarmn dalnca.
Cd gelib iki olum aparb,
Men gedirem olanlarmn dalnca.
skender babamd vard hreti,
Brybd dnyan edleti,
Yetier mezlumlarn bize keyreti
Be-keyrete lm yeydi kalnca.
Bahar olsa ssen snbl bitier,
ikriye yah yaman ter,
Mselmn tesibi Mselmana yetier,
Din yolunda kl vurram lnce.
ikari, Rh-dr savata yener. Levheni yakp, Reyhne Periyi yanna ard.
Onlar hemen Glzr Vilayetine gtrmelerini istedi. Rh-drn lm haberi Ugre
yetidi. Ereng ile Hereng kardelerini arp ve ikariyi ldrmek iin onlara
talimat verdi. ikari Glzr Vilayetine yetiir yetimez bacs Zeferan dan Senubere bir
mektup gnderdi. Mektupta grelim ne yadz:
Bad-i saba mennen selm apar sen,
Kmeime bacm Senber gelsin.
Gene geldin bu glzre diyersen,
Kmeime bacm Senber gelsin.
Elinde ketre gire meydana,
Yeddi Kaf bir yana o da bir yana,

341
Tarihe yazmam adn merdana,
Kmeime bacm Senber gelsin.
Yanmca gelibdi edlet ahm,
Karda Eredi z kble-ghm,
ikriyem budur menim selhm,
Btn bu lekere berber gelisin.
Senuber mektubu alp okudu. Olu Elms-i Glzd yanna arp ve
ikarinin yardm istediini ona da bildirdi.
Elms hemen be bin kii ile atland. Senuber, olu Elmas yola salp ve kendisi
hemen geleceini syledi. Elms ve be bin askerine bir sihir okudular. Ordu havalanp
ikarinin ordusunun nnde yere kondu. Elmas hemen ikarinin yanna gedip ve
dmanlarnn kim olduunu sordu. ikari Elmasn tek bana savaa gitmesine raz
olmad. Ancak Elmas ordusu ile birlikte ehirin dna ktlar.O taraftan Ugr kardeleri
Ereng ile Herengi Glzre ve Elgeme ile Dilgemeyi her birinin yz bin askeri ile
Glistn- Ereme gnderdi. Elgeme ile Dilgeme askerleriyle birlikte ehir dnda
Elmasn kounu ile karklat. Elms kanl bir mucadelede onlar ldrp, askerlerini
datmay baard. Onlarn kafasn kesip ikariye gnderdi. Ereng ile Herengin
kafalar ikariye yetimeden bu haber Ugre yetidi. Ugr kounuyla harekete geti.
Dier taraftan Senuber, askerleriyle birlikte ikarinin yanna yetitiler. ikarii ona
dedi:
Sene kurbn olumbac Senber,
Almas gedib menim halm doland.
Er-i zemin kkmndedi serser,
Mselmana kmek h- Merdnd.
Ssen snbl ter benove bitie(r),
Sbhn deminde gl stne eh de(r),
hrh mntezirdi kmek yetie,
Senberde bu yerde kehremnd.
ikriyem yekin bele sylerem,
Bu canm dosta kurbn eylerem,
Bacm geder ya da zm gederem,
irin canm Mselmna kurband.
ikari Senuber ve askerlerini Glistn- Eremde hruh ahn askerlerine
destek gnderdi. Senuber Glistn- Eremin yaknlarnda Ugrn gnderdii Elgeme
ile Dilgeme askerleriyle karlat. Onlar da orda savata olsunlar size haber verim
Ververe Cdudan.

342
Ververe Cdu, ikari ve Ugrin karlat savata on iki bin cadugeri ile
ikarinin askerlerine ot yadrmaya balad. ikari bunu grdnde Reyhne Perinin
verdii levhi yakp onlar ihzar eledi. Tvs, Zefern ve Reyhne Peri sihir ile yaan
otlar nlediler ve ikarinin askerlerini kurtardlar. Daha sonra bir sihr okuyup on iki
bin ot yadran cadugeri yaktlar. Ververe Cdu byle grnce Elmas sihir okuyup
aradan kard. ikari buna ok zld. Senuber bunu grd. ikariye bir arap piyalesi
uzatp, dedi:
Al elimnen bu erb n eyle,
Olun gedib hidmetinde varam men.
De gl dan reyimi ho eyle,
lmemiem hidmetinde saam men.
Ordubada ay Ordubda,
Bu yollar geder Ordubda,
Kouna se-kerde gerek,
Vermesin ordu bda.
Ceng meydnnda men bir aslanam,
Nere ekem bu meydanda dolanam.
Olumunan zm sene kurbnam,
Gece gnz hidmetinde varam.
Merd atas,
Doldur ver merde tas,
N-mert gelib merd olmaz,
Olmasa merd atas.
Bava koyaram gvherden tac,
Gel irin azv eyleme ac,
Sen mene krdasan men bac,
Senberm hidmetnde varam men.
Bu dada maralm var,
Oh deyib yaralm var.
Ne gece yuhum geler,
Ne gndz kerrm.
Dastani eid Ververe Cdudan Ververe Cdu, Ugrin yannda oturmudu. Ugr
btn bu uursuzluklar Ververe Cduya yklyordu. Bir anda grdler Ekvn Devin
anas geldi. Ona yer gsterdiler ve yukar bata oturttular. Ververe Cdu, ikarinin
olanlar Cehngir ile Cehnbahin onun yannda tutuklu olduunu biliyordu, bunun
iin onlar Ugre ithaf etmesini istedi. Ekvn Devin anas Cehngire ak olduu iin
onu vermedi ancak onun yerine slm kounundan bir kiiyi yakalayp onlara gtmek
istedi. Bu kii de kazarak, Keys-i Remmh- Erebin kardei Ferruhzdidi. Ekvn Devin
anas ondan da holanp kendi sarayna gtrd.

343
Ugr, Kehkeheyi Meher em adl bir arkadandan yardm istedi. O da yz bin
askerle ona yardma geldi. Ertesi gn savata Ere Ugrin pehlivanlarn teker teker
ldrnce sinirlenip, kendisi meydana ayak bast. Akama kadar savatlar, sonunda
Ere onun boynuzundan tutup kollarn zincirledi. Ververe Cdu altm bin cadugeri
slm kounu zerine ot yadrmakla grevlendirdi, ancak Reyhne Peri ve Tvs bir
seh okudu otlr geri dnp onlar yakt. Ververe Cdu daha sonra Ugri hapisten
kurtard. Daha sonra da ikariyi sihir gcyle karp, Almasn yanna getirdi.
Ertesi gn Cehndr meydana girdi. Dmann tek tek deil hep beraber ona
saldrdn grnce dedi:
Hkm eyledim tebl-i cengi dylsn,
Sel yerine meydanda kan yerisin,
Merd iyiddi her kes meydne gelsin,
Versim merkebine dvrn yerisin.
Bu gn menem derylerin nehengi,
Meelerin eri bebri pelengi,
Nerem yhar khl kayan sengi,
Sel yerine meydanda kan yerisin.
Leker durub her terefte mde,
Berberem bu lekere devde,
Cehndr aam grb ryde,
Kmeyime h- Merdn yerisin.
Akama kadar iki tarafn kounlar bir biriyle arpd. Akam geri dn davulu
vuruldu, askerler kendi yerlerine dndler. Akam saraya toplandklarnda ebheng
Eyyr tutuklular kurtarmak iin bir plan hazrladn bildirip ve tavsun onu
gtrd takdirde Cehngir inen Cehnbahi ve Ferruhzad kurtarabileceini ve
Ekvn Devi nasl ldreceini bilirim:
Kdir Allh budur sennen dileyim,
Bilen yohdu bu cavanlar hardad?
Bilmirem derdim kime syleyim?
Bilen yohdu kehremanlar hardad?
Kan eyler,
Divn eyler, kan eyler.
Dost meni bu halda grse,
Ya ler ya kanma kan eyler.
Yah olar terln kuun els,
ikr ste ciddi geder balas,
Ferrhu aparb Ekvn anas,
Bilen yohdu nov-cevnlar hardad.
Meze kanl,

344
Mey kanl meze kanl,
Korhuram dem lem,
Yurdumda geze kanl.
ebhengem ikimiz badan geah,
Tvs ilen ecelin cmn iah,
kb kimi kabnat balyb uah,
Gedah grah bu cavanlar hardad?
ebheng Eyyr Tavustan istedi onu Ekvn Devin anasnn kald kaleye
gtrsn Tvs onu bir tlsm okuyub ku ekline evirdi ve Ekvn Devin kald yere
gtrd. ebheng Eyyr bir rahip klfna brnp, kaleye girdi. Ekvn Devin
anasnn yanna gidip ve blis tarafndan geldiini syledi. Ekvn Devin anas ou
arlayp, neden geldiini sordu. ebheng Eyyr, blis tarafndan hapiste tutuu
genleri grmek istediini syledi.

Onun Ferruhzda ak olduunu renip, onlarn

evlenmesi iin yardmc olacan syledi. Daha sonra Cehngir, Cehnbah ve

Ferruhzdn tutuklu olduu yere gitti. Kendini onlara tantp ve onlar kurtarmak iin
geldiini syledi. Ferruhzd kendiyle Ekvn Devin anas yanna getirip ve onlar
evlendirme behanesiyle ila verip bayltt. Hemen onu diri diri kuyladlar ve tlsm
ald. Cehngir ebheng Eyyrdan durumu sorduunda grelim ebheng Eyyr ne
dedi:
Heber alma ehvlimi Cehngir,
Dvremizi dman alb her yannan,
Nee cavanlardan olub destigir,
O da yaman derd olubdu bir yannan.
reyimin derdin artrma bari,
Gylm tutubdu gemin gubri,
Tutulubdu Almas inan ikri,
remiz kesilib gene her yannan.
Blbl kimi hesret kaldm glme,
ebhengem kimse gelmez behsime,
Velvele Cd salbd tilisme,
Dmen el tapbd bize her yandan.
Tavs bunlar ku ekline evirdi, hep beraber slm koununa taraf hareket
ettiler.
Baka tarafta Ververe Cdu, Ugre yzn evirip dedi: Neden bu frsat
deerlendirmiyelim. ikari ve dier pehlivanlar yokken bunlarn iin bitirelim. Ugr
ertesi gn askerlerine saldr emrini verdi. Sava davullar alnd ve slm koununa
her taratan saldrdlar. Ugr ve Ververe Cdunun askerleri stn geldikleri anda bir

345
anda ebheng Eyyr ve Cehngir inen Cehnbah sava meydanna indiler. Bunlarn
gelmesiyle iler tersine dnd ve Ververe Cdunun askerleri geri ekilmek zorunda
kaldlar. Ververe Cdu bu defa gece karanlndan yararlanarak slam askerlerine
yaklap ve bir sihir okuyarak hepsini hayvan suretine evirdi. Bu tlsm Senber,
Cehndr, ebheng Eyyr, Tvs, Reyhne Peri, Zefern, Ereye etki etmemiti.
Bunlar durumu byle grnce kurtulu yolunu ikariyi kurtarmakta grdler.
Bunun iin yola Heft Kulley-i Kafda ikari ve Almas kurtarmaya gittiler. Yolda bir
yal kadn ile karlatlar. Karnn elinde bir tlsml eypur var idi. Onu aldnda
orda olan her kes baylrd. Reyhne Peri bu kadnn caduger olduunu anlad. eypuru
elinden alp aldnda her kes baylp yere dt. Reyhne Peri kadnn kollarn
balad. Kendine geldiinde onun gerek yzn gstermesini istedi. Kadn aslnda
gen bir kz idi. Almas Ververe Cdu gtrdnde Almas grp ve ona ak
olmutu. Bunlarn Almas kurtarmak iin gideceklerini renince srrn onlara syledi
ve Almas ona verecekleri takdirde onlarn ikariyi kurtarmakta yardm edeceini
bildirdi. Onlara dedi:
Siziylen biz ehd u peymn eylerem,
Belke men de baha bre yetiem.
Sizin elizdedi menim metlebim,
Rz olmayn h zre yetiem.
lenecan size eylerem hidmet,
Bu gece siz ile bir iem erbet.
ikrini hardaram hel helbet,
Almas kimin men de yre yetiem.
Cemcme dd gem derysine,
Gerek sinem srtem yar sinesine,
Gelin gedem Almasn anasna,
Belke Almas kimi yre yetiem.
Hep beraber yola koyuldular. Yedi derbendin birinci dernendine yetitiler. Bu
derbedden gemek iin yedi aamadan gemeleri gerekiyordu. Her aamada bir dev ve
her devin yz bin askeri varidi. Birinci aamada Krvn Dev varidi. Krvn Dev onlarn
yolunu kesti. Bunlarn arasnda byk bir sava balad. Bier ka gn savatan sonra
Krvn Devi ldrp, ikinci aamaya getiler. Orada Krvn Devin kardei onlarn
karsna kt. Ona Sultn- Shiran tarafndan grevli olduklarn ve oradan gemeleri
gerektiini sylediler. Dev Sultn- Shirn adn iidince onlarn yolundan ekildi. Alt
derbendi de ayn byle geip gittiler. Derbentlerin sonunda Cemceme Cdu, ebheng
Eyyr, Zefern, Tvs, Ere, Sultn- Shirn heps orada onlar bekliyordular. Srada,

346
derbentlerin sonunu bekleyeb Ejderhann karnnda bulunan ah-mhreleri kartmak
varidi. ebheng Eyyr, Ejderhanin karnndan ah-mhrelerikarma grevini slendi.
gn gece onun yuvasnn nnde onu izledi. Ejderha her gn denizden balk
avlayp, bulaktan su ierdi. ebheng Eyyr bulan suyuna bayltci ila koydu ve onu
ldrd. Karnndan ah-mhreleri karp getirdi.
Ververe Cdudan tlsmn levhasn getirmesini istediler. Ververe Cdu bunlar
yar yolda brakt. Bunlar kaleye yaknlatnda Ere Allahtan yardm istedi:
Bir nezer kl bu keleni alm men,
Kdir Allah koyma olum heclet.
z tutmuam dergahva gelmiem,
Kerem shibisen eyle edlet.
Ordubada, ordu bada,
Bu yollar geder Ordubada,
Kouna ser-kerde gerek,
Getmesin ordu bde.
Men gelmiem kardamn dalnca,
lm yeydi bu dnyada kalnca,
Gz tiktim yoluna iller boyunca,
Kdir Allh koyma olum heclet.
Ere tehte eyleemmez arnnan,
El gtrmez vezir u vuzersnnan,
Heclet ekirem olanlarmnan,
Kdir Allah zn eyle himyet.
Men k Erzuruma,
Bu yollar geder Erzuruma,
Devesi lm Erebem,
Dzerem her zlma.
Ere uyudu. Ryasnda Hazret-i Sleymni grd. Hezret-i Sleyman olna bir
keman, bir loh ve bir yzk verdi. Kardaki dan eteinde bir bulak olduunu, o
bulakta baln olduunu ve bu balklarn karnnda hancer, ok ve levhann olduunu
syleyip gznden kayboldu. Ere kendine geldiinde dadaki bula bulup, balklar
avlayp ve karnndakileri ald. Bundan sonra bu levha onlara yol gsterecek, Yzk ve
oklar da kartklar tehlikelere kulanacaklard.
ebheng Eyyr ve Ere yola koyuldular. Yolarnn zerindeki bir kalenin
stndeki tavus kuunu oklarn biriyle vurdu. Kuun bedeninden kan kan her tarafa ot
sayordu. Levhaya baktlar ve yz ota doru tutular. Ot snd. Byk bir kap
alp fil stnde bir dev onlara doru geldi. Ere Devi ve fili yanndaki hancer ile
ldrd. Bu defa her taraftan vahi hayvanlar onlarn zerine saldrd. Levhaya bakp,

347
yz vahi hayvanlara gsterdiler. Btn hayvanlar geri ekildi. Ancak iki aslan geri
ekilmedi. Bu aslanlar yolun devamn onlara gsterdiler. Aslanlar bunlar bir dan
eteinde byk bir baa gtrdler. Bada bir saray varidi. Saraya girip orada bir yal
kadn grdler. Yal kadn neden orada bulunduklarn sordu. Ere de olaylar ona
anlatp, kardei ikari ve Almas kurtarmak iin geldiklerini syledi. Yal kadn onlara
dedi:
Ho gelmisen bu mekne Ere,
Bunnan bele her fermnn mendedi.
Allahdan almsan gene pay Ere,
Heste n her dermnn mendedi.
Kan eyler divan eyler,
Divn eyler kan eyler,
Dost meni bu halde grse,
Ya ler ya kanma kan eyler.
Bu dnyada yah yaman bilini,
eyd blbl ara tapar glni,
Sene verrem ikrinin elini,
Almas kimi pehlevann mendedi.
Bu dada maralm var,
Oh deyib yaralm var,
Ne gece yuhum geler,
Ne gnz kararm var.
Dedi ne cur olub olar senin elindedi? Dedi kula as deyim:
Pir-zenem yalan yohdu dilimde,
Blbl kimi ceh ceh vurram glmde,
Tilismin snma menim elimde,
Bir hekimem her dermann mendedi
Dalara kar dbd,
Gr ne hamar dbd,
Kebrimi yadlar kazn,
Lahletim dar dbd.
Yal kadn onlara yardm etti. Badaki byk aac gsterip ve dedi: Bu aacn
banda byk bir kuun yuvas var. O kuun yuvasna kmanz gerekmektedir. Kuun
bcaklarndan tutup sizi uzak bir yere gtrecek. Sizi yere indirip ldrmek istediinde
ben sizin yannzda olacaam. Ere ve ebheng Eyyr aaca trmanp, kuun yuvasna
ulatlar. Yal kadnn dedii gibi bacaklarndan tutup, ku ile birlikte havalandlar. Ku
onlar uzak bir yerde indirdi. stedi onlar ldrsn, yal kadn yetiti. Ere hemen
kuun ban kesti. Bu anda her taraf ot brd. Levhaya baktlar ve kuun ban otun
iine attlar.

348
Kuun ban otun iine attnda ot sd. Yollarna devam ettiler. Byk bir
aacn yanna vardlar. Yal kadn Ereden aac kknden karmasn istedi. Ere
aac kknden kard, oradan bir yol grnd. Yal kadn dedi bu yolun sonunda bir
kale var. Kaleye vardklarnda, kapsnda byk bir kilit grdler. Levhayi kilite
vurdular, kilit ald. Kalenin ierisine girdiler. Kullb- Ahenhar, Cemceme Cdu,
Reyhne Peri, Tvs, Zeferan hepsi ordayd. Bu anda tlsm snd ve ikari Almas
orada grndler. Kullb- Ahenhar, Cemceme Cdu, Reyhne Peri, Tvs, Zeferan
birlikte slm koununa doru havalandlar.
Ververe Cdu bu haberi hemen Ugre yetirdi. Ugr, ikarinin tlsmdan
kmasn duyunca onun yetimemesinden nce slm kounu yok etmek iin saldr
emri verdi. Ferheng Eyyr askerlerin durumunu ar grnce Allaha yakard:
kr eylerem birliive her zaman,
Nezer eyle bize bize kdir ilhi.
Sennen suvay yohdu bir kese gman,
Nezer eyle bize bize kdir ilhi.
O Gneyler o kuzeyler,
O kuzeyler o gneyle,
Hesret hesretin grende,
Bayramn o gn eyler.
Eceb yerde bam dd belye,
Tebib yohdu merhem sala yaraye,
Nhe nect veren yeti heyaye,
Nezer eyle bize bize kdir ilhi.
O yan dalar,
Al kana boyn dalar,
Bu yan zlmethanad,
Necedi o yan dalar?
Ferheng Eyyr bu gn olub bi-re,
Gem z verib her tereften bu zre,
Dmann elinde bele kldh avre,
Nezer eyle bize bize kdir ilhi.
Mezelendi,
Mey ier mezelendi,
Vefl doslar grdm,
reyim tezelendi.
Tam bu zamanda ikari ve Almas yere indiler. Almas ve ikari sava
meydannda slm koununun durumunu ar grnce meydana girdiler. Sava
meydannda Almas ile Meher-em kar karya geldiler. Almas Meher-emin
klcn elniden alp ve onu kendi klcyle ikiye ayrd. ikari de meydanda Ugri
ldrd. Ugrin askerleri onun ldn grp meydandan katlar. Kalanlar ld,

349
kaanlar cann kurtard. Glistn- Eremin padiah h-ruhun kz Nurul-eyni
kurtarp ve ona geri verdiler.
Akam ikari sarayda kutlamlarda gz Cehngir ile Cehnbahi arad. Onlar
bulamaynca nerde olduklarn sordu. ikariye Cehngir inen Cehnbah ve Feruhzdn tlsmda olduunu sylediler. Dier taraftan Cemceme Cdu, Almasn szn
erdiklerini ikariye hatrlatt. Ancak nce tlsmdakiler kurtarmak iin Ververe
Cduyu ihzar eledi. Ververe Cdu onlarn tlsmdan kurtarmalarnn imknsz
olduunu syledi. Ververe Cdu bu tlsm Cemceme Cdunun canna balandn ve
onun lmedii zamana dek onlarn tlsmdan kurtulamayacaklarn syledi. Cemceme
Cdu onlarn tlsmdan kurtarmak iin lmeye hazr olduunu bildirdi. Ancak
ebheng Eyyr onun yalan sylediini ve tlsm kendi adna yazdn bu szlerle
ifade etti:
Size kurban olum eyleen canlar,
Menim bu barmn ba taland,
ikyetim ohdu bele dvrnnan,
Bu levendin vallah sz yaland.
nanmayn her ne dese szne,
Srme mest eyleyib ala gzne,
Tilismi balayb yekin zne,
Men bilirem vallah sz yalkand.
ebheng rifdi sz tez kanar,
Mminler her zaman mrn sanar,
Ya vurram vucdi ot tutar yanar,
Bu levendin vallah sz yaland.
ebheng Eyyrn yannda bir ya varidi. Onu Ververe Cduya srp onu
ateledi. Bu ldkten sonra slm kounu tlsmdan kp nceki hallerine dndler.
Her tarafta kutlamalar yapld ve Almas ile Cemceme Cdunun dnne hazrlk
yapld. Her tarafa Almas ile Cemceme Cdunun dn okuntular gnderildi.
Size haber verim Firengistandan. Firengistanda Efser-Bnunun eski nianls Portakal-
Firengi askerlerini ma kadar getirdi. mda ikarinin koyduu Keyvn Dilaveri
ldrp ve orann halknn dinini evirip kafer ettiler. Daha sonra askerleri ikiye
ayrdlar. Hueng inen Peeng Yemen e doru ve Portakl-i Firengide Dr
Vilayetine (Rum Diyarna) doru hareket ettiler. Hueng ve Peeng askerleriyle
Yemenin yannda yerlediler. Menzer h- Yemeniye bir mektup gnderdiler. Teslim
olmay kabul etmedi ve ertesi gn sava meydannda hazir oldular. Menzer h-
Yemeninin pehlivan Numn Hueng ile Peengi yense de onlara yardm gelen

350
Zhhk Padiah askerleri yannda yenilgiye uradlar. Cehndrn anas Hurid Bnu
bunu grnce yzne nikap takt ve savaa girdi.
Tlib-i Maribi de Dr Vilayetinde (Rumda) ir-Efken ile savamaktadr. Size
haber verim Glistn- Eremde olan ikari den. ikari gece ryasnda Yemen kentinin
yandn grr. Sabah bunu bakalarna bu szlerle dedi:
Yatmdm bir yuhu grdm ryde,
Nzl yarm dd hiyle gene.
Mlk-i Yemen gene kalb gogye,
Nzl yarm dd hiyle gene.
Tvs peri Reyhneni gtrsn,
Selmm nazl yre yetirsin,
Bi-h edib z ilen getirsin,
Nzli yarm versim piyle gene.
Yre deyin lmeyibdi ikri,
Mennen tr yar ekir intizri,
Durun gedin getirin Simizri,
imizrm db hiyle gene.
ikari, Tvs ve Reyhniye Simizr Yemenden getirmek iin grevlendirdi.
Tvs ve Reyhne ikarinin dedii gibi hemen sihir gc ile Simizr uykuda
Yemenden alp, Glistn- Ereme getirdiler. Simizr uykudan uyandnda nerde
olduunu anlayamad. Kendini ikarinin yannda grd. ikari onun zgn halini
grd ve neden zntl olduunu sordu. Simzr bu szlerle Serheng-i minin
olanlar Hueng ve Peengin Yemene saldrdn ve slm kounu nun iyi durumda
olmadn syledi:
Her tereften leker ekib gelibler,
Mlk-i Yemen kalb leker elinde.
ndi el tapplar kiss alllar,
Mlk-i Yemen kalb leker elinde.
Bir madde ir geyib ceng libsi,
Bir ele lekerden yohdu haras,
Ehsn kz Cahndrn anas,
Dmen aciz kalr onun elinde.
Adv koymusan Sleymn Sni,
Gelen deyir o er ikari han?
Sene kurbn olsun Simizr can,
Mlk-i Yemen kalb leker elinde.
Simizr ikariye dmann Yemen ve Dra ehrine saldrdn, orada durumun
ar olduunu ve Hurid Bnu ve Menzer h- Yemeni bile sava meydanna girdiini

351
bu szlerle andrd. ikari ertesi gn askerlerini hazrlayp ve sava blgelerine sev
ettirdi. Cehndr, Cehnbah, Keys-i Remmh- Ereb elli bin askerle Ruma ir-Efkene
yardm iin gnderdi. irzd- Tgzeni, Ysif Ereb, Ferruhzd, Ferruhbehi de elli bin
ordu ile ma gnderdi. Cehndr ve Almas ise elli bin askerle Yemen ehrinde
Menzer h- Yemeninin yardmna gittiler.
irzd- Tgzen ve askerleri m dman elinden geri alp, slm bayran
tekrar oraya diktiler. Cehngir ve Almas elli bin askerle Yemene yetitiklerinde slm
kounu yenilgiden kurtuldu. Cehndr Hueng ile Peengi yakalad. Onlar slm
dinine davet etti. Onlar Mslmn olma kabul etmediler ve ldrldler. Hep beraber
Dr Vilayetine (Ruma) dndler.
Bu defa ikari askerlerini Hindustana srd. Hindustan padiahna bir mektup yazp ve
onu Mslmanla davet etti. Hindustan Padiah, ikarinin adn duyunca teslim oldu
ve slam bayra Hindustanda da dalgaland. Daha sonra ikari ve Ere, Rum Diyarna
dndler. Yalandklar iin lkenin ilerinden ekilip ve ibadete megul oldular ve
irzd- Tgzeni padiahla setiler.
Allah her zaman sizi ad etsin, yamanl sizden uzak ve yahl size versin.
Allah ikarinin yardmcs oldu ve slam dini iin savat ve slam dmanlarna galip
oldu. Allah sizin ne muradiniz varsa versin. ikarinin muradna yettii gibi siz de
muradinize yetiesiniz. Allah btn genlere toy nasip etsin.
Dadan dze yenmiem,
Al elvn geyinmierm,
El bey tayfa aras,
Olan beyenmiem.
Ay k terifle bizim gelini,
Keynine deyin balasn belin,
El oba desin bey toyun mubarek,
Bey sevindirsin obasn elini.
Balayb toy aham,
Gelin yandrn emi,
Geline bezek verin,
Gelir olan adam.

352

SONU

Trk kltrnn nemli kolunu oluturan klar, Dede Korkut geleneinin

devamcs olarak bugn de Trk yurtlarnda bu gelenei srdrmektedirler. Eski Trk
yurdu olan Azerbaycan, Trk folkloru ynnden en zengin gelenee sahip olan
blgelerdendir. Bu nedenle klk geleneine daha youn bir ekilde rastlayabiliriz.
Buna rnek olarak Tebrizde k kahvehanelerinin gndz ve akam ilemesi, toylarda
klarn arlmas ve klara halk tarafndan byk sayg gsterilmesini sayabiliriz.
klarn destan syleme gelenei de bu blgede daha canl grlmektedir. Bu
destanlardan biri olan ikari Destan k Yedullah tarafndan 55 kaset eklinde
karlmtr.
Ozan- Bask gelenei olan klk gelenei Ouz Trkleri arasnda iki farkl
kolda gelimesini srdrmtr. Osmanl sahas klk gelenei ve ran-Azerbaycan
sahas k gelenei. ki saha ayn kltr kaynaklarndan beslenmi ve ok benzerlik
grlmektedir. Azerbaycan sahasnda gelenekte grdmz zenginlik Trkiye
sahasnda zayflad grlmektedir. Azerbaycan sahasnda grlen destan syleme
gelenei yalnz Erzurum, Kars illerinde canlln korumaktadr. Ayrca Azerbaycan
sahasnda grlen yaygn k gelenei Trkiyede birka ilde grlmektedir.
Azerbaycan sahasnda ah smayl ile birlikte gelenein glendiini ve klarn ran
saraynda bulunduunu grmekteyiz.
k edebiyat Anadoluda olduu gibi Azerbaycanda da devamlln
srdrmtr. randa yaayan Trklerin engin bir ifahi halk edebiyatna sahip
olmalarna ramen bu blgede ciddi bir kltrel almas yaplmamtr. Ancak dil
halkn duygularnn sesi olarak kendi inkiafn seyretmi bazen Haydar Babaya
Selam gibi dnya apnda bir rn vermitir. randa yaayan Trk nfusunun
bykl halk edebiyat rnlerinin eitlii ve zenginliine neden olsa da bu sahada
geni ve derin almalar yaplmamtr. Baz yaplan almalar yeterli destek olmad
iin ahsi zverilerle yaplmtr.
Bu almamzda randa yaayan Azerbaycan Trklerinin klk geleneine
ilgili genel bir bilgi vermee allmtr. Gelecekteki almalarmzda blgenin
kltrel zenginlii zerinde durarak konu daha ayrntl ele almay dnyoruz.

353
KAYNAKA
ABBASOV, srafil (1983), Azerbaycan Aqlar ve El airleri, I-V, C.5, Bak.
ABBAS, Kazim- MELKZADE, Tohid Deylemegani, (2002), k
Kul Hartun, , Varlk Dergisi, yl:24, S.126, ss.22-27, Tahran.
ABDULLAYEV, Blbl (1993), Esirlerden Gelen Sesler, Bak: Yaz Yaynlar.
______________ (1992), k Ali, Bak: Yaz Yaynlar.
ABDULLAYEVA, Tarana, (2005), Gney Azerbaycanda hiciv ustas M. A. Mcz
ebusteri ve Molla Nasrettin gelenei, Prof. Dr. Fikret Trkmen Armaan,
zmir: Kanyalmaz Matbas.
ABDULLAYEVA, Sadet (2002), Azrbaycan Xalq alq Aletlri, Bak: Adilolu
Neriyat,
ABDULLAYEVA, Sadet - ALESKEROV, Sleyman (1977), Azerbaycan Halk alg Aletleri Orkestras in
Orkestralatrma, Bak: Azerbaycan Neft ve Kimya Enstits Matbaas.

ACAROLU, Trker (1972), Trk Halk Bilgisi ve Halk Edebiyat zerine Seme
Yaynlar, Ankara.
ACHMED, Hanspeter Schmiede (2000), Kitab- Dedem Korkut Destanlarnn Dersden
Nushas, Ankara: Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, Yayn Numara:300, Fikir
Eserleri Seris:20.
AHUNDOV, Ehliman (1967), Azerbaycan Destanlar I-V, Bak: Azerbaycan Elmler
Akademiyas Neriyat.
______________ (1983), Azerbaycan klar ve El airleri, Bak.
______________ (1964), Telli Saz Ustalar, Bak.
AHUNDOV, Ehliman- FERZELYEV, Tahmasib- ABBASOV, smail, (1983),
Azerbaycan klar ve El airleri I-II, Bak: Elm Neriyat.
______________ (1999), k emir, Sar k Hakknda Bir Nee Sz, eviren:
Seferi, Tebriz: Behruz Yaynlar.
AAOLU, Elnur (2005), Azerbaycann demografik ve etnik yaps, Trkler,
Editrler: H.C. Gzel, K.iek, S. Koca, C. 19, XIX, ss.217228, Ankara.
ACAKYL, Abdullah (1962), Tebrizli Ali den seme iirler, Trk Kltr, S.2,
ss.2932. Ankara.
AKAY, Aydn Sefa (2006), Somut olmayan kltrel mirasn tarih aratrmalarnda
kaynak olma zellii, Milli Folklor, Yl:18, S.70, ss.3858.
AKDEVELOLU, Atay (2001), Trk D Politikas, C. I, stanbul: letiim Yaynlar.

354
AKPINAR, Yavuz (1991), Azeri edebiyatnda Yunus Emre, Uluslar aras Yunus
Emre Sempozyumu Bildirileri, Ankara: Atatrk Kltr Merkezi Yaynlar S.69,
Kongre ve Sempozyum Bildirileri Dizisi:2, ss.285299.
______________ (1997), Trklk ve Azerbaycanclk Kavramlar Hakknda Baz
Dnceler, Karda Edebiyat, S.39. ss.34-39.
______________ (1998), Gney Azerbaycann byk kayb Tebrizli Ali , Karda
Edebiyat, S.42, ss.2227, Erzurum.
______________ (1982), ehriyar, Trkn dili, Karda Edebiyat, S.3, ss.2632,
Erzurum.
______________ (1998), Mehmet Emin Resulzadenin arivi ve el yazmalar,
Azerbaycan Birinci Uluslar aras Sempozyumu Bildirileri, Ankara: Atatrk Yksek
Kurumu, Atatk Kltr Merkezi Yaynlar:291.
AKSOY, mer Asm (1993), Ataszler ve Deyimler Szl I - II, stanbul: nklap
Kitabevi Yayn.
ALZADE, Himmet (1935), klar, Bak.
ALLAHYAR, Ebu Talib (2001), , Mnim Yaym, Tebriz: Fecr Yaynlar.
ALLAAMBERGENOV, Embergen (1997), Traditional family holidays and ritual
folklore of Karakalpak pepel, Milli Folklor, C.5, Yl:9, S.35, ss.15-17.
ALKIN, Seluk, (1998), Azerbaycan corafyasnn nemi, Azerbaycan Birinci
Uluslar aras Sempozyumu Bildirileri, Ankara: Atatrk Yksek Kurumu,
Atatrk Kltr Merkezi Yaynlar:291.
ALPTEKN, Ali Berat (2002), Halk Hikyeleri, Trk Dnyas Edebiyat Tarihi, Ankara:
Atatrk Kltr Merkezi Yaynlar.
______________ (1985), Bir Azerbaycan halk hikyesi: Vanl gyek Trk Folklor
Aratrmalar, c.2, S.30, ss.680-681.
______________ (1999), Azerbaycan ve Trkiyede tannan ortak klar, Trk
Dnyas Dil ve Edebiyat Dergisi, S.7, ss.3342.
______________ (2000), Bamsi Beyrek hikyesinin motif yaps, Uluslararas
Dedekorkut Bilgi leni Bildirileri Ankara: Atatrk Kltr Merkezi
Yaynlar:209, Kongre ve Sempozyumlar dizisi:18, ss.35-48.

355
______________ (2002), Trkiye, Azerbaycan ve Kazakistan k iirinde atma,
Uluslar Aras Halk Edebiyat Kurultay Bildirileri, Kltr Bakanl
Yaynlar:2955, Halk Kltr Aratrma ve Gelitirme Genel Mdrl
Yaynlar:335, Seminer- Kongre Bildirileri Dizisi:72, ss.5764.
______________ (2006), Kirmanah Hikyesi, Ankara: Aka Yaynevi.
______________ (2006), Halk Hikyelerinin Motif Yaps, Ankara: Aka Yaynevi.
ALTAYLI, Seyfettin (2005), Azerbaycan Trkesi Deyimler Szl, Ankara: Prestij
Matbass.
ALKAN, Naim (1973), Trk Halk Edebiyat, Ankara.
AMANOLU, Eblfez (2008), Azerbaycan Dn Mahnlar, Ankara: Kltr Ajans
Yaynlar:34.
AnaBritannica Ansiklopedisi, ran, Azerbaycan, Bat Azerbaycan, Tebriz,
Tebriz Hals, ve Tebriz Minyatr Okulu maddeleri.
ANDREWS, Alford Peter (1985), Tent furnishings and rugs the Shahsevan of
Azerbaycan, Trk Dnyas Aratrmalar, S.36, stanul.
ARAN, M. Sadk (1963), Azerbaycan, Trk Kltr, Trk Kltr Aratrma
Enstits, Yl.1 S.8, ss.3439.
ARAS, Enver (1988), Azerbaycan k havalar, Milli Folklor Dergisi, C.5, Yl:10,
S.40.
______________ (2001), Anadolu ve Azerbaycan k iirlerinde tr ve ekil
meselesi, Kayseri: I. Kayseri Kltr Sempozyumu Bildirisi.
ARASLI, Hamid (1957), klar, Birle Neriyat, Bak: Birle Neriyat.
______________ (1960), k Yaradcl, Bak: Birle Neriyat.
______________ (1962), Kitab Dede Qorqud, Bak: Birle Neriyat.
ARAT, Reit Rahmeti (1986), Eski Trk iiri, Ankara.
ARF, M.- BRAHMOV, M. (1988), k Poziyasnda Realizm, Bak: Genlik
Yaynlar.
ARI, Blent (1988), Adanada gemiten gnmze klk gelenei (Karacaolan1966), Doktora Tezi, ukurova niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits.

356
ARISOY, M. Sunullah (1985), Trk Halk iiri Antolojisi, stanbul: Bilgi Yaynevi.
ARSLAN, Fesih (2005), Gney Azerbaycan Trk edebiyatnda jargonarafi, XI.
Uluslararas Edebiyat leni (23-28 Ekim 2005) Bildirileri, Lefkoya K.K.T.C.
Yakn Dou niversitesi.
ARTUN, Erman (1995), Ozandan Aa Halk iiri Geleneinin Kltrel Kaynaklar,
el Kltr, el.
______________ (1996), Gnmzde Adana klk Gelenei (19661996) ve k
Feymani, Adana: Adana Valililii l Kltr Mdrl Yaynlar, Hakan Ofisi,
______________ (1997), Gnmz Adana klk gelenei ve k fasllar, 5.
Milletleraras Trk Halk Kltr Kongresi Bildirileri Ankara.
______________ (1998), Gnmzde yeniden yaplanma klk geleneinin sosyokltrel boyutu, Emlek Yresi ve evresi Halk Ozanlar Sempozyumu
Bildirileri, Ankara: Kulolu Matbaaclk.
______________ (1999), k tarz Trk halk edebiyatnda slup, Edebiyat-Toplum
Sempozyum Bildirileri, Gaziantep.
______________ (1999), Gnmz Adana klk geleneinde mizah, FolklorEdebiyat, S.17. ss.29-38.
______________ (2000), Gnmzde Adana klk gelenei klarndan Kederinin
Alevi-Bektai edebiyatndaki yeri, 1. Uluslar aras Hac Bektai Veli
Sempozyumu Bildirileri, 2729 Nisan 2000, Ankara.
______________ (2001), k Gelenei ve k Edebiyat, Ankara: Aka Yaynlar.
______________ (2002), klk gelenei ve k edebiyat terimleri zerine bir
deneme, Uluslar Aras Halk Edebiyat Kurultay Bildirileri, Ankara: Kltr
Bakanl Yaynlar: 2955, Halk Kltr Aratrma ve Gelitirme Genel
Mdrl Yaynlar: 335, Seminer- Kongre Bildirileri Dizisi: 72, ss. 6583,
______________ (2005),

klk Gelenei ve k Edebiyat, stanbul: Kitabevi

Yaynlar.
______________ (2005), klk gelenei ve k edebiyat, Trkler, Editrler: H.C.
Gzel, K.iek, S. Koca, C. 19, XIX, ss.217228, Ankara.

357
______________ (2006), Alevi-Bektai edebiyatna genel bir bak, ukurova
niversitesi Trkoloji sitesi.
______________ (2006) 19. yzyl klk geleneinde k Erzurumlu Emrahn
yeri, ukurova niversitesi Trkoloji sitesi.
______________ (2006), 19.Yzyl Osmanl dnemi Ortadounun sosyal tarihine
kaynak: k Esrarinin Vehhabi destan, ukurova niversitesi Trkoloji
sitesi.
______________ (2006), Kbrsl k Kenzinin destanlar, ukurova niversitesi
Trkoloji sitesi.
______________ (2006), k tarz Trk halk edebiyatnda slup, ukurova
niversitesi Trkoloji sitesi.
______________ (2006), klarn destanlarnn sosyal tarihe kaynaklk etmeleri,
ukurova niversitesi Trkoloji sitesi.
______________ (2006), Balkanlarda destan syleme gelenei ve Prizrenli k
Frtkinin destanlar, ukurova niversitesi Trkoloji sitesi.
______________ (2006), ukurova klk geleneinde k Halil, ukurova
niversitesi Trkoloji sitesi.
______________ (2006), ukurova kona-ger Trkmenlerinin halk kltrnde eski
Trk inanlarnn izleri, ukurova niversitesi Trkoloji sitesi.
______________ (2006), letiim anda klk geleneinin gelecei, ukurova
niversitesi Trkoloji sitesi.
______________ (2006), Ortak Trk-Nahcivan halk kltrnn gelecee tanmas,
ukurova niversitesi Trkoloji sitesi.
______________ (2006), Osmaniye ve ukurovada klk Gelenei, ukurova
niversitesi Trkoloji sitesi.
______________

(2006),

Tarih

Boyunca

Trk-Ermeni

Kltr

likileri.

http//:turkoloji.cu.edu.tr
______________ (2006), Trk Halk Kltrnde Mani Syleme Gelenei, Manilerin
letiim Boyutu ve levsellii, ukurova niversitesi Trkoloji sitesi.

358
______________ (2006), Dadalolu zerine Bir Ka Sz, ukurova niversitesi
Trkoloji sitesi.
ASLAN, Haver (1982), Halk edebiyatnn amz Azerbaycan iirine etkileri, II.
Milletleraras Trk Folkloru Kongresi Bildirileri, C. II, Halk Edebiyat, ss. 25
33, Ankara: Babakanlk Basmevi,
ATILGAN, Halil (1998), k Dertli Kazm Hayat- iirleri, stanbul: Fersa
Matbaalk,
AYETELEB, Semira (2001),

Dede Korut

Destanlar ve onlarun Tarihi, Yksek Lisans Tezi, Yaynlanmam bitirme tezi,

Tahran: Allme Tebtebyi niversitesi,
AYRUM, Cemal (1998), Azerbaycann dier blgelerinde k evresi, Azerbaycan
Birinci Uluslar aras Sempozyumu Bildirileri, Ankara: Atatrk Yksek Kurumu,
Atatk Kltr Merkezi Yaynlar:291.
AZMUN, Yusuf (1965), randa yaayan Trkmenler hakknda kk not, Trk
Kltr, Trk Kltr Aratrma Enstits, Yl:3, S.28, ss.245246.
AZERBAYCAN ELMLER AKADEMYAS (1974), II , Azerbaycan
Tarihi II, eviren: N. FELSEF, Tebriz: Erk Yaynlar.
A X JJAAAT (1970), Bak: Maarif Neriyat.
A A A A (1974), Bak: Genlik Neriyat.
BEHZAD, Behzad (2002), Ddm Qurqud, Tahran: Nohostin Yaynlar,
BABACAN, srafil, ran Trkleri arasnda yaygn bir inan: Ehl-i Hak ve kutsal
kitaplar Bayrak Kuuolunun kelamlar, Trkoloji sitesi.
BABAYEV, Elhan (1994), eviren; Sleyman ENEL, Azerbaycan milli musiki
aletleri, Trk Dnyas Aratrmalar, ss.201207.
BABAZADE, Sadk (1932), Azerbaycan sanat mektepleri, Azerbaycan Yurt
Bilgisi, S. 45, stanbul.
BABEK, Hseyin ( 1981), ( Farsa), klarn meneyi
Kam ve amanlar, Dede Korkut Dergisi, Yl:1, S.5, ss.1216, Tebriz.
BALBAY, Mustafa (2006), ran Raporu, stanbul: Cumhuriyet Kitaplar.

359
Balayan, B. N (2005), eviren elik Muhittin, Kakay Trkleri, Trkler, Editrler:
H.C. Gzel, K. lik, S. Koca, C.20, s.658.
BAGZ, lhan (1952), klarn hayatyla ilgili halk hikyeleri, Journal Of
America, Folklor, 65, 1952, No:238.
______________ (1970), ran Azerbaycannda hikye anlatma gelenei, Journal
Of America, Folklor, c.83, S.330, ss.391 405.
______________ (1977), "Karacaolan m, Pir Sultan m halkn dilinden konuuyor,
halk m onlann dilinden konuuyor?", Milliyet Sanat Dergisi. S.216.
______________ (1998) Wolfram Eberhard ve Gneydou k hikyeleri, Milli
Folklor, c.5, S.33, ss.918.
______________ (1967), Drem motif in Turkish folk stories and Shamanistic
inititation Asian Folklore, C. 26-1, s. 1-8. Tokyo
______________ (1952), Turkish Folk Stories About The Lives or Mintrels Journal
of American Folklore, C. 65 Ekim-Kasm No:258, s. 331-333.
BAYAT, Fuzuli (2006), Krolu, amandan ka, Alpten Erene, Ankara: Aka
Yaynevi.
BAYAT, Seyid Heyder (2003), Hekim Telim han, Gy Dergisi, Yl:1, S.2, ss.1522
Kum- ran.
______________ (2004), ahseven klarndan k Ramazani ile musahibe, Gy
Dergisi, yl:2, S.4, ss.2326, Kum.
BARUTU,- ZNDER (2002), ran ve Trkler, KK Aratrmalar, c.IV, s.2.
BEHRENG, Semed (?), , KomacalarTspmacalar ve Azerbaycan Folklor Tahran: Elburz Yaynlar.
BEHRENG, Semed- DEHGAN, Behruz (1974), , Efsanehaye
Azerbaycan, Tebriz.
BERELYAN, Ali (1999), ,(Farsa),
Nemehaye Azerbaycan ba Nothaye Musigi. Tebriz.
BERTOLD, Spuer (1957), ran Moollar, ev. Kprl, Cemal, TTK. yaynlar, Seri
IV, No:4.

360
BORATAV, Pertev Naili (1942), Halk Edebiyat Dersleri, Ankara.
______________ (1943), zahl Halk iir Antolojisi, Maarif Vekleti Neriyat, Trk
Edebiyat Antolojileri 4, Ankara: Maarif Matbaas.
______________ (1946), Halk Edebiyat ve Halk Hikyeleri, Ankara.
______________ (1988), Halk Hikyeleri ve Halk Hikyecilii, Adam Ankara:
Yaynlar.
BOZORGEMN, Ekber (2000), , Yaza Aam, Urmiye.
BLAGA, Rafeal (1997), ran Halklar El Kitab, Ankara
BRDOAN, Nejat (1973 ), Azerbaycan destanlar, Trk Folklor Aratrmalar
Dergisi, Yl:24, C.14, S.287.
_______________ (1972), Azerbaycan destanlar: Kerem ile Asl, Trk Folkloru ve
Aratrmalar, Yl:23, C.14, S.271.
_______________ (1973), Kurban, Trk Folklor Aratrmalar, Yl:24, S.287, C.14.
CAFEROLU, Ahmet (1932), XVI. asr Azeri saz airlerinden Tufarganl Abbas,
Azerbaycan Yurt Bilgisi Yl.1, S.3, ss.97104, stanbul: Burhanettin Matbaas.
______________ (1940), Azerbaycan, stanbul: Cumhuriyet Matbaas.
______________ (1966), ran Trkleri, Trk Kltr, Trk Kltr Aratrma
Enstits, Yl:5, S.50, ss.125133.
______________ (1967), Azerbaycan Trkleri, Trk Kltr, Trk Kltr
Aratrma Enstits, Yl:5, S.54, ss.412420.
______________ (1976), Gney Azerbaycan ve randaki Trkler, Trk Dnyas El
Kitabi, Ankara.
______________ (1983), ran Trkleri, Trk Kavimleri, Trk Kltr Aratrma
Enstits yaynlar; 52, Seri III, S.13.
______________ (1988), Trk Kavimleri, stanbul: Enderun Kitapevi.
______________ (2002), Cihan Edebiyatnda Trk Kobuzu, Trkler, Editrler: H.C.
Gzel, K.iek, S. Koca, C.4, ss.144-156.
CAFEROLU, Ahmet- AKPINAR, Yavuz, Trk Dnyas El Kitab I-IV, Azerbaycan
Trkleri Edebiyat.

361
CAFEROV, Muharrem (1981), Osman Sarvelli ve k Yaradcl, Bak.
CAFERZADE, Azize (1974), Azerbaycan k ve Kadn airleri, Bak: Genlik
Yaynlar.
CAVAN, Hseyin (1950), An Arzular, Bak: Azerner Yaynlar.
______________ (1956), Sedefli Sazm, Bak: Azerner Yaynlar.
______________ (1966), Dan Sazm, Bak: Azerner Yaynlar.
______________ (1973), El A, Bak: Azerner Yaynlar.
CEMLOLU, Mustafa (1997), Azerbaycan ve Anadoluda halk hikyelerinde
kahramanlarn k olmas ile ilgili motifler ve bunlarn yaps, Trk Dnyas
Dil ve Edebiyat Dergisi, S.3, ss.6291.
CEFERL, Mehemmed (2000), Azerbaycan Mehebbet Destanlarnn Poetikas, Bak
Cenubi Azerbaycan Edebiyat Antologiyas (1982), Redaktr Mirze brahimov, C.2,
Bak.
CHRSTANE, Bulut (2002), Bayadistan (ran)daki Trk Kavimleri, eviren alar
Enelli, Trkler, Editrler: H.C. Gzel, K.iek, S. Koca, C. 20, s.s 679-686.
AY, Abdulhaluk (1992), Trk Dnyas El Kitab II, Ak Koyunlular, Trk Kltr
Aratrma Enstits, Ankara.
ELK, Muhittin (2002), Kakay Trkleri, Trkler, Editrler: H.C. Gzel, K.iek,
S. Koca, C.20.
ELEB, Evliya (2001), Evliya elebi Seyahetnamesi IV, (Hazrlayan Y. Dal, S. A.
Kahraman), stanbul: Y.K.Y. Yaynlar.
ETNKAYA, N. (2004), Kzlba Trkler, stanbul: Kum Saati Yaynlar.
INAR, Ali Abbas- KAZIMOLU, Samir (1995), Azerbaycanda folklor faaliyetleri,
Milli Folklor, Yl:7, C.4, S.25, ss.3439.
INAR, Ali Abbas (1998), Trk dnyasnda klk geleneinin karlatrlmas,
Trk Dnyas Dil ve Edebiyat Dergisi, S.5, ss.5966.
ELK, Muhittin (1998), randa Kakay Trkleri, Trk Dnyas Dil ve Edebiyat
Dergis, S.5, ss. 204213.

362
OBANOLU, zkul (1999), Elektronik kltr ortamnda k tarz iir gelenei
blgemizde ukurova klar zerine tespitler, III. ukurova Uluslar Aras
ukurova Halk Kltr Sempozyumu Bildirisi, Adana: Adana Ofset.
______________ (2006), k Tarz Kltr Gelenei ve Destan Tr, Ankara: Aka
Yaynevi.
______________ (2006), Trk Dnyas Epik Destan Gelenei, Ankara: Aka
Yaynevi.
DAMRL, Mehman A. (2005), Azerbaycan halk cumhuriyeti 19181920, Trkler,
Editrler: H.C. Gzel, K.iek, S. Koca, C. 19, ss 423-434.
DANVER, Babek (2002),

Azerbaycan halk edebiyatnda tarihi hadiseler.

Uluslararas Trk Dnyas Halk Edebiyat Kurultay Bildirileri, Ankara: Kltr

Bakanl Yaynlar: 2955. Halk Kltrlerini Aratrma ve Gelitirme Genel
Mdrl Yaynlar: 335. Seminer-Kongre Bildirileri Dizisi: 72.
DLN, Cem (1983), rneklerle Trk iir Bilgisi, Ankara: T.D.K. yaynlar.
DERZNEVES, Habip (2005), Smerler Azerbaycan ve ozanlk gelenei, XI.
Uluslar aras Edebiyat leni Bildirileri, Lefkoa: Yakn Dou niversitesi
Basmevi, KKTC.
DORFER, Gerhard (1987), ran Trkleri, Trk Dili, TDK yaynlar, S.431, ss.242
251.
______________ (1982), Orta randa derlenen Trke bir trk, II. Milletleraras
Trk Folkloru Kongresi Bildirileri C.II, Halk Edebiyat, ss.145147, Ankara:
Babakanlk Basmevi.
______________ (1996), randaki Trk dili ve leheleri ile bunlarn hayatta kalma
ans, III. Uluslar Aras Trk Dili Kurultay, ss.303310, Ankara.
______________ (1969), randaki Trk dilleri, TDAY- Belleten, Ankara.
EFENDYEV, Osman (1983), k Poeziyasnn Estetik Problemleri, Bak: Azerner
Yaynlar.
EFENDYEV, Paa (1981), Azerbaycan ifahi Halg Edebiyat, Bak: Maarif Neriyat.
ELN, kr (1968), Trk Dilinde Destan Kelimesi ve Mefhumu, Trk Kltr,
Trk Kltrn Aratrma Enstits, S.63.
______________ (1988), Halk Edebiyat Aratrmalar I-II, Ankara: Kltr Bakanl
Yaynevi.

363
EMENOVA, Aynur (2005), Tebriz hanl, Trkler, Editrler: H.C. Gzel, K.iek,
S. Koca, C.7, ss.113-117.
ERCLESUN, Ahmet Bican (1993), randa Sekiz Gn, Trk Dnyas zerine
ncelemeler, Ankara.
ERDORU, M. Akif (2002), Ktip elebinin Cihannmasnda Azerbaycan,
Azerbaycan Birinci Uluslararas Sempozyumu Bildirileri, Ankara: Atatrk
Kltr Merkezi Bakanl Yaynlar.
ERGN, Muharrem (1965), Haydar Baba iirinin yanklar, Trk Kltr, Trk
Kltr Aratrma Enstits, Yl:3, S.31, ss.279280.
______________ (2005), niversiteler in Trk Dili, stanbul: Bayrak Basmevi.
ERGUN, Metin (2002), Kopuz Sarn Kazak k Tarz iir Gelenei ve Akn ve
Cravlar, Ankara: Kltr Bakanl: 2860, Trk Dnyas:76.
ERGUN, Sadettin Nuzhat, (1927), Halk airleri I, stanbul.
EKC, Metin (1995), Dede Korkut hikayeleri tesiri ile teekkl eden halk hikayeleri,
Ankara.
______________ (2000), Dede Korkut kitabnda kadn tipleri, Uluslararas
Dedekorkut Bilgi leni Bildirileri Ankara, Atatrk Kltr Merkezi
Yaynlar:209, Kongre ve Sempozyumlar dizisi:18, ss.123-138.
EREN, Hasan (1942), Trk Saz airleri Hakknda Aratrmalar, Ankara: TTK
Basmevi.
ERENDL, Muzaffer (1976), Tarihte Trk-ran likileri, Trkiye Cumhuriyeti
Babakanlk Genel Kurmay Harp Tarihi Bakanl Yaynlar, Ankara: Genel
Kurmay Basmevi.
FASH, Arsalan (2005), Gney Azerbaycan Trk edebiyatnda jargonarafi, XI.
Uluslararas Edebiyat leni (23-28 Ekim 2005) Bildirileri, Yakn Dou
niversitesi, Lefkoa K.K.T.C
FINDIKOLU, Fahri (1927), Erzurum airleri, stanbul.
FELLAH, Rza (1998), Ozanlar, Azerbaycan Birinci Uluslar aras Sempozyumu
Bildirileri, Ankara: Atatrk Yksek Kurumu, Atatrk Kltr Merkezi Yaynlar:
291.
FERZANE, Muhammed Ali (1978), Mebaniye Destur Zebane Azerbaycani, (Farsa),
Tebriz.

364
______________ (1979), , Kitabe Dede Korkut, Tahran: Ferzane
Yaynlar.
______________ (1984), , Tahran: Ferzane Yaynlar.
FERZULLAHZADE, Beir (2002), Biz N Bayram Tahran: Endie Nov
Yaynevi.
FEYZULLAH, Hseyin (1990), Elli k, Elli Name, Tebriz: Mehran Yaynevi.
______________ (1990),

, Bayatlar, Tebriz: Tela Yaynlar,

______________ (1990) Azerbaycan Muasir klar, Yaran Yaynevi, Tebriz.

______________ (2002), k Mikayl Azaflnn Kamil Divan, Tebriz: Dervi
Yaynlar.
GASIMLI, Meherrem, (1993), El Dzgleri, Elat Sylemleri, Bak: Azerbaycan Devlet
Neriyat.
______________ (1996), A S, Bak: Ozan Neriyat.
______________ (2004), Dastanlar, Azerbaycan Edebiyat Tarihi, Bak: Elm
Yaynlar.
______________ (2004), Historical- semantcs of ashg art, Folklore And
Ethnograph, Bak.
______________ (2006), Azrbaycan aqlarnn repertuar, Folklor v Etnoqrafiya,
Bak.
______________ (2007), Gy aq mhiti, Folklor v Etnoqrafiya, Bak.
______________ (2007), Ozan- Aq Snti, Azerbaycan Milli Elmer Akademiyas,
Nizami Adna Edebiyat Enstits, Bak: Uur Matbaas.
______________ ( ? ), Azerbaycan Edebiyat Tarihi.
GOLDEN, Peter B. (2002), Trk Halklar Tarihine Giri, Ankara.
GNAY, Umay (1988), k Tarz Edebiyat Hakknda Dnceler, Ankara.
______________ (1992), Trkiyede k Tarz iir Gelenei ve Rya Motifi, Ankara:
Aka Yaynlar.
Gler Ali, Akgl, Suat, imek Atilla (2001), Trklk Bilgisi, Ankara: Tamga
Yaynlar.

365
GKDA, A. Bilgehan (2006), Salmas Az Gney Azerbaycan Trkesi zerine Bir
nceleme, orum: Karam Yaynlar.
GLPINARLI, Abdulbaki (1992), Alevi Bektai Nefesleri, stanbul: nklp Kitabevi.
GRKEM, smail (2006), ukuroval k Mustafa Kse ve Hikye Repertuar,
Ankara: Aka Yaynevi.
GLDKEN, Kadir (1998), randa yaayan 33 milyon Trk dnnz,
Azerbaycan, S.322, ss.4748.
GZEL, Abdurrahman- TORUN, Ali (2006), Trk Halk Edebiyat El Kitab, Ankara:
Aka Yaynevi.
GROLIER, nternational American, (1993), Azerbaycan, C.II, stanbul: Milli Eitim
Bakanl Yaynevi.
HAUSSG, Hans Wilhelm (1996), ran hudutl blgelerinde ndocermen ve Altayl
gebe

kavimler,

eviren:

ZBLEN,

Bengi

Eref,

Trk

Dnyas

Aratrmalar, S.103. ss.107118.

HACIBEYOV, zeyir (1962), Azerbaycan Halk Musikisinin Esaslar, Bak.

HACYEVA, Maarife (2002), stadname ve Trk halk iirinde karl,

Uluslararas Trk Dnyas Halk Edebiyat Kurultay Bildirileri, Ankara: Kltr
Bakanl Yaynlar: 2955. Halk Kltrlerini Aratrma ve Gelitirme Genel
Mdrl Yaynlar: 335. Seminer-Kongre Bildirileri Dizisi: 72. ss.375382,
______________ (1997), k Alinin edebi miras, Milli Folklor, Yl:9, C.5, S.35,
ss.2327.
______________ (2004), Trk klar, Elm Neriyat, Bak.
HAZR, Nebi (1982), Dede Gorgut destanlaryla elagedar Azerbaycanda
aratrmalar, II. Milletleraras Trk Folkloru Kongresi Bildirileri, C.II, Halk
Edebiyat, ss.241247, Ankara: Babakanlk Basmevi.
HEKMOV, Mrsel (1982), Azerbaycan Klasik k Yaradcl, Bak: Adpu
Yaynlar,
______________ (1983), Azerbaycan k Edebiyat, Bak: Yaz Yaynlar.
______________ (1987), k irinin Nvleri, Bak: Yaz Yaynlar.

366
HEYET, Cevat (1979), , Tariheye Torki-ye Azeri, (Farsa),
Tahran: Varlk Yaynlar.
______________ (1979), Azerbaycan Edebiyat Tarihine Bir Bak I, Tahran.
______________ (1985), 20inci asrda Gney Azerbaycan edebiyat, Trk Kltr,
Trk Kltr Aratrmalar Enstits, Yl:22, S.272, ss489499.
______________ (1990), ,(Farsa) ran ve zebane govmi, Varlk,
S.78. ss.2131, Tahran.
______________ (1996), Trklerin Tarihinde Renklerin Yeri- Nevruz ve Renkler, (Haz
S. Tural, E.Kl, Ankara.
______________ (2002), Sungur Trkleri, Trkler, Editrler: H.C. Gzel, K. iek,
S. Koca, C.20, ss.675678, Ankara.
______________ (1985), 20. asrda Gney Azerbaycan edebiyat, V. Milletleraras
Trkoloji Kongresi, stanbul.
______________ (1998), randa Trk kltrnn durumu, Varlk, S.133, ss.1120.
Tahran.
HINZ, Walther- BIYIKOLU, Tevfik, (1948), Uzun Hasan ve eyh Cneyd,
Ankara: TTK Yaynlar, IV. Seri, Numara:5.
HMMETCU, Perviz (1999), , Kular Oynayr, Tebriz: anl Yaynevi.
Horasan Erenleri (2006), stanbul: Trkiye Gazetesi Yaynlar, hls Gazetecilik,
BRAYEV, akir (2000), aman Korkut, Uluslararas Dedekorkut Bilgi leni
Bildirileri Ankara: Atatrk Kltr Merkezi Yaynlar:209, Kongre ve
Sempozyumlar dizisi: 18, ss.215-219.
MAMVERDYEV, lqar, (2006), Gney Azerbaycan Aq Sazlarnn Prd
Dzm, Folklor v Etnoqrafiya, Azerbaycan Aqlarnn Repertuar,
Bak.
SLAM ANSKLOPEDS (1979), Azerbaycan ve Tebriz maddeleri, c. II, VI. Milli
Eitim Bakanl Yaynlar.
KAFKASLI, Halide Kuliyeva (1991), Yunus Emre ve Azerbaycan air ve klar,
Uluslar aras Yunus Emre Sempozyumu Bildirileri, Atatrk Kltr Merkezi

367
Yaynlar S. 69, ss. 277-284, Kongre ve Sempozyum Bildirileri Dizisi: 2,
Ankara.
KAFKASYALI, Ali (1996), Mikayl Azafl Hayat, Sanat, Eserleri, Eser Ofset,
Erzurum.
______________ (1998), ada Azerbaycan Kadn Sanatkrlar, Gvebmat
Yaynlar.
______________ (2002), ran Trk Edebiyat Antolojisi I-VI, Erzurum: Atatrk
niversitesi yaynlar: 920, Kazm Karabekir Eitim Fakltesi Yaynlar:122,
Aratrma Serisi:47
______________ (2005), ran Trkleri k muhitleri, Milli Folklor Dergisi uluslar
aras Halkbilim Dergisi, C. 9, Yl 17, S. 68, ss. 120125.
_______________ (2006), ran Trkleri k Muhitleri, Erzurum: Eser Ofset
Yaynlar.
______________ (2007), ran Trk klar ve Milli Kimlik, Erzurum: Eser Ofset.
______________ (2007), Urmiye lim, air Dede Ktip ve ran Trk klk
geleneinde yeri, Uluslar aras Trklk Bilgisi Sempozyumu. Erzurum.
KARACA, Ahmet (2002), Azerbaycanda bamszlk hareketleri, Azerbaycan
Birinci Uluslar aras Sempozyumu Bildirileri, Ankara: Atatrk Kltr Merkezi
Bakanl Yaynlar.
KARTARI, Hasan (1977), Dou Anadoluda k Edebiyatnn Esaslar,

Ankara:

Demet Yaynlar.
KALAFAT, Yaar (1998), Anadolu ve randa karlatrmal Trk halk inanlar,
Azerbaycan Birinci Uluslar aras Sempozyumu Bildirileri, Ankara: Atatrk
Yksek Kurumu, Atatrk Kltr Merkezi Yaynlar:291.
______________ (1997), Vatan-ran-Turan hatt ve Caferi Trklerinde halk
inanlar, Trk Dnyas Aratrmalar, S.108, ss.4168.
______________ (2002), Karlatrmal Gney Azerbaycan Trk halk inanlar,
2023, S.14, ss.6469.
______________ (2005), ran Trkl,
Yaynlar,

Jeokltrel Boyut, stanbul: Yeditepe

368
______________ (2005), Anadolu ve ran da karlatrmal Trk halk inanlar, ..
Trkoloji aratrmalar internet sitesi.
KAYA, Doan (1999), Anonim Halk iiri, Ankara: Aka Yaynlar:249, Kaynak
Eserler:77.
______________ (2000), k Edebiyat Aratrmalar, stanbul: Kitabevi Yaynlar.
KAZIMOV, Gazanfer (2003),

, k Kurbaninin

Hayatna Bir Bak eviren: Ahmedi, Nasir, Tahran: Vefa Yaynevi.

KERMOVA, Zekiye Abbaselikz (2002), Muasr k iirinin Dil-slup Hususiyetler,
Bak: Un-ti Neriyat,.
KEMAL, Ali ZEHTAB, Mehemmed Taki, (2002), ,
Telim Han, Hayat ve Yaradcl, Dr. Zehtabi Eserlerinin Tahran: Ner Evi.
KIRZIOLU, M. Fahrettin (1964), Kars ilinde halk saz ve oyun havalarnn adlar,
Trk Kltr, C.22.
KOBOTARAN, Nabi (2008), k Yedullah ve ikari destan, Tahran: ,
Varlk.
KOCATRK, Vasfi Mahir (1963), Saz airleri Antolojisi Balangtan Bugne Kadar,
Ankara.
KOCATRK, Saadet (1986), Trk-ran ve Yugoslav destanlarnda kadn, III.
Milletleraras Trk Folklor Kongresi Bildirileri C.II Halk Edebiyat, Kltr ve
Turizm Bakanl, Milli Folklor Aratrma Dairesi Yaynlar:78, Seminer
Kongre Bildirileri Dizisi:21, ss.183201.
KOLCU, Ali hsan (2004), Trk Dnyas Edebiyat, Ankara: Devran Matbaaclk,
Salkmst Yaynlar, Trk Dnyas Dizisi:1.
KONUR, Himmet (2005), Ak Koyunlular, Trkler, Editrler: H.C. Gzel, K. iek,
S. Koca, C.7, ss 535-539.
KKTRK, ahin (2005), Trk klar, Milli Folklor, Yl:17, C.9, S.85, ss.162163.
KPRL, Mehmet Fuat, (1932) Dede Korkut kitabna ait notlar III. Azerbaycan
Yurt Bilgisi Yl:1. S.3, ss.133140, stanbul: Burhanettin Matbaas.
______________ (1940), XVIII. Asr Saz airleri, stanbul.

369
______________ (1976), Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, Ankara: Diyanet leri
Bakanl Yaynlar.
______________ (1967), Azerbaycan medeniyet tarihi nasl yazlabilir?, Trk
Kltr, Trk Kltr Aratrma Enstits, Yl:5, S.56.
______________ (1989), Edebiyat Aratrmalar I, II, stanbul: tken Yaynevi.
______________ (2005), Trkiye Tarihi, Anadolu stilasna Kadar Trkler, Ankara:
Aka yaynlar:742, Kaynak eserler:205.
______________ (2006), Trk Edebiyat Tarihi, Ankara: Aka Yaynevi.
KSEMENLZADE, Mehmet Ragp (1932), Azerbaycann son musiki hareketleri
Azerbaycan Yurt Bilgisi, Yl:1, S.2, ss9296, stanbul: Burhanettin Matbaas.
______________ (1932), Azerbaycan musikisi I ve II, Azerbaycan Yurt Bilgisi, Yl:1,
S.10, stanbul: Burhanettin Matbaas.
KUBADYAN, Nasir Husrov (2003), Sefername, Tahran: Kaknus Yaynevi.
KULYEV, Asker (2002) Trk Dnyas Edebiyat I-II, Ankara: Trk birlii ve
Kalknma daresi Bakanl.
KULYEV, Fehreddin (2005), k Hseyn Boz Alqanl, Varlk Dergisi,
yl:24, S.126, Tahran.
LTF, Semih, (1933), Halk Edebiyat, iir ve Dil rnekleri, stanbul.
LOURS, Ligeti ( 1998), Bilinmeyen Asya, Macarcadan eviren: Sadrettin Karatay,
Ankara: Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu, TDK Yaynlar:527,
MACT, Muhsin (2002), Kara Koyunlu ve Ak Koyunlu Trkmenlerinin edebi
faaliyetleri, Trkler, Editrler: H.C. Gzel, K. iek, S. Koca, C.7, ss.696-702.
Makas, Zeynelabidin (1982 ), Azerbaycan k havalar, Karda Edebiyatlar,
Erzurum.
______________ (2000), ada Azerbaycan k Biimleri, Anadolu k iirinde
Bulunmayan Biimler, stanbul: Bayrak Matbaas.
MEDED, Eynullh, (1998), ran tarihinde Azerbaycan ve Azerbaycanllar,
Azerbaycan Birinci Uluslar aras Sempozyumu Bildirileri, Atatrk Yksek
Kurumu, Atatrk Kltr Merkezi Yaynlar:291.

370
MEHEMMEDZADE, Hseyin Sddk (1969), , klar, Tahran: Azer Kitap
Yaynlar.
______________ (1979), ,(Farsa), Tebriz: Sadi Yaynevi.
Meydan Larusse Byk lgat ve Ansiklopedi, Azerbaycan, Tebriz, k maddeleri.
MOHAMMED HAN, Hseyin (1999), Dede Korkut Kitab, Tahran.
______________ (2002), Dede Korkut Kitabnda Szler-Adlar, Tahran.
MMTAZ, Salman (1927), Azerbaycan Edebiyat- El airleri, Bak.
MUHAMMED SAN, smail (2001), Durnalar Qaydanda, Tebriz.
______________ (2001), , Eski Knl, Bir Arzu, Tebriz.
NAMAZOV, Kara (1980), An Saz ve Sz, Bak.
______________ (1984), Azerbaycan Ag Seneti, Bak: Yaz Neriyat.
______________ (2004), Aqlar, Bak.
NASRETTNOLU, rfan (1981), Halk ozanlarnda vatan sevgisi, Trk Dnyas
Aratrmalar Dergisi, Yl:2, C.2, S.12.
NEBYEV, Bekir (2000), Halk Maneviyatnn Gzgs, Bak.
NEFS, Said, (1965),

, (Farsa) ,Tarih-i

ctimai ve Siyasiye ran Der Devrane Muaser, C.I, Tahran.

NYAY, Rza (1999), Koandan Ozana, Tahran.
NEMETPUR, Kiys(2002),

, Ak iirleri, Tahran: Endie-yi Nov,

Yaynevi.
NESBZADE, Nesib (1997), randa Azerbaycan Meselesi, Bak.
OCAK, Ahmet Yaar (1996), Babailer syan, stanbul: Dergh Yaynlar.
OUZ, Burhan (1980), Trkiye Halknn Kltr I - II, stanbul: stanbul Matbaas.
OUZ, M. cal (1992), Azerbaycanl k Hseyin emkirli, Milli Folklor, S.13,
ss.1721.
______________ ( 1993), Azerbaycan klk gelenei ve Dirili Kurban, Milli
Folklor, S.20, ss.3539.

371
______________ (1996), Azerbaycan ve Trkiye sahasnda ak edebiyat XVII.
yzyl, V. Uluslar aras Folklor Kongresi, Halk Edebiyat Bildirileri, Ankara:
Kltr Bakanl Yaynevi.
______________ (1997), Azerbaycan ve Trkiye sahalarnda k edebiyat XVIII.
Yzyl, Milli Folklor, Yl:9, C.5, S.35, ss.28.
______________ (1994), Azerbaycan k edebiyatnda tr ve ekil, Milli Folklor,
C.3, Yl:6, S.21, ss.2531.
______________ (1998), Azerbaycan ve Trkiye sahasnda k edebiyatnn XIX.
Yzyl, Pertev Naili Boratava Armaan, Ayr Basm, Kltr Bakanl
Ankara: HAGEM Yaynlar,
______________ (2001), Halk iirinde Tr ekil ve Makam, Ankara: Aka Yaynlar:
359, Kaynak Eserler:102.
______________ (2007), 2006 Ylnda orumda Yaayan k Sanat, Ankara: orum
Belediye Yaynlar.
ONK, Nizamettin (1971), Aras boyu ozanlarmzdan, Trk Kltr, Trk Kltr
Aratrmalar Enstits, Yl:24, S.299, ss.164172.
______________ (1989), Mehmmed Hseyin ehriyar, Trk Dnyas Aratrmalar,
Yl:10, S.59, ss.135141.
ORHUNLU, Cengiz (1967), Kakaylar, Trk Kltr, Trk Kltr Aratrma
Enstits, Yl:5, S.54, ss.421426.
OZANOLU, hsan (1940), k Edebiyat, Kastamonu: Kastamonu Halkevi
Yaynlar, S.7.
GEL, Bahaeddin, (1978), Trk Kltr Tarihine Giri I-IX, Ankara: Kltr Bakanl
Yaynlar.
______________ (2002), Trk Mitolojisi C. II, Ankara.
REN, Mehmet Metin, ran Trkleri Hrriyet Hareketleri, Yayna Hazrlayan, Seuk
Alkan, Mars Matbaas, tarihsiz.
ZARSLAN, Metin (2006), Erzurum klk Gelenei, stanbul: Aka Yaynlar.
ZGDENL, O (2006), Ortaa Trk-ran Tarihi Aratrmalar, stanbul: Kakts
Yaynlar.
ZDER, M. Adil (1965), Dou llerimizde k Karlamas, Bursa: Emek Basmevi.

372
ZKAN, Nevzat (2003), Trk Dilinin Yurtlar, Ankara: Aka Yaynlar.
ZTRK, Ali Osman (1994), Azerbaycan halk Trkleri, Milli Folklor, Yl:6, C.3,
S.24, ss.5758.
ZTRK, Necdet - SATAN, Ali (2007), Trk Dnyasnn Problemleri ve zm
nerileri, stanbul: IQ Kltr Sanat Yaynclk: 241, Aratrma- nceleme
Dizisi:199.
PAAYEV, Sendik (1981), Azerbaycan Halg Yaranclnn nkiaf. Bak.
______________ (1989), Azerbaycan Folkloru ve k Yaradcl, Baku.
______________

(2002), Ozan- Aq Yaradclna Dair Aratrmalar, Bak:

Pirsultan Neriyat.
PAYEGUZAR, Nesir (2004),

, Ball Bayatlar, Tebriz: Furug- Azadi

Yaynlar.
______________ (2004),

,pek Hayallar, Tebriz: Furug- Azadi Yaynlar.

RIZVAN, Nazm (1996), Aktaran: GEDKL, Yusuf, 20. asr evvellerinde Gney
Azerbaycan dramsnda Trklk meseleleri, Trk Dnyas Aratrmalar,
S.104, ss.8592.
RAYMAN, Hayrettin (1998), Avdanlu k Efkari, Erzincan.
RAYMAN, Hayrettin (2005), Azerbaycan Kartal Koca Azaplnn Poetikas, Prof.
Dr. Fikret Trkmen Armaan, zmir: Kanyalmaz Matbaas.
RAYMOND, Furon, (1943), ran, stanbul: Hilmi Kitabevi.
RASONY, Laszlo (1993), Tarihte Trklk, Ankara.
RECHEL, Karl (2002), Trk Boylarnn Destanlar, eviren Metin Ekici, Atatrk
Kltr Dil ve Tarih Yksel Kurumu, Ankara: TDK Yaynlar:85.
REHNEMUN, ehram (1998), Azerbaycan corafyasnn nemi, Azerbaycan Birinci
Uluslar aras Sempozyumu Bildirileri, Atatrk Yksek Kurumu, Ankara:
Atatrk Kltr Merkezi Yaynlar:291.
REFK, Ahmet (1930), Anadoluda Trk Airetleri, stanbul: stanbul Devlet
Matbaas.
RESULZADE, Mehmed Emin (1993), ran Trkleri, Hazrlayan: Yavuz Akpnar, rfan
Murat, stanbul.

373
ROUX, Jean-Paul (2007), Trklerin Tarihi Pasifikten Akdenize 2000 Yl,
evirenler: Aykut Kazancolu, Lale Arslan-zcan, Yabanc Yaynevi: 291,
nceleme Dizisi: 50, stanbul.
______________ (2006), Orta Asya, ev. Arslan, Lale, stanbul: Kabak
Yaynevi:171, nceleme dizisi:31.
RSTEMHANLI, Sabir (2004), Hatayi Yurdu, stanbul: Hasret Matbaas.
RSTEMZADE, R. (1988), k Revayetleri, Bak: Genlik Neriyat.

Si, Hseyin (2001),

, rek Szleri, Tebriz: Fahri Azer

Yaynlar.
______________ (2002),

, k Destanlar, Tufarganl

Abbas, Tebriz: Zer Kalem Yaynevi.

______________ (2002),

, k Destanlar: Yusif ve

Zuleyha, Tebriz: Zer Kalem Yaynevi.

______________ (2003),

, Kaak Nebi, Tebriz: Zer Kalem Yaynevi.

______________ (2004), , Zer Kalem Yaynevi,

Tebriz.
SAKAOLU, Saim (1989), Trk saz iiri, Trk Dili, Trk iiri zel Says-IIIHalk iiri, C. 57, ss. 445450.
SAKAOLU, Saim, ALPTEKN, Ali Berat, MEK, Esma (1986), Azerbaycan
klar ve Halk airleri I-II, stanbul: Halk Kltr Yaynlar:10, k
Edebiyat Dizisi:2.
SAKAOLU, Saim- ALPTEKN, Ali Berat- MEK Esma (2000), Azerbaycan klar ve Halk airleri
Antolojisi, C.II, Ankara: Atatrk Kltr Merkezi Yaynlar.
SANAN, M. Sadk (1932), Azerbaycan saz airleri,

Azerbaycan Yurt Bilgisi, Yl:1, S.2,

ss5559, stanbul: Burhanettin Matbaas.

SARAR, Mehmet (1999), Trk-ran likileri, Atatrk Aratrma Merkezi, Ankara.
SAVA, Saim (2002), Osmanl-Sefevi mcadelesinin toplumsal sorunlar, Trkler,
Editrler: H.C. Gzel, K. iek, S. Koca, C.2, ss.675678.
SCHMDE, H. Achmed (1969), Byk Azeri airi Molla Penah Vakfn dili, Trk
Kltr, Trk Kltr Aratrma Enstits, Yl:7, S.79, ss.494498.
______________ (2000), Kitab- Dedem Korkut Destanlarnn Dersden Nshas,
Trkiye diyanet vakf yaynlar:300, Ankara: Trkiye Diyanet Vakf yayn.

374
SERRAF, Ali Rza (2004), ada randa inanlar ve iilerin inan merkezi
Mehed, Uluslar aras Trk Dnyas nan Merkezleri Kongre Bildirileri,
23-27 Eyll 2002, Ankara: Trksev Yaynlar,
______________ (2000), ran Trklerinin dili ve Trk folklorunun aratrlmasndaki
sorunlar, Uluslar Aras Trk Dnyas Halk Edebiyat Kurultay Bildirileri,
el.
______________ (2002), ran Trklerinin etnografyas ve Trk folklorunun
aratrlmasndaki

sorunlar,

Uluslar

Aras

Halk

Edebiyat

Kurultay

Bildirileri, Kltr Bakanl Yaynlar: 2955, Halk Kltr Aratrma ve

Gelitirme Genel Mdrl Yaynlar:335, Seminer- Kongre Bildirileri
Dizisi:72, ss.641650.
SEVENGL, Refik Ahmet (1964), Eski iirimizin Ustalar, stanbul.
SEYDOV, Mirali (1978), Azerbaycan Mifik Tefekkrnn Kaynaklar, Bak.
______________ (1976), Azerbaycan ve Ermeni Edebiyat Elaqeleri, Bak.
SMER, Faruk (1965), Ouzlar, Ana Yaynlar, 3. bask. Ankara.
______________ (1972), randa yaayan Trk oymaklar I, Trk Kltr, Trk
Kltr Aratrmalar Enstits, Yl:10, S.120, ss.12381241.
______________ (1972), randa yaayan Trk oymaklar II Kakaylar, Trk Kltr,
Trk Kltr Aratrmalar Enstits, Yl:11, S.122, ss102103.
______________ (1999), Safevi Devletinin Kuruluu ve Gelimesinde Anadolu
Trklerinin Rol, 2.Bask, Ankara: TTK Yaynlar, S.128.
SNMEZ, Ik (2005), Profesr Gerahrd Dourfer hakknda Varlk Dergisi, yl:24,
S.126, Tahran.
SERDARNYA, Semed (2002), Tebriz ehr-i Evvelinha, (Farsa)
Tebriz: Azerbaycan Senet ve Kltr yayn.
SHAFFER Brenda (2006), , Merzha ve Berderi,
Hoviyete Azerbaycani, Farsaya eviren: Yaar Sadakiyani Azer, Tahran: Ulus
Yaynevi.
______________ (2001), randa Azerbaycanl ortak kimliin oluumu, (eciren:
Yaln Sarkaya), Azerbaycan, S. 339.

375
______________ (2002), Borders and Brethren: Iran and the Challenge of Azerbaijani
Identity (Cambridge, Mass, MIT Press, 2002).
SPULER, Bertold (1957), ran Moollar, ev. Kprl, Cemal. Ankara: TTK.
Yaynlar.
SSL, Azmi, (1998), Milli mcadele dnemi ve Trkiye Cumhuriyetinin ilk
yllarnda Trk-ran ilikileri, Azerbaycan Birinci Uluslar aras Sempozyumu
Bildirileri, Atatrk Yksek Kurumu, Atatrk Kltr Merkezi Yaynlar:291.
AH MUHAMMED, Veli (2003), Qartal Qayna, Tahran.
AHN, Salih (1983), Ozanlk Gelenekleri ve Doulu Saz airleri, Ankara: Yorum
Matbaas.
RZAD, Atmaca (2005), Kalsik Tebriz minyatrleri, Trkler, Editrler: H.C. Gzel,
K. iek, S. Koca, C.8, ss.192- 199.
TAN, Nil (2006), k Kemali Baba, Ankara,
______________ (2007), Derlemeler Makaleler 16, Ankara: BRC Basm.
TEHMASB, Mehemmed Hseyin (1972), Azerbaycan Halg Destanlar, Bak.
______________ (1976), Azerbaycan Dilinde Yazp yaradan Ermeni klar, Bak:
Elm Neriyat.
______________ (1977), Azerbaycan Folkloru, Bak: Elm Neriyat.
______________ (2000), Krolu, (Arap Alfabesine eviren: Mehemmed Kerimi),
Tahran: Endieye Nov Yaynevi.
TEZCAN, Semih- BOESCHOTEN, Hendrik (2000), Dede Korkut Ouznameleri,
stanbul: YKY:144, Kazm Takent Klasik Yaptlar Dizisi:39.
TMURTA, Faruk (1999), Tarih inde Trk Edebiyat, stanbul: Boazii yaynlar.
TOGAN, Zeki Velidi (1932), Azerbaycan tarihi corafyas, Azerbaycan Yurt Bilgisi,
C.1, S.123, stanbul.
______________ Ummi Trk Tarihine Giri, stanbul: Enderun Kitabevi.
______________ (1981), Bugnk Trk li ve Trkistan ve Yakn Tarihi, stanbul:
Enderun Kitapevi.

376
TOZLU, Selahettin (2005), Trabzon- Erzurum- Tebriz yolu, Trkler, Editrler: H.C.
Gzel, K. iek, S. Koca, C.14, ss.481-489.
TULU, Sultan (2005), Bocnurddan Folklor Derlemeleri, Ankara.
____________ (2005), Horasandan Masallar ve Halk Hikyeleri, Ankara.
____________ (2006), Gerhard Doerfer- Wolfram Hesch. Trkische folklore texte aus
Chorasan, Turcologica 38, Harrassowitz verlag,

Winesbaden, ukurova

niversitesi Fen- Edebiyat Fakltesi, Journal of art and sciences, S.5,

TUNA, Osman Nedim (1984), Ebi Verdi randa bir Trk diyalekti, Trk Dili
Aratrmalar Yll Belleteni, TDK Yayn, ss.245246.
TURGUT, Osman (1995), Adanada klk gelenei ve yaayan klar, .. Sosyal
Bilimler Enstits, Baslmam Yksek Lisans Tezi, Adana.
Trkiye Dndaki Trk Edebiyat Antolojisi C.5, Azerbaycan Trk Edebiyat,
(1997), Kltr Bakanl Yaynlar \ 1891, Trk Dnyas Edebiyat Dizisi \ 32.
UZUN, Envar (2002), ran Avarlar, Trkler, Editrler: H.C. Gzel, K. iek, S.
Koca, C.20, s.652657.
VELYEV, Vagif (1984), Azerbaycan Folkloru, Bak.
VAHABZADE, Bahtiyar (1982), ki Zirve: Yunus, Emre, k Veysel, Bak: Yaz
Yaynlar.
V. Minorsky (1950), Hala Trk diyalekti, Trk Dil ve Edebiyat Dergisi, C.IV, S.12. stanbul.
VEZFE, Sediyr (2002), , Komalar, Tahran: Nohostin Yaynevi.
YAKICI, Ali (2002), k edebiyatnda divan syleme gelenei ve Tuluat divan.
Uluslararas Trk Dnyas Halk Edebiyat Kurultay Bildirileri, Kltr
Bakanl Yaynlar:2955. Halk Kltrlerini Aratrma ve Gelitirme Genel
Mdrl Yaynlar:335. Seminer-Kongre Bildirileri Dizisi:72..
YAMAN, Erturul (1998), Trk Dnyas Ortak Edebiyat, Ankara: Trkiye Diyanet
Vakf, Yayn Nu:255, Sanat Edebiyat Eserleri:8.
YALGIN, Ali Rza (1993), Cenupta Trkmen Oymaklar I, Ankara: Kltr Bakanl
Yaynlar.

377
YARDIMCI, Mehmet (1998), Balangtan Gnmze Halk iiri, k iiri, Tekke
iiri, Ankara: rn Yaynlar.
YELBURSA, Behet Kemal (1988), Kakaylar, Trk Kltr, Trk Kltr
Aratrmalar Enstits, Yl:24, S.299, ss.164172.
YILDIZ, Yusuf (1981), Azerbaycan saz airleri, Trk Dnyas Aratrmalar
Dergisi, Yl:2, C.2, S.10.
YUVALI, Abdlkadir, (1998), Altn Ordu- lhanllar mcadelesi srasnda Tebriz
ehri, Azerbaycan Birinci Uluslar aras Sempozyumu Bildirileri, Atatrk
Yksek Kurumu, Atatrk Kltr Merkezi Yaynlar:291.
ZEHTAB, Mehemmed Taki (2002), slama Kadar ran Trklerinin Dil ve Edebiyat,
Tebriz: Ahter Yaynevi.
______________ (2003), ran Trklerinin Eski Tarihi I-II, Tebriz: Ahter yaynevi.
ZELYURT, Rza (2007), Yabanc Kaynaklara Gre Trk Kimlii, Ankara: Fark
Yaynlar, Aratrma nceleme Serisi:13, Genel Yayn Nu:23.
NTRENET KAYNAK STELER
http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/BelgeGoster.aspx?F6E10F8892433CFF8C37C091247
A04E64607E66A6C64180A eriim tarihi: (27.06.2007)
http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/BelgeGoster.aspx?F6E10F8892433CFFB0ED0AA523
2E402F7E588974FB372C6B eriim tarihi: (27.06.2007)
http://turkoloji.cu.edu.tr/HALK%20EDEBIYATI/erman_artun_osmaniye_cukurova_asi
klik_gelenegi.pdf eriim tarihi: (07.04.2007)
http://www.hbektas.gazi.edu.tr/dergi/31_35_yazilar/sayi_33/14babacan.htm

eriim

tarihi: (27.02.2008)
http://turkoloji.cu.edu.tr/GENEL/doerfer.pdf eriim tarihi: (27.09.2007)
http://turkoloji.cu.edu.tr/HALK%20EDEBIYATI/1.php eriim tarihi: (27.02.2007)
http://turkoloji.cu.edu.tr/HALK%20EDEBIYATI/3.php eriim tarihi: (27.02.2007)
http://turkoloji.cu.edu.tr/HALK%20EDEBIYATI/7.php eriim tarihi: (27.02.2007)
http://turkoloji.cu.edu.tr/HALK%20EDEBIYATI/11.php eriim tarihi: (27.02.2007)
http://turkoloji.cu.edu.tr/HALK%20EDEBIYATI/39.php eriim tarihi: (27.02.2007)
http://turkoloji.cu.edu.tr/HALK%20EDEBIYATI/erman_artun_asik_kederi.pdf eriim
tarihi: (21.12.2007)

378
http://www.turkfolkloru.com/index.php?option=com_content&task=view&id=73&Item
id=2 eriim tarihi: (7.12.2007)
http://www.turkfolkloru.com/index.php?option=com_content&task=view&id=6&Itemi
d=2 eriim tarihi: (27.02.2008)
http://www.geocities.com/turkologlar/ eriim tarihi: (07.12.2006)
http://turkologlar.net eriim tarihi: (20.02.2007)
http://www.tde.etu.edu.tr/ eriim tarihi: (07.12.2006)
http://turkoloji.uzerine.com/ eriim tarihi: (07.12.2006)
http://www.yesevi.edu.tr/index.php?action=bilig_article_index eriim tarihi:
(13.12.2006)
http://www.turan.org/2007/default.php eriim tarihi: (12.01.2007)
http://www.turkiye.net/sota/sota.html eriim tarihi: (12.01.2007)
http://www.turkdirlik.com/Bilgimece/Turkoloji/Turkoloji0000.htm eriim tarihi:
(27.02.2008)
http://tr.wikipedia.org/wiki/Turanc%C4%B1l%C4%B1k eriim tarihi: (27.02.2008)
http://jas.cankaya.edu.tr/jas5/12-sultan.pdf eriim tarihi: (27.02.2007)
http://web.uni-frankfurt.de/fb09/turkologie/publications.html eriim tarihi: (27.02.2007)
http://turkoloji.cu.edu.tr/ESKI%20TURK%20DILI/sertkaya.pdf eriim tarihi:
(21.06.2007)
http://www.ksef.gazi.edu.tr/dergi/pdf/Cilt11-No1-2003Mart/eakman.pdf eriim tarihi:
(23.02.2007)
http://www.folkloredebiyat.org/ eriim tarihi: (20.02.2008)
http://turkoloji-iran.blogspot.com/2007/12/blog-post_622.html eriim tarihi:
(27.02.2007)
http://dbase.irandoc.ac.ir/00049/00049761.htm eriim tarihi: (27.02.2008)
http://xelec-turk.blogspot.com/ eriim tarihi: (27.06.2007)
http://tr.wikipedia.org/wiki/Tebriz eriim tarihi: (27.02.2008)
www. millifolklor.com eriim tarihi: (22.01.2008)
http://www.kitablar.com
http://www. kitablar.org

379
ZGEM

Kiisel Bilgiler
Ad, Soyad: Nabi KOBOTARAN
Doum Yeri ve Doum Tarihi: Tebriz- 1973
Medeni hali: Bekar
Uyruu: ran
Tel: 0538 225 19 22

ETM DURUMU
2005- 2008

Yksek Lisans: ukurova niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Trk

Dili ve Edebiyat, Anabilimdal.

2000- 2004

Lisans: ukurova niversitesi, Fen- Edebiyat Fakltesi, Trk Dili ve

Edebiyat Blm.
1991-1995

Lise: Tebriz- Dehhada Lisesi

Yabanc Dil: Farsa- Arapa- ngilizce

UKUROVA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
TRK DL VE EDEBYATI ANA BLM DALI

TEBRZ IKLIK GELENE VE IK EDEBYATI

Nabi KOBOTARAN

II.CLT

YKSEK LSANS TEZ

ADANA / 2008

ii
ukurova niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Mdrlne

Bu alma jrimiz tarafndan Trk Dili ve Edebiyat Ana Bilim Dalnda

YKSEK LSANS TEZ olarak kabul edilmitir.

Bakan: Prof. Dr. Erman ARTUN

(Danman)

ye: Yrd. Do Dr. Refiye OKULUK ENESEN

ye: Yrd. Do. Dr. Blent ARI

ONAY

Yukardaki imzalarn, ad geen retim elemanlarna ait olduklarn onaylarm.

.//2008

Prof. Dr. Nihat KKSAVA

Enstit Mdr

Not: Bu tezde kullanlan zgn ve baka kaynaktan yaplan bildirilerin, izelge,

ekil ve fotoraflarn kaynak gsterilmeden kullanm, 5846 Sayl Fikir ve Sanat
Eserleri Kanunundaki hkmlere tabidir.

3
ikri Dstn1
[Sylyn: q Ydullah2]
Bnd q Ydullah, ziz dslara ve eidnlr slm rz eliyirm. Hmkrlarim ibrt ola
aa-ye Rhim Dil-nocevni balabanda3 irkt eliyir ve gavalda4 ibrt ola aa-ye Xidmt
Yri bnde-ye hqir ile iliyirler. Evvld bir dana Dm Krmi oxuyuram onnan sora5
bi[r] dana Perov6 rz eliym7 ziz eidenlerin salna.8 Onnan so[n]ra Dstan-i ikari
den balayacaam, seriyle9 axir kimi,10 vvl, dovvm, sevvm, ahrum ila maallah. 11
[Birinci stadname:]
Dostum, deyir sn slm vernin
Ne badan kml ri grk
Anl aq ola reyi12 tmiz,
Doru szyle etibari grk
Gmimde alaya toyumda gl,
z z gdrini qimtin bl, [bil]
Hlm soruub qdrimi bl,
Doru szyle dz ilgari13 grk.
yle allanmaya pula dvlt,
Hil il soxulmaya geyrt,
Dostunu salmaya he xclt,14
Nms geyrti ri grk.
(6+5)
[kinci ustatname:]
Br-ilahim15 zt- pkin16 eqin,
He mrdi n-mrde eylm mohtac.
Qamuy rzzqsn cml-yi lm,
z tutubdu sn hm gni hm ac.
Klm-i fzilsn otuz cz-i Qurn,
Sni br-hq biln he grmz yaman
1

. Azerbaycan yresinde klarn syledikleri hikyelere destan sylenmektedir.

. k Yedullah Tebrizin nl klarndandr. k ikri Destann 1969 ylnda sylemitir. Bu destan
Ayva kasetilii tarafndan 55 kasette yaymtr.
3
. Balaban: Zurna.
4
. Zurna:Ney.
5
. Onan sora: Ondan sonra.
6
. Peerv: Ustadnme.
7
. rz elmaq: Okumak, sylemek.
8
. klar syledikleri sazl szl nazm ksmlarndan nce onlar dinleyicilerin salna ithaf ederler.
9
. Seriyle: srayla.
10
. Axir kimi: Sonuna kadar.
11
. l mllah: Sonuna kadar.
12
. rk: Yrek.
13
. lgar: Vade.
14
. Xeclt: Utanmak
15
. Br ilhm: Ey Tanrm.
16
. Pk: Temiz.
2

4
n dedin yarand zemin simn
Kll-i ey hr n var mrive rvn
ns cinn mlk temm n ki var
Oxurlar mdhini leyl vn-nehr
Olubdu dilimd zikr u hm gftr
n-nlzin- mn v zil min hat17
hdsn18 smdsn19 ey gyum qdir
dilsn hkimsn smi bsir
nsni yaratdn drt eyden bir
Zhir oldu onda org rh nz
Mucrim Krim sn tutubdur zn
N ki zn hr ne ki varsa szn
lm drghiva tutubdur zn
Hm dil hm fzil hem bi-ehtiyc.
(4+4+3)
Szler Mucrim Kerimindi.

20

Dnyy ox ir ur glibdi gedib, mm hr ks z alnn ndzsicn mriftin

gre tqz-yi zmny21 baxb be klme sz nizme ekib dnyadan kb22 gedib. Allah
tl dnyadan lb gedn stdlr v lmlr23 rhmt eylesin. yln aalar o axsilr
ki qulaq asrlar24 olar da Allah tl py-dr v slmt eylsin. Allah tl siz hmie dlq
versin yamanlq vermsin.
Zmn- qdimde nql olub, arz eliyim ziz eidnlrin hamsnn salna. Diyllr diyr-
Rumda bir pdiahi varidi, be-nm- h- Dr. Mnn25 iki dana olu varidi, bir dana qz.
Olanlarn byyn26 ad hmd idi iiin ad Muhammd idi, mm lqbd byyn
adna r diyerdiler iiin27 adna ikri diyrdilr. h- zd olu ikri.
Baclarnn ad Snbl Xanm idi. h- Drnin sin sli28 gemidi bir gnn sarsca
mr qalrd. 29 z qoymud uqby trf. mir mr vzir vzer hamsn yd

. Kuran ayetlerindendir.
Kurn ayelerindendir.
18
. hd: Allahn adlarndan. Yalnz.
19
. Smd: Allahn adlarndan. Gani.
20
. Mcrim Kerim 19. yzyln nl aklarndandr.
21
. Teqzye- zemn: Zamann artlarna gre.
22
. Kmek: Gmek.
23
. lem: Alimler.
24
. Qulaq asmaq: Dinkemek.
25
. Mnn: Bunun.
26
. Byh: Byk.
27
. iih: Kk.
28
. Sin sl: Ya ba.
29
. bir gnn sarsca mr qalrd: mrnn gnei batnaktayd.
17

5
drbra davet eledi. Hams gelibler, ay qhv qlyn30 irini yeyiblr iiblr, dvrdn31
mir mer vzir vzer z dolandrdlar: Qurbn qble-yi lm saolsun, buyurasz
grk bizi n n bura dvt eliyibsiz? lbtt bir mtlb bir merm vard da. h- Dre z
dolandrd:32 n sizi bura ymaxda mnim iki dana olum var, zmnde sin slim
gebdi, z qoymuam uqby trf , istirm grm siz hansisin intixb33 elsz olanlarmn
birin z yerimd cniin34 qrr verm. Ham35 hr trfd ban salb aaya. ahn byh
olu rydi, iih olu ikriydi. Hamnn lqsi36 varidi ikri pdih olsun, mm
byh olan rydi. Eliyblmdilr bir sz desinlr. h- Dre ikinminci mrhl izhr
eyldi, gen cvb olmad. mnc mrhld dvrdn z dolandrdlar: Qurbn qble-yi
lm saolsun, sn bizim pdihmzsan, byymzsn, sn hr hansn z yerind cniin
qrr versn, biz ox xodi. h-Dre bu klmni eidnd z dolandrd: Bs indi ki vgzr
eliyirsiz mn, dzd byh olum rdi, pdiahlx ona yetir, vli37 sizd bilisiz mn
zmd bilirm, r bir az xbisdi, vli ikri riyyt-prvr, dlt-prvr38 millt-nvz
bir xs idi. stirm onu z yerimd cniin qrr verm. Dvrdn ham ph tutublar hurr
hdilr. Hm pdihn z dedii oldu, hmi milltin. h- Dre sltntdn durub. Yapb
ikrinin dst-i bndindn,39 gtirib txt- sltentd yldirdi. Tc- hnni qoydu bana.
hrid hr yanda iran40 oldi, hr trfi bzdilr. Elm eldilr41 hr yana, h- Dre
olu ikri ddsinin yerind cniin oldu. mm buradan bu iki qardan arasna dvt42
ddi. r bunu ryind buxl eldi. Ki ey dil-i gafil ddnin byh olu mn olam
pdiahlk mn yeti, mm ikri neyliy gl otura mnim yerimd mnim yerimi igl
eliy. Bu klmni ryinde saxlayb buxl eldi. mm, de bir gn iki gn, be gn, bir ay bir
mddt stndn gedi. ikri tht-i sltntd hkmrnla muldi. r glib dayand
brbrind [dedi]: Brdr cn r icz versn, verim tdruk-i ikr grsnlr, hr ikimiz
xax ikr. ikri z dolandrd: Dada mn grk gedm ddm mslht eliym, ondan
sonra sn cevab verm. Dedi: Mnei yoxdi.43 ikri durub gldi ddsinin huzurin. h-
30

. Qlyan: Nargile.
. Dvrdn: evreden.
32
. z dolandrd: Yzn evirip ve dedi, yz evirdi, dedi.
33
. ntixb: Semek.
34
. Cniin: ahn yerine ondan sonra oturan kimse.
35
. Ham: Herkes.
36
. lq: stek.
37
. Vli: Ancak
38
. dlt-prvr: Adil.
39
. Dst-bndinnn: Elinden.
40
. rgn: Bezemek amacyla yaklan klar.
41
. Elm elemaq: Bildirmek.
42
. davt: dmanlk.
43
. Mnei yoxdu: Sorun deil.
31

6
Dre mriz idi, rxt-i hbid yatmdi. Glib dayand atasnn brbrind slm rz eliyib,
atas bunun slmn alb, z dolandrd oul bala frmyiin nmndi? z dolandrd: Ata
cn qrdim r mndn icze-yi ikr44 istiyb. Gldim siz mslht eliym, grm icz
verisiz biz gedah ikr y yox. h- Dre z dolandrd, dedi: Olum, r mn vgzr
elsn, mn slh bilmirm ki sn gedsn ikr. Buna gr ki r xbisdi aparar ld
snin bava bir qz v qdr gtirr. mm ikri z dolandrd: Dd can r getmsk
d [r] diyr sn iih qrd sltntd oturdun daha mni hesba qoymusan. Ddsi grdi
ki bu da hq sz diyir. Bs neyldi, [dedi]: Oul get vli ehtiyti ldn vermginn.Kiinin
dnyada kiidn nmnsi artg olar: Ehtiyt. ikri verdi tdrk-i ikr45 grdlr.
rnin ve ikrinin hr birinin qrx dana gulm46 vard. Hr biri bir phlvn idi. Tdrki ikr grblr gecni yatblar sabah olsun, hrks z mrkbin47 svr olub.48 Xurd
xurh49 hr nmn gtrmlidilr gtrblr, getdilr. Bu mnzrlxda50 o ikr-ghda,51 o
mn-i b-sfd xuls birin intixb eliyiblr. Gn ortann zmniydi, ham ikr-ghda
ddlr. adrlar nsb eldilr.52 Nmn ki zlri n yemkdn imkdn yeyiblr
iiblr sirb53 oldular.
mm eid dstni kimdn; rdn. r z dolandrd: Brdr r icz versn,
coxdand he biz ikimiz at dolandrmamx, ikimizd minh atlarmzi gzk. Gzn n qdr
ils mn-i b-sfd. Bir sb-dvnlx54 eliyh. ikri dedi: Dada55 yol glmih,
zmzd mrkbimizd xste v xmir56 yorgunux, icz ver biraz yatak istirhtlik eyliyk.
Vli r qbl elmdi. Tl vermiyeh shbt,57 durublar hr ikisi mrkblrinin yhrin
qoyublar, zngilrin brkidiblr. Yetti yerd zngilrin brkidiblr, yetti yerd tng
mrkblrin brkidiblr hbz kimi. Bdn atlar qulaxladrblar, bir mxmr gstriblr.
Atlar gtrldlr, ylanda glbir kimi, alanda gat yaydan elbil ox qurtulub. Bir qdri
gedndn sonra ikri grd ki r qald dal. Niy z ber-qsd mrkbin cilovun yqb.

44

. ikr: Avlanmak.
. Tedrk-i ikr: Avlanma hazrl.
46
. Gulm: Kle.
47
. Mrkb: Binik, at.
48
. Svr olmaq: binmek.
49
. Xurd u xurk: Yiyecek ve iecek.
50
. emenzrlx: Yeil oda, Yeil yer.
51
. ikr-gh: Av yeri
52
. adr nesb elemaq: adr dikmek.
53
. Sirb: doymak.
54
. sb-devanlq: At koturmak.
55
. Dada: Karde.
56
. Xst v xmir: Yorgun argn.
57
. Tl vermeyek shbete: Sz uzatmayalm.
45

7
ikri dnb dal58 baxanda grd r lin goyub ryinin bana. Brdr can bs niy el
eliyirsn? Dedi: Dada susuzlux mn l verib az qalsn susuzluxtan ciarlarm xsn
susuzlxtan. [ikri] Dedi: Ax mnim suyum yoxdu, burada em yox, bulax yoz, quyu yox.
Mn suyu hardan tapm verim sn? [r] dedi: Mn bu yaxnlxta bir quyu yeri bilirm. Gl
bir dolanax quyunu tapax t ordan bir qdri su le gtirk, ih sirb olax. Xuls gliblr o
quyunu tapblar. Quyunun banda byh bir da varidi. r yetirdi bu da n qder tkn
verdi, da dbrd bilmedi mm ikri mrkbindn db dedi: Qarda icz versn mnd
bir gcm vurum. Pnc tn l-e bn59 dilind cri eliyib, nec ki llrin o yz bu
yzdn yetirib daa qudrtin vuranda, gtrb da att guyunun knrin. Qdim
phlvnlarn qlnc qlxan neyze vu epr mud kmend hr bir eylri olard.
Kmndlri gtiriblr balayblar bir birin, balad rnin belin, sallayb quyunun tkin.
r suyu iib sirb oldu. ikri xard qoydu bunu quyunun knrin. [r] bir hi
nhadndan trdi. ikri z dolandrd: Qrd bs h niy kirsn? r dedi: Dada
quyunun bel imli suyu var ki, ox rz eyledim ki sn d bu quyunun tkind olaydn, o
sudan ieydin. (Harda, istir ikriy nq ehsin). ikri dedi dada mn susuz dilm.
Dedi bilirm susuzsan, amma a rksn, qorxaxsan, qorxusan quyunun tkin dmaa.
Bunun xuls dabanlarn hdi. [ikri] Dedi: Bala tnfi60 belim mn zm z yuxumu
grmm. [r] Balayb tnfi ikrinin belin sallayp quyunun tkin. ikri suyu idi.
mm eytan rnin ryin girdi ki xartmaym he kalsn quyunun trkind. mm dedi
blki lmdi, gl k quyunun yarsna yetind tnfi vur quyunun vstindn gedsin. hdi
quyunun yarsna yetind gen eytan bunun ryinde vahim61 eldi ki blk buradan da
getdi lmdi. Xuls62 hdi quyunun axirin yetind l eliyib qbze-yi mir. ikri
grdi bu dayand. Bir bel altdan baxanda grd bir li tnftdi bir li qbze-yi mirddi,
istiyir miri xartsn qilafindn. z dolandrd: Dada n i grsn? [r] Dedi: Xtakr63 istirm sn bir txt-i sltnt verm, oturasan o txt-i sltntd hlx eliysn o
zamn kimi ki srfil srun vura. Xta-kr sn demisn mnnn byh qrdim vard, bu
txt-i sltnt mnimki dil, mn niy zgnin yerin igal elmim? ikri dedi: ziz can,
dada can, r ondan tr, ryst-i dnydan tr istisn mni ldrsn, g (gl) bu
sevddan el ehginn. Mn zm z dst-i xttiminn imz verrm ki pdiah snsn, mn
58

. Dal: Arka.
. Pnc tn l-e b: Hz. Huhammedin sulalesinden be kii: Hz. Muhammed, mm Ali, mm Hasan, mm
Hseyin ve Hz. Fatime.
60
. Tnf: p.
61
. Vhime: Korku.
62
. Xuls: Neyse,
63
. Xt-kr: Sulu.
59

8
qrd shliym, sn qulm-e hlq-beqm ln kimi. Vli qbl elmdi. Qbl elmdi.
N qdr ikri diynnn sonra bunun beynin batmad bu szlr. miri qilfindn ayrd,
qozad hvy neceyki yendirsin ikri kmr-bst idi dilvridi, phlvnidi, vrzidydi,
istirdi baynan bdnin bir df ayrlq salsn, mm ikri ban kc eldi. ikriy sib64
yetimdi mirdn. emir qurtulub dyib tnfdn xirr- ur kimi blb ikri quyunun
bandan tk65 kimi getdi.
Ustd bel nizm kib: r doland ld ne qdr datan ksshdn varidi, getdi, o
quyuya dndn sonra lv sald quyunun trkin ki gedsin ikriy brk sib yetirsin.
mm prvrdigr- mutl adam saxlyanda saxlar. Hkm olmasa sultnidn, xmaz xt
clldidn. ikri quyunun tkind olsun, r neyndi: munun mrkebi atna ne yerdn
yara yetirdi. z atnda mnib, ikrinin atn alb yedin gldi. Yetirdi bu qulmilr. Hr
birinin rz eledim qrx dana qulmi varidi, hr biri bir phlvnidi, bular hams bunu
dvrldilr. Bs bizim aamz nec oldu ikri? r dd mrkbindn tapdad66
dizlrin, bana, gzn balad alama ki geddih bi dana cziry iki dana er67 xd
bizim brbrimiz, mn qeyiddim qadm. N qdr bng vurdum68 haray69 vurdum ki
brdr70 atv vr [vur] aradan x, bu erlr ox yrtcdlar, sni d ldrllr mni d, qbl
elmdi getdi erlri tutsunlar [tutsun], errr71 kib bunu aradan crdlar,72 hr biri bir
qqsin gtrdi. Neyledilr bunlar hams durub adrlarn tneflrin, mxlarn kiblr,
ydrdlar, durdular gldilr hr. Bu xbr yetidi kim hrid Snbly. Grd
Snbl Xanm hr yer qr prm vurublar. Bir nfrdn sul eyldi: Ay dada mgr
nolubdi? Dedi: Mnd blmrm. Snbl Xanim bir qoca kiidn sorudu: mi73 can mgr
hird nolub qoun lkr pivz gedir? [Qoca] Dedi: Mgr blmsn? (Bu qocada blmr
ki bu h- Drenn Snbl qzd). [Snbl Xanm] Dedi: Xeyir. Dedi: Qzm deyirlr
h- Dre olu ikrini er dadb. Bu klm qocann azndan xsn, qzn ann- ixtiyr
lindn getdi. Hmn yerd yxld bi-ixtiyar ryi xrb old, bi-h74 old. Ydlar75 o
yandan bu yandan qz hl gttilr. Buna nold kim n dedi? Qoca dedi Vallah mnnn bir

64

. Asib: Yara.
. Tk: dip.
66
. Tapdamaq: Vurmak
67
. er: Aslan
68
. Bang vurmaq: Seslenmek.
69
. Haray: barnak
70
. Berder: Karde.
71
. errer: erler.
72
. Crmaq: Yrtmak.
73
. mi: Amca.
74
. Bi-h: Baylmak
75
. Ymaq. Toplanmak.
65

9
sz sul eldi ikrinin barsind mnde bu cur dedim, bi-ixtiyr yxld. Tanyanlardan
varidi, z dolandrdlar bu qocuya: Kii sn sqql aartmsan, dnya grmsn, mgr
tanmsan bu kimdi? Bu h- Drenn qzd. Sn qrdinin vay xberin buna vermisn.
Qz hl gtiriblr xuls, qoca dedi mn n blm ax, mn tanmrdm ki. Qz hl
gtiriblr qz durub ayaa, sa ba prin glib kesdi atasnn ban stn, o prin olmu
zlflrdn bir tar ayrd. Gtrb bu dillrinn grk ddsin n deyir, bnd rz eliyim
btn eidn duslarn hamsnn salna:
Dolanm bava gl zl ata,
Doland zmnm zimistn76 oldu,
ox aladm gzm yam sdrime,
Qard dryy sel ummn oldu.
(6+5)
h- Dre bel ehss eldi ki, qz bunun mriz olub rxt- xbd oldu n alyr,
vhtlh eliyir, n bir yandan qocalx bir yandan mrizlik, bdnin enerjisi lindn getmidi,
qulaxlar da ar eidirdi, sz drk eliybilmdi. Durdu qza tsliyet verme,[dedi]: qzm
bs niy bu qdr vhilih eliyisn. Snin ikri kimi r kimi qrdin var, r mn gr
alasan, adam mriz d olar saf da olar. Allah tl inallah ltf elr mnd iki gn gn
toxtaram. Qz grd xeyir, dd sz drk77 eliy blmdi.[Dedi]: Ata can elbil mltefit
olmadn78 mn n rz eldim.79 Qulaq as szmn o br klmesin, ald dubarsin bel
desin:
Gecm gec gr, gndzm qr,
N deyim bu snx80 gnlm mn ber?
Dur hzir eyl mnim n bir qr,
Eidnnen barm biryn olubd.
(6+5)

h- Dre gen mltfit olmad, sz drk eliyblmdi. mir mr vzir vzr81

dvrsind hazir eyliyib. Qz ox vhetlih eliyir. ikrini dnylrc istrdi. ikri82
[ddesi] buna teskinlik verdi. [dedi]: Qzm snin ikri kimi r kimi qrdin var, inllah
Allah tl ltf elr mnd toxtaram, adam mriz83 d olar saf da olar. Qz grd xeyir, dd
mltfit olmad gen, Dedi dd can elbil szm gen mltefit olmadn. Qula as szmn

76

. Zimistan: K.
. Drk: Anlamak.
78
. Multefit olmaq: anlamak.
79
. Nezer eledim: Baktm.
80
. Snx: Krk.
81
. mir mr vzir vzr: Emirler ve vezirler.
82
. Ak burad h- Dr yerine yanllkla ikari sylemitir.
83
. Mriz: Hasta, rahatsz
77

10
obr klsin. Gtrb bu dillrin sznn txlllsn yetirsin rz eliyim eidnlrin
salna:
Bir ba ehdim84 he yemdim barn,
kr Snbl onun ah- zarn,
Deyiblr dadb er ikrin,
l hns qzl qan dnbd.
(6+5)
Mn q mey qanl,
Mz qanl mey qanl,
Qorxuram dm lm,
Rqibim gz qanl.
(Bayat)

Bu klmni h- Dre drk eldi,85 [dedi]: Nec ikrn er dadabilr.z dolandrd:

Girin mnim qoltuqlarma. mir mr vzir vzr dvrsind durmudular, giriblr
h- Drenin qoltuqlarna, durub oturdu. Qdim padiahlarn alskas86 olard, indidi kimi
hv-peyma, 87 helikoptel, ya svri xsi man88 xeyir taplmazd. stiyib alskasn
gtirdilr. Oturub alskasnda dvrsind bir ne nfr mir mrden vzir vzrdn
[sordular] Qurbn hara gedisn? [ah- Dre] arb rni berbrin dedi: Oul de grm
ikrini hans czird er dadbd? mm r mxst- kmil demdi. Haray desin?
Hans czirni desin? ikrn er datmyb ki. Dedi mn adn tanmram czirnin, el bir
czireydi, ikr-gahidi gettih, iki dana er xd qabamza ikrini ehdilr dattlar.
mm ah- Dre destr verdi alskan srdlr. Dvrsind bir ne nfr mir mr
vzir vzr xblar, de bu ikar-gahda89 o ikar-gahda bu mn-zrlxda o mnzrlxda, xeyir ikridn bir sri l gtirblmdilr. mir mr vzir vzr z
dolandrdlar: Qurbn tapabilmrih qoy g [gl] xax gedh. Dedi mhl mridi. Hr yeri
vurdular bir birin, dolandlar, xir srncmind gldilr yetirdilr bir dan dmnsin.
Dadan keleh qurmudular o dan stnd bir qu oturmudu. Dstur verdi alskan
saxladlar. [Dedilr]: Qurban n i grsen? Dedi Allahn o zban-beste quunnan
soruacaam, grm mnim olum ikrini grb ya yox. Dedilr qurbn ax quda dil yoxdu
ki sn cvab versin. Mhl- mridi, 90 soruacaam. Gtrb bu dillrinn qudan sul
eliyib, grk y quda dil var bunun cvabini versin ya yox. rz eliyim ziz eidenlrin
hamsnn salna:
84

. Ehdim: Ekdim
. Drk eldi: Anlad.
86
. alska: At arabas.
87
. Hv-peyma: Uak.
88
. Man: Araba.
89
. ikr-gh: Av alan.
90
. Mhl- mridi: mknszdr.

85

11
Gldim dolanam bava,
Mn bir xbr ver bri91,
nnm qurban slvi boylum,
Niy drdin mn almadm,
(4+4)
ox alama gzm yai,
Sbrim st oldu cri,
Nnm qurban slvi boylum,
Niy drdin mn almadm.
(4+4)
Qudan ccab olmad. z dolandrdlar: Qurban quda dil yoxdi ki sne cvb ver mn
snin olun ikrini grdm y grmdim. Qbl elmdi gen grh soruam. mm
gtrb br klmsin bu dillrnn desin. Oxuyuram onuda Ceyrani Krminn ziz
eidnlrin hamsnn salna:
Cmli varyd mh- mnvvr,
iynind elenmidi msinn qmr,
hdiim zhmtlr getdilr hdr,
Snd hn prr bli haray.
(6+5)
Mn q bu danan,
El gzr bu danan,
Deyir yar hsrtiynn,
lrm bu danan.
(Bayat)

Klm aznnan tmm olsun, mm qu yerindn hrkt eldi, prvz eliyib92 getdi hvnn
zn. z dolandrdlar mir mr vzir vzr: Qurban quda prvz eldi, getdi
hvnn zn goy gl xax gedk. Dedi n. Szmn txllsn dalardan soruacaam.
Gtrb br klmsin bu dillerinn dalardan sorusun mnd rz eliyim ziz eidnlrin
hamsnn salna:
Mnim adm h- Dr,
flh salb ah- zr,
xmd irim ikr,
Dalar nec oldu ikari.
(4+4)
Erzyruma hay Erzuruma,
Bu yollar gedr Erzuruma,
Dvsi lm rbm,
Dzrm hr zuluma.
(Bayat)

Dada dil yoxdi ki buna cvb versin ki y ikri buradan gedi y gemdi. Dadan dadan
da cvb almayb, mll,93 mgil, be-kef94 geyidib h- Dre mir mr vzir vzr
91
92

. An dediine gre Bari bir tr ku ismidir.

. Prvz eldi: Utu.

12
yblar dvrsind gldi Dar-ilmriy. 95 z-darlx96 eliyiblr, bir gn iki gn be gn
bir mddt stndn gedi. Bir yandan qocalx bir yandan mrizlh, bir yandan ikrinin
drdi ah- Dr dnyadn kb. r neyldi: r verdi onu dfn kfn eldilr, iki dana
lim gtirib birin qoyub [atasnn] ba trfi birin qoydu ayax trfin qurn oxumas n.
r rxaynl xd, ikrini sald quyuya rxeyindi97 ki munun min dana can olsa biri
qeyidib glmz. Dd d bu yandan veft eldi getdi. rxeyin sd98 gldi otdu [oturdu]
txt- sltntd, hkm-rnla99 mgul oldu. Ryst- dny v srvt-i dnya qardanan
qardan arasnda bu cur ayrlx salar. Ryast v pul100 el irindi insana. Mnim ziz
eidnlerdn tqzam budu ki xhiim budu ki mbd sizd r kim olasz. nsann
dnyada qrddn artx nmnsi var? He zad. r hkm-ranla mgl olsun, mm
eid dstni kimdn Keyvn Sovdagrdn.Keyvn Sovdagr qrx dana sevd-grinn,101
nkr iid qfl qafil tcir ml getirirlr. Bularn gzr dd hmn quyunun bana.
Keyvn Sovdagr dstur verdi, qafilnin ykn ndirdilr, hmun guyunun banda skin
oldular, ki o quyunun suyundan istifad elsinlr, bir qdri istirhtlk elsinlr, yesinlr
isinlr, dursunlar yola dsnlr, getsinlr. O zaman bularn yannda tuludan stildn n
varidi salladlar quyunun tkin su xatsnlar, suyun rngi qrmz gldi. Keyvn Sovdagr
z dolandrd: Ne mrhl mnim bu quyunun bana gzrm db. Bu quyunun b-
Kvsr kimi glb kimi suyu vard, bu quyuda n igl tovlid eliyib ki, indi bu suyun rngi
dnb olub qrmz. Keyvn Sovdagr bir qdri fikr eledi ondan sora elm eldi: Hr kim
gedib bu quyudan bir xbr gtirs o zamnn pulu iki yz tmn pd var nm var.
Qdimin iki yz tmni indinin iki yz min tmnindn qabaxd. Bir qoca kii varidi hmd
adnda yeriyib yaxna. Dnyann m qminnn doymud, riyztinnn doymud. Dedi
qurban blk xuda-y n-krd mn bu quyudan slmt glmdim, mn hzirm gedm.
Onda o iki yz tmn kim yetier? Keyvn Sovdagr z dolandrd: Eer slmt xdn
bu iki yz tmn snin pdnd, xeyir selmt xmadn snin ehl yl xnvdv102
yetir bu iki yz tmn, be-hesb snin qannd. Qoca hmd z zn fikr eldi dedi: Eer
slmt xdm ansm gtirib, xmasam da zm ki bir gn grmmim dnydn

93

. Mll: Boynu bkk

. Be-kef: Halsiz,
95
. Dar-ilimre: Saray.
96
. z-darlx: Yas saklamak.
97
. rxeyin: nanmak.
98
. sd: Rahat.
99
. Hkm-ranlx: Padiahlk.
100
. Pul: Para.
101
. Sevdgr: Tacir.
102
. Xnivd: Aile.
94

13
uaxlarm bu pulunan zn bir trf xadar. nsan dnyad n qdr riyzt kir hams
ehl-eyl, 103 evld riyztidi.104 nsan gec gnz ald zn bu yana o yana vurur, t
zq thiyy elsin ehl-eyali n uaxlar n. Bli Keyvn Sovdagr destur verdi tnf
baladlar qoca hmd kiinin belin salladlar quyunun tkin, gedib yetirdi quyunun tkin.
Zmn o zmnidi dvr dvre-yi Hzrt-i Ysif zmnsiydi. Hr yana xbr dmdi car
dmd ki deyirlr Hzrt-i Yusifi qardalar salmp quyuya. ikri o qdr gzlidi ki bu
hmd kii bel ehss eldi ki bu dourdan Hzrt-i Ysifdi. Neyndi, ne mrhl
ikrinin zn baxb slvt vrdi.105 Grd bir cvndi ki;
Zi sovlt plng zi heybt inn,
Ke yzdn-prestn hmn rh rvn. 106
Gzllikt Ysif-i sni,107 dilvrlihd Rstm-i destn, n dr qbile-i dm, n dr behet-i
xud domayb anas rzgrd108 bel cvn. Tnfi z belindn ab balad ikarinin belin.
Tnfi dbrdib ki ikrini ehsinlr quyunun trkindn qoysunlar ei. mm o damiyki
bnun tnfi balamd salmd quyunun trkin gc dmedi. z dolandrd: Ay uax109
glin yaxna grk mnim gcm atmr110 bunu km guyudan xardam, de bir nfr iki
nfr nfr, xulse be alt nfr yblar ikrini hdilr qoydular quyunun knarin.
Grdlr bu bir cvnidi ki prvrdigr mutlin krm drys c gln xlq eliyib. kib
qoydular knar Keyvn Sovdagrin diyllr bir tbibi varidi yannda. n bir gn iki
gn xmrlar vacibdi yannda bir tbib olsun da. Birdn ay be ay alt ay bir il sfrin
gedillr, ld biybnda biri mriz oldu, buna vcibdi bir doxtur ola tbbttih eliy.
[Keyvn Sovdagr] z dolandrd: Tbib yeri yaxna gr bu cvnn nfsi var y yox.
Rvayetdi diyllr tbib bir dana ayna gtirib tutdu bu cvnn aznn brberind grd hr
iki deyqdn bir nfs gedir qeyidir ayna trrdi. Nfs ki dyir ayniya, ayna trrir. Dedi
qurban bu cvnn nfsi var. Tanmlar da kimdi.[Tbib dedi] Eer buna bir nevi tbbtlih
elsm bu aylar veli eer bir [baka] nevi tbbtlih elsm bundan min danada olsa
aylmaz. [Keyvn Sovdagr dedi]: o nmndi? [Tbib] z dolandrd: Egr qrx gn qrx
gec bu guyunun banda skin olax, mn muna tbbtih eliym, midim hqq var ki bu
cvn el gl, mm r yol ged-ged buna tbbtih elsm min dana can olsa biri

103

. Ehl-eyal: Aile.
. Riyzet: Zorluk.
105
. Slvt vrmek: Salavat getirmek.
106
.
Grn kaplan gibi, heykeli yle iridi. btn Pehlivanlar ona hayranidi ve onu taklit ederlerdi.
107
. Ysif-i Sni: kinci Yusuf.
108
. Rzgr: Zamane
109
. Uax: Adam, ahs.
110
. Gc atmak: Gc yetimek.
104

14
qutulmaz. Allaha and veririk z izzt cllin harda mrt kii varsa onun iin nct versin.
Keyvn Sovdagr o mrd kiilerdnidi. z dolandrd: Tbib n qdr ki bu olan l
glmiyib mn bu quyunun bandan hrkt elmrm. Sn rxyin buna tbbtih el. Tbib
mgul oldu buna lindn gln imknlarla buna tbabtlik eldi. Yaralarna mrhm qoydi.
Bir gn iki gn gn be gn, ikri hala gldi. Vqtiki ikri daha zn blr Keyvn
Sovdagr getdi yanna, bundan sul eyldi: Oul de grm sn kime neynmisn? Snin
linnn n xt ba verib? Sni niy gtiriblr salblar bu guyuya? Sn kim zlm elmisn?
ikri z dolandrd: Qurbn Keyvn Sovdagr mn inanmram limnn el bir xt ba
ver ki, mn bir adam incidm liminn ya diliminn, mm rzigrd flh-zd olmuam,
getiriblr salblar da. T o gn kimin ki ustd bel nizm kib: iymi gn tmm olanda
ikarini Keyvn Sovdagr dubar tutub dana, grd xeyir demir ki mni niy gtiriblr
salblar quyuya.
Ustd bel nzm kib ki: Keyvn Sovdagr sul eyldi: Olum de grm rabdan
zaddan irsn? Dedi: Niy qurbn olsa irm. Keyvn Sovdagr dstur verdi, miny-e
rb qoydular aray. Mgul oldu ikri bir nee piyl idi. Bir balac hyecn gldi.
Keyvn Sovdagr szn stn adi. [Dedi:] Oul de grm sn kim zlm elmisn? Sn
elbil el olan disn, mn grrm, danndan simannan yaxc olana oxuyusan.
Amm de grm sn kim zlm elmisn? linnn n xt ba verib? Niy sni gtiriblr
salblar bu quyuya? ikri z dolandrd. Vallah Keyvn Sovdagr mnim limnn xet
xmaz, indiykimi inanmram mn diliminn liminn incitmi olam, veya bir nfr diy ki
bu mn zlm eliyib. ox sz diynnn sora Keyvn Sovdagr dedi oul o bhlr111 mnim
bama gemz. Sn htmn birinin namusuna zadna kc baxmsan, sni gtiriblr bu guyuya
salblar. Bu klmni diynd ikri n-rahand oldi.112 ikri ax el bir vicd deildiki. Dedi:
Keyvn Sovdagr meni snin bu szn nrahand eldi. Qulax as deyim da mni niy
gtiriblr salblar bu quyuya: gtrb bu dillrinn grax h- Dr olu ikri ndeyib mn
d rz eliyim ziz eidenlrin salna: ( Yanx Krmiynn havasnda)
Sn qurbbn olum Keyvn Sovdgr,
Elimnn113 glmnn aralyam mn.
Sn kmeh olsun bir prvrdigar,114
Qohumdan115 qardadan yaralyam mn.
(6+5)
Mn aqam gan eylr,
111

. B[r]k: apka.
. N-rahand olmaq: zlmek.
113
. Elimnen: Elimden.
114
. Prvrdigr: Tanr.
115
. Qohum: Akraba.
112

15
Dad eylr divan eylr,
Dost mni bu halda grs,
Y lr ya qanma qan eylr.
(Bayat)
Keyvn Sovdagr z dolandrd: Olum, bu szlri sn kim deyirsn? Snin szn bu
mm116 verir ki, snin bava bu oyunu qohum qarda gtirib h? Qohum qarda seni gtirib
salb bu quyuya. Mn inanmaram, he vd qohum qarda, el tayfa adama bu zlm elmz.
De grm snin linnn n xt ba verib. Szn dzn deginn. h- Dre olu ikri dedi
qurban qulag as deyim da. Gtrb obr klmsin bu dillrinn deyib rz eliyim ziz
eidenlrin salna: [1]
vvld m yanar sor[r]a prvn,
Hicr-i mhnetninnn glmim cn,
ox istrdi mni yd-i bign,
Atamn qlbinin qrriyam mn.
(6+5)
117
118
Mm x gem mnnn,
ay snnn em mnnn,
Baxma ydlar szn,
Cavanam kem mnnn.
(Bayat)
Keyvn Sovdagr z dolandrd: Oul yani sn el bir adamsan ki o yd-i bigniy119 kimi
sni istrdi? Dedi: Bli mni hrid yd-i bigniykimi qohum qrba shlidi ham mni istr
zmd ddmin sbr qrryam. Sn nec bu sz mn diyisn Keyvn Sovdagr?
Keyvn Sovdagr z dolandrd: Oul bs indi ki o curdu de grm snin adn nmndi? sli
nsbin120 kim yetir? Ddovun [ddvin] ad nmndi? Sn kimin olusan? Dedi qulaq as
deyim. ikri gtrb bu dillrnn z adn v atasnn adn deyib rz eliyim ylnlrin121
salna:
Flk verib mn bol ahi zri,
Artrb drdimi dindirm bri,
h- Dr oluyam adm ikri,
Atamn qlbinin qrriyam mn.
(6+5)
Mn q o gneylr,
O quzeylr o gneylr,
ki hsrt birbirin grnd,
El bayramn o gn eylr.
(Bayat)
116

. Mn: Anlam.
q szc arasra x biiminde sylenmektedir.
118
Geme: Geme
119
. Bi-gn: Yabanc.
120
. sli nsb: Soy kt.
121
. yln: Oturan.
117

16
[Keyvn Sovdagr dedi:] Nec ah- Dre oluyam adm ikri? Dedi: Bli qurbn mnim
adm ikridi. zmd ah- Drenin Mlik ah- Ruminin oluyam. ikrinin olanln
dilverliin122 ism rsmi hrtin Keyvn Sovdagr eidmidi, mma zn grmmidi
hnuz tanmrd. Eleyki ad metrh oldu ah- Dr olu ikri [adn] eidnd sesi Keyvn
Sovdagr dd bunun qdmlrin. Dedi: Cvan day sn dedin demdin ehtiyac yoxdu.
Snin olanln ctliin, iyidiin hamms glib mnim qulama yetiib. Amma sni and
verirm cll-i ilhiy de grm sni niy gtirib salblar bu quyuya? ikri z dolandrd,
neceyki bann srgztini mn siz rz elmim Keyvn Sovdagr sohbt eldi.[dedi:]
Mni qrdim gtirib salb bu quyuya, riyst-i dnya123 ve mqm n. Ddm n mni
yerin pdiah elmidi, qrdim klyinn gtirib mni salb bu quyuya mnim limnn ayr
xt xmyb. Shbt tmm olsun durublar k attlar. K atblar qfil rvne-yi rh
oldu. Yola db glmy mgl oldu. Az gliblr ox gliblr, glib yetirdilr hara; hrin
knrin. ikrinin bi ba varidi, Gll Ba diyrdilr adna. Birid rnin varidi. n
h- zadeydilr hrsinin z balar ayriydi. ikrinin gz dr z baasna, grr ey
dd- bidd124 o zaman ki bunun banda salnda gl gl slam verrdi, sular glb- xzr
kimin axardi, blbllr ch-ch vurardi gl st hr gl z mhbubun yad elrdi misl-i
behetin gesiydi, indi nmn olubdu, gl ih aac al tikan olubdu. Ba xrb qalb
virn olub. mm rnin bnda gl gl slm verir. Bildi ki r z hyyiddi125 sad
slmtdi, bunun ban virn elmkt z ba el gh galmaxda. rh drd gldi. ikri l
eldi sazi dndrdi sinsin, [dedi:] Keyvn Sovdagr sn qurban olum, ryim drd glib
istirm sn bir ne klm sz diym, r demsm ryim patlar. Gtrb bu dillrinn
grk ikri n deyib rz eliyim eidnlrin salna:
Bu dnyad herkim gls,
Onun yqin126 ri olmaz,
Bir ban baban ls,
O ban he bri olmaz.
(4+4)
Keyvn Sovdagr dedi oul gl goyax gedk. ikri dedi Keyvn Sovdagr ryim drd
glib drd lindn ryim od tutub yanr goy szmn obr klmsind deyim ald dubr:
Bu grkn Gll bad,
Dmanm lmyib sad,
Mnim gnlm uca dad,
Yel snd qari olmaz.
122

. Dilvr: Kahraman.
. Riyst-i Dnya: Dnya makam.
124
. Ey dd- b-dd: Vay canna.
125
. Heyy: Diri.
126
. Yqn: Kesin.
123

17
(4+4)
Keyvn Sovdagr dedi goy gedk amma ikri dedi szmn txlls gald. h- Dr olu
ikri grk sznn txllusunu nec deyir, mn deyim btn eidnlrin salna:
Dmnim grnd gz,
Khn 127drdim oldu tz,
Qoysam dmni sa ged,
ikri, ikri olmaz.
(4+4)
Sz tmm eliyib rvne-yi rh oldu. Az gliblr ox gliblr, yetidilr hr. Keyvn
Sovdgr hr zmn gldii kvrn-srd mtin endirdi. Gfil128 hmn kvrn-srda
sakin oldu. Qdim rsm idi sovdagrlrinn padiahlar arasnda bir hrid ki sakin oldular ki
mallarn orda fr yetirsinlr129 bir xona bzerdilr aparardlar pdiahn grn
pdiahdan icz alardlar ki bli biz istirik bunlar fir yetirk. Keyn Sovdgr xona
bziyib dresind bir ne tacirlrdn bir qulamn bana qoydular bu xona taba aparblar
padiahn huzrin. Xbr veriblr riy; bs Keyvn Sovdagr glib. Prd-dr prdni
sndrb, icze olundu bunlar vrid olsun iriy. Bli ay qhv v qeyln, yemk imk
burada sohbt mgl olsunlar eid dsitni kimnn; [rnin dostundan] rnin bi dana
dutsu130 varidi, behesb sig qrd olub bunan. [r] z nn bir dd bir qrdin aparb
salb quyuya, ryinin srrn gtirib ona diyib. ikrini n cr aparmdi n cr quyuyq
salmdi hamsn ona deyib. z qz131 onun gzari dd karn-srann qabannan. std
bel nzm kib h- Dr olu ikri oturub krvn-srda o mallrn stnd saz basb
barna oturub hzin hzin saz dandrr hrdnd bir klm oxuyur. rnin si qrdi ki
ordan geirdi qulana bir ss gldi qulana dnb baxanda grd bir aq oturub taylarn
stnd mm simd132 kim oxuyur elbil mn bunu grmm. Biraz fikr eliynnn sora
ey dd-i bidd bu h- Dr olu ikriy oxuyur.133 Yeriyib yaxna slm verdi, leykm
slm [cvab ald].[dedi] q [cvab ald]: Bli [dedi]: De grm snin adn nmndi? Dedi
mnim adm axd. Dedi grrm axsan saz alb oxuyursan mn adn de. Dedi: El
mnim adm axd. [Gerek adn sylmdi.] Dedi sn dd nn bir ad goyub ya yox mn
istirm mamanin qulava ard ad orgm. Dedi mn dd nn qoyan ad mamann
qulama ard ad el axd. [ikri dedi] Elki inanmsan [durdu] yumuruu dnldi

127

. Khn: Eski.
. Qafile: Kervan.
129
. Fre Yetirmek: Satmak.
130
. Dust: Dost, arkada.
131
. z qz: Kazarak.
132
. Sim: Yz.
133
. Oxamaq: Benzemek.
128

18
[onun] stn. [ikri dedi] Xt-kr sn diyirm adm axd. Dedi Allah atuva [atana]
rhmt elsin otu [otur] yerind bildim adn axd. Qeyidib zn drhl [drhal] yetirdi
drbara. Bir adamn padiahla dosluu ola da munun [bunun] qarovul ehtiya dyil ki qaban
kssinnr. rnin dostu zn drhl yetirdi rnin brbrin yavaca sxld qoltuuna
[dedi] qarda dedi bli. Dedi: Bs sn deyirdin ikrini ldrmm, salmam quyuya, min
dana can olsa biri qurtarb glmz, xb glebilmz? Dedi ey dd-i bi-dd ln Keyvn
sovdagrin mnziinddir. [r] Dedi: sln imkn yoxdu. Dedi mn dirm vardda. gr
inanmasan el bu qalb qalb ikri olacax. [r] Dedi bs neyliyh? Dedi sn istisn yax
ola bular qonax ar gec Keyvn sovdagri, vli denn nmn nkrlrin var mehtrlrin
var qulamva kimi hamsn gtir. Sz ctirind saxlayb Keyvn sovdagr durub gednd
r z dolandrd: Keyvn Sovdagr [cvab verdi] Bli [dedi]: Nmmn nkrin qulamn
var hamms bu gec mn qonaxsz, mehtrlriv kimi gtircaxsan. [cvab verdi]: Eybi
yoxdi. Durublar getsinlr cryni ikriy dedilr. ikri dedi: Manei yoxdu siz gedcaxsz
edin, hamn apar bi mnnn sora. Vxt-i ki gec glib aray b-ninlk oldu, qonaxlar
mnzh rst hr ks z yerind oturub, rnin bu sz yadna dd. Gz dolandrd
dry. Grd xeyir ikry oxuyan bir xs yoxdu. z dolandrd o dutsuna: Dustum?
[cvab verdi] Bli. [dedi] De grm sn diyirdin ikri bularn iinddi? Mn grbilmirm.
Dedi goy mnd baxm grm. Gz dolandrb dry grd xeyir ikriy oxuyan xs
burada yoxdu. Vxti ki ikriy oxayan xs olmasn [dutsu dedi] mn grdm xs
burada egil. Keyvn Sovdagrdn soru htmi o gtimyib. r z dolandrb: Keyvn
Sovdagr; [dedi] Bli. [r dedi]: Mgr mn sn demmitim ki nmn nkrin qulamn
var htt mehtrleriv kimi gtirsn bura? [Keyvn Sovdagr dedi]: Bli hamsn
getimim.[re] dedi mn biln el bil birin gtimmisn. Keyvn Sovdagr ii anlad, dedi:
Bli qurbn bir nfrimiz var gtimmim, n o qbil-i bu mclis dgil. [sordu]: Niy
mgr nyidi? Dedi o axd, eld bir sz blmez azn aar dri-vri diyr ordan buradan
diyr. Onu biz z yanmzda gtmh ki llrd biybnda th qalanda, gm l vernd
guss134 l vernd biz be- [] klm ordan buradan desin t biz[im] gylmzn gm
gubri gtrlsn. [r dedi]: N manehi var glr burada oxuyar be klm biz qulaq
asarx. [Keyvan sovdagr] z dolandrd: Qurban ax el bir qabilli oxumaq oxumaz (niy
Keyvn sovdagr qabaxdan istir brni brkitsin) [sonunda Keyvn Sovdagr dedi]: Xb135
manehi yoxdu, gr slh bilisiz glsin bura frr yollayn getsin gtisin. ki nfr frr
yolluyublar gettilr. h- Dr olu ikri otu[r]mudu mnzild. Vrid oldular iri: Slm,
134
135

.Guss: Keder.
. Xub: Peki.

19
leykm slm.[sordular]: Keyvn sovdagr in aigi snsn? Dedi bli nec by? [dedilr]:
Pdih ist[y]ir sni. [ikri dedi]: xeli xb gedh . Durdu bu[n]larnan ba-hm gldi
drbara. Gtiriblr saxlayblar h- Dr olu ikrini harda; prdnin dalsnda. ahdan
icaz istiyillr ki ikri vrid ola mclis. mr mr-i hriyrd. r icz verdi, ki bli x
vrid olsun mclis. Prd-dr prdni sndrb vrid olsun mclis vvl eqid db llr
sinsind krn eldi, iki qat yildi slm verdi qddin rst eliyib bir qdm d getdi qabaa
gen slm verdi, yeddi qdm getdi qabaa hr qdmd krn eldi. Qddin rst eliyib
rnin muqbilind. rnin gz sataanda ikriy grd ey dd- bidd z qrdidi.
Ustd bel nzm kib: Bir mddt dili tutuldu nitqi gy136 olmad ki bir sz desin. Bir
qdridn sora ntq gy olub vvld azndan bu klm xd ki: Clld. ki nfr ytin
siftlrdn yeriyib brbr [dedilr:] Qurbn qble-yi lm saolsun yemiih ryivi
xdmiih puluvi, qlncmz kskin hr kimin mr tmm yetiib mr ver baynan
bdninin arasna ayrlq salax. ikri bir sadan gln dnb baxb bir soldan gln lb
oturub bularn cannda bir ne qdm ylndilr dalya. Buyan trfdn Keyvn sovdagr
qalxb yerindn [dedi:] qurbn qble-yi lm137 sa olsun, de grm mnim amn gnah
nemndi, n xt ba verib elinnn vvl d clld istisn bunu ldrsn? [r] Ayr bir
sz tapa blmdi. Dedi: Bura bax grm by bu yeklihdd q olar? n h- Dr
olu ikri heykldn biraz qviydi.
Zi sovlt plng be heybt chn,
Ki yzdn-prstn hmun rhbrn.138
gr bir mrkbin stn xsayd elbil da goymusan dan stn. Keyvn Sovdagr z
dolandrd: Qurbn o bir ird dyil, bir xt dyil ki mnim amn linnn ba ver. Adamd
ya biraz balaca olar ya biraz byh. Dvrdn mir mr vzir vzr z dolandrdlar:
Qurbn! Keyvn Sovdagr dz buyurur, bu bir ird139 dyil aa.
Bu yanan o yannan z vurublar. r icz verdi q oxusun. Gtrb bu dillrinn grh
nmn diyck rz eliyim eidnlrin salna:
Nmrdin z glmsin,
Gizli szm ikr dyil.
Srrm he ks bilmsin,
Gizli szm ikr dyil.
(4+4)
N lzimdi zm ym,
Srrm nmrd diym,
136

. Gy: Konuan.
. Qble-yi lem: ahlara verilen bir lakap.
138
.
Grn kaplan gibi, heykeli yle iridi. btn Pehlivanlar ona hayranidi ve onu taklit ederlerdi.
139
. rd: Sorun.
137

20
er oluyam er-beym ,
Mni ax bilmir bilmsin
(4+4)
Mn q qoydun mni,
Nr kimi soydun mni,
N klgnd saxladn,
N bir gn qoydun mni.
(Bayat)
Dbrdn clld istiyib. eytin sfatlardan ikisi yeriyib qabaa. [Dedilr] Qurbn: Cn fd
kimin mr baa yetiib baynan bdninin arasna ayrlk salaq. mm Keyvn Sovdagr
gen qaban sdd eldi [dedi:] Qurbn ax nolubdu ki bu azn ab dandka sn balsan
clld clld [dem]. Mgr mnim am n gnh eliyib?[r] dedi: Keyvn Sovdagr
megr grmsn ki diyir n lzim zm ym srrm nmrd diym? Mni dubr gen nmrd hesb eliyib. [Keyvn Sovdagr] Dedi: Qurbn mn vvld demim [bu] an
sznnn kr d xar kr d xar, qbil sz d xar, bir moqe itibh eliyib be-qabil
szd xar. Mn sn vvld demim da bu an cznd dyil. Bunu biz zmzdn
tr gtrmk. Dvrdn gen z vurublar. r icz verdi ki ax szn bitirsin.
Amma Keyvn Sovdagr yavacca [yavaca] gz elir h- Dr olu ikri y ki oul bir cr
el urdan xtsz blsz xax gedk. ikri Keyvn Sovdagr gz eliyib140 ki sn ehtina
elm r bie dmir paraslin ges dnya qabanda dayanmaz. Bli mr olundu [aq]
sznn txllsn oxusun. ikri bu dillrinn desin rz eliyim tmam duslarn salna,
x duslarn salna:
Mclist tansn ham,
ahlar ah veribdi cm,
ah versin ikri vern nm,
mr-i dlt ml zlmsin he.
(4+4)
Mn aq gl nz,
Blbl eylr gl nz,
Zmn bel gets
Alyan ox gln az
(Bayat)
r bu sz eidnd dedi: Bura bax grm n ikrisi? Dedi: Qurbn snnn qabax burada
bir cvn otumudu txt-i sltenetd hokmrnla mgl idi. Mnim ne mrhl bura
gzrm db mni gtitirib burada aldrb oxudturub mni ox tviq141 elettirib. Adna
ikri diyrdilr men hmmi142 nm verrdi, sn mni vvel grnnn men clld
istisn ldtdrsen mni gnhm nmnedi. Mn aam ya biraz pis oxuram ya biraz yax
140

. Gz elemaq: re vermek.
. Tviq: Alk.
142
. Hmi: Her zaman.
141

21
oxuram. Niy gerk mni ldttrsn? Bu klmni eidnd r dstr verdi bu aiq
nm gtirin. Gediblr o zmnn pulu [] yz tmn iq nm gtirdilr, berberind
qoydular yer.
Eid dsitni Keyvn Sovdagrdn: Keyvn Sovdagr yerindn hrkt eliyib, lin
atb o pullar gtrb gtirb pdihn brbrind qoydu yer. Dedi: Qurbn belnsi pullar
mnim qapma sil143 glnd, mn muqyyt144 ollam [olurum] verm o sil. Sn mnim
ama yz tmn nm verisn? l eliyib dftri qoynunnan xadb otuz tul orda
nisiysi varidi hmn hrid. Bir bel filn ksd vard qlm hdi, bir bel filn tacird
varmd qlm hdi, dedi hamsn sdq eldim ama. Mnim amn elnsi pullara
ehtiyc yoxd. N qdr mnim canmda can var canm sad mnim amn belnsi pullara
ehtiyc yoxd. [Keyvn Sovdagr dedi]: Durun ayaa. Keyvn Sovdagr nfrtin145 dstr
verdi hams146 durdular yaa, am147 da yemdilr. mm r z dolandrd: Keyvn
Sovdagr indi ki gedisn, gr gn xana kimin buradan qafilni hrkt eldin elmisn,
elmsn, verrm mlv qrt elllr zv d tirbrn elllr. Keyvn Sovdagr z
dolandrd: Qurbn ln148 istirm gedm. Snin kimi xsilrin mmlkind n qdr
galmasa o qdr slhd. Hrkt eliyiblr gliblr krivn-sry.
Ustad bel nizm kib: Yollad iki nfr nalbd gttilr. [Keyvn Sodgr] dstr
verdi nalbeddr tmm ml heyvann at qarn nmn nal mx varidi kibdilr tohdlr
yer dedi bularn nallarn trs nallyacaxsan. Vqti ki biz buradan hrkt eliycax qafil
gedcax hridn xric olsun, bir nfr rddin baxsa bele ehss elsin ki bu ml [kvrn]
vrid olub hr. Dedilr xeyli xb.149 kib tmm at qatr naln kib thdlr yer tmm
trs nalladlar. Sb[h]n vxtind qfilnin ykn atb150 hrkt eldilr. Bir qedr
gednnn sora hridn aralasnlar [aralatklarnda] ikrinin gz satad qbristnlxda151
bir dana saxtuman.[dedi:] Keyvn Sovdagr [dedi:] Bli. [dedi:] O zmni ki mni qrdim
quyuya salmamdi, bizim bu qbrstnlxda belnsi saxtuman152 yox idi, htmn mnnn
sora atam dnyadn gedib mrhum olubdu. Htmn o qsrid mnim ddmin mzr var
icz istirm snnn mn bi[r] gedim ddmin [mzarnn] ba st glim. Keyvn Sovdagr

143

. Sil: Dileni.
. Muqyyt: Utanmak.
145
. Nfrt: Adamlar.
146
. Hams: Hepsi.
147
. am: Akam yemei.
148
. ln: imdi.
149
. Xeyli- xb: Pek ala.
150
. Yk atmaq: Yk yklemek.
151
. Qbristn: Mezarlk.
152
. Sxtuman: Bina.
144

22
z dolandrd: Olum qoy gl xax gedh, yolumuzdan saxlama. [ikri] Dedi qurbn
getmsm ora r qrrm glmz. Grh gedm bi[r] ddmin [mzarnn] ba stn. h Dr olu ikri ayrlb bulardan, qafil mgl oldu yol getmaa, [ikri] glib yetirdi
hmun sxtuman. Qapdan vrid olup iri grd bli burda bir mzri tkil veriblr153
amma iki dn v iz u lim oturublar biri ayax trft biri yuxar trfd, Qurn trvt
ellilr. [Dedi:] Slm [cvb] leyks-slm.[ikri] Sul eledi: Bu qbr-i rif kimin ola?
Dedilr: Bu h- Drnin qbridi. ikri oturub neyndi? l eliyib saz kynyinnn154
xatsn. Dedi bura bax grm; olar ki mn burada bir ft[h] oxuyam? Vizlrin biri z
dolandrd: Olum bli. l eliyib saz kynyinnn xatsn. Vizlrin biri dedi n i
grsn? Dedi istirm ft[h] oxuyam da my siz demdim? [dedi:] Bunnan ki fath
olmaz. [ikri] Dedi elbiz dddn babadan hammz saznan sznn fth verrih
[verrik]. [Viz] l atb tutub yapd saznnan ki bunan fth olmaz, [ikri] yumuruu
dnndi bunun stn [dedi]: Xt-krn birisi livi kisn mn fthmi oxuyam ya yox.
biris dedi: livi h goy ncr fthsin verir versin dursun xtsn sovsun buradan snin n
iin var. Eleyki lin kib, gtrb grh ikri n dillrinn ddsinin mzrinin stnd
oxuyacaq n n diych oxuyum eidnlrin salna:
Dolanm bava gl zl ata,
Ata can n yatmsan mzrda.
zn getdin vallah rht oldun,
Xbrin yoxdi mni zrdan.
(6+5)
Qazan alar,
Ot yanar qazan lar,
Bir iyit qurbtd ls
Qbrini155 qazan alar.
(Bayat)
Sz deyir gznn yani ruxsrin rvn eliyir, dd balalxd uxlux dyil ki. Bu limlr
grdlr bu x bunu dd xitb eliyir, sz deyir gznn yan ruxsrin rvn eliyir.
mm obr klmsin bu dillrinn deyir mend rz eliyim eidnlri salna:
r desm szm oxdu,
Dmn sz mn oxdu,
Bu yerin vfs yoxdu,
Ay dd can niy yatmsan?
(4+4)
Dalara qar dbd,
Gr n hamayil156 dbd,
153

. Tkil vermek: Yapmak.

. Sazn kynyi: Sazn klf.
155
. Qbr: Mezar.
156
. Hamayil: Dz.
154

23
Qbrivi yadlar qazb,
hltin dar dbd.
(Bayat)
Sz deyir gznn yan ruxsrin rvn eliyir. mm sznm txllsn bu dillrinn
deyir bndbe rz eliyim bu dillerinn:
Gen gn yoxlamadm,
Dman barm oxlamadm,
Sen z saxlamadm,
Bilirm incimisn ikridan
(4+4)
Xoy imeni, xoyi mni,
Mrndin xoy imni,
Mlrm dalscan tapam,157
Ya vurar ovu mni?
(Bayat)
Bu vizlr heyrtd galdlar. Ey dd- bidd bu kim ola ax h- Drnin olu varidi, birini
er dadbd birid pdihd. Bu kimdi, bu nm deyir? [dedilr]: Oul sn kim olasan?
[ikri] dedi: Mn dedim da mn h- Dr olu ikriym. Myr szmd tikrr elmedim
Sn z saxlamadm bilirm incimisn ikridn. Mn h- Drnin olu ikriym.
Dedi oul mgr ikarini er datmyb? [ikri] Dedi: N xeyir. 158 Bann sr-gztini
bulara da dedi. zn qoyub ddnin qbrinin stn, alyb, alyb. Vizlr bunu rm
eldilr, tskinlih verdilr. Durub icz istiyib getsin, bir qdr d elin sald cibin al-qaral
yetirdi bu limlr ki mn gedirm, vli istigas elyin atamn rhu mnim dalmca duc
olsun. Xudfizlih eliyib bulardan yola db. Az glib ox glib, glib yetirib qfiley[].
Keyvn Sovdagr[]. Bir qdr gednnn sora grd bu yerlr in glir buna.[ikri] Sul
eyldi: Keyvn Sovdagr hara gedirx? Dedi: Oul biz gedirih Ymn hrin ki paytxt-
Mnzr h- Ymnidi. ikri ban dolandrd. [Keyvn Sovdag] Dedi: Bav niy
dolandrsan? Dedi: O zmni ki mn vardm ddm varidi qrdim quyuya salmamd
hnz hel mn ahl elmirdim, Ddminn mn peymn balamdm, hr hans
mmlktinn cngimiz olsayd mn tk u tnh gedrdim qounun qabana.
Siyhi lkr nyyd be kr,
Yeki mrd-i cng-cui beh z sd hezr.159
Bir nfer cng-c dilvr yz min nefrin brbridi. Tk-i tnh minrdim atm gedrdim
mnnan ne mrhled mnim ddmin sz oldu, qoun hmidi glmidi bizim stmz.

157

. Tapmaq: bulmak.
. N xeyir: Yok.
159
.
Sava iin ok asker bir ie yaramaz, bir gerek sava yz bin askere bedeldir.
158

24
Mn bnn qounun qra-qra ne df aparb qalanlarn qala qapsndan trb iri qeyidib
glmim. ndi bu mni gyd axtarr yerd lin dmrm, gr meni tapabl qanm su
vzine ir. Keyvn Sovdagr dedi: Oul day denn krramam yer qoymamam ki qala
hr yeri vurmuam bir birin. mm neyliyh160 Allah xeyir versin. ikri z dolandrd:
buradan bu yana mn adm Xud-prst ssliycaam, n inki ikri. Keyvn Sovdagrin
nmn nfrt variydi, hamms bunun adn munnan bu yana Xud-prst, ikrilih161
qaxd. Glib qala qapsnnan vrid oldular hr. Gen bir kvrn-srd bular skin oldular.
Keyvn Sovdager banda bir ne nfrtiyl sovdagrlrinn gen bir xona bzyib tb
tutub, qoyub bir qulmn bana gedillr hara: rzm be huzr, 162 Mnzr h- Ymninin
huzrin. Gliblr yetirdilr drbra. Xbr verdilr Mnzr h- Ymniy ki: Bir tcir
glibdi dvrsind bir ne nfr iddsi. cz verildi glib durdular prdnin dalsnda, prddr prdni sndrb varid oldular iri xona taba qoydular yer. Oturublar, ay, qhv u
qlyn. Bir qdr oturublar durublar getsinlr, Mnzr h- Ymni d bular qonax ard,
ki Keyvn sovdagr oxdand bizim mmlkt gelmmisn, gec nmn dvrnd iddn
var hamuz mn qonaxsz. [Keyvn Sovdagr] Dedi: Xeyli xb. Gliblr. Gec gldi aray
ikri d zlrinn apardlar ki adn qoyublar Xud-prst. Vxti ki oturublar, dvr
mnzzm yliblr Mzr h- Ymni ustd bel nzm ekib: cml- prstidi. Hr kim
gzel olsayd svrdi onu, ayr lhzda yox ha. Fqt diyrdi n yiysn n isn fqt
gzlliin tm eliysn. [2]
[Mnzr h- Ymni] Gz dolandrd dvry. Keyvn Sovdagrin nfrtin baxd, grd
bularn iind bir cvn olan vard, gzllihd misl mnndi yoxdu. Sual eldi: Keyvn
Sovdagr: O olann ad nmndi? Keyvn Sovdagr z dolandrd: Quebn onun ad Xudprst di. [ah sordu:] O snin nmnndi? Dedi: Qurbn o mnim qulumd. 163 Bazarda
satrdlar almam (ikrini diyir). Ey dd- bidd flh h- Dr olu ikrini gr n yaa
salb ki qul ad qoyullar adna. [Mnzr h- Ymni] Dedi: Bura bax grm onu satasan
mn alam? [Keyvn Sovdagr] Dedi: N qurban, mn onu zm n almam. [Mnzr h Ymni dedi]: Sn gzrisn dolanansan bazarrarda, gen rstva164 glr birin alarsan.
Snnn tqz elirm onu sat mn alm, mn ox svrm o olan. [Keyvn Sovdagr] Dedi:
Qurban satmaram. [h dedi]: Ne vermisn iki brbrin verrm, mnft165 verrm. Qbl
elmdi. [h dedi]: brbr verrm. [Keyvn Sovdagr] qbul elmdi. ora[ya] gldi
160

. Neyliyh: Ne edelim.
. ikrilih: Avlk.
162
. zm be huzr: Size syleyim
163
. Qul: Kle.
164
. Rast gelmek: Kar gelmek
165
. Mnfat: Kazan.
161

25
yetidi ki [h dedi]: Keyvn Sovdagr onu qoyaram trznn bir gzn, bir gzndd
onun arlnda qzl verrm sn. Gr n qdr gz tutub ha ikrini. [Keyvn Sovdagr]
baxd yavaccn [yavacana] ikrinin yzn. ikri gz eldi yan andrd sz ki bura
kimin166 sn az ziyt vermmim el ox zhmetimi hmisn. Sn mni sat puluvu al qoy
x ged, bunnan sorasna Allah qdirdi. Keyvn Sovdagr [ha] dedi: Qurban da gylm
yoxidi satmaa day senin sznnn gebilmirm, eybi yoxd. 167 Qbul eliyib. Gtirib
trznn bir gzn h- Dre olu ikrini qoydular, bir gznd onun arlnda qzl.
Keyvn Sodagr vz eliyib ikrini verdi ona arlnda qzl ald. Mnzr h- Ymni
dstur verdi, bir dst libas168 gttilr, bir dana ql169. Libsi geydi ikri ynin, qlnc
balad belin, [h] dedi oul bunnan bu yana sn mn nzr qulu olacaxsan, duracaxsan
txtimin sa trefind duracaksan, mn nzr qulu olacaxsan.[ikri dedi]: Xeyli xb. ikri
qbul eledi. h- Dr olu ikri indi oldu Mnzr h- Ymniy (dmn) nzr qulu.
Keyvn Sovdagr gecnin b-niinliin yorublar xdlar getdilr. Bir ne gn gennn
sora, Mnzr h- Ymninin iki dana vziri varidi. Birinin ad Bhmn Vzir, birinin ad
Xacand Vzir. Xaccand vzir Mslmand batind, amm zahird bunlar n but-prst idilr
boynuna bt asar mm btind mslmanidi. mm Bhmn Vzir zhird y btind butprst-i mutlxdi. Ustt bel nizm kibi ki: Bu o qdr xn-xridi170 ki mslmn qann
imy mdydi ki gnd gerh rbna mslman qan qatayd. gr gnd d
tapamasayd grk hftd bir erbna Mselmann qannnan qatayd, iydi. Mslmann
qanna o qdr xn-xaridi. Cngid171 h- Dr olu ikrinin hsini gtmdi Bhmn
Vzir. Bir mutri gzynen ikriy baxanda grd olan elbil grbd mun [Bunu]. Biraz
fikr eledi fikr eldi [z zn] dedi: Sn lmysn bu h- Dr olu ikriy oxuyur,
durub pdiha diycaam. stdi dursun desin, birdn reyin bu qoyuldu ki bekle mnnn
mdrk istdi mn n deyim? Qoy mn gedim evd munun172 hsin gt[r]mm hsin
tapm, glim onan sora bu hsinn bunu sbit eliyim. Durub dr-hol getdi ev. Bir dana cbsi
varidi, n qdr ks173 zt cngid gtrmdi, hamsn ymd o cbnin iin. Cb d n
qdr ehs varidi hamsn tkb qabana bir bir baxb, ikrinin hsini tapd olarn iinnnn.
Qoyub sinsin gldi hara? Yetirdi brigh. Bhmn Vzir Mnzr h- Ymninin
166

. Bura kimi: Buraya kadar.

. Eybi yoxdu: Sorun deil.
168
. Libs: Elbise.
1 .
69 Qlnc (qln) szc ql biimide de kullanlmtr.
170
. Xun-xr: Kan ien.
171
. Cng: Sava.
172. ks szc bazen hs eklinde sylnmitir. Resim.
173. Bunun szc bazen munun biiminde slenmitir
167

26
brbrind krn eliyib dayand. [dedi]: Qurbn rzim var. [h dedi]: Bli, shbtivi de.
[Bhmn Vzir] z dolandrd: Bu nzr qli ki saxlamsan yannda bilisen kimdi? [h]
Dedi: Xeyr tanmram, bi dana qluydu almam zme nzr qlu elmim. Bhmn Vzir
dedi: Qurban bu ah- Dre olu ikridi. Ne mrhl bunun dedesiyle bizim cngimiz
db, bu tek-i tenh174 merkbin svr olub, glib bizinn cng eliyib. Bizim qounumuzu
eldn ayazdan salp, lnlr ki lp he qalanlarda gtirib qala qapsndan salb iri qeyidip
xb gedib. ndi de bu qut [kurt] donunda glib snin tc txtin rxn175 salsn. [h] Dedi:
Bu iin sli yoxdu. [Bhmn Vzir]: Mdrkim var. [h dedi]: Nmndi? xadp hsi tutdu
bunun gznn berbrind dedi: Cngide mn munun hsin gt[r]mm, buda hsidi.
Mnzr h- Ymni ald munun hsin baxd, grd xeyir, zn oxuri. mm misl-i
inki176 bi[r] dana Rstm-i dstn oturub Mrkb-i Ejdaxar177 stnd. Az qald zhri yarlsn.
Mnzr h- Ymninin bdnin rb178 oturdu, ki ax r bu bud, B[s] niy nzr qlu
olub indi mn? gr xeyr qldi, bu zrb-i est179 bu dilverlih nmndi? [ikriy] Dedi
oul bu snsn? [ikri] Dedi: Xeyir qurbn, bu hara mn hara. Bu elebil bi[r] dana Rstmdi,
oturub filin stnd, mn bi[r] dana ciz bir berm,180 gr o mn olsam, sn nzr qlu
niy oluram? Mnzr h n qdr dedi, ikri qbl elmdi. Asln boynuna almad. Mnr
h- Ymni dstr verib, yavaa181 ireynn ikrini daldan ks-kvraq tutdular.
Brghn vstind otuttular yer qollarn daldan baladlar. Bir dana te gtirdilr qoydular
qabana. [h] Dedi: Olan vsiytivi elginn. gr182 dz dedin h- Dr olu ikrisn
sni ldrmeycim, ( harda gyd axtarr yerd lin dmri) r dz demsn
ldttrcaam sni. [ikri] Dedi: Qurbn h- Dre olu ikri hara? Mn hara? Mn he
ikri adnda ad eidmemim shlidi ki zn h- Dre olu ikri olam. Mn bir qulum
birisiym, hrilrd satrdlar, Keyvn Sovdagr alb gtirdi indi dmm snin lin. N
qdri diynn sora boynuna almad. [h] Dedi vsiyytin zadn olsa elginn vill min dana
cann olsa biri qutulmuyacax. ikri dinmdi. [h] Dedi: B[s] niy dinmisn danmsan?
[ikr] Dedi: Mn n deyim n danm? N dinim? Gtrb bu dillrinn grk n deyib,
bnd rz eliyim ziz eidnlrin salna:
Hkm eyldin qollarm balatdn,
174

. Tnh: Yalnz.
. Rxn: szmak.
176
. Misl-i inki: Sanki.
177
. Mrkeb- jdxr: ikarinin atnn ad
178
. Rb: Korku.
179
. Zrb-i est: Gsterili.
180
. Br: nsan.
181
.Yavaa: Yavaca (nsz benzemesi grlmektedir).
182
. Er szc bazen yumuak bazen de sert g biiminde sylenmektedir.
175

27
Qald vtnn sar elim n deyim,
Sinm st saz alar dalattn,
Yadlarnan n danm n deyim.
(6+5)
Mn aq bu danan,
El gzr bu danan,
Sn yax diyllr?
Mn lsm bu danan.
(Bayat)
Sz deyir n iki lmn rzi qorxur alayr, vli znn bann sr-gzdin ox
nrahatd. Mnzr h- Ymni z dolandrd: Oul sn demim gr h- Dr olu
ikri olsan snnn in yoxdu. Dzn de grm h- Dr olu ikri sn ya yox? [ikri]
Dedi: Qurban vallah bav n mn sln h- Dr olu ikri ad eidmmim. h-
Dr olu ikri hara mn hara? Mnim adm Xud-prstdi. Qbl eliyn kim? [h] Dedi:
Olan dzn de. [ikri] Dedi: onda bs qoy deyim da qula as. Alb dbrsin bel desin:
Mn Mcnunu bu hlid grmdim
ox aladm gzm yan silmdin,
Tiflykn d d olubn glmdim,
Bal qald mnim qolum ne deyim.
(6+5)
Mn aq bir183 eyl,
Gzlrim bir eylr.
Yanasan mnim ryim
Nec bu drd sbir eylr.
(Bayat)
Mnzr h- Ymni dedi: Olum dzn de grm ikrisn ya yox? [ikri] Dedi: N
xeyir. Bhmn Vzir dedi: Qurban yalanan deyir. Bu h- Dr olu ikri di. mm rz
eldim da bi[r] dana da veziri varidi Xocnd Vzir adnda rhdn btinn Mslmand, r
girdi bunun ryin, prvrdigr mn ne cr eliyim. Gen n cr ossa184 Mslmnd da bu.
Bu tanyr ki h- Dr olu ikri di.[z zn diyr]: Prvrdigr mn n cr eliyim ki
bunu sa slim xardm eiy? Qollarn adrm aparm. gr bunu burdan xardabilsm
min dana can olsa birini vermrm munnarn185 lin. Bu fikr piiddi, 186 ryind nx
kir neyniyim, neynmiyim?
m eid dstn ikridn. ikri sznn txllsn bu dillrinn desin, rz eliyim
cmi187 eidenlerin salna:
ikri oldum ii hara yetirdim,
183

. bir: Buut.
. Ossa: Olsa
185
. Blarn: Bunlarn.
186
. Fikr piid olmaq: Bu dncede olmak.
187
. Cmi: Btn.
184

28
Gfil oldum bir n-mrd tutuldum,
Qul adna bu hrid satldm,
Yolum ddu bu brbd n deyim?
(6+5)
Yol ksnlr ay yol ksrlr,
Qorxmaram yol ksnlr.
Gl bir qol boyun olax,
Belk ayrldm snnn.
(Bayat)
Sz tmm oldu. mm eid dstni kimnn, Xocand Vzirdn. Xocnd Vzir yeriyib
qabaa, z dolandrd: Qurbn rzim var. Mnzr h- Ymni z dolandrd: Vzir, buyur
szv de. [Xocand Vzir] z dolandrd: Mnim d bu drbrid vzirlikt hqqim var ya
yox? [h] Dedi: Bli,188 vzirin biri snsn biri Bhmn Vzir. Xocand Vzir z dolandrd:
Dzd ikri bizim dmnimizdi, ne mrhl bizimle qoun keliimiz olub, qounumuzu
qrb, mm bu bir dana Xud-prst di sn almsan qul adna. ndi Bhmn Vzir d diyir ki
bu h- Dr olu ikridi. Dnyada adam adama oxar, demirm oxamaz mm sher
ama vurdu ikri olamd el bir dana Xud-prst di ki almsan, verdin bunu ldrdler,
shr bu xbr getdi yetidi h- Dr olu ikrinin qulana, ah- Dr olu kri gr
bu kelmni eid, gls bu mmlktd sgirdn189 kbir190 rhm elmz ha. Verr bu
mmlkt[in] topran (dur ez huzur191 buradan) at eeh192 torbasnda darlar tkrlr
deryy. Sn n i grsn Bhmn Vzirn szyl, mr snin qlin zy193 olubdu?
Mnzr h- Ymni bir balaca fikr eldi grd l batan bir sz diyir, bu h- Dr olu
ikri olmad el bir dana Xud-prst di, shr munun cnbin kim verch? [Xocnd Vzir]
Bu nqeynn bu klyinn istir ikrini buradan qurtarsn. Bhmn Vzir z dolandrd:
Qurbn bunun szn baxma, bu h- Dr olu ikri di. Dnyye m-sv194 ya mnim
beynim girmez. Fqt195 h- Dr olu ikridi, n Xud-prst. Xocand Vzir z
dolandrd: Qurbn gr mn yalan desm o da yalan deyir. [h] z dolandrd: Vzir diysn
il196 batan sz diyir, bs mn neyniyim? Verim zindni elsinlr? [Xocand Vzir] Dedi:
Yox. Sn gr mnim szm qbul elsn, munu gn kimi ver mn zmnt. Egr bu
h- Dr olu ikri oldu ikriliin boynuna qoyaram gr olmad, getirrm bu cr

188

. Bli: Evet.
. Sgir: Kk.
190
. Kbir: Byk.
191
. Dur z huzur: buradan uzak.
192
. Eeh: Eek
193
. Zay: Zayi, yok olmak.
194
. Msv: Her ne var.
195
. Fqt: Yalnz.
196
. il: Akl.
189

29
xidmtin197 tvil [tehvil] verrm, ki bli qurbn bu h- Dr olu ikri di ya dil. Fqt
gn snnn mohlt istiyirm. Qbul eldi. mz ald Mnzr h- Ymni, Xocand
Vzirdn. gnn zmntine verdi ikrini apard. Xocand Vzirin bi[r] dana qz
varidi. Be-nm- Prnz. Byb sinn sli dolmudi. Hdd-i kmlind198 olmud. Ne
yerdn muna mir mrdn vzir vzrdn eli gelmidi, vermmidi he kim. Axir
qz dil gelmidi:199 Ay dd ax mni bydb turu kpn basmyacaxsan ki ax, mni
istiyn var niy vermisn xam gedm xnvd sahibi olam? (n bular hams btprstidilr bu Mslmnidi.) Qzn li ksmirdi ama bunun ki li ksir.[dedi]: Qzm nrahand olmagnan bulardan sne r xmaz. Gn bir gn olar grrsn yapmam bir dana
olann dst-bndinnn gtirirm snin n. Sn bulardan fayda yoxd. ikrini d ki bu
tvil alp, yapb dst-ibndinnn. Qz otu[r]mudu kle firnidn200 baxrd, (Qdim harda
iki mrtb mrtb olsayd ona kl-firngi diyrdilr.) grd ddsi vrid olud iri
201 qapsnnan, mm bir dana da olann yapb dst-bndinnn vrid oldu iri. Bir
mtri gzynn baxanda grd gr hbb vzind atasan azva q[r]x gnnn so[n]ra
dad glr damava. Gzllihd Ysif-i sni dilvrlihd Rstm- dstn, n dr qbileyi
dm n dr behet-i xud, domuyub rzgrn anas bel bir olan. Qz l gt[r]d
prvrdigr-i mutlin202 drghna: Ey yerlri gylri yoxdan xlq eliyn Allah, ey on sqqz
min lmi bi-sutn xlq eliyen Allah, hammlarn minilerin minin birilrinind birin saxla
mnim d bu ddmi mn ox grm (kiinin sz btn imni ilgri dz adamm), mn
diyrdi ki: Qzm bir gn olar grrsn yapmam bir olann dst- bndinnn gtirirm
snin n. Kii hdin bf203 eliyib da. Olan mnnn tr gtirib. Qzn imn dnd
qrq imanna. Varid oldular otaxda otu[r]sunlar. ay gt[ir]dilr, miv204 vu irini, yemh
imh, gecni yorublar. Xacand Vzir205 z dolandrd: Olum, and ola cll- ilhiy [cmle
eksiklii]. Bry- in ki ikri inansn ki bu Mslmand, durup bunun gznn brbrind
dst[n]mz206 alb, ibdt eliyib ki ikri inansn ki bu Mslmnd. And ola on sqqiz min
lmi xlq eliyn xdy, mn Mslmnm. Sni d be-tasib-i din207 ordan qutarmam.
Sn d Mslmansan mnd, tasibin mn uyetir. Egr h- Dr olu ikri san mn de,
197

. Xidmt: Hizmet.
. Hdd-i Kml: Olgun.
199
. Dil glmk: Sabr tap sz sylemek.
200
. Kl firngi: Balkon.
201
. K, veya e: Sokak.
202
. Prvrdigr-i mtl: Yce Tanr.
203
. Bf: Vefa
204
. Miv: Meyve.
205
. Baz yerde Xacand Vzir, baz yerd Xocnd Vzr sylniyor.
206
. Dstmaz: Abdest
207
. Tsib-i din: Din iin.
198

30
snin bi[r] dana mrdr tkvi olarn min danasynan dyimrm. [ikri] Dedi: Qurbn
bav n mn sln ikri adnda ad eitmmim. Mnim adm Xud-prst di. Ax siz
kim oxadsz? Xacand Vzir n qdr dedi bu boynuna almad. N qdr yerlri gylri,
imm peygmbri yd bir yer ikri qbl elmdi, ehtiyt ldn vermdi ki yd
yalanan deyir. N qdr diynnn so[n]ra boynuna almad. Dedi: Qurbn mn ikri
eidmim ki ikr gedrlr, brk eidmim ki ikri bh208 diyllr209 adna, vli adam ad
eidmmim ki ikri ola. Mni sn kim oxadsan? [ Xocand Vzir] N qdr desin
boynuna almad. Gecni yorublar qona otanda h- Dr olu ikrinin rxt-i xbn
ablar. Getdi orda yatmaa mgl olsun, mm harda ilan vuran adam yatp bu yatmayb,
n-rahand210 adamn yuxusu glmz ki. Hm ikri yatabilmir ki fikri n-rahatd, hmi qz.
Qz niy yatammr211? Qz da ikrinin drdinnn yatammr. Xocand Vzir di, xanmsd v
Prnz xanmd ki brt ola qznnan, bular bir otaxda yatblar, h- Dr olu ikri d
tk-i tnh bir otaxda yatb. Gecnin o olan vxti, qz ayld yuxudan yatammr. Yavacca
qulan apard nnsin sar212 grd xeyir yeddi dana buu burma kii tkl bu avradn
stn mhl- mridi yuxudan aylmaz. Gldi ddsin sar qulan gtirdi grd el xorla
xorla mssa-ms nan yatb ki yeddi li aal munun stn tkls bu aylmaz. Firsndi213
fovvt eylmez,214 qil mgr n-dn ola. Vxtn istifd215 eldi. Gzl qismti216 gzl olar
bir myxtsr d otur[s]a aynann qabanda, zn bir balaca l dolandra, adamn ddsinin
evin yxar qoyar or[a]da. On yeddi qlmnn zint eldi zn. Durub yavacc217 qapn ab
xd eiy. ikri ki o otaxda yatmidi, yavacc qapn ab, vrid old iri. Grd olan
yatb, mm zn bi[r] dana ipk ds-ml218 kib. Qz grd xeyir olan yatb. O siyh
zlflrdn bir dst tel ayrb, basb mmlrinin stn gtrb bu dillrinn grh h-
Dr olu ikri nin ba st n deyir bnd rz eliyim eidnlrin salna:
N yatmisan xb- qnd,219
Xb- qn[d]dn ayl olan,
ki gzm cmlin,
Oldum sn myil olan.
(4+4)
208

. Bh: Brk
. Diyllr: Diyerler.
210
. N-rahand: N-rahat
211
. Yatammr: Yatamyor.
212
. Sar: Taraf, semt.
213
. Firsndi: Firsti
214
. Fvt eylmk: Karmak
215
. stifd: Yararlanmak.
216
. Qismti: Ksm
217
. Yavacc: Yavaca
218
. Desml: Mndil
219
. Qnd: eker.
209

31
Grd xeyir, olannan aylmax yoxdu. l eliyib yavacca o iph220 dsml qovzad. 221 ikri
ayxd ama gzlrin yumub.222 Grd h- zd ikri trriyib, tr mirvr[d]223 dnsi kimi
znd qtr224 vurub. Dedi gl d bu saznan sznn buna andr ki bri icz ver zndki
trlri silim. Gtrd obr klmsin bu dillrinn diyib mnd rz eliyim.
Xo glmisn mnim glm,
Hm glmsn hm blblm,
Ruxst225 verginn trini silim,
Qol boynuva salm olan.
(4+4)
Qz sznn obr klmsini desin rz eliyim eidnlr salna:
Ban st vard bir saz,
Q gylm eyldin yaz,
Vzir qzyam adm Prvz,
Oldum sn myil olan.
(4+4)
Qz bu szlri ona gr dedi ki olan bel ehss elmsin ki bu evd knizdn zatdand. Adn
da sz arasnda andrd ki mn Vzir qzyam, gztd bel ehss elrsn knizdn zatdanam.
Mn zm d vzirin qzyam. Buna gtirir ki niy bu qdr nz eliyisn? Olan yuxudan
aylsn [ayld], bu[n]lar muhkime226 eliyirlr. ikri z dolandrd: Bura bax grm: N
n glmisn bura? [Qz] Dedi: Olan munnan227 buyana mniml bel rftr228
eliychsn? Nec n n glmisn, snnn tr glmim. [ikri] Dedi: Danma
plinin birisi. Bular ikisi burada mzkir229 eliyirlr, bunlarn ssi getdi yetidi kim
Xocand Vzirin xanmsnn qulana ki ibrt ola Prnzn nnsi. Ss dydi qulana
yuxudan ayld. Qzn yerin baxd, grd xeyir qz yoxd. Bir balacana qula asd grd
olannan muzkir eliyirlr, ss gona230 otannan glir. Yavacca Xocand Vziri oyatdi.
Xocand Vzir oyand [dedi]: H ovrt ndi, nolub? Dedi: N vard n ola, dur ayaa bax n
cur qonax gtimisn ki qzn ssi qonan otannan glir. Xocand Vzir dedi: Danma
plinin birisi mnim qonqma iftir dem mnim qonam snin qzvn yanna getmiyib ki
sn gr nec qz bytmsn ki mnim qonamn otana gedip. Dursunlar yaa231 Xacand
220

. ph: pk.
. Qovzad: Kaldrd.
222
. Yummaq: Kapatmak.
223
. Mirvri: nci.
224
. Qtr: Damla.
225
. Ruxst: izin.
226
. Burada tartma anlamnda kullanlmtr.
227
. Munnan: Bundan
228
. Rftr: Davran.
229
. Mzkir: Karlkl konuma.
230
. Qona: Qonaq.
231
. ya: Aya.
221

32
Vzir v xanms. xdlar ey Xocnd Vzirin xanms lin uzatd ist[y]ir ikri olduu
otan qapsn aa232, Xocand Vzir tutdu bilyinnn dedi: N i grsn? [Xanms] Dedi:
nec n i grsn? Girim grm o qz orda neyniri233? [Xocand Vzir] Dedi: Ssivi
xa[r]tma gl bura, bura imthn yad[r]. gr bu h- Dr olu ikri olsa min dn
snin qzn kimi qzlar v onnan gzllri d ged[s] onun yanna gznn quyruuynan
dnp baxmaz, sln ehtin234 elmz. Xeyir gr naxr olunnan zaddan olds onu demirm.
Yavacc yapb bilyinnn gldilr durdular eihd, pncrnin qabanda. Bular ikrinn
qz grllr vli ikriynn qz bular grmr. Olar hytd qranlxdadlar, bular xdadlar.
Qz ox dedi olan az eiddi, olan ox dedi qz az eiddi, axrn srncmnda,235 qz dedi ki
z zn mn baxram bu olan bellihl rm olmuyacax, yaxcs bu ki mn buna yalvar
yaxar eliym blk gyl gl rhm gl, mni z yannnan qovmiy. 236 Dedi: Olan mn
grrm elbil ox sng-dilsn.237 Qulaq as bir ne klm szm var deyim sn Onan sora
mni yannnan qovsan da qovmusan. Gtrb bu dillrinn qz o siyh zlflrdn bir dst
tar ayrb basb mmlrinin stn (mm deyirm ha ayran tuluu demirm), v grh
ikriy n diych, bnd rz eliyim ylenlrin s[]lna. 238
Xo glmisn gzm st yerin var,
ox zhmt hmisn bu xnumn
Bir qu glib bir butaa239 xa,
Buta olan onu vermz trlan.
(4+4+3)
Mn q sini sini,
Doldur ver sinisini,
z yarm verslr,
Neylrm zgsini?
(Bayat)
[ikri z zn dedi]: Di g[l], Doab almx murbbaxb. 240
Ddsinen nnsi d qula asr. [ikri] Dedi: Nznin dedin szv saxla sazv. Qula as
cvbv algnan. (Gl buna sz arasnda andrgnan: Nznin mn demirm sn qolaysan241
irkinsn. ox da gzlsn, mm mn eliy blmrm qlimi snin kimi ndanlara verm.

232

. Aa: Asn.
. Neynir: N eylyir
234
. Ehtin: tin.
235
. Srncn: son.
236
. Qovmiy: Qovmaya.
237
. Sng-dil: Ta yrekli.
238
. Salna szc ara sra Slna biiminde sylenmitir.
239
. Budak.
240
. Murbba: Reel.
241
. Qolay: Yaramaz, pis.
233

33
Gl l h mnnn qy x get. Gtrb bu dillrinn grh n deyir mnd rz eliyim
ylnlrin eidnlrin hamsnn salna:
Qoy get gzl mni rsv eylm,
limi vermrm hrgiz ndn,
l gtrgnn mnnn ey nh- liq,
Sni qsm242 verrm qdir-i subhn.
(4+4+3)
Mrd olana mk versn itirmz
Nmrd adam doslu baa yetirmz,
--------------------------------------------243
Syd aacnda alma heyva nr olmaz.
(4+4+3)
Olan buna yalvarr ki blk bu qz bunun yaxasnnan l k ged, xeyir yapb qopmaz.
Qz deyir lrm getmrm.
Ata, ana qula asr hytd tm eliyirlr t grh iin axiri hara yetich.
Qz deyir sn lsn indi ki bel oldu qula as. Qz gtrr obr klmsin bu dillrinn desin
rz eliyim eidnlr salna:
Drin drin drylr dalmasan,
Eq ti irin cn salmasan,
lgar verib mn gzli almasan,
rzimi eylrm sultna xana.
(4+4+3)
Mn iq qlbilndi,
Ay doldu qlbilndi,
And iirm yar ola,
Bu qlb o qlbidendi.
(Bayat)
lgari dz olan adamn imni d dz olar, gr birine bir sz verir bu xidmti eliycaam, bu
ilgard verir. gr bu adamn ilgari dz olsa bu adamn imni d dzd, xeyir dedii sz
verdii ilgari dz olmasa he bu adamn imni d dz dgil. Odu[r] ki dedi gr ilgar verib
mn gzli almasan, rzimi eylrm sultna xana. Snin linnn sultana xana ikyt eylrm.
[ikri z zn dedi]: Di g[l]. [Gl d pirincin tan artda]. Gl buna qr qorxu verginn
by244 snnn l k ged. ikri gtrb bu dillrinn grh qzn cvbn n deyir.
Dolu dolu peymnlr doldurram,
Saraltubn gl rngini soldurram,
Yqin bil ki durram sni ldrrm,
Gl mni batrma na-hax qana.
(4+4+3)
Mn iq dem gl
242

. Qsm: And.
. Kasetin bu blm duyulmamaktadr.
244
. By: Blki.
243

34
------------------------------------------------------- 245
[ikri] Qr qorxu qlir246 ki qz blk l kib ged.
Hacand Vzir xanmsyla durublar pencrnin qabanda247, tm eliyirlr t grh iin
axiri harda bnd olacax. Qz grd iin oras dyil, [z zn] dedi gl sz arasnda muna248
andrgnan ki gr mnnn z dndrsn ha, mhkme-yi ilhid snin linnn yapb, h-
mrdn249 ikyt eliycaam. Qz gtrd grh bu dillrinn n deyir rz eliyim
ylnlr salna:
Prnzam mn buray glnd,
ziz Allah mtlblri vernd,
Qiymt gnnd tutam linnn,
ikyt eylrm h- Mrdn.
(4+4+3)
Qiymtin gnnd bunu yqin bil ki mn tutaram snin linnn, h- Mrdn snin linnn
mhkme-yi ilhid ikyti olacaam ki mni yannnan bu knr eldi. Mn bunu zm
gm-xr bildi getdim bamn liyl, bu kiiliind250 mni atd. ikri grd munu bh
yerd tutd, [z zn] dedi gl buna sz arasnda andrgnan (Nznin bu gecni mn
mhlet ver, mn mvrt eyliyim Qurn grm Qurn n cr glir. Gtrb bu dillrinn
grh ikri n deyir rz eliyim ylnlr salna:[3]
Bnd q Ydullah ziz dslara ve eidnlr slm rz eliyirm. Aa-ye Rhim
Dilnocevni balabanda irkt eliyir ve gavalda aa-ye Xidmt Yri bnde-ye hqir ile
iliyirler stirm bi[r] dana Qrba tcnisi oxuyam ziz doslar n badn dstanmzn
idmsin balyam. Oxuyuram tmm duslar salna.
Allahn bndsi Rsl-i Xud,
Dur gedh mscid vx[t] ger indi,
Yalar ini rz-i mhr,
Mmn251 kfrdn kim ser indi.
(6+5)
Alb obr klmsin bu dillrinn desin, rz eliyim ziz eidnlr salna:
Oxudun kitb Qurni gem,
Kitb252 q[r]x czvdi hurfdan gem, 253
245

. Kasetin bu blmnde kopukluk var.

. Qr qorxu glmk: Korkutmak.
247
. Qabaxda: nnde.
248
. Muna: Buna.
249
. h- Mrdn: Hz. Ali.
250
. Kii: Erkek.
251
. Mmn: Mmin.
252
. Kitab: Kuran.
253
. Gem: Geme.
246

35
Behit-i ld bir ne eme,
Onlarn suyunnan kim ir indi?
(6+5)
Alb dbr bel desin:
O pey[g]amber xban mmbrd durdi
kibn Zlfiqri kfri qrdi,
Gyun mlhlri sf kib durdi,
O Srt kprsn kim ger indi?
(6+5)
Bu szlr, bu qatari ki oxuram Xst Qsimnndi. ir sznn txllsn bu dillrinn desin
bnd rz eliyim ziz duslar d olsun.
Shrin seyrind mn ----254
Uca255 da banda bir meh dumanm
Xst Qsimm mn dryy- Ummnm
rif olan aalar tez ser indi.
(Xst Qasm)
Mn q gl nz,
Gl eyler blbl nz,
Zmn bel gets,
Alayan ox gln az.
ir szn bel nzm kib:
Moc256 verib hqqin krmi dry-y Ummn bax,
Altnda dnya salnb, titryir hr yan bax,
lhi bir qu yaratb rzisi hxdn yetr,
Dimdiinde257 dn alb, dn yiyn dndn258 bax.
Bir gn olar grrsn chn- zlmt olar grmag olmaz gz gzi,
ms qmr brybdi[r] sng259 shrni260 dzi,
Gr n gzl xlq eylyib ay gn ulduzi, 261
Yeddi yerdi yetti262 gydi, yeddi d r-i zmin,
Dolanr rx-i muall o simn bax.
b te, xk bddn yarand dm ata,
Uydu eytnn szn dn yedi etdi xt,
Buyurdu mnnn vsidi, siz buyurun mmt,
Atdlar cnntdn knr o bdn-i ryn bax.
Yzx Ql Ebzr bax Xudnn iin,
254

. Kasetin bu blm duyulmuyor.

. Uca: Yksk
256
. Moc: Dala
257
. Dimdiind: Gagasnda
258
. Dndn: D
259
. Sng: Ta.
260
. Shr: l.
261
. Ulduz: Yldz.
262
. Yeddi szc yetti biiminde de syleniyor.
255

36
Alayubn mmn edib gz vurub gz yain,
Hbl263 ldrd Qbli264 qsd edib qardin,
Olarda be gn bu fni dnyad o mln eytn bax.
Dnyy ox ir ur glibdi gedib mm hr ks z lnn ndzsicn mriftin
gre tqz-yi zmny baxb be klme sz nizme ekib dnyadan kb gedib. Allah
tl dnyadan lb gedn stdlr v lmlr rhmt eylesin. yln aalar o axsilr
ki qulaq asrlar olar da Allah tl py-dr v slmt eylsin. Allah tl siz hmie dlq
versin yamanlq vermsin. h- Dr olu ikri qzn cvabind bel rz eldi:
ikri diyr indi bildim mrmn,
Yardan tr glmir snin aramn, 265
Shr olsun am hqqin klmn, 266
Mvrt267 eylyim mnd Qurn.
(4+4+3)
[h- Dr olu ikri dedi:] Bu gecni mn mhlt268 verginn t shr olsun sabbahlar269
mn gedim Qurn istixre eliyim, onnan sora sn cvb deyim. Qz bi[r]dn dedi: Bura bax
grm cvn demh hel bu geceni sn mhlt verm, t sabbah ola sn d gedsn sabbah
Qurn istixr elttirsn, Qurndi, yaxc270 glmdi qolay271 gldi, demax sn mni
almyacaxsan? Bu klmni diynd olan barman yatrdb iki barmaynan bunun binginnn bi[r] dana sili vurdu. rz elmim qzn nnsiynn ddsi hytd durub
pncrnin qabanda bu iin axirin qula asllar t grh i harda xtm272 tapacax? Ne
yol273 da Xocnd-i Vzir z xnmsna diyir: gr bu h- Dr olu ikri olsa yz dana
bel qzlar onun dvrsin dzl, mhl- mridi274 ikri dnb ona pgzyl baxa.275
Baxmaz gr h- Dr olu ikri olsa. Xeyir (dr z huzr[-i] bu mylisdn276) gr
gday-gday277 olu olsa, mhl-i mridi trmz. Vqti ki silliynn vrsn bu qz, qz cin
vurmu piih278 kimi klflnib279 evin arasnda yxlsn yer, az burun doldu gannan. Bu
263

. Habil, Qbil olayna iare etmektedir.

. Qbil: Kardei tarafndan ldrlen.
265
. Aramn: rmn, sakinliin.
266
. Hqqn klm: Qurn.
267
. Meveret: stiare.
268
. Mhlet: Zaman.
269
. Sabah szc Sabbah biimind sylenmektedir.
270
. Yaxc: Yax.
271
. Qolay: Kt.
272
. Xtm: Bitmek.
273
. Yol: Defa.
274
. Mhl- mr: mkansz.
275
. p gzyl baxa: Eri bakmak, burada kt gzle bakmak anlamndadr.
276
. Mylis: Mclis.
277
. Gd: Dileni.
278
. Piih: Piik, kedi.
279
. Klflnmk: Dnmek.
264

37
heynd280 Xacandi Vzirinn qzn nnsi qapn ad, vrid oldular iri. ikri utandnnan
ban sald aaa. Qz grd nnsiynn ddsi gldi neyndi? Qab girdi prdnin dalsna,
Bir yh281 yeri mnndi bir yer varidi, girib ora zn pnhn elsin. Xocand Vzir hdi
ikrinin annnnan pt, qollarn sald boynuna z dolandrd: Oul hall olsun o h-
Drnin rin sn yemisn. Halal olsun o anya ki sn sd veribdi. ndi bildim ki sn h-
Dr olu ikrisn. h- Dr olu ikri utandnnan ban sald aaa. [Xocand Vzir]
Dedi: ndi mn malm oldu ki ikrisn, menim d dr- dnyda bir dana qzm vard, sn
d demm mn mslmnm, din iind din bslirm, bunlar hamms bt- prstdilr,mm
bir mslmn mnm. Mnim d dr- dnyda bir qzm var gr lyiq-i knizlih olsa yox
demiysn. Mn qz verim sn. ikri gen ban sald aaa utand, ikiminci df
mnc df [syldi]. Qz dvm eliy bilmdi. Prdin dalsnnan z dolandrd: Dd
cn ox da zn gamagnan, gr[r]sn utanr da. Qzn rh[i] db tb-batba. Saat be
saat dqiq be dqiq sniy be sniy vurur. [z zn deyir]: Prvrdigr grsn olan
hn diycax? mm n utanrd bir sz diyblmrdi. Atas, qz dillnma hmi282 dedi: Ks
ssivi pnin biri pl, xtkrn biri hl dilin var dansan283 daa? Qzn anas glib
yapb dst-i bndinnn aparp hyt. ftb284 gtirib, su dkb, qzn lin yan zn behesb qann zadn haraki dymidi, pahlyblar285, temizliyiblr gtirdi otaa.
Ustd bel nzm kib: Xacand Vezir ox b-svdidi286, dedi oul n-rahand olma mn
zm eliybllm si zd da oxuyam. Qznan olann sie-yi mhrmin oxuyubdi. Qz
olana, olan qza mhrm eliyib. Dedi hl olum snim gn kimi mnim
zmntimdsn hl gn kimi bu otaxda dil-xoluuvu el grax axiri hara xar. Bli
gn kimi ki ikri qald otaxda, gnn rzind b287 qzn btnin bi[r] dana uax dr.
yndd rz eliycaam dnyy glnnn sora bu olann adn qoyullar Chngir, ki h Dr olu ikrinin olu olacaxd. Bli gnnn sora, n munun zmnti tmm oluri
Xacand Vzir yapr ikrinin dst-i bndinnn, n o cr qovvl288 vermidi, aparp Brgh Mnzr ha ki tvil versin Mnzr h- Ymniy. [Xocand Vzir dedi]: Qrbn qble-yi
lm saolsun, bav in289 gnd buna odu firt290 ki glmim, o ki ikncdi
280

. Heyn: Zaman.
. Yh: Yk, Yk yeri: Eskiden evlerde yataklarn olduu yer.
282
. Dillnma hmi: Seslendii zaman. Dillenmek: Konumak
283
. Danmaq: Konumak.
284
. ftbe: Su kab.
285
. Pahlamax: Temizlemek.
286
. B-svd: Bilgili.
287
. B: Bu
288
. Qovl: Sz.
289
. Bana and olsun.
290
. Fiart: Bask
281

38
vermim, vli and-aman iir ki mn ikri adnda ad eitmmim. Boynuna
qoyammamam291 ki bu h- Dr olu ikridi. rz elmim Bhmn Vzir butprstidi,
hmmi d rb irdi. Ustd bel nzm kib ki ox xn-xridi, mslmn gqanna
b[r]k292 yerihlrdi.293 He olmasayd gndd olmasayd hftd bi[r] df rnna
mslmnn qannnan qatayd ieydi. Bli Bhmn Vzir yerinnn qalxb z dolandrd:
Qrbn qble-yi lm saolsun, Xocnd Vzir yalanan diyir. Xacand Vzir z dolandrd:
qurbn qble-yi lm saolsun gr mn yalan desm Bhmn Vzird yalan diyir, xeyir
mn dz desm Bhmn Vzird dz deyir. Bu nec oldu ki onun szlri itmm-i hcctdi294
v qbil- psnddi295 v icry qoyulur, n cr ola mnim szlrim icry qoyulmuya? Mgr
o vzirdi mn yox? Bu[n]lar ikisi bhs eldilr. Mnzr h- Ymnid baxr bularn
ikisinin azna. Xocand Vzir n diyir? Bhmn Vzir n diyir? Bularn sz uzand. Bhmn
Vzir grdi sz yerin qoyabilmir. Mnn296 sz icr olmur, dedi: Qurbn ikrinin bir d
lyimi var mnim yanmda. [h] Dedi: Nmndi? Dedi: ikri yeddi tulu rb ir vli
keflnmz. B [bu] da onun bir lmtlrindndi. Xacand Vezir dedi: Qrbn dst ver minyi rb glsin imthn eliyx. Mnzr h- Ymni desr verdi, min-ye rb qoyuldu
aray. Bli minye rb qoyulsun ary. Xacand Vzir [ikriy] gz eldi: ( Bir msl-e
mnur [mhr] var diyllr dvni meynn suvarmaxla dvy qanx vermz ki su.)
ikri bir ne piyl idi. Grd xeyir yalannan zn dursun vursun keflili297 imkn
yoxdu. Ax gen bdn grh bir balaca hycn gl. Sqi piyleyi minye rb
dolandrr. Hrdn bir piyld kri iiri. Grd millt bala-bala298 grmidi299 sqi d
minye rb gzdirir piyllri doldurur, bunun nnnn gend tutur sqinin dst-i
bndinnn. Yavacca minye rb dayyr azna. Qurt ha qurt qurt ha qurt t tulux qutulana
kimin ikri hdi bana. Ondan sora durdu yaa. h- Dr olu ikri durup yaa
tpiyin300 vurur br-gh- Mzr h- ymnid yer, t grh nmn dyir rz eliyim btn
eidnlrin salna:
mim rbi mstm,
Saymara Rstmi xan,
gr km yri qlnc,
291

. Boynuna qoymaq: Kabul ettirmek.

. Brk: Sert, ok.
293
. Yerihlemek: Aerme
294
. tmm- hcct: Son sz.
295
. Psnd: Beenilmi.
296
. Mnn: Bunun.
297
. Keflilik: Serholuk.
298
. Bala bala: Yava-yava.
299
. Isnmak: Burada etkilenmek.
300
. Ayak darbesi.
292

39
Dadaram bu chni.
(4+4)
Mnzr h- Ymni dedi: Be[s] niy o ele301 eliyiri? Bhmn Vzir dedi: Qibleyi lm
saolsun, el nec ki deyir eldi. Xacand Vzir tez stn ald. Dedi: qurbn qble-yi lm
saolsun, keflnib da kef havasna o cr eliyir. rb gtrb blsin302 indi biyol Rstmlih
iddias eliyir.Deyir ki lim bi[r] ri ql ge dadacam bu chni. Mrb gl eliyib
ona. Bhmn Vzir z dolandrd: Qurbn bav n el nec diyir o crdi. n Bhmn
Vzir bunu cngid grmdi, dilvrliin, mir vurman. Bhmn Vzir diyir qurban n
cr diyir o crdi, Xacand vzir deyir, qurbn bunun szn baxma kef gl eliyib ona . mm
ikri he birisin hesba qoymur, ikri z iin mgldi. Gtrb o br klmsin bu
dillrinn desin:
Rstm tkin ql tovlaram,303
Lkrivin tibbin ovlaram,
N qdr dilvrin olsa doraram,
Txtinnn salaram paan, xni.304
(4+4)
Xacand Vzir dedi: Qurbn grdn dedim keflidi, indi deyir n qdr dilvrin olsa bir bir
doraram ynnn305 burada qorxudan alyrd. ndi amm dnya nzrind dyil diyir n
qdr dilvrin olsa bir bir doraram, nmn pa var txtinnn salaceym bir bir. Bhmn
Vzir z dolandrd: Qurbn el nec deyir o crdi, bu h- Dr olu ikridi. Sn deyisn
yox ama bu ikri d olmasa qalp qalp olacax ikri. Xacand Vzir z dolandrd: Qurbn
qble-yi lm saolsun, onun dedihlrin baxma. Buna kef hava gl eliyib, dnn d diyeydi,
sr gn d diyeydi, o br gn d diyeydi[?]. Bs niy onun qolun vermidin balamdlar
gz yan bu cr tkrdi. mm dedi[i]m kimi ikri bularn he birisin mhl qoymurdu.
Mclis[d] oxlar piyn306 olup. Minye rb ii[r]llr, sa[]ol sa[]ol ssi smn blnd
olup, kim kimdi. mm ikri [saz] gtrb, bu dillrinn desin rz eliyim eylnlr
salna:
Mn hara ikri hara,
ryim vurdun yara,
Lhnet307 bt-i bzrgvra,
Svrm308 h- Mrdn.
(4+4)
301

. El: yle.
. Blsin: Kendisin.
303
. Tovlamaq:Oynatmaq.
304
. Xn: Han.
305
. ynnn: Deminden.
306
. Piyn: ?
307
. Lhnt:Lanet.
308
. Svmek:Sevmek.
302

40
Mrd olana mk versn itirmz,
N-mrd adam dosl baa yetirmz,
------------------------------------------309
Syd aacnda alma heyva nar olmaz.
(4+4+3)
Bhmn Vzir [ha] z dolandrd: Qurbn tvil al. Bt zadda qatd qardrd. Btprstlr n bt qilidilr, hr biri d bi[r] dana bt sallard, aslardlar boyunlarna v bt
sityi elrdilr. Xacand vzir z dolandrd: Qurban rz eldim vvld onu minye rb
gtrbdi, o lm-i ms[t]lihddi indi, he blmr ki nmn diyir ax. Bhmn vzir z
dolandrd: Bav n, he zad bilmir, bir o bilmir bir d mn. Qurbn mn ayr sz diy
bilmrm. Bu h- Dr olu ikri di sn indi inansan inan inanmsan inanma. gr ikri
d omasa bu qalp qalp axird ikari olacax. mm h- Dr olu ikri sz tmm
elsin. Gz satad phlvn meydanna, phlvnlar kt tuturdular310 ox atrdlar, neyz
atrdlar, kmnd atrdlar, mir oynadrdlar. Gz satasn bulara: beden[i] durdu [balad]
nn311 kimi titremaa. Mnzr h- Ymni zdolandrd: Olum de grm bs bdnin
niy titrdi? Dedi: Qurbn qble-yi lm saolsun o zmni ki mn iiyidim, 312 z
kndimizd olan zmnlar, mn gedrdim mal davar otarmaa. Yoldalarmznan bu cr
kt tutardx glrdih313 mnlihd zadda, indi olar grdm grirlr mnim o
zmnm yadma dd. Mnzr h- Ymni z dolandrd: Olum sn indi gedib olarna
glrsn? [ikri]: Dedi bli qurbn. [h] dedi: Ged gr da. [ikri]: Dedi: Qurbn bu
cr olmaz ki. [h] Dedi: Olarn qlnc var, qlxan var, at var, epri var, mdu var,
qeym314 araynas var ynind. Ax mn bu cr li yaln315 olarnan grbilmrm ki. Bli
Mnzr h- Ymni dstur verdi: Gedin muna geym gtirin. Ambardar varidi arb
hizrin [dedi]: O libaslardan gtirginn bu geysin eynin grax. Gediblr bir ds[t] libsi
gtirdilr. ikri libasn bir nin baxd bir boyuna baxd. Gtrb geysin ynin, kotun qolun
geyir yana, lvarn qn geyir qoluna kir crr316 qoyur yer. Mnzr h- Ymni z
dolandord: Oul o libaslar niy ax crsan? Dedi qurbn mnd tqsir yoxd. Blar y
xyyt317 rm sapnan318 tikib, yda ambarda o qdr eh yerd saxlyb ki bu libaslar
ryblr beyndn gedibl. Bu libaslarda l vqat qalmybd. mir gtiriblr; hrhansna
309

. Kasetin bu blm silinmitir.

. Kt Tutmax: Gremek.
311
. Nn: Nane.
312
. iih: Kk.
313
. Glmk: Gremek.
314
. Geym: Giyim.
315
. li yaln: Eli bo.
316
. Crmaq: Yrtmak.
317
. Xyyt: Terzi.
318
. Sap: p.

310

41
lin atd yapd bir qbzsinnn bird emirin ucunnan fir319 vernd emir aradan snb
atd yer. [Mnzr h- Ymni dedi]: Oul bu mirlri niy sndrsan? [ikri] Dedi:
Qurbn mnd gnh yoxd, bularn ambardr, bular yalamyb, zalamyb, bularn arasna
zg320 dbdi. ryblr odu[r] ki snrlar, vil mn he birin sndrmram. mm Bhmn
Vzir hrdn bir tuxumu kir; diyir qurbn mn sn diyirm bu h- Dr olu ikri di.
Sn inanmsan mnim szm, bu libaslar bunun ynind dvm elmz, bu mirlr bunun
lind dvm elmz. [h] Dedi: bs neyniyim? Bhmn Vzirin n hdiyi321 tuxum
gvrmmidi, istdi burada br-hs shbt elsin bi yol. Bhmn Vzir, Mnzr h-
Ymni y muxliftlih elsin bi yol. Allh qdim kiilr rhmt elsin. Diyibdilr insnn
Allh Tl iin dzldnd dmnin z liynn dzldr. Oydi ki, Bhmn Vzir z
dolandrd: Qurbn snin qzn Simizrn yxdnind322 bir ds[t] Geym-i Sleymni vard v
bir d Tig- Sleymn vard. Munun ynind dvm els elms, olsa olmasa, olar [dvam
eliyr.] Mnzr h- Ymni gtrb bir dana nm yazd qz Simizr; Qzm Simizr bu
vrqeyi hmili323 [doru biimi: hmil-i vrq olmaldr.] ki yoll[uyu]ram xidmtiv, hmili vrqynn (yni nmni hr kim gti[r]s Geym-i Sleymni, Tig- Sleymni ki snin
yxdnind ydigr qalb biz olar ver[r]sn bu xs gtir bura. Eleyki nmni qsid324
alp, zn yetirdi Simizrn brbrin. [Qsid] Simizrn brbrind dayanb slm rz
eldi: Xanm mlk saolsun atannan pymm vard. [Simizr dedi]: Gtir grm yaxna.
Qz alp nmni oxud mzmnunnan b-xbr oldu. lm-i royd (yni yuxu almind)
grmdi ve demidilr: Ustd bel nzm kibdi ki: Qz h- Mrdn yuxusunda
grmdi v h- Mrdn buyurmudu ki; Qzm o libaslar ki Geym- Sleymnidi v Tig-
Sleymnidi ki snin yxdninddi. O libaslar hr kimin ynin olsa v o Tig- Sleymanini
hr kim belin balasa sni ona bt325 verirm onu sn. Qz z zn dedi: Prvrdigr;
grsn bu libaslar mnim ddm istiyir kime vercax v kim giycaxd? Prvrdigr br
bu libaslara gr merdnlii v qbiliyyti var y yox? Qz gtirib libaslar verdi qsid.
Qsid neyndi? Gtrb Tig- Sleymnn v Geym- Sleymnini gtirib Brgh- Mnzr
h- Ymni d hn qabanda qoydu yer. Mnzr h- Ymni dstr verdi ki o
libaslar verin Xud-prst. Eleyki libaslar ikarinin brbrind qoyublar yer, ikri bir
baxd Tig- Sleymniy, Geym-i Sleymniy. Tig- Sleymnini ald lin bi yapd
319

. Fir vermek: Bastrmak, skmak.

. Zg: ?
321
. hdiyi: Ekdii.
322
. Yxdn: Sandk
323
. Vrqeyi hamil: Mektup getiren adam.
324
. Qsid: Haberci.
325
. Bt: ?
320

42
qbzeyi mirdn bir d yapd mirin ucunnan fir verdi ydi gtirdi mirin ucunu
qbze-yi mir kimi, trnd fnar kimi qeyiddiyerin. Libaslar neceyki gtrb atb
hvy hvdn tutub, Mnzr h- Ymni grd elbil bu dnn326 geyinibdi, buyun327
sehlidi. Amm Tig- Sleymnn pp qoydu yerin. Balyb belin. Mnzr h- Ymni
z dolandrd: Oul o geym-i libsn, o da mirin. Get grm olarnan n cur glcaxsan?
[ikri] Dedi: Ax qurbn olar attdlar,328 mnim atm yoxd. Bhmn Vzir z dolandrd:
Qurbn dz deyir. Olar hamms mrkeb-svardlar, vli munun mrkebi yoxd. [Mnzr h Ymni] arb mehteri, mehtr gldi dayand Mnzr h- Ymni nin brbrind
[dedi]: Qurban mr el. Mnzr h- Ymni dstur verdi ki: Olum get o atlari ki
balamx tvld329 v olara sn baxarsan o yaxc330 atdardan birin gti[r]ginn bu Xudprst. Mehtr gedip tvildn atdarn birin yhr sbbn qoyub belin cilovun vurup gtirdi
br-gahn gabanda ikrinin brbrin. Mnzr h- Ymni z dolandrd: Xud-prt
ge331 o da snin atn mi grh. ikri gldi atn yanna ata nzr sald, h- Dr olu
ikrini hr mrkb eliyeblmz ki dolandrsn. Bu baxd grd ki bu mrkbin i dyil ki
ikrini dolandrsn. Yeriyip yaxna lin qoydu mrkbin belin, yan qoydu zngiy.
ya- zngiy diz qbir qay. Phlvanlx lngrin salanda atn belin, mrkbin beli snb
atn qarn dayand yer. [Mnzr h dedi]: Oul b[s] atn belin niy sndrsan? [ikri]
dedi: Qurbn mnd tqsir yoxd. Mn atn belin sndrmram, Mehtrin sn xynt eliyib.
O qdr bu atdara baxmyb atdarn beli tov332 yeyibdi. Bir ne dn mrkb gtdilr, mehtr
gedip bi[r] ayrsn getdi. O da hmin tor.333 Ne dana merkeb gtdilr ikrinin altna,
phlvanlx lngrin salanda atdarn belin atdarn beli snp qarn dayand yer. Bhmn
Vzir grd yz dana at gtirlr min dana at gtirlr, ikri bularn hamsnn belin
sndracax, atdar beyinnn gedcax,334 dedi: qurbn qble-yi lm sao[l]sun, mn sn
demim bu h- Dr olu ikri di v gen d deyirm amma szm qbl elmisn.
Xacand Vzir z dolandrd: Olan fuzl danmagnan, b[na] kef gl eliyibdi, atd da beli
tov yeyib snr da bu sndrmr ki. [Bhmn Vzir] Dedi: Qurba bu ikri d olmasa qalb
ikr olacax. V bunu da yqin blgnn bn335 hr mrkb dolandrmaz. Snin bir dana da

326

. Dnn: Dn.
. Butun: Bugn.
328
. Att: Atl.
329
. Tvl: At saklanan yer.
330
. Yaxc: Yax.
331
. Ge: Ge.
332
. Tov: ?
333
. Hmin tor: Byle.
334
. Beyinn gedcax: Mahv olacak.
335
. Bn: Bunu.
327

43
mrkb- jdehxrn vard, ki ona Mrkb- Sleymni diysiz, ki fln hesrda onu
saxlattrmsan v otun suyun divardan verllr. Bunu dolandsa dolandrmasa o mrkb
dolandracaxd. Hr mrkeb bunun yann altnda devm elm v qudrti d olmaz ki bunu
dolandrsn. Mnzr h- Ymni z dolandrd: Bhmn Vzir elebil yaxc sz deyisn
olmasa el bunu yolluyax gedsin o mrkb- jdrhxrn yanna. Mrkb- jdrhxrda
ox cngc bir mrkebidi. Azn mqqr336 kimin aard adamn stn, ustd bele nezm
ekibdi ki el bann kasasn dih337 gtrrdi. Dedi yaxc oldu yolluyax onun yanna o bir
df mn ldrsn, bizim d yaxamz qu[r]tulsun, v sizind. Mn vvld nezrd
tutmudular ki yollasnlar Pohruzun yanna Pohruz bunu ldr hl onnan qabaz yaxc oldu
ki Mrkb- Sleymninin lind bu lsn, biz sd338 olax. [Mnzr h] arb mehteri
[dedi]: Mehtr munu aparasan o Mrkb- jdhxorun yanna. [Mehtr] Dedi: Ba stne
qurbn. Mehtr db qabaxda h- Dr olu ikri munun dalscan, az gediblr ox
gediblr hridn kenr bir dana hesr idi. Qapsna bir qdri qalanda mehtr lin atd bu
yanna o yanna dedi: Xud-prst hesarn kilidi qalb evd, sn yeri hesrn yaxnlna mn
gedm mnn kilidin gtrm glim. stdi qeyidsin [ikri] lin atd yaxasna dedi: Sn g[l]
hesarn qapsn grst mn, kilid ehtiyc dyil. kip sald qabana. Eleyki yetirdi hesrn
knrin, qapsn nin verdi, z durdu knrid.
Ustd bel nezm kibki mehtr uzaxta durub baxr, mehtr bel deyir grdm bu inin339
verdi qapnn s[t] pysin, neceyki bir tekn vernd, qapl divrl lxldib qoydu yer.
Mn dvm eliye bilmdim qorxudan qeyitdim qoydum qadm. Mehtr getmht olsun,
mm h- Dr olu ikri divar zad ki uub tklb yer bir toz nimyn340 olsun, o
zamn gz satasn bir dn Mrkb-i jdxr el neceyki qabaq llrin qovzuyubdu gy
azn ab mqqr kimi stn, nqribdi341 ki bunun bann kssini gtrsn baynan
bdninin arasnda ayrlq salsn. ikri neceyki yumuruun nnyb Mrkbjdrhxrn qulann dibinnn bi[r] dana vrsn,342 mrkp yxlr yer. Mrkb yxlsn
yer. Diyllr: At minnindi, don giynin. Dadam at minnin tanyar, mrkb yerdn durdu,
bdn[i] nan yrpa kimi titrmaa [balad]. Oturdu mrkbin ba s[tn]d llriynn
munun bana gzn tumr veriri. [dedi]: Ey Allahn zbn-bst343 heyvan, qurbt eld be-

336

. Mqqr: Maara.
. Dih: Dik.
338
. sud: Rahat.
339
. iin: Omuz.
340
. Nmayan: Grnmek.
341
. Az kalsn.
342
. Vursun.
343
. Zeban-beste: Dilsiz.
337

44
qeyr z Allah344 mnim dd-rsim yoxdu. N i grsn? Sn d mn dmn olanda mn
kim pnh aparacaam? mm neyndi: Mrkbi yapb yallarnnan qalxzb, mrkb
durdu aya s[t]d. Gtirib yehrin qoydu belin, yeddi yerd tngin brkidib, cilovun vurub
azna, ya- zngiy diz qbri qy, hbz kimin zin yerind qrr tutdu. Mrkeb-
jdrhxr minib glmaa mgl oldu. mm gzr345 dd hardan? Gzri dd
Simizrn qsrinin qabannan. Xbr yetiib Simizr ki o libaslariyki atan istmidi, verdi
bir cvn olan geyip v Tig- Sleymnini d balayb belin, aparplar mrkb-i
jdhxr gr tutabils minsin. [Simizr] kla-firngidn346 baxrd Grd bir nfr cevn:
Zi sovlt plng zi heybt chn,
Ke yzdn-prstn hmn rhbrn.347
Misl-i inki bi[r]dana da goymusan da s[t], gzllihd Ysif-i sni dilvrlihd Rstm-
dstn n dr qbileyi dm n dr behet-i xud domuyup rzgrn anas bel cvn. mm
ikri fikri piiddi,348 fikri o yrd dyil. Qz grr bun349 vli bu qz grbimir. ikri glib
qzn baxd yerdn rdd oldu gedi. Qz grd bu mutvcceh olmad, qz grbilmdi. [z
zn dedi]: Prvrdigr neyniyin netnmiyim? Boynunda bir grdn-bnd350 varidi
mirvardan,351 qz eq ulgalyb, 352 az qald hlk olsun, da dvm eliyblmdi, l atb
boynunnan grdn-bndi qrb o mirvarnn danlrinnn birin qoyup itmyinin353 arasna
daldan ikrn nin-rvilih eldi. Neceyki atsn qzn itmyinin arasnnan [mirvar]
getdidydi hardan? ikrinin peysrinnn.354 ikri mrkbin cilovun yb bir boynun
dndrdi gz satad kla-firngid bi[r] dana qza. Grd qz misl-i inki bi[r] dana on
d[r]t geclih ay[d] bulut altnnan til eliyib. Gz satad qza [z zn dedi]:
Slam ey srv-i qmtin tbdn gzl,
kilmi galarn bdr-i bdrdn gzl,
Snin o hicz lblrin iib mxmr-i srdn,
Geyinmi siyhn hsn-i zleyxdn gzl.
Bel snin bava dolannam, grsn Prvrdigr bu kimin balasd mn uxlux355 eliyiri?
ikri neyndi: l eliyib o Misri qlnc dndrib sinsin (qz mayl mayl baxr bunun
344

. Be-qeyr z Allh: Allhdan baka

. Yolu.
346
. Klah-firengi: Eyvan.
347
.
Grn kaplan gibi, heykeli yle iridi. btn Pehlivanlar ona hayranidi ve onu taklit ederlerdi.
348
. Piid: Kark.
349
. Bun: Bunu.
350
. Grdn-bnd: Boyun ba.
351
. Mirvar: nciden.
352
. ulgalayp: Bryp.
353
. itm: Trnak
354
. Peysr: Ense
355
. uxlux: aka.
345

45
zn), ikri gtrb grh qzn o baxmana n deyib bnd rz eliyim btn eidenlrin
salna:
Bir bri bax gzlri a,
Hans baann glsn?
O baa baban mn ollam,356
Hans blbln glsn?
(4+4)
Mlm ceyrn mlm,
Qa gzn srmlm. (nakarat)
ikri deyir qz baxr. Qz bel ehss eldi ki bu deyir Prvrdigr bu birin nmzddi357 y
yox? Odur ki deyir o baa baban ollam de grm hans ban glsn? Qz qula asr. ikri
grh sznn o br klmsin nec deyir rz eliyim siz ad olun.
Min kmr ine358 belin,
Cebinivi basb telin,
Mn nin ver bir elin
Sn kimin irin dilisn?
(4+4)
El deme din imanm
Sn qurbn iirin cnm.
(nakarat)
Bu szlri soruub ki grsn qzn nianls var y yox? Bu zmanda qz qld. Qzn
glmsin ikri na-rahand oldu ki sn mni tanmsan mn kimm? ikri grh zn n
cr tanttrr mn deyim siz ad olun:
Tanyan yoxd burda,
Srrm demrm yda,
Mnm ikri ah zda,
Sn mn baxb glsn?
(4+4)
Sard tellri neynim,
zglr yard neynim. (nakarat)
Deyib dzldi yola. Qz grd elbil ikri bunu glmannan na-rahand oldu. Qz qeyidib
lin qoydu ryinin bana, otan o bana gedir bu baa glir, olann eqinnn. Ey dd-
bidd elbil bu olan vvl-i eqimizd mennn ksd, Prvrdigr mn neyniycaam? Bu
qz burda qalmxda osun mm eid dstni kimnn: ikridn. ikri glib yetirdi hara
meydna, phlvn meydnna. Eleyki glib yetirsin phlvn meydnna, xd-srn359
merkbi cevln360 gtirib. Mnzr h- Ymni zrrin txtinin stnd oturub brghn
qabanda. Drsind mir mr vzir vzr. Bhmn Vzir z dolandrd: Qurban biz
356

. Ollam: Olaram
. Nmzd: Nianl.
358
. nc: nce.
359
. Kendi bana.
360
. Ceveln: Hareket.
357

46
rxeyinidix361 ki mrkb-i jdhxr bunu ldrch, beyinnn aparacax, o da mrkb-i
jdxr minip zn yetirdi meydana. oz tcb eldilr. Amm Xacand Vzir ryind tou
tutubd, da bilir ki bunnan sora dnyye m-sv ikrinin qabanda gl eliy blmzler.
z znde ikridn ox rxeyinidi. mm Bhmn Vzir z dolandrd: Qurbn mn sn
dedim bu ikridi amma inanmadn, olmasa da qalb qalb ikri olacax dedim, indi oul
istirm bunun qabanda dayansn. Phrz getdi ksdi ikrinin qaban [dedi]: Ay xt-kr
saxla. ikri l eliyib mrkbin cilovun362 yd, dayand.[ikri dedi:] Frmyiin363
nmndi? [Phrz] Dedi: Sn kimnn icz almsan bu meydanda at dolandrsan?Dedi
mgr mn birininnn qrrd icz alam? [Phrz] Dedi bli. [ikri] Dedi Kimnn?Dedi
grh mnn icz alaydn. Mn Mnzr h- Ymninin nmmn phlvn var
hammsnnan rdm v adma Phrz Phlvn diyllr v bularn hamsnn da byym.
[ikri] Dedi: Gzt el mn blmmim! Ancax [icz] almamam [at] dolandrmam.
ndi szn nmnedi? [Phrz Phlvn] Dedi: Grrm sn yaxc cvnsan, glsn mnim
rikbimnn psn sni zm mn qlam eliym. ikri bir gld. Dedi: Mni?Dedi: H.
[ikri] Dedi: Pohruz dayangnan sn bir ne klm rzim var. gr olar qbl elsn
elmisn gr elmdin sninkiynn mnimki qalb Allha. Gtrb bu dillrinn grh n
rz eliyib mn d deyim eidnlrin salna:
Canm Pohruz indi ndir mermn?
Alram canv mn Xud-prt.
Ksrm bav tklsn qann,
Alaram canv mn Xu- prst.
(4+4+3)

(Aman efendim)

Mnzr h- Ymni, Bhmn Vzir, Xacand Vezir, mir mr hamms drl- imrenin
qabanda brghn gabanda dayanblar sf kiblr durublar. Bhmn Vzir z dolandrd:
Qurbn gr nmn deyir, o da snin byh phlvnnda ki [ona] hrb zorba glir. El nece
deyir l els qbze-yi mir Phrznk qalb Allaha. 364
h- Dr olu ikri gtrb br szn bu dillrinn desin rz eliyim ziz eidenlrin
salna:
Gr qanm tkl zmin xk,
Qbl olar hx yolunda drgh,
gr gedsn hft flk,365
Ksrm bav mn Xu- prst.
(6+5)
361

. rxeyin olmax: Emin olmak.

. Cilov: Dizgin.
363
. Fermyi: Emir, Sz.
364
. Kurtulur mu kurtulmaz m Allah bilir.
365
. Yedi gk.
362

(Aman efendim).

47
Phrz z dolandrd: yit meydanda dilin balar lin aar. [ikri] Dedi: hl orasna qalr,
sbr elginn szme idm verim onnan sora. Gtrb grk sznn txllsn n cr
diych rz eliyim eidnlrin salna:
ikriym ql vurram adva,
Qiyamtin gnnd dr yadva,
argnan yz a[l]tm alt tar yetsin daduva
Alaram canv mn Xu- prst.
(4+4+3) (Aman efendim)
(n bular bt-prstidilr ilimiz ki yz atm alt gn olar, hr gnn zn bularn bir
tarlar vard. Odu[r] ki ikri mtrh eldi argnan o yz atm alt tar yetsin dadva.).
Sz tmm olsun Phrz l eldi qbze-yi mir, ikri neyndi: He lini z mirind
aparmad, neyndi? l eliyib yapd Pohrzn dst-i bndinnn (o mir olan linnn), o
qdr fir verdi verdi Phrzn linnn mir dd yer. Eleyki mir linnn dsn, bu
biri lin apard yapd Phrzn kmrinnn, eleyki kmrinnn yapd, Phrz z atnn
stnnn gtrb, gtti qoydu z atnn stnd yer yhrin qann tn. Bir yannan z
quylu366 ki salb Phrz mrkbin qabax qann stn, bir yannan da stn qoluynan
dirsyin dayyb bunun kryin. [Dedi:] Pohrz: Shrdn367 sn deyirdin mn gl p
rikbimdn mn sni zm qulm eliyim hn? ndi de grm mslmn olusan y yox? gr
klme-yi hdtivi dedin mslmn oldun, snnn qarda olacaam. (Mn o cr d bimrift dilm ki diym sni zm qulm eyliycaam.) gr olmasan, yzatm alt tar
shlidi, yz atm alt cann olsa biri mnim limnn qu[r]tarmaz. [Phrz dedi]: Bura bax
grm nmn desm ollam mslmn? [ikri] Dedi: Diysn : hed n l ilh ille-llh,
hd n Muhamede resl-ullh, hd nn Aliyen veliyullh. [Pohrz] Dedi: onu
deyib Mslmn olsam neynmliym? Dedi: El ki onu dedin Mslmn oldun, gnd on
yeddi rkt nmaz qlacaxsan, xums vercaxsan, zkt vercaxsan, imm mal verecaxsan,
fqir aciz zlm elmiycaxsan, il m allah368 db- slm dedi buna. El ki qutard
[Phrz] Dedi: Mni salasan qazanda qeyndsn bir misqlm qarmaz mslmanlara. Olari
ki sn deyisn bi[r] dana bekr369 adam istir ki olara ml eliy. Mnnn Mslmn xmaz
v-sslm. 370 Eley ki bunu iblg elsin ki mnnn mslmn xmaz, [ikri] bunu yhrin
qann stnnn gtt.371 mm Bhmn vzir macal vermiri, bir bir deyiri: qurbn qble-yi
lm sao[l]ssun, shrdn qoymudu, yhrin qann stn he lin mird aparmad,
366

. z quylu: Ba aaa.
. Shrdn: Deminden
368
. ka ma allah: Sonuna kadar.
369
. Bekar: Bo.
370
. V-slam: Bu kadar.
371
. Gtt: Gtrd.
367

48
Pohrzn mirin linnn saldttrp gtrb qoyub yhrin qana indi d qozad gy.
[ikri Phrzn] Yapp kmrinnn gozad372 gy gtirdi, gtirdi, gtirdi, yetirdi hara:
Mnzr h- Ymni nin brbrin. Eleyki Mnzr h- Ymninin brbrin yetirnd,
Pohrz ba st el vurabildi ki yer Pohrz dam dam dald. Pohrz chnnm vsil
olsun, Mnzr h- Ymni day zn saxladrablmdi. Dedi: Tutun bu xt-kr.
Hkm olmasa sultnidn, xmaz xt clldidn.
mr mr-i hriyrd, 373 grh m be m374 icr olunsun. Eleyki [dedi:] Tutun bu xt-kr,
hr trftn att qaxd atn belin. Qoun hli hucm gtirib, h- Dr olu ikrinin
stn. H indi biyol375 l eldi qbze-yi mir: h- Dr olu ikri l eliyib mir,
miri qilfnnan kib zn vurdu dry-yi lkr. Sadan glni sadan vurur, soldan
glni soldan vurur, qold, qd, bdndi. Brg-i xzn kimin vrur tkr yer. Elbil misl-i bir
dana payzn fslind aac azta vurup, bir balaca ki meh376 sip, tmm yarpaxlar tklp.
h- Dr olu ikri zn- Allh kber377 kimin cng eldi. Rvyt eliyillr cngin iind
ki cng eliyirdilr bir nfr fil-svr gldi. Eleyki fil-sevr glsin [gldiind] grd ki bir
nfr qsiddi, nm gtirib, Mnzr h- ymniy. Kimnn: Srhng-i midn. Srhng-i
mi bel yazb nmd: Mnzr h- Ymni o qzn Simizr mn mtriym, bu qsiddi,
nmdi yollamam. gr Simizri zn z dst-i xttivinn geyindirdin, kezindirin, 378 ve
kniz, qulm ve qoununan bir kcvey qoyub mnim xidmtim yolladn, yollamsan. gr
yollamasan, cengim cngidi snnn. Bu klmni iirin cngid ikri eidsin, neyndi: Yetirib
bu fil-svr tutup: [dedi]: Xt-krn birisi, Srhng-i midn sn nm gti[r]misn?
Bunun qulaxlarynan brnn379 ksib qoydu qsidin ovcuna380 Dedi: Qoyum Srhng-i hn
hri betrin, apar denn linnn glni yeddi boqaba h. Fil-svrn brnynan qulaxlaen
syrb qoyub ovcuna yola salp getdi.( Srhng-i miy tohf aparsn, vz-i Simzr.) O da
oyana getmaxda, mm eleyki zn Alla h kbr oldu, [ikri] miri qoyub qlfin,
mrkbin zn dndrdi hara? Xocnd Vzirin qz Prnz Xanmn evin. Bli: glib
mrkbindn piyd olub geib otaxda oturup, Geym-i arayna ynind, mir belind

372

. Gozad: Kaldrd.
. hriyar: Sultan.
374
. Mu be mu: Teker teker.
375
. Biyol, (bu yol): Bu kez.
376
. Meh: Yel.
377
. zn- Allh kber: Ezan zamanna dek.
378
. Kenizdirdin: Keniz etmek.
379
. Brn: Burn.
380
. Ovc: Avu.
373

49
hniz381 hmlrind yannan xatmyb, Prnz buna xidmt eliyir. mm bu burda
otumaxda istir istirhtlik elsin.
Eit dstni kimnn? Simizr Xanmnan. Simizr Xanm baya rz eledim, lin qoyub
ryin otan iind o baa gedir bu baa glir. Gznn yan bahrn bulutu kimi ruxsrn
tkr. Bunun bir dysi var [ad] Mh- Zmin. Mh- Zmin glib Simizrn yetirdi yanna.
[Dedi]:Qzm sn gln drd bl gsin mnim canma. De grm sn nolup? Niy lin
qoynunda? lin dnd, dilin aznda ll giryn dolansan? [Simizr] Dedi: Dy cn bir
drd dr olmuam bir nfr diyblmrm. Dedi: Dyn sn qurbn olsun de drdivi
dyv. [Simizr dedi]: Dy cn qula as deyim da snnn sora mnim bi[r] ksim yoxdu ki.
Dy cn bir kagaz al liv bir qlm mn deyim sn yazgnan gr mnim drdim nmnedi?
Gtrb bu dillrinn grk Simizr dysin n deyip rz eliyim btn eidenlerin
salna:
Cnm dy gzm dy,
Mn lrm aman dy,
Rhmin glsin gz yama,
Yqin llm inan dy.
(4+4)
Dyn sn qurbn ola, ax de grm snin drdin nmndi? Sn nolup? Niy bu qdr h
nle eliyisn? Gzvn yan ruxsrin rvn eliyibsn, de drdivi mn, sn grh niy
lsn? Drdin nmndi?[Simizr] Dedi: Dy cn qula382 as deyim da. Gtrb obr
klmsin bu dillrinn desin, rz eliyim btn eidenlerin salna:
Drdim drmn burda,
Eqim oynayr srd,
Mni salpt min drd,
brular kmn dy.
(4+4)
Dy z dolandrd: Nznin o brlar kmn kim ola? Elbil ki sn q olmusan h? Qzm
sn gln drd bl mn geleydi de grm bala kim q olmusan ax mn tanym
onnan sora snin drdiv re eliyim. [Simizr] Dedi dy cn qula as deyim da, qula as
deyim kim q olmuam.Gtrp bu dillrinn sznn txllsn yetirsin rz eliyim
ylnlrn salna:
ryimd bax yarey,
Rhmin glsin mn zriy,
Bu nmni ikriy,
Yetir shib-i zmn dy.
(4+4)
381
382

. Hniz: Daha.
. Gula: Kulak.

50
Dedi dyn sn qrbn ax mn tanmram ikri kimdi? Dedi h- Dr oludu. Geym-i
ar ynan giyn libs- Sleymni, Tig-i sleymann giyn olan, mrkb-i Sleymniy
svr olup, mnim sbr rmm limnn alp. [Mh- Zmin] Dedi ax mn bilmirm ki
hardad? Dedi: Xacand Vzirin qz Prnzn yanndad. Yqin bilisn?Dedi bli. Dedi: Sn
qurbn olum, ln gedrm snin drdiv drmn elrm. Dy durub yaa. Bildi ki burda
bir x yolu vard da. Dy qismti d ox tamah-kr383 olar. Dy durub yaa adra, raf,
tnk384 corab geyinib, secinip.385 Badan geyinib ayaxda gfllanb, durdu dd yola,
nmni d gtrb. Yetirdi Xacand Vzirin qapsn dyp, glib adlar. Sorud: Prnz
Xanm hardad? Otan nin verdilr. Glip qapn dyp. Bilir ki ikri onun mnzilinddi.
Qapn dyp, Prnz Xanm qapn ad [Prnz] grd Simizrn dysi Mh- Zmin di.
Mh- Zmin slm verib Prnz Xanma. sln bir xsi ki eihdn glir bir yer bir
tkana,386 y be nfr oturup bir yerd bir byh387 mqmi ki glir ordan gesin, bu
sinnid388 byh ossa,389 mqm da byh ossa muczd390 ki slm versin. Neceyki
peymbrin rvytind var Hzrt-i li gil gednd v Hzrt-i Ftimni o ziff gecesi ki
aparrd dvrsind sblinn. Yetirib qapn dyb, li gldi qapn ad, Hzrt-i
Peyqmbr onnan byd vli slm verdi. Eihdn gln muczdi ki slm versin.Mh-
Zmin dy Prnza slm verdi. [Prnz Xanm] Slmn alp, [dedi] buyrun grh dy cn
n cb? Dedi Nznin peymm vard gtirmim h- Zdiy. Dedi buyrun391 mnehi392
yoxdu. Buyrun nmni verin. ikri nmni Mh- Zmin daydn alp oxudu, mzmununnan
xbr-dr oldu. Ey dd- bi-dd393 harda olar bir nfr bir qz ala, gn, d[r]t gn onun
yannda qala, v drdmnc gn bir qzdan kaaz gl, v dvt eliy z yanna. Olar ki bu
gedbilsin? [ikri] Oxuyup nmni ban sald aaa. Prnz z dolandrd: h- zd de
grm o nmd n yazbd? [ikri] Dedi nznin mn ki diyblmrm amma eliyblsn
nmni oxuyasan v mzmununnan xbr-dr olasan. Qz alp nmni oxudu. Grd bli
Simizrdand bu nm. z dolandrd h- zd olu ikriy: Cvn, and ola cll- ilhiy
mn ki kmm almam snnn, r d bir olar grda km- dil hsil elmim snnn o da bir
kiinin qzd, dzd mn vzirin qzyam oda hn qzd, sni and verrm o cll- ilhiy
383

. Tamah-kr: Dnya malna dkn.

. Tnk: ort, alvar, geyim
385
. Secinp: ?
386
. Tkan: Dkkan.
387
. Byh: Byk.
388
. Sinn:Ya.
389
. Ossa: Olsa.
390
. Mucz: Gerekli.
391
. Buyurun: Buyurun.
392
. Mneh: Engel.
393
. Ey dd-i bi-dd: Ey vah.
384

51
durasan Mh- Zmin inn gedsn t Prnz Xanmn gyl394 bizdn incimiy. [ikri]
Dedi: Nznin imkan yoxdu, bu imkn-pzir i dyil. [Prnz Xanma]: Dedi mhl mridi
getmsn incirm snnn. tin tin bel bir xs taplar dnyad. mkn yoxdu ki taplsn.
Shbtlri ox pldu, xuls ikrini rz eldi. z z dst-i xttiynn Prnz Xanm ikrini
qalxzb v verdi Mh- Zmin dyiy tvil aparasan bunu Simizrn yanna. [ikri] Duub
yaa xudafizilih eliyib yola db gldi. Az gliblr ox gliblr yetirdilr hara: Baa.
Qzn qsri sxtumn badayd. Hovuzun banda [dy] ikriy z dolandrd: h-i zd
dyn sn qurbn, sn bir ik[i] dq[iq] dayan burda, ax bel li bo ki olmaz mn gedim
qzdan nam alm, mjd verim ona pd alm onnan sora bi yol glim sni aparm. Dy ki
glib ikrinin dalsnca395 qz durub oturub aynann qabanda, ab yxdni396 tkb n qdr
ki libs var, geyir glir durur aynan qabanda xouna glmir xadr obrsn geyir glir
durur aynann qabanda. Xuls tmm libslarn geyib ynin xatt thd. Axirind birin
psnd eliyib libslarn ki h bu simm dr hmd ki gr bu ynimd olsa olann
mmknd biraz mnnn xou glsin. Oturub aynann qabanda o[n] yeddi qlmnn zint
eliyib. Gzl qismti el gzl olar, bir balaca da zn l gzdirnd... Dedi Nurulla evd?
Dedi bli qz da evd. Dedi denn olup nur l nr.397 Mh- Zmin dy gedir bu eqinn
qza mjd versin, qzdan pd alsn. ingilini398 tutup bu ringil bel gedir:[ Sz sz muzik]
Simizr gz satat dyiy, grd ki ox sevincek oynuya oynuy glir. z dolandrd: Dy
cn de grm nolubdu? ox sevinck d glisn. Misl-inki399 elbil diysn gtimisn h?
Dedi nznin mjd ver diyim da. Dedi nmn istesn vercam. Dedi yox, vvl dynin ki
nqd400 olsun onnan sora. Qz svndunn neyndi? lin atb grdn- bndin qrb verdi
dyiy. Gmni gldi grdn- bnd qrb verdi dyiy. Dynin imn dnd qrq imnna.
Dy sevinck dnd h- Dr olu ikrini dvt eldi ki: h-i zd buyura bil[r]siz.
Qzn gz satad h- Dr olu ikri y qab pnhn oldu ki: Prvrdigr men munun
huzrin n novinn ve n rejiminn xam ki munun mnnn xou gl? h- Dr olu
ikrini gttilr otu[r]tular bir zrin r-p sendlin stnd. mm qz greblmr hl.
Qz z zn fikr eliyir, indi mn n cur muna xo-md401 diyim ki munun mnnn xou
glsin? ox fikr eliynnn sora bir piyle-yi rb doldurub iki llrind tutup, yildi kirn402
394

. Gyl: Knl.
. Dalscan: Ardndan.
396
. Yxdn: Sandk.
397
. Daha da iyi olmu anlamnda.
398
.?
399
. Misl-i inki: Sanki.
400
. Nqd: Nakit.
401
. Xo md: Ho geldin.
402
. Kirnu (Krni): Saygyla eyilmek.
395

52
eldi v slm rz eldi. [Dedi:] Cavn sn ox xo glibsn bizim bu kolbe-yi drviiy,403
ox qdm zizlmisn, zehmt hmisn, uzax yoldan glisn.h- Dr olu ikrinin
gz satad Simizr, bayax grmd o hara indi ki zn l dolandrb404 indi hara? Gene
gz satad Simizrn gl cmlin. [Simizr] Dedi: Cvn ox baxma, al piyle-yi rb
mnim limnn i. [ikri] Dedi nznin bu novnan alb ism bi-mriftih olar. El o
sistim dayan bir ne klm sz glib sinm olar deyim onnan sora alm piyleyi iim.
Sni grdm h oynad srimdn,
em-i mstin mn olubdu yag,
O tirme405 araxn406 kec et qa stn,
Zlfun nib xb basbd xal.
(4+4+3)
Dedi cavn bunnan artx mni rmnd elmginn, mn sn diyn szlr lyiq dyilm. Al
piyle-yirb limnn i. [ikri] Dedi nznin ora hl qalr, alp rbi d icaam qula
asgnan szlrimi tmm eliyim. Gtrb bu dillrinn grh n deyip, rz eliyim eidenlerin
salna:
Gr Ysifsn syl adn bilim,
Zleyxasan gtr niqbin grm,
Y leylasan, ya mcnunsan ya irinsn,
Hqqi var Frhdn aprm da.
(4+4+3)
Dedi cavn bu qdr mni rmnd elm, hi zd algnan rb limnn i. ikri dedi
ele nec durmusan el dur szlme xtm verim. Gtrr h- Dr olu ikri sznn
txllsn bu diillrinn desin rz eliyim btn salna:
Zhr versn nznin ikriy olar n,
Leyli Mcnunnan yqin olar tu,
mrm cm- mey mn ollam mdh,
Lbinn bir bs ver mn sqi.
(4+4+3)
Dedi cvn al piyle-yi rb i oda olacax da z yerind. Eleyki piyleyi rb alp ikri
hdi bana, qzn dodaxlarnnan bir dana bse gtrd mzsin. Bdn minye rb
qoyuldu aray. Yeiblr iinlr damalar alanb, bir trfd nvznd alr bir trft
rqqs oynuyur. Bir trft bular yeyillr iillr kef eliyillr. Df tnbr ney rgvn ssi
sumn blnd olup. Sz vz ev nz. Flh gtrb drvni, qoymur qapdan
geni. Eleyki yeyiblr iiblr, mst oldular. Balabala dy grd ki bu minye rb ki
qoyublar araya, ular idihc keflri oxalr da bular he kimi hesba qoymullar, o prdeyi sr
403

. Kolbe-yi dervin: Fakir ev.

. l dolandrmak: Bezenmek.
405
. Tirm: Bir eit kuma.
406
. Araxn: Atlet.
404

53
ki arada olar onu gtrllr misl-inki. Biraz da otusa bular ulux-krlx olacax, dy z
dolandrd qzlara knizlr: Qzlar! Durun hr ks ge[t]ssin z mnzilin. Dy bular bularn
bannan dadb v zd gedib. Bular qol birbirinin grdnin [salb], o sarmax407 kimi
geyiiblr bir birlrin. Bli o qdr yeyiblr iiblr bir birlrin, kasbb bizovn elbil
trmsn dovlttinin ineinin altna, o qdr somudduyublar408 axir mst sust oldular yorfun
hltt hr ikisi bir rx-i xbd yatsnnar. mm eid dstni kimnn? h- Dr olu ikri
qzn qoynunda yatb bi[r] yannan da msdilr. Qzn bir molusu var be-nm-i Qhrmn.
ld409 bir df hr z grmz, llrd biybanda, dalarda dalarda zindganl elr. H
eq-i Simizr dd bunun kllsin. [z zn] Dedi mn he oxdand hr getmmim,
durum yaa, bir gedim grm hrid n var n yox? Ordanda bir ba kim410 miqzmn
bana grm bada n var n yox? Qhrmn durup gldi yetirdi hr, bir qdr hrid
dolansn, glib dd baa. Bu yana dnd o yana doland, xuls bir yol tapp gldi Simizr
olan otaa. Grd ey dd-i bi-dd: rxt-i xb birdi, ba ikidi, ayax drt. [z zn dedi:]
Grsn Prvrdigr bu kim ola mnim mqzmn yannda yatb? Bu yannan o yannan nzr
sald h- Dr olu ikrinin zn grd ey dd- bibd:
Zi sovlt plng zi heybt ke n,
Ki yzdn prsln hmn rehbern.411
Bir dana dilvrdi ki gr tngin cn cin ge qutarmaz. Qhrmn biraz qorxuya dd.
[z zn dedi:] Ki ey dd- bi-dd bu aylsa mn neyniy bllm munun qabanda? Bir
qolu quvvli adam, adam tez vurar, bi[r d] qorxa412 adam. Qorxa adam mmknd onnan
da adam tez vura. n bu qorxurdu, ehss eldi gr bu yuxudan ayla, mnim yz min dana
canm olsa biri munun linnn qab qurtara bilmz.Lhzeyi frsndi fovt eylmz, qil
mgr ndn ola. Qhrmn l eldi qbze-yi mir. Simizrnan ikri el yatbd ki rx-i
xbid, bi[r] qazan su tksn stnnn, vstdn bi[r] qtrsi gemz yer hams ayaxdan
badan, badan gedr tklr. H l eliyib qbze-yi mir miri qilfinnn ayrb,
qozad413 gy. mm nine-rvi eliyir ki mir qzndan zaddan toxunmasn414 ha fqt
ikrinin ban hdf qrr verib. Neceyki miri yendirsin ikrinin kllsin, 415 ikrinin
bana mir drt barmak ylnsin, ikri bir nr kib, Qhrmn zn pncrdn atd
407

. Sarmax: Sarmak bitkisi.

. Somuttamak: Smrmek.
409
. l:Yl.
410
. Ba kmk: Bavurmak, uramak.
411
.
Grn kaplan gibi, heykeli yle iridi. btn Pehlivanlar ona hayranidi ve onu taklit ederlerdi.
412
. Qorxa: Korkak.
413
. Qozad: Kaldrd.
414
. Toxunmak: Deymek.
415
. Kll: Kafa.
408

54
yer, t dn,416 asta qaana gy imm qnim olsun, dalsnada417 baxmr, aradan
xd.418 mm ikrinin nrsin qz yuxudan ayld. ikri z bi-h oldu. Qan gt[r]d
bunu. Eleyki Simizr ayld ikrinin ssin grd ey dd- bi-dd, otax rxt-i xb hr yan
olub qan. Dd-i bi-dd eliyib, Mh- Zmin dy, qzlar yldlar munun drsin. Qz
alyr, ox vhtlih eliyir gtrb bu dillrinn grk n deyir bnd rz eliyim Eyln
aalarn hamsnn salna:
Mh- Zmin du[r] ql bam rsin,
cb oldum bxt-i qr bu gec,
Kovkb-i sdd brc-i qmrd,
cb axdm b-i tr bu gec.
(4+4+3)
Mrd oula mk versn itirmz,
N-mrd dm doslux baa yetirmz.
Qabax ta trk hamm yetirmez,
Syd aacnda alma heyva nar olmaz.
(4+4+3)
[Simizr] Alyr gznn yan baharn bulutu kimin [tkr], znd gznd yaxasnda l
ovvqt qoymad. Mh- Zmin buna tskinih verir, qzlar dvrsin alb, n qdr ayn oyun,
dav drman, para filn gtirillr balyllar bunun bana, xeyir qan xuk eliyblmllr.
Qz gtrb obr klmsin bu dillrinn desin rz eliyim eidenlr saolsun:
Gedn yoxdu bu cvnn elin,
Nm yazam rzi hli bilin,
Blbl idi hsrt qald gln,
Qan alasn h- Dr bu gec.
(4+4+3)
Qoyubsan bava ---- tc,
Chd el qapnda doyur bir ac,
Ktlhl bitn yri aac,
-------------------------------419
(4+4+3)
[Simizr dedi:] Prvrdigr bunun nnsi var ddsi var gz yolda galan var,bu n iidi
gldi mnim bama? Mn neynmliym rm nmndi? Dy buna tskinih420 verir.
Ovudullar ovulmur421. Skit eliyillr olmur. Gtrb o br klmsin bu dillrinn desin
mnd rz eliyim yln aalarn hamsnn salna:
Duman glsin bu dalar brsn,
Didm ya Ceyhn olsun yerisin,
416

. Hzl ayrld.
. Dals: Arkas.
418
. Aradan xd: Kayboldu.
419
. Bu blm duyulmuyor.
420
. Tskinlih: Sakinletirmek.
421
. Ovmak: Sakinletirmek.
417

55
Bu cvn vuran snin qolun qurusun,
Rast gleydin Zlfigr bu gec.
(4+4+3)
Hrcyinin muxnnsin baqasn,
Doru sz eyl dz ilgri grgnn,
ox hdin dnyd gdlr tkin,
Nmusun geyrtin arn grmdim.
(4+4+3)
Ustd bel nizm kib, n ikri bi-hdi, bann qann hr nvnn skit eliy bilmirlr,
qz axir mrhld day dvm eliy blmdi, ustd bel nzm kib: ikrinin ban basb
sinsin o iki lvistn mmlrinin arasna ki blk qan qoymuya xsn, qan xuk422 eliye.
vvld istirm bi[r] dana Qrda Aabeyisi423 oxuyam doslar n onnan sora
dsitnimizi idm verm. Sazda alr oxuyur Ax Ydullah, balabanda aq-ye Rhim
Dilnocvni, qavalda alr aq-ye Xidmt yri.
Ay alar slli l Mhmmd,
rnlr srvri gldi, ha gldi,
Dldln shibi Qmbr aas,
Cansza can vern gldi ha gldi.
(4+4+3)
Szlr Abbasdand, alb dbrsin desin:
Ne gzl abd behetin gli,
Hsn Hseyn o cnntin blbl,
Da yarld xd ahn Dldl,
sln yannda gldi ha gldi.
(4+4+3)
Alb dbr bel desin:
Qurn oxullar y znnn424
Gl tklr peygmbrin sznnn
Abbas muxnnslr dd hqqin gznnn,
liyl-Murtz425 gldi ha gldi.
(4+4+3)
Sz tmm olsun. Beinci nvrda rz eidnlr rz elmim ki ikrinin bann qann
xuk elma n qz basd mmlrinin arasna, amm grdlr ki qan xuk olan dil. Mh Cbin426 z dolandrd: Nznin dur yaa biz bamza r eliyh. gr snin atan bls bu
cryni hammz lm gedrik. [Simizr] Dedi Mh- Zmin neylmliyik indi? [Mh-
Zmin] Dedi: Bu ld bir trft bir govdlidn427 zaddan qazax, munu biz orda quyluyax, t

422

. Xuk: Kurutmak.
. Ak havalarndan.
424
. znnn: zerinden.
425
. liyl-Murtz: Haz. Ali.
426
. Mh- Zmin ad bazen Mh- Cbin biimind sylenmektedir.
427
. Gdl: ukur.
423

56
ssi bir trf xmasn. mm Simizr z dolandrd: Dy cn mn he428 movqe o ii
eliyblmrm. Mnn429 brda430 dmn oxd, gr billr431 biz lm gedrih. mm
[mn] bir tabax qzl432 tkcaam bunu prd kilim bkcm, munu xardax aparax
ban knrind divrn yannda qoyax yer. Blk Allh bunun Allhi bir nfrin ryin
rhm sala, z vsil ola t bunu gl, tapa, apara, bana tbbtih eliy. Durublar yaa qz
yxdni ab, bir tabax qzl gtdi thd. Tknnn sora prd kilimin arasna bkbdlr
ikrini, banda bir eyinn sridilr, gtdilr bn knrind hesrdan knr qoydular bir
uxur yer vard, divrn dalsna.
Bu burda qalmaxda olsun, qzlar qeyidib h nle eliyiblr. Simizr zn gzn yxsin
didib alyr. Mh- Cbin v dylr buna tskinlih verillr. Knizn alb munun dvrsin.
Bular burda qalmaxda olsun eid dstn kimnn: Ymnin dalalarnn birind bir
mqqr433 varidi. O mqqrd qx dana hrmi zindganlx434 eliyir. Bularn byhlrinin
ad Syyh- Phlvnd. Biri varidi plngi-p435 bir ne nfrinn hmn gec xmdlar
gt. ox dolandlar llrin bir ey dolamasn. Qeyiddilr z dolandrdlar Firza. Firz
hm yyrd hmde orda olarn gzlrin ba kir.436 Plngi-p z dolandrd: Furuz.
[Furz] Dedi: Bli. [Plngi-p] Dedi: Ne437 mddtdi burda biz qazanrx sn yeyisn. Bu
gec bizim limiz bir ey dolamyb. Bu gecnin gzs snnndi sn grh tyin [tmin]
eliysn. [Furz] Dedi evi yxlmamn olu mn axamnan mn diyydin, mn zm bir
tdrk grrdim. ndi gecnin yorgun vxti gec sovvub,438 hara getmliym? [Plngi-p]
Dedi, zn bl[r]sn. Firz439 durub yaa. Firz yyr, Nsim yyrn nnlrinnndi.440
[Firz yyr] Durub dan dmnsinnn endi a[]ya. z zn fikr eiyir: Prvrdigr
mn hara gedim?[z zn dedi:] Yaxcs budu gl get Simizrn bainin knrin, t bir
trftn yol tap get ban iin, blk onun apaz-xanasnda441 qzdn442 zaddan ola. Gen
ah qzd, ah dr-xnsidi. Blk orda bir ey lim dolaa, gtirm bu gec bular rm

428

. He: Hi, asla.

. Mnn, Munun: Bunun.
430
. Brda: Burda.
431
. Billr: Bilseler.
432
. Qzl: Altn.
433
. Mqqr: Maara.
434
. Zindganlx: Yaamak.
435
. Plng-pu: Kaplan derili.
436
. Ba kmk: lgilnmk.
437
. Ne: Ne kadar.
438
. Sovumaq: Gemek.
439
. Firz ad bazen Furz sylenmitir.
440
. Nv: Torun.
441
. Apz-xna: Mutfak.
442
. Gz: Yemek.
429

57
eliym. z qz443 gldi gzr dd hmn yerdn. Hm yerdn gend buna (Trk
msl) idrr l verdi. Dnd hmn divrn knrnda idrr elsin, bovl elsin. Grd olan
uzun bi[r] ey uzadblar. Yeridi yaxna grd bi[r] dana prd kilimdi. Bir ouan trftn bir
buyan trfdn lin atd grd bu ox ard. Yavacca444 prdyi ad grd bir dana xsidi:
Zi sovlt plng zi heybt ke n,
Ki yzdn prstn hmn rehbern.445
Bir dana dilvrdi prd kilimin arasnda amm badan yarald. l446 qann iindedi. Amma
oxlu pul tkblr bunun yanna. Tzdn447 prd kilimi bkb. N qdr o yannan bu
yannan tkn verdi, grd xeyir gc atmr. n yyridi, sehr zad bilrdi, bir mntr448
oxuyub pfldi, bu bunun nzrind ox yngl gldi. Gtrb atb dalsna, 449 Allaha
tvkkl, zn yetirdi mqqriy. Plngi-p z dolandrd: Furz n tezlihd gldin? Dedi
vallah gzrm450 dd bir yerdn, ansza451 bunu tapmam. Qoydular yer asnlar
baxsnlar, grdlr bir dana cvnidi yaral. Bular hams phlvnidilr, yara grm[]dlr.
Grdlr bli bunun bannan yara dyip, mm ox qan gedip. Bi-hld. Syyh- Phlvn
z dolandrd: N qdr canmzda can var, bdnimizd qan var buna grh biz xidmt
eliyh. Furz z dolandrd: Bunun yanna o qdr qzl tkblr ki yan da bu by[k] adamd
hrkimdi. mm Pln-i p z dolandrd: Furz. [Furz dedi]: Bli. Neceyki bunu
gtirmisn grh dhtr452 gtirsn. [Plngi-p] Dedi: Canm gecnin bu vaxt mn hara
gedim? ndi mn dhtr tapabillm mgr? [Plngi-p] Dedi: Mn bax grm bizim
hmme bir yerimiz yaralananda hardan mlhm453 gtir[r]sn? [Furz] Dedi: Gedib
dhdrdn allam454 gtirrm. [Plngi-p] Dedi: Grh gedsn hmn o dhdr gtirsn
bura.[Furz] Dedi, canm indi hamm455 yatb mn hardan dhdr tapabllm? [Plngi-p]
Dedi rsi yoxdu, grh gedsn. Furz revne-yi rh456 oldu. Bir dana mmm qoyub
bana, bir b salb inin,457 gldi, hr vrid olsun. Bir nfr dhtr varidi be nm-

443

. z qz: Kazadan.
. Yavacca: Yavaca.
445
.

Grn kaplan gibi, heykeli yle iridi. btn Pehlivanlar ona hayranidi ve onu taklit ederlerdi.
446
. l: Al.
447
. Tzdn:Tekrar.
448
. Mntr: Sihir
449
. Dalsna: Srtna.
450
. Gzr: Yol.
451
. ansuza: ansnza.
452
. Dohtr: Doktor.
453
. Mlhm: Merhem.
454
. Alam: Alrm.
455
. Hamm: Herkes.
456
. Revne-yi rh olmak: Yola konulmak.
457
. iin: Omuz.
444

58
m. (Kitabn yazs o curdu.) Glir Furz bunun qapsna. Hmn qzllary ki thmdlr
ikrinin yanna, ciblrin biraz qoymudu. Glib qapn dyd, tq-lbb458 eldi. Dhtrn
pe-xidmti459 xd qapya.Dedi: Kimsn? Dedi mnm glmim dhdrdn tr. Dedi
dhdr yatbd. Dedi canm get oyat460 glsin, mnim vcib iim var, yaralm var, gr
glms beyinnn gedr. [Pi-xidmet] Dedi: Eliy blmrm dhkr yatbd. [Furz] lin
sald o qzllardan bir qdr verdi dhdrn pi-xidmtin.
Zr lmd mkl gd,
Hr n istrsn onnan rvd.
Pul dnyad mkl gd da. mn dnd qrq imnna yetirib dhdr oyatdi. Dhdr
dedi: Get denn yatbd. [Pi-xidmt] Dedi: Canm sn blmsn ki o qdr pul gtirib ki,
mn nm nqdm nm veribdi. Diyibdi ki gr glms mnim mriizim aradan gedr pul
ists vercaam. Dhdr durub yaa tman461 kynh462 hmin tovr glib qapya. [Firz
dedi]: Amand dohdr, bel bava dolannam. Mnim bir mrizim var, sodgrih. Biz mtah
aparrdx, hmle463 eliyiblr bizim stmz rh-znlr464(ourlular) v bir nfrimizin ba
bh [berk] yarald. gr glmzsn [lcax] istirdix gtirh olmad qan apard, bel bava
dolannam. Dohdr dedi: Mn gedblmrm gecnin bu zmni, siz getirydiz bura. Dohdr
istdi getmsin. Furz gtrb bu dillrinn grk nec yalvarr dhdr, bnd d rz eliyim
hamz d olasz. Qrda ikstsiynn gl.
mit bilip sni deyip glmim,
Canm dohdr ox drindi yaras,
Alayubn gzm yam silmim,
Bilmirm lndi ya var arsi?
(4+4+3)
Mn aq bir eylr,
Gzlri bir eylr,
Yanasan mnim rgim,
Bu drd nec sbir eylr.
(Bayat)
Dhdr dedi: Mn gecnin bu yarsnda nec xm eiy? Dedi dhdr amand bel bava
dolannam. gtrb obrklmsin bu dillrinn grk n deyir:
Yoxdu bakn sultndan xannan,
Dersin vard Efltn lomndan,
Tez getmesn xar can dodannan,
458

. Tq-lbb: Kapy almak

. Pe-xedmt (Pi-xidmt): Hizmeti.
460
. Oyatmaq:Uyandrmak.
461
. Tman: alvar
462
. Kynh: Gmlek.
463
. Hml: Saldr.
464
. Rh-zn: Hrsz.
459

59
Onda grk ona tutax ysin.
(4+4+3)
Mn aiq de glsin,
Demnn dem de glsin,
Annyan z glr,
Annamyana de glsin.
(Bayat)
Dohdr istdi gen getmsin. [Dedi] znn gtireydin bura da zn gldiin kimi [Firz]
Dedi baba can diyirm dodannan xr ax nec gtireydim bura? Gtrd dubr grh
sznn txllsn nec deyir, rz eliyim btn eidenlerin salna:
Firz diyr zhmtivi krm,
Alaram gzmnn qan ya tkrm,
Bannan ya teh qzl tkrm,
Gz yolda alar galb anas.
(4+4+3)
Dalara gar dpd,
Gr n hamar dpd,
Qbrimi yadlar qazb,
-----------------------465
(Bayat)
O qdr deyib dhdr evden xadb. [Dhdr dedi]: Di bes qoy geyinim. Dedi: Geyinsn indi
can dodanan xar, fqt bir bxiy466 gtirchsn, bir ql yarasnn mlhmin, ayr bir
ey ehtiy dy[il]. Dohdr bular gtrb db Firzun qabana. Glib qala qapsnnan
xdlar eiy. [Dhdr dedi]: Firz bs hayandad? Deyirdin bs qala qapsnn knrndadii?
Dedi el be on i[y]mi qdm ge[t]ssh467 yetirih. Bir lli qdm d munu aralad qala
qapsnnan. Dhdr gene z dolandrd: Firz bs bu qdr yol gldih b[s] snin mrizin
hayandad? Firz l eldi qbann altnnan miri kib, daldan468 budunun burdan yavacca
bi[r] bel469 trd qna. [Dhdr dedi]: Amand Firz b[s] niy bel elisn? Mni
ldrmh nzrin var? Dedi day yalvarmaxtan geib sninki, y470 bu cur yerisn mnim
mrizim aradan gedr. Bir yeri grm bu tikanlxlarn iind gr kasb-ksb471 n kir. H
qatb bunu qabana, hrdn istir ki yava yerisin (dhdrdi piyd yol getmiyib ayax yalnd,
gecdi) bir balec472 qlncn ucun vsl eliyir bunun buduna dhdr yeriyir. Yeridilr
yetidilr mqqriy: Vrid olsun mqqriy, grd canm burda misl-i inki yasd. Bir cvn

465

. Ses duyulmayan yer.

. Bxiy: Diki. Alan yaraya atlan diki.
467
. Gidersek.
468
. Daldan: Arkadan.
469
. Bir bel: Bu kadar.
470
. y: Eer.
471
. Kasb ksb: Fakir fukara.
472
. Balec, balaca: Azca, kk.
466

60
olan uzadblar mylisin473 arasna. Mqqrd d[r]t dr oturubdular hamms phlivnd,
mirlr dizlrinin stnd, bular474 eilib elbil kl buynuzudu qulaxlarn dibind dayanb.
Dhdr bir baxd. Grd hamsnn hali priand. Bry-i inki475 cann istdi ordan
qu[r]tarsn dedi baba bu lpd.[Dedilr]: ndi baxa blmsn bunaa? [Dhdr] Dedi: Bi[r]
ey ki lbd mn nyin baxm? Syyh- Phlvn (n bularn hamsn byyd) Dedi:
Firz bunu apar tr da! [Dhdr] Dedi: Amand bava dnm mn zm gedrm. [Firz]
Dedi inkn yoxdu mn sni n cur gtimim grh o cur aparam. xatdi mqqrdn eiy,
l eldi mir. [Dhdr] Dedi ne i grsn? [Firz] Dedi ax blsn bura gln geyitmz
ki. Biz burda qaaq, yetti476 dovvltdn qaaq. y bura gln bin olsa ki gessin477 gedr
orda burda xbrimizi verr glllr bizi burda tutallar. [Dhdr] Dedi bura bax grm
baxsam ona mni ldrmychsiz ki? [Firz] Dedi canm biz hammz snin ya[]vn
altnda topra olacax, sn ln kimin nkr478 oacax ye sn o cvn diri[lt]ssn. Dedi
onda gein gedh baxm. Dubr qeyitdi. [Sordular]: H b Firz aparb trmdiin? Dedi
qoy grh qovl verdi ki baxaram. Gtirib bunu bir mayna eldi, yna tutdu aznn brbrin.
Grd yox ayna tr[l]i[yi]ri. Bunda cn vard. [Dhdr] Dedi cvnlar n-rahand olmuyun,
indi mn muna tbbtiy479 elrm, bana bxiy vur[a]ram, yarasna mlhm sallam, i
vurram, hb ver[e]rm atar, durar sizinn oturar shbt elr. Bu gtirib bunun bana bxiy
vurup, yara mlhmin salp, iyn vurup dav verip, ikri bir hl gldi. Bir qdridn so[n]ra
ki hl glsin, gz satad dt drd, grd phlvndlar oturublar, bular (dedm kimi)
kl buynuzu kimin qulaxlarn dalsnda eilip. ikri bular grnd, zn o vzide grnd,
ikri bir nr hdi. Nr vuranda bxiylrin hams a[t]ssn, ikri gen bi-h oldu.
[Dhtr] Bird bxiy vurdu, ikri gen hl gldi dreni grd gen bxiylr atd. Dhdr
alad. Dedilr b sn niy alsan. Dedi munun bir rsi qald, r mn bir d bxiy
vuram bu bucur qqra480 bxiylr ata, da bunun ba bxiy tuymaz, bu cvn heyfdi481
aradan gedr. Syyh- Phlvn z dolandrd: Dhdr cn sn bu sfrd buna bxiy vur,
biz qoymarx bu qqrsn. gr bu aradan ge[t]ss biz hammz yazx ollux. gr bu diril bu
dilvrih ki bunda var, biz dnyay shib olarx. Dbr482 gtirib bunun bana bxiy vurup

473

. Mylis: Mclis.
. Bu: Byk.
475
. Bry-i inki: Bunun iin ki.
476
. Yetti: Yedi says.
477
. Gessin: Gitsin.
478
. Nkr: Kul.
479
. Tebbtliy: Tebabetlik.
480
. Qqrmaq: Barmak.
481
. Heyifdi: Yazkt.
482
. Dbr: Tekrar.
474

61
mrhm salp. ikri bir azdan gen hl gldi. stdi nr hsin, phlvanlardan durmudu
bunun drsind lin qoyuplar azna, nginnn bannan tutuplar qoymmadlar qqrsn.
[dedilr] Cvn bs niy vhtlih eliyisn? Dedi: Nmtlr mni niy bu hl salmsz?
Syyh- Phlvn z dolandrd: Cvn biz sni bu prd kilimin arasnda ldn tapp
gtimiih gecnin bu zmnnda. Geceynn483 gedib sn dhdr gtimiih, Budu ba[x]
bavn stnddi sn tbbtih eliyir. ox bu szlrdn diynnn so[n]ra ikri bi[r] fikr
getdi: [z zn dedi:] ey dd- bi-dd mn grh flan yerd olaydm, mn n-m[r]tliyi
olar eliyiblr.
Dd eylrm bu flgin linnn,
Flh gr ne kir qtr mni,
Ne df imtahnnan xmam,
mtahn eylyir dbr mni.
(4+4+3)
Cvn ax bu yaray harda vurublar? Biz istirih onu diysn. Alp dbrsin bel desin.
N-m[r]t flh vermdi mne bi[r] first,
Bu be gnnh484 mr vurmasn minnt,
Bu yrni vurup mn bi n-mt,
Qorxuram ldr bu yr mni.
(4+4+3)
Dedilr ax de grh kim vurupd? De geceynn gedh gtirh bura. Dedi imkni yoxdu
diyblmrm. [Dedilr] ndi ki diyblmsn, de grh sn kimsn adn nmndi? sl-i
nsbin kim yetir? Ey dd- bi-dd gr des qymt olar, n niy: vvld rz
elmim ikrinn ki qi[r]x dana qulm varidi, hmn q[r]x nfr z qulmilridi ki o
zmm ikrini er dadb diynnn sora z yallarnn485 da tlaxlarn veriblr,486 xblar
gliblr Ymnin knrind bu mqqrd zindganlx eliyilr. ikri bularn aasyd,
bularn hr biri bir phlvnd, onun qulamilriydi. ikrisiz zindganlx eliy blmrik
[demitilr]. H indi biyol flh vurub ikrini gtirib yaral hltd bularn arasna. ikri
gtrb zn mrflg elsin, t grh n cur olacax rz eliyim hamzn salna:
Flh verib mn bol h- zri,
Xbr al ama drdimi dindirm bri,
h- Dr oluyam adm ikri,
Flh salb eldn knr mni.
(4+4+3)
Dedi yalan danmagnan, h- Dr olu ikrini erlr datd. [ikri] Dedi: Yox mn
yalan danmaram, mnim babam filan ksdi, ddm filan ksdi, qardam filan ksdi, v bu
483

. Geclyin: Gece zamannda

. Gnnh: Gnlk.
485
. yal: E, kadn.
486
. Tlx vermax: Boanmak.
484

62
crynn znnn487 mni qardam apard sald quyuya, yalannan glib deyib ki er
dadbd. Grdlr xeyr el bu h- Dr olu ikridi, nmiynn ninynan hr bir zadn
diynnn sora bular[n] qrz da tkld yaxlarna, [dedilr:] cvn biz snin z qulamnx
da. ikri Syyh- Phlvna diqqtinn baxanda grd el bu qulamilrinin
bov[y]hlrinndi. Plngi-pdi, brs, Firz yetirdi dendi qdmlrin. h- Dr
oluna z dolandrd: Aa bel bava dolannam. Dhdr grd ey dd- bi-dd, ayr bir
lmdi. Mnn burda ii tutdu. Dhtr oxlu nm verdilr, istdilr dhdr azd488
elsinlr. [Dedilr]: Dhdr can sn ged[bilirsn]sn, mm gnd, iki gnd bi[r] glsn
munun yarasna ba ksn, ya glblmsn Firz glsin gti[r]sin. Dhdr dedi: Amand
mn zm gedrm d gllm d bu Firzu yollama glsin mnim dalmca, mnim
bdnimd ovvqt qoymuyubdu, z yaram da trmm bunun yarasnn hayna qalmam.
[Dedilr]: Firz bunu niy belelmisn? [Firz] Dedi qurbn y bunu belelmiyeydim ha
bun, bu glib xmazd bizim mrizimiz beyinnn gedrdi, yerimirdi ki ax. Mn canmn
drdinnn bunu bucur elmim ki blk tez gl yeti bura. Xuls dhdr ge[t]ssin bular
burda qalmaxda olsun, ikri yarald yatbd. Dhdrd gnd iki gnd buna ba kir,489
mlhm salr, tbbtiy eliyir. mm gn o gn oldu ki: ikri ox mll be-kefidi. Bunnan
sul eldilr ki: Qurbn sn niy grk be-kef olasan? lhmdullh biz grh d olax,
yaralanmtn lhmdullh toxtisn.490 [ikri] Dedi: N491 onun fikrind dyilm, mni ax
dursam ayaa he mrkb dolandrmaz,492 mnim mrkbim varidi Mrkb- jda-xr.
Blmrm hayandad? Onun bekefiym. Firz dedi: Bura bax grm, Ymnin dalarnda
bi[r] qorux493 vard, bir dana heyvn otduyur494 orda gec gnz. Gzlri irax kimi yanr.
Tmm o mnlii qorux eliyibdi, bir nfr oyannan bu yana qoymur rdd bdl olsun,
ibr495 elsin. [ikri] Dedi bura bx grm, mni onun yanna aparablsn? [Firz] Dedi
dur yaa gedh da. B niy aparablmrm? Firz ikri, bir ne nfr dilvrlrdn d
bunun dovrsind durublar yendilr dan dmnsinnn,496 yetirdilr hmn mn-zrla
ki [at] qoru elmidi oran. Bir dana qu quluuynan qanad alabilmirdi. Mrkeb-
jdxridi, uxlx dyidi. ikrinin gz araldan497 satad Mrkeb- jdxra. Grd
487

. znnn: Yznden.
. Azd: Serbest.
489
. Ba kmk: Bavurmak, uramak.
490
. Toxtamax: yilemek.
491
. N:Yok,hayr.
492
. Dolandrmak: Gezdirmek.
493
. Qorux: Beki.
494
. Ottuyur: Otlayr.
495
. br elemek: Gemek.
496
. Dan dmnsi: Dan etei.
497
. Araldan: Uzaktan.
488

63
mrkb ottu[y]r mnlihd mm atn yhr olmaz [m] stnd, o yhr dnb garnnn
altna. Gelib yaxnnasnlar bular he biri getmdi. ikri gedib buna sar. Bir qy vuranda
ikri Mrkeb- jdxr:
in dnd sdy-i in,
ri ri cn fdy-i n.498
Ustd bel yazr ki: Onun [ikrinin] bann iyisiynn499 Mrkeb- jdxr glib o
mqqrnin dmnsind, dan dmnsind mgl olmudu ry. 500 ikrinin ki qan
tklmd yer o qan iyliy iyliy glip xmd ora[ya]. Bli mrkb qabax yaxlarn
gtrb gy bir ih kdi, sevinck, gldi ikriy sar. 501 Bular hams vhimiy ddlr,
bng vurdular502 ikriy ki: Mrkeb- jdxr gldi, indi tanmaz sni, sib503 yetirr bir
yerinnn. ikri bng vurdu: Siz n-rahand olmayn, mnkb yetirsin ikriy, ikri yetirsin
mrkb, r-be-r504 olanda, ikri l atp mrkbin cilovvunnan tutup, qolun sald boynuna,
o znnn pd, bu znnn pd, amm ot[ur]du yer. Ustd yazr Mrkeb- jdxr bunun
dovrsind [r]x vurur, bunu iyliyir, o yanna geir bu yanna geir (Mrkeb- jdxrd, dil
bilir, dil rgdiblr). Bu dsitanda mnim ustdim x Hac li vardi Allh slnt elsin
skden505 yxar sfncan var, orda olar. hrustnda da oxlar tanr blsin, 506 bu dstani o
da rhmtlih Gm Kmr x lsgrdn rgibdi. Bu mqqriy kimin shbt elr.
Diyr: Bura kim x Smd arx varidi o rgtmidi mn. Vli burdan bu yana
rhmtlih Gm Kmr x sgrden [lsgr] [sylmi] v bunun serlrin d o
qoubdu.507 (Gm kmr q lsgr). Mnd ki xitmtiz rz elirm v oxuyuram bu
dsitani deyirm, Kitabid ne crdi. Kitb- irydi, ad ikridi. sl ad Mhemmddi,
Xud-prst diyllr, Drvi-bst diyllr. Ne dana munun ad vard. Bli ustadimin htad
sinni508 olar, onnan sorumuam. Mn indi onun ayirdyam, onun mnim boynumda ustadlx
hqqi vard, mn d grh ona xidmt eliym. gr Allhm yr olsa, Allh Tl tovfiq t
els bu dsitni xir kimi oxuyacaam siz, indi blmrm ne dana nvr509 ola, lli dana

.

Tandk kimse, tann sesini tanr
Evet, can kurban olsun tanda.
499
. yi: Koku.
500
. r: otlamak.
501
. Sar: Taraf.
502
. Bng vurmak: Seslenmek.
503
. Asib: Zarar.
504
. R-be-r: Yz yze.
505
. sk Tebriz kentinin yannda bulunmaktadr.
506
. Blesin: Kendisin.
507
. Qomaq: Sylemek.
508
. Sinn: Ya.
509
. Navar: Kaset.
498

64
nvr ola, iymi dana nvr ola, otuz dana ola, yz dana ola, bir il k be ay k ya ik[i] il
k, gr Allhim yr olsa axir kimi oxuyacaam. Hl tqrinn on dana zad navr
doldursam, nil ordan oyanad. Geddihc irinlchdi. Bli: ikri burda mrkbin vafdarlna bir qatar sz oxusun bnd rz eliyim hamz d olun. ( Aaye Nocvn
Qurbtiyl gl).
Dostlarda rfxda grmdim vf,
Dnyaya vermrm jdxr sni
Bird minsm dnyada srrm sf,
Dnyaya vermrm jdxr sni.
(6+5)
Hrcyinin muxnnsin n-kasn,
Doru szn dz ilgrin grmdim,
ox hdin dnyd gdlr tkin,
Nmsn geyrtin arn grmdim.
(Yedekleme) (6+5)
Bu ydhhmdi mn szn dalsnda deyirm, necki Qrda ikstsind, Yanx
Krmid de bu ydhlmni oxumuam:
Mrd oula mk versn itirmz,
N-mrd dm doslux baa yetirmz.
Qabax ta trk hamm yetirmez,
Syd aacnda alma heyva nar olmaz.
(Yedekleme) (6+5)
Bu ydhlmdi mn ona demim. Axlar oxumaxlarn dalsnda ydhlm diyllr, o
nala510 mrbt511 dyil. ikri gtrb br klmsin bu dillrinn desin, rz eliyim btn
eidenler saolsun:
Mn cvnn yoxdu burda anas,
Bamda vard n-mrdin yaras,
Ger lseydim kimlr tutard yas,
Dnyaya vermrm jdxr sni.
(6+5)
Firz yyr v bunun z dilvrlri v qlamilri knridn tm eliyillr. T ikri
gtrb br klmsin grh n cr deyir? Mrkb ih512 kir, ayaxlarn vurur yer
ikrinin drsind prvn kimin dolanr nece ki min bana prvn dolanar. Gtrb
axirin desin rz eliyim ylnlrin salna:
(Deyir bel)
Bu qmli gnmd yoldasan mn,
Hr dn513 shbt edirm srdasan mn,
510

. Nal: Hikye.
. Mrbut: lgili.
512
. ih: Kinemek.
513
. Hr dn: Arasra.
511

65
Mrkb demek olmaz, qardasan mn,
Dnyaya vermrm jdxr sni.
(6+5)
Dli gyl tlr talanma,
nnn bel dnya sn dar olmaz,
Bir mrt qazansa yz n-mrt doyuyar,
Yz n-mrt qazansa mrd bir nahr514 olmaz.
(Ydhlm)
Szn tmm eliyib, durub yaayhrin vrb515 stn, tngin brkidib, ya- zngi diz
qbri qy, hbz kimin zin evind qrr tutub. Bli eleyki zin evind qrr tu[t]ssun, srp
mqqriy sar. Firz bunun yannda v dilvrlr bunun yannda gldilr yetirdilr
mqqriy. Mrkeb- jdxr trd mqqrnin qabana. ikri vrid olsun iri,
dovvrsind qlamilerinn oturublar irn shbt eliyillr. Sz ordan burdan gldi. ikri
bulardan sul eldi: Bu mddtd ki glmisiz bura, deyin grm zz

516

dos[t]

gazammsz517 y dmn? Dedilr: Yeddi nfr bizim dustumuz var ki Arblr Pdiahinin
olanlard ki bularn bovynn518 ad Ysif rbdi. Hr nmn tapsax qazansax ordan
burdan tcirdn soysax gtirsh bura olar aparp ridllr.519 Bu eynid oturmutular grdlr
ey dd- bi-dd, yeddi nfr krgdn-svr guruha geldi. Kimdilr[?]: Hmn Ysif rb
gildilr, yeddi qarda, rblr Pdiahnn olu. Bli gliblr krgdannan piyd520 olsunlar,
gliplr yetirdilr mqqriy. Bular grdlr bir nfr qrib xsidi, n-ins. 521 Bli, sul
eldilr Syyh- Phlvn nan ki bu xs kim ola? Ysif rb oturub, qardalarda bunun
dorsind rzm-be-huzr,522 Syyh- Phlvn Ysif rb dedi ki: Dilvr hzd bu da
pdih oludu. Siz qabax mrhllrd rz elmidim, Rumda bizim aamz varidi benm-i h- Dr olu ikri, bu hmn cvnd ki qarda yalannan demidi er dadb,
aparb salmd quyuya. Allh Tl nn nzri stnd olubdu xb glib indi gelib yetiib
limiz. [Ysif rb] Dedi: Bura bax grm, bizim qnnimizi demisiz da buna? ikri
qabaxlad: Dedi sizin qnniz nmndi? [Ysif rb] Dedi bizim qnnimiz bular bililr
cvn. Hr kim ki gls bura bizinn grh kt523 tuta, gr biz glib oldu, biz ona bli
diycyih, ya xeyir biz ona glib oldux, bular kimi oda biz bli diycax, bizim tbehimizd
olacax. [ikri] Dedi: Eybi yoxd, mn hzirm buna. Sn n cur deyisn biz o cur eliyh.
514

. Nahr: le yemei.
. vrb: evirip.
516
. zz: Kendinize.
517
. Gazammsz: Kazanmsz.
518
. Byh : Byk.
519
. Paraya evirmek anlamnda
520
. Piyd olmak: nmek.
521
. Tannmaz.
522
. rzm-be-huzur: Huzurinize bildirim.
523
. Kt: Gre.
515

66
[Ysif rb] Dedi: vliminci budu ki kt tutacax v mincax atmza kmndinn hr
kim bir birin tu[t]ssa, o onun tabehind olacax. [ikri] Dedi: Bax bi[r] mn kt tutman
tsiri524 yoxdu mn, mnd badan yaralyam, el burda ki otu[r]muuh bir birimizin
gcn mul[h]z eliyx da. Syyh- Phlvn dedi ki oda yaxc szd. Ysif rb qbl
eldi. Dedi mn indi limi verirm sn, sn 525 dfiy kimi zoruvu vur mnim lim, n
qdr qudrtind var sx. gr sxdn ikst verdin lim, mn sn bli diyrm, y ki sn
eliy blmdin mn sn fix gldim, sn mn bli diy[r]sn.Ysif rb dediki: Dilvr
ikst olasan ha. [ikri] dedi: Eybi yoxdu, ikst olsam da ikst olmuam da. H, Ysif
rb bunun lin ald lin, ikrid lin verdi Ysif rbin lin, bu Ysif rb istir bunun
lin sxsn [ikri] hmmiyt526 vermdi, dnd Firzunan shbt elmaa. Firzunan shbt
eliynd, bu [Ysif rb] grd ki bu n qdr fir527 verir mnn nzrind gyili, ikri
mgldu Firzunan shbt elmaa. Bu [Ysif rb] bir d bir fir verdi. Grd xeyir
bunun he nzrind dyil, hlnnn528 (ax grh bir lli sxayd) bu biri lin d gtdi ona
kmh529 verdi. k-lli530 ald dizinin stn mhkm531 sxd, grd xeyr he bunun
nzrind dyili. ikrid grd ki mnc532 seridi533 ki zorun vurdu. ikri una dnd
dedi ki: Di sx ax evi tikilnin olu.534[Ysif rb] Dediki canm mn sn qudrtimd n
qdr (bir lli shlidi) k-lli df zor vurmuam hl sn hl indi deyisn sx mnim
limi? [ikri] Dedi indi ki sxmsan icz ver novb bi-yol mnimkidi. ikri mnn lin
fir vernd, barmaxlar az qald xrd-xrd535 bir birinn qrlsn, damarrar536 el pellndi537
ki az qalsn damarlardan qan a[t]ssn. Ysif rb tb eliyblmdi, gtdi ban dayad
ikrinin dizin ikri trd. [Ysif rb] Dedi: Cvn bsimdi da amanm qrld ax, mn
sn bd538 oldum. Eleyki bu bd olsun buna [ikriy] dedi ama bu biriydi iki dana da
ritimiz vard. [ikri] Dedi: Nmndi? [Ysif rb]: Dedi rz elrm. [6] ziz
eidnlr slam rz elirm. Bu yeddiminci navrmzdi539 dstn- ikridn oxumuam
524

. Tsir: Etki.
. : .
526
. hmmiyt: nemsemek.
527
. Fir: Skmak.
528
. Hlndn: Korkusundan.
529
. Kmh: Yardm.
530
. ki elli.
531
. Mhkm: Sert.
532
. mnc: c.
533
. Seri: Defa.
534
. Evi tikilnin olu: Bir tr alk.
535
. Xurd: krk
536
. Damarrar: Damarlar.
537
. Pellnmk: ?
538
. bd: Kul.
539
. Navar: Kaset.
525

67
Bir dana Qri540 oxuyuram, onnan so[n]ra dstanimiz idm verm.
q olub oba oba gznin,
Qlbi mclislrd d olsun gerk
Kmil ustalardan alsn drsini,
Shbtind irin dad olsun grk.
(6+5)
Alb dbr:
nsan olan yal dil baxmasn,
alsn sznd qlt541 xmasn,
Qz glin grnd gz axmasn,
Ad eld tmiz ad olsun grk.
(6+5)
Alpd dbr bel desin, rz eliyim hamzn salna:
(Deyir bel)
ryim alar toyda nian da,
Byinn glin mhn qoanda,
kbr eq glib sazla coanda,
ryind snmz od olsun grk.
(6+5)
Sz tmm olsun, rz eldim ki Ysif rbi (be-hesb)542 tbehine543 gtirdi yeddi qarda bir
yerd. Altmnci nvrin axirind rz elmim mun ki Ysif rb dedi ki bizim iki dana da
rti varidi. [ikri dedi:] O nmndi? [Ysif rb] Dedi biri budu ki mn Bhmn Vzirin
qz fsr Bnya ldym,544 q olmuam (mm) istirm ddsi vermir, zorumda
zoruna atmr. Onu gtirsn alasan mnim n. [ikri] Dedi: Mn arvad ourluuna545
getmmim, (ikri dedi) mm eybi yoxdu, qbl eliyirm, ama bu rtinn. [Ysif rb]
Dedi rti nmndi? [ikri] Dedi: Gedrm qz gtirrm v dandrram, 546 gr qz sni
sovvdi,547 eybi oxdu, iim yoxdi, aldm. mm qz sni sovvyms n cur gtimim o cur
da aparram qoyam yerin. [Ysif rb] Dedi: Xeyli xb548 qblimdi. [ikri] Dedi: br
nmndi? [Ysif rb] Dedi onu grh549 xissi550 zv diym. [ikri] Dedi: Xeyli xb,
xissi hltd harda diyisn glim orda de. ikrini yanalyp, hdi knr. Dedi o mnc
rtimiz bu ki: Mnim bir dna bacm var, biz yeddi qardax bir dana bacm var. Ad Xovrid
540

. k havalarndandr.
. Qlt: Yanl.
542
. Be-hesab: Bylece.
543
. Tbeyine getirmek: Egemenliine almak.
544
. lud: k.
545
. Ourlq: Hrszlk
546
. Danmaq: Konumak.
547
. Svmk: Sevmek.
548
. Xeyli xub: Pek l.
549
. Grh: Gerek.
550
. Xisusi: zel.
541

68
Bndi. Dilvrlixd misl mnndi yoxd. Mnim ddm kty551 bazd, 552 bizi
grtirrdi uaxlxta. Mnim bacm el dilvrdi ki biz yeddi qarda bir trft ollux, o tk-i
tnh553 bir trft olar. Be-hesb bizim yeddimizd fixdi. 554 Hrdn ki hml verrh555
yeddimizd onun stn, el hayan trftn lin atd, bizi gtrr qoyar bir birimizin
stmz. Bli: Xrid- Bnunun eqi vurdu ikrinin kllsin.556 [ikri] Dedi xeyli xb
indi gedirm Bhmn Vzirin qz fsr Bnnu sn gtirm. Gecnin lmiydi. 557 Dedi:
Firz: Bura bax grm olan tanisan onun yerin? [Firz dedi]: Bav n taniram. Durublar
ayaa kmndi gtrblr gldilr hr. Eleyki glsinlr hr, Firz qalxzp, 558 divrdan
kmndi atb gldi dd, qz ki o otaxda yatb, getdi o otaa. Yetirmax hmin vvl buna bih-dr559 verdi. Bi-h-dr verib bunu bi-h eliynnn so[n]ra, n yyrd pulu ox
sovvr, doland ki grm bu qzn yxdninnn560 cvhirinnn hardan tapa bllm? Bir dana
yxdn tapd, tmm cvhirt v pul. vvld onu balad, kmndinn sallad. ikri dedi:
Firz d bu nmndi gtirisn? [Firz] Dedi: Ssivi xa[r]tma, qz deyir mnim libslarm
zadm dyiiyim cvhiratm zadm onun iinddi, gr onu aparmasaz mn getmrm.(Harda
qzn he xbri yoxd.) Ald ikri qoydu knr onnan sora glip qz bhd561 prd kilim
salyp ikri tutsun. Qoyup Mrkeb- jdxrn stn, yxdnid gtrblr; Y-llah562
yetirdilr mqqriy. Yetirdilr mqqriy, el ki hl gtirdilr bunu (qz) be-hesb n-dr
veriblr (bnvni damzblar563 damana, qz hl gldi, durdu oturdu. [Sikri] Dedi
nznin he n-rahand olma. Sn mnim qzmsan, balamsan, bacmsan. He qorxub elm,
fqt sni gtirmim bi[r] klm sz soruacaam.[Qz] Dedi nmndi? [ikri] Dedi bax
gr burda ki bu bel cvnlar oturub, dilvrlr oturub, sn bulara nzr sal gr bularn iind
sevdiyin var? Ya bularn hansn sevrsn? Qz dovrdn gz dolandra dolandra glib, gz
satad Ysif rb. Ysif rb gz sataanda dedi: Ey mnim ruhmu qfsdn oynatan
rb, mni ddm vermir sn, mn ki sni sevirm, niy qorxudusan bu cur? ikri dedi:
Day564 bsdi bura kimi grr. El sn onunsan, o da snin. Onnan sor[n]a, b565 qz gtirnnn
551

. Kt: Gre
. Baz olmak: lgilenmek.
553
. Tnh: Yalnz.
554
. Fix: stn.
555
. Veririk.
556
. Kllsin: Beynine.
557
. yice karanlkidi.
558
. Qalxzmaq: Kaldrp.
559
. Bi-hu-dru : Bayltc ila.
560
. Yxdn: Sandk.
561
. Bhd: Bkt.
562
. Yllah: Y Allh, hadi.
563
. Damzmak: Damlatmak.
564
. Day: Daha.
552

69
so[n]ra, indi biyol qrr qoyullar ki ge[t]ssinlr Ysif rb gilin z topraxlarna ki rblr
Padiahnn evin. ikri z dolandrd: Siz fsr Bnunu gtrn gedin eviz mn d sizin
dalzcan gllm. Bi[r] rvytind var ki ba-hm566 glillr, bi[r] rvytindd varki ikri
so[n]radan gediri. Bir rvytind ba-hm gedillr gecni bi[r] yerd galllar, shr ikri
bularnan xr ikr, Xorid-i Bnu niqbinn glir bularn qabaxlarna, bir rvyti d vard
ki bular gednnn so[n]ra, Xurid- Bn xr ikr, bu yannan da ikri gediri. ikri
gedirdi yolunan esn-y rhid567 gd bir dana yaral h, zn gtdi ikriy pnhnd
oldu.568 ikri mrkbinnn piyd olup hnu mli569 veriri. Bu [h]eynid grd bi[r] dana
svri niqb znd dayand:570 [Dedi]: Ey xt-krn birisi mnim ikrimi niy tutmusan?
[ikri] Dedi niqb-dar,571 mn yolunan gedirdim, n ikr xmam n ikrivi tutmuam.
Yolunan gedirdim bu yaral h mn pnhnd old, mn buna mli verirm, v ill ikr
sninki di, buyur: bism-illhi-rhmn-rhim. Dedi bu duruluxda olmaz. ikriynn Xorid-
Bn, l eliyibdi qlnca, md e-pr neyze kmnd tmm nmn ki cng-lt varidi,
hamsnnan xdlar bir birin sr vermdi.
Ustd bel nzm kibdi ki: Xorid- Bn girvy sald bi dana yumuruq vursun ikrinin
bannan, n ikrinin ba yaralyd, yumuruu dydi Mrkeb- jdxrn kllsinnn.
Mrkeb- jdxr bi[r] frranb572 dizlri st gldi yer gen qaxd. ikri l eldi yapd
bunun kmrinnn hdi mrkbinnn sald yer: (xt-krn birisi, mnim mrkbimi niy
vurusan?) Bular ktn kimi durdular yeri shmy 573. Ustd nzm kib: gn yeh-sr574
bular burda kt tutu[r]llar. He biri he birisin fix glbilmir. Qz z dolandrr ki: Cvn
biz hr hrbdn xdx, indi qalr bir ktmz. [ikri] Dedi o nmndi? Dedi: Fqt indi bu
qalbd ki biz bir birimizin kmrinnn yapax, hr kim hr kimi qovzad gy o ona fix
glsin. [ikri] Dedi bn575 qabaxdan deginn da. ikri lin kib, durdu. Dedi: Gl
yapgnan zoruvu vur. [Qz] Dedi vvl sn vuracaxsan. [ikri dedi xeyir sn vuracaxsan.
Qz dfiy576 kimi buna zorun vurdu. [Qz] Dedi cavn sn elbl577 cdgrsn, sni
tihmiyiblr ora, bi kil yerivi vz el grm. [ikri] Dedi: Xeyir niqb-dr mnim
565

. B: Bu.
. B-hm: Birlik.
567
. Esnyi rh d: Yolda giderken.
568
. Pnhnd oldu: Snd.
569
. Mli vermk: Okamak.
570
. Dayand: Durdu.
571
. Niqb-dr: Maskeli.
572
. Frranp: Dnp.
573
. Shmy: Skmee.
574
. Yeh-sr: Aralksz.
575
. Bn: Bunu.
576
. Df: Defa.
577
. Elbl, elbil: Sanki
566

70
yam zadm tihmiyiblr bura. kildi bu yanda durdi, tl vermeyh, 578 df zorun
vurannan so[n]ra xeyir bunu gtrblmdi. Novb579 yetidi ikriy. ikri lin bnd eliyib
bunun mrin, be Pnc-tn-i l- b580n dilind cri eliyib, 581 buna tkn582 vernd,
qovziyanda kmr qrld, qz qald yerd. Dedi gr qrlmasayd, gtrca[]dn. Qz niqbi
znnn rd elmhd oyannan Ysif rb qardalarynan yetirmhd ki getmidilr evlrin
v grmdlr Xurid-Bn583 yoxdu gnd v ikridnd(Xud-prst)dn d glib
xmax olmad, Blar584 durllar tqib elmy yolda sn-yi rhid ras[t] glillr. Bu [ikri]
grr bir gzldi ki misl mnndi585 yoxdi, gzlliyinnn lv586 dilvrdi. Bu [XuridBn] z dolandrd: Cvn mn ki grsn dilvrm bir qzam ki mn hd elmim hr
kim mnim qddimi gt[r]s gedcaam ona. V deyip mrkbin svr olsun. Bu yannan
Ysif rb z dolandrd ki: Dilvr mn dedm bizim bacmz hmun bud. Xurid-i
Bnud. [ikrinin] Bir gyldn587 min gyl eqi bir olsayd biraz da izflndi.588
Durublar glsinlr, gldilr yetirdilr. Cryn rh old. 589 rblr Pdihda bilsin,
hamm590 bu idn b-xbr old. Bular Xri- Bnyu ikriy, fsr Bnnu Ysif rb
[ile evlndirdilr]. Hmn gec Xurid- Bnnun btnin Cahndrin ntfsi balanr, v
fsr Bn nun ntfsindd Frxsvrn (ki bin-i Ysif rbdi) Ysif rbin olu olacax
onun ntfsi balanr. Bular salk olsa ikri zindanidn xannan so[n]ra (ki zindn
gedcax) zindannan xannan sora Qulle-yi Qfide591 (mid) bunun ddine592 duracaxlar.
Ustd bel nzm kibdi v kitabn da yazs o curdi be gn yehsr593 qallar bir yerd.
Yeyillr, iillr, yatrlar, durullar, xrre-i xb blnd olullar, 594 bir birinnn km- dil hsil
eli[y]ilr. Be gnnn sora ikri rblr Pdihinin hizrind dayanb. [rblr Pdih]
Dedi cvn mnnn n istisn ist. [ikri] Dedi: Qible-yi lm mnim ayr bir et
ehtiycim yoxd. Mn bilirm bamn qzsn Srhng-i miynn cng595 eliycaam. ndi
578

. Tul vermek: [Sz] uzatmak.

. Nb: Nobet, sra.
580
. Be Pnc-tn-i l- b: Hz. Muhammed, Hz. Ali ve evlatlar Hasan ve Hseyin ve Fatime.
581
. Dilind cri eldi: Anmsayp dile getirdi.
582
. Hareket.
583
. Xurd-Bnu ismi rasra Xurd- Bnu olarak gemektedir.
584
. Bunlar.
585
. Misl u mnndi: Ei, benzeri.
586
. lv: Baka.
587
. Gyl: Gnl.
588
. zflndi: Artt.
589
. Bildirildi, Akland.
590
. Ham: Herkes.
591
. Kf dann ba.
592
. Ddin: Yardmna.
593
. Yehsr: Ayrlmadan.
594
. Xurre-yi xb blnd olullar: Uykudan horlama sesine kalkmak.
595
. Cng: Sava.
579

71
blmrm596 be gn gn lkr597 kib glcaxd Ymn. Mn snnn gr imkn lsa
ltf elsn qoun istirm. Rvytind vard ki lli min buna qoun verir ikriy. Ysif rb
yeddi qardaynan lli min qoununan, durullar glilr hara? Hmn mqqriy, v ikrinin
z qlmilri. Bli: Bir gn iki gn, bu [h]eynid598 Firz yetirib ikriy xbr verir ki: Evin
yxlmasn Qrts- Filsevr gliri.[ikri] Dedi: Glir glsin da ny gliri? [Firz] Dedi:
bilmirm. ikri mqqrdn xb ksdi bularn qaban. [Dedi]: Dilvr, n n lkr
kibsn glmisn bura? (On iki min fil svrnan.) [Qeys-i Rmmh- rb] Dedi glmim
bu mqqrd ne nfr vard mnim sovdgrlrimi soyublar, otuz kurur599 srvtlrin
alblar. (Bu da bt-prstidi.) [ikri] Firz ard, [sordu]: Firz bu dz deyiir? [Firz]
Dedi: Bav n600 yalan deyir. (Harda? Dzidi ha!) Bularn szlri p glip (Qrts-
Filsevr [Qeys-i Rmmh- rb] inan ikrinin). Qrts- Filsevrnan bular kt tttular.
md, neyz vu kmnd u qalxan. mm ustd bel nezm kibdi ki ikri grd bu
Qrts- Filsevr dorudan dilvrdi, ox qvi dilvrdi, mm ikriy xmaz. ikri cann
ygb diin, ox kt tutannansora alr bana gtirir meydnin vstind qoyur yer. Dedi
cvn gr dininnn dnb mslmn olsan, mn snnn qarda olacaam, gr olmasan
ldrcaam. [Qeys-i Rmmh- rb] Diyir ki mn hd elmim mnm kim qddimi
gt[r]s ona qulm olacaam. N deyim olum mslmn? Dedi: Deginn hdn l
ilh ill-llh v hdn Muhmmdn relu-llah hh nn mirl movminin liyn
vliyu-llh.601 Bular dilind diynnn sora on iki min fil-svrnn bular dnllr mslmn
olullar. Bu xbr yetiir Ysif rbgil v ikrinin qlmilrin. Deyirki denn dnyaya
shib oluram da bala bala.602(ikriy deyillr, tbrih603 deyillr). On iki min dana filsvrnan adr-niin olullar. Beh-beh604 mqqrnin dovrsin dr drdan lm lif l605
kimi geip. Qrts- Filsevr [Qeys-i Rmmh- rb] ustad bel yazb ki gnd bi[r] dana
dv yiyrdi. Gnd bi dana dveni ksllr fqt krdilr i yiyrdi rbi irdi oturard.
Bli bu [h]eynid xbr yetirdi kimdn: Srhng-i midn. Srhng-i mi d[r]t yz min
dana qoununan lkr kib gelir Ymn. Dr Ymnin knrind gtrr bir dana nm
yazr Mnzr h- Ymniy: Az o yer yetrmisn ki mnim o Xud-prst phlvnimin

596

. Blmrm: Bilmiyorum.
. Leker: Qoun, Asker.
598
. Heyin: Zaman.
599
. Kurur: Para birimi.
600
. Bav n: Bana and olsun.
601
. ii mezhebinin kelme-yi ehdetidir.
602
. Bala bala: Yava yava.
603
. Tbrih: Tebrik, kutlama.
604
. Farsa ne gzel anlamna gelen bir szck.
605
. Lm lif l: ie gemi durumda.
597

72
qulaxlarrn xar[t]sn? H y grh Simizr versn mn, ya ki cngim cngidi. Bu nam
b yannan glmhd olsun Mnzr h- Ymniy, byan trftn Firz b-xbr oluri.
Bhmn Vzir z dolandrr: Qurbn bunun ovhdsinnn biz glmmrx gl sn qz ver
men mn aparm verim Srhng-i miy, zr-xhlx istiyim. Biz onnan baara bilmrih ki.
mm Xacnd Vzir deyir: Yox qurbn nmnin cvbb cng yazgnan. [Mnzr h-
Ymni] Diyir ax mnim lli min qounum var o d[r]t yz min qoun gtiribdi. Mn ax
onun qabana xablmrm. [Xocnd Vzir] Diyir ki sn onun fikrini elmginn,
dvnn606 s[hi]b vard, z glr. Sn bel ehss elisn b[s] ki h-zd lpdi? Sn cng
yazgnan. Bu xbri Firz yetirir ikriy. ikriy yetirsin, ikri deyir sn n-rahand607
olma. mm hmn gec ikri z zn deyir: gr Allahim yr olsa, bu gec gedcaam
Simizrn bana t mn onnan bir mtlb l gtirm, grm mni niy bu hl salbd?
Sabbalarma608 salq olsa gedcax meydn. Durur Mrkeb- jdxr minir glir trr
ban knrind, yol tapr gedir baa. (Kitabn yazsndada vard) gedir durur bir dana inr
aac vard, gedir durur onun dalsnda, grr ki Simizr oturub ox prin hlinn. Mh-
Zmin di v tmm dylr bunun dovrsind dzlblr, qrx inc qzlar. Simizr alyr,
bunlar buna tskinlih verir. Mh- Zmin z dolandrr: Ax niy alysan bir bel. [Simizr]
Deyir qula as deyim da niy alyram. Qz gtrb bu dillrinn grk n deyir v ikri
qula asr, rz eliyim eidenlrn salna:
Bana dndm ylan qzlar,
Yd db o cananm alaram,
Smm iind iliim szlar,
Yd db o cananm alaram.
(6+5)
Mh- Zmin z dolandrd: Nznin indi gr Allahn ltf olsa, onu nd bir adam tapd apard
yaralarn da toxtad, 609 sa slmtdi, yd610 bir gn iki gn be gn d tapla gl. Bu
qdr alama h nl eylm. Deyir yox dy can qula as obr klmsin. Gtrb br
klmsin bu dillrinn desin, rz eliyim btn eidnlr d olsun:
Flh mn yaxc611 sitm yetirdi,
Sdrim st rmnlar bitirdi,
Kimlr dfn eyldi kimlr gtrd,
Yd db o cananm alaram.
(6+5)

606

. Dav: Sava.
. N-rhand: Rahatsz.
608
. Sabahlarma: Sabahleyin.
609
. Toxtamaq: yilemek.
610
. yd: Blki.
611
. Yaxc: Yah, iyi.
607

73
Alyr lin atr znnn gznnn z[l]flrinn yolur tkr yer. h- Dr olu ikri da
durub inar altnda baxr. Qz qtrb grh sznn txllsn n cr deyib, rz eliyim
gen d ylnlr salna: [Kasetin bu blmnde kopukluk var]
Bli shbtim sr-mnzil-i mvd o yerd qald ki: Simizr szlrin tmm eldi. mm
ikri z zn dedi: gr bu dz des mlm oldu bunun i dyili, v bunun bfsn612
grdm. Grk sbr eliym t grm bu xt kimin linnn ba verib, v mnim bama bu
yaran kim vrb? Bu klmni z ryind desin, v qzn yanna da getmdi. Bda inr
aacnn dibinnn qeyitsin, ird eyledi ki gedim grm vzirin qz neylyir? V onun da
bfsn l gtirim. Glib, sbhn zmniydi, kmndi atb, xd divrdan yavac endi
hyt. Grd sbhn zmnidi, bu sccdni dyp, alyr. Z[l]flrin alp lin, bu
dillrin t grh n diych rz eliyim yln aalarn salna: Qeys-i Rmmh- rb on
iki min fil-svrnan glir. Mn itibahnan Qrts- Filsevr demim. Qrts- Filsevr oyd
ki ikri burnunu qulaqlarn kesdi verdi lin. (Yanx Krmi havasynan oxuyacax)
Sbhn zmnind zlfm lddi,
Y mnim sevgimi y sbir Allh,
Bir yalgz cvnd gurbt elddi
Y mnim sevgimi y sbir Allh.
(6+5)
Mn g mey ganl,
Mz ganl mey ganl,
Qorxuram dm lm,
Yurdumda gz ganl.
(Bayat)
Scdni dyb zlfn alb lin, bu szlrdn deyir alyr. Gznn yini ruxsrin
rvn eliyib. hizd qula asr. T grk br klmsin n cur deyir, rz eliyim salza:
Bl gldi d[r]t bir yanm brdi,
ryimdi qm krvn yeridi,
ntizr hmhtn cnm ridi,
Y mnim sevgimi y sbir Allh.
(6+5)
Ay bala gl nz,
Blbl eylr glnz,
Zmn bel geds,
Alyan ox gln az.
(Bayat)
Gend sz deyir, gznn yan o baharn bulutu kimi gznn yan ruxsrin rvn
eliyib, ikrid qula asr. mm gtrb sznn txllsn desin. Bu dillrinn deyib,
bndd rz eliyim.
612

. Bfa:Vefa.

74
Blbl kimin he olmad prvzm,
Uubdu glmnn rdyim qazm,
Prnzam zldn glmdi zm,
Y mnim sevgimi y sbir Allh.
(6+5)
Mn q qan eylr,
Divn eylr qan eylr,
Dos[t] mni bu hlda grs,
Y lr y qanma qan eylr.
(Bayat)
Szlrin deyib, annn613 qoydu movhrn614 stn alamaya mgl oldu. ikri z zn
dedi: Xb, bununda vfsn grdm. n oxtand gedib v Simizrn otannan yaral
gedip, o vaxtan bu yana bunu hnz grn olmuyubd. [z zn dedi:] Mn sabahlarma
mn cng eliycaam, yax dyil ki burda mn vxtimi srf eliym. Vli bularn ikisinind
bfsn grdm. Kmndi atb divrn stn, divr asn o z, Mrkeb- jdxr a svr
olub, zn yetirdi mqqriy. Gecni ya[t]ssn shr elsin. Bu trfdn Srhng-i mi rz
eldi d[r]t yz min qoununan glib, tbl nqqr gecni shrcn vurub kimin adna?
(Srhng-i mi trfinnn), Kh-peykr adna. El ki shr olsun, bli Srhng-i mi nin
lkri dayanb, (Mnzr h- Ymni cvbn ax cngi yazbd). Kh-peykr-i mi
lkrin qabanda dayanb. O zmn oldu ki Mnzr h- Ymni nin qounu b yan trfd
sf kib daynd. Hr iki trft lkr r-b-r615 durup, ara meydnd. Kh-peykr-i mi
mrkbin hey vrb, yetirdi meydn. mm b yan trftn ( Mnzr h- Ymni
trfinnn) phlvnlardan biri getdi meydn. Bli Kh-peykr inn qlnc, qlxan md,
e-pr blar cng tuttular. Kh-peykr-i mi, Mnzr h- Ymni nin trfinnn gedn
phlvn ldrd. Onu ldrnnn sora o birisi, onu ldrnnn sora o birisi [meydana
getdi.] mm eid dsitni ikridn: ikri geym-i ar-aynasn geyib ynin, qlnc,qlxan
md, e-pr616 neyz hammsn sbb- cngi617 bdnnd rst618 eliyib, zn bir dana
niqb hdi, Mrkeb- jdxrn tngin brkidib, hbz kimin zin evind qrr tutdu, yai
zngiy diz qbirgay.
Ustd bel nzm kibdi ki mrkbinin d yann altna ekl619 tutmudu ki ssi xmasn,
xd-srn620 yavaki621 dan dmnsinnn622 enip, durdu Mnzr h- Ymninin
613

. Ann: Alnn.
. Mhr: iilerin namaz kldklarnda alnlar topraktan yaplm mhr zerine koyarlar.
615
. Ru be ru: Yz yze.
616
. e-pr:Eski sava aletleridir.
617
. sbb- cng: Sava aletleri.
618
. Asl anlam bezemek, burada yanna almak.
619
. kl: ?
620
. Xud-srn: Kendi bana.
621
. Yavaa.
614

75
sflrinin dalsnda. Gn orta zmanna kimin. Hrdn623 Mnzr h- Ymni deyir Xacand Vzir: Xacand- Vzir bs sn diyirdin ax gn orta zmnin kimi bizim cngin shibi
glr? Hnz bir xbr yoxd. Dedi qrbn sn n-rahand olma. Bu Bhmn Vzir inn
Xacand- Vzir eyni ms vzirinn Qmr vzir kimindilr, rml-drdlar, mincimdilr.
Xacand- Vzir z dolandrr: Qurbn nec ki demim [olacak] n-rahand olma, inallh
glr. mm st o zmaniydi, gn ortann zmniydi, Kh-peykr azn ad, nsz
dand.624 Mnzr h- Ymniy z dolandrd: gr bir bir gjdri atmr625 v
phlvnn yoxd, qorxullar meydn glmy, be be, on on yolla glsin. Grd gedn
yoxdu, hr kim gedir onu ldrr. Dedi bs indi ki glnin yoxdu be be, on onda, y
Simizr gndr glsin mn aparm verim Srhng-i miy, onnan snin zr-xhlv
istiyim,626 y meydnim hrif yolla glsin. H bu eynid: Hmiyyt n-inn br u sr
krd.627 ikri hey vurub mrkb zn yetirdi meydn. Kh-peykr brbrind
dayananda, ged ey dd- bi-dd elbil da qoymusan dan stn, uxlux628 dyil,
ikrinin q[r]x be r629 qmtidi, sinsinin ni dema olar ki on r olar. H [ikri] dedi
dilvr meydnda phlvn azn yumar, lin aar. Bs niy nsz dansan? Kh-peykr z
dolandrd: Sn kimsn? [ikri] Dedi mnd snin kimi bir brm. [Kh-peykr] Dedi sn
znnn niqbi rdd el grm kiisn630 ya arvadsan? x mn ki sni grmrm, tanmram,
kimsn. [ikri] Dedi snin n iin vard mn kimm? Mn snin mlkel-movtuvam, 631
glmim canv almaa. Bu eynid Kh-peykr dedi: Mn grrm, sn yaxc dilvrsn, gl
sni aparm Srhng-i minin yanna. Egr sni aparsam Srhng-i minin yanna, vd
verib mn qz Nzik-bdni vercaxd mn. [ikri] Dedi bura bax grm Nzik-bdn
nmndi? Dedi Nzih-bdn632 bir dana qzd da. [ikri] Dedi bura bax grm, sn mni
aparammasan onun yanna, sn mnim limd dstigir633 olsan, o qz mn d verr? Dedi
nsz danmagnan snd n qbiliyyt vard ki onu alasan? Sn kimsn ax? [ikri] Dedi
qula as deyim da kimm. gtrb bu dillrinn grk n deyir rz eliyim salnza: h-
Xtayi havasynan gl.

622

. Dan eteinden.
. Ara sra.
624
. Kt sz syledi.
625
. Gjdri atmr: Gleri yetmiyor.
626
. zr-xahlx istmk: Affn istemek.
627
. Farsa iir: Geyret yle ona dokundu, damarna basd.
628
. uxlux: aka.
629
. r: l birimi.
630
. Kii: Erkek.
631
. Mlkel-movt: lm melei.
632
. Ara sra Nzih-beden ve ara sra Nzik-bdn sylenir.
633
. Dstigir: Tutuklu.
623

76
Bu cngidn bura bovyh meydand,
Btn drylrin nhngiym mn,
Syldiin yr bu cn qrbnd,
Bugn drylrin nhngiym mn.
(4+4+3)
stsn ki mni tanyasan drylrin nhngiym mn. Kh-peykr dedi: N yannan da
yek634 danri. [ikri] Dedi sn lsn yamnan yek danmram, qula as iin axirin.
Gtrb o br klmsin bu dillrinn desin, rz eliyim hamzn salna:
Sen ki demirm meydnnan qa,
Phlvansan k qlncn meydn a,
Bt-prstisn boynunda var xc,
Btn drylrin nhngiym mn.
(4+4+3)
Tmm lkr rast drub, elbil qurbaa gln da atmsan. Gtrb ikri grh sznn
txllsn n cur desin, bnd d rz eliyim:
Dolandrp peymnni doldurram,
Dmni alatp dostu gldrrm,
Bugn bu meydnda sni ldrrm,
Btn drylrin nhngiym mn.
(4+4+3)
Sz tmm olsun, bularn bir birinin sz bir birin acx gldi. l eldi qlnc, qlxan, md,
e-pr neyziy yetind, ikri neceyki neyzni taxp Kh-peykrin ryinin bannan,
qalxzd hvnn zn, el tnliy635 bildi ki getdi ddi Srhng-i minin lkrinin
qabana. H: Kh-peykri bu cur grnd Qrts- Filsevr, rz eldim da Qts-filsvr bir
phlvnidi, Srhng-i mi nin siphpuddi, 636 ki meydanda ikri qbln,637 qulaxlarn v
burnun ksib qoymudu bunun ovcuna, 638 hmn Qrts- Filsevr bir nr hdi.Srhng-i
mi dedi bs niy dd- bi-dd eliyisn? Niy qqrsan? [Qrts- Filsevr] Dedi sn lsn
bu hmn Xud-prstdi ki mnim qulxlarm xardb v burnumu ksin. Bu vvl bu cur
er diyr sonra adamn qulan xadar. Dedi gz ndn qorxar; Grdynnn, bunun
qulaxlarn xatmad, brnn ksmdi, bunu ldrd. Bli Srhng-i mi ceryn bu cur
grnd, Kh-peykrdn so[n]ra ayr bir phlvni gldi. Onuda ldrd, de onnan sora
birayrs gldi, onuda ldrd, neceyki bu he olmasa lli dana phlivnn ldrmdi, ikri

634

. Byk.
.Tnldi: Att.
636
. Siphpud: Rtbeli.
637
. Qbln: nceden.
638
. Ovu: Avuc.
635

77
bularn inTigmin ald. Day639 meydna gln olmad. Meydna gln olmuyanda, Srhng-i
mi z mrkbin svr oldu.
Ustd bel yazbd ki: Srhng-i mi zi bir dilvridi, phlnnidi. Mntaha-yi meratib640
ikri blarn gznn otunu almd.641 Qdim bir adanm istiyydi pdih olayd, ustatlar
buyrubdular ki bular lbtd phlvn olardlar. gr olmasaydlar grh mq grydi,
qlnc, qlxan md, e-pr bularn hamsnn dovrsin grydi. Bli: Srhng-i mi ki
mrkbin svr oldu, grd k gedn yoxdu, z qz642 gzri643 dd gr-i minin
adrnn qabannan. gr-i mi z dolandrd Srhng-i miy: Dedi hara
gedisn?[Srhng-i mi] Dedi rm yoxdu, snin kimin phlvanlar otura adrnda yiya
i rb i, mnim d bir ks yoxdu ki meydn ge[t]ssin, mcbrm grh zm gedm.
[gr-i mi] Dedi qurbn sn zn bilisn ki mn hr bazr olunun meydnin getmrm.
Mn grh o adamn meydnin gedm ki qvi dilvr ola. Bu bir dana svrid644 niqb-dar
glip mnim meydnim, mn onun meydnin getmrm. [Srhng-i mi] Dedi: Yox, sn
mnim boynuma bir hq qoy getginn bunun mydnna. Dnd bir yol hmn Nzik-bdnin
vdsini verdi buna. gr-i miy dedi: gr gedsn bu cvnin ya lsn ya dirisin mn
gtirsn bu niqb-darn, mn qzm Nzik-bdni vercaam sn, zvd mid vlihd
eliycaam. gr-i mi bu mjdni eidnd durub yaa. Mrkbin svr olub, girdi
meydn. gr-i mi meydn vrid olsun [ikriy] dedi: Cvn, mn grrm sn yaxc
dilvrsn glginn sni parm Srhng-i minin yanna, o mn bu vdni veribdi ki
bunun ya lsn ya dirisin gtirsn, qzm Nzik-bdni vercaam sn v zvd vli-hd
eliycaam mid, sni bovyh mqm yetirrm. Gl sn bir dana qz st dnyan vrma
bir birin. Bu Srhng-i midi, lkri oxdu, qvidi, dnyaya prm vrbd645 bu. Sn
eliyblmsn bunun qabanda gl eliysn. 646 [ikri] Dedi phlvn meydanda dilin
balar, lin aar. [ikri] Dedi bura bax grm, sn mni aparammasan ldrmmsn mn
sni ldrsm, o qz verr mn? mid snin yeriv vli-hlihd oturam? Dedi nsz
danmagnan? Bularn da sz bir birin p glsi, l eldilr qlnc,qlxan md, e-pr u
kmnd,[sonra] l eldilr bir birinin kmrin, bir qdr kt tutannan so[n]ra ikri bunu
alb kllsin,647 el vrd ki yer dam dam dald. Da meydnin gln olmad.
639

. Day: Daha
. Muntah-yi mrtib: Ancak.
641
. Gznn otunu almd: Korkutmudu.
642
. z qz: Raslant.
643
. Gzri: Yolu.
644
. Svri: Atl.
645
. Dnyaya prm vurmaq: Dnya seviyesinde tannm olmak.
646
. Qabanda glelmaq: Kar koymak.
647
. Kll: Ba.
640

78
Meydnna gln olmasn, Bu [h]eynid Srhng-i mi bng vurdu, 648 frman verdi lker
yerinnn oynad.[7] Oxuyuram ziz eidenler n:
Bir gzel gedi qarmdan,
Salland yana yeridi,
Kiprih vurdu, ogrun649 baxd,
Od sald cna yeridi.
(5+3)
Salanubn yen vurdu
Qalarnan kaman vurdu,
Mujgnn sinm vurdu,
Qmzsi cna yeridi.
Qalarn bnzttim aya,
hsn qudrt veren paya,
Endirib sallad aya,
Dos[t] movhrbana yeridi
Dedim getm yar amand,
lsgr odla yanand,
Dedi qoca, pirnd,
Mrd-i mrdana yeridi.
(5+3)
Szlrim sr-mnzil-i mvda hmin yerd qald ki, ikrini ki dan dmnsind
thlmidilr,650 Qeys-i Rmmh- rb, Firz yyra dedi ki: ikrini thhiyiblr rsni
tng eliyiblr,651 gedey652 onun kmyin.653 Firz yyr z dolandrd ki: Gednd mey654
taprmybd655 ki r bir nfr gl mn kmhlih eliy edma656 mhkmdi. gr biz
getsh, ldrr bizi. mm bu eynid bir nfr svr-i niqbdr657 zn vurub lkr, lkri
drd aa658 sndrb Ymnnn aralandrd. 659 Tebl-i bz-gt vrlanda,660 bu [svr-i
niqbdr] mrkbin hey vrb aradan xsn. ikri gldi mqqriy Firz yyr istdi
muqbilin,661 dedi: Firz mgr mn sn demmitim ki bir nfrin hqqi yoxdu gl mn
kmy eliy. [Firz yyr] Dedi: Bav n662 bir nfr glmiyib. [ikri] Dedi bs o niqb648

. Bng vurmaq:Barmak.
. Orgun: Gizli.
650
. Tek bana savayordu.
651
. Zor durumda kalm.
652
. Gidelim.
653
. Kmk:Yardm.
654
. My: Meer.
655
. Taprmak: Sifari etmek.
656
. Edm: nfaz.
657
. Maskeli atl.
658
.Mesafe birimi.
659
.Uzaklatrd.
660
.Geriye dn davulu vurulan zanan.
661
.Karsna.
662
.Bana and olsun.
649

79
dr663 kimidi glmidi? [Firz yyr] Dedi: mn blmrm. Dedi: Firz gr niqb-dar taptn,
tapnsan, gr tap[m]adn zvi664 lm blgnn. Frz z dolandrd: Bs gedim axtarm
blk taptm da. zn vrdi buyana o yana gecnin zmnind grd ey dd- bi-dd, dan
dmnsind bir x gliri. zn yetirsin ora: Grd bir dana adrd qurulub, bir nfr
xsidi oturub adrn iind yeyib rbiir. Yetirdi yaxna slm verdi. Bu z dndrib
slmn alanda, Firz grd k, ey dd- bi-dd bu Xorid- Bnd. rb padiahnn qz ki
ikri alb odu[r]. z dolandrd: Xanm, ikri deyir mn gldin kmey eldin sora qoydun
qadn? (Firz z bel siyast iltdi, yoxsa n bu bilir n ikri bilir ki bu oydu,istsi
aznnan sz alsn.) [Xorid- Bn] Dedi: Firz bilibdi mn ona kmey eldim? [Firz yyr]
Dedi: Hn bav b. Dedi: Firz grdn da nec cng665 elirdim, lmdi ki yatrdrdm,
qoundu ki qrrdm, drd666 aac he olmasa qounu ylndirdim dal. 667 Grdn nec cng
elirdim. Firz l eldi kmnd. Kmndi aanda [Xorid- Bn] dedi: N i grsn? [Firz
yyr] Dedi: Dur yaa qollarv balyram. Dedi: Niy? [Firz yyr] Dedi: Bav n
ikri ldrchdi sni. n ikridn bi-icz668 glmisn cng. Blki sn atdan dydin?
Sni vuraydlar saleydilr? Sn geeydin dmn lin? Biz mslmnx. Mselmana chd
arvad n hrmd. 669 [Xorid- Bn] Dedi: Amand, bava dolannam, 670 gr neynsn?
ox diynnn so[n]ra Firza bir cb671 qzl672 boyun oldu,673 ki Firz gr neyniysn
ikridn mnim zr-xhlm674 istiysn. Mnim bu txsirimnn ge, bi[r]d mn cng
glmrm. [Firz yyr] Dedi: Xanm bav n, gr onu iki cb elsn, gedrm
ikrinin zn gtirrm.kiminci didruzu675 bu gec burda elrsiz. [Xorid- Bn] Dedi:
Bel bava dolannam gr neynsn? Firz durdu yaa, gldizn yetirdi ikrinin
berberine. Selm, eleykme selm. H de grm Firz taptn676 o niqb-dri ya yox? [Firz
yyr] Dedi bav n grh and isn ki mnnn ona xtr677 yoxd. [ikri] Dedi: And
irm he zd olmaz. Dei el olmaz sni and verirm yzdn- pk sn kimi ox ist[r]sn?
[ikri] dedi: Firz and ola yzdn- pk mn bi[r] qardam olu ir-zd- Tigzni ox
663

. Maskeli.
. Kendini
665
. Cng: Sava.
666
. Drd: Drt.
667
. Dal: Geri
668
. Bi-icze: zinsiz.
669
. Bu cmlede slamiyet ve Trk adet geleneinin atmasn grebiliriz.
670
. Alk cmlesidir.
671
. Cb: Sandk.
672
. Gzl: Altn.
673
. Boyun oldu: Vede verdi.
674
. zr-xahlh: Aff dilemek.
675
. Didr: Gr
676
. Tapmak: Bulmak
677
. Xtr: Tehlike, zarar.
664

80
sovvrm678 ki rnin oludu, mni qardam qya679 salanda (Rmid) o be sinindydi.680
Dedi and iginn681 onda. [ikri] Dedi: ir-zdn lmn and olsun he zad elmrm, de
grm kimdi? Gtrb bu dillrinn grk n deyir Firz yyr, ikriy rz eliyim
eidenlrn sal[]na:
Sn qrbn er ikri,
Gtirmim xbr sn,
Bd-bxt682 eylm Simizr,
Gtirmim xbr sn.
(4+4)
Mlm ceyran mlm,
Qa gzn srmlm. (Nakarat)
ikri dedi Simizrnan n iin var mn deginn grm bu dilvr kimidi? O niqb-dr
kimidi? Onnan mn deginn. [Firz yyr] Dedi, qula as deyirm. Gtrb o br klmsin
bel deyib:
ryimd szm oxdu,
Dmn sz mn oxdu,
And imisn xtr yoxdu,
Gtirmim xbr sn.
(4+4)
El dem din imnm,
Sn qurbn x cnm. (Nakarat)
[ikri] Dedi o xbri de mn grm, o niqb-dr kimdi? [Firz yyr] Dedi: Qula as
deyimda. gtrb bu dillrinn grk n deyir rz eliyim:
Yol gzlr intizrnd,
Qm gnmd qm-xrimdi
Kmh gln z yarnd,
Gtirmim xbr sn.
(4+4)
El dem qa qara
ryim vurmusan yara. (Nakarat)
[ikri sordu] Nec z yarnd? [Firz yyr] Dedi: Xorid- Bndu da kim olacaxd? Bu
sz diynd [ikri] l eldi lms-nigr683 mir. Hislndi684 durdu ayaa. [Firz yyr]
Dedi: By685 and immisn ir-zd- Tigzn z qarda oluva? Dedi: Hn and imin.
[Firz yyr] Dedi: Bs ny kisn o miri? Qoy yerin gedax. Dedi: Dz deyisn. Ax
678

. Svmek: Sevmek.
. Quyu: Kuyu.
680
. Sinn: Ya.
681
. ginen:
682
. Bd-Baht: Baht kara.
683
. lmas-nigr: nci dzlm.
684
. Hislndi: Sinirlendi.
685
. By: Meer.
679

81
duva686 elginn ki and imidim v-ill687 dorardm blsin.688 Durublar yaa, hr ikisi bhm,689 iry Firz yyrnan, gedip Xorid- Bnnun adrna. Slm, leykm-sslm
durub pevz690 eliyib. B-hm yliblr hm-shbt oldular. Bli: Qol bir birinin
grdnin,691 ey na mgl oldular. Yedilr idilr, rb idilr v qovvl692 ald ki sn
bundan sora day693 bir d cng glmiysn. Xulse gecni shr eliyiblr. D[r]t gn dv694
oldu, Ymn ehrind. Drt gn dvdan so[n]ra Srhng-i mi grd ki bularn qabanda
dayana blmllr. Srhng-i mi gtrb bir mn-nm yazd, on gn dbr695 movhlt696
istdi. On gn movhlt istiyib, gtrd yeddi iqlim nm yazd. Khy697 padiahd, harda ki
tihm qoyub, h ki qoyub bunun tihmsidi. Bli bu on gnn rzind bu hr trf nm
yollasn.
Bu yan trftn eid dstni Mnzr h- Ymnidn. ikrid gedib mqqrddi, z
qoununun iinddi. Mnzr h- Ymni dedi ki: Mn grh gedm bilm bu cvn kimdi
glir bir bel xidmt698 elitiri, gnd glir mn kmey eliyiri. D[r]t yz nfr adamnan
vzir vzrdn, yb dovrsin v iki nfr vzirin, Xocand Vzir inn Bhmn Vzir
gtrb getdilr dan dmnsind hmn mqqriy sar. 699 Bli bular yetirnd Firz keih
verirdi.700 Firz yyr bulara is[t] verdi. Dayansnlar. [Sordu]: Siz kimsiz glisiz? Dedi: Mn
Mnzr h- Ymniym, glirm t grm bu cvn kmdi ki glir mn bu qdr xidmt
eliyir? O niqb-dr axtarram. Firz yyr dedi: Durun burda t gedim icz alm. Glib
ikriy deyib. ikri dedi: Get fqt701 Mnzr h- Ymnini gtir. Onnan sora ayr adam
gti[r]m. Glib Mnzr h- Ymnini aparsn, Mnzr h- Ymninin gz satad702
ey dd- bi-dd grd dan dmnin tutubd tmm islm prmidi. adr adrdan lm lif
l kimi geip703, yax goymaa yer yoxdu. Qarqann704 say var amm qounun say

686

. Duva: Dua.
. V-ill: Yoksa.
688
. Blsin:Onu
689
. Birlikte.
690
. Pe-vz: Karlamak.
691
. Grdn: Boyun.
692
. Qovl: Sz.
693
. Day: Daha.
694
. Dv: Sava.
695
. Dbr: Tekrar.
696
. Mohlt: Zaman.
697
. Khya: Gya
698
. Xidmt: Hizmet.
699
. Sar: Taraf.
700
. Keih Vermek: Nbet tutmak.
701
. Fqt: Yalnz.
702
. Gz satad: Grd.
703
. ie gemi.
704
. Qarqa: Karnca.
687

82
yoxd.705 ikri taprd frnin mbd mbd706 buna km ehtirmlq707 eliysiz ha! n
bu pdihd hmti ve ehtirmi bizim n vcibdi, ll-xuss708 ki bura glir biz
qonaxd,709 xh710 mslmanola xh kfir ola ancak bu pdih- mmlktdi, buna grh
ehtirmeliyh. Pevz eliyiblr pyndz711 eliyiblr, vrid olsun adrdan iri, gz satad
grd yuxar bata sdrid Xud-prst oturub. [Mnzr h- Ymni] z dolandrd: Cvn!
Hmn niqbdr snsn? [ikri] Dedi: Bli qurbn. Durub yana ehtirm eliyib, h ox
ltf eliyibsn, ge oyana ge bu yana, triftinn. [Mnzr h- Ymni] Dedi cvn: mgr
mnim plovvum yoxdu sn yiysn, rbm yoxdu sn isn, y tim yoxdu sn ilih
eliysn? Sn bu dan dmnsind burda niy glib dmsn? [ikri] Dedi: Qurbn
dzd mn qonaxsan, ehtirmn vcibdi, 712 mn tsmim tutmuam713 n-m[r]t ryi
yemiym. [Mnzr h- Ymni] Dedi: Mn sn n vaxt714 n-mrdlih elmim? [ikri]
Dedi: Nm[r]t mnim bama bu yaran niy vurdurmusan? [Mnzr h- Ymni] Dedi:
And ola lt mnt715 mnim xbrim yoxd. Bunu eidnd Firz v Syyh- Phlvn
v Plngi-p hucmeyldilr, l eldilr mir Mnzr h- Ymninin stn. ikri
dedi: Ahay n i grsz? Oturun yer. Mgr siz demdim ki bu pdih- mmlktdi?
Buna mbd km-ehtiramlx eliysiz. ll-xuss ki burda biz qonaxd. Oturun yeriviz.
Firz yyr dedi: Ax bu lt mnt kimdi ki and iiri? [ikri] Dedi: O ona qildi716 onada
and iir da. Gtrb ikri grh o yerd Mnzr h- Ymni y n deych bnd rz
eliyim eidenlerin sal[]na: (Kekoli Havas)
Qadan alm
Vacibdi mn snin hovrmtin,
Yeri gy xlq eylyib bir subhn,
Srrfam mn zm billm qimtin,
Deginn klmni717 gl ol mslmn.
(6+5)

705

. Qarqann say var amm qounun say yoxd: Karnca kadar saysz asker var.
. Mbd: Sakn.
707
. Km ehtirmlq: Saygszlk.
708
. ll-xusus: zellikle.
709
. Qonaq: Misafir.
710
. Xh: ster
711
. Peyendz: P-endz: Karlamak.
712
. Vcib:Gerekli.
713
. Tsmim tutmaq: Karar almak.
714
. N vaxt: Ne zaman.
715
. Lt u mnt: Byk drt putlardan. Hobel, Lt, Ment, Uzz byk putlardlar.
716
. Qil olmaq: nanmak..
717
. Kelme-yi ehdet.
706

83
[ikri] Dedi Lt mnatdan i xmaz, gr dz and imiysn (o qdir-i sbhn)718 bular
mn rm719 eliyblmrm. Gtrb ikri o br klmsin bu dillrinn desin rz eliyim
btn eidenlerin salna:
Ele bildim mnnn arn qrdn,
Qafildn bama yar sn vurdn,
N-m[r]t flk didergin720 salb yurdum,
Gzirm dada llrd pinhn.
(6+5)
Qafildn bama yar sn vurdn diynd gen Firzun, Plngi-p un hal doland,721
[ikriy] Dedilr: Qurbn n mddtdi biz demisen, snin bava yaran bu vuruub? [ikri]
Dedi: Xeyir oturun yer onun xbri yoxdu. Mn soruuram onnan. Mnzr h- Ymni
gen dedi and olsun lt mnt, bt-i bzrgvr722 yz atm alt ta[n]rya mnim bu
cryannan723 xbrim yoxdu. Gtrb grh o br klmsin n cur deyib, rz eliyim
ylnlr salna:
Dstigir olarsan ey bi-r sn,
Qiymtd yanmyasan nr sn,
mn gtir o shib-i Zlfiqr sn,
Deginen klmni gl ol mslmn.
(6+5)
Bu olann [ikrinin] bu szlrinnn Mnzr h- Ymninin qlbi doland, slm ox
yaxn oldu, yaxn olanda dedi cvn snin bu klmlrinnn mnim qlbim doland, mn
nemen desm ollam mslmn? [ikri] Dedi: Grh diysn: hd n l ilh illlllh
v hd nn Mhamd rsl ullh. Mnzr h- Ymni bu klmlri deyip dnd oldu
mslmn. Tmm boynunda nmn bt vard qrd724 atd yer, Firz bi[r] badan ydrr
(hams725 qzld726 uxlux deyil ki.) [ikri] z dolandrd Mnzr h- Ymniy: gr
qounun v mmlktivin hams mslmn olsa mn eliybllm glm ora, olmasa amm
yox .[glmiycaam.] Mnzr h- Ymni z dolandrd: Mn ki oldum mslmn grh
milltim d dn ola mslman. Onda727 [ikri] dedi bs ged olarda d[r]t-d[r]t, be-be
gtiginn mslmn elginn yollandr. [Firz yyr] Dedi: Qurbn deyisn el yolda
mslmn eliyim. Dedi yox gti[r] burda mslmn elginn. Firz gedir bular d[r]t-d[r]t,
718

. Qdir-iSubhn: Allah.
. Bur da bunlar tutmak anlamnda.
720
. Didrgin: Perian.
721
. Hal dolanmaq: Sinirlendiler.
722
. Byk put.
723
. Cereyn: Olay.
724
. Qrd: Kopard.
725
. Hams: Hepsi.
726
. Qzl: Altn.
727
. Onda: O zaman.
719

84
be-be gtirir klme-yi hdtlrin dedirir, hams mslmn oldular. Hams mslman
olannan sora, Mnzr h- Ymni dedi: Dilvr mr el nmn qounun var atlansn728
gedeh Ymn. ikri z dolandrd qoununa, mqqrd olanlara, Ysif rb yeddi
qrdiynn, Qeys-i Rmmh- rb on iki min fil-svrinn v rblr Pdihinin qounu ki
lli min nfr vermidi ikriy, hamms adrlar yxblar729 gldilr Ymn hrin.
lm-drn lm bal keidend,
Diliirn esb ber sehr keidnd. (Farsa)730
ikrii qdm qoydu lkriynn Ymn. Glibdilr yetirdilr br-gh-731 Mnzr h-
Ymniy. mir mr vzir vzr hamm mslmn olup, Xacand- Vzir ki
qdimnn mslmanidi, mm Bhmn Vzir yalannan mslmn olupdu, zhir lmind
btind ryinnn xatmr. Mnzr h- Ymni be-unvn- rz-i db732 ikriy dvt
eldi ki cvn; Mnim txtim sltntim millti hr bir eyim senin ixtiyrinddi, buyur yl
txt-i sltntd. [ikri] Dedi: N Qurbn. Sn bunnan bu yana slm pdiahi oldun, v
mnd ln gn kimi,733 bir qtr734 qanm qalana kimi sn xidmt eliycaam. Tmm hr
yer slm prmi735 vurublar, gln klme-yi hdtin deyir mslmn olur, gln, gln...
bir nfr qalmad be geyr z Bhmn Vzir.736 Xacand- Vzir xbr verdi qz Prnz
Xanma, ki ikri glib, v demidid ki qzm qoxmagnan ikri o gecdn ki gedibdi
glmiyib, vli sad, zinddi,737 rmld738 bilmidi ki bu lmybd, zinddi. mm eid
dstni kimnn? Simizrn dysi Mh- Zmindn. Mh- Zmin dedi hrid n xbr var?
Dedilr cryn bu cur olub, inanmad. Gldi gzynn baxd, grd k ey dd- bi-dd,
ikri oturub brgh- Mnzr h- Ymnid lp sdrid.739 ox d n qeyitdi740
Simizr. [z zn dedi]: Prvrdigr indi n cur deyim? ikri yaralananan t o gn kimi
q[r]x gnd. Ustd bel nzm kibdi ki: Simizr hnz hmmm d getmmidi.
Prvrdigr mn buna n cur deyim? Bu zn hlk elr, q elr741 bi-h olar. ox d

728

. Atlansn:b Ata binsin.

. adrlar yxmaq:adrlar kaldrmak anlamnda.
730
.

Bayrak tayanlar bayraklarn kaldrdlar, Yiitler atlarn meydana srdler.
731
. Mnzr h- Ymninin sarayna.
732
. Be-unvn- rz-i db: Sayg gstermek iin.
733
. ln gn kimi: lene dek.
734
. Qtr: Damla.
735
. Prm: Bayrak.
736
. Be geyr z Bhmn Vzr: Bhmn Vzrden baka.
737
. Zind: Canl.
738
. Rml: sihir, Fal.
739
. Lap sdrid: En yukarda.
740
. Qeyitmaq: Dnmek..
741
. Q elmek: Baylmak.
729

85
n getdi. Simizr z dolandrd: Dy cn ox d n nzrim gli[r]sn. Dedi mjd742
verginn nznin ikri lmyp, diridi. Dedi: Dy cn el dem ha mn qe elrm. Dy
dedi: Bav n.[ Bana and olsun], ln atovun743 brghind lp sdrd oturub, amm ba
yarald, bald. [Simizr] Dedi: Dy cn gr dz olsa nmn istsn vercaam. [Mh-
Zmin] Dedi: Bauv n dzd. Dedi: day cn ya zn ya bir ada tyin el744 ki onu tqib
elsin,745 t grm bu gec hara gedcaxd? El ki gec gldi ary, ikri durdu getdi
Xacand- Vzirin qz Prnz Xanmn evin. Bu xbri yetirdilr Simizr. Simizr
gednd dedi dy cn mn kagaz qlm gtir. stirm o cvn bi[r] dana nm yazam.
[Mh- Zmin] Dedi: Nmni yazdn kimnn yolluyacaxsan? Dedi: Snnn. [Mh- Zmin]
Dedi sn lsn mn ged blmrm. Demz mn bir df gldin apardn mn neyndin ki
bu sfr glmisn dalmca746 neyniysn? Mn eliyblmrm, mnim iim dyil xanm,
zv ayr mrsiy-xn747 gr.748 [Simizr] Dedi dy cn bi[r] qula as, mnim snnn sora
kimim vard? Gtrb bu dillrinn grh nmn yazr, bnd rz eliyim ziz dus[t]larn
hamsnn sal[]na:
Mh- Zmin dur ya ql r,
ndi o cvn yazram kaaz,749
Qoy glsin eylsin pr pr,
ndi o cvn yazram kaaz.
(6+5)
H qula as dy cn ax ayr adam onun dilin bilmz ki snnn suvay. 750 Ustd bel nzm
kibdi ki: ikri Mh- Zmin ox severdi, n bu illiydi,751 dnimndidi, yni biln
znnlardanidi,752 snnn suvay he ks onun dilini bilmz. Gtrb sznn dalsn bu
dillrinn desin:
Dolanuban peymnsin doldurmaz,
Saraluban gl rngini soldurmaz,
Ayr adam onun dilini blmz,
ndi o cvn yazram kaaz.
(6+5)
Gtrb axir klmsin bu dillrinn desin, mnd rz eliyim.

742

. Mutuluk.
. Atann
744
.Tyin elmk: Belirtmek, atamak.
745
.Tqib elmk: zlemek.
746
. Dalnca: Ardmca.
747
. Mrsiy-xn: Mersiye syleyen.
748
. zv ayr mrsiy-xn gr: Bu ii bakasna teklif et.
749
. Kaaz: Mektub.
750
. Suvay: Baka.
751
. illi: Akll.
752
. Zen: Kadn.
743

86
Simizr eqidn olubdu mriz,753
Sn mn xnim ol mn sn kniz, 754
Hmm xtirin tutaram ziz,
skndrdn qalp yazram kaaz.
(6+5)
Eqin evi yxlsn gr ki eqidn mriz olupdu, yorgan dy dbd. Bunun [Simizrn]
irin dillri Mh- Zmini yoldan eliyib, durdu ya dedi: Allha tvkkl, gedim grm
neyniybllm? Nmni gtrdi, rvne-yi rh oldu.
Ustd bel nzm kib: O eynid ki Prnznan ikri bir yerd ey na mgldular, el
istirdi ki qolun apara prnzn grdnin,755 bir zmn grd ki qap d[]yld. ey dd- bidd bu kimdi qapn dyp? Simizr durub pncrdn grd k hmn Prnzn dysidi.
[ikri dedi] And olsun o cll- ilhiy hr kim olsayd durub ldrrdim, mm n Mh-
Zminin xtirin istrm, o bln arvatd, 756 a glsin grm o gen ny glibdi?Qapn ap,
ovrt vrid oldu mnzil, db llr sinsind kirn757 eliyib dayand h-zdnin
brbrind,758 [dedi]: h-zd slm rz elirm. ikri bir baxanda bunun zn, qorxudan
ustd bel nzm kibdi ki bu ovvrt mrdrl eldi qorxudan, lvarn zadn batrd. [ikri
dedi]: H Mh- Zmin ny glmisn? [Mh- Zmin] Dedi: Cvn mn neynim, mn bi
dana knizm, buyuruxuyam,759 deyir get l, gedirm, qal, qalram. Mn nm yazb
veribdi ki bunu yetirginn h- zdiy. [ikri] Dedi gti[r] bura baxm grm. Gtirib
nmni alb, oxudu. Alb oxusun, mzmninn xbrdr oldu, xberdr olanan sora, dedi dy
can he n-rahand olmagnan bura mnim evimdi, mnzilimdi. Sn burda mn qonax760
glmisn. Bir dana da mn yazram aparasan versn o plinin birisin. Gtrb bu
dillrinn grh ikri nnnin cvabn n yazacax? Mh- Zminnnn n cur gndrch?
rz eliyim eidenlerin salna:
(Qhrmn havasynan)
Mh- Zmin sn ziz mehmnmsan,
Mnim dilimcn o yr diyrsn,
Mn oxudum nazl yarn nmsin
Mnim dilimcn o yr diyrsn,
(6+5)

753

. Mrz: Hasta.
. Keniz: Hizmeti
755
. Grdn: Boyun.
756
. Arvat: Kadn.
757
. Kirnu (Korne): Ba eymak.
758
. Brbrind: Karsnda.
759
. Buyuruxu: Hizmeti.
760
. Qonax: Misafir.
754

87
[Mh- Zmin] Dedi: Ba st cvn, mnim gzlrim st, aparram nmvd, hr nmn
desn diyrm. mm [ikri] gtrb bu dillrinn yazsn:
l vermrm bi-bfann761 dstin, 762
N girmidin mn cvnn qsdin,
Yar gr gls bu yrmin stn,
ldrr dbr bu yr diyersn.
(6+5)
Deynn n-mt yar gels bu yarmin stn, day mn llm. Denn n-mt al eliyirdin ki
bama yr vurdurasan? [Mh- Zmin] Dedi cvn and ola cll- ilhiy onun xbri yoxd,
he mnim d xbrim yoxdu. [ikri] Dedi qula as szmn axirind deyirm, apararsan
yetirrsn zn. Gtrb sznn txllsn bel desin.
Din yolunda grh bamnan gem,
z xltimi zm boyuma bim,
Tiyan763 olam doyunca rb im
Gelib edm pr pr diyrsn.
(6+5)
Mh- Zmin qorxa qorxa l ya titiriy titriy glib nmni alb. [ikri] Dedi get ama
bi[r]d bura glsn, dz iki blcaam. [Mh- Zmin] Dedi: Ba st cvn. Geyitsin,
nmni apard verdi Simizr. Simizr alp nmni oxusun, mm baxd grd: ey dd- bidd bu arvad zlynnn xbd. [Dedi]: Dy cn b niy bel? Dedi sn lsn, zmnn
xmam day zm girblmrm. Xbrin yoxdu ki ax el qara qorxu764 glibdi ki? Bvr
elginn765 mrdarl elmim grh gedm libaslarm zadm vz eliym. Gedib libslarn
zadn vz elsi, gldi grd Mh- Zmin, qz nmni oxuyur, qhq766 kir glr. Dedi:
H ox dsan? Nmd yazb glsm onu doryacaam, sn glsn? [Simizr] Dedi:
Olsun o glsin mni dorasn, rzyam, Allahdan istirm o bura glsin mni dorasn.
[Simizr] Dedi: Dy cn nmni qolay767 yazmam dur yaa mn kaaz gtir. Mh-
Zmin durur kaaz qlmi gtirir, dedi: Al sn yaz amm mn aparmyacam. Deyib glsn
ldrcaam. Qz indi gtrb bu nmni yazr.
Yengidn yazram sn nm,
N-dnivam grmm bir ndn ii.
Gzt eyl768 bu txsiri sn mn,
Ndnivam grmm bir ndn ii.
(6+5)
761

. Bi-bf: Bi-vefa.
. Dest: El.
763
. Tiyan: Byk kazan.
764
. Qr qorxu: Tehdid.
765
. Bvr elginn: nan.
766
. Qhq: Kahkaha.
767
. Qolay: Bozuk, yanl.
768
. Gzt elmk: Af etmek.
762

88
Mezlndi,
Mey ier mzlndi,
Bfl dostumu grdm,
ryim tzlndi.
(Bayat)
Ey vtn mn snin gzlliini,
Hr zman bamn tc bilmim,
Olunu zm bfl qarda,
Qzn movhrbn bac blmm.
(6+5)
ndi Ceyrn Krmiynn ki oxuyurdum, hmn qatar oxuyuram, grh Simizr n cur
yazr v ikri n cur gleck.
Yengidn yazram sn nm,
Ndnivam grmm bir ndn ii,
Gzt eyl bu txsiri sn mn,
Ndnivam grmm bir ndn ii
(6+5)
O gneylr o guzeylr,
O guzeylr o gneylr,
Hsrt hsrti grnd,
Bayramn o gneylr.
(Bayat)
Dye dedi bular yazsan kim aparacax? Dedi Dy cn snnn baka kimim var mnim?
gtrb bu dillrinn grh n yazr?
n olub aslanmadm teliv,
dd769 olub srmmdim beliv
Rz olma zg blbl qonq glv,
Ndnivam grmm bir ndn ii.
Ay bel qan eylr,
Qan eylr divn eylr,
Dos[t] mni bel grs,
Y lr y gan eyler.
(Bayat)
Qz gtrb obr szlrin bu dillrinn desin bend rz eliyim:
Yar yarna nm yazsa oxun,
Yar sinsi drr yarn oxun
Sinmd ki nin var oxun,
Simizrin grb ndn ii.
(6+5)
Deyir bel mrd ats,
Doldur ver mrd ts,
N-mrt glip mrd olmaz,
769

. ll: ele.

89
Olmasa mrd atas.
(Bayat)
Sz tmm olsun, nmni goyub pakata, stn mhr eliyib, qoydu yer. Dedi: Mh- Zmin
bel bava dolannam, bunu apar yetir ikriy. Dedi: Sn lsn mn gedblmrm, mnim
vxtim yoxdu. [Mh- Zmin] bilmedi ki sznn axirind ki dedi sinmd ki nin var
oxun, nyi qsd eliyir, dedi mn istifam verirm, mn nqdr pul vermisn sn
qeytrirm, 770 mn gedbilmrm, mni ldrr. mm:Zr lmd dada mkil-gdi,
hr mtlb istsn onnan rvd. Simizrn bir ler771 sand varidi, lerdn qzldan,
lldn, rfidn [iind varidi]. Yxdnin azn qozuyup, bir dana mjmeyin772 qoyub
qabana, lin atp ngliyir o lerlrdn doldurur mjmeyin, lin atr doldurur, kisi yox
says yox. Mh- Zmin z dolandrd: Bu n ssidi? N crng-crngd bu salb? N i grr
o? Xocst Bn z dolandrd ki: Bxtvr,773 pullar doldurur o mjmeyin, bu sfr hr kim
nmni aparsa Simizr ona nm verch. Bu [Mh- Zmin] grnd lerlri gzlri
xland. Ustd bel rvyt eliyib: Srn srn zn sald mjmeyinin stn, dedi n cur
eliyim, adam da xanmn sznn yer salabilmir. Sznnn xa bilmir. Ama da neyliyh
ldrs d ldrsn. Eleyki pullar mejmedn gtrd, Simizr dedi bsindii? Y gen verim?
[Mh- Zmin] Dedi: Yox xanm bsimdi, ama n qdr ox versn z bavn ucald.
Pullar gtrb, vsiytn eldi. Simizr bu vsiyti eldi: Mn gedirm ama n and iibdi,
Mnim da mrmn axiridi da. Durub biyol rvne-yi rh oldu. Glib yetirdi Xacand-
Vzirin evin, tazadan dbr qapn dysn. ikri bir qdri rb imidi, eq st glmidi,
el istirdi ki qolun salsn Prnzn boynuna bu eynid Mh- Zmin qapn dyd. ikri nrahand oldu [dedi] n xbrdi gen qapn kim dyr? Prnz Xanma durdu baxd, grd ki:
ey dd- bi-dd gen Mh- Zmindi. [Prnz Xanma] z dolandrd: hi zd, mn sn
demim v vvldd snnn glm drmim, bunnan774 bu yana day sn mn
yetimsn, gen hmn rvnd-i xrbat, Mh- Zmindi. [ikri] Dedi: A qapn glsin
grm, ddm h- Drann ruhuna and olsu bu yol ldrciym. Bu yannan bu qapn asn,
bu el qdmin iri qoymam balad ivni sald; Mn neynim ax mnd n txsir vard,
gtrb nm yazb sn hey nadan ii grmm, al vvl nmni oxu, onnan sora mni
ldr. ikri dedi: Rvnd-i xrbat sn demmim glm? [Mh- Zmin] Dedi: Mnd
txsir yoxdu ki, algnan vvl nmni oxu, onnan sora mni ldrsnd ldrmsn. [ikri]
Alb nmni oxusun, ikri badan yaa nmni oxudu. Axr o yer gldi xd ki:
770

. Geri veririm.
. Ler: Cevahir.
772
. Mjmeyin: Tepsi.
773
. Bxtvr: ansl.
774
. Burdan bu yana.
771

90
Yar yarna nm yazsa oxun,
Yar sinsi drr yarn oxun,
Sinmd ki nin var oxun,
Simizrin grb ndn ii.
(4+4+3)
Burda bir fikr piid oldu. ikri sul eyldi: Mh- Zmin bura bax grm qza da yara
yetiibdi? Bunu diynd onun biraz dili ald: dedi: h- zd mn n blm ax gl zn
bax yara yetiibdi ya yox. Bli: ikri z dolandrd: Sn get, mn budu ha gllm. Mh-
Zmin bu yan trftn svnch getmhd, bu yan trftn d ikri glmhd. Durub
Prnzdan xudfizdih eliyib gldi. Bu cryan q[r]x gn kib, Simizr libasn da vz
elmiyib, hmmm d getmiyib, gec gndz gz ya dkb. Eleyki h- zd gldi,
[Simizr] durub qolun salb boynuna, mm ikri ox qzbli. Dindirmir, dandrmr.775
Simizr z dolandrd: h- zd: Olmaya mnnn incimisn? Mnnn n xt776 ba verib?
ikr z dolandrd: Day sn bunnan artk neyniycadn? [Simizr] Dedi: And ola cll-
ilhiy, and ola yzdn- pk, mnd snnn mst bir rxt-i xbid yatmdm, mn snin
qqrdn, nrv eiddim, yuxudan ayldm, baxdm grdm sn qan drysinin iindsn.
Snin bava mir dyib, sni vuran day mn grmdim. ndi ne gndr mnim gnzm
ax vyla geir.[ikri] Dedi: O nmndi nmnin axirind yazmsan ki: Sinmd ki nin
var oxun, Simizrin grb ndn ii. Bunu diynd Simizr l eliyir kynyi qozuyur
yuxar. ikrinin qanl ban ki bsmd sinsin o ninni deyirdi. Dedi h- zd
sinmdki bavn qan sinmnn getmiyib, hmmmd getmmim. Bu cur grnd ikri
qolun salr boynuna deyir: Nznin mni gzt el, mn sni gnh-kr777 bilirdim. Bular
burda olmaxda olsun, gec gldi aray: Shib-i kitab yazr, hovvuzun yannda bir inr aac
varidi, o inr aacn altnda bular txt-i xb qoyullar ikisi b-hm yatllar. Eid dsitni
kimnn: Bhmn Vzir gedir Qhrmn tapr. Qhrmna z dolandrr: Xt-krn birisi sn
hayanlerd dolansan bs? Dr ayaa get baa, zmd siqzi778 oxumuam, get baa, qzdan
blk km- dil hsil eliysn. Hmn gec Qhrmn durur yaa, geyimin geyir ynin,
mirin balyr belin gedir. Kmndi atr, dr ban iin. Ban iin dmhd olsun,
dolanr grr bli bada yatblar. ikrinin sli ad irydi. irynin qdimi kitab on bir
cildidi (Trk kitab), o kitabdan hekes tapabilmir yoxdu.Bu bir dana kitabd ki mnim
ustdimin linddi. Bunun adna ikri deyillr, Xud-prst deyillr, Drvi-bst deyillr,
zn tantmaz, blmzlr ikri olduunu. ikri bu sfr biraz ayx yatb, gecnin bir
775

. Konuturmuyor.
. Xt: Su.
777
. Gnh-kr: Sulu.
778
. Sq: mm nikah
776

91
lmind, qhrmn bala-bala779 zn verir bulara sar. 780 Gz dr ikriy grr ki
gin781 qznan bir rxt-i xbid yatblar. Glir yetirir bunun ba trfin, hr trftn istir
mir vursun, grr qz da tutacax. Gz gz eliyir el hmn yara ki vrmd, o yerdn
vrsn. miri qozuyanda, mir iliir aacn butana, ikrini istirdi h apara takltya
ayld. Aylanda grd bli Qhrmnn miri cl yerinddi. Nec ki yerinnn qalxb, dsti bndinnn yapb, fir verir mir linnn dr yer, Qhrmnn dizlri lri. Qhrmn
grr ki ey dd- bi-dd bu nhng- dryd, adam az qalr bunn heybtinnn qoxsun. Bularn
ssin Simizr aylsn. ey dd- bi-dd n i grsz? [ikri] Dedi: stirdi mni yuxu iind
vrsn tutmuam. [Simizr] Dedi: ey dd- bi-dd bu mnim molumdu, Qhrmnd. Bunu
diynd ikri trd,782 [Simizr] dedi hara trsn? Dedi: Bs diyisn mnim molumdu.
Simizr dedi trm el sni vran buyumu, gen sfr vurub bu sfrd glib snin mrv
tmm yetirsi, Allh yr olub ki aylmsan. ikri neyndi: Tutub bunun kmrinnn gtrb
gy, qoydu ayann altna. Dizin qattyb qoydu sinsinin stn, yapd ban ridn783
xartd atd o yana. Eleyki bir govdl784 qazblar bunun csdin orda yox elsinlr yatsnlar.
Eid dsitasi Bhmn Vzirdn: Bhmn Vzir grd ki dnn axam yollamd, gn axam
oldu, Qhrmnnan xbr olmad, geceni salr aray mxfiyn785 glir baa. Gelir
yetirdiqsrin qabana yavac bu yannan o yannan pcrdn baxr, grr ki Xud-prst
Simizrnan bi yerddi. Bu nu grnd gedir forn,786 Mnzr h- Ymninin yanna.
[Dedi] Mnzr h- Ymni. [Dedi:] Bli. [Bhmn Vzir]: Dedi: rzim var. Nmndi
szn? Dedi xissi zv diycaam. Eleyki Mnzr h- Ymnini gtrd dalcax, dedi
g[l] gedh diycaam. Gtirib hmn pncrnin qabana diyir: Baxgnan, Mslmnn
qbti787 budu ha. Bax bi[r] qzvun ban alb dizi stn. Mnzr h- Ymni bunu
grnd dedi: ndi neyniyax buna bizim gcmz atmaz, gedax mir mrdn v
srdrlardan cm eliyx t grk biz bunu ldrbillih ya yox. Bir trftn d[r]t yz nfr
mir mrdn v srdrlardan cm eldilr, Mnzr h- Ymni dedi kiqzn grh
nnsind gedh aparax. n sora bu diyr ualan deyisiz. Ge[t]ssin gzynn oda grsn
onnan sora. Eleyki bunun nnsin xbr vernd bu xbrdn Firz yyrda xbr-dr olur
tez zn yetirir ikrinin yanna [diyir]: Ey dil-i gfil n otu[r]musan ey na mglsan?
779

. Bala-bala: Yava yava.

. Sar: Taraf.
781
. Gin: Gene.
782
. trd: Brakt.
783
. Ridn: Kknden.
784
. Govdl: ukur.
785
. Mxfiyn: Gizlice.
786
. Forn: Der hal.
787
. qbt: Son.
780

92
Hn n var frz? [Firz] dedi cryn bu curd. [iri] Durdu yaa geyinsin, kmrin
balasn istir getsin, Xocst Bn gldi, dedi hara gedisn? Sn gedisn glller bunu
ldrllr. Sn gr olansan, qoxmusan, ged obr otaa, mn ularn hamsn yola sallam.
ikri gesin obr otaa bu yan trftn bular glsinlr. Xocst Bn ikrinin libsn geyir
ynin kulhin788 qoyur bana, gzn ban alr dizinin stn oturur. Bu yan trftn bular
glsinlr, anas deyir: vvl qoyun mn geim qzmp tprm789 zn. vvl bu geir, bu
qapdan vrid olanda iri, Simizrda durur yaa, Xocst Bnda, Xocst Bn bi[r]
silklnir, silklnnd kulh dr yer. Bu baxr grr ki bu Xocst Bn du. Bs Xocst
Bn bu n idi grsn? Dedi n i grrm, Simizr diyir ki mni ki Srhng-i mi istiri
mn he zd baarmram, mn blmrm zindganlxda rusu790 n cur taprallar dmdn
lin mni rgtginn. Mn balam rgdirm da. Siz gecnin bu vaxt burda neynisiz? Ny
glmisiz bura? Buyan trdn Mnzr h- Ymni geir o yannan Bhmn Vzir bular bunu
grnd Bhmn Vzir qup quru qurur.791 Mnzr h- Ymni cryn bu cur grnd z
dolandrd: Tutun Bhmn Vziri. Xt-krn birisi sn mnim qzmn stn istisn ad
qoyasan? Bhmn Vziri qs qvraq tutullar, aparllar istir bunu muczt elsin, Xacand-
Vzir iltims792 elir, gzt eliilr on. ikri gecni dubr qalr orda. Shr ama olsun,
istir ki geyimin geysin Simizrdan xudfzilih793 elsin, ge[t]sin, Simizr durub qollarn asb
salr ikrinin boynuna. Gznn yan baharn bulutu kimi ruxsrin rvn eliyir. [Diyir]: Ey
cvn buraya kimi snin ayrln mn bsdi, mn burdan bu yana eliy bilmrm snin
ayrlna tb794 eliym v dzm.795 Mh- Zmin, Xocst Bn, knizlr bular n qdr dildarl eliyillr, tskinlih verillr. Bu eynid ikri grb grh Simizr n tapracax?
Bnd rz eiliyim, aalarn salna:
Alayb szlayb fgn eylm,
Gedirm unutma dudan mni,
Barmn ban al qan eylm,
Gedirm unutma dudan mni.
(6+5)
Mn aq bu dagnan,
El gezr bu dagnan,
Bele yax demezler,
Mn lsm bu dagnan.
(Bayat)
788

. Kulh: Brk.
. Tprmk: Tkrmek.
790
. rus: Gelin.
791
. Qurumax: Donmak.
792
. ltims: Yalvarmak
793
. Xudfzilih: Vedalamak.
794
. Tb: Tahamml.
795
. Dzmek: Tahamml etmek.
789

93
ikri deyir qz rm eliyblmllr, Gznn yan baharn bulutu kimi ruxsrin rvn
eliyir. Alb dbar bel desin bend rz eliyim siz d olun:
gr gedm bu yolda lm,
Hsrt lin dah atmaz lim,
zg blbl qoyma qona glm,
Gedirm unutma dudan mni.
(6+5)
Gedrm zg knd,
Qoxmaram yol ksnnn,
Gel bir qol boyun olax,
Blk ayrldm snnn.
(Bayat)
ikri gtrb sznn txllsn bel desin, bnd rz eliyim siz d olun.
ikriym dr oldum bly,
Kims yoxdu indi gl hry
Snd mnim kimi sn xudy
Blk Allh sova bldn mni.
(6+5)
bir eylr,
Gzlrim bir eylr,
Yanasan mnim ryim,
Nec bu ayrla sbir eylr.
(Bayat)
Szlerin tmm elsin, xudfizilih eliyib rvne-yi rh oldu. Dsitn bunan bu yana
irinlch: Srhng-i mi lli be dovvlt nm yazmd. Srhng-i mi skndrdn
sora dnyay prm vrbd, (kfr prmi),796 hr hrid bir dana nmynd797 qoyub, olar
bunun dihmesidi, bunun tabeyinddilr v bunun szn bli diyllr. [ikri] Bhrm-
Zncir-xb, Bhrm- Zncir-sr kimi n qdr blli phlvn var, ikri bularn hammsn
ldrr. Srhng-i mi grr ki blarnan baarabilmych, bunun bir vziri var Kmil
Vzir. [Srhng-i mi diyir]: Vzir tdbir thgnn798 mn. Neynmliym? r ki btprst olub, bunun bi dana olu var irzd- Tigzn [adnda], ikrini r quyuya salanda bu
be yandayd. Bli [Srhng-i mi] gtrr ona bi dana nm yazr ki; Amand mn bi
dana Xud-prstin lind qalmam, hr trftn phlvnm glir, sir799 eliyir, ldrni
ldrr qaan qar, yaralan yaralanr, mn bunun lind dstigir olmum, mn kmh yolla.
Eidmim snin bi dana olun var irzd- Tigzn, onu yolla mnim kmyim. Gtrb bu
nnni qasid vsilsiyl gndrir rnin lin. r, olu irzd- Tigzni istiyib.[Dedi]:
Oul cryn bu curdi, (bu irzd da dnb bt-prst olubdu ha). [irzd- Tigzn] z
796

. Kfr prmi: Kafir bayra

. Nmynd: Eli.
798
. Tdbir thmk: are bulmak.
799
. sir: Tutsak.
797

94
dolandrd: Ate-yi mehribn,800 bir satin rzind801 allam oran mn, hammsn tr mr
elrm. Bli dt yz min qoununan atlanr glir Srhng-i miye kmh, ikrinin
cngin. Bu xbr yetiir ikriy, ikri ox bekefidi. 802 Firz yyr dedi: ikri sn nolub
bu cur bekeflmisn? [Dedi:] Eitmim irzd- Tigzn glir, mnim qarda olumd. gr
gls mn bilrm o nmndi, nhng- dryd. Mnim qounumda qoymaz aman qala,
tmm qrar dadar prknd elr,803 mnim d qardam balasd, ryimnn artig istrm
onu mnd ona zfr yetirmrm, mn bu fikr qalmam piidym.[Firz yyr] Dedi
bura bax grm, Firza nyin glir mn onu dstigir eliym gtirm sn? [ikri] Dedi:
Firz nmn istsn verrm. Dedi olmaz grh adn versn. ikri z dolandrr: Olar ki dt
yz min qoununan glir irzd, olar indi xznlrid var yannarnda, olar n qdr
xzn804 gtirslr hamsn verrm sn. [Firz yyr] Deyir bir kaaz805 ver. Gtrr
ikri kaaz yazb, ayan imzalr. Firz alr qoyur qoynuna. Deyir indi kmy istirm. Kimi
istisn: Qeys-i Rmmh- rbi. Qeys-i Rmmh- rb rz elmim da on iki min
nfrdilr bular. [ikri] Qeys-i Rmmh- rbi verir Firz yyrn thtin. Firz yyrd,
brng yyrd, bir ne yyr gtrllr glillr. B yan trftn Srhng-i miy bu
xbr yetind, lli min qoun gnderir ki gedesiz Firz yyr, Qeys-i Rmmh- rbi
ldrsiz, qoymuyasz olara zfr yeti. Bu xbr yetiib ikriy, ikri on min nfr
yolluyur, bu xbr yetiir Srhng-i miy o lli min nfr yolluyur, xuls de de de, i ora
yetiir ki Srhng-i mi z atlanr dbr lli min nfrinn. Bu xbr yetiir ikriy
yetind, ikri on nfrinn qalxr at belin. Mrkeb- jdxr minir blarn dalsca gedir.
Bular yol getmehd, dsitni eid vvl gednnn. Firz yyr gec yetirip, lkri blr
d[r]t yer. Dt yer blnd hrsin bir yyr memr eliyib. Gec irzd- Tigzn ki yatb
yuxunun iinddi burnuna bi-h eliyib gtrr qoyur yxdn,806 xznynn bn atr.
atannan sora verir min nfr ki bunu aparn yetirin ikriy. Buyan trftn blar
gtirmhd Srhng-i minin qounu xr blarn qabana, blar vrlar dadllar qaan
qar, ln lr xzn geir Srhng-i minin qoununun lin. Bu min nfr glnd xr
ikrinin gnderdiyi on minnfrin qabana, de blar vrllar dadllar, xzn ldn l
ldn l axirind yetiir Srhng-i minin lin. Srhng-i mi ikrinin qounun ldn
yaxdan salr, xznni verip min nfr ki bn aparasz mnim lkrim. Byan trtn olar
800

. Ate-yi mehribn: Mihriban ata.

. Bir satin rzind: Bir saatin iinde.
802
. Bekef: zgn.
803
. Prknd elmk: Datmak.
804
. Xzn: Hazine.
805
. Kaaz: Burada senet anlamnda.
806
. Yxdn: Sandk.
801

95
gtimhd olsun, ikri on nfrinn xr bularn qabana, ikrini grnd hrks
mrkbin hey vrr xzn qalr yerd. ikri bunu verir on nfr ki aparn verin xzny
(lkrim). Eleyki buyan trftn o yan trftn [savata] thliyiblr,807 qounun qrblar
dadblar, Srhng-i mid dv808 eliyir, b yannan grlr ki bir dana svri nre-yi
Allhekber ekib, Srhng-i mi bel baxanda gd ikridi. Hey mrkb vranda ki zn
yetirsin lkr, Mnzr h- Ymni dedi: Prvrdigr flh qoymad mnim zm glsn.
[Mnzr h- Ymni] z dolandrd: Hr kim mni ists (bu nhngin qabanda biz
dayana bilmrik) mrkbin hey vrsn aradan xsn. Blar aradan xsnlar ikri grd he
kim yoxdu, kiminn cng eliych? z milltin gtrr glmy mgl olsun. Eleyki glillr
yetirillr adra, arb: Firz yyr. [Firz yyr] Dedi: Bli. De grm irzd nec oldu?
Firz yyr z dolandrd ki: Cngd ldrdlr da. [ikri] Dedi: El dem ha, mn sht
elrm. 809 [Firz yyr] Dedi: Bav n810 ldrdlr. Dedi: Xzny nolubdu? Dedi:
Xzn mnddi. [Firz yyr] Dedi: Xzn snd olsa irzd mnddi. mm irzd
sandn irisinnn xattlar gtirdilr adra. ikri bir dana niqab kib zn ki bu mni
tanmasn. Eletki irzd hale getirdilr, irzd bir bel baxd dovriy, grd bli,
phlvnlardan oturub, mirlri dizlerinin stnd, amm bir nfr bla-yi srd811 niqbdr oturub. [irzd] z dolandrd: Bs niy mni n-mtiliinn tutmusuz burda? Bs niy
arvad ii grmsz? ikri z dolandrd: Cvn n-rahand olma, sni neceyki n-mrdiyinn
tutubdular, o cur da qollarv aacam snin. Qollarv aacaam, lotuluun yerind,
cngimiz d yerind, mma burda mnnn bir ne piyl rb isen v snnn bir ne
klm sz soruacaam. Bunnan sora eybi yoxdu, cngimizde hazirik. [irzd- Tigzn] Dedi:
Eybi yoxdu, sn menim qollarm a onnan sora hr nmn desen eybi yoxdu. ikri deyir:
gr sn mni yxdn, hr n bilsn el, mm mn sni yxdm, ln kimi sn ql
olacaam.812 ( Ax bu bilir qara olusudu, o bilmir). irzd dedi: Xeyli xb a mnim
qollarm. ikri frmn verdi bunun qollarn adlar, bir ne piyl rb iiblr, shbt
eliyibl, sz ordan burdan glib, dedi: Dilvr snin adn nmndi? (stir z z diliynn
desin.) Dedi: Mnim adm irzd- Tigzndi. [ikri] Dedi: Kimin olusan? [irzd- Tigzn]
Dedi: rnin. r kimin oludu? z dolandrd: Mlik h- Rminin. Mlik h- Rmi
Kimin olud? De de de getdi xd bnn babasna ki skndrdi. ikri dedi: skndr btn
807

. Thlmh (Tklmk): Yalnz yakalamak.

. Dv elmk: Savamak.
809
. Sht elmk: Sekteye uramak.
810
. Bav n: Senin bana and olsun.
811
. Bl-yi sr: Yukar bada.
812 . [Sylem hatas var: Ben seni yenersem sen bana kul olacaksan demek doru olur]
808

96
bt-xnlri yxd, dnyaya slmn prmini vrd, bs sn niy bir kfr kmh glmisn?
[irzd- Tigzn] Dedi: Niqb-dr mn neyniyim mnim rm yoxdu, ddm nmn des
mn grh ddmin frmnn icr eliym. Mni ddm vdr813 eliyibdi ki grh Srhng-i
mi y kmh gedsn. [ikri] Dedi: Bura bax grm he sizin tayfzda el bir adl sanl
dilvr, phlvn yoxidi? Dedi: Niy varidi? [ikri] Dedi: Ad nmneydi? [irzd- Tigzn]
Dedi: onun adn araya gtirblmrm,onun adn araya getirsm, n-rahand ollam.(Bir nfr
eliy lmzdi ki ikrinin adn bunun yannda araya getirsi.) rz eldim, dedesi bunu
[ikrini] quyuya salanda be sinnindeydi. Dnyadn arTig isterdilr bir birlrini. Ddsi d
glib demidi kier dadb, bilmirdi ki bunu quyua salblar. [ikri sordu] Niy
diyblmsn? [irzd] Dedi: Niqbdr, zrm var da diyblmrm. Bel diynd grh
ikri gtrb irzd- Tigzn n diych:
Cnm irzd indi mehmnsan mn,
Gr hkimsn mrhm eyl yaray,
Syl grm nm- nngi814 varidi?
Adn niy gtirmisn aray?
(6+5)
[irzd- Tigzn] Dedi: Dilvr mni ncbur eldin ki diym. Nec ki nm- nngi varidi? Bs
qula as deyim da. irzd gtrb grh ikrinin cvbnd n diych? Bnd rz eliyim:
Sn qurbn olum mn ey niqbdr,
O bir zmn getmi idi ikr,
Adn desm mn olaram divna,
Onu er elyibdi pr pr.
(6+5)
ikri ikiminci klmsin bel irzd- Tigznnen sul eliyir, rz eliyim eyleenler ad olsun:
Syle grm ciz idi yaki cngiydi?
Hindiydi, Rmiydi y ki Firngiydi?
Mgr pis ad vard nm- nngiydi?
Syl grm harda gldi bly?
(6+5)
ikri bu sz irzddan sul eliyiri. irzd grk ikrinin cvabnda n diyck?
Sgiridim krdim intizri,
Bu yerd xclt eyleme bri.
Adm irzd xn mim ikri,
Diyllr er edibdi pr pr.
(6+5)
Bu sz diyn ikrinin rh glmdi day ayr sz desin. Ban salb aa, n des axir
klmsin bu munu tanyar. Bu eynide ikri ban salb aaa v rh dzmedi balad
813
814

. Vdr: Mecbur.
. Nm- nng: Kt ad.

97
alamaa. irzdn gz bundayd, grr niqbin altnnan ya qtr qtr glir. irzd dubr
gtrb grh h- Dr olu ikriy nmn deyib rz eliyim btn eidenlerin
salna: (Qrda ikstsi:)
Bava dolanm snin niqb-dr,
Grrm mclisivin mnzri var,
zldn bilirim bir mst cvnam,
Qorxuram danam bugn olam xr.
(6+5)
Dalara qar dbd,
Gr n hamar dbd,
Qbrimi ydlar qazbd,
hltim ca dbd.
(Bayat)
ikri dedi: Qoxma sn mnim qonamsan sn bir nfr kil o yana diyblmz. Nec ki
sn xr olasan. Sn n qd[r] danablsn dan. Gtrb o br klmsin bu dillrinn desin,
rz eliyim hamzn salna:
Axar aylar bu szn bulandrd,
rbn mni tutdu, hlim dolandrd,
Hqq Allhtan ilhm oldu, mni qandrd
Elbil snin ssivin mim bnzri var.
(6+5)
Gedrm yol ksnnn,
Qorxmaram yol ksnnn,
Gl bir qol boyun olax,
Blk ayrldm snnn.
(Bayat)
ikri z dolandrd: Cvn sn n-rahand olma blk sn yalan deyiblr, blk min
lmyb sad, adamd da ss d ss oxar. irzd grh gtrb o br klmsin n cur
deyir, rz eliyim:
irzd deyir qbl eyl szmi,
Kim alar qoyub snin gzvi?
k niqbivi grm snin zvi,
Elbil ikrisn, xan mim bzzrin var.
(6+5)
Mn q oyan gl,
Oyan blbl oyan gl,
pm xumar gzlrinnn,
N yatmsan oyan gl.
(Bayat)
Bu szdiynnn sora irzd l eldi ikrinin niqbin. ikri dedi: Cvn dayan815 rdd
eliyim knr. ikri niqb rdd eliynd o yana, irzd grd, ey dd- bi-dd elbil el

815

. Dayan: Dur.

98
dnn ayrlb bnn yannnan. Durub ayaa qollarn sald bunun qoynuna,[dedi]: Xan mi kim
deyirdi bs sni er dadbd? Grdn deyirm sn ikrisn? irzd da bi-h oldu, ikrid.
Aa bular hal gtiriblr, qol boyun oldular iki mi qarda olu. [irzd] Dedi: De grm xan
mi kim xatmt ki er dadb? [ikri] Dedi oul mni er datmamd, mnim bamn
sr-gzti oxdu. [irzd] Dedi gr demsn zm hlk elrm. Dedi, ax mn desm
blrm divnsn ged[r]sn mnim qtilimi ldrrsn. Dedi: Yox, xn mi bav n
grh mn diysn bu sz. [ikri] Dedi: Mni er datmamd, mni snin ddn ki
ibrt ola z qardamnan ryst stnd salmd quyuya. Bu sz diynd [irzd] bir
nr hdi; Mnim qulamlrim atm hazir elsin, yhrlsin. [ikri] Dedi ni grsn?
[irzd] Dedi dz gedirm ddmin ban gtirm. ikari bir dana basd qulann dibinnn
dedi: Otu[r] yer, sn mrbut816 dgil o ilr, o bilr mn billm, mn billm qardam bilr
sn yetimz o ilr, vxtind mn zm danaram. [irzd- Tigzn dedi]: Ba st mi
can. [ikri dedi]: Gen mnim szmnn xsan? Dedi: Yox xan mi dedim getmiyimda.
Ot[ur]du yer. Onnan sora durdu: Xan mi mn grh sn qurbanlx ksm. [ikri] Dedi:
otu yer, Firz ksib qurbanlxlar, dt yz min qoun gtimisn, dt mini galmr, otu yer
Firz kesib qurbanlxlar. [irzd- Tigzn] Dedi ax bu n crynd? Snin kiminn cngin
olub? Bu movzunu817 rh verdi. Shr cng balad. Srhng-i minin bir phlvn var benm- Kerba. Glir meydn. irzdn meydnna. qlnc,qlxan md, e-pr, neyz v
kmnd he birisinnn murd hsil olmur. irzd- Tigzn l eliyir bunun kmrin,
kmrinnn gtrsn, atn stnnn gtrr bann stnd bir dovvrn818 gtirir, ba st
vrr yer. Bunu chnnm vsil elsin,819 o yan trftn Srhng-i mi bng820 verir. Hr
trfdn lkr, atl. irzd- Tigzn l eliyir mir. Byannan irzd oyan trfdn Qeys-i
Rmmh- rb yeddi qarda, byan trfdn ikri, gn z tutulr. T axam olsun, zng-
bzgt821 vrlr, hrks gessin z yerin. Srhng-i mi gen mhlt istdi. 822 Gtrr bi
dana nm yazr kim? Dbr riy. r mn sn nm yazdm, kmy istdim olun
irzd yoluyasan gl mn kmy eliy ya gl o Xud-prs kmey ola? Mnim ipimi
qra?823 Mnim qounumda bir ey qoymad qalsn. ldn yaxdan sald mni. Nm
ge[t]ssin yetisin ry, r gtrd bir dana nm yazd Zlzl Zngiy. Zlzl Zngi
d[r]t min dilvrinn glir, phlvndlar hamms, adam yiyn zngidi, (mn demirm kitab
816

. Mrbut: lgili.
. Movzu: Mevzu.
818
. Dovrn: Gezdirmek
819
. Chnnm vsil elmek: ldrmek.
820
. Bng: Ses.
821
. Zng- bzgt: Geri dn alarm.
822
. Mhlt istemk: Zaman istemek.
823
. Mnim ipimi qra: Beni zor durumda koya.
817

99
deyir da). Zlzl Zngi hammsna vd verir ki siz adam ti yedirdcyim. Eleyki bu xbr
glsin yetisin ikriy, Qeys-i Rmmh- rb, Ysif rb, irzda v Firz yyra
hamms dd vhimiy. ikri dedi: Glsin da n vaxtan phlvn glir neyniri? Zlzl
Znginin cvbn Qeys-i Rmmh- rb verr. Dedi: Get Qeys-i Rmmh- rb denn ki
xan min deyir md olgunan,824 Zlzl Zngi glir, onun tutma snnndi. Zlzl Zngi
glmhd olsun, irzd gedir Qeys-i Rmmh- rb diyir ki: Xan mim deyir zvi md
elginn, Zlzl Zngi ki glir dt min nfrinn onun tutma snnndi. irzd yetirir grr
ki bli (rz elmim qabax825 nvrlarda bu hmn Qeys-i Rmmh- rb di ki gnd bi
dana dv yiyrdi, vallah mn demirm kitab deyir. Neceyki ikri gnd yeddi tulu rb
irdi). Bli grr ki dvni bir trfdn ksir bir trfdn taxr i bir trftn kir diin.
Yetirir bi yol: Slm, leykmsslm. Qeys-i Rmmh- rb. Bli. Xan mim deyir ki
zvi md el. Nmny? Zlzl Zngi dt min adam yiyn zngiyl glir Srhng-i
miy kmk xan mim deyir ki onun cngi snnndi. Onu meydanda tutmax snnndi.
Qeys-i Rmmh- rb z dolandrr: hhh!! dvti yemhdn bam arr. Dedi: Olan
fikr elmginn xn mim dstr verib, mni srlkr826 eliyib tamam xrbr827 bnan b yana
mnnndi sn erkh er ti yedircaam bnan b yana. Deyir eldem sht elrm ha!
Deyir sn lsn dz deyirm.(n ax buna dyim erkh er ti yedirmanan baa glmzdi
ki.) Eleyki bu erkeh er ti eidnd deyir ki ver vrsnlar nqqrni828 mnim adma. Eleki
nqqr vrlr mmn adna, b yan trftn Zlzl Zngi glir, o yan trftn qurnnx
ksillr, cei829 tutullar, tbl-i nqqr vrlr Zlzl Znginin adna. Eleyki gec shr olsun,
shrama cng md oldu, hr iki trfyn lkr md durub. B yan trfdn Qeys-i
Rmmh- rb, oyan trftn Zlzl Zngi. Bular ikisi bir birin r-be-r glnd, shib-i
kitab yazr ki: Zlzl Zngi Qeys-i Rmmh- rb z dolandrd ki: Qeys-i Rmmhrb, he sn utanmadn, hy elmdin bt-i bzrgvrdan yz atmi alt tardan dndn
sn mslmn oldun? [Qeys-i Rmmh- rb] Dedi: Danma xt-krn birisi, hl mn
tovhin eliyir, mn hqq sar dnmm, Allh birdir riki yoxdu. Dim d budi ki mn dnb
mslmn olmuam. Bu sz diynd Zlzl Zngi l eldi neyziy. Qeys-i Rmmh- rb
neyzsin rddeldi, bu ona o buna, qlnc, qlxan md, e-pr, neyz v kmnd he birinn
murd hsil olmad. l birbirinin kmrin, mrkbdn saldlar yer bir birin. Axama kimin

824

. md olgunan: Hazr ol.

. Qabax: nce.
826
. Srlkr: Ba, Komandan.
827
. Xarbr: Yemek imek.
828
. Nqqr: Naara, bir eit davul.
829
. Cen: Kutlama.
825

100
kt tutublar, axam bzgt vrlb, sabah shr hkz, 830 gen axam bzgt vrlb,
sabbah shr hkz. gn bular kt tuttular, mnc gn Qeys-i Rmmh- rb (n
tz mselmn olub), z dolandrd Prvrdigr- mutlin smtin: Ey on sqqz min lmi
yoxdan xlq eliyn Prvrdigr, mn tz mslmn olmuam bu bt-prstin qabanda sn
mni niy grh ciz eliysn? be Pnc-tn l- b ni dilind zikr eliyib, y yzdn- pk,
gtt bun gy gtirib meydninn vstind831 qoydu yer, mhkm832 qollarn balad, l
eldi xncr, dedi Qeys-i Rmmh- rb bir dayan, sizin byvz833 hardad? Dedi: O d
adrdad. Dedi mni apar onun yanna iki klm szm var Qeys-i Rmmh- rb, Zlzl
Zngi ni gtdi ikrinin yanna. z dolandrd dilvr men hd elmim kim mnim qddimi
gts mn ona qulm olam. Qeys-i Rmmh- rb Zlzl Zngiyi zn qul eldi v
mslmn eldi v dt min nfri d zd eldi getdi. Kitap yazr bu Zlzl Znginin atmi
r qmti varidi. Bu qalr ikrinin yannda Glistn- rmd Zlzl Zngi n cur
[ikrinin] ddna dururi. H... Srhng-i mi grd ki l boa xd burdanda. On gn
dbr mhlt ald. [Vzirin dedi:] Kmil Vzir bs mn neynmliym? Bu Xud-prst
mnim on yetti min adl sanl phlvnm ldrbd. Kmil Vzir z dolandrbd: Qurbn
bu on gn ki mhlt alsn, baka rn yoxdu, gtr gedh Xun-xr- minin dalscan. Xunxr- mi ryin-tndi v bdni tilismidi. N ot yandrar, n su boar, n ql ksr he zat.
Xun-xr- mi Srhng-i miyn bel qrr qoymudu ki: Srhng-i mi mn sni
dnyay pdih elrm, [ancaq] mn imz versn ki mni cng parmyasan. V o cr d
imz verib. ndi rsi yox, hr yannan lizlp, n inki nm yazsn, qsid gndrsin,
Kmil Vzirinn gedir hara? Xun-xr- mi nin yanna.
Shib-i kitab yazr: Yetirillr, adrn iind neceyki Xun-xr- mi brn vermidi yer
rb iirdi, yeyirdi, bular vrid oldular iri: Slm- leykmsslm. Geib otursunlar, bir
sata kimi he bular dandrmad da. Bir saatdan sora [dedi]: H Sr-hng de grm ny
glmisn? Dedi: Vallh dz glmim snin dalnca, v sni dvt elirm, n inki aparram
cng, bir nfr bu cur Xud-prst peydah yeyip,834 mnim da manm ksibdi. Glmim
sni aparam orda bir tm eliyesn onun cngin. Dedi: Tamya gednd el cng irkt
olar da. Sn mn imz vermisn ki mni cng aparmyasan. Kmil Vzir z dolndrd: Xunxr sni biz cng aparmrx ki, seni biz tamya aparx ki get o dilvrin zrb- stin bax.
ox diynnn sora bun ry gtiriblr. Dedi: Eybi yoxdu, siz gedin mn zm gllm.
830

. Hkz: Ayn.
. Vst: Orta.
832
. Mhkm: Sert.
833
. Byvz: Bynz.
834
. Peydah yeyib, Peyd olmak: Bulunmak.
831

101
gn d gn fsileynn Xun-xr- mi glir. Xun-xr- mi ne dn qurban ksillr, cen
tutullar. Firz bi xbr gti grm bu ceni nmndi? Firz gedir geyidir glir. ey dd- bidd. h- Dr olu ikriy deyir: Bu yerd qalm lmaz. [ikri dedi:] Ax niy? [Firz
yyr dedi]: Mni desz, el adrlar zad yxax, bir df burdan qoyax xax gedh. Zlzl
Zngi bu xberi eidsin, Ysif rb, Qeys-i Rmmh- rb, yetti qarda. Ustd bel nzm
kibdi ki: Bular bunu eidnd bular hams qoyul qoyul eliyillr ki xsnlar getsinler, Xunxr- mi dn bel qorxullar. ikri diyir: Bs niy bel eliyisiz? Bu iftizh nmndi? Biz
alt aydan bri cng elirx, qoyun glsin, o da bir phlvnd da. Firz yyr dedi: Ax bi
qula as. Bu o phlvnlardan dyi ki. Gtrb bu dillrinn grk Firz yyr n diych
ikriy? Bnd d rz eliyim siz eidin: (Krolu Qeytermesi havasyla)
Sn deyim ay er ikri,
Day bu yerd qalmaq olmaz,
ldn alallar835 Simizr,
Qol bynuna salmaq olmaz.
(4+4)
[ikri dedi]: Canm ax niy? Niy qr? Bu sz n szd sn deyisn? Dedi qula as
deyim da: Gtrb grh n rz eliyir:
Mn sz dedim glm qeyz,836
Dost dost il yetr feyz,
N ox batar n d neyz,
Day bu yerd qalmaq olmaz.
Bular ikriynn bhsiddilr, mm o yan trftn el hr kim ki ayaa dururi adrn yxr,
nzrlri getmehdi. [ikri] Deyir bu kimdi ki n ox batar n d neyz? Bu cngim gln
kimdi ki? Deyir qula as deyim da. Gtrb bu dillrinn desin, mnd rz eliyim:
Ver iax ayrlq cm,
Firz deyir sz tmmin,
Glibdi Xun-xr- mi,
Day bu yerd qalma olmaz.
Bu bel ryin-tndi, n su boar, n ot yandrar, n ql ksr. Crynbel eidnd, ikri
bir bng vurdu: Dedi bir hamm dayansn. 837 Girdi syst. Dedi: Bir bura baxn. Munun xt cngin838 zm gedcaam. gr ehynn mn onu ldrdm, aradan apardm, he, el
mn ikriym v siz d mnim dovrmdsiz, xeyir gr o mni ldrdi, day indidn iy b
gedisiz? Siz min df gedin Srhng-i miy tbeh olun, dnn gen hmi bt-prst olun,
hmi d deyin ki Srhng-i miy bizi bu eylmidi mslmn, mnn qorxusunnan
835

. Alallar: Alarlar.
. Qeyz: Gazap.
837
. Dayanmax: Durmak.
838
. Xtt- cngin: Savana.
836

102
olmudux mslman. Siz dnn hm bt-prst olun, hmid Simizr da verin ona da niy b
gedisiz? Hamm bu sz qbl eldi. Eleyki bu sz qbl eldilr, ey dd- bi-dd, o yan
trftn cen tutublar ki Xun-xr- mi glibdi. B yan trftn ikri dstur verdi irzda.
Dedi: Oul ver tbl-i cngi vrsnlar mnim adma. irzd! Sn ncuesn? Dedi: mi cn sn
dryy dsn mn d dcaam, lsn lcaam, qalsan qalacaam, sn hara getsn mn
d orda varam. [ikri] Dedi: Brakallah!839 Balamsan ver tbl-i cngi vrsnlar mnim adma
irzd- Tigzn verdi tbl-i cngi vrdlar xan minin adna. Eleyki shr olsun, hr iki
trfdn d lekr dayanb. ikri z qdm qoydu meydn, Mrkeb- jdxrn stn.
Mrkeb- jdxrn stnd qdm qoysun meydna. Bu yan trftn Xun-xr- mi,
Srhng-i miye z dolandrd: Srhng-i mi! [Dedi] Beli. Bir nfr dilvr yolla grm
bunun meydnin. Bir nfr phlvannardan yoluyublar ikrinin meydnin. vvl- eqid
neceyki l eliyib neyziy, ikrinin stn, ikri alp neyzesin atd o yana, l eldi
kmrinn gtrp gye, el tulluyabildi840 ki getdi dd Srhng-i minin lkrinin lap
qabanda. Xun-xr- mi dedi: Vah vah vah. Phlvn yollama meydana, birdn841 hml
ver lkr, grm burdan bu yana neyniych. Eleyki birdn hml versinlr lkr, ey dd bi-dd ikri l eldi mir (alms-nigr leliyib.) Xun-xr- mi tamaa eliyir grr
hr trf dnr permdi, lmdi yatrdr. ikri buyan trft cng eliyir, o yan trftn
deyillr: Qa842 gldi. O yan trfd cng eliyir, bu yan trfdn deyillr: Qa gldi. [Xun-xr mi] Srhng-i miy z dolandrd: Ver bz-gt vrlsn. 843 Bz-gt vrld: Oynk
gn o cur qalsn, gec Xun-xr- mi rb iib, Srhng-i miye deyir: And olsun bt-i
zmy, Lt u Mnt and olsun, (lt u Mnt bunu yaradbd.) shrama salq olsa
gedrm mn da tutaram, sni sd elrm, Simizrda allam sn. Srhng-i mi nec
svnr, z ryind toy tutubd.844 mm dedi Sn saydv say qoy yana gr flh
nmen sayr?845 Bli eleyki shr olsun, ki trfdn xtt-i cng qdm qoydular. ikri
bada geyib ayaxda qfllanb, fld- hn qrq olubd, kimin cngin gedir? Xun-xr-
minin. ikri bi yanda durub, Xun-xr- mi oayannan glir. Glnd, Srheng-i mi
ksdi qaban.[Dedi]: Gzde bel bava dolannam bu olan ldrmysn ha, baarsan bunu
diri tut gtir, Simizrn qarda zad olar gr ldrsn, Simizr mnim zm baxmaz. Dedi:
Ba st. Eleyki xtt-i cng qdem qoysn, shib-i kitb yazr, be qdr-i bir st bir birinin
839

. Brakallh: Aferin.
. Tullamaq: Atmak.
841
. Birdn: Bir anda, aniden.
842
. Qa: Ko, ka.
843
. Bz-get vurmaq: Savata geriye dn tabl vurmak.
844
. ryinde toy tutmaq: ten ie sevinmek.
845
. Sn saydv say qoy yana gr flh n sayr? : Sen gelecei yle dn, birde felek gr nece hesaplam?
840

103
zn baxllar. Eleyki bir st sovuup, Xun-xr- mi deyib ki: Dilvr ny baxrsan
mn? z dolandrr deyir ki: ax sn mn qimt qil olam, 846 rzi qil olam, 847 mn sn
qimt qil olmasam, kim sn qimt qil olar? ([ikri] z rynd deyir: Buna qul olsada
adam genlyiqi vard.) Deyir mn ona baxram ki sn hank nhngin qarnnan xmsan?
Sni arvad doabilmz ki? Bu tkilt, bu cb o qlnc, o qlxan. shib-i kitb yazr ki on
r bunun sinsinin niydi. [ikri] Deyir: Xub sn ny baxsan? Deyir mm ona baxram ki
grm sn hanki plngin belinnn glmisn? Bu dilvrihd, bu zrb u st adam olmaz,
sni grnnn mnim bdnim rxn oturubd. [ikri] Dedi:

Ax mn snin

mlklmotunam odu ki snin bdnin rxn oturub. zrylam, snin cann alacaam, odu
ki. [Xun-xr- mi] Dedi: Mn bax yek danma! Grdn da Srhng-i mi mnim
qabam ksdi, o mn dedi ki gzd bunu ldrmysn, diritutub gtirsn, gl sn mnim
rikbmnan p, zn d yaxc dilvrsn, sni aparm Srhng-i minin yanna v Srhng-i
m sni gzt elsin,848 zvd ox byk mqm yetirm. [ikri] dedi: Mnim
qblimdi, ama mnim d snnn bir iltimsm849 var, onu deyim, sn d qbl elsn eybi
yoxdi. Dedi sn mnn n iltimsi eliychsn? Dedi qula as deyim da n iltims
eliycym. gtrb bu dillrinn ikri grk Xun-xr- mi n deyirb? Bu dillrinn desin,
rz eliyim:
Dayan deyim sn cngi dilvr,
Mrdnlih istr bu gn bu meydn,
Ban st gzr msinn qmr,
Mrdnlih istr bu gn bu meydn.
(6+5)
Dedi: N mrdliyidi? N dilvrliyid? Dedi qula as deyim da, and ola cll- ilhiy gr
mn diyn baxsan, ln kimin sn qul ollam. Dedi: Sen diyn nmndi? Dedi qula as
deyirm da. gtrb bu dillrinn obr klmsin desin:
Hmm mn xidmtind duraram,
Hr n desn mn boynumu buraram,
Dmnivi at dnd yoraram,
Yerigy xlq eylyip bir subhn.
(6+5)
Bel diynd, Xun-xr- mi bir nr hdi meydan doland. Ustd bel diyir ki azn ap,
o yan bu yanna ki o zncirleri salmd, azn ap tutur o zncirlri qrr. Deyir: Sn n
danrsan? Lt u mnt trmsn n subhan shbtidi? [ikri] Dedi: And ola o cll-

846

. Qimt qil olmaq: Deer vermek.

. rzi qil olmaq: Deer vermek.
848
. Gzt elmaq: Balama.
849
. ltims: stek.
847

104
ilhiy gr mn diyn baxsan mrkbinin ibinlrin850 qovaram. Dedi: Vah vah vah, Lt u
Mnt yannda mni xclt elmginn. Bu n szd sn deyisn? Dedi qula as deyim
szmn o br klmsin:
Yaradann sn olsun dd-rs,
Bu gn snnn eylyirm bhs,
stsn sn olasan slam prst,
Diysn l ilh illllh sn ol mslmn.
(6+5)
[Xun-xr- mi dedi]: Mn olum mslmn? [ikri]: Dedi: Bli gr mslmn olsan ln
kimi mrkbivin ibinlrini qovaram. Xun-xr- mi dbr meydn dolanb bir nr hdi.
Xun-xr- mi glib mnn berbrind dayansn l eliyib neyziy, neyzni bir dolandrb
atanda, ikri qlxan verib qabaa, Mrkb- jdxr neyndi? Xun-xr- mi neyzni
atanda, kitab yazr mrkb-i jdxr elbil bir dana balx suya irz851 vurdu yer, kitab yazr
Mrkb- jdxrn ki az deydi yer dodaxlar dilerri qanad. Neyz rdd oldu. Neyz
rdd olanda Xun-xr- mi dedi: Ph sn mrkbiv d dil rgtmisn? [ikri] Dedi: And
olsun o cll- ilhiy, yzdn- pk, mn mrkbimd indiye kimi bu xsiyti852
grmmidim. mm novb853 yetidi ikriy, ikri bir lgm854 kimi neyzyi d0landrb,
neceyki vrsn Xun-xr- miy, Xun-xr- minin libaslarn bi bi getdi neceyki
bdnin yetind, elbil bir dan dmnsin nrinch855 saldn. Zarang zurunq bir ss
dd kipnh aparram Allh, neyz ki getdi dydi bunun bdnin dedim da ryin-tndi n
ql ksr, n su boar, n ot yandrar, bunun bedeninin [zrind] ki n qdr bt varidi, hr
biri yz gram, iki yz gram, bir kilo yarm kilo, bir ponza vzniydi bularn hams qzlidi, 856
olarn ssiydi zarang-zurung sald. ikri bir h- nhdinnn hdi, neyzni kib baxd
grd ki neyznin ucu dnbd. Neyzni atd knr. l eliynd mir Xun-xr- mi
dedi: Dilvr bir dayan. l eldi kulh857 bannan gt[r]di. Dedi o miri vr mnim
bama.[ikri] Dedi: N-mdih olar ax. [Xun-xr- mi] Dedi: Mn zm icz verirm
vrmasan n-m[r]tsn. ikri [z zn] dedi: Yaxc oldu.( Allahdan axtarr.) stdi
furstdn istifd elsi, bu lms-nigrd bu snmaz[dedi]. Eleyki bu kulhi gtrb, ikri bir
zrb vrd bunun kllsinnn taqldynan mir oldu. ikri dana mir vurdu, l eldi

850

. ibin: ?
. irz: Dalmak.
852
. Xsiyyt: zellik.
853
. Novb: Nobet.
854
. lgm: ?
855
. Nrinch, Narinck: El bombas.
856
. Qzl: Altn.
857
. Kulh: Brk.
851

105
muda dana da mut zrbsi vurdu buna he zad olmad. dana ql vurur, dana
mut vurur, grr ki eser elmdi kty balylar.
Xun-xr- minn ikri dt gn dt gec kt tutular. rz elmim dana ql
vurur, dana mut vurur, he biri kar elmir. Grr ki novb yetich Xun-xr- miy,
ikri man vermir l eliyir bunun kmrin:
Ze koti gereftend nehdend do ser,
Gereftnd hr bo dvl-e kemer.858 (Farsa beyit)
T zn Allh Ekber kimi bular kt859 tutullar, qa qaralr, 860 on iki dana ml glir
meydna, n qdr eliyilr bular aralamrlar. Aralanmasnlar, qz861 gtirillr, xhi
tmnn862 aralanllar, meydnn bir trfind qzlrin yeyillr gen yapllar bir birinin
kmrinnn. Dt gn yehsr bular kt tutullar. Drdmnc gnn axird Xun-xr- mi
deyir dilvr biz daha tng gldik, ayr bir fndimiz qalmad tutax, gl birbirimizin
kmrinnn yapax, zor vurax, hr kim hr kimi qovzasa, o onu qoysun yer an kssin.
[ikri] Dedi: mnim bam st, bunu qabaxca de da. ikri z dolandrd: Xeyli xb bs sn
zoruvu vur. [Xun-xr- mi] Dedi ax bu cur olmaz ki. Bu gecni biz bir birimiz mhlt
verk, gedk nmn vsiytimiz vard diyk ve eliyk, sabbahlar863 biz bir birimizin
kmrinn yapax, qozuyax. Xun-xr- mi qeyitsin Srhng-i miy sar, ikri Mrkeb jdxr minib yeksr864 srd Simizrn otana. Onda hamm grd ki ikri ki Xudprst deyillr eq-i Simzrd. [ikri] Libslarn soyunur soyunmaz, Simizr yetirir qolun
salr bunun boynuna, el bu eynid ikri oturur yer bunu yuzu tutur. Niy dt gnd gec
b gndz bu yuxusuzdu. Ustd bel nzm kibdi ki: Bu sbh kimi yuxlasn, mm
Simizr ayxd, gz ya tkr. O orda yuxlamaxda bu burda gz ya thmhd, mm Xunxr- mi d burda, shib-i kitb yazr nqdr gece rb idi hammsn idi ikrinin
salna. Srhng-i mi z dolandrd Xun-xr- mi: Xun-xr mgr gcn atmr? Dedi
n qurbn o cur dyil, gr bu lt u Mnt bu yz atm alt tar mn kmhlih elmiy
indi mni oxdan aradan aparmd. mm Ly u Mnt mn kmhdi. gr Lt u Mnt
mn kmhlih els sabbahlar bu olan tutaram gtirrm zir-i dstin.865 Srhng-i

858

. Her ikisi ba baa verip gree baladlar,

kisi de bir birlerinin kemerlerinden tutular.
859
. Kt: Gre.
860
. Qa qararmak: Havann kararmas.
861
. Qz: Yemek.
862
. Xh temenn: Yalvar, yak.
863
.Sabbahlar: Yarn sabah.
864
. Yeksr: Direk.
865
. Zir-i dst: El alt, tabii.

106
minin vziri Kmil Vzir [z zn] dedi: ryivi yaxc yer balamsan, o Lt u mnta
ki bel balamsan, el indice ikrini tutub gtirrsn.Blarda gecni bu cur sovsunlar.
mm eid dsitni ikridn v Simizrdn. Simizar ikrinin ban alb dizinin stn,
sbbn nsimi snd, Simizrn gznnn iki qtr ya dsn ikrinin zn. ikri
gzlrin ad, grd qz alyr. [ikri dedi]:Nznin ny alysan? Mgr sn nolubdu?
Dedi qula as deyim da. Simizr gtrb bu dillrinn grk ikriy n deyir? Bnd rz
eliyim sizin hamzn salna:
N yatmsan xb iind,
Oyan ay bi-xbr syyd,
B-hm gedh olax pinhn,
Mnm irin sn ol Frhd.
(4+4)
Dedi nznin mgr nolubdu? Dedi cvn ax bi qula as szm:
Gtrb Simizr dbr bel desin.
Duman glib dadan amaz,
Yar ryin dad pimez,
Dnya gls gc dmez,
Gel biz gedax olax pinhn.
(4+4)
[ikri dedi]: Ax niy dnya gls gc dmz? Dedi ax o ryin-tndi, ot yandrmaz su
bomaz, ql ksmz. Snin bdnind sf yer yoxdu, sn yuxlamsan bilmisn. Mn qoluva
baxram grrm qp qr qrlib866, bdniv baxram grrm p qr qrlib. Hr
yerinnn ki yapb qp qr qrlibdi. H gtrb Simizr sznn txllsn bel desin.
Destin867 ver bu dstim,
Blbl qonar gl stn,
Mni qoy mrkb stn,
Gl biz gedax olax pnhn.
(4+4)
Eleki Simizr szn tmm eldi. Durdu ayaa dstmaz868 ald, glib bir ne rkt hct
namaz qld, l gtrb, itigs eliyib Prvrdigr- mutelin derghna ki: Ey on sqqiz min
lmi yoxdan xlq eliyn Allh, ey yezdn- pk, ey yerlri gylri yoxdan xlq eliyn Allh,
zn blss ki mn slm trftryam, Mslmanlarn trftaryam, mn din stnd
llirm.869 Tovfiq vermisn iki dovlt mn slm gtirmim, mslmn elmim, gr
mn lsm bular gen dnp bt-prst olacaxlar, (qorxudan), sn gl mn tovfix verginn.

866

. Qp qr qrlmaq: Sim siyah olmak.

. Dst: el.
868
. Dstmz: Abdest.
869
. llmaq: abalamak.
867

107
Bir qdr nz niyz eldi. mm gtrb grh Simizr n deyir ikri, Simizrda
gznn yan tkr. Bnd rz eliyim siz d olun.
Sn qurbn olum gl zl gzl,
Mn cvnn yoxdu burda anas,
Mnim cnm sn olsun qurbn,
lmmim bel tutmusan yas.
(6+5)
[Simizr] Dedi canm snin gcn ona yetmez, sn gl bu sovddan l hginn. [ikri dedi]:
Nznin niy? O kfrdi mn Mslmn ona gr? H? Qula as bi szlrim.ikri gtrb
bu dillrinn desin:
Dolandrp peymnsn doldurram,
Saraldubn o xun-xri soldurram,
Mn Mslmanam o kfri ldrrm,
lmmim bel tutmusan yas.
(6+5)
Mn lmmim sn niy yas tutmusan? Qoy mn lm, sn yas tutsanda onda tut.[Simizr]
Dedi canm o ryin-tndi, ax sn n cur onu ldrrsn? Dedi: Qula as mnim dinin ldrr
onu zm yox ki. Gtrb sznn txllsn bu dillrinn desin, bnd rz eliyim siz ad
olun.
Bir trlanam mm uuram yuvadan,
Hx yolunda gl unutma duadan,
Mn kmh istsn o xuddn,
Tz Mslmann qbl olar dus.
(6+5)
Bli bu yan trftn shr alp, bu yan trftn yeyib isin, ikri geym-i raynasn870 geyib
ynin, Mrkeb- jdxra svr olub. Bir trftn d Xun-xr- mi tmm slhsin
ydlar rrbsinin stn, vli slhy ehtiya yoxdu. Bular riti du ki fqt bir birinin
kmrin tutacaxlar.
kib sf iki lkr-i nmdr,
Olub mrkb h- zd svr,
Qdm qoydu meydn ol nm-dr,
Edibdir mubriz tlb h-suvr.
Dedi vard bir kims y gl?
Mn il ed krizr bel?
(Feln/Feln/Feln/ Fel)
Xun-xr- n-bekr, hey vurub, filin bana klng871 il vurub, rvne-yi meydn oldu. Bli
r-b-r olsunlar, r-b-r olanda ikri z dolandrd Srhng-i mi: Dedi: Xun-xr bizim
indi qrrmz odu ki biz bir birimizin kmrinn yapax, v hr kim hr kimi gtrs ona
870
871

. Geym-i ryna: ikrinin zel giysisi.

. Klng: Kazma.

108
fyiq glck. Gl indi yap kmrimnn. [Xun-xr- mi] Dedi dilvr mni xr
elmginn. Mnim adma yeddi dvltt nqqre vrlbd. Mn Srhng-i mini dnyaya
pdiah elmim. [ikri dedi]: Mn sni bir dana tulanbar hesabnda grmrm, o
tulanbar872 ki gec tulambar otlar onun yerin qoymuram mn sni. Sn bir dana kfrsn
vli mn mslmnm. Bizim aamz hmme firsti dmn veribdi, vvl grh sn
zoruvu vurzsan. Xun-xr yeriyib yaxna, l eliyib h-zdnin kmrin, h-zd zn tutdu
gyn smtin, ikri kmr bstdi, hqqin nzri var stnd. O ryin-tn, Xun-xr- mi
n qdr buna zor vurdu, yerinnn trpd bilmdi. lin hdi dayand. Dedi sni elbil ora
tihmiyiblr. Yerinnn trp grm. ikri yan bu yannan gtrb qoydu o yana. Dedi
han? kiminci df qeyidib zorun vurdu. N qdr zorun vurdu grd xeyir, gen yerinnn
dbdbilmdi.873 lin kib n-sz dand. Dedi sn ya cdugrsn ya sehrigr. [ikri
dedi]: And ola yzdn- pak mn he zad dyilm. Prvrdigr- mutl lngr-i
phlvnln salb ikrinin stn, Xun-xr n qdr zor vurur gtrblmr da. Qeyidib
glib mnc df ne qedr zor vurub yerdn gtrblmdi, o qdr zor vrd, (shib-i kitb
yazr) az qald bunum belinin fqersi atsn, zrbidn burnunnan qan ald. Eleyki burnunnan
qan ald ikri z dolandrd: Xun-xr, brnnnan qan ald, gtrblmsn da ax di l
hginn. Mcbur oldu lin hdi. lin hsin novb yetidi h-zd ikriy. ikri z
dolandrd: dana zor vurmusan, mnim d indi hqqim var dana zor vuram, eldi ya
yox? Dedi Bli. ikri z dolandrd: dana ki zor vurmusan birin gzt eldim o
Prvrdigr- mutl ki on sqiz min lmi yeri gy drylri yoxdan xlq eliyib. Birin
gzt eldim peygmbr, mm birin vracaam. Allh tvkkl. Eleyki ikri bir
meydn dolanp, gen z tutdu Prvrdigr mutl: Ey yerlri gylri yoxdan xlq eliyn
Allh, gr mn lsm bular hams dnp bt-prst olacax ha. Gl sn burda slm
kmhlih el. be Pnc-tn-i l- b n zikr eliyib, gldi yapd Xun-xr- minin on
sqqiz lay kmrinnn, y yzd- pk Xun-xr- mi gtd dizin, dizinnn dn,
dnnn bana, bli meydnn vstine dolandrr. Shib-i kitb yazr ki hqqi yoxdu bunun
lin bir trf ata ha. O cur dolandrr. Dolandrr dolandrr istir bunu vrsn yer, z zn
dedi bu ryin-tndi bunu vursam yer he zad olmuyacax ax. Cannn drdinnm meydnd o
cur dolandrd. Axir Firz yyr yetirdi [dedi]: Allh snin evivi yxmasn bizde can qalmad,
milltd rh qalmad ax n i grsn? Xona tabax dolandrmsan ki? Di qurtar neynisn
el. ikri biraz dolanp dolanp gz dd meydnin vstind grd yerinn brbrdi bir
dana yonma da, amma yerinn brbrdi, meydnn vstinddi. Gen Allh yalvard:
872
873

. Tlanbar: Ambar.
. Debetmaq, terpetmaq: Kprdatmak.

109
Prvrdigr- mutl bax neynsn buna sn eliycaxsan ha! Yetirib meydnn vstind
gen be Pnc-tn-i l- bn dilind zikr eliyib, ba st Xun-xr- mini el vurabildi
ki yer Xn-xr- minin ba gedi qfsiy ryin-tn bdninin dri patlad. Dri
pattyanda l eliyib ncr peysrinin874 crx yerdn miri salb kssin mnn ban,
Srhng-i mi bng vurdu: Qoymayn gr Xun-xr- mi ls biz nct yox, buyan
trftn lkr hmle elsin ikrinin stn, lkr o zaman ikriy yetidi ki ikri Xunxr- minin ban bedeninnn ayrb, qaxd Mrkeb- jdxrn stn. l eldi lms
nigra, zn vurdu der der-y lkr. B yan trftn Qeys-i Rmmh- rb, Ysif rb,
Zlzl Zngi, irzd- Tigzn v slm qounu ikriy kmy eldilr. Aa; T gn
batanacan al ha al oldu. Eleyki axam olsun gen bzgt vrlsn. z dolandrd Srhng-i
mi, Kmil Vzir. Kmil Vzir neyniyim? Dedi: Qurbn gt[r] mhlt ist. On gn
gtrb, dubr mhlt istdi. On gn mhlt versinl, oturublar fikir, fikir, neyniyh?
Neynmiyh? Burdan da limiz zldi. Srhng-i mi deyir Simizrdan lim xd. Kmil
Vzir zdolandrr: Qurban he lnlrin difsn elmisn? Sn Simizrn fikrindsn.Xuls
dedi indi bir rmiz ona galr ki Tfn- Cdunun dalsca gedh. Ax glr? Dedi mn
gtirrm. Bu sfr Srhng-i minn Kmil Vzir ikisi shr atlanllar gedillr Tfn-
Cdunun dalscan. Bli xbr verillr Tfn- Cduya ki Srhng-i mi glir. Pevz
eliyiblr875 elyki glsinlr otursunlar, ay qhv qlyan, onda szm yox. Bli, xb Srhngi mi n cb sn bizi yd salmsan? z dolandrd: Xnm: (Tfn- Cdu bir nfr arvatd,
atmi min sehrigri var, zd cdugrdi.) Dedi ki Mlk mn bir nfrinn dv eliyirm,
Xd-prst adnda bir oland, Drvi-bst deyillr adna. Mni tng gtiribdi, on yeddi
min adl sanl phlvnm ldrbdi. Dedi: Sn mnim svglm niy kgaz verirdin ki sni
bnnan b yana cng aparmyacaam? Kmil Vzir dedi: Snin svgln kimi deyisn? Dedi:
Xun-xr- mini. Bunu diynd Srhng-i mi getdi fikr. Dedi: N-rhand olma bir dana
nm yazaram Xun-xr- miy ki mnim svglmdi, glr gedr onu dstgir elr verr
sn. Srhng-i mi qoxdu bu sz diynd. Ban sald aaa. mm Kmil Vzir z
dolandrd: Onu ki deyisn mlk onu dilvr ldrdi. Nec ldrd? Ona kimin gc atar?
Dedi: ldrd da. Dedi t ac danmagnan. Bir dana sehr oxuyaram sni sallam it srtin.
Dedi hr n srt sallannan sora onu ldrd. Nec ldrd? Onu n ql ksr n ot yandrar
n su boar. De grm nec ldrd? Dedi ox tovzih vermmrm, ama dt gn kt
tutannan sora ald kllsin el vrabildi ki yer baynan gt bir oldu. Bs bu ne cur adamd
ki mnim svglm ldrsn? Mn vcib oldu onun xtt-i cngin qdm qoymax. Bel
874
875

. Peysr: Ense.
. Pevz elmk: Karlamak.

110
dedi ki siz gedin, mn gn ona tziy tutacayam, eytann yannda rmndliy olar, mn
gnnn sora gllm.
Bular durublar, yola dblr, glsinlr. Onnan sora bu gn oturub z-darl elsin Xunxr- miy onnan sora atm min nfr sehrgrinn876 atland, cngh877 gl. Eleyki atm
min nfrinn glsin, yetirnd Srhng-i minin lkrin, gen cen tutuldu, nqqrlr
alnd qurnanlq ksildi. ikri bu ssi eitsin, Firz yyri istiyib: Firz mn bir xbr gtir
grm n xbrdi? Firz gedib b-xbr oldu ki Tfn- Cdu atm min sehrigrinn glib.
Getdi gldi ikilli878 vrd kllsin, dah brda qalmaq olmaz. Gen lkr dd vhimey,879
hmhm eldilr, istdilr frr elesinlr.Dedi canm hemhm elmyin skit lun, Xun-xr-
mi glnd d bel eliyirdiz. Dibi880 mn gedcagm onun cngin da. Xun-xr- mi nec
qrr qoymuduq o cur, gr mni tutdu ldrd, siz xn gedin, ya xeyir dnn gen btprst olun, gedin Srhng-i minin prminin altna. Xeyir mn fiq gldim, he he da.
Bular gen qbl eliyiblr skit 881 otursunlar, Eleyki gecni shr elsinlr tbl-i nqqr
vrld, o yan trftn Tfn- Cdunn adna b yan trftn ikrinin adna. Shrama882
bular gen qedm qoydular xtt-i cng, iki trftn lkr md durub. ikri Mrkb-
jdh-xr svr oldu getdi meydn. Srhng-i miy z dolandrd: dedi: De grm
gen hans tlkn883 gtimisn mnim meydnim? ikri bu sz diyend Tfn- Cdu
dedi ki: N az ottudu! Srhng-i midedi ki: Mlk harasn grmsn? Tfn- Cdu
xliflrnnn884 birin, lp o byhlrin dedi ki: Get onu tut gtir bura. n ikri gzldi v
dilvrdi, bu glib sehri yadnnan xd, gldi bel durdu hlt hlt baxd ikrinin zn,
sehr zd yadnnan xd. ikrid durdu buna baxmaa b yan trftn Firz yyr yetirib:
Ny durmusan indi sehr oxusa sni tutacaxd. ikri firsndi fovt eylmdi,
Firsndi fovt eylmz,
Aqil mgr n-dn ola.
l eldi mir, el bu istdi dodan tbtsin, ba bdnnn ayrld getdi knr, onu
chhnnm vsil eldi. De bir ayrsn yollad, oda hmin tovr gldi el ikrinin r-brsna yetirnd sehr yadnnan xd. ikri buna da first vermedi: Vurdu ba bednnn
ayrlsn. Tfn- Cdu grd xeyir bir bir getmeyinn olmuyacax, hml verdi atmi min sehr-

876

. Sehrgr: Byc.
. Cngh: Sava meydan.
878
. killi: ki eli ile.
879
. Vhime: Korku.
880
. Dibi: En son.
881
. Skit: Sessiz.
882
. Shrama: Sabah zaman.
883
. Tlk: Tilki.
884
. Xlif: rak.
877

111
gr birdn zn vrd ikrinin stn, b yan trftn d slm qounu, tmm dilvrlr, zn
vrd dry-y lkr, bir qr ha qr dd kipnh aparram Allh Tfn- Cdu grd bnn
qabanda bu crrynn dayanmaq olmaz, xd bir tllin stn bir sehr oxdu, pfldi885
slm qoununa sar. slm qounu sustald v trfi d qranl oldu, bu atm min sehrgr
darad886 slm qoununa. Aa, blar bir i grbilmdilr, shib-i kitb yazr lli min nfr
slm qoununnan qrld. Axam bz-gt vrlsn, hrks gessin z yerin Tfn- Cdu
atm min sehrgrinn gessin Srhng-i minin yerin, ikri d bu yan trftn glir har
Simizrn otana. Cryn ki bu bu cur grd, lli min nfr mslmn ld oynk gn,
ikri biyol gldi dstmz ald, zn qoydu topraxlar st. Namaz qlsn, ibadt elsin, ban
goyub sjdiy mhrn stn el alad ki, el alyabildi ki pnh aparram xudy. Gtrb
bu dillrinn grk n ikri diyeck, bnd rz eliyim ziz eidenlrin hamsnn salna:
(Zr- Keremiynn.)
hkmil-hkiminsn ey kn- krm,
Yeti ddime ey Subhn mnim,
ryim balyb drdinn vrm,
Yeti harayma l-mkn mnim.
(6+5)
Sz deyib, gznn yan rvn eliyib rxsrin, rz eliyim dah n deyib:
Kimim vard kime gedim haraye,
Tbib ola mrhm sala yaraye
hlar ah zn yeti haraye,
Verginn murdim h- merdn mnim.
(6+5)
mm gtrb grh sznn txllsnd n diych v n cur olacax, rz eliyim siz d
olun.
Trifin eylesm glmz umr,
Dmann lind qaldm vr,
ikriym eyle arram haray,
Yetir hayma ey subhn mnim.
(6+5)
Deyib gen alad. Alasn, alasn, bi-h oldu. Xzr Peygamber lm-i royd h iind
glir bnn yuxusuna. ikri bs niy bu qdr h u nle elisn? Mgr mn sn
taprmamam ki harda dara dsn argnan mni? ikri z dolandrd: Y Xzr bel
bava dolannam, mn istmdim dah sn zhmt verm. Dedi bura bax grm mn sn
sm-i zm rgtmmim? Dedi yox. Btil-i sehri nec? Dedi xeyir he birisin

885
886

. Pflmk: flemek.
. Darad: Dalamak.

112
rgtmmisn ki y xizr, rgtsn mn niy vr galram? Bir dana bua887 qoydu yer
onun iind libs. h- zd, Bli. Bu libaslar shr giycaxsan yniv, v bu sm-i zmdi,
rgdirm sn, bu da Btil-i Sehridi. lm-i royd desin, ikriy rgtdi bunu. Gend
hr movqei dara ddn mni ar kmyiv.
Ustdm bel nzm kibdi ki: Xzr Peygamberin ad brhimidi. lys peygmbrin ad
Mehmmd idi. Zlmtd bular b- hytdan iillr, bu olub lys Peygamber, o olub Xzr
Peygamber. skndr d getmidi zlmt amma b- hytdan iblmdi. Olar ki b-
hytdan, iiblr lmzlr. Eleyki sm-i zmi v Btil-i Sehri rgsin, bu bir zmn hl
gldi, h gldi grd bli bu mddi v iind libs, v olarda ki Xzr Peygamber
taprmd buna xtirinddi. Taprmd da ki shr a bu libslar giysn geym-i
rynvn altnnan, sflrin qabanda dolanasan, sm-i zmi oxuyasan, Btil-i Sehri
oxuyasan v pflysn Tfn- Cdu v Srhng-i minin qoununa sar, olar n qdr
sehr oxusalar day siz kr ksmz. O zaman olarn trfi qrnl olar, olar sust olallar, slm
trfinin qounu olar. Bli: ikri bu libs geyib ynin v durub Mrkeb- jdxra
svr olsun, glmaa mgl oldu. Eleyki hr iki trftn sflr rst olup, bu yan trft
slm qounu, oyan trft Srhng-i minin v Tfn- Cdu atm min sehrgrinin
durublar. ikri libasi geyib, sm-i zmi oxuyub, pfldi kffrn qoununa sar. Eleyki
olarn qoununa sar oxusun pflsin, onnan sora ki istillr cng elsinlr, Srhng-i miy
z dolandrd Tfn- Cdu: Srhng-i mi: Bynlrim n cur cng eliycaam? z
dolandrd: Mlk gr dnnki kimi cng elsn, mn slm qounun aradan aparram v
Ymnd shib ollam. Dedi: Ba st. Bu n qdr sehr oxudu pfldi slm qoununa aa
kar elemedi.888 O yan trf biraz sustalp, 889 v biraz sustalp. ikri l eliyib mir,
dilvrlri l eliyib mir qabanda qrq qrq gedir, grr ki bularda sln hissi yoxdu.
Cryn bu cur olanda dedi: y Qeys-i Rmmh- rb blar qz tutubdu ny durmusuz?
Bu yan trftn Qeys-i Rmmh- rb svr olub fil yetirdi miri birin qozad gy grd
xeyir bnnan hrkt yoxd, vrd ba bdnnn ayrld.B yan trftn irzd- Tig-zn yetirdi
miri qozad: d vrram ha, grd blarda hrkt yoxd. Tfn- Cdu grd n qdr sehr
oxuyur bulara kar elmir. Tfn- Cdu ki grd i bu z stdi, 890 qoununnan bir nfr
qalmyacaxd, lli be pdihn tihmsi varidi orda. Tfn- Cdu sehr oxuyub, Srhng-i
mini, Kmil Vzir v olarn tihmelrin bir bir pard qoydu bir czird, 891 Srhng-i mi
887

. Bua: Boha.
. Kar elmek: Etkilenmek.
889
. Sustalmaq: Bitkinlemek.
890
. bu z stdi: bele gidiyor.
891
. Czir: Ada.
888

113
dedi: Bizi ny gtirmisn? ...892 Atm min nfr sehr-grimi qrd datd, dt dana xlifm
qalbd. Bular burda qalsnlar, Srhng-i mi gen balad alamaa: Simizrdan midim
ksildi, midim qalmad bir nfr, Kmil Vzir mn neyniyim? Bu yan trftn Tfn- Cdu
dedi: Bura bax grm mgr sn Simizrdan tr dve eliyisn? Dedi: Bli, mnim dvam
onnan trd. Dedi: onu mn de gedim gtirim da. Eleyki axam olsun, ikri grd day
Srhng-i minin qoununnan ln ld, qaan qad, bir ey qalmad, qeyidib glsinnr,
gen getdi Simizrn otana, Simizrn mnzilind olsun, gec gldi aray, Tfn- Cdu dt
dana xlifsi var olarda gtrb, gldi Simizrn bana, n ikrid sm-i zm var v
btl- sehr var olar tapabilmiri b. mm doland doland, grd bir dn qz yatb bir otaxta.
mm bu qz kimdi? Simizrn knizidi, ad Prizdd. Bih dr893 verdi buna, bhd prd
kilim arasna, bir mntr oxuyub,894 gtd qoydu Srhng-i minin yannda yer, dedi: G
shib ol Srhng-i mi. Srhng-i mi gldi baxd grd ey dd- bi-dd bu knizidi. l
eliyib kulhin bannan gtrd taptad yer, baba bun niy gtirirdin? Bu o dyi. Bu kimdi?
Dedi knizidi. Dedi bs bu knizidi eybi yoxdu ayrsn gtirrm.
Onu apard qoydu yerin sabbah gecsi ayr bir knizdrinnn gtdi. Srhng-i mi baxd
grd gen bu o dyili. Kulhn taptyb yer dubr aparb qoysun yerin, n qdr doland bir
ey l gtirblmdi. Gen glsinnlr sabbah gec olsun, gecni sb895 vxtin kimi doland
gen bir ey l gtirblmdi. Sbhn zmnind ikri z dolandrd Simizr mn (mzirt
istirm aalardan) hamam yeri qoygunan gedim hamam, b- tni eliyim, n xaxd mn issi
suya getmmim, meydnn lkrin grd gubri yatb mnim bdnim. Bu gessin
hmmm, n Btil-i Sehrid bunun yanndad bununnan gessin, bu doland, bir xeylh
dolanannan sora Simizr tapt, yuxu iind, bi-h darunu verdi burnuna v bhd bir prd
kilm arasna, srittdi896 dalsna getmaa mgl olsun. Glib glib istir ban qapsnnan
xsn, z- qz-yi rbbni,897 (Prvrdigr-i mutlin nzri adamn stnd olsa, he zad
olmaz sn Allahnan ol Allah snnn dz olar.) El bu istiyir ki yetirsin qapya ban iri
trfinnn xsn eiy, b yan trftn d ikri yetirir ban qapsna. Vrid olanda iri
grr ey dd- bi-dd Tfn- Cdudi. (Kitap yazr atm r bunun qmti varidi, bu Tfn-
Cdunun.) Vay xt-krn birisi, ifritin biri ifrit, n i grsn? Nmn aparsan? stedi
qasn, l eldi yapd dst-bndinnn, hara gedisn? Bu nmndi aparsan? Burda neynisn
sn? Dedi: And iginn sni ldrmycaam. Dedi and ola cll- ilhiy ldrmycaam,
892

. Bandn bu blm kesiktir.

. Bi-h dr: Bayltc ila.
894
. Mntr oxumaq:
895
. Sb: Sbh, seher.
896
. Srittmaq: Sarmak.
897
. z- qz-yi rbbni: Rast glmek, Allah tarafndan rast gelmek.
893

114
de grm bu nmndi aparsan? Ny glmidin? Dedi mn olara qneh dyilm. B ny
qnehsn? Dedi and iginn mnim bu dalmdki lm, ki sni ldrmycaam deyim.
Dedi indi msln qovurmadan tarmadan dydn noxuddan lpdndi da yb bunun
arasna, aparr bu n blsn Simizri bkb bunun arasna aparr? Dediand ola dalundali
lv sni ldrmycaam. Bunu diynd lni qoydu yer istdi frr elsin, yapd dstbndinnn, dedi baba hara gedisn ax qoy bi am, baxm grm ln ykn nmndi?
Bunu ipinn sridi aaca. Dedi ax and imisn mni ldrmysn? Dedi and imim sni
ldrmym da and immim ki aaca da balamyam. Eleyki bunu sriddsin aaca, l
eldi prd kilim.Aanda grd ey dd- bi-dd Simizr prdnin arasnda bi-hdi. Vay
plin biri pl. Munu aparrdn mn and idirirdin denn dalmdaki lm and iginn
sni ldrmycaam deyim? Dz deyisn mm ldrmycaam sni. De grm bn hara
aparrdn? Dedi aparrdm Srhng-i miy. Dedi bunu oyat898 grm. Dedi bnfn
damz burnuna v n-dru da tut o aylsn. Tfn- Cdu verdi ikri damzd. Bu hl gldi,
gzlrin aanda: dedi bs mn burda neynirm? Dedi sni bu plin birisi aparrd ba. Durub
bxsn Tfn- Cduy dedi: Amand cvn, ldr bu cdugri. Dedi sn lsn mn ldr
blmrm. Niy? Dedi: And imim. ey dd- bi-dd. Simizr diynd and mim, Simizr
l eldi o siyh zlflrdn bir dst tr ayrb, basb o lbistan mmlrin stn grh
ikriy n cur diych bunu ldrgnn:
Sn qurbn olum ay er ikri,
Aman cvn ha ldr bu cdugri,
Xrb eylr tmm bu rzigri,
Aman cvn ldr bu cdugri.
(6+5)
Dedi bav n mn and imim ldrmmrm. Tfn- Cdu dedi ki: Sn lsn o evldskndrdi, o olan tmmd, o and iibdi. Sn nd diynnn sora o szn dal almaz.
Tanyr bular evld- skndrdilr, azlarnnan day bir sz xd dal qeyitmz. mm
Simizr gtrb grh obr klmsin nec diyir:
Bu glmidi bu gn bura ikra,
Mn gessydin sn olardn bi-ra,
N rvd blbl yalvara xra,
Aman cvn ldr bu cdugri.
(6+5)
ikri dedi mn snin bava and imim, mn eliyblmrm ki bunu ldrm. Tfn-
Cdu dedi: Sn nqdr diynnn sora o kii oludu, szn dal alablmz, o mni ldrmz.

898

. Oyat: Uyandr.

115
ey dd- bi-dd indi gl buna sz arasnda andr ki sn ldrmsn qoy bar mn ldrm
hara trr bunu gessi? Gtrb grh Simizr dal klmsin n cur deyib?
Dolduruban peymanasn doldurram,
Saraldunan bu ifriti soldurram,
Simizaram gcm sn bildirrm,
Aman cvn ha ldr bu cdugri.
(6+5)
ikri dedi mn eliy blmrm. shib-i kitb yazr ki bir qar qalmd ki ipi asn bunu zd
elsin,(n ax and iibdi) dedi: ndi ki sn ldrmsn mn bunu trblmrm gessin,
icz ver mn zm ldrm. Dedi mslhat sahibisn, mn ona and immim. Tfn-
Cdu dedi: h- zd my sn and immisn ki sni ldrmrm. Dedi mn zm and
imim, ama bu hzddi, mr mri hriyrd. Bu istir sni ldrsn, mn eliyblmrm
ki onun gaban alam. Dedi adam yandran ter oras da ki mslmnn bu cur sz srt-
rf almas. Simizr l eliyib ikrinin mirin belinnn kib bir dana el vrd
kmrinn ki aacnan ikisin bld sald yer. Simizr sn bu gcn shibisn? H bir tfn
qaxd yer zlzl eldi, onda szm yox, Srhng-i mi v dt dana xlifsi, bular bildi ki
Tfn- Cduy sib yetidi. Bular ikisi d qeyitsinlr glsinlr qsr sar, eid dsitni mnn
o dt dana xlifsinnn. Yazr ki bular it srtind, biri vrid oldu baa, d eihddi,
gliblr xbr blsnlr. Biri dolana dolana glirdi bulara sar, cryn o cr grnd istdi
geyissin hasn, ikari l eldi mir onu da teyldi, onuda aradan apard. Aradan aparsn,
mm o dn ki ban knrind,899 yyrlar drd dolanrd, Firz yyrdan, Frhng
yyrdan brng yyrdan, olar da bular aradan apardlar. Srhng-i minin li boa
xd h[r]yerdn. Eleyki dubr z dolandrd: Kmil Vzir mn neynmliym? z
dolandrd: Qurbn mn baxram sn, sn n qdr dny-yi m-sv qoun ola, v kmy
istiysn, bularn qabanda xt eliysn, fqt ii r istiysn curriysn, gtr bir dana
nm yazgnan ki ey Xud-prst, Mnzr h- Ymni, mn istirm tslim olam siz. Mn
baxdm sizin dinuz hxdi v n qdr tl eliym, llm, sizin qabazda gl
eliyblmrm. gr istesz ki mn dnm mslmn olam, mn glirm qonax v siz
mnipevz elyin. Eleyki nm glsin yetisin lin ikri z dolandrd, Mnzr h-
Ymni v ikri bularn nmlrinin cvnn yazblar ki eybi yoxd, sn ki din-i slm
qdm qoyusan bizim gzmz stnd yerin var. Nxni900 bel hdilr ki yni biz
mslmn olax onnan sora qonax dvt eliyh doslux qoyqx arya, blk blar bu ninn
tutablax. Eleyki glsinlr blar pevz eliyiblr, pey ndz eliyiblr qabaxlarnda qurban
899
900

. Knr: evre.
. Nx: Harita, al.

116
ksiblr, Kmil Vzir, Srhng-i miy rgtdi ki bu yyrlarn boazn basasan, sslri
xmya, nmn bt zat ki aslamuzuz bounuvuzdan (hams qzldlar), qracaxsz atacaxsz
olarn yannda yer, bu yyrlar ydralar, zlrin mgl olalar, ta bular diylr onnan
sora biz kelme-yi Lilh illllh diyax olax mslman. (Harda zhir-i lmd batinn yox
ki) Eleyki bular tmm bttri l eliyiblr qrblar tkblr yer klme-yi Lilh illllh
deyillr, zhiri lmind olullar mslmn, glillr, gn gec bular burda ceni tutullar,
deyillr glllr, yeyillr, iillr, df tnbr ney rgvn ssi sumn blnd olub, szndlr
alb, rqqselr oynuyur, minye rb qoyulub, sqi rb dolandrr. gnnn sora bular
icz istdilr ki gessinlr z lkrlrin.mm gessinlr bular bdrq901 eliyiblr, yola
salblar. Gednnn sora, Srhng-i mi kk eylmdi, gtd bir dana nm yazd dt
gnnn soraki: Ey Xud-prst, Mnzr h- Ymni mn lli be dovltin byym, hr
yerd mnim adma nqqr alnb, mn dndm oldum mslmn, bs niy siz glib mni
yola salmsz? Ne gnd burda sizin mntzirizm ki blk siz glsiz mni yola salasz.
Bu nmesin yollasn glib yetirdi Mnzr h- Ymniy ve ikri oxusun. ikri z
dolandrd: Vah vah vah cb xcltliy oldu. Byh xcltlih oldu biz kii dz deyir grh
onu yola salax. Aa! Firz yyr dedi getm. Nqdr diynnn sora qbl elmdi. Zlzl
Zngi, Qeys-i Rmmh- rb, Ysif rb gil yeddi qrd, n qdr dedilr qbl elmdi.
Firz gtrb bu dillrinn grh ikriy nmn diych? Bnd d rz eliyim, ki sn ora
gessn n cur olar? Vgetmsn n cur olar. rz eliyim doslar salna:
(Ceyran Krm havasynan)
Qorxuram lkr dala bannan,
Hr dan banda yurd salmaq olmaz,
Qrg ollux902 dryay biz gz yannan,
Bfl903 dostu olann ryind drd olmaz.
(6+5)
Gl llr,
A bilklr gl llr,
Bir iyidin drycan li ola,
Amma yoxsul olsa glllr.
(Bayat)
ikri qzeblndi bunun stn ki bu ne pdihn bydi. Mn gtrb nm yazb, mn
gedip yola salmym, dnp mslmn olup. ey dd- bi-dd. Firzun szn qbl elmsin,
gtrb grh o br klmsin n cur diych? rz eliyim d olun.
Piylvi meyinn doldurallar,
Heyva kimi rngivi soldurallar
901

. Bdrq: Yolla salmak.

. Qrg olmax: Suda boulmak.
903
. Bfl: Vefal.
902

117
Pis drdinn sni ldrllr
Nmrd insan glib vfdr olmaz.
(6+5)
Ordubda,
Bu yollr gedr Ordubda,
Qouna sr-krd904 grk,
Vermsin ordu bda.
(Bayat)
Gl bu sevddan l hginn, getmginn. y baxa sz bly niye dr olur? zn
gyr oldu: Olan bola gessin o yana Srhng-i mi mn neyniych? On yeddi min
dilvrin ldrmm, add, 905 sann el phlvnn ldrmm. Srhng-i mi ot olsa
neyniyblr? Haran ottuya bilr. Ey dd- bi-dd. Firz gtrb sznn txellsn bu
dillrinn desin, ama gznn yan baharn bulutu kimi tkr ruxsrin. Bnd rz eliyim siz
d olun.
Firz deyir gl sz eid ikri,
Gtr ryimnn bu qm qubri,
linnn alallar o Simizri,
Bir yara vurallar he vaxt saalmaz.
(6+5)
Szlrin tmm elsin, mm ikri qbl elmdi. ikri qbl elmsin, z dolandrd
Mnzr h- Ymniy, Mnzr h- Ymniy z dolandrsn, lli min orda Mnzr h Ymninin drsind slm qounu var, mslmandlar, mm bu qbl eylmdi, qbl
elmiynd, Zlzl Zngid ac eldi getdi, Qeys-i Rmmh- rbd ac eldi getdi,
Ysif rb yeddi qardanan olarda ksdlr bnnan geddilr ki sn niy gedisn? O qonax
arb, o biz ds[t] dyili dmndi, yd bu bir nxdi iliyir. Qbl elmsin, durub
yaa gessin Simizrn yanna, mm Mnzr h- Ymniy dedi: h, olar gednnn
sora sn iddv gtr ged lkrin sar mnd budu ha dalnnan glirm. Gldi Simizrn
yanna. Simizr z dolandrd: Bs Srhng-i mi bir bel nm yazbd, biz gedirih, iki gn
gn galax yollandrax onu gessin. Simizrn da li ksdi, 906 dedi, xb da o da bir dana
pdihdi, dnb mslmn olub, ox yaxc olar siz gedsiz onun yanna yola salasz. mm
bu eynid kim yetirdi: Mh- Zmin, [ikri] durur yaa ki hmlrin907geysin gessin, Mh Zmin cryannan b-xber olur, ikri oturub sndlin stnd sa yana hmesin
gymidi istiyirdi sol ayana geysin, Mh- Zmin l eliyib hmsin hdi yannan xatd.
[ikri dedi]: Bs dy can niy b el eliyisn? Deyir And ola o cll- ilhiy qoymaram
904

. Sr-krd: Ba.
. Add: Adl.
906
. li ksdi: Mantkl buldu.
907
. hm: izme.
905

118
gedsn. Sn n i grsn? Nqdr diynnn sora qbl elmir. Bu sfr gtrb grh
Mh- Zmin ikriy n diychdi. rz eliyim ylnlr salna:
Prvn tk, qoy dolanm bava,
Yoxdur xbrin bu qznn iinnn,
Rhmin glsin gzdn axan yama,
Dnyalar qrg olar bu gzyamdan.
(6+5)
Mh- Zmin ikiminci szn gtrb ikriy bu dillrinn desin:
gr gessn sni orda tutallar,
Qollarv dar grdnd atallar,
Hna yerin qanv l yaxallar,
Yoxdur xbrin bu qznn iinnn.
(6+5)
Bu qz v qdr-i ilahidi sn gl bu dalar tyinnn thgnn, getmeginn. Nqdr
diynnn sora, dedi Mh- Zmin Srhng-i mi altayd burda mnnn cng eliyibdi, on
yeddi min add sann phlvnn ldrmm, mn neyniyblbd ki indi neyniy? Dedi:
ey dd- bi-dd, sn blmsn ki ax, qula asgnan Mh- Zmin szn, gl sn bu Mh-
Zminin sznnn xmagnan. Simizr da z dolandrd buna: Gl getmginn, qbl
elmdi, Mh- Zmin gtrb dbr grh ikriy n deyir bnd rz eliyim:
Mh- Zmin bilir snsn er ikri,
He ks bilmz flk sayan umri908
Bir gn olar alallar linnn Simizri,
Yoxdur xbrin bu qznn iinnn.
(6+5)
Dedi sn saydv say qoy bir trf gr flh n sayr. N qdr desin sz beynin
batmad.Nqdr dedi sz beynin batmad, Mh- Zmin iteledi bir trf, Simizri itliyib
bir trf hmlrin geyib yana, Mrkeb- jdxr svr olsun, irzd- Tigznd
Mnzr h- Ymniynn gedib, bu da Mrkeb- jdxra hey vrb daldan yetirsin. mm
eid dsitni Srhng-i midn: Srhng-i mi nxni bel kib, tribn bu lli min
mslmnd, Mnzr h- Ymnidi, ikridi, Sirzd- Tigzndi, bu bel nx kibdi ki
tribn on yerd bularn qonaxld, blbd, hr be min be min veribdi bir adra,
bularada bel rgdibdi ki bular gn burda qalacaxlar, o zmni ki mneypur909 verdim
vrdlar, o zman siz bu lli min mslmn muhasiriy salb, tutacaxsz. Mnd o zaman
eypur vrdracaam ki ikriynn, irzd tutam. Bli bu bu nxni hsin qalmaxda olsun,
bu yan trftn blar glibdi, lli min mslman lkr yenib, (Mnzr h- Ymni)
Srhng-i mi blar pevz eliyib, pyndz eliyib, ne dana qurban ksdirib, onnan
908
909

. umr: Say, saymak

. eypur: Boru

119
sorama, bir deyir min glr, ox d-niin dolanr bulara, pzirl eliyir,910 h- zd ox
xo glmisn, qdm zizlmisn, h bel ha ax dvdan nmn xar? Qan thmaxdan
nmn xar? Allah bizi hmi bele elsin, filn911 behman, bu szlrdn, xb nblsn bu
da. gn kimi bular yeyiblr iiblr, df tnbr ney rgvn ssi burda da simn blnd
olub, mm mnc gn eid dstni Srhng-i midn. zn verdi pazxanay,912
apaza913 taprd bularn ikisinin d gzsin bi-h dru vracaxsan, v sqi ki arada min-y
rb dolandrb olara da taprd ki bularn rbin bu gec bi-h dru vurasan. Eleyki
rb gzy bi-h dru vrsnlar, blar gnd yeyillr iillr, rbn stnnn bir d bih dru iillr, irzd- Tigzn bir zmn baxd ikrinin zn, Srhng-i miy
qonaxdlar, dedi xan mi mnim elbil hlim doland, sn mnim gzme bel iki dt
grnsn. Dedi irzd And ola cll- ilhiy sn d mnim gzm dt grnsn, olmuya
bu oyun xadd biz, ey dd- bi-dd. rzd gtrb bu dillrinn grk ikriy n diyck?
Bnd rz eliyim yln aalarn hamsnn salna:
(Qrda ikstsinn)
Canm qurban olsun xan mi,
Qrib yerd qz iin ildi,
Allah he vermesin yaman,
Qrib yerd qz iin ildi.
(6+5)
Gedrm lk snnn,
Qoxmaram yol ksnnn,
Gl bir qol boyun olax,
Bkl ayrldm snnn.
(Bayat)
irzd ki bu szlri deyib, ikri v irzd bi-h dru tutup, hmi gzy bi-h dru
vrblar, hmi rb bi-h dru vrblar. Dedi sn lmysn, bu biz yaman i ildi burda.
Dada: Kiinin dnyada kiidn nyi art olar: Ehtiyti. Hr adamnan hm-niin olmaq
olmaz, hr adamnan bir yer getma olmaz, insan grh ehtiyatn linnn vermiy, bir dana
dman da olsa onu grh nzrind fil hesb gr. irzd grh obr klmsin n deyir?
Mrd iyidlr hrxasna brnr,
Gzllrin zlf dalscan srnr,
Dnya gzme ox qaranlx grnr,
Qrib yerd qz iin ildi.
(6+5)
Mn q gnlr ayrs,
910

. Pzirl elmk: Arlamak.

. Filn behman: Falan filan.
912
. Apazxana: Mutfak.
913
. Apaz: A.
911

120
Blbl gldn gnnr ayrs,
Bir sahat ayrlqna dzmyen canm,
Flh vurdu oldu gnnr ayrs.
(Bayat)
Dbr gtrb irzd deyib xan mi qorxuram flk bizim aramza ayrlq sala v izztimiz
limizdn ged. Dedi olum olmuya rb tutubdu sni? Birinin yannda irdd914 mn
keflnmh915 mma bir ne rzim vard, istirm diym sn. gtrb bu dillrinn grk n
diych. mm Mnzr h- Ymni ustd bel yazr ki oturub adrn yelkanna sar,
Mrkeb- jdxrda balyb ele adrn dibind ki ehyann bir tsdf z vers, mn bar
bu ikrinin ki Mrkeb- jdxr var onu minim aradan xm. n Mrkeb- jdxr he
at tutabilmzdi, grr day vz n-cur olur bular bala bala day mrb tuturi, bilmir ki bulara
bi-h dru veriblr, gr bl, ikri yerinnn hrkt els ya irzd, durabimz ki yxlar
yer, irzd istiyir szn xtm versin bnd d rz eliyim:
Bir ne rzim var eylyim sn,
irzdam keflnmax ird mn,
Yr hsrt qaldx hm vtn
Qrib yerd qz iin ildi.
(6+5)
Dalar ab boyand,
Yatm qlbim oyand,
Flh bir i ildi,
Zlm r dayand.
(Bayat)
irzd inn ikri lli min mslmn il gecyi orda tutuxlandlar. z dolandrd: Vay
xrbti sn bu gec biz n i ildin? Bu n qonaxld? Bu n pzirald bizdn eldin?
mm Allh rhmt elsn gen irlr, Miskin sddndi bu sz:
Oturanda otur durgunan,
Zt st drst mrdinn,
Gn dolanb gn gzginn,
Hmm n-mrdinn.
O n-insaf, an frsat lsn yaman drdinn, mn yalannan heyiflnim yanm ona bir sahat.
nsan dada oturub duranda bi fikr eliy, gr kiminn oturur, kiminn durur, hmniini
kimdi? Zt stn sl-i nsbin bir l apara l gtir. mm Srhng-i mi z dolandrd:
Bli ey divr, mni mslmn eldin, onnan iim yoxdu, on yeddi min blli bal
phlvanimi ldrmsn, onnan da iim yoxdu, Simizr limnn almsan, onnanda iim
yoxdu, sn demisn ki mnnn sn dos[t] xmaz? Srhng-i mi bu szlri desin Mnzr
h- Ymnid gzd bulara. mm ikri yerinnn hrkt eldi,[dedi]: Vay arvaddan
914
915

. rd: Ayb, pis.

. Keflnmh: Serho olmak.

121
sgih,916 bu n iidi ildin biz? Kll ba yax gldi yer, iezd istdi yerinnn hrkt
elsin, o da hkz.917 shib-i kitb yazr ki Srhng-i minin zn lkrd brbr
dilvr yoxidi, mm ikri bunun gznm otunu almd, ani dqiqd kb bularn qolun
balasn, bunun ba mgul oldu olara, Mnzr h- Ymni ani diqd qalxb Mrkeb-
jdxrn stn getmhd olsun. Phlvanlardan OVrng, Kovrng dt min nfrinn
attanrlar, Mnzr h- Ymnini tutsunlar baya aradan xd, Mrkeb- jdxr nmn
tutabilr? O aradan xmaxda olsun, bu yan trftn Srhng-i mi verdi eypuru alsnlar,
eypur alnmax hmin lli min nfr mslmann qolu daldan balanr. Ay qardalar
Srhng-i mi frmn versin bular burda tutmaxda olsunlar, bir yer cm cur sir
elmhd olsunlar, eid dsitni Mh- Zmin dn. Mh- Zmin dedi: Simizr, bli. ikri
getdi, mma day bir d umud olma sa slmt geyid gl bura. Dedi: Vay azn snsn snin
nec bu sz deyisn? Dedi: Grrsn da bu gec ikri tutular, irzd da tutular, o
brlrinn iim yoxdu. Srhngi mi snin dalnca adam yollar, adam yolluyanda sn
diysn ki o mnim qardamd. Bir ne klm buna sz rgtsin, amm kimdi qbl eliyn?
Simizr qbl elmir ki. Bu yan trftn bu xbr gldi yetidi Simizrnan Mh- Zmin.
Qap dylnd dedi: B sn deyirdin glmz? Dedi: O ikri dyi ki Srhng-i mi
mmrlard glir sni aparsn. Eleyki bular qapn asnnar grd bli Srhng-i minin
mmrlard. Xanm durun yaa grh, hra? Cryan bu cur oldu: ikri irzd lli min
nfrinen tutulup, Mnzr h- Ymni qap, bu yan trftn dstgir eldilr sir gtirillr
bular, Srhng-i minin yanna. Ey dd- bi-dd Srhng-i mi bular sald bi dana
adrn iin, ikri irzd da ayr adrn iinddi. Srhng-i mi yetirdi: Simizr bel
bava dolannam, snnn tr lrm. Dedi: Vay xt-karn birisi gr yaxna glsn
zymn qa zhridi, irm ani dqiqd llm. Niy? Dedi xt-karn birisi sn gr mni
istiyirdin, niy ddmi qaax saldn v qardam da tutuxluyup, qolun balamsan? Kimdi
snin qardan? Dedi Xud-prst, Drvi-bst mnim qardamd da. Shib-i kitb yazr bu
Srhng-i mi el r gzd, bel yyad ki bir dana arvadan tr eliyblr dnyay cnge
hsin. Neceyki bir bel adam lp, bir Simizrn stnd. mm bu trftn bunlar
gtirdilr irzdla ikri olan yer. Bu eyni d Mh- Zmin yetirdi ikrinin brbrin,
qollarn sald boynuna: Cvn sn demdim getmginn? Mh- Zmin gtrb bu dillrinn
grk n deyck, ikri bildi ki bu Mh- Zmin bilici arvatd:
Bana dolanm gl zl cvn,
Bilirm drdivin yoxdu drman,
Yazx canm qoy sn olsun qurbn,
916
917

. sgih: Alak.
. Hkz: Aynen.

122
Dedim ki qeyitmz bunun frman.
(6+5)
Qan eylr,
Divn eylr qan eylr,
Dost mni bu hlda grs,
Ya lr ya qanma qan eylr.
(Bayat)
Srhng-i mi dedi: N deyirsn ona? Dedi: He zad diyirm ki Srhng-i minin sn niy
frmninnn xrdn?
12.blmn sonu
Simizr Gznn yan baharn bulutu kimi ruxsrin rvn eliyir, Xocst Bn qza teskin-i
qlb verir, Mh- Zmin gtrb bu dillrinn [ikriy] desin mn rz eliyim siz d olun:
(Yank Krm Havas):
aresiz dertlerin olmaz devas,
Qoymusan bava ghrden tac,
Bu ona qardad Simizr bac,
Verirsen qtlin bunun frman.
(6+5)
Glirdim qranan,918
Gl bidim oranan,
Bir ct919 trln itirdim,
Gzirm soranan.920
(Bayat)
Srhng-i mi dedi mn xeyir, mn he vd bu ii grmrm. Dorudan mn lm bu
Simizrn qardad? Dedi Bav n, sn lsn qardad. ikri burda bir rmz anlad,
bildi ki bu Mh- Zmin ox bilmi adamd, z dolandrd: gr lmym qalam, snnn biicz921 bir xortum su icaam, onu da snnn bi-icz ism, bs mnim ddmnn xbrim
yoxdu, mn vlel-zindan922 sgiym.923 Niy: Grd bursa syst iltdi ax, ikrini
Simizra baci xitb eldi. mm Srhng-i mid grd buna gr bir noqt-yi zf yetir
Simizr buna bli demiycax. mm Mh- Zmin dy istir sznn txllsn yetirsin, mn
rz eliyim siz d olun, dmann mr baa yetirsin.
yidlikd vard bunda nin
Trifin eylsm, glmz dstn,
Nmni grh yazaydn bu cvn,
ldrrsn indi sn bu cvn?
(6+5)
918

. Qra: Knar.
. Bir ct: Bir ift.
920
. Sora: z, haber, sorma.
921
. Bi-icz: zinsiz
922
. Vlel-zin: Pi.
923
. sgih: Eksik, Alak.
919

123
Oyan dalar,
Al qana boyan dalar,
Buyan zlmtxanad,
Necdi oyan dalar?
(Bayat)
[Srhng-i mi] Dedi: n xeyir mn harda ldrrm. Bura bax grm indi ki bu buna
qardad, bs niy bu qz vermirdi mn? Dedi mn sn azmda gl kimi sz deyirm ki
grh sn nmni bu cvn yazaydn, cvnd, beyin doludu qannan qol quvvlidi, li
zoruna atr. Sn nmni yazdn Mnzr h- Ymniy bunun da ac tutdudu, oydu ki
vermirdi qz, ne mddtdi, alt ayd burda gnc924 [cng] eliyiri. [Srhng-i mi dedi:]And
ola bav n, Mh- Zmin day Bt-i zzy, Lt u Mnt, mn ldrmrm daha bu
cvn, n bu cvn Simizarin qardad, mn ldrmrm, amm qollarn da aablmrm.
(n niy? Qorxur ax). Bli buyan trftn m hli, Misr hli, n qdr ki orda cmt
varidi, Srhng-i minin trftaryd, gr Srhng-i mi qoya bunu riz riz dorallar.
Dadam; hq inclr amm Allah trfinnn zlmz. Srhng-i mi millt z dolandrd:
Bs siz ram olun, t mn bunu aparm m, md Simizrnan zm toy tutum, onnan
sora siz n cur desz mn hzirm ki bu cvn o cur ldrh. n niy? Nn yoxdu ki olun
ldrmdi, arvad yoxdu ki rin ldrmdi, dd yoxdu ki olun ldrmsin, qarda yoxdu ki
qardan ldrmsin. Bir el qoun oyanda on yeddi min Srhng-i minin phlvann
ldrdpt, ikri. Ax mn indidn bunu ldrsm, Simizr mn l vermz, mn
Simizrdan km- dil hsil eliymn t sbr elyim, aparm xadm m onnan sora. Gyd
Allah, yerd Mh- Zmin bu nxni hdi, bular eldi bac qarda, ki Srhng-i mi bn
ldrmsin. Simizra bu n qdr eldi ki bunnan otursun, bir piyl rb isin, Simizr dedi
gr mn yxinnsn, zymn qanda zhr var iib zm ldrrm. Srhng-i mi
bunun qorxusunnan dal kilir qabaa glblmri, vl qovl verdi ki Srhng bad varidi,
orada bir dana hr idi, ora yetirnd snnn oturub danacaam.(Simizr qolu veri). O
trftn bunun bir dana phlvanlarnnan varidi, ad Ryiz-i midi. Ryiz-i mini Srhngi mi burda tihme qrr verdi. Mnzr h- Ymni qab, Qeys-i Rmmh- rb, Firz
yyr, Ysif rb gil yeddi qardad, Zlzl Zngi bunun cll bannan dalb. Ryiz-i
mini Srhng-i mi burda tihme qrr verdi. mm ustd bel nzm kib, buyurduu
bu curdu v kitbn yazsda bu curdu ki: [Srhng-i mi] Xacand- Vzirinn Bhmn
Vziri Ryiz-i miy vzir qrr verdi. Birne gn cen tutannan sora durublar burdan
dlr.925 ikrinin balyblar bir dana rrbnin stn, irzd- Tigzni d bir dana
924
925

. Ak cng eliyir yerine, gnc eliyir sylemitir. (Dil srmesi).

. maq: G etmek.

124
rrbnin stnd, misl-i inki ar-mxa kiblr, lli min mslman da qolu bal aparllar
m, sir. Az gliblr ox glblr yetiriblr Srhng-bad. gnd Srhng-badd
istirhtlih eliyillr, mm Simizr bilmir. Srhng-i mi istir gessin qzn yanna. Qz dedi:
Mgr sn dememim yanma glm, yanma glsn zymn qa zhridi, iib aradan
gedcaam, zm hlk eliycaam? Srhng-i mi qeyitdi. Dedi mn sn demim
Srhng-bad da. m Srhng-i mi stn vrmad ki, bu hl ehss elmir li gnd
Srhng-daddad. z zn dedi, xb neyniyh. Gliblr buyan trfdn hrkt elsinlr,
bnn bir dana qz var Nzik-bdn. Nzik-bdn nm yad. Ustd bel nzm kibdi ki:
Srhng-i mi ki skndrdn sora dnyaya kfr prmin vrb, bu dnyaya pdiaddi, ama
Nzik-bdn d buna padiahd, Egr Nzik-bdn olmasa bu ahl eliyblmz. Gtrb
Nzik-bdn bir dana nm yazb: Qzm; O Drvi- bst deyillr, Xud-prst deyillr,
bnn ne dana ad vard, o cvn tutmuam lli min mslmannan gtirirm. Bs ver bizi
pevz elsinlr.926 Buyan trfdn qsid yetiib, nmni yetirsin Nzik-bdn. Nzik-bdn
verdi car hdi: (n ikrinin dilvrliin, cvnln, olanln, gzlliin eidib), gr bir
nfr blar ki rrb stnd gtirillr yaxna yetir, ya msln bulara timsaln da ata, ya
bir dn ayr bir zfr927 [zrr] yetir Nzik-bdn car hdiriri mnim limnn qurtula
bilmz verrm dilini peysrinnn xadallar. Dadam amn gzli adnand, kl
quyluyasan, xardasan l gen bu biri gzllri pozar. Grg gzlidi, am gzlidi,
adnand dnyad. Nzik-bdn ki Nzih-bdn. Allh Tl gzllii payd ceribdi da buna,
gzllih ayr bir sovgatd. 928 Bu yannan Nzih-bdn cll il xblar bular pevz elsin,
gz satad ikriy v irzd- Tigzn. Grd bular iki dana dilvrdilr,rrbnin oyan
bu yannnan sallanrlar yer, mm r mixa kiblr rrbnin stnd lli min dana
mslmannda qollar bal. Bular gtirillr, ikriynn irzd- Tigzni ikisin bir zindana
salllar. Srhng-i minin on dana zindan var. brlrin be min alt min blllr verillr
bir zindana. Bular zindana gednnn sora [Nzik-bdn] qeyidir glir zi kniz libs geyir.
Srhng-i mi z dolandrr: Qzm Nzik-bdn. Bli. Gr neyniyblrsn o qz mn rm
eliysn, blk bu gec mnnn hm-niin ola, mnnn bir ne piyle rb i. Dedi: Ata
can eybi yoxdu, qblimdi, amma mn bir gn snnn movhlt istir, ax n o yol glib,
yorgundu, xstdi, n-rahatd. Olmaz ki bu tezliht. Dedi: Eybi yoxdu qzm, sn n cur
diyisn el o curdu. Srhng-i mi Nzik-bdnin sznnn xmaz. Nzik-bdn glib
kniz libs geyib ynin, n h-zddi, z libasn o libsn altnda pnhn eldi. Glib

926

. Pevz elmaq: Karlamak.

. Zarar yerine ak zfr sylemitir. (Dil srmesi)
928
. Sovgt: Thfe.
927

125
yetirdi hrm-xniy, Simizrdi, Mh- Zmin di drsind bir ne nfrinn yetiriblr
hrm-xny. Gldi grd bu zr-zr alyr, h- fegn eyliri. Nzik-bdn istir qz
dandrsn.[Dedi]: Nznin sn ox xo glmisn. Niy bu qdr ah u fgn eliyisn? Sni
kiih adam almybd ki? Srhng-i mi bir dnyy pdihd, n qdr diynnn sora cvab
vermedi, cvb vermiynd Nzik-bdn itir bu qza bir ne klm sz desin, t ryinin
mtlbin l gtirsin niy alysan? Mh- Zmin cvab verdi ki bunu o zmni ki tutublar
gtiriblr qardad, bir d molusudu, ona gr alyr, alamasn neynsin? Dedi nznin
mnim bir ne klm szm var diycaam, mm bu ryitinn ki bir mn yalan
danmyasan, bir d ki mnim szmnn xmyasan. Qz gtrb bu dillrinn bir zri
krmiynn gtrb grh Nzik-bdn Simizr n diych bnd rz eliyim yln
aalarn hamsnn salna: (Zari Keremi)
Prvn tk qoy dolanm bava,
Bir gn snin olsun bir gn mnim,
------- 929 vergin o gz yava,
Bir gn snin olsun bir gn mnim.
(4+4+3)
Simizr z dolandrd: Nmn bir gn snin olsun bir gn mnim? Dedi qula as deyim da
nmn bir gn snin olsun bir gn mnim. Sn mnim kniz olmama baxma. Simizrda
blmr ki Nzik-bdn di. Dedi mnim limnn hmi i glr hmi d n desn eliybllm.
Qula as deyimda nemn bir gn snin olsun bir gn mnim.Gtrb qz br klmsim bu
dillrinn desin:
Qoymaram qalasan burda vr,
Barmn bana dbd yr,
Mnim limddi hr drd r,
Bir gn snin olsun bir gn mnim.
(4+4+3)
Dedi ax canm nmn bir gn snin olsun bir gn mnim, mn deginn mnd blm el
diyisn bir gn snin olsun bir gn mnim. Dedi qula as diyimda nmn bir gn snin olsun
bir gn mnim. Sznn xtimsin930 bu dillrinn desin, bnde rz eliyim siz d olun:
Loman mnm eylrm drd r,
Nzih bdn drdi glmz hesb,
Desn gl eyliyh iki pr,
Biri snin olsun biri mnim.
(4+4+3)
Dedi canm nmnni eliyax iki pr? mm Mh- Zmin rifdi, El rifu minl-ir.931
Mtlb rovn olubdu. Durdu yaa dedi: Nznin mn blmrm sn kimsn? Knizsen,
929
930

. Kasetin bu blm dyulmad.

. Xtim: Son

126
kfltsn? Ya h-zdsn? ikri bunun syglsd.932 H bel da szn dzn goygunan
ortaya. l eliyib libslarn yninn xadd, yninn xadanda grdlr ey dd- bi-dd, bu
h-zddi, mm Mh- Zmin diynd bu bunun syglsdi, Simizr qaxd Mh-
Zminin stn: Vay lvnd-i xrbti, sn mn deyisn denn qardamd, indi d
gtirmisn mni burda xr elmy? Dedi ki nznin sn n-rahand olma grrm sn hl
cvnsan bu cur eyleri dnmsn. rbin quyruu kimi eq qzn annnda mbr
balybd, az qalr ikrinin eqinnn bu divn olsun ikrini deyir bir gn snin olsun bir
gn mnim. Eldi bala? Dedi: Bli. Nzik-bdn z dolandrd: gr dd mal kim qovl
versn mnnn rik olasan, yz il zindanda qala qoymaram bannan bir tk sgiy olsn.933
Dedi: O mslman olmasan almaz, sn gry vvl mslman olasan sora. Ustd bel nzm
kibdi, kitann yazs bu curdu ki: Ele orda qz kelme-yi teyibe-yi L ilh ill-llh diyib,
dnd oldu mslmn. Bli qovl qrr eliyiblr hd peymn eliyiblr ki, ikri zindanan
xannan sora bular ikisi ikriy irkt olsunlar. mm bu hd peymni elmh hmin
Nzik-bdn bir dana dhdr istdi. n drbrd, dhdrlri var. Dhdr z zn deyir n
cb bu mni istdi? Nzik-bdn Dhdrn qabana bir tabax qzl qoydu yer. Dhdr
dedi: Nznin mni n n istmisn huzuriv? z dolandrd: Dhdr can, b qza el bir
dava versn ki b qz mriz ola ki he ks bnn yanna glblmiy v onunda ziddin d
cbrn eliysn ki hr movqei o hbbi atd, dura bu cur mmli halind otura. Dedi: M
eliyblmrm, istisn mnim balalarm yetim qoyasan? [Nzik-bdn] iki nfr
frralardan934 arb, dedi bunu gtrn aparn rahatlayn. 935 Dedi: Xanm sov xatalarv
mnim bamnan, mnim balalarm yazxd. Dedi: Mgr tanmsan mn Nzik-bdnm.
Dedi: Ba st tandm, icz ver bular gessinlr eiy, mn mliytn elrm. Eleyki
clltlar gessin, buna bi dana hp verdi, dedi bu hbbi atcaxd, gedrsn ddovv diyrsn ki
Simizr bi-hdi az qalr aradan gessin, onda mni ist mn ilri yer be yer elrm. Dedi: Ba
st, qzl da verib ona, gec glsin aray hbbi verib, qz atd, shr drhvl936 zn yetirdi
ddsinin huzrin,( Srhng-i minin). Dd cn: Bli. Dnn ki o qz gtirmisn du gl
neynisn el. Nolur ki? He zad lr. Nec lr? Durub zn drhvil yetirdi Simizrn
brbrind, grd xeyir baba, Simizr elbil bir dana gld solupdu, n hissi var, az qalr
nfs qt olsun, l eliyib bannan kulhin gtrd taptad yer. Amand dhdr tez gtirin,
adam yolladlar hmn dhdr gtirdilr. Vrid olsun iri, l eldi bunun nbzin baxsn, l
931

. El rifu minl-ir: Araa cmle: Arif iareden anlar.

. Sygl: Sevgili.
933
. Bannan bir tk sgiy olmamaq: Zarar grmemek, telinden bir as eksik olmamak.
934
. Frr: Hademe, memur, burada cellt.
935
. Rahatlatn: Burada ldrn anlamnda.
936
. Derhvl: Der hal.
932

127
eldi dsml937 xatd basd azna, hammn thd eiy, [dedi:] Bir nfr bunun yannda
qalmasn, qdaand938 bu bir dana drd dr olubdu ki hr kim bnn yannda qalsa o da bu
drdtn tutacax. Hamn thd eiy. Srhng-i mi. Bli. Bu bir dana drd mubtl
olubdu, kii qismtinnn gr biri bunun yaxnlna gl, o drdtn o da tutacaxd. Beyinnn
gedr. [Srhng-i mi dedi:] Bura bax grm bu dt kiidn trd ya arvatdan da trd?
Dedi: Xeyir arvad qismtin kar elmz, 939fqt kiiy zrr elr bunun mrzi. Dedi bura bax
grm bunun rsi var ya yox? Dedi: Tqribn qrx il kr. Qrx ilk bir ey dyil ki qdim
adamlar min il mr elrdilr indiki kimi dyi ki. Dedi canm bunu biraz aza[l]d da. Dedi: Qoy
grm neynrm. Blk inllah davalarn tsiri ox oldu, be il on il il tez baa gldi, vli
amm bunun qrx il mulicsi940 var ki tbbtiy eliym, bu dt bunnan br-trf ola. Ax bu
dt hardan gldi? Bu dnn sa slmtidi? Dedi: Bu qorxudan glib, hvndn941 bu dt
glibdi buna. Srhng-i mi dnd z tsdiq eldi: Dz deyisn dhdr, onun ki ddsi
qaaq dd mn qardan tutub gtimim, lli min mslmannan, filan behman, Srhng-i
mi z bunun szn tsdiq eldi ki qorxudan bu mrz buna glibdi. Srhng-i mini
yola salsn, hmn hbbin ziddin verib, Simizr atb, durdu yaa oturdu. Dhdr Nzikbdn bir dana nm verdi ki: Ddvn hqqi yoxdu snnn bi-icz bura qdm qoysun.
Srhng-i minin zn d taprd. Bu klyinn Srhng-i minin ban allatsnlar,
ustd bel nzm kib, shib-i kitb on sqqiz il yeksr bu qalacax zindanda. Allh rhmt
elsin x Smd ki arx diyrdilr, v x sgr Gmkmr ki Smdin ayrdyd,
olar dnyadn lp gedib, indi d Hc li spnvanl, oda Gmkmr q sgrin
ardyd, mnd Hc linin ardyam ki bu dsitni rz eliyirm. Bu irsidi birbirimize,
ustaddan ayrda galbd bu dsitn-i ikri. Mnim ustadm qocalb hetad alt942 sinni var
amma bazn th saz baz mclislr gllr aparallar. ox bel irin shbt, irin soxndi.[1340-14]. Bli: On sqqiz il bu burda qalmaxda olsun, Simizrnan Nzik-bdn bu hd
peymni elsinnr, ikrinin v irzdn da qzsi Nzih-bdnin stnddi. Nzikbdnin vesilesiynn bular zindanda z rye gz krrux943 hmillr. mm on sqqiz ilin
m-beynind944 n bular eiy aparllar, n hmmm zada aparllar, n d bir dana
slmn945 grllr. ikri tutulub zindana gednd bular burda qalmaxda olsunlar, eid
937

. Dsml: Mendil.
. Qdaan: Yasak.
939
. Kr elmz: Etkilemez.
940
. Mulic: Tdvi.
941
. Hvn: ?
942
. Hetad alt: Seksen alt
943
. Krrux: Sknt.
944
. M-beyn: Arasnda.
945
. Slmni: Berber.
938

128
dsitni kimnn: On Sqqiz il stnnn gennn sora, ikrinin olu Chngirdn. ikri
zindana dnd bu nnsinin btnind alt ayl idi, ki Xacand- Vzirin qzd Prnz
Xanm ki vvl Ymn hrin glnd, rz elmim Xacand- Vzir bunu gn zmnt
eliyir aparr evin, evind z qznn siqsn oxuyur ikriy, v gn gec ki bir yerd
qalllar, Chngirin ntfsi ordan balanmd. ay da ikri zindanda qalanan sora, alt
ayl idi bu zindana gednd ayda nnsinin btnind qalannan sora, ikri zindanda
qalannan sora bunun doqquz ay doqquz gn o sanl gn sati tmm olsun, glib yetirib
yeddi sinnin, mhtbxniy946 gedib, ustad bel nzm kibdi ki: On yeddi sinnin
yetind gedrdi mdrsiy,947 glrdi nnsinn pul alard, gedrdi cvnlarnan, bunun fikri
zikri dyim grmyidi. lqsi varidi kt tutsun, onnan grsin, bunan grsin. Ymn
hrind adam qalmamd ki qolun sndrmasn, qn sndrmasn, ikst elmsin. Allah he
cvn he ovld kmhsiz elmsin, n bunun babas Ryiz-i minin yanndad, el
vzirliyi linddi, bi nfr glib ikyt eliynd, Xacand- Vzir gr buna dimmirlr. Gn
bir gn oldu bir dana dhl948 varidi, tbil alard. Onun bi dana olu varidi, onnan b-hm
kt tutmutular, indi n cur olmudu el bunu alr ki tpsin vurur yer, can taprr.949
Beyinnn gessin, bu yan treftn dhl buna gzblniri, n mnsib slrdn deyir,
ddsinnn bi-xbr, filan behman, bu n-rahand olur. Nec ddsinnn bi-xbr mgr
mnim ddm yoxdu? Bu ordan fikr eliyiri: Nec ki ddsinnn bi-xbr? Mgr Xacand-
Vzir mnim ddm dyili? Bu ox n-rahand glir evlrin. Vxti glsin evlrin grr anas
oturub bir oturub bir pnhnid, bir gd hzin hzin aglyr. Ana sn niy alysan? Dedi
oul el mn hrdn bir alaram. Dedi: Yox o cur dyili. Ana can mnim ryim bir ne
sz glibdi, mn gry olar snnn sul eliym. Dedi ana qula as deyim da. Anas
alaman qt eliyib, ama alamyasan ha, bura nn balalx lmidi. Hqiqti qoyacaxsan
meydna. Gtrb bu dillrinn grk anasnnan n soruur? Bnd rz eliyim siz d olun.
(Qrda ikstsi:)
Bana dndm gl zl ana,
Syl grm mnim atam kimdi?
Sdv mmim mn qana qana,
Syl grm mnim atam kimdi?
(6+5)
Anam sa ad,
lmmidi, sad,
...... ...... bilmzidim,
946

. Mhtbxna: Okul.
. Mdrs: Okul.
948
. Dhl: Davulcu.
949
. Can taprmaq: lmek.
947

129
Arxamda bir da idi.
(Bayat)
Ans grd ey dd- bi-dd, elbil bu bi trftn rmz anlybd. Dedi: Oul snin atan
Xacand- Vzirdi da. Dedi yox ana, mn rz eldim vvld hqiqti qoyacaxsan meydana,
mn klh950 zad yemrm. Ustd bel nzm kibdi yapb anasnn yxsinnn, dih
gtrb gy qoydu yer. Dedi ana bax bir mn irddi, sni vram ya dvm, o bir evld
irdd, mn srgrdn951 ollam dnyada. Ama ana balalxd da o szn hqiqtin diysn.
Dedi: Oul el snin atan Xacand- Vzirdi. Dedi yox ana qula as o cur dyil. Gtrb o
br klmsin bu dillrinn desin, mn rz eliyim siz ad olun:
Dolandrb peymnmi doldurram,
Saraldban gl rngivi soldurram,
Oulsuz galarsan zm ldrrm,
Syl grm mnim atam kimdi?
(6+5)
Bu dt mnd z grbd,
Grb meydnm dz grbd,
Gedr gen geyidr,
Bu drt mnd z grbd.
(Bayat)
Anasna deyir ki ana durram zm ldrrm, demir ha durram sni ldrrm, nriftin bax.
air cmle-yi dbi ildibdi, n zindganlxda ata anaya evld gr aqq- vlideyin olsa,
hm bu dnyada hm o dnya srgrdand, bunu yqin ziz doslarm baclarm tvcuh
elsinlr. Behit harda olar? Bunu yqin bil, ddeynn nnnin yann altnda olar.
Zindganlxda bir adam istiy ki behit ged, ata anann ayann altndad, ox bu yan o
yana zn flkt salmasn zn, daa daa qamasn, h: oulsuz galarsan zm ldrrm,
Ana dz de grm mnim atam kimdi? Oul snin el atan Xacand- Vzirdi da. Dedi yox o
cur dyili, Xacand- Vzir hmi sn dd deyisn, hmi mn bu olaar? Sn ax anamsan.
Xacand- Vzir grh mn baba sayla. Mnim dz de grm ddm kimdi? Gtrb
sznn o br klmsin bu dillrinn desin mnd rz eiyim ad olun:
Chngirm snin n bir buta,
Qorxuram ki sni bu nlm tuta,
Mnd dd deyim snd ki ata,
Dz de grm mnim atam kimdi?
(6+5)
Mn x
mdxun-xr mdd,
Dan ulduzu ba verdi,
Ayrlxd ay mdd.
950
951

. Klh: Al, hile.

. Srgrdn: Avare.

130
(Bayat)
Evldind dd nn bonunda bir hqqi var gr olarda bu xidmti elmslr aqq- vledeyin
olar. Anas ktm ekib952 alyb, ay ana de grm niy alysan? Mn snnn soruuram
ki ddm kimdi ax sn niy alysan? Dedi oul mn el hrdn daldada bucaxda, alaram.
Ax niy alysan? Oul qula as deyim da, indi ki sz rovn oldu. Ana can gr desn
yqin bil ki zm ldrrm. l eliyib xncr dedi deyisn ya yox? Dedi: cz ver deyim da
niy alyram. Prnz Xanm gtrb bu dillerinn, gr demiy Chngir zn hlk elr
aradan aparar, gtrb bu dillrinn desin, bnd rz eliyim siz ad olun, ki Chngirin ddsi
kimdi? ( rrur havasynan:)
Bava dolanm gl zl bala,
zldn bu dnya virn olubdu,
Hrkims ki iib eqin cmn,
lnc gzlri giryan galbd.
(6+5)
Ana can niy? Dedi qula as deyimda:
Ana bu eqin cam nmndi? Niy grh lnc gzlri giyn ola? De grm mnim ddm
kimdi? stirm ddmi blm grm hardad? Kimdi? sl- nsbi kim yetir? Dedi oul
qula as deyimda:
Baban skndrdi sn nina,
kr953 minib, ri salb cihna,
On yetti ildi ddn db zindna,
Bilmirm zinddi ya ki lpdi.
(6+5)
Th dyil ki olum lli min mslmannan molun irzdnan, on yeddi ildi zindandaalar.
Nec ki zindandadlar? Bann srgztin rz eldi, oul Srhng-i minn bel cng
eldilr, ne min nfr onun qounun qrd, phlvann ldrd, axird tutuldu, bi-h dru
verdiler, tuttular apardlar zindane. Ddmin ad nmndi? Babam skndrdi, ddmin ad
nmndi? Dedi: Oul qula as deyim da ddvin ad nmndi? Gtrb sznn txllsn
bu dillrinn desin,rz eliyim vvld oturanlarn salna, onnan sora mnim dana
yoldam vard, oxdand olar grmmim, bir gllr, mn olarn zyif duslarnnanam, bir
gzm grsnlr, biri lmas Qrdald, biri Sleyman Qurbanidi, birid ki Aa-ye
Qasmd ki Diznabld. Olarn da salna oxuyuram blk olar da gllr slam-leykimi
tzliylr:
Prnz diyr dayim eylrm fgn,
Sn mnim barm qan eyldin qan,
952
953

. ktm kmk: ?
. kr: Esker

131
Pnhan bslmim sn th cavan,
ikridn sn tk cvan qalbd.
(6+5)
Oul sn h- Dr olu ikrinin olusan ki Mlik h- Rmunun oludu, ikri v
snd onun olusan. Baban snin skndrdi ki dnyay slm prmi vurmudu, sn kiiy
adamn olu dyisn ki. Bs qzya bu cur olubdu, cryan rh verip, sn mnim
btnimdydin, gedip db zindn, o du ki sn gzv aannan Xacand- Vziri sn dd
qrr vermim, ki baba demisn, dd demisn. Qiymt oldu, ana bala qol boyun oldular,
aladlar. Eid dsitni kimnn? Xacand- Vzirdn: Xacand- Vzir qapdan girsin iri
grd nnd alyr, bala da alyr. Bs qzm niy alysan? Oul niy alysz? Prnz
cryn rh verdi, atacan movzu954 bu cur olubdu, bs qzm sn niy deyirdin? Dedi ata
can biraz bunnan nc glydin, xncr lind az qalsn zn hlk elsin, rm zld. Ax
qzm sn taprmtm grh demiyydin. Dedi babacan istirdi zn ldrsn, bes rm
nmneydi? lcm ona qalmd ki grh diym. Dedi bs demisn deyip geip, oul: Bli.
ndi nildin da sn kimin olusan, ddn kimdi? Dedi: Bl. Xb mrmn nmndi? Dedi
babacan qula as deyim mrmm nmndi. Chngir gtrb grh babasna ne deyir,
bnd rz eliyim, siz ad olun:
Sn qurban olum gl zl baba,
Verginn gtirsin yax at mn,
Gec gndz zikr eylrsn kitb,
Verginn gtirsin yax at mn.
(6+5)
Ay oul de grm at neynisn? Dedi babacan qula as deyimda, gtrb br klmsin bu
dillrinn desin:
Qoy srdn bir tk quzu qapm mn,
Snx gyllr drman yapm mn,
Frhad olum, qayalar apm mn,
Glib gedn qoy desin frhad mn.
(6+5)
Dedi ay bala n cur snx gyllr yapacaxsan? Dedi baba can qula as deyim da n cur
yapacayam? T gtrb sznn txllsn yetirsin, bnd rz eliyim siz ad olun dman
mr baa yetirsin.
Chnigrm, alam gyln, bitirim,
ryinnn qm qubrin gtrm,
Dedm ikrini gedim gtirim,
Ver gtirsinlr yax at mn.
(6+5)
954

. Mevzu: Konu

132
Dedi: Ay oul sn n cur tk tnha n cur eliyblrsn ddn ikrini gtirsn? z
dolandrd: Ay baba can snin olarnan iin olmasn, sn dstur verginn mn yax at
gtirsinnr. Dedi ax mn yaxc at hardan gtirim? Sn dolan tap (bu da istir buna klh glsin,
n onyetdi sinni var, istmir gessin v ill bir dn mrkb bsliyib buna Xacand- Vzir
Mrkeb- jdxrn dlnnndi955 dry atlarnnan be-hesab, Derya atlarnan Mrkeb-
jdxrdan dl tutublar v buna dil rgdib fhmid mrkbdi adna da Krr deyillr n
bu istmir indidn xotab elsin gessin o du ki demir.) Dedi: Oul sn get gz dolan, nqdir at
ssn gtir bura mn pulun verimda. Chngir orda z goydu, at mqin dd. Chngir
gzir dolanr hr yan tmm lxlar956 gzir dolanr, hr n cur mrkbin stn minir, lin
atr kakilin v qn arr belin mrkb dvm eliyblmr, mrkbin qarn dayanr yer.
Dim bu fikriddi ki yaxc at tapsn. Anas z dolandrd Xacand- Vzir: Ay baba can ax
bunun sinni uaxd, sn diyisn get bir dana yax at tapgnan, shrama957 ax bu n cur
eliy blr gessin ddsinin dalscan? Dedi: Qzm sn n-rahand olma dny-yi m-svnn
mrkbi ya bunu dolandrablmzlr, be- gyr z958 Krr, ki mn d Krrnin yerin
demerem ona. Yoxsa bunun at var, yoxdu dyi ki, nee ildi zhmt kirm mn buna at
bslmim. Ayr mrkb eliyblmz bunu dolandrsn, mnd ki krrnin yerin demerm
buna. Sn n-rahand olmagnan. Gnlerin bir gn Chngir gen evlrinnn xb gessin,
dadam iki dana ustad nzm kibdi, xac varidi, xac qismti xogl959 baz olar, ox
istdilr ki bu Chngirinn otusunlar dansnlar, shbt elsinnr, mm Chngir bunlara
hmmiyt qil olmazd. Gnlrin bir gnnd, dedm kimi evdn xb gessin, bu xclr
buna ras gldi. Chngir. Bli. Ay oul ax bs sn biz hmmiyt niy vermisn? Gl bir
gedax bizinn ne klm danax, oturax sf eliyax. n n-rahandyd at trfinnn
Chngir z dolndrd: N mneyi var, eybi yoxdu, glin gedh da. Ymn hrind dema
olar ki on be min nfr mslman vard, Xacand- Vzir bularn hammsn daldada bucaxda
taprbd ki, nbd nbd bir nfr bu krrnin yerin diy buna, mm yz min nfr
mid oturubdu, Yemnd oturub Mnzr h- Ymninin txtind, Srhng-i minin
tikmsidi, hkmtlih eliyiri. Kitabn yazs da bu curdi v ustd nizm kibdi, ki bir
hrmxn baas varidi, bular gtrllr gtirillr tdn, kbabdan toyuxdan, xoruzdan,
rdu tinnn qaz tinnn, orda hrmxan baasnda kebab eliyillr v rb iillr.
Chngir z dolandrd xclr: O nmndi iisiz? Dedilr oul bunun adna rab diyllr.
955

. Dlnnn: Cinsinden.
. Ilx: At beslenen yer.
957
. Shrama: Yarn, sabahleyin.
958
. Be-geyr z: Dan baka.
959
. Xogl: Gzel.
956

133
Dedi, mn d verin iim da. Dediler baba bunun ayr almi var, ax sn indiycn imisn?
Dedi xeyir immim, vli bunnan bu yana ism n mnei var? Bular bu rbidn zlrid
iillr v Chngir d veriblr. iblr mst oldular, piyan960 oldular, vqti ki piyan olsunlar,
Chngir gtrb bir dsgh xclr n diych, bnd rz eliyim siz d olun.
Glin siz sylyim xaclr,
stirm babam tk minm bir smnd961 mn,
rsiz drdlr olam neylr drman,
stirm babam tk minm bir smnd mn.
(6+5)
Xaclr dedi smnd ny deyisn? Dedi mrkb deyirm, babam nec minrdi ata mn d
istirm onun kimi ata minn. Dedi neyniycehsn ata minsn? Dedi qula as deyimda,
Gtrb br klmsin bu dillrinn desin:
Flk mni qoy eldn ayr salsn,
Qm lkri glib, drmi alsn,
N insaft ddm gz yolda qalsn,
stirm babam tk minm bir smnd mn.
(6+5)
Dedilr cb, ddvin nec gz yolda qalsn? Dedi qula as deyim da, gtrb br
klmsin bu dillrinn desin bnd d rz eliyim sizin salnza:
Chngir sylsin siz szlrin,
Nrgis-i hly bnzr gzlri,
ntizr qalbd anam gzlri,
stirm babam tk minm bir smnd mn.
(6+5)
Bular ki mst olmutular, xclrin biri dedi: Olan qoy mn gedim o Krrni tutm gtirim,
br dedi olan sn th gedib Krrni tutabilisn. Dedi: Dur yaa ikimiz gedh. Chngir
dedi n Krrsi? Dedi ay olan bilmisn ki baban bir dn at bsliyib sn drynn qranda,
dery attarnnan Mrkeb- jdxr dan ddvn atnnan dl tutublar, onnan bir dana at olub,
onun adna Krr deyillr, baban ne illrdi zhmt kibdi, ona dil rgtibdi, onu bsliyib
snnn tr, niy sn bilmisn? Dedi yox, durun gedax grm. Durdular d mst mst
yolandlar dry qranda Krrdn tr. Bir xeylh962 yol getmitilr bir tpp kimi varidi,
qalxblar onu yensinlr o z, blarn bala bala kef gediri, Chngir grd xacelerin biri birin
dedi ki: Olan sfey olu sfeh sn gedib Krr tutabilsn? Dedi b sn gedib tutabilchsn?
Hara gedisn? Dedi el mnd snin tayn da. Biz bu klmni niy dedih? Xacand- Vzir

960

. Piyan: ?
. Smnd: At.
962
. Xeylh: ok.
961

134
bils bizim dedemizi yandrar. Chngir grd bular ikisi himi963 bir yer qoyublar
kigetmsinnr, Changirin lind bir qdr rb varidi v mzdn d gtrmd, grd
bular nx killr qeyitsinlr dedi ay xclr elbilmnim biraz kefim azalbd, glin biraz
oturax bir iki piyld rb iax, onnan sora, bular qeytttirdi, otutturdu, rb verdi lap
piyle eldi. Dedi canm ny otumuux durun ayaa gedeh. Durdular gldilr, bir xeylh
gettihtn sora xclr dedi ki Changir biz day burdan o yana ged blmrih, araldan nian
verdilr odu o krrdi, drynn qranda ottuyur, ged zn tut. Ona Xacand- Vzir dil
rgtibdi, yaxna geden baxar grr Xaxand Vzirdii, glr yanna, xeyir gr Xacand-
Vzir olmasa n-ins964 bir adam olsa qeyidr bir ih kr dryann qrana, nnsi
drydn xar o adam tlf elr, aradanaparar. ndi bax sn mslahatva. Dedi siz burda
oturun, el mn istiyirdim o krrni mn nin versiz. Bular oturublar, Chngir gldi, bir
xeylh qalanda Krriy Krr grd, bli araldan bir nfr glir. Drt nala apa glib yetirdi
Chngir yetirnd, grd bu Xacand- Vzir dyil. Qeyidib bir iha kib, getdi drynn
qrana, mnn anas n dry attarnanidi, bunun ih ssin drydn xsn glsin
Chngirin stn, ustad bel nzm kib, hangirin stn glsin, yerd bir z965 yer
varidi, neceyki qaba yazlarn qozad, Chngir bir srad, atn qaba yaxlar zvd, za
dd, Changir first vermdi, he mird hmdi, qaxd qondu bunun peysrin, bir dana
yumurux dynnyb vrd bnn kllsin, xaxa dansi kimi beyni dald. Beyin dalsn,
bu aradan gessin, Krr grd ki nnsin ldrd bu, dubr iha kib, Krr z yumuldu
bunun stn. Chngir z dolandrd Prvrdigr- mutlin drghin: Ey on sqqiz min
lmi yoxdan xlq eliyn Allah, mn bunu da ldrsm, ax mn qallam piyad, 966 mn
ddmin dalsca gedblmrm, mnnn bir mhbbt salgnan bunun ryin, ax mnim
ddm ikridi, ax mn Xacand- Vzirin nvsiym, 967 bel diynd Krr Xacand- Vzir
adn eidnd Allah trfinnn, ryin el bir mhebbt qoyuldu, Krr yaxlarn qoysun
yer rm oldu, dayand. 968 Dayananda l eliyib Chngir tutdu bunun peysrinnn. Qolun
salb boynuna [dedi:] ax sn mnim ddmin ydigrisn, mni d ddmnn ydigrm sn,
bu qurbt vilytd, bu kmhsiz vextimd sn grh mn kmh olasan, mn gedcaam
vilyt b vilyt ddmin dalscan. Cgangir bu szlri gtrb grh Krriy n deyir
bnd rz eliyim yln aalarn salna:
Sn mn qarda ol qurbt ellrd
963

. Himi: ?
. N-inas: Kimlii belirsiz.
965
. Z: Balk.
966
. Piyd: Yaya.
967
. Nv: Torun.
968
. Dayand: Durdu.
964

135
Grrm snsn drylrin nhngi,
Ddm gz qalbd yollarda,
Mn sn il eylmirm ki cengi.
(6+5)
Mn snin yolldavam istirm mn sn qardal eliysn. Krr bunun vz byzn
iyliyir, 969 rz eldim Xacand- Vzir bunun nee ild zhmtn kib, buna dil rgetib. mm
Chngir istiyir sznn o br klmsin desin, bnd d rz eliyim:
Ql vrram ldrm kimi axaram,
Dmann barn yandrb yaxar
Ddm intizrd yollara baxar,
Can sn qurband derynn nhngi.
(6+5)
rz eldim, bu dil bilir, n grd buna mhbbt nian verir v Xacand- Vzirin evladd,
prvn th dolanr bunun bana, mm Chngir gtrb sznn txllsn yetirsin, rz
eliyim sizin salza:
........970 desm qzl gldn arsan,
Cmi nhhlrin sn .....971
Chngir ikrini, sn jd-Xarn yadigarsan,
Can sn qurband derynn nhngi.
Szlerini tmm elsin, l eliyib [atn] kakln, alc qu kimi qondu mrkbin stn.
Eleyki Chngir mrkb-i Krrni rpaan gtirib yetirdi evlerin, mrkbdn piyd olsun,
gtirib bunun qabana ot tkr yemir, su qoyur imir, yonca tkr yemir, arpa tkr yemir,
bu eynid Xacand- Vzir qapdan girdi iri, ey dd- bi-dd gz satad Krriy. [Dedi:]
Ogul bunu hardan tuttun gttin? Dedi ay baba bilmirsn ki bunu xclrdn almam, xclr
nin verib, mn gedib dry qrnnan tutmuam.[Xacand- Vzir] Bildi ki bu ayga hardan
geibdi.972 Ay baba bu he zad yemir mn buna yonca saman hr nmn verirm yemir.
[Xacand- Vzir] dedi oul o olarn he birisin yemez, onun qzsvar verim gr yiyr ya yox?
Ustd bel nzm kib: Xacand- Vzir stillri, til da llyi doldurdu rbinn, gtirib
goydu Krrnin qabana, qort ha qurt qurt ha qurt axircn innn sora, getdi mgul oldu,
ot yoncasn arpasn yem mgul oldu. Dedi oul grdn yiyr, bunun qzs var, bunu
mn ne ildi bslmim snin n, zm demirdim ki, snin aznnan st iyisi glir sn
gedblmzsn ddvn dalscax. Dedi kii axmax olma tr o yana nec ki gedblmrm?
Mn grh gedn ddmin dalscan. mm bu muhkimd, Chngir gtrbgrh Xacand Vzir n deyir bnd d rz eliyim siz ad olun: (Yanx Krmi havasyla:)
969

. ylmaq: Koklamak.
. Duyulmayan yer.
971
. Duyulmayan yer.
972
. nasl olmu.
970

136
Hm mnim ddmsn hm atam,
cz ver xm bir rbb st,
Dolanm dnyan ddmi tapm,
cz ver xm bir rbb st,
(6+5)
Mn ax hraymdan,
Hm bu hraynan,
Gnd bir krpi dr,
mrmn srynnan.
(Bayat)
Dedi oul sn eliyblmsn tk tnh gedsn. Dedi baba sn olarn fikrin elm. Gtrb
greh br klmsin nec deyir? rz eliyim siz d olun.
Qdm qoyub, dos[t] bana girrm mn,
l uzadb gona gln drrm mn,
N qd kfr olsa tmmn qrram mn,
cz ver xm bir rbb st.
(6+5)
Mn ax hr aylar,
Hm ulduzlar hm aylar,
Bam cllt lind,
Dilim sni hraylar.
(Bayat)
Dedi oul sn and imisn cng elmiysn? Dedi xeyir mn and immim, gr and ism
d, bu Ymnd n qdr kfr vard? Xacand- Vzir z dolandord: Oul on be min Ymn
hli var ki mslmandlar, v yz min d m hli vard ki hams kfrdilr. Dedi baba can
hamsn mirdn geirdrm,973 ldrrm, kfri ldrmax svbd, olar mnim beynim
gemz v kar elmz. Chngir istir sznn txllsn yetirsin, bnd d rz eliyim siz ad
olun:
Changirm mn alaram lnc,
lm yeydi bu dnyada qalnca,
Grhdi ki gedm atam dalnca,
cz ver xm bir rbb st,
(6+5)
Qan eylr,
Divan eyler qaneyler,
Dos[t] mni bu halda grs,
Ya lr ya qanma qan eylr.
(Bayat)
Xacand- Vzir qzna z dolandrd: Grdn gzm bunnan sn oul olmuyacax, mn
blrm bu n guun yumutasd. 974 Dedi baba can o szlerin kar yoxdu, mn grhdi ki
gedm babamn dalnca. Xacand- Vzir dedi olum ox ss elm, hmsylr gonular
973
974

. mirdn geirmaq: ldrmek.

. Blrm n quun yumurtasd: Nasl olduunu bilirim.

137
annarlar, bizim dmnimiz oxdu burda, yz min dmnimiz var, gr Srhng-i miy
xbr aparalar ki ikrinin bir dana olu var, glibdi burda, snin ddv zindanid ya zhr
verr lddtrr, ya bir n inn aradan aparar, get iri ssivi xarma xissi shbt eliyh.
[Xacand- Vzir deyir:] Oul burda ki on be minnfr mslmn vard bularn hr mhllid
hr d975 bir nfr i bilni var, a sqqli var, olar ym bu ev, xbr eliyim glsinlr
bu ev, ta bu mridd biz shbt eliyh. Qbul eliyib Chngir. Bir bir xbr eliyiblr gec
yavaccana glsinlr, shbt elsinlr: Siz bilisiz ki bu ikrinin oludu, bu gn kimi mn
bunu rm eliyib saxlamam, indi bu bilibdi ddsi kimdi, burdan bu yana eliy blmrm
bunu saxlyam. ndi sizin ryvz nmndi, szz nmndi? z dolandrdlar ki: Xacand-
Vzir sn bizim a sqqlimizsn, sn n cur desn biz o cur hazirik, lmaa da, qalmaa da.
Dedi indi ki bs o cur oldu, sabah mn yolun rgdcaam buna ki hrid neyliysiz, siz on
min nfr bu on be min nfrdn intixab eliychsiz tmm bndrlrd976 keih verecehler,
temm bndrlri kschsiz ki bu Ymn hrinnn bir qu qulunda qanad alb knr
gedbilmsin. gr gedib Srhng-i miy xbr verslr, bizim axirimizdi. Be min nfr
hrin iind qalsalar kifaytdi. [Dedilr:] ax bu neyliyblr th bana. [Xacand- Vzir
dedi:] Mn blrm da neynr, sizin o brd iuvz olmasn. Bular qbul eliyiblr. [Xacand-
Vzir] z dolandrd Chngir: Olum! Bli. Sabbah sn mincaxsan Krrni, ql
balyacaxsan, qlxan balyacaxsan, neyz kmnd gtrcaxsan, n qdr nighbn977 var
qabannan gecaxsan, ayr bir i grmycaxsan, hr kim sn dedi ki niy bunu
balamsan? Kimnn icz almsan? Ymn hlinin iczsi yoxdu ki balasn, sn denn
mn iczni zmnn almam, hekim mrbut978 olan dyil, mn innn sora979 da bel
dolanacaam. Glllr Ryiz-i miy xbr verllr, o zaman Ryiz-i mi mni dandrar.
Mnim d szm var diyrm ona, sni istllr, sn glnd Krrni qoyacaxsan qapda,
keih nighbn, zn d tapracazsan ki bir nfr goymuya ordan eiy xa. Yeddi yz
mir ylib, mir mr ylib, add980 sanl phlvanlar ylib, oturub orda, ordan
qoymuya bir nfr eiy xa. rid d ki sn zn blrsn ki neynsn. Dedi: Baba can ba
st sn mr elginn. Gec bu qol u qrr qoysunnar, eleyki shr olsun.
Xst Qasmnan dt klm oxuyum onnan sora shbtime idme verim:
Snx knllr dymmk grk,
rit iind rhi bilnlr.
975

. , K: Sokak.
. Bndr: Burada ehir kaplar.
977
. Nighbn: Koruku.
978
. Mrbut: lgili.
979
. nnn sora: Bundan sonra.
980
. Add: Adl
976

138
zgnin qibtin eylmsinlr,
Ba st bir Allahi bilnlr.
Qsbi yerlrind tuxm hmsinlr,
N-mhrm yan ...... hmsinlr.
zg nmusuna gz tihmesinler,
O gzb-i hnah bilnlr.
Bu dinnn o din vermeyin bac,
Chd eyl qapnda doyur bir ac.
..........981 yetnlr eylesin hac,
O kbe-yi beytullhi bilnlr.
Xst Qsim diyr ..... ...... ,982
ox baxma eyleme fesad.
Mhmmd dinind eylyin chd,
Yer znd zilullhi bilnlr.
Bli rz eldih Xacand- Vzir gec nxni kib, tedbirin tkb, ham durub gedib, shr
a Xocand Vzir durub, yeyib, iib, geyinib, gedib Ryiz-i minin yanna. Buyan trftn
Changir Krrnin yhr sbbini qoyub belin, yeddi yerden tenginberkidib, cilovn vurup
azna, ql qlxn md e-pr neyze vu kmnd balyb, (Mrkeb- jdxr)n stn
svr oldu. Eleyki qravul yesavulun hammsnn qabannan geib; Olan sn kim icz
verib ql qlxan balyasan, mrkb svr olasan? Ymn hlin icz yoxdu ki mir
balasn. Dedi mnim iczm zmdedi, he kim mrbut olan dyil. Hr trfi dolanb
qeyiddi gldi evlrin. Hr trftn xbr getdi Ryiz-i miy, sn oqdr buna firsnd
vermisn ki (Xacand- Vzirin olu Chngir) indi az o yer yetirib ki, qlnc,qlxan
md, e-pr hr zad balyp belin, bir dana ata minibdi lri dolanr. Hr kimd deyir
snin iczn yoxdu mir balayasan, deyir icaz zmddi. [Ryiz-i mi] z dolandrd
Xacand- Vzir: Xacand- Vzir, sn ona db eliyblmsn? Trbiy eliyblmsn?
[Xacand- Vzir] Ban sald aaaya: Qurban mn snin yannda xcltm, zm yoxdu ki
zv baxam, ox rmndym, neyniyim, gcm atmr. [Ryiz-i mi] Dedi bura bax
grm, sn razsan aram onu db eliyem? Dedi qurban qula as deyim da: Gtrb
Xacand- Vzir Ryiz-i miy Changirin trfinnn n diyck, bnd rz eliyim yln
aalarn salna:
Sn rz eliyim Ryiz-i mi,
Mnim gcm dmr o cvn,
Axir szlrimin budur tmmi,
Mnim gcm dmr o cvn.
(6+5)
981
982

. Kasetin bu blmleri duyulmuyor.

. Kasetin bu blmleri duyulmuyor.

139
[Ryiz-i mi] Dedi: Bura bax grm istisn mn onu aram burda db eliym? Dedi
Qurban mslahat sabsan, icz ner diyim da. Gtrb Xacand- Vzir sznn br
klmsin desin:
Gndrginn qolu bal gtirsinlr,
Mnim bu snx gylm bitirsinlr,
Ya ldrsnlr ya yerin yetirsinlr,
Ya mr eyl salsnlar onu zindn.
(6+5)
Bird mn,
Doldur iim bird mn,
mr azald gn gedi,
Cvn olmam bird mn.
(Bayat)
Bunu deyir ki Ryiz-i mi desin, he bunun da bunnan rizyti yoxdu. Dedi qurban zn
bl[r]sn yollagnan gtirsinlr, ldrrsn ldr zindn verirsn ver.mm istir sznn
txllsn yetirsin, bend d rz eliym:
Xacand- Vzirm eylrm fgn,
Drd linnn barm olup btn gan,
Tng gtiribdi mni o cvn,
Mnim gcm dmr o cvn.
(6+5)
Gzl gl gona balar,
Dil diyr gzm alar,
Alaram gzm ya,
Sn geln yolu balar.
(Bayat)
Bli [Ryiz-i mi] bir ne nfr mmur istiyip, [dedi:] gedsiz vzirin olu Chngiri
gtirsiz bura, bular glmhd olsunlar, Changir anasynan oturup, hr ikisi evd, mmurlar
glip yetirsinlr qapn dysnlr, Chngir cxd qapya, anasna z dolandrd: Ana can
mmurlar glib, mni istirlr Ryiz-i minin yanna, mn getmliym. Dedi oul get sni
Allh taprdm. mm Changir Krrni minip, qaodan xsn eiy, dedilr bunu aparma
el bunnan tr sni istiyir da. Dedi mn bunnan gedcaam. Ama anas z dolandrd: Oul
dayangnan sn bir ne klm szm var. Gtrb bu dillrinn grh ana n diych
balasna, bnd d rz eliyim hamzn salna:
Bir trlansan uurduram yuvadan,
Get mn sni unutmaram duadan,
Sn kmh olsun yeri gy yaratan,
Get mn sni unutmaram duadan.
(4+4+3)
O gneyler o quzeylr,
O quzeylr o gneylr,
Hsrt hsrtin grnd,

140
Bayramn o gn eylr.
(Bayat)
Ana can mn xeyir duas verirsn, all bal xeyir dua ver. Ana alyp, gtrb br
klmsin bel desin, mn rz eliyim siz ad olun:
Ar desm gzl gldn arsan,
Yengi baalarn no-baharsan,
zn bilisn ki kimin yadigrsan,
Get mn sni unutmaram duadan.
(4+4+3)
Mn aq hm983 oldu,
Drmdim hm oldu,
Snnn ayrlan gnnn,
Alamaq pem oldu.
(Bayat)
Prnz Xanma gtrb, isthli balasna sznn txllsn bu dillrinn desin, bnd d rz
eliyim:
Oul dalscan qbul olar ana duasi,
Allah eylr hr ilrin arasn,
He oul goymuyubdu alar anasn,
Get mn sni unutmaram duadan.
(6+5)
Mn aq daa diyr,
Kipriyin qaa dyr,
Bir gec yr shbti,
Tm qohum qardaa dyr.
(Bayat)
air diyibdi:
stsn bilsn ndir mhbbt,
Balasn ox svn anadan soru,
Ana bala n ox kr zhmt,
Ana qdri biln baladan soru.
(6+5)
Szlrin tmm elsin, xeyir dua versin. Chngir mmurlarnan mgul olup glmaa, gldi
yetirdi br-gahn qabana. Mrkbin stnnn piyd olsun, Mrkbin qulana dedi: Krr
mn vrid oluram iri burda yeddi yz mir var, bular hamms jdahadlar, buttularha! Bir
nfri qoymuyasan ki bu qapdan eiy xa, t mn glinc. Krr dil bilir mm cvab
vermaa qdir dyil. Szn deyib, taprb vrid oldu iriy. vvlin mrhld klm bu
olsun ki: Mnim bu br-ghid slmm o xs olsun ki Allahi bir blr. Hams ban sald
aaya. Ryiz-i mi z dolandrd: Vah vah bu n kifir984 danr. Xacand- Vzir olmuya bu
mslmnd? Dedi qurban mn ba qu[r]tula bilmirm ki ax n qlxda dolanr? Ryiz-i mi
983
984

. Hm: ?
. Kifir: Kt.

141
z dolandrd dry: He ks buna yer vermsin, blk xctt ola. Chngir z dolandrd
dry grd he ks bunun slmn almad, yer nin vern yoxdu. Bunun sa trfind bir
dana phlvan oturub, bir dana da phlvn oturub, ad Zlzl mi di. Zlzl Zngi ayrd
ha ikrinin yannda olan, Zlzl minin yeridi brbrin [dedi:] Dilvr, grrm yaxc
dilvrsn eliyblrsn mn bie acca yer versn oturam grm Ryiz-i minin n
frmyii var mn? Ryiz-i mi m diliynn dedi: Mbda ona yer versn. Dedi: Bura
bax grm mnnn mezlum adam tapablmdin? Dedi Yox snnn nksin grmdim burda,
durusan ya durquzum? Bu istdi l aparsn qbze-yi mir Changir he mird hmdi,
bir yumueux dnnyp vurdu kllsinnn, beyni tkld yer, z quylu dd yer, bunun
ayannan tutdu gt[r]d atd bargahn vstin. [Ryiz-i miye] Dedi: Bura bax grm
bs snin yerin yoxdu mni niy ardn burya? (Chngir z dolandrd). Ryiz-i mi
dedi: By mn sni qonax armtm? Dedi bs ny armsan? Dedi mn armam
sni db eliym. Dedi my dbim yoxdu? Mn uax zad dyilm ki, mni Xacand- Vzir
indiy kimi db eliyibs eliyibdi, dau bunnan bu yana db eliyblmz. Xacand vzir dedi:
Sn bunu n cur bytmsn? Xacand- Vzir dedi: Mn d ba tapabilmirm, bu n quun
yumurtasd. Deyirda.[Ryiz-i mi] Dedi bura bax grm, sn kim icz verib mir
balyasan? Dedi qula as deyim da. Bu szlri Chngir gtrb brgahda Ryiz-i miy
n diych bnd rz eliyim ylnlr salna:
Sn kim icz verib oturasan slm txtind,
Ona gr mn bu miri balamam.
Geclr alaram gn[d]zlr gllm,
Sinm st ar apraz dalamam.
(6+5)
Dedi bura bax grm mnim limnn? Ax mn sn neynmim? Sn bugn kimi hr n
xt elemisn Xacand- Vzir xatir bir sz demmim. Mn sn neynmim, ki sn
mnim limnn sinv stn ar apraz dalamsan? Dedi qula as deyim da, gtrb sznn
br klmsin deyib bnd d rz elinim:
Flh sni qurbt el salbd,
Drt drvi qm lkri albd,
Bu txt Mnzr h- Ymnidn qalbd,
Onun n mn bu miri balamam.
[Son iki dizede hece uymuyor.]
(4+4+3)
Ryiz-i mi z dolandrd: N-muhala bu ddnnn bir db rgydin? Dedi o mnim
ddm dyilki o mnim babamd. [Ryiz-i mi] Dedi: Bs snin ddn kimdi? Dedi qula as
deyim da kimdi, Changir grh burda sz n cur diych? Bnd rz eliyim siz ad olun:
Qdm qoyub dos[t] bna girmmim,

142
Dst985 tutmamam gl drmmim,
Chngirm hl ddmi grmmim,
Ona gr mn bu miri balamam.
(4+4+3)
[Ryiz-i mi] Dedi ddn kimdi ki grmmisn? Dedi mnim ddm on yetti ildi
zindandad. [Ryiz-i mi dedi:] Kimin zindannda? Dedi: Srhng-i minin zindannda.
[Ryiz-i mi sordu]: Snin ddn kimdi? Dedi mnim ddm Mlik h- Rmunun olu
ikridi. Vay xtkarn biri, ikri glib burda ntf qoyub gedib? l eldi mir, bir mir
balyb belin elbil qapnn tayd. Ustd bel nzm kibdi: Bu yannan da Chngir l
eldi mir, Ryiz-i mi istdi miri qoziy Changir onu ikiy bld. Bu yannan eid
dsitani kimnn: Bhmn vzirdn. Bhmn Vzirin bdnin rixn oturdu, bdnind thlr
biz biz oldu, Bhmn Vzir istdi qasn, qaand el bir miriinn aradan ikiy ayd,
Bhmn Vziri chnnm vasil eldi. mm ne nfr istdi qasn grdlr ey dd- bidd Krr ksib qapnn azn, mgr goyar bir nfr eiy xsn? Hr kim ki mslmand
qar Xacand- Vzirin dalsna, nmn ki orda bt-prst vard hamsn ldrd,
chnnm csil eldi. Qan sel kimi su yerin axd, orda nmn adam vard ldrnnn sora
z qoyub eiy, midi mrkbin stn l eldi mir, yz min nfr m hli hr kim ki
istdi qasn Srhng-i miy xbr versin, qoymadlar, hr trfd adamlar hri muhasr
eliyib qaan tutub ldrllr, bir nfr m hinnn qalmad, urt uaxlara kimi thdlr
eiy sir eldilr qrt eldilr. mm axam st oldu, Chngir geyidib gldi z evlrin,
mrkbinnn piyd olub, ana oul bir birinin grdnin [l saldlar]. Xacand- Vzir z
dolandrd: Olum sn indi burda txt-i sltntd oturacaxsan, gr Mnzr h- Ymni,
Ysif rbi, yeddiqarda, Zlzl Zngi, Firz yyr bular hams snin ddvn bannan
dalb, gediblr, n ddn olarn szn baxmad, bularda ac eldilr xdlar getdilr.
gr bunu bilslr bir be bir glllr snin yanva v burdan bu yana inallah ddv rh-
nct olar. Dedi at can mn eliyblmrm, sn zn oturacaxsan burda txt-i sltntd,
inallah brlrd ylallar glllr, mn qoununan gedblmrm ki ddmin dalscan,
mn indi ya grh tcir surtind, ya gd986 surtind gedm ya sil987 surtind gedm, nir
ninn grh gedm mxfiyn988 gedm ddmin cmlin grm, grm lbd?, Qalbd?
zn royt eliym, gr mn dedi cng el cng eliycaam, gr dedi cng elm cng
elmiycaam. [Xacand- Vzir] Grd bu olan klllidi, syst-mdrd bir i aparar
inallah. Gecni ya[t]ssnlar, sabahlarma dursunlar gesinlr brgh, tmm Ymn hli
985

. Dst: Demet.
. Ged: Dilenci.
987
. Sil: Dilenci.
988
. Mxfiyn: Gizli.
986

143
mddilr cg gessinlr, [Chngir] dedi imkn yoxdu, mn bir nfr aparablmrm. Bu
xbr getdi yetirdi Chngirin nnsinin qulana, n xbri? Bu xbr ki Chngir istir
gessin ddsinin dalscan. Anas drhl evdn xb gldi, ana bala qol boyun oldular.
[Anas] dedi: Oul hara gedisn? Mrmn nmndi? Dedi ana can qoy deyim da, Chngir
gtrb bu dillrinn grk n deyir bnd rz eliyim siz d olun:
Bava dolanm gl zlana,
lncn sn qul bndiym mn,
Sdv mmim mn qana qana,
Atam cmlin grmaa bir bndiym mn.
(6+5)
Ana gtrb Chngirin cvbn bu dillrinn desin, bnd d rz eliyim eidnlr saolsun:
Bava dolanm snin mn oul,
Onyeddi ildi ddn db zindana,
Yeditmim sn qnd989 il noul, 990
Denn ki anamn bar dnbd qana.
(6+5)
[Chngir dedi:]Ana ox fqn991 eylm, gtrb sznn br klmsi deyibdi:
Snin bu snx gylvi bitirrm,992
Gedib mn zm o m yetirrm,
Y lrm y ddmi gtirrm,
N bil ki onun frzndiym mn?
(6+5)
Mni hardan blcax ki onun vldiyam? Chngirin anas sznn cvbn gtrb bu
dillrinn desin: Ay bala qula as deyim da:
Get sni mn taprram sbhn,
Ayrlxd, barm dndrm qan,
Atan veribdi mn bir nin,
Verirm gedirsn onu sn mn.
(6+5)
Changir gtrb anasna sznn txllsn bu dillrinn desin, bnd rz eliyim siz ad
olun.
Chngiri sayma ana hr yana,
Az qalr Mcnun th ola divna,
Atam sn n veribdi nina,
Onu indi sndn almalyam mn.
(6+5)

989

. Qnd: eker.
. Noul: ekerden yaplm bir tr Azerbaycan tatls.
991
. fgn: Alayp inlemek.
992
. Bitirmek: Bititirmek.
990

144
Chngirin anas gtrb grh verdii nianan nmndi ddsinnn? V Chngir n cur
vercaxd o ninan, rz eliyim:
Flh veribdi mn ne fndi,
Salbd boynuma ayrlzx kmndi,
Prnzam veribdi bir bazu-bndi, 993
Onu indiycn saxlamam mn.
(6+5)
Atan mn bir ct bzu-bnd nina veribdi, mn olar da balyacaam snin qoluva, blk o
nianeynn gedib ddvi tapasan, gr tanmasa o bzu-bndi sn ona nian versn tanyar.
Changir anasnan sorar: Ana can irzd- Tigzn nec birisidir? De grm linnn bir ey
glr? Dedi oul o el mir vurar ki onun mirini grmzsin onun n adna irzd-
Tigzn deyiblr, cngcu994 dilvrdi, indi ddvnn Srhng-i minin hr ikisi
zindaninddi, lli min mslmannan. Anasynan qol boyun olullar, ustd bel nzm kibdi
ki, df anasynan qol boyun olublar alyblar, qiymt! Onnan sora glib babasnn
yanna indi icz verisn mn gedm ya yox? Dedi oul sn indi grh txt-i sltntd
ylsn, mn rz dyilm tk u tnh gedsn, bir il iki il be il d dz995 bir qedr qviln
onnan sora getginn. z dolandrd: Ata can day bunnan bel eliyblmrm dayanam, n
ramm yoxdu ki blk ddmin zn grm, sn oturarsan txt-i sltntd v sikkni d
vurasan z adva (Xacand- Vzir), blk Mnzr h- Ymni eid bil v gl tc u
txtin shib ola. [Xacand- Vzir] z doland: ndi ki gedisn, bir qdr qoun tdrik grk
snnn gessinlr. Dedi:
Siyhi lkr nyyd be kr,
Yeki mrd-i cng-cu beh z sd hezr. (Farsa beyit)996
Bir nfr cng-cu dilvr yz min nfrin brbridi. Sn burda tmm bndrlri
balatrtmsan ki bir bir nfr gedib Srhng-i miy xbr vermsin. Srhng-i mi bls
mnim ddmi orda ldttrr, qoymaz ki mn ddmi grm. Mn grh ya tcir urtind
gedm, ya sil surtind gedm, gd surtind gedm ya drvi surtind gedm, ancax bir
ni gedm kihe ks mni tanmya. Bilmiylr ta ddm asib yetimesin, gedm ddmin
bir cmlin grm ve zm ona tanttram, v zn d grm, onnan sora grm ddm
mn n dstur vers mn onu eliycaam, eliyblmrm onsuz bi-icz bir i grm.
Babasnnan xuda-fizilih eliyib, rvne-yi rh oldu. Gn bir mnzil, teyyi mnzil,
drlrdn sel kimi, tplrdn yel kimi, az gedir ox gedir, gnn ortasnda esn-yi rhid

993

. Bzu-bnd: Kol ba.

. Cngcu: Sava.
995
. Dzmaq: Beklemek.
996
. Askerlerin ok olmas bir fayda salamaz. Bir bahadr dy yz bin askerden yedir.
994

145
mrkbinnn piyd oldu. Mrkninnn piyd olur dstmaz997 alr namaz qlr. n bu
vtnnn ayrlb, istir bir Allhnan bir rz u niyz elsin, v bir ne klm sz desin bnd
erz eliyim ziz duslar salna: (Yanx Krmi:)
Grib yerd mn ayrldm anamnan,
z eviirib gedim Allah hayana,
Bir .... tk ayrlmam drydan,
z eviirib gedim Allah hayana.
(6+5)
Qr qy,
Doludur qr qy,
Miskin qapva glib,
Dalara dy dy.
(Bayat)
Sz deyib, gzyan rxsrin rvn elsin, mm gtrb Changir br klmsin bu
dillrinn deyib, mn d rz eliyim sizin salnza:
Flh verib mn qmin bolunu,
Mn yazn soruan yox haln.
Grsdn yox hqiqtin yolunu,
z eviirib gedim Allah hayana.
(6+5)
Sn dalar,
El gedr sn dalar,
Tutaydm yr linnn,
Glydim sn dalar.
(Bayat)
rz eldim sz deyib, gznn yan baharn bulutu kimi ruxsrin rvn eliyib. Sznn
txllsn gtrb bu dillrinn desin, bnd d rz eliyim:
Kims yanmaz Chngirin ahin,
ikytim vardr ahlar hin,
Silm glmim hx drghin,
z eviirib gedim Allah hayana.
(6+5)
998
Na linnn,
Atmiam da limnn,
Yastm ikyt eylr,
Gzmn ya linnn.
(Bayat)
ln vstind, Prvrdigrnan niyayi 999 eliyir ki mn silm ha sninqapva glmim.
Durub yaa mrkbin svr oldu, yol getmaa gen mgul oldu. Az gedib, ox gedib,
gnlrin bir gniydi gn orta zmnind grd uzaxdan bir dana hr grsnir. [z zn
997

. Dstmaz: Abdest.
. Na: ini bilmeyen adam.
999
. Niyyi: bdet.
998

146
dedi:] Prvrdigra grsn bu hir harad? Mn grh o qdr burda gzlym ki biri gl ta
mn burann adn soruam, onnan sora bu hr gedm. Ata babadan qalma szd ki:
Snanmam atn dal qabana gemginn. Bu fikrilrdeydi ki grd k bir ne dana
hudan1000 ceyrannan, dan damnsind ottuyullar. Krry ir verib, Krr alc qu
kimi zn yetirib, kmndi atb, bulardan birin tutdu. Eleyki tutsun, glib ban zibh eldi,
ksib, drisin xardb, bir trftn ksib, ln otlarnnan yb, etdn ksib, taxb e-pr
tutur ota orda yiyir. Krrd mguldu ry,1001 bli mguldi yemaa, grd bir atd glir.
Glib buna yetirnd at yavaccana yavaladb, buna bir slm verdi msl qolucan gedi,
gend bu bang vurdu: Olan hara gedisn dayan grm, dedi dayanabilmrm, dalmca
dman glir. Dedi olan mn zm davann misgaln min tmn alram, hara gedisn qeyit
glginn bura, dedi qeyidmmrm, mnim sn ziynm dyr. Chngir z dolandrd
Krriy: Krr qoyma gessin. Krr alc qu kimi ald bunun qaban. Mcbur haltind
qeyitsin, dubr slam veribdi. [Dedi:] Cvn qoy mn qoyum qedim. Chngir baxd bu at o
qdr qovubdu ki, hr tknn dibinnn elbil bir dana em glir. At cim cilax su iinddi.
Dedi bura bax grm sn hara gedisn? Dedi: Cavan mn qaaam, getmliym gl mnnn
l gtrgnn, mnim sn ziynm dyr. Dedi inkan yoxdu. Eleyki qbul elmsin, bnu
mrkbdn salbd yer, dedi de grm hara gedisn? Dedi cvn mnim bamn qz u
qdri oxdu, mn qtilm, mn frriyam. Mnim dalmca on min nfr qoun gliri, gr
glib yetirslr bura, sni d ldrllr mnid. Dedi: Mn zm davann misgaln min tmn
alram, sn de grm niy qasan? Dedi bs qula as deyim da: Gtrb bu dillrinn desin
bnd rz eliyim siz ad olun:
Sn qurban olum gl zl cvn,
N-mrdin gznn piayam mn,
Yazx canm qoy olsun sn qurban,
Qtilm bu vilytin qaayam mn.
(6+5)
De grm kimi ldrmsn? Dedi qula as deyim da kimi ldrmm:
Dolandrb peymn doldurmuam,
Anasn mtmind alar goymuam,
Ay dilvr mn bir ahzd ldrmm,
Qtilm bu vilytin qaayam mn.
(6+5)
hzd sz araya glnd, Chngir l eliyib, yapb xiddyinnn qoydu yann altna:
Xt-karn birisi mgr insan mmlktinin ahna v hzdsin tmrrd1002 eylr? l eldi
1000

. hu: Maral.
. r: Otlamak.
1002
. Tmrrd: Fermana kar gelmek.
1001

147
xncr ki bunun ban kssin. Dedi dilvr dayan diyim niy ldrmm gr txsirim olsa
mni ldr. Dedi de grm niy ldrmsn? Gtrb bu dillrinn desin bnd rz eliyim:
ldrsn d cvn zn tut yasimi,
Ay cvan gl qbul el iltimasimi,
Alrd limnn z nmusimi,
Onunn bu vilytin qaayam mn.
(6+5)
Bu klmni eidnd Chngir l gtrd bunnan, n Mslmanlarda byh nngidi bu
klm, zindganlxda insan namusu stnd lm gedr, necki snin nmusunu llinn
alrd? Bu bir oland, Zkk1003 Padiahn oludu, hr-i Hilliyd, geclr gedr bir
nfrin evin, [der] dur yaa x eiy. Ax bu harann qanunudu? n bular bt-prstidi,
diyrdi ki bt-i bzrg Lt u Mnt z mn icz veribdi. Bir gec gldi biz, n qdr
izhr eyldi, grdm mn eliyblmrm, ylm durdu tir tir titrmy, uaxlarm alad,
mn mcbur qaldm xam eiy, bu yildi ki yannan hmlrin, bamaxlarn xassn,
mnim qlcm mxda aslyd, Firsndi fot eylmz aqil mgr ndan ola mn qlnc
peysrinn vurdum, ba bdnnn ayrlb dd yer, odu ki indi mni sin sin axtarllar, mn
qaaam. [Chngir] Dedi: Bura bax grm snin adn nmndi? Haralsan? Dedi qula as
deyim da adm nmndi, zmn sl kkm harald? Gtrb bu dillrinn desin bnd rz
eliyim:
Sbit dyr mn uzax mkanlyam,
Cng gnnd gzlrimnn qanlyam,
Xbr alsan mknm ranlyam,
Geyrt knnn qaayam mn.
(6+5)
zm ranlyam, glmim Hilliy hrind karvan-sara crrmim zm n, ailm
rh qazannam, bu da ki tqdir-i beld glib mni tutub. Bu klmni ki dedi rnlyam,
Chngir bunun alnnnan pb qalxzd yaa, dedi bava dolannam, el ranl bu ii
grblr ayr adam eliyblmz. ranllar hr yerd geyrtin kndr. Chngir ahunun
tinnn taxb e-pr tutub otun stnd piib, verir bu olana. Olan deyir yiymrm,
boazm biilibdi. Changir diyr: Yeginn, sn qoxma yz min nfr gls biey olmaz, sn
gyd Allah yerd mn pnah gtimisn. Yemaa mgul olsunlar bir den Krr eyha
hdi. Chngir lini bel qoydu brularnn stn grd:
z dmn-i dt ovc ovc .....
Grd brxst tutya rng
z prtov an inin gubri,

1003

. Zhhk: Hilliyenin padiahdr. Ak bazen Zkk, bazen de Zhhah sylemektedir.

148
Ruxsre numude nndri. (Farsa iir)1004
Lkrin1005 ba ald, toz duman heryeri albd. Sbit amma burnunun ucuna kimi saralbd,
bir qdrdn sora on min nfr Zhhkn qounudu, glillr Sbiti tussunlar. Chngir he
baxmr, hunun tinnn taxr e-pr, alaiy trr iri. Eleyki bularn srlkri1006 yetirdi,
z dolandrd: Cvn adam bir gln baxar gr kim glir? Chngir dedi: Dilvr grrm
bularn srlkri snsn, ama neynim acam, ahunun tinnn azdan oxdan yiyirm, gr
snin d ajln var, buyur meyl eleginn. Dedi mn attan yenblmrm. Dedi: Niy sni ata
balyblar? Dedi xeyir mnim mmuriytim var. Dedi snin mmuriytin nmndi? Dedi
mnim mmuriytim odu ki bu Sbiti mmuram tutam aparam ahn huzurin. [Chngir]
Dedi: Bura bax grm, arazda oxuyub yazan biri vard menim dediklrimi yazasz, aparasz,
versiz Zhhk, v bu cvnda mn dalzcan gtirm? Dedi by biz lmh, zmz qatili
aparablmrk? Sn bir kaaz versn, dalcan bunu gtirsn? Dedi bura bax grm sn
issot yemmisn, he issotun zmisinnn1007 d gemmisn? Sn mrift db zad bilmsn?
Dayan sn bir ne klm szm var, deyim ta onnan sora grk snnn mnimki n olacax?
Gtrb bu dillrnn Chngir grh n diyck bnd rz eliyim, yln aalarn salna:
Bkim1008 yoxdu, min bel ola lkr,
Bu glibdi mn pnhnddi,
Durub boynuza salaram xncr,
Bu glibdi mn pnhnddi.
(6+5)
Gedsiz Zhhk slm yetirsiz diysiz qtili mn tutmuam, gtirrm. Sr-lkr qbul
elmdi, imkn yoxdu, znd yek1009 dansan. Dedi yek danmram vvl iltims
eliyirim, qbul elmsn onda grrsn n olur. Gtrb dbr Chngir rz eliyir:
Dem ki mn grni sn grmsn,
Mn can vermyinc sn can vermsn,
Sbit mn myinc sn cn vermsn,
Bu glibdi mn pnhnddi.
(6+5)
Srlkr mn qonam dmana vermrm, sn get mn bunu gtirrm. Serlkr bunu
qbul elmdi. Chngir sznn txllsn bel deyir:
Chngirm gedrm hr diyr,
Gr desm drdimi glmz hesb,
ldrrm sni eylrm pr pr,
1004

. lden bir toz toprak grnd, o oz topran iinden bir kahraman grnd.
. Lkr: Asker topluluu.
1006
. Srlkr: Kumandan.
1007
. Zmi: Tarla.
1008
. Bk: Korku.
1009
. Yek: Byk.
1005

149
Bu glibdi mn pnhnddi.
(6+5)
Sz tmm olsun, [Sr-lkr] frmn verdi bunu tutun. [Chngir] vvld Sr-lkri tutdu.
Srlkr l eldi mir, [Chngir] l eliyib, linnn miri ald, atd knr. Gs gvrak1010
yapd kmrinn gtd bla-yi sr, 1011 dedi burabax grm Allh tanmanan necsn?
Durdu bi yol nsz1012 demey, biyol bunun lap cini tutdu, ba st el vrd ki yer, tsi
ya1013 kimi nrm oldu. Eleyki onu chnnm vsil elsin, l eliyibdi mir, alc qu kimi
qalxb mrkbin stn, l eldi mir, qatd bular qabana, elbil ki bir dana yalquzh1014
cnvar bir sr davar qatb qabana. Bular qrd datd, berg-i xzn kimi thd yer,
mm shib-i kitb yazr ki bulardan bir nesi yaral qurtulub qad. Getdilr Hilliy hrin
ki Zhhk xbr aparsnlar. [Changir] Sbitid gtrp mgul oldu Hilliy hrin
glmaa. Sbit istir glmsin [Dedi:] Dilvr gl mni azd el, sn d ziynm dyr.
Chngir qbul elmdi, [dedi:] sn n xiyl eliyisn? Snin arvadn uan qalb indi orda
krvan-srd bi-sahab, sn hara gedisn hli ylivi tkpsn? Sni mn aparram, gr sn
bir nfr kil oyana des dilin ksrm. Sni o Hilliy hrind vli-hd elmsm
ddmnn nnmnn bi-xbrm. Qatb bunu qabana gtirmy mguldi. Az gliblr, ox
gliblr gldilr yetitilr Hilliy hrin. Gtirdi yetirdi karvan-sriya, ama n hridn
qamd, ahn qravullarnnan, yasovullarnnan, nighbnlarnnan ki Sbiti axtarrdlar,
Sbiti tapammamlar, amma bunun evin qrt1015 elmidilr. Sbitin xanms grd, Sbit
gldi, zynn d bir nfr dilvr gtirdi, bir dana mrkbi var ki az qalr qapdan gemsin.
Zi sovlt plng zi heybt ki n,
Ki yzdn prsln hmn rehbern. (Farsa beyit)1016
Arvad z dolandrd: Evin yxlmasn indi sni axtarllar sini sini, 1017 yer gy ngl1018
sallar snin n, sn bs hardaydn? Ny gldi ev? Dedi arvat mn zm glmmim ki
mnigtirn var. Dedi kim gtirib? Chngiri nin verdi. Arvat bir mtri gzynn baxd,
grd bu by adama oxiri, zd shib-i mirdi, buna xidmt elmh tindi. z
dolandrd Sbit: Ax evin yxlmasn bunu o zmn gtireydin ki evi qrt elmmidilr,
indi bir dana piyl yoxdu ki uaa su verm. Chngir z dolandrd: Ay ana na-rahand

1010

. Gs gvrak: ar abuk.
. Bl-yi sr: Ba st, bann stne.
1012
. N-sz: Kfr.
1013
. Tsi y: ?
1014
. Yalguzeh: Yalgz, yalnz
1015
. Qrt etmek: Yamalamak.
1016
. Farsa iir: Grn kaplan gibi, heykeli yle iridi. btn Pehlivanlar ona hayranidi ve onu taklit ederlerdi.
1017
. Sini sini: Gizlice.
1018
. ngl: atal.
1011

150
olmagnan mn zmnn yiyn qonaxlardanam. [Chgir] Sbit z dolandrd: Sn ged hlyalvn yanna mn gedirm bazara. Bu bazara getmaxda olsun mm eid dstni Zhhkin
o nfrt ki shib-i kitb yazr be alt nfr frr eliyib o on min nfrdn glmidi, bunu
tqib eliyiblr grdlr krvan-sry girdi bular zlrin yetirdilr Zhhkin yanna, ddlr
Zhhkin yaxlarna: qurbn qble-yi lm saolsun bir bel-ye nghne ras gldix yolda,
Sbiti ox qovannan sora getdi bir xs pnhnd oldu, istdih gtirh vermdi, dedi mn
gtircyim qolu bal Zhhk Pdihn brbrin, siz mnnn slm aparn gedin, vli
bizim frmn-dehimiz baxmad, bunun szn qbul elmdi, istdi onu da ldrsn, ald onu
tpsin el vrd yer kitutu ya kimi nrm oldu, l eldi mir qounu mirdn geitdi.
Biz d yaral qurtulub glmiik, ta sn xbr gtimiih. Sbiti gtirdi karvn-sry z d
getdi onun mnzilin. Mnn bir dana vziri var, shib-i kitb yazr ki Vzir-i Azemdi. Vzir-i
Azemi istiyib brbrn: Vzir mn neynmliym? Frmn verginn bunlarn ikisind
muhsir elsinlr tutsunlar gtirsinlr bura. z dolandrd: Qurbn n. gr mnim szm
baxsan, (z Mslmand, vli zahird boynuna bt salr), qurbn mnim szm baxsan mn
lt u Mnt xlq eliyibdi, bt-i bzrgvr xlq eliyib ki snin oluvun qtilin tuta, zd
diyibdi ki mn bunu qolu bal gtirrm ahn brbrin. Snnn mnim tqzam1019 budu,
gn mhlt verginn, bu cavan z dediind sabit bir adamd, gr gn kimi snin
[oluvun] qtilini gtdi bura qolu bal, gtirms ver muhsir elsinnr, znd tqibind
mmur qoygunan gtsnlr. Dedi bs yax szd, bn lt u Mnt xlq eliyibdi ki olunun
qatilin tussun. Bnn drsin qrol, yasol qoydular mxfiyn, 1020 bu bu cur qalmaxda olsun
eid dsitni Chngirdn. Chngir zn verdi bazara yetirdi. Bi yerd f[r] satrdlar
yetirdi iki dana dana, aa bu fdri qoy knr qimtlri nedi? Bir bel. lin atb pulun
sayd. Verdi hambaln kryin1021 [dedi:] bunu apar Sbitin krvnsrsna ver xanmsna.
Bu yannan zn verib dydn,1022 tdn, yadn, qtdn, 1023 lin nmn gls alr yolluyur
Sbitin krvn-sarasna. Getdi grd bir meyxn vard, iri getdi meyxn sabnnan
sorudu: Bura bax grm Shibin kvan-sarasn tansan? z dolandrd: Bli. Dedi gnd iki
dana tulux gn kimi rab yolluyacaxsan g bu da pulun. Pulun verib, gnd iki tulux
rb glir. z d bu yan trftn gldi. Sbitin xanms bulara pziryilix eliyib. z
dolandrb: Ay nn qapn ax qoyacaxsan ha hr kim gldi bura qonamzd iki

1019

. Tqz: stek.
. Mxfiyn: Gizlice.
1021
. Krk: Bel (nsan vucudu)
1022
. Dy: Dg, Pirin.
1023
. Qt, qnd: eker.
1020

151
gzmzd ona pziralx eliycax, eliycax ya xeyir ayr cr gls bura onda mn bllm
o blr.
Sbit, hl yl oturublar, yiyillr iillr, Sbit her moqe istiyir bekeflnsin,[Chngir] diyir
na-rahand olmagnan, snin qoymaram baonnan bir dana tk ksiy ola. zv qol
vermim sni bu hr vlihd eliycaam. Zhhk Pdihda mntzirdi ki ta grh bu
qtili bu olan n zman gtirck? Eleki gn oldu, Chngir bir dana qlm kaaz istdi,
Zhhk bir dana nm yazd, t bilsin ki mn hdim vf eliyirm, onun [olunun] qtilin
aparacaam. Kaz qlmi istiyib, t grh nmn yazacax mn d rz eliyim salnza:
Mnnn selm olsun dlt hm,
Frmn ver cm olsun hl-i hille,
Glim eyl olsa sbit gnahm,
Bu brd dm zg xiyl.
(6+5)
Changir istir ikinci klmsin yaza, bnd d rz eliyim:
Mslmann olar nmus qeyrti
kr o sbbdn oxlu zillti,
Qoy mnim boynuma byh minnti,
h bir snin il ne piyl.
(6+5)
Mn x mrd atas,
Doldur ver mrd tas,
N-mrt glib mrd olmaz,
Olmasa mrd atas.
(Bayat)
Chngir bu dillrinn nmsin xtm versin, bnd rz eliyim Allh Tl sizi d elsin:
Chngirm uzun szn tmm,
Sninl ieydim mhbbt cm,
Allh xlq eliyib ffr cm,
Xbr olsun bu gn hl-i Hill.
(6+5)
Mn ax drd krm,
Drtliym drd krm,
....................................
zm drd krm.
(Bayat)
Szleri tmm elsin, v ifhn d nmnin yanda yazd ki: ns-i zkr1024 tmm
sabahlarma phlvn meydannda dril- mrnin qabanda hzir olsunlar, ha snin
qtilivi gtircaam. Nmnin yan imzlayb qoydu pakata, stn mhr eldi, qsid zvl
yoxdu, eliy zvlyoxdu, verdi bir nfr ki bunu aparasan yetirsn hn huzrin. Eleyki

1024

. ns-i zkr: Erkekler.

152
nm yetirdi drbra, xbr verdilr qsid glib, nm gtirib. Prd-dr1025 prdni sndrb,
vridi olsun iri, alblar nmni oxusunlar, mzmnunnn xbr-dr olsunlar, eleyki nmni
elm elsinlr, Vzir-i Azem z dolandrd: Qurban, grdm rz eldim ki gn mhlt
versn bu cvn snin qtilivi gtirr bura? ndi sabbahlarma yazbd ins-i zkr, tmm
phlvn meydannda dril- mrnin qabanda hzir olsunlar, ha snin qtilivi
gtircaam. Zhhk dedi: Vzir sn yaxc fikr elmisn, yaxc oldu snin icry qoydux. Bs
verin sabahlarma meydnlar sulansn sprlsn, elm olunsun sirdn1026 kbir1027
hird nmn adam var hamms glsin phlvn meydanna. Ustd bel nzm kibdi ki:
Zhhk Pdihn olunu gtriblr dava iind saxlyblar, hnz dfn filn elmiyibdilr.
Bli eleyki gecni yatblar sabah eliyiblr, yeyiblr iiblr sbhnni, Chngir z dolandrd:
Sbit. Bli. Dosluumuz yerind qardalmz yerind, n bu pdid v ehtirmi vcibdi,
snd qtilsn, mn qovl vermim, snin qollarv balyacaam, qatacaam sni qabama,
aparacaam ora, qoxmagnan qoymaram snin bannan bir tk ksik ola. Eleyki Sbitin
qollarn qbaxdan balad, vrt z dolandrd: He n-rahand olma gsn diyir mnim
nqdr canmda can var qoymaram snin bannan bir tk ksiy ola. Arvat alyr uaxlar
alr. Elyki bunu qatb qabana mrkbin svr oldu, hr trftn ke1028 vu bzrda
tmy durublar. Eleyki gtirdi bunu Zhhkin nn mrkbdn dd yer, glib
Zhhkin brbrind yeddi yerd kirnu eldi. 1029 Dyand brbrind durdu, [dedi:] elm
rz eliyirm qurbn. ndi mn hdim vf eldim, bu hmn xsidi ki oluvun qtilidi,
mnd qovl vermidim gtirm, gtirmim. n snin frmndehin v lkrin mnim
szm baxmadlar, olarn da tqsiri mnnndi. ndi snin mrin frmyiin nmndi buyur
icr olunsun. [Zhhk Pdih] Dedi: Oul snnn ox tkkr eliyirm amma mni sn
gn intizarda qoymusan bu gn niygtirmdin bunu? z dolandrd: Qurbn onun n
gtirmdim ki grm mnd lyqet vard dedm szn stnd duram? V snd d
dynt olar ki bu gn dynt eliysn? Y mnnn cng eliycaxsan? [Zhhk Pdih]
z dolandrd: Hx snnndi. [Chngir dedi:] ndi n icz verisn Sbitin moridind bir
ne klm sizinn shbt eliym? Buyurdu: Olum zdsan, hr n frmyiin vard buyur.
Chngir bu dillrinn ha yetirma istiyir ki hda grk dlt ola: Bu dillrinn dedi:
rzim budur eylrm gzl ha,
hlarda grhdir dlt ola,
nallah batmaram he vxt gnha,
1025

. Prd-dr: Hizmeti.
. Sir: Kk
1027
. Kbir : Byk.
1028
. Ke: Sokak.
1029
. Krnu eledi: Ba edi.
1026

153
hlarda grhdir dlt ola.
(6+5)
[Zhhk Pdih] z dolandrd: Mn kim zlm elmim? Mn dlt[li] aham. Mn kim
zlm elmim ki mn blmrm? Gtrb bu dillrinn Chngir br klmsin desin 2144
Demirm ki mnd vard redt,1030
Mslmnam eyliyrm ibdt,
Bir isfd, sxvtdi, dlt,
hlarda grhdir dlt ola.
(6+5)
[Zhhk Pdih] z dolandrd: Mnd dlt vard amma blmrm kim zlm elmim?
Kim mnnn inciyib desin. gr mnnn zl grblr niy mn demiyiblr? [Chngir] z
dolandrd: Qurbn snin znnn grmyblr, snin olun zlm eliyib. [Zhhk Pdih
dedi:] Kim zlm eliyib? Niy mn demiyiblr? z dolandrd: Qurbn, olar qorxub
demiyibdi, mm gula as mn deyim:
Mxfiyn hrid gzmmisn,
Mzlumlarn hvln sormamsan,
Olun zlm eylyib sn blmmisn,
hlarda grhdir dlt ola.
(6+5)
Zhhk Pdih z dolandrd: Dilvr sn bu ad mnim oluma qoyusan, mnim olum he
vd bu ii grmz. z dolandrd: Qurbn grbdi, milltdn soru desinlr. [Zhhk
Pdih] z dolandrd: Mnim olumu kim bel grbd desin. Ustd bel nzm kibdi ki:
dt bir trfdn arvadl kiili yerinnn qaxd, z dolandrd: Qurban, bu dz deyir. O dedi dz
deyir, bu dedi dz deyir, ey dd- bi-dd. shib-i kitb yazr: Zhhk txtinnn yenir, dedi
oul indi ki sn bu srr f eldin, icz ver mn qdmlriv qurbn ksim. Chngir dedi:
Qurban mn indi grh zm sn qurbn ksm, mn grdm ki sn dlt pdihsan.
Ustd bel nzm kibdi ki: n bunun cnzsin dfn elmmidilr, Zhhk z dolandrd:
Gtrn bu ifriti hr neynisiz elyin, mnim gzmn qabannan itirin. [Chngir] z
dolandrd: Sbit bir dana ranld, flh-zd olub glib burda snin prmivin altnda
zindganl eliyir, hl ylina rh xadr, snin ouvun xsiyti buydi ki geclr birinin
evin gedrdi, diyrdi sn dur x eiy, axird d Sbitin evin gedib, Sbit lm gz alb
onu ldrb, nmus st. Dstur verdi ki Sbitin qollarn asnlar v zn oullua gtr,
elam eldi ki Sbiti mn oullua gtrrm, n geyrtlidi. Sora oturdu txt-i sltntd
[Chngir] dedi: Olum de grm sn bura n n glmisn? N sbbdn bura gzrn
dbd v hardan glmisn? Hara gedisn? [Chngir] z dolandrd qurban gedecam bu

1030

. Rdt: Pehlivanlk.

154
yan trf, gzrm Hilliydn dd, esn-yi rhda oturmudum, bir ah vurmutum,
mgldm yemaa grdm bir siyhi gldi atd, v snin qounun bu cur gldi bele oldu.
Bular bu cur irin shbtd tm1031 gldi, rh yesinlr, Vzir-i Azem mslmand,
yavacca [Chngir] ir eldi olum, mbd mbd rh yiysn ha, gr neynsn ki
bular mslmn eliysn, vkti ki tm glnd bu kildi durdu knrd. [Zhhk Pdih]
z dolandrd: Olum bs niy yemisn? Dedi mn Mslmnm sizinn bi[r] yerd
eliyblmrm tm yiym. [Zhhk Pdih dedi:] Oul niy? Bu o qdr Tofiktn
(Tohitdn), mmtdn, Hqqiqtdn Mriftdn dedi, dedi, dedi, Allhn qudrtinnn,
yektlnnan. n Zhhkin ryi yumua idi, dnd mslmn oldu. z dolandrd: Cvn
gr biri mnnn olsa mn dndm mslmn oldum. Klme-yi teyyibesin1032 diyib dnd
oldu mslmn. Dvredn yerliyerinnn dedi biz d olduq nslmn. hrid hrin hlisi
btn mslmn olsunlar, amma br ne gn qalb burda, verdi tmm kilislri yxdlar,
yerind mccid bin eliyillr. slmn prmin vrdlar hr yana. Ustd nzm kibdi, on
oniki gnd burdad, istir gessin, mm Zhhk Pdih z dolandrd oul, ax sn mn
demdin hardan glisn? Hara gedisn? N sbbdn glmisn bura? Mn sni qoymaram
gedsn? Grh mnim tc txtimd oturasan, mnim cniinim olasan. Sn lyiqsn mnim
txtimd oturasan. [Chngir] z dolandrd: Qurbn mn oturablmrm. [Zhhk Pdih]
l eliyib bannan tci, gtrb goysun Chngirin bana. Chngir qbl elmdi.
Chngirin rh dolu, dd glib, istir bu dillrinn grh n diych rz eliyim:
Burda qoyabilmrm bama tc,
Grh gedm burda qala blmrm,
irin azm gl eylm ac,
Grh gedm burda qala blmrm.
(6+5)
[Zhhk Pdih dedi:] Oul niy gedisn? By buran bynmdin? Mn tcm sn peke
eliyirm, niy qalablmsn? [Chngir] Dedi qula as deyim da, alb br klmsin desin:
.............................................. ,1033
Flh mni gurbt el salbd,
Atamn n gz yolda qalbd,
Grh gedm burda qala blmrm.
(6+5)
Oul atan hardad? Atan kimdi? Atan harda olsa dstr verrm kcv il getirllr. z
dolandrd: Qurbn diyblmrm. [Zhhk Pdih dedi:] Oul mnim dt yz min lekrim
var, tc txtim mmlktim milltim [var.] Sn niy grh gedsn? Hammsn snin
1031

. Tm: Yemek.
. Klme-yi Teyyibe: Kelme-yi ehdet.
1033
. Kasetin bu blm duyulmamaktadr.
1032

155
ixtiyrind qoyaram. Dedi qurban eliyblmrm. Gtrb sznn br klmsin bel
desin, bnd rz eliyim siz d olun:
Chngirm drdim glmz hesb,
Ba almam gedirm bir diyr,
Drdim gizlidir salammaram akr,
Grh gedm burda qala blmrm.
(6+5)
Zhhk Pdih ox isrr eldi, sn niy mnnn drdivi gizledsn? Mn pdiahlmla
dndm snin diniv sn niy drdivi mnnn gizldsn? Bu yan trftn Sbitd yeridi
yaxna: Qarda bel bava dolannam, deginn ddn kimdi? Changir gtrd bu dillrinn
grax ddsinin adn n cur mtrh eliyib?
Chngirm dnya olubdu ygi,
Bir mclis istrm dolana sgi,
Ddm ikridi olub qm dustagi,1034
Grh gedm burda qala blmrm.
(6+5)
Ddm mnim onyeddi ildi mda Srhng-i minin zindnind. [Zhhk Pdih] z
dolandrd: Ey vay bala sn ikrinin olusn, dz deyisn ddn id zindandad, o
zmnbiz d glmidih, biz Srhng-i minin tihmsiyih. O kriy pdihd, gr eids
mn mslmn olmuam, glr mnim mmlktimi milltimi dadar.Yurd yuvama su
balar. Dedi he blsn ddn n i grb? On yeddi min nfr blli bal phlvn ldrb,
tmm n cryn olmudu, rh verdi buna. N qdr dedi gl getmginn dedi qurbn
eliyblmrm grh gedm. [Zhhk Pdih] z dolandrd: Oul indi ki gedisn bir qdr
lkr tdrk eliyim, zvnn apar. Dedi qurbn eliyblmrm, mn grk y sil
srtind, y gd srtind, y tcir srtind gedm zm yetirm ddm ki t ddmin
bir zn grm. [Zhhk Pdih] z dolandrd: Oul indi ki istisn tk tnh gedsn, biz
hzir olaq sni bir iki aa1035 sni bdrq1036 eliyax. Bir ne min qoun tdriki grblr
mun iki aa hridn gtiriblr yola salsnlar. Orda dayansnlar, istillr ki bular bir birlrinn
ayrlsnlar, Zhhk Pdih z dolandrd: Oul burdan kibu yana gedisn t me kimi,
vilyt-i Glbr var qabaxda, Srhng-bad var qabaxda, nec ki baln zindganl
suyunand, Srhng-i minin d zindgnl Srhng-badnand. Hr yanan maliyat glse
Srhng-bad glr. Srhng-i minin tmm var yoxu ordad. Get ssi Allh taprram,
mm bunu bilginn, ddn dnyd kiilr qoymuyub ki oulsuz qalsn, qardalar qoymuyub
ki qardasz qalsn, analar qoymuyubdu ki oulsuz qalsn. Ddvn dmn oxdu, ehtiytn
1034

. Dustag: Mahbes.
. Aa: Mesafe lme birimi.
1036
. Bdrq: Uurlama.
1035

156
llinnn vermginn. Bular psnlr grsnlr, hll-zimmtliy eliyiblr glsinlr hr,
Chngir biybn qatb qabana rvne-yi rh oldu. Gn bir mnzil, teyyi mnzil. Bir
ne gn yol glnnn sonra glib tetirdi ehr-i Glbra. Knrdan gz satar hr grr
ki elbil misl-i bir dana behi[t]di. z zn dedi: Prvrdigr grsn bura vilyt-i
Glbrd ya harad? Gtrb bu dillrinn bu hrin gzlliin bel desin mnd rz eliyim
duslarn salna:
kr eylrm birliiv Xud ya,
Bura n mknd? Misl-i behitdi,
Qdir Allh zn yeti fryda,
Bura n mknd? Misl-i behitdi.
(6+5)
Sznn br klmsin istir yetirsin:
Hmm yoldaam qmiyl ha
Qorxuram danam batam gnaha,
Balaram mdm qdir Allaha,
Bura n mknd? Misl-i behitdi.
(6+5)
Chngir sznn txllsn bu dillrinn yetirsin, bnd rz eliyim doslar saolsun:
Chngirm bu gn peymnm dola,
Qorxuram sarala gl rngim sola,
Anam taprb Allha salbd yola,
Bura n mknd? Misl-i behitdi.
(6+5)
Szlerin tmm elsin, vrid oldu hrin iin, bir divrn dibind db mrkbinnn piyd
oldu. Oturdu yer v mrkbind cilovvun sald qoluna. Allh and verrm z izzt-i cllin
he kimi qrib elmsin. Oturub divrn knrind grd bir xs glir, lind bir sl1037 var
slnin iin sbzidn1038 rhdn qoyub, bir iki dana da vard sldn ba xb eiy
grsnir. Buna ox diqqtnn baxr, bu ona baxr, o buna baxr, glib gend ehss eldi ki
bu mslmnd. Mslmn qovlunda Changir yavacca slm verdi. Bu burdu yain
ucadan dedi: leykms-slm. Dedi yavacca selam ver, bura slm verm yeri dyil ki.
Mn sn yavadan slam verdim ki yani mslmnm. Chngir z dolandrd: n mn
Mslmn qovlunda slm verdin, mnd sn Mslmn qovlunda slm verdim yaa
qaxdm. Vli rzim var snin xidmtin. Dedi buyur elbil qribsn. Dedi: bli onun n
sn rzim var. Gtrb bu dillrinn greh nmn diych? Bnd rz eliyim ziz
eidnlrin salna:
Sn qurban olum ay gen olan,
1037
1038

. Sl: anta.
. Sbzi: Yeillik.

157
strm qonaqn olam bu gec,
Demirm varnd ks mn qurban,
strm qonaqn olam bu gec.
(6+5)
Muxtrn szlerin oxumuyacaam v dil cvb rz eliycaam.
Sn qurban olum mn gln olan,
Sni saxlaram mn gzm st,
Mn zm olaram sn e qurbn,
Sni saxlaram mn gzm st.
(6+5)
Chngir grh cvabn nec diyck, rz eliyim doslr salna, mnim bir ne dostum var
olar grmmim, hrd Aga-ye Cmid Dogni, Mekind jdr Ad ki toyun da
zm elmim, v Muanda mrfdi A-ye Qotaz Bey, ve bird Hsn A Pkdil, bu
klmni d oxuyuram olarn salna:
Gm libsi geyib ey etmrm,
Frm1039 etmsm he zad yemrm,
Gizlin drdim var bir ks demrm,
strm qonaqn olam bu gec.
(6+5)
Muxtr grk Chngirin cvbn nec rz eliych:
Prvn tk gl dvrnd dolannam,
Dolanp bava qurbann ollam,
Drdin ndi? De mn rik ollam,
Sni saxlaram sni mn gzm st.
(4+4+3)
Chngir sznn txllsn dedi:
Gulm ollam sn vallah lnc,
Dzsn bu drdi mni bilinc,
Sn yeri mn d glrm dalnca,
strm qonaqn olam bu gec.
(4+4+3)
Muxtr cvabn bel deyibdi:
Dhn ab, ne klm sylrm,
Olanlm sn sbit eylrm,
Muxtr z admd sn sylrm,
Sni saxlaram mn gzm st.
(4+4+3)
Muxtarnan chngir rvne-yi rh oldular. Muxtar qabaxda gedir, Chngir onun dalscan.
Gliblr yetirdilr Muxtrn mnzilin, qapdan vrid olanda iri rvi bel rvyt eliyir:
Bu Muxtrn bir dana xanms var, atdn piyd elr, piydni ata mindirr, zizim dostum,

1039

. Frmu: Unutmak.

158
arvad cibiv qoymagnan ha! Zindganlxda, kiinin hr bir zad arvadnand, oturma
arvadnand, durma arvadnand, yatma arvadnand, tez yuxudan durma arvadnand, i
getma arvadnand, bunu yaxc qh1040 qulanda saxlagnan- [arvad] grd bu qonax msevye ayr qanaxlardand. vrd z dolandrd: Muxtr. Dedi Bli. Dedi evin yxlmasn
bunu hardan tapb gtimisn? Mn buna xidmt eliyblmrm. Dedi niy? Dedi: vvln bu
mlmdu ki byh xnvddndi, dvmn, mnim gzm satamax hmin misl-i inki
mnim dlrim st glibdi, elbil mnim z balamd bu, ryim el nist eliyir ki elbil
bu olan mnim z olumd. Dedi, arvad n-rahand olma eihd rt elmim bunnan, a
piirsn, a ichdi, b-dg1041 elsn b-dg ichdi, ariya n gls onnan icaxd. Dedi
bu qonax m-sv-ye o qonaxlardand. Dedi sn nmn var onu gtir yiyax. Bli vvl tm
bdn klm. Yedilr idilr, vvl gec ki qonaxlq elmidilr ona rt elmidiki mn
istirm bir gec qalam burda, gecni yatb shr Nuxtr i gednd Chngir dedi mnd
gedirm. Muxtr dedi sn bilrsn gedrsn gzm st, qalarsan qonamsan. Muxtr
gednnn sonra Chngirin iinnn getmax glmdi. vrt dedi: Bala gr darxb elsn,
n-rahand olsan, eliyblrsn xb bazar, tkan1042 gzsn. Chngir durdu bir bazar
tkan dolansn syht eldi, mm hr kim ki Chngiri grr durur cmlin tm
elmy, el gzlidi. Qeyitsin glsin ev grd evdn tss qalxr, Dedi: Ana. Dedi bli. Bu
tss nmndi? Dedi bala qoxdum sn nzr dy, zerrih yandrmam onun tsssd,
blk sn nzr dymy, mn sn dedim bazar tkan dolangnan, amand balaevdn eiye
xmagmnan nzr dyr. Grd cmt dzlb bunun dilvrliyin zrb-i stin tm
eliyillr. Bir ne gn Muxtrn evind qalannan sora Muxtra z dolandrd: Ax mn ne
gnd snin evindym, yeyirm iirm, he mnnn sorumusan kisnin adn nmndi?
Dedi: Mn eliyblmrm ki snn adv soruam, gr sorusam, elbil deyirm ki du[r]
burdan x ged. Dedi: De grm bura ny glmisn? Dedi qabaxda bir uzax sefrim var ona
gr glmim. Muxtr dedi: Yox mn gen gec bir yuxu grmm, qula as deyim, mn
dzn de bura ny glmisn? Gtrb bu dillrinn Muxtr grh Chngirdn n soruur?
Yatm idim yuxu grdm ryd,
Blmrm ki n murd glmisn?
Mn zrdm bir qaranlx dryd
Drydn ayrlb be glmisn
(4+4+3)
Dalarda ba gzrm
Blblm dal gzrm,
Bir saalmaz yaram var,
1040

. Qh, qng: Gzel.

. Ab-du: Ayran.
1042
. Tkan: Dkkan.
1041

159
lmrm sagezrm.
(Bayat)
Muxtr bilmir bu ddsi n glmi bel diyir bs ayr bir ey n glmi. Chngir dedi:
Mnim bir uzax sfrim var burdan geirdim. Muxtar dedi: yo, qula as deyim sn:
Mnim il sn duz rh yiysn,
Gizlin szn olsa akar diysn,
Min diliyl danasan glsn,
Grmdm ki sn ryda glmisn.
(4+4+3)
Mn aq qoa dalar,
Verib ba baa galar,
Alaxlan yar grm,
Dnsn qana dalar.
(Bayat)
Changir dedi: And ola cll-i ilhiy ayr bir mrmnan glmmim. Sn bir ne gn
qona oldum, o gn d gedcadm, amma ryimd bir mhbbtin oldu, snnn
dnbilmirm. Sn dnmli kii dyisn. Muxtr gtrb sznn txllsn bu dillrinn
sorusun:
Gl incitm sn Muxtrin dilinnn,
yit olan ayrlmaz z elinnn,
skndr elinnnsn, ya Rstm elinnn,
Tayn1043 yoxdu bu dnyad glmisn.
(4+4+3)
Mn aq gedr qalmaz,
Su axar gedr, qalmaz,
Vfli yara canm qurban,
Bi-vf yar gedr qalmaz.
(Bayat)
Changir z dolandrd: Dada, dzd mn snin ryivi yeyirm, sn qonaam, amma sn
sirrimi diyblmrm, gr bir mslman lim olsayd bizim qrdlh simizi oxusayd,
sn ryimin sirrini diyrdim. Dedi n-rahand olmagnan, bir nfr vard. Kim ola? Dedi bu
Glbr vilytind h- ucnin bir vziri vardr. Bu vzir mnccimdi, v rml bilir, n o
da Mslmand mnd, mni iledir, o dftr-xndn bu dftr-xnye gedirm ilerin
grrm. Gyd Allh yerd onun sysind mn balalarma rzi taparam. Eliybllm
gedm yanna diym bizim sigmizi oxusun. [Chngir] Dedi gr eliyblsn gtisn buraya
mnim boynuma byh hqqin qoymusan. Muxtr durur yaa, gedir vzirin evin. Slm.
leykms-slm varid olur iri grr bu kitaba baxr. Qurbn ny baxrsan? Vzir z
dolandrr: Muxtr rml bel nin verir ki bu gnlrdn bir cvn glcax bura evld-
skndrdn, glib bura slm prmin vuracax, ona baxram ki bu niy glmiyibdi?
1043

. Tay: E

160
[Muxtr] Dedi: Mnim d bir rzim var qbl elsn, mnim bir qonam var onnan mn
btr dust olmuam, biz hazirik bunnan sig qrde olax, gr mhbbt elsn, ltf eliysn
gedk biz bizim sigmizi oxuyasan. Durub Muxtarnan gldilr, gldilr vrid oldular
Muxtr gil, bularn barmaxlarn verdi bir birin v bulara bir dana qrdlik siqsi oxudu.
Amma qada olannan sora dedi ki siz dosluuzda gene olun, dos qardadan qabaxd, Hz.
Mevly sormular insann qardadan artk bir eyi olar? Buyurdu: Bli gr dnyd hqqiqi
bir dostun olsa qardadan qabaxd. Bularn barmaxlarn verib bir birin sigsin oxuyub, bulara
taprdn taprd, durub yaa xudafizilih eliyib gessin, gednnn sora bular min-yi rb
qoydular araya, ilihlr kildi, indi bular iki qrd olublar, mhbbt cmn iillr. Bu
eynid Chngirin qulana tbl ssi dydi, mqqr alnr. Chngir z dolandrd: Dada,
bu vzir bizim sigmizi oxudu, olmaya gedib ayr i gr. Bu tbl ssi nmndi dvlrri?
Muxtar dedi dada, sabahlarma Cmdi, bizim hmzn bir qz var, ona bir dev aq
olubdu, Qzn ad Gon-lb di. Bir dev aq olub, be-nm- Ekvn Dev. Ayda bir yol Cmd
glr, o cvnlar ki buna aqdlar glllr onnan cng elllr, Dev bular ldrr, z
dolandrar ki qurbn indi qzvn aiqi vard glsin meydna, yoxdu qz ver mn. hda z
dolandrar, get gln ay gl vqti grdn qzmn aq yoxdu qz snin olsun. Bu [dev] ayda
bir gnglr bu qzn n qdr aiqi olsa ldrr xar gedr, indi ne illr vard, bu hr
msllt olubdu. Bu hrd bir nfrin gc onun gcn yetmz. Mn buna gr [sn]
diyirdim ny glmisn? Ki sn d bu qzdan tr glmisn? Bu klmni eiddi, chngir
daha yatabilmdi. Gecni shr kimi o baa getdi, bu baa gldi. Shr olsun, meydn
sulansn, hamm glib tmy. Ekvn Dev her yeri qatb. Bu [Chngir] nqdr eliyir dur
gedax tmy, Muxtr getmedi onuda qoymad gessin. ndi Chngir gtrb bu dillrinn,
grh qardana n cur yalvarr, bnd rz eliyim yln doslarn salna:
Bava dolandm istkli qarda,
Dur bir apar tmy sn mni.
Sn qurbn olsun bu gz iln qa,
Dur bir apar tmy sn mni.
(6+5)
Dedi dada sn lsn aparablmrm Ekvn Dev glibdi sni d ldrr. Qorxuram aparam
sn d qza aq olasan sni d ldr. br klmsin bel desin:
rk szlrimi gtirm dil,
Mcnun kimi z qoymuam bu l,
Qonaq eylmisn mni bir gn,
Dur bir apar tmy sn mni.
(6+5)

161
Dedi Ekvn Devin llinnn qurtarmaq olmaz. Gon Lb aq olanlar qrmz tnk v
qrmz kynh geyir ki yan Gon Lb mn aiqm, Ekvn Devd tutur bular ldrr.
Gtrb sznn br klmsin desin:
Chngirm sn qurbnd srim,
strm bannan ne gl drim,
gr ox gzldi qoy bir mn grm,
Dur bir apar tmy sn mni.
(6+5)
Chngir o qdr izhr1044 eldi ki, axird Muxtri ry gtirdi. Durublar yaa glsinlr
phlvn meydnna. Dam k hr yan adamd, tbl-i nqqr ssi simn blbd oldu.
Ekvn Dev zn meydnda tk grd. h- c bir dana txt qoyub, drsind mir
mr ylib, qz da kl firngid qrx inc qznan oturub, tm eliyir. Meydanda yax
qoymaa yer yoxdu, Chngir glib dayanb sflrin dalsnda. Muxtrn qorxusu budu bu
ged meydn devinn cng eliy bu dev bunu aradan apara. [Chngir] z dolandrd
evriy, mnzri budu ki grm bu qz hayandad? N qdr baxd greblmdi. Nzr sald
dev, grd n dev, bu misl-i bir minrdi, az n yeklihd, dodaxlar sallanb az qalsn
dsn dn, azn asa hr kimi kr kmna. z zn dedi: Prvrdigr, ax bu ists
qzn znnn psn qz gedr bunun qarnna da. Meydanda dolanr nr kir: Qzn
aqlar kimdi glsin qabaa. Qrx nfr ki qrmz giymidilr, bir bir gllilr qabaa.
Chngir grd birin aradan crr atr o yana, birinin ban zr atr oyana. Chngir z
dolandrd Krriy: Krr mni cmmti yaya yara yetirecaxsan ahn hzrin. Mrkb
hrkt eliynd, Muxtr ksdi bunun qaban: Dada hara gedisn? Dedi desn bllm. Dedi
bizim dadalmz, qardalmz qald mnzild. kil knr. Sflri yara yara zn yetirdi
h- unn berberin. h- uc grd mrkbin stnd bir olan glir:
Zi sovlt plng zi heybt ke n
Ki yzdn- ptstn hmun rhbrn.1045
Hey be mrkb zd.1046 Revn od be meydn. 1047
h- ucnn brbrin yetirsin, mrkbdn piyd oldu. Kirn eliyib, berbrind
dayand. Gtrb bu dillrinn grh h- cy n deyir bnd rz eliyim ziz duslarn
salna:
hn xidmtin verirm slm,
cz ver gedim bir meydn mn.
Danmyax bir ne klm,
cz ver gedim bir meydn mn.
1044

. zhr elemek: Aklamak.

. Farsa iir: Grn kaplan gibi, heykeli yle iridi. btn Pehlivanlar ona hayranidi ve onu taklit ederlerdi.
1046
. Hey be merkeb zed: (Farsa) Merkebini heyledi.
1047
. Revan od be medyn: (Farsa) Meydana gitti.
1045

162
(6+5)
z dolandrd: Oul mn eliyblmrm sn icz verm gedesm meydn. Gl bu dalar
tk tyinnn. Dedi qula as:
Blbl tk oxuram mn xo avazi,
Qonaam znnn gl eyl rzi,
Xils eyl qmnn o Gon qz,
cz ver gedim bir meydn mn.
(6+5)
Dedi olum sn d Gon qz n glmisn, gl tk tyinnn bu dalar, Ekvn dev snid
ldrr, ne ildi bu mlmtdyik. Gl bu meydn getme.
Chngirm mn eylrm fgni
ryimd bir srrm var pnhni,
N-mid eylm sn mn cvni,
cz ver gedim bir meydn mn.
(6+5)
Dedi icz versn d vermsn d mn bunun meydnin gedcaam. alc qu kimi qalxb
mrkbin stn, meydne qdm qoydu.
18.blmn sonu
Szmzn srmnzil-i mvd orda qald ki Chngir aha dedi icz versn d gedcaam,
icz vermsn d gedecaam, atna minip meydana girdi. Gon Xanm oturub eyvanda
zrrin txt, drsind qrx ince qz ve dylri yannda. Chngir qz grmr. Qzn gz
dd chngir, grd bir cvn oland:
Zi sovlt plng zi heybt ke n,
Ke yzdn-prstan hemun rh brn.1048
Qzn ki gz satad olana dedi:
Gyl1049 svd bel qa kmn olan,
Beli ince lbi gn, ux mlk simn,
oxlarna can demerm amma ollam bu gzlin qurbni, iqin qmz oxlar vvl muqiy
dyr, sora m yandrar prvanyi. Qz grd olan bunu grmdi, lind bir dst gl
tutmudu, o gllrin bndini ab, gllri danx thd Chngirin bana. Chngir
atdanyuxar ban qozuyub baxanda grd ey dd- bi-dd qz oturub kl-firnginin
qabanda eyvnda. z dolandrd: Nznin mnim bama gl niy sovurusan? Dedi cvn
mn gllri onun n sovurdum ki sn dnsn baxasan mn mn sn diym ki heyf
cvnlna, ana bacvn gz yolda qalar, mnnn xtir bu devin meydnin getmeginn,

1048
1049

. Farsa iir: Grn kaplan gibi, heykeli yle iridi. btn Pehlivanlar ona hayranidi ve onu taklit ederlerdi.
. Gyl: Knl.

163
yazxsan, gl getmginn bu devin meydnin. [Chngir] Dedi nznin sn ne klm
szm var deyim onnan sora grm gedirm meydn ya yox?
Sn qurbn olum hri myil, 1050
stmdim niy verdin gl mn.
Grdm cmlivi mn oldum myil,
stmdim niy verdin gl mn?
(6+5)
Dedi cvn mn o gllri adm thdm sn baxasan mn, sni mn hli eliym ki gl bu
evin meydnna getm, yazxsan. Dedi nznin qula as szm alp dbrsin bel dsin:
Rstm tki gr girm meydn,
Dndrrm meydan qnnan mmn,
Sn diyn sz yaramaz mn cvn,
stmdim niy verdin gl mn?
(6+5)
Qzn gzlnin stn gzl taplar, mm olann gzlinin stn tin tin gzl taplar.
Gtrb grh sznn txllsn nec deyib? Bnd d rz eliyim:
rkdn d edip sni gldrrm,
Hnrimi bu meydnda bildirrm,
Chngirm bu ifriti ldrrm,
Bel frmn verir o dodax gl mn?
(6+5)
Hr cyini zm zm dost eyldim,
zm z canma ox qsd eyldim.
Svttn aaca peyvst eylrim,
Almasn heyvasn narn grmedim. (Yedekleme)
Nznin meni o ldrln cvanlardan hesb eylmginn. Szn deyip rvne-yi meydn
oldu. Glbr hli hamms1051 durup meydanda tamaaya, Muxtrda bir trft dizini
qucaxlybd ki hardan mn bunnan qrd oldum? He tanmram kimdi? Mnim ryim
da kcek. Ax bu devin brbri dyil ki. Vqti ki Chngir devinn r be r oldu, dev
biraz durdu buna tm eldi. Grd prvrdigr-i mtl buna bir gzellih verib, misl-i
mnndi yoxdu. Dedi ifrit ny baxrsan mn, (gzlliin evi yxlsn dev d aq oldu buna)
dedi istirm sni ldrmym, sni aparam Qulle-yi Qf sni zm sqi eliym. Chngir
deyir mni nmny aparasan ora, kitabn cmlesi demeli deyil, istmirm diym. fritin bir
dana stri1052 varidi. Dedi dilvr mn istmirm sn str ildm, gl mnim rikbmnan
p sni ldrmym, aparm Qulle-yi Kf zm sqi eliyim.

1050

Huri emayil: Huriye benzer.

. Hamms: Hepsi.
1052
. Stur: Satr, kesici alet.
1051

164
Chngir dedi ifrit sn bir ne klm szm var, gtrb Chngir bu dillrinn grh ifrit
n desin? Bnd rz eliyim yln aalarn salna:
Bizim aramzda mrdnlik var sizi bilmirm,
Bu meydnda tutax sn il cngi,
Bu hr glbn d olup glmrm,
Ne xiyllarn geir sinmnn.
Bu klmni diynd ifrit stri atd buna, stri atanda buna Chngir mrkbinnn atlb
dd yer, elbil alc qu qondu yer. Dev dedi: Sen ki qorxusan niy mnim meydanma
glmisn? Gl mnim mrkbimnn p sni aparm Qulle-yi Qf zm sqi eliyim. Dedi
mn qoxmuram mrkbimnn endim ki gr mnim mrkbin asib yetis, mni ayr mrkb
dolandrabilmz. Qula as szmn br klmsin:
d eylyip, bu millti gldrrm,
Qudrtimi bu gn sn bildirrm,
Sni pis drdinn burda ldrrm,
Qab qurtarmasan limnn.
(4+4+3)
Yaxan ges lim min dana cann olsa biri qurtarmyacaxd. [Dev] Dedi yan o qudrtin
shbsan? Dedi qula as deyim da, o qdr qalmr xbrinn nobra, inallh mlm olar.
Chngir gtrb sznn txllsn bu dillrinn desin:
Chngirm hsrt qalmam el,
Mcnn tk ba qoyub dmm l,
Hzirm snl verm l l,
Bu meydnda tutanan kt mnnn.
(6+5)
qlnc,qlxan md, e-prdn murd hsil olmad,
Be koti gereftnd nhdnd do sr,
Gereftnd hr do dvl-e kmr.1053
l eldilr yapdlar bir birinin kmrinnn. Ustd bel nzm kibdi: he olmasn1054 bular
iki st kt tutular. shib-i kitb yazr: Firz yyr ordayd. Firz yyr z zn dedi: Bu
ki iki stdi devin qabanda on ldrblmr bu n cr gedib ddsin qurtqracaxd? Firz
dedi: stisn onu aciz eliysn aradan aparasan, livi at buynuzuna, devin buynuzunnan
yapsan ciz olar. Firsndi fovt eylmz, qil mgr ndn ola.1055 Chngir l eldi yapd
devin buynuzunnan, devi ciz eldi, dev nr kir hrdn. Devin ssi ki cmtin qulana
.

Birbiriyle ba baa vererek gremeye baladlar ve birbirinin kemerlerin tuttular.
1054
. He olmasn: En azndan.
1055
. Akll kii eline geen frsat deerlendirir.
1053

165
dyir deyillr hl dev lmyb can verir. Hrdn bir Chngir nr kir deyillr Chngir
slmtdi. Dev grd bu o cvnlardan dyil bir nr hdi: Ey Glbr hrinin hli amand
glin mni bu cvnn linnn qurtarn, mn gedrm bir d Glbr suyu imrm.1056
Gedrm bird bu trflr glmrm. shib-i kitb yazr, Chngir bir lynn devin
buynuzunnan tutup br liynn ciarlarn hdi qoydu eiy, dubr devi alp tpsin bunu
vurdu yer, l eldi xncr bunun baynan bdnin ayrlx sald. Denin ba Chngirin
lind bir zaman grdlr toz yatt. Bir lind devin ba bir lind xncr, meydn
dolandrd. Glbr cmtinin hli bir hurr hdilr sevindilr. Tmm mir mr vzir
vzrnn lind tabax tabax qzllar1057 vard, hr trftn qzl sovurdular bana. Muxrrda
mgl oldu yerdn qzllar toplamaa. Kasb1058 hli hrt-bz olar. z zn dedi: Ey dil-i
gfil sn qzl neynisn? Chngir r dz des sni hr mqm yetirr. Bu durdu getdi ev
ki xanmsna mutuluq aparsn ki o da sevinsin. Chngir devin ban meydanda gezdirnnn
sora gtirib h- ucnn atd bunun qdmlrin. h- uc yerinnn durup, gldi bunu
pivz elesin. shib-i kitb bel yazr ki, dedi cvn mn grh snin yaxlarnnan pm,
qolun sald boynuna o znnn bu znnn, annnan psn. stdi yilsin [Chngir]
qoymad, n zill-ullhd, 1059 ahd, xh kfr ola xh mslmn ola yer znn zillullahd. nsn rh yemdn qabaq grh o mmlktd ki yayr o mmlktin ahn du
eliy, onnan sora ryin yiy. Be-shab qoyun gedr dada dada qurda, qua yem olar.
Allh bizim ahmzn mrn uzun elsin. hnh- Ariy Mehr1060 mr-i tlni versin.
Blk rn artxrax glstn dn. h z dolandrd: Cvn buyur gedax Dril- mry
meydn uluxlad. Dedi qurbn vvln mnd o lyqt yoxdu snin Dril- mrn glm,
dvmn mnim bir dustum var olarn evind qalram onnan icz almam grkir, y xeyir
onnan b-hm1061 glm. Chngir hdan icz alp rvne-yi rh oldu gessin Muxtrin
mnzilin. Bu getmhd olsun, h geyidib brghna, mir mr vzir vzr hamms
cmdilr, mm eid Muxtrdan: Muxtr sevinck varid olub evlrin, Arvadna dedi: vrt
mjd ver mn Chngir devi ldrd. Arvad inanmad, nec ldrd, on ildi indi Glbr
vilayetinin [hlinin] irin tprcyi1062 aznda zhr-i mr1063 dnbd. gr Chngir bu ii
grs snnn mn illtdn qurtullux, sni byh mqm yetirr burda, aa olarsan. Bular bu
shbtydilr Chngir yetirdi, grd bular r vrt mahkim eliyillr, ki bu diyir devi
1056

. Bir daha Glbra gelmem.

. Qzl: Altn.
1058
. Kasb: Fakir.
1059
. Zill-lllh: Allann elisi.
1060
. Eski ran ahnn lakab.
1061
. B-hm: Birlikte.
1062
. Tprck: Tkrk.
1063
. Zhr-i mr: Ylan zehri.
1057

166
ldrd, arvat inanmr. Chngir vrid olsun iri, Muxtar durub, qol boyun oldular
pdlr, grdlr. Amma z dolandrd: Brdr orda ki sn gedirdi meydana, mni
qorxuttun, mn dedin qardalx qald mnzild. Chngir z dolandrd: Dada, inallah
bunuan bu yana o szlr aramzda olmuya. Biz qardax, sn byh qarasan, mni drgha
aparrd, dedim snnn icz alam.
Bular bu muhkmd olsunlar eid dstni h- ucnn drghnnan. Vzir-i Azem z
dolandrd: Chngir ki glmdi bura, bunun dalscan grh byh adamlar ged, mir
mr vzir vzrdn grh bunun dalscan gessin. h- uc z dolandrd: ndi ki sn
bel mslht blsn ki mir mr vzir vzrdn ged, onda grh mn zmd
gedm o cvnn xidmtin, n byh hqqi qoyub boynuma. Hl- hzird mn hr yerd
elm elmim hr kim bu devi ldrs qzm vercaam ona. Bu yannan h dstr verdi
arte muzikle gedillr hara? Muxtrn mnzilin. Oturmudular Chngir grd muzih ssi
glir. Dursun xsn eiy grd ey dd- bi-dd, h- uc drsind mir mr vzir
vzr ynan, xc srlr v bir idd qoun glib. Yeridi tzim eldi, [dedi:] Qurbn buyurun,
n cb? [ah] z dolandrd: Chngir glmiih snnn tri, ki sni cllinn pevzinn
aparax brgh. Dedi mn qrdmiminn gedrm. Dedi oul glmiih hm zv aparax
hm qrdivi. Eleyki Muxtr v chngir min izzr cllinn, mir mr vzir vzr
bular aparllar brgh.
Eid dstni kimnn? Gon Lbdn. Gon Lb zn yetirib anasnn brbrin: Ana can.
Bli. Bir ne klm xidmtiv rzim var. Qzm nmndi? De grm. DediQula as deyim
da: Qz gtrb ne tel ayrb o siyh tellrinn, basb lbstn mmlrinin stn dedi:
Bana dndm mehribn ana,
Dur bz gedk o xanmn dalnca,
Chngir cng etdi mrd-i mrdna,
Kniz olam o Muxtr lnce.
(6+5)
Dedi Hank Muxtr? Dedi Chngirin qarda Muxtr. Gtrb grh br klmsin n cur
deyib? Bnd rz eliyim ylnlrin salna:
Qula versn deyim ne klmi,
Onun xidmtin verk slmi
Doyuncan bir ik mhbbt cmn,
Kniz olam o cnn lnc.
(6+5)

167
Dedi burabax bala, el grh zmz gedh? Deyisn qzlardan knizlrdn gessinlr
gtirsinlr. Dedi ana Muxtrn dalscan ddm gedibdi, bu iih1064 adam dyil ki, onun da
grh dalscan bizgedh. T gtrb txllsn bel desin, mn deyim siz ad olun:
Gona Lbm deyim xo avznan,
Gyln alax onun irin sznn,
Gtirk ana qrx inc qznan,
Kniz olam o cnn lnc.
(6+5)
Dedi bala indi ki snin atan mir mrsynan vzir vzrsynan gedibdi onun dlscan
biz d vcibdi ki qrx inc qznan gedh onu getirh bura. Gona Lb qrx inc qznan,
anas da yannda gediblr Muxtrn evin. Slm, leykm slm, Muxtrn arvad bular
oitz eliyibdi, xo glibsiz sf gtiribsiz. N cb? Qz yeridi yaxna (Qona lb), linnn
psn, amma goymad. [Dedi:] Sn bir h-zdsn, mn bir riytm, n munsibdi sn
mnim limnn psn? [Qona lb dedi:] Ocur dyili, sn Muxtrn ylsan, Chngirin
qrd arvad. [Qona lb] z dolandrd: Glmiih sni aparmaa. Durublar qrx inc qznan
min izzt vkt cllinn gtiriblr hara? Hrm-xniy. Olar orda yeyib imy mgl
olsunlar, bularda burda hrmxnd.
mm mir mr vzir vzr Chngirdn l gtrblmr. Chngir istir h-
ucdn icz ala el bir yer ola ki mn bir ne dqiq orda istirhtl eliym. h- uc
z dolandrd: Olun. Bli. Ax mn snnn he bir klm sz sul eylmdim? cz ver bir
iki klm snnn sz sul eliyim, onnan sora eybi yoxdu, sni xc-srlrdn qoum eybi
yoxdu sn ged istirhtliy el. [Chngir] Dedi: mrin nmndi? Buyur. z dolandrd:
Olum ax demdin Muxtrnan sn hqiqi, ata bir, ana bir qardasan, ya bel dossan?
Chngir z dolandrd: Qurbn biz Muxtrnan sig qrdih, amm dd bir nn bir
qardadan biz bunnan artx. Mutrdan bi-icz mn bir igrmrm. h- uc z
dolandrd: Olum indi ki beldi, mn xznnin aarn verirm Muxtr, xznnin tmnm
ilri Muxtrnan olsun. Sni d bura vli-hd eliycaam. ndi ki yuxun glir onu iki dana
xc-sraynan bird Muxtarnan dedi gedin hrm-sr baasna, ora xlvtdi, bular
istirhtlik elsin, yuxlasn, yuxudan aylannan sora bunnan shbt eylrik. Bular gtiriblr
hrm-xna baasna. Hrm-xna baas xlvtdi,1065 yer ablar ki orda istirhtlik elsin.
mm xc-srlr v Muxtr qeyidib glsin sry. Chngir orda yatmaxda olsun, dsitani
eid kimnn? h- ucnn qz Gon xanmnan. Gona Lb zdolandrd: Day can. Dedi:
Bli. [Qona lb] Dedi :Ax bu n olsun? Mnim atam eln eliyib hr yana ki hr kim devi
1064
1065

. iih, Kiik: Kk.

. Xlvt: Sssiz.

168
ldrs qzm vercaam ona. Chngir oturub brghda mir mr vzir vzrynan
deyib lmyinn, yeyib imyind mgldu, mnd burda ryimi oudururam. Dy z
dolandrd: Qzm, olmasa gtr sn dedv bir dana nm yaz. Qz gtrd atasna bir nm
yazd: Ata can sn hdiv grh vf eliysn, sn ilgar elmisn ki hrks devi ldrs, mn
qzm vercaam ona, bs hdiv niy vf elmisn? Nmni yazd, gndrsin. Nm glib
yetidi atasnn lin. Cvb verdi buna olan gedib Hrm-xana baasnda istirhtlih
elsin, mnim dediim sz ki ilgar elmim, hdim vf eliycaam. Qza bu xbri
versinlr, qz d oldu. [Qona lb dedi:] Dy cn, firsdi fovt eylmz aqil mgr ndn ola.
Qzm istisn neyniysn? [Qona lb] Dedi dur yaa mni gtr apar Hrm-xna
baasna, istirm mn bu olan grm. Dedi: Qzm gr atan bils mn sni aparmam ora
verr mni riz riz dorallar. Sn n xiyl eliyisn? Sbrinn hr idzlr. Dedi: Amand
dy can eliyblmrm. O siyh zlflrdn bir dst tar ayrb, basb lbistn mmlrin
stn grk dysin n deyir? Bnd d rz eliyim siz d olun.
(Qrda ikstsiynn)
Bava dolanm gl zl dy,
Dur ya yetir o yr mni.
mrm gedr indi bd- fny,
Dur ya yetir o yr mni.
(6+5)
Mn q o gneylr,
O quzeylr o gn eylr,
Hsrt hsrtin grnd,
Bayramn o gn eylr.
(Bayat)
gr mni aparmasan onun yanna indibarm atlar. Dedi qzm bu qdr vhtliy1066
elm, mn eliyblmrm sni aparam onun yanna. Dedi dy cn aparmasan rmm
ksilr, qula as br szm, bu dillrinn desin:
Prvn tk yr bana dolannam,
Dolanp bana, qadasn allam,
Grmsm eqidn divn ollam,
Dur ya yetir o yr mni.
(6+5)
Mn aq oyan dalar,
Al qana boyan dalar,
Bu yan zlmtxnad,
Necdi o yan dalar?
(Bayat)

1066

. Vhtliy: Kararszlk.

169
Dedi nznin egr ddn eid bl ki mn sni aparmam olann yanna, verr mni riz
riz dorallar. Dedi dy can sn lsn olmaz, grhdi ki gedm. Gtrb br klmsin bu
dillrinn desin, rz eliyim, siz d olun:
Gon Lb midin kim bald?
Yr linnn qr barm dald,
Gedk soruum grm kimin oludu?
Dur apar1067 tez yetir o yr mni.
(6+5)
Mn aq divn eylr,
Divn eylr qan eylr,
Dost mni bu halda grs,
Y lr ya qanma qan eylr.
(Bayat)
Szlrim sr-mnzil-i mvda o yerd qald ki Gon Lb dysinnn istedi onu aparsn
olan grsn. Day qbl elmyinc, qzn ayr bir ey gmn glmdi, l eliyib
boynunnan grdn-bndin1068 ab verdi dyiy, dedi: Bilisn dy cn:
vvld m yanar sora prvn,.
m vvl yanmasa prvnni yandrmaz.
Ged otur yarnan zn ru- b r dan,
zg gedib yara sz qandrmaz.
(6+5)
Mn grh gedm olan grm v bir ne klmd onnan danam. n grdn-bndi
boynunnnan qrd verdi dyy, dynin iman dnd qrq imanna, 1069
Zr lmd mgl-gd,
Hr n istsn onnan rvd,
Zr qlqr lmd hr drd dv,
Zr olmasa lmd sultn gdd. 1070
Pulun olsa hr yerd ehtirmn vard. Dy bunu gtirdi Hrm-xna baasnda, olann
yanna gtirdi. Qapn ablar vrid olsunlar iri, qz gedi o yan trf bu yan trf, grd
[olan] bir mlf1071 kib stn yatbd. Qzgedi bir mlfni qozad, baxd bir olann
zn, grd gzlrin yumub yatbd. Bu yan trf gedi oyanmad, o yan trf gedi
oyanmad, hlnnn yeriyib aya trfin bu olann ayalarn tutup, basd sinsin. Ustd
bel nzm kib o siyh zlflrdn bir dst tr ayrb, basb lbistn mmlrin stn, t
gtrb grh Chngirin ba st, qz n desin? Bnd rz eliyim siz d olun:
Yaradb sni yaradan,
1067

. Apar: Gtr
. Gerden-bend: Boyun ba.
1069
. Hemen kabul etti.
1070
. Ged: Dilenci.
1071
. Mlf: Nevresim.

1068

170
Bel srv-i qmt olmaz,
Allah saxlasn bldan,
Sanki bir qiymt olmaz.
(4+4)
Grd olan aylmad, l eliyib mlfni qozad,1072 o siyh zlflr tkld olann sdri
stn, t grh qz br klmsin nec deyir? rz eliyim
q olub eq dolsam,
Saralb heyva tk solsam,
Sn iln qol boyun olsam,
Grsn qiymt olmaz.
(4+4)
Olan gzlrin ad grd elbil bir qucaq tel tklb, o tellrin arasnnan iki dana gz misl-i
elbil l kib yanr, yavacca tez gzlrin yumdu. Gzlrin yumanda [qz] dedi
prvrdigr grsn mnnn xou glmdi gzlrin yumdu? Dy durub ba st, [dedi:]
nznin dur xax gedh gr ddn bls qiymt qopar. Qz dedi: Qoy szme idm verim,
grm bu yuxudan oyanacax ya yox? Gtrb sznn br klmsin n cur deyir, rz
eliyim siz ad olun.
Ms tk gedir Siny,
Oxuyur ....... Siny,
Qona Lbinn ver sinay
Qorxma ki qiymt qopmaz.
(4+4)
Qz szlerin tmm yetirnnn sora, Changir gzlrin ad, durdu oturdu [ded:]
ekilip ol srv-i qmtin srv-i Tbdan gzl,
atlm qalarn bdr-i bdrdan gzl,
Snin o yaqut lblrin iib mxmr-i sardn,
Geyinmi siyabn kn-i Zleyhdan gzl.
Dedi cvn burda istirhtli gldiivi eitdim, gldim sni soruam. Kimsn, haralsan, n
cb bu yan trflrdn geisn? [Chngir] Dedi nznin snin glmava bir ne klm
szm var, qula as szv cvb oxuyum. Chngir gtrb grh n deyir?
Prvn tk qoy dolnm bava,
Xo glmisn nazl yar gzm st.
Qurban olum snin qlm qava,
Xo glmisn nazl yar gzm st.
(6+5)
Dedi: Naznin qula as br klmsin, alp dbrsin desin, Bnd d rz eliyimyln
aalarn doslarn salna:
Vfalsan yar bana girrm,
1072

. Qozad: Kaldrd.

171
l uzadb gona gln drrm,
Snin yolunda lmy gedrm,
Xo glmisn nazl yar gzm st.
(6+5)
Dedi Sn n qdr desm az demim, snin yolunda mn lm d gedrm. H:
iq gr ola pdih-i Mrib Mriq,
Mq qapsnda gd olmasa olmaz.
iq mqik bel bir eydi. Nznin qula as szmn br klmsin, gtrb bu
szlrinn desin, mn rz eliyim siz ad olun:
Chngirin drdin niy oxatdn?
N bilib burdayam axtarp taptn?
Eqin kmnin boynuma atdn,
lnc saxlaram yar gzm st.
(6+5)
Qz dedi: Mn atama bir nm1073 yazdm, szn tutsa sn mnimsn, mn snin. Ddm ilgr
eliyibdi, eln eliyibdi ki hr kim bu devi ldrs qzm Gona Lbi verecaam ona. Gllri
sni bava sovurduumda sni svdm, istmirdim gedsn devin cngin, qorxurdum ki
sni aradan apara. Atama bir nm yazdm ki ata can lhd min l vf. Ata can z hdiv
vf elginn. O mn nm yazd ki qzm: Hrm-xn baasnda gedib istirhtliy eliyir.
Bildim ki burdasan, gylm istdi, odu ki gldim. Dedi nznin ox da mhbbt elmisn,
mn snnn artn hardan tapb alacaam? Qz qolun sald olann boynuna. Dy dedi: Qz
n i grsn? Dur qoyax gedk. Dedi dy can min canm olsa hzirm buna fd eliym,
ld var dnd yoxdu. Mnnn getmax yoxdu. Dy istdi dd-i bidd elsin. Chngir z
dolandrd: Dy can mn ddli babal bir adamam, bu bir gl kimi sa slmt be gn gala
gn gala, bir il gala, mhl- mridi, mnnn xynt yoxdu. Sn mni tanmsan, biz sli
nsbli bir adamx, and idi. [Dy] Dedi indi ki and idin, mn sn rxeyin oldum, onu
taprdm sn sni taprdm Allaha. Dy gessin, Chngirinn qz ikisi qaldlar bir
mnzild. Desinlr, glsnlr, yesinlr isinlr, ey n mgl olsunlar.
Shbt ancaq deyib yerin yetirmk dyil. Sdinin bir eri var rz eliyim (Farsd):
Sdiy z to soxn goftn bs,
Dr pey-i neb ke yeki nid y nenid. 1074
Sn szv de yetir vli dalscan olma ki biri eiddi ya eidmdi. mm shbti
cilvlndirn qula asand, tnh mnim demeyim dyil, rt odu ki sn qula asasan, grsn
dsitan nmndi? El sz var ki insann bir mr xobxlna tmm olar.
1073
1074

. Nam: Mektup
Sadi sen szn syle. Kim duydu kim duymadnn peinde olma.

172
mma olar orda ey na mgl olsunlar, eid dstani kimnn? mir mr vzir
vzrdn: z dolandrdlar: Qurbn qble-yi lm saolsun, ax Chngirdn biz
doymadx adam yollagnan gtirsinlr onun shbtinnn doymadx, ey na mgl olax.
Df tnbr ney rgvn ssi simn blnd olub, hrid qiyamtdi ki pnh aparram Allaha,
niy Changir gyd Allah yerd bu bular devin linnn qurtarbd. [h- uc] z
dolandrd: Mn he kimi yoluyamaram, yd ac glsin, demirm ki Muxtr z ged.
Muxtrn mqamn gr nec bydbd ki ah deyir demirm Muxtr ged. [h- uc] z
dolandrd Muxtr: Muxtr. Bli. [h- uc dedi:] Gedsn Chngir diysn ki: n
mir mr vzir vzr ox lqlri var sn, istmillr ki bulardan ayrlasan, gr trif
gtiresiz brgh. Muxtr durub glib Hrmxn baasna: hmn yer ki Chngiritrd
istirhtliy elsin. Chngir b-xbr oldu ki Muxtrd gliri. z dolandrd: Nznin
blsn d kimdi? Bu mnim qrdimdi. Mbda, mbda snnn bi-ehtiramlx grmsin ha.
Dost dostu gr n mqm yetirib. Muxtr qapn ab irigirnd hr ikisi durdular onun
ayana. [Chngir dedi:] Muxtr n cb? z dolandrd: h sni ehzr eliyib1075 brgh,
n mir mr vzir vzr etirz eliyiblr ki chngirdn hl doymamx. Hara
trdn getdi? Chngir glsin brgh biz onnan bir ne piyle-yi cm- mhbbt ik.
Dedi gedh da. Qz durub getdi Hrmxniy, Chngirinn Muxtr hr ikisi gessinlr
brgh. zzt cllinn bular pevz eliyib, 1076 eleyki otursunlar, bir mhbbt piylsi
verdilr Chngir idi. Chngir z dolandrd h- ucy qurbn gr istisiz mn sizinl
olam, mn Mslmnm mnnn sizinki tutmaz, gr mslmn olsan, mn snnn varam,
gr mslmn olmsan, xeyir. h- ucnn o qdr mhbbti buna varidi ki z dolandrd:
Cvn sn nmn desn o du[r]. Snin Allhin mn pey apardm. Nmn desm ollam
Mslmn? Klme-yi hdtin desin buna. h- uc desin tmn nmn mir mr
vzir vzr hamms dnd oldu Mslmn. Onnan sora elm eldilr slm prmin
vurdular brghn stn. Elm eldilr Glbr hli hams grh Mslmn ola. Bttri zad
qrllar atllar yer. Bt-xnlri yxllar, h- uc dstr verir olarn yerin mscid bin
qoyulur. Bular Mslmn olannan sora [h- uc] z dolandrd: Olum mn hd
peymn elmim ki hr kim ki devi ldrs, qzm vercaam ona v zn d bu hr vlihd eliycaam. gr lyiq-i knizlik olsa verim qzn qdin oxusunlar, snin adva. Chngir
utand burda, ban salsn aaa. Muxtr z dolandrd: qurbn qble-yi lm saolsun,
Chngir utanr, el sn hr n desn o olsun. Versinlr bularn di oxunsun, i ora glir ki
bunun ad yazlsn dftr dedi bura bax grm olum snin adn nmndi? Dedi: Chngir.
1075
1076

Ehzar elemek: Davet etmek,armak.

Pevaz elemek: Karlamak.

173
Dedi: Ddvin ad nmndi? Bunu soruanda chngir ban sald aaa. Dedi qurbn onu
diyblmrm. Niy diyblmsn? Dedi dyblmrm da zrm vard. Olmaz ki gerkdir
ddvin adndiysn. Chngirin gzlri baharn bulutlar kimi doldu. Dedi qurbn qula as
deyim. Chngir gtrb grk bu dillrinn n diych bnd rz eliyim siz ad olun:
Sn qurbn olum qble-yi devrn,
Drdim gizlindi salammaram akar.
Cvn canm qoy olsun qurban,
Gmim oxdu gtirmmrm izhr.
(6+5)
Deyib, Gznn yan baharn bulutu kimi ruxsrin rvn eliyib, Muxtr da gmgin oldu,
Muxtrda alad. Dedi olum niy n-rahand oldun? Ddvin1077 adn deginn. Gtrb
br klmsin bu dillrinn desin:
Flk mni eldn ayr salbd,
Drt bir yanm gm lkri albd,
Ddm intizrd, gz yolda qalbd,
Drdim gizlindi salammaram akar.
(6+5)
Dedi ddn niy gz intizrda? Deginn mn onu gtirrm harda olsa. Dedi mnim anam
mn deyibdi he kim dem. ndi ki ox isrr1078 eliyisn deyim da. Gtrb bu dillrinn
ddsinin adn tantb:
Rm vilytinin hriyridi,
Harda olsa mzlum trftaridi,
Chngirm ddm er ikr idi,
Hsrtm zldn mn o ruxsr.1079
(6+5)
Leyli mh cmlini grndn bri,
Mcnn tk eyldin divn mni,
Eqn zncirini gl a boynumnan
Bala qdir-i Subhn mni. ( Yedekleme)
h- Dra ol, ikri olu Chngir eidnd, h- uc bi-ixtiyr bi-h oldu, txtin
stnnn yxlsn yer. mir mr vzir vzr ylb bunun drsin hl gtirdilr.
mm: qz, Muxtrn xanms, qzn nnsi ki ibrt ola Gon Lbin anasnnan v
ndimlrinnn gliblr prd dalsnnan duruplar qula asllar ki grk bunun sl-i nsbi1080
kim yetiir? Qz el ki eidnd h- Dara ol ikridi, qollarn sald nnsinin boynuna:
[Dedi:] Ana bel bava dolannam, ehss elmginn qzn kiih adama gedib ha! Bu skndr

1077

. Dd: Baba
. srar: ok nem vermek
1079
. Ruxsr: Yz.
1080
sl-i nsbi: Soyu, kt.
1078

174
nvsidi, evld- skndrdndi, h- Dara ol ikrinin oludu. Bularda getdilt Hrmxnd dubr cen tutular. Df tnbr ney rgvn ssi simn blnd olub. Bu yan trftn
h- ucni hal getiriblr. [Dedi:] Bala sn ikrinin olusan? Dedi: Bli. N cur olub
grmmisn? [Chngir dedi:] Qurbn mnim ddmi Srhng-i mi hileynn tutubdu, on
sqqiz ildi Srhng-i minin zindandad, mm blmrm lbd ya qalbd?
[h- u dedi:] Biz Srhng-i minin tihmlrinnnih. Sn hardan gldin glnd? z
dolandrd: hr-i Hilliydn, Zhhk Pdihn mmlktinnn glmim, oran da
dndrib mslman elmim. [h- uc dedi:] Dt yz min onun lkri var dt yz min
mnim silhaltnda lkrim var gr hn deyisn kaaz yazm olarda glsinlr gtrh gedh
m. Snin ddn lmyb hnz qalr, lli be dlttn grk hkm sdir ola1081 onu
klr dr, ldrlr. Srhng-i minin zindanndad, v bir d qarda olusu irzd-
Tigzn lli min Mslmannan tutublar. Bala snin ddn qoymuyubdu mmlktd bir nfr
dilvr qalsn. Srhng-i minin on yeddi min blli bal phlvnn ldrbd, atm min
sehr-gri ldrb, Xn-xr- mi ki ryin-tndi onu da ldrb. Dnyy bir holux1082
gemidi ki pnh aparram Allah, axirind Srhng-i mi onu hileynn tutubdu. gr
Srhng-i mi bil ki biz Mslmn olmuux, lkr kr bizim mmlktimizin topran at
eeh torbasnda dattrar tkr dryy. [Changir] Deyir qurbn n-rahand olma onun ban
mn qataram. Bir d mn eliy blmrm ki qoun km lekrinn gedm ddmin
dalsnca. Mn Allahnan z aramda hd peymn elmim, Allh Tl mni ldrs d
ddmin cmlin grm, nisgilim qalmya dnyad ki ddmin zn grmdim. Onnan sora
Allh Tlya bir can bolyam, lsm d lmm. Mn grh y sil srtind gedm, y
drvi srtind gedm, y tcir srtind. Ancak el gedm ki o bilmiy mn onun oluyam,
gr bils ki mn onun oluyam glmim ddmnn tr, mnim ddmin min dana cn
olsa biri slmt qutulmaz. [h- uc] Dedi bala sn ren-fikr bir adamsan, snin
dedihlrin shehdi.1083 Chngir dedi: Hr movqeyi ehtiyc olsa orda, bir dana nm yazaram
yollaram, glrsiz kmyim. Bular burda dananda qz eiddi ki Chngir istir gessin. h-
uc da z dolandrd: Olum gl getmeginn, qoun kh gedh onun stn v sni d
mn bura vli-hd eliyim. Chgir dedi eliyblmrm grkdir gedm. mm qz gtrb
ddsin bir nm yazb: Ata-y mehribn, eiddim Chngir istir gessin, ddsinin dalscan.
gr icz versn, Chngir hara gess gedcaam. Nm glib yetirdi h- ucnn lin,
mzmnunnan xbr-dr oldu. z dolandrd ki olum sn ki indi istisn gedsn, Gon Lb

1081

Hkm sadir olmak: Hkm vermek.

.?
1083
. Seheh (sehih): Doru.
1082

175
bel bir nm yazb, szn nmndi? Dedi qurban icz versn diyrm da szm
nmndi? Chngir gtrb bu dillrinn saznan sznn grk bu klmnin cvbnda n
diyck, bnd rz eliyim siz ad olun:
xammaram cananmn sznnn,
Dnyda yarla gzmk xo olar.
Nz iln prm ala gznnn,
Dnyda yar il gzmk xo olar.
(6+5)
Dedi olmaya mrmn aparmaxd? Dedi Bli qurbn qula as br szm, Alb br
klmsin bu dillrinn desin, Bnd d rz eliyimyln aalarn doslarn salna:
Grkdir ki gedm qala blmrm,
Cnanm ayr sala bilmrm,
Peymn tk dah dolabilmrm,
Dnyda yar il gzmk xo olar.
(6+5)
Dedi bura bax grm, nolar hl bir mddt qalasan burda? gr mvfiq olsan dstr verim
siz toy tussunlar, sora ged. Dedi n qurbn, mn qbl eldim snin qzv, indi oldu hllm,
mm bir ildn min il kimi dnydn lb gedn kimi, gr ddm xb meclisimd
oturmasa mn toy elmiycaam. mm qurbn qula as szmn texllsn. Gtrb
Chngir sznn txllsn bu dillrinn desin, bnd rz eliyim siz ad olun:
Yadnnan xatma mni lnc,
Chngir ox qar snc bilinc,
Gedirm atamn indi dalncan,
Dnyda yar il gzmk xo olar.
(6+5)
Dsitniniz sr-mnzil-i mvd o yerd qald ki: Muxtr grd ki Chngir istiyir z xnmn
da gtsn burdan gessin. Gznn yan baharn bulutu kimi ruxsrin rvn eliyir. Chngir
z dolandrd: Muxtr niy alysan? Dedi bura bax grm snnn mn bel bel hd
peymn elmidihki snnn sig qrd olax ki znd mni bu mqm yetiresn xasan
gedsn burdan? Mn eliyblmrn snsiz burda zindganlx eliym, grh mni d
aparasan. Dedi mnehi yoxdu Muxtr sni d aparram, mm gedh grh yln rz olur ya
yox? Gliplr Muxtrn xanmsnn movzinu mte-rh eldilr. Muxtrn xanms z
dolandrd: gr muvfq elsz mnd gedrm sizinn. [Chngir] Dedi: Yox, n sn
bizinn gessn, ax burda balalarn qalar ba ksik, uan var hl-i yln var. Sn burda qal
balalarvn yannda, el Muxtr mnnn gls kifytdi. Bli bular qalsn Hrm-xnd, h ucya Chngir taprd, dn b dn, 1084 ki mbd mbd Muxtrn ylin v

1084

. Dn b dn: Dne dne.

176
uaxlarna kiktrin1085 na-rahandlx yet. h- uc z dolandrd: Olum n-rahand
olma, oalr mnim z balamdlar. mm mir mr vzir vzr ylblar hamms br
yerd cm olublar, Chngir Krrni minib, Muxtrn znn mrkbi varidi, hakz, v
bir dana mrkb tyin eldilr Gona Lb. Gona Lb, atasnnan anasnnan xudhafizlih
eliyib, mir mer hamms yblar, muzikinn bular yola salllar. hrid bir qdr aral
bular yola salsnlar qeyitsinlr. Chngir Muxtr, Gona Lb bular yola dblr. Az
gliblr ox gliblr, gnlrdn bir gn yol glillr, bir menin arasnda bir yol vard,
yolunan gedillr. Muxtr bir qza baxd bir Chngir, grd Chngir hsrtinn baxr
Gona Lb, Gona Lbd hsrtinn baxr Chngir, mma n Muxtr Chngirdn
byhdi, Chngir hy mne olur ki bunun yannda qznan be klm dansnlar ya
msln mt vursunlar. Muxtr dnn idi, dedi dada siz attarz srn mnim balaca
nqhtim var l suya yetirim, sizin dalzca bala bala gllm. Bular yolunan glsinlr, Muxtr
dnp bir l suya yetirsin,1086 tqribn demy olar ki lli atm qdm bulardan aral gedirdi.
mm shib-i kitb yazr, med hr heyvanat olar, yrtc, dirrnd1087, prrnd olar, amma
plh1088 ox n-xlf bir hevn olar, medn bir plh xr pri eliyir Muxtrn stn,
Muxtr bir nr hdi Chngiri ssldi: Dada1089 zv yetir mn indi plh mni aradan
aparar. T Chngir zn yetirinc Muxtr plh bunu attan sald yer qarnn crd, az qalr
rdlr barsalar tklsn eiy, Changir bir ner hsin, plh Chngirin stn qaxd.
Qdim phlvnlarn qolunda qolak-bnd olard. Hmn qolak-bndi Chngir verdi
plngin azna. Azna vernd plngi vrsn, bu biri liynn yapp plngin dal
qmman v br liynn yapsn bir qnnan, elbil bzzzdan para almsan, kir
paran crr, xm bezi cran kimi, plngi aradan crb, hr aqqasn atd bir trf. mma
zn yetirdi Muxtrn bana, grd qan gtrbd bunu, [dedi:] Ey vay qarda, sn lnc ey
ka mn leydim. l eldi xncr ki gr sn lsn mn zm aradan aparram. Gon z
dolandrd: h- zd mn zm hkimlih drsi oxumuam, buna bir ey olmuyubdu, fqt
qarnnn drisi crlbd. Sn bunun ba stnd oturasan, mn gedib bir hhim gtirrm. Bu
yaxnlqda bir qsb var, orda bir hkim vard, sn ba stnd dur, qoyma oxtrpsn,
mn ln gedrm hkim gtirrm. Qz minb at gessin hkim gtisin. Chngir oturub bann
stnd gtrb bu dillrinn, grh nmndeyir rz eliyim ylnlr salna:
lvn lvn qan tklr srinnn,
Sn lnc qada ka mn lydim.
1085

. Kiktrin: En ufak.
. l suya yetirmek: Abdest bozmak.
1087
. Dirrend: Yrtc.
1088
. Plh, Plng: Kaplan.
1089
. Dada: Karde.
1086

177
Kims yoxdu xbr bil halnnan
Sn lnc qada ka mn lydim.
(6+5)
Qan eylr,
Divn eylr, qan eyler,
Dost dostu bu halda grs,
Ya lr ya qanna qan eylr.
(Bayat)
Muxtr dedi: Qarda snin qabaxda byk arzularn var, n-rahand olma Gon getdi hkim
gtirr mnim yaram balalar. mm Chngir gtrb br klmsin bu dillrinn desin:
Anan yoxdu ks ban stn,
Bacn yoxdu ver sn dstini,
Alar qoyma mn benv dostunu,
Sn lnc qada ka mn lydim.
(6+5)
Mzlnzi,
Mey ir mzlndi.
Bfli dostumu grdm,
ryim tzlndi.
(Bayat)
Muxtr buna tskinlih verir amma harda, gznn ya durmur. Changir dedi: Muxtr ax
sni mn gtirmim, mn snin hl-yliv n cvb verim? Chnir gtrb br klmsin
bu dillrnn desin, rz eliyim ad olun:
Chngiri gl eylm ber
Tbib yodu mrhm sala yaray,
kimizi qoyalar bir mzr,
Sn lnc qada ka mn lydim.
(6+5)
Qazan alar,
Ot yanar qazan alar,
Bir iyit qurbtd ls,
Qbrini1090 qazan alar.
(Bayat)
Szlrin tmm elsin, eid dstni kimnn? Gon lbdn. Gon Lb gedib hkimi tapb v
cryn mtrh eliyib. Hkim mrkb svr olsun, qznan ba-hm, hkimin bir dana nkri
varidi, dedi biz gedirik sn daldan rrbni gtir. Eleyki hkim yetidi, rz eldim da vsayili
varidi, bunun baxd ora burasna grd xeyir he yerin sib yetirmiyibdi, fqt qarnn
crb1091 plh, qarnna bxiy vurub, mrhm salb, yarasn balyb, oyan trftn bunun

1090
1091

. Qbr: Mezar.
. Crmak: Yrtmak.

178
nkri yetirib, daqan1092 gtirib, [iin] saman zad thmdi, Muxtri gtrblr qoyublar
daqann iin, berbr geddilr hkimin evin. Chngir z dolandrd: Hkim, bax n qdr
pul desn vercaam sn, bunu yaxc eliysn. Hkim z dolandrd: Olum snin saln
mn hr bir zadd, puldu, dovltdi, srvtdi. Mn n qdr canmda can var buna yaxc
tbbtiy eliycaam v toxtatacaam.1093 Snd ne gn qalsan gzmn stnd yerin var.
[Chngir] Dedi: Mn eliyblmrm burda qalam, getmliym, mm hr moqe Muxtr
toxtad, eliyblrsn yoluyasan gl mnim dalmca. [Hkim] Dedi oul niy qalablmsn?
Dedi qula as deyim da niyqalablmrm, Chngir gtrb bu dillrinn grh n deyir?
Ayrla he kims dzbilmz,
Grh gedm burda qalablmrm.
Drd gmi he mni1094 yazablmz,
Grh gedm burda qalablmrm.
(6+5)
Mn aq rzuruma,
Bu yollar gedr rzuruma,
Dvsi lm rbm,
Dzrm hr zuluma.
(Bayat)
Oul niy galablmsn? Niy grh gedsn? Dedi qula as deyim da. Alb br klmsin
bu dillrinn desin, Bnd d rz eliyimyln aalarn doslarn salna:
Qz ii mni salb llr,
Didm ya axb dnb sellr,
Atam intizard baxar yollara,
Grh gedm burda qalablmrm.
(6+5)
Mn ax Ordubada,
Bu yollar gedr Ordubada,
O qouna srkrd grk,
Vermsin ordu bada.
(Bayat)
Oul atan niy intizrd? Niy gz yollarda? Dedi qula as deyim da, gtrb sznn
txllsn bel desin:
Chngirm rzim yetdi tmm,
Yar qoynunda bslyibdi mm,1095
rs tng olubdu gedirm m,
Grh gedm burda qalablmrm.
(6+5)

1092

. Daqa: Elarabas.
. Toxtamaq: iyilemek.
1094
. Mni: Katib.
1095
. amama: ?

1093

179
Mn aq mr tsi,
Doldur ver mrd tas,
Nmrt glib mrd olmaz,
Olmasa mrd atas.
(Bayat)
Muxtr yaral qalsn hkimin yannda, Chngir z yalnda gtrr gessin m ki ddsin
zindnnan xatsn. Dhdrdn rhnumalk1096 istedi. Dedi oul drd aa1097 yol gessn
yetirsn Srhng-bd, Srhng-bdtan o yz tqribn be alt kilometr olar m, o
Srhng-bdi, Srhng-i mi dzttirib, tmm nmn muhimmt vard Srhngbddad, yannan, dysnnn qndinnn krinnn, muhimmtinnn, xuls bal nec
sudan xassan can xar, gr oran Srhng-i midn alasan, elbil bal sudan
xartmsan, tmm dvltlrdn mliyat1098 gls oda ordad. Bli yolun yndmin nian
verib,1099 Chngir z yln gtrb, bulardan xudfizliy eliyib, Muxtr qalsn orda yaral,
ikisi yol glmy mgl oldular.
Az gliblr ox gliblr, glib yetirblr Srhng-bd. Srhng-bdn knrind bir
krvnsr varidi, Chngir z yliynn gldi orda dd. Krvnsr-dara z dolandrd ki
mn bu gec drbst burda qalsam ne vercaam? Dedi: Cvn sn ne versn vermisn,
cann saolsun, bura he ayr adamda glmz. Chngir, xanms atdarn tvld qoysunlar,
zlrid otaa gessinlr dilxolua mgl olsunlar. Bular burda yadnda saxla.
mm eid dstni midn Srhng-i midn. Srhng-i mi vzirlriynn yeyirdilr,
iirdilr mey mclisiydi, rz elmim Kmil Vzir z dolandrd: Qurbn. Dedi: Bli. Dedi
ax bu oaln i dyil ki sn on sgiz ildi qz gtimisn, lin lin dymiyibdi, ya onnan ( zr
istirm1100 aalardan) bir p alablmmisn. And ola bt-i bzrgvr, yz atm alt
tarya, ki Simizr ikriynn bac qarda dyil. Simizr ikrinin svglsd, sn hil
glillr, klh glillr on sggiz ilin m-beynind eliyblmmisn ki onnan bir km-i dil
hsil eliysn. Ny oturmusan burda ey dil-i gfil. Dur yaa ged hrm-xniy blk sn
onnn km- dil hsil eliysn. uul1101 uulluun eldi, Allah uulun birin iki elsin,
ikisin elsin, nd yer znnn pu elsin. Kmil Vzir bunun dabanlarn hdi, qurdu
trd meydn. Durun yaa rz eldim mey iib xodu, glib yetirdi Hrm-xniy. Vrid
olsun Hrm-xniy, o duvar snin bu duvar mnim, qzlar qorxusunnan hrsi qad girdi bir
bucaa. Nzik-bdn yeridi qabaa: Ata can n xt ba verib bizdn? Niy bu hltl
1096

. Rhnumlk: Yol gsterme.

. Aa: Mesafe lm birimi.
1098
. Mliyat: Vergi.
1099
. Nian vermek: Gstermek.
1100
. zr istemek: Affna snmak.
1101
. uulluk: Sz gezdirmek.
1097

180
glmisn? Dedi Nzik-bdn. Dedi: Bli. Dedi mn sni zm dos bilmirm, mnim
dnyada snnn byk dmnim yoxdu, on sqqz ildi mn bir qz gtimim imkn
yoxduki mn onnan km- dil hsil elmiym, hr df mn klh glmisn sn. Glmim
Simizrdan km- dil hasil eliym. Simizr girdi bir otaa, zynn qa zhridi, istir onu
isin zn aradan aparsn. [Nzik-bdn] Dedi dd cn sn bir iki dqiq sukt el mn
gedim qz dandrm grm. Vrid oldu otaa grd Simizr istir zhri isin. Dedi: Nznin
n i grsn? Dedi: Grsn da ddn glip itir mnnn km-i dil ala, istirm zhr im
zm hlk eliym. Dedi sn n-rahand olma mn ona gen bir ey diyrm. Gldi ddsin
dedi: Bu iiy adamn qz deyil, buna gerh toy eliyax, qzldan behmannan, xuls, on gn
bunnan mhlt ald. [Srhng-i mi] On gn mhlt alp geyitsin, Kmil Vzir sul eldi
bunnan ki n cur gerdin? N cur gldin? Cryn [Srhng-i mi] mtrh eliynnn sora
dedi Kmil Vzir mnim ryim qzmn dedii sz fitv vermir ki dz ola, dur ayaa sn
zn d get bi dandr mn cvb al gl. Onnan sora Kmil Vzir gllib, Simizr v Nzikbdnin yanna, Nzik-bdn buna qovl verdi, bav n, on gnnn sora Simizr zd
hazirdi ki ona l versin. Geyissin glsin, gecni shr eliyiblr, shrama Srhng-i mi
z dolandrd: Mn eliyblmrm on gn burda dvam eliym dzm, darxram, frman
verginn bir idd qoun md olsun bir ne nfr phlvniln. On gn xax biz syht.
Kmil Vzir dstr verdi bir idd qoun hzir olsun, bular xdlar hrin knrind syht.
z qz minn Srhng-bdn vstin gldilr. Bir ay vard, o ayn yaxasnda glib
qoun dd. Elki adrlar nsb olunub, Srhng-i mi frmn verdi ki attlar at oynatsnlar.
Bular burda at oynatmaa mgl olsunlar, eid dsitni Chngirdn. Hmn krvnsrnn
qabanda, shib-i kitb yazr ki bir ay varidi. Bunun drin glmklri1102 varidi, ki
yuvunma n zmk ok behtr1103 olard. Chngir ayn iine dsn ta yuvunmaa,
Gona Lb d suyun knarind ona baxrd. Bir gz satad ki aralda1104 ordu dbd. z
dolandrd: Chngir aralda elbil ordu dbd, qoun var. Dedi bizim qoununan iimiz
yoxdu ki, hr n qdr olur olsun. Gona Lb d soyundu girdi suya, elbil rdyinn qaz
kimi, min eveyle naznan. Bular bura yuyunmaxda olsun, Srhng-i minin attlar bir ip
uzadp, attar glib onun stnnn atlyrdlar. Bunun ba phlvn atynan atyanda, bu dd
v at qoydu qad. At ayn yaxasynan1105 phlvn dd bunun dalscan, at Chngirinn
Gona Lbin libaslarnn yanna gdi, phlvn dalscan glnd grd iki des libas var,
stnd qzldan, gmdn kmr. Bu at trd dedi gy grm bularn sahibi hardad?
1102

. Gmlek: havuz.
. Behtr: Daha iyi.
1104
. Aralda: Uzakta.
1105
. Yaxa: Ky.
1103

181
Gldi yetirdi grd bir oland bir qz, misl-i hri pri, elbil mlhdilr prvrdigr gydn
yolluyubdu. Bir qdr bulara tma eldi, ama olar bunu grmr. Bir zmn qzn gz satad
bu phlvn, Chngir zn evirnd grd bir phlvn amma kim olduunu bilmir. Dedi
he merdliy yaraar ki biz baxsan? Dedi o qounu ki grsn Srhng-i minin
qounudu, mnd Srhng-i minin phlvanlarnnanam. Mn onu [Gona Lbi] Srhng-i
miy aparacaam. Gona Lb Chngir dedi: Olsun sn buna yalvar o sat kimi ki
sudan xax libslarmz giyax. Gtrb bu dillrinn grh bu dilvr n diych bnd d
rz eliyim duslarn salna:
Ey dilvr zn dndr o yana,
ikr almaq olmaz trlan1106 linnn.
Bis olmagnan bu ay qana boyana,
ikr almaq olmaz trln linnn.
(6+5)
Dedi onu aparacaam Srhng-i minin yanna otr glsi. Gona Lb gen araya girdi:
Baarsan onun boyun oxa. Chngir gtrb br klmsin bel desin:
Mn snnn eyliym bir iltimas,
Elbil lmm tutan yox yas,
Sudan xax giyax libs,
Germ yolunda banan candan.
(6+5)
Dedi mn libas bilmm el ltn oynada oynada aparavaam. Dedi Gona grdn? Dedi
olsun baarsan gen dil el, biz xax ynimizi1107 giyax onnan sora neynrsn elrsn.
Chngir sznn txllsn grh nec deyir?
Chngir szlrin diyr mrdn,
Snin bu szlrin mni gtirdi cana
Cann gedr qann olar fsana,
ikr almaq olmaz aslan linnn.
(6+5)
Sn istitn ala qarqa olasan bir trlnn linnn ikr alasaan? Bu istdi hmli libsl girsn
suyun iin bu qz bunun linn alsn, [Chngir] dedi: Dayan mn gtirim sn niy narahand olusan? Dedi: Gon mnim krklrim nlidi,1108 mnim dalmca gl grm, bu hara
kimindi? Bir ne cml var ki shib-i kitb yazb amma mn diyblmrm. Suyun knrin
xanda bu phlvn lin uzatd qz hsin aparsn, kitabn shibi yazr: Chngirin li d
yad bir dana silli el vurabildi ki bunun znnn, sillinin yerinnn z crld qan gldi, v
yxld yer. Chngir lin atd bir nsin bir bana phlvnn, boynuna hrkt vernd

1106

. Trlan: Bir tr ku.

. yin: Elbise.
1108
. nli: Geni.
1107

182
boynun dndrdi gttirdi qoydu inin.1109 Dedi dur ya. (Dr z huzr aalardan)1110 dedi
kpy1111 olu Srhng-i minin yannacan gedcaxsan, dalya baxsan glib sni
ldrcaam. Dedi dalsna baxann ddsin lnt. Dzlip yola gessin mma herd yxlr.
Ustd bel nzm kibdi ki: yxlr, durur, yeriyir yan yan gediri. Srhng-i miy xbr
verdilr ki qurbn phlvann dyiih yeriyir. Gliblr bunu aparsnlar, dedi olan bs yeriivi
niy itirmisn? Yxld yer dedi qurbn canm indic1112 xar. At ki qovalyrdm suyun
knarind bir qz grdm istirdim onu gtirm mnim gnahmnan gesn, yannda bir olan
varidi, mn bir silli vurdu yxldm yer kib boynumu da evirib qyub inim. Bu tbib
glinc chnnm vsil oldu. Srhng-i mi z dolandrd: Kmil Vzir, o cvn gr dil
tutub gtirblrsn bura ta mn onnan bir ne klm sz soruam? Kmil Vzir oyan b yana
baxd grd gess gess el z gedcax, el bir adam yoxdu ki ged gtirsin. Dedi qurbn
mn baxram el zm getmliym, ayr adamn ii dyil gessin bunu gtirsin bura.
Bli Kmil Vzir z durub yaa. Bular da libaslarn geysinlr, gessinlr krvn-srda
mnzllrind otursunlar. Kmil Vzir glsin yetirsin krvn-sry sul eliyib, burda bir
olannan qz ayda yuvunurdular olar hara getdilr? Shib-i krvn-er nin verdi ki getdilr
mnzillrin. Kmil Vzir glsin qapn dysn, Chngir durdu ya. Slm verdi.
leykm slm. Bu grd k drclrinnn bu vzirdi. Dedi mn Srhng-i minin
vziriym, o burann padihd, itir sninl dansn, sz sorusun. T grsn bura n mrm
glmisn? N n glmisn? Ndn xtir glmisn? O dilvri niy vurdun ld?
[Chngir] Dedi: Qurbn tqz eliyirm siz trif aparn, mn d sizin dalca glim, mnim
gzm st.
Kmil Vzir gednnn sora Chngir z dolandrd: Nznin ps Srhng-i mi ki diyillr
bs budu da, mnim d ddmi on sqqiz ildi salb zindana. Dedi:Bli mn zmd yax
tanram. Dedi bs sn yl burda ta mn gedim grm Srhng-i mi n deyir mn? Dedi
Chngir qu qanatnan uar, Gyd Allah yerd mn snin midiv glmim, gedib ox
yubanmagnan1113 ha! zn gedisn mni kim taprsan? Dedi: Nznin sni vvl Allh
tapracaam, dvmn Krr burdad. Ona mnim babam trbiy verib dil rgdibdi. Qu
quluuynan bura qanat salablmz. Ey Krr! Mn gedirm sn kimsni bra glmsin
icz1114 verm. Deyip xudafizlih1115 eliyip getdi.
1109

. iin: Omuz.
. Szm meclisten kenar.
1111
. Kpek
1112
. ndie: Hemen imdi
1113
. Yubanmaq: Ge kalmak.
1114
. caz: zin
1115
. Xudafizlih: Vedalamak.
1110

183
Srhng-i mi grd bir nfr oland glir.
Zi sovlt plng zi heybt ke n
Ke yzdn prstn hmn rhrvn.1116
Pevz eliyiblr bunu, glib oturdu mey piylsi verdilr. [Srhng-i mi] z dolandrd:
Olum: De grm mnim bu phlvnm niy vurdun ldrdn? Dedi qurbn mn onu
ldrmmim, mnim ylimi1117 istirdi limnn alsn, ki aparram Srhng-i miy mn d
n qdr dil eldim1118 qbl elmdi, mnd bir dana silli vurmuam, silli brk tutubdu,
lbd. [Srhng-i mi] Dedi: Olsun bala, min dana o crlr sn qurbn olsun. Kimin
sysin deyir? Gona Lbin. mm min gzllrin quyluyasan kl xardasan, gen
br gzllri bozar,1119 Gona Lb n qdr gzl olsa da gen Nzik-bdn yetmz.
[Srhng-i mi] Kmil Vzir dedi: De grm sn bu cvnnn nmn anlysan? Dedi qula
as deyim da nmn anlyram. Kmil Vzir gtrb bu dillrinn grk n deyir rz eliyim
ad olun: shib-i kitb yazr ki bular m diliynn diyir ki Chngir anlamasn. Alb br
klmsin bu dillrinn desin, Bnd d rz eliyimyln aalarn doslarn salna:
Sn bir sz deyim mn bu cvnnan,
Ql hs yxar danan da.
Gemk olmaz irin cannan,
Ql hs yxar danan da.
(6+5)
Shng-i mi deyir inanmram bu qudrtin shibi ola. Dedi qula as deyimda. Alp dubr
bu dillrinn desin, Bnd d rz eliyimyln aalarn doslarn salna:
Mnim szm he olmaz fsn,
Bu cvn grnnn barm dnb qan,
O xsi ki salmsan zindana,
Ya oludu yada onun qarda.
(6+5)
Nmrdin olu zehni ani dqiqd oxatmd. Srhng-i mi dedi: Bola gessin oyana1120
onun n olu olacax n qarda, on sqqiz ildi o zindandad. Dedi: Bura bax grm oul, sn
kimin olusan? Dedi mn tcir oluyam. Kmil Vzir dedi qurban yalan deyir. Gtrb br
klmsin bu dillrinn desin, Bnd d rz eliyimyln aalarn doslarn salna:
Kmil diyr Chngir cannan ger,
Dmn iln dostun baan1121 seer.
Kllvi ks eylr onda mey ir,
1116

. Farsa iir: Grn kaplan gibi, heykeli yle iridi. btn Pehlivanlar ona hayranidi ve onu taklit ederlerdi.
. Eyal: E
1118
. Dil eldim: Yalvardm.
1119
. amn gzellerini kle soksan da gene dier gzellerden gzel olur.
1120
. Bola gessin o yana: Brak gitsin.
1121
.?
1117

184
Ya oludu yada onun qarda.
(6+5)
Srhng-i mi vzirin szlrin qbl elmdi. z dolandrd: Chngir mn sni zm
oullua gtrcaam, n mnim rd1122 olum yoxdu, (istir bu qz bunun linnn alsn)
sni zm vli-hd eliycaam mid, gr o qz on gnl versn mn. Chngir
yumuruun dnndi birin qoysun bunun annnnan, sonra fikirldi ki ey dil-i gfil n i
grsn? Sn grh burda syst ildsn ki lin yetisin ddv. Sbr eldi. Srhng-i mi
dedi: mn on sqqiz ildi bir qz gtirmim mn l vermir, mn onun qrdin tutmua. Dedi
qardan xart da. Dedi: Ay bala gr mn onu zndannan xatsam, mnim hrimixrab elr.
Dedi o kimdi? [Srhng-i mi] Dedi: O ikridi. (Bildi ki ddsi slmtdi) gr sn o qz
mn versn mn onnan rab ism, blk Simizr ry gl, n gn gnn grs
gtrmez. Bunu grnd blk mn l ver mn snin yliviverm zv. [Chngir] qbul
eldi. (niy ddsin xtir ki blk ddsinin zn gr.) Tmm vzirlr imzaladlar ki
Chngir oldu mid vli-hd. Chngir dedi: Mn qbl eldim, gedim grm qz n
deyir? [Srhng-i mi] Dedi: Mn iki nfr xc-srlrdn yoluyum, gessinlr gtirsinlr.
n istmdi Srhng-i minin sz yer dsn, dedi mslahat sahibisn. 1123 ki nfr
xc-srsnnan yollad ki gessinlr Gona Lbi gtirsinlr. Yetiriblr krvn-sry krr bir
kin hdi yumuldu1124 bularn stn, dedi xanm qoyma biz sn xc glmiih. Dedi mn
xc, ndim lzim dyil. Krr azn at birinin bannan tutdu, br bunu grnc geyitdi
qad. Getdi Srhng xbr apard ki: Orda bir dana at vard, mnim yoldam ldrd,
mnd qoyub qamiam. Srhng-i mi dedi bs n cur eliyax? Changir dedi mn zm
gedrm. Durdu ayaa, axam styd,1125 glib yetirdi z mnzilin. Grd qz oturub
alyr. Qzn alamasna bu da alamaya balad. Dedi Chngir bs sn niy alysan?
Dedi: Nznin mn grh alyam sn yox. Dedi niy? Dedi qula as deyim da: Gtrb bu
dillrinn Gona Lb Chngir n deyir rz eliyim aalarn salna:
Sn qurban olum ay gzl bn,
Chngirin sn ii dbd.
Yolunda qoyaram banan can,
Chngirin sn ii dbd.
(6+5)

1122

. rd oul: Byk oul.

. Mslht sahibisn: Siz bilirsin, nasl isterseniz.
1124
. Yumulmaq: Hcum etmek.
1125
. Akam st: Akama yakn.
1123

185
Dedi: Bura bax grm, n ii dbd? Hr n mrin olsa mn hzirm, snin yolunda cannan
badan germ. Dedi nznin qula as deyim da. Alb br klmsin bu dillrinn desin,
Bnd d rz eliyimyln aalarn doslarn salna:
Yar yara vurmaz he vd hil,
Yar yarn grk gzyan sil.
Olursan ddm burda vsil,
Chngirin sn ii dbd.
(6+5)
De grm n cur vsil oluram? Chngir gtrb sznn txllsn bel desin, Bnd d
rz eliyimyln aalarn doslarn salna:
Chngirm sn sr szm deyim,
Verdiim vddn mn nec dnm?
stirm vlihd libsn geyim,
Qz vurub iim bel dbd.
(6+5)
Movznu mtrh eldi, qzdubr alad. Dedi: Chngir mnim nmsum sn yetir. Dd
babadab galma sd: Kii qz olmayasan, kii arvad olasan, mni ddm verib sn kbinli
ylinm, zn saxlsan saxla, itin azna atsan at. Mslhat sahibisn zn bilrsn. Mn
lmd gessrm tsiri yoxdu, mnim qeyin atam olur ikri sn ona ncat ver. Mn lsm d
lmm. Chngir dedi: Sn zv on gn saxlatrabilsn, mnim nnliyim ki Simizrd,
on sqqz ildi burda saxlyb Srhng-i miy tutux vermiyib. Sn eliyblmsn zvi on
gn orda saxlatrasan? Bular durdular hr ikisi mrkblrn svr oldular,1126 krvn-srdn
xdlar, gldilr hara? Srhng-i minin qoununun iin. Srhng-i minin gz satad
Krriy. Grd olan bu bir mrkbdi ki yerd gyd durmur. Dedi bura bax grm oul, sn
bu mrkbi hardan almsan? Dedi qurban mn bu mrkbi drydn tutmuam. Nec ki
drydn tutmuam? Dedi mn tcir oluyam mnim ddm tcirdi, sovdgrdi. Min min
kurur1127 srvtimiz dryd grq olmudu, mn qaldm bir txt prnin1128 stnd, yel
vurdu, gn vurdu xdm knr, bunu da tutmuam. Oul nec snin ddn grq oldu
dryd? Dedi qurban qula as deyim da: Chngir miri saz vzin dndrib sinsin
grk Srhng-i miy n cur deyir ddsi grq oldu, mnd rz eliyim:
Gl sn sylyim dlt ahm,
Mnim atam grq olubdu dryd,
Qaldm mn d txt pr stnd,
Pnh gtirmim1129 indi buray.

1126

. Svr olmaq: Binmek.

. Kurur: Eski para birimi.
1128
. Txt pr: aa paras.
1129
. Pnah gtirmek: Snmak.
1127

186
(6+5)
Dedim gedrm Srhng-i minin mnd qulam1130 ollam, onun prminin altnda
geinm.1131 Dedi: Oul de grm snin atan n cur grq oldu dryy? Dedi qula as deyim
da:
Atamn bdnin balxlar utdu,
Nmrt flh mni gznnn atd.
zztim limnn on il getdi,
Rhm edsn indi mn bi-nvy.
(6+5)
Dadam o ii ki dilinn aar, zor il amaz, pul aan da qlnc amaz. Dedi bura bax grm
snin ddvin ad nydi? Ddn hans sovvdgridi? Dedi qurban qula as deyim da: Gtrb
bu dillrinn desin:
Gy stnnn qaralar balyam,
z drdimi zm diym alyam,
Chngirm, Xc Sid oluyam,
Tcir idi grq olubdu dryy.
(6+5)
Szn tmm yetirsin dovrdn hamm tsdiq eldi qurbn eidmiik Xc Sid adnda
birisi mtainan dryy grq olubdu. Hr trf elam eldilr ki Chngir oldu vli-hd,
Srhng-i mi z yerind tihm1132 qrr verdi. Bular burda qalmaxda olsunlar mm eid
dstni Gon Lbdn. Gon Lbi gtdilr trdlr Hrm-xniy qzlarn yanna. Simizr
d, Nzik-bdn di, Mh- Zmin dydi, Prnz Xanmd ki Simizrn daylrinnn biriydi.
Qz alyb, alaya alaya z dolandrd: Deyin grm burda Simizr kimdi? Simizr oyannan
z dolandrd: Qrbxt Simizr, nznin mnm, szn nmndi mn? Dedi xanm
qulava bir szm var. Nzik-bdn yeridi yaxna, Nznin bura ah mclisidi, sz aikra
olar. Bizi ki grsn drdmz otumuux burda, o Simizrd, mnd ki Nzik bdn
Srhng-i minin qzyam, dnb olmuam Mslmn. Bizim srrmz, srrmz, qanmz
birdi. Hr nmn desn ikr de. Dedi indi ki o curdu, bir ne klm szm var. Qz
gtrb bu dillrinn grk n deyir? Bnd rz eliyim sizlerin salna:
Siz qurbn olum ylan qzlar,
ryimd sz var bu diyr glmim.
Gec gndz qovr1133 eylr yaram szlar,
ryimd sz var bu diyr glmim.
(6+5)

1130

. Qulam: Kle.
. Geinmaq: Yaamak.
1132
. Tihm: Padiah tarafndan tahta koyulan kii.
1133
. Qovr elmk: Kavrulmak.
1131

187
Nznin de grk ryindki sz ndi? Dedi qula asn. Sz deyir amma hzin hzin gz
yalarn baharn bulutlar kimi ruxsrin rvn eliyir. Alp dubrsin desin, Bnd d rz
eliyimyln aalarn doslarn salna:
eyd blbl myil olar bir gl,
Gyl balamam bir irin1134 dil,
Rz olmayn limi verm ayr l,
Mtlbim1135 var bu diyr glmim.
(6+5)
Dedi nznin mtlbivi biz de ta grk biz neynmliyik? Gtrb bu dillrinn grk n
deyir? Bnd d rz eliyimyln aalarn doslarn salna:
vvl ziz idim indi1136 zlilm,
rsiz drtlr vallah dlilm,
er ikriy rd glinm,
Bir knizm Simizr glmim.
(6+5)
Simizr z dolandrd: Ax ikrinin olu yoxdu ki, (n on sqqiz ildi bular glib). Qz
balad alamaa, Nzik-bdn yeriyib qabaa, dedi n mn Mslman olmuam, canmda
n qdr can var sn xidmt1137 eliycaam. Dedi sen kimin gzsaan? ir bunu da nizm
kib bunuda dil cvab deyirm:
Hyt baasnda aan bir glm,
Chngir istkli sevgiliym,
h- uc qzyam Gona Lbm,
Mtlbim var bu diyr glmim.
(6+5)
Nzik-bdn dedi naznin mn qoymaram he kimin li snin liv dysin.
Bular bu shbtd olsunlar eid dsitni kimnn? Srhng-i midn. Srhng-i mi gldi
Hrm-xny. Simizr z dolandrd, Nzik-bdn: Nznin mgr qrr dyildi ddn on
gn kimi bura glmsin? Simizr bu sz desin, Nzik-bdn durdu ksdi ddsinin
brbrin: Ata can mgr qrrmz dyildi on gnnn sora glsn? Dedi qzm mn
Simizrdan tr glmmim. O gzli ki sahibi bugn bx elyib mn glmim
onunnan yiym im diym, glm blk Simizr baxb n-rahand ola. Dedi el bele eliyisn
ki qzlar snnn qar da, bayaxdan1138 sn er qomudu oxuyurdu sni grd havas getdi.

1134

. irin dil: Tatl konuan.

. Mtlb: Sz.
1136
. ndi: imdi.
1137
. Xidmt: Hizmet
1138
. Bayax: Demin, az nce.
1135

188
Sn get on gn rahat otur mn bular dandrm, bularn arzular var qzdlar toy elmiyiblr.
Dedi, dedi, dedi, bunu qeytrdi.1139
Bu qeyitmaxta olsun, qzdar da orda qalmaxda olsun, eid dsitsi Chngirdn. Chngir
gndzlr yatr, geclr gedir zindn baxr. Srhng-i minin on dn zindn vard, bu
lli min Mslman ki tutmudu, ikriynn, irzd- Tigzninn bular be min alt min,
tqsim eliyib1140 zindn, ikri nn irzd- Tigzni d verib bir zindana. Zindanlarn
lbtt umrlri1141 var, vliminci zindna bir gec getdi baz-dite.1142 n elm olunub1143
vli-hdi, grd burda be alt min nfr adam var, bularn hr birinin diqqtinn baxd zn.
Grd xeyir bularn he birinin ii dyil ki Chngir dd olsun. Dnsn glsin, gndz
istirhtliy1144 eliyib gec getdi ikinci zindn. br gn br zindn br gn br
zindn,

doqquzumuncu

zindn doqquzumuncu

gn gedip,

bir

phlvn

Mslmanlarnan tutulanlarn arasnda buna yetirnd tuttu bunun qnnan,

1145

varidi

[dedi:] ey

dilvr, ah-zd de grm sn nmn axtarsan ax? Bu qdr diqqtinn onun bunun zn
baxmaxta. Dedi cvn qula as deyim da nmn axtarram? Chngir gtrb bu dillerinn
grk n deyir?
Siz deyim zindnilr,
Gec gndz yatammram.
Yuxu glmir gzlrim,
Gec gndz yatammram.
(4+4)
Dedi niy yatabilmirsn? Mrmn1146 nmndi? Dedi qula as deyim da. Alb br
klmsin bu dillrinn desin?
Diyblmrm szm,
Alar qoyubdu gzm,
Grblmrm zn,
Axtardm tapammram.
(4+4)
Dedi kimdi axtardn tapammrsan? Dedi qula as deyim da:
Chngirm eylrm fryd,
Dalar qoynun apt Frhd.
Srzni eylr qohum yad,
Axtardm tapammram.
(4+4)
1139

. Qeyterdi: Dnderdi.
. Tqsim elmaq: Blmek.
1141
. mr: Say
1142
. Bz-dit: Gr.
1143
. Elm olmaq: Bildirmek.
1144
. stirahetlik: Dinlenmek.
1145
. Q: Ayak.
1146
. Mrm: istek.
1140

189
Szn bitirsin. n bular hamms bilir bu vl-hdidi dedilr: Cvn biz n vaxt burdan
qurtulacaq? Dedi nallah sizi d burdan qurtaracaam.
Chgir onumuncu zindanda ki ikri v irzd- Tigzn qald yeridi ora gedcaxd, o
xsdn ki bunu zindanlar gzdirirdi, sorudu: Ayr zindan da var? Dedi: Bli byh zindan
hl qalr. Ba-hm1147 durdular getdilr, gldi grd, br zindanlarda ki lli nfr yz nfr
qravul qoymudular, burda min nfr keik verir, eypur vurur dayim Bide-b.1148 Dedi
grsn bura n cur zindand ki? Ne nfr vard ki, bu bel adam keih verir. 1149 Yaxna
yetind buna ist 1150 verdilr. Chngir dedi: Mn Vli hd- mm. Zindanlar bazdid
elmim buran da bzdid eliycaam. z dolandrdlar: Qurbn gr Srhng-i mi z
gl biz eliyblmrix zindann qapsn aax. Bura lli be dovvltdn grk hkm ola onnan
sora bu zindann qaps ala. N qdr desin, qbl elmdilr. Dedilr gedh ris-i zindan
xbr verk. Bli gediblr ris-i indn xbr versinlr. Ris-i zindn1151 bir dana fil- svr1152
idi. Fil svr oldu gldi. Gecnin lmiydi, gldi. Slm, leykm slm. Bli h-zd?
Frmyiin1153 nmndi? Dedi: Mn mn zindanlarn bz-did elmim bi bura qalr,
istirm buran da bzdid eliym. Ris-i zindn z dolandrd: hzd, Elli be dovvltdn
icz olmasa eliyblmrik qapn aax. Bura m-svye1154 br zindanlard. Dedi ax bura
n cur zindand? Bu qdr adam niy burda keih verir? Burda kim vard ki? Dedi burda iki
nfr var, bularn biri ikri di, birid irzd- Tigzn di. Bu iki nfrdn tr bular keih
veriir? Dedi bli, he kim olar grmez, be-geyr z bir nfr ki o da be-dstr-i Nzik-bdn
bu iki nfr gz1155 gtirr. Dedi mn istirm bu zindni bz-did eliym. Dedi mn icze
verblmrm. Ris-i zindn dstr verdi bunu dovrldilr. Chngir dedi qula as sn bir
ne klm szm vard. Chngir gtrd grk ris-i zindn n dedi?
Gl sn sylyim ris-i zindn,
Grkdir gedm bu zindn mn.
Mnim canm bu yold ola qurbn,
Grkdir gedm bu zindn mn.
(6+5)

1147

. B-hm: Birlikte.
. Bidr-b: Ayk olmak.
1149
. Keih vermek: Gzetlemek, bekilik.
1150
. st: Dur.
1151
. Reis-i zindan: Zindan sorumlusu.
1152
. Fil-sevr: Filin zerinde.
1153
. Frmyi: Buyruk, emir.
1154
. M-sv: Ayr.
1155
. Gz: Gda, yiyecek.
1148

190
Dedi mn grrm sn ulu adama oxuyusan, vli imkn yoxdu. Dedi yz min nfr d lsa
mn bu lkr brbrm, istirm yoluyla olsun, qula as deyim sn, Alp dubr grk n
deyir, bnd rz eliyim siz saolun:
Deyin grm n durmusuz md,
hlar ah z yetisin imdd,
Berbrm bu lkr davad,
Grkdir gedm bu zindn mn.
(6+5)
Dedi mahl- emridi mn qoyam bu zindan biri gir. Dedi qula as mnim szmn
txllsn, Chngiri dovrliyiblr o min nfr. Alb br klmsin bu dillrinn desin,
Bnd d rz eliyimyln aalarn doslarn salna:
Dolu dolu peymneni doldurram,
z gcm sn bildirrm,
Pis drdinn bil ki sni ldrrm,
Bu hri dndrm qannan mmn.
(6+5)
Ris-i zindn dstr verdi, qoymayn bunu tutun, z d l eldi qbze-yi mir, el nec ki
qaldrma istdi, Chngir macal1156 vermedi miri bunun qoltuunun altnnan geirti ikiye
bld bunu, bi qqsi o yana bir qqsi bu yana dd. Ris-i zindani chnnm vsil
eldi, onnan sora z dndrdi bu min nfr, bu min nfri qrb qurtarr. Yetirir zindnn
qapsna n qdr tpih1157 vurur, qcn vurur, alan dyil ki amma bang vurur1158 Dd,
dd ssi simn blnd olubdu. Bir ne nfr qap Srhng-i miy xbr verdilr.
Srhng-i miy xbr verdilr ki Chngir, ikri olan zindnn qapsna glip v
qravullarn1159 hammsn ldrb, indi d istir zindnn qapsn asn girsin iri. Srhng-i
mi verdi tmm qouna bidr-b eypurunu vurdular. mn hli yerinnn oynad,
tkldlr gldilr Chngirin stn. Chngir bu dn1160 vurur br dn xr.
Hr kim qabana glir ldrr, rhm elmir. Chngir bir ne yerdn yara yetidi.
Chngir grd bu yara bunu idn salacax, bng vurdu, Krry. Krr Chngirin ssinalp,
bzi movqe qamax iyidlihdi, mrtlihdi. Chngir kmndi atp, qaxd divrn stn, dbr
bir nr vurdu Krr zn orda mde eldi, atlad Krrnin belin, Krr bunu aradan
xartd. Krr qanat ap, ld getmy mgl oldu. Getdi gzdn itdi.

1156

. Mcl: Frsat.
. Tepih: Tekme.
1158
. Bang vurmak: Seslenmek.
1159
. Qaravul: Beki.
1160
. : Sokak.
1157

191
O getmaxda olsun, az gedip ox gedip, Krr yetidi bir bulan1161 bana, Chngirin n
ox qan getmidi, bi-ixtiyr Krrnin stnnn yxld yer. Yxlsn yer Krr grd bunun
ba getdi suya sar, Krr yapb diiynn bunu hdi knr, durdu bann stnd keih
verdi.
Chngir orda yxlmaxda olsun, Krr ona keih versin, eid dsitni Srhng-i
midn. Srhng-i miy Kmil Vzir z dolandrd: Qurbn grdn neyndin? ndi gl
grk bunnan bu yana neynmliyik? Dedi Kmil Vzir dstr verginn zindnilri
gtirsinlr. ikriynn irzd- Tigzni dstr verdi gtirdilr meydnda dar aalarnn
ayana gtirdilr. Eleyki gtirdilr dar aalarn dibin, bu xbrdn Nzik-bdn xbr-dr
oldu.1162 Bildi ki ddsi dhdr istiycax. zn yetirdi dhtrn yanna, bir tabax da qzl
gtdi. [Dedi:] Gr neynsn lm fitvs verm bulara. Qdim kffr hlind rsmiyti buydu,
bir nfr mriz olsayd, Mslmnn qannan alardlar, verrdilr o mriz irdi, mriz f
tapard. Ddm istiycax sni bularn qann azmyi1163 eliysn, zn bilisn da neyniysn?
ymi dt sat bular saxladr, iymi dt satn soraya bir mm yolu goygunan. Srhng-i
mi dhtr adam yollad ki denn: Srhng-i mi sni istiyir. Dhtr durub getdi, bular
muyn1164 eldi, bular ki zindnnan xadblar eiy, on sqqiz ildi bulara hava dymiyib,
yel dynd bulara bular bi-h oldular. ikriynn irzd- Tigzn. Bular gtiriblr
saxlyblar dar aalarnn dibind, bi-hular. Dhdr o yannan gldi bular muyn eldi
qannarnnan ald. z dolandrd qurbn on sqqiz ildi ki bular b hv yemiyiblr, hamam
grmyblr, selmn1165 grmyblr, bir adamn bana on sqqiz il lq dymiy, zn
lg dymiy gr n olar? Dedi n bular on sqqiz ildi hv yemiyiblr bularn qan xrb
olubdu. Bular grh ab hv yiylr ta sabah mn bular muayn eliym, grm qanlar
tgyir1166 tapp y yox?
Bular orda qalmaxda olsun, eid dsitni Changirdn ki em banda yxlb v Krr
bann stnd durup. O trftn Muxtrn yaralar saalp, mrkbin svr olup, glir
m sar. 1167 Bir qdr qalrd bulan1168 bana grd bir mrkb dayanbd. Biraz
yeriynd grd bu elbil1169 Chngirin atd. Krr bunu tanmad, qyha kip ygrd1170

1161

. Bulaq: eme.
. Xbr-dr olmaq: Bilmek.
1163
. zmyi: Denetlemek.
1164
. Muyn: Grmek.
1165
. Slmn: Berber.
1166
. Tgrir: Deimek.
1167
. ma sar: ma taraf.
1168
. Bulaq: eme.
1169
. El bil: Sanki.
1170
. Ygrd: Yrd.
1162

192
bunun stn, Muxtr bang vurdu, adynan ssldi: Krr mnm Muxtr, Chngirin
qarda. Krr dayansn ve qeyitdi gtirdi bunu Chngirin ba st. Muxtr yetirdi grd,
ey dd- bi-dd Chngir ne yerdn yaral, bi-h almind bulan banda yxlb.
Chngir gtrb qoyub mrkbin stn. Gznn yan baharn bulutu kimi ruxsrin rvn
eliyir, qarda sni mn bu vzd grnd gzlrim ka kr olayd. Gtrb qeyitdi tzdn
dhtrn mnzilin. Dohdr buna tbbtiy eliyib, yaralarna mrhm salb, in vurub, dava
verib, chngiri h gtirdi. Chngir gzlrin aanda grd ba trfind Chngirin ban
alp Muxtr dizinin stn, Gznn yan baharn bulutu kimi tkr. Muxtar dedi qarda
niy b bu vziyetd? Dedi Muxtr dantrma. Trk msl var Getdim su gtirmy, su
gtirblmdim, giliflri d ya eldim. Getdim ddmi zindannan xardm amma
xardablmdim, zm d ne yerdn yaralanmam. Bular burda dhtrn evind
qalmaxda olsunlar, yadzdan xatmayn, ikridn rz eliyim siz:
Gec gldi aray, vvld ki rz elmim ikriyi quyudan xatmd, Keyvn
sovdagr kitab bel yazr: Bu Sevdagrin bir ad Keyvn sovdagrdi. n lli be dovvlt
yolu var, Bir ad Sleh sovdgrdi, bir adn yazr Xce Qni, bir adn da yazr xce rf., hr
yerd bunu bir adla tanyrlar amma yazr ki sl ad Sleh sovdgrdi, v hr hrid d
maallah olsun bir arvad alb. sl evi middi. Hmn gn glib yetirib m mtini1171
indirib hrksi z evin gndrib, z d geldi evin grd arvad prind. Slm
leykmslm. Grd arvad alyr. vrt sn nolub? Niy grh alyasan? Grd sufra
arada axd, desterxan, amda dy piiriblr, be dana da bunun olu vard, olanlarn gza
qabaxlarnda sufrann dovrsind oturublar, gzlrinin ya tklr gzlrinin stn.
Keyvn sovdagr z dolandrd: vrt,1172 de grm mnim lm xbrimi kim verib siz?
Mnim evimd tziydi yasd, mgr nolub ki siz alysz? vrt alya alya o prin
olmu zlflrdn bir dst tel ayrb, dedi sovdagr qula as deyim: Gtrb bu dillrinn
grk n diyck?
Svdgr nigrn1173 gl qalma bizdn,
Yaxc1174 gldin bu diyr deyillr,
Sn rz eliyim sz dn szdn,
Drdim glmz he mr1175 deyillr.
(6+5)
Mn aq drd Krm,
Drtliym drd krm.
1171

. Mt: Kervancnn getirdii mallar.

. vrt: Avrat, kadn.
1173
. Nigran qalmaq: Merak etmek.
1174
. Yaxc: Yahsi, iyi.
1175
. mr: Say
1172

193
Qoaram gm ctn,
zm drd krm.
(Bayat)
vrt snin drdin nedi ki mr glmz? Dedi qula as deyim da: Alb br klmsin bu
dillrinn desin:
Hr sz hr insn demk olmaz,
Yqin bilsn he tm1176 yemk olmaz.
Bu i r eylmk olmaz,
ki cvn killr dr deyillr.
(6+5)
Mn aqm gl nz,
Blbl eylr gl nz.
Zmn bel gess,1177
Alayan oz gln az.
(Bayat)
Bura bax grm bu iki cvn kim ola? Biz n nisbti vard? Sovvdagr qula as deyim da
biz n nisbti var? Alp dbrsin bel desin, rz eliyim
(Kasette bu blm kesilmitir.)
Bunun cvbnda Keyvn sovdagr grk n diyck rz eliyim siz d olun:
Qlnc ver mn belim balym,
Gedim bir meydn dolanm glim.
Yolu yoxdu mn snil alym,
Gedim bir meydn dolanm glim.
(6+5)
Qazan alar,
Ot yanar qazan alar,
Bir iyit qurbtd ls,
Qbrini qazan alar.
(Bayat)
Ta gtrb grk br klmsin nec deyir? rz eliyim siz ad olun:
Yaxl yamanl bu dnyada qoyaram,
l salp dmnin ryini oyaram,
Ba can mn bu yolda qoyaram,
Gedim dorusun yalann grm glim.
(6+5)
Qan eylr,
Divan eylr, qan eyler,
Dost mni bu halda grs,
Ya lr ya qanma qan eylr.
(Bayat)

1176
1177

. Tm: Yemek
. Gess: Gitse.

194
Shib-i kitb yazr: Keyvn sovdagr z khn1178 ktgirlrdn1179 idi, shib-i miridi v
zrb sti varidi. Be dana da olu var. Arvad alya alya bunun qlncn gtirib. T grk
Keyvn sovdagr br szn nec deyir rz eliyim eidnlr salna:
He ks gemyib dnyada namus arndan,
Alyb szlama ah zarnan,
Mnim kimi sn ge bu olanlarndan
Bilim bu iin doru yalanm glim.
(6+5)
Oyan dalar,
Al qana boyan dalar,
Buyan zlmtxanad,
Necdi o yan dalar?
(Bayat)
Sovdgr durub yaa, b-rng libasn geyib ynin, 1180 evdn xd. De burda de orda gldi
meydnn vziytinnn b-xbr oldu. Bli grd dt nfr dilvr qoyublar bularn
dovvrsind, daraacnda iki nfr cvnd balyblar, geyidib1181 gldi ev, cryn
vrtin rh verdi. [Dedi:] vrt sn eliybilrsn ki qala qapsnnan eihd alt dana at hazir
eliysn? T mn olanlarnan gedim grm neynmliym. vrt ani dqiqd durub ayaa,
eyni elbil bir dana dilvr, ayaxda geyib bada qflland, alt dana at yhrliyib, xatd qala
qapsnnan eiy. O md olsun.
mm eid Sovdgrdn v olannarnan, hr biri bir dana mjmeyin qz dzttilr v bir
qdr pul qoydular knrin, v bir qdr rb. Bularn tdbirin Sovvdgr verir: olum sn
filan kdn gedcaxsan, sn filn kdn gedcaxsan, sn bu yoldan gedcaxsan, siz
dednnn sora da mn glcaam. Eleyki bular nmd oluplar xdlar eiy, hr biri bir
kdn, bir smtidn glilr. Sfte bismillah1182 ki biri getdi, buna ist verdilr, bu dayand
gldilr bunu tuttular. Gecnin bu almind sn niy glmisn bura? Bu balayp alamaya
szlamaya. [Dedi:] Sizi and verrm bt-i bzrgvr, mnim qardam mrizdi, bularn
qannnan almaa glmim. Siz tm gtirmim, rb gtirmim, bu bel d pul
gtirmim. Bular baxdlar grdlr bir trft pul, bir trft rb, bir trft tm, br
gldi, br gldi, i gldi yetidi Sovvdgr. Bular bir trft yeyillr iillr, Sovvdgr
gldi. [Keyvn sovdagr dedi:] Mnim bir dana dr- dnyada olum var az qalr beyinnn
gessin, gldim sizi grm blki sizden bularn qannan bir istkn versiz aparam verm
oluma, blk f tapa. (rz eldim da bt-prstlr Mslmanlarn qann fa almaq n
1178

. Khn: Eski.
. Ktgir: Grei.
1180
. Libasin eynine geymax: Elbisesin zerine almak.
1181
. Qeyitmaq: Dnmek.
1182
. Sfte bismillah: lk bata, ilk olarak.

1179

195
alrdlar.) Bular yeyillr iillr, (rab bi-h dru vurublar). Birazdan sora bir yandan
rbn kefi bir yannan bi-h daru, bularn drd d bi-h oldu. N cur eliyax bular aax?
Grdlr bular ayaxdan xrxrya1183 kimin bular sriyiblr. Keyvn sovdagrin balaca olu
bu qrovullarn drdnn d ban ksti. Keyvn sovdagr dedi oul olarn niy balarn
kstin? Dedi day biz batmamza batmx, mn istdim ki sftm kr olmasn, dedim qoy
hl mn sft eliyim. Bular dardan asnlar, gclri atmr aparsnlar.
Bular burda almaxda olsun, eid dsitni b-r yyrdan. b-r yyr kimdi? Srhngi minin z yyrd. lm- ruyd yatmd, grd Xzr Peygamber v Axr Zmn
Peygmbr1184 gldi bunun ruysna. Ssldilr b-r. Bli. Ey xn xrb n yatmsan? Dur
ayaa grm. Sora barmaynan bir ba gstrdi. Dedi: De grm nmn grsn? Dedi bir
b grrm, gl gl slm verir, sular glb- xzr kini axr. Sonra bir ot gstrdi. Dedi gr
dnb Mslmn olsan yerin o bad, gr Srhng-i minin yannda qalsan yerin o odun
iidi. Klme-yi hdtin buna dedittirir. Bular diynnn sora bu dnd oldu Mslmn.
Mslmn olduun? Bli. Dur yaa ikriynn, irzd- Tigzni Sleh sovdgr v oullar
ablar vli gclri atmr aparsnlar. Ona sm-i zmi d rgttilr, gz nnnn gayib
oldular. Yuxudan aylsn, vrtinin yanna getdi grd o da o yuxudan grb, dedi mn oldum
Mslmn, dedi el mn d Mselmn oldu. Dedi onda mn gedirm meydn, ikriynn,
irzd- Tigzni Sleh sovdgr olanlarynan dardan ablar amma aparablmrlr. b-r
yyr gldi bularn yanna dedi glmim siz kmhliy eliym. Bu bularn ikisind balyb
bir birin, sm-i zmi oxuyub bular gtrd, mn getdim, sizd glin. Bular qala
qapsnnan xatd eiy, Sleh sovdgr grd vrt alt dana at orda saxlyb. Dadam
aslann erkek diisi olmaz. vrt qeyitdi ev, bular mrkblri miniblr, b-r yyrn
dalscan gedillr. Apard bular bir dan tyind bir mqqr1185 varidi, o mqqard qoydu
yer, amm bular bi-hdular.
Eleyki shr olsun, xbr yetirildi Srhng-i miy, Srhng-i miy xbr yetidi ki evin
virn olsun, txtin xrb olsun, ikriynn, irzd- Tigzni aparblar v qrvullar da
ldrblr. Shib-i kitb yazr Srhng-i mi yetdi df bi-h oldu, hl gtdilr, iki lli
vurdu bana, day denn mnim evim yxlb. ikri gr bir df d xsa Mrkeb-
jdxrn stn sgirdn kbir rhm eylmz. Srhng-i mi gtrd hr trf nm
yollad ki bilin: ikriynn irzd- Tigzn mnim zindanimnn qab. Yetdi iqlim nm

1183

. Ayaxdan xrxraya kimi: Ayaktan baa dek.

. Hz. Muhammed.
1185
. Mqqar: Maara.
1184

196
yollad ki tdrk- qoun grn.1186 Hr movq istdim md olasz. Nmni1187 yazb hr
trf yollad. Hr trf adam salp ki grm bular hara gediblr? Bular tapamadlar. Bel
ehss eldilr ki Chngir glib bular aparb. Bu xbr yetidi Nzik-bdn. Nzik-bdn
bu xbr yetind sevinck getdi qzlarn yanna. Sn bu adlx hardan yetirib? [Sordular]
Dedi qula asn deyim da: Gtrb bu dillrinn grk Nzik-bdn n diyck? Bnd rz
eliyim siz ad olun:
rk srrm hm drd mnislrm,1188
Biz bir d ddm l tapabilmz.
Bu gn siz bir ad xbr sylyim,
Biz bir d ddm l tapabilmz.
(6+5)
Dediler niy ddn l tapabilmz de grk? Dedi qula asn deyim da: Gtrb bu dillrinn
grk n deyir? Alb br klmsin bu dillrinn desin, Bnd d rz eliyimyln aalarn
doslarn salna:
Qlbim ik ap gzl bir bad,
Dman ryind byk bir dad,
ikri lmyib hld sad,
Biz bir d ddm l tapabilmz.
(6+5)
Qzlar hams bunun drsin aldlar: Simzr, Prizd, Mh- Zmin bir d Gona Lb, bunu
zh qa kimi aldlar arya: De grm n curolubdu? ikriyi gliblr aparblar. Kim glib
aparb? Qyla as deyim da:
Chngir Allh bir nzr salb,
Glib ikrn dardan aparb,
Nzik-bdn gmli knl ad olub,
Biz bir d ddm l tapabilmz.
(6+5)
Nzik-bdn bulara dedi: Tellerize an1189 vurun, day bunnan bu yana ddm Srhng-i
miy haa vurasan da day biz yadna dmez.
Bli bular desinlr glmhd olsun, Chngir, Muxtrn yannda ona tbbtliy elsin,
Keyvn sovdagr ve b-r yyr ikriynn irzd- Tigznin yannda olsun, bular
yadnda saxla, rz eliyim sn kimdn? Chndrdan. rblr Pdihnn qz ki Xorid-
Bnnu almd, onnan bir dana olan olup, be-nm- Chndr. Bu gedib medn bbr1190
tutard, getirrdi, oynadard. Bir gn iki dana bbr tutup gtirib oynadrd. Anas baxrd,
1186

. Tdrik-i qoun grmk: Askerleri hazrlamak.

. Nam: Mektup.
1188
. Munis: Srda.
1189
. n: Tarak.
1190
. Bbr: Kaplan.
1187

197
vvl gld, sora alad. Anas alyanda gz satad1191 ona. Bebrlri trb gldi onun
yanna: Ana bava dolannan de grm niy alysan? Sn kim n deyib? Dedi grh mn
alamavn bisi1192 nmndi? Dedi olum ddn baban da snin kimi er1193 plng
oynatard, ona aladm, gldm. Dedi ana mnim ddm, babam kim ola? Anasnn ryi
drd gldi, dedi oul qula as deyim da snin atan kimdi? Nolubdu v hardad? Dedi gr
and isn ki mn ananan ayrlmyasan diyrm. Dedi mn snnn ayrlmaram, amma de
grm mnim ddm kimdi? Dedi oul gula as deyim da: Bu dillrinn grk n diyck rz
eliyim siz ad olun:
Sn qurban olum gl zl oul,
Atan balaybd brni bndi,
Ne ildi gedib db girdb,
Vurublar boynuna qz kmndi.
(6+5)
Mzlndi,
Mey ir mzlndi,
Vfal doslarm grdm,
ryim tzlndi.
(Bayat)
Ana harda db girdb? N i grb ki? Ana alayr sz deyir, bala az qalr zn hlk
elsin. Gtrb br klmsin bu dillrinn desin, rz eliyim:
Bld olmamsan hl heyht,
Ddn skndrdi getdi zlmt,
Hsrt qalb o da Ab- hyt,
Vurublar boynuna qz kmndi.
(6+5)
Dalara qar dbd,
Gr n hamar dbd,
Gbrimi yadlar qazb,
Nhltim dar dbd.
(Bayat)
Baban snin ddn skndrdi, zlmt getdi amma Ab- Hyt iblmdi. Ana bs ddm
kimdi? Dedi qula as deyim da baban kimdi? Gtrb grk n diyck? Bnd d rz
eliyimyln aalarn doslarn salna:
Xorid- Bnnu yax tansan,
Bbir oynatmaxdan ba aammsan,
Chndarsan ikrinin olusan,
Srhng-i minn olubdu bndi.
(6+5)
1191

. Gz satamaq: Gzne dokunmak, grmek.

. Bis: Neden, sebeb.
1193
. er: Aslan.
1192

198
Qr qey,
Dolubdur qer qy,
Miskin qapva glib,
Dalara dy dy.
(Bayat)
Snin ddm Mlik h- Rminin olu ikridi, Dra vilayatind, Rmun hriyriyidi.
Srhng-i miynn savad, on yeddi min phlvann ldrd, axird onunan doslux sald,
tutdu apard, indi on sqqiz ildi onun zindanndad. Svgls Simizrda ki Mnzr h-
Ymninin qzd, oda zindanda. Ana mn mrkb tyin el. Dedi olum snin byk
qardanda gedib. Ana mnim qardam yoxdu. Dedi var sn bilmisn Be-nm- Chngir,
Xacand- Vzirin qz Prnz Xanmnan olubdu. Dedi mn ncur eliyim gedim olarn
dalscan? Dedi bu czird bir dana niqab-dr var gr onu tutup, yanma gtirdin, onda mn
billm ki phlvansan. Dedi onda shr gedrm. Shr olub, mrkbin svr olub, getdi
cziry, o yana gedir ay niqb-dr, bu yana gedir ay niqb-dr. Bir azdan sora grd bir
svri niqb-dr nimyan oldu. niqb-dra dedi nnm deyib gr sni tutub gtirsm,
phlvanln tsdn vercaam, glmim sni tutam aparam nnmin yanna. Dedi bura
bax grm snin nnvin ad nmndi? Dedi onun ad Xorid- Bndu. Dedi onu yaxc
taram. l eldilr neyziy, bir iki neyz hvl eldilr, Chndr grd bunun qulann
dibinnn bir silli vurdu, bu mrkbin stnnn dd yer. Mrkbinnn db, kr
Chndarn sinsinin stn, l eliyir xncr bunun ban kssin, xncri atr o yz. Gzt
eldim nnn Xorid- Bnya n mn onnan dustam, dur ayaa ged, bir d bura gelm.
Durub yaa bekef,1194 bedama, glib, nnsi sorudu: Oul h n cur oldu? Dedi Allah onun
zabn did elsin, iki neyz atmtm, mni mrkbin stnnn yxd yer. Dedi oul gr
sen phlvan olsaydn, onu tutup gtirrdin. Dedi ana shr gedib onu tutup gtircaam.
Dedi: Oul gedrsn sni ldrr. Nqdr dedi, qbl elmdi, sabah oldu gen getdi, niqbdr dedi: Dnn sn demdim glm? Dedi lsm d qalsam da grh sni tutam aparam
verm nnm, nnm bil ki mn phlivnm. Gen birin basd bunun qulann dibinnn
gen atdan dd yer. Chndr atdan dt yer bu gen kd sinsinin stn gen istdi
ban kssin, L ilh ill-llh deyi trd, dur yaa get bir d bura glmginn. [Dedi.]
Chndr getmdi ev, gldi oturdu bir yerd balad alamaa. O qdr alad, behl oldu, bih lmind yxlsn, bi-h lmind kim gldi bunun stn? rin sutni, yerin lngri,
mrdin dilinin tqti, n-mrdin gznn xncri, Hsn Hseyin aas Murtz Ali. Ryd
grd xncrin dstsin dayyb daa, ucunda dayiyib ryin, istir arln salsn zn hlk
elsin ki bu niqb-dr kimdi ki mn bunun lind ciz qalmam? Grr ki bir nfr lin atd
1194

. Be-kef, be-dama: Halsiz, yorgun.

199
daldan bunu hdi knr. Dnb baxanda grr bir seyyid-i nrndi, bir xsidi. Olum
Chndr bs niy istisn zv hlk elysn? Aa sn kimsn? Bir nqab-dr var nnm
deyip tut gtir mn mn onu tutabilmirm. stirm zm hlk eliym, aradan aparam.
Alm- ryad hzrt kmrin ad balad bunun belin, lin hdi bunun belin. [dedi:]
Olum sni eldi zm kmr-bst. Sni he kim yxabilmz. Aa gayib olsun. Ayld
ryadn grd bir kmr var bunun belind. Durub yaa sevinck getdi evlrin. Anas sul
eyldi: Oul gen tutabilmdin? Ana bava dolannam, gen bir sill vurdu mn yxldm
yer. Bs niy yubammsan? Ana bama bel bir cryn1195 glibdi. Yuxuda istirdim zm
ldrem, bir seyyid-i nuran gldi, qoymad, belim kmr balad, sni eldim zm kmrbst. Sabahlarm gedib tutub gtircaam. Dedi oul dd baban da el phlvn olubdu.
nallah sabah tutub gtirrsn.
Eleyki gecni sabah elsinlr, sabahlarma mrkbin svr oldu getdi cziriy. Gen niqbdr nmyn oldu. [Dedi]: Sn demmidim glm? Dedi sn lsn buyn1196 o grdn
gn dyil. Bu gn tutub aparacaam. Dedi gl tut grm. Bir ne neyz rdd bdl oldu.
Chndr bunu kib atdan sald yer, dizin qatlad qoydu sinsinin stn. l eldi niqbi
znnn gtrd, grd z anas Xorid- Bndu. Dedi oul mn istirdim sni imtahan
eliym, indi bildim ki phlvansan. Dnn d dedim, snin dd baban da kmr-bste-yi
ayimeydi. ikri z kmr-bsteyi Xzr Peygamber di, vli bu kmr-besteyi Aliydi.
Durublar hr ikisi ana bala gliblr ev. Dd Ysif rb v yeddi qardadlar bunun
daysd, Mnzr h- Ymni ki qabd, Qeys-i Rmmh- rb di, Zlzl Zngidi, Firz
yyrd bular hamms dnhlk1197 eliyib ikridn. Chndr qoun yd ki ddsinin
dalsca1198 gl. Bu da burda qoun tdriki1199 grsn, dsitani kimnn rz eliyim? ikrinin
znnn. ikriye on be gn burda tbbtlik elediler. irzd- Tigznn. Gyd Allh
yerd b-r yyr. ikri irzdnan hl glib, grd yeddi nfr durub ya st. Sleh
sovdgr veya Keyvn sovdagr hnz [ikariynn] birbirlrin tanmllar. [ikri] Dedi: bura
bax grm, siz kimsiz biz bu qdr xidmt eliyisiz? Keyvn sovdagr z dolandrd: Olum,
olar mnim olanlarmd, bu da yyrd. Sni biz dardan ap gtirmiik. ikri dedi: Mn
lm olsun, siz bu qdr ki mn xidmt elmisiz, niy aya st durublar denn otusunlar
yer da. [Keyvn sovdagr] Dedi: Biz sn xidmt eliycax, n sn Mslmansan biz d
Mslmanx, be xtir-i din sni dardan ab gtimiik. Su qzdrblar, bular yuvundurublar,
1195

. Cereyn: Olay.
. Buyn: Bugn.
1197
. Dnhlk, dnklk: Yamukluk yapmak.
1198
. Dalsca: Ardndan
1199
. Tedrik: Hazrlk.
1196

200
sqqlin zadn qrxblar, bulara libas geydiriblr bular adama oxadblar. On sqqiz ild bular
adamlxdan xmdlar. [Keyvn sovdagr] Dedi Olum indi de grm sizin yeriz yurduz
harad? Biz sizi aparax trax vtniz. Dedi Sovdagr mnim yerim yurdumblli dyil. Dedi:
Olum yersiz yurdsuz adam olmaz. z dolandrd irzda: Oul de da haralyx? Dedi sn
olan yerd mn diyblmrm. ikri gtrb bu dillrinn grk Sleh Sovdgr n deyir,
bnd rz eliyim siz ad olun:
Sn qurban olum mn ey pirmrt,1200
N yerim bllidi n d mknm.
Grm he mrdi yxmasn he n-mrt,
N yerim bllidi n d mknm.
(6+5)
Oul yersin mknsz adam olmaz. De grm haralsan? Dedi n yerim bllidi n mknm,
qula as szmn br kmsin. Alp dbrsin bel desin:
Sn diymmrm haralyam1201 mm,
Bir flk zd yaralyam mn,
Gmim oxdu, ba bellyam mn,
N yerim bllidi n d mknm.
(6+5)
Dedi oul adn nmndi? Asl- nsbin ndi? (n bular bir birin tanmllar.) T gtrb
grk ikri zn n cur tantacaq rz eliyim siz saolun:
Bir siyh tellinin mn maralyam,
Xbr alsan Rmun hriyaryam, 1202
Mlik h- Rm olu er ikriyam,
Dmn lind qalb Simzr tk cananm.
(6+5)
Mn aq ba ymrm,
Aac ya ymrm,
lgarm ..... bu yerd,
Dmana ba ymrm.
(Bayat)
Bu klmni Sovvdgr eidsin, bi-h oldu. T bunu hal gtirsinlr. [ikri dedi:] Ey
pirmrd de grm niy bi-h oldun? Dedi mn burda Sleh sovdgr diyllr. O zmni ki
mn sni xatmam, mn orda Keyvn sovdagr diyllr, ayr vilattd mn Xc rf
diyllr, bir adm da var Xc Gni diyllr. O zmn sni mn quyudan xatmam. Ymn
hrind Mnzr h- Ymniy qul adynan sni mn satmam. Mnim hqqim var bi-h
olam da. ikri durdu dndi bunun qdmlrin. linnn pr yannan pr, znnn
pr. Bava dolannan snin, bu ikiminci dfdi ki mn nct verisn. gr Sleh sovdgr
1200

. Pirmert: Yal adam.

. Haral: Nereli
1202
. ehriyar: Padiah.
1201

201
sni mn m padiah elmsm, mnim arvadlarn lyi1203 bama olsun. ikri balad
alamaya. Dedi olum niy alysan? Dedi grhdi alyam, ne df Allah qounumu
limnn alb. Dedi olun olsun, gen Allh Tl nzr qlar, qounun glr yerin, de grm
indi fikrin nmndi? Dedi qula as deyim da:
Sn qurbn olum atam sovdgr,
N bamda tacm n lkrim,
Sn qurbn mnim canm hr n var,
N bamda tacm n lkrim.
(6+5)
Alb br klmsin bu dillrinn desin, Bnd d rz eliyimyln aalarn doslarn
salna:
Mn rziyam baa gln qzy,
lsm Simizr ylsin zay,
Qounum yoxdu dzm nizm,
N bamda tacm n lkrim.
(6+5)
ikri alb sznn txllsn bel desin:
ikritam flk girib qsdim,
Drdim glir bu drdlrin stn,
Bir d xam jdh-xr stn,
N bamda tacm n lkrim.
(6+5)
Keyvn sovdagr dedi olum na-rahat olma, n qdr istsn bura lkr gtirrm. Otuz krr
bura qzl gtirrm. Dedi sn pul gttin, mn qoun tuttum zm, adam diyk taptx, bular
libas istiyir, bama istiyir, slh istir balya ballrin. Dedi sn o qdr qoun tutaram
yax yaln olsun. Dedi nec yax yaln olsun? Dedi oul bu czirlr dpludu vhiynn.
zlri d lt, libasa zada ehtiyalar yoxdu. Esleh1204 d el hrsinin lind bir dana
nacaxdan,1205 omaxdan, mzrxdan, hrsinin br eyi vardi. Fqt olarn qarnlarn ver tr
hara gldi gedllr. Bu b-r yyr grsn, yetmi iki dil bilir. b-r yyr yollaram
tmm nmn czirlrd vhi var yar gtirr, sn qoun elr. Sleh sovdgr dstur
verdi b-r yyra: Gedsn bu czirlrd nmn vhi var yasan gtirsn. Diysn
bir dana padih var zn qoun tutur, size bel huquq verck, bel pul verck, yasan
gtirsn. Getdi nmn vhi var yd thd ora. b-r yyr gedib maldan inekdn qab
qazan hr bir zad md eliyiblr, bulara qz piirsinlr. Qazann altn otuyullar, bular glilr
llrin salllar el ala iy ettri gtrllr yeyillr. Eleyk bular yeyiblr iblr, b-r

1203

. Leeh: Bart.
. Eslh: Silah.
1205
. Nacax: ?
1204

202
yyra z dolandrdlar: Bizim ahmz kimdi? Bular bir bir glilr ikrinin linnn pllr.
Durdular gldilr Srhng-bdn o yznd bir dana da var, dan eteyin. Sleh Sovdgr
z dolandrd: Olum indi mrmn nmndi? Dedi vallah qalmam mtl. Bu vhilrinn
biryer xmaq olmaz, hezd baa dmllr. Dedi sn olarn fikrini elm, all ay
bulalamynca bir onda grersn dli vurdu gedi o yana. irzd- Tigzn z dolandrd: mi
can gr istesn Srhng-i minn cngi balyasan, Bir dana nam yaz vvl ki mn istirm
snnn cngi balamyam,
Dsitanimiz sr-mnzil-i mvda o yerd qald ki irzd- Tigzn ikriye dedi ki mi1206
can gtrgnn Srhng-i miye bir nm yaz deginn ki biz istmirik savaax, mnim
nmsimi Simizr verginn. ikri dedi yaxc deyisn. T gtrb grh nmn yazacax
Srhng-i mi ye bnd rz eliyim eidnlr saolsun:
Mnnn slm olsun Srhng-i m
Gndr glsin mnim Simizrm.
Bir de bis olma gl n-hak qan,
Gndr glsin mnim Simizrm.
(6+5)
Nmnin birinci szn yazp istir br szn yazsn, rz eliyim salza:
Mrd olan grm ciz qalmasn,
N-mrd olan grm baa varmasn,
Aramzda bir d cng olmasn,
Gndr glsin mnim Simizrm.
(6+5)
stir br klmsin yazsn:
ikriym sl glmdi zm,
stmirm n-hk yer qan tkm.
Verginn nmsimi qoyum gedim,
Gylm ox istiyir Simizrimi.
(6+5)
Sz tmm olsun, nmnin stn mhr1207 vursun. Dedi indi kim hzirdi ki bu nmni aparsn
Srhng-i miye. Vehilrin hams yerinnn qaxd. irzd- Tigzn dedi: mi can ver mn
aparm verim. Dedi oul mn sni trblmrm. Sleh Sovdgr dedi mnim olanlarm
tanllar. b-r yyr da dedi mnd ki bada balabanam da, hamm mni tanr. Verdilr
vhilrin birin. N ayaxda bamax var n bdnd libs. oman1208 gtrb, namni ald
lin, yalla getdi. b-r yyr dedi olan qzl, pul alannan sora nmni ver ha! Eleyki

1206

. mi: Amca.
. Mhr: Damga
1208
. omak: Asa
1207

203
nmni alb lin gldi. Qsid1209 sz yoxdu, qaravul, yasovul1210 he ks qaban almaz.
Srhng-i mi oturup, mir mr vzir vzr ynan, sr-krdlrinn1211 dyblr
yeyillr iillr, xbr verdilr ki ikrinin trfinnn qsd glir. Kmil Vzir bel baxanda
grd n ayaxda bamax var n bdnd libas. Kmil Vzir z dolandrd: ikrinin
qopiyelerindndi ha, hans czirdn tutup sn nam gndrip.
Srhng-i mi z dolandrd: Kimin trfinnn glmisn? Ny glmisn? Dedi mn
ikrinin terfinnn qsidm, nm gtirmim.[ Srhng-i mi] dedi grm han? Dedi
vvl grk meninm nmm qzl nisr eliysin onnan. Bunun nmsin qzl nisr eldilr.
Srhng-i mi terfinnn asnlar oxusunlar, grdlr ikri yazb ki mn istmirm cng
olsun, ox adamn ldrmm amma crmm d kmim. On sqqiz il el yeksr snin
zindnind yatmam. ndi gr muvfiq olsan mnim nmsimi versn xam gtrm
gedm. Srhng-i mi z dolandrd: Kmil Vzir sn n deyisn bu sz? nsann ddsi
olar. Bir z ddsidi, bir qeyin atasd, birid ustdi. Kmil Vzir dedi gr mnim szm
baxsan ki demisn snin sznnn xmyacaam, mn hazirm ki bunun nmsini versn
xa ged. [Srhng-i mi] Dedi sn lsn dnya gl Simizrn bir dana teliynn vz
elmrm. ikrid can qalmybd, ikri qdimki ikri dyil. [Srhng-i mi] Nmnin
cvbn cng yazd. Qsid nmni apard, nmni aparannan sora gtt bu, Srhng-i
minin bir dana phlvn var adna Keyvn Phlvn diyllr, bir phlvn var Hm-
mi diyllr, Lal-i mi, bular phlvandlar. Bular seip yollad Srhng-bd. Bular
varirid olsunlar Srhng-bd, bular balad tbl-i nqqrni vurdular. Tbl-i nqqr vrlp,
bu vhilr yatablmrlr ydlar1212 ikrinin stn. [Dedilr:] Bu n tab u tubudu? ikr
dedi: Tbl-i nqqrdi, bel mlm ola sabah bizinn cng eliycaxlar. Dedi dur gedax indi
cng eliyax da. ikri z dolandrd Keyvn Sovdagr: Di gl. Bular kim aparsn yatssn?
Sleh Sovdgr, olanlar, b-r yyr bulara dlil nsiht1213 dedilr. Bular yatmyanda
ikri gtrb bu dillrinn grk n desin? Bnd d rz eliyimyln aalarn doslarn
salna:
Qdir Allah bu dur snnn dilyim,
hlar ah zn yeti haraya.
rm ndir bularnan neylyim?
Tbib ola mrhm sala yaraya.
(4+4+3)

1209

. Qsid: Haberci
. Yasovul: ?
1211
. Srkrd: Balar.
1212
. Ymaq: Toplanmak.
1213
. Nsiht:t.
1210

204
irzd- Tigzn dedi mi can neynsinlr? Amma ikri gtrb sznn br klmsin bel
desin:
Mcnn tk qalmam leylam lnd,
Gec gndz virdim budur dilimd,
Hr drd r var Allh lind,
hlar ah zn yeti haraya.
(4+4+3)
Gen irzd- Tigzn ikriye teskinlik1214 verir. ikri gtrb sznn txllsn bu
dillrinn desin, rz eliyim eidnlrin salna:
rkdn yaral sin dalyam,
z drdimi zm deyim alyam,
ikriym h- zd oluyam,
Qdir Allh zn yeti haraya.
(4+4+3)
Szlrin tmam elsin, Sleh sovdgr, b-r yyr bular apard yatttlar.
Eid dsitni Srhg-bdda Keyvan Dilverden. Keyvan Dilaver yatmd alm-i ryad,
grd Xzr Peygamber glib bunun yuxusuna, bunu ssliyib, Dur ayaa grm Axirzzmn peygamber dstini1215 utup, cehnnm inn beheti nian verib. Ona dedi: gr
dnb Mslman olsan behit gedcaxsan, gr bu dind qalsan bu otun iind yanacaxsan.
gr istisn otun iind yanmyasan, dn Mslmn olgunan, ged znd ikriy kmh
elginn. Kyvn Dilvr Klme-yi hdtin deyib olsun Mslmn, bir zman ayld
yuxudan, geceynn durdu yavacacca z qoydu Srhng-bdn dana ki ikri gil
dmdlr, getdi ora. Gldi, grd hamm yatb. Gldi yavacca1216 girdi ikri olan adra,
grd bular yatblar istmdi day bular oyatsn, oda Keyvn Sovdagrn yannda ban
qoydu yer.
Eid dsitani kimnn, vhilrdn. Vhilr grdlr yatamrlar durdular Srhng-bd trf
yola ddlr. Ekeyki yetirdilr qala qap, qala qapsnda qaravul, yasavul durubdu, olar
ldrdlr vrid oldular Srhng-bd. Glni vurullar, gedni vurullar. Ustd bel nzm
kibdi, sgirdn kbir hammsn ldrdlr, Hr yeri qart eledil, shr kimi bular hr
yana qalib oldu. Eleyki shr olsun, ikri yuxudan duranda grd yannda bir nfr dilvr
yatbd. Amma tanmr kimdi. Dedi Cvn, sn kimsn? Dedi mn bir qulamm glmim.
Mn Srhng-i minin dilvrlrinnnm. Adm Keyvn Phlvand. Mn Mslmnlarn
asn ryad grmm, zm d taz Mslmn olmuam. stir burda Keyvn Dilvr
oxusun, grk n diyck? Bnd d rz eliyimyln aalarn doslarn salna:
1214

Teskinlih: Teskinlik, sakinletirmek.

. Dest: El
1216
. Yavacca: Yavaca.
1215

205
Sen qurbn olum ay er ikri,
Yuxuda grmm ahlar ahn.
Sn mn versn bu iftixri,
Yuxuda grmm ahlar ahn.
(6+5)
Mzlndi,
Mey ier mezlndi,
Vfl dostlarm grdm,
ryim tzlndi.
(Bayat)
Alp dbrsin bel desin:
Glmim dostunan dmn tanyam,
Srhng-i minin phlvnyam,
Taze Mslmanam sin dalyam,
Yuxuda grmm ahlar ahn.
(6+5)
Oyan dalar,
Qanlara boyan dalar,
Buyan zlmtxnad,
Necdi ouan dalar?
(Bayat)
Alb br klmsin bu dillrinn desin, rz eliyim doslarn salna:
Grmm ryada h- Mrdn, 1217
Mhrd quracax z divn,
Gafletdn oyatd1218 o krm kn, 1219
Yuxuda grmm ahlar ahn.
(6+5)
Yr qana,
Yar szn yar qana,
Qanad vurulmu sonayam,
Sxlmam yar qana.
(Bayat)
ikri bunun szlerine inand. ikri qbl elsin bunun szlerin, mm neyliyk
neylmiyk? Keyvn Dilvr z dolandd h-zd, Srhng-i mi can o Srhng-bd
dad, gr istisn yaxc ola dur ayaa gafildn gedk Srhng-bd alax. Durublar yaa
grdlr vhilrdn bir nfr yoxdu. [ikri dedi:] Grdn Keyvn sovdagr bulardan bir ey
xmaz? Dedi n-rahand olma. b-r yyr dedi: Sn lmysn bularn rddri1220
Srhng-bd di. Bular grdlr bular yeniblr da Srhng-bd sar. Getdilr eleyki
yetidilr qala qapsna, grdlr bular orda. Grdlr ey dd- bi-dd hrid hr kim
1217

. h- Merdn: Hz Ali.
. Oyatmaq: Uyandrmak
1219
. Kn: Maden.
1220
. Rdd: z.
1218

206
qabaxlarna gelir ldrblr, cmdh cmdyin dibinddi. Hr yeri grt eliyiblr. Sleh
Sovdgr z dolandrd ikriy: Grdn dedim illi ay bulammynca dli vurar ger?
Sn zv tapnca bular Srhng-bd alblar.
Bli ikri dstr verdi: Yn bu cmdhlr1221 tkn aya. ikri dedi: Gtrm Srhng-i
miy nm yazm, mn Srhng-bd almam, vli nmn ehtiyacn var verrm zv,
ver mnim Simizrm gtrm gedim. Bular Hm- mini d ldrblr ki hmn
Srhng-i minin qardaolusudu. Ll-i minid ldrblr. Hm- mi v ll-i
minin ban gtirib qoyublar taban iin, pulda lereden erfidn stn rt kib
bziyiblr. ikri gtrb dbr bir dana Srhng-i miy nm yazb. rz eliyim
eidnlrin salna:
Srhng-i miy yazram nm,
stmirm aramzda cng ola.
Ermeand gnderirm o m,
stmirm aramzda cng ola.
(6+5)
Alb br klmsin bu dillrinn desin, Bnd d rz eliyimyln aalarn doslarn
salna:
Nmrdin ferine bir yol uymuam,
On sqqiz il zindannda qalmam,
ndi d Srhng-bd almam,
stmirm aramzda cng ola.
(6+5)
stir br klmsin yazsn, rz eliyim eidnlr saolsun:
Vermiidim sn ixtiyrm,
Datdn vzirim, hm vzrm,
ikriym gndr Simizrm,
stmirm aramzda cng ola.
(6+5)
Nmni yazp qoyub pakata stn mhr eldi, z dolandrd: Kim hazirdi bu namni apara? O
yerinnn qaxd dedi mn, bu yerinnn qaxd dedi mn. Verdi vhilrin ki qabaxki nmni
aparmd, alp rvne-yi rh oldu. Gen Srhng-i mi iddesiynn oturublar, xbrdn
xbri yoxdu. Bir zmn grdlr biri glir. Kmil Vzir diqqtinn baxanda grd bu hmn
vhidi ki lt1222 glmidi. Srhng-i mi z dolandrd: Htmn Keyvn Dilvr bular
dndrib, geiblr bizim tabehimiz, htmn ikri dnb bizdn olubdu. Eleyki gldi yaxna
[Srhng-i mi] dedi nmn gtimisn? Dedi qzlvermsn demrm. Bir qdri buna qzl
veriblr ald qoydu ciblrin. Xona taba qoydu yer v bir dana nm. Kmil Vzir bildi ki
1221
1222

. Cmdk: Ceset
. Lt: plak

207
bu nmndi Grd thfdi, stn gldn qzldan bziyiblr. rtyn altn da gtrnd
grd ey dd- bi-dd, Hm- minn Ll-i minin bad. Ey dd- bi-dd bular ikri
ldrb? Dedi xeyir, ikrinin xbri yoxdu. Dedi bs kim ldrb? Dedi qula as deyim
da:
Gl sn sylyim Srhng-i mi,
Bel xiyl etme ld qalmk.
miik biz hqiqtin camn,
rnlr pirinnn bir pay almk.
(6+5)
Dedi Allahn ltf varidi, ikri bizim hmmz Mslmn eliyib. Alb br klmsin bu
dillrinn desin:
Allaln birliin yqin1223 bilmiik,
Hq yolunda ne qurban cermiik.
Hm desn biz ldrmk,
Gen gec Srhng-bd almk.
(6+5)
[Srhng-i mi dedi:] N cur almsz? Dedi qula as deyim da n cur almk?
Xiyl etm sn dal qalmk,
Toprava byk zxm1224 salmk,
Dnn gec Srhng-bd almk,
Bu gec d nzr m salmk.
(6+5)
[Srhng-i mi dedi:] Nec m nzr salmk? Tutun bunu. El eldi mir, bir nesin
ldrd aradan xd.
Szlrim sr-mnzil-i mvda o yerd qald ki, ikrinin gndrdii adam Srhng-i
minin yannnan qad. Ald qzl, lereleri ikrinin berbrind thsn yer. Bu yan
trftn Srhng-i mi gtrb nm gndrdi buna ki, snnn mn on gn mhlt1225
istirm, ta grm snnn cng elmliym y slh elmliym? Bular on gn burda hrks od
odunda su suyunda qalsn.
mm eid dstni ikridn: ikri geclrin birind yatmd, kimi grr alm-i ryd?
Simizr. Simizrn eqi vurub bunun bana, durub ayaa bir ata mindi (n Mrkeb-
jdxr yoxdu) bir ata mindi mm at aparablmr ki. Grd at aparablmr mrkbdn
piyd olub, m hlinin libaslarnnan da geyib brng libasn stn, glib hrin knrin
yetirdi, kmndi atp divrn stn, qalxb dd hrin iin. hrd bir nfr hddn
smddn yoxudu, hr xlvtdi. n bu n-blddi hri tanmr, bu yan trf gedir o yan

1223

. Yaqin bilmek: nanmak.

. Zxm: Yara.
1225
. Mhlt: Zaman.
1224

208
trf gedir, hrmxnni tapablmr. z zn prvrdigr-i mutl bu dillrinn grk n
desin? Bnd rz eliyim ziz eidmlr saolsun:
kr eylrm birliiv dbr,
Qoyma qalam mn vr bu gec.
Gribm qurbtd qaldm vr,
Qoyma qalam mn vr bu gec.
(6+5)
Alb br klmsin bu dillrinn desin, Bnd d rz eliyimyln aalarn doslarn
salna v tmam eidnlrin salna:
Oxudum nvri yettim Ysin,
Gmi tk grq oldum gm drysin,
Srsm bu sinmi yr sinsin,
Yetir mni Simizr bu gec.
(6+5)
Alb dbrsin desin, rz eliyim tmm eidnlr salna:
ikriym gribm bu diyrda,
Yrn hsrti var cism il canda,
Simizrm qalb kafristnda,
Yetir mni Simizr bu gec.
(6+5)
Szlrin tmm eliyib yoluna dvam eldi. De bu kd1226 de o kd, grd bir uca divr
xd bunun gabana. Ehsas eldi bura hrmxn baasd. Allh tvkkl deyib kmndi
atd divrn bana. Qaxd divrn bana grd bli mfssl bir bad, vstd bir qsr
grsnir. Dsn ban iin, grd qabaxda qarovul yasovul elbil grsnir. Dnb daldan
getdi. De bu yannan de o yannan, qulan yatrdb, grd hazin hazin ss glir. Qzlar irid
drd-i dil eliyirdilr. Ustd bel yazb: ikri qapdan baxanda neceyki gz satad Simizr
bi-ixtiyr yxld yer. Qzlar bunu drldilr, t bunu hl gtrisinlr, eleyki hl gllnnn
sora Simizr z dolandrd: Sn h- Dr olusan, bilirm ny glmisn, sn bel fikr
eliyisn mn on sqqiz il burda olanlardan km-i dil hsil eliyirm? shib-i kitb yazr ki
nmn libs varidi soyub thd yer. Dedi baxgnan gr mnim bir yerimd irdm olsa,
ldrmsn kiiolu dyilsn. Gzlin znnn psn yz l kimi lksi qalar. ikri z
dolandrd: Simizr gey libsv yniv, mma de grm bu on sqqiz ilin m-beynind1227
snin stv xr qonmaya? Simizr neyndi? Srhng-i minin qz Nzik-bdni grstti,
dedi: hzd gyd Allah yed bu qz. mn melekesidi bu qz. mm sni dd mal kimi
qoymuux araya, hd peymn elmiik, sn sa slmt zindannan xasan, bu qznan sn

1226
1227

. K: Sokak
. Mbeyn: Orta.

209
irktik.1228 Dedi bura bax grm mni yemiycaxsz ki? Qolnun birin sald Simizrn
boynuna birin sald Nzik-bdnn boynuna. Hr ikisinin znnn bir bs gtrsn. Ama
grd Mh- Zmin bir trft, Prizd bir trft (Prizd bir dysidi, Prnz Xacand-
Vzirin qz Chngirin nnsidi) mm orda bir qz da hzin hzin alyr, Gznn yan
baharn bulutu kimi ruxsrin rvn eliyir. ikri dedi O kimdi? Dedilr vallah bilmirik h-
ucnn qzyam Glbr vilttind, zd Chngirin ylyam, zd Chngir bel xitb
eliyib ki mn ikrinin oluyam. ikri yadnnan xb orda evlendiini. ikri yeridi yaxna
grk bu qzn alamana n deyir, rz eliyim eidnl saolsun:
ikriym day xmam zindndan,
Sar siyh telli balam alama.
Germ yolunda ba il cannan,
Sar siyh telli balam alama.
(6+5)
Kim gedim?
Kimim var kim gedim?
Bu drdi sn vermisn,
Drmna kim gedim?
(Bayat)
Yeriyib yaxna qolun sald Gona Lbin boynuna, dedi sn mnim balamsan, qzmsan, mn
ikriym, ama sn bir ne klm szm var. Alb br klmsin bu dillrinn desin?
Bnd d rz eliyimyln aalarn doslarn salna:
Qulax ver sn var bir ne szm,
Srm mst eylyibdi ala gzn,
Sn mnim glinimsn ya ki qzm,
Sar siyh telli balam alama.
(6+5)
Gec uzun ay batmaz,
Drtlilr gec yatmaz,
Snin kimi bir gzl,
Dnya bir d yaratmaz.
(Bayat)
Dedi qula as szmn txllsn, Alb br klmsin bu dillrinn desin, bnd d rz
eliyim:
ikriym axr gzdn gm yam,
Bldn qurtarmr bll bam,
Chngir olumda ya da qardam,
Sar siyh telli balam alama.
(6+5)
Flyi dindireydim,
1228

. irkt: Ortak.

210
Bilmdim bildireydim,
Mn yaz yazanda,
Qlmin sndraydm.
(Bayat)
ikri zn tutdu Simizrnan Nzik-bdn: Mn gedirm, can sizin can bu Gona Lb
mnti. Bunu siz sizi Allaha taprram. 1229 Geceynn qeyitti1230 qalmad. zn yetirdi
lkr-i slm. ikri gec yatd, shr bevaxt1231 durdu. b-r yyr gldi ikrini oyatd,
dedi: h- zd gec hara getdin? Dedi he yana. Dedi mn b-ryam mnnn sirrivi
pinhn1232 elm. ikri grd bu bilir dedi bel getmidim qzlarn yanna. Amma bunan bel
qrr qoydular ki b-r yyra demedn bir yer getmsin. Bli bunnan bel gen cng
balanr. Srhng-i mi ki on gn mhlt almd, lli be dvltdn kmy alb. Srhng-i
mi dstr verdi tbl-i nqqrni vurdular. ikri grd Srhng-i mi trfinn tbl-i cngi
vurulur. irzd- Tigzn ikriy dedi: mmi can ver buyan trftn d tbli mnim adma
dysnlr. Dedi yox oul tbli mnim adma dvcklr. irzd- Tigzn grd misi qbl
elmdi gtrb bu dillrinn grk xan misinin boynuna n cur qoyacax ki tbl-i cngi
onun adna dysnlr? rz eliyim eidnlr saolsun:
Bava dolanm snin xan mi,
Ver tbli dysnlr mnim adma.
Allah vermsin sne qusseynn gmi,
Ver tbli dysnlr mnim adma.
(6+5)
Dedi oul grk zm meydn gedm. Dedi qulax as xan mi:
Tbib istrm mrhm sala yaraya,
hlar ah zn yeti haraya,
Snmam mnd bu gn xudya,
Ver tbli dysnlr mnim adma.
(6+5)
ikri qbl elmsin, mm irzd- Tigzn gtrb sznn txllsn grk nec deyir:
Atadan babadan grk mrkb oynadam,
Sn can cierm n inki yara,
Tig-zn diyllr mn irzdam,
Ver tbli dysnlr mnim adma.
(6+5)
Bli eleyki szlrin tmm eldi, ikri dedi oul ax n cur verim tbli snin adva
dysnlr. Grd irzd- Tigzn l kmdi, verdi tbl-i nqqrni verdi dvdlr irzadn
adna. Srhng-i mi destr verir hamms birdn savaa gessinlr. Bu yan trft Srhng-i
1229

. Taprmaq: Emanet etmek.

. Qeyitmaq: Dnmek.
1231
. Bevaxt: Ge.
1232
. Pinhan: Gizlemek.
1230

211
minin qounu oyan trft irzd- Tigzn, ikri, Keyvn sovdagr v oullar v Keyvn
Dilvr ki Srhng-i minin phlvanlarndand, dnb olub Mslmn, ikrinin yannda
savair. Axama can1233 cng eldilr, akam tbl-i bzgt vurulur, dnllr yerlrin.
Bli gnlrin bir gnnd sava esnsnda uzaktan bir toz numyn oldu. ard b-r
yyr. Dedi get o qounnan mn bir xbr gtir. b-r yyr getdi grd bli on iki
perm1234 (yni on iki min nfr qounun lmtidi) kimdi? Mnzr h- Ymnidi, glir
ikrinin qoununa. On iki yyr, biri Firz yyrd, onbirid bunun agirdlard, 1235 glilr.
Mnzr h- Ymni ki Mrkeb- jdxrnan qamd geldi. b-r yyr ikriye
dnd dedi: Dilvr mjd1236 ver mn, Mnzr h- Ymni on iki min qoun v on iki
yyrnan glir. Tbl-i bzgt vurulsun, ikri gldi bular pevz eldi. Qeys-i Rmmhrbd Mnzr h- Ymninn glibdi. Eleyki otursunlar, bu yannan o yannan sz ald.
ikri z dolandrd Mnzr h- Ymniy: Qurbn de grm mnim mrkbimnn bir
xbr var ya yox? Mnzr h- Ymni z dolandrd: Olum o zmni ki sn bi-h dr
verdilr yxdlar mn Mrkeb- jdxr mindim aradan xdm. ndi Mrkeb- jdxr da
gtirmim, on iki nfr onun otuna suyuna yetiir. ikri Mrkeb- jdxrn yanna getdi
onun bu yznnn o yznnn pt. Qudrti1237 gen zn gldi. Verdi tbl-i cngi vurdular
gtrb bu dillrin grk Srhng-i miy nmn yazr, rz eliyi salza:
Allah verdi lim ixtiyrimi,
Gen xram Ejdxr stn,
Mnim snnn ayr szm yoxdu,
Elim atsa nazl yarin dstin.
(6+5)
Dbrsin1238 bel yazsn rz eliyim ad olun:
Alaram gzmnn qan ya tkrm,
Mzlumlar stnd zhmt krm,
Toprav drylr tkrm,
Gen xram jdahaxr stn.
(6+5)
Alb sznn txllsn bu dillrinn yazsn:
Ayrlq hestti day bsdi1239 mn,
Mslmnam bu iftixr bsdi mn,
Dddn babadan ..... ......1240 mn,
1233

. Axamacan (Akamaan): Akama kadar.

. Prm: Bayrak, sancak.
1235
. agird: rak.
1236
. Mjd: Enam, iyi haber kasnda alnan enam.
1237
. Qudrt: G.
1238
. Dbar: Yeni, tekrar.
1239
. Bsdi: Yeter.
1240
. Kasetin bu blm anlalmad.
1234

212
Gen xram jdahaxr stn.
(6+5)
Nmnin ayan mhr eliyib verdi qsid, eliy zaval yoxdu, bunu aparasan versn
Srhng-i miy. Eleyki nm yetisin Srhng-i minin lin, nmni alb
mzmununnan b-xbr oldu. Grd Mrkeb- jdxr yetirib lin. Bu yannan o yannan
mir u mr dedilr qurbn gl Simizr verginn aparsn. Srhng-i mi z dolandrd: On
sqqiz ildi mn Simizr saxlamam, indi verim ikri gtrsn gessiin? Dnya dala mn
Simizr vermrm. Nmnin cvbn cng yazd. Nmnin cvbn cng yazsn, dbr
cng balad. De bir gn iki gn gn. Kmil Vzir z dolandrd Srhng-i mi: Qurbn
fnd1241 bu dyil. Bizin qounumuz oxdu, vqti bular shr ama Srhng-bddan xllar
eiy cng, sn verginn Srhng-bd alsnlar, mhsry alsnlar, cngi sal gec
gndz, tbl-i bzgt vurmagnan bizim qounumuz oxdu. Axam bular tbl-i bzgt
vuranda grdlr olar tbli cng vurur. Cngi saldlar gec gndz, ikrinin qounu azald.
Eid dsitni kimnn? Chngirdn. Chngirin yaralar yaxc olub, Muxtra z dolandrd:
Dedi mn midn ox nigrnam. Mnim yaralarm da yaxc olub, mrkblrimizi hazir el
biz gedk. Hr ikisi mrkb svr olublar xdlar yola. Yola xanda Chngir grd
uzaxdan bir toz nmyan oldu:
z dmn-i dt oc- orng,
Grd brxst ttiy rng,
Ez prtev-i an inin gbri,
Rxsre nmde nmdri.1242(Farsa)
Yerinn gyn arasn toz tutubdu, [Chngir dedi:] Muxtr. Bli. Mnim qlbim ox dynr,
o lkrdn mn xbr gtirsn. Bli Muxtr zn yetirib qouna. Grd ey dd- bi-dd
qarqann san var qounun san yoxdu1243. Grd h- ucd ki Glbr vilytinin
padihd, dt yz min qoun o gtirib, bir d Hill Padiah Zhhk Padiahd ki Chngir
glnd oran da Mslmn elmidi, dt yz min d o qoun gtirib. Muxtr yetirib Chngir
mn mjd verginn, Zhhk Padiahnan h- c glir hr biri dt yz min qoununan.
Muxtr amand Gona Lb demeginn ha. Dedi demrm. Vqti ki yetirsinlr qol bir birinin
grdnin, p gr. Dedi gedirm ddm nct verm. Bular sqqiz yz min qoun
mgl olsunlar1244 glmy. ikri d cngid thliyiblr,

1241

. Fend: Yol, are.

. ln ortasndan dumanl bir toz kalkt, ble bir toz duman arasndan bir pehlivan grnd.
1243
. Qarqann san var qounun san yoxdu: Karnca saylabilir,ancak askerlerinsays ok olduu iin asker
says saylamyor.
1244
. Glmy mgul olsunlar: Gelmekte olsunlar.
1242

213
Gec gnz yol gliblr, m trf. Yetirdilr grdlr ey dd- bi-dd bir cngidi ki pnh
aparram Allaha, bulut kimi toz yerinn gyn arasn tutub. Qlnc, qlxan, md, e-pr u
neyz, at ihsinin ssi simn blnd olub. Bu yan trftn ikri grd bir qoun gldi.
Srhng-i mi d grd ki uzaxdan qoun gldi. slm trfinnn tbl-i bzgt vurulur,
kffr trfinnn tbl-i cng vurulur. Aralanmllar, rz elmim da grh aralaneydilr. h-
c z dolandrd Chngir: Qoun adrlarn qursun ta grk kim kimdi? [Chngir]
dedi yox el dyil. Chngir grk n desin? Bnd d rz eliyim:
Gl sn sylyim ey h- c,
Elebil ki bu gn qiymt olub,
N gndz bllidi n d gec,
Yoxsa qiymtdn lmt olub.
(6+5)
Gz dolandrr, grr slmn qounu azd, gtrb br klmsin bel desin:
Loqmn istr ver bir drmn mn,
Bu ss n sdd1245 yetiir mn,
strm icze ver frmn mn ,
Bilmirm n gnd qiymt olub.
(6+5)
Chngir l eldi qbzeyi mir, dedi siz adrlar qurun mn glirm. Chngir sznn
txllsn bel dedi:
Chngird gldi, qoy dmn bilsin,
cl xltini1246 ynimn geysin,
Kimd hnr vard meydn glsin,
Elbil grrm qiymt olub.
(6+5)
Sz tmm olsun, zn vurdu dry-y lkr, zn vursun dry-y lkr, o sqqiz yz
min qounun seilmi phlivanlar da zlrin vurdular dry-y lkr. Bir trft ikriynn
r b r gldi. Mrkeb- jdxr bir kindi, Krrd kindi. Niy? Chngirinn ikri
dd balad, Mrkeb- jdxrnan da Krrni onnan dlldiriblr. Ata babalar deyiblr:
nsan dill dill, heyvan iyl iyl gedr bir birin tapar. Mrkblri tutabilmirlr.
Chngir kulhi1247 bannan atd, ikri grd bu bir qvi phlvnd. Tanmr ki dd bala
bir birlrin. Chngir kulah bannan atd, ikriy dedi: Grrm elbil yorulmusan, sn x
knr mn intigmv bulardan allam. ikri d baxd grd dev kimi phlvand, hr trf

1245

. Sd: Ss.
. Xlt: Kefen.
1247
. Klah: Brk.
1246

214
dnr, qoldu, qd, brg-i xzn1248 kimi tklri. ikri qounu iinnn xd getdi bir aa
varidi onun dibind otursun, Mrkeb- jdxr balad aaca, dstmz alb namaz qld.
mm eid dstni Sovdgrdn. Gldi yetirdi zn ikrinin yanna: Olum mgr
yaralanmsan? ikri gtrb bu dillrinn grk Keyvn Sovdagr n deyir? Bnd rz
eliyim eidnlr ad olsun:
Dolanm bava ddm Sovvdgr,
O cvanan gtir bir xbr mn.
Sn kmk1249 olsun o prvrdigr,
Tez gtir sn onnan mn bir xbr.
(6+5)
Hans cavannan? Dedi: Mgr grmdin zn vurdu dry-y lkr. Alb br klmsin bu
dillrinn desin?
Malm cnm Keyvn sn qurband,
Frmrzidi yada Teymr, h Kmand,
z mnnn artk o phlvnd,
Get gtir sn onnan bir xebr.
(6+5)
Keyvn sovdagr araldan baxb cvn tanyana kimi ikri gtrb br klmsin bu
dillrin desin:
ikrinin ryini grdisn,
d olub rktn daymn1250 glsn,
Gedisn slmt grm glsn,
Tez gtir sn onnan mn bir xbr.
(6+5)
Szlrin tmm eliyib mgl olsun ibdtin, mm Keyvn Sovdagr gldi ki hmn Sleh
Sovdgrdi. Hr n bu yan trftn o yan trftn baxd ki mn n novnan onun yanna
gedm, irin cng eliyiri, bu yahalar1251 elr mni d vurar. Bir uca yerdn durub baxd, grd
xeyir imkn yoxdu bu bunun yanna gedblmz.
Srhng-i mini drt dana filin stnd txt-i rvn dzldiblr, Srhng-i mid onun
stnddi. Prm-i kfr d onun stn vurublar. Grd Chngir qounu yara yara ona trf
gediri. Bir diqqtinn baxanda grd ey dd- bi-dd, meymn meyriy, meyrni
meymniy qatbd. 1252 Qeyitdi dedi mn onun yanna ged blmdim. Bu da qounu yara
yara gedir ona trf. Srhng-i mi ne nfr yannda ox atan, kmnd atan durubdu ki ona
sib yetimsin. Sleh sovdgr qeyitdi ikrinin yanna. [ikri dedi:] H Keyvn Sovdagr
1248

. Brg-i xzn: Sonbahar yapraklar.

. Kmk: Yardm.
1250
. Daymn: Her zaman.
1251
. Yahalmaq: Yanlmak.
1252
.?
1249

215
bir xbr gtirbildin? [Keyvn Sovdagr dedi:] Qula as deyim da. Gtrb Keyvn
Sovdagr bu dillrinn grk ikriy n deyir:
Sn qurbn olum mn ey dilvr,
Qoundu ki qatlb glir stn,
ndic1253 qounu tr mr1254 eylr,
Qol qd ki tkr tmm da st.
(6+5)
Dedi adn soruabildin? Dedi qula as deyirm da. Alb br klmsin bu dillrinn desin:
Brg1255 kimi ql vurub geiri,
Dmanlar linnn aman kiri,
Qounun barn yarur skr,
Bdndi ki tklr ba stn.
(6+5)
[ikri dedi] Adn soruabilmdin? Dedi icz versn, deyirim. Keyvn Sovdagr gtrb
sznn txllsin bel desin:
Bldan qurtard bll bam,
Tkm gzlrinnn qanl yan,
Y olundu snin ya qardan,
Bdndi ki tklr ba stn.
(6+5)
Changir nece ki qlb lmin gzlmiti, yetirir bunun txt- rvnna1256 bir mir vurur.
Txt- rvnn bir trfi gedir, lm dr. Shib-i kitb yazr neceyki bunun [Srhng-i
minin] kmrinnn tutur qozuyur qy. Chngir dedi: Denn lkr sakit olsun. Ey lkr
sakit ol. Dstr verdi tbl-i bzgt vuruldu. Kmil Vzir tblin ssin eidnd grd qlblmi yoxdu. Chngir Srhng-i minin bann stnd cvln eyliyir. Srhng-i mi
kmrin ksdi ve apltynan dd yer. Srhng-i mi askerlerinin iind yok oldu.
Chngirin li boda qald. bu zmn grdlr tbl-i bazgt vuruldu. Dndlr. Srhng-i
mid getdi z yerin. Ot otun su suyun alsn.
Siz kimnn rz eliyim? Chngirdn Chngir adrna gldi, Muxtrn vsilsiynn
ddsin nm yazd, glsn mnim adrma snnn bir ne klm sz, sul eliycaam.
ikri cvabnda dedi: Senin mnnn iin olmasn sn z iiv idm1257 verginn. Muxtr
qeyidib Chngir desin, Chngir n-rahand oldu.1258 Dbr peygm1259 yollad. Mnzr
h- Ymni, Keyvn Sovdagr dedilr: O da bir dilvrdi. Dur ayaa get gr n deyir?
1253

. ndic: Hemen imdi.

. Tr u mr etmek: ldrp yok etmek.
1255
. Brg: imek.
1256
. Txt-i revn: Filin zernde yaplan ve oturulan yer.
1257
. dam vermk: Devam etmek.
1258
. N-rahand olmaq: zlmek.
1259
. Peygm: Haber.
1254

216
Durub ayaa ikri gldi. ikri gldi yetirdi bunun adrna. Bu durub bunnan l verib
grdlr. Shib-i kitb yazr ki: Chngir bunnan l vernd grd bunun li adamn lin
yerlmir. Muxtr dedi tm1260 gtirsinlr. Tm gtirdilr amma ikri yemdi. Dedi
dilvr niy yemisn? Dedi mnim qounum ac mn nec yeyim? Chngir dstur verdi
qouna tm gndrdilr. Changir dedi: Sn bu az qoununan Srhng-i minin qabana
niy xmsan? Dedi cvan mnim bamn sr-gzti demanan qurtarmaz, sn de grm
niy Srhng-i minn cng eliyisn? Changirin gzleri baharn bulutlar kimi doldu, dedi
qula as deyim da. Gtrb bu dillrinn grk n deyir, bnd d rz eliyim:
Soruma halm sn ey dilvr,
Vard ryimd nisgilim1261 mnim.
Qara barm an an olub riyr,
Vard ryimd nisgilim mnim.
(6+5)
Bu dada maralm var,
Ox dyib yaralm var,
N gecm yuxum glir,
N gec qrrm var.
(Bayat)
Dedi snin nisgilin nmndi? Dedi qula as deyim da. Alb br klmsin bu dillrinn
desin:
Drdim oxdu salammaram kra,
Vard ryimd bir ne yra,
Nec desn mn olmuam bira,
Vard ryimd nisgilim mnim.
(6+5)
Aqam bir de nara,
Netr vur bir d yara,
Mni zlfn vurubdu,
Vurdurma bir d nara.
(Batat)
Dedi ay oul nisgilin nmndi? De mnd bilim. Alyb Gznn yan baharn bulutu kimi
ruxsrin1262 rvn eliyir. On sqqiz ildi mnim ddm zindandad, mn gedib onu
qurtarammadm. ikri dedi: Sen kimsn? Haralsan? Dedi qula as deyim da. Alb br
klmsin bu dillrinn desin:
Flk mni eldn ayr salbd,
Drt dvrmi gm lkri albd,
Anam beara gz yolda qalbd,
Vard ryimd nisgilim mnim.
1260

. Tm: yemek
. Nisgil: Dert.
1262
Ruxsr: Yz.
1261

217
(6+5)
...... ...... qolunda,
Bz bmdm1263 qolunda,
Gec gndz llrd,
Can qoymuam yolunda.
(Bayat)
Dedi oul adn nmndi? Kimin olusan? Alb bu dillrinn rh versin:1264
zzt vkti gedib xrd,
Hr bir yerd mzlm prstrd,
Adm Chngirdi, ddm er ikri,
Vard ryimd nisgilim mnim.
(6+5)
Qan eylr,
Divn eylr,
Dost mni bu halda grs,
Ya lr ya qanma qan eylr.
(Bayat)
ikri adn eidnd shib-i kitb yazr ikri bi-h1265 u bi-ixtiyr yer dr. T ikrini
hl gtirsinlr, Zhhk Padih, h- c v bir ne nfr ydlar bunun drsin.
ikri hal gldi, dedi olum sn dedin ddm er ikridi? Dedi bli mn dedim, sn niy
bel oldun? Dedi olum mn zm olmadm ki snin szn mni bu cur eldi. Oul de grm
sn n mdrkinn zv ikriye tantacaxsan? Dedi mn Ymn hrinnn Xacand-
Vzirn qz Prnzn oluyam bu baz-bndi verib mn ikrinin baz-bndlrinnn birin
qoluma balaybd. ikri bz-bndi grnd grd z baz-bndidi. Dedi oul evi yxlan
ikri mnm da. Dd balan tanyb, bala ddni tanyb dbr ikisi d bi-h oldu. Ta
bular hale getirsinler. ikri z dolandrd: Asla ssizi karmayn, tbl-i diyn d
vurulmasn, ta dman bilmesin.
Bular burda qalmaqda olsun, eit dsitni Srhng-i midn. Srhng-i mi qounun
dbr yd bana gtrd bir peygm yollad ki h- zd mn snnn dbr on gn
mhlt istiyirm. Mhlt cizdi. ikri qbl eliyib buna mhlt versin. Srhng-i mi
gtrd Firngistna nm yazd. Firngistnda Msrq, Mzrb nm yazd. Bir d Rm da
riy yazd ki ikrinin qardad. Zlzl Zngi gedib Rma. rnin yannda. Nm
yazb ki bu cur mn ikriynn baarabilmirm.
Bularda burda qalmaxda olsun, eid dsitni ikriynn Chngirdn. Yiyillr iillr mst
alminddilr birdn Simizrn eqi vurdu ikrinin bana. Olu Chngir z dolandrd:
1263

. Bzu-bnd: Kolba.
. rh vermk: Aklamak.
1265
. Bi-hu: baygn.
1264

218
Olum mn gedip Simizr hrmxnada grmm. Snin yarivid orda grmm, ddvin
yancax glbilirsn gedk ordan bir xbr bilk? Dedi dd can mslahat sahibisn. Bular
durdular ayaa phlivanlardan istdi bularda glsin dediler yox biz dd bala ikimiz
gedcaq. Bular durdular mrkblrin mindilr, ikri Mrkeb- jdxr, Chngir d
Krrni mindilr yola ddlr, m trf. Bular biraz gednnn sora grdlr mrkbinn
gedck yol dyil mrkblrin cilovun1266 attlar bular gndrdilr gesin. Gldilr mn
duvarlarna yetidilr. Kmndi1267 attlar duvara xdlar grdlr Srhng-i mi hr trf
qarovul yasovul qoyub. Kmil Vzir qrx dana phlvanlardan qoyublar hr trf ki hrid
gzsinler.
Bava dolanm gl zl oul,
Bir iltift ist xuddn biz.
Anan yedirdibdi qndinn noul,
Bir iltift ist xuddn biz.
(6+5)
Oyan dalar,
Al qana boyan dalar,
Bu yan zlmtxnad,
Necdi o yan dalar.
(Bayat)
Alb br klmsin bu dillrinn desin:

Sniln z qoyub gldim buraya,

Tbib ola mrhm sala yaraya,
Blk bam qarmya govgya, 1268
Nct ver Allah ggdn biz.
(6+5)
Erzuruma, hay Erz-i Ruma,
Bu yollar gedr Erzurma,
Dvsi lm rbm,
Dzrm hr zuluma.
(Bayat)
Sznn txllsn bu dillrinn yetirsin, rz eliyim eidnlrin salna:

Hara getsm sn gl mnim dalmca,

Anan hsrt qalb indi dalnca,
ikri d sn baxsn doyunca,
Bir iltift ist xuddn biz.

1266

. Cilov: Yula.
. Kmnd: p, kendir.
1268
. Govg: Kavga.

1267

219
Ordubd, hay Ordubada,1269
Bu yollar gedr Ordubda,
O qouna sr-krd grk,
Vermesim ordu bda.
(Bayat)
Szler tmm olsun, yola ddlr bir meydann arsusunu dnnd qaravullar1270 bulara ist
verdi. ikri z dolandrd: Oul, ey dd- bi-dd, bizi grdlr. Chngir l eldi mir. Ata
can, icz versn bularn tumannn ba qrlnca qovum. Dedi yox oul, lotulux yz doxsan
doqquzu ftdi, ta biri lotuluxdu.
Meydanda bir sqqxana1271 varidi, ikri dnd ora: Gl mninm yanmca iin yoxdu.
Byk sqqxanad. Chngir dedi oul duracaxsan qapnn dalsnda mn gedirm dib,
glnlrin lindki mlri pfl. ikri glnlrin mlrin pfldi. Eleyki phlvanlarn
hams sqqxanaya girdi ikri dedi qapn bala. Bu qapn balasn bular dd bala
ddlr bulara, birinin ayannan tutup duvara vurur ayax ld qalr, biribin ban datr,
xuls qrx phlvann hamsn ldrller. Yola dllr dbr glib yetiillr Hrm
xanann bana. Kmndlri in in eliyiblr atblar duvara duvardan ablar Hrm xnnin
iin. Qula asdlar grdlr qzlar danllar. Gona Lb grk nmn deyir qzlara,
ikriynn Chndr da eihd qula asllar bne rz eliyim eidnlrin salna:
Siz qurbn olum yln qzlar,
Yn drm bar bu gec.
Bir yaram var dyim qan verr szlar,
Yn drm bar bu gec.
(6+5)
Sz deyir alyr, ikriynn Chngir eihd1272 qula asllar, qzlar gtrb dbrsin bel
desinlr:
Zlil olub cb ddm ayaa,
Blbl kimi snmam budaa,
Mrhmt eliy gl otaa,1273
Dst-xo deyib yr grm bu gec.
(6+5)
ikriynn Chngir eihd thmml eliymirlr. Qzlar buna tskinlih verilr. Alb br
klmsin bu dillrinn desin mnd rz eliyim sizin salnza:
Szlrimi yetirdim day tmm,
Sqi haramd mey tkm cm,
Gona Lbin mr yetdi tmm,
1269

. Ordubd: Azerbaycanda bir blgenin addr.

. Qaravul: Beki.
1271
. Sqqxana: Su bulunan yer.
1272
. Eih, eik: dar.
1273
. Otag: Oda.
1270

220
Yn dvrm bar bu gec.
(6+5)
Mn aq oydun mni,
Nar kimi soydun mni,
N klgd sxladn,
N d bir gn qoydun mni.
(Bayat)
Szlr tmm olsun, ikri qapn ab girdi iri. Yetirib qollarn sald Gona Lbin
boynuna. Ey mnim erd glinim, gedib rgnmim, Chngir mnim olumdu, sn d
mnim glinim. Gona Lb dedi: Bs Chngir harda? Dedi qoxma onu da gtirmim. Aa
hr ikisi dd bala svgllrin yanna alblar, ikri Nzik-bdninn Simizr,
Chngird Gona Lbi alb yanna. Daylr d bularn yannda. Ey na mgl
olsunlar. drt gn burda galannan sora Chngir yendi hyt. Bularn bir apzlri var
vrt bunu apxanaya ard. Eleyki Chngir gldi, bli balad znnn trif elmaa ki
mn bir gn burann gzllrinnndim. ki gzl olsayd biri mnidim. ndi flh vurub
dknlmim sin i salim geibdi. ox dedi dedi, Chngir dedi ay qaryana bu szlri
demktn mnzir mrmn nmndi? Qar istirdi ikridn km- dil hsil elsin, nfsidi
da. Qar ryinin szn dedi. Chngir bunu eidnd bir odun paras gtd, garnn
yumuax yerlrin verdi bu aacn dmin. Dedi ay oul day niy ldrsn. Chngir bunu
trsn. Amma eid bu qardan: Qar Srhng-i miy peym yollad. Ki ey Srhng-i
mi txtin tabt olsun, yhrin qan il dolsun, sn mmlkt saxlysan? ikri burda
arvadnn yannda. Cryan rh verdi. 1274 Yollad Srhng-i miy. Qar yemek
yollamaynca ikri sorutu: Bs niy biz yemk glmir? Nzik-bdn z dolandrd: hzd Chngir qarn doybd, cryan rh verdi. ikri ard dedi gtirin qarn. ikri
qarya hrmt eldi. Qar dedi: Day ox kmnnan xbd, mn Srhng-i miy peym
gndrmim. Dt min dana phlvn Srhng-i mi tkb, ban drsin eliyiblr. kisi d
mstilr1275. Chngir l eldi qbze-yi mir, ata can deyisn hamsnn anasn alar
qoyum. ikri dedi: O cur dyil olum, sbr el1276 sn bir ne klm szm var. ikri
gtrb bu dillrinn grk Chngir n deyir? Bnd d rz eliyimyln aalarn doslarn
salna:
Xbrin yox bu xbrdn ay bala,
Alb dvrmizi oxlu phlvn.
Sn il ikimiz verk dal dala,1277
1274

. rh vermek: Aklamak.
. Mst: Serho.
1276
. Sbr el: Bekle.
1277
. Dal dala: Krek kree.
1275

221
Alb dvrmizi1278 oxlu phlvn.
(6+5)
Dedi ata can icz ver bularn hamsn balym krk kry. Dedi oul eidginn gr n
deyirm. Alb br klmsin bu dillrinn desin:
N-mrt kimsynn tm yem sn,
Mrr olub he vaxt mnm dem sn.
Mzlumlar qlbin he vaxt dym sn,
Alb dvrmizi oxlu phlvn.
(6+5)
Gen Chngir dedi mn snnn icz istirm ayr iinn iim yox. ikri dedi qula as. ikri
gtrb sznn txllsn deyib:
ikriym cb ddm blya,
Tbib ola mrhm sala yaraya,
hlar ahn ar glsin haraya,
Alb dvrmizi oxlu phlvn.
(6+5)
Szlrin tmm elsinlr, qzlardan hlallablar qsridn1279 xdlar. Bular kmnd atsnlar
badan xsnlar knr, dt min phlvan bular saldlar aray. Dd bala bular verdilr
krh kry. Sadan glni sadan, soldan glni soldan vurdular. Cng eliy eliy bular
hridn xdlar. hridn xsnlar knr, yyrlar xbr apard. Mnzr h- Ymni
bularn mrkblrin yollasn, bdn dstr verdiqoun hrkt eldi. Bu yan trftn kffrn
qounu, oyan trftn slmn qounu, gen gard bir birin.
Aa, bular burda cng elmhd olsun, eid dsitan kimnn rz eliyim? Qzlardan. Nzikbdn z dolandrd qzlara: gr ddmin ba cngidn aylsa, glr mni verr ldrllr
v sizin d nmsiz el tapar. n mnd dnb olmuam Mslmn, Prvrdigr- Mutlin
cvbn verblmrem. r mni desz mn biraz yol yntm bldm1280 blk
zmmz yetirdik slm qoununa. Aa durdular bu qzlar beid, Simizrd, Nzikbdnd, Gona Lbdi, Mh- Zmin daydi, Prizdd. Bular beid xsnlar, daldeynn,
bucanan1281 xdlar, bular yolu azdlar. Yolu azdlar getdilr xdlar hara? Mee-yi
Mhlkiy. Tilisimdi bura, gediridlr grdlr bir yerdn x glir. Prvrdigr, bar bular
slm qounlarnnan olayd flan. Gliblr yetirdilr yaxnlarna. Bular dayansnlar, Mh-
Zmin dayeynn Prizd yolladlar. Gedin grn o x nmndi? Bular gldilr grdlr
drt dana qz oturubdu, vli bni-dm oxamrlar. Qeyittilr moznu desinlr Nzik-bdn
bildi. zn be kimi gtd gy vurdu yer. Ban gzn yolmaa mgl oldu. Alad.
1278

. Dvre: evre.
. Qsr: Saray.
1280
. Bld olmak: Bilmek.
1281
. Daldan bucaxtan: Kenardan keden.
1279

222
Qzlar dedi n olub ki? Dedi: Day bizimki qalb qurdunan qiymt. Axi niy bura harad ki?
Dedi qula asn deyim da: T grk Nzik-bdn burda nmn deyir mnd rz eliyim
eidnlrin salna:
sir oldux bunan bel,
Yardan ddk knr biz.
Didr qald qiymt,
Grmmrx dbr biz.
(4+4)
Qzlar z dolandrd bura harad ki? Nzik-bdn dedi bura Mee-yi Mhlkdi, bura
tilisimdi, day burdan xabilmrik. Qzlar inanmad, ama Nzik-bdn gtrb szn bel
dedi:
Prizd dyil bs kimdi?
Bu czir tilisimdi,
Nct yoxdu day lmd,
Yardan ddk knr biz.
(4+4)
Qzlar inanmadlar. T gtrb sznn txllsn bel desin, Bnd d rz eliyimyln
aalarn doslarn salna:
Nzik-bdnni szn,
Srm mest edib gzn,
Grmmrm yar zn,
Hasrt qaldx canan biz.
(4+4)
Bli bu szlr snsnda,1282 Reyhn Pri Kim ola? Srfrz hn qz, n bunu Devlr
Pdih istr oluna, ild bir df bularn cngi olar. Bu qz ddsi [qorumaq n] gtirib
qoyub ora. n tilisimdi he ks gedblmz ora. z ild bir yol glr qz grmaa. Bunaun
yannda Prizdlar var bni-dmin iyisin1283 bir aadan annarlar. Reyhn Pri iki nfr
prilrdn mmr eliyib gedin olar bura gtirin. Bir zmn grdlr iki dana prizd hzir
oldu. Slm, leykm slm. Durun ayaa grk. Hara? Bizim hmz bizi mmr eliyib sizi
aparax onun yanna. Dedi bizim ahmz beni-dmdi, biz prizdx, o sizi grs ox sevinr.
Prvn kimi baza dolanr. Durdular getdilr, grdlr bir dana adrn iind oturub ki
adra qimt verilmli dyil. Bir d adrn iind gzl oturub ki n gzl. Bular baxdlar bir
birinin zn, gr biz gzlih bu ndi? Yox gzl budu biz n deyirik? Qz bularnan bir bir
grd, otuttu yer. Qzlar alyllar. Reyhn Pri dedi: Bni dmnn bu gzllik? Yoxsa
siz seilmisiz? Qzlar z dolandrd: O dedi mn filn ksin qzyam, bu dedi mn filn ksin
qzyam. Bu dedi mn sizi tanram, zd Allah sevrm, Mslmnm. Bular z
1282
1283

. Shbet snsnda: Shbet zamannda.

. yi: Koku.

223
dolandrdlar: ndi ki Allah seversn, Allah tansan, o Allaha xatir bizi qeytr z yerimiz.
Dedi mn zm hr elm ghm. Mn Srfrzahn qzyam, adma Reyhn Pri diyllr.
Deyin grm siz bura ny glmisiz? Dedilr moz beldi, biz Srhng-i minin
Hrmxnsinnn xb qamix, zmz yetirk ikriy. Dedilr bizi svgllrimiz filn
ksdi, filn ksdi. Dedi el mnd sizin drtiym. Drtli drtliyi tapar, yaral yaraly tapar.
Dedilr sni and verrik cll- ilhiy bizi apar qoy yerimiz. Dedi olsun dstr verrm sizi
prilr aparar amma grk mn bir ne gn misafir olasz. Nzik-bdn Gznn yan
baharn bulutu kimi tkr, gtrb grk bu qza n cur yalvaracax blk bular apara qoya
yerlrin Bnd d rz eliyimyln aalarn doslarn salna:
Hr elm bltsn prilr h,
Tanrsan Allah yetir o yar bizi.
On sqqiz il dmn lind hmim h
Sevrsn Allah yetir o yar bizi.
(6+5)
mm szlri deyib gzlrinin yan tkr, grk br klmsin nec deyir? Bnd d rz
eliyimyln aalarn doslarn salna:
Qoyma xclt kk bizi h-zd,
Mzmmt yoxdu irin il Frhd
Gzllikt yoxdu tayn1284 dnyd,
Tanrsan Allah yetir o yar bizi.
(6+5)
Dedi mn sizi yollandracaam, mn zm Mslmnm v harda Mslmn grsm ona
kmhlik eliycaam. Hzrt-i Sleymnn rhuna and imim gr kmhlih elmsm
rhu tutar mni. Alb br klmsin bu dillrinn desin, rz eliyim eidnlrin salna:
ryimin bu hqiqi szd
ntizr qalan bu qzlarn gzd,
Adm Simizr Ymn ahnn qzd,
Tanrsan Allah yetir o yar bizi.
(6+5)
Reyhn Pri qzlara dedi sizi gndrcaam, ama bir ne gn burda mnim yanmda qaln,
mnim barm atlyr,1285 gnnn sora sizi verrm aparallar. 1286 Bular hd peymn
eldilr gn orda qalsnlar. Bular orda qalmaxda olsun, slm qounuyla kffr qounu
cng elmaxda olsunlar. [28]Szlrim sr-mnzil-i mvda o yerd qald ki qzlar Reyhn
Priye gn qona oldu. Reyhn Pri verdi df tnbr ney rgvn ssi simn blnd
oldu. Bular burda qalmaxda olsunlar, o trftn slm qounuynan Srhng-i minin qounu

1284

. Tay: e.
. Barm atlyr: Sklyorum.
1286
. Aparmax: Gtrmek.
1285

224
cngiddilr, qan su yerin axr.

Eleyki tbl-i bzgt1287 vurulsun, bular cngidn ba

asnlar, ikri gtrb Srhng-i miy nm yazd: Ki mbd1288 qzlara l tapasan, gr

birinin bannan bir tk1289 ksiy olsa, dmr rzigarnnan xardaram. Eleyki nm glsin
bunun lin, bunun qzlar yadna dd. shib-i kitb yazr: O qdr imidi mst almindydi.
Durub o duvr snin bu duvar mnim zn yetirdi Hrmxniy. Bu xbri verdilrr ona ki
qurbn gzlrin aydn olsun, zvnkd qouub ona, qzlar aparblar. Srhng-i minin
yyrlar var idi, qzlarn rddin tutsunlar, xbr verdilr ki qurbn qzlarn rddi gedir dr
Mee-yi Mhleky. Qzlar gedib db tilism. (Tilism-i Heyht) Srhng-i mi gtrb
ikrinin nmsinin cvbnda yazr ki qzlar gedib db Mee-yi Mhlek, Tilism-i
Heyht. Sn gr olansan day mnnn iin olmasn get olarn dalsca. 1290 Eleyki bu xbr
glsin yetisin h- Dr olu ikriy, h- Dr olu ikri l eliyib xncr, ki zn
aradan aparsn. Oyannan bu yannan yblar qoymuyublar ki n olub? h- Dr olu
ikri gtrb bu dilllrinn grh n desin, bnd d rz eliyim eidenlerin salna:
Canm lkr l gtrn siz mnnn,
Flk hsrt qoydu o yr mni.
Tz tz qurtulurdum govgdn,
Flk hsrt qoydu o yr mni.
(4+4+3)
Keyvn Sovdagr yeriyib yaxna ikridn sul eledi. ikri dedi: Keyvn Sovdagr qulq as
deyim da n olubdu?
Yaman vxt cb ddm hnrdn,
Gileyliym1291 zmndn flktn,
Qzlarn bei d gedibdi ldn,
Flk hsrt qoydu o yr mni.
(4+4+3)
Amm gtrb sznn txllsn bu dillrinn desin, bnd d rz eliyim:
skndrdn vard mnd nin,
Bu yer grk qannan dn mmn,
ox iltims ettim mn o sbhn,
Flk hsrt qoydu o yr mni.
(4+4+3)
Keyvn Sovdagr ox n-rahat oldu, z doland h- Dr olu mn bel ehss eliyirdim, sn
din dvs eliyisn, slmiytlik davas eliyisn, mn blmrdm sn dt dana qzdan tr
cng eliyisn. On sqqiz il snin nmsin qald Srhng-i minin lind l tapablmdi ona,
1287

. Tbl-i Bzgt: Savata Geriye dn davulu.

. Mbd: Sakn.
1289
. Tk, ty: Sa.
1290
. Dalsca: Arkasnca.
1291
. Giley: ikayet.
1288

225
mgr snin Allhn yoxdu? gr Allahn yr olar gedrsn tilismdn d xardarsan. Bs
mn neynmliym? Ddi gt nmnin cvbnda yazgnan ki, Srhng-i mi mn qz
davas elmirm ki snnn, mn snnn din dvs eliyirm. Snnn qz dvs elmirm ki,
gedib gedib da. ikri nmnin cvbnda bunu yazsn, mn-nm yazlb ki cng olmasn.
Qzlar da orda ey n mgldular.
Siz xbr verim kimnn? Chndrdan. Chndr daylarnn yannda bir idd qoun
crryb, glir ddsinin kmyin. Hams zn niqb salb ki tannmasn, prm d
vurmuyublar. Glib el ki m yetidi, dstr verdi adrlar qurdular. Srhng-i mi grd
bir idd qoun glir amma prmlri yoxdu. Qsid yollad ki gr biz kmh glmisn, bs
orda niy dmsn? Glginn mn zn. Cvb verdi qsid ki mn Mslmnm, Kfr
dgilm sn kmy olam. Dstr verdi prmi vurdular adrn stn. slm prmi.
ikri grd ki bunun prmi slm prmidi. Bu da adam yollad. Buna da cvb verdi ki:
Mn dzd Mslmnm, amma snnn d iim var Srhng-i miynn d. n nnsi
demiti ki ikrinin bir dana da olu var indi orda phlvand, bunun phlvan olmasn
istiyirdi ki buda phlivan olsun. ikri dbr xbr gndrdi ki olum szn nmndi? Dedi
eitmim snin bir dana olun var mnim onnan iim var. Amm ikri qoymad olu
gessin. Eleyki shr oldu, ikri qoymad Chngir gessin Chndrn meydanna, ikri z
getdi. Bulara dmende durdu tmy. Shib-i kitb yazr vvl gn bular ikisi dd bala
kt tuttular. n Chndr qbl elmdi dedi mn snin zv mir kmrm, mn kt
tutacaam. Axm olanda Chngir yeridi meydn: Ata can gl bu sevddn l k, ax
doru dyil ki oul durmu yerd dd cng eliy. Dd cngdn l kib, bular iki qarda
kt tutular. Shib-i kitb yazr gn bular kt tuttular. Axird ikri yeridi yaxna:
Olum ax de grm snin bunnan szn nmndi? Niy bizinn cng eliyisn? Dedi
eidmim ki bu snin rd olundu. Mn o du ki bunnan cng eliyirm. ikri bu szdn nrhand oldu, ax mnim ne dana olum var ki rdi bu ola. Eleyki olar gliblr z
adrlarna, bular gliblr z adrlarna, tmn slm phlvnlar dred dolanrdlar. Qeys-i
Rmmh- rb, irzd- Tigzn drd dolanrdlar, bir nfrin qadiri yoxid cngrn hsin.
Eleyki adrlarna getdilr, min-y rb gtiriblr, yeyiblr iiblr. ikri ox nrahandidi.
Firz yyr dedi: Qurbn ox narahatsan? Dedi grhd nrahand olam, bir niqb-dr glib
mnim qabama. Firz yyr dedi nrahand olma sabbahlarma blli olar ki o kimdi. ikri
z dolandrd: Necdi ki bu mumilni qoymayax qalsn shr, gedib o cvnnan mn xbr
gtirbilrsn? Dedi mnim bam st, o qdri zmn hmz mn sn o cvannan xbr
gtirrm. Firz yyr gldi adrlarn yannda dolanrd grd bir adrdan ss glir. Yeriyib
yaxna grd ey dd- bi-dd Ysif rb burdad, qardalar drsind oturub. Cng eliyn

226
cvn da orda otumudu. Bu qulan yatdd ki grm bular nmn danllar, grd ki buna
diyillr, o snin ddndi, yaxcl yoxdu, sn get d qdmlrin. Dedi mkni yoxdu, mn
grk gcm ona bildirm, gr o mni yxsa ddy rd oul odu, gr mn yxsam rd
oul mnm. Firz yyr bunu eidnd bildi ki bu Xorid- Bnnun oludu ki oda Ysif
rb gilin qardalard. Yeridi varid oldu iri, bular grd Firz da gldi. Bulara dedi gedib
mozunu kriy diyecaam. Chndr dedi mnim cngim tmm olmuyunca demaa
hqqin yox. Buna doyunca pul verdilr. Dedilr and i he kim demiycaam. Dedi bav
n bir nfr adama demiycaam. Eleyki bunu yola sald gldi, Chndr bunun dalnca
adam yollad, get gr bu gedib diycax y yox? Firz yyr eleyki gldi vrid1292 oldu adrn
iin, Slm, leykm slm. ikri z dolandrd: Firz de grm n xbr gtirdin? Dedi
xbr gtirmmdim. Dedi sn lmysn burda bir igl vard ki sn demisn. De grm
niy demisn? Sn Firz olasan, gedesn blmysn o kim ola? ikri and verdi, [Firz
yyr] dedi mn siz demirm. Ey stn, mn sn deyirm. Mn blmrm ki bu Shib
Qrn, o arvaddaryl alr, qoynunda saxlyr, bilmirm ncur olur ki bular yadnnan xardr?
zn tutub stuna diyir ki yan mn siz demirm, ama olarda drd oturub hams eidir da.
Ysif rb gilin baclarndan Xorid- Bndan bir dana olan be-nm- Cehndr o glibdi.
Eleyki bunu desin qsid qeyitti Chndra xbr verdi. Chndr l eldi mir zn
yetirdi hara? ikri olan adra. Bu qad girdi ikrinin dalna1293. Bunu tutublar. Dedi l
saxla, mn sn and imidim ki bir nfr demiycm, mn bir nfr demmim ki mn
stn demim. Bular baladlar glmyi. Chndr yeridi qollarn sald ikrinin boynuna,
dd bala qol boyun oldular, pdlr. Chndr z dolandrd: Mn fqt1294 istirdim grm
rd hankmz olacayx? Sn mni yxsaydn sn rd olcaxdn, mn yxseydim mn rd
olacaxdm. Bird istiridm bizim gcmz dmn bilsin. ikri dedi: Hr hansz hr
hansuza fiq gls zor gls o byk qardad. shib-i kitb yazr v hsind kitabda kibdi:
ikri bir inr aac grsdi dedi: Hr kim o aac bir zrbd qlmliyib ikiy bls, mn
erd oul odu. O dedi sn vvl vur, bu dedi sn vvl vur, firsndi verdilr Chndra.
[Kasetin bu blmnde kopukluk var.] Chngir bir dana oxunan aac ridn xatsn atsn
knr, rd oul Chngir oldu. Bular bu cur qalmaxda olsun, indi xbr verim siz
kimnn? Qzlardan. Prilrdn bir nesi Reyhn Priy xbr verdi ki: Ddn Srfrz h
glir sni grmeye. Qzn emn lnnnn ksildi.1295 Ey dd- bi-dd, mn bu qzlar neyniyim,
mnim ddm[] dhdr deyibdi, sn grk cmnn bir qz alasan, ddmin olan evlad
1292

. Vrid olmaq: eri girmek.

. Dal: Arka.
1294
. Fqt: Yalnz.
1295
. Eman elinden kesildi: Kendini kaybetti.
1293

227
olmaz. Egr cmdn birin alsan, snin olan evladn olacax. Mn neyniyim? Neynmiyim?
Prilrdn rgtdi, ki siz durun bular aparn bular gizledin. T ddm bular grmesin.
Eleyki Srfrz h glib, oturub. Dd bala bular pdlr grdlr, yeyillrv iillr.
Gc gldi aray, eleyki gec glsin aray, yeyib iib xo olub, indi nzrin nmn glsin,
dedi qzm. Dedi: Bli. Dedi mnim nzrim gln bu mhvvtd1296 cm var. Dedi: Yox
dd. Dedi ddv yalan danma, iyi glib mnim burnuma dyib. Dedi blki sb yeli sir,
yel gtirir. Gec mvqeyi yatmax gldi araya, bu durdu getdi yatsn. Yatd, amma ilan vuran
yatd bu yatabilmir. Shib-i kitb yazr ki Srfrz hn yars devdi yars adam, zd
nmynde-yi Sleymnd. Glistn- Eremde padiahd, zd nmynde-yi Hzrt-
Sleymnd. Bu grd yatammr, gldi qzn oyatd. Qzm Reyhn, mn yatabilmirm,
buralarda adam var. Dedi and i. Dedi dd bav n burda adam yoxdu. O dz and idi ha,
dedi burda adam yoxdu, vli aralda z gizledib da. Bu inanmad. Durdu balaru axtard. De
burda de orda getdi bular tapt. Qzlarn yapd dst-i bndinnn1297 gtirdi adrn iin.
Yetirma hmin1298 cld istdi: Qurbn qble-yi lm saolsun, kimin mr tmm yetiib?
Baynan bdninin arasnda ayrlk salm? Dedi mn gr kimnn tr alram? Mnim
qzm mn yalan and iir. Vur bu qzn boynunu. Gr aa qzlar n hl qalar? Bu qaba1299
getdi yalvarma n qbl elmdi, clld dedi vur bu qzn boynun. Qz grd beldi dedi
dd cn qoy mn ne klm sz dyim, vsiytimi eliyim. Dedi: Deginn. Qz gtrb bu
dillrinn grk n diyck? Bnd d rz eliyim:
Hkm eyleme stme gele celld,
Mn cavanan ata ldrm mni.
irin yolun gzlr dyim Frhd,
Mn cavanan ata ldrm mni.
(6+5)
Qan eyler
Divn eyler,
Dost mni bu halda grse,
Y lr ya qanma qan eylr.
(Bayat)
Niy sni ldrmym? Sn mn yalan and imisn. Mn sn hardan rk yandrm? Dedi
ata can ax mn bilni sn bilmisn? Qula as szm. Alb br klmsin bu dillrinn
desin, Bnd d rz eliyimyln aalarn doslarn salna:
Bilirsn niy bu cannan gemim?
Doldurub cl cmn imim?
1296

. Mhvvt: Alan.
. dst-bndinnn: Elinden, bileinden.
1298
. Hmin: Zaman.
1299
. Qabaq: n.
1297

228
Bular qonaxdlar mehmn etmim,
Pimn olarsan ldrm mni.
(6+5)
Oyan dalar,
Al qana boyan dalar.
Bu yan zlmtxnad,
Necdi o yan dalar?
(Bayat)
Dedi niy pimn olaram? Dedi dd qula as deyim da niy pimn olarsan? Alb br
klmsin bu dillrinn desin:
Qzn Reyhniy me bndrdi,
Snin nmrdliin halim dndrdi,
Bularn shibi evld- skndrdi,
Pimn olarsan ldrm mni.
(6+5)
Yr qana,
Yr szn yar qana.
Qanad qrlm sonayam,
Sxlmam yar qana.
(Bayat)
[Reyhn Pri] Dedi mn rmlid1300 grmm. Bular evld- skndrdi. Glllr Glistn-
Erm padiahlv linnn alallar. Sni ahln da linnn gedr. Dedi nec bura
glblr? Bura tilismidi, Rstm eliyblmdi bura glsin. Dedi bularn dedesi skenderdi ki
zlmta getdi. Dedi: O zaman Sleymn varidi. Qz grd n qdr diynnn sora dedi day
zn blrsn. Bular bele qalmaxda min-yi rb arya qoydular. Simizr dedi ki: Gl bu
meydn tk mn iim. Dedi sn kimsn? Dedi mn Srfrz ham. Glistn- Ermin
ahyam. Sleymnn nmyndsiym. Dedi mnim sahabm var onu ar glsin, hnrivi
grm ki sn mni sahibimnn alasan, onnan sora sn n desn el olsun. Dedi snin shibin
hardad? Dedi mnim shibim mdad. Dedi bura bax grm, shibin gls bura gc
atmaya sni mnim limnn ala, onda mn bli diyrsn? Dedi oanda mn sn kniz1301
ollam. Bunun [Srfrz hn] bir dana prisi var, be-nm- Encm Pri. shib-i kitb yazr
bu yirmi dt satn rzind krni dolanb glib oturard. Encm Priyi istdi, dedi bir nm
yazram aparasan versn mda h- Dr olu ikriy, gl bura t grm mn bularnan
neynmliym? Dedi qurbn mn nmni aparram, bu rtinn ki sn yazmyasan, Simizr
z yaza. Dedi nznin zn yazasan? Dedi eybi yodu yazaram. Ey dd- bi-dd kaaz qlm

1300
1301

. Rml: Falclarn kulland talar.

. Keniz: Cariye.

229
qoyuldu Simizrn brbrind yer, grk Simizr ikriy nmn yazr? Bnd rz
eliyim ziz duslarn salna:
Sn qurbn olum er ikri,
Nmzdin db dmn lin.
stiyillr incitsinlr Simizr,
Simizrn db dmn lin.
(6+5)
Sz yazr Gznn yan baharn bulutu kimi ruxsrin rvn eliyir. Alb dbrsin bel
yazsn:
Dmn istyir gir mnim qsdim,
l vermrm nmrdlrin dstin,
cl kynyin geyib ynin,
Simizrn db dmn lin.
(6+5)
stir sznn txllsn desin, rz eliyim eidnlrin salna:
Simizr yolunu gzlr lncn,
lm yeydi yardan ayr qalncan,
Chngiri hmrh el yanncan,
Simizrn db dmn lin.
(6+5)
Hrcyinin mxnnsin, nakasn,
Doru szn dz ilgarin grmdim.
ox hdim dnyd gdlr ....
Nmusun, geyrtin arn grmdim.
Nmnin ayan imzlayb stn mhr eldilr, verdilr Encm Priy. Encm Pri nmni
gtrb rvne-yi rh oldu.
O oyan trftn glmkt olsun, eid dsitni kimnn? Mzrq, Mrb dn ki
Srhng-i miy kmy gliblr. Firng Padihlardlar. Zlzl Zngi glib. Zlzl
Zngi ikrinin qrdi trfinnn glmidi, ama Mslmn olmudu, ikri tutulannan sora
qeyidir gedi. Bir d Zrqm glibdi, bular oturublar, yeyillr iillr, mey mclisidi. Srhng-i
miy z dolandrdlar ki sn bu slm qounuynan ba edeblmrsn? Dedi sabah ola
grsiz, orda iki phlivn var biri ikri biri Cehngir. Bu yan trftn Mzrq, Mrbn
yyrlar oxdu, amma bir yyrlar vard adna rk yyr diyllr, yetmi iki srt girr.
Buunu istdilr qabana on tabax qzl qoydular ki gedsn bu iki nfrin ban gtirsn,
zn istmirik. [29] Srhng-i mi on tabax qzl verib Sriq yyra (Mzrqun,
Mrbun yyrdlra bular, Firng Pdihlarnn), ki gessin ikriynn Chngirin ban
getirsin bulara. Srhng-i mi deyir gr bu iki nfr olmasa slm qounu dneyliy1302 eder,
mn gen gn xannan gn batana pdih ollam. Sriq yyr gelib yetidi slm qoununa.
1302

. Dnehliy: Dnklk, dnmek.

230
slm qounu iind dolanmaqda olsun. Gn orta zmnd, cng yoxdu, yyrlar hrsi bir
trft. mm eid xbri kimnn? Encm Pridn. Encm Pri gverin znd glib
yetirsin slm qoununa. Grd bir nfr yyr sini sini dolanr. Dedi sn lm bunu
gdcaam grm bu ndn xtir dolanr? Glir yetirdi ikriynn Chngirin yatd adr
tapd. Eleyki vrid olsun iri, Encm Pri gvrin1303 srtind qondu adrn berbrind
yer. Grd bu yyr bi-h drunu xardb, ikri v Chngirin burnuna tutdu. Encm
Pri ikriyi grnd bir gyldn min gyl aq olur. [Sriq yyr] l eldi ki xncr
[ikrinin] ban kssin, Encm Pri bir sehr oxudu (b bv zr zrn pf) Sriq yyrn
xncr linnn dd yer. Baxd grd bir gvrcin oturub, bildiki buda sehr-grdi.1304 n o
dmi-zdd, bu pri-zdd onun elmi prizda xmaz. Encm Pri bir dana da sehr oxudu,
byh bir uqb oldu vurdu bunu ngsin, apard. Srndib Drysnin yannda bir aac var
idi, mhkm1305 sridi1306 o aaca, nmneynn? Bann tkynn. l eldi tziyny,1307
dt yz dana tziyn vurdu. Dedi n i grrdn? Dedi Srhng-i mi mn on tabax1308
qzl1309 veribdi, gl snl olar ldrax qzllarn yarsn verim sn. Dedi baladm burda
qiymt kimi qalacaxsan. Bamn tkynn. Dedi kim baladn mni? Dedi svglmn
qlncnn ucuna. Dedi snin svgln kimdi? Dedi el ikridi. Deyib dzldi yola. Glib
oturub ikrinin ba st. Hnz ikri aylmamd. Bu dillrinn grk nmn desin?
Bnd d rz eliyimyln aalarn doslarn salna:
N yaymsan xb iind,
Gtirmim xbr sn.
Blbll ayrlb glnnn,
Gtirmim xbr sn.
(4+4)
Grd ikri aylmad. Alb br klmsin bu dillrinn desin:
Seb dyr tel rpni,
Baxanda gz xireleni,
rktn sevirm sni,
Gtirmim xbr sn.
(4+4)
ikri gzlerin aanda grd bir qucax tel dnib bunun sinsin. [ikri dedi:] Nznin sn
kimsn? N n glmisn bura? Dedi cvan qula as deyim:
Szlrm yetdi tmm,
1303

. Gverin: Ku tr.
. Seh-gr: Sihirbaz.
1305
. Mhkm: Sert.
1306
. Sridi: Sard.
1307
. Taziyn: Krpa
1308
. Tabax: tabak.
1309
. Qzl: Altn.
1304

231
Qoynumda var ct mm,
Encm gtiribdi nm,
Gtirmim xbr sn.
(4+4)
Dedi nznin n nmsi gtirmisn? ki lli nmni qoynundan xadb verdi ikriy. ikri
oxusun, mzmnunnan xbr-dr oldu. Qzlarn Meye Mehlekede Tilism-i Heyht
dtklrini dedi. Srfrz hn linddilr dedi. Simizar bu nmni yazb. ikri dedi: Sn
getginn salk olsa mn gedrm. shib-i kitb yazr ki Encm Pri getdi yoldan gen dnd.
ikri hara gedir, ikrinin ba stnd gedir, l kmmir. ikri h- cn yolluyur ki
sen getginn qzlarn yanna, mn Firz yyrnan glcaam. ikri d Mnzr h-
Ymni, Keyvn Sovdagri, Chngiri Chndr, irzd- Tigzni hamsn yb cryan
olara dedi. Dedi mn getmeliym. Chngir dedi: Ata can! qoy mn gedim. Dedi sn kmrbst dyilsn, Shib qran dyisn. Sn burda qalmalsan, mn gedirm, mm dmn
bilmsin ki mn qounda yoxam. Bir d vsiytim odur ki gr m alsaz, Keyvn Dilvri
mda padih eliyin. Firz yyra dedi: Dur yaa ikri Firzsuz gedblmz. Firz
yyrnan bu rvne-yi rh1310 oldu. Srfrz h yeddi dana tilisim bayb ikrinin
adna, Mee-yi Mhlekd zd nzrin qoyubdu ki hr bir tilism on il dv els olar
yetmi il. ikri glib bura atana kimi qocalar1311 gedr, qzlar mn bli diyr. Eleyki
gldilr Mee-yi Mhlek qdm qoydlar birinci [tilism], bir dana tilismidi, tmm cnvar,
qurt. ikri l eliyib mir Encm Pri d bann stnddi. Encm Pri sehr oxuyub,
ikri bular ldrd, yoxsa ikri olarnan hardan ba edcyidi? kiminci tilismi er,
mnc plng, drdmnc bbr, beiminci cyib heyvnatd, olarda ldrb gedilr.
Altmnc yetirdi bir dana drynn knrin, dry btn qand. ikri dayansn dursun,
Encm Pri z dolandrd: Dilvr bura kimi sni gtimim, vli burdan o trf mnim
qudrtim yoxdu, bunun sehrini mn bilmirm. [ikri dedi:] Sen kimsn? Dedi mn Encm
Priym, nme gtirn. ikri qald neyniyim neynmiyim? Encm Pri z dolandrd:
Dilvr mn eitmim sn kmr-bstsn, snin bir payn var hxdn. Bunun xtirin1312
dd, durub dstnamaz ald iki rkt namz qlb. Gtrb bu dillrinn ikri grk nmn
diyck? Bnd d rz eliyimyln aalarn doslarn salna:
Qdir Allah budur snnn dilyim,
zn dzlt bu ilri dzldn.
Skit ola blk mnim ryim,
zn dzlt bu ilri dzldn.
(4+4+3)
1310

. Revne-yi rh oldu: Yola koyuldu.

. Qocalmaq: Yalanmak.
1312
. Xtirine dmek: Aklna gelmek
1311

232
Gtrb bu dillrinn h nl eliyir, Bnd d rz eliyim yln eidnlrin salna:
Bir babanan lim zlb badan,
N yazdan gl drdim n d bahardan,
Nec l gtrm mn Simizrdan,
zn dzlt bu ilri dzltn.
(4+4+3)
stir sznn txllsn yetirsin, rz eliyim doslarn salna:
Qdir Allh zn eyl ran,
Kim saaldar sevgi vuran yaran?
ikriym gedim gzim haran?
zn dzlt bu ilri dzldn.
(4+4+3)
Sz tmm oldu, alyb bi-h oldu, gen kim gldi bunun rysin? Gen Xzr Peygamber
zn yetirdi ora. [Xzr Peygamber ikriy dedi:] ikri, olum by mn sn Btil-i
Sehri1313 rgtmmim? Sn niy yadnnan xatmsan ax? Dedi onu burda desm, yol
tapabllm gedm? Dedi oul o Btil-i Sehridi, onu harda oxusan, iin pe gedr. Xzr
Peygamber bir dst libs verdi, ikrinin geydirib ynin, 1314 bir kmr balyb belin, Xzr
Peygamber gyib olsun, ikri glsin zn, grd libaslar ynind kmr belind. Durub
yaa mrkbin svr olsun, Btil-i Sehri oxusun, n dry, n su, n qan he zad [qalmad.]
Mrkbi heyliyib, Mrkeb- jdxr yeridik yann altnnan toz qalxr. Gedir bir yerd
grd susuzux buna ox l verdi. Yeddiminci tilism d grd bir qar, vrt oturub bir aacn
dibind eyran satr. Bu yan trf dad, bi yan trf biyban. 1315 Bir dana da mqqr var.
Eleyki yetirib qar nn. Slm, leykm slm bala. [Sordu] N i grsn? Dedi ayran
satram bala. Dedi ax bu ld biybanda sn n ayran satsan? Dedi bala burda mtri ox
olar, yol std. [ikri dedi:] Ax sn burda neynisn? Dedi al-ver eliyirm, eyran satram.
[ikri dedi:] ryim yanr, onnan bir kasa verbilisn mn im? Dedi bala niy
vermmirm? Bu Mrkeb- jdxrdan dsn yer alb kse-y ayran istir ksin bana,
Firz yyr qarya dedi: Al qabaxcan sn i grm. Qarnnn l aya titrdi. Nec isin
bunu? El ayax titrdi ks linnn dd yer, eleyki linnn dnd yer, qar dd kdi ki:
Ay glin bular mni ldrdlr. Firz xncri basd bunun qarnna. Eleyki qar ld, yeddi
dana nrr dev o mqqrdn xd gldi ikrinin stn. ikri l eliyib mir, bularn
alts ldrd, onuda tutdu qoydu ayann altna. Dedi xt-kr ldrcyim, deyin grm siz
kimsiz burda? Dedi sni and verrm cll-i lhiy mni ldrme deyim da. Mnim bir ne
sz vsiytim var sn onnan sora ldrsen d ldr. Bu ibrt ola tr-sr Devdn
1313

. Btil-i Sehri: sihiri etkisiz hale getiren dua.

. yin: zerine
1315
. Biyban: l.
1314

233
Bu dillrinn grk tr-sr Dev ikriy n deyvk Bnd d rz eliyimyln aalarn
doslarn salna:
Bni-dmdn mn zm eidmim,
yid grk bastn ksmy.
Srfrz dan tr candan gemim,
yid grk bastn ksmy.
(4+4+3)
Dedi bizi Srfrz h qoyub bura, mmrdi tilismidi ki sn glib burdan gend sni
ldrk. Alb br klmsin bu dillrinn desin rz eliyim eidnlrin salna:
vvl szm budur sn ey cvn,
Nec gedin dryn tutmudu qan?
Diyrm klmni ollam Mslmn,
yid grk bastn ksmy.
(4+4+3)
Dedi Mslmnolsan ldrmrm. Alb br klmsin bu dillrinn desin v adn desin, rz
eliyim eidnlrin hamsnn salna:
..... iln nn nmk yiyllr,
..... libs xrka-pi giyellr,
Mnim adma tr-srd diyllr,
yid grk bastn ksmy.
(4+4+3)
Bu z devdi mm ba dv bana oxard. [tr-sr Dev] z dolandrd: Cvn mni
ldrmginn, mni zv qulm- hlq-beq1316 elginn, zmd Mslmn ollam. Bu
oldu Mslmn, zd shib-i kitb yazr bir dana nal gtrd sald qulana qulm- hlqbeq oldu. O qar da ki ldrdz o Nn Cdidi ki Srfrz h qoymudu bura siz burdan
gend sizi ldrk. Eleyki bunu zd eledi, tr-sr Dev gessin, durub yaa mrkb
svr oldu, qdm qoydu Mee-yi Mhleky. O yan trftn Encm Pri yetirdi zn
Srfrz hn huzuruna. Slm, leykm slm. [Srfrz h dedi:] H de grm Encm
Pri ne gnd getmisn ikridn bir xbr? Dedi ikri qdm qoydu Mee-yi
Mhleky. [Srfrz h dedi:] Danma lvnd-i xrbat, nec qdm qoyabilr Mee-yi
Mhleky? Yeddi yerd mn onun adna tilisim balamam. Dedi mn neynim, Btil-i
Sehri baarr glibdi. Dedi mn neyniyim? ikri dayanb burda Mrkeb- jdxr kiniri. Ey
dd- bi-dd, eleyki grsn ikrini tez bir dana mntr oxuyubdu, qzlarn hams
adrdayd, adr gz nnnn gyib olsun. z qz Reyhnni qzlara mmr eldi mma
n qzn elmi oxidi, ikrini drvdn baxan kimi grrd. O ikrini grr vli ikri
n Reyhnni grr n qzlar grbilir. Srfrz h bunu pevz eldi. Eleyki vrid olsunlar

1316

. Qulm- hlq-bequ: Kula kpeli kle.

234
adra, bir ne klm dandlar, yedilr, idilr, min-y rb qoyuldu aray. Bular burda
shbt mgl olsunlar, qoruq eypuru kilib ham yatsn, Firz mgl oldu z iin, zn
verir bu adra, o adra qimtli eylri gtrrd. Srfrz hnan ki ikri danr, Reyhn
Pri adrn yelkannnan baxr, deyir prvrdigr grsn bel cvn olar? Mn qiyam
qiymt olsa bu olannan ayrlmaram, el bu mnim svglmd. Qzlar bel grnd
Reyhndn sorudular: Bs niy haln el oldu? He zad demdi. Srfrz h ikriy
dedi: Bilirsn sni niy bura gtirmim? Dedi qurbn desn billm. Dedi sn iki dqiq yl
burda ta mn glim. xb Reyhnni ard.Dedi hn dd can n frmyiin vaar? Dedi
qzm sn bir ne klm szm vard. Dedi de grk. Gtrb bu dillrinn grk n
diyck? Reyhn Priy n deyir Srfrz h:
Sn mnim istkli bir ziz qzm,
Bir szm var onu yer salma sn.
Azmda shbtm rkt szm,
Bir szm var onu yer salma sn.
(4+4+3)
Dedi ata can snin ryindki sz nmndi? Dedi qzm qula as deyim da. Alb br
klmsin bu dillrinn desin:
gr baxsan ryimd yaraya,
Rhmin glr mnim tk bi-riya
Sni verim qzm gl ikriya,
Bir szm var onu yer salma sn.
(4+4+3)
Dedi yox ata. Harda ryinin iindn glir amma istiyir qzn ver ikriy qzlarn birin ala.
Dedi qzm qula as szm, gtrb br klmsin bu dillrnn desin:
Srfrz h bir rz eylyir sn,
Bu qdr yara gl vurma sinm.
ndi mnim im dbd sn,
Gl szm qzm yer salma sn.
(4+4+3)
Gen biraz sazax mazax eldi, grd ddsi l gtrn dyil, dedi szv qbl eldim.
Srfrz h dedi biz irid oturduumuzda sn glrsn iri v ikrinin dizinin stnd
oturarsan, sorasn mn dzldrm. Eleyki Srfrz h geldi biraz stnnn geip, Reyhn
Pri gldi. ikrinin gz sataanda grd ey dd- bi-dd elbil hri-yi qlmand.
Gm km gyl mclis cnan gen gldi,
Bu qdir-i bi-rh vern can gen gldi.
Bir ne gn olmudu gnnm tir1317 gmindn,
d etdi mni ol mh- tbn gen gldi.
(Mefl, Mefiln, Mefiln, Feln)
1317

. Tir: Karanlk.

235
ikri grd tmm o gzllr ki svmd, bunun bir telin dymzlr. Frland doland
gldi oturdu ikrinin qucanda. Qz eleyki oturdu ikrinin qucanda qollarn sald
ikrinin boynuna. ikri Srfrz ha z dolandrd: Qurbn bu kimdi? Bs niy b bel
eliyiri? Dedi o mnim qzmd, n sn zn ahsan v bir dilvrsn, onu ne yerdn
istiyillr o da sni svri. Mnd istirm olarn he birisin vermiym, onu pe-ke1318 eliym
sn. ikri szn aznda ksdi, dedi qurban yalan deyisn. Biz grk rsminn
rsuminn,1319 gr sn dz diyisn, mn bir kaaz ver. [Srfrz h] Dedi mnim bam
st. Srfrz h l el kagaz qlm. Yazd da imzalad da, dedi diyisn sigsind oxuyum.
Dedi: Bli. Be qnn-i slm v be frmn- Sleyman sigsin oxuyub, oldu bunun hll.
[Srfrz h] Dedi: ndi sn d o qzlarn birin pe-ke eliysn mn. ikri dedi: Mn
blmrm ki qzlar hayandad? Sn yerin bilisn, yola gsinlr bura grm sen hanssn
itisn? [Srfrz h] Reyhn Priye dedi get qzlar gtir buraya. Reyhn Pri qzlar
gtirdi. Eleyki vrid olsunlar adrn iin, oturdular bir bir. Dedi de grm bu qzlarn hansn
istisn mnnn? Srfrz h Simizrn bilyinnn tutdu, dedi mn bunu istirm. ey dd- bidd ikri baxd grd on sqqiz il bu gz dusta kib, zindanda qalb. Dedi qurbn he
onnan mnim cryanmnn b-xbrsn? Dedi cryanz nmndi? Dedi qula as deyim da.
Gtrb grk ikri Simizrn brsind nmn diyck? Bnd d rz eliyimyln
aalarn doslarn salna:
Gl sn sylyim prilr ah,
O mnim rgim bu cismim cand..
On sqqiz il gqalb dmn lind,
O mnim canmda rh rvnd.
(6+5)
Srfrz h dedi indi ki bunu vermdin, (tutdu Nzik-bdnin bilyinnn) o snin, bunu
verginn mn. Dedi qula as onun da flsfsi oxdu, rz eliyim. Gtrb bu dillrinn
grk Srfrz ha n deyir:
Sni numynd eyldi Sleymn,
Mribdn Mriq eyldi frmn,
O qz mnnn tr olub Mslmn,
O din-i slma prm vurand.
(6+5)
Mn aq qan eylr,
Divan eylr qan eylr,
Dost mni bu hld grs,
Y lr, ya qanma qan eylr.
(Bayat)
1318
1319

. Pe-ke: Sunmak.
. Resm rsm: Adet ve gelenekler.

236
[Srfrz h] Dedi xeyli xb buda snin, oanan da l gtrd, yapd Gona Lbin
bilyinnn ki ikrinin glinidi, Chngirin xanmsd. ikrinin gzlri doldu. [Srfrz
h] Dedi: Dilvr haln niy vz oldu? Dedi qula as deyim da niy vz oldu: ikri br
klmsin bu dillrinn desin grk n cur olacaq:
Yengi1320 yengi baalarn bard,
Almasd, heyvasd, nard.
ikri diyr o Chngir yrd,
O rddi z byk asland.
(6+5)
Mrd atas,
Doldur ver mrd tas,
Nmrt glib mr olmaz,
Olmasa mrd atas.
(Bayat)
Srfrz h z dolandrd: Nec ki Chngir yard? Dedi bli, o mnim rd glinimdi.
Chngir mnim olumdu, bu da onun ylidi. Onda grk yazasan Chngir z gl.
Serfrz h dedi: O da snin olsun bu da snin olsun. Bar bu knizlrdn birin verginn.
Amm zizim insan grk tikni tk yemiy. Grkdi olardan verydi, amma olardan da
vermedi. Dedi ki olarn iczsi mnnn dyil. Olar Simizrn kennizleridi. Biri Mh- Zmin
di, biri d Prizd. Mn eliyblmrm olara vkilliy eliym. z dolandrdlar Simizra.
Simizr ne dese yaxd? H bu mclistn, Sni Hzrt-i Sleymn nmynd eliyibdi, vli
mn baxram snin dbiv sn he tulambarlx da yaramr. Mn olarn baman snin
stv srtmrm. Simizr z dolandrd ikriy: Biz sni bura ardk bizi satmaa? Bs
ikriliin harda qalb snin? ikri z dolandrd Srfrz ha: Mn bularn he birin sn
verrmrm. Dedi bs niy mn qzm sn verdim? Dedi vermyydin. Srfrz h qz
Reyhaniy dedi: Sn dur get. Reyhn Pri ikriy gz eldi, gzl mni sni linnn alar ha!
Reyhn ddsinin szn yer salmasn, durdu ayaa. Ayaa duranda ikri yapd bunun
dst-bndinnn. Dedi otur yer sn mnim kbinli yalmsan hara gedisn? Srfrz h
dodan vurdu dodana: Zrb, zrn, b bv pf. Bu adr oldu nasrga1321 kimi bir
ey. Hamsn yd bir yer adra qaxd gy. Srfrz h z d. Dedi sni d ldrcktim
vli n shb qransan, get mnim dalmcabr da glmginn. h- c y Simin Pri bir
dana pri pe-ke elemiti.o da gvrin olup udu getdi. ikri zn gldiind Firz
yyrla gn ll-giryan dolansnlar, shib-i kitb yazr gnnn sora h- c bulara
ras geldi. Dedi h- c, mn getmli oldum qzlarn dalscan, gedsn, mnim
1320
1321

. Yengi: Yeni.
.?

237
olanlarma diysn, ddvz getmli oldu dubr qzlarn dalscan. m alannan sora
Keyvn Dilvri ma padiah qoyarsz ve Keyvn sovdagr ki ibrt ola Sleh sovdgr
onuda vzi qoyasz. h- c glsin m sar, Firz yyrnan ikri gedillr hara?
Qzlarn dalsca. O oyana gessin bular bu yana, ikri z dolandrd Firz sn bilrsn biz
hayana getmeliyx? Dedi: Shib qrn gr biz istsk gedk Glistn- Rm vvl grk
gedk Srndib. Srndibd Hzrt- Admin qdmghn ziyrt eliyk. Hr ikisi yol
glilr, Ustd bel nzm kibdi ki: Bir ay yeksr yol glnnn sora, bir yerd yatmtlar.
Gecnin bir vxtind ikri grd ki ox szlt ssi glir, Firz da yatbd. Durdu o yana bu
yana qulan yattsn, szlt ssi gln smt getmaa mgl oldu. Gedib grd bir nfri
balyblar aaca bir dana nzik tknn, munun szlts simn blnd oldu. ryi yand
buna, yetirdi yaxna: Olan sni niy balyblar bura? Dedi Dilvr gr mni burdan aasan,
dny malnnan sni gni elrm. lin atd bu tk qrsn, grd mahl- mridi, qrlmr. Bu
eynid Firz yuxudam ayls grd ikri yox, gldi grd onun ipin mirinn ksck dedi
ikri dayan, sn dur dalda grm. Dedi snin adn nmndi? Dedi mnim adma Sriq
yyr diyllr. Mn Srhng-i minin yannan glmim, zm d Mzrq, Mrbun
yyarlarnnanam. Dedi ny glmisn? Dedi bir nfr glibdi ad ikri, ( Tanyabilmir ki bu
ikridi.) mn onun v olunun ban aparacaxtm Srhng-i miy. [ikri] Dedi sni kim
gtirib balyb bura? Dedi mni Encm Pri getirb balyb bura olarn ban ksnd mnim
limnn xncr dd, sora bir qb srtind mni vurdu ngsin v gtirib balyb bura
hmd mn dt yz dana tziyn vurub, getdi birazdan sora gldi, dt yz danada onda
vurdu, dedi qal burda qalmalsan. Firz yyr baxd ikrinin zn, dedi klyin ksginn
da. l eldi mir, miri qilfinnn xadanda dedi bu n i grr? Dedi el bu ikridi,
istir sni aa burdan. [ikri] bir bana mir vurdu, aacnan Sriq yyr aradan bld,
yars dd o yana yars dd bu yana. Onu chnnm vsil elsinlr rvne-yi rh
oldular. Glib yetirdilr Srndib Drysnn knrin. Grd gti dayanb, tcirler mal
vurullar, olarda gtiy mindilr rvne-yi rh oldular. ikri tor atb gtinin iinnn balx
tutular yesinler, gnlrin bu cur sovublar. gn yol getdilr, gnnn sora hr trftn Y
Allh sslri gldi. ikri dedi nolub? Dedilr naqqa istir gmini grq elsin. Balxdan byk
xlxd. Balxdan byk dnyada bir ey olmaz. Rvytd vard diyllr: Ucubunux1322
dyim drydn balx tutard, v onu gnn krsind tutard piirrdi yiyrdi. Gnlerin bir
gn bir balx tutmudu, tutmudu gnn krsin, xeylh saxlyannan sora ki saxlyb gn
piirsin bu yesin, dnb baxr ki baln n ba drydn zlb n quyruu. Bal tzdn

1322

.?

238
atr dryy qqrr qoyur qar. ikri neyndi? ikri vvl hmmi Allah yd elr. ikri
gtrb bu dillrinn grk Allah nec yalvarr? V bl (naqqan) n cur ldrck? Bnd
d rz eliyimyln aalarn doslarn salna:
Ktimiz grq olur dryd,
Nh nct vern yeti hayay.
Sn zn rhm el biz Mslmn,
Nh nct vern yeti hayay.
(6+5)
ikri gtrb br klmsin bu dillrnn desin, Bnd d rz eliyimyln aalarn
doslarn salna:
Flk mn sitm etdi doyunca,
lm yeydi bu dnyd qalnca,
Mn gedirm nazl yarn dalnca,
Nh nct vern yeti hayay.
(6+5)
ikri istir sznn txllsn yetirsin rz eliyim eidnlrin salna:
Ham fryd kir edir l-mn,
ikri drdin gl eyl drmn.
ilr aas o h- Mrdn,
Nh nct vern yeti hayay.
(6+5)
ikri oxu qoydu ille-yi kmn naqqann gijgahn1323 nin tutdu, ele neceyki nin
tutmudu, vurdu naqqann beyninn. Dry oldu tmm qan. Tcirler ydlar bularn
drsin hrsi bir tas qzl getirib verdilr, hmd sn yerine getirennn sora yollarna
qoyuldular. Bir ne gn getiktn sora yetitilr drynn knrna. Bular tacirlerdn ayrlsn
Srndab trf rvne-yi rh oldular. Srndib iki aa aral bir dana ba vard, ba
kimindi? Humyn h. Humyn hn bir dana qz var be-nm- Qmr Rx. Qmr
Rxun dysi knizi oxdu, amma birinin ad Emberdi, adna Ember Dy diyllr. ikri gil
gldi yetidilr bu baa. ikri Firza dedi bu gecni bada qalax v bunnan bu yana yolu
burdan soruax. Gliblr ban qapsn dysnlr, baban gldi qapya. Kimsiz?[ikri] Dedi:
Allah qonayux. Dedi: Allaha da qurban olum, qonana da. Amm mn burda babanam,
ahn qz glib bura, mn eliyblmrm sizi qona eliym. ikri dedi: Olsun yolu bize
grst biz n cur Srndib getmeliyik? Dedi mnim qapn amamalyam, mni gzt
elyin. Qapn rtd xd getdi. Bular galdlar ban knrind. Gec oldu, xurd xurk yox,
neyliyk? neylmiyk? ikri dedi Firz mn istirm yatam. Dedi acmzdan llk ax. ikri
yatannan sora Firz d ban qoydu yer, mma Firz grd yatabilmir. Niy? Badan bir ney

1323

. Gijgh: ba.

239
df tnbr, rgvn ssi asimn blnd olubdu. Dedi: Prvrdigr grsn bu bada nmn
vard? Biraz qulan yattsn, 1324 grd babam alllar, oxuyullar, ey eliyillr. Firz neyndi?
Bunun bir torbe-yi yyrs var idi. Gtirib qoydu brbrind yer. Bunun iind khn
mndris libasdan zaddan var idi. O libslar xardb, qoydu brbrind yer, z libaslarn
soyunub, pnhn eldi. Bir ayana khn bir arx geydi, bir ayana da giv1325 geydi.
Kmndi atb dd ban iin. Mnn bir dana neyi var idi. yeddi bnd idi. Bddrin aar
yar torbuya, xardanda da bddri qoar, bu olar ney. Glib grd bir qsridi drt
tbq, hrilr mlklr gzllr tmm yb bura. alrlar oxuyullar ey irt
mgldular. Hovuzun knrind Firz neyndi? Brn verdi yer, neyi sald dodana. shibi kitb yazr bir Hmyn balad neyd bu neyin ssi dydi Qmr Rxun qulana ki
Humyn hn qzd. Dedi qzlar l saxlayn grm, mnim bama mgr hezrdestn1326
glibdi? Bu n ssdi glir mnim qulama? Hamm sakit, qulax verdilr. [Qmr Rx dedi]:
Ember Dy x bir drni dolan gr bu ss hardan glir? Mnim bama kim glib? Ember
Dy xd getdi ney ssi gln yer, grd bir pirn kiidi, brn verib yer. Ember Dye
dedi: Dur ayaa xanm istir sni. Dedi mn gedblmrm, get xanma de glsin bura. [Ember
Dye] Geldi dedi xanm bir nfr kiidi dedim xanm istir sni, dedi get xanma denn glsin
bura. Dedi Ember Daye mn nec gedim ora onu gti bura. Ember Dy getdi dedi. [Firzu]
Dedi mn gedblmrm, qm snbd. Gydn cd aparrd, mni salb bura,
yeriyblmrm. Qmr Rx dedi: Mn Srndibin ahnn qzyam, nec durum gedim onun
yanna, q snbd, ged al dalva gtir. Ember Dy galin geyimin birisidi, getdi bunu ald
dalsna. Firz yyr minib Ember Dynin dalsna, getdi qzlarn yanna. Eleyki vrid
olsun, qzlarn yanna, qzlar hamms baxb buna qah qaha kib gldlr. Qmr Rx dedi
bu n vzdi? Dedi mni gydn cd aparrd, salb qm snb, libsm da yoxdu ki dyim,
iyn sapm yoxd ki tikm. Otuttular bunu bir yerd. Ney al grm dedi. Bu neyi salb
dodana, balad almaa. [Qmr Rx] Dedi bu ney alma kimnn yrnmisn? Dedi biz
el dd babadan ney allx. Bu bizim dd baba ksbimizdi. Dedi snin ki bu hnrin vardi
bar bir dana oxuyannan oynuyannan gtr yannca, sn yaxc pul qazanasan. Dedi mnim bir
olum var ikimizi cd aparrd, mni ban iind salb, onu da ban eiyind. Day indi
bilmirm lbd ya qalbd? N qdr pul qazannan o aparar qumarda o yanda bu yanda
utuzar, el oxuyar, el oynuyar. (Balad triflmy.) Kimi deyir? ikrini deyir istir gtir
baa. [Qmr Rx] Ember Dyni arb huzrin dedi gedin baxn grn, n cr oxuyur?

1324

. Qulaq yattmak: Dinlemek

. Eski ayakkab.
1326
. Hezrdestn: Blbl.
1325

240
Bular gldilr grdlr ey dd- bi-dd. Ban knrind bir dana mrkb dayanb, bir nfr
dilv d yatbd.
Zi sovlt plng zi heybt ke n
Ki yzdn prsln hmn rehbern.1327
Eger lin bir dmir paras alsa dnyan vurar dadar. Bular dolanrdlar ikri durdu. Dedi
xanm nmn axtarsz? Dedi bada bir kii var dedi ban knrnda mnim bir ng szm
var, ki oxur oynar, onu axtarrx. ikri bildi. Dedi: O mnm da, oynuyanda balaca
grnnn, baxma yekliyim. Durublar, yapd Mrkeb- jdxrn cilovunnan, sald iri.
Qzlar sanda solunda glib vrid olsun iri, ikri grdi Firz zn n vz salb, pnh
aparram Allaha. Gend yavaca Firza dedi: Xt-krn birisi, kpey olu ax mn
mrymm. gald ki mnim bama gtirmiysn sn? Dedi ssivi xatmagnan, bevaxt
gtimim ya az gtimim? Ge otur yer da. mm Qmr Rx baxd grd bu bir dana
oland, prvrdigr- mtlin1328 krm drys c glnd bunu yaradb. Bannan
gznnn ahlx tklr. Qmr Rx annad. Dedi na-rahand olma o snin atrnd. Bu vz
db ki sn d burda yer elsin. Qmr Rx ikriy z dolandrd: Dedi dedgrm, sn
hara gedisn? Hardan glisn? Dedi nznin qula as deyim da: ikri gtrb bu dillrinn
grk n diyck bnd rz eliyim doslarn salna:
Gzt eyl mni sn ey ah-zd,
Bilmirm ki n mkna gedirm?
Sni grdm sevgim1329 dd yadma,
Bilmirm ki n mkna gedirm?
(6+5)
Dedi sn bilmirsn hardan glib hara gedisn? Dedi yox vallah bilmirm. Qula as deyim.
Gtrb br klmsin bu dillrnn desin:
Ay gzl ox olar dryda mh,
Cmlv grn he kmz ah,
Gtrb aparb Prilr h,
Bilmirm ki n mkna gedirm?
(6+5)
Dedi snin svglv Prilr h aparb? Dedi Bli. Dedi snin z adn nmndi? Dedi
qula as deyim da. Gtrb z adn bu dillrinn desin:
ikrinin yox kimsdn hrsi,1330
Geyibdir ynin cng libsi,
ndi mnnn tr tutubdu ysi
.
Grn kaplan gibi, heykeli yle iridi. btn Pehlivanlar ona hayranidi ve onu taklit ederlerdi.
1328
. prvrdigr- mtl: Yce Tanr.
1329
. Sevgilim.
1330
. Hrs: Korku.
1327

241
Bilmirm ki n mkna gedirm?
(6+5)
Qmr Rx z dolandtd: Kim snnn tr tutubdu ysi? Dedi sevgilim. Be gzldi, ikisi
ylmd, biri glinimdi, ikisi d dylridi. Prilr Pdih, Srfrz h sehr gcn olar
mnim limnn albd. Dedi dilvr dnyann aras mgribdn mriq gzl ola, hams sn
gl grk mni d alasan. Mn Humyn hn qzyam, n snnn bir yerd oturdum
yedim idim, rsi yoxdu grk mni d alasan. Firz bunu eidir. Dedi xanm n qdr mn
evlnmmim o eliyblmz evlnsin. Qmr Rx dedi sni d evlndirik da. Dedi sn kimi
istisn? Dedi mn zm d bilirm o zd bilir. Deyir ax kimdi? Deyir mimmim dalsna
da. O Ember Dyni istirm. Ember Dy dedi mn snnn bir dstrxanda rh yemerem,
ona getmrm. Firz bir dana hava ald ordakilrdn he biri oynuyabilmdi. Fiz gedib st
ban dztdi gldi dedilr bu kimdi glib? Gldi bir oyun oynad ki hamm heyrt qald.
[31] Szlrim sr-mnzil-i mvda o yerd qald ki Firz libsn vz eliyib vrid oldu
mclis. Ember Dy dedi: Bu kimdi? ikri dedi: Bu Firzdu da. Bu inanmad. Firz dedi:
Mlk mn aldm havan he kim oynuyammad indi mn zm oynuyum. shib-i kitb
yazr hr lin bir dana ey ald, bana qoydu, iynin qoydu, qalnn stnd bir dana gln
stnd el ounad ki dema olar lli dana mllax sald.Hamms heyrete gald. Ember Dy
dedi Qmr Rxa siz Allah grn neyniysin mni versic bu Firza. Firz yyrn qula
ordaydi. Dedi sn lmysn mn mal olmayan arvad almaram. Embr dy dedi: N qdr
istsn pul var qoxma.
Bular bu shbtd olsunlar, qzn iki dana qarda var. Birinin ad hnzd birinin ad
hbz. Bular ikr xmdlar, yollar dr ban knrin grllr ss glir qapn
dyllr. Banban glir qapya, grr qzn qardalard ve bir idd d qoun var yanlarnda.
Qeyidir qza xbr verir ki qardalarn xb ikr, bir idd qoununan qapn dyllr, icz
verisn am glsinlr y yox? Qz perin oldu ikri dedi: Niy bel eliyisn? Dedi mnim
qardalarm phlvand, qu quluuyla mnim bama qanat salabilmz. gr glslr bura
sni d ldrllr. Baban qapn asn bular vrid olsun iri. Eleyki vrid olsunlar iri
grdlr ey dd- bi-dd bacnn yannda bir nfr dilvr oturub. Yetirdilr bular l eldilr
mir, cumuldular1331 ikrinin stn. ikri tutub blarn dst-bndinnn mir llrinnn
dd yer ikisinin. l eliyib yapd kmrlrinnn bular qozad gy. Birin sa lind birin
sol lind. Dedi: And ola Yzdn- pk, gr nfs ksiz ikzd ldrrm, oturun yerd
grm n deyisiz mn? Ele ki ikisind qoydu yer. Dedilr dilvr sn n-mhrmsn ax bu

1331

. Cummak: Ygrmek.

242
bizim bacmzd. ikri dedi qula asn grn siz n deyirm. ikri gtrb bu dillrinn
grk bulara ne deyir:
Mrd olana xilf u r yaramaz,
Vard banda bir ghrdn tac,
Hr baa baya ... .... yaramaz,
Bu irin azmm etmeyin ac.
(6+5)
Hrks z yerind sakit oturub, ikri gtrb br klmsin bu dillrnn desin:
ikryam nmrd toru qurmaram,
Mzlumlarn he vaxt boynun burmaram,
Na-ksl nn u nmk yemrm,
Bu irin azmm etmeyin ac.
(6+5)
Qzn qardalar dedilr: Sen gr dediin qdr olsan yaxsan. De grk snin adn
nmndi?
skndr babamnan vard nin,
Bac albd prm vurub Ummn,
Grk xynt olmasn slm,
ikri dmn vermiyib bac.
(6+5)
Qzn qardalar dedi: Sen evld- skndrsn, bs bu yanlarda neynisn? Mznu mtrh
eldi. Srfrz h mnim be dana nmsimi limnn alb, sehr gcynn gtrb aparb
Glistn- Ereme, Mn indi olarn dalscan gedirm. Dedilr: gr snd biz n-mrdlik
grmsk ln kimi sn qulam ollux. Dedi n n-mrdliyi? Dedilr: gr bizim bacmz
almasan, biz snd n-mrdlih grrk. Dedi xeyli xb mnsizin bacza qarda gzynn
baxrdm. Dedilr onda bacmz gtrk gedk hr babamzn yanna mznu diyax, sn d
glrsn babamzdan istrsn. Bli bular gedib babalarna dedilr ki h- Dr olu ikri
istir ged Glistn- Erm yolu burdan dbd. Babalar geldi onun pevzna, ikri bular
bel grnd Firza dedi mnim sinmd bir ne sz var onu sn deyim. iri gtrb
grk n desin? Bnd d rz eliyim eidnlrin salna:
kr eylrm birliyiv ey Xud,
Bu bust Sleymn vermdin.
Snin clliv deyim mrhb,
Bu bust Sleymn vermdin.
(6+5)
Alb br klmsin bu dillrinn desin rz eliyim eidnlrin hamsnn salna:
Leyl hsrtinnn Mcnn sarald,
Zleyx meylini Ysif sald,
Frhd klng iln ban yard,
Bu bust he insn vermdin.

243
(6+5)
Alb dbrsin bel desin:
Baba sknd tk balad bndi,
Hr yana gednd mindi smndi,
Flk ikriy verdi frsndi,
Bu cell he insn vermdin.
(6+5)
Szlrn tmm elsin, vrid oldular hr. Bunu pevz u pey-ndznan apardlar
Drlimriy. Bir qedri yeyiblr iiblr [ikri dedi]: Mn qdm-gh- Adm Sfilullah
mn nin verin. Mn istirm gedm qdm-gh- Admi ziyrt eliym. Bli rh-nm
olublar ikrini gtirdilr gdm-gh- Adm. Eleyki buran ziyrt elsin, ikri bir qdri
alyb bunu h apard. Bir pay da ikriy Qdm-gh- Admd verdilr. Eleyki bu yatd,
lm- ryd buna diyillr ki ikri Glistn- Ermn padiahl snnn olacax.
Humyn h z zn dedi bu evld- skndrdi, mn grk buna bir nmyi verm, ta
bunun hnrin grm. ikriye z dolandrd: Olum bizim bu dryda ox yax
mrkblrimiz olar. Bulardan birin tutabilsen, ox yax olar snin n. Sn bunnan bu trf
devlrinn, prilrinn trf olacaxsan. ikri dedi tutaram. ikri zn vurdu dryy, bir o
qdr zman kmdi, drydan bir dana mrkb tutdu. Mrkbin adna n deyillr? Mrkbin
adna deyillr gb- Devzd. ikri Mrkeb- jdxr qoyacax qalsn burda, Burdan bu
yana gb- Devzznan gedcax. gb- Devzd tutannan sora Qmr Rxu verdilr
ikriy, v Ember Dyni d verdilr Firz yyra. Bir ne gn ey irt mgl
olannan sora istillr ki bular gessin Glistn- Erm sar, ikri z dolandrd: Nznin n
mn gedcaam, sn bir ne klm szm var. Gtrb Qmr Rxa bu dillrinn grk
n deyir? Bnd d rz eliyimyln aalarn doslarn salna:
Bana dndm Qmr Rx yarm,
Qulax ver sn indi ne klm.
Olanlarm gr gelip sorusa,
Diyrsn ki glmidi bu mkn.
(6+5)
Sz diyip Qmr Rxun gznn ya axr. ikri gtrb sznn br klmsin bu
dillrinn rz elsin, Bnd d rz eliyimyln aalarn doslarn salna:
Zaman dolanb bir zaman olsa,
Flk aramza ayrlk salsa,
Allah vers sndn bir olum olsa,
Bu baz-bndi verrsn nina.
(6+5)
Mn aq yar qana,
Yr szn yr qana,

244
,,,, vurmu sonayam,
Snmam yar qana.
(Bayat)
ikri bir ct bz-bnd verdi, qz Gznn yan baharn bulutu kimi ruxsrin rvn eliyir.
Dedi: Allh bir olan verdi adn nmn qoyum?
Dedi
ikri dryda eylr ikr,
Mnnn bu szleri saxla ydigr,
Chngir Chndr, Cahnbex olar,
ndi getmeliym mn Glistn.
(6+5)
Bu dada maralm var,
Ox dyib yaralm var,
N gec yuxum glr,
N gndz qrrm var.
(Bayat)
hnmed d var bu adlar. ikri z dolandrd: ki dana olum var biri Chngir, biri
Chndr, gr snnn d olum olsa adn Chnbex qoyarsan. Bir ct bz bndid verdi ki
gr bunu balasan mn harda olsam glr tapar. Ya ki qz olsa chziysin, hr bir eyin
grr. ikri bz bddri versin, sn rz eliyim Firzdan. Ustd bel nzm kibdi: Firz
da bir dana tlk quyruu verdi, z xanmsna, Ember Dyy ki ua olannan sora bu tlk
quyruun balya bir dana aaca zada, he zad bunun drsin dolanabilmz. Ele ki yola
ddlr, az gediblr ox gediblr, Hdd- Sdd- Prizd v Divzd yetitilr. Srfrz
hn bir qarda var adna Elv h deyillr. Devlrin pdihd. Srfrz hda Prilrin
Padihd. Elv hn bir dana olu var adna Zrdn deyillr. Elv h Srfrz hdan
qzn ne df istiyib vermiyib buna. Hr sefrind yz min dev aparar gene ikst yiyr
glr Kh- Kfda sakin olar, ta yz min qoun dbr ya ged Srfrz hnan cng
eliy. Bular Hdd- Sdd glib yetirdilr. ikri dstr vrdi Firza ki: drmz qur grk.
Eleyki adr qurdular, [ikri dedi]: Firz gr hardan bir ovdan, ceyrannan, gr tapabilrsn?
Firz spngi gtd dd dolanmaa. Firz spnginn iki dana ov ikar eldi. Olar gttilr,
ban ksiblr soyublar, tinnn ot qalyblar,1332 kebab eliyillr yeyillr. Bir grdlr ki
gb- Devzd bir kindi.1333 Firz bir aldan xd baxd, grd iki dana nrr dev budu ha
glir. Glib dayandlar adrn qabanda. Dedilr cvn biz bu adrn iin yerlmrik, x
gl eiy szmz var sn. ikri xb eiy. [ikri dedi]: Bli frmyiiz nmndi?
Dedilr bizim pdihmz harda bni-dm grs ona ox xidmt elr. Sizin glmaz
1332
1333

. Ot Qalamaq: Ot yakmak.
. Kinemek: ha ekmek.

245
bilibdi. Bizi ziyt eliyiri ki kim bu bni-dmlri gtiribdi bura? Sndn xhi elirik ki
gedsn onun yanna, kim sni bura gtirib diysn. Durublar adr zad ydrblar, ba-hm
gldilr. Eleyki gliblr vrid oldular bularn drbrna, Elv h z dolandrd: Olum de
grm sni hans devlrdn gtiribdi bura? [ikri dedi]: Mn zm glmim, mn o sn
diyn adamlardan dyilm. Dedi indi ki zn glmisn, sn ox xo glmisn. Bulara
pziralx eldi. Minye rb qoyuldu aray. Yedilr idilr. Elv h z dolandrd: Olum
hardan glisn? Hara gedisn? N cb bu yanlarda grsnisn? Shbt mguldular, bularn
bana yva yb, 1334 cen tutublar, Elv h z dolandrd: Mnim algcularm glsinlr.
Bli mnim algcularm glsinlr, qx nfr Firz baxd grd ki nvznd dzlb bir
birinin dibin. Firz baxr birinin biynzna, birinin bana birinin quyruuna, grd bular
hrsinin lind bir dev bynznnan, krgdn bynznnan, ov bynznnan, ban dlip, gtn
dlib, bir dana ip salb. Bular baladlar alma, dadada, dududu. Firzunan ikri grd ki
az qalr dalar ksn, mgz istiyir ki dvm elsin bu ss. Firz dedi ki qurbn, bular biz
gr aldrsan? Dedi: Bli. Dedi day biz gr alsalar bsimizdi, bura kimi grr. Firz l
eldi torbe-yi yyrdan o neyi xatd. Firz balad neyi almaa. ikrinin rh drd gldi.
ikri alb bu dillrinn grk n desin? Bnd d rz eliyimyln aalarn doslarn
salna:
Mey verdilr idim oldum mstn,
Bilmirm ki nzl yarm hardad?
lsm d halald minnt yox canana,
Bilmirm ki o cananm hardad?
(4+4+3)
Elv h z dolandrd: Cvn mgr sn n olubdu ki? Olmaya sn d ldsn? Dedi
qula as. rk yarald. Alb br klmsin bu dillrinn desin:
lncn1335 yar yolunda alaram,
Sinm stn arl apraz dalaram,
rgimi hqiqt balaram,
Bilmirm ki nazl yarm hardad?
(4+4+3)
O gneylr,
O guzeylr, o gn eylr,
Hsrt hsrtin grnd,
Bayramn o gn eylr.
(Bayat)
Dedi olum bilmirsn snin sevdiin hardad? Dedi niy. Alb sznn dbrsin desin:

1334
1335

. Yva ymak: Tren yapmak.

. lenecen: lene dek.

246
ikriym idim linnn bd,
Ezldn glmyb zm dnyad,
Alaram Simizr dbd yad,
Bilmirm sevgimin gz yoldad.
(4+4+3)
Birde mn,
Doldur iim bird mn,
mr azald gn gedi,
Cavan olmam bird mn.
(Bayat)
Szlrin tmm elsinlr. Dedi snin sevgilin hardad? [ikri dedi] Mnim svglm
Srfrz h gtrb aparb Glistn- Erm. Dedi sn ki padiahsan niy glib qalmsan
dan dmnsind? Dedi Srfrz hdan demginn, o mnim qardamd. Olum Zrdn
var, qzn istirm oluma amma vermiri. ikri biraz fikr getdi. Reyhne Pri bunun yald,
Mee-yi Mhlekd albd. ikriy gz eldi demiysn ha Reyhne Priyi mn almam.
Eleyki fikr getdi, Elv h dedi: Olum ox fikr getdin? Dedi qurbn qula as deyim da n
fikr getdim. Gtrb bu dillrinn desin ki mn Reyhannin yerin bilirm:
Sn deyim devlr ah,
Reyhnni mn grmm.
Hr zmn krm h,
Reyhnni mn grmm.
(4+4)
Nec ki mn grmm? Devlrin hal dyidi. [ikri dedi] Qula asn mn deyim da: Alb
br klmsin bu dillrinn desin:
amasn devlr xiyl,
Ar balar anda bal,
Aya bnzr gl cml,
Reyhnni mn grmm.
(4+4)
Harda grmsn de biz d. Dedi qula as deyim da:
ikriyam mnd sevdim,
Sorudum drdivi bildim,
Tilism-i Heyhtta grdm,
Reyhnni mn grmm.
(4+4)
Dedi Mee-yi Mhlek, Tilism-i Heyhtd grdm. Srfrz h mnim namslarm onun
yannda saxliyrd, tilismini sndrmam. Devlr dedi: Tmm tilismilr yolumuz var amma
Mee-yi Mhleky yolumuz yox. Elv h dedi: Olum Zrdna nm yazaram glr
Reyhn Priyi alar v snin d nmslarn allam, verrm gtrsn, gedrsn. 32 Elv h
dstr verdi tbl dvlsn, hrks ikriy nm versin. ikri dedi indi ki bel oldu gedax

247
Glistn- Ermd olar qurtarax. Elv h dedi: Olum mnim lli min qounum var, grk
lli mind yam onnan sora gedax snin svglv alax v mnd Reyhn Priyi oluma
alam. ikri Firz yyra dedi: Amand bilmsin ha mn Reyhnni almam. Dedi yox
demrm. [Elv h dedi:] Olum Zrdn da burda dyil olum glsin, onnan sora. Bular
burda hr yana xbr salmaxda ki, Elv h qoun tutur, srbz tutur istixdm eliyiri.
Bular burda qoun ymaxda olsunlar, eid dsitni Glistn- Ermd B- Sleymnid
Srfrz hdan. [Srfrz h] qzlar verib Reyhn Priy tvil. Reyhn Pri d ddsin
ld bada dolandrr. Neceyki Nzik-bdn Srhng-i mini ld bada dolandrrd. Dd
can sn mn mhlt verginn, mn bular ry gtirim. Arxaynd Reyhny. [Srfrz
h] z dolandrd Cmsib Hkim. Cmsib Hkim hm hkimdi hm vzirdi. zd
rmlidn bh ba xar. Cmsib Hkim z dolandrd: Bir rml at grm mnim yndd
iim n cur olacax? Cmsib Hkim rml atb. z dolandrd: Qurbn, mn sn br mslhtli
sz diyrm, bu rtinn qbl eliysn. Dedi de grm, n diycaxsan? Dedi mn rmlid
baxram grrm, slhiyti yoxdu, sn gl bu ikrinin nmslarn ver, bu gtsn aparsn
z vilytin. Axird sn bd grsn, slhva tmm olmaz. Dedi Cmsib Hkim bu sz
sndin dedin, ayr adam olsayd verrdim dilini peysrinnn1336 xadardlar. Mn Simizr
verrm ikriy? N mddtdi zhmt kirm? Cmsib Hkim z dolandrd: Qurbn,
mnnn demhdi, onnan sora zn bilrsn.
Bular burda olsunlar eid dsitni kimnn? Elv hdan Elv h Yz min devin tdrikin
grb, ikrini, gb- Devzd v Firz yyr txt prnin stn qoydular, yz min
devinn qaxdlar gy. Glistn- Ermd bular qoydular yer. Eleyki cbhiy girdilr,
adrlarn vurublar. Bu yan trftn Elv h bir dana nm yazd, (Srfrz ha) bel
yazd ki: Qarda gr l tapsam blev, rivi ksrm. Olum Zrdn snnn xcltlih kir
diyir mnim mimdi, zn baxa blmrm. Glginn sn Reyhnni verginn mn alm
oluma. Bunun bir dana qsidi var devdi, adna Mancalus Dev diyillr,. Nmnin ayan
imzalayb verdi Mancalus Dev. Mancalus Dev namni aparsn vrsin Srfrz hn
huzrin, bu yan taraftan ikri durdu ayaa. [Elv h sordu:] Bni dm sn hara? ikri
dedi: Mnd Mancalus Devinn gedcaam. Dedi xeyli xb. Glib yetirdilr B-
Sleymniy. B- Sleymni d qapdan vrid olanda, ikriy z dolandrd bu Mancalus
Dev: Sn otu bu aacn dibind, mn nmni aparm verim, cvbn alm gtirim. Prizdlarn
bir dbi vard, qsid glnd onu yedirirdilr iirirdilr, sora nmni verirdi. Mancalus Dev
gessin. ikri oturub bada bir diqqtinn nzr salanda, grd ba n ba. Behetin gsidi.

1336

. Peyser: Ense.

248
Durub ayaa doland. shib-i kitb yazr drd aa bu ban ni vard. Aalarn yarpaxlarnn
bir birin dym ssi blbllrin ssi, sovt- Dvdi, o zmn ki Hzrt- Dvd ney alp, bu
aalara czb olub. Pzhr Ba1337 kimi hr trftn bir ss glir. arsy yetind grd ss
gldi. Slm ikri. ikri dnb baxanda grd ey dd- bi-dd, Encm Pri di. [ikri
dedi:] Slm mnnn olsun ey prizd. Encm Pri z dolandrd: ikri htmn sni
Simizrn eqi kib gtirib buruya. [ikri dedi:] Eq- Encm Pri mni kib gtirib bura.
Snin bava dolannam. Egr gec glsydin Sriq yyr mni v Chngiri ldrckti. Bular
B- Sleymni gl aalarnn dibind oturdular yer qol boyun oldular. ikri Encm
Priy z dolandrd: Nznin nmn istisn ist. Encm Pri dedi mn sni istirm, qolun
salb boynuna o yznnn bu yznnn pt. ikri dedi: Bildim n deyisn. st rtl
geink da! Dedi signi prizd olarq oxuyum y dmizd? ikri orda buna bir gnlh
sig oxuyub, gl aacnn dibinde bununla bir eq eledi. ikri dedi: Vallah mrmd eq
eldi. Eleki dursunlar ayaa ikri dedi: Qzlardan mn bir xbr? Dedi qzlar burdada, uzaq
yerd dyillr. kisi durublar geliblr qzlarn adrna. Encm Pri dedi: Sn duracaxsan
burda mn gedm qzlara mjd verm, onnan sora mn sni ardum, sn glrsn adrn
iin. Encm Pri girdi adra balad oynama. Eq adam oynadar. Gtrb bu dillrinn
grk n diych Bnd rz eliyim eidnlrin salna:
Xbriz yox bu xbrdn,
Bir d xbr verim siz.
Svgi sevib sevnlrdn,
Bir d xbr verim siz.
(4+4)
Simizr z dolandrd: Nmnnin xbrin vercksn? ikridn xbr olmasa mn
neynirm xbri? Encm Pri gtrb br klmsin bu dillrnn desin:
Mslmn Allah yxmaz,
Gzm n-mhrm baxmaz,
Nec dedin glib xmaz,
Bir d xbr verim siz.
(4+4)
N xbri gtirmisn? Reyhn Pri dedi bu bir ey grbd, qula asn grk n deyir?
Encm Pri gtrb sznn txllsn bu dillrinn desin, Bnd d rz eliyimyln
aalarn doslarn salna:
Siz deyin Encm Priden
Geibdi mrm yardan,
Dr olu ikridan,
Gtirmim xbr siz.
1337

. Pzhr Ba: ?

249
(4+4)
Qzlar dedi harda grmsn? Yoxsa ikri glibdi bura? Dedi glibdi hmd burdad, nm
vermesz grstmrm. Hr lin gln nm verdi. ikri vrid oldu iri, hammsynan
qol boyun oldu pt, sonra yemk imk. Reyhn Pri z dolandrd: h-zd mn istirm
snn xssi1338 shbt eliym, diym glm, olmur ax. Egr icz versn gedk mrhmn
[mhrmn] yer. Dedi nznin mslahat sbsan. 1339 Reyhn Pri dstr verdi prilr
ikrini ve qzlar gttlr, yeddi aylx yolu iki satd gtdi. Hara? h- Sleymniy.
[Kx- Sleymniy] Burda duvarlar zr zivr, ll, cvhir, yaqt- Yemen. Ne ferlr
dnibdi? Reyhn Pri neynir? Qzlara rbd bi-h dr verib bular bi-h olsun, onnan
sora ikriynn ey n mgl oldular.
Bular burda qalmaqda olsun, qzlar hamms, Reyhn Pri, ikri, Encm Pri, Simizr,
Nzik-bdn, Gona Lb, Mh- Zmin day, Prizd, bular burda qalmaqda olsun, eid
dsitni Mancalus Dev yeyib iib, nmni apard Srfrz hn huzrin. Srfrz h
nmni oxuyub grd Elv h yz min qoununan glib. Nmnin cvbn yazd ki:
Qarda mn eliyblmrm qzm snin oluva verm. Mnim sn vermli qzm yoxdu.
Mancalus Dev qeyitsin ikrini qoyduu yerd tapabilmdi. Bu yana o yana n qdr baxd,
ikridn xbr olmaynca dnd gldi Elv hn yanna. Elv h z dolandrd
Mancalus Dev: Bs o bni-dm noldu? Dedi men onu bir aacn altna qoydum qeyitdim
tapa blmdim. [Kasetin bu blmnde kopukluk var.]
Bularn arasna cng balad. Oyan trftn Zrdn iki yz devinn gldi. Savaa mgl
oldular. Tbl-i bzgt vurulub, bular qeyitsinler. Gecenin lmiydi, Zrdn z dolandrd:
Ata can, de grm mnim mi qzm Reyhn taplb ya yox? Dedi: Taplb. Bs mn
dururam gedm miqzm gtirm. Durub ayaa glib yetirdi B- Sleymniy. brgh-
Sleymniy vrid olsun. Yeddi yz emir sada solda oturub. Zrdnn da bir qlnc var ona
str diyllr. Slm, leykm slm. H olum? De grm qzv mn niy vermisn? Dedi
olum dzd ki ddvinn mn qardaam, dd bir nn ayr, mnim qzm prizdd, sn
divzdsan, sn gr mnim qzm bir df psn o komplet gedr snin qarnna. El ki dedi
yox l eldi Stra, neceyki endirdi, Srfrz hn bannan drt barmak eylndi. Tutun bu
xt-kri. Hrks yerinnn qaxd, l eldi mir, cng balad, bunu dall dal dal dal
imrttn xaddlar eiy. Zrdn bir uxur yer vard, aya gesin ora yxlsn, Zrdn ks
qvraq tutular. Srfrz h dedi: gtrn bu itin ban bir yerd basdryn. Amm Cmsib
Hkim qoymad. Qurbn n cr olsa bu da hzddi, snin qrd olundu. Bunu eq-i
1338
1339

. xssi: zel.
. Sb: Sahip.

250
Reyhn bu i mcbe eliyibdi. Bs dstr ver bunu h- Sleymnilrin birind zindni
elsinlr. Dedi: zz bilsiz neylisiz eliyin. Bunu prilr iki stin rzind gtirsinlr o h-
Sleymniye ki ikri ey n mgld qzlarnan, drd aa onnan aralda bunu saldlar
ayr bir quyuya. Orda armxa hsinlr, min nfr d buna keih verdi. Bu yan trftn Elv
ha haber gnderdilr ki Zrdn cng d ld. Elv h dedi: N qdr bdnimd can var
damarmda qan var duracaam, getmiycaam. Amm hl gn oturum balama z1340
tutum.
Eid dsitni kimnn? ikridn. ikri z dolandrd Reyhn Priy. Reyhn mn ne
gnd burdayam? Dedi dt gnd. Dediey xn xrb mni niy dt gn burda saxlamsan?
Mn getmeliym. Dedi xeyir sn gedmmsn, sn qiymt kimi burda qalmalsan. Bularn
ii uzad. Reyhn qzlara ziyt eliyir, vurur. Dedi Reyhn qula as szme. Vcib1341 oldu
sn ne klm sz diym. ikri gtrb bu dillrinn grk Reyhn Priy n diyck?
Bnd d rz eliyimyln aalarn doslarn salna:
Alatma sn bu qrx inc qzlar,
Grk gedm burda qalabilmerm.
reyimd qalsn yarn szlri,
Grk gedm burda qalabilmerm.
(4+4+3)
Dedi hara gedisn? Bura bilisn harad? Qiymt kimi burda qalmalsan. ikri dedi eled
dyil, qula as szm. ikri gtrb br klmsin bu dillrnn desin:
Dolandrb peymneni doldurram,
Olanlm burda sn bildirrm,
Eger hri-yi qlman olsan ldrrm,
Grk gedm burda qalabilmerm.
(4+4+3)
Dedi o qudrtin shibi dyilsn. [ikri dedi:] Bs qula as. Alb br klmsin bu dillrinn
desin:
stmirm gznnn ya tksn,
ikrinin zhmtini ksn,
Y grk dzsn ya mnnn l ksn,
Grk gedm burda qalabilmerm.
(4+4+3)
O ox dedi bu az eiddi, bu ox dedi o az eiddi. ikri qzblndi, l eldi mir. Reyhn
Pri grd ox qezblndi, Simin Priy z dolandrd: Gtr bunu quyunun banda qoy
yer. Simin Pri ikriyi kuyunun bana xadd. ikri baxd grd n ba var n qoun
var. He zad yoxdu. Bir qdr yol glnnn sora grd bir yerd qoun var. Bu istdi pinhn
1340
1341

. z: Yas.
. Ccib: Gerekli.

251
olsun bular bunu grmsin, mm mtsifn1342 grdlr. Elki grdlr sslndilr
kimsn? Dedilr elbil bni-dmdi. ikri yerinnn qaxd, l eldi mir. Bular min nfr
hemn min nfrdi ki Zrdna keik verillr. ikri l eldi mir, doqquz yz doqsan
doqquzun ldrd, qald biri. Onu tutup qoydu ayann altna. Dedi kimsiz ve burda ny
durmusuz? Dedi cvn sn bu qdr adam nec ldrdn? Sn kimsn? Dedi mnim adm
h- Dr olu ikridi. Dedi bunnan bel mn sn dostam. Biz Srfrz hn trfinnn
Zrdna burda keik1343 veririz. Dedi Zrdn kim? Dedi: Elv hn olu. Bunu trd,
dedi get sni azd eledim. Asta qaana gy imm qnim olsun. Dalsna da baxmad. Bir dana
dyirman da vrmdlr quyunun bana, gtrb atsn knr, ssldi: Zrdn. Dedi
bli. Bu kmndin sallad kdi bunu qoydu quyunun knrin. Dedi sn kimsn? [ikri
dedi] Mn bni-dmm. Dedi mni kiplr armxa, Kf Da olsa gtrb ataram amma
qolumu aabilmir. [ikri] Kemendi bir yere balayb z endi getdi quyuya. armxdan
ab, sehr gcynn eiy xdlar. Hr trf baxd grd cmdhdi ldi. Dedi bular
nmndi? Sn kimsn? Dedi mn ikriym. Dedi mnd Elv hn olu Zrdnam.
ikri day demedi ki mn Reyhn Prinin yanndaydm. Dedi mni bir cdgr apard,
burda sehri btil oldu, z ld mni d sald bularn arasna grdm mni tutullar bular
ldrdm. Zrdn dedi: Evin yxlmasn burdan Glistn- Erm yeddi aylx yol var. [ikri
dedi] N cur gedcax? Dedi x mnim iynim. Sehr oxuyub iki stin rzind yetidilr
Glistn- Erm. mnc gnd Zrdna yas tutublar, bu yan trftn Elv ha xbr
verdilr ki olu Zrdn gldi, ikriynn. Dd bala pm qol boyun olma. Dedi bala b
sn hara getmidin? Dedi cryan bu curdu. [Elv h] Verdi tbl-i diynni dvdlr.
Bu trftn eid sn deyim kimnn Srfrz hdan. Srfrz h z dolandrd: Cmsib
Hkim ver cng tbli dysnlr. Dedi qurbn o yan trft tbl-i diyn dyllr. Dedi n
xbrdi? Dedi sabahlarma blli olar. Gecnin bir almidi. ikri z dolandrd Elv ha:
Sabaha ver tbl-i cngi dysnlr. ikri dedi qula as sn bir ne klm szm var. ikri
gtrb bu dillrinn grk n deyir, Bnd d rz eliyimyln aalarn doslarn salna:
Elv h sn klm sylyim,
Tbl dydr sabah meydn mnimdi.
Hnrimi grk byn eyliyim,
Tbl dydr sabah meydn mnimdi.
(6+5)
Elv h dedi sn ye i, iin olmasn. Dedi el dyir. Alb br klmsin bu dillrinn
desin:
1342
1343

. Mtsifn: Maalesef.
. Kik: Beki.

252
Nmusuma gr gldim bu diyr,
Mcnun tk llrd qaldm vr,
Y lm y bu drd edm r,
Tbl dydr sabah meydn mnimdi.
(6+5)
(De balam oy drdin alm, oy drdin alm)
Elv h n qdr desin bu qbul elmir. Dedi qurbn qula as szmn txllsn.
ikriym adm bilmiyn bilsin,
Nmrt flk qoymur zm glsn,
Hr kim glir meydnma qoy glsin,
Tbl dydr sabah meydn mnimdi.
(6+5)
(Aman ay dd- bidd)
Tbl-i cngi dylsn, amma ad vermdilr ki kimin adna tbl-i cngi dylr. Gec oldu
shr, shr ama hr iki trf durub. Bu yan trftn ikri gb- Devzd verdi
yhrldilr, zin smndin qoydular belin, yeddi yerden tenginberkidib, ay- zngiy diz
qbir gy, hbz kimi zin evind qrr tutsun, tmn cng silhn geydi.
Bezed hey be merkeb revn od be ceng,
Ze rye dery be r od neheng.1344
ikri gb- Devzdnan qdm qoydu meydn. Srfrz h grd bu dilvr ayr
dilvrdi. Bu dmizddi. z dolandrd Cmsib Hkim. Cmsib Hkim, bu svri kimdi
qdm qoydu meydn? Prizdlarn trfinnn ki qdm qoymudu meydn, srudu: Sn
kimsn? Adn nmndi? Dedi mnim adm neyzmd yazlbd. [33] Szlrim sr-mnzil-i
mvda o yers qald ki, mnim adm neyzmd yazlbd. Bu prizd bir neyz hvl eldi
ikriy. ikri neyzni gyd tutup, z neyzsin taxd ryinin bana gtt gy tmldi
getdi dd nmhara. Onu ldrnnn sora br gldi onu ldrd br gldi. Bir nesin
ldrnnn sora Srfrz h hkm eyldi, lkr yerinnn trpdi. 1345 Aa cng balansn
Srfrz h grd xeyir, bunun qabanda he ks dayanmaz. Srfrz hn qounun
cibhdn qeytrdi basd Glistn- Erm. Bu yan trftn tbl-ibzgt vurulsun, hrks
qeyitdi getdi z yerin. Eleyki qoun qeyitdi, Srfrz h z dolandrd: Cmsib Hkim:
Bli. De grm bu cvn kim ola? Dedi qurbn kim olacak, mn sn vvld rz eldim
ikrinin ylin verginn gtsn gessin. Gen qbl elmd. Dedi qula as sn n diyirm?
Gtrb Cmsib Hkim grk Srfrz ha n deyir? Bnd d rz eliyim yln aalarn
doslarn salna:
.

Merkebini heyleyip savaa gidi, neheng derya dibinden su yzne kt.
1345
. Trpmaq: Harekete gemek.

1344

253
Sni nmynd edip Sleymn,
Hr n desm gl incim mnnn.
Qbl et szm olma prin,
Qorxuram hln ged ldn.
(6+5)
Bu dada maralm var,
Ox dyib yaralm var.
N gec yuxum glr,
N gec qararm var.
(Bayat)
Cmsib Hkim rml bildii n bilirdi ki ikriy Qdmgh- Sleymniy qrx il
Glistn- Ermin padiahlii verilip, orda Xzr Peygamber ona vergi verilib. [Srfrz h]
Dedi Cmsib Hkim szn var sz de, bu szlerdn mn kr yoxdu. Dedi qula as qurbb
deyim da. Alb br klmsin bu dillrinn desin:
Gl slh edk daha cng qurtarsn,
Rev dyil gl stn xr alsn,
ikriy ver yarn aparsn
Qorxuram hln ged ldn.
(6+5)
Mn aq qazan alar,
Ot yanar qazan alar,
Gurbet yerd lnin
qbrini qazan alar.
(Bayat)
Srfrz h dedi: Sn gene bu szleri deyisn. Dedi qurbn mnn demsi, qula as
szmn br klmsin. Alb br klmsin bu dillrinn desin:
Cmsib Hkimin olma qsdind,
lin olmaz Simizrn dstind,
Qzn Reyhn ged stnd,
Qorxuram hln ged ldn.
(6+5)
Mn aq qan eylr,
Divn eylr qan eylr,
Dost mni bu halda grs,
Y lr ya qanma qan eylr.
(Bayat)
Dedi Cmsib Hkim bir d bu szlrdn desn verrm tquf1346 elllr. Sn mgr
taprmamam ki bu klmlrdn demginn? Mn Simizr verrm ikriy? Dedi qurbn
onnan o yana zn bilrsn, vabal z boynuva. z dolandrd: Cmsib Hkim qzlar tap. ey
dd- bi-dd her yeri axtardlar. Tapabilmdilr. Hr yeri vurdular bir birine tapabilmedilr.

1346

. Tquf: Ttuklama.

254
Cmsib Hkim rml atp,.... qurub, ey dd- bi-dd grd Reyhn qzlar aparb h-
Sleynniy. Dedi qurbn qzlar h- Sleynniddi. Cmsib Hkim yolun yntnin
rgdnnn sora bular bir ne dana priynn yola ddlr. Sehr gcynn iki stin rzind
zn yetirdi h- Sleynniy. h- Sleynniy yennd, qzlarn az qalsn barlar
attyacaxd. Ey dd- bi-dd grd Reyhn v qzlar h- Sleynniddi. z dolandrd
qzm Reyhn de grm burda neynisn? Dedi ata can qzlarnan glmiik gzmy.
[Srfrz h dedi:] Glmisiz gzmy h? Qza bir diqqtinn baxd, grd misl-i inki bir
dana gl soluxubdu,1347 xar qonub bunun stn. Qzn ll-i lbind, znd gznd,
dodaxlar gvrib.1348 Dedi dd hirsimnn. Dodaxlarm dilrimnn gmirmim. Dedi
qzm dodaxlarv dilrivinn el elmisn budaxlarva yanaxlarv da gmirmisn? Dedi
kimin li dyib sn. Srfrz h l at bunun yaxasna kynyin pr eldi. Grd bunun
bdnind d saf yer yox. Qzm bularda sn elmisn? Qz dimmdi. Prilrdn birin tutdu
qoydu ayann altna, de grm burda kim varidi? El eldi xncr, prilrin birinin ban
ksdi att o yana. El eldi brn yutdu. Qzlar, Simzr gil za za sir, qorxudan.
Neynsinlr? Arvat ot olsa neyliybilr? Prilrin birinin d ban ksdi. Grd Simin Pri
qorxudan sxlb bucaa. Simin Prid tutdu qoydu ayann altna. Bax snin d bav
kscaam ha? Dedi bu qzlarn qanna niy bis oldun? Mgr sn Mee-yi Mhlekd z
qzv ikriy vermmisn? Dedi vermim. Dedi dt gnd burda ikriynn ey u n
eliyirdilr. zn evirdi Reyhn. Reyhn Prinin dili tutar tutmaz dedi: Mgr sn mni
ikriy vermmisn? El eldi Reyhnni ayann altna qoydu, xncri xatt. Reyhn
Pri dedi: Ata can indi ki mni ldrsn, qula as bir ne klm szm var deyim. Onnan
sora drsn d ldr. Qz gtrb bu dillrinn grk n deyir? Bnd d rz eliyimyln
aalarn doslarn salna:
Bava dolanm mihribn ata,
Sn zn vermisn o phlvn mni.
Mnnn sora ahln gedr bada,
Sn zn vermisn o phlvn mni.
(6+5)
Dedi bu szlrdn yzn desn qblum dyil, ldrcaam sni. Ata can qula as br
klmm:
Qzb hltind mni dindirm,
ikst qlbimi sn d sndrma,
Eq bzard mni ldrme,
Sn zn vermisn o phlvn mni.
(6+5)
1347
1348

. Soluxmaq: Solmak.
. Gvermek: Mor olmak.

255
Dedi zm d versm sni ldrcaam. Reyhn gtrb sznn txllsn bu dillrinn
dedi:
Qsm1349 verrm o rh- Sleymn,
ltims eylyir qzn Reyhn,
Gl ldrm ver atsnlar mmn,
Acl garg eylsin o mmnd mni.
(6+5)
Dd can indi ki mni ldrcaxsan, ver atsnlar meni dryy. Reyhn Priyi qoydular
sandn iin attlar deryy. Eleyki onu att dryy, qzlar neyldi? Qzlar sald qfs.
Dedi ya grk mn bli diyesiz, ya burda qalmalsz. shib-i kitb yazr sald qfs, tp
salarnnan da bir birin balad, oturduu txt-i Sleymninin alt zerzemidi, onun yol qaps
da o txtin altndad. Qzlar orda hbs eldi. Olar orda qalmaxda olsun, Reyhnni ki verib
atb dryy, yel vurur gn vurur, lepe vurur bunu aparr oyan bu yana. Sn xbr verim
kimnn? Emir-i Cezireden. Emir-i Cezire kim ola? Bir vilatet [var] benm- Hemie Bahar.
Periler ehrindendi. Burann emirinin ad Firz idi. Bu ikriye kmeh n bir idd
qounununan gedir kmeh. Gedende grr derynn znde bir sandx var. Perillere emr eliyir
getirin o sand, eleyki sand getirsinler perilere emr eliyir bu sandn azn gtrllr.
Sandn azn gtrsnler, grr ey dd- bi-dd hrhlr, salar lay ba lay yatbd. Dedi:
Mn ox demisiz evln, evlnmmim, amma mn bu qz alacaam, sizin iizde bir Pirrne
Peri gzeldi. Eleki qz hl gtirdilr. Qx gzn at grd ey dd- bi-dd bir idd mxlqat
bunu drliyib. Bular priy oxuyullar, bularn ahlar bni-dmdi. Dedi bni-dm sn
kimsn? Mni bura ny gtirmisiz? Dedi: Nznin biz sni drydn tutmuux, zm d
subayam v sni d alacaam. Qz grd ey dd- bi-dd, ecb yerd dkan ap, Allh
vurayd bazar olayd. Dedi dilvr de grm sn kimsn? Dedi mnim adm Firz du, ama
adma Emir-i Cezire diyllr, gedirm ikrinin kmeyin, belk Allhm yr ola onun
nmsun alam verm gtsn, aparsn. Qz alad. Dedi Nznin niy alysan? Dedi sinm
bir ne sz geldi onu deyim: Gtrb bu dillrinn grk n dedi:
Sylyim zbn halm incim mnnn,
Harda mrd olsa onun qurbniyam.
Prilr ahsan ey bni-dm,
Eqidn bir cvnn giriftryam.
(6+5)
Yr qana,
Yar szn yr qana,
Ln vurmu sonayam,
Sxlmam yr qana.
1349

. Qsm: Ant.

256
(Bayat)
Emir-i Cezire durdu bir doland. O cvn mn olaydm. Olmaya mni ryde grmsn? Dedi
qula as deyim: Qz sz deyir ama gznn yan baharn bulutu kimi ruxsrin rvn eliyir,
Alb br klmsin bu dillrinn desin:
Bi vf insana dost demmim,
Hl bu dnyda gn grmmim,
Sni ryada mn grmmim.
Dediin cavnn mn cananyam.
(6+5)
O yan dalar,
Qanlara boyan dalar.
Bu yan zlmtxnad,
Necdi o yan dalar?
(Bayat)
Dedi hmn ikri ki deyisn v onun kmyin gedisn, mn onun nmsiym. Bu durdu
doland gene geldi. Dedi de grm sn kimsn? sl-i nsbin kim yetiir?
Bir oxudum flk qoydu kmn,
Ddm grq etmidi mni dryd,
Srfrz h qzyam adm Reyhn.
Hman ikrinin mn dildryam.
(6+5)
Qan eylr,
Divn eylr, qan eylr,
Dost mni bu halda grs,
Ya lr ya qanma qan eylr.
(Bayat)
Emir-i Cezire dedii szdn pimn oldu istdi qzdan zr-xhx elsin. Gtrb bu
dillrinn grk nec deyir?
Prvn tk qoy dolanm bava,
Ey gzel bilmdim bala mni.
Qurbn olum gzdn gln yava,
Ey gzel bilmdim bala mni.
(4+4+3)
Alb br klmsin bu dillrinn desin, Bnd d rz eliyimyln aalarn doslarn
salna:
Eq linnn gec gndz xstym,
Allah trfindn kmr bstym,
ikrinin mn istkli dostuyam,
Ey gzel bilmdim bala mni.
(4+4+3)
Alb br klmsin bu dillrinn desin, rz eliyim eidnlrin salna:

257
Hr ilr Allah eylr lc,
irin azm oldu zhirdn ac,
Mn sn qardaam sn mn bac,
Ey gzel bilmdim bala mni.
(4+4+3)
Szlrn tmanm elsin, durdular qeyittilr1350 hara? Hmi Bahara. Pirn Pri qasid yollad
ki Reyhn Pri ora gelecax. Pirn Pri Reyhn Priynn sig bacdlar. Eleyki gldilr
Pirn Pri sevincek bular pevz eliyib, qollarn sald bunun boynuna grd Reyhn
alyr. Biraz qussdn bir sevinmektn. Bunlar burda Hemie Baharda qalmaqta olsun,
qzlar da orda qalb zir-i zmin d Srfrz hn txtinin altnda. Amm ikri hardad?
Elv hn qoununun iinde. On gn Srfrz h mhlt alb. Gnlerin bir gnnde xbr
verim size kimnn? ikridn. ikri bir durdu gt, xiyl eldi blk bu qzlardan bir mtlb
l gtirdim. Bir qdri gedib, bir yerd adr-niin oldu. Otursun fikr gt-vrdi.1351
Sn xbr verim kimnn? Qullar Padiahnnan. Qullar Padiah xmd gt1352
grd bir nf xs adr qurub oturubdu. Slam- leykm slm. Ey bni-adm sn n
hqqinn qdm qoyusan mnim toprama? Allah sni mn rzi yetiribdi, seni yiycaam.
ikri l eliyib qbze-yi mir. Bir birin ox kmnd, neyz mir. Qullar padiah grd
ikrinin qabanda dayanabilmyck l qoydu qamaa. Qullar padiah qar, ikri bunu
qovalyr. Ne mrhl qqrd:1353 Ey dilvr, ey bni-dm glmginn pimn olarsan.
Dedi aresi yoxdu, gerk bu mmlkti islh eliym. Baxmad, qeyitmedi. Qovdu, qovdu bu
getdi, yolun damarn kir yr sehrinn, saatn rzind demk olar ki aylk yolu apard.
Yetirdi Qvsib. [ikri] Dedi yaxc oldu burda tutaram. Gen sslni ey dilvr glmginn,
drsn tilism. Qbl elmdi. Vrid oldu qliy grd ey dd- bi-dd hr trf baxr bir
yan grmr. Grd yuxardan bir ss gldi: Ey dilvr ne yol dedim glm indi ddn
tilism. Yeddi il burda qalmalsan. Tilismi baladm olun Chngirin adna, Chngir
glms yeddi il shlidi, qiymt kimi burda qalmalsan. ikri dbr qalsn tilismid.
Reyhn Pri bunnan xbrdr oldu. Bu cryan Emir-i Cezire ve Pirne Periye dedi. ikri
tilisme dnnn sora zzr phlvan Srfrz hn kmeyine geldi. Ceng baland, temm
devleri ldrdlr. Bir qald Zrdn ve Elv h dede bala bir de ikrinin Firz yyr.
Bu nfr zlrin aradan xattlar, Kaf danda gizlendiler. Ora Elv hn yeriydi,
dbare zne qoun ymaa balad.

1350

. Qeyitmek: Dnmek.
. Qt-vr: iinde.
1352
. Gt: Gezi.
1353
. Qqrd: Bard.
1351

258
Size xbr verim mda Chngirinn, Chndardan. ikri gednnn sora ne
illridi orda cng varidi. Chngir z dolandrd qarda Chndra ve irzd- Tigzn: Bu
cng baa gln dyil, shr ama ki cnge xacax, cngidn dnmeycax. Chndra
z dolandrd: Srhng-i mi mnim hdm.1354 Chndr z dolandrd: Msrq mnim
hdm. irzd z dolandrd: Mzrq da mnim hdm. Qasid bunu Srhng-i miy
xbr verdi. Sabah atlandlar hr iki trf cng hazir oldular.[34] Shr ama cng otu
lvr1355 olur. Hr iki trf atlanr. Chngir Srhng-i mini hdsin almt ve
Cehndr Mzrqi v irzd- Tigznd Msrqi. Zlzl Zngi, Ysif rb Qeys-i
Rmmh- rb yeddi qarda lkrddilr. Srhng-i minin drsind min nf ox atan
vard. O zaman oldu ki Srhng-i mi grd drsind ox atanlar frr eldi. Chngir
lkri yara yara zn yetirdi Srhng-i miy. Srhng-i mi oturmudu fil stnd
kcvnin stnd, vurdu mn prmi getdi, l eldi Srhng-i minin kmrin ald
bann stn el ki vurdu yer ba gedib yapd qabrqaya qabrqa dald, Srhng-i
min aradan aparsn. mm eid Chndrdan. Chndr Mzrqu tutub, o da l atd
bunun kmrin, neceyki yapd bunun kmrin vursun yer bu l mn hdi. [Dedi:]
Dilvr sni and verrm o Allah ki birdi, yeri gy yoxdan xlq eliyib mni ldrm mn
Mslmn olum. Dedi: H nkrind d varam. Bunu yavaca qoydu yer. Bu Ehd n L
ilh ill-llh deyib, rhdn dnd Mslmn oldu. Msrq grd ki Srhng-i mi
aradan gedib, Mzrq dnd Mslmn oldu, frmn verdi nmn qala qaplar varidi
hammsn balansn, zlri tpiliblr1356 mn iin, zd otdu txt-i sltntd. Bu yan
trftn cngin otu xm olsun, bular da gldilr oturdular z yerlrind. Msrq frmn
verdi Srhng-i minin arvad Nzik Endm ki ibrt ola Nzik Bdnin anas, onu
bziysiz gtirsiz mnim yanma. Nzik Endm bunu bel grnd durdu alamaa. Amma
bunun bir dysi vard dedi xanm niy narahand olusan? Chngir gtr bir dana nm
yazgnan, ki bs mcr bu curdu, mnim burda rim lb, snin ddvin nmsu ne il
burda mnim qzm saxlyb. Mn d snin ddvin qeyin atas saylram, indi gr
neynmlisn el. Bunun bir yyr varidi nmni bu dillrinn yazsn v yyrn
vsiylsiynn yollasn rz eliyim ziz eiidnlrin hamsnn salna:
Yazram baxbr sn ol halmnan,
Gl mni al bu n-mrdin linnn.
Deyirm klmni ollam Mslmn,
Gl mni al bu n-mrdin linnn.
(4+4+3)
1354

. hd: Grev.
. lever: (Ate) Tutumak.
1356
. Tpilmek: Girmek.
1355

259
Qan eylr,
Divn eylr, qan eylr,
Dos mni bu hald grs,
Y lr ya qanma qan eylr.
(Bayat)
Sznn dbarsin bel desin, Bnd d rz eliyimyln aalarn doslarn salna:
Bilirm ki z dinind dorusan,
Anannan ayrlb sin dalsan,
ikrinin bir vfl olusan,
Gl mni al bu n-mrdin linnn.
(4+4+3)
Bu dada maralm var,
Ox dyib yaralm var,
N gec yuxum glr,
N gnz qrrm var.
(Bayat)
Sznn axirin bu dillrinn yazsn, bndd rz eliyim eidnlrin salna:
Nzik Endm l gtrb duy,
Flk mni cb sald bly,
Chngir szm qoy sn icry,
Gl mni al bu n-mrdin linnn.
(4+4+3)
Oyan dalar,
Al gana boyan dalar.
Buyan zlmt-xanad,
Necdi oyan dalar?
(Bayat)
Szn tmm eliyib, nmni verdi mxss bir yyr varidi, bunu yetirsn slm qoununda
Chngire. Nmni gtirib verdi mzmuunnan baxbrdr oldu. Bu yan trftn fikirltilr
neynyk? Neynmyk? Tsmim1357 tuttular Frhng yyr bunun vzind bziylr
aparalar Msrq, Nzik Endm vzin. Oda Nzik Endma bir nm yazd ki: Bu cr
dstr versin ota xlvt elsinlr, mn zm d bu i muvfiqidim, mn glim snin
yanna. Nzik Endm bunu bel grnd gtrd qsid yollad ki bs Msrq mn bu i
muvfiqm, ver bu gec ota xlvt elsinlr, gec st filnda mntzir ol mn. Frhng
yyr bzdilr, saldlar bunu arvat moduna, brng yyrnan Nsim yyr buna yeng
muata oldu. Chngir, Chndar arvat libas geyiblr v istiyillr bel glin aparsnlar.
Frhng yyr bel getdi ziff otana oturdu sndl stnd. Ota xlvt eldilr. Msrq l
eldi bunun yz bu yzn li dydi ox z istirm aalada bunun o rkklik olan yerin, l
eldi mir, vay xtkarn birisi, oyannan Chngir, Chndr varid oldu. Tutdu bunun
1357

. Tsmim: Karar.

260
topuunnan qozad gy dedi xt-kr Mslmn olusan ya yox? Dedi Nmn deyim olum
Mslmn? Dedi Klme-yi hdt de. Klme-yi hdtin dedi oldu Mslmn. Dstr
verdi qalalan qapsn adlar. slm qounu hr vrid oldu. Chngir, Chndr ve irzd-
Tigzn, Mnzr h- Ymni, h- c, Ysif rb, saymanan baa glmz. O zmani ki
ikriynn irzd- Tigzni Srhng-i mi tutmudu lli min Mslmannan, ln lb
qalan qalb olar da azad eldi, slm qounu oxald. Bu xbr gessin kim yetisin?
Firngistanda bir dana padiah var be-nm- Ergevn h. Ryin tn, ot yandrmaz, su
bomaz, ql ksmz. Firng padiahlar Msrq, Mzrqun Srhng-i miy kmh
getdn eidmidi. Srhng-i minin ldnn v olarn Mslmn olmasn eidr.
Destr verdi yz min nfr atdand, yz mn nfr qoununan glir m. mn knrnda
dr-niin oldular. Gtrb bir dana nm yollad: ikrinin olanlar sizdn xahiim1358
budu ki Mzrq, Msrq sa slim versiz mn. Bu nm glib yetirdi Chngirin lin.
Tmm yyrlar namnin mzmnunnan ba-xbr olanda v veyla dd. Cehngir dedi: N
var ki? Dedi bilisn, bu el brdi ki n ot yandrar, n su boar, n ql ksr, ryin tndi.
Egr bir ey gc yetms sehr d bilr, sehr d oxuyar. Dedi olsun bizim de Allahmz
bykd. Cehngir Ergevn hn namsinin cvbnda gtrr bu dillrinn yazr, bnd
rz eliyim eidnlrin salna:
Abes yere gelmisn bu diyr,
Qorxuram dsn burda tora sn,
Vrram qeynama eylrm pr,
Bilmirm dmsn sn n xiyl.
(6+5)
Mn aq qazan alar,
Ot yanar qazan alar,
Bir iyit qurbtd ls,
Qbrini qazan alar.
(Bayat)
Gtrb br klmsin bu dillrnn yazsin:
Yetiti bizd yazdn frmn,
Yara vursam olmaz drdiv drmn,
Nct qapsd gl ol Mslmn,
rktn qil ol bir xudy sn.
(6+5)
Mzlndi,
Mey ir mzlndi,
Vfl doslar grdm,
ryim tzlndi.
(Bayat)
1358

. Xhi: stek.

261
Sznn txllsn bu dillrinn yazsn, rz eliyim eidnlrin salna:
Bahar olcax ssn snbl bitii,
ki sultn bir biriynn tutui,
Vay xbrin gedr Firngistn yetii
Chngir deyir olarsan bxt-i qar sn.
(6+5)
Nmnin ayan mhr eliyib verdi qsid apard yetirdi Ergevn ha. Ergevn h md
oldu cng. Bu trftn bular ehrin qaplarn balyb, ekildiler ieriye. Ergevn h gtd
bi yol mancanaginan hr da atd. Arvad uax yd Cehngirin drsin ki sn ikrinin
yadigrisn, niy bir nfrdn qorxusan? Cehngir z dolandrd: He kim eiye xmasn. Biz
iki qarda bir molu, Ergevn hn cevabn biz vereceyik. Bular dana qap intixab
eldilr. irzd- Tigzn qapnn birinnn xr, ba bunun Ergevn hn yanna yetirib buna
nee dana mir vurur grr emir qeyidir. Ergevn h bir dana emiri var adna Belrik
diyillr, hmn mirdi ki Efrsiyb balamd beline. Belariki indirende irzd- Tigzni
bir trftn yaralad. irzd yaralansn, Eyyrlar bunu aradan xatdlar. Ras geldi kime?
Cehndra. Cehndr buna emir neyze, Cehndr da yaraland. Onnan sora Cehngir.
Cehngir de yaraland. Bularn de yaralanannan sora istdilr tbl-i bzgt vursunlar,
emm Frhng yyr qoymad. Cehndrn yaras zdenidi balayp, Cehndr qeyitdi.
Frhng yyr ahang qoydu spng, dedi bunu biz bir ey elsax grk gznnn vurax
tovlad dz vurdu bunun annnan. Ahang ald bunun gzlerine. Bu nr hdi ey dd mnim
gzlrimi xaddlar mn kr oldum. Bunun bir eyyr var ebhng yyr. An dqiqd
bunu aradan xatd. Tbl-i bzgt vuruldu, shrisi gn1359 Chndr tk tnh meydana
xd. Axama kimi meydanda cng eldi, axam meydannan dnende bunun qabanda bir
niqb-dr xd. Bunlar bir birin hrb, sbhn zmnna kimi bir birlrinn cng eldilr.
Sbhn zmnnda Chndr grd bu oldu bir dana h. Ahnu qovalad. Ah gldi girdi
baa. Chndr bunun dalscan girdi baa. Bu hnu bada itirdi. stdi dnsn grd qap
yoxdu. Bir aa varidi istdi qaxsn duvardan asn, grd bu n qdr qalxr duvarlar bunnan
qabax gedir. Mecbr oldu dd yer. Bada grd bunun qulana def, ney, ergavan, tmbr
ssi dyir bunun qulana. Doland1360 grd bir imrtd yeddi dana qz oturub. Biri birinn
gzldi. Alts birinin drsind oturub, bildi ki bu bularn xanmd. stdi qeyitsin, dedi
cvn hara gedisn? Gl bura grm. Ne n glmisn bura? Glib oturdu. Miny-i erb
qoydular bunun brbrind yer. Qz buna o qdr mhbt eldi ki Chndr buna bir
gyldn min gyl aq oldu. Bu bir dana sehr-gerdi adna Vasvs Cdgr diyllr ki
1359
1360

. Shrisi gn: Ertesi gn.

. Dolanmaq: Gezmek.

262
meydanda bunun qabanda cng eliyib sora da h srtin dmd, sehrinn zn salb
on drt yanda bir qz srtin.
Dedi cavan sn n n baa glmisn? Dedi qula as deyim da. Gtrb bu dillrinn grk
Chndr n diyck? Bnd d rz eliyimyln aalarn doslarn salna:
Gl sn sylyim ey nazl dilbr,
Mnim bir ikrim glib bu baa.
Blbl gldn tr ox fgn eylr,
Mnim bir ikrim glib bu baa.
(6+5)
Dedi n ikrii? Dedi qula as deyim da:
Canm qurbn ola mrdin yolunda,
Lkrim qalbd dmn lind,
Qova qova bu matn lnd,
Mnim bir ikrim glib bu baa.
(6+5)
Dedi snin adn Cehndr dil? Dedi bli. Dedi snin ikrn bu badad. El eldi qz
yaxasnda n qdr dm varidi hdi hamsn qrd, memelerin xatd eiye. Dedi snin
ikrn budu bunlard. Sn mid olma bir d burdan gedsn. Snin ikrn mnm ki glib
tapmsan. Gtrb grk sznn txllsn n cur deyir?
Dediim szleri indi qansan,
O gen gnlri bir bir sansan.
Cehndrm mni hardan tansan?
Vrginn ikrm glib bu baa.
(6+5)
Dedi mn snin nnvi tnram ki Xorid- Bn dur. O zaman ki nnn sni beie salp st
vererdi, o zamannnan mn sn aam. Eger mn hn diysn sni dnyaya padiah elrm.
Cehndra o qdr mhbbt eldi ki Chndrn dd d yaddan xd, qarda da yaddan
xd, lkr d yaddan xd.
Mbbt bir bel eydir giriftr olmayan bilmez.
Zimistan ekmeyen blbl baharn qdrini bilmz.
Minye erb qoyuldu yer bular yeyillr iillr, kef klld dayand. Qz z dolandrd:
Cvn, icze versen kenizler gessinler? Biz de geceni yormuux, istirahtliy1361 eliyk. Dedi
xanm sz sninkidi. Kenizler gessinlr soyunublar hr ikisi bir rext-i xabn iine varid
oldular. Emma qol bir birlrinin grdnin, shib-i kitb yazr Cehndra bu qzn aznnan
bir iy vurdu ki Chndr en qrib1362 nfsi qt olacaxd. Ayr bir sz diyblmdi Chndr

1361
1362

. stirahetlih: Dinlenmek.
. En qarib: Az kalsn.

263
zn evirdi o yana. Dnd krein1363 evirdi qza sar. Dedi cvn bs niy bel eliyisn?
Mnim otum lvr olub xam elginn. Durdu gedi bu zn. Dedi nznin bilisn n var
n yok? Dedi xeyir. Dedi qula as mnim iki klm szm var. Dedi szn nmndi de.
Gtrb grk Chndr buna nmn rz eliuck bnd rz eliyim:
Demirm irkinsn eybin var gzl,
Babam vsiyti yadma dd.
irin irin shbtin var ay gzl
Babam vsiyti yadma dd.
(6+5)
Dedi babavn vsiyti nmndi? Dedi qula as deyim:
N blt yerlrd gedib qalmayn,
Grdz mldn pemn olmayn,
Aznnan iy gln qz almayn,
Babam vsiyti yadma dd.
(6+5)
Chndr gtrb sznn txllsn bu dillrinn desin:
Chndram mntzirdi qardam,
N svdaya db bll bam.
Mn tn vurar yarm yoldam,
Babam vsiyti yadma dd.
(6+5)
O ox dedi bu az eiddi, bu ox dedi o az eiddi, i o yerd dayand Chndr grd bu bunun
yaxasnnan l gtrmycax, bunun bina qnnan1364 silli vurdu, az burnu qanla doldu.
Neyndi? Qz frmn verdi alt dana nrr dev amd oldu. Bunun drsind ki alt dana
knizi varidi, hrsi bir dev oldu. Bu l eldi mir, Vasvs Cdger bir sehr oxudu, bunun
l qolu dd yanna. Dedi bunu gtrn aparn Tilism-i Reyhny. Devlr Chndr
gtrb apardlar attlar Tilism-i Reyhniy. Cehandar gzn ad grd bir ql di, bir byk
aac var. Bu aacn stnd he olmasa min dana qu var. stdi gessin aacn yanna qular
hml gtirdilr ona: Ey cvn Allah sni biz rzi verdi. Qeyitti dal qularn bunnan ii
olmad. Gen istdi aacn klgsin gessin qular hml eldi buna, qeyitti dal. Gtrb z
vsf-i halin grk n deyir? Bnd d rz eliyimyln aalarn doslarn salna:
Hr yerdn arm ksildi,
Acb ddm qoqay mn.
Cvn qddim tez bkld,
Pnh gttim xudy mn.
(4+4)
Gtrb bu dillrinn dedi, Bnd d rz eliyimyln aalarn doslarn salna:
1363
1364

. Krek: Bel.
. Bin g: Kulan dibi.

264
Snx1365 gylm kim bitirsin?
Aparb m yetirsin,
ryimin drdin bilsin,
Acb ddm bly mn.
(4+4)
Alb sznn br klmsin bu dillrinn desin:
Ayr ddm mn elimdn,
Blbl tk gona glmnn
Chndram drd lindn,
Snmam xudy mn.
(4+4)
Szlr tmm olsun, gz satad grd bir dana qz glir. Bu qz o qzdan da gzldi.
Y rb bu hans hridi bzaridn ger?
O ev qmz nz bu dil-i zri dn ger.
Gtrb klhn lin nsrt il glir,
O nz il gls gr mrm yardan ger.
Prvrdigra grsn bu hans hridi? Glib yetirdi bunun yanna. Slm verdi. Eleykm
slm. [Dedi:] Cavn sn kimsn? Hardan glmisn? N krsn? Mn diy bilsn? Dedi
nznin sn demycm kim diycm? Dedi d grm hardan glisn? [Chndr] Dedi
amda Srhng-i miynn bizim cngimiz var, qrdim qounum ordad. Bir dana
svrinn cng eliy eliy gtirib xatmam, sora olub ah, girdi baa. Orda bir qza rast
glmim mn hhman deyidi mni alasan, aznnan iy glirdi mn almamam savadx,
gtirb mni atb bura. Reyhn dedi n cur adamd? Diynnn sora dedi: H o mnim
nnmdi, Vasvs Cdger dir. O tilisminn sni aparb ora. Ordan bura da gen aylx
yoldu. Alt aylx yoldu. Cvn mn ayr mxuam1366 gtirib mni zn qz eliyibdi. Mn d
dnnm ollam Mslmn amma grk mni alasan. Grd buda bnd eldi buna ki grk
mni alasan. [Chndr] Dedi indi ki dz diyisn gl hqiqti qoyax meydana. Dedi hqiqt
nmnedi? Dedi qula as deyim da. Gtrb bu dillrinn desin
Saxlasan bu gec sn mehmnan,
Hqiqti gl biz qoyax meydana.
ln cn yannda qalanam,
Hqiqti gl biz qoyax meydana.1367
(6+5)
Dedi hqqiqt ny diyisn? Dedi qula as diyim da. Alb br klmsin bu dillrinn desin:
Gl mnnn ikimiz olax biz srda,
Axtma gzmdn oxlu qanl ya,
Sn mn bac ol mn qarda,
1365

. Snx: Krk.
. Mxlq: Yaratk.
1367
. Mehman: Misafir.
1366

265
Hqiqti gl biz qoyax meydana.
(6+5)
Egr dz deyisn gl olax bc qarda. Dedi ax sn kimsn ki mn snnn qarda olam? Dedi
ula as deyim:
Nmrd flk mn verib ah zr,
Dost dmn iind etm mni xr.
ikri oluyam adm Chndr,
Hqiqti gl biz qoyax meydana.
(6+5)
Dedi bu rtinn ki Mslmn olasan, sni zm qara elrm. Sni ddm ikrinin
otrrm brghna, hans olan sysn seni verrm ona. Bu cr barmaxlarn verdilr bir
birin hqiqtn bac qarda oldular. Bir birin qucaxlyb ptlr. Dedi indi ki oldux bac
qarda gr n cur eliyblrsn mni burdan xardasan? Dedi sni burdan xatmax tindi,
gr mnim nnm Vasvs Cdger lms sn burdanxammasan. Grk mnim nnm l.
Dedi qyasan onu ldrsn? Dedi o iblisdi, mn ayr maxluqam, mn onun qarnnan
xmamam, mni o ourluyub gtirib qz eliyibdi. Qz dedi: Qoxmasan ki? Dedi xeyir Allh
Tl bir qoxma bizde xlq elmyib. Qz bir dana sehr oxudu, Chndr ald iynin bir
dan damnsind qoydu yer. Gen dedi qoxmasan ki? Dedi xeyir. Bir bulax varidi onu
nian verdi dedi: O bulan qabanda bir hovuz var. Hovuzda drt dana balx var, qrmz
biri qr. O qrni vurasan gtirsn bura. Mnim nnmin can o qr baln qarnndad.
Balnan qazdan ayx heyvan tin taplar. Ox kemenn gtrb endi bulan banda hovuza
grd drt dana balxd, qrmzbiri qr. Yatb bu balxlarn kemininde, neceyki ox
kmannan rdd olsun, bal vurub gtirdi Reyhnnin yanna. Eleyki bal getirib, bal
yardlar. Balaca bir eydi onu xattlar, gen bir sehr oxuyub bunu ald inin qeyittilr
qliy. Chndr qoydu ir yer dedi sn ye i kefiv bax mn nnmi ehzr eliycaam.
Reyhn Cd lind bir loh varidi onu tutdu ota nnsi gldi. Grd bu azn balyb. Dedi
niy azv balamsn? Dedi dilrim aryr. Dedi sn niy alysan? Dedi qula as deyim
da niy alyram. Reyhn Cd gtrb grk nnsin nmn deyir? Bnd rz eliyim
ziz eidnlrin hamsnn salna:
Sn qurbn olum gl zl ana,
Bir cavann eqi aladr mni.
ryimin ban dndrdi qana,
Bir cavann eqi aladr mni.
(6+5)
Dedi n cvan dedi qula as deyim
N qdr yalvardm qol boynuma salmad,
Dindiribn gmli gylm almad,

266
zhr eyldim mni al almad,
O cavann eqi aladr mni.
(6+5)
Dedi kzm niy almad? Dedi sevgilim var. Vasvs Cdger sorudu sevgilisi kim idi? Adn
dedi? Dedi qula as deyim. Alb sznn txllsn bel desin:
ikst blblm gona glm var,
Dnya da gm guss byl zlm var.
Ryhnym dedi ki sevgilim var,
O cavann eqi aladr mni.
(6+5)
[Vasvs Cdger dedi:] Bura bax grm ad nmndi? Dedi: Chdr. Dedi mn dedi ki bir
nfr mni apard bana imiidim keflnmitim, bilmdim vurdu dilri getdi qarnna.
Bilmmim, indi onun nrahandyam, alyr. Vasvs Cdger dedi: Ey vay bala o mni
deyir. Dedi o indi br damda alyr. Dedi bala mni bze gedim onun yanna. Reyhne onu
bzdi. Dedi sn burda dur mn gedim mutuluq alm. Bu gldi Chndrn yanna. Reyhn
hr eyi ona rgtdi. Dedi sn bir cr eliycaxsan ki ini iki qann arasna qoyacaxsan.
Gzlri yumdurasan, el ki dydi bunun iki qann arasna, can bedninn xar.
Cahndra hr eyi diyib qeyitti, bunu Cahndrn yanna. Cahndr durdu bunun ayana.
Onnan zr istedi, dedi alem-i mestide mn sni vurmuam. Dedi nolar kii arvad dvr da.
Bu istdi qolun salsn Chndrn boynuna. Dedi qula asgnan bir ne klm szm vard
deyim sn. Chndr gtrb grk n diyck rz eliyim eidnlr salna:
Sn rssan mn d dmad,
Bu ilrin hesab var
Sn irinsn mnd Frhd,
rkd eqin da var.
(4+4)
Dedi evan n hesab vard? De mn d bilim da. Dedi qula as deyirm da. Gtrb br
klmsin bu dillrinn deyib:
Eqin oduna yanarsan,
rktn ilhm alarsan,
Bu gec rs olarsan,
Arsluun hesab var.
(4+4)
Dedi bu rsluun hesab nmndi de mn d ml eliyim da. Dedi diycaam v ml d
eliycaxsan. Chndr gtrb sznn txllsn bel dedi:
Chndr gtirdin dil,
Snil verir l l,
Bdnimi o dincl,
Arsluun hesab var.

267
(4+4)
Dedi bizim rsmimizdi rs damadn v dmad rmad rsun bdnini oar. Onnan sora bir
birinn km-i dil hsil eliylr. Dedi bunu shrdn deginn da. vvl Chndr uzand yer,
bu balad bdnin omaya. Onnan sora nob yetidi Cahndra. Bu bdnin oa aa gldi
el ki istdi mtlbi mrm tyetirsin v ni qoysun bunun iki qa arasna dedi gzlrivi
yum, mn utanmym grm neynmliym. El ki bu gzn yumdu ni qoydu Vasvs
Cdger orda ld.[ kasetin bu blmnde kopukluk var.] [Reyhn Cdu destr verdi
devlere bunu m kentine gtrsnler.] Bunu ki gyn stnd gtirillr, gzri dd
skndriydn. Sul eldi: Burda nmn vard ki iki trft d lkr durub? Cevab verdilr
ki skndri Rastin sfndiyr Xann n mddtdi sz xb cngidi. sfndiyr Xan olun
evlndirir. skrdr-i Rastin[in] qzn istiyir, o da vermiri. Onun stnd n mddtdi cng
var. Dedi mni burda qoyun yer. Dedilr biz eliyblmrik grk sni aparax verax
Cehngire onnan imza alax aparax verax Reyhniy. Dedi sizin iiz olmasn mni qoyun
yer. Bunu yendirdilr, skndriyd qoydular yer. Mrkbin yeddi yerden tengin1368
berkidib, cilovn vurup azna hbz kimi zin evind qrr tutdu. Hey vurub mrkbin varid
oldu meydana. sfndiyr Xann gz sataanda grdbir dilvrdi oturub dryyi bir
mrkbin stnde. Dedi prvrdiara gresn Rstm dbr dirilib glibdi? Dedi cavan sn
kimsn? Dedi gr mnim szm baxsan, mn snin dostunam. Ya gr szm baxmasan,
mlk l-movtuvam glmim canv alam. Dedi mn sni tanmram, sn kim mn kim?
Dedi: Niy cng eliyisiz? Dedimn Kbul padiahyam. Olum Kubda bunun qzn
istiyirm. Mn evld- skndrm. Bu qzn mnim oluma vermir, mnim d n qdr
gcm var onnan savaacaam. Cehndr dedi: Onda dayan sn bir ne klm szm var.
Gtrb bu dillrinn grk sfndiyr Xana n diyck? Bnd d rz eliyimyln
aalarn doslarn salna:
Sn vard mnim bir ne szm,
Gtr lkrin get qalma bu yerd.
Yox desn sn iln cng edm zm,
Gtr lkrin get qalma bu yerd.
(6+5)
Dedi niy mnnn cng eliysn? Dedi qula as deyim. Gtrb sznn br klmsin bel
desin:
Bir nhngm drylri yararam,
Rstm tk zm cng vuraram,
N qder dilvr varsa qraram,
Gtr lkrin get qalma bu yerd.
1368

. Tng: Atn yeherinin ba.

268
(6+5)
Dedi Cvn mni snnn bir dmanlm yoxdu, skndr-i Rst bilr mn billm. Sn
kimsn? Dedi qula as deyim mn kimm. Alb br klmsin bu dillrinn desin:
Cahndram szm akar diyrm,
Axtarb taparam sni grrm,
Qzn gyl olsa zm verrm,
Gtr lkrin get qalma bu yerd.
(6+5)
Mn qz dandrram, gr gyl1369 olsa mn zm verrm. Egr gylolmasa burda
qalmal dyilsn, grk gedsn. Dedi cavan getmezdim, ama n sn glibsn gedrm. Bu
lkrin dndrsin o yana. Bu yannan da tbl-i bzgt vurulsun. Chndri skndr-i Rst
trfinnn pe-vaz eldilr. Gldi skndr-i Rstn yanna dedi: Qurbn bir qz bir olannd,
sn niy vermisn? Ki indi bular snin stv qoun ekelr? Dedi ay bala, bular hamms
mn maliyt verrdi, mnim bir olum varidi, o limnn gedibdi, indi bular mn l yeri
tapplar. Dedi snin olun kimidi? Dedi qula as deyim. Gtrb bu dillrinn grk
skndr-i Rst nmn diyck?
Bu ayrla daha mn dz bilmrm
ndi grdm snin kimi cvn.
Qudrtim yox meydan gzbilmrm,
ndi grdm snin kimi cvn.
(4+4+3)
Mzlndi,
Mey ir mzlndi,
Vfl doslarm grdm,
ryim tzlndi.
(Bayat)
Dedi sn szv idm ver grm snin olun kimdi?
Burda dyil gmli gnlm dindirsin,
Hnrimi n-mrtlr bildirsin,
Gedib babasnn tilismini sndrsn.
Elimd dyil o skndr-i Sni.
(4+4+3)
Qan eylr,
Divan eylr, qan eylr,
Dos mni bu hald grs,
Ya lr ya qanma qan eylr.
(Bayat)
Dedi menim adm skndr-i Rst di. Olum gedib babas skndrin tilismini sndrsn. N
mddtdi gedip, bilmirm lp, qalp ya da donuna db? On iki min lkrinn gedip da
1369

. Gyl: Knl

269
donuna db. Dedi oluvun ad nmndi? Dedi qula as deyim da. Gtrb br klmsin
bu dillrinn desin:
x verib gona gln butas,
l uzadb damninn tutas,
skndr-i Sni olumdu mn atas,
Db tilism skndr-i Sni.
(4+4+3)
Oyan dalar,
Al qana boyan dalar,
Bu yan zlmtxanad.
Necdi oyan dalar?
(Bayat)
Gedib ddsinin tilismin sndrsn, z d db tilism. Ans da diyir olum gedib db
tilism, sn istisn burda qzr versn?[Cehndr] Durur ayaa, gedir sfndiyr Xann
yanna. sfndiyr Xan bunu pevz eldi. [Dedi:] sfndiyr Xan n bunun olu gedib
tilism, odu ki bular he i grblmzlr. Mn gedcaam onun dalscan. Mn zm onu
tapannan sora onu bziyib qoyacaam kcvy,1370 gtirm Kbulda ya Bbulda cen
tutam, verm snin oluva. Cahndr qeyitti brgh. Eleki gec gldi araya, yedilr idilr.
Sarayda ham Chndra hayran qalmd. Shbt ald ordan burdan, [Cehndr] dedi bura
bax grm snim he tayfanda evld- skenderden famelin1371 yox? Dedi diyr- Rum da biri
varidi ki onu er dadbd. Biri d vard ki olup bt-prst skndrin d adn batrb. Mn
ne mrhl kaaz yazb ki sn d gl ol Srhng-i miy ryit ol. Bu cur diynd
Chndr alad. Dedi cvn niy alysan? Dedi qula as ne klm ryim sz glib.
Gtrb grk Chndr n diycax rz eliyim eidnlrin salna:
Ne klm eid mnim dillimnn,
O dediin cavan lmyb sad.
Flk ayr salb onu elinnn,
O dediin cavan lmyb, sad.
(6+5)
Alb br klmsin bu dillrinn desin:
Dolandm dnyay dalar da,
ryimd vard onun srda,
Byk zlm eliyibdi ona qarda,
O dediin cavan lmyb, sad.
(6+5)
[36]
Dedi sn hardan tanysan? N bilirsn? Dedi qula as deyim:
1370
1371

. Kcv: Devenin belinde kurulan ve seyahetde kullanlan kk ev.

. Famil: akraba.

270
Ddm nnm yada db alaram,
Flk linnn sin dalyam,
Chndrm ikrinin oluyam,
O dediin cavan lmeyib sad.
(6+5)
Cryan rh verdi. ikri mnim ddmdi v hr eyi anlatd. Sn ki deyisn olum gedib
db Tilism-i Heyht, qoxmagnan mn gedib o tilismi sndrram. O tilismd on iki min
nfr da donundad. skndr-i Rstn xanms bu klmni eidnd l eldi zlflrin
yolmaa. Ana bs niy el eliyisn? Dedi mn qoymaram gedsn. Mn n olumu istirm
nd sni qoyyqm gedsn. Chndr z dolandrd: Ana imkan yoxdu grk mn gedm.
skndr-i Sni gtrb bu dillrinn grh Chndra nmn diyir? Bnd d rz
eliyimyln aalarn doslarn salna:
Nec l gtrm indi mn snnn,
Dnya bir trf snd bir yana.
Qoymara gedsn incim mnnn,
Dnya bir trf snd bir yana.
(6+5)
skndr-i Sninin anas gtrb grk n deyir?
Bir yaram var he saalmaz lnce,
Alaram szlaram dnya boyunca,
Getsn gzm qalar snin dalnca,
Dnya bir trf snd bir yana.
(6+5)
Chndr qbl elmdi. Mn grk gedm o tilismi sndram. vrt gtrb sznn
txllsn bu dillrinn desin:
Flk sizi eldn ayr salbd,
Drt bir yann gm lkri albd,
Anan gz intizarda qalbd,
Dnya bir trf snd bir yana.
(6+5)
Dedi mn mqzmm szn verdi Kubda. Egr o on iki min nfri tilismidn xattm,
lgar, imn grk verdm sz tutam. Bular qbl eliyiblr. Gec sabah olsun Chndr
durub ibdtin eliyib, mrkbin svr olub, rvne-yi rh oldu. Bular gtirdilr da buna
grsttilr, dedilr oul oraya qdm qoysan daha buyana dnblmsn demirm tilismi
sndrasan. Chndr qdm qoydu mnzarla, bir ne qdm gednnn sora bir byk
aa varidi. Hr trf yarm aa qol atbd, bunun stnde o qdr qu vard Chndr

271
grmk hmin bular qrnv 1372 saldlar. Qulardan buna ss gldi ki: Cvn glmginn ot
yandrar. Chndr grk z vsf-i halini nec diyck?
Qdir Allah snnn budur dilyim,
Darda qoyma mn kimi bir cvn.
Nzr eyl skit olsun ryim.
Darda qoyma mn kimi cvn.
(4+4+3)
O yan dalar,
Al qana boyan dalar,
Bu yan zlmtxnad,
Ncdi o yan gdalar?
(Bayat)
br klmsin bel desin, Bnd d rz eliyimyln aalarn doslarn salna:
Ssn snbl tr bnov bitmsin,
eyd blbl gl stnnn tmsin,
stirm babamn ad itmesin,
Drd qoyma sn zn mn cvn.
(4+4+3)
Bu danan,
El gzr bu danan,
Sn yax demzlr,
Mn lsm bu danan.
(Bayat)
Sznn txllsn yetirsin, rz eliyim eidnlrin salna:
Bama qoyyam gevhrdn tac,
Bu irin azm eylm ac
Chndrn ksilibdi lc,
Darda qoyma mn kimi cvn.
(4+4+3)
Bu dada maralm var,
Ox dyib yaralm var,
N gec yuxum glr,
N gnz qararm var.
(Bayat)
Chndr istdi yaxna gessin gen qulardan ss glidi ki cvn glm yoxsa yanarsan biz
d yem olarsan. Chndr yadna dd ki Reyhn ona tknnn verib ki hr zmn darda
ddn bunu tut otun stn mn snin yanva glim. Chndr ot yandrd tk tutdu odun
stn Reyhn orda hzir oldu. Reyhn dedi: N n mni ardn? Dedi istirm ddmin
tilismini sndram. Reyhn dedi: ey dd- bi-dd gl sn bu dalar tyinnn th. Reyhn
gtrb grk Chndra n diyir? Bnd rz eliyim eidnlrin salna:

1372

. Qrnv: ?

272
Sn qurbn olum, istkli qara,
Bu tilismin tin olar lc.
Gl axtma sn didmnn1373 qanl ya,
Bu tilismin tin olar lc.
(4+4+3)
Dedi qardav nmid elm. Reyhn gtrb br klmsin bu dillrinn desin:
Hmi ktiim h zrd,
Bu gylm tutan gm gubrd.
skndrdn qalan ydigard
Bu tilismin tin olar lc.
(4+4+3)
Bu Tilism-i Ydigr-i skndrdi. Bu tilism indiy kimi lc olmuyub, gl bu dalar tk
tyinnn. Dedi olmaz mn ydigr-i skndrm grk gedm ordaklar mn yetiir.
Reyhnym l gtrrm duy,
Ecb saldn sn zv bly,
ar h- Mrdn yetsin hary,
Bu tilismin tin olar lc.
(4+4+3)
Reyhn dedi mn gedim xalam Dmdmnin yanna, gr bils bu tilismim qapsn o bilir.
Mn bir saata glirim. Reyhn getdi Dmdmnin yanna. Slm- leykmslm. Ey
bacmn yadigri de grm sn n cb bizi yd elmisn? Dedi xala. Dedi bli. Dedi xala bu
n xala balalxd ki sn Tilism-i skndrin qapsn mn nin vermmisn? Dedi tilsmin
qapsm mn d blmrm. Olmasa sn otu burda, mn gedim bacm Hmhmnin yanna.
Bils qapsn bilir. Dmdm Cd getdi Hmhmnin yanna. Selm leykm slm. N
cb? Dedi bizim bacmzn qz Reyhn ki vard glib mn gileyliy eliyir ki Niy mn
Tilism-i skndrin qapsn rgtmmisiz? Dedi ay bac Tilism-i skndrd on iki min
nfr da donunda vard, hamms phlvn. Qrx min svrnin orda slhsi vard.
Hmhm dedi tilism-i dervze ibaretdi o aadan. Egr o aac rieden xarda bel klh
olmadan o tilisme girebilr. Dmdm gldi Reyhnnin yanna. Dedi ey bacmn ydigar,
mn bacmnan sorudum. O mnzarlxdaki aac o tilismin qapsd. Reyhn gldi
hammsn Chndra dedi. Cehndr bildi ki bel klhsz1374 aac xardacax, iki rkt
namaz qld dd topraa o qdr alad ki hudan getdi. Alm-i ryad biri glib buna bir
tnf verdi ve dedi: Oul bu tilism yazlb snin adna, kmndi aaca salp, kib ridn
xardasan. Hl gldi grd kmndi ki verib el linddi. Durub ayaa kmndi sald aaca.
be Pnc-tn-i l- bn dilind cr eldi aac ridn xd eiy. Bir tufn oldu Chndr
bi-h oldu. Gzn aanda grd bir qanl drynn knrndad. Havadan bir qu qldi bunu
1373
1374

. Did: Gz.
. Klh: Kazma.

273
vursun ngsin, Reyhn dedi amand Chndr, o quun ban z bilsn, hrzad tmm
olar. Neceyki qolun atp sald quun boynuna quun boynun zb atd dryy. Gen bi-h
oldu. zn glnd ban Reyhnnin dizinin stnd grd. Dedi mn nolubdu? Dedi
quun ban zdn bi-hl oldun. Durublar ayaa Reyhn dedi dada bunan bel1375 tk
gedcksn. Yetieceksen bir baa, ban duvarlar ve aalar qzldand, bir dev duvarn
stnd oturub. Ban drsind qrx dana xndq var hr biri on sqqiz rdi. lri qand
olar atlacaxsan. Devin lnd bir bel vard qzldand, o devi o bel ldr. Ayr ey ldrmz.
Bada byk aa var, aacn altnda bir qoca kii oturub adna Pir-i Vakif diyllr. Selm
verersen ve diyersn mn Loh-i Tilism-i skenderi snnn istirm. Ona her eyi diyecaxsan.
Beli de elinde aparacaxsan. Reyhne bir uqb surtin dd, dedi qoxmagnan mn snnn
glirm. Chndr yetirib ban knrin qx dana xndh varidi. Olar bir bir atlayb yetirdi
devin yanna. Dev buna hml eliynd beli linnn alp onu ldrd. Onnan sora qdm
qoydu baa. Bada byk bir aacn altnda qoca kiini grd. Slm verdi, sorudu de grm
olum sn bura ny glmisn v nec glmisn? Cehndar her eyi anlatd va dedi mn
glmim Loh-i Tilism-i skenderi sennn alam. Dedi oul mnd dyil. Chndr gtrb
bu dillrinn grk n dedi:
Sn qurbn olum ey pirmrd,
Loh-i Tilism-i snnn istyirm.
..................................................1376
Loh-i Tilismi snnn istyirm.
(6+5)
Pir-i Vakif gtrb Cahndra bu dillrinn diyib, Bnd d rz eliyimyln aalarn
doslarn salna:
Bana dndm gl zl cvn,
Gl l gtrgnn sn bu sevd dn.
Dolanm bava mn olum qurbn,
Gl l gtrgnn sn bu sevd dn.
(6+5)
Cehndr dedi mn grk snnn bunu alam. Chndr gtrb sznn br klmsin
desin:
Xidmt eylrm yannda qallam,
Eqin mhbbtin bu can sallam,
Mtlbim var dalscan dolannam,
Loh-i Tilismi snnn istyirm.
(6+5)

1375
1376

. Bunan bele: Bundan sonra.

. Kasetin bu blm duyulmamaktadr.

274
Pir-i Vakif dedi bugn kimi oxlar glib ama bu Loh-i Tilismi alablmyb daa dnb.
Snd daa dnrsn.
Rehmin glsin mn qocann halna,
Flk qsd eylyib irin canna
Qorxuram ki desen da donuna,
Gl l gtrgnn sn bu sevd dn.
(6+5)
Pir-i Vakif dedi sn kimsn ki mnnn Loh-i Tilismi istisn? Dedi qula as deyim mn
kimm. Chndr gtrb bu dillrinn zn tantt:
Hr n xbr alsan dzgn sylrm,
Arif olsan srrm beyn eylrm.
Chndram, evld- skndrdnm,
Loh-i Tilismi snnn istyirm.
(6+5)
Pir-i Vakif sznn txllsnd bel deyir:
Pir-i Vakif danr bir canan inan,
Hl iin oxdu o sbhn nan,
Mn tanym snin niannan?
Gl l gtrgnn sen bu sevddn.
(6+5)
Mn n nineynn tanym ki sn evld- skndrsen? Bacs Reyhn rgtmidi buna,
hamsn rh verdi, vvl Tilism-i drvzdn gldim onu rieden xatmam. Qanl derynn
knrnnan bir qu hmle eldi, quun ban ksdim, qrx handq atlamam, devin ban
lindki belinn qopatmam. Bu da limd qzl bel. Pir-i Vakif dedi bu aacn stne hr
gn bir qu glr. Sn dana ox vercaam bir dana kmn, gr o quun gznnn ya da
sinsinin a xalnnan bu oxunan vurabildin, tilismi sndrmsan, vurabilmdin, daa
dncaxsan. On iki min nfr bu quu vurabilmiyiblr daa dnblr. Egr birinci oxu
vurabilmdin, diz qdr da olacaxsan, ikiminci oxu atdn dymdi, sinnd qabrqalara dk
da olacaxsan. mnc oxu da vurabilmedin phlvanlar kimi daa dncaxsan. Egr o
quu vurabildin, da donunda oln phlvanlarda da donunnan xacaxlar. Qblindi? Dedi
Bli. dana ox verdi bir dana kmn. leye yaxn qu gldi oturdu aacn stnde. Pir-i
Vakif dedi: Elebil ikr glibdi? Dedi: Bli. Dedi: Deginn in mgl olsun. Pir-i Vakif
Cahndra dedi: Olum mgul ol. Chndr oxlarn birin qoydy kmn, quun sinsind a
xal niniy qoyub, ox kmannan xanda qu irkindi, 1377 ox qua dymdi. Chndr grd
Pir-i Vakif nec ki demidi diz kimi da olacaxsan, diz kimi da oldu. Chngir baxd dedi:
Qiymt kimi yerisem bamaa ehtiycm yox, day bular yrtlmayacax ki. kiminci oxu

1377

. rkinmek: Ani hareket etmek

275
qoydu, kiminci ox kmannan xsn, qu gen yerinnn qaxsn, ox getdi. Chndr grd
sinsin qdr da oldu. Chndr mnc ox qoydu kmn Allaha grk n dedi? Bnd
d rz eliyimyln aalarn doslarn salna:
Yeri qy ri yoxdan xlq edn,
Qz yayndrma mnim oxumu.
Halma qan alar hr glip gedn,
Qz yayndrma mnim oxumu.
(6+5)
Gtrb br klmsin grk n cur deyir?
Etibr yox bu dnyada be gn,
Gnhkaram gnhmnan geginn,
Dmd- peygambr Ali eqin,
Qz yayndrma mnim oxumu.
(6+5)
Chngir istir szmn txllsn desin:
Cahandrm mni ym zaman,
Cavan ryimi dnderme qane,
Gz yal qalb bacm Reyhn,
Qz yayndrma mnim oxumu.
(6+5)
Cehndr mnc oxun atanda Allahn ltf oxu trmedi, qu qaxd gen oturdu. Dedi
Cvn sn da olmaman gerkir mn sni yiycaam. Chndr dbr yay hdi nec ki
trd getdi dydi quun a xalnnan. Qu aadan dd, bir qiymt oldu, tufn oldu
Chndr bi-h oldu, on iki min nfr phlvan da donunnan xd. Reyhn yetirib
Chndrn bann ald dizinin stn. Phlvanlar z dolandrd: Ey Pir-i Vakif bizi kim da
donunnan xartd? Chndr nin verdi. Bunlar bunun elin ayan ptler. Cehndr bu
cavanlarn arasnda gz dd skndr-i Sniy. znnn pt dedi mn snnn tr
gldim bura. Snin nnn, ddn yoluvu gzttiyir.1378 Pir-i Vakif dedi indi bu quun qarnn
cracaxsan, bir balaca sandx xaddlar qarnnan. Dedi Loh-i Tilism-i skndr bunun
iindedi. Dedi bunu h- Murgn eliyr. Aarn o tapp gtirbilr. Chndr dedi bu balaca
sand amdunan aaram. N qdr amd vurdular o vurdu, o yoruldu, o vurdu, almad.
Dedi bu sandq sehrdi, almaz. Dedi indi neyniyk: Pir-i Vakif Chndra dedi: Olum
gn yol gedcaxsan, bir baa yetiersen. Ban iindeki imrtd bir nee qu qfsdn
aslbd, biri h- Murgn brlr balalard. Kns Cd onu v balalarn tilisme salb. Ona
diyrsn mni Pir-i Vakif gnderdi atlasan onu qfsdn xardabilsn, yol grsdr aar
getirsn. gn yol gednnn sora baa gldi. Ban iinde imart girdi grd h-

1378

. Gzettemek: Gzlemek

276
Murgn ordan asld. Gtrb bu dillrinn grk h- Murgn a n deyir? rz eliyim
eidnlrin salna:
Dolana dolana gldim yanva,
Mnnn slm olsun ey h- Murgn.
Rhmin glsin gzdn axan yama,
Mnnn slm olsun ey h- Murgn.
(6+5)
h- Murgn bunun slmn almad, Gtrb bu dillrinn grk n dedi:
Yanaram halva bel hr zaman,
Grrm tng olub bu zindn,
Glmim canm eyliym qurbn,
Mnnn slm olsun ey h- Murgn.
(6+5)
h- Murgn gen slamn almad, gl Pir-i Vakifn adn apar gr gen d alr ya yox?
Gemin kervann boynuma gtrdm,
Cehndram bu diyr gtirdim,
Pir-i Vakifden sene selam getirdim,
Mnnn slm olsun ey h- Murgn.
(6+5)
Pir-i Vakif adn gtirend h- Murgn qfsd df durdu oturdu. [Dedi] Eleykme
selm ey Pir-i Vakifden selam getiren. Nmn istisn mnnn? [Cehndr] Dedi: Mn
Tilism-i skndrin Lohun[un sandnn aarn] istirem sennen. Dedi n nianeynn istirsn?
Dedi mn nvb- skndrm, tilismlri sndra sndra glmim. Chngir on iki min nfri
tilismden xatmam, quu ldrmm, Pir-i Vakif aar alma n snin yanva gnderdi.
Dedi bura bax grm atlablrsn mni bu qfsdn xardablrsn? Chngir Allahdan
imdd istdi, be Pnc-tn-i l- Abn dilind cri1379 eldi atld quun qfsin tutdu. ox
elldi, 1380 amma znciri qrablmdi. Chndr yer baxanda grd yer qan drysd.(
Sehrinn o imaretin ii qan drys oldu. Dedi zncir qrlsa qan drysna drsn, sn
qfsi crgnan. Cehndr qfs crd, li rdd oldu ki d qan drysine h- Murgan bunu
tutdu. mrtin yannda hovuzda bir nee dana balx varidi. inde bir dana qzl balxvaridi
dedi gr onu vurabilrsn? Bal oxunan vurdu gtirdi. Dedi: Sh bu baln qarnn. Baln
qarnn shd, iki dana xncr xd. Xncrlrin dstsi1381 ll idi. Birin balad bunun sa
trfin birin sol trfin. Vurub ngsin qozad hvy. Gtirib bir dan tyind qoydu
yer. Bir quyu grstdi ki onnan tss1382 qalxrd. Dedi gedcaxsan o quyunun iin, qaranlq
zlmat olanda xncrlrin dstsi sn x vercax. Tk geddin bir baa yetirsn, bada
1379

. Dilinde cri eledi: Syledi.

. Ellemek: aba harcamak.
1381
. Dst: Sap.
1382
. Tss: Duman.
1380

277
bir imrt var. Orda bir dev var gzlri yomyx1383 olanda bil ki onda ayxd, yaxnna
getmiysn, devin gzlri aaranda v xorluyuru, bil ki yuxluyubdu. Yetircaxsan bu
xncrlri hr bir gznnn vuracaxsan, baka yerinnn vursan lmz. O lnnn sora onun
nnsi glr, Kns Cd, o zaman snin iin yoxdu, mn yetirrm zm. Chndr neceyki
h- Murgan demidi, yeridi quyunun yanna, dd quyuya xncrlrinin yapd
tiysinnn1384 bunun ynan getdi yetidi tk. Biraz gednnn sora grd bir dana ba
nmyn oldu. Bada devi grd, Gz satad ifrit grd gzlrin yumubdu. Bildi ki ayxd,
aaclarn daldasnda daldaland. Bir qdrdn sora grd devin gzlri ald, a apa aarr
amma xoruldusunnan dnya titriyir. Bala bala yetirdi bann stn, qol qudrtli xncrlr
tiz. Neceyki hr lnd xncr vurdu bunun gznnn, dev nr hdi, chnnm vasil oldu.
Bu eynid tufn oldu zlzl oldu, bir ifrit numyn oldu. Bildi Kns Cddu. h- Murgn
bu zaman yetirdi. Yetirdi bunlar ngldi. Kns Cd h- Murgn. h- Murgn
pncsiynn Kns Cdnun gzlrin xatt. Chndr Kns Cdyu tutdu, v z
tkynn balad. h- Murgn Kns Cddan Loh-i tilism-i skendrin sandnn aarn
istedi. Kns Cd aar ieye qoyub udmudu. Onu ldrdlr, iyi qarnnan xadlar v
ikisi de Pir-i Vakifin yanna getdilr. Pir-i Vakif ini grnc dedi: Bu ini Cmsib
Hkim aabilr. Pir-i Vakif h- Murgnnan istedi ki ini Cmsib Hkimin yanna
gtrsn o qbul elmyinc grk ona n dedi? Bnd d rz eliyimyln aalarn doslarn
salna:
ah- Murgn grk zn gedsn,
Bu qoca vaxtmda halm qatma.
Bu aresiz derde r edrsn,
Bu yanm qlbimi qana boyatma.
(4+4+3)
O gneylr, o quzeylr,
O gn eylr, o quzeyler
Hsrt hsrtin grnd,
Bayramn o gn eylr.
(Bayat)
Dedi mn ne vaxt zindandayam gedbilmrm. Dedi qula as szmn br klmsin.
Alb br klmsin bu dillrinn desin:
Hr n sz deyirm onu bilsn,
d oluban bir rktn glsn,
Glistn- Erm zn gedsn,
Chndr ayr kimsiy satma.
(4+4+3)
1383
1384

. Yumux: Kapal.
. Tiy: Kn.

278
Mn aq oyan gl,
O yan blbl o yan gl,
Blbl fgn eylir,
N yatmsan oyan gl.
(Bayat)
Dedi gl sn ayr adam tyin el. Dedi ula as szmn txllsn. Alb bel desin:
stkli bac olubdu Reyhn,
Qorxuram ryi tez dn qan,
Pir-i Vakif yalvarr h- Murgn,
Gaflt yxusunda bu bel yatma.
(4+4+3)
Mn aq divan eylr,
Qan eylr divn eylr,
Yr mni bu halda grs,
Y lr ya qanma qan eylr.
(Bayat)
h- Murgn mcbr qald ini apard Glistn- Ermd Cmsib Hkimin yanna.
Slm, leykm slm. qb surtind qondu Cmsib Hkimin yanna. z dolandrd:
Qurbn mni Pir-i Vakif gndrdi snin yanna. Mceran erh verdi: Chndr tilism-i
sknderi sndrp, Kns Cdnu ldrmk, ini xartk, quu ldrdk cbni xatk,
indi bu idn aar sn xardasan versn mn aparam. Cmsib Hkim bir sehr oxudu, i
dd oldu getdi gy, aar yerd qald. Bu aar apar ver Pir-i Vakife mnim slamm syl.
Bir dana da nm yazd, Olum [Chndr] tilism-i skendr senin adna yazlb, Pir-i Vakif
v Reyhnnin sznnn xmagnan. h- Murgn aar verdi Pir-i Vakife. Pir-i Vakif
aar salb sand ad, sandxda tumr adna bala dftr vard. Verdi Cahndrn lin. Dedi
bu btn tilismlrin aand. Cehndr bununl ne dana tilismi sndrr, egr mn olar bir
dana dana desem yeddi sqqiz dana navar olar, mn olarn xulas adlarn diyirm. Tilism-i
Tvs, Tilism-i Rhni, Tilism-i ahbd, Tilism-i Elms. h- Murgnnan gen gedillr
bir quyunun bana, buna diyir gedcaxsan quyunun tkin,1385 bir em vard, bu tumr
atarsan yer bir ejdaha glr onu gtrsn, sn tumar gtresn. zv ejdahann azna
atasan. Bir qdr hudan gedrsn, aylanda zv bir dan dmnsind grrsn, Tilism-i
Tvs yetmi iki ekild hr sfrind bir ekild snin qabava glcax. Evvl dv
srtind glr, qlnc stn hsn qaar. Biraz sora bir er srtind glr, hml elsn
stn qaar. Yetmi iki df heyvn srtind glr. Axird bir dana qoca qurt srtind
glcax. Kmndi atasan tutasan, ama ldrmysn, snin karna glr. Hzrt-i
Sleymnn ruhuna onu anda versn ki sn xynt elmiy, o da sni anda vercax v

1385

. Tkin: Sonuna.

279
dost olacaxsz. Orda Tvs ekline dnr zde Mslmn olur. Onnan sora bular b-hm
gedillr Tilism-i Rhnini sndrsnlar. rz eldim rh versm oxa kr. Onnan sora
gedillr Tilism-i ahb sndrllar. Tilism-i ahb sndrannan sora gedillr Tilism-i
Almas sndrsnlar, v xzne-yi skndri gtirsinlr. Alms bular istier ldttrsn, Morgi Dvlt glir Almas ldrr. On iki min qoun, Cehndrnan skenderin yeddi dana
xznsin dolanllar. Hr biri bir rnkddi. Qx min nfrin eslhsin gtrllr, Tumr-i
skender ki ibrt ola skenderin emirinnen, beline balyr gllilr hara? skndriy.
skndr-i Rst bular pe-vaz eldi. Cen1386 tutular, bir ne gn. Cehndr z dolandrd:
Mn sfndiyr Xana sz vermim ki mqzm verem onun olu Kubda. Olara da xbr
verdilr durdular qz qoydular kecvy. Geddilr Amul, Babl ki sfndiyr Xan orann
padiahd, orda toy elsinlr. Toyun drdnc gnnd ( Allah uulun birin iki elsin, ikisin
elsin, nd yer znnn pu elsin.) Bu da donunnan xanlar yedilr idilr mst
oldular, biri dedi tilismi o sndrd mnd onu sndrabllm. Biri dedi onun gc mn
yetmez, bu sz uul gldi Cahndrn qulana yetidi. Cehndr dedi grcaq,
Cehndr hbz kimi zin evind qrr tutdu, xd meydn dedi:
rb iib mst olanlar eitsin,
Bugn burda er meydn mnimdi.
Geyinsin silhn merdne glsin,
Bugn burda er meydn mnimdi.
(4+4+3)
Her kes qula asr. Elbil qurbaa gln da atmsan. Cehndr alb dbrsin bel desin:
Allah he olan eylmsin xr,
Feth ede meydanda ola aikr,
xsnlar akar dalda duranlar,
Bugn burada er meydn mnimdi.
(6+5)
Cehndr gtrb sznn txllsn bu dillrinn desin, rz eliyim eididnlrin salna:
Deyirm szm qoy ham bilsin,
Yax yaman bu gn burda seilsin,
Cehndra berbr kimdi glsin,
Bugn burda er meydn mnimdi.
(6+5)
Dmad istedi, onunla greecaam, sora emolumunan ki qzn qarda ola. Kubd h
oluna dedi: Sen getme men gedim. Kubd h girdi meydn. Dedi at qovacaq herkes
brn atn stnnn gtrse o faiq glck. Cehndr l att dmadn kemerinnn neceyki.
[38] Szlrim sr-mnzil-i mvda o yerd qald: Kubd h damadlq gecsind qzdan sz

1386

. Cen: Kutlama.

280
ald ki molun ki sabah mte gedck (slm qounu orda Ergevn h ilen ceng eliyillr)
mni d aparsn ta mn orda gedm Glistn- Erme. Qz qovl verdi. Toyun seherisine
debdi1387 glin glir qeyn atasn qeyin anasnn elin grr. Cehndrn elin grnd dedi
mnnn n istisn ist mnnn. Dedi emolu sennn bir istyim olacax ki Kubd h
aparasan Glistn- Erme. Dedi n tez bir birizden doyduz? Bu sz sn diyisn ya o istiyir?
Dedi o dnn gec mnnn istdi. Dedi o zaman qula as sn bir ne klm szm var.
Gtrb grk n dedi:
Gl sn sylyim z mim qz,
Hans blbl tez ayrlar glnnn?
Bel aikr demzlr sz,
Hans blbl tez ayrlar glnnn?
(6+5)
Cehndr Alb br klmsin bu dillrinn desin:
eyd blbl gl intizr olar,
Egr gflt ets stn xr alar,
Kubd aparsam sn zlm olar,
Mgr bu sz xb dmd dillinnn?
(6+5)
Dedi bli, bunu Kubd z dedi. Alb br klmsin bu dillrinn desin:
Cehndarn derdin yetirdin yz,
Yandrdn qlbimi dnderdin kz,
rk nec fitv versin bu sz?
Hans blbl tez ayrlar glnnn?
(6+5)
Dedi emolu bav n gec mnnn sz alb ki iltims eliysn molun mni Glistn-
Erme aparsn. Kubd h ard, dedi bli mn zm istmim. Buyan trftn sfndiyr
Xan, oyan trftn skndr-i Rst, skndr-i Sni qoun tedariki grblr, v on iki min
nfr ki da donunnan xmdlar. Hamms amddilr. Hamms z qoyublar m trf.
Aylar gnllr yolda olannnan sora gn o gn oldu, st o st oldu ki gldilr yetitilr
m. mda irin cengidi. Cehndr gednnn, Cehngir v irzd- Tigznin yaralar
yaxc olub. Ergevn hn gzleri ki spenginn yyarlar ahang yumurulayp vurmudular
yaxc olmudu. Cehndr ve dresindkilr shib-i kitb yazr ki iki yz min nfridilr
yetirillr m. Cehndr zn vurdu dery-yi lekr. Bir zaman zn Ergevn hn
berbrind grd. Aqrb-i Sleymni emirin ki xzne-yi skndrdn almd, balamd
belin. Bilirdi ki bu ryin tndi, emir buna eser elmiycax, emir sncax, emiri qoydu
gilfine, yapd bunun on sqqiz lay kmrinnn. Bunun bir qatr varidi Estr diyrdilr.

1387

. Db: Gelenek.

281
Qatrn stnnn att bunu yere. Ayyrlar bunu qs qvraq tutular zencire baladlar. Axam
Mnzr h- Ymni z dolandrd: Ergevn h getirin. Ergevn h gtirdilr. Mnzr
h- Ymni, Ergevn h pis dantranda Mnzr h- Ymni dedi ki mn o adam ki
mni Estrin stnnn gtrb yer att onnan danaram, sizinle danmaram. Cehndri
nin verdilr. Cehandr dedi: Sni mn gtmmim, Allahm gtrb. Dedi mn hd
elmim ki mnim ki heyklimi gtrs mrmn axirin dk ona gulm olam. Dedi mn
qulm istmirm. Sn gr Mslmn olsan mn byk qarda olarsan. Dedi mn nmn
deyim olum Mslmn. Dedi: Diyesn hd n L ilh ill-llh v hd n
Muhamdn resulullah.1388 Dedi oldu mslmn, bunu qol boyun oldular, Mnzr h-
Yemenini yannda oturdular. Ergevn h qoununun iine getdi v hamsn azd eldi, ama
he biri getmdi. z dolandrdlar: Qurbn sn Mslmn olmusan, bizde Mslmn olacak.
Ergevn hn bir yyri ox muxlif oldu bunun Mslmn olmana, v narahand oldu ki
niy mnnn mslht elmdi? Amma bir sz de demedi olar kimi Mslmn oldu. Bu yan
trftn Chngir z dolandrd Chndra: Dada? Dedi bli. Dedi bizim ddmizin bir
vsiyti varidi. Vqti ki m aldz, Keyvn Dilvr ah eliycaxsz, ve Keyvn sovdagri
d ona vzir eliycaxsz. Dedi: Ddmiz n diyibdi, el onu eliycax. Chnir gtrb bu
dillrinn slmn qoununa grk nmn diyck, rz eliyim eidnlrin salna:
(Aman aman. Aman balam gl balam. Gl oduna yand gnlm.)
Ham qdm qoysun bu gn meydana,
Lkr qabanda sultn yerisin,
slm peremini vursun hr yana,
Atamn verdii fermn yerisin.
(6+5)
Hamm yer be yer eidir. Cvan atavun verdii frmn nmndi?
Alb br klmsin bu dillrinn desin, Bnd d rz eliyimyln aalarn doslarn
salna:
Size hqiqttn aaram shbt,
Din yolunda grk eyliym xidmt,
Atam eyliyibdi mn vsiyt,
Atamn verdii fermn yrisin.
(6+5)
Cvan atavun verdii frmn nmndi? Alb br klmsin bu dillrinn desin
Cehngir szn desin merdana,
Hrks muxalifti xsn meydana,
mn hkmetin verim Keyvna,
Atamn verdii fermn yerisin.
1388

282
(6+5)
Atamn verdii fermn budu ki mn hkmtin verm Keyvn Dilvr, n ona ox
ziytlr olub evi zad dalb ve Keyvn sovdagri d ona vzir eliym. Hamm qbl eldi.
Sordular Keuvn Dilvr dedi mn bunnan sora ehtiya deyil. Mn siz hara gessz ora
gedrm. Hammsnn ixtiyarn ona verdilr. Keyvn Dilvri tihm qoydular m. Sabah
gn bular atlandlar gessinlr hara? Glistn- Erme ddlrinin dalscan. On iki min
phlvan, sfndiyr Xan onun qounu hamms atlandlar. Amma bularn yolu Srndib
derysndan d. O yerdn ki ikri geibdi. Bular da o dryn grk gelr. Drynn
kenrin yetind gmilr orda, nxudya1389 dedilr: Bizim lkrimizi geirdin drynn o
trfin. Dedilr bizim ahdan iczmiz yoxdu, grk icz alax.
Chngir gtrb grk nxudy n deyir? Bnd rz eliyim eidnlrin salna:
Seni gni eylrm dnya malnnan,
Geirt bu drydan naxud bizi.
Xbrin yox bir gribin halndan,
Geirt bu drydan naxud bizi.
(6+5)
Gtrb br klmsin bu dillrnn desin:
Evvlindn gnl gzmz toxdu,
rkt nisgilim mhntin oxdu,
Bizim bir kesinn iimiz yoxdu,
Geirt bu drydan naxud bizi.
(6+5)
Dedi h- Srndibdn frmn almaynca sizi geirdmrm. Cehngir, Humyn ha bir
mektup yazarak bel dedi:
ki qarda biz gedirik bu rh,
Snnn z dndrn batar gnh,
rzim yetn kimi dlt aha,
Emr eyl geirtsin nxud bizi.
(6+5)
Mektubu yazd ama ayan imzalamad. Ad vermedi, mektup yetidi Humyn hn lin.
Humyn h Qmr Rxun babasd ki ikri Srndibd onunla evlnmidi ve demidi ki
gr olum olsa adn qoyarsan Cehnbax. Cehnbax on iki yana yetimidi. ikrid
yeddi il tilismd qalb. Cehnbax nmni grd. Dedi nmndi? Dedi istiyillr bura
glsinlr, dedi qoy glsinlr. Namnin cvabn yazd ki geit glsin qounu bu trf. Bu yan
trftn Cehnbax bir idd qoununan xd bularn qabana. Dedi dayann grm. Tmm

1389

. Nxud: Gemii.

283
qoun dayand. Dedilr cavan szn nmndi? Cehnbax gtrb grh bulara n deyir?
Bnd rz eliyim eidnlrin salna:
Deyin grm n mrm1390 glmisiz?
Glmim nrm edm sizinnn pnc.
Qonak olsaz gzm st yeriz var.
Egr dmn olsaz hazirm cng.
(6+5)
Chngir, Chndrn zn baxd, Chndr, Chngirin zn baxd. Dedi biz dmn
dyilix ama dman olsax cvbmz verblcaxsan?
Tmm phlvanlar olsun md,
arm kmeyizi glsin imdd,
Tk tnh brbrm bu lkr dvd,
Bc vermrm tmm Rm Firng.
(6+5)
Dedi bura bax grm snin adn nmndi? Kimin olusan. n Humyn h zn dd
blr, ikriyi tanmr. Gtrb bu dillerinen zn tantsn:
Gy geyibn qaralar balayam,
Sinm stn ari apraz dalyam,
Cehnbxm Humyn hn oluyam,
Egr dman olsaz hazirem cenge.
(6+5)
Grdlr bu uaxd bir ey demdilr. Dedilr biz Glistn- Erme gedcax, biz yol
versz ora gedcax. Dedi o zaman qonaxsz gzmn stnd yriz var. Bular arlad.
shib-i kitb yazr ki bular gn aarladlar. gnnn sora ki hrkt eldilr, Cehnbax
nnsinin yanna gedir. Nnsi soruur: Olum bular bildin kimidiler? Dedi ana Cehndr v
Chngir iki qarda idilr ki Glistn- Erme dedeleri ikrini, ki orda tilisme dmd v
Srfrz h olarn namslarn aparb qurtarmaa gedirdilr. Qmr Rx bunu eidnd
alad. Chnbx dedi niy alysan. Dedi qula as deyim:
Xbrin yox bu flyin iinnn,
Gec gndz olar kr l mn,
Er incislr snin dilinnn,
Olacaxsan oul sora pimn.
(4+4+3)
Mzlndi,
Mey ir mzlndi,
Vfl doslarm grdm,
ryim tzlndi.
(Bayat)

1390

. Mrm: stek.

284
Dedi niy grk pimn olam? Dedi qula as deyim. Alb br klmsin bu dillrinn
desin, Bnd d rz eliyimyln aalarn doslarn salna:
Bly salmsan bll ban,
zg glib olmaz snin srdan,
Chngir Chndr snin qardan,
Bu sevdadan olacaxsan peimn.
(6+5)
Qan eylr,
Divn eylr qan eylr.
Dost mni bu hald grs,
Y lr ya qanma qan eylr.
(Bayat)
Ana n deyisn? Bs nec olub mn qardalarm grmmim? Humyn h mgr mnim
babam dyil?
Qmr Rx di sn cvann anas,
Lzimdi o ola xeyir dus,
ikridi sn cvnn atas,
Olar getdi sn qal prin.
(6+5)
Dalara qar dbd,
Gr n hamayl dbd,
Qbrimi yaddar qazb,
Lhltim dr dbd.
(Bayat)
Srfrz h olarn namuslarn aparbd, ikri ddn d olarn dalscan gednd, gldi
burdan gesin, o mni svd, mn onu sevdim, Humyn h snin baband. Ana bs niy
indi deyisn? Olan el qh kib alya bildi ki, mn niy demdin. Durub getdi Humyn
hn yanna. Dedi dd mn qoun ver gedcaam qardalarmn dalscan. [39] Szlrim
sr-mnzil-i mvda o yerd qald ki Cehnbax dedesi Humyn hdan leker alb
qardalarnn dalscan getdi. Yolda bir zaman grdlr hv tutuldu, bir bulut gldi hava
tutuldu. Bulutun iinnn bir l uzand yapd Cehnbax kenmerinnn havay qozad.
Lkrdn bir gov1391 xd pnh aparram Allah. [Dedilr] Sn kimsn? Hara aparsan?
Dedi mnim adma Zfrn Cd diyllr, ne vaxt bunun hsrtindeydi. Lt Mnt bu
gn mn verdi. Aa lekr qeyitti Humyn ha olanlar dedilr. Nl fgn getdi hvy.
Olar orda qalmaxda olsun.
Eid dsitni kimnn? Chngirle Cehndrdan. Lkr-i slm gldi yetidi hdd-i sdd-i
Prizd. Dstr verdilr tmm lkr ylndi, adrlarn mxlarn aldlar yer. Bu yan
trftn Frhng yyr xb get eyldi gldi Chgir Chndrn yanna. Dedi Chngir bu
1391

Govg: Kavga

285
dada o qdr dev vard ki ayax qoymaa yer yoxdu. Bular Elv h, olu Zrdn v bir d
Firz yyr. Bular devlri yblar oraya. Chngir z dolandrd: Bura hdd-i mrz-i
prizdd, devlrin mknd. Bu zaman grdlr bir dana dev vrid oldu. Slm, leykm
slm. Lkrin by kimdi? Nmni Mnzr h- Ymninin lin verdi ki siz kimsiz
beni-dm? N n glmisiz? Dedi sn getginn mn cvabn yollaram. Nmni yazb
Chngir dedi mn aparram mn bir ey olsa tbl-i nqqr vurulanda glrsiz. Gtd
nmni apard, hara? Devlrin ahnn yanna. Devlr Padihi grd bir cvn glir simd
ikriy oxuyur. Bu dd bunun qdmlrn. Chngir qozad dedi niy bele eliyisn?
Dedi snd cevnmrtlik ninsi var. Elv h gtrb bu dillrinn grk Chngir n
dedi:
Canm qurbn snin kimi cvn,
Snd vard bir cvnn nin.
Xo glmisn olan bizim mkn,
Snd vard bir cvnn nin.
(4+4+3)
Mn aq budanan,
El gzr bu danan,
Sn yax demzlr,
Mn lsm bu danan.
(Bayat)
Dedi mni kim oxadsan? Dedi qula as deyim da:
zm z iimde olmuam n,
Axtma didmnn bu qanl ya,
Y olusan onun ya da qarda,
Snd vard bir cvnn nin.
(6+5)
Qazan alar,
Ot yanar qazan alar.
Bir iyit gurbtd ls,
Qbrini qazan alar.
(Bayat)
Grd devlr padihnn gznnn ya glir, Alb br klmsin bu dillrinn desin:
Dediim olann var etibri,
Gec gndz eylrm h u zri,
Evld- skndr ad ikri,
Snd vard o cvnn nin.
(6+5)
Mn aq ebir eylr,
El mni cbir eylr,
Yanasan mnim ryim,
Nec bu drd sbir eylr.

286
(Bayat)
ikrinin adn dediinde dedi sn onu hardan tanysan? Dedi o yeddi ildi tilismdedi.
Biz de burda Firz yyrnan onu gztliyik. Chngir dd bunun ayana. Elv h
dstr verdi tbl-i diynni vurdular. Bu tbli eidn Chndr eidnd dedi b tbl-i cngi
di vurullar. Bular da frmn verdilr ki lkr hzir olsun. Firz yyr getdi olara dedi ki
baba bular dostular. Bular atdan ddlr p gr, ydlar bir yerd yedilr idil.
gn bular burda qaldlar. mnc gn Chngir, Chndra z evirdi: Getmli
qonan1392 getmsi qalmasndan yaxd. Ddmiz bizi gzlyr, Tilism-i Heyhtddi. Elv
h z dolandrd: Mn hr trf nm yazmam ki qoun glsin. Chngir Elv ha
bunlar dedi:
Sn qurbn Elv h,
Biz shbt hrmd,
Kmey olsun qdir Allh,
Biz ey hrmd.
(4+4)
Qlncm sovludu ld,
Dilvrlr sa v soda,
Ddm gz qalb yolda,
Biz eyi hrmd.
(4+4)
Dost dmn vurur minnt,
N-mrt flk vermir frst,
Chngir olmur qismr,
Biz eyi hrmd.
(4+4)
Elv h dedi er istiyisiz gedk. Hamms atland. Bni-dminn dev qarb bir birin.
Devlrd Mslmnd. drlarn sktlr yola ddlr hara? Glistn- Erm. gnnn
sora Glistn- Erm yetirdilr. ehrin knrnda mxlarn aldlar yer. Glzr Srfrz
hn paytxtidi. 1393 Orada bir mmlktin add. Elv h bir dana nm yazd yollad
Srfrz ha ki: Qardamsan xatirivi saxlaram, sen glginn qzn Reyhnni ver oluma
v cng qutulsun. Bunu da bilginn ki ikrinin olanlar ne min lkrinn gliblr
ddlrinin dalscan. Nmni verdi apard Srfrz hn yanna. Mnzr h- Ymni
nmni alb mzmununnan xbr-dr oldu. Srfrz h vziri Cmsib Hkimi ard.
Dedi sn bu ie n deyisn? Dedi ne df demim bularn nmusun verginn aparsn, mn
blmrm zn blrsn. Srfrz h eidmdi gtrd nmnin cvbn cng yazd. Nm
olarn lin yetidi. gn mhlt verdilr t Srfrz hda lkrin ya cng eliylr.
1392
1393

. Qonaq: Misafir.
. Paytxt: Bakent

287
Emm geclrin birind Chngir qlncn qalxann balad belin dedi gn cng yxdu,
mn bir gt vurum. Getdi bir zaman grd dalsnca bir qrlti glir. Dedi: Gln
glmginin yoxsa ldrrm. Bu kim idi? Zrdn Elv hn olu. Dedi Chngir
getmginn, ddn kimi drsn tilism, getmginn, i.ndi ki gedisn, mni d apargnan.
Qbl elmdi, Getti gin gldi. Dedi indi ki glirsn and iginn mnnn bi-icaz su da
imiysn. Dedi qbulumdu. Hr ikisi gldilr Glistn- Ermd r b- Sleymniy
yetidilr. Bular ban iine girib dolanrlar. Chngir grd uzaxdan balaca bir x gliri. Bu
a sar gldilr grdlr adrn iind bir dana qz oturub. Zrdna z dndrdi rtimiz
nmndi? Dedi snin szv baxmaxd. Dedi onda oturacaxsan burda yer. Mn glmiyinc
ya sni armynca burdan o trf getmiycaxsan ha. Dedi: Ba st. Chngir yeriyib
adra yaxnlad. Bir aacn daldasnda qula assn, grd bu qz zynn szldyr. Nmn
deyir?
Qdir Allah budur snnn dilyim,
N Chngir n chndr glmdi.
ntizar qalb gzm neylyim?
N Chngir n chndr glmdi.
(4+4+3)
Mrd atas,
Doldur ver mrd tas,
N-mrt glib mrd olmaz,
Olmasa mrd atasi.
(Bayat)
Qz sz deyir gzlrinin yan baharn bulutlar kimi rvn eliyir. Chngirin barma qald
dilrinin arasnda; Prvrdigr bu n diyir? Gtrb sznn br klmsin bel desin:
Kim deyim cvab versin szm,
Yeddi ildi yuxu gemir gzm,
Az qalram qsd eyliym zm,
N Chngir n chndr glmdi.
(4+4+3)
Oyan dalar,
Al qana boyan dalar,
Bu yan zlmtxanad,
Necdi oyan dalar?
(Bayat)
Ey dd- bi-dd bu kimdi? Bizi neynir grsn? Alb br klmsin bu dillrinn desin
Bnd d rz eliyimyln aalarn doslarn salna:
Reyhnni qoydun yana yana,
Barmn bann dndrdin qana,
Gh tilism ddn gh zindana,
N Chngir n chndr glmdi.

288
(4+4+3)
Mn aq bird mn,
Doldur iim bird mn,
mr azald gn gedi,
Cavan olmam bird mn.
(Bayat)
Sz tmm olsun qz istdi zn hlk eliy, m Chngir yeridi qabaa, naznin l saxla.
Dedi sn kimsn burda n iin var? Bu Reyhn Srfrz h qzd ki Mee-yi Mhlekd
Srfrz h bunu ikriye vermidi. Dedi mnim adm Chngirdi, ikrinin oluyam. Bu
inanmad dedi hans ikri? Dedi Evld- skndr olu ikri, ki namuslar db tilism,
glmim onu qurtaram. Reyhn d dedi: mn d Srfrz hn qzyam. Snin ddvn
aldsiym. z ddm Srfrz h mni ona verib onda biz ana balayx. Bular ana bala qol
boyun oldular. Zrdn grd Chngir ge qalb gldi adra baxd grd adrda Chngir bir
qznan qol boyun olubdu. Zrdn bilmirdi ki bu onun mi qzs d ki on il bunun iin gec
gndz gzya dkrdi. Onu tanmad. Yaxna glnd grd ey dd- bi-dd bu bunun z
migzsd. Reyhnnin gz buna sataanda dedi ey dd- bi-dd indi bunun linnn
qurtaramyacaam. Zrdn, Chngir dedi on ildi bunun n alyram, onun lin ver
lim. Dedi olmaz cng qurtarsn onnan sora. Bu bunu sridi. Reyhniy d dedi ki, bu
bilmsin macr ncurdu? Chngir buna dedi snin bunnan iin olmasn mn cngidn sora
bunu verrm sn. Reyhnni badan gtrdlr gtirdilr hara? slm qoununa. Bunun z
adrn qurdular. Chngir z dolandrd: Sn burda bir qaravul yasavul qoyum. Dedi mnim
elmimin stn elm yoxdu. Lazim dyil. Bli gn tmm oldu cng balad, phlvanlar
gldi meydn. Prilrdn n qdr sndrdlar. O zmni ki istirdilr Glistn- Ermi alsnla,
bir onda grdlr ki hava qarard, zzr atm min nfr qoununan Srfrz hn
kmeyin gldi. Eleyki zzr glib tbl-i bzgt vuruld. Gecni sabah elsinl sabah gen
tbl-i cng vurulsun hrks gldi meydn. Chndr meydn girdi. Srfrz h iki dana
phlvan gndrdi. Chndr olar chnnm vasil eldi. zzr qdm qoydu meydn. Hr
alat-i cngi ilttilr grdlr olmad, l bir birinin kmrin eldilr. Bular gin bir birin
fayiq olmad, zzr grd buna fiq olmad, bir sehr oxuyub getdi hvnn zn. Bir zmn
grd gydn bir l gldi, el mrkbli uzadd bunu apard hvy. Bunu aparanda dedi:
Admizd sn bura grk glmyeydin, bura snin meydann dyil. Bura hdd-i sdd prilr
v devlrdi. De grm indi sni dryy atm ya quyuya? Chndr bilirdi ki buna des at
daa, atacax dryy, gr des ki at dryy, aparb atacax daa. Buna dedi ki mni at daa.
Bunu apar ata dryy.

289
Amm siz xbr verim kimnn? Siz ad xbr verim, Chndrn bacs Reyhn dn.
Reyhn Cd v Tvus Cdunu bunun mmsiydi1394 ki bunu Tilism-i skrndrdn
gtimidi. Bular hr ikisi gedillr Glistn- Erm ki grk Chndrn bana n gldi?
Grdlr havann znd bir nefri gtirdilr atdlar dryy. mm can bunu neyniyk?
Elbil bu admizdd. Dedi sn mrkbi tut mn adam tutaram. Biri onu tutdu biri bunu
gtirdilr qoydular yer. Gzlrin aanda grd ey dd- bi-dd bunun ba gen Reyhnnin
dizlrinin stnddi. Dedi sn gyd neynisn? Dedi zzr mn hileynn gtrd hvy.
Dedi bac sn bir iki klm szm var:
Dd eylrm1395 bu flyin linnn,
Qrib yerd qz iin ildi.
Blblidim uzak ddm glmnn,
Qrib yerd qz iin ildi.
(4+4+3)
Dedi mnim qounum qalbindi orda Alb br klmsin bu dillrinn desin:
Meydanda salmdm byk hlhl,
tindi o bir d briy gl,
Sizd glin gedek mniml bel.
Qrib yerd qz iin ildi.
(6+5)
Alb br klmsin bu dillrinn desin, Bnd d rz eliyimyln aalarn doslarn
salna:
Mrkbimi Chndr gtrn,
Gtrbn lkr-gha yetirin,
Ya da gedin mn xbr gtirin,
Qrib yerd qz iin ildi.
(6+5)
Chndr v mrkbin grblr havann znd gliblr. Bular glmkd olsun. Hmhm
inn Dmdm gliblr Srfrz ha kmh eliyilr. O zaman yetirdilr ki slm qounu
prilri aradan aparb istirlr Glistn- Ermi alsnlar. Prilr trfinnn sehr oxuyublar
slm qounu na ot yadrllar. Hmhmynn Dmdm sehr oxudular ot geyitti getdi
prilr sar. Hmhm Dmdm qaldlar ki bular kimdilr? Srfrz hn ki sehrgri
yoxdu. Fitn Cd da glib Srfrz ha kmh. (Ot yadrr.) Tbl-i bazgt vurublar
sabah iki lkr glsillr meydana. zzr girdi meydn. Chndr istdi ged qabana,
Chngir qoymad, dedi byk olan mnm. Dnn sn getmisn, bu gn mn gedcaam.
Chngir qdm qoydu meydn. Dedi dnn gln phlvan snin nyindi? Dedi qardamd.
Dedi o neyndiki snd neyniysn?
1394
1395

. mm: Bibi, babann kz kardei.

. Dd eylemek: Barp armak.

290
Be koti gereftnd nahadnd sr,
Giriftnd hr du dvl-i kmr.1396
kisi bir birinin kmrinn tutdu. Grd bu dnnki phlvannan zorludu, getdi hvy istdi
onu da aparsn, gydn glnd Chngir girdi Krrnin altna. Hvdn glnd ki bunu
aparsn gy, mrkbin altnnan xb el bir dana mir vurdu bunun uzununa, aradan bld
sald yer. zzri chnnm vasil eldi. Bu yan trftn slm qounu prilrin stn getdi.
Zrdn bunu bu cur grnd dedi olar mguldu, gl get mi qzvn yanna. Getdi
Reyhnnin adrna. Dedi on ildi snin hsrtindym dodannan bir ct bus ver mn.
Dedi: Chngir sz vermisn, cngdn sora mni sni vercax. ox yalvard grd Reyhn
raz olan dyil. Zrdn z zn fikr eldi: Dibi lmd da lmdn o trf n var? Ov glib
db briy, brdn trsm bir d n vaxt lim dr? Yapd bunun yaxasnnan goydu
ayann altna. Reyhn grd i idn geip buna klh qurdu. Dedi gedib Chngir
demiycaxsan? Dedi yox. Dedi and i. Dedi and olsun Sleymnn ruhuna demrm.
Reyhn dedi zv vr o yana mn paltarm soyunum. Zrdn z evirnd Reyhn bir
sehr oxudu gb srtin dd, prrr eliyib udu getdi. Dedi Zerdn mn getdim, day mni
grbilmzsn. Zrdnn iki li oldu bir tpsi.1397 Ey dd- bi-dd: Badadda xurmadan
oldum Gilnda ... den. Zrdn da Chngirin qorxusunnan qad getdi gizlndi ki mni
tapabilmsinlr. O yannan tbl-i bazgt vurulsun, slm qounu gldi bu yana, prilr o yana.
Fitn Cdda bir idd qoununu gtrb getdi bir dan dmnsin. Chngir cngid
qeyidnd gedrdi Reyhnnin adrna. Getdi grd adrda yox bu yan o yana baxd grd
vz ncurdu bildi burda bir i var qeyitti Zrdn! axtard. Tapablmdi. Gldi Elv ha z
dolandrd: Olun hardad grk tapasan. Taplmasa zv d ldrcaam qounuvu da.
Destur verdi onu tapmaa gessinlr. [40] Szlrim sr-mnzil-i mvda o yerd qald ki,
Elv h tmm devlr dstr verdi Zerdn axtarp tapsnlar. Hr trfi axtarblar, Zrdn
bir yerdm taptlar. Gtirdilr Elv h, Chngir, Chndr v tmm mr1398
meclisteydilr. Cehngir destr verdi Zrdnn qollarn baladlar. Zrdn dedi mnim
qollarm niy baladn? Cehngir gtrb bu dillrinn sorusun grk Reyhnni n cur
soruur?
Gnahn var qollarv balram,
Syl grm Reyhnni neyndin?
ryimi eq oduynan dalram.
Syl grm Reyhnni neyndin?
.

Birbiriyle ba baa vererek gremeye baladlar ve birbirinin kemerlerin tuttular.
1397
. Tp: Ba.
1398
. mer: Emirler, bakanlar.

1396

291
(4+4+3)
Mn aq dada n var?
El gzr dada n var?
Mcnun xyall gnlm,
Leylisiz dalda n var?
(Bayat)
Dedi and ola Sleymann ruhuna xbrim yox. Zrdn n qdr and qsm1399 eldi Chngir
qbl elmdi. Dbrsin grk ne deyir?
Dal grdnd qollarv balaram,
Sinn st ar-i apraz dalaram,
Dz demesn riz riz doraram,
Syl grm Reyhnni neyndin?
(4+4+3)
Mn aq bu danan,
El gzr bu danan,
Sn yax demezlr,
Mn lsm bu danan.
(Bayat)
Dedi and ola cll- ilhiy mnim xbrim yoxdu. Qbl elmdi. Alb br klmsin bu
dillrinn desin:
Chngirm dan mnnn mrdna,
Ql ksm gog sallam chna,
O gzli harda saldn zindna,
Syl grm Reyhnni neyndin?
(4+4+3)
Mn aq xal mkn,
znd xal mkan.
Alaklan uca dalar,
Grsnsin yar mkn.
(Bayat)
Dedi mn Sleymnn ruhuna and iirm ki xhrim yoxdu, devlr yalan danmaz doslardan
soruma, dmnlrdn soru mn yalan danmaram. Mn ne ildi mqzmn ayam,
cavanlx tovlad dedim firsttn istifd eliyim, geddim mqzmn yanna, n qdr dedim
dedi cng qutarsn1400 sora. Reyhnni tuttum qoydum ayamn altna. Mn al eldi dedi
tr mni, zv vr soyunum. zm nderdim ki cmsin1401 xassn grdm bir
gvrin oldu udu getdi. Dedi Zrdn mn getdi, n zaman boynuvun kkn grnd mni
d grrsn. And olsun Sleymann ruhin mnim lim ona dymdi. Drdn mir mr
gldlr, bunu lav eldilr. Dedi mni qollarm a. Amad. Cehnmgir yollad o

1399

. Qsm: And.
. Qutarmak: Bitmek.
1401
. Cme: Elbise.
1400

292
dmnin tldarlarnnan1402 sorudu. Dedilr zrdn yalan danmaz. Onda bi yol bunun
qollarn adrd. nsann ilgri dz olsa imn da dz olar. Zrdn azd eldilr. Bu yan
trftn ertesi gn cng gen balad. Bular az galsn Srfrz h tutacaxlar ve Glistn-
Ermi el geircaxlar, n Srfrz h frit-i Bzrge nm yazmd, oda Yasavul-i
Sleymnd ki mn kmh el. Axam zmn z lkriynn gldi. Bular glnd shib-i
kitb yazr ki glnd tbl-i bzgt vuuldu. Bular dndlr gldilr. Srfrz h frit-i
Bzrg pevaz pyndz eldi. slm lekerine gog dd ki ey dd- bi-dd frit-i Bzrg
geldi. Reyhn dedi: Bunun qabana xablmsiz, bu hm yerd dv elr hm gyd.
Elv h dedi biz devlrd buna hrif olablmrik. Chngir grd durum beldi. irzd-
Tigzn z dolandrd molu, on gn mhltimiz var olara ar elrik. Glin fikreliyk grk
namuslarmz harda qalbd? Bizim Tvs kimi, Reyhn kimi limizd sehr biln var, glin
bular tapax. Tvs dedi: And ola Allh egr blm hardalar yarm saate gedib gtirrm.
Eyyrlardan biri emkr yyr varidi. Yerinnn durdu dedi mn gedrm olarn dalscan.
emkr yyr dd yola, az getdi ox getdi yetidi bir dan damnsin. Grd orda khn
bir hesr vard, amma hesrn iind bir imrt var. Onun qabanda bir bulax var. Bulan
banda bir vrt oturub. ox heykllidi. Eidmidi ki Fitn Cd ox heyklliydi. Yeridi
qabaa selm verdi. Dedi sn kimsn? Dedi mn Hqiqt-i Firngi diyllr. Mni burda
Elv h dstgir eliyib. ( Bunu tutma n buna klk glir.) Dedi dzn de grm snin
burda n iin var? Dedi qula as deyim da. Gtrb bu dillrinn grk n deyir?
Elv h edib mni dstigir,
Gzm grk llri mn lnc.
Ne illridi edib mni dstigir,
Gzm grk llri mn lnc.
(4+4+3)
Dedi dzn de grm burda n in var? Gtrb br klmsin bu dillrnn desin:
Kims yoxdu mn drdimi sylym,
Xncr alb bu qr barm teyliym. 1403
Flyin linnn ox gileyliym.
lm yeydi1404 bu dnyada qalnca.
(4+4+3)
Dedi flk sn neyliyib? Dedi qula as deyim da: Dedi mnim bamn srgzti oxdu.
Srvtim dvltim limnn xb. Anam mn vsiyt elmidi ki Qulle-yi Kfda bir Hkim
Cd var, onun bir dana qz var ad Fitn Cddu. Mn diyrdi sni onunla beik kesme
nmzd elmim. Snin mrn min yetind o sn qismt olar. O zamana kimi nmn
1402

. Tl-dr: nc askerler.
. Teyliyem: ?
1404
. Yey: Ye.
1403

293
arvad alsan lr gedr. ndi mn onu axtarram tapam, tapabilmirm. Fitn Cd bir qhqa
ekib gld ki shib-i kitb yazr ki dalar yerinnn oynad. Dedi el o mnm, sn mnim
svglmsn, mnd snin svglnm. Dedi de grm slm qoununda kimlr vard? Dedi
Orda Tvsunan, Reyhn var. Dedi olar ki ikisi bir yerd oldu biz ora gedmmrik. Dedi
baba sbr el, olar mnim limddi, olarn yemaxlarna bi-h dr krm. Amma sn o
ikrinin hrmlrinnn mn bir xbr gtir. Sn hr ey allam toy eliym. Bu durub getdi
Bargh- Sleymnid Qulleyi Kfa. Srfrz hn yanna. Srfrz ha dedi: Bilisn
slm qoununda Tvs unan Reyhn var onun n bizim sihrlrimiz tutmuru. De grm
ikrinin haremlerinnn n xbr? Srfrz h dedi olar min yerddi, zir-i zmind her
birin bir qfs salmam. Yolu da bu txtin altnda. He kim girbilmz. Bu durdu gldi
emkr yyrn yanna dedi ki bel, qzlar txtin altnda zir-i zminddilr. emkr yyr
durub gednd cibinnn iki dana irni xaett. Biri bi-hdaruluydu, biri yox. Onu verdi Fitn
Cdya dedi sn mnim azma qoy mnd snin azva. Eleyki onu yedi, Fitn Cd
yxld, onu sridi dalsna ani dqiq yetidi Chngirin yanna. Tvs Reyhn hamms
ordayd. Yer qoydu grdlr Fitn Cd. Sn bunu n cur tuttun? Dedi mn bu ilri bilirm.
Dedilr vallah bunnan sora grk biz sn yax.1405 Eleyki bunu hl gtiriblr gzlrin
aanda grd phlvanlar oturub. emkr yyr grd dedi ey yr-i nznin bura harad?
Dedi bura qazilr mclisidi gtirmm kbinivi kstirm. emkr yyr Tvs dedi gl
bizim kbinimizi oxu. Tvs istdi onu ldrsn, qoymadlar. Apardlar h- Sleymnid
hdilr dara. Tvsunan Reyhn qzlar yerin rgdiktn sora dedilr biz gtirrik. Sehr
oxuyub qb surtin ddlr qondular brgh- Sleymniy. Tmm nighbanlara sehr
oxuyub bi-h eldilr. Varid oldular bargh, Srfrz ha da bi-h dru tutular bi-h
oldu. Txti hdilr grdlr qzlarn beid orda szlyllar. Ani dqiq gtrdlr
Chngirin yanna, ceni tutulsunlar. frit-i Bzrg den shbt adlar. Dedilr bizim on
gnmz qurtaranda on gnd mhlt alax. Chngir dedi mnim ayr fikrim var qula asn
deyim:
Siz qurbn olum eyleen1406 canlar,
Gedirm dedemin mn sorana.
frit-i Bzrg glibdi Glzra,
Nri trllr nr qabana.
(6+5)
Mn istirm gedm ddmi gtirm, onun qabanda dayandsa dayansa mnim ddm
dayanabilr. Dedilr n cur gtirchsn? Dedi qula asn deyim da:
1405
1406

. ymak: Boyun emek.

. Eyleen: Oturan.

294
Yar yarnan elib diz duay,
Ba eymrik bylr biz paay,
Srfrz h duracax tmay,
Nri trllr nr qabana.
(6+5)
Amma qula asn szmn txllsn:
Hq sz xd Chngirin dilinnn,
Bir blblm ayrlmam glmnn,
Ecel kemendini sallam belinn,
Nri trllr nr qabana.
(6+5)

(lrm ay bud imanm)

z dolandrd dvriy, mn gedim ddmin dalscan, mn glblmsm on gn d mhlt

alarsz. Cehngir, Tvs v emkr yyr getmaa hazrlandlar. Tvs bir sehr oxudu d
qb srtin ddlr qaxdlar gy. Tvs dedi: Mn tr-sr Devi tanram. h-
Glnn tihmsidi, onun xbri olar. Getdilr tr-sr Devin qlsin. Qarovul, yasavul
bular durdurdu: Niy bura glmisiz? Tvs z dolandrd: Biz tr-sr Devin qonayx.
Ona deyin ki Tvs glibdi. Bularn qdmlrin qurbanlx kesdilr. Shbt alanda dedi
bular kimdi? Dedi Bu ikrinin oludu. Dedi hans ikri? Admizd ikri? Dedi bli. Bu
onun znnn pt. Dedi mn meeyi Mhlkd ikri mni ldrmdi mn d bir dana at
nal saldm qulama ki sni qulm- hlq-beq1407 olacaam v mnd dndm oldum
Mslmn.Gtrb bulara grk n dedi? Bnd d rz eliyimyln aalarn doslarn
salna:
Gl sn sylyim ala gz olan,
Onun vard mnd bir ninsi.
Qbl ettim dinin oldum Mslmn,
Onun vard mnd bir ninsi.
(6+5)
Dedi n ninsi? Dedi qula as deyim da. Alb br klmsin bu dillrinn desin:
Mslmnsan z dilind dorusan,
rktn yaral sin dalsan,
ndi bildim ikrinn olusan,
Onun vard mnd bir ninsi.
(6+5)
Dedi ninsi nmndi? Dedi qula as deyim:
Mhlkd rast glmidi o mn,
Qulaq versn dzn sylrm sn,
ox yalvardm qulam oldum mn ona,
Onun vard mnd bir ninsi.
(6+5)
1407

. Qulm- hlq-beq: Kulanda klelik kpesi olan kle.

295
Gulan grstti. Dedi bu onun yadigridi, ki mn ona gulam oldum. Macern dedilr bu
durdu ayaa gessin h- Qlnn yanna ikridn xbr gtirrm. tr-sr Dev dedi:
Gedim Tilism-i Heyht,
Gtirm xo xbr siz.
skndr tk o zlmt
Gtirm xo xbr siz.
(4+4)
Peymn tk mnd dolam,
Saralubn gl kimin solam,
Gedirm bir xbr bilm,
Gtirm xo xbr siz.
(4+4)
tr-srm ona qurbn,
Eylin siz ziz mehmn,
Yolunda verrm ba u cn,
Gtirm xo xbr siz.
(4+4)
Szlrim sr-mnzil-i mvda o yerd qald ki tr-sr Dev getdi h- Glnn yanna.
Yemek imek qhv qlyn. Bu sz sald: Eidmim siz bir dana dmizd tutmusuz. Mn
he dmizd grmmim. Gldim onu bir grm. Bu cur istiyir sz alsn aznnan. Dedi
Onu salmam Tilism-i Heyht. Bu bir dana sehr oxudu pfldi, 1408 ikri bunun gznn
qabanda nmyan oldu. Grd deryda bir czirdi, ikri azad, amma ordan xabilmir.
Eleyki grsn, drd bunun ryin gldi. Gednd dedi: strsn gl mnim yanma. Dedi sn
get mn gncan gllm. Bu glib Reyhniy v Tvsa dedi ki ikri lmyp sad v
bir czirddi. gnnn sora h- Gln min nfr devinn gldi, hara? tr-sr Devin
yanna. Yeddi gn orda onu arlad, yeddi gnnn sora tr-sr Dev h- Glna dedi:
Onu neyniycaxsan? Niy tutmusan? Dedi o mnnn savad, ona dedim mnim dalmca
glm tilism drsn, baxmad gld. Mn d onu Tilism-i Heyht salmam. Onun ordan
xmas n onun tilismini yazmam z adma. Egr mni ldrmax istslr onu xatmax
n, mnim hr bir qtr qnmnan min dana dev arasiy glr. Mn lmsm d onun ordan
xabilmz. O qld ki mn onu Tilism-i Heyht verdim demirm bir adam mni diri diri
topraa vers gn cstim qalsa topraxda gnnn sora mnim canm xar v o zd
olar. Bunu tr-sr Dev Cehngire dedi. emkr yyr dedi: Onu diri diri topraa
quylamax mnim hdm. Bu dillrinn dedi siz fqt mni qly aparn iiz olmasn.
Sn qurban olum Mlke-yi Sahirn,
Yetirin siz fqt qly mni.
Dost yolunda qurban bu banan can,
1408

. Pfledi: fledi.

296
Yetirin siz fqt qly mni.
(4+4+3)
Mn aq donu gzlr,
Da ba donu gzlr.
Sndki naz rk,
Mndki dolu gzlr.
(Bayat)
Dedi sni qalaya yetirdik neyniyceksn. Dedi qula as deyim da. Alb br klmsin bu
dillrinn desin:
Flk z salb mni bu gn,
Ne dil bldm, ne cr dona,
Ayrlx az qalr ryim yona,
Yetirin siz fqt qly mni.
(4+4+3)
Nzr ba,
Dost glr gzr ba,
Dodan gl gunas,
Alsa bzr ba.
(Bayat)
Dedi qula qs szmn br klmsin, Alb br klmsin bu dillrinn desin:
emkr deyir ikriy nkrm,1409
Ecl bdsini doldurub irm,
qb1410 olup qanat alp uaram,
Flk salb gen bly mni.
(4+4+3)
Aam gedr qalmaz,
Axar su gedr qalmaz.
Vfalya can qurban,
Bi-vf gedr qalmaz.
(Bayat)
Sz tmm olsun, emkr yyr dedi: Eger mn tr-sr Dev srtn dsm bu ii
grbllm. Tvs bunu tr-sr Dev surtin sald z d v Changir gb srtind
havalandlar geldilr qliy. std bel nzm kib ki dt gn utular ta ora yetidilr.
Chngir yolda bir aa grd ki hr buta yarm aa yol gedir. Bu aan stnd el bir
yuva varidi ki diysn boyu kilometr olar. Tvsdan sordu bu n quun yuvasd? Dedi
bura Zeh- Azmin yuvasd. Bular bunu danmaxdaydlar, grdlr birdn hava qarard.
Baxdlar grdlr bu qu drt dana fil ikr eliyib gtirir. Cehngir ox acayib heyvanlar
grd. Biraz da getmilr gz bir heyvana dd, on iki dana ba var. Hr banda da on iki
dana gz var. Drtdn buynuzu bir dana aya var. Bir ayaynan hopanp gednd hr
1409
1410

. Nker: Hizmeti.
. Uqab: Kartal.

297
hopananda min r yol gediri. Aya bir dana da yekalxdad. Glib yetirdilr qliy.
emkr yyr ki zn salbd tr-sr Devin srtin. h- Glnnan Ba- Tilism-i
Heyht. Oturdular bir aacn klgsind. Onnan icz alb getdi ikriyi grd. ikri,
tr-sr Dev dn vvl qzlar sorudu. Dedi olar slmtdi, glmiik sni nct verx. ikri
dedi: Mn yuxuda Xzr Peygamberi grmm mn dedi yeddi il temm olanda olun
Cehndr sni burdan xardacaxd. emkr yyr qeyitti gldi h- Glnn yanna.
Cehngir, tr-sr Dev v Tvs qld olsunlar, emkr yyr h- Gln oturdular yeyib
imeye. Meclis-i mey arast1411 oldu. Bunun drt misql bi-h darusu varidi thd onun
piyle-yi erbn. Bu bi-h oldu. Bunu gtrb eihd quyluyur. Bir dana sehr oxuyur, min
batman arlnda bir da getirir topran stn qoyur. gnnn sora yer lrzy gldi,
devlr ydlar ki bs bizim padiahmz hara gedibdi? Dedi xbd seyht. Dedilr yer
niy lrzy glib? Dedi zlzl olacax. Bunun can dodannan xanda yer zlzl eliyiri.
Tvs dedi: Can dudannan xr. Bir tufn oldu. Can dodannan xannan sora ikri
Tilism-i Heyhtdn xd bular zlrin bada grdlr. Ba ot tutub yand. Ssn Cd v
Vasvs Cdger muvkkiln- tilismdilr. Olar baa od vurdular. Devlrd hml eldilr.
ikriynn emkr yyr olarn hammsn ldrd. Ssn cd v Vasvs Cdger gelib
Tvsun ayana ddlr. Mcrn erh verdilr. Dedilr biz mvkkiln-i Tilism-i
Heyht olduumuz n burdaux. Olara da dedilr ki gelmiik ikriyi qurtarax c frit-i
Bzrg indi slm qounuynan cng eliycax. Vasvs Cdger dedi onun lm mnim
elimde. Can bir dana ede1412 mnim yanmda. Tvs xbr apard lekere, onun dalscan
ikri, Vasvs Cdger, Ssn Cdgr, Cehngir, emkr yyr geldilr slm qoununa.
St o satti ki iki qoun atlanbd. frit-i Bzrg meydnda at oynadr. ikri ki gb
srtind glirdi, meydann vstind endi yer. frit-i Bzrg dedi sn kimsn? Sn
dmizadsan Kaf danda n iin var? ox nr vuranda ikri gtrb bu dillrinn grk n
deyir?
Cd frit bel tufn eylm,
Grk bayrak vuram bu meydn mn.
Nr ekip bel fign eylm,
Grk bayrak vuram bu meydn mn.
(6+5)
Gtrb bu dillrinn br klmsin desin:
skndr babamd getdi zlmt,
zn yetirdi ab- hyt,
Snnn kmey olmaz bu prizd,
1411
1412

. Arste: Bezenmi.
. e: ie.

298
Grk bayrak vuram bu meydn mn.
(6+5)
frit-i Bzrg hirsinnn dodan gemirir. ikri alb br klmsin bu dillrinn desin:
ikriym mn davadn doymaram,
Bu qiss yerd qala gymaram,
Qrram prizd tmam doraram,
Grk bayrak vuram bu meydn mn.
(6+5)
frit-i Bzrg dedi indi ki ele diyisin qlcv xart nmn gcn vard vur mn. Dedi o nmrdlik olar. Qouna dedi: Mn zm icz verirm vursun mn. ikri l eldi mir, tigi Sleymniyi. Vurdu buna bu qeyitti dalya. Ryin tndi bu. Amdun xatt vurdu amd
qeyitti dalya. frit-i Bzrg istdi hml elsin iki l eldi tutdu kmrinnn.
Be koti gereftnd nehhn do sr,
Giriftnd hr do dvl- kmr.1413
Ketan kimi yer skllr, o kir bu yana bu kir o yana. Bu istiyir ikriyi gtrsn gy,
ikride phlvanlx var, firsnd eldi yapd bunun buynuzunnan. Grd bunun buynuzu
kkldad. frit-i Bzrg dedi gr mnim buynuzumu sndrsn day mn nng olar dolana
blmrm. Egr trsn mn gedrm. ikri bunu trd. Bir sehr oxudu getdi hvy. Dedi
ey Srfrz h mn snnn dnhlk eldim, mn day gettim. Qounu da onun dalnca.
slm qounu hmleldi. Bularn el-emn sesi asmane qaxd. Hr iki trf qeyitti.
Eid dsitni kimnn? Cmsib Hkimnn. Cmsib Hkim z dolandrd Srfrz
h: Qurbn indi mnim szm gldin? ndi gl mn diyn baxgnan mn gedim ikrinin
yanna sizi bardrm. Qbl eldi Cmsib Hkim durub gldi. Xbr verdilr ki Srfrz
hn trfinnn eli glir. ikri qbl elmdi. Tvs dedi Shib kran blsn kim glir?
Cmsib Hkim gelir, Qulle-yi Kf onun elinddi. nsaf elmisn onu qbul elmisn. ikri
Tvsun sznnn xmad, durdular onu pevz eldilr. Ona ximt eldilr. Dedilr buyur
szn emrin nmndi? Dedi qula asn diyim:
Srfrz h qalb indi avr,
Qbl eylsn glmim iltims.
Gr l desn get eyl pr pr,
Bir df eylim mn burda ys.
(6+5)
Alb br klmsin bu dillrinn desin:
Ey dilvr gtir pm znnn,
1413

Gre yapmak iin ba baa verdiler. Birbirlerinin kemerlerin tutular.

299
yidlik nin getmir znnn,
hlar xmyblar mnim szmnn,
Qbl eylsn glmim iltims.
(6+5)
Dedi sn n mslht bilsn snin sznnn xmaram. Dedi qula as szm.
Xo glmisn gz st bu mkn,
Bavn qzs he gelmz san,
Cmsibm be xtir-i Reyhn,
Qbl eylsn glmim iltims.
(6+5)
Dedi Srfrz hn qz Reyhney xatir, ki onun sevgilisidi, onun szn yer salma.
Drdn d z tyttylar ki Cmsib Hkimin szn yer salma. ikri Cmsib Hkime dedi:
Bu rtinn onu balaram ki z qz Reyhnyi ki Mee-yi Mhlek onu tapa1414 ver mn.
Sz tmm vsslm. Cmsib Hkim durdu gldi Srfrz hn yanna. Mn bu rtinn
onunla bararam ki onu tapsn versin mn. Dedi mn tapabilmrm. Onu tapp verim ona ki
o da versin Zrdnaa? Dedi: Mslmnlar o ii grmzlr. Onun bir mrdar tkn d ona
vermz. Mn qzm ona vermrm. Dedi indi ki vermisn qula as szlrim. Gtrb bu
dillrinn grk Srfrz h n deyir? Bnd d rz eliyimyln aalarn doslarn
salna:
Sn qurbn olum qble-yi devrn,
Bu govg salman n lmtdi?
Bis olma tklmsin n-hq qan.
Tc txtin gedr n qiymtdi?
(6+5)
Dedi qbl elmsm n olar? Dedi qula as deyim da:
N sz xsa qbl eyl bu dildn,
Blbld qaydad ayrlmaz gldn,
Qorxuram ki ahln ged ldn,
Yqin bil ki Reyhn slmtdi.
(6+5)
Reyhn qzn da lmyb slmtliin bilirm amma harda bilmirm. Cmsib Hkim
sznn txllsn bu dillrinn desin, Bnd d rz eliyimyln aalarn doslarn
salna:
Cmsib deyir d oluben glmrm,
Bu gmli gylmn pasn silmrm,
ox tl eylirm yerin bilmirm,
Yqin bil ki, Reyhn slmtdi.
(6+5)

1414

. Tapmaq: Bulmak

300
O zaman ki bu gvrin surtin dnb umudu, getmidi Hemie Baharda ki Emir-i
Cezirenin vilytidi, Pirne Perinin yanndayd. Dedi neyniyk? Cmsib Hkim dedi
ikrini araq1415 glsin bura onnan barn, sn onnan barn sora prilrdn yollagnan
onu tap. Qsid yolladlar, ikrini dvt eldilr. Gldi brgh-i Sleymniy. ikri dedi
mn Reyhn olmasa barmaram. Mclis-i ey qutulsun, ikri gil dndlr slm qoununa.
Srfrz h on iki min nfr prini Reyhnni tapasz. Gtirbldz gtirin gtirmdiz
xbrin mn gtirin mn.
Eid dsitni kimnn? Reyhndn. Reyhn gmliydi. Pirne Peri dedi niy gmlisn? De
mn gmiv rik olum. Dedi qula assan deyim da. o siyh zlflrdn bir dst tr ayrb
basb mmlrinin stn gtrb grk n deyir?
Eyle bac deyim sn drdimi,
Gen yrn eqi aladr mni.
Didergin1416 salbd flk yurdumu,
Gen yrn eqi aladr mni.
(6+5)
Dalara qar dbd,
Gr n hamar dbd,
Qbrimi yadlar qazbd,
Lhltim dar dbd.
[42. kasetin sonu]
Nmrt flk mnim evim yxbd,
Balayb qlbimi mhkm sxbd.
Bilirm ikri tilismdn xbd,
Gen yrn eqi aladr mni.
(6+5)
Bu dada maralm var,
Ox dyib yaralm var,
N gec yuxum glr,
N gnz qrrm var.
(Bayat)
Dedi egr ikri xsa glib sni tapar. Dedi qula as szmn txllsn:Alb br
klmsin bu dillrinn desin:
Reyhnym gm-xr olar kim mn?
Qorxuram edlr sr-zni1417 mn,
Gndr gtirsinltr bir xbr mn,
Gen yrn eqi aladr mni.
(6+5)
1415

. armaq: Almak.
. Didergin: Tedirgin
1417
. Srzni: Knamak.
1416

301
Erzuruma, hay Erzuruma
Bu yollar gedr Erzuruma,
Dvsi lm rbm,
Dzrm hr zlma.
(Bayat)
Pirne Perinin bir prisi vard, onu tyin eldilr ikridn bir xbr gtirsin. Tnr
balayb havann znd gediri. Ba mnn ba Encm Prinin (ikrinin siqsiydi.) hvd
bir birin tu oldular. Bir bir birinnn sordular: Hara gedisn? O dedi haragedisn? Encm
Pri dedi mn gedirm xanmm Reyhn Pridn xbr blm. Dedi mnd ikridn xbr
almaa xmtm. [Pirn Pri] Dedi indi ki sn ikridn xbrin var, gl gedax Reyhn
Prini sn nin verim. kisi gediblr Hemie Bahara. Emir-i Cezirenin vilytidi.
Reyhn Pri Encm Prini grnd dd onun ayaxlarna, biraz da gmgin oldu. Alad.
Dedi xanm niy alrsan? Mn snnn tr glmim. Dedi ikri mni soruduu? Dedi sn
olmasan mn Srfrz hnan barmaram. Reyhn Pri iki dana nam yazd, birin ver
ikriy, birin de ver ddm. Ddm glib mni burdan aparmasa Glzra ayax qoymaram.
ikriyede yazd ki mn slmtm, nigrn qalma. Saol. Srfrz ha da yazd ki sn
mni atmsan dryya, glib burdan mni aparmasan glmrm. Nmlri verdi Encm
Priye, Encm Pri qaxd havaya, namlri yetirdi. Birin ikriy birin Srfrz ha.
ikri nmni oxudu mzmninn ba-xbr oldu. ikri Elv ha Reyhn Prinin
tapldn xbr vermdi. Ona nm yazd ki cng qutuldu, sn qounuvu gtr get. Reyhn
Pri taplanda, mn onu snin olun Zrdna alarm. Elv h Zrdn v qounun gtrd
getti Hdd-i sddi prizd ki orda qalardlar.
Amma sn xbr verim Srfrz hdan. Nmni oxudu v bildi ki Reyhn Hemie
Bahardadi. Cmsib Hkime mslht eldi ki mn neyniyim? Mn gedim qzmn ayana?
Dedi gr qzv istsn, grk gedsn. Sn ona zlm elmisn, onu sandxda dryy
atmsan. Bdxn Priy xbr verdilr. Bdxn Pri, Srfrz h bir ne priynn
aylanblar, Hemie Bahara. Emir-i Cezirey xbr verdilr ki, Srfrz h, Bdxn Pri
bir ne priynn glirlr. Bunlar pevz pyndz eldilr. ddx eldilr. Reyhn Priy
iltims eliyiblr amma Reyhn Pri qbl elmir ayan diriyib yer. Gzlin ax ev
qmzsi olar. Bunu ry gtiriblr. Emir-i Cezire Pirne Peri, Reyhn Priyi min dana
pryl gtrdlr gtirdilr Glzra, Srfrz hn brghin. Qurbanlqlar ksildi, cn
tutular, ikriy xbr verdilr. ikri bir be nfrinn gldilr Srfrz hn brghin,
bular bartrdlar. Srfrz h, Reyhn Prinin linnn tutdu verdi ikrinin lin.ikri
d qeyn atasna rz db elma n yildi onun qdmlrinnn pd. Srfrz h
qoymad. Reyhn Pri yavaca ikriy andrd ki mnim ddmdi, dzd ama buna

302
itminn elm, bir gn bildiin elr. Bir ne gn adlxdan onnan sorama Reyhn Pri zn
hdi xlvt, ikriyi ard. Dedi mn rxeyinlih1418 verisn? Dedi bu bel dava snin
stnd, buna rxeyinlih vernnn sora, istilr ki r B- Sleymnid toy tutsunlar. ikri
hrtrf xbr verdi. rn ahlarna, Glbr, Ymn, Srndib d Humyn ha v m ki
Keyvn Phlvan orda tihm qoyubdu, xbr verdilr. Srndibdn Humyn hn qz
Qmr Rx ki Cehnbaxin nnsiydi. Firz yyrn yli Ember Dy v onu olu lk
ki Cehnbaxin yyryd oda glibdi. Humyn h v Qmr Rxu qarlayanda aladlar.
Dedi niy alysan? Dedilr ki sn gednnn sora Allah bir oul verdi, sn dediin kimi adn
qoydux Cehnbax. Cehndr v Chngir ki bu trf sni tilismidn qurtarmaa gldi, oda
dd olarn dalsvcan yolda Zfrn Cdgr onu apard. ikrinin gzn dnya tar oldu.
ard Tvsu grk ona n deyir:
Sn mn istkli bac,
Dd bu gylm tvi.
irin azm oldu ac,
Dd bu gylm tvi.
(4+4)
Alb br klmsin bu dillrinn desin:
Bamn oxdu bls,
Gz ya tkr anas,
Mndn istyir balasn,
Dd bu gylm tvi.
(4+4)
Dedi kim balasn istiyir snnn? Alb br klmsin bu dillrinn desin:
ikrinin rngi solub,
Cehnbaxim harda qalb,
Zefern Cd aparb,
Dd bu gylm tvi.1419
(4+4)
Olum Cehnbax ki (Hnz grmmim) Humyun hn qz Qmr Rxdan olan
olumdu, Zefrn Cd onu tutub aparb onu nec gtirbilrsn? Tvs Reyhn Prini
arb. Slh mslht. Tvs z dolandrd ki onun qlsi Czireyi Hindustnddi. Ona da
mn bldm, 1420 he kim ehtiya deyil zm gedrm gtirrm. Tvvs mntr oxuyub bir
qb surtin dd qaxd havann zn. zn yetirdi Czireyi Hindustnda Zfrn Cdunu
qlsin. Xo be n cb? Dedi bac eidmim bir dana bni-dm tutmusan, h? Dedi
bli hmim ar-mxa, mn bli demiyinc tutacaam. Dedi gedax grk ncur dmdi?

1418

. rxyinlik vermek: Sz vermek.

. Tvi: Tedirgin.
1420
. Bld: Bilmek.
1419

303
Bular durdular gettilr Cehnbaxin yanna. Tvs bunu adi dedi mn glmim bunu
aparam. Bu ikrinin oludu, nnsi alyr. Xoluunan versn ver yoxsa mn zorunan da
olsa bunu aparacaam. Dedi bs mn neyniycaam? Dedi Sn d glrsn ikriden zrxahlx istrsn, ikri shib-qrand. Bu qbul eldi durdular Cehnbaxi d gtrdlr
gldilr Glzra. Evvl anas Qmr Rxa grsddilr, bular qol boyun ana bala aladlar
sora ikriy tanttlar ki bu snin ddndi. Cehnbax ikrinin llinnn pt. Qurbanlxlar
ksildi ney rgvn tnbr ssi havaya qaxd.
Bular burda cnd1421 olsunlar, siz hardan xbr veriim? mdan, Ergevn hn
yyrnnan ki ad ebhng yyridi, ki bu Ergevn ha ksmd, ki niy mn xbr
vermmisn olmusan Mslmn? Bu orda slm qoununun iindeydi. Yetmi iki srt
dr. Bu Elv ha l alt bir nam yazd ki : ikri burda Reyhn Pri nn toy eliyir
Glistn- Ermde. Bu l altnnan namni yazd gnderdi devlerin padiah Elv ha.
Nam yetidi Elv ha. Zrdn noxoidi1422 bunu eidende durdu otdu. Bs mn neyniyim?
Durdu ayaa getdi Hezardestann yanna. Slm, leykm slm. mi can bu olar ki bir
bni-dm mnim miqzm limnn ala Glistn- Erm d h ola mnim limdn orda toy
eliyir, bu nec eytn-prstlin qeyrti harda qalb?Dedi mn de grm n olub? Dedi
ikri ki yezdn-prstdi glib mnim ne ildi aq olduum mqzm Reyhn Prini
elimnen alb Glistn- Ermd d toy eliyir. Durdular getdilr Hmhm Dmdmnin
yanna, Hmhm v Dmdm bunu grende dediler durun gedax Sehman Devin yanna.
Sehman Dev Qrvn hn olu Senbrin qardad. Sehman Dev Hezrdestnnan sorudu
ki bu kimdi? Dedi bu Zrdn Elv hn oludu. ikri gelib bunun sevgilisin alb,
Glistn- Ermde toy tutub ahlx eliyiri. Dedi hrks lkrin gtrsn gessin Glistn-
Erm mn gedim qardam Senbr deyim. Onnan icz alm gr getirbilsm onu da
gtirim. Bular dursunlar, Hezrdestn z lkrin, Elv h

z lkrin, Dmdm

Hmhm on iki min cdgrinn atlandllar, Sehmn Dev de lekerin gtrd getdi bacs
Senbrin qapsna. Bacs bunu pevz eldi. Dedi qarda hara gedisn? Bu lkr nmndi?
Mnim dedxlarmn hamsn dedi. Dedi indi n i grcaxsan? Dedi qula as deyim. Alb bu
dillrinn desin bendd rz eliyim eidnlrin salna:
Sn qurbn olum istkli bac,
Grk gedk Diyr-i Glzra biz.
Qoyaram bava gvhrdn tc,
Grk gedk Diyr-i Glzra biz.
(6+5)
1421
1422

. Cen: Kutlama.
. Noxo: Hasta

304
Dedi ny Diyr-i Glzr gedk? Dedi qula as deyim da. Alb br klmsin bu
dillrinn desin:
Grrsn dolanb peymnm dolub,
Sralb gl rengim heyv tk solb,
Deyillr orada qiymt olub,
Grk gedk Diyr-i Glzra biz.
(6+5)
N qiymti olub? Dedi ora bni-dm glib.
Yeni yengi baalarn bard,
Sehman Dev kimin trftard?
Evld-i skndr er ikridi,
Grk gedk Diyr-i Glzra biz.
(6+5)
Senbr dedi mincimlr xbe veriblr ki ikri adnda bir adam glib Glistn- Ermde
hkmt eliycax, mn onun cngin getmrm. Dedi n ox ikri blk bu ayr ikridi. N
qdr diynnn sora bunu raz eliyib. Dedi sn qounu gtr getmy mgl ol mn drt
dana xliflrmdn gtrb glcaam. Snbr xliflrin gtrb bir dan dmnsind
adr qurub ottular.
Sn xbr verim kimnn? ikrinin Eyyrlarndan: ikrinin br yyar, brng
yyr, Frhng yyr xmdlar get1423 elmaa yollar dd bu dan dmnsind
bularn adrlarna. Snbrin xliflri bular qs qvraq yaxalayb gtirdilr onun yanna.
Snbr baxd bular admizdd dedi yax oldu bulan etin kbb eliyb yiyrik. Ot qaladlar,
l eliyib belinnn ktarni kdi. yyrlar baxdlar bir birinin zn ldlr. (hiliy girdilr).
Snbr baxd bular gld dedi bular Glistn- Ermi alblar? Mn hl mirimi knd
bular ldlr. Gtrn atn gessin bular murdr oldular. Blar aparb bir dry atdlar. Eleyki
xliflr uzaxladlar, bular durdular, t dabana qadlar, dallarna da baxmrlar. ikinin yan
ayetirdlr. Ona dedilr ki Snbr glib, xliflrid bizi tutmudular, lmdn qurtuldux.
ikri Cmsib Hkimi ard de grm bu Snbr kimdi? Dedi qula as deyim Snbr
kimdi:
Gl sn sylyim ay er ikri,
hzr eyl glsin Reyhn Pri.
Elinnn alallar o Simizri,
hzr eyl glsin Reyhn Pri.
(6+5)
Niy mn grk Reyhn Priyi ehzr eliyim? Dedi qula as deyim da. Alb br klmsin
bu dillrinn desin Bnd d rz eliyimyln aalarn doslarn salna:

1423

. Get: Gezmek.

305
Mnim szmnn bir sz qanarsan,
Dz demesem ot tutarsan yanarsan,
Tvs dese bu sz inanarsan,
hzr eyl glsin Reyhn Pri.
(6+5)
ikri dedi Cmsib Hkim bu Senobr kimdi? Dedi qula as deyim da:
Cmsib Hkim szlrin he sz qatmaz,
Eq ehli gecni sbhcn yatmaz,
Snbr he hsin gc atmaz,
hzr eyl glsin Reyhn Pri.
(6+5)
hzr eldilr Reyhn Pri gldi. Tvs Zefern Cd v tmm eyyarlar ydlar bir yer.
Hmhmnn Dmdmnin macrsn dedilr. Reyhn Pri dedi mn dodaxlarm bir birin
vursam olar yox olar. Cmsib Hkim dedi bular bir ey dyil, Senber Cd bu id li var.
Senber Cd adn eidnd bular kildi kn. Dedil: gr Senber Cd olsa bu id he
birimiz hrif olabilmrik. Bu trften Chndr durdu mrkbin minib getdi xliflrin birin
grd. Dedilr n iin var burda dedi eidmim Senber Cd glib onu tutmaa glmim.
Senbr bunu eiddi, dedi mnm. Cehndr l eldi mir, bu yapd bunun dstbndinnn vurdu yere. Bunun l qolun baladlar. O trftn Chngir Sbrya dedi mni
apar onun yanna. Durdular atdandlar gldilr adrnn qabana yetidilr. Dedilr ny
glmisn? Dedi Senber Cd nu tutmaya glmim. Senber Cd xd eiy. Onun da
tutub dst-bndinnn yer sald dedi snin d bav ksmiycaam. br yyr qad yolda
Zlzl Zngi ni grd. Zlzl Zngi dedi hara qasan? Dedi bel, Chndri Senber Cd
tutdu bu getdi onu da tutub qollarn balad sald bir yer. Chngirinn Chndr verib
xliflrin birin ki bular thf aparn mnim qardam Sehman Deve.[43] Szlrim srmnzil-i mvda o yerd qald ki Snbr Chngirinn Chndr verdi xliflrn ki bular
aparn qardam Sehman Deve. Sehmn Dev istedi bular kebab elesin yesinlr, grd lkr
oxdu bularda iki nfrdi. Mn bular kesdim hrnin lind bir di qalar, qoy bular saxlayax
blki bacm gen yollad, eleyki be alt nfr oldular yiyx. Amma Zlzl Zngini saxlyb
[Snbr] yannda. Bular burda qalsnlar, bunu br yyr getdi ikriye xbr verdi ki ey
sahib-qran n sd1424 oturmusan? Olanlarv da Zlzl Zngiyi d Senber Cd tutdu.
ikrinin bana elbil Kf Da endi, ham eidi suya dndlr. ikri z tutdu emkr
yyra ki, ey yyr sn hmn adamsan ki qullar padihini diri diri torpaa quyladn, Fitn
Cdya hep1425 verdin gtirdin burda kmiik ar-mxa. Mnim olanlarm elimnn getdi.
1424
1425

. Asd: Rahat.
. Hep: Hap

306
z dolandrd qurbn Snbr arr yoxdu, n cur eliyim? Bu fikrid xd dolanrd. Grd
ebhng yyr oturub adrnda, ki Ergevn hn eyyrd, yetmi iki srt dr.
Daldada bucaxda dolanrd. Qeyitdi xbri ikriye verdi. Cmsib Hkim, Ergevn h
ebhng yyri ehzr eldi. Dediler de grek derdin ndi ki bizden uzax durarsan? Gze
grnmsn? Dedi mn Ergevn hdan naraziym ki mn demden Mslmn olup. Mn
d Mslmn olmamam. Buna evvel din trif eldilr. Bu yyrlarn stdiydi. Dedilr
ikrinin olanlarn Snbr tutubdu gr neyniysn? El mnnn tk snnn. bhnge
yz tabax qzl gtirdilr. Geym-i Nesimi verdilr v sndl-i Hd Hd verdilr o da dnd
oldu Mslmn. Dedi qovl verirm snin olanlarv ordan xardam. emkr yyr
Frhng yyr da zynn mulazim gtrd revne-yi rh oldu. Yolda bir mntr oxudu
zn sald Hkim-i Kf srtin, olarda onun mlzimlri olur. Snbrin xliflri bular
tutudar. Snbrin yanna apardlar. Dedi mn Hkim-i Kfem. Bunu diynd durdu otdu
yer. Dedi mni gzt el sni tanmadm. Dedi mn Eryi Cdunun yannnan glirm,
mn dedi Snbr denn o iki dana adam yolla menim yanma. Xliflre nm yazd
verdi ki Sehman Deve aparasz o iki nfri Eryi Cd istmi. Eleyki adamlar gnderdi
hemen olar azad eliyib ikrinin yanna getirdilr, bular svndlr. Qald Zlzl Zngi.
Onun szltsn Hekim-i Kf eiddi. z dolandrd ey mlke-yi Kf bu n szltsd? Dedi
birin tutmuam qol qabrqas snp szldyr. Getdi onun yanna zn tantd. Dedi mn filn
kesen. N desem onu el. Gldi Snbri yanna dedi sn szm var amma belindki
ketareden qorxuram. Onu a qoy yer deyim. Alb klmsin bu dillrinn desin bnd rz
eliyim siz d olun:
Gl sn sylyim meleke-yi Kf,
Zlzl Zngi lr shr qalmaz.
Mn sn demrm kezafinn lf.
Zlzl Zngi lr shr qalmaz.
(6+5)
Mm aq qoydun mni,
Nar kimi soyun mni.
N klgnd saxladn,
Ne gn qoydun mni.
(Bayat)
Alb br klmsin bu dillrinn desin Bnd d rz eliyimyln aalarn doslarn
salna:
Mertlrd qaydad basdn kesmez,
Sbr ile i grr he vaxt tlsmz.
Aiq muqsin yqin da basmaz.
Zlzl Zngi lr shr qalmaz.
(6+5)

307
Qan eylr divan eyler qan eyler,
Dos mni bu halde grs
Ya lr ya qanma qan eylr.
(Bayat)
Alb br klmsin bu dillrinn desin Bnd d rz eliyimyln aalarn doslarn
salna:
Hekim-i Kaf diyr hr dil oxuram,
Hl dayanmam mzlm baxram,
blisten hkmm var sig oxuram,
Zlzl Zngi lr shr qalmaz.
(6+5)
Oyan gl,
Oyan blbl oyan gl.
Blbl fegn eylir,
N yatmsan oyan gl.
(Bayat)
Snbr bunu ox svrd v ona aq idi. Dedi bu gec mn sni ona verim. Dedi o mni
svmr. Elbil Snbrin ryinnn xbr verdi. Bunu getirdi Snbrin yanna. Dedi mn
sizin sigzi oxuram. Bunnan bel siz ikiz er arvad oldular. Bu durdu getdi ikrinin yanna
ona olanlar dedi: Olanlarv qurtardm, Zlzl Zngiynn Snbri r arvad elmim,
onu da azad elmim. Amma sn gr neynmlisn. Bular oturdular nx1426 ktilr,
Chngir irzd- Tigzn v qounuynan gedck Elv h ve olu Zrdna sar.
Cahndr verdi Hezrdestn qounun qabana. Tvs Reyhn Pri v Zefern Cd da
Demdeme ve Hemhemenin qabanda duracax. Sehmn Cd mnimdi. Ertesi gn getdi
Senber Cdnun adrna, grd ey ne meguldular.
Size xbr verim bu trftn, Cehngir irzd- Tigzn v qounlar getdi Elv
hn qounlarnn qabana. Cehndr Hezrdestnn, Tvs Reyhn Pri v Zefern
Cd da Demdeme ve Hemhemenin qabana gettilr. Sehr ki alp iki trftn qoun
atdanb. Cengde Zrdn gelir Chndrn qabana. Zerdn dedi snin ddvin ilerin
grsn, bu insaft? Chndr dedi biz snin kimi devlrdn ox grmk, gl busvddan
vaz ge. O ox dedi bu az eiddi, bu ox dedi o az eiddi. El eldilr qlnca Chngir bunun
ban bedninn ayrd. O trftn Elv h geldi irzd- Tigznin qabana. irzd-
Tigzn eman vermedi, ldrnnn sora ne ql da lsn vurdu. Cehndr Hezrdestn
Devin qounun qrd. Hezrdestn qad getdi. Bu yan trftn Tvs Reyhn Pri v
Zefern Cd da Hmhm v Dmdmni qatd. Sehman Devin lekeri ikrinin
qarsnda durdu, xbr yetidi qarda Snbr ki ikriynn qardan ceng eliyir.
1426

. Nx: Plan.

308
Getmesen mmknd l. Snbr hemen cng gldi v ikrinin qarsna xd. Ama
tanmr ikridi. Bunun bana bir md vurdu, shib-i kitb yazr gr Kf Dana vurseydi
oulard. Ona bir ey olmad. ikriye dedi sn mni vurusan? Yapd kmrinnn qoydu
yer bir silli vurdu ne qdm otrf getdi. Ani dqiqd bunun qollarn balad. Bu yan
trftn tbl-i bzgt vuruldu. ikrini gtdi zindani eldi. slm qounu ox narahand oldu.
Bu yan trftn Hhim-i Kf gldi Snbrin yanna. Dedi eidmim cng getmisn? Dedi
bli birin d tutmuam. Bir dana nam yazd bumu aprdlar onun yanna. Bu yan trftn
Hmhm Cd Dmdm Cd bir de Hezrdestn gldilr, Snbrin yanna. Dedilr
eidmiik bir insan tutmusan onu ver biz kebab eliyax. Dedi onu vermim Hekim-i Kfa.
Durun gedin iizde. ebhng yyr [Hekim-i Kf] zn yetirdi ikrini azd eldi. ikri
onu tanmad. ebhng yyr dedi mnm. ikri dedi bu iiv gr Kulle-yi Kf da n
qdr qzl tapsam vercaam sn. ikri qeyitti slm qoununa adlq eldilr. ikri dedi
Snbr bilmsin ki mi tutmudu. O yan trftn Hmhm Dmdm v Hezrdestn
Hekim-i Kfdan phlnmilr. Hmhm dedi bu klyi1427 yemrm. Bir sehr oxuyur
dr ilan srtin glir slm qounu nun drsind dolanr. Sehr oxuyur slm qounu salr
tilism. Sehman Dev ki onun svglsd, onun adna balyr bu tilismi. Sehman Dev
lms slm qounu sehrdn xmaz. Bunu grn Cmsib Hkim reml atr. z dolandrr
Srfrz ha ikriye ki, slm qoununu balyb tilism ve onu da balyn Sehman
Devin adna ki o lms tilismdn xmaz. Ferheng, ebheng ve emkr yyr bular
gedillr Senber Cdnun yanna. Hekim-i Kf Ferhengi qeyterdi. Dedi gedrsn Tvs
diyrsn Sehman Dev meydana gelende bir deve dnersen, deve derisinnen bir ey
dzeldecax, iin dolduracax eczeynen, m, mdu vuranda Sehmn Dev vuranda ot tuta
yansn slm qounu azad olsun. Bular meydana gelende nece ki demidi, bir derinin iinde
cze Sehman Dev ot tutdu yand, slm qounu azad oldu. Bu xbr Snbr yetidi ki
qardav yandrdlar. Bunu eidende durdu getdi slm qoununa. Hekim-i Kf Zelzeleye
dedi mehr eleginen. (Alagnan) Bular getdilr Snber ki ceng eliyirdi, getdilr qabanda
durdular. Dedi mnim svglm niy alyr? Dedi alamasn neynsin? Sen ki bular
qrsan1428 bunun adamlard. Bu kiiy adam dyil ki Zngibr padiahd. Bu cngdn l ehdi
tbl-i bazget vuruldu. Dedi mn indi neyniyim? Mnim qardam ldrb. Dedi sn gl
gedax ar b-i Sleymniye sni ikriynn bardrm. Dedi mn gedim olarn ayana?
Dedi ele elrm ki sni pevz elllr. Xeber gnderdi ki Snbri gtirirm ora bunu pivz
eliyin. Dedilr qbl eliyirx. Eleyki Snbri apardlar qabanda qurban kesdiler, grd
1427
1428

. Klh: Hokka.
. Qrmaq: ldrmek.

309
Zelzele Zengi durub qapnn aznda elinde bir qoppuz. Girdi ieri grd hamm glr. Bu
yan trftn Snbrinn ikrini bac qarda elediler. Amma meydanda tutuu adam
olduunda bilmedi. Cmsib Hkimi ardlar. Dedi reml at grek bizim bac qardalmz
havaxta kimi olacax? Remli atd dedi qiym-i qiymt can sizin bac qardalz olacax.
Dedi bularn bir dana olanlar olacax dnyay gelennen sora adn qoyacaxlar Elms-i
Glzd. Qulle-yi Kfn pehlevan olacax. Heman gn cen tutldu, flk gtrb drveeni,
qoymur qapdan geeni. r b-i Sleymni de bir toy oldu gl grsn. Hmhm,
Demdeme de grd Snbr bard olarda getdilr. ikri r b-i Sleymnide toy elema
istedi, nam yaz hrks ki istiyn glsin. Hemie Bahardan Emir-i Cezire ve Pirne Peri,
mdan Keyvn Pehlevan, hammsn ard. ikride z svglleriynn, Simizr, Nzik
Beden, Reyhne. Cehngir ki svgls Gona Lbdi. Reyhn Pri z dolandrd mn
qardam Pirne Periyi istirem alam Cehndara. Reyhne Cdyu da dandrdlar ki Emir-i
Cezire y gedisen? Qbl eliynnn sora onu da verdilr ona, aldlar Emir-i Cezireye. Qald
Cehnbax inen irzd- Tigzn. Encm Prinin bir bacs var Mh-cn Pri. Bunu da
verdiler irzd- Tigzne . Qald Cehnbax. Toylar tutulur, def ergevan ney tnbr sesi
asimane blnd olur. ebhng yyrn gz satad1429 Cehnbaxe grd bir gede1430
tek tenha1431 oturub, herkesin sevgilisi var o da tek bana oturub. ikriye dedi rzim var
dedi buyur. Gtrb grk ebhng yyr ikriye grek ne deyir? Bend d rz eliyim
btn eidenlerin salna:
Yaqb ox isterdi olu Ysifi,
Qardalar sald ah-i zindna.
Ey n eyleyib deyib glsn,
Mnim rehmim gelir bir cavana.
(6+5)
Oyan dalar,
Al qana boyan dalar,
Bu yan zlmtxanad,
Necdi oyan dalar?
(Bayat)
Dedi kime rehmin gelir? Dedi qula as deyim.[44] baheng ikarinin qabanda durub.
Alb br klmsin bu dillrinn desin rz eliyim eidnlrin salna:
Qldan keskin bilirm qovvlundu,
Cehngir Cehndr senin olundu,
Cmsib Srfrz san solundu,
1429

. Satamaq: Dokunmak.
. G: Kenar.
1431
. Tenh: Yalnz.
1430

310
Mnim rhmim glir bir cvva.
(6+5)
Qan eylr,
Divan eylr, qan eyler,
Dost mni bu hald grs,
Ya ler ya qanma qan eyler.
(Batat)
bahng alb sznn txllsn bu dillrinn dsesin, Bnd d rz eliyimyln aalarn
doslarn salna:
ebhngm mhbt var qanmda,
Fikri qalb Cehnbaxin yannda,
Hr aq z mqsinin yannda,
Mnim rhmim glir bir cevana.
(6+5)
Mzlndi,
Mey ier mezelendi,
Vfl doslar grdm,
ryim tzlndi.
(Bayat)
bahng ikriy dedi: (Hrks z muqsiynn oturmu), Mnim Chnbx
yazxlm gelir, hrks muqesin yanna alp, o th oturubdu. ikri dedi o kimi svr mn
onu alm ona da! zdolandrd Ergevn ha. Dedi r ahm mayil olsa qz Efsr-Bnunu
Cehnbaxe getirrem. Portakal-i Firngi onun qzna aq idi. Oda istmirdi qz ged kafr,
icazesin alp lin qoydu gznn stn, bir nnee nfr prilrdn gtrp, zn yetirdi
Firngstanda qzn otana, yuxu-bnd eliyib bi-hu eldi, gtirib ani dqiqd rba-i
Sleymaniye. Orda onu qoydu yer. Nu-dru verdi zn glnd dedi: Mn hardayam?
Dedi Naznin sni aparram bir mclis, o mclist hans cvni sysn, livi qoyacaxsan
iynin. Qz mclis gldi, qz Cehnbaxin qabandan gend dizlri titrdi, bi-ixtiyr lin
qoydu Cehnbaxin iynin, dedi el burda oturacaxsan. ikari ebhngidn sorudu bu
ba rtl nnndi dolandrsan? Dedi qula as deyim da: Alb grk ebheng ikriye ne
diyecek?
Sn qurban Shib- Qrn,
Sz ebhengin szd.
Bu mecliste ab dvrn,
Sz ebhengin szd.
(4+4)
De grm bu nemenedi dolandrsan? Dedi qulq as deyim. Alb br klmsin bu dillrinn
desin:
Yadnda var yazdn nme,

311
Mey doldurdun blr cme,
Gnderdin Firengistne,
Sz ebhengin szd.
(4+4)
Dedi sn n cr gettin n cr gldin? Dedi qula as deyim da:
ebhengem tez yetirdim,
Cehnbaxe yr ytirdim,
Snx gnln bitirdim,
Senin sz hemin szd.
(4+4)
Cehnbaxinen Efsr-Bnuya qrx gn qrx gec toy eldilr. Ham z sevgilisinin
yannda. Herey yolundayd.
Eid dsitni kimnn? Hmhm Dmdm v Hzardstn. Oturublar bir yed
shbt mguldular. Hmhm dedi mn bu drdi gra1432 aparabilmrm. Nec bir dana
bni-dm gl Glistn- Erme sahib ola. Dururam gedm Glistn- Erm, gedim grm
neyniybllm? Glip l alt dolanr, ikriye l tapt, Qsr-i Bilqeysd. ikrini yuxunun
iind bunu yuxubend eldi, bir sehr oxudu, apard Kh-i Ahenrbda Tilism-i Minye
sald. Bir nfrin xbri yoxdu. Kh-i Ahenrb Tilism-i Miny he kim gedblmz. Shr
olanda grdlr ikridn xber olmad. Baxdlar rxtixb var bu yerind yox.
Soraxladlar1433 he kes onu grdyn demedi. Bunu gldilr Cmsib Hkim dediler,
Cmsib Hkim rml atd gd gec bunu Dmdm Cd bunu Kh-i Ahnrbd Tilism-i
Miny atbd. Cmsib Hkimin gznnn ya axd. Dedilr Cmsib Hkim n olub?
Cmsib Hkim gtrb bu dillrinn grk n dedi:
Mvrt eyldim hq klmin,
Mnim szlrimni bilnlr bilr.
Alim tk sylrim ariflr qana,
Mnim szlrimni bilnlr bilr.
(6+5)
Sz deyir ama alyr. Dedilr bizim ryimizi qana dndrm rml nmn deyir? Alb
br klmsin bu dillrinn desin:
Mnim kitabmn yalan yoxdu,
ryimnn dyn peykni oxdu.
Cezire-yi Min zhmti oxdu,
Onun yollarn grenler biler.
(6+5)
Dedilr Cezire-yi Min harad? Kitab n diyir? Dedi qula asn deyim:
1432
1433

. Gr: Mezar.
. Soraxlamax: Sormak, aramak

312
Asiftn qalbd bir emnetdi,
Yazlb timrda bir elmetdi,
Yeqin bilin ikri selmetdi,
Cmsibin szn bilnlr bilr.
(6+5)
Cmsib Hkim dedi: Mn gn mhlt1434 verin mn kitab oxuyum v ikrini
nec kurtarabilcimizi siz deyim. Sora bir kenara ekilip gn kitab oxudu. gnnn
sora gldi dedi: Hrks istir ged ikrinin dalscan, grk ged Cezirey-i Mind Dirext-i
Ecuze ki cayib bir aad, dnyada nmn miyv desn onda var. O aada Morg-i
Humyun var, o ona rhnumalx eliy ta o apara ikrinin yanna. ndi kim gedir? Tavus,
Cehngir ve ebaheng md oldular gessinler Tilism-i Miny. Tvus bir menter oxudu,
bular d ddlr gb surtin utular Cezire-yi Minye yetidilr. Aacn yanna
yetidilr, Murg-i Humyuna selm verdilr. Cmsib Hkim demidi ki gr slamz alsa
yol grsdcax. Murg-i Humyun bularn selamn ald. Dedi iiz nmndi? Bular dedilr n
olubdu. Dedi ey dd- bi-dd iiz mgildi, gr bu aadan qalxasz mn siz cvab verrm.
Aacda tilism olmu aacyd, bulatr n qdr udular bana yetieblmdilr. Yeddi gn
yeddi gec uandan sora aacn bana Murg-i Humyunun iynsin yetidiler. Murg-i
Humyun olara bir loh verdi, bular he biri oxuyabilmdi. Dedilr bunu oxusa oxusa Cmsib
Hkim oxuyar. Dedilr neyniyk bir d Glistn- Erm dnk? Murg-i Humyun aacn
yarpaxlarndan derib suda qardrd verdi olara. Olar bi-hu oldular, gzlrin aanda grdlr
Glistn- Ermde Cmsib Hkimin yanndadlar. Cmsib Hkim dedi n oldu? Kitab
olna verdilr. Cmsib Hkim kitaba baxd dedi:
Bir ne sz vard deyim evveld,
Mni saldz cb byk zhmt.
Bu ilri blk Allah dzld
Mni saldz cb byk zhmt.
(6+5)
Flyin linnn kirm ahi,
Nec sbr eylyim bu zlm dah?
Mhlt verin mn oxuyum lohi,
Mni saldz cb byk zhmt.
(6+5)
rklrdn gm gubrin gtrrm,
Gnllrd mtlbizi bittirrm,
Cmsibm siz xbr gtirrm,
Mni saldz cb byk zhmt.
(6+5)

1434

. Mhlt: Zaman

313
Sz tmm olsun. Dedi loh bel xbr verir ki min dana grk balk tutax dryadn. Onlar
biryab eliyaz. Min dana da kz vurax olar da biryan eliyax, v min nfr d zmznn
prizd aparax zmznn Czire-yi Miny. Ordan otrf d zynn slh aparmya.
Bular md elsinlr, min dana prizd bular attandlar Czire-yi Miny. Murg-i
Humyunun yannda bu leker dd. Srfrz h zyn verdi Cehnbaxe. Murg-i
Humyun dedi mn gedrsm balalarm qalar. Dedilr biz burdayx. Murg-i Humyun dedi
onda mn Srfrz ha balalarn emanet eldi v dedi: (Alama svglm balam alama).
Sni nyib eliyibdi Sleymn
Cn sizindi cn balam emanet.
rzimi eylyim sn doyunca,
Cn sizindi cn balam emanet.
(6+5)
Qazan alar,
Ot yanar qazan alar,
Bir iyit qurbetd ls,
Qbrini qazan alar.
(Bayat)
kinci klmsin dil cevab rz eliyirm:
Yeddi dery yeddi gnde geerem,
Yeddi tulux b- revn ierem.
Dost yolunda can u badan geerem,
Cn sizindi cn balam emanet.
(6+5)
Dedi mn yeddi dry geecaam v gnd yeddi tulux su ierem.
Gtrb br klmsin bu dillrinn desin rz eliyim:
N qdr ki ruh vard bu canda,
Gzm vard o qdir-i subhanda.
hrtim ucalar mnim chnda,
Morg-i Humyuna yoxdu minneti.
(6+5)
Sz tmam olsun, durdular ayaa, O ki Tavusdu, z gedir, amma Cehngiri Murg-i
Humyun kreyin albd. Yeddi tulux su yeddi aqqa1435 t. Hr moqe su istedim su verin, t
istedim t verin. Yola ddlr.
Gnd bir dry geillr. Altsn gedilr, yeddiminci dryd ki Dry-yi Ahnrbdi grd
bu suya ynelip. Dedi ey dilvr yanzda slh zad yoxdu? Mn grq oluram ha? Cehgir
dedi mnd bir zat yox. ebhng yyr dedi mnim yanmda xncr var dedi onu at
dryy. Havaland. Bular dada goydu yer dedi mn bunnan sora gedmmrm. Bir

1435

. aqqa: Para.

314
bulan bana yetidilr. Bir ifriti grdlr. Dedi ey xt-kr sizi kim gtirib? stdi bular
tutsun, bhng mllax vurdu bunun boynuna ipi sald, bu devi tutdu. Dedi mni ldrsz
qardam sizi ldrr. Bunu ldrdlr. Cehangir baxd timar. Grd timarde yazip bu devin
qardan da grek ldrsiz. Bir dn grdlr uzaxdan bir dev bara bara glir. Bu hmun
Mualax Devdi. Yetirdi lind bir aa varidi atd yar ki sn nec mnin qardam ldresn?
Crtin1436 var bu aac gtr yerdn. Chngir baxd timar, Cmsib Hkim demidi hr n
i grsz vvl baxn timar. Grd timard yazb; timarinn vurun aaca ikiye bl yars
sninkidi, ama aa blnmmi livi atma ona. Timarnan vurdu aaca ikiy bld, l eldi
aac gtrd bunu ldrd. Bunu ldrsn, bir zaman grd bir gzl qz bir lind rab,
bir lind mjmeyi, hr mivdn var. Bu yaxna glnd Cehangir grd bu sevglsi Gona
Lbdi. Bular ikisi de novdanm vay buzum vay dondular qaldlar.
Qz yaxna glnd bu szleri dedi:
Cehangirim gl bir qol boyun olax,
Yrin mnm bu rbti nu eyl.
Snnn qabax getiribdilr qonax,
Yrin mnm bu rbti nu eyl.
(6+5)
Bir gn grdm mni cdu gtrd,
Gtiribn bu mkn yetirdi,
Sni grd qad, mni trdi,
Yrin mnm bu rbti nu eyl.
(6+5)
Cehangir dedi: gr dz deyisn de grm mn sni harda svmm almam? Dedi:
Ekvn Devi Glbrda sn ldrdn,
Se reng perem o diyar vurdurdun,
Gona Lbin peymnsin doldurdun,
Yrin mnm bu rbti nu eyl.
(6+5)
Cehangir baxd lohe grd nian verir bu erab alasan vurasan onun zne ot tutup yansn.
Bu ele eledi qzn linnn rab alp spti zn, bu ot tutup yand, bir tufan qopdu, bular bihu oldu. Aylanda grdler bir ejdeha azn ap bulara trf. Lol baxdlar grdlr yazp
ikz d atlayn ejdahann azna. Bular ikisi d grltynn zlrin atdadlar ejdahann
azna. Bular bi-hu oldular zlerine glnd grdlr bir dadadla, da ot tutup yanr. Lohe
baxdlar grdler yazp otu sndrmax n lohu atn yer. Bular lohu yer atmax hmun,
bular bi-hu oldu ot xmu. Ta hal glsinlr zlrin bir dryann kenarnda grdlr.
Grdlr bir nqqar azn ap bulara. Dbar loha baxsnlar grdlr bu baln qarnna

1436

. Crt: Cesaret.

315
getmlidilr. Attlar zlrin, ta hal glsinlr zlrin bir biyabanda quyunun banda
grdlr. Cehangir loh baxd grd bu quyunun tkin getmlidilr qabaxlarna cayib
mxluq glcax, onu ldrmlisn. Bular endiler grdlr bir Hezrdest gldi bularn stn,
lind d mir var Atepr adnda. Min dana li var. Cehngir buna belinnen gerk vura,
bunu ikiye bldlr. Grdlr heyvand ki glir bularn qabana. Baxdlar bularn vstind
bir er var onu grk ldrlr. Eleyki bunu ldrdlr, gin bi-hu oldular. Eleyki aylsnlar
zlrin bir ban yannda grdlr. Ban iind bir dana qsr var. Burda bir qz var, ad
Efsn Cdu du amma Dilke deyillr adna. Varid oldular qzn yanna yetiend qz bunnan
sual eldi: Ki dilavr siz kimsiz? Ny bura glmisiz? Cehangir grk qza n diyck?[45]
Szlrim sr-mnzil-i mvda o yerd qald ki Cehngirinen ebaheng gzlerin aanda
zlerin bada grdlr. Efsn Cdunun yanna gettilr. Efsn Cdu gz Cehngir
dende bir gyldn min gyl ona aq oldu. Dedi de grm siz bura niy glmisiz?
Cehngir dedi mnim ryimin sz var qula as deyim da ny glmim: Alb bu dillrinn
grk Cehngir qza n deyir? Bnd d rz eliyimyln aalarn doslarn salna:
Mtlbim var ryimd,
Mn bu diyr glmim.
h- Merdn kmeimd,
Mn bu diyr glmim.
(4+4)
Dedi ryivin szn mn de grm ny glmiisn? Dedi nznin qula as diyim. Alb
br klmsin bu dillrinn desin:
Nec saaldm dan,
ekirem intizrn,
Aparmaa ikrini,
Mn bu diyr glmim.
(4+4)

Derdin allam, sene qurban.

Dedi ikri kimdi? Dedi mnim ddmdi. Bs sn kimsn? Dedi qulaq as deyim da:
Cehngirdi mnim adm,
Dalmaz qurq u busatm.
Babam skender nejadm,
Mn bu diyr glmim.
(4+4)
Qz bunu eidende dedi sn evld- skndrdnsn? Dedi bli. Dedi sn evld- skendrdn
olsan grk sni Murg-i Humyun buraya gtirsin v snin yannda Drext-i Ecuzenin
yarpaglar ola. Dedi bli mni Murg-i Humyun bura gtirdi v yanmda da o aacn
yarpaglarnnan var. Dedi o zaman mnim nnmin drman snddi. Eleyki mn qdim
adamlardan elidmim ki evld-i skender den bir nfr Cehngir adnda Murg-i
Humyununan glcax, yannda da aacn yarpaxlarnnan olacax. O aacn yarpaxlar mnim

316
nnmin drdinin drmand. Bular durdular getdilr ayr bir qsr ki bunun nnsi orda bihu yatrd. Eleyki Cehangir varid oldu qsr, gz satad bir arvada, grd bir dana txt
qoyulub, buda otxtin stnd yatb, bi-hudu. Hmun o yarpaxdan saldlar suya, bunun ki
tbiti nmneydi xd bu suya bu sudan gtirdilr damzdlar bu arvadn burnuna. Arvad
asgrp durdu oturdu. Grd drt dr bunu eht eliyiblr,qz Efsne de orda yannda bir
cavan durub ki:
Zi sovlt plng zi heybt ke n
Ki yzdn prsln hmn rehbern.1437
[Dedi:] Qzm Efsne de grm mmim drdim kim drman eldi. Qz lin qoydu
Cehngirin inine. Hemle Cdu dedi mnnn n istrsn ist.
Bular gettilr Qsr, baladlar kef yemk imk, bular cen tutular. Hemle Cdu Cehngir
zn dolandrd: Cavan sn bir ne klm szm var. Hemle Cdu gtrb bu dillrinn
grk Cehngir n deyir? Bnd d rz eliyimyln aalarn doslarn salna:
Cmasibin emriynn glmisn,
Qdm qoydun bu diyr mbrk.
Ahenrb Dan eyldin mkn,
Qdm qoydun bu diyr mbrk.
(4+4+3)
Alb br klmsin bu dillrinn desin, Bnd d rz eliyim yln aalarn doslarn
salna:
Yeddi dery vard yeddi biyabn,
Sn qurbn ola bu banan can.
Dmen xsn ze olmasn pnhn,
Qdm qoydun bu diyr mbrk.
(4+4+3)
Hemle Cdu sznn txllsn alb bu dillrinn desin, Bnd d rz eliyimyln aalarn
doslarn salna:
Qoyaram bava burada tc,
Mnd vard cm drdivin ilc.
Tvs mn hm anad hem bac,
Qdm qoydun bu diyr mbrk.
(6+5)
Hemle Cdu dedi: Ey cevan, Tavus, Murg-i Humyun harda qalb? Dedi bizi bir bulan
banda qoydular yer. (Ki Murg-i Humyun dedi mn bunnan qabaa gedmmrm.) Tavus
da qalb onun yannda. Eleyki mclis-i ey u nu payan verdilr, dedi de grm ey cvan
snin muradn nmndi bura glmisn? [Cehngir] Dedi mnin babam burda tilism salblar
.
Grn kaplan gibi, heykeli yle iridi. btn Pehlivanlar ona hayranidi ve onu taklit ederlerdi.
1437

317
glmim onu qurtaram. Dedi bs dur ayaa gedek. Durublar ayaa, Cehngir oldu, ebaheng
oldu, Efsane oldu v bir d Hemle Cdu bular drd gldilr. Kuh-i Ahenrbay. Dedi cevn
grsn bu znciri dan bu trfinnn o trfin asland. Dedi: Bli. [Dedi:] Dedi n bu da
ahen-rbad, bu znciri ahenrba kib saxlybd. Ayr bir ey bunu qrablmz, fqt snin
belindki Atepr. Ateparni kib, be Pnc-tn-i l- bn dilind cari eliyib, bunu
qrd. Ordan rdd oldular gldilr, az gliblr, ox gliblr, yetirdilr bir aacn dibin. Hemle
Cdu dedi cvan, bu aac grk yerinnn xardasan. Cehngir yanndaki lohe d baxd
grd yazb bli bu aac grk yerinnn xardasan. Kemnd atp, aac ekti att kenr bir
qutu kimi bir ey grd. Cehngir qutunu ehdi. [Hemle Cdu] Dedi bu qutunu sndracaxsan,
iind bir qfs var, qfsin iibnd bir qu var, o bir dana tilisme dm bir vrtdi, onu
grk ldrsn. Bu qutunun iinnn qfsi xardb quu xardanda bir pirizn vrt grd.
Cehangir Ateparni kib bunu ortadan ikiy bld. Egr pirzn lohu lin alsayd bular
burda tilism olacaxdlar. Eleyki onu ldrdlr, tilis qrld, Tavus v Murg-i Humyun orda
zhir oldular. Bular burda p gr, tbrik dedilr birbirin. Yetmi dana xzn varidi
burda. O yannan Efsn Cdu zn yetirdi ikrinin yanna. ikri grd bir dana gzl qz
buna trf glir. ikri bunu ki tanmrd dedi sn kimsn. Dedi gula as deyim sn mjd
gtirmim. Gtrb grk Efsn Cdu ikariy n diyck?
Sn qurbn er ikri,
Mjd gtirmim sn,
Dolanmsan hr diyr,
Snin ltfn ndir mn?
(4+4)
Bu istirdi Cehngiri mutulu olarax ikridn alsn.
ikri dedi n mjdsi verim? Mnd ki bir ey yox. Mn burda qalmam canmn hayna.
Dedi qula as deyim da:
Xidmtind mn qalnca,
Qulluq eylrm lnc.
Chngir glib dalncan,
ndi ltfn ndir mn?
(4+4)
Alb br klmsin bu dillrinn desin, Bnd d rz eliyimyln aalarn doslarn
salna:
Dilke sdxdr qoluva,
Mtq oldum cmlva,
Mni kniz et oluva,
Ltf eyl bir nm mn.
(4+4)

318
Dedi gr mnim olum sni svs ba stn. Dedi de grm Changir bura n cur glib? Bu
bir dana sehr oxudu, hr ey bunun brbrind aikar oldu. Bu grd Chngir, bhng,
Tvus v iki nfrd ki tanmr, biri Murg-i Humyun biri d bunun nnsi Hemle Cdu.
ikri svndnnn el bir nr k bld ki o Dille d bi-hu oldu. Bular bir birin
dvrliyiblr, bazr-i bus rvc oldu. Tman xzinni ki yetmi dana xzin var sehr
gcynn havaya qaldrdlar. Murg-i Humyun ikarini ald kryin, Tavus da ki z glir.
Chngiri d Hemle Cdu, v Dilkei xzineynn gtrdlr gldilr bargh. Brgh-i
Sleymanid ikrinin tilismdn qurtulub glmana cen tutular. Df tnbr ney rgvn
ssi siman blnd oldu. Nvznd ald, rqqs oynad.
Bular burda ey u n mgul olsunlar, sn xbr verim Demdeme Cdudan. Demdeme
cdu gldi Kuh-i Ahn-rby grsn ikri neynir orda? Gldi grd ll kp, yurdu
vern qalbd. Ey dd- bi-dd zn yetirdi Hezr-destann yanna v macerni ona dedi. Dedi
mn gr frit-i Bzrgi Glistn- Erme aparablmsm, mn d Demdeme demesinler.
Dedi ikri onun buynuzun sndrbd, onu nec aparram ikrinin meydanna? Dedi o mn
luddi, mn onu aparram. Demdeme Cdu gldi frit-i Bzrgn yanna. frit-i Bzrgn
yanna gldiind bu ox d oldu. Dedi Ey meleke-yi ziba nmn bis olubdu sn mnim
yanma glmisn? Bu gn hayannan xbd? Dedi bu szlrin vxti dyil, dur hrekt eliyax
Glistn- Erm. Dedi niy? Dedi o buynuzlar sn hram olsun, ki bir dana admizd
glsin Glistn- Ermd Hzrdestann qardan ldr, Elv hn olu Zrdn ldr,
Srxe-yi dmxar, Hunxr Devi ldr, Ejdhsri ldr, snin qeyrtin harda qald. Dedi
gula as sn bir ne klm szm var. Gtrb bu dillrinn grk frit-i Bzrg, Demdeme
Cduya n dedi:
Gl sn sylyim Dmdm Cd,
bni-dm in he gnh yoxdu.
Mn yazam gl adm batrma,
Shib Qrnd onun herifi yoxdu.
(6+5)
Buynuzum iksti bam xstdi,
Amma ehtirmn gzm stdi.
ikri dediin kmr bstdi,
Yeddi qulle-yi Kfd hrifi yoxdu.
(6+5)
frit-i Bzrgm he yoxdu taym,
Ne il mr elmim bir b bir saym.
Bu canm kimin yolunda qoyum?
O mrd oland onun hrifi yoxdu.
(6+5)

319
Dost insan triflr sz burdad ki dmn adam trifliy. Dedi demdeme mn gedblmrm
onun meydanna, o mrd oland, o kmr-bstdi. O mni ldrmdi, buynuzumu sndrd.
Dedi getmsn day mni grblrsn. Bu qald mcbur. Dedi arm yoxdu gedirm, amma
bama n gls vabal snin boynuvad. Bil ki snin yolunda lm gedirm. Eleyki qbul
eyldi, Demdeme Cadu yeddi yerdn lkr atdandrd. Hara gedir? Glistn- Ermd ikri
stn hml1438 gtirir. Bu xbr gldi yetidi ikriy. Demdeme Cdu, Hemheme Cdu,
frit-i Bzrg, Hzrdestan. ey dd- bi-dd. ikri gtrd bir dana nam yazd bacs
Senber ki Zelzele Zengiynn evlenenen sora Glzda getmiler. Nameni yazb verdi
aparsnlar. ikari ney yeddi dana lelker teyin eledi, hr birin bir srkd, ikri hrsin
yollad bir trf. irzd- Tigzni yollad bir bndr, Cehngiri yollad bir bndr.
Cehndr yollad bir bndr, Qeys-i Rmmh- rbi yollad bir bndr. Grd Cehnbax
oturub ox be-kefdi. Dedi meni niy bir yer gndrmdin? ikri dedi sn hara istrsn ora
get, hans at minmax istiyirsn min. Dedi mnim vkilin ebahengdi. ebaheng dedi eleki
indi ele oldu qula as mn snin mrkbini tyin eliyim. ebaheng gtrb bu dillrinn
grk Cehnbax n diyir? Bnd d rz eliyimyln aalarn doslarn salna:
Sn qurbn olum gl zl cvn,
Grseydim ah olmusan kll-i Firng.
Mnim canm snd olsun qurbn,
Sn svr olacaxsan Estr-i Glrng.
(6+5)
Dedi Ester-i Glreng ndi? Dedi sni qeyn atan Ergevn hn merkbidi.
Dedi mn ql nmn balayacaam? Dedi qula as deyim da:
Gyd symaq olmaz he sitrni,
Snbr belind ol ketrni,
Balasan belin o hn-prni,
Amd olgunan bular tk cng.
(6+5)
Mn aqm yar qana,
Yr szn yar qana
Lan vurmu sonayam,
Sxlmam yar qana.
(ayat)
Dedi daha mn taprdn nmndi? Dedi qula asgnan szmn txllsn.
Belariki alan kimi dstin,
Baban kimi x bir str stn,
ebhng deyir gir bu lkrin qstin,
ir bbr kimi vurgunan pnc.

1438

. Hml: Saldr.

320
(6+5)
[46. kasetin sonu]
Szlrim sr-mnzil-i mvda o yerd qald ki ebaheng Cehnbax szlrin dedi.
Cehnbax Belariki ki Ergevn hn emiriydi, balad belin, geym-i rynyi giydi
ynin Ester mindi. Bir idd qoununan bu da getdi bir bndri ksti. ikri bu yan trftn
z dolandrd ki frit-i Bzrgn cngin zm gedcaam. Snbr z dolandrd: Qarda n
qdr ki mn varam, qoymaram gedsn frit-i Bzrgn cngin. Can snin can Zlzl
Znginin. Dedi bac n qdr ki mn varam qoxmagnan, ona bir ey olmaz.
Amma eid dsitan bu yan trftn ki frit-i Bzrg glir. Snbr bunun qaban
sdd eldi. Bular ikisi d hm yerd cng eliyillr, hm gyd. Bular o qdr cng eldilr
day1439 yoruldular. shib-i kitb yazr ki o oyanda sst oldu bu buyanda. Tbl-i Bazgt
vuruldu, frit qeyitti z lkrin, Snbr z lkrin, qrr qoydular ki gn cng
olmasn. ikri, Snbri ard r-b-i Sleymaniy. Dedi bac mnim adm var, sanm
var, mn bir kiiym z yerimd. Fl frit-i Bzrgn cngin getmginn, qoy mn zm
gedim. Dedi dzd sn byksn amma frit-i Bzrgn cngin zm gedcaam. Bu orda
gecni yatsn, frit-i Bzrg neyndi? Firsndi fovt eylmz qil mgr ndn ola. Durdu
geceynn Snbrin lkrin bizun vurdu, bi min nfri ldrd. Shr bu xbr snbre
yetidi, dedi ox na-mrdlik eliyibdi. Getdi lkrin grd kimlr lbd. Eleyki gec gldi
Ktrni balad belin, zn vurdu frit-i Bzrgn lkrin. O min nf ldrmt, bu
drt min nfr ldrd. frit-i Bzrg bunu eidnd z zn hesab eldi ki bu mnim
eldmn qisasn qoymuyub qiymt qalsn. Cng otu lever oldu, hrt iki trtn lkr
rst oldu. frit-i Bzrgnn Snbr qdm qoydular meydn. Birbirin meydan
oxudular. Dedi xtkrn birisi sn mnim lkrim bixun vurusan? Dedi mn limnn
glni sn eliycaam. Bular ktn baladlar, gh yerd gh gyd. Gnorta ana kimi
murad almadlar. ikri Cmsib Hkim dedi bular ki bel balyblar dnyan viran
eliycaxlar, blk bu Snbri sn rm eliysn. Dstur verdi tbl-i bzgt vuruldu. Hr ikisi
araland. z lkrlrin getdilr. Demdeme Cdunan frit-i Bzrg oturdular shbt
elsinlr. Tvus gy znd qu surtind dolanrd qondu bularn adrlarnn paysin. Gec
olur Demdeme Cdu durur glir Snbrin lkrinin iin sehr oxuyur onu da lkrin d
salr tilism. Tilisim-bnd eliyir onu da balyr bacs Hemhemenin vucudin. Shr oldu
grdlr ey dd n Snbrdn xbr var n lkrinnn. Cmsib Hkim ar el grax.
Cmsib Hkim gtrb rml atb, kitab ab, grd ki bli Demdeme Cdu glib bular

1439

. Day: Daha.

321
tilism salb. ikri phlvanlarn yd. Zefern dedi mn grk bu qisas alam. Durdu getdi,
odu neyndi, frit-i Bzrg bu da sald tilism. Tilsmi d balad bir dana aaca.
Snubr tilismd qalmaxda, grd arsi yoxdu. Adamlarna dedi: gr Demdeme Cadu iln
Hemheme cdu aradan getms biz qiymt kimi burda qalmalyx. Bs neyniyk
neynmiyk? Dedi mn bir dana nm yazacaam, qoyacax flxuna atam bu tilismdn
eiy, blki tapp aparalar ikriy. Dedilr n yazacaxsan? Dedi qula asn deyim da:
Gtrb bu dillrinn ikriy grk n yazr? Bnd d rz eliyimyln aalarn doslarn
salna:
Mnnn slm olsun Shib Qrn,
Ham bilir Glzdd mnim nejdm.
Mnsr kimi salblar mni dr,
Qoymasn tarixindn silinsin adm.
(6+5)
Alb br klmsin bu dillrinn desin:
Beldn ayrlmr bll bam,
Axr rxsrim qan tk gz yam,
Mn snin bacvam sn d qardam,
Qoymasn tarixindn silinsin adm.
(6+5)
Szlri deyir yazrlar, Alb br klmsin bu dillrinn desin:
Snbrm mn bu cannan gemim,
cl camn dolduruban imim,
Mslmnam bu svdy dmm,
ebhng deyin alsn qsasm.
(6+5)
Nmni qoydular flxun, attlar. Tavus bu namni tapt. Grd nm yazlb ikriy.
ikri alb nmni mhrn gtrd, oxudu mzmununnan ba-xbr oldu. z dolandrd
ebhng. bhng btn yyarlar gtir bura. Dedi indi kim eliyblr Tvusu
lkriynn tilismdn xarda? Ham ban sald aaa. z dolandrd: bhng, nmd
qeyd eliyb ki mnim qisasimi grk bhng ala. bhng dedi gedim grm
neyniybllm. Nmn vsiyti varidi eldi. Tavus dedi mn xbr gtir grm bu
Demdemeynn Hemheme hayandad. Tvus hvay qaxd Demdemeni grd. Grd bir
kuhsarda oturub bir hesarn qabanda, qeyitti an dyq xbr verdi. ebaheng durdu ayaa
zn sald eytan surtin. z qoyub glmaa mgul oldu, gldi Demdemenin yanna.
Grd bir vrt otrub atm r1440 bunun qdd u qvrsidi. Yetind ona slam verdi
grd almad, oyana gedi slam verdi almad. Dedi sen kimsn? Dedi mn eytanam,
1440

. r: l birimi.

322
eme-yi Nuinnn glirm, snnn ox iim var. Niy Snubri saldn tilsm? Bular dana
dana gldilr yetidilr Kuhsr. Dedi neyniyydim? Dedi balayaydnebhngin
vucudin, balayaydn ikriy. Dedi indi neyniyk? Dedi glmiem sizi kemer-beste
eliym. Demdeme hardad tap gtir mnim yanma. Durdu ayaa gldi yetirdi hara?
Demdemenin mnzilin. Grd Demdeme aly. Yuxuda grmd bunun vucudu od tutub
yanr. Yetirib Slm, leykm slm. Niy alysan? Dedi qula as deyim da niy alyram:
Gtrb bu dillrinn grk n deyir? Bnd d rz eliyim:
Bana dndm gl zl bac,
Grk hvlim zm alyam.
irin azm ryad oldu ac,
rktn yaral sin dalyam.
(6+5)
Gedr qalmaz,
Axar su gedr qalmaz.
Vflya can qurbn,
Bi-vf gedr qalmaz.
(Bayat)
Snin glmyinnn mn usanram,
Dediin szlri bir bir qanram.
Ateinnn ot tutuban yanram,
Grk hvlim zm alyam.
(6+5)
Mn aq oyan dalar,
Al qana boyan dalar,
Bu yan zlmtxnad,
Necdi o yan dalar?
(Bayat)
Dedi mn yuxuda grmm yanram. Dedi yuxu yana vurar, dur ayaa eytn glib bizi
kemer-best elsin. Dedi qula as szmn txllsn:
Qorxu db Hmnnin canna,
liiynn smnn qanna,
Gl mni aparma blis yanna,
Grk hvlim zm alyam.
(6+5)
Dolu gzlr,
Da ban dolu gzlr.
Sndki naz u iv,
Mndki dolu gzlr.
(Bayat)
Dedi yuxu yana vurar. Bunu gtrd gettilr eytann yanna. Demdeme Cduya dedi
sn get slm qoununa xbr gtir. Hemhemeye dedi qabamda otur. Buna duadan zaddan
oxudu. Bir irni verdi dedi ye. Ele bu bi-hu daru bunun boaznnan enende bu yer dd.

323
Bunun qarnn skd, yerine ecza qoydu. Bunu yer qazd qoydu yer. Onun stnd yer
oturdu. Hemheme gldi dedi n oldu? Dedi bir ey grmdi. Onu da otudu bi-hu eldi qarnn
boatd ecza doldurdu yere quylad. Eczaynan bir nazik yol dzetti. Eczaya uzaxdan ot vurdu,
bular patladlar daldlar, Snbr lkriynn tilismden xd. Bular cen tutular.
Buyan trftn ebheng eytn surtind varid oldu. ikri l eldi mir. Hamms
emir l eldilr. Cehnbax l eldi emir. ebheng menter oxudu z halin dd.
Cmsib Hkim ikriy zn dndri: Bilmirm snd n hekmet var ki hara gessen piruz
olarsan? ikri dedi qula as deyim da:
Siz qurban olum yln canlar,
Aamn linnn bd imim.
Xbr vercaam hr bir dvrannnan,
Aamn linnn bd imim.
(6+5)
Alb br klmsin bu dillrinn desin:
Ovu tek yataram ov brsind,
Tutaram balaram tez vdsind,
Dman ldrrrm z vdsind,
Aamn linnn bd imim.
(6+5)
sti rsznn txllsn yetirsin:
Eqin bdsini iip xstym,
eyd blbl kimi bir gl stym,
ikriym mnd kmr-bstym,
Aamn llinnn bd imim.
(6+5)
ikri Zefern Cduya z dolandrd: Dedi frit-i Bzrg sen kimin adna balamsan?
Dedi bir aaca balamam. Dedi ged onu tilismden xard. Dediler bele eleme. Dedi mni o
Demdeme, Hemhemenin yannda vp. Dedi bu iv Qeys-i Rmmh- rbi vercaam sn
ki gnd bir dvnin dizin kp tin yiyrdi. Cehandarnan gldilr o aacn bana.
Babasnn tilismin sndranda alem-i ryad buna bir kmr vermiler, onnan ehdi aac
xartd. frit-i Bzrg dedi bizi kim tilismden xartyd? Dediler ikri. Dedi mn ikriy
mr boyu qul olacaam. Zefern inan Qeys-i Rmmh- rbin toyun elediler. frit-i
Bzrg de sad eldilr. ikrinin sinesine bu szler gldi, Alb bu dillrinn desin, rz
eliyim eidnlrin salna:
kr eylrm mnd qdir Allaha,
Bu svkti Sleymn vermyib.
Nyib-i Sleymn Srfrz ha,
Bu svkti Sleymn vermdi.
(6+5)

324
Mn aq qr qy,
Doludur qr qy.
Miskin qapva glib,
Dalara dy dy.
(Bayat)
Alb br klmsin bu dillrinn desin, Bnd d rz eliyimyln aalarn doslarn
salna:
Gy znd qql qmr bitiir,
ki sultan bir biriynn tutuir,
ryim hxdn ilhm yetiir,
Bu svkti Sleymn vermdi.
(6+5)
Mn aq maralm var,
Bu dada yaralm var.
N gec yuxum glr,
N gnz qrrm var.
ikri istir sznn txllsn yetirsin:
ikriym qurbt bsdi day mn,
Hsrt qalb tamam qohum el mn,
Qyl istir bir d ged vtn,
Bu svkti Sleymn vermdi.
(6+5)
Dalara qar dbd,
Gr n hamayl dbd,
Qbrimi yadlar qazb,
Lehletim dar dbd.
(Bayat)
Sz iar eldi Srfrz ha ki bu istiyir gessin. Srfrz h z zn dedi Simizri n
cur ourraram.
[47. kasetin sonu]
Szlrim sr-mnzil-i mvda hmun o yerd qald ki, Zfrn Cdu v Qeys-i Rmmhrbin toyunnan sora ikari bala bala toydan sora qsd eledi glsin bu yana vtn sar
Ruma. Amma deyir sn saydv say gr flk n sayr? Srfrz h isgtdi Simizr
ourrasn. Encm Prini istdi brberin. n bularn ba qarxd toya sn glginn
Encm Prinin vsilesiynen Simizri aradan xart. Encm Pri gldi dayand bunun
berberind: Qurban mnim n mrin nmndi? Dedi mnim derdim grk sn drman
eliysn. Sen gr elmsn, snnn sora he kes mnm rdim ar eliymz. Dedi qurban,
snin drdin nmndi ki? Dedi mnim drdim o du ki mn qzm Reyhnni d vermim
ikariy, grh Simizr sn aparb gizledesn. Dedi qurban rsva olarsan, gl bu sevdadan
dgnn. ndiy kimi bir bel llmisn olardan bir bel mtlb l gtirblmmisn,
dryalarn tkin aparsax da ikri bunu tapb xardacaxd. Vcudun aradan gedr, zn d

325
lrsn bu muamilnin stnd. Gl bu svdadan ge. Qbul elmdi. Dedi gr aparmasan
zv lm blgnn. Encm Pri grd bu n qdr diynnn sora bu qbul elmiycax.
Dedi bs qurban icaz ver sn bir ne klm sm var, gtrb grk bu dillrinn n
deyib? Bnd d rz eliyimyln aalarn doslarn salna:
Gl sn sylyi Prilr h,
Sen hesab algnan bu gz yamnan.
Dbrdn olmagnan mqssir,
xartgnan bu sevdan bannan.
(6+5)
Mn aq balam alar,
Ar an bala balar,
Bir ata yara alsa,
Yarasn bala balar.
(Bayat)
Qbu elmdi. Dedi mnim szm qeytrisn? Seni riz riz doraram. Dedi qurban
ldrsn d ldrmsn, ama eid szmn br klmsin.
ldrgnn mni kniz yerin,
Hsrt qoyma blbl z gln.
Qorxuram ki dnya dy bir birin,
xartgnan bu sevdan bannan.
(6+5)
Yox Ezizin balaban,
Yasda al balaban,
Hamnn balas gldi,
Bs mnim balam han?
(Bayat)
l eldi mir ki ldrsn, dedi qurban qoy szmn txllsn d deyim:
Encm Pri deyir mni ldrm,
Almlri gl zv gldrm,
Rusv olarsan bu sirri bildirm,
xartgnan bu sevdan bannan.
(6+5)
Mn aq qara qzlr,
Srmli qra qzlr.
Mni fly ymzdi,
Sn ydin qara gzlr.
(Bayat)
Dedi and ola Sleymann ruhuna mn ki diyirm apar, aparmasan, riz riz doraram, arsi
yoxdu grk aparasan. Eliyblmdi bunun mrinnn xsn, ama neyndi, alaya alaya ele
ki bular yatblar, z qza Simizrnan ikari bir rxt-i xabid yatmlar. Encm Pri neyndi?
Vxtn istifad eldi. n Srfrz h bunnan l gtrmri, gldi hm ikarini bi-hu eldi,
hm Simizri, n ikari oyansa qoymaz Simizri aparsn ama ele alyr ki Gznn yan

326
baharn bulutu kimi ruxsrin rvn eliyir. Simizri Encm Pri gtrd. Gtrb apard
Hft Qulley-i Kafin axirind, be-nm-i Eflk Dev, Simizri taprd ona. Ama el alyr ki,
dedi bu aylar diyrs mni kim gtirib? Diyrsn sni Srfrz h yolluyub v Encm Pri
gtirib. Mn o aylsa zn baxablmrm, aylsa diyren ki vallah bu cur alaya alaya
gldi, alaya alaya getdi, mnd txsir yoxdu. Onu aparp taprmaxda olsun, eid dastani bu
yannan ikaridn. ikari ayld grd Simizr yoxdu. Gldi Brgh. Cryan olanlarna,
Srfrz ha, Cmsib Hkim dedi. Srfrz h diyblmz ki mn vermim aparp.
Cmsib Hkim gtd bir rml atd. Bu da grd Srfrz hn iidi, stn torpaxlad gedi.
Demdi Srfrz h bu ii grb, dedi ey dd- bi-dd Simizr aparblar Hft Qulley-i
Kafn axirin. Macr bu cur olanda bu cadugerler qaxdlar hvann zn. Zfrn Cd,
Reyhn Pri, Tvus. Bular dolanrdlar hvann znd, ba Zeferann ba Encm Prinin.
kisi ras gldilr. Encm Prini qs qvrax gyn znd tutdu. Zefern dedi bs niy b el
eliyisn? Mnim iim hvalarda dolanmaxd da. Dedi yox plin bir pl, deyisn ya yer
dn kimi xam bezi aradan cran kimi crm? Dedi de grm qz neynmisn? Dedi vallah
Allahdan gizli gyil day sennn n gizlin? Macera bu curdu, mni Srfrz h mcbur eldi,
apardm Hft Qulley-i Kafda Eflk Dev tslim elmim. Bunu gtdi Brgh-i
Sleymaniy. Cryan burda rovn oldu. Encm Pri mtrh eldi, Cmsib Hkim d grd
xeyir da burda stn rtmli yeri qalmad. ikri n-rahand oldu, durdu xd eiy. Durub
xsn eiy, bu yan rrftn Cehndar z dolandrd qurbn: (Haa bu mclistn) Dedi snin
bir dana tulanbarla da lyaqtin yoxdu. Xt-krn birisi, sni Hzrt-i Sleyman snnn
n anlad ki sni z yerind nayib qoydu? Sn mnim nnmi niy nermisn bu qz aparbd
Hft Qulley-i Kafin axirin? O mnim ddmin kbinli yald ax. Bu ban sald aaa bir
sz diyblmdi. Cehndr l eldi mir, Srfrz hn gs satad ki l eldi Emir,
el istdi diy n i grsn? Ele birdn grdlr ki Srfrz hn ba mclisin vstinddi.
Bir dana mir vurdu peysrinnn ba bdninn ayrld yer dd, mclisin vstin. Bu
yan trftn Cehnbax qaxd, irzd- Tigzn qaxd ki hr ksin mnim qardamnan ii olsa
dursun ayaa. Bu meydan, bu da eytan. He ks yerinnn trpmdi. Amma Cmsib
Hkim z dolandrd: Ssizi xartmayn, el bunun cezas buydi. Ne yol demidim, bu
szm baxmad, buna demidim ki ikri burda padiah olar, gl sn bunun hrmlrim ver
aparsn axirind d min zhmtinn bartrmtm, bu da mnim limin myi. Bu xbr
gessin yetisin ikrinin qulana v Reyhn ki eihdeydilr, glldilr brgh. Eleyki varid
olsublar ieri, ikri z dolandrd Cehandra: Oul bu n iidi grdn, Srfrz hi
ldrdn? Dedi ata can qula as deyim da:
Bana dmdm gl zl ata,

327
N-mrt grk slim baa varmasn.
Ezelden salbd bizi qovqaya,
ldrdm ki drt bu canda qalmasn.
(6+5)
Dedi oul sn kimnn icaz aldn bu ii grdn? Dedi dd can bu ilr icaz almax mhim
dyil qula as szmn br klmsin:
Sni ox istrm iki gzmnn,
ldrmm mn dnmrm szmnn.
cz almam burda zmnn,
Dedim qsas qiymt qalmasn.
(6+5)
makn yoxudu mnim qisasim qiyamt qalmazd, mn demidim bunnan barmx amma
burda mnim anama gz qoymudu. Dedi oul dzd o bele eledi, ama o mnim qeynatamd,
sn grh bu ii grmeyeydin. O yannan Cehnbax qaxd, irzd- Tigzn qaxd ki nolsun o
snin qeyn atanyd? Amma Cehandar dedi siz dinmeyin mn atam aram elerem. Gtrb
sznn txllsn bu dillrinn desin:
Cahndari bu bard qnama,
Drt mni eylyip dli divna,
Hddn arTig zlm eylyip anama,
Aldm qsas qiymt qalmasn.
(6+5)
Dedi mn bi sz demirm, ama Reyhndn pis idi. Reyhn Prinin ddsidi, rz eldim
Reyhn Pri o dqiq glmiidi mclis. Bu yan trftn Reyhn Pri qaxd yerinnn. Dedi
Sahib-qran mnnn he pis zad zad nrahat dyilm, sln mn gr desn demginn. Mn
htta tsmim tutmudum ki gr sn gedsn Ruma, ya mni zvnn aparasan, yada ki
mnim ddmi z dst-xtivinn ldrsn. Dd gr mnimdi, mn tanyram, yz min df
lydi, dirilydi, ona xidmt elseydin, imkn yoxidi, axir o sn ildiini ilyckdi. Dedi
bura bax grm, onda sn atovun lmyin razimisn? Dedi bli mn rziym, elbil st
glndym. Dedi bs xeyrtullh xeyir bu muamiley. Cmsib Hkim z dolandrd: Mn
Asfiddin Blxiyanidn bu sz eidmidim, grk Srfrz hn srneviti bel olayd. Bu
yan trftn versinlr bu cnzni dfn u kfn elsinlr. Amma eid dsitani kimnn?
Sindurusdan. Sindurus kim ola? Srfrz hn oludu. Bu xbr gedib yetidi onun
qulana. Simizri grd, macern buna dedilr. eytan lmybd, hmm, hr yerd
vard. Dedilr ki snin ddvi ldrblr, nec ldrblr? Mn hdd-i sddiym, kim
eliyblr mnim ddmi ldrsn? Gldi Fitn Cd ki varidi, (ikariy demidi mm
Mslmn oluram, azad el gedim) getdi onnan kmehlik istedi ki gl mn gedim
ddminintikamn alm. Dedi Sindurs o olan yoxdu ki ( kesik blm). Srfrz hn olu

328
Glistn- Erme leker ehsin, bularn glma bir iki gn kr. Snubr grd ikri ox
narahadd. Dedi dada, grrm n-rahatsan dur gedax mnim mmlktim Glzd, behit
kimidi, sn orda bd gemz. Bir ne gn sora qeyidib glirik, bular da Simizr gtirllr.
Bular durublar glsinlr hara? Glzda. Bular burda qalmaxda olsunlar, bu yan trftn
Sindurs glsin yetirsin. Ey dd- bi-dd cadulr xbr verdilr ki Sindurs lkr kib glir
Glistn- Erm. Cmsib Hkim kitab at rml att. z dolandrd ki he ks eiy
qdmin qoymuyacax. Gr Sindurs nmndi kiqdim kiilrin dilind vard ki gr ikari
nmneydi ki Sindursu ldrd? Gr biyol Sindurs nmneydi da! He kim eiy
getmsin. Cehndr ox n-rahand oldu ki ax, bu Sindurs nmndi ki Cmsib Hkim biz
deyir xmayn eiy? Bu yan trftn gtrd bir dana Encm Priy nm yazd ki, Encm
Pri sn ox ilri grmsn, gl bu nmni yertir Glzdda Senuberinn ikriy. Bu da
apard namni verdi olara. Ele ki nam glsin yetisin. Namd std bel nzm kib ki n
Zlzl Zngi getmmidi, onun da adn yazdlar ki by tez gl Snbr. Nm yetimax
hmun z dolandrd ikariy, sn daldan glrsen, vli mn getmliym. Mnim yrim
ardan gedr. Bu hvann znd glirdi, hvann znd glmkt olsun tk-i tnha, bu yan
trftn d Cehandar xb eiy, Cmsib Hkimin szn baxmasn, dolanrd, ba bunun
ba Sindursun. Dedi bura bax grm bni-dm sn kimsn? Dedi mn ikarinin oluyam.
ikrinin olu? Mnim ddmi olar ldrblr? Dedi bli. Vay xtakarn birisi sn bu sz
deyisn? l eldi buna md epr, neyz, qlxan. Bir birin, Sindurs Cehndr, Cehndr
Sindurs. Vli he birinn murad hasil olmad. Sindurs grd ey dd- bi-dd bu da dstpnc sahibidi. n bu hm phlvand hem cdugrdi, bu bir sehr oxudu Cehndr hdi
apard gyn zn. O qdr apard ki Cehndr bi-h oldu. Cehndr trsn, bu yan
trftn Snbr xd. zn yetirdi ona hvann znd tutdu. Grd ki bu Cehndrd.
Gtirdi qoydu yer, qeyidnd, b Snbrin ba Sindursun. Vay Xt-krn birisi ii o
yer yetirmisn ki glmisn ikarinin stn lkr kisn? Dedi sn kimsn? Dedi mn
snin mlklmovtuvam. O buna bu ona hvann znd tutudular. std bel nzm kib,
o qdr tutudular, gah yerd gah gyd. Cng o yer yetidi ki ikisi d xst u xmir ddlr.
Snbr istir Sindurs sz arasnda andrsn ki bizim davamz qalsn sonraki gn bu
dillrinn desin, Bnd d rz eliyimyln aalarn doslarn salna:
Sindurs gl sn desin Snbr,
Glmyeydin grk sn buray,
Bu yerd kim olar mn brbr,
Snnn mnim cngim qalsn soray.
(6+5)

329
Snubr szlrin tmam elsin, dedi grk bura glmeyeydin. Dedi linnn glni yeddi
boqaba ek. Dedi qulq qs n deyirm?
Gemim limd ixtiyarmnan,
Dost yolunda gemim bu canmnan.
Qorxuram ki ayr dm yarmnan,
Snnn mnim cngim qalsn soray.
(6+5)
Sevgilimnn nigeranm cngimiz qalsn soray. Dedi snin svgln kimdi? Dedi Zlzl
Zngi. Dedi mn Mslman olmuam snin xbrin yoxdu. Qalsn soraya. Dedi sora
neyniycaxsan? Dedi qula as deyin da. Gtrb sznn txllsn bu dillrinn desin.
Mslmn olmuam bir danad lhi,
Mn Snbrin yoxdu gnhi,
Mnim yarmd Zngilr padiahi,
Snnn mnim cngim qalsn soray.
(6+5)
Sz tmam olsun, aralandlar, hrks gldi z yerin. Bu gldi Glistn- Erm. Bu yan
trftn h- Dra olu ikri gldi. Qdm qoydular ar-b-i Sleymnid Mclis-i
Sleymaniy. Snubr maceran dedi. ikari gz gzdirdi grd Cehndr yoxdu. Dedi bs
mnim balam Cehandr hardad? Snbrin burda yadna dd ki ey dd- bi-dd mn onu
tuttum qoydum nqqrir. Adresin verdi Reyhn Priy. ikari dedi get qardav gtir.
Reyhn Pri yetidi grd Cehndr aylmyb, gtrd gtirdi brgh. Eleyki gecni
yattlar shr olsun, her trftn tbl-i nqqar alnd. ikari z dolandrd ki mn gedcaam
meydn. Snbr dedi xeyir, n qdr bacn sad, mn qoymaram meydan gedsn. Dedi
bac gl mni rsva elm, qoy mn z iim zm ba kim. Qdim kiilrdn qalma
szd deyiblr oul adamn z belinnn, sz adamn z dillinnn, i adamn z linnn. N
qdr dedi qbul elmdi. std bel nzm kib, gn ortann zamanna kimi Sindurs nan
Snbr kt tutular. mma he biri he birisin faix glbilmiri. Meydan vstind
Sindurs z dolandrd: Ey ikari, admizd, mnim Snbrinn cngim yoxdu ki! Mnin
cngim snnndi. Mn ddmin qatilin axtarram. gr iyidsn, qdm qoygunan mnim
meydanim. Mni Snbrinn trf elm, mnim bunnan cngim yoxdu. Bu klm yetidi
ikarinin qulana. Elebil dnyan dolandrdlar vurdular ikarinin kllsinnn. ikari rm
olablmdi. Ani dqiqd;
kib sf iki lkr-i nmdr,
Olub mrkb o h-zd svr.
Qdm qoydu meydan o nmdr,
Edibdir mbriz tlb h-svr.

330
Dedi vard bir kims y gl?
Mn il ed kr-zri bel?
Sindurs z dolandrd:
Hm knun be xk ender srt,
Besuzm dil-i mhrban mdrt.
(Farsa)
Bu klmni desin, l eldi md.
Be kti giriftnd nehadnd do sr,
Girifnd hr do dvl-i kemer.1441 (Farsa)
Bir dana md endirdi ikarinin kllsinnn. Dedi ki day bunda t taplmaz, fqt sr smh
taplar. zn tutu slm qounu: Bunda ki inanmram t tapla, bar glin sr smyn
ydrn aparn. Bu klmni desin, ikari qddin rst eldi. Dedi xt-kron birisi, ox lf-
kezzb dansan. Grd ey dd- bi-dd hrif slmtdi. Deid sn deyisn glin bunun sr
smyn ydrn aparn? Dedi bli grsn ki mn deyirm. m be ncur oldu mn
mdumu Qaf Dana vursaydm da ritrdi. Qdim adamlar o crd da grrdim
dyirman dan gtrb inar aacna geirib eliyib zn md. ikari dedi Sindurs sn
zn istmism mn meydan glmim. Vli Snbr qoymad mn meydan glm. ndi ki
bel ox lf- kzzb dansan qula asgnan sn bir ne klm szm var. Alnb bu
dillrinn grk ikri Sindursa n deyir? Bnd rz eliyim eidnlrin salna:
h Xtyinn.
Gl bu qdr lf- kezzb eylm,
Bu meydanda hazir ol mn il cng,
Bu yanm qlbimi par eylm,
Glmim nrm edm sn il pnc.
(6+5)
ikari Sindursu grd el danr cvabn verdi. Ya sn vern Allah ya mn vern Allah.
Alb br klmsin bu dillrinn desin:
Tutaram mdun ldn alaram,
ndi lkriv talan salaram
Cstivi al qanna boyaram,
Dilin olmaz day mn dil-itng.
(6+5)
Dedi yan o qdrtin var? Dedi bs qula as szmn txllsn. ikari gtrb sznn
txllsn bu dillrinn desin:
ikri hsrtdi qohum qardaa,
1441

Birbiriyle ba baa vererek gremeye baladlar ve birbirinin kemerlerin tuttular.

331
Dmanlar linnn killr haa,
Grrm clin yetibdi baa,
Glmim nrm edm sn il pnc.
(6+5)
Dedi xeylixub o da qalbd stiv. Aa bular hr ikisi mgul oldular cng. md, epr
neyz vu kmnd. He birisinnn murad hasil olmad. l eldilr bir birinin dvl-i kmrin.
ikri bunu kib sald mrkbinnn yer. Bir qdr kt tutannan sora, ey on sqqiz min
almi yoxdan xlq eliyn Allah! stisn neyniysn? Mni bu n-mrdin lind dstgir
eliysn? be Pnc-tn-i l- bn dilind cri eliyib Sindursu gtd bana. Gtirib
meydann vstind qodu yer, dizinqatlayb qoydu sinsinin stn, mhkm qollarn
daldan balad. stdi ldrsn. Dedi ikri sni and verrm o bacn Reyhnnin canna,
mni ldrm mn mhlt ver. ikari onu ldrmdi. Dedi mn n-mrt dyilm, ne gn
desn mn mhlt vercaam. Amma qollarn balyb verdi zindn. Sindursu ikari
zindni eldi, v lkrin d hkza. Ama bir ne gn zindanda qalannan sora gtd bir dana
kaaz yazd zindannan, zindanbn vsilsiyl. Dedi bunu verin ikariy, bunu yazd ki ikari
mni bi-xud zindanda saxlamagnan. Mn snnn mhlt istmdim ki sn mni zindani
eliysen. ar mni dantr, ya mni zsd el ya bir dflik ldr. Eleyki nm glsin
yetisin ikarinin lin, ikari nmni oxuyub mzmununan b-xbr oldu. Dedi gedin
Sindurs gtirin bura. Gettilr Sindursu gttilr mclis. Dedi xub indi szn nmndi?
Dedi mnim ayr bir szm yoxdu. Mn ddemin qtilin axtarram. Hr kim ldr, mnim
ayr adamnan iim yoxdu. Bu yannan Cehndr qaxd. Dedi snin ddvi mn ldrmm.
Mnim ddm ldrmybd. Dedi niy ldrdn? Dedi ax he sn blsn ki ddn n
oyunlardan xbd? Dedi sn grh ldrmyeydin. Dedi snin dden ne ildi bizim
nmusimiz gzn yihmidi. Burda tilismd saxlamd, indi d Hft Qulley-i Kaf
aparmd. Sindurs z dolandrd ikariy. Sni and verrm inandn Allah mni ddmin
qatilinin qabana mnim bunan cng eliyim. gr ldrs dedmi ldrn kimi he. ikari
Cehndra dedi hazirsn bunun meydanna gedsen? Cehndr dedi bli bs niy hazir
dyilm. Sindurs dedi onda qula as sn bir ne klm szm var.
Szlrim sr-mnzil-i mvda o yerd qald ki, Sindurs ki ddsinin qatilin axtarrd,
Cehndar o trftn durdu dedi ki:
Gafilden bir sed yetdi gim,
git olan grk slin danmasn.
Atam lp, kl olubdu bama,
git olan grk slin danmasn.
(6+5)
Sznn ikiminci klmsin bel rz eliyim eidnlrin salna:

332
(Kekoluynan gel grek)
N-mrt yatar he yuxudan oyanmaz,
Mrd olanlar iki rng boyanmaz.
er qolunda hlq zncir dayanmaz,
Bu arzular ryimd qalmasn.
(6+5)
ikri sn kimnim qollarm balamsan, mn ehtiram n olar amram. Bir dana sehr
oxudu ehdi qollarn ad, zncir pxl pxldn oldu getdi bir trf. rz elmim bu
Sindurs Srfrz hn oludu, Hft Qulley-i Kafd olar glib ddsinin inTigamn alsn.
stir biyol sznn txllsn desin rz eliyim eidnlrin salna v olar ki bu dasitan
lqlri var v ziz doslarn hamsnn salna oxuyuram.
Sindurs szn desin mrdana,
ncimsin mnnn bacm Reyhna,
Ddmin lm px olubdu cihnda,
Bu qss da grk yerd qalmasn.
(6+5)
Reyhn Pri onun bacsd. Eleyki sz tmam olsun, ikari dstur verdi meydan suland,
sprld. Onnan sora hr iki dilvr qdm qoydular meydn. Cehndr, Sindurs. rz
elmim Cehndr z kmr-bstdi. Ddsi ikri, nnsi Simizrd. Eleyki qdm
qoysunlar meydn, md epr, neyz v qlxan u kmnd he birisinnn murad hasil
olmad. Sindurs grd bunun qabanda dayanbd. Qzblndi, shib-i kitb yazr ki
meydann kenarnda bir dana inar aac varidi. Yeriyib inar aacn ridn kib ygrd
Cehndrn stn. Cehndar l eliyib mir, neceyki bu inar aradan vursn blsn,
aacn bir trfi qald, bir trfi getdi o yana. Hirsinnn onu da atd yer, mm bir sehr oxudu
bu getdi gy. stir hvann znnn bir sehr oxusun, glsin yapsn bunun kmrinn aparsn
hvann zn. Reyhn ki Cehndrnan bac qarda olmudular, Reyhn gzidi. Reyhn
z dolandrd: Cehndr ay olgunan, bu getdi hvann zn, glsin sni aparsn. Amma
mn sehr oxuyaram onun sehrin btil elrm. O mnim hdm amma ay olgunan ki
qeyidnd qoyma l tapsn sn. Eleyki bu getdi hvann zn qeyidnd Reyhn bir sehr
oxudu, Sindursun sehrini batil eldi. Eleyki istdi yetirsin Cehndra, lin atsn, Cehndr
man vermdi bir dana mir vurdu Sindursun belinin o iksinnn, iki para eliyib, bir
trfidd o yana, bir trfi ddbu yana. Eleyki Sindursu Cehndr ldrsn, hr trftn
frin ssi siman blnd oldu. Cehndr ki hr kim istiyirdi, yetirib znnn pb, qolun
sald boynuna, tbrih deyir. Eleyki bular gldilr brgh, ey mclisin qurdular. adlq
eliyillr pnh aparram Allah.

333
Bular burda adlqda olsunlar, eid dsitni Cehnbaxdn ki qbln rz elmim,
Cehnbax, Tvus v bhng yyr gediblr Simizrn dalscan. Zefern da bularnan
gedibdi. Tilism-i Belgiy, zlmatd, Qulleyi Kafd. Eleyki gldilr yetidilr Cezire-yi
Belgiya. Bir aac sysind bular oturublar yer. Cehnbax dedi indi biz neynmlyik?
Cdulr dedilr lbtt tumr baxax biz. O tumrd nmn yazlsa ona ml eliycax.
Tumri gtiriblr, Cehnbax ab baxb, grd yazb: Varid oldun ki cziry, bir sm-i
zm oxuyarsan, bir dana ba grrsn, vxti ki varid oldun o baa bir dana imrt vard,
gedrsn o imrtin iin. mrtin iind bir dana txt qoyulub, bir dana qz yatb o txtin
stnd mm bi-hdi. Yeddi mrtb sm-i zmi oxursan, zn glrsn eihd bir aacn
sysind daldalanarsan. O qz hl glr. Hl glnnn sora hay salar ki km mni hl
gtirdi, oyaldb, glsin nmn mtlbi var alsn. Sn cevab vermsn. kiminci df d
diyr, cevab vermsn. mnc mrhld and ier ki sn xtr yoxdu, hr n mtlbin
var gl algnan. O zman sn aacn sysinnn glsn, diysn ki ayr mtlbim yoxdu,
mni apar Tilism-i Zlmt. Biraz fikr el, o qz sizdn soruar ki dzn deyin grm siz
hardan glmisiz? Siz hansuvuz evld-i skendersiz. O zaman sn cvab verersn. Bu tumrd
ki nmn yazbd, hl oxuyullar. Tavusunan Zfrn qalb orda, ebhnginn Cehnbax
varid oldular cziry. Bir tilism oxudular nec ki rz eldim siz bir ba grdlr, varid
oldular baa, qz txt stnd bi-h grr, sm-i zmi oxuyur, v bu maceran nec ki siz
dedim eliyillr. Eleyki qz bulardan soruur siz hankiz Evld-i skendersiz? Cehnbax dedi
mn. Dedi indi aparram sizi. Qz gtrr bularn ikisin d aparsn Tilism-i Zlmt. Qzn ad
Efsndi. Esnyi rhd ki gedillr, dedi tumr bax. Evvl bir emy uetichsiz. O
emnin banda Efsn nmn des ml eliyrsiz. Eleyki gldilr yetitilr o emnin
bana, Efsn dedi bu emnin yannda bir dirxt-i inr var. Aa. Orda bir qdr hu ry
mguldi. Olarn iind bir h var, onun bir th buynuzu var. Th buynuzlu hunu tutasan,
glr ki emdn su isin, kemend-i cdunu atasan onu tutasan. Onun bir bynzn ekesn
yerinnn xardasan. O bynzn yerind bir snduqa var, o snduqay alasan, onnan sora
mn deyim neyniysn. Eleyki Cehnbax yetirdi emnin bana, th bynz hunu tutub,
bynzn yerinnn xarsn, snduqan gtrd. Eleki snduqan gtrsn, Efsn yetirdi.
hunun qarnn yrtt. Niy? Snduqann kilidi ahunun qarnndayd. Eleyki ahunun qarnn
yrttlar aar xaddlar, snduqan adlar. Snduxan asnlar bir dana loh xattlar.
Efsn lh baxd grd yazb lh atasz emiy, gtrsiz bir dana jdaha nmayan olar.
Cehnbaxinn ebhng minlr o jdahann belin, ama gzlrin yumalar. Eleyki lh
atdlar emiy bir jdaha nmayan oldu. Cehnbaxinn bhng mindilr bu jdahann
belin, ozaman gzz aasz ki nre-yi ir eidsiz. Eleyki nre-yi ir bularn qulaxlarna

334
gldi, gzlrin adlar, zlrin Zlmtd grdlr. Efsn gldi bir dana govher dansi verib
baba bhng. Dedi bunun ynan gedsiz, bir drynn knrin yetisiz, orda bir
dv grrsiz. Dv hml eliyr sizin stz siz xof elmyin, bir dana yumurux vurun
qulann dibinnn, istr qasn. Yapn onun quyruunnan girin dryy, o zman siz zz
zir-zmind grchsiz. Orda bir qz oturub, lind bir cam tutub. Cehnbax sn suyu verr,
sn suyu alasan atasan quzun stn. Qz nr kr siz bi-h olarsz. H glnd mni
yanzda grersiz, mnd sizin yannzda ollam. Hmin tor eliyiblr, qzn linnn cam alblar
spsinlr qzn stn, qz nr hdi, bular bi-h oldular, gzlrin aanda Efsan bularn
yanndayd. Bulara tbrik deyib, ama dedi bura bir bad, bu ba ki xdz knr, bir dana
dev glr, ad Kecvn Devdi. str siz ot vursun, siz grk onu tutasz, onu ldrmysiz. O
n des ona baxgnan. Bulara bu vsiyti eliyib, rvne-yi rh oldular. Badan kenr xanda
dev gldi, bu devi tutdular. Dedi bu imarti gedsn (dev diyir ha!) iki dana er var. Olarn
arasnda bir dana sndux var. Snduxni gtrrsn, onun iind sbz bir i var. On dana
morg-i sbz var, olar da gtrsn, bu erlr diysn ki kilid hardad onu grk versn biz.
(Yni o tilismin aarn.) Egr vermsz bu ini vuracaam yer, n olarn can bu iddi.
Olar dllr qoca vrt surtin. Olarn biri Cemceme Cdudu. O Cemceme Cdu diyr ki
bura sizi kim gtirib? Diyrsn ki Vzir Sleymnnan tumar varmzd. O bu sz eidnd
d olar. Diyr ki ay olun, Eflk Dev glir sizi aparsn. Bu devd ayrd. Hrviz onun bir
ayannan tutacaxsz. Eleyki tutuz onun ayannan o qalxzar sizi hvann zn, aparar sizi
Simizrn meknna. O yerd ki Simzr o yerddi, sizi onnan sora ayr adam aparablmz.
Eleki Eflk Dev glib, yapdlar onun ayannan apard Simzrn yerin. Elki bular
ayaxlarn qoydular yer, Zemzeme orda hazir oldu. Ez qza bular bi-h olmular, o yan
trftn d Efsan gldi. Efsne yetirmax hmin, Zemzeme Cdu Efsniy dedi: Qzm
omiri ki sn mnt vermim, onu ver mn. Zemzeme bir sehr oxudu mir gldi verdi
Efsniy. Efsn emiri verdi Cehnbax dedi vur devin kryinnn. Tilismi ki bunun
adna balamlar, lnnn sora tilism ald. Cehnbaxin gz satad Simizr. Simizrn
da gz satad Cehnbax. Dedi b oul burda neynisn? Dedi ana can can bamdan
gemim, glmim sni aparam. Dedi mn getmr. Ana can niy? Dedi elbil snin
ddevin qeyrti azalbd. Navaxta kimi msibt kcaam? Dedi oul eid bir ne klm
szm var. Gtrb bu dillrinn Simizr Cehnbax grk n deyir? Bnd d rz
eliyimyln aalarn doslarn salna:
Ddm mni edibdi bxti qar,
ltimsm budur aparma mni.
Glmiyeydin grk sn bu diyr,
ltimsm budur aparma mni.

335
(6+5)
Dedi nec aparmym? Snnn tr glmim. Zfrn glib, Tvs glib. Sni grh aparam.
Dedi qula as szmn br klmsin:
Qulax ver mn be-r szn,
Srm mst eylyib ala gzn,
Az qalram qsd eyliym zm,
ltimsm budur aparma mni.
(6+5)
Cehnbax lin qoydu zn ttu yer. Simizr yeriyib lin znnn kib dedi olum bilisn
niye diyirm aparma mni? Ana niy deyisn? Dedi qula as deyim da. Alb br klmsin
bu dillrinn desin:
Simizr drdini bir ks bilmsin,
Alaram didm yan silmsin,
N-mrtlrin grm z glmsin,
Srfrz lms aparma mni.
(6+5)
Egr Srfrz h lms mni aparma. Cehnbax ox d oldu. Dedi ana can mjd ver
mn, ele bu idn tr qardam Cehndr onu ldrd. Nec ldrd? Dedi ldrd da.
Reyhn Pri bs bir ey demdi? Dedi ki o biraz da tkkr eldi. Durublar ayaa ba hem,
Simizr, Cehnbax, Efsan, Tvs v Zfrn bei bahm gldilr r-b- Sleymaniy.
Bular orda bir cen tutular, penh aparram Allah. Bular orda def tenbur rgevan ney ssi
simn blnd oldu. Amma ikri grd Simizr ox bekefd. 1442 Dedi nznin n-rahand
olma aq grek muqnin yolunda ox ziyet k ki ona yeti. ikari orda hrux adnda
bir nfr intixb eldi ki onun yerind otursun orda, ki sn oturacaxsan mnim yerimd
hkmranlx elsin, mnim hrmlrimi d tapracaam Mnzr h- Ymniy ki bular da
aparsn Yemen. Cmsib Hkim sorudu ki bular bel elmaxdan mrmn nmndi?
ikari alp grk n desin?
Sn qurbn olum Cmsib Hkim,
Gyl istir vtn sar yerisin.
Elimnn glmnn nec l kim?
Gyl istir vtn sar yerisin.
(6+5)
Mn aq oyan dalar,
Al qana boryan dalar,
Bu yan zlmtxnad,
Necdi o yan dalar.
(Bayat)
1442

. Bekef: Halsiz.

336
stirm gedm vtn sar. Kiminn n cur gedcaxsan? Dedi qula as deyim da:
Xbrin yox bu ikst dilimnn,
Yetmi ildi ayrlmam elimnn.
Bel qalmaq yeydi mn lmnn,
Gyl istir vtn sar yerisin.
(6+5)
Mn aq Erz- Urma,
Bu yol gedr Erzruma,
Dvsi lm rbm,
Dzrm hr zuluma.
(Bayat)
ikari dedi yeti ildi vtnimnn ayrlmam, istirm gedm vtn sar. Alb br klmsin
bu dillrinn desin:
ikriym ox dolandm dnyan,
Qriblik eyldi mrm fn,
Deyillr adma Sleyman Sn,
Gyl istir vtn sar yerisin.
(6+5)
Qan eylr,
Divn eylr,
Dost mni bu halda grs,
Y lr ya qanma qan eylr.
(Bayat)
Cmsib Hkim demidi ki kitab snin adv Sleymn Sni di. Bunnan sora adn Sleymn
Sni qoydu. Cmsib Hkim ki bel buyurdu, bir nfr mnim adm ikari dese dilin
peysrinnn xardaram. Hamm mnim adma Sleymn Sni diych. shib-i kitb yazr ki
Cehndrn bir dana olu olur adn qoyur rc. Cehngirin bir olu olur adn qoyullar Turc.
Snbr bir dana olan dourur, adn qoyur Albaz. Uan li el quvvtliydi ki ikari
barman verdi lin, el yapd ki trpdmmdi. Simizr bir dana qoyullar Rizva. Onnan
sora heremlerin hammsn Mnzr h- Ymniy veriri ki aparsn Yemene. Bir dana
kecv dzeldillr, prilr bunlar qalxzr hvann zn, gtirir yetirir Yemn ehrin.
Bhmn Vzirin ki bir dana qz varidi, Efsr-Bnu, onu vermidilr Ysif rb onnan bir
dana olan olur adn qoyullar Frrux-sevar. Ele bir dilvrdi ki gy altnda bel bir dilvr
yoxdu. mmsi d ki Xurid Bnu buna trbiyt veribdi, mie-zn eliyibdi. Shib-i
emirdi. Olar Yemene yetimaxda orda qalmaxda olsunlar, rzm be huzur, rz eliyim
ikaridn. ikari dedi mn Firngstan trfinnn gedcaam. Bu yan trftn Hilliy
padiah Zhhk Padih, Glbr Vilaytinin padiahi, z dolandrd: ikari biz hrmiz drt
yz min lkrinn snin pluva v zv kmh glmiih. ndi d n mddtdi d glib

337
galmx snin yannda Glistn- Ermd. Bs biz bi qonax da getmiycaxsan? Dedi manei
yoxdu, gllm. Bular b-hem, glib hrsind bir ne gn qonax qald. Esn-yi rhd, bular
ki hrkt eliyillr glsinlr vtnlrin Dr Vilytin, Cehndr bir idd qoununan ayrlr
gessin ikr. Gedir bir hy ras glir. Bu cadu idi, bunu ldrr, amma z d cadu
linnn rh oluru. ikariy gedillr diyillr ki bel. Bir ahunu ldrd amma onu da
tapablmdik. Cehndr azr. Amma Eid dsitni kimnn? ikaridn. ikari zn bir dana
niqab kir. Diyir mn o zaman bu niqab zmnn rdd eliycaam ki z mmlktim
tsrrf olam. Amma Firz yyra, rgedir ki aparn irzd- Tigzn bi-h dr verin,
onu zindani elyin. Vxti ki hal gldi, des mni niy gtimisiz, v kim gtirib bura? Diyin
min snnn ksbd, bilmiirik n demisn, xan min acxlanbd. Sni tsmim ttbdu qrx
gn zindni eliy. Ayr bir sz demeyin ha! Ba st. Bular gldilr irzd- Tigznin
erbna bi-h dr versinlr, onu zindni elsinlr, elki hl gldi, z dolandrd: Mni kim
gtirdi bura? Kim zindni eliyib? Dedilr xan min snnn ac glib, tsmim tutubdu ki sni
qrx gn zindni elsin. ndi bilmirik day nynmisn.Dedi vallah mn zm d bilmirm
neynmim. ikari bulara dedi ki mn bunnan tr onu zindni elirm, ki bu bils biz gedirik
ora bu gedr ddsin ldrr, ki mnim xan mimi sn niy aparb salmsan quyuya? Buna
xatir onu zindni eldi. Dedi gr bu eihd olsa gedr onu ldrer, mnim tmm
zhmtlrim hdr olar. Eleyki lekr atland, az gliblr ox gliblr gldilr yetidilr Dr
Vilytind bir qdr knrnda bular dr-niin oldular. mma ry xbr gtirdilr ki ey
dd- bi-dd, gyd ulduzun yerd qarqann says var, ama lkrin says yox. shib-i kitb
yazr ki glnd bir az da devdn pridn gtirib ki hamm bunun Sleymn Sni olduuna
bvr elsin. Day he ks kk elmsin. Amma r z dolandrd, he maneyi1443 yoxdu,
biz el dd babadan dev d grmk prid grmk. rz elmim bular evld-
skndrdi, r zg dyil ki. Bularn gzlrind qorxu yoxdu ki. rnin bir dana olu var
irzd- Tigznnn kiihdi, ad ir-efkndi. Yeridi ddsinin brbrin. Ata-yi mehrebn
he n-rahand olmagnan. gr icz verisn, bir idd lkrinn xm bularn qabana,
nmn dev, pri hamsn bir saatin rzind dadm, xsnlar gessinlr. Dedi yox pul,
mnnn bi-icz bir nfrin hqqi yoxdu mie hsin. Biz bilmirik ki bular biz dosdular, y
dmn. mma bu trftn r neyndi? Gtrb bir dana nm yazd bu nvinn. Ey
Sleymn Sni. Biz dd babadan dev d grmk, pri d grmk. gr dostsan iblag
el t sn xidmt eliyim. ger qonaxsan dossan, be gn gn xidmt eliyim. limnn
glni eliyim. Yox gr dmansan, mn bilim lkr ym. Neyndi? Bu nmni verdi
1443

. Maney: Sorun.

338
Frzn Vzir. Frzn Vzir kim ola? brt ola ikarinin z mllimiydi uaxlxda. Verib
nmni ona li aparasan Sleymn Sniy. Bu da nmni bir ne nfrinn gtirdi. ikary
dedilr ki Frzn Vzir nm gtirib. Frzn Vzir adn eidnd dedi gedin onu pi-vz
eliyin. n ax bunun muallimidi. Pevz peyendzinn gtiriblr. Eleyki varid olsun ieri z
dolandrd: Mnnn slam olsu Sleymn Sniy. cz verir ki bir nm gtirmim, onun
xidmtnd ylim, ya ya st durum? Bu yerinnn durub z dolandrd: Frzn Vzir sn
vzir-i h- Drasn. Sn grk xidmt eliyk. Ona yer nian verdi, oturrsun. Qzl nisr
eledi bunun nmsin. Alb nmni oxusun, mzmununnan ba-xbr oldu. Dedi xeyli xub
Frzn Vzir siz trif aparn mn nmnin cvabn gndrrm gelr. Bular durublar
gessinlr, bular yola saldlar. Amma ikari neyndi? Bir dana nm yazr. Kim? riy. V
kimnn yolluyacax? Cehnbaxdn. Gtrb bu dillrinn grk nmn yazr? Bnd d rz
eliyimyln aalarn doslarn salna:
Mnnn sn yazram slm olsun,
Bt-xn eylmisn bu mkn.
Pnhni szlrim ikr olsun,
nsn olan snnnn srmz dvrn.
(6+5)
n bular ddedn baladan Mslmandlar, se-reh peremi qozamdlar gy zlri d ahdustdular. mma r mescidlri yxmd v kilisalar dztmidi. Onun n dedi ki bu
mkan bt-xn elmisn. Alb nmnin dbrsin bel yazsn:
Baban skndrdi hrt salb chn,
Maribdn Mriq bayraq vurub hr yan,
Deyillr zlm eylmisn bir Mslmn,
Sndn edm grk o mzlumun divnn.
(6+5)
O mzlumun divann grk snnn eliym.Amma istir sznn txllsn desin:
Mslmnam xlyam bu gnhdan
nsna nct vard doru rhdan,
Mmrm mn hkm olubdu Allhdan,
nTigm alacax Sleymn Sni.
(6+5)
O mzlumun qann snnn alacaam, ya da ki mnnn cng eliysn grk. Nmni mhr
eliyib verdi Cehnbax. Oul, alt yz nfr adam gtrcaxsan, bu nmni aparb
vercaxsan riy, cevab alb gtircaxsan. gr bir nfri ldrsn, mn sni ldrcaam,
bir nfr bir dana yara vursan, mn sn ikisin vuracaam. Dedi niy ata? Dedi onu da zm
bllm da! Frhng yyr da qoubdu buna. ehdi knr. Bax dnya dnyadn dalsa
blmsin ha r mnim qrdimdi ha! Dedi qurban mnim n iim var diym. Bli

339
Cehnbax alt yz nfrinn atlanbd. Nmni gtrbd ki versin ry. Bli alt yz
nfri Cehnbax gtrd gtdi. Vli hr varid olanda qoymad ki bir nfr varid olsun hr.
Dedi siz qalacaxsz hrin drvzsinin eiyind. Frhng yyrnan z girdi hr. Vli
Frhng yyr grd bu ox oyan bu yana baxr. Dedi Cehnbax ox o yan bu yana
baxsan? Dedi elbil mnim ryim qoyan qoyub, elbil uax gedir babasnn evin. Onun
n oyan bu yana baxram.
Neceyki siz qol verdim llinci navarda gtirb xaracaam, getirib xardm. Amma fikr
elmyin ki bu navarda qurtarar, tqribn lli bed zadda qurtarar. Szlrim sr-mnzil-i
mvda o yerd qald ki Cehnbaxinn Frhng yyr namni gtirdilr, xbr verdilr
ry ki qasid glib. Prd-dr prdni sndrb, varid oldular qsr. rnin gz satasn
Cehnbax, ryind bir dana mhbbt oturdu. Niy? rh istr, ncur olsa qan qard.
z qez Cehnbaxin d qan cu glib. Eleyki istiyib nmni versin, bunun nm
gtirmyin r grk n deyir? Nmsin qzl nisr eliyillr. r bu dillrinn
Cehnbax xo geldin diyir:
Xo glmisn bura qdm be qdm,
Qdm qoydum ey cvn buray sn.
Mhbbtim oxald dm b bm,
Tbib sn mrhh sal bu yaraya sn.
(6+5)

De balam oy drdin alm.

Dedi qurbn sn mni muhabtn dansan, amma biz glmiik snnn savaax. Ddm
diyir bir nfr zlm elmisn glmiik onun inTigmn alax. Amma mnim d ryim sn
qaynyr. Dedi qula as dmanlmz da yerind, dosluumuz da Alb br klmsin bu
dillrinn desin:
Qzl gl tk yr lind dstym,
Ellr vurunuyam bir hvsdym.
rk coa glir sni istirm,
Xo glmisn ey cavan buraya sn.
(6+5)
Dedi sn bt-prstsn amma biz Mslnmanx, gen mnim ryim sn qeyniyir. r
gtrb br klmsin bel dedin, Bnd d rz eliyimyln aalarn doslarn salna:
Mn grrm z dinind dorusan,
Ot vurusan yaralarm qorusan,
r deyir syl kimin olusan?
Xo glmisn ey cavan buraya sn.
(6+5)
Dedi mn Sleymn Sninin oluyam. Dedi Sleymn Sni? Dedi bli, bu da nmsidi
gtirmim. Eleyki nmni iki lli tqdim eliyib, nmni ab mzmununnan ba-xbr oldu.

340
Grd bir az tohinan szlr elmi, yazm buran bt-xn elmisn, hr ks snnn yaasa
insan dyil. Bir d eidmim sn bir mslman zlm elmisn, onun snnn inTigmn
alacaam. Nmni oxuyub amma n-rahand oldu. z dolandrd xir-srin biri xir-sr. Sn
n mrbutdu mn Mslman ldrmm ya kafer ldrmm. Bunu Cehnbax eidnd l
eldi mir. Qurbn sn mnin ddm xir-sr deyisn? Padiahsan ehtiramn saxla,
namni oxo cvabn verginn. Dua elginn ddmnn iczm yox, yoxsa bir dana mir
vurram txtivinn zn ikiy blnrsn. Buyan trftn Frzn Vzir yeridi qabaa, bunu
rm eldi otutsun yer, dedi qurban eliynn bu cur rftr elmzlr. Nmvi oxu cvab ver.
Bu cvand, beyni qand. Dedi bura bax grm sn biz nm gtirn vzirsn? Dedi bli. Bu
gedi ottu yerind. Bu namni oxudu grd ayanda yazb ki mn Sleymn Sniym.
Glistn- Ermnn glirm. Prvrdigr-i Mtlidn mridi mn, mzlumlara grek
kmy eliym. Zalimnn inTigm alam. Nmnin cvabn cng yazd, amma dedi ki mn
gn mhlt verginn. ndi ki bu mnnn inTigm almaa glib, bir nfr Mslmann ki
deyillr h- Dr olu ikrini salmsan quyuya. zn txt-i sltntd oturmusan. Ya
grek onun qann versn, ya da ki cng eliysn. Mn ax qrdimi ldrmim, sn n?
Qardamn qan sn yetir? irefkn otrftn durdu ki sn mnim dedn diyisn txtinn
iki bllm? Frzn Vzir dedi baba eliynn bel rftr elmzlr ki ax! Onu da rm eliyib
otutsun yer, Cehnbaxi yola saldlar. Eleyki yolda glilr, irfkn ry dedi icz
versn gedim yolda onu tutum, nec yan glb el deyir gessin? r dedi sn bunu ldrsn,
bu Sleymn Sninin elbil qanadnn biri sndrmsa. Bizim n ox yax olar. Hkm
olmasa sultanidn, xmaz xt clldidn. irfkn on iki min nfr gtrd bularn
dalscan getdi. Amma esn-yi rhd geirdilr Frhng yyr dnd bir dal baxt. Grd
lkr glir bularn dalscan, gubr simn blnd olub. Frhng yyr n des yaxd?
Gtrb bu dillrinn grk Cehnbax n deyir? Bnd d rz eliyimyln aalarn
doslarn salna:
Mxmr gstr mrkb versin rikb,
Dalmzcan atlanb lkr glir.
Cng etmy ryimd yoxdu tb,
Dalmzcan atlanb lkr glir.
(6+5)
Cehnbax atn cilovun yd dayand. Grk kim glir? N istiyir? Frhng yyr grd
xeyir bu gedirdi, dayand. Alb br klmsin bu dillrinn desin:
Mnim szlrimi sn yer vurdun,
Mhbbt zncirin kibn qrdn,
Getmdin sn denn niy durdun?
Dalmzcan atlanb lkr glir.

341
(6+5)
Ceng elmaa bizim iczmiz yox niy durdun? Biz ki cng eliymiycax, bar at vurax
aradan xax. Dedi mn gessm diyllr qoxdu. Amma qabanda ki dayana billm? Frhng
yyr gtrb sznn tcllsn desim:
Sinm ninad bir xdng olar,
Frhng yyra da dny tng ola,
Getmsn burda byk cng olar,
Dalmzcan atlanb lkr glir.
(6+5)
Deyir dnya da gls glsin, grm ny glir? Frhng yyr kildi durdu knra. Dedi
bunnan bu yana zn blrsn. Amma on iki min nfr lkr irefken qabanda bulara
yetidi. Dayanmax hmin irefken z dolandrd: H szn nmndi? Mnim dalmca lkr
kib glmk nmndi? Szn varidi orda diyeydin da! Dedi glmim snnn tsfiy hesab
eliym, Xt-krn birisi ii o yer yetirmisn ki mnim ddm bu kelmeni diysn? Ki bir
emir vurram sni d txtivi d ikiy bllm. Dedi h demim v elrm d. Dedi sn qlt
elmisn, bular le ldilr, mir mud e-pr u kmnd he birinnn murd hasil olmad.
Lk da dayanb, o bu yanda bu o yanda. kisi d taz cvandlar beyinnri doludu qannan,
hertinn perti qanmllar. Frhng yyrn l gedib ryin ki indi bularn birn bir ey olsa
Sleymn Sniy n diycax? Bular l eldilr bir birinin kmrin. Ktan kimi yer
skllr. Cehnbax istmir buna sib yetir, n ax ddsinnn iczsi yoxdu. Axird bunu
gtd bann stn, istdi vursun yer, Frhng yyr oyannan dedi, Sleymn Sninin
mrini ayavn altna goyusan? Bu tmldi yer. Bunun iki dana qabralarnnan snd.
rnin lkri l eldi mir, bu da l eldi mir, yz nfr adam ldrd. Frhng
yyr eypur-i bz-gt vurdu, oyan trf oyana, bu yan trf bu yana. irefkenin d iki dana
qabrqas snmalyd ki olar sndrd geyitti getdi. Lkrinnn d yz nfri azatd. Bular
dndlr xbr verdilr ry ki irefken yarald. Bu xbr yetidi Snbly. Snbl
balad hay hay alamaa ki bir qddimi er datt, bir qdrdimi d Sleymn Sni gl
gr ldreck. Mnim lim yerdn d zl gydn d. Bu yan treftn Cehnbax gldi
yetirdi z yerin. ikari dedi namnin cvabn n yazd? Dedi cng yazd, biraz da yek1444
danrd day snnn iczm yoxidi bir ey demdim. Eleyki otursunlar yesinlr isinlr,
dwyillr glllr. Dedi dalmzcan bir lkr gldi. Bir ey olmad? Dedi yox el birey
olmad, yz nfr adam ld. ikari hislndi, Xt-krn birisi by demmidim ki he
ks he zad olmuyacax? Durun bunun qollarn balayn trn irzd- Tigznin yanna.
Durdular nunun qollarn balasnlar, dedi ata can sn mn demidin ki ldrslr d dinm?
1444

. Yek: Byk.

342
Dedi xeyir. Dedi bav n mni ldrrdlr bu du ba soru Frhng yyrdan. Eleyki
szn tsdiq eldilr, on Sleymn Sni trd. gn ki mhlt almtlar tmam olsun,
r dstur verdi lkr xsn hdn knr. Oyan trftn d ikari dstur verdi lkr
xd. Sf kdilr, bir trft dev durub, bir trft prizd, bir trft bni-dm durub.
Eleyki ikari dstyr verdi tbl-i cngi vursunlar onun adna. Cehngir, Cehnbax yeridi
qabaa ki xeyir mn gedcaam meydana. O terftn, Cehndr ikara gednd Bir nefer
Xusrov-i Qldra. z d plng-pu idi. On iki min lkri varidi, olar da bebr-sevrdlar.
Yolda onun husun tutur. Yolda olullar, gedillr onn qlsin, orda qalmaxda olsun.
Cehnbax qrr olur ged meydana. ikari dedi: oul. Bli. gr olansan diri diri
tutacaxsan, mnim iim var onnan. Meydana qdm qoyanda rni qabanda grd. emir
neyze, kemend qalxandan murad almaynca l eldilr bir birinin kmrin. shib-i kitb
yazr ki gnortann zamanna kimi kt tutular. Gn ortada grdlr hvann zn bir bulut
glir. Bulut gldi, gldi, ylndi, bulutun iinnn bir l nmyan oldu. Yapd Cehnbaxin
kmrinnn hdi apard gy. ikari istdi ox qoysun kmn vursun, dedi dilvr bi-xd oz
kmana qoymagnan gr ox atsan, z oluvu verrm oxuvun qabana. Bular tbl-i bzgt
vurullar. r nec meydanda iir, nnnir; Ey Lt Mnt, ey bt-i bzrgvr. Mn
kmhlih eldi. ikari ox be-kef oldu. Sabah gn tbli vurdular ikarinin adna. Cehngir
qoymad bu gessin meydana. Dedi o zaman sib yetirm, diri tut. Sz uzatmaym bular
leye kimi savatlar, gen bir bulut gldi, ylndi, ylndi, bir l uzand Cehngirin tutdu
kemerinnn gtd apard gy. ikari gen ox atmaq istdi dedi hbs ox atma, oluvu
verrm qabana. Mn Ekvn Devin nnsiym. Snin olun Glbr Vilayetind mnim
olum Ekvn Devi ldrb. Cehngir ddsi ikarinin dalscan gednd, Glbr Vilayetind
Ekvn Devi ldrb v Gona Lbi almd. Bular apard Hft Qulley-i Kafn axirin.
Cehndr Xusrov-i Qldrn yannda, bular ikisin d bu apard. ikarinin li yerdn d
zld, gydn d. Gen tbl-i bzgt vurublar, gec shr olsun, bu sfr ikari z qdm
qoydu meydn. r meydanda dolanr, frhlnir: H Sleymn Sni grdn mnim nec
kmeyim var da! lt u Mnt mn kmhliy eliyir. Dedi grrm lt u Mnt sn kmhliy
eliyir, ama r olansan snnn bir r qoyum. Dedi rtin nmndi? Dedi qula as deyim
da: ikri dedi:
eypur alax ss brsn hr yan,
Mnnn cng eliyax mrd-i mrdna.
Snnn cng eyliy Sleymn Sn,
Mnnn cng eliyax mrd-i mrdna.
(6+5)
Dedi nec mrd mrdna? Dedi qula as deyim da:

lrm ay bud imanm.

343
Mn il bir yerd rb isn,
Bu meydnda ba u candan gesn,
Hicrnn dftrin bu gn aasan,
Mnnn cng eliyax mrd-i mrdna.
(6+5)

Balam balam, balam.

Dedi nec mrdna? ikri gtrb sznn txllsn bu dillrinn desin:

Sleymn Sniy dman glmsin,
Mnim szm sn ar glmsin,
stirm meydanda qan tklmsin,
Mnnn cng eliyax mrd-i mrdna.
(6+5)

lrm ay bud imanm.

Dedi sn n cur desn o cur olsun. Dedi mrd mrdana bu cur ki mud, eper, qalxan he biri
olmasn. Mrdn kt tutax. Sn mni ayavn altna yxsan, mnim qolumu bala,
lkrim d snin olsun. Amma mn sni yxsam, onda bllm neyniyem. ikariynn r
xelleh kt tutdular. ikari kmndi atb, bunu beli st vurdu yer. Eleyki qollarn balad,
dedi aparn bunu saln zindana. rnin nmnsi varidi lin ald. ikari qdm qoydu Brgh. Hrmxanada Snbl ban yolur tkr yer; Prvrdigra bu n iidi gtirdin mnim
bama? Qrdimi limnn aldn, atam limnn aldn, anam limnn aldn, bir gn irzd-
Tigzn alar, bir gn ikariy. Girdi bargh, her tarafa baxd, znn niqabini amam
hl. Yeddi gn bel getdi. r zindannan nme yazd ki mni ya ldr, ya bele saxlama.
Destur verdirni gtirdilr. Bu xbr getdi yetidi Snbly ki rni aparllar
ldrsnlr. Durdu gldi bargah. ikari grd bi rvrt gldi badan ayaa qre geyib. Bir
salar ad. Gldi dndi bunun qdmlerine. Dedi niy bel eliyisn? Dedi sn Allah bu
rnin gnahnnan ge. Dedi sn kimsn? Niy qr geymisn? Dedi men ahn qzyam
sn deyim da niy qr geymim. Gtrb bu dillrinn grk ikariy n diyir?
Gl sn sylyim Sleymn Sn,
Geydiim bir cvnn qarasdr.
ryimnn qara qanlar axtma,
Geydiim bir cvnn qarasdr.
(6+5)
Mn aqam glmdi,
Km getdi glmdi.
Flk mnnn bd etdi,
Alar zm glmdi.
(Bayat)
Dedi cavan kimdi? DiDedi cavan kimdi? Diyblmsn? Dedi qula as deyimda. Alb br
klmsin bu dillrinn desin:
Glmim qapva mnd aray,
Tbibsn gtir mrhm sal yaray,
Gtirblmrm adn aray,

344
Geydiim bir cvnn qarasdr.
(6+5)
Mn aqam amad,
Brk balad amad.
Xzn oldu tkld,
Qon glm amad.
(Bayat)
Dedi niy adn araya gtirblmsn? Gznn yan baharn bulutu kimi ruxsrin rvn
eliyir. Alb br klmsin bu dillrinn desin, Bnd d rz eliyimyln aalarn doslarn
salna:
Snblm gzm intizrd,
Bu gylm alan gm gubrd.
Nec deyim adn er ikrd.
Geydiim o cvnn qarasdr.
(6+5)
Sinm stn dalaram,
Dnrm dalaram,
Qarda qarda diyrm,
lncan alaram.
(Bayat)
El ikari ad glnd ikari txt stnnn kll ba dd aaya. Frzn Vzir v tmam
vzirlr drsin aldlar. Niqb znnn hsinlr Frzn Vzir z dolandrd: And ola cell-
lhiy bu ikaridi. Yetmi ildi gedibdi. Eleyki hal glsin, bacsna z dolandrd: bac el o
ikari ki onun n qara qeymisn, o mnm. Bular bir birin qucaxlyblar. r ox xclt
hdi, qollar bal, vzirlrin yannda. Amma Snbl dd ikarinin qdmlrin, oqdr
yalvard ki, oniki imam, yz iymi drt min peygamberi, bir Allah, ahardeh msumi fi
gtdi. Drdn tmm mirn-i mclis buna z tutdular ki bu o zmn sn pisliy eliyib, gl
bunun txsiratnnan ge. r dedi gr mn bunu quyuya salmasaydm, Glistn- Erm
nec gedrdi? Mn gr quyuya salmasaydm, bu mqamn shibi olmazd. ikari neyndi?
Dedi mn o zaman sn dedim, z limnn sltnti sn verirm. Yapb dst-bndinnn
oturttu txt. O yan trftn ikari z dolandrd: Gedin irzd- Tigzni gtirin. irzd-
Tigzni gttilr. Snbl qollarn ad sald boynuna. Ddsiynn bunu bardrblar.
pblr grblr, bst- ey u ni br-p eldilr. Flk gtrb drvni, qoymur
qapdan geni.
Szlrim sr-mnzil-i mvda o yed qald ki Cehndr xisrov Qldrnan oturublar
miny-i arab qabaxlarnda iillr. Cehdrn yadna gldi ki ne mddtdi mn burdayam,
ddm dalmca he kimi yollamr? Ya qoun yollamr ki gedin grn hardad? Xisrov Qldr

345
dedi ox fikr piidsn? Dedi ax sn blmsn ki. Flh mnnn gz yib, da yib gurbt
dmm. Sn mnim adm bilisn da, qula as deyim da. Gtrb bu dillrinn grax
Cehndr ne deyir? Bnd d rz eliyimyln aalarn doslarn salna: (Krolu
qaytarmas)
Cnm Xirsrov Ql-dr,
Gl olgunan qarda mn.
Bu can snindi hr n var,
Bu ld ol srda mn.
(4+4)
Dedi qarda ne diyeceksn de mn. Dedi onda qula as deyim. Alb br klmsin bu
dillrinn desin Bnd d rz eliyimyln aalarn doslarn salna:
Gzmginn mnnn xlvt,
Darxram eyl shbt.
Gl ikimiz iax rbt,
rktn ol mn qrda.
(4+4)
Dedi bura bax grm mn n zaman snnn uzax durmuam ki? Mn lncan snin
xidmtind ollam. Dedi onda qula as deyim. Alb br klmsin bu dillrinn desin Bnd
d rz eliyimyln aalarn doslarn salna:
skendr var njdm, 1445
Pozulmaz he ilgarm,
Cehndrd mnim adm,
Gl olgunan qarda mn.
(4+4)
Dedi Xisrov mn iki min nfr versn mnim iim var. Dedi iki min nfr sehldi, mnim on
iki min nfrim ki var hammsn sn verm, zm d snnn glm. Aa Xisrov Ql-dr on
iki min nfrin dstur verdi hazirlensinlr. Bbr svr, geyiniblr, yeddi yerden tengin
berkidibler. Cehndr adn qoydu Xisrov-i Qldr, onun da adn qoydu Xiftn- Bebr.
Prm-i slm gtrblr gldilr yetidilr Dr Vilayetinin yanna. Bir nfri gtirdilr
Cehndrn yanna. Glib slm verdi. Dedi qurban ny glmisn bura? By eidmmisn
ki burda Sleymn Sni gelib burda lkriynn? Dedi n ikarisi? zn vurdu
blmmzla. Dedi qdim zamanda burda bir h- Drann olu varidi. r ikarini
salmd quyuya yetmi ildn sora gldi. Dedi onu ldrd? Dedi yox bacs Snbl
qoymad. ldrmdi v onu padiah eldi. Cehngir ot tutup yand. Dedi grsn? Reyhn
Priy dedi sn get bu xbr gr dzd? Reyhn Pri getdi grd bli nec ki diyib eldi.
Cehndr bir nam yazd ki mn evld- skndrm, mn dd babadan hkmranlx yetir,

1445

. Nejd: Soy

346
ya siz xoluunan verin ya da sabahlarma cng hazir olun. Altnda da Xisrov-i Qldr
yazd. z adn Xisrov-i Qldr qoydu. Gliblr zynn Xiftn-i Bebrin lkriynn ki
bbr-sevr idilr, gliblr ehrin qlsin. Bular ikisi hr girdi, lkri saxladlar. Gldilr
drbra. Eleyki drbra yetisinlr, prd-dr prdni sndrb, kirn eliyib dayand. Edeb-i
hnni yerin yetirib. Vxti ki nmni verdi, dedi vvl grk mn qzl versn. Qzl
verdilr, nmni ad oxudu, grd bli yazbd mnim dddn nslim Sleymn, nndn
skendr. ikari grk sn padiahl mn versn. Bunu r d bildi. Dedi demaxdan
bunnan bel hr bazardan duran slm prmi gtrck ki mnim dddn nslim
Sleymn, nndn skendr. Glib burda padiahlx eliycax? ikari dedi qrd sn
qeyzivi qoy yer grax bu hardan glib? Kimdi? Hardan nejad skendere yetier? Olsa da
bizdn sora olar da biz heyyidyix. Bu grd mclis ox baxr? Dedi oul niy baxsan?
Bunun znd niqab olduu n bunu tanmllar, yoxsa ikari olunu tanmazd? Dedi qula
as deyim da niy mclis baxram. Alb klmsin bu dillrinn desin, Bnd d rz
eliyimyln aalarn doslarn salna:
Ona gr mclisiv baxram,
Mn grn cavanlar han grm mn?
Geyz glib bir sel kimi axram,
Mn grn cavanlar han grm mn?
(6+5)
Dedi hans cavanlar deyisn? Sen hans cavanlar grmsn? Dedi qula as deyim da. Alb
br klmsin bu dillrinn desin:
Deyirm drdimi sn bir b bir,
Dolanmsan dnyan sn yer b yer.
Bir Cehnbax biri Chngir.
O iki cavanlar han grm mn?
(6+5)
Dedi sn Cehngir inn, Cehnbaxi hardan tanysan? Dedi eidmim da, zlrin
grmmim amma qyafelerin eitmim. Amma ona oxuyan birini grmrm. ikarini
gz doldu. Dedi olar Frzn Vzirdn soru. Amma sn zv rtmsn, blli dyil
kiisn ya arvatsan? Dedi mn arvad dyilm, qula as deyim. Alb br klmsin bu
dillrinn desin:
r ox hirslndi. Dedi sn alabilsn, llinnn glni yeddi boqaba hginn. Dedi
sabahlarma blli olar oda. Mn alm sn d gr. Sz dedi yolland yola. Ele ki getdi bular
ddlr fikr ki bu kimdi? Hardan gldi dd bamza? Geldi z qoununun iin,
dstur verdi tbl-i cngi Xisrov-i Qldr adna vursunlar. Ele tbli vurardlar ki el Xisrov-i
Qldr el adn diyrdi xsn. Oyan trftn d tbl-i cngi dyld ikari trfinnn.

347
Eleyki sabah olsun hr iki trftn sf kib hrin knrind dayand. Evvlin mrhld
Xisrov-i Qldr ki ibrt ola Cahandrdan, qdm nhd eldi qoydu meydn. Plh drisi
geyib ynin bbr-svr, znd niqb klahn ltnnan ekib. Bu yan trftn r istdi
qdm qoysun meydn, ir-Efken qdm qodu qabaa. Dedi dd hl mn lmmim ki
sn meydana gedsn. Dedi mn gedrm onu tutaram. Amma xbrlri yoxdu ki Cehndr
z kmr-bstdi. Bir ikari eliyblr bunun qabanda dayansn. He kes bunun qabanda
dayanammaz. Eleyki qdm qoydu meydan grd bir dana norstdi. Dedi snin adn n?
Dedi mnim adm grk neyzmnn xbr alasan. Cehndr istedi yerisin qabaa, ir-Efken
anidqiqd neyzni hvale eldi Cehndra. Cehndr neyzzi rdd eldi ama bunun neyz
atmasnnan xou gldi. Dedi bh bh barakallah. Bu onu tanr ama o tanmr. qlnc,qlxan
md, e-pr he birinnn murad hasil olmad. lin td yapd ir-Efkenin kmrinnn, irEfkeni atd kenr. Xisrov-i Qldr dedi Xiftn-i Bebr, qollarn bala. Xiftn-i Bebr ki rz
eledim Xisrov-i Qldr ad Xiftn-i Bebr di, Xiftn-i Bebrin ad Xisrov-i Qldr di. Ani
dqiqd qollarn balad verdi bu birilr. Onnan sora biyol r qdm qoydu meydn.
r qdm qoysun meydn, qlnc, qlxan md, e-pr he birinnn fayda glmdi. Bular
ikisi d piyd oldular kt tutdular. Gn orta zanna kimi kt tutdular, gn ortann
zmannd Cehndr bir qudrtin yd bilyin; Ey on sqqiz min almi yoxdan xlq eliyn
Allah. Gtrb rnin arxasn qoydu yer. Ani dqiqd qollarn balad tvil verdi Xiftn-i
Bebr. Xiftn-i Bebrd tvil verdi brlr, tbl-ibzgt vuruldu. Eleyki tbl-i bazgt
vurulsun, bularn ikisin d getti zindni eldi. Vli o ki xidmtdi eliyillr bllrin. mma
ikari ot tutub yand. Aznda irin tprcyi zhr-imara dnb. Prvrdigr bu Xt-kr
kimdi? Mnim qardam da tutdu, qarda olumu da. Gec bular mvrt eldilr qerr oldu
sabahlarma Qeys-i Rmmh- rb gessin bunun meydanna. Eleyki gen tbl-i cngi vuruldu
bu trftn Qeys-i Rmmh- rbin adna o trftn Xiftn-i Bebrin adna, hman Qeys-i
Rmmh- rb di ki rz elmim gnd bir dana dna dvnin tin yiyrdi, arabnan,
kitabn yazs iki danad mn bir dana demim ryim yatmayib. Sabbah olsun hr iki
trftn lkr rst olub. Bu yan trftn Xisrov-i Qldr o yan trftn, Qeys-i Rmmhrb. qlnc,q lxan md, e-pr he birisinden murad hasil olmad. Ddlr yer kt
tutullar. Ketan kimi yeri skllr, Qeys-i Rmmh- rbinn, Xisrov-i Qldr. Cehand
grd bunu bh doyurublr. Bunnan grh iki ay kt tuta. Baa geln dyil. Gn ortaya
kimi bular kt tutdu grd olmuyacax dedi reb mn l ver. Dedi nec l verim dedi mn
yxl. Dedi niy? Dedi mn Chndram. Yxl grm mn neynmliym. Biraz eki beki
eldilr, dedi yaxc da indi ki snsen mn bir ey demiyim. Dedi ax niy bel eliyisn? Dedi
dimm mnim ddminn iim var. Qeys-i Rmmh- rb yxld, hemen onun da lin

348
baladlar, verdi Xiftn-i Bebr. ikari dstur verdi tbl-i bazgti vurdu. Qeys-i Rmmhrb bildi ki nmndi. Amma he ks bilmiri. ikari axam rbi iir amma bekefdi, nrahand. Frzn Vzir dedi ox n-rahand san? Dedi Frzn Vzir sabah mn zm grh
gedm cng. Bu yan trftn irzd- Tigzn dedi mn nmniym? Sn mni hedi yerin
qoymusan. Dedi yox sn d gedrsn ddn kimi qardan kimi tutularsan sabah zm grh
gedm. ikari dedi tbl-i cngi mnim adma vurun. Frzn Vzir dedi sn gessn biz
neynrk? Dedi qula as deyim. Gttrb Frzn Vzir dedi:
Dolanm bava Frrzn Vzir,
Drd linnn gldi tng mn,
Ver tbili vursunlar mnim adma,
Sabahlar gedim zm cng mn.
(6+5)
Frzn Vzir dedi icz ver irzd- Tigzn gessin. Sn gedrsn tutularsan, biz neyniyk?
Dedi: Olmaz gerk ged. Alb br klmsin bu dillrinn desin, Bnd d rz eliyimyln
aalarn doslarn salna:
Flyin linnn glmim cn,
ikyt eylrm qdir subhn,
styirm qdm qoyam meydn,
Sabahlar zm gedim cng mn.
(6+5)
Frzn Vzir dedi mn snnn d qorxuram. Dzd ikari kmr-bstdi, ama Cehndr da
kmr-bstdi. Dedi sn ki mnim bnymi bilisn. Frzn Vzir dedi bilirm amma sn
axird gessen he kes qalmadnda. Dedi gula as. Alb br klmsin bu dillrinn desin,
Bnd d rz eliyimyln aalarn doslarn salna:
h- Mrdn z yetr dadma,
Qdir Allah yetisin frydma,
ikriym bldsen bnyadim,
Sabahlar zm gedm cng mn.
(6+5)
Frzn Vzir z dolandrd: Bu gr nec adamd ki Qeys-i Rmmh- rbi tutubd.
Cehndr grdi ki tbl-i cngi ddsinin adna vurullar. Dedi h gldx mtlb. Sabbahlarma
mznd glir meydana. Sabbah ald, tbl-i cngi vuruldu. ki lkr sabah dan sf hdi.
Bular qdm qoydu meydn. stdilr bular bir birlrin hrb vursunlar, ikari dd yer,
ikari hans mrkbi minib? Uqb- Divsri.

Uqb- Divsr qdm qoyabda meydan,

Cehndr tand. Heyvan gz ax olar, mxsusn atn. Haa bu mclistn, itin d gz

a olar, bir aadan biri dansa onun ssin tanyar. Uqb- Divsr bir ih hdi ayaxlarn
vurdu yer vli ikari bilmdi ki bu bunu tanyri. Dedi mrkbiinn niy enisn? Dedi ax
mnim mrkbim heyifliim glir. yd bir zrb vuranda dey mrkbim. Mn istirm

349
gr olan olsan yerd kt tutax. Dedi mnim bam st. Niqb znddi. l eldilr bir
birinin kmrin axamacan kt tutdular, he kes fiq glmdi. Tbl-i bzgt vuruldu, oyun
k gn qeyittilr bular yerlrin. Sabahlarma hmin tor, gn bular yeksr kt tuttular.
mnc gn ikari can gldi, ax bu kimdimnim qabamda dayanbd? Bu gn kimi
he pehlvan mnim qabamda dayanmybd. Bu kimdi ax. Amma ikari girviy sald
ban ald qoltuuna. Ba ki gedi qoltua, mancalax kimi sxar trf. Cehndr grd ey dd bi-dd i getdi fota. ox lldi ban qoltuunnan alsn, ikari brk tutub. Cehndr bir fn
ildi ki ban bunun qoltuunnan alsn, ba qoltuxdan xanda, ba xd vli klahk atld o
yana. Klah gednd, niqabda getdi. Niqab gednd bunun cemli roen olanda, ikarinin
gz dd Cehndra. Cehndr grd niqab getdi dd bunun qdmlrin. ikari grd
bu Cehndrd, ay Xt-krn birisi, bs snsn bizi ne gnd sir elmisn? B bu n
oyundi? Dedi ata can vvla ki mni gzt eliycaxsan, dvmn d mn acxdan bu
iigrmm. Niy bs oul? Niy snin bir dana srbazn itend lli dana cdugr yolluyusan
onun dalscan.Bs mn snin olun dyilm? Ne mddtdi mn sirm, itmim. Sn
demmisn bir nfr bunun dalscan genderim, gessinlr grsnlr mnim olumun bana
n qz qdr glibdi? Dedi oul mnim fikrim n-rahand i, mn giriftrm, qardalarv cdu
aparbd. Mn el adam dyilm sni yadmnan xardam. Men diyirm indi gedibdi ikr
zada. Bs indi min nec oldu? Dedi olarn qusssin elm, mn zmaxamlar saqilik
eliyirm. H kiblr pblr, grblr. Lkr hamms suya dnd, ey dd- bi-dd bs
bu ikarinin oludu. Xisrov-i Qldr glib ikarinin llinnn ptu ki mnim admnan bu
istifd eliyib ki siz tanmyaz. ey dd- bi-dd hrmxniy xbr yetidi ki bu adam ki
ikariynn ne gnd kt tuturdu, ikarinin z oluydu. Xisrov-i Qldr on iki min
nfr llriynn, Qeys-i Rmmh- rb, hamms bir yer ydlar, cen tuttular. Xisrov-i
Qldr on iki min nfer lkrynn ikariy tabeh oldu. Bir cen tutulub ki penh aparram
Allah. Bu yan tfftn xbr verdilr hrmxniy. Snbl xanm neynir? Cehndr
oturdub bir trfind, irzd- Tigzni oturdub bir trfind, ey iret balyb penh aparram
Allah. Sora Cehngirinn Cehnbaxdn shbt ald, Dedi bu cur kt tuturdular,
Ekvn Devin nnsi glib aparb bular. Bular bel oturmudular grdlr nfr adam
gldi. Bular txt oturdublar, piyle-yi xo gldin iirdiblr. Dediler buyrun grax kimsiz?
Dediler biz Glistn- Ermnn glirik, hrux ah bizi yolluyub bura. N n yolluyub sizi
bura?[51] Szlrim sr-mnzil-i mvda o yerd qald ki hrux ahn adamlar ki Glistn-
Ermd ikari onu tihm qoymudu, biri vzir ikisi d serhg gldilr. Piyle-yi xo gldin
verdilr bulara, buyrun grax ney glmisiz? Dedi hrux ahn qz Nurleyni Ugr gelib
aparbd. Ugr teddi qardad, glib aparb qardalarnn birin. Biz indi onnan baarabilmrik.

350
Mnim adm Belgiy d, Cmsib Hkimin oluyam, Glistn- Ermnn gelmim, hrux
ahn vziriym, bizi yolluyublar snin dalnca. Ki bs glsn Glistn- Ermd bu qz
alasan versn biz. ikari dedi mn zm glcadm Glistn- Erm, bunnan xatir ki
Ekvn Devin nnsi mnim olanlarm aparbd. Cehnbaxinn Cehngiri. Ama xub indi
ki mvzu bucurdi, siz gedsiz hrux aha slam yetirsiz, mnd bir ne gnn iind ax
grk bir mslahatlaam, grm kiminn glmliym. Eleyki gldim eybi yoxdu, Ugrdn
mn bu qz allam hrux ahn zn tvil verrm. Aa bular yola salblar, ikari z
adamlarn yb dvrsin istir rkn- dvltinn mvrt elsin. Vqti ki bunlar
mslahatladlar, slhl idn hmm adam mnfat aparar ziyanl xmaz. Bu yan trftn
Cehndr z dolandrd: Ata can. Bli. Olmasa ist mnim bacm Reyhn Pri glsin. Ta
onnan bumtlebi biz soruax rvn olax, grax biz n cur grtmliyiz? Ugrnan trf
olmalyx y yox? Bular ehzr eldilr Reyhn Pri gldi, ki Cahndrnan bac qarda
olblar. Reyhn glsin, n cb mni ehzr elmisiz? Mnim n frmyiiz nmndi?
Cahndrn yannda hr ikisi bac qarda yliblr. Bu yan trftn ikari moznu mtrh
eliyib. Reyhn fikr getdi. Dedi Reyhn bs niy fikr getdin? Biz cvab verginn. Dedi
qurbn Tvs mnnn byhd, ihzr elginn o glsin, mn bu brd izhr eliyblmrm.
Ehzr eliyiblr Tvs glib. Tvs vrid olsun mclis, bunu da otutular ikarinin yannda
n tvs da ikariynn bac qarda olub. Zefern, Senber d bularnan qarda olub. Eleyki
otursunlar, piyle erb verdilr, bir ne klm shbt, buna da mtrh eldilr. Buda fikr
gessin. ikari z dolandrd, bac bs niy fikr getmisn? Cevab ver bize. Dedi Zfran
mnnn byhd, Zefern bu bard ezhr elsin. Dbr ehzr eliyiblr Zefern gelsin. Bun
da getirdiler bir yerd oturtular, movzunu mtrh elsinlr. Zefern dedi ey dd- bi-dd bu bir
byh qeyedi, yerinnn tprdn d pimand, dbtmiyn d. Dedi nec? Dedi qulq as
deyim da. Ugar yeddi qrddilr, bular hr biri bir bendrddilr sn grk yeddi dana
bndr gesn, hr birind yz min qoun var, Ugr z d tilisim bndidi. He zad kesmz
onu. Onun ludsi Vrvr Cd du. Dedi qula as bir ne klm sz sinm glib mn
bular deyim:
arsiz sevday xart bannan,
lnc dnmrm snin sznnn,
Snin mhbbtin bizi ldrr,
cz ver pm ala gznnnn.
(6+5)
Mn aq gllr ayrs,
Blbl gldn gllr ayrs,
Bir saat ayrla dzmyn canm,
Gen oldu illr ayrs.

351
(Bayat)
ikari gl bu sevday bannan xart, bu khl qydi. Dedi niy ax? Dedi qula as deyim:
Yeddi qarda drbndi var yolunda,
Yeddi yz min lkr sa u solunda,
Olanlarvn gz qalb yolunda,
Bu sfr sr-hesb ol znnn.
(6+5)
O gneylr,
O quzeylr, o gn eylr,
Hsrt hsrtin grnd,
Bayramn o gn eylr.
(Bayat)
Yeddi bendrdn gecaxsan, yeddi yz min nfr qabanda olacax, gl bu sevdadan vaz
ge, olanlarvn gzyolda qalb. Dedi sn mni birici drbnd yetir onnan soras biz elerx.
Zefern dedi onda qula as szmn txllsn. Alb br klmsin bu dillrinn desin,
Bnd d rz eliyimyln aalarn doslarn salna:
Zfrnam snnn istrm mhlt,
Bir szm var sn diyrm xlvt.
Qeys-i Rmmh- rbinn bir iin rbt,
Mn doymadm onun ev naznnan.
(6+5)
O yan dalar,
Al qana boyan dalar,
Bu yan zlmtxnad,
Necdi oyan dalar?
(Bayat)
Qeys-i Rmmh- rbin ad glnd, l-rifu min l- ir. Ariflr iardn annarlar,
ikari grd bu diyir mn onnan doymadm. Dedi xeyli xub Qeys-i Rmmh- rb el
snindi, du Qeys-i Rmmh- rbi d gtr hara gedisn get, gl mn cvab ver. Qeys-i
Rmmh- rbinn bir xlvt otaa gediblr, bir mddt sora gldi. Dedi indi icazr versn
biz Tvs, Reyhn v mn, bu drbtlri bi yoxluyax. Bular d durublar, tnura
balyblar qaxdlar hvann zn. Yeddi drbndi bz-did eliyib gldilr. Zefran z
dolandrd, ikari neceyki sn demim, Yeddi drbnd, yeddi yz qoun var. Evveliminci
drbtt Ugrn qardad, Rhdr. Dedi sn fqt bizi birimici drbnd gtr iin olmasn.
Dedi ikari biz aparx, amma orda Ververe Cdu var, biz olara hrif dyilix. Biz sizi aparsax
da grh dalda bucaxda dolanax. ikari dedi mn on iki nfr z adamlarmnan tyin
eliycaam, lkr aparmyacapam. On iki nfr dilvr aparacaam. r z zn dedi ka
bu on iki nfrin iind mn d olam, mn d gedm bir olar grm. r z dolandrd:
Dada, bu on iki nfr kimdi? Dedi Qeys-i Rmmh- rb, Cahndr, ebhng yyr,

352
Frhng yyr, Ferruxzad, Ferruxbxt, Feruxdd, Ysif rb, irzd- Tigznd. r grd
onun adn demir dedi dada bir dayan bi. Azqald bu on iki nfri diysn, ax mnim adm
yoxd? Mni istisn aparmyasan? Mn istirm mni d aparasan. eytn iiydi mn sni
apardm saldm quyuya. Mnim sn bir ne klm szm var. Gtrb bu dillrinn grk
r ikariy nmn diyck? Bnd d rz eliyimyln aalarn doslarn salna:
Bu ayrlxlara dz bilmrm,
Qoa gedk mnd glim yannca,
Gnahkram yer salma szm,
Yqin llm sn qeyidib glinc.
(6+5)
Qazan alar,
Ot yanar qazan alar.
Bir iyit gurbtd ls,
Qbrini qazan alar.
(Bayat)
ikari dedi mnim ryind buxl u davt qalmaz, sni aparsam mmlket saxlyan qalmaz.
Dedi dada qulaq as deyim da. Alb br klmsin bu dillrinn desin, Bnd d rz
eliyimyln aalarn doslarn salna:
cz ver qoy yannda glim mn,
Dost bannan bir ne gl drim mn.
hd etmim rikbnda lm mn,
Hamm grsn mn d glim yannca.
(6+5)
Bu dada maralm var,
Ox dyib yaralm var.
N gec yuxum glr,
N gnz qrrm var.
(Bayat)
Dedi ey dd- bi-dd sni aparram ama mmlket ahz qalar. Dedi eybi yox olumu qayyam
qalar. Qula as deyim, Alb br klmsin bu dillrinn desin:
r deyir kimi arm haray?
hlar ah mrhm sala yaraya
Dost dmn durallar tmay,
Qarda deyip mni apar yannca.
(6+5)
Erzuruma, hay Erzuruma,
Bu yollar gedr Erzuruma.
Dvsi lm rbm.
Dzrm hr zlma.
(Bayat)
Navarn o yznd tcrbsin diyrem. ikari dedi mnim aparmaxda szm yoxdu, fqt tac
txdn qorxuram. Bu trfdn ir-Efken ki rnin oludu, durdu ayaa z dolandrd: Xan

353
mi sn mmlkttn nigran olma, n ddm istir gssin, mn ddmin corun krm, siz
he nigrn qalmayn. gr aparsan ddmi manehi yoxdu, apar. Mmlkt mnim hdm.
Bular muvafix olublar, bu on iki nfri tyin eldilr qoydular txt-i sltntd, be-cyi r,
onnan sora biyl ehzar eldilr bu cdulr gldi. Eleyki cadulr hzir olsublar, Zefern z
dolandrd: Dada indi n fikr eldin? Dedi indi biz mdyih, on iki nfr zmz,
mrkblrimiz v silahlarmz. Ayr bir ey gtrmmiih, bizi fqt yetirchsn vvliminci
drbndid qoyasan yer. Onnan oyana snin iin yoxdu. Dedi vvlimincidrbt Hdd-i
Sdd-i Llddi ha. Dedi: Xeyli xub hr hardad. Bular bir byh txt-pr dzttilr sehr
vsilsiynn. Bularn mrkblriyl zlri md oldular o txt-prnin stnd. Bular bir
sehr oxudular, qalxzdlar hvann stn, elbil bir dana hvapeyma gedir. Drbnd-i evvl,
Hdd-i Sdd-i Lld bular qoydu yer. Onnan sora ikari z dolandrd: Siz zadsz, hr
hara gessz gedin. Hr moqeyi ehtiyac oldu biz sizi istrik, amma siz d bizi yaddan
xatmayn. Bular xudafizilih eliyiblr gediblr, bular azdan oxdan xurd u xurk nmnlri
varidi, yeyiblr iiblr. ikari z dolandrd: n yoldan glmiih xstyik, biraz itirahtlik
biz vacibdi. Bular mgul olsun, yuxlasnlar, mma ebhng yyrnan Frhng yyr,
ikaridn icaz istdilr, ki bizbu drni, trf dolanax, t grk drd nmn var, n xbr
var? Bular gessinlr vli bu birilr yattlar. Hamms rxeyin yatb, ama ikari yatabilmiri.
nsann fikri biraz n-rahand olsa grrsn ki yuxusu glmiri. Olar getmaxda olsun, bular
yatmdlar, bir zaman ikari grd ss glir. ikari bibel yavaca ban qozad, driy
baxsn, grd tribn iymi nfr olalar, devdilr glillr. Bular da dedilr elbil burda adam
zad vard, mrkb zad ottuyuru. Gedax grax bular kimdilr. Eleyki yaxnlasnlar, ikari
qula balardeydi, grd biri diyir: Elebil bular bni-dmdilr, yaxc oldu bular tutarx
aparrx Rh-dra kebab ellr yiyllr, biz d enam verr. Eleyki yaxna yetirdilr, iari
yerinnn qaxd: Bs siz kimsiz? Hara gedisiz? Bular dedilr ey bni-dm siz burda neynisiz?
Yax oldu biz sizi kebab elrx. Bular dedi ki biz kebab elmli adamlardan deyilik. Bular
drldilr ki bular tutsun, ikari l eldi qbze-yi mir, bularn ssin bir Cahndr
ayld, brlr el yatmd. Bular on nfrin dd bala ikisi ldrdlr. Yeddisi amma
frr eldi, qoydu qad. T bular ldrsnlr, bularda qasnlar, ara sakitnnn sora bular
ayldlar grdlr olan el bular ne nfr ldrblr. r dedi dada burda n xbr var?
Dedi burda rxeyin yatma olmaz ki bura saray dyil, bura devlrin mhand. Bular burda
danmaxda olsun, o yeddisi qoyub qab, on nfri d lbd. O yeddi nfr sn-yi
rhd ebhng yyrnan Frhng yyrn qabana, bular bular tutullar aparllar Rhdrn yanna. Rh-dr grd iymi nfrdn yeddi nfr glir, yanlarnda da bni-dm
gtirillr. Dedi nfratz hardad? Bular kimdi? Dedi bular on- onbe nfrdilr, yeddi

354
nfrimiz qald, on nfrimizi ldrblr. Bu iki nfri d yoldan tutmuux. Dedi yaxc
oldu glin bura. Oturdub bular yer, bs siz kimsiz? Burda neynisiz? Oyan trftn clld
istdi. Bu yan trftn dedi ot yandrn bular kebab elycax. Bular grdlr bli cllad
gldi, od yandrdlar, i gtirdilr ki bular i kebb elsinlr, oyan trftn bi yol ebhng
yyr di ad, syledi: dedi siz bizi ldrvaxsz? Biz bni-dm dyilx. Biz bni-dmin
lind sirux. Biz Firngstanda olurux. Flh damz atb, indi bni-dm lind giriftarux.
Dedi mgr siz kimsiz? Dedi mn kmr-bete-yi blism. zm di-bazx, alarx,
oxuyarx, oyun xardarx. Eger blis bl ki siz bizi bni-dm yerin kebab eliyib yemisiz
slan sizin ddvz yandrar blis. Durdu bi yol ebhng yyr oyunbazl elmaa. Rhdr dedi bel ki oldu mn sizin txsiratzdan geirm. Bular gecnin nisfin can o ki n oyun
varidi xaddlar, gecnin yarsnda dedilr: qurbn indi bizi zd eliyisn gedax? Ya shr
a zd eliycaxsan? Dedi xeyir siz indi d zdsz, hara gedisiz gedin. Bular bu nvinn
yxlrin bularn llrinnn oxaddlar. ikari gili d ilan vuran yatr bularyatmr ki bs bular
harda qaldlar? Sbhn zamannda grdlr ebhng yyrnan Frhng yyr budahana
yetirdilr. ikari bulardan sual eledi bs indiy kimi hardaydz? Dedi ey dd- bi-dd xbriz
yoxdu. Biz giriftr olmudux. Rh-drn adamlar bizi tutmudular. O yeddi nfr ki qamd
bizi tutular, az qalsn lcadx, zorunan qutulub qamx. Eleyki bular gecnishr eliyiblr,
durublar, yeyiblr, iiblr, mrkblrin svr olusunlar gessinlr. Eleyki gessinlr yolda rhdr bularn qaban ksib, yz min nfrinn. z dolandrd ikariy, Xt-krn birisi sen
bni-dm qdm qoymusan Hdd-i Sdd-i Lld mnim adamlarm ldrmsn? Dedi mn
yoldu gedir, olard bizim stmz hml eldilr. ndi mnim d sninnn iim yoxdu.
Allahn yoludu, tyyar olub getmiycaam ki? Mn dz yolumlan gedirm, gen d snnn
iim yoxdu. Dedi imkn yoxdu. Mn grk inTigm alam, birvz qoymaram gedsiz.
ikari dedi blk dilinn bular adm, bir ii ki dilinn olacax niy olmasn? ikari grb
grk buna n deyir? Bnd d rz eliyimyln aalarn doslarn salna:
Canm rh-dr mnnn olmasn iin,
Mn gedirm olanlarmn dalnca.
Cd glib iki olum aparb,
Mn gedirm olanlarmn dalnca.
(6+5)
Dedi imkn yoxdu, by mn lmm ki sn burdan gesn? ey dd- bi-dd, ikari br
klmsin bu dillrinn desin, Bnd d rz eliyimyln aalarn doslarn salna:
skndr babamd vard hrti,
Brybd dnyan dlti,
Yetir mzlumlarn biz qeyrti
Be-qeyrt lm yeydi qalnca.

355
(6+5)
Mn deyirm xoluunan qoy mn geim. Dedi onda qola as szmn texellsn. Alb
br klmsin bu dillrinn desin:
Bahar olsa ssn snbl bitir,
ikriy yax yaman tr,
Mslmn tsibi Mslmana yetir,
Din yolunda ql vurram lnc.
(6+5)
Dedi siz hrux ahn qzn aparmsz, mn sizdn onu alacaam. Dedi bs sn onun da
trftarsan? Dedi bli. ikari l eldi mir. Lkr yerinnn oynad. ki nfr yyard,
bular hqqi yoxdu cng elmaa. On nfr vurdular lkr. ikari Rh-drn beynini
abdux kimi vurdu thd yer. Sora da vurdu lkr. ln ld qaan qad. Bular birinci
drbndi gedilr. Qaanlar getdilr Ugr xbr verdilr. ikari cadular ehzar eldi, ey dd bi-dd, bular grdlr ikari dnyan dadb. Evin yxlmasn ikari on iki nfrinn
neynmisn? Dnyay ot qoymusan. Dedi ssizi xartmayn, bizi yetirin Glzr. Eleyki
bular yetirsinlr Glzr, bular biraz istirahtliy eliyiblr, Zefern z dolandd: Mn
istirm bacm Snbr bir dana nm yazam, t glsin. O trftn d Ugrn ki qarda var;
biri rng, biri xrng. Yedidilr, biri ld iim yox. z dolandrd bulara, sizin o xmir
yiyn bni-dm gcz atmad? Dedilr he snin d gcn atmaz. Bular burda gftgda
olsunla siz xbr verim ikaridan ki bacsna nm yazr ki onun kmyin glsin. Gtrb
bu dillrinn grk n yazr? Bnd d rz eliyimyln aalarn doslarn salna:
Bad-i saba mnnn slm apar sn,
Kmim bacm Snbr glsin.
Gen gldin bu glzr diyrsn,
Kmim bacm Snbr glsin.
(6+5)
stir namnin ikiminci klmsin yaza, Bnd d rz eliyimyln aalarn doslarn salna:
lind ketr gir meydana,
Yeddi Kaf bir yana o da bir yana,
Tarix yazmam adn mrdana,
Kmim bacm Snbr glsin.
(6+5)
Ey dd- bi-dd istir sznn txllsn bu dillerinn yaza, rz eliyim eidnlrin salna:
Yanmca glibdi dlt ahm,
Qarda rdi z qbl gahm,
ikriym budur mnim slhm,
Btn bu lkr brbr glisin.
(6+5)

356
ryi deyir ki qardam burda, gr n qdr ahdustular. Eleyki nmni yazd, ayanda
yazd ikari. Dedi Zefern bu nmni aparacaxan bacm Senbr vercaxsan. Ani dqiqd
namni alp pt qoydu gznn stn, tenr balayb qaxd gyn zn. Snubrin
qabanda otdu yer, dedi mjd ver qardanan nm gtirmim. Dedi qardama da qurban
olum nmsin d qurban olum, sn d qurban olum. De grm Zelzele Zengi d glibdi?
Dedi o ki bada balaband. Nmni ad, mzmununnan ba-xbr oldu. Snbr olu Elms
yanna arb, dedi dayn glib kmy istiyir. Sn be min nfr gtr get, mnd dalnca
glirm. Elms yeddi yerden tenginberkidib, cilovn vurup azna dd yola. Ani dqiqe sehr
gcn qalxblar gy. [52] Szlrim sr-mnzil-i mvda hmun oyerd qald ki, Snbr
z olu Alms be min nfrinn yolluyub ikariy kmh. Oul. Bli. Sn getginn, mn
d dalnca glirm. Bemin nfrinn qalxblar hvann zn, sehr gcn. ikari otumudu
Glzrd grd be min nfr ottular yer, hvann znnn. Glib dayand brbrind
slam verdi. Olum sn kimsn? Dedi mn snin bacoluvam, y sn ikari dyilsn? Dedi
bli. Mnd snin Senbr bacvn olu Alnasam. ey dd- bi-dd, ikari qollarn sald
boynuna, ona yer grstti. Day mrin nmndi de yerin yetirim onnan sora oturum, villa
otumaram. Olum, sn yoldan glmisn, otu yer, mnim bacm glmyinc sni cng
yollamaram. Bular bu mukalimd olsunlar, Elms zorunan otuttular yer.
Siz deyim kimnn? Ugrdan. Ugr otumudu, Xrngi istiyib brbrin, ki bs
hrvz yz min qoununan gedcaxsz, Glzr datasz. Bular llrin qoydular gzlrinin
stn. Olar yz min qoununan hrkt elsinlr ora. Elgeme ile Dilgeme, Ugarn
qardalard. Ollarn da hr birin yz min qoun verdi, yollad Glistn- Erm. Glistn-
Ermi gedsiz dadasz. Bular da yola dsnlr, oyan trftn ikariy xbr verdilr ki
Ereng ilen Xereng hrsi yz min nfr qoununan dblr yala glilr Glzr datsn.
Almas durdu ayaa ki mn gedirm olarn yolun ksm, sdd eliym. Oul otur yer hl
nnn glmiyib, glmiyinc sni yollamaram, qbul elmdi. Durdu ayaa glib Ereng ilen
Xerengin qaban sdd eldi. Bir zaman grdlr be min dilavr ksdi bularn qaban. ki
yz min nfr qound. Grdlr bu Glzdd (Elmasd). Dedilr sn hara dedi mn ikarinin
bacolusuyam, siz ki onun stn gedisiz, mn qoymaram birvz sa qala. Olar dedi, bu
dedi, bularn szlri uzad. Ereng neyndi? Dr-i md l eliyib, zld Elmsn
stn. Elmas emirinn vurdu ikiy ayrld. Tutdu Erengin qlarnnan atd Xrngin
stn Xerngi d Erengin qlaryla vurdu ldrd. Onnan sora l eliyib mir, be min
nfrinn o iki yz nfr bir holux gedilr ki pnh aparram Allaha. len ld qurtulan
qad. Ereng ilen Xerengin ban kesib qoydu torbaya bir dana nmeynn yollad ikariy
ki: Day can vvl Allah ikinci snin kmyivinn bu iki yz min nfri fth eldim, bu da

357
Ereng ilen Xerengin ban gndrdim sn. Bu xbr yetidi Ugr. An dqqd
qounlarynan gldi ora. Bu xbr d br qasid trfinnn yetidi ikariy ki Ugr glibdi
ora. Day can macera bu curdu. O yan trftn d snbr d attand, yetidi ikarinin yanna.
Grd ikarinin hal yoxdu. Dedi niy be-kefsn? ikari alb bu dillerinn grk n desin?
Bnd d rz eliyimyln aalarn doslarn salna:
Sn qurbn olum bac Snbr,
Almas gedib mnim halm doland.
Er-i zmin kkmnddi srsr,
Mslmana kmk h- Mrdnd.
(6+5)
z dolandrd: ax de grm nolubdu? Alb br klmsin bu dillrinn desin, Bnd d rz
eliyimyln aalarn doslarn salna:
Ssn snbl tr bnov biti,
Sbhn dmind gl stn eh d,
hrx mntzirdi kmk yeti,
Snbrd bu yerd qhrmnd.
(6+5)
Dedi hnuz bacn lmybd, n mrin var de. Alb br klmsin bu dillrinn desin,
Bnd d rz eliyimyln aalarn doslarn salna:
ikriym yqin bel sylrm,
Bu canm dosta qurbn eylrm,
Bacm gedr ya da zm gedrm,
irin canm Mslmna qurband.
(6+5)
Snubr z dolandrd: frman ver hara gedim? Dedi bac ya grek mn gedm ya sn. Buna
xatir ki Elmas bu yannan gedib, vli indi hrux ah mntzirdi kmh gedax. Ugr Glistn Erm adamlarn yollasa orda phlvan yoxdu. El bu klm ikarinin aznnan xb,
snbr dedi mnim nfratm dursun ayaa. Snbr getdi, hara? Glistn- Erm hrux
aha kmk. Ele o yetirdi grd Elgeme ilen Dilgeme budu hana yetirdi. Snbr olarnan
cng elmhd olsun, bu yan trftn ikariy Ereng ilen Xerengin ba yetiib. Onnan
sora ds b ds Ugrin o nmsi yetidi ki z glir. Bu yan trftn ikari atland
lkriynn hara? Yetirsin Elmsa kmek. Bu da buyan trftn glmhd olsun, Eid
dsitni kimnn? Ververe Cdudan. Ververe Cdu geldi Ugrn yanna, grd Ugr ah u
nl eliyir. Bura bax grm sn nolubdu? Dedi n olacax, xmir yiyn bni-dm glib iki
qardam ldrb, Elmsda glib Ereng ilen Xerengi ldrb. Dedi n-rahand olmagnan
ln mn olarn hamsn cbrn elrm. Bu neyndi? ikariynn Ugar ki cngeliyirdi, on iki
min nfr gydn ot yadrdonun qoununa. ikari grd bu curdu, Reyhn Pri, Zefern v
Tvsun lohunu vurdu ota bular ani dqiqd ehzar oldular. Grdlr slm qoununa

358
gydn on iki min nfr ot yadrllar, bir sehr oxudular, ot qeyitti on iki min nfr cdugrin
hamsn yandrd. Be geyr z Ververe Cdu. Ververe Cdu grd bele oldu Elmas vurdu
engine apard sald tilisme. Bu yan trftn Senber Cd Elgeme ilen Dilgemeni ldrb,
hrux ah gtrb gldi ikarinin huzurin. ikari dnd geldi Glzre bu yan o yana
baxd grd Elms yoxdu. Xeber verdiler ki Elmas Ververe Cdu apard. ikari ox nrahand oldu. Bu yan trftn Senber inen hrux ah yetirdilr. Selm, elikm-slam.
Dada mjd verginn, Elgeme ilen Dilgemeni ldrdm. Grd bu n-rahand d. Dedi
nolub? Dedi bele oldu, Elms Ereng ilen Xerengi ldrb, Ververe Cdu onu aparb salb
tilisme. Dedi cann saolsun, gedib gedib. Mn olumnan qoxsaydm, he Mslmn
olmazdm. Minyi erb doldurub getirdi ikarinin qabana. ikariye dedi:
Al limnn bu rb n eyl,
Olun gedib xidmtind varam mn.
De gl dan ryimi xo eyl,
lmmim xidmtind saam mn.
(4+4+3)
Ordubada ay Ordubda,
Bu yollar gedr Ordubda,
Qouna s-krd grk,
Vermsin ordu bda.
(Bayat)
Dedi olum gedibdi, ama mn ki snin xidmtindym. ikri alb piyle-yi erb nu
eylesin. Alb br klmsin bu dillrinn desin, Bnd d rz eliyimyln aalarn doslarn
salna:
Cng meydnnda mn bir aslanam,
Nr km bu meydanda dolanam.
Olumunan zm sn qurbnam,
Gec gnz xidmtind varam.
(4+4+3)
Mrd atas,
Doldur ver mrd tas,
N-mrt glib mrd olmaz,
Olmasa mrd atas.
(Bayat)
Dada he fikr elm, olum gedib, mn zm d sn qurbanam. Amma ikarinin ryi
almad. Alb br klmsin bu dillrinn desin, Bnd d rz eliyimyln aalarn
doslarn salna:
Bava qoyaram gvhrdn tac,
Gl irin azv eylm ac,
Sn mn qrdasan mn bac,
Snbrm xidmtnd varam mn.
(6+5)

359
Bu dada maralm var,
Ox dyib yaralm var.
N gec yuxum glr,
N gndz qrrm.
(Bayat)
Sz tmam olsun. Dedi dada, de gl dan kef el. ebhng yyr dedi Elmsn bekefisn, mn onu gtirrm. Mn sn irdtim var. Senber Cd dedi ebhng yyr, sn
hr nmn desen dzd. Bular burda qalmaxda olsunlar. Eid dsitni kimnn? Ververe
Cdudan. Ververe Cdu gldi Ugrin yanna. Ververe Cduya diyir grsn bu ilri, el
bu shbtd Elgeme ilen Dilgemenin d xbrin gttilr. Szlrim sr-mnzil-i mvda o
yerd gald ki Elgeme ilen Dilgemenin xbrn gttilr. killi vurdu bana. Ververe Cduya
dedi bu ilri sn bama gttin. Be qardam ldrb indi d ikimiz qaldx. Bu eynid
Ekvn Devin nnsi varid oldu bularn mclisin. Slm leykm slam. Buna yer nian
veriblr, otursun. z dolandrd lar ki ikarinin eidmiih sniki olun gtirmisn. Dedi bli
Cehngir inen Cehnbaxi mn gtirmim. Ververe Cdu z dolandrd: Bunun qardalarn
ikari, Tvs v Senuber cdu ldrblr. Gedsn ikarinin olanlarn getirsn, bu kebab
eliyib yiy, blk ryi soyuya. O yan trftn bunun sznnn xablmdi, Ekvn Devin
nnsi. z zn dedi: Bular ki grmyblr, tanmllar, gedim slm qoununa vurum,
ordan bir iki nfri gtirim, bular kebab eliylr. n Cehnbax lddi, giriftr olub.
Cehngiri d ona xatir oldrmri. Gldi biyol slm qounuda gecynn dolanrd, Fruxzd
Arab ki ibart ola Qeys-i Rmmh- rbin qrdidi, ikarinin qeynidi, keih verirdi.
Ververe Cdu gldi bi yol gtd apard. Aparanda biyol grd bu ox gzldi, Cehnbaxd
yadnnan xd, Cehngir d. Dedi yaxc oldu el olar mni svmllr, gedrm buna bunnan
eq-bazlm elrm. Hele aparacaam olara ilih kbablx verm. Bular ha gzldilr, n
ilih gldi, n kbb. Bunu da apard trd Cehngir inen Cehnbaxin yanna. Bular bir
zaman gdlr ki bu gedib bir dana adam gtti, Frruxzd. Dedilr pli geysu-brid, bunu
hayannan gttin? Dedi bunu qounnan tutmuam. Dedilr bu bizim daymzd. Bular gey
doma blmzdilr, el hams day bilirdi. Ugr gtrb Qehqeheyi Meher em adnda
dilvr var ona bir dana nm yazd ki macer bucuru mn kmh gelin. Qehqeheyi Meher
em yz min nfrinn ona kmeh gldi. ikarinin trfinnn tbl-i cngi vurulub, re
adna. Oyan trftn d tbl-i cngi vurulubdu Ugr adna. Sabbahlar meydanda iki trf d
sf kib, dayansn dursun, bu yan trftn r qdm qoydu meydan, o yan trftn d
Ugrn bir phlivan qdm qoydu meydn. shib-i kitb yazr, qlnc,qlxan md, e-pr,
kmnd, bir zaman hmdi, r bunu ldrd. Bir ayrs gldi, onu ldrd, de bir ayrs.
Ugr bunu ryind yer eliyblmdi ki bu mnim phlvanlarm ldr. zi qdm qoydu

360
meydn. zi qdm qoydu meydn, dr-i md atb riy, r brtrf eldi. Amma
r bir mir yendirdi Ugrn kllsinnn, mir par-par oldu ouldu, dstsi qald
rnin lind. Ugr istdi onu gtrsn, r vxtn istifd eldi, lin att yapd
buynuzunnan. Buynuzunnan yapanda ki kiillr, r lind olan mirin dstsiynn n
gc varidi vurdu bunun qulann dibind ki gijgh var, vurdu ora. Ugr mrkbinnn dd
yer. Firsndi fovt eylmz qil mgr ndn ola. Qollarn daldan balad. Qollarn daldan
balan, min batmanlx arlnda bir zncirinn bunu sridilr. Eleyki srisinnlr, yyrlar
bunu dih gtrd, bu yan trftn lkr hmle eldi. O gnk gn bir cng oldu ki pnh
aparram Allaha. Ververe Cdu bunu bel grnd, std bel nzm kib ki at min nfr
cdu ehzar eldi ki bularn bana ot ydrsn Atm min nfr cdu hazir olup ki ot yadrsn.
Bu yan trftn, Reyhn Pri, tvs v zefern sehr oxuyub pfledilr, bularn atm min
nfrin d yandrd. Dbr bazgt vuruldu. Sat o st vxt o vxt oldu ki bunu gtirdilr
slm qounu nda zindani eliyiblr, O trftn Qehqeheyi Meher em geldi grd Ugr
yoxdu. Bs Ugr han? Dedilr r onu tutubdu. Qehqeheyi Meher em ox narahand
oldu. Ververe Cdu bel grd getdi ikarinin yanna grd Senbrl shbt
mguldular. Amma bu gedip Ugr olan yeri tapt, bir sehr oxudu, tmam zncirlr pxl
pxl tkld yer. Ugri vurub pncsin, gldi barghn qabanda dedi: hrux bunu eid
v agh olgunan, n qdr Ververenin nan sad, qoymaram Ugrn bannan bir tk ksiy
ola. Mn apardm Ugri. Eleyki Ugri gtirdi yetirdi z lkrin, Ugr z dolandrd:
Ververe Cduya. Dedi gr mni istsn, o ikariy bir ey el. Dedi onu mn vvdn
denn da. Dbar getdi ikarini z mnzilind yatmid, ikarini yuxu-bnd eliyib bi-h,
vurub ngsin, onu da apard sald Almsn yanna. Eleyki apard oda orda qalmal olsun.
Qeyidib glib Ugr dedi ikarini d bel apardm, sabah get meydn. Bu yan trftn
tbl-i cngi vurdular. Baxdlar ikari yoxdu, bildilr Ververe Cdu glb bunu aparb. tbl-i
cngi vurublar, Cehndr dedi tbl-i cngi vurun mnim adma. Cehndr qdm qoydu
meydn. Qehqeheyi Meher eme z dolandrd Ugr: bax th b th bunun meydanna
gedmmrux. Bulara gerh birdn hml verk. Cehndr grd bular hams birdn istiyir
hml elsin, Cehndar l qoxad: Qehqeheyi Meher eme dedi sn taza glmisn, sn ona
phlvanl rgt. Bu dillrinn grk n diyck? Bnd d rz eliyimyln aalarn
doslarn salna: (Hay hay)
Hkm eyldim tbl-i cngi dylsn,
Sel yerin meydanda qan yerisin,
Mrd iyiddi hr ks meydn glsin,
Versim mrkbin dvrn yerisin.
(6+5)

361
Alb br klmsin bu dillrinn desin, Bnd d rz eliyimyln aalarn doslarn
salna: (Hay hay)
Bu gn mnm drylrin nhngi,
Melrin eri bbri plngi,
Nrm yxar khl qayan sngi,
Sel yerin meydanda qan yerisin.
(6+5)
Ama istir sznn txllsn desin, hr iki trft d sf kib qula asllar. Alb br
klmsin bu dillrinn desin:
Lkr durub hr trft md,
Brbrm bu lkr dvd,
Chndr aasn grb ryd,
Kmyim h- Mrdn yerisin.
(6+5)
n Chndr kemer-bestedi. Sz tmam olsun. Ugar mrkbin heyldi yeridi meydn. Ugr
ryin tendi. He yerine bir ey olmaz. Ugr ox kt tuttular, Cehndr n qdr eldi buna
bir ey elmdi. Amma grdler Cehndr buna zor gelir, Qehqeheyi Meher em lekere
ferman verdi, oyan trf d lkr yerinnn oynad. Senuber kesdi Qehqeheyi Meher
emin berberin. Cehndr, Ugrinen, Leker de lekerinen ceng elyillr, amma
Qehqeheyi Meher em de Senberinen ceng eliyiller axamacan. Sebber bir dana
Qehqeheyi Meher emin kellesinnen vurdu. Qehqeheyi Meher emde Senberin
bannan birin vurdu.Bular giceldiler, merkeblerin biri getdi o yan trf biri getdi bu yan
tref. Bularn arasnda qrx gn mhlet oldu, ki qx gn kimi cng olmasn. Eleyki varid
oldular mclis, ebhng yyr z dolandrd: nmn mir u mer var hamms ysn
mclis, mnim szm var. Eleyki cem olublar, minye erb qoyublar aray. ebhng
yyr dedi mnim bir ne klm szm var. Dedilr buyur:
Qdir Allh budur snnn dilyim,
Biln yoxdu bu cavanlar hardad?
Bilmirm drdim kim sylyim?
Biln yoxdu qhrmanlar hardad?
(6+5)
Qan eylr,
Divn eylr, qan eylr.
Dost mni bu halda grs,
Ya lr ya qanma qan eylr.
(Bayat)
Cehndr bu trftn, irzd- Tigzn o yan trftn irzd- Tigzn dedilr elbil
keflenmisn? Dedi yox. ebhng yyr Alb br klmsin bu dillrinn desin, Bnd d
rz eliyimyln aalarn doslarn salna:

362
Yax olar trln quun ls,
ikr st ciddi gedr balas,
Frrxu aparb Ekvn anas,
Biln yoxdu nov-cvnlar hardad.
(6+5)
Mz qanl,
Mey qanl mz qanl,
Qorxuram dm lm,
Yurdumda geze qanl.
(Bayat)
Alb br klmsin bu dillrinn desin?Sznn txllsn bu dillrinn desin, Bnd d rz
eliyimyln aalarn doslarn salna:
bhngm ikimiz badan geax,
Tvs iln clin cmn iax,
qb kimi qabnat balyb uax,
Gedax grax bu cavanlar hardad?
(6+5)
Eger mni Tvs aparb ora xatsa, mn dana cevan gtirebillm. Dedilr nece ax? Dedi
mn bilirm Ekvn Devin anasn nece ldrecaam, onu zm billem. [53] Szlrim srmnzil-i mvda o yed qald ki, ebhng yyr mclist szn tmam eliyib dedi gr bir
nfr olsa mn gedib Cehngir inen Cehnbax ve bir d Frruxzad eliyebllem gesm
gtirm. z dolandrd, gr Tvs mn kmhliy els, mn eliybllm gedm gtirm.
Tvs durdy ayaa: Mn hl lmmim. Bulardan xudafiziliy eliyiblr, durublar ayaa
dtlr yola. Ugb surtin ddlr hr ikisi tnur balyblar glsinlr. Glib yetirdilr
Ekvn Devin nnsin qlsin. Tvs z dolandrd: mn bunnan oyana glblmrm.
Tvs hman yerd qalsn, pinhan oldu. bhng dd ki surtin, rvne-yi rh olsun.
Glib yetirdi qlnin qapsna, qravul yasovul vard. Kimsn? Dedi mn kim, blisin
yannnan glirm. Xbr verdilr Ekvn Devin nnsin. Dediqapn an glsin. Eleyki varid
olsun ieri Ekvnn anas durdu bunun ayana, sddq sddq diy diy. Bs n cb? z
dolandrd mni blis gndrib xidmtiv, eidmiih bir ne dana cvan gtirmisn, olar sn
hmiyt vermillr glmim hansn sevsn divi balyam ona. Bu rhdn d olsu. Dedi
indi ncur eliyax? Dedi sn mni yolla olarn zindanin, vli bilmsinlr ki sn yollamsan,
mn hansn deyisn gtirim. Dedi o Frruxzd getirchsn. Buna rhnumal elsinlr,
varid oldu zindn, mn kim glmim. Sddq sddq diy vrid olsun zindn.
Cehngir z dolandrd: Dua elginn qollarmz bald, sn bir kihlih nian verrdim, biri
d yannnan xard. mma bhng cevab vernd z ssiynn dant.
Aina dand sd-yi aina,

363
Ari ar can fdy-yi aina.1446
Cehngir bunun ssin tand. Elin goydu azna dedi ssivi xatma glmim sizi qurtaram.
Frruxzd mn aparram, onda ki arvad zind be gur eldim, onda sizin qollarz alar.
Cehngir z dolandrd: Mn yuxuda grmm, inallah burdan qurtulacaq. Frruxzd
gtirdi Ekvn Devn anasnn yanna, iki sill o yzdn bu yzdn vurdu, dedi sn bu
gzllihd arvada niy hn demisn? Yalannan ha, otursunlar yer, minye erb gtirsinlr
qoysunlar aray. Eleyki bir piyl iki piyl isinlr, iki dana irni xartd. Birin verdi Ekvn
Devin anasna, birin d verdi Frruxzd ki onda bi-hu dru yox idi, Ekvn Devin anasna
verdiinde varidi. Ele bu qoydu azna yava yava bi-h dr buna sr eldi. Bu durdu
ayaa klf kimi frrand, frrand, dd yer. Eleyki apltynan dydi yer, bunu diri diri
yeri qazdlar quyladlar yer. Eleyki bu ld Cehngir inen Cehnbaxin llri ald,
grdlr n ql var, n zindan var, he zat yox. Bu tilismin gcyd. Bular qol bir birinin
grdnin sldlar, pdlr. Cehngir ebhng yyrdan sorudu de grm, mnim ddm
ikaridn, slm qoununnan n xbr vard? Dedi qula as deyim da. Sebheng gtrb bu
dillrinn grk n dedi? Bnd d rz eliyimyln aalarn doslarn salna:
Xbr alma hvlimi Chngir,
Dvrmizi dman alb hr yannan,
Ne cavanlardan olub dstigir,
O da yaman drd olubdu bir yannan.
(6+5)
Dedi mgr bizdn suvay da dstgir olan var? Dedi bli. Qula as deyim da. Alb br
klmsin bu dillrinn desin:
ryimin drdin artrma bari,
Gylm tutubdu gmin gubri,
Tutulubdu Almas inan ikri,
rmiz ksilib gen hr yannan.
(6+5)
Cehangir dedi bura bax grm olar kim tutubdu? Dedi qulq as deyim da. Alb br
klmsin bu dillrinn desin, Bnd d rz eliyimyln aalarn doslarn salna:
Blbl kimi hsrt qaldm glm,
bhngm kims glmz bhsim,
Vlvl Cd salbd tilism,
Dmn l tapbd biz hr yandan.
(6+5)

1446

364
Olar da Ververe Cdu glib aparb salb tilism. Bizi yaz eliyibdi. Ey dd- bi-dd.Bu yan
trftb tvs bular salb gb surtin qalxblar hvann zn, znde glsinlr. Bu yan
trftn Ververe Cdu z dolandrd Ugr: bs niy rxeyin otumusan? ikari, olanlr
tilismsdi, mgr adam dmn first verr? Bs neyniyim? Dedi tbl-i cngi vurgunan, x
meydn. First vaxtd. Bu yan trftn olar tbl-i cngi vurublar, bu yan trftn d slm
qoununnan tbl-i cngi vurublar. Sabah shr hr iki trfin qounu meydandad. Grdlr
bulara first verslr bularnan baarammyacaxlar, bir df hml verdilr, lkr yerinnn
oynad. Ceng otu lever olub. Buyan trftn hvann znnn bular gb surtind qdm
qoysunlar yer. Cehngir z dolandrd: Mnm Cehngir. O yan trftn Cehnbax z
dolandrd: Mnn Cehnbax. Ferruxzd dedi mnm Ferruxzd. ebhng yyr grd
beldi, dedi mnm ebhng yyr, getdimphlivanlar gttim. zlrin vurdular lkr.
Ugr grd bel cng olsa bir st hmz bularn hamms gedr qalmaz. Ugr neyndi? tbli bzgt vurdu. Hrks z yerin gessin. Gec ki gldi aray, Ververe Cdu dedi neyniyim
neynmiyim? Gldi bir sehr oxudu slm qoununa bularn hams tilisme ddlr, heyvanat
surtin dndlr. Bulardan qalan kim oldu? Bir Senber oldu, Cehndr, ebhng yyr,
Tvs, Reyhn Pri, Zefern, r. Qalan bular oldu. Bs neynyk neynmyk? Bular
gettik, slm qoununu saldlar tilism. Bu yan trftn mhlt aldlar. Senber Cd
Ugrdn mhlt istdi. Dedilr neynyk neynmyk? ebhng yyr dedi bs ar o
dyil, durun gedh ikarinin dalnca. Cehndr, ebhng yyr, Tvs, Reyhn Pri,
Zefern dedilr biz hazirik. Bular durublar xudafiziliy eliyiblr, ddlr ugb surtin,
hamms tnur balayb qaxdlar hvann zn. Gettilr Hft Qulley-i Kafn axirin
yetind bular qoydular yer. Biraz geldilr qabaa grdlr qoca bir vrt oturubdu. Bir
dana da mqqr vard. Buna slam verdilr. Bu bularn slamn alb rdd eldi. Vrt bs sn
burda neynisn tk tnha? Dedimn ah qzyam, qdimnn cadugrlr gtirib bura, indi
qalmam burda. mdi burda tk tenha qalmam burda. Dedilr bs tk tnh sn bu
devlrdn zaddan hemle elmzlr? Dedi elllr, amma mnd bir dana eypur var, hr mqei
onu alsam mnim yanma glblmzlr. Reyhn Pri z dolandrd: Reyhn Pri,
Zefern, Tvs bularnan geliblr. Reyhn Pri dedi mn o eypura baxabllm? Dedi bala
b niy baxablmsn? Alb bu eypuru, yaxnlatrd dodana ki alsn, bunu alanda
Cehndr, ebhng yyr, Tvs, Reyhn Pri, Zefern bi-h oldular, o eypurda bir
lamt varidi ki alana he zad olmazd. Ani dqiqd bu vrtin qollarn daldan balad. El
ki bular hl glsinlr, r z dolandrd: Bs niy bu n oyundu? Dedi he ssizi
xatmayn, mn bunun rmzini annadm, gr bu eypuru alsayd, biz hammz bi-h
olcaxdx. Ele ki bu avrt ayld, dedi Reyhn sn mnim qollarm balysan? Reyhn Pri

365
dedi sn mnim adm hrdan tanysan? Dedi bxtin yar oldu ki snin anannan mnim anam
sig bacydlar, mn sni nec tanmyam? Sen hmn Reyhn dyilsn ki ikarinin olu
Cehndarnan sq bac qarda olmusan? Bs sn demisn ki burda yeddi drbnd vard ki hr
birind yz min qoun vard, Derbend-i Ejdaha vard ki ejdehalar var. Sn demisn ki
bulardan gemmzsn? Niy bular gtirib yaz elmisn? Dedi ielerin aas biz hemie
kmehdi. Bu arvadn ad Cemceme Cdu deyiller adna, sultn- sheran. Bir sehr oxudu,
Reyhn Pri ki bunun qollarn balamt, qollar ald. Reyhn Prinin reng znnen npdid oldu. Dedi qoxmayn canm, mnim sizinn iim yox, biraz da sizim kmeyiz
ehtiyacm var. Ez qza Almas ki Ververe Cdu aparpd, bunu aparanda Cemceme Cdu
grb bunu v svp, aq olub. Dedi xub ehtiyacn nemenedi ki biz deyisn siz ehtiyacm
var? Dedi qula asn deyim da. Cemceme Cdu alb bu dillerinen grek n desin? Bnd d
rz eliyimyln aalarn doslarn salna:
Siziyln biz hd u peymn eylrm,
Blk mn d baxa br yetim.
Sizin lizddi mnim mtlbim,
Rz olmayn h zr yetim.
(6+5)
Dedilr snin hd u peymann nmnd bizinn balyasan? Dedi qula asn deyim da. Alb
br klmsin bu dillrinn desin, Bnd d rz eliyimyln aalarn doslarn salna:
lncan siz eylrm xidmt,
Bu gec siz il bir im rbt.
ikrini xardaram hl hlbt,
Almas kimin mn d yr yetiem.
(6+5)
ebhng yyr yeridi yaxna, bu lkrin her ii menddi. Dedi sn bu qoca arvad Almas
sni neyniych? Bu arvad zn o kl salmd, bir rx vurdu dnd z klin eyni on
drt yanda bir qz kimi oldu. ebhng yyr dedi h bel olsan, sni almayan n-mrtdi.
Dedi snin adn nmndi? Dedi qula as deyim da:
Cemcme dd gm drysin,
Grk sinm srtm yar sinsin,
Glin gedm Almasn anasna,
Blk Almas kimi yar yetim.
(6+5)
Eger mnnn hd u peyman eliysiz ki Almas versiz mn, mn ikarini d tilismdn
xardaram, Almas da. Burdan bu yana siz eliyblmsiz mnsiz gedsiz. r z dolandrd:
Mnnn imza istiyisn? Ya qol istiyisn? Dedi bura bax grm, snin sl-i nsbin kim
yetir? Dedi mnim sl-i nsbim skndr yetir. Mn Evld-i skndrm. dedi mn ata

366
babalarmnan eidmim Evld-i skndrlrin szlri dz olar. Sen ki bir df sz verdin,
mnim qbulumdu. Dedi mn qol verisn? Dedi mnim bam st. Sn mnim qrdimin
lin ver lim, snin lini verrm Almasn lin. Bunu eidnd bir nr vurdu mqqardn
alt dana nrr dev glsin. Ta grk dastann baqimandsi n cur olub, Bnd d rz
eliyimyln aalarn doslarn salna. (Kasetlerin bu blmnde kesiklik var.) Bular
rvne-yi rh oldular. Drbnd-i vvld Qrvan Dev vard, bular da yeddi qardadlar.
Hrsi bir drbndid mmurdular. vvliminci drbnd gldilr qdm qoydular, Qrvn
Dev kesdi bularn qabaxlarn. Yz min lkri vard. Hara gedisiz? Dedi: Sltn-i Shirn
Cemceme Cdudan hkmmz var, glmiik drbtlr aax. gr yol verdiz biz, yol verdiz,
gr yol vermsz cng eliycaq. Dedi siz n qudrtin sahibisizki drbttri bir bir aasz?
Mgr mn lmm? l eldi dr-md, vvlin mrhld hml eldi Qullb-
Ahenger. Qullb- Ahenger bunun dr-mdn llinnn alb, birin vurub kllsinnn,
fans kimi patlad. Onnan sora bular l eldilr mir, ln ld, qaan qad. vvliminci
drbndi asnlar, ikiminci drbnd qdm qoysunlar. B siz biriminci drbndi n cur adz?
Dedilr ki bizim Sultn-i Shirnnan hkmmz var, macra bu cur oldu, qardan Qrvn
Devi d ldrk, lkri ln ilib, qaan qab. Bular grdlr xeyir, Sultn- Shirnn li
bularn kryinddi, byk qardalarnda ldrbd, bular eliyblmzlr bularn qabanda
dayansn, dedi mnim qardam bi-xud eliyibdi, l eliyibdi dr-md v dr-m
kib sizin stvz, n Sultn- Shirnn li sizin krvizddi, gry o yol verydi,
buyurun, buyurun. Ta alt dana drbndin brlrin d bu cur gedilr. Qullb- Ahenxr
dedi mn grk cngi Ejdahaya gedm. Dedilr ax Sultn- Shirn biz dedi mn glinc
Ejdahann cngin getmyin. Dedi mn grh gedm. Ejdaha sni kr kamna. Dedi grdz
meni kir kamna hamuz kmnd atn. Bular altsa da kmndi hzir eliyillr, vqti ki bu
vrid olur gessin Ejdahann cngin, grdlr bunu Ejdha kir kamna kmnd attlar, z
d bang vurdu ki qoymayn mni Ejdaha hdi kamna. ox musibtinn bunu hdilr
gttilr bu yana. Bu eynid Cemceme Cdu, ebhng yyr, Zefern, Tvs, r, Sultn-
Shirn hams orda hazir oldular. Bs vzin niy bu curd? Dedi vallah getdim Ejdhann
cengin, Ejdh meni ekirdi kmin, qardalarm qoymad. Sen bi-xud getmisn, mgr mn
sn demdim ki getm? Dedi nznin snnn tr gedirdim. Dedi xub indi ki slmt
qurtulmusan. ndi biz neyniyk? ebhng yyr z dolandrd: mn baxram siz he biriz
eliyblmsiz Ejdhan ldrsiz. Ejdhann yerini mn nian verblsiz? Bular dedilr
bli. Bular Ejdhann yerin buna grsttilr. Yerin nian verdilr buna. gn yekser
Ejdhann keminind qald, ki grm Ejdha harda qalr? Neynir? Harda yeyir? Harda iir?
ki gn bu cur pihan olub Ejdhan gdd, grd bli gnd bir yn yuvasnnan xr, gedir

367
bii drynn kenrnda bi rtrf drdi, bir trf dad. Yenir gedir o drynn balxlarn
kir kmin, vli suyunnan istifd elmiri, n drynn suyu tlx olar, bir dana bulax vard,
glir ordan suyun iir, gin gedir girir yuvasna. mnc gn Ejdha ki glir drynn
balxlarnnan istifd elsin, ebhng yyr getdi bulan bana. Cibind bir bi-h
dr vard, bir misqalynan dnyan mhv eliyrdi. Cannn drdinnn nin hamsn thd,
zi gldi pihan oldu. Eleyki Ejdha geldi o sudan isin, idi, idi eleyki kildi doydu, grd
ki bli Ejdha bala bala abaliyri. Ejdha bi-h olub, bu yetirib, Ejdhann ah-mhrlerin
qarnnnan xardb, bu mhrlr he yerd taplmaz. Bu mhrlri gtirdi Qullb- Ahenger,
Qullb- Ahenxar, Qullb- Ahenser, bular alt qarda, buna gldlr. Bu Ejdhan nec
ldrd? Bu l eliyib cibinnn ah-mhrleri xadd ki budu ba mn ldrmm, qarnnnan
da bular xatmam. Sultn- Shirn Cemceme Cdu durdu qollarn sald bunun boynuna,
tbrik eldi. Bs indi neyniyk? Zemzeme Cdu dedi: ndi mn Ververe Cdunu ehzar
eliyim, o loh-i tilismin yerin bilir. Ververe Cdu geldi ora ebhng yyr Ververe Cdudan
lohi tilismi istdi. Dedi yeddi drbnd grh ala v Ejdha l. Dedilr yeddi drbnd alb.
Bu inanmad, apardlar Ejdhann lsn grsttilr. Bu ot tutdu yand. Dedi mn grk
gedm Qrvn Devin yanna icaz alam. Getdi gedax, Getdilr yolun yarsnda Ververe Cdu
dud oldu getdi havay. Bular burda qaldlar. r gtrb grk Allahnan znn arasnda
n deyir? Bnd d rz eliyimyln aalarn doslarn salna:
Bir nzr ql bu qlni alm mn,
Qdir Allah qoyma olum xclt.
z tutmuam drgahva gelmim,
Krm shibisn eyl dlt.
(6+5)
Ordubada,
Bu yollar gedr Ordubada,
Qouna sr-krd grk,
Getmsin ordu bd.
(Bayat)
Sz deyir ama Gznn yan baharn bulutu kimi ruxsrin rvn eliyir, Alb br
klmsin bu dillrinn desin, Bnd d rz eliyimyln aalarn doslarn salna:
Mn glmim qardamn dalnca,
lm yeydi bu dnyada qalnca,
Gz tiktim yoluna illr boyunca,
Qdir Allh qoyma olum xclt.
(6+5)
Alb br klmsin bu dillrinn desin, Bnd d rz eliyimyln aalarn doslarn
salna:
r txt ylmmz arnnan,

368
l gtrmz vzir u vuzrsnnan,
Xclt kirm olanlarmnan,
Qdir Allah zn eyl himyt.
(6+5)
Erzuruma hay Erzuruma,
Bu yollar gedr Erzuruma,
Dvsi lm rbm,
Dzrm hr zlma.
(Bayat)
Sz deyib alyr, Gznn yan baharn bulutu kimi ruxsrin rvn eliyir, bi-h oldu.
Alm-i ryad Hzrt-i Sleyman bunun ryasna gldi. Olum, r; Al bu kman mnim
limnn. Bir dana keman verdi. V Srfrz h cryann tozih verdi ki o bizim
tihmmizidi, o biz dnhlh eldi, biz onun ulduzun yandrdx. h-rux ki indi oturub onun
yerind, sn ona kmh gedisn. Bu kaman saxla. Bir danada zh verdi ona, bir dana da loh
verdi ona, ki bu da aarsan o yz, bir dana bulax vard, bulaxda dana balx vard. O
balxlarn nd tutarsan v qarnn skersn. Birinin qarnnda xncr vard. Birinin qarnnda
loh vard, v birinin qarnnda da dana ox vard. Olar gtrcaxsan. Bular diyib gayib
olsun, vli r hl gldi, grd keman var, bir dana da loh var. Dedi mn mjd verin, bs
mn bel bir yuxu grmm. Durublar da asnlar o z. Reyhn Pri z dolandrd: day
biz glmirik siz zz gedcaxsz. ebhng yyrnan hr ikisi gliblr, bulaxdan balxlar
tutublar, oxu, zad l gtirnnn sonra grdlr bir ql numyan oldu. Bu qlnin stnd
bir tvs quu oturub. Loh baxsnlar, grdlr lohd yazlb ki r bu Tvsi oxunan
vurgunan. Bir dana ox qoyub kmn, Tvsi vursun, eleyki Tavus ld, Tvsun bdninn
xan qan olur adam, hr yer ot vurur. Bu zy nian verdi, ot xm oldu. Sora grd bir
qap ald, bir fil glir, filin stnd bir dana dev. Devi xncrinn ldrd, bular bi-h
oldular. Hl gldilr, hr trfi heyvanat grdlr. ebhng yyra z dolandrd:
baxgnan o loh. ebhng yyr baxd grd yazbd; zy v lohu nian ver bulara. Eleyki
lohu zy nian verdi bulara, grd ki bu heyvanlarn iind bir dana Ejdha nmayan oldu.
ebhng bax grm loh. Baxsn grd yazb zy Ejdehy nian ver. Nian vernd
Ejdh qoydu qad, gednnn sora bir dana er nmayan oldu, baxdlar loh grdlr bli, bu
erlr bulara rhnm olacax. zynn lohu nian versinlr, er bular apard yetirdi bir
dan damnind bir mfssl bir baa. Eleyki baa varid olsunlar, iind bir qsr girdilr.
Grdlr bir qoca pirn oturubdu. Ona slam verdilr. Qoca dedi deyin grm bs bura ny
glmisiz? r macern erh verdi ki bs mnim qardam tilismddi, onnan tr glmiik.
Pirn vrt gtrb bulara grk ebhng yyra v ry n diyck? Bnd d rz
eliyimyln aalarn doslarn salna:

369
Xo glmisn bu mkn r,
Bunnan bel hr frmnn mnddi.
Allahdan almsan gen pay r,
Xst n hr drmnn mnddi.
(6+5)
Qan eylr divan eylr,
Divn eylr qan eylr,
Dost mni bu hald grs,
Ya lr ya qanma qan eylr.
(Bayat)
Dedi sn kimsn ki mnim hr drmanm snddi? Dedi qula as deyim. Alb br klmsin
bu dillrinn desin:
Bu dnyada yax yaman bilini,
eyd blbl ara tapar glni,
Sn verrm ikrinin lini,
Almas kimi phlvann mnddi.
(6+5)
Bu dada maralm var,
Ox dyib yaralm var,
N gec yuxum glr,
N gnz qararm var.
(Bayat)
Dedi n cur olub olar snin linddi? Dedi qula as deyim:
Pir-znm yalan yoxdu dilimd,
Blbl kimi ch ch vurram glmd,
Tilismin snma mnim limd,
Bir hkimm hr drmann mnddi.
(6+5)
Dalara qar dbd,
Gr n hamar dbd,
Qbrimi yadlar qazn,
Lahltim dar dbd.
(Bayat)
Sz tmam olsun. Dedi indi ki bizim hr drmanmz snin linddi, ar el. Dedi o aav
grsn? Dedi h. Dedi xacaxsan bu aacn bandaki o qu yuvasna. O quun yaparsz
ikz d iki qnnan. O sizi gyn mlhlrinin ssini eidndk aparar. O yerd tilism-i
miqnatisin lap zn yetirsiz. O sizin baz qoparma n sizi endirr, mn o dqiq
ordayam. ebhng yyrnan r ikisi d qaxdlar aacn bana, ta o quun yuvasna
kimi. Qu yuva da yatmd. Bular ki yetiriblr hr biri yapb bunun bir qnnan, bu qu
prvz eliyib, qaxd getdi. Nec ki rz eldim, gyn mlhlrinin sdas bularn qulana
dyn kimi apard. Bular bi-h oldula. Orda yendirdi qoydu yer. stdi rnin baynan
bdnin ayrlx sals, pir-zn vrt yetirdi ki ey Xt-krn birisi, sn istisn neyniysn? Bu

370
evld- skendrdi. r l eldi quun ban ksti. Eleyki ban ksdi, rnin nzrind
dnya ot tutub yand. ebhng yyr loh bax grm. ebhng yyr baxd lohy dedi
atgnan quun ban otun iin. Quun ban atsnlar otun iin ot xmu olsun. [54] Szlrim
sr-mnzil-i mvda o yerd qald ki, rnin ki qu istirdi ban zsn, pir-zn bang vurdu,
xt-karn birisi n ii grsn? Otrftn r quun ban zd, znnn sora hrtrfi ot
brd, r quun ban ota atd, ot xmu oldu. Gelidlr yetitilr bir aacn yanna bu pirzn vrt z dolandrd riy; Bu aac grk ridn xardasan.Aac ridn xartsn
r, grd bir dana mald. Dedi bureynn gedchsn, axir yetind bir dana ql vard,
sn n-rahand olma biz zmz orda hzir olacauq. rynn ebhng dsnlr bu
lamnan gessinlr. Az gediblr, ox gediblr, axir yetirnd grdlr bir ql mannd bir
yerdi. Bu qlnin qapsna bir dana qfl vurublar. Loh baxdlar, grdlr yazbd ki bu lohu
grk vurasan o qfla, ta o qfl ala. Eleyki lohu vursunlar qfla, qfl ald. Bular varid
olsunlar iri, eleyki qlnin iin vrid olsunlar, alt qarda Qullb- Ahenxar gil, Cemceme
Cdu, Reyhn Pri, Tvs, Zeferan. Bular hamms ba-hem orda dst cm oldular. Eleyki
dst cm olsunlar, tilismi snd, bularn gzlri satad Almasnan ikariy. Yetiriblr
bunlar qollarn saldlar bir birlrinin boynuna v tbrik dedilr. ox xohl oldular. r dedi
gr aalg elsn, mn snin hqqind ox itibah elmim. ikari dedi bizimaramzda bu
szl yoxdu, mn snin tqsiratnnan o zaman gemim. Sn mnim hm qardamsan, hm
ahmsan. Bular rz elmim evld- skndrdilr, ah-dustular. rz elmim hrks
mihnin xidmt els, elbil Allah xidmt eliyir. Mmlktind ahna kej baxsa, elbil
Allahna kj baxr. Bularn slamiytd, din-dusluxda v ah-dusluxda indi d adlar vard.
Eleyki macern bular rh veribler ki bel olub dmn biz qalib olubd. ebhng yyr z
dolandrd riy. Bli. ndi bu ikari bu da sn, vli burda nmn xzan vard, mnnn
blcax. Dedi sn hel olan tanmamsan, nmn burda xzn vard, ryin istdihc,
gyln, gzn doyana kimi n qdr istiyisn gtr. Yerd qalanna mn sahib duram,
qalmasa yox. Cemceme Cdu o vrt z dolandrd: Biz gedirih, nmn xzn vard,
yasan gtirsn. ikri v alt qarda Qullb- Ahenxar gil, Cemceme Cdu, Reyhn Pri,
Tvs, Zeferan, tnur baladlar, qaxdlar hvann zn. Vli n Almas Glzdd, z
gcynn glir. Bular bu yannan glmhd olsunlar, bu yantrftn Ververe Cdu yetirdi
Ugr xbr verdi. Evin yxlsn, tilismi sndrblar, Almasnan ikarini gtirillr, egr
gln kimi bir i grdn, grmsn. Egr grmmdin, day sninkiynn mnimki qalb
Allah. tbl-i cngi vurulub, irin cngidi. slm qounu bu yannan o oyannan bir qr ha qr
dd kipnh aparram Allh. Senuber inen Cehngir zlrin vurublar lkr, brlr d
yolda gllilr. V brlrid heyvanat surtind tilismiddilr. Eid Frhng yyrdan bir

371
ne klm. Baxr grr ki slm qoununda bir ey uoxdu. yyrn da hqqi yoxdu cng
elsin, Alb br klmsin bu dillrinn grk Allahnan z arasnda n desin, Bnd d rz
eliyimyln aalarn doslarn salna:
kr eylrm birliiv hr zaman,
Nzr eyl biz biz qdir ilhi.
Snnn suvay yoxdu bir kse gman,
Nzr eyl biz biz qdir ilhi.
(6+5)
O Gneylr o quzeylr,
O quzeylr o gneyl,
Hsrt hsrtin grnd,
Bayramn o gn eylr.
(Bayat)
Sz deyir, prvrdigri dn kmy istiyir. Alb br klmsin bu dillrinn desin, Bnd d
rz eliyimyln aalarn doslarn salna:
cb yerd bam dd bly,
Tbib yoxdu mrhm sala yaray,
Nh nct vern yeti hyay,
Nzr eyl biz qdir ilhi.
(6+5)
O yan dalar,
Al qana boyn dalar,
Bu yan zlmtxanad,
Necdi o yan dalar?
(Bayat)
Ey Allah slm qoununa ncat ver. Dedim da Almasnan ikari yolda glilr, bu yan trft
d cng otu leverdi. Ferheng yyr istir szn txllsn desin, Bnd d rz eliyimyln
aalarn doslarn salna:
Frhng yyr bu gn olub bi-r,
Gm z verib hr trftn bu zr,
Dmann lind bel qldx avr,
Nzr eyl biz qdir ilhi.
(6+5)
Mzlndi,
Mey ir mzlndi,
Vfl doslar grdm,
ryim tzlndi.
(Bayat)
Sz tmam olsun. Bu fikrideydi, prvrdigr neynk? Neynmiyk? Bir zaman grdlr
Almasnan ikari nin nr ssi glir. Eleyki Almasnan ikari eylndi yer, o yan trftn
ikari bu yan trftn r, zlrin vurdular dry kimi lkr. bir qr ha qr dd kipnh

372
aparram Allh. Cngin o irin yerind, Almasnan Meher-em ru-be-ru xd. Almas l
eliyib Meher-emin linnn mirin ald, el vurdu ki Meher-emin bannan el vurdu
ki iki qq eliyib, biri dd o yana biri dd bu yana. ikrid Ugrinn ru-be-ru geldi.
Bu da onu el eldi. Senuber Nur-bxi, Hmn Nur-bx ki Ugrn qardad, Ugr bunun
n h-ruxun qz Nurl-eyni Ugr aparbd bu qardana. Bunu da ldrsnlr, bularn
nmn qounu varidi qrb dattlar. Hr ks qaabildi cann qutard, vli qalan biri can
qurtarabilmdi. Nur-bxi ldrdlr v Nrl-eyni aldlar. Aparsnlar versinlr h-ruxa.
Eleyki gec gldi araya, bular hm tilismdn qurtardxlar n v hm olar ldrdxlar
n cen tuttular. Df tnbr ney rgvn ssi blnd oldu hvay. Eleyki minye erb gldi
aray, ikari bir gz dolandrd grd ki bu Cehngir inen Cehnbax, Feruxzdd, bular
yoxdular. ikari z dolandrd bs mnim nfratm han? Olanlarm han? z dolandrd ki
ikari bs mcra bu curdu. Bu eynid Cemceme Cdu baxd ebhng yyrn zn,
ebhng yyr baxd ikarinin zn ki ax siz qol vermisiz mni versiz Almasa. ikari
z dolandrd: Ey Cemceme Cdu hl indi onun vxti dyil. Dedi n xeyir, siz qoluza ml
elyin onna sora olanlar bir ey dyil. ikari z dolandrd Senbr ki Sltn-i Sahiran snin
olun Almas svbdi. Dedi xub sn n deyisn? Dedi mn qol vermim istirm grm sn
n deyisn? Dedi mgr diymmirdin ki Almasn hr eyi mnm, ddsi mnn, ixtiyar
mnddi? Snqol vermisn, mn d qbul eliyirm. Sultn-i Siran Cemceme Cdu durdu
dd Senuberin ayana. Dedi n nznin sn mnim glinimsn, iki gzmsn. ikari qol
veribdi, qurtulubdu. Burda mfssl bir cen tutacaxlar, Amma eleyki Cemceme Cdu grd
ki bli day i qurtuldu, rs dmad olacaxlar, dedi mnim toyumda grh bu cavanlar ola
olmasalar mn bu toyu istmrm. Ehzr eldi,ani dqiqd Ververe Cdu orda hazir oldu.
Selam verib dayand. Ey Sultn- Shirn mnim n mrin nmndi? Dedi de grm,
bular niy tilism salmsan, v niy xatmsan? Dedi olar mn tilismdn xada bilmrm.
Dedi grh xardasan. Dedi xardardm, vli n ikari mnim svglm Ugri ldrb,
Ugrinn bu ax aq u muqydilr, svglydlr, o du ki mni riz riz doruyasz, mn
xatmaram. Dedi mn lm bular tilismdn xart. Dedi ax mn lm niy diyisn? Mn
olar balamam snin vucudin, grk sn aradan gedsn, onnan sora bular tilismden xa.
Bu klm bunun aznnan xmax hmi ani dqiqd bhng kemendi atp, Ververe
Cdunu tutdu. z dolandrd Sultn- Shirna: ax bu yyr mn n diyiri? Bu gen mni
tutdu ax. Denen mni trsn. Dedi baba bunu tr. Dedi sn lsn bunnan iim var. Dedi
nmn iin var? Dedi qula as deyim da, bu yalannan deyir balamam snin vucuduna.
Mn grh burda r eliym. Ax szn nmndi? Dedi qula as deyim da. ebhng yyr
gtrb bu dillrinn grk n desin? Bnd d rz eliyim:

373
Siz qurban olum yln canlar,
Mnim bu barmn ba taland,
ikytim oxdu bel dvrnnan,
Bu lvndin vallah sz yaland.
(6+5)
Bu yalannan diyiri ki snin canna balamam. Dedi ebhng yyr gl mni ldr, slm
qounu da tilismdn xsn. Dedi yox . Dedi ax sn harda blsn? Dedi el bu azn aanda
mn bldm bu yalan deyir. Qula asn mm deyim:
nanmayn hr n des szn,
Srm mst eylyib ala gzn,
Tilismi balayb yqin zn,
Men bilirm vallah sz yalkand.
(6+5)
Ververe Cdu z dolandrd: bav n mn onu snin adna balamam. Dedi bu yalan
diyir, balyb z canna. Dedi gula as deyim da: Alb br klmsin bu dillrinn desin,
Bnd d rz eliyimyln aalarn doslarn salna:
bhng rifdi sz tez qanar,
Mminlr hr zaman mrn sanar,
Ya vurram vucdi ot tutar yanar,
Bu lvndin vallah sz yaland.
(6+5)
Szlrim sr-mnzil-i mvda o yed qald ki ebhng yyr dedi bu yalan diyiri. Dedi
mnd bir dana ya var, kcaam bunun vucudin, ot vuram, bunun yz min dana can olsa,
biri qurtarmaz. Bunun qollarb phlvanlardan balad, cadugrlr dedi, bu istdi sehr oxuya,
bunun sehrin btil eliycaxsz. Hmun ya hdi bunun vucudin, onnan sora buna bir dana
kibrit vurdu, onnan sora trsn. Bu atlr dr, ot l kir. Bunun lap czr xd. Eleyki
chnnm vasil olsun, slm qounu ki bu salmd heyvan surtin, hamms silkinip, (Guba
gaz kimi) tilismidn xdlar, dtlr z surtin. Bir biriynn ox pdlr grdlr,
xohl oldular. rynn ebhng, ikarioz sevindilr. Onnan sora bi yol hr trf nm
yazdlar ki ysnlar Almsnan Cemcemeye toy elsinlr. Aa bular burda mgul
olsunlar binyi toy qoysunlar.
Amma siz dsitni hardan deyim? Firngistannan Portagal-i Firngidn ki hmun
Efsr-Bnunun nianlsyd ki Glistn- Ermd cavanlara toy eliyirdilr bunun da getdilr
ebhng yyrnna Reyhn Pri geceynn gtirdilr Cehnbax gtirdilr. Portakal-
Firengi, Efser banunun nianlsd ki ordan lkr kib gliblr. m. Srhng-i minin
ki iki dana olu varidi, birinin ad Huengidi, birinin ad Peeng idi. Bular yollamd Talib-i
Mgribinin yanna. Bizim rz elmim, bir Keyvn sovdagrimiz var bir d Keyvn
Pehlevan. Keyvn sovdagr, Glistn- Ermddi. Amma Keyvn Pehlvan ki tihm

374
qoymudular, bular lkr kirlr glirlr m. mid Keyvn Pehlvan ldrllr v
nmn ki orda idd varidi, dndrib kafer eliyillr, be- zrb-i emir, v m dubr
prm-i kfr vurullar. Orda cn tutuktan sora, lkri ikiy blrlr. Talib-i Mribiyni
yolluyullar gedir Dr Vilytin. Hmun Vilyt-i Rumdu ki h-i Dr burda ahl elrdi,
r orda ah eliyirdi ki Glistn- Erm gednd olu ir-Efkeni qoymudu z yerind.
Hueng inen Peengd glilr Yemn ehrin ki Mnzr h- Ymninin paytxtidi,
Glistn- Ermnn glnd ikrinin hrmlrn qoyublar orda, gliblr Yemni xrb
elsinlr. Glistn- Ermd yadzda saxlayn ki toydu, Cemceme Cduinn Almasn
toyudu. Bu yan trftn d bular lkr kib gldilr. Siz deyim Yemennen. Yemenin
kenarind lkr glib dsn, Hueng inen Peeng ki Srhng-i minin olanlard, bir
dana nm yazdlar yolladlar, Mnzr h- Ymniy ki bs biz filan kesih, glmiih
ikarinin hrmlrin aparax. gr verdin, he. Vermsn md olgunan cng. Bir qasidi
yolladlar, dilvrdi, ki kitab yazr ki Behrm- Zencirserin qardad, shib-i emirdi. Bir
dana fil svr olub, gldi, ymn, bargh varid oldu, prd-dr prdni sndrd, nmsin
nisr eldi, namsin qzl ald. Eleyki nmni oxusunlar Mnzr h- Ymninin hal
doland. Bunun bir dilvri var, be-nm- Nmn. Nmn Mnzr h- Ymniy z
dolandrd: qurbn qble-yi lm saolsun, elbil haln doland. Dedi bs macr bu curdu.
Dedi n-rahand olmagnan, bular eidiblr ikarigedib Glistn- Erm istiyillr l yeri
tapsnlar. Mnzr h- Ymni z dolandrd: Olum bular mnim dyl ki bular siz tvil
verm. Shrama ikari gls, sizin birizi goymaz slmt qurtulasz. Dedi vesn
vermisn, vermsn bir dana mir qoyaram kllnnn txtinnn xar eiy.Nmn z
dolandrd: Sn hl o qudrtin shibi olmamosan. Aa bularn sz p glsin. Bu Behrm-
Zencirse l eldi mir, Nmn rz eldim, shib-i emirdi, yapb bunun dst-bndinnn
fir verdi, ir Behrm- Zencirserin linnn dd yer. z mirin gtd qoydu
kllsinnn, paas arasnnan xd eiy. Xt-krn birisi hl az o yer yetirmisn ki
bizdn rahlnan istisn ikarinin hermlrin alasan limizdn. Eleyki bu xbr getdi yetirdi
Hueng inen Peeng. Bu yan trftn cng yazld. Sabahlarma hr iki terftn lkr rst
oldu. Nmn, tk u tnh qdm qoysun meydn. Dedi bu lkrin by kimdi? Dedi
Hueng inen Peeng. Dedi mn tqza eliyirm olarn hr ikisi d gelsin meydan. Hr ikisi
d, Hueng inen Peeng geldi meydan, l eliyib bularn ikisini d birin sa birin soldan,
yapt kmrlrinnn gtt gy, Dedi Xt-kr necsiz ikizi d vurum bir biriz? kivz d
dam dam dalasz. grv lkeriz dediz, qeyittiz, qeyitmisiz, qeyitmesez zzi
lmbilin. Bular man hdilr. Emn imannand. Heks hrkt elmiyib, bular zad eldi
ki gedsiz v illa getmsz zz salq bilmyin. Bular mnsrif olmudular ki gessinlr.

375
n bular glnd bular hr trf nm yazmtlar ki Mnzr h- Ymniy kmh glin,
O yan trftn, Glbr Vilytinnn, Zhhk Padiahn qounlar Mnzr h- Ymniy
kmh gliblr. Dubr cng otu lvr oldu. Nmn inan Cehndrn anas grd bular
oxdular, slm qoununa rsni tng eliyillr, niqb sald zn, mrkbin svar oldu. Bir
ql vurur ki pnh aparram Allaha. Bular burda cngid olsunlar, Talib-i Maribiy, Dr
Vilayetind ir-Efkeninen cng eliyillr.
Amma Eid dsitni kimnn? Glistn- Ermnn, ikaridn. Alem-i ryad
yatmd, grd ki Ymn ehri govgnn iinddi. Eleyki shr olsun, cemti yr drsin,
deyir ki glin mn bir yuxu grmm, onu deyim sis, siz yorun. Ncur yuxu grmsn?
Alb bu dillrinn desin, Bnd d rz eliyimyln aalarn doslarn salna:
Yatmdm yuxu grdm ryd,
Nzl yarm dd xiyl gen.
Mlk-i Ymn gen qalb gogy,
Nzl yarm dd xiyl gen.
(6+5)
Dedilr szv ron deginn Shib qran, n cur grmsn? Dedi qula asn deyim. Alb
br klmsin bu dillrinn desin:
Tvs pri Reyhnni gtrsn,
Slmm nazl yr yetirsin,
Bi-h edib z iln gtirsin,
Nzli yarm versim piyl gen.
(6+5)
Alb br klmsin bu dillrinn desin, Bnd d rz eliyimyln aalarn doslarn
salna:
Yr deyin lmyibdi ikri,
Mnnn tr yar kir intizri,
Durun gedin gtirin Simizri,
imizrm db xiyl gen.
(6+5)
Sz tmam olsun. Reyhn Prinn Tvsi mmur eldi gessinlr Simizri gtisinlr
Ymnnen. Bular getdilr yetirdilr Ymn. Grdlr hr trf qarovul yasovul, lkrdi.
imizar yuxu bnd eliyiblr, bir dana da nm yazdlar ki, Mnzr h- Ymni zad blsn
ki bular bular aparblar, Glistn- Erm. Eleyki gtiriblr ikarinin brbrind yuxulu
yuxulu txt-ixbn ztnd yer. Bu yan trftn hl gtirsinlr, ikari qol sald Simizrn
grdnin. Grd mtlb ron olmad. Dedi nznin niy bu qdr n-rahand san? Mn de
grm Ymnd n vard? Simizr z dolandrd: cz versn diyrm da z versn diyrm
da Ymnd n vard. O siyah zlflrdn bir dst tel ayrb, basb lbstan mmlrinin

376
stn. n saznan sznn desn qorxuram navar qurtula, dstan qurtarmya, o du ki istirm
bu szlri dil cevab diym Simizr gtrb bu dillrinn deyir:
Hr trftn lkr kib gliblr,
Mlk-i Ymn qalb lkr lind.
ndi l tapplar qiss alllar,
Mlk-i Ymn qalb lkr lind.
(6+5)
ikari z dolandrd: Kim lkr kibdi glibdi? Dedi:
Bir madd ir geyib cng libsi,
Bir el lkrdn yoxdu haras,
Ehsn qz Cahndrn anas,
Dmn aciz qalr onun lind.
(6+5)
Ehsn qz ibrt ola o Xurid Ban, rblr Pdihnin qzd ki cng libasi geyib cng
eliyir.
Adv qoymusan Sleymn Sni,
Gln deyir o er ikari han?
Sn qurbn olsun Simizr can,
Mlk-i Ymn qalb lkr lind.
(6+5)
N cur olub? Cereyani erh verdi. Portakl-i Firengi, Talb- Maribiy, Hueng inen
Peengdi, Srhng-i minin olanlar, mcr bu cur olub. Lkr ekiblr, hm Dr
Vilytin, txt-i sltntiz ordad. Hmd gliblr mnim vilytim. stirlr snin
hrmlrivi aparsnlar qiss1447 alsnlar. Hamms bu mcrdn xbr-dr olsunlar. ikari z
dolandrd: rvsi l aya elyin, dmdinn l l taprn. Hmun gec rsinn dmd l
l taprsnlar. Almsnan ibart ola Cemceme Cdu, Sultn- Shirn. Eleyki shr olsyn,
hamm yerinnn durub glib, md oldular. ndi biyol i burdad, Cehndr, Cehnbax,
Qeys-i Rmmh- rb, bular lli min qoununan yollad Ruma trf. Ki Diyr-i Rumdi, dr
Vilytin. Ki gedsiz siz ir-Efken kmhliy eliysiz siz. irzd- Tigzni, Ysif rb,
Ferruxzd, Ferruxbex, lli min nfrinen yollad hara? m. Cehndr a z dolandrd:
Olum sn d lli min nfrinn gedcaxsan Yemen ehrine. Amma Cehndr z dolandrd
Senber Cdya: Dedi n ddm olara kmh verdi, qardama, moluma, gr icz
versn, Alms da verin mnnn gessin Yemn ehrin. Dedi bala sn demseydin d onu
sn qoacadm gessin. zd ikri, r v Xisrov-i Qldr da gedcad Hindustana.
Hr trf lkr atland. Necki rz eldim hmin tor. irzd- Tigzn, glb m ald.
Cehndrinan Almas gliblr havann znd. O zaman yetirdilr Yemene ki grdlr

1447

. Qiss: .

377
Mnzr h- Ymni veribdi xndhlr su balyblar, v Xurid Bn inan Nmn
thliyiblr. Dmn alb drsin kmnd atblar istillr tutsunlar, o zaman Almasnan
Cehndrn nrsi gyz znd blnd oldu. Neceyki yetidilr, zlrin vuedular lkr.
O zaman grdlr bir xs istir txt fili asn varid olsun hr. Almas dedi. Cehndr dedi
bli. Dedi grsn o xs istir varid olsun hr? Mnim iim onnand. Ele neceykiistir
krpy gesin, varid olsun hr, Almas yetirib, yapb bu pehlvann kmrinnn, ba st
el vurdu ki yer getdi quylandla, day ldan xmad eiy el lda can xd. Lkrdn
l-mn ssi simn blnd oldu. N qdr qoun varidi hammsn bular qrdlar, v Cehndr
Hueng inen Peengi tutdu. ard Nzik-bdni gttilr. Dedi Mslman olmasalar
neyliyim? Dedi Mslmn olmasalar ldr. ard grd bular Mslman olmadlar, bularn
ikisin d ldrd. Burda nmn ki hrmlri vard, ydlar, Mnzr h- Ymnidn
xudafiziliy eliyiblr, z qoydular Dr Vilytin. irzd- Tigzn m ald prmi vurdu
ora. Cehndr, Cehnbax, ir-Efken, bular da Talb- Marbiyeynn cng eliyiblr v onun
nmn qounu vard, vurdular dattlar, z hrlrin sahib oldular. ndi i fqt
ikariddiki srb Hindustana, Hindustan padiahna bir dana nm yazd: n mnim
babam skndrdi, tmm-i dnyy slmn prmin vurub, mn d grk bli diysiz,
burda da prm-i slm vuram. gr bli demsz, sirdn kbir rhm elmiycaam.
stdi nmnin cvabn ceng yazsn, vzir qoymad. Dedi qurbn mn nucmd oxumuam,
Srhng-i mi bunnan lldi bir i greblmdi, Srfrz h ki Sleymnn
nmyndsiydi, hakz. gr istiysn bunnan cng eliysn, sirdn kbir rhm elmz,
vn d ahln aradan gedr, zn d lrsn. Gt bir df bli de, prm-i slm
vursun qoysun gessin. in olmasn. Gtrb bu nmnin cvbind slh yazd. ikariyi
pevz eliyiblr, varid olsun hr, prm-i slm vursun, cen tutular, irnixoranl oldu.
Bu yan trftn lkr atland gldi hara? Dr Vilyetin. Elbtt mn aalardan ox z
istirm, bularn flsflri oxdu, n navarda yer yox, o du ki xils eldim szlrimi. Ki
dmann lkrin qrllar, v siz d qol vermidim ki elli beiminci navarda tmm
eliycaam, o du ki dil cvb deyirm. Vrid oldu hara? ikr, r, Xisrov-i Qldr
yetirdilr hr. Eleyki dnyy prm-i slm vurannan sora, r z dolandrd: Dada.
Bli. Dada bunnan bu yana neynmliyih? ikari z dolandrd dada mni desn day mn
yorulmuam, dnyan yormuam. Sin u salim geip, bunnan ba yana mn ibdt eliycaam.
Allahnan z aramda rz u niyz eliycaam. Be gn ki mrm var, Allah sar gedim.
r z dolandrd: Dada el mn d snnn varam. n irzd- Tigzn, Cehngirden,
Cehndrdan Cehnbaxden v ir-Efkennn byd, ikarini r quyuyq salqnda drt
be sinnindydi, irzd- Tigzni qoydular txt-i sltntt ahlx elsin. Hamms ydlar

378
bir yer, dnyay d babalar skndr kimi prm-i slm vurdular. Onnan o yana
ikrynn r hr iki qarda mgul oldu ibdt elmy. Verdilr msciddri bzdilr,
hri bzdilr. irzd- Tigznin txt-i sltntt oturmana cen tutular. ikari z
dolandrd: devlerdn, prilrdn hr ks ists bizim yanmzda qala, gzmz st yeri var.
Qalan qalp, gedn getti. Shib-i kitb burda dssitan payan veriri. Allah and verrik z
izzt u cellin, hr ksin ryind nmn niyyti var, mtlbi var, brvurd elsin, neceyki
h- Dr olu ikrinin mtlbin yerin gtirir, v din st llirdi, ql vururdu, ki
dnyan grh Mslmn eliym, ve hdin d vf eldi v Allh Tl da onun kmeyi
oldu. Allah hmm sizi ad elsin. adlx versin, yamanlx vermsin. Tamam subay
olanlara da Allah toy qsmt elsin. Almasnan Cemceme Cdunun toyu tlsiy dd biz
d toyun bagimndsin eliyax.
(Dnlerde kz taraf arks).
Dadan dz yenmim,
Al lvn geyinmirm,
El bey tayfa aras,
Olan beyenmim.
Ay aq trifl bizim glini,
Qeynin deyin balasn belin,
El oba desin by toyun mubark,
Bey sevindirsin obasn elini.
Bu dr drin dr,
Sularu srin dr,
Yardan cavab alnca,
Yalvarmam min kr
Balayb toy axam,
Glin yandrn mi,
Glin bzk verin,
Glir olan adam.
Ay aq trifl bizim glini,
Qeynin deyin balasn belin,
El oba desin by toyun mubark,
Bey sevindirsin obasn elini.

379
FOTORAFLAR

Tebrizli k Hesen SKENDER

Tebriz klarndan Ali KARADAI

380

k Hseyn Ali Hseyni

Tebriz klar Grubundan

k Hesen SKENDERnin ya gn treninden 22. 10. 2007