SOSYALST SOVYETLER BRLG'NDE

( 1 9 1

1 9

6 )

KURTLER
SEYN CAN

Peri Yaynlar

Yazar:

l lscy'n can
Birinci Bask:
stanbul - Kasm/ 2005
Editr:
AhmetNAL
Kapak Resim:
Erebe eno ve Kzkardei Vera
Kapak Tasarm:
Onur .:trk
Mizanpaj:
M. BraNAL
Bask:
Kayhan Matbaas
Tel: 0.21 2.576 Ol 36

ISBN 975-9010 - 24 -O
Bu kitabn blm ya da tamamnn yayn hakk mahfuzdur.
Tantn

ve

alntlar dnda yazar ve yayncdan izinsiz oaltlamaz.

Peri

Yaynlar

Stleme Cad.
Pavlonya sok.
Nuholu Apt.No: 10/19
Kadky/ STANBUL
Tel-Fax:

216. 347 26 44

GSM: 0533 488 Ol 12

e-mail: perikitap@mynet.com

SOSYALS T SOVYETLER BRLG'NDE

(1917-1956)

KURTLER
H:SEYN CAN

Peri Yaynlar

Ulusal Kurtulu,
Demokrasi,
Sosyalizm,
Jte

Snfsz,
Smrsz
Bir
Dnyann
Ziemiyle
Topraa
Denlerin
Ansna!..

CNDELER
"

- nsz

. . . . . . ....................................................... . . .. . . . . . . .. . . . . . ..........................

- Ekin Devrini ve Krtler

................................................... . ......... .............

- Sovyetler Birlii'nde Krdistan'a Sor(Kzl Krdistan) Otonom Blgesi

.....

- Sovyetler Birlii'nde Ki.irt Emekileri Arasnda Kltrel Alanda Devrim

....

11
21
35

.
- Sovyetler Brli
g nde Krtl
er s
urgun Edildi m.?. ......................................... 80
..

- Sovyetler Birlii ve Mehabad Ki.irt Cwnhuriyeti; Sovyetlere Snan

Barzanilerle likiler

.......................................... . . . . ...........................

- Sosyalist Anavatan'n Sauvunulmasnda Ki.irt Emekiler Grev B<nda

....

90

109

- Sovyetler Birlii Deneyinin retici Sonucu:

Ulusal Sorun'un zm in de Alternatif Sosyalizmdir!..
Sonu:

............

....... ........................................................... ....................................

123
128

NSZ

Ekim Devrimi'nden ksa bir sre sonra kurulan sosyalist Soryetler

Birlii'ndeki Krtler konusu neden nemlidir? Lenin ve Stalin gibi
iki byk komnistin nderliinde yaanan sosyalizmin kuruluu
dneminde Krtler hakkndaki gereklerin ortaya kmas daha fazla
ertelenebilir mi?

Ulusal sonnlarn zm iin, sosyalizmin alternatif olmaya

devam ettii gnmzde, yaanan sosyalizm deneyinde somut olarak
Krtlerin bu pratikten nasl ve ne ekilde etkilendiklerini vb. ortaya
koymak son derece nemlidir. Ancak burada asla unutulmamas
gereken ilkesel nemdeki ey; btn bir Soryetler Birlii devleti
dnemini bir ve ayn gsterme/grme hatasna dmemektir.
Tamamyla ieriksel olan bu ayrmda, doru tutum 1917'de balayan
srecin

l 956'daki 20. Parti Kongresi ile kesintiye uratld

gereinden hareket etmektir. Bu perspektif nda soruna yak

latm iin de, Soryetlerdeki Krtlerin durumu zerine belirttiim
taril dilimini esas aldm. Bu hibir ekilde ikinci dnem zerine
almayacamz anlamna gelmiyor, gelmez.

Kuku yok ki herhangi bir lkedeki Krtler zerine yazlanlar ile,

Ekim Devrimi sonras sosyalizmin kuruluuna sahne olmu sosyalist
bir lkedeki, Soryetlerdeki Krtlerin zerine yazmak ayn lde nem arzetmez-dikkat ekmez. Krtlerin, yalnzca Soryetlerde bulu
nanlarnn sosyalizm deneyini bizzat yaadklar ve fakat bu ,bir pan;a

Krdn' yaadklarnn -neredeyse- btn Krtleri ilgilendirdii

dikkate alndnda bu konu zerine zel olarak durulmas kanl
maz hale geldi.

Bu alma 2000 ylnda bitirildi. Fakat deiik nedenlerle

bugne kadar kitap boyutunda karlamad. Yaptm aratrmann
bir kitap almasna dntrlmesi, bu almaya baladmda
tasarladm bir hedef deildi. Konu hakknda fazla belgenin bulun
mad olgusunu kavradm andan itibaren almann kitap ek
linde yaynlanmas iin uratm; ne var ki imkanszlklar u ana
kadar baarl olmama olanak sunmad. Neticede, eksii ve fazlasyla
elinizdeki kitab imdi okura sunmu bulunmaktaym. Artk yapl
mas gereken, eletirel bir tarzda yaklap eksiklikleri ve yanllklar
bulup ortaya kartmak ve giderilebilmesi iin grlerinizi yazl
olarak bildirmenizdir.

Daha nce bitirilen bu almay, basma hazrladm u sralar

yeniden gzden geirme ve bir bakma kimi dzeltmeler vb yapma
iine ynelmedim. Kuku yok ki, dnp yeniden incelendiinde
bugn itibaryla sylenmesi gereken baz eyler yok deil. Tespit
ettiim kimi noktalar hemen dzeltmektense, kitap olarak yaynlan
mas ve gelen eletiri ve nerileri toplayp ondan sonra zel bir
yaz/almaya ynelmeyi doru bulduum iin "beklemeyi" tercih
ediyorum. Kitap zerine derli-toplu bir yeniden gzden geirmeyi
bu anlamda basmndan sonraya ve olabilirse ikinci basm ile birlik
te okura vermeyi doru bulmaktaym.

Sovyetlerdeki Krtler zerine aratrma yaparken, konu zerine

yazanlarn -neredeyse- ezici ounluunun proletarya diktatrl
kartl ve zel olarak Stalin dmanl temelinde hareket ettik
lerini; vardklar sonularda bu iki genin ok nemli bir rol
oynadn ncelikle tespit etmek gerekiyor. Sanna nyargsal

zemin zerinden-hazr reetelerle yaklald iin objektif davran

maktan uzak bu kesimin olgular arptmas ile youn karlamamz
nedeniyle almann bir bakma polemik tarznda ele alnmas
kanlmaz oldu.
Amacmn, yalnzca polemik yapmak; ayn dnceleri payla
madklarm eletirnek ve 'ne pahasna olursa olsun Sovyetleri
savunmak' olmadn zellikle belirtmek istiyorum. Hayr, bizzatihi
Sovyetlerdeki Krtler zglnde olan-bitenin objektif bir temelde
aa karlmas ve bu yaplabildii lde dorudan buna bal
olarak eletirinin yaplmasnn doru olacan dnyorum.
Hatalarn yaplmad, yanllardan azade olunduu ve her eyin
eksiksiz ekilde gelitiini, herhangi bir yetersizliin yaanmadn vs
syleyebilmek mmkn deil. Bilhassa, ilk sosyalist deney asndan
bilakis hatalarn-eksikliklerin-olumsuzluklarn yaanmas belli bir
erevede bir lde gayet anlalrdr. Hele hele Sovyetler
Birlii'nin zerinde ykseldii onlarca lke ve yzlerce ulus/milliyet
olgusu dikkate alndnda, "ulusal sorun gibi son derece karnak
bir mesele"de ilerin sorunsuz zmlenebilmesini beklemek ve
iddia etmek olacak ey deil. Devrimi baaranlarn ve sosyalizmin
kuruluuna nderlik edenlerin byle bir iddias olmadna gre,
onlardan renme abas iinde olan bizlerin bu tr bir ynelim
iine girmemiz beklenmemelidir.
Sovyetler Birlii'ndeki Krtler zerine yazlan ok az sayda kitap
belge-yaz bulunmaktadr. Daha ok son yllarda bir nebze 'yaygn
laan' bu materyalin konunun ok ynl ele alnmasnda belli bir
katks olsa da, esasnda olgularn yerine 'kendi dorusunu' koyan bir
mantn hakimiyeti nedeniyle gvenilirlii zayf kalmaktadr. Zira
dorudan Sovyet Krd kimliini tayan kimileri de soruna olgusal
dzlemden ziyade bildiklerini aklama(!) kaygs ile yaklatklar iin
konu hakknda yararlanlabilecek fazla bir belgesel almann
varolduu sylenemez. Hal byle olunca da, belge yerine ilgili
9

yazlan yazanlar kendilerini tank gsterme tavr ierisine girmekte

dirler. Kuku yok ki, tercih edilen bu yntemin sonucu olarak ortaya
kaba bir 'tarih arptcl' kmaktadr. Bu alma iinde, dier ey
lerin yannda sosyalist tarihin arptlmasna da yant vermeye
altk.

Sosyalizm koullarnda Krtlerin durumunu ele alan bu al

mann, halkmzn zgrlk mcadelesine olumlu bir katk sunmas
dileiyle . . .

Hseyin Can
Temmuz 2005

10

EKI:v: I>EVR.I:M:I

"V"e

KURTLER

Burjuvazi, revizyonizm ve milliyetiliin btn inkar, karalama ve

saldr kampanyalarna ramen, Ekim Devrimi'nin dnya proletaryas
ve ezilen halklarna brakt muazzam deneyim ve dersler bugn de
canlln koruyor. Varsn emperyalizm ve onun ideolojik bombard
man altnda aranlar bu parlak esere saldrmaya devam etsin. Dnya
yeni Ekimlere ihtiya duymaktadr ve mevcut emperyalist barbarla
kar biricik alternatif ancak ve yalnz yeni Ekimlerdir!
Halklar hapishanesi Rusya'da ulusal sorun gibi son derece karmak
bir problemi zen Ekim Devrimi, bu sorunun zmnde yeni bir
dnemin almasn da beraberinde getirdi. Ekim Devrimi, ulusal soru
nun kalc anlamda ancak ve yalnz emperyalizme kar kararl
mcadelenin ardndan zlebileceini parlak bir biimde kantlayarak
ulusal problemin proletarya nderliindeki baarl devrimlerin zaferi
sonucunda zlebileceini hibir kukuya meydan vermeyecek ek
ilde kantlad. Devrimin ilk gnlerinde "Uluslarn ayrlma hakk ve tm
milliyetlere tam hak eitlii" ilan edilerek bu dorultuda ie baland.
Sosyalizm koullar altnda, bu alandaki baarlar srekli bir ilerleme
kaydetti ve yaanan pratik, dnya emeki halklar ve ezilen uluslarna
byk ilham kayna oldu.
Devrimin bu niteliini, Stalin ok yaln olarak u ekilde ortaya
koydu:
"Ve gerekten de Ekim Devrimi, Dounun boyunduruk altndaki
halklarnn emeki kitlelerini, yzyllar sren uykularndan uyandran
ve onlar dnya emperyalizmine kar savaa srkleyen dnyadaki ilk
devrimdir."

11

Ekim Devrimi ve Kafkas

Krtleri

Rus gericiliine, emperyalist saldrganla ve onun smrge siyase

tine, dnyay paylama planna ar darbe indiren Ekim Devrimi, hakl
olarak dnya halklarnn yaygn sempatisini ve desteini kazand. Bir
halklar hapishanesi olan arlk Rusya'snda, arlk despotizminin bar
barl altnda inleyen mazlum halklarn kurtuluunu salayan Ekim
Devrimi, dnyann dier alanlarndaki ezilen smrge ve baml
lkelerde de ezilen ulus ve milliyetleri derinden etkilemitir.
Krtler de Ekim Devrimine sempati duymu ve kazanmlarndan
byk oranda etkilenmi-yararlanmlardr. Ekim Devrimi, Krtlerin
uluslama srecine olumlu ynde etkide bulunarak ulusal kurtulu
mcadelelerine katk sunmu, ilerletmitir, ilerletmitir ...
Bu gelimelerin "i" boyutuna bakalm ... ncelikle Krtlerin
(Krtler derken, nfusun tamamn kastetmediimiz gznnde bulun
durulmaldr), arla kar mcadeleye katlmlarndan bahsetmemiz
gerekiyor. Krdistan'n corafi snrlarnn dnda, Kafkaslarda
yaayan yoksul Krt kyllerinin Ekim Devrimine giden srete belli
bir katlmn gryoruz. Baz kaynaklar, yoksul Krt kyllerinin,
arln barbarlna kar mcadele iinde bulunduklarna iaret ediy
or. Rus despotizmine kar toprak talebiyle ayaklanan emeki Krtlerin
mcadelesi buna arpc bir rnek olarak verilebilir. Birinci Dnya
Sava yllarnda cereyan eden bu gelimeyi Minorsky yle anlatyor:
"Toprak sorunlar Sovyet Ermenistan'nda yaayan Krtler iin
ayn biimde ortaya kmamaktadr. Gerekten de, Alagz kylleri
"Toprak istiyoruz. Daha ne kadar kle kalacaz?" diye ayaklandk
larnda 1. Dnya Sava bitmemiti. Kendileriyle yaknlk kuran
genler, onlar heyecanlandryorlard; bu szleri bizzat nakleden, yurt
talar Ereb emo'ydu. Kulaklara kar yrtlen saysz mcadeleden

da gereklemiti." (Krtler. &

Krdistan, V. Minorsky, Th. Bois, D. N Mac Kenzie, Doz Basm-Yayn,
Ekim 1996)
sonra dleri, ilk biimiyle olmasa

Yukardaki pasajda ok net grld gibi, Rus despotizminin

ayakta durmasnda nemli bir rol olan toprak aalna kar balatlan
mcadelede yoksul Krt kylleri aktif bir biimde yer alarak Ekim'e

12

giden srete bir lde devrime katlabilmilerdir. Yoksul Krt kyl

lerinin bu direnii phe gtrmez ekilde devrimin baarsna yaplm
mtevaz bir katk olarak deerlendirilmelidir.
Kafkasya'daki Bolevik almalar neticesinde, bu geni blgedeki
proletarya ve kr yoksullarnn arla kar mcadele cephesine
kazanlmas baarld. zellikle sren savan ar tahribatlarna kar
verilen mcadelede kazanlan baar, partiye nemli lde prestij ve
g kazandrd. Bu aamada yoksul Krt kylleri arasnda filiz veren
Bolevik fikirler parti saflarna Krtlerin de katlmlarn beraberinde
getirdi. Buna en somut rnek Ereb emo'dur. arlk ordusunda terc
man olarak bulunan Ereb emo, ar ordularnn igalci ve yamac
karakterini bizz.at yaam, bu igal ordularnn dier halklara yapt
gibi yoksul Krt halk zerindeki vahetine de tank olmutur. Ordu
iindeki Bolevik almayla yzyze gelen Ereb emo kararszlk
geirmeden hemen Boleviklerle iliki kurmu ve byk bir fedekar
lkla greve komutur. O, yoldalaryla balarnn koptuu bir
dnemde zverili abasyla yeniden buluma mutluluunu gsterebilen
biridir. Ordu iinde tant ve fikirlerini benimsedii yoldalarna olan
bu ball, onun Parti'ye katlma evkini hzlandrmtr. Sahip olduu
bu kararllk neticesinde ubat Devrimi'nden hemen nce Parti'ye ye
kabul edilmitir. Parti fonksiyoneri olarak almalarn yrten Ereb
emo'nun bu dneme ilikin kimi anlarn buraya almak yararl ola
caktr.
"nceleri, Bolevik Partisi'yle br partiler arasndaki ayrm
bilmiyordum. Btn isyanc ve zgrlksever partilerin birleip tek bir
dava urunda almalarn gnlden istiyordum: iSTiBDADA VE
ZULME SON; SAVAA SON; BYK KK BTN ULUSLAR
IN HAKLARININ TANINMASI; YOKSULLARIN VE iiLERiN
ZENGiNLERLE KAPITALISTLERIN TAHAKKMNDEN KUR
TULMASI. Bu dncelerimi yoldalarma akladm.
1 Mays Bayram (Emekilerin bayram) yaklayordu. Benim de

bal bulunduum gizli Bolevik rgt bu bayrama byk bir cid

diyetle hazrlanyordu. 1 Mays gsterisi ve bir miting dzenleyip halk
Bolevik izgisiyle aydnlatmak, Geici Hkmetin savaa niin son
vermediini askerlere ve emekilere anlatmak istiyorduk.
"Karde" dedim, "Ben Bolevik'im. Konumak istiyorum." Gld
13

ve elini uzatt. Krsye ktm. Krt giysilerim kum, destmal ve

sapk'mla askerlerin dikkatini ektim. Herkes sustu. . . . Yarm yamalak
bir Rusayla konumaya baladm. Son birka ylda neler grdm,
duyduumu anlattm. nceleri ar bizi asyordu. imdi de arn yerine
byk burjuvalar, beyler, aalar asyor, lme yolluyorlar. Bu hkmeti
devirip yerine yeni bir hkmet kuralm ve evlerimize dnelim"
dedim . . . Geceleyin bu olayn ... honutluundan Krte bir trk
rarak, istasyonun dar yollarndan kulbeme dnyordum

. .

."

(Ereb

emo, Krt oban)

Mcadelenin zgn bir boyutunu ele alarak devrim ncesi ksa
dnemin baz yanlarn ortaya koymas bakmndan E. emo'nun
szkonusu anlarnn tarihsel bir anlam vardr.
Burada ne karlmas gereken balca yn, Krt milliyetine men
sup biri olarak Ekim Devrimine katlan Ereb emo'nun, kurtuluun
devrim ve sosyalizmle olacan bilince karmas ve bunun ancak
Bolevik nderliin bayra altnda, halklarn kenetlenerek baarabile
ceini savunmas ve propaganda etmesidir. Ereb emo'nun dar ulusalc
bir izgiye dmemesi, "kk-byk" uluslarn kurtuluunu devrimin
bir sorunu olarak kavramas olgusu da ayn lde bilince kanlmas
gereken nemli bir deneyim olarak grlmelidir.
Byk Ekim Sosyalist Devrimi'ne Krtlerin katlm hakknda
yeterince materyal bulunmadndan rneklerimizi oaltma imkanna
sahip deiliz. Olumlu yndeki katklar balamnda u an bu kadanyla
yetinmek durumundayz.
Krtlerin bir ksmnn Ekim Devrimine olumlu katlmlarnn
yansra, baz Krtlerin de devrim srecinde arln yannda yer
alarak olumsuz bir rol oynadklann da grmek gerekiyor.
Kafkas Krtleri arasnda arlk ile iyi ilikiler kunnak isteyen ve
bunda bir lde baarl olan varlkl Krt takm, arn saflarnda
bulunmak ve onun iin almaya koyulmaktan geri durmamlardr.
Eit ve Cangir Bey gibi Krt despotlar tercihlerini egemenlerden yana
yapm, Krt yoksul kyllerini ve emekilerinin klece sefaletlerinin
devam iin almlardr.
Varlkl Krtlerin arlkla kurduu iliki ve balantlar sonrasnda,
Rusya'daki devrimci gelime ve Bolevik ilerlemenin sekteye uratl
mas amacyla arlk, Krt ileri gelenleriyle de diyaloga nem verdi;
14

zellikle emperyalist rekabet koullarnda Gney hattna daha salam

olarak yaylmak ve yeni alanlar ele geirmek maksadyla blgedeki dier ulus ve milliyetlere mensup gericilerle birlikte- kimi Krt aris
tokrat ve asker takmn yanna alma konusunda bir ynel im iine girdi.
Rus-Trk savanda Krtleri kaz.anmak ve saflarnda savaa seferber
etme balamnda baarl olan iki smrgeci devlet sonraki dnemlerde
ayn dorultuda aba sarfetmekten asla geri durmadlar. Byk vaadler
le aldatlan Krtler ise her defasnda bu iki ordudan birinin yannda
bulunmaktan bir trl kurtulamadlar. Krt feodal takm kendi gele
cei iin yoksul Krt insann feda etmekten ekinmedi ve ou kez
byk devletlerden birinin mandas olma hevesiyle ileri karakol roln
oynamaya soyundu. Bu noktada, Krt ileri gelenlerini yanna ekmede
tecrbeli olan Rus gericilii bu tecrbesini giderek byyen Ekim rz
garna kar devreye sokmada gecikmedi.
Bu balamda, Refik Hilmi'nin anlarnda geen bir gelimeyi
buraya almak faydal olacaktr.
"eyh Mahmud Sleymaniye'ye dnmeden nce, Irak ordusunda
grevli baz Krt subaylar eyh Mahmud'a yardm etmek iin
Sleymaniye'ye gnderilmiti. Badat Hkmeti tarafndan gnderilen
bu subaylar arasnda Tevfik Vehbi, Emin Rewanduzi, Aziz Kazzaz,
Faik Kek Emin vard. Sleymaniyeli olan ve Sadk Paa olarak
adlandrlan Sadk El-Kadiri byk savata bir Osmanl taburuyla
beraber esir alnmt ve Rusya'ya gitmiti. Orada Rus ordusunda grev
almt ve generallie kadar ykselmiti. Rus ordusunun Boleviklere
kar savanda o da Boleviklere kar savamt. Ama arlk ordusu
nun yenilmesi ve Boleviklerin zafer kaz.anmasyla birlikte Uzakdou
yolundan Badat'a kamt. O da Ingiliz Sami temsilcilii tarafndan
Sleymaniye'ye gnderilmiti. lte bunlar eyh Mahmud'un dnmesini
bekliyordu." (Refik Hilmi, Anlar-eyh Mahmud Berzenci Hareketi,
Nujen Yaynlar, Istanbul, Temmuz 1995)
Srgnden dnen eyh Mahmud Berzenci'yi karlayanlar arasnda
bulunan

Sadk

Kabinesi"nde

El-Kadiri,
olduka

ksa

nemli

sre

sonra kurulan "Krdistan

saylabilecek

"Krdistan

Genel

Mfettii" makamna getirilir. Sonraki dnemlerde Berzenci'nin ken

disini "Genel Hkmdar" ya da "Krdistan Kral" olarak ilan ettii
sralarda da yine ad geen Krt general grevler almaya devam eder.

15

Hibir kukuya meydan vermeyecek biimde aktan Boleviklere

kar arln ordularyla beraber saldrya gemi kimi Krt
evrelerinin varln yadsmak mmkn deildir. Boleviklere kar
savata generallie kadar ykselebilen szkonusu kiinin bu ii hi de
tesadfen yapmadn

grmek

gerekir.

Sonraki

dnemde

de

Ingilizlerin yararna ie koyulmas ise ayn ekilde Krt ulusunun kur

tuluuna deil, deiik bir partner bularak manda isteini yerine
getirme arzusundan kaynaklanyor.

yle

anlalyorki, Boleviklere

kar arln safnda yer tutan bu Krt general, Krtleri Ruslarn man
dasna geirebilmek arzusuyla, bata kendi ulusundan insanlar olmak
zere emeki halklara kar barbarln askerliine soyundu. Btn
gerici,

kardevrimcilerin

direni,

entrikalarna

ramen

Ekim

Devrimi'nin muzaffer yry engellenemedi.

Ekim Devrimi'nin zaferi blgedeki gelimeleri derinden etkiledi ve
bir dizi deiikliin gndeme gelmesine yolat. arlk ordularnn
igal altnda tuttuu blge ve lkelerdeki tm Rus askerlerinin geri
arlmas, Krdistan'n belli blgelerinin Rusya'nn igalinden kurtul
mas anlamna geliyordu. Kuzey, Gney ve Dou Krdistan'da ordu
larn yerletiren, Kafkaslar'daki Krt yerleim birimlerini elinde tutan
arn ordu birliklerinin Ekim Devrimi'yle aldklar yenilginin
ertesinde, ad geen blgeler igalden ve arn barbarlndan kurtul
dular. Ne var ki; Kafkasya'da sorunlar henz bitmemiti. Bolevikler
iktidarda deillerdi ve arn gitmesinin ardndan ynetimi ellerinde
bulunduran Menevikler, kardevrimci yeni odaklar oluturarak
Ekim'in ilerleyii nnde ciddi biimde sorun karmaya devam ediy
orlard. Krt blgelerinde de Menevikler ve Tanaklar, Bolevikler
nderliinde devrimin ilerlemesini eitli yollarla engellemeye aly
orlard. Emperyalist saldrganla kar tetikte duran Bolevikler,
emperyalist devletler tarafndan da desteklenen ve kkrtlan isava
ortamnda Kafkas proletaryasn ve emeki halklarn zgrle kavu
turma ereiyle muazzam bir alma iine girdi. Bu yllarda, Krt
emekileri tercihlerini Ekim'in at yoldan ilerleyen Bolevik iktidar
dan yana koydular ve bata Krt egemen zmresi olmak zere karde
vrimci generaller etesine kar mcadeleye atldlar. Bu mcadele,
Bolevik Parti'nin nderliinde ve bizzat Krt kkenli Bolevik

16

fonksiyonerler tarafndan baaryla srdrld. Kardevrimcilcrlc

yryen sava olduka etin geti. zellikle Krt blgelerinde kardc
vrimcilerin etkisi ve Tanaklarn gc ileri zorlatryordu.
Burada cepheden cepheye koan Bolevik militan Ereb emo'nun
rolne deinmek gerekiyor. i sava yllarnda deiik blgelerde
kardevrimcilere ynelik seferberlie katlan bu nl Krt sava, yl
lar sonra Parti tarafndan Krt blgelerinde grevlendirilir. Parti, 1924
ylnn ubat aynda Ereb emo'yu Krtler iinde faaliyet yrtmek
zere Ermenistan'a gnderir. Kendisinden aktaralm:
"Ermenistan Komnist Partisi beni aznlk milliyeti rgtlemekle
grevlendirdi. O gn, hayatmn yeni bir sayfas alm oluyordu. Krt
beylerinin kan emicilerine, aalarna, tanaklara ve beylere kar
mcadelede yerimi aldm.Bu mcadele onlarn egemenliini ykp yer
ine kyl, amele ve fabrika sovyetleri kurma mcadelesiydi. Byk bir
heyecan iinde, dalarn, krlarn grdm vatanmn."

(Ereb emo,

Krt oban)
Ekim Devrimi'nden yllar sonra hala Krt beyleri Bolevik iktidar
tanmak istememektedirler. Dzenlerini/egemenliklerini srdrmek
arzusundadrlar. Yoksul Krt kylleri zerinde zulm estirmektedirler.
Tanaklar, Krt beylerini de yanlarna alarak Ekim Devriminin bu
blgede

baarya

ulamasn

engellemeye

abalamaktadrlar.

Ermenistan'da kurulan Sovyetler tannmak istenmemektedir vb. Bu

gelimelerin yannda, kaderlerini Ekim Devrimi'nin baarl gzergah
na balam bir kesim Krt emekisi ise, Tanaklara ve kendi beylerine
kar ayaklanarak kurtulular uruna savayorlard. Ne var ki, blgede
Krt emekileri arasnda Sovyetleri kurma bilinci/kavray yeterince
geliememiti. Bunun iin Bolevik Parti'nin ok daha fedakarca al
mas artt. Bolevik Parti bu bilinle blgede ok youn bir rgtlen
me faaliyetine giriti. Nitekim Parti, almalarnn rnn almada
gecikmedi. Bu baarda byk emekleri geen Ereb ema gelimeleri
yaln bir dille zetler:
"Bir yl iinde yoksullardan ve renberlerden gl bir rgt olu
turduk. 1925'te beylerin btn siyasi haklar alnd. Yoksullar bu
adamlar kendi rgtlerine sokmuyorlard. Aramzda iddetli bir sava
oldu . . .
l 925'te Koerlerin btn yerleme blgelerinde Sovyetler seildi.
17

Bylece bizler Krt bey, aa ve eyhlerinin zulm, hakszlk ve zor

balklarnn sonunu getirdik.
Evet, kr ve dzlklerde, vadi ve kayalar arasnda yaayan yoksul
Krtlere yalnzca Sovyet iktidar mutluluk, esenlik, zgrlk ve iler
leme getirdi."

(E.

ema,

Krt oban)

7 Kasm 19 l 7'de, Ekim Devrimi sonrasnda kurulan Sovyet iktidar,

"Rusya'nn kenar blgeleri" olarak da adlandrlan arlk Rusya'snn
smrgelerini ulusal baskdan kurtard. Merkezi Rusya'da kurulan
Sovyet devleti, emperyalistlerin ablukasna kar savamak zorunda
kald. I sava ve emperyalist abluka 192 1'e kadar srd. Bu dnemde,
Kafkasya'da

da

sava

sryordu.

Krtlerin youn yaadklar

Ermenistan'da iktidar sava, gerek emperyalist ablukaya, gerekse de i

dmana kar yaklak yl srd. Bu tarihte, Tanak hkmeti ikti
dardan alaa edilerek Sovyet iktidar kuruldu ve Ermenistan Sosyalist
Sovyet Cumhuriyeti kuruldu.
Sovyet iktidar kurulmutu ama iktidar mcadelesi devam ediyordu.
Ereb emo'nun aktard gibi Krtlerin yaad blgede de, belli bir
mcadele sonrasnda Sovyet iktidar kurulmu ve Sovyet dzenine

geilmiti. Buna ramen hereyin yolunda gittii sylenemezdi.

Ermenistan'n geel nfus oranna gre ok az da olsa Krt zengin
kylleri imtiyazlarn kaybetmek istemiyorlard. Bunlar Sovyet ikti
darna kar propaganda ve rgtlenme almalarn srdryorlard.
Her defasnda Sovyet iktidarndan yana olan Krt emekilerine atfen;
"Yanlyorlar. Boleviklik ok srmez. Yaknda yine kammzn altna
girecekler, o zaman gsteririz biz onlara!", "Bu dzeniniz srecek mi
sanyorsunuz? Greceksiniz, sonunda Ingilizler ve Tanaklar sizin ve
komnist genlerinizin derilerini yzecek! . . . " trnden kardevrimci
propaganda ve ajitasyon yaparak halk kendi tarafna ekmeye aly
orlard.
Krt aa ve beyleri, dier benzerleri gibi, Ekim'in dorul
tusunda ilerleyen sosyalizmin inasnn nne dikildiler. Bu onlarn
snf karakterinden ileri geliyordu ve baka trl de olamazd. nk
sosyalizmin kuruluu bunlarn imtiyazlarna son veriyordu; binlerce
yldr ezilen, horlanan yoksullarn/emekilerin zgrln ve mutlu
luunu gerekletiriyordu. Onlara yeni bir hayat sunuyordu. Bu yeni
sosyalist yaam, doal olarak kulaklara kar verilecek mcadele ile

18

gerek anlamn bulacakt. ii ve emekilerin zgrln gerek

letiren Ekim Devrimi sonrasnda Ermenistan'da kurulan Sovyct
Devletinin de kulaklara kar mcadelesi ve zaferi, ayn zamanda Krt
erafnn da yenilgisini iinde barndryordu. Ve sonuta kulaklarn
kesin yenilgisi Krt zengin kyl kesiminin de yenilgisi oldu. Ekim
Devrimi'nin ardndan, sosyalizmin inasna byk bir coku ve ener
jiyle katlan Sovyet insan ksa zamanda muazzam baarlar elde etti.
Sosyalist ina faaliyetinin Krtler arasnda da hayat bulduu ve gebe
konumdaki Krtlerin, Ekim'in ve onun devam sosyalizmin kazanm
laryla yeni bir kimlik kazand-burjuva yazarlar tarafndan bile- inkar
edilemeyecek bir olgu haline geldi. Aadaki rnek buna kk bir
kant olarak verilebilir:
"iki dnya sava arasnda gebe Krt airetlerini yerleik dzene
geirmek zere eitli almalar yaplmtr. Ancak gerek T rkiye'de,
gerekse Iran'da, Mustafa Kemal ve ah Rza Pehlevi dneminde uygu
lanan yntemler Krtler tarafndan memnuniyetle karlanmamtr.
Sovyetler Birlii'nde ise durum daha deiiktir. R. J. M. Goold-Adams,
Ruslarn bu konuda dier Ortadou lkelerine nazaran daha baarl
olduklarn syler. "Sovyetler Birlii'nde, bu soruna askeri ve siyasi
olduu kadar, ekonomik bir sorun olarak da yaklalmtr.

. ..

Gebelere toprak ve su verilmi, topraktan aldklar rn artrmalar

iin tarm uzmanlar kendilerine yardm etmitir.
Gebeleri yerleik dzene geirmek iin kaba kuvvete bavurul
mam ve Caff rneinde olduu gibi bu gei adm adm uygulan
mtr."

(Krtler & Krdistan, Doz Basm-Yayn)

Sovyet iktidar koullar altnda, dier halklar gibi mreffeh bir

hayatn iinde sosyalizm uruna alan Kafkas Krtleri, bylece
yeryznde ilk kez gerek zgrln ve mutluluun ne demek
olduunu bizzat yaayarak grdler. Sovyet Krtleri sre iinde yeni,
zgr ve mutlu yaamn Ekim Devrimi'yle ve sosyalizmle gerek
letiini kavrayarak daha byk baarlar iin seferber oldular ve emek
lerinin karln da aldlar. Sovyet iktidar altndaki Krt krnda artk
eskiye ait pederahi ilikiler, beylerin ve aalarn hakimiyeti tarihe
gmlmt. Krt blgelerinde, yllarn ar zulmnden kurtulmu
Krt emekiler, zgrlk ortamnda hzla sosyalist ina faaliyetine
kouyorlard. Ve ksa sre iinde Krt blgelerinde olumlu sonular

19

alnd. ite bu baarlara ilikin arpc bir pasaj:

"Artk kollektif mlkiyet szkonusuydu ve kyller kolhozlara ye
olacaklard. Gemite kullanlan saban ve at arabasnn yerini traktr ve
kombine bier-dver ald, kolhoz topraklarnda tann daha modem bu
aralarla yaplmaya balnd. Bylece Krt kylsnn yaam stan
dard belirgin biimde ykseldi."

(Krtler & Krdistan)

Sovyetler Birlii'nde, Lenin-Stalin ve Bolevik Parti nderliinde

hayat bulan sosyalizmin, Sovyet Krtlerine neler kazandrdn daha
iyi grmek iin, bizzat bu kazanmn yaratlmasnda bir partili olarak
yeralp Krt emekilerini sosyalizmin inasna seferber eden Erebe
emo'dan aktaralm:
"SOV Y ET ERMENISTANI Krtlere yeni kyler ina etti. adr ve
ahrlar yerine imdi katl, geni pencereli binalar ykseliyor. Yoksul
kyller, cwelekler ve orta halli kyller kendilerine kolhoz (arazi ve
hayvanlarn ortak kullanmn salayan kurumlar) kurmu mal mlk
sahibi olmular. Topraklarn traktrle sryorlar. Aynca kolhozlarda
kaymak, peynir, ya makinalar var. Krtler arasnda saysz uzman
yetimi. Tm kolhoz yesi. Btn genler de Komnist Partisindeler
ve okullarda okuyorlar. Bunlarn ou tann ve dier yksek okullarda
renim gryorlar. Elektriksiz, susuz tek ev; okulsuz, hastanesiz,
camisiz tek ky kalmam. Din ile ilgili hocalar diyanetle birlikte yeni
bilimleri de okuyor, hkmetin yksek dereceli resmi memurlar oluy
orlar.
imdi koerlerin yerleme blgelerinde yeni bir kollektif hayat
sryor. Beylerin, aalarn ve eyhlerin hulamln yapacaklarna bir
birlerinin kann dkeceklerine, perian ve kr bir ekilde smrnn
arac olacaklarna, Alagz Krtleri bugn bar iinde, Sovyetler
Birlii'nin ve dnyann ilerleyii, bylece 12 milyon Krdn de kurtul
mas yolunda, yorulmak bilmeden, gece gndz alyorlar. "

oban)

20

(Krt

S OVYETLER
BRLGN::> E
UR::>ST.A..N'.A.. SOR

(KIZIL KRDSTAN)
OTONOIVI BLGE S

Dnya proletaryas ve ezilen halklar asndan Ekim Devrimi'nin

muazzam kazanmlar ve uluslararas alandaki nemi zerine bugne
kadar oka makale yazld. Ekim'in kazanmlarn arptan, karala
maya alan ya da ona sahtekarca sahip kan bir dizi oportnist,
revizyonist, burjuva akmla mcadele iinde de doru grler ortaya
kondu. Bunun belgeleri devrimci kamuoyu tarafndan biliniyor. Ayrca
Ekim Devrimi'nin, ulusal sorunun proleter devrimin bir paras ve onun
zemini zerinde zlebilecek bir sorun olduunu pratikte ispatlad
ortaya konuldu.
Bu blmde, Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii'nin kurulmas
dneminde milliyet konumunda bulunan Krtlerin Leninist siyaset
dorultusunda kazandklar yeni yaamn bir kesitini oluturan
Krdistan a Sor Otonom Blgesi'ni ele alacaz.
u ana kadar bu konu zerine yazlanlarn esasn ikinci-nc
kaynaklar oluturmaktadr.

Mevcut belgeler dikkate alndnda,

neredeyse tamamna yaknnn bu konuda Bolevik nderlii/Sovyet

siyasetini "eletirdiini" ve "eletirilerin" nyarglara dayandn
gryoruz. Ayrca ilgili konuda gr belirtenlerin bir dier ortak zel
lii de Leninist ulusal siyaseti kabullenmemeleridir. Eklemek gerekir
ki, bu evrelerin bir dier birleme noktas da Stalin yoldan eserine
kar inkar cephesinde bulumalardr. Yaz, bu inkar cephesinin kara
almalarna bir lde de olsa yant verme arzusundadr.
21

Sovyetler Birlii'nde
Krt nfusu ve corafyas

zerine

Krtlerin, Rusya'da varl zerine deiik grler ileri srlmek

tedir. Bir blm tarih yazarna gre Krtlerin varlna XIV. yzyl
civarnda rastlanmaktadr. Bazlar ise bu tarihi X-XII. yzyllar aras
balatmaktadr. Aradaki fark en zet biimiyle bu ekildedir. Bu fark
lln zerinde birletii bir de ortak nokta vardr. Bu ortak yan,
Krtlerin eddadi Hanedanl dnemi itibaryla bu blgede varlk
larnn kabul edildii ynndedir. Krtlerin Rusya'daki varln X-XII.
yzyla dayandran bir kaynak unlar aktaryor:
"Marzuban'n Ray'daki tutsakl esnasnda, Iran'n Kuzeybatsnda
birok bamsz vali ortaya kt. Bunlardan biri (ykl. 340/951)
Muhammed eddad lbn Kartu'ydu. Muhammed, daha sonra tarih sah
nesine kacak olan Eyyubi Slalesi gibi Rewadi Airetinden gelmek
teydi. adiler'in belli bal topraklar Dabil ve Gence idi. Bizansllar ve
Seluklular, adilerin mttefikleriydi. 465/1072'de Ebu Suwar, kk
olu Manue iin Ani'yi satn ald. Bu andan itibaren slale Gence ve
Ani kollarna ayrld. 1124'te Ani Grcler tarafndan zaptedildiyse de
520- 557/1126-1161 ve 1165/1174 arasnda yeniden adiler'in kon
trolne girdi."

(Krtler & Krdistan, V Minorsky, Th. Bois ve D. N.

Mac Kenzie, Doz Basm-Yayn, saxfa 72)
Uzunca bir dnem saylabilecek tarih kesitinde, Kafkaslardaki
Krtlerin varl zerine fazla bir bilgiye ve belirgin bir gelimeye rast
lamyoruz. 1800'lerin banda blgede Krtlerin varlna iaret eden
bir dizi gelime grlr. Bu srecin ardndan Krtlerin yer deitirme
ve nfus olarak Kafkaslarda younlamasn gryoruz. Cemid
Heyderi bu duruma ilikin u bilgileri veriyor:
"Krtler'in ikinci defa grlmeleri Iran'la Rusya arasnda imzalanan
Grcistan Bar Antlamas'ndan sonra, 1813 ylnda yalnzca Tatar
Rusyas'nda olmutur. Bu mnasebetle Xhanate Karaba, Gence bl
gesi, Rusya'ya dahil edildi. Trkmenay bar antlamasndan sonra
1828'de, Iran' dan gelen baz Krtler Erivan eyaletine yerletirildiler.
1871-1878 dneminden sonra Rusya'ya Krt akn devam ettii iin
Krt nfusunun says artt. Lazarev'e gre, yzyl banda, daha ayrn
tl olarak sylenirse 1909 ylnda, Rusya'daki Krt nfusu yaklak

22

olarak 150 bine ulat. Fakat Rusya'ya doru Krt gmen dalgas
srd." (Stockholm Krt Konferans, 15-17Mart 1991, Doz Yaynlar, sayfa 71)
Enneni soykrmnn gerekletirildii dnemde de Rusya'ya doru
Krt g devam etti. Yine Ekim Devriminin ardndan Yezidi inan
na mensup bir blm Krt ve daha sonra Brukan Krt aireti de
Kafkaslara yerleti. Bylece Sosyalist Sovyetler Birlii'nde Krtlerin
nfus oranlarnda belli bir art oldu. Ekim Devrimi ve sonras birka
yl iinde Krtlerin genel nfus toplamnn 100 bin civarnda olduu
Bazil Nikitin tarafndan da tespit edilmektedir. Nikitin'in yazdklarna
bakalm:
"7. Sovyetler Birliinde Krtler.
Son olarak, Sovyetler Birliindeki Krtler hakknda birka bilgi
verelim. Trans Kafkasya'daki Krtlerin tm says 100.000'i gemesi
gerektir, ancak bu blge, Sovyetlerin milliyetler politikas sayesinde,
yabanc lkelerdeki Krtler iin bir ekim merkezi meydana getirebile
cek durumdadr." (B. Nikitin, Krtler, zgrlk Yolu Yaynlar, sayfa 354)
1923 ve 1926 ylndaki verilere ve baka baz kaynaklara bak
tmzda bu ortalamay gnnek mmkn oluyor. Aaya alacamz
iki alnt bu durumu somut olarak ortaya koymaktadr.
Nadir Nadirov'un dedikleri:
"Mesela, 1923 saymnda Azerbaycan' da 48 bin Krt yayordu."

(Rafet Ball, Krt Dosyas, Cem Yaynevi, sayfa 579)

C. Heyderi, bu rakamlara itiraz ederek, gerein farkl olduu iddi
asn gndeme getinnektedir. Heyderi'ye gre ise "gerek" farkldr;
"1928'de

Krdistan

blgesi

(Ru:

Uezd)

biimlendiinde,

Azerbeycan'daki Krtlerin says 60 OOO'di. Ennenistan Krtleri'nin

says 70 OOO'den fazladr." (a.g.e., sayfa 72)
Belli bir hedefe kitlenmi olan yazar, dier yerleim alanlarndaki
Krtlerle birlikte toplam nfusu 200 bin dolaylarnda gsterir. Bu
sayyla da yetinmeyip, duyumlardan hareketle nfusu 500 bin civarn
da gsterenler de bulunmaktadr! Saylarn ciddi aratnnann verileri
olmad, tam tersine Sovyetler Birlii'ne saldn arac olarak kullanma
hesabyla abartldna tank oluyoruz.
Gvenilir olan Byk Sovyet Ansiklopedisi'ndeki verilerdir:
"SSCB'de 80 bin kadar Krt vardr. Balca ktlesi Azerbaycan S. S.
Cumhuriyet'inde (Sovyet Krtleri'nin yarsndan fazlas) ve Ermeni S.
S. Cumhuriyet'inde bulunmaktadr." (Aktaran Mehmet Bayrak, Kiirdoloji
23

Belgeleri, zge Yaynlar, sayfa 355)

Ekim Devrimi'ni takip eden yllarda, ve daha sonraki birka yl
iinde Sovyetler Birlii'de yaayan Krtlerin nfusu (artlar da
dikkate alnarak) balarda 100 bin civarndadr. Burada gznnde
tutulmas gereken nemli noktalardan biri, Sovyetler'de yaayan
Krtlerin tamannn Sovyet Krdistan Blgesi'nde bulunmadklar
gereidir.
Hayali rakamlar verme peinde olanlarn gerekleri arptt orta
da . . . Krt milliyetisi olan bu yazarlarn gerei bilinli olarak arpt
malarnn ardndaki mantk; Kafkasya'ya yaylm Sovyet Krtleri'nin
nfusunu fazla gstererek statlerininde daha st/geni bir erevede
ele alnmas gerektii mesajn verme istekleridir. Gelimelerin istem
lerine denk dmediini grdkleri andan itibaren ise karalama kam
panyasna bavurmay yeleyerek, Sovyet Krtlerinin asimilasyona /
krma uratldklar ynndeki tezlerini glendirmeyi amalamak
tadrlar. Her halkarda bak alarnn odanda Sovyet Krtlerinin
sosyalizm koullar altnda da mutlu olmadklar propogandas
hakimdir.
Heyderi ve benzerleri, kendi niyetlerini gereklerin ve olgularn
nne koyarak sosyalizm koullar altnda Krt emekilerinin, zgr
ln tadn karmalarn iine sindirememe yolunu semektedir.
Heyderi, Sovyetlerde Krtlerin asimilasyona uradklarn ve bu
nedenle resmi rakamlarn dk olduunu ne srmektedir. Bu tezini
kantlamak iin de bir yandan, Krtlerin i sava srasnda ve sonrasn
da asimilasyona uratldklarn ileri srmekte ve daha da ileri giderek
Sovyet iktidar altnda Krtlerin yaamlarndaki muazzam olumlu
deiikliklerin propopaganda maksatl olduunu ve byle bir eyin
gereklemedii seneryosuna bavurmaktadr. Krtlerin o gne kadar
ki yaamlarnda yeryznde ilk kez zgrlklerini kazandklarn ve
bunu Leninist siyaset sayesinde baardklarn gzard etmek iin didi
nen yazar, bu hedefi dorultusunda olgular arptmay kendine ama
edinmektedir.
Yazar, " . .. Krtler'in kltrleri ve gnlk hayatlar hakkndaki bil
giler gerek olmayan eyleri ieren trdedir" (a.g.e., sf 73) diyerek
inandrcl olmayan karalamalarda bulunuyor. Heyderi ve benzerleri,
ok ak bir biimde Lenin-Stalin nderliindeki sosyalist iktidar art
larnda her ynyle muazzam bir ilerleme iinde bulunan Sovyet
24

Krtlerinin yaamlarndaki bu devrimin Bolevik siyasete bal olarak

gelitii gereini inkar etmeyi kendilerine grev edinmi bulunuyorlar.
nce unu belirtelim, i sava dneminde, savan en youn
yaand alanlarn banda Kafkaslar geliyordu. Grcistan, Ermenistan
ve Azerbeycan'da Sovyet iktidar henz kurulmamt. Buralarda iktidar
da bulunanlar Menevikler, Musavatlar ve Tanaklard. Bu karde
vrimci iktidarlarn Sovyetlere ynelik sava ayn zamanda dorudan
Kafkas halklarnn zgrlklerine karyd. Uluslarn ve milliyetlerin
kurtulularn bomak, blgeyi emperyalist haydutlarn ssne evirmek
iin ie koyulan kardevrimci odaklarn, szkonusu lkelerde yaayan
emeki halklara ynelik ve bu arada Krt emekilerine kar da bir sava
ierisinde olduklar bir olgudur. Byle bir ortamda Krt nfusunun kr
ma uratlmas, ge zorlanmas, eritilmesi ve sindirilmesi bizzat mil
liyeti ve kardevrimci apulcularn yapabilecei bir itir. Nitekim
szkonusu kardevrimci gler kendilerinden olmayan ulus ve mil
liyetlere kar oven politikalar eliinde gerici uygulamalar yap
mlardr. Tersi bir tutum ierisinde olmalar geree aykr olurdu,
nk bir dizi adan arln ovenist, banaz politikalaryla balar
sryordu ve bu politika halklarn gnll kaynamasn, kardeliini
dtalyordu. Ama, yazar, gerekleri kavrama diye bir derdi olmadn
dan, ok rahat bir ekilde btn ktlkleri Boleviklere ykarak Leninist
ulusal zm karalama yolunu tercih ediyor.
Milliyeti bak asna sahip yazarn olgular dikkate almama tavr
sistematik bir hal aldndan, o, bu sistematiinin doal bir sonucu
olarak Leninist politikalar da arptmaktadr. Stalin yoldan son
derece doru bir perspektifini arptmas bunun somut rneidir.
Sosyalizmin engin kazanmlarn alglama yetenei kt, ancak kara
alma yetenei gelikin yazardan aktaralm;
"Stalin'in konumasnn bu ikinci blm, okullarn kapatlmas,
kitle mezalimine geilmesi, Krt kltrnn kt koullara braklarak
sonunun hazrlanmas gibi eyleri yapmalar iin Azerbeycan devleti
politikaclarna gerekli emri verdi." (a.g.e., sayfa 74)
Bu kadar bile bylelerince tanan nyargy ve derin milliyetilii
grmek asndan yeterlidir. Stalin yoldan hibir yerde, hibir yaz ve
konumasnda bylesi bir aklamada bulunduu ispatlanamaz. Burada
sylenenler tmyle iftiradr. iftirann aklamas olmaz ve biz de byle
bir beklenti iinde deiliz! Ne var ki; iftirann geri evrilmesini de bir
25

zorunluluk gryoruz. Yazarn iftiraya bavurduu balamda direkt

Stalin yoldaa bavurmak en doru olandr. Y llarn ulusal sorunun
Leninist politikalar nda zmne ayrm Stalin yolda, "Ulusal
Sorun ve Leninizm" balkl makalede unlar sylemektedir:
"Yalnzca aadaki elementar soruyu dikkate aln. Hepimiz lkem
izde bir kltr devriminin gerekliliinden szediyoruz. Bu sorun cid
diye alnmak isteniyor ve havanda su dvmek istenmiyorsa, o zaman
bu ynde en azndan ilk adm atlmaldr; hereyden nce ilkokul eiti
mi ve sonra da orta renim ulus fark gzetmeksizin lkenin tm
vatandalar iin zorunlu klnmaldr. Bu olmakszn, szmona kltr
devrimi bir yana, lkemizin hibir kltrel geliimi mmkn deildir.
Dahas: Bu olmakszn bizde ne sanayinin ve tarmn gerek bir gelii
mi ne de gvenilir bir lke savunmas olamayacaktr.
Ama lkemizde okuma yazma bilmeyenlerin orannn hila ok yk
sek olduu, lkemizin bir dizi uluslarnda yzde 80-90 okuma-yazma
bilmeyen bulunduu gznne alnrsa bu nasl salanabilir?
Bunun iin lkeyi, yre halknn ana dilinde ders veren yaygn bir
okul ayla kaplamak ve bu okullara, bu dile vakf olan retmenler
salamak gereklidir.
Bunun iin parti ve sendika aygtndan devlet ve ekonomi aygtna
dek tm ynetim aygtn ulusallatrmak, yani bileimi itibariyle ulusal
klmak gereklidir.
Bunun iin, anadilde basn, tiyatro, sinema ve baka kltr kurum
lar gelitirmek gereklidir.
Neden anadilde? Milyonlarca halk kitlesi kltrel, politik ve
ekonomik gelimede yalnzca anadilinde, ulusal dilde ilerleyebilecei
iin."
(J. V. Stalin, Marksizm, Ulusal Sorun ve Smrgeler Sorunu, sayfa
326, "Ulusal Sorun ve Leninizm; 4-Ulusal Sorunda Parti'nin
Politikas", 18 Mart 1929, Inter Yaynlar)
Burada sylenenler, asimilasyon iddiasnda bulunan Heyderi ve
onun gibi milliyetilerin iddialarnn ne denli gerek d olduunu
yeterince kantlyor.
Bolevikler, ulusal sorunun sahip olduu derin karmak zellii
henz iktidar olmadklar yllarda bilince karm ve iktidarda nasl bir
yol izleyeceklerini ilan etmilerdi. Devrimden hemen sonra, Sovyetlerin
ikinci Kongresi kararlar dorultusunda hareket eden Halk Komiserleri
26

Kurulu hangi perspektifle hareket edilmesi gerektiini "Rusya Halklar

Haklan Bildirgesi"nde net bir biimde ortaya koyuyordu:
"1.

Rusya'daki milliyetlerin eitlii ve egemenlii.

Rusya'daki milliyetlerin, ayrlma ve bamsz devletler kurma
hakk dahil olmak zere, kendi kaderlerini zgrce belirleme hakkna
sahip olmalar.
3.
Ulusal ve ulusal-dinsel her trl ayrcalk ve snrlamann
kaldrlmas.
4. Rusya'nn snrlar iinde yaayan ulusal aznlklarn ve etnik
gruplarn zgr gelimesi.
Milliyetler Kurulu kurulur kurulmaz, bu ilkelere uygun somut
kararlar alnacaktr.
Halk Komiserleri Konseyi Bakan LENiN;
Milliyetler Sorunlar Komiseri STALIN
15 Kasm 1917" (H Yeil,Marks
Engels-Lenin-Stalin ve Komintern'de
Ulusal Sorun, Eitim Notlar,
sayfa 121, Yeni Dnya iin Yaynlar)
2.

Heyderi, rakamlarn arkasna saklanacana, somut verilerle

Sovyetlerde kimi komnistlerin ulusal sorundaki hatal grleri ve
buna kar nasl bir mcadelenin yrtld zerine birazck kafa yor
mu olsayd, belki bir lde de olsa sreci kavrama ansn yakalaya
bilir; buradan, Boleviklerin -sosyalist iktidar koullarnda ulusal soru
nun zmne nasl yaklatklarn, hata ve sapmalara kar nasl
mcadele yrttklerini grebilirdi.
Bolevik tavra bir rnek daha:
"b- Parti iindeki sapmalara kar savam tablosu, eer ulusal sorun
alannda onun iinde varolan sapmalara da deinmezsek, eksik kalr.
Burada ilk olarak byk Rus ovenizmi ynndeki, ikinci olarak da
yerel milliyetilik ynndeki sapmay kastediyorum. Bu sapmalar 'sol'
ve sa sapmalar kadar gzle grlr ve srnak deil. Bunlara gizli
sapmalar da denilebilir. Ama bu, varolmadklar anlamna gelmez.
Evet, varlar, ve daha da kts, byyorlar. Bundan hibir kuku duyu
lamaz. Hibir kuku duyulamaz, nk snf savamnn tm keskin
leen atmosferi, yansmasn Parti iinde bulan ulusal srtmelerde
27

belli bir sertlemeye yolamaktan geri kalamaz. Bundan tr, bu sap

malarn ehresini aa karmak ve ortaya sermek gerekecek." (Sta/in,

Eserler, Cilt 12, sayfa 306;

Raporu"ndan; lnter Yaynlar)

"XVJ.

Parti Kongresi'ne, Siyasi Faaliyet

Heyderi ve onun gibi dnenlerin grmek istemedii ve kavrama

arzusu ierisinde olmad bir baka olgu ise udur: Kafkaslar da ulusal
sorunun zm alabildiine sancl gemek zorundayd ve mevcut
karmaay gidermek iin Leninist politikalarn dnda gereki hibir
zm yol bulunmamaktayd. Ancak bu da sanldnn aksine hayli
mcadeleci bir srecin iiydi. Tam da bu srecin balangcnda bizzat
problemi zmekle ykml olan komnistler arasnda da yanlg
ierisinde bulunanlar vard. Hatal tutum iinde olan komnistlerin ikna
edilmesi, kazanlmas artt. Bu sorunda Bolevik nderlik sapma
ierisinde bulunan komnistlerle kesin bir biimde uzlamad ve
bylelerine kar kararl bir mcadele yrtt. Aadaki alnt bu
balamda hayli reticidir;
"Grcistan' alalm. Orada nfusun yzde 30'dan ou Grc
olmayanlardan, dierlerinin yansra Ermeniler, Abazalar, Acarlar,
Ossetler, Tatarlardan oluuyor. Grcler bata geliyor. Grc komnist
lerinin bir blmnde, bu kk milliyetleri zel olarak dikkate alma
ma dncesi dodu ve geliiyor; yle ya, bunlar daha az kltrl, daha
az gelimilerdir, bu nedenle bunlar dikkate almaya gerek yok. Bu ov
enizmdir, zararl ve tehlikeli bir ovenizmdir, nk kk Grc
Cumhuriyeti'ni bir geimsizlik alanna dntrebilir ve daha imdiden
dntrmtr." (J V Eserler, cilt 5, sayfa 209; "RKP(B) XII. Parti

Kongresi, Parti ve Devlet inasnda Ulusal Etkenler zerine Rapor"dan, 23

Nisan 1923; inler Yaynlar)
Benzer bir durum Azerbaycan'da da yaanyordu. Aslnda birden
fazla ulus ve milliyetin yanyana-iie yaad hemen her alanda bu tr
sorunlar szkonusuydu. Kafkasya Cumhuriyetlerinde varolan zgn
lkten tr belli bir younlama gndemdeydi ve ayn ekilde
Bolevikler de buna paralel yaygn bir alma iindeydiler.
Kafkas Krtlerinin devrimden nce gebe ve "oban" bir zellik
gsterdikleri, buradan kaynaklanarak geni bir alana serpildikleri ve
dank yerleime sahip olduklar, bunun teden beri srd ... konuy
la ilgili btn kaynaklarca tespit edilmektedir. Szkonusu yerleimin en
azndan ksa bir zaman dilimi iin devrimden sonra da devam etmesi
28

bir lde normaldir. Sosyalist ina faaliyetine paralel olarak ancak bu

sorunun stesinden gelinebilirdi. Nitekim yle de oldu.
Sovyet Krtlerinin corafk bakmdan yerleim alanlar olarak
Ermenistan,

Azerbaycan

ve

Grcistan'

gsterebiliriz.

Sovyet

Krdistan'nn "mbhem" olmad; belli, bilinen bir corafk yaplan

mas olduu aktr. Dolaysyla ad geen tarihlerde Sovyet poli
tikasnn bir sonucu olarak Krtlerin dank yerleime zorland iddi
as tamamen aslszdr. Krtlerin yerleimine dair gerei daha somut
olarak yakndan grelim:
"Sovyet Transkafkasya'da da hala bir miktar Krt yaar. Bunlar
Ermenistan Curnhuriyeti'nde Aparan, Basargeer, Huktemberia, Talin ve
Emiadzin rayonlarnn 35 kynde; Azerbaycan Cumhuriyeti'nde
Kelbecer, Lain ve Kubatl rayonlarnn 25 kynde oturmaktadrlar.
Erivan'da Baku'da ve Grcistan Cumhuriyeti'ndeki Tbilisi'de (Tifs) de kal
abalk bir Krt nfusu vardr." (Krtler Krdistan, Doz Yaynlar, sayfa 16-17)
Sovyet Krtlerinin nfus younluunun bulunduu yerleim alan
larn alnt ortaya koymaktadr. Bu alanlarn dnda, deiik
cumhuriyetlerde de Krtlerin varlna rastlyoruz. Bunda rol oynayan
en nemli faktr Ekim Devrimi'yle birlikte yaratlan zgr ortamdr.
Ekim Devrimi ile Sovyet Krtlerinin zgrce bir konuma kavu
malaryla birlikte, bu zgrlkten yoksun olan dier Krtlerin de zgr
blgeye ynelik snrl bir g gndeme gelmitir. Ancak son derece
kt olanak ve alabildiince byk zorluklar ierisinde bulunan
Sovyetlerin, Krtlerin iskan noktasnda doal olarak herkesin isteine
denk decek bir yerleim salamas mmkn deildi. Byle bir bek
lenti dnemin koullar dikkate alndnda gereki deildir, olamaz.
zellikle daha ok gebe durumunda bulunan bir blm Kafkas
Krdnn yerleim probleminin devrimin hemen ardndan beklentilere
uygun bir biimde karlanmas dnlemezdi. Ancak, devrimden
birka yl sonra, yani i savan Sovyetler tarafndan kazanlmas ile
birlikte bu problemin zm dorultusunda bir dizi olumlu gelime
yaand, ve yerleik yaama gemeleri ynnde Sovyet iktidar ie
koyuldu (ilgili noktadaki gelimelere Erebe emo kendi almalarn
da ayrntl bir biimde deinmektedir.) ilerleyen yllarda emeki
Krtlerin kendi Otonom statlerine kavumalaryla bir anlamda
corafk bakmdan bir netlik salanm oldu.

2'J

S S C B ' d e K r d i s t an ' a S o r
O t o n o m B l g e s i k u r u l u yo r
Ekim Devrimi'nin zaferi, arlk Rusyas'nn smrge ve baml
ezilen ulus ve halklarn zgrle kavuturmakla yetinmedi, ayn
zamanda geleceklerini de gvence altna ald; artk onlar adna
bakalarnn karar verme dneminin sona erdiini kesin bir biimde
ortaya koyarak smrge, baml ve ezilen ulus ve milliyetlerin ayrl
ma hakk ve hukuki eitliini garantiledi. Kklemi ve srekli canl
tutulmu karlkl dmanlk ve ulusal boazlamalara son verdi.
Siyasal anlamda fiili eitsizlii ortadan kaldrd.
Uluslarn ve milliyetlerin hayatnda ortaya kan bu yeni zgrlk
ortamnn bizzat Ekim'in direkt bir rn olduu bilinci, uluslar ve mil
liyetler arasnda geliip glendike dne ait bir dizi noktadaki eitsi
zliin artklar zerine gidildi ve ksa sre iinde Sovyet lkesi uluslar ve
milliyetler arasnda muazzam lde kardee yaamn engin denizine
dnt. Smrge, baml ulus/lke durumunda tutularak ar smrge
ci/emperyalist bask koullarndan sosyalist cumhuriyet kimliine kavu
mann ve birka bin kiilik nfusa sahip halklarn/ topluluklarn ar
despotizminin vaheti altnda yokedilme noktasndan kendi zerk blge
ve ynetimlerine kavumalar gerei, ancak ve yalnz Byk Proleter
Ekim Devrimi'nin muazzam kazanmlar ile aklanabilir.
Ekim Devrimini takip eden ilk birka gn iinde Halk Komiserleri
Konseyi Bakan olarak Lenin ve Milliyetler Sorunlar Komiseri Stalin,
ilan ettikleri drt maddelik "Rusya Halklarnn Haklan Bildirgesi"yle,
Boleviklerin Rusya snrlar iinde ulusal soruna nasl bir zm
getireceklerini aklam oluyorlard. Daha ilk gnden ulus ve miliyet
lerin tam hak eitliinin yasal gvence altna alnm olmas; uluslar ve
miliyetler arasndaki ilikilerde tam bir aleniyet ve zgr birlik
ilkesinin ne karlmas, sonraki baarlarn gstergesi niteliindeydi.
1 922 yl Aralk aynda Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii kurul
du. Bunun ncesinde Rusya Sovyet Sosyalist Federatif Cumhuriyeti,
Ukrayna, Beyaz-Rusya, Ermenistan, Azerbaycan ve Grcistan Sovyet
Sosyalist Cumhuriyetleri bulunuyordu. Gnll ve zgr birlik
temelinde yanyana gelen yukardaki cumhuriyetler, 30 Aralk 1922 tari
hinde SSCB'nin kuruluunu oybirliiyle ilan etti. Bu birliin yannda
30

zerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri ve zerk Blgeler oluturuldu.

SSCB Yksek Sovyeti, Birlik ve Milliyetler Sovyeti olarak iki blmden
oluuyordu. Birlik Cumhuriyetleri, zerk Cumhuriyetler ve zerk
Blgeler Birlik Sovyeti'nde temsil ediliyorlard.
Sovyet devletinin merkezi olarak yapsn olutunnasyla birlikte,
Birlik Cumhuriyetleri'nde, evre ve kenar blgelerde farkl statlerde
bir dizi zerk/otonom blge oluturuldu. Bunlardan biri de Sovyet
emeki Krtleri tarafndan kurulan ve Krdistan a Sor olarak da
adlandrlan zerk Krdistan Cumhuriyeti'dir. (Deiik kaynaklardafark

l tanmlamalarla karlayoruz. Otonom Krt Blgesi veya Krdistan

Otonom Blgesi gibi .. .)

Krdistan a Sor 1 923 ylnda kurularak resmi bir kimlik kazand.
Sovyetler Birlii'ndeki Krtler adl makalesinde bu cumhuriyetin kuru
luuna dair C. Heyderi unlar belirtiyor:
"Azerbaycan Merkezi Ynetim Komitesi'nin (ATsIK) 7 Temmuz
1 923 tarihli oturumunda kabul edilen Krdistan zerine protokoln
ikinci paragraf, merkez ve snrlarnn "Otonom Nagoma-Karaba
Blgesi"nin snrlaryla snrlanm bir "Otonom Krt Blgesi"nin
kurulmas amacn ieriyordu. Krdistan Otonom Blgesi (Ru: Oblast)
"Nagomo-Karaba Otonom Blgesi"yle (Ru: Oblast) ayn zamanda,
1 929'da kuruldu. Hemen sonra kurulan ynetim birimi, Karakilag,
Kelbajar, Koturle, Kubatlinski, Kurd-Gadj i ve Muradxhanli'yi iine
alan

blgenin

bir

parasyd.

Krdistan

Yerel

Ynetimi'nin

(Sovnarkom) ilk bakan Gusi Gadeev'di. "(Stockholm Krt Konferans,

15-17Mart 1 991 , sayfa 72-73)

Burada ortaya kan sonulardan biri udur: Yazar, zerk Blgenin
1 929 tarihinde kurulduunu belirterek hatal bir belirlemede bulunuy
or. Yazar l 923 yln da bir biimiyle Sovyet Krdistan'nn kurulu tar
ihi olarak belirttii bir yerde, kendisiyle de elimektedir. Bu, iin bir
yan. nemli olan u: Yazar, zaten zerklik statsnn bulunduu yl
lar iierisindeki gelimeleri bile bir cmle iinde negatif sunarak bu
dnemi teet gemektedir. Yazara gre zerkliin fazla bir anlam ifade
etmedii o kadar aktr ki, "asimilasyon politikas" snn ve bunun
bir sonucu olarak lavedilme yoluna gidilmitir! Kendi hayallerine
uygun tarih yazma balamnda bununla da yetinmeyen yazar "J. V.
Stalin'in XIV. parti kongresinde yapt konuma bana Krtler'e kar
ovenist asimilasyon politikasnn bir n hazrl gibi grnyor"
31

(a.g.e., sayfa

74) diyerek Stalin'i asimilasyon politikasnn nde gelen

uygulaycs olarak gstermeye almaktadr. u kadarn belirtmek

gerekir ki, C. Heyderi'den daha fazla Krt milliyetisi kimliine sahip
bir dizi evre bile daha "dikkatli" bir dil kullanmay tercih etmektedir.
Krdistan a Sor balamnda, Sra Bilgin'de Kurdistan Press'e daya
narak unlar yazyor:
"1923'te kurulan Krdistanski zeyd (veya zerk Krdistan
Cumhuriyeti / BN) Azerbaycan'a balyd ve Nalin, Kelbajan, Kotulin
ile Zenglan ehirlerini ieriyordu. Bakenti Nalin olan bu zerk Krt
blgesi 1929'a kadar Azeriler tarafndan "bilinmeyen" sebeplerden
dolay ortadan kaldrlmt." (S. Bilgin, Barzani, Frat Yaynlar, sayfa 65)
S. Bilgin de tpk C. Heyderi gibi Sovyet Krdistan'nn neden/niin
"lavedildii"ni somut olgulara dayanarak aklamaktan kanmak
tadr. Her ne kadar sorumluluun Sovyet Azerbaycan nderliinde
olduunu ne srmekteyse de, onun da temel dayana Bolevik Parti
nderliinin "sulu" olduu ynndedir. Bu noktada ortak karakteristik
zellik Krt milliyetiliidir. Bu ortak paydada birleenlerin tm,
sosyalizm gereini ve Sovyet Krt emekilerinin zgrlklerinin
gvence altnda bulunduu olgularn yok saymaktadrlar.
Yazarlarmzn iddialarnn aksine, Sovyet Krdistan'nn kurul
masyla birlikte emeki Krt halk ynlarnn durumu gnden gne
olumlu gelimelere sahne olmutur. Byk Sovyet Ansiklopedisi'nde
verilen bilgiler bu saptamamz doruluyor. ite olgular:
"Lenin-Stalin'in milli siyasetinin sayesinde Sovyetler Birlii'ndeki
Krtler kltr, iktisadi ve siyasi cihetten sr'atle gelimektedir. Sovyet
Krtleri'nin kendi okullar, pedagojik teknikomlar, gazeteleri, mec
mualar ve milli askeri ktalan vardr." (Moskova, 1937, N 35, s. 532,
aktaranMehmet Bayrak, Krdo/oji Belgeleri, zge Yaynlar, sayfa 355)
Sovyetler Birlii'ndeki Krtler zerine gr belirtenlerin nemli
bir kesiminde hakim olan gr; bilinli olarak Lenin ve Stalin arasna
bir in Seddi rme mantdr. Bylelerine gre Lenin "Krtleri ok
dnm ve bir eyler yapmak istemi"tir ve fakat Stalin, gya
"Lenin'in tam tersi ynde davranm ve Krtlerin asimilasyonuyla
uram"tr ! Krdistan a Sor Cumhuriyeti de Lenin'in "istei" ve
"emri" zerine kurulmutur! ite birka rnek:

R. Ball ile syleide N. Nadirov'un dedikleri;

" l 917 Ekim Devriminden sonra ne gibi haklar kazandnz?
32

Nadirov: Lenin'le birlikte Krtlerin durumu ok dzeldi. Lenin Sovyct

Krdistan'n yaratt." (Rafet Ball, Krt Dosyas, Cem Yaynlar, sf 580)
Yine bir baka yerde ise Nadirov, "1923'te, Lenin'in emri zerine,
Azerbaycan'da bir Krdistan kuruldu" diyor.
K. N. Kadir de ayn koroya katlyor:
"Ekim Devriminden sonra Lenin dier ulus ve aznlk milliyetler
gibi Krtlere de yardmc oldu ve desteini sundu." (Aktaran Newroz

A tei, say 1 0,Mart 1993, sayfa 20)

Ad geen yazarlar, Sovyetler Birlii Sosyalist Devleti'nin ve
Bolevik Parti'nin ileyiini ve pratiini iyi bildikleri halde bylesine
tutarsz paradokslar retebilmektedirler. Yazarlarmzdaki anti-Stalin his
teri o denli gelimi ki; Ekim Devrimi ncesinden balamak zere,
Boleviklerin ulusal sorundaki siyasetinin esas mimarnn Stalin olduu
olgusu bile atlanabiliyor. Ve dahas ulusal sorunun zmnde Lenin
Stalin arasnda tmyle bir uyumun yaand ve Stalin'in Lenin'in
lmnden sonra bu uyumu itenlikle srdrd gereine bile srtlarn
dnebiliyorlar. yle bir tablo iziyorlar ki, sanki Sovyetler Birlii'nde
Lenin'e ait ayr bir devlet mekanizmas var ve Lenin dier btn kurum
ve nderleri dtalayarak tek bana uygulamalar gelitiriyor!
u kadarn belirtmek yeterlidir: Bolevik Parti'nin ulusal soruna
ilikin siyaseti ve pratii (dier tm alanlarda olduu gibi) tmyle
Parti nderlii tarafndan ve kolektif olarak hazrlanp uygulanmaktay
d. Eer Kafkasya blgesinde yaayan Krtlerin durumlarnn gn
getike iyilemesi iin bu sorunla ilgilenilmise ve yine Sovyet
Krdistan' kurulmu, emeki Krt kitleleri sosyalizmin inas
faaliyetine kazanlmsa; bir blgedeki Krtlerin zorluklarnn almas
iin somut olarak Azerbaycan Devlet Bakan'na neride bulunul
musa; Kadnlar Kongresi'ne Krt temsilciler katlm ve Komintem 3.
Kongresi'ne Krt komnisti Ereb emo katlabilmise . . . btn bunlar
Sosyalist Sovyetler Birlii Devleti tarafndan doru bulunduu ve
gerekli olduuna inanld iin yaplmtr. Sovyet Devleti'nin Lenin
ve Stalin'in "tekelinde" olmadn bu yazarlar da ok iyi bilirler, ancak
onlarn derdi farkldr!
zetlemek gerekirse; bu yazarlar ve benzerleri kendi marifetleriyle
dpedz gln durumlara dyorlar. Yazk!
Krdistan a Sor Otonom Blgesi'nin 1929 ylnda "lavedildii"
zerine bugne kadar oka ey yazld. rnein; "Stalin'in ortadan
33

kaldrd zerk Krt Cumhuriyeti . .

" (R. Zarakolu); " . . . 30'lu yllar

daki asimilasyon politikasnn bir sonucu olarak blge lavedildi." (C.

Heyderi); "Ani bir politika deiiklii ile Krdistan otonom blgesinin
varlna son verildi . . . "

(K. Burkay);

"Fakat byk insan Lenin'in

lmnden be yl sonra yani l 929'da Kzl Krdistan (Krdistan a

Sor) Krtlerin kaderleri arasnda ykld"

(K. N. Kadir);

"Bakenti

Nalin olan bu zerk Krt blgesi 1 929'a kadar Azeriler tarafndan 'bil
inmeyen' sebeplerden dolay ortadan kalprlmt." (S.

Bilgin) . . . vs. vs.

denildi. Ve fakat, bu aktannalardan da grld gibi, szkonusu nok

tada hi kimse kaynak gstererek ve olgulara/verilere dayanarak bir
sonu ortaya koymad/koyamyor! Tek dayanaklar anlat ve duyum
lardr! Kimilerinin Sovyet Azerbaycan'nn yneticilerini sorumlu
gstenneleri de yine belgelere dayanmyor. Senaryolar retilerek
Otonom Blge'nin "lavedilmesi" kantlanmak isteniyor. Ve daha da
kts bu durum "tarih yazmak" olarak lanse ediliyor. Hayr, bunun
adna tarih yazmak denmez, buna olsa olsa tarih arptcl denir!
Ne ilgintir ki, yukardakilerin senaryolarn yetersiz bulanlarla da
karlaabiliyoruz! Bunlardan biri, bir dnem Newroz Atei dergisinde
ilgili konuda yazan S. iya'dr. yle yazyor;
" . . . ulusal sorun ve d siyasette sosyal-emperyalist dnem olarak
adlandrdmz dnem, nceki sreten [Yani Ekim Devrimi ile birlik
te balayan sre! / BN] tmyle bir kopu mudur, yoksa belli nokta
larda devamllk ve sistemleme midir? Bunun zerinde durulmas
gerekiyor." (S. iya, Newroz Atei, say 1 3 , Ekim-Kasm 1 993, sayfa 54)
Sosyalizme saldrlar hep bylesi kurnazca laflarn arkasndan
geliyor. S. iya, yle bir mantk silsilesine sahip ki, bir rpda Lenin
Stalin dnemi Sosyalist Sovyetler Birlii devleti ile Kruev-Brejnev
Gorbaov dnemlerinin Rus sosyal-emperyalist devletini "ulusal sorun
ve d siyasette" aynlatrabiliyor! Dolaysyla bu kafa iin Krdistan' a
Sor'un niin "lavedildii" d e gayet basit v e "anlalr" hale gelmi
oluyor. Sovyetler Birlii'ni kuruluundan dalna kadar iki temel
noktada sosyal-emperyalist ilan eden biri iin otonom Krt Blgesinin
" lavedilmesinin" nedenini tespit etmek zor olmasa gerek!
u bir gerek ki, Byk Sosyalist Ekim Devrimi'nin genel olarak
dnya proletaryas ve ezilen halklarna kazanmlarnn zel olarak da
Sovyet Krt emekilerinin gelimesine yapt katklarn zerini hibir
arptma, karalama rtemez.
34

SOVYETLER.
BRLG.NDE
K:R. E:M:EK:LER
AR.ASINDA

:KLTREL ALANDA
DEVR. :v:

Ksaca da olsa, kltr devriminden neyi anladmz belirtmek ve

bu konuda birka noktaya iaret etmek gerekiyor.
ncelikle klasiklerin soruna yaklamnn esas alnmas gerei bil
ince karlmaldr. Marksist-Leninist teori ve pratikte bu konuda sahip
olunan perspektifin kavranmas nda, bir dizi evre tarafndan adna
kltr devrimi denerek savunulan sapmalarn grlebilmesi bakmn
dan da Leninizmin soruna i likin bak asnn bilinlere kaznmas
arttr. Burjuva liberal ideoloj iye dnk bir sempatinin giderek artt
ve "sivil toplumculuk" ad altndaki bu grn deiik biimlerde
devrimci harekete empoze edilmeye alld gnmzde, prole
taryann kltr devrimine yaklamnn bilinmesi, kavranmas zorunlu
olmaktadr. Ele aldmz konu bantsnda da bylesi bir zorunluluk
bulunmaktadr.
Kltr devriminden neyin anlalmas gerektii bantsnda
Komnist Enternasyonal Programnda aktaracaklarmz reticidir:
"Bu yeni insan toplumunu rgtleme roln yerine getirebilmesi
iin, proletaryann kltrel bakmdan olgunlamas; kendini yeniden
biimlendirmesi; sosyalizmi ve yeni sosyalist kltr ina edebilmek
iin, kendi saflar arasndan srekli olarak teknoloj ideki, bilimdeki ve
ynetimdeki btn baarlar zmleyebilecek yeni proleter kadrolar
yetitirmesi gerekir.
"Kitleler arasnda komnist bilinci gelitirmek ve sosyalizm davasn
gerekletirmek iin insanlarn kitleler halinde deitirilmesi zorunludur.
Bu, ancak pratik faaliyetlerin seyri iinde, devrim iinde gerekleebilir."

(Komnist Enternasyonal Program, Aydnlk Yaynlar, sf 70)

Proleter devrim, yeni insan yaratlmasnn yolunu at. Ancak hu
35

toplumun her alanda yenilenebilmesi uzunca bir srecin sonucunda

gerekleebilirdi. Deiim, yalnzca parti ve devlet alanlaryla snr
landrlamazd. Bir lde bu, ncelikli grevlerden biriydi ve phesiz
ki ciddi bir balang iin nemliydi. Ve fakat bu kadaryla yetinile
mezdi. nk esas olan, kitlelerin byk dnme gnll ve bilinli
bir ekilde kat lmn salamak, emeki ynlar yeni insan yapa
bilmekti. Bolevikler, bu ynde ilk admlarn atlmas balamnda
hibir tereddt gstermediler. Yeni insann ancak muazzam bir kltr
devriminin rn olaca gereini kavrayan komnistler bu alanda
zel bir younlamaya gittiler.
Bir dizi alanda baarnn kazanlmas ancak kltr sahasnda yeni
insann yaratlmasna da balyd. lkenin sosyalist geliiminin hazr
lanmasna bal olarak kltr sahasnda almalar balatld. Elbette
zorluklar bykt. Burj uvazinin ve onun etkisinde hareket edenlerin
kltrel alanda baarl olunamayaca iddialarnn aksine Sovyet
lkesinde bu alandaki zaferin nasl kazanlacan Bolevikler gs
teriyorlard.
Proletarya diktatrl devleti, henz iktidarn ilk birka gnnde
artk burj uvazinin kltr-eitim alanndaki hakimiyetinin yani emeki
lerin cehalete mahkum edililerinin tarihe kartn; Ekimle birlikte
emeki kitlelerin kltr ve eitim sahasndaki tm faaliyetlerden en iyi
ekilde yararlanacaklarn aklad ve baarl bir pratikle sonulanacak
olan yolu at.
Bu dorultudaki abaya bal olarak kltr alannda seferberlik
ars olumlu yank buldu. Kitlesel katlm, Sovyet insannn hayatnda
yeni bir devrimin baladnn habercisi olan gelimeleri mjdeliyordu.
lkenin efendisi artk geni emeki kitlelerdi ve bu kitleler her alanda
youn bir almann iinde gn getike genel kalifiye zellikleriyle ne
kyor, somut olarak kltr alannda devasa gelimelerin birer ilerletici
ve yaratclar olmaya alyorlard. phesiz, ama yeni insan yarat
makt. Komnizme giden yolda en zor olan bu yeni insan ortaya kar
makt. Ve fakat bu nitelikteki yeni bir kuan yaratlmas birka on yl
iinde baarlamayacak kadar zordu. Bolevikler, bu zorluk karsnda
geri ekilmeyeceklerini ve bununla mcadelenin zor geeceini bilerek
yeni insann yaratlmas urunda ie koyuldular. Ierde ve darda bunun
bir lgnlk olduunu syleyenler hi de az deildi. Ancak btn bunlara
ramen lkenin gelecei ve burjuvaziyle girilen kavgada kesin sonuca
ulalmas iin byle bir devrim kanlmazd.

36

Sovyet lkesi iin kltr devriminin kanlmazln Lenin yle

ortaya koyuyordu:
"Tam bir sosyalist lke olmak iin bize imdi bu kltr devrimi
yeter, fakat bu kltr devrimi bize gerek salt kltrel karakterli (nk
biz okuma yazma bilmiyoruz) gerekse de maddi karakterli korkun
zorluklar sunuyor (nk kltrl olmak iin, maddi retim aralarnn
belli bir geliimine ihtiya vardr, belli bir maddi temele ihtiya
vardr)." (Lenin, Seme Eserler, Cilt 9, Inter Yaynlar, sayfa

445)

Kltr devrimi, devralnan zemin zerinden baarya ulaamazd.

Bunun iin de lkenin her alanda gelitirilmesi, glendirilmesi artt.
Genel eitim alannda baarl olmaktan, yeni sosyalist insann yaratl
masna kadar . . . ihtiya duyulan asl ey lkenin kendi ayaklar zerine
dikilmesiydi. arlk Rusyas'nn enkazn devralmak inann nndeki
en byk engellerden biriydi. Ayn ekilde i sava da lkenin imarn
engelliyordu.
Kltr devriminin baars; sosyalizmin inasnn i lerlemesine bal
olarak, insan faktrnn sosyalist temelde dntrlerek iyiletirilme
si, bilin olgusunun kadro ve kitlelere ne lde gtrldne baly
d. Ve phesiz bunlarn banda onlarca ulus ve milliyetin/halk toplu
luklarnn sahip olduu farkl kltrel yap, bu yapnn yzyllarn
geleneklerini zerinde atamam oluu . . . mcadeleyi zorlatran fak
trlerd i . Bu olumsuz koull ar geri/eski olan srdrme zlemi
ierisinde olanlar tarafndan Sovyet iktidarna kar alabildiine kul
lanlmaktayd. Buna yol aan maddi koullarn ortadan kaldrlmas
gerekiyordu. Her halkarda siyasal iktidarn alnmas henz bir
balangt ve asl nemli olan, yani lkenin sosyalizmin gl bir
kalesi yaplmas iinin baarlmasyd. Bu baarnn en nemli ve
vazgeilmez bir ayan kltr devrimi cephesi oluturmaktayd. Kltr
devrimine duyulan ihtiya ve bunun nndeki engeller bantsnda,
Bolevikler tarafndan tamamen uygulanabilir, gereki, berrak bir
siyaset oluturulmutu. Stalin yolda olay ok ayrntl ve net bir
biimde ortaya koyuyordu:
"Hepimiz lkemizde bir kltr devriminin gerekliliinden szediy
oruz. Bu sorun ciddiye alnmak isteniyor ve havanda su dvnek isten
m iyorsa, o zaman bu ynde en azndan ilk adm atlmaldr: Hereydcn
nce ilkokul eitimi ve sonra da orta renim ulus fark gzetmeksizin
lkenin tm vatandalar iin zorunlu klnmaldr. Bu olmakszn,
szmona kltr devrimi bir yana, lkemizin hibir kltrel gcl iimi

37

mmkn deildir." (Stalin, Eserler, Cilt 1 1, inler Yaynlar, sayfa 297)

Kltr devriminin Sovyetlerde onlarca ulus ve milliyetin kltr
lerinin dikkate alnarak yrtlmesi kanlmaz bir zorunluluktu.
Bu kolay bir i deildi . Her renkten burjuva gr Boleviklerin bu
iin stesinden gelemeyecei fetvasn veriyordu. Ancak yanlyorlard
ve bunu ok gemeden yaadlar. Sermayenin gcn yenen proletarya
ayn zamanda kendi kltrn de yaratacann kararll iindeydi.
Sovyet lkesinin deiik ulus ve milliyetlerden proletaryas kardee
yanyana yaamann, kaynamann temellerini att. Ekim'in at
yoldan eitimde yaanan devrim ve kltrde katedilen mesafe net
icesinde "yar-Asyatik kltrszlk" geride kald ve yzyllarn kaderi
grlen cehaletten kaynaklanan sorunlar yuma esasen ortadan
kaldrld.

Kltr
ve

D evri m i

U l u sal

Kltr

En ok tartlan konulardan biri olma zelliine sahip ulusal kltr

bantsnda komnistlerin sorunu berrak bir biimde ortaya koyduk
larn ncelikle belirtmek gerekiyor. Snf mcadelesi ve proletarya
enternasyonalizmi izgisini terkedenlerce tekrar tekrar yeniden
kefedilen u mehur ulusal kltr istemi ve uruna savamn vard
boyut hi de kmsenmeyecek kadar ilerlemi bir durumdadr. Dnya
leinde dnemin yeniden moda talebi haline getirilmi bu dnyay
kendi ulus penceresinde gren kltrn durduk yerde kendiliinden
cilalanarak parlatlmad kesin. Burjuva ideologlar son yllarda ortaya
kan yeni dnya koullarnda proletarya ve emeki halklarn sosyal
izm ve devrim mcadelelerini gten drmek ya da esas almadan
alkoymak amacyla yeni siyasetler retmeye giritiler. rettikleri
zmlerden birisi de her derda deva olarak gsterilen "ulusal
kltr/kltrel haklar" vs. eitlemesidir. Bunu yeniden "kefedip"
moda haline getirenler, ilgili bantda sosyalizmin zm olmadn
da azlarndan drmyorlar. ne srlen iddiann ne denli rk ve
ie yaramaz olduunu proletarya diktatrl devleti Sovyetler Birlii
pratii tartmasz bir biimde ortaya koymaktadr. Pratikteki baary
kavrayabilmek iin Leninist teorinin sorunu nasl ele aldna bakalm.
Lenin konuya ilikin unlar belirtiyor:
38

"Her ulus, yaam koullan ister istemez demokratik ve sosyalist bir

ideolojiyi reten emeki ve smrlen bir kitleye sahip olduundan
dolay, her ulusal kltrde -gelimemi olsa da- demokratik ve sosyal
ist kltrn unsurlar vardr. Fakat her ulusun iinde burjuva bir kltr
(ve ounlukla da bir an gerici ve dinci kltr) de vardr, ve yalnzca
"unsurlar" biiminde deil, aksine egemen kltr olarak. Bu nedenle
genel olarak "ulusal kltr", byk tarmclarn, papazlarn ve burju
vazinin kltrdr." (Ulusal Sorun ve Smrge Sorunu, 6. Defter, Jnter

Yaynlar, sayfa 93)

Lenin'in bu tespiti tm lkeler iin geerlidir. Ulusal kltr
balamnda Leninist bak asnn " geride kald" ve "eskidii" zer
ine tezler ileri sren milliyeti ve revizyonistlerin aksine ulusal kltr
hakknda Lenin ve Stalin tarafndan savunulan ve pratie geirilen yak
lam bugn de btn yakclyla geerliliini korumaktadr. Stalin,
Lenin'in yukarda aktardmz bu parlak alm ve retici yaklam
nda hareket etti. Ulusal sorun ve tartlan erevede ulusal kltr
konusunda yetkin bir teorik kavraya sahip olan Stalin, Sovyetlerde bu
sorunun pratikte ele aln hususunda da baarl bir izginin sahibi
oldu. Onlarca ulus/milliyetin bulunduu Sovyetlerde demokratik ve
sosyalist kltrn unsurlarn gelitirerek burjuva ve feodal kltre
kar kesin stnlk salamak etin bir almay gerektiriyordu. Bu
alma arln kimi etkilerinin srd, i sava srecinden geildii
ve sosyalizmin inas grevinin hayati bir nem tad . . . zor koullar
da yrtlyordu.
Proletarya diktatrl altnda ulusal kltr sorununda Stalin un
lar tespit ediyordu:
"Proletarya diktatrl altnda ulusal kltr nedir? Ierik bakmn
dan sosyalist ve biim bakmndan ulusal olan bu kltrn hedefi,
ynlar enternasyonalizm ruhuyl a eitmek ve proletarya diktatr
ln pekitirmektir. ( . . . )
Byk Rus ovenizmine sapan kimseler, Sovyetler Birlii'nde
sosyalist ina dneminin, ulusal kltrlerin dalmas ve tasfiye
edilmesi dnemi olduunu sanyorlarsa, ok yanlyorlar. Aslnda
bunun tam tersi doru. Gerekten de Sovyetler Birlii'nde proletarya
diktatrl ve sosyalizmin inas dnemi, ierikleri bakmndan
sosyalist ve biimleri bakmndan ulusal olan ulusal kltrlerin en par
lak dnemidir. Onlar besbelli ki, anadilde genel okul ykm llnn
getirilmesiyle ve salamlatrlmasyla birlikte ulusal kltrlerin yeni

39

bir gle gelieceini kavramyorlar. Geri milliyetlerin sosyalist inaya

ancak ulusal kltrlerin gelimesi koulu ile gerekten katlabilecek
lerini kavramyorlar. Ulusal kltrlerini gelitirmelerinde Sovyetler
Birlii halklarn destekleme ve tevik etme Leninist siyasetinin
temelinin tam da burada yattn kavramyorlar." (Stalin, Eserler, Cilt

12, Jnter Yaynlar, sayfa 31 1-312)

Sosyalizmin inas srecinde, proletaryann ortak kltrnn
yaratlmas yolunda atlan admlar engellemek isteyenlerin kar
klar hatrlanmaldr. Byk Rus ovenizmi ve yerel milliyetilik
ynnde hi de kmsenmeyecek gelimelerin yaand biliniyor.
Ulus ve milliyetlerin kltrlerindeki demokratik ve sosyalist yn
gelitirmek, bunun yannda geri ve terkedilmesi gereken yanlar da
atmak iin balatlan mcadelede yzyllarn biriktirdii kir ve pas
sahiplenmeye devam edenlerin saysnn ve gcnn hi de az olduu
iddia edilemez.
Burj uva milliyeti Krt evreler Lenin ve Stalin'in ulusal kltr
sorunundaki yaklamlarn arptmakta ve karalamaktadrlar. Ulusal
kltre yaklam noktasndaki geri, belirsiz ve dank / karmak per
spektifsizliklerinden bir trl kurtulma baars gsteremeyen tipik bur
j uva kltr anlayna sahip milliyetilerin Sovyetler Birlii'ndeki
gelimeleri onaylamalarn beklememek gerekir. Ancak onlar daha da
ileri giderek, Sovyet toplumunda uluslarn ve milliyetlerin ulusal
kltrlerinin asimilasyona tabi tutulduunu ileri srmektedir.
Boleviklerin politikas; ulusal kltrn kendini kendine zg
biimlerde ifade etmesini savunur ve bunun iin zemin hazrlarken,
ierikte geri ve eskiyi temsil eden yann kabul etmedii ve bunun atl
mas mcadelesine girdii, ancak bunun ertesinde ortak sosyalist
kltrn yaratlabilecei bilinci erevesinde konuya yaklat soruna
objektif yaklaan herkes iin tarihsel bir olgudur. Stalin, gayet ak,
anlalr bir ekilde "Gelecekte ulusal kltrlerin, ortak bir dille birlik
te, (biim ve ierik bakmndan) ortak bir kltr iinde kaynamasndan
yana olan bizlerin, ayn zamanda u sralarda, proletarya diktatrl
dneminde, ulusal kltrlerin alp gelimesinden yana bulunmamz
tuhaf grnebilir. Ama bunda hibir tuhaflk yok" (ayn yerde) tespiti
ni yapmaktadr. Sovyetler Birlii'ndeki uygulama da buna uygun
yrtlmtr.
Sovyet iktidar artlar altnda ulusal karlar temelinde hareket eden
milliyetiler, proletarya diktatrl devleti altnda kltr devriminin

40

kmnizm yry iin yeni insan yaratma eylemi olduunu kabul

etmiyor ve davranlaryla bylesi bir gidiatn nn kesmek istiyor
lard. Ak ki, Krtler arasnda da aydnlanma faaliyetlerinin proleter
ierikten yoksun olmasn arzulayanlar vard. Bunlar, teden beri sahip
olunan feodal deerlerin savunulmas temelinde bir geri duru
ierisindeydiler. Sreci geriye doru ekenlerin temsilcileri daha ok
emeki Krtlerin yeni bir yaamn zenginliklerinden yararlanmasn
ilerine sindiremeyen dnn aa, bey, eyh ve varlkl kesimleriydi . . .
Elbette bylelerinin tad kltr gelitirmek ve gelecee tamak
dnlemezdi. Krt milliyetinin sahip olduu kltrn ileri ve geri
yanlarnn kltrel aydnlanma sreci iinde ortaya kartldn;
sahiplenilmesi gerekmeyen yanlarn atld ve fakat hibir biimde
Krt milliyetinin ulusal kltr anlamnda bir baskya maruz kalmad
rahatlkla tespit edilebilir.

Kaf kasl a r d a

K l t r

Dev rimi

Kltr devrimi asndan, koullarn en ar seyrettii yerlerin

banda Kafkaslar geliyordu. arlk dneminde bata okuma-yazma
olmak zere, Kafkas halklarnn da dier bask altnda tutulan halklar
gibi genel eitim dzeyi alabildiine geriydi. arlk, uluslar ve mil
liyetlerin eitimden yoksun kalmalar iin her trl basky uygula
maktayd. Rus despotizmi altnda inleyen Kafkas halklar da bu bask
dan en ileri derecede etkileniyorlard. Okuma-yazma orannn olduka
dk olduu bir ortamda ezilen ulus/milliyetlerin aydnlanma
balamnda nasl bir karanla mahkum edildiklerini anlamak zor
olmasa gerek. Bu duruma ilikin ynla rnek vermek mmkn, ancak
ok arpc olan bir rnekle yetinmek istiyoruz. Rusya'daki kltr ve
eitimdeki geri dzeyi bir dizi adan objektif olarak belgeleyen
Karpinski yle yazyor:
"Devrimci harekete katld iin ar polisi tarafndan tutuklanan
kyl kadn Ananyeva, ifadesinde olunu liseye yollamay hayal ettii
ni yazyordu. ar lll. Aleksander bu ifadeyi okur ve u notu der: "Bu
ok korkun ! Kyl ve liseye gitmek istiyor"
Eski Rusya'da eitim bir ayrcalkt. Sadece mlk sahibi snflarn
hakkyd. arlk Bakanlar, ii ve kyl ocuklarnn orta dereceli
okullara alnmalarn yasaklamlard. . . . arlk Rusya'snda halkn

41

drtte okuma-yazma dahi bilmiyordu. Rus olmayan halklar arasn

da tek-tk okuma bilenlere rastlanyordu. 40'dan fazla milliyetin yazs
yoktu, alfabesi de yoktu." (Karpinski, SSCB Toplum ve Devlet Dzeni

(1917-1947), Varyos Yaynlar, sayfa 91)

Sosyalist Ekim Devrimi'nin nasl bir kltrel yapy devraldn
aka ortaya koyan bu tablo, devrimin hemen ardndan birdenbire
aydnlanma eyleminin her taraf saramayacan ve bylece geriliin
bir sre daha yaayabileceini gsteriyordu. Bu kanlmaz bir gerek
ti ve gzard edilemezdi. Dahas pekok ulus ve milliyetin alfibesiz
oluu ve bunlarn iinde okuma-yazma bi lmeyenlerin orannn
rktc boyutlara (%80-98) varmas da byk bir sorundu. . .
Genel olarak sahip olunan geriliin yansra, i sava olgusu ve
bunun at yaralarn kapanmas kmsenmeyecek glklerin
banda geliyordu. Byle bir ortamda somut olarak Kafkasya dzle
minde kltrel gelime olduka ar ilerlemekteydi. Zamanla altedilen
bu zorluklarn ierisinde zell ikle birincisini, yani

biny llarn

geleneinin ve kltrnn yerine yeni sosyalist kltrn yaratlmas ve

bu yaplrken de ulusal kltrn bir yandan "alp-serpilmesine"
olanak sunulmasnn getirmi olduu zorluklar gslemek vb. tam bir
devrimin eseri olabilirdi!
Bu balamda, burjuvazinin tam bir inanszlk yayma ve kltrel
alandaki devrimi sekteye uratma abalarna kar henz ilk admlarn
atld ve fakat ufukta byk dnmn iaretlerinin alnd 1 923
ylnda Bolevikler u kararll gsteriyordu:
"Hasmlarmz, yetersiz kltrl bir lkeye sosyalizmi alamak
istememizin, tarafmzdan anlamsz bir balang olduu sulamasyla
sk sk karmza ktlar. Ama onlarn yanlgs, bizim (her trl
mklpesentlerin) teorisine gre balam olmamz gereken utan
balamam olmamzdan, ve bizde siyasi ve sosyal devrimin, imdi
yine de kar karya olduumuz kltrel devrimden, kltr devrimin
den nce gelmi olmasndan kyor." (Sosyalist inann Zaferi Uruna

Mcadele,

4.

Defter, inler Yaynlar, sayfa 70)

Bolevikler

tam

da

bu

perspektif

dorultusunda

Sovyet

Krdistan'nda da ie koyuldu. i sava yllarnn -Kafkaslarn

gbeinde bulunan- Sovyet Krdistan'nda hangi dzeyde cereyan
ettii ve ne denli zor getii dikkate alndnda Bolevikler temkinli,
dikkatli hareket etmek zorundaydlar. Kltrel adan Krtlerin geri bir
konumda bulunmalar olgusu bu dikkati arlatran faktrlerden

biridir. Bu faktr Krtlerin kltrlerinin "ciddiye alnmad" trnden

yanl ve alngan bir yne ekilmemelidir.
Krtlerin olduka geri bir hayatn iine srldkleri ve bunun
Ekim'in hemen ertesinde giderilebilmesinin zorluu anlalabilir. Bu
durum, kltrel alanda da geerliydi. Kltrel gerilik, Kafkaslardaki i
sava vb. ilk birka yl iin kltrel almaya arlk vermeyi ve bu
alanda ilerlemeyi geciktirdi. Uluslararas koullarn elverisizlii,
yeryznn ilk proletarya devletine kar saldrganlk ve zellikle kon
umuz balamnda Kafkasya blgesi zerine emperyalist komplolar vs.
kltrel ataa gemeyi

nleyici

ve

geciktirici

ciddi

unsurlar

niteliindeydi. Ekim Devrimi'nden sonra geen ilk birka yl iinde

Krtlerin kltrel faaliyet ve yaamlarnda belirgin kimi deiikliklerin
olmamas normal bir gelime olarak grlmelidir. Zira bu durum, Ekim
Devrimi'nin at yolda ilerleyen tm Sovyet halklar iin de deiik
dzey ve llerde geerli olmutur.
arln halklar tam bir karanla mahkum ettii bir ortamda,
henz ortaa kalntlarnn varln hissettirdii Ekim ncesi gn
lerindeki kltrel seviye hatrlandnda, sosyalist devrimle alan yeni
dnemde en azndan ilk birka yl ierisinde alnan sonularn hi de
kmsenmeyecek bir boyutta olduu rahatlkla ifade edilebilir. Bunun
somut bir rneini Anna L. Strong'dan alalm:
" Sovyet politikas, ekonomi sosyalizme doru ilerledii srece,
btn ulusal kltrleri gelimeye brakmt. Ne var ki, elli sekiz
ulusun, kitap bir yana, alfabesi bile yoktu. Bilim adamlar bunlar iin
yazl diller gelitirdiler ve Sovyetler Birlii'nde, birinci Be Yllk
Plann sonunda yaynlanan kitap says, Almanya,

Fransa ve

Ingiltere'de yaynlananlarn toplamndan daha fazla olana dek

Moskova'da tam yz dilde kitap basld. Kitaplar yalnz tek bir
dntrc gt; bunun yansra bir de, yeni yasalar, bilim ve sanat
vard." (Anna L. Strong, Stalin Dnemi, Onur Yaynlar, sayfa 72)
Ulusal kltrlerin sre iinde ortak sosyalist bir kltr haline ve
dzeyine gelebilmesi ve iie-yanyana ortak bir kltr olarak kaynaa
bilmelerinin koullarnn yaratlmas iin her ulus ve milliyetin eit
koullarda, zgrce gelimesi gerekliydi. Burada ama, tamamen ortak
bir sosyalist kltre ulamaktr.
Ulusal kltrclerin istemleri "her ey ulusal kltr iin" belgisi
altnda toplanyordu. Gnmzde de yine ulusal kltr mantyla
hareket edenler, Kafkaslarda yaanan sosyalist ierikteki kltrel devri-

43

mi kendi ulus-milliyetlerinin kltrlerinin "bask altna alnd"

gerekesiyle kar kmaya devam ediyorlar. "An" ve menkibelerle,
duyumlarla daarcklarn dolduran pekok ulusal kltrc evre;
Kafkaslarda, Ekim Devrimi ile birlikte balayp l 950'lilerin ortalarna
kadar varan dneme saldrmaktadrlar.

K l t r D e v r i m i S o s ya l i z m i n
D o r u d an B i r S o n u c u d u r !
Sosyalizm, iddia edildiinin aksine ulusal kltrleri mezara
gmmedi. Ulusal kltr topyekn sahiplenemeyecek olan proletarya,
ulusal kltrlerin sahip olduklar gerici yanlar atma, demokratik ve
ilerici yanlar alma ve gelitirme mcadelesi verir. Ancak bu
mcadelede zor, kuvvet kullanm ve iddet unsurunun bulunmad,
kltr devriminin yeni insan yaratma politikasnn zaten byle bir eyi
dlad biliniyor. Kltr devrimi adna kitlelerin krmdan geirilmesi
ve asimilasyona uratlmas, iddete dayal eritme politikas, ulusal
kltrlerinden zorla uzaklatrlmalar vs. trnden sulamalar keli
menin gerek anlamnda birer plak iftira ve yalanlar serisinden te
anlam ifade etmez.
Gereklere bakldnda sosyalizm koullar altnda uluslarn ulusal
erevedeki gelimelerinin zgr bir ekilde ilerleme ekseninde yol
ald grlecektir. Yzyllarn basksndan kurtulularn sosyalizm
sayesinde yakalayarak ulusal zelliklerini gelitirmilerdir. En kk
ulusal aznlklarn kendi kltrlerini gelitirmeleri, dil, edebiyat, sanat
vb. alanlarnda kaydettikleri gelimeler devasa boyutlardadr.
Sovyetlerde yaayan ulus ve milliyetlerin istisnasz hepsinin sosyal
izmin olanaklarndan yararlandklar olgusu, sahip olduklar mevziler
ve kazandklar yeni kltrel seviye ile dorudan bantl bir ekilde
belirgin ve ikna edici tarzda orta yerde durmaktadr. Ekim Devrimi yl
larnda Orta Asya, Sibirya ve Kafkaslar gibi en geri blgelerde cehale
tle mcadele srecinde kazanlan baarlar sosyalist inadaki baarnn
dolaysz bir rndr. Sosyalizm sayesinde; ekonomik, sosyal, kltrel
vb. alanlarda tam bir geriliin hkm srd bu blgelerde ksa sre
iinde muazzam baarlar elde edildi. Ekonomik adan katedilen
mesafe, bilimsel almalardaki hzl art, sosyal yaamn iyiletir
ilmesi, kadnlarn yaamlarndaki devrim, kltr, sanat alanndaki

44

kazanmlar vb . . . ite btn bunlar, uluslarn ve milliyetlerin zgrce

yaamlarnn yalnzca sosyalist toplumda garanti altna alnabileceinin
kantlardr.
Eer tiyatro, dil, tarih, mzik, edebiyat, bilim vb. bir dizi alanda
yeni ve gl bir zenginliin meyvelerini birlikte paylaabilme seviye
sine varabildilerse bu hibir tartmaya meydan vermeyecek ekilde
Bolevik Parti'nin sahip olduu politikalarn ve sosyalist inann
kazanmlarnn sonucudur. Daha 1 O. Kongrede bu konuda alnan karar,
sosyalizmin inasna paralel olarak Rus olmayan ulus ve milliyetlerin
ulusal kltrlerini gelitirme balamnda yaplacaklarn belirgin bir
iareti oluyordu.
Bu konuda da burjuvazi topyekn komnistlere kar youn bir kar
alama ve arptma kampanyas srdryordu. Burjuvazi, Ekim'in at
yoldan ilerleyen proletaryann nne ulus/milliyet kltr problemini
kartarak hz kesmeye alyordu. Bu durumu ilk elden kavrayan
Bolevikler, henz 1 920'li yllarn banda ilgili alanda nelerin yapl
mas gerektii hususunda gayet ak ve anlalr bir plana sahip olduk
larn ortaya koymulard. yle diyorlard:
"Partinin grevi, Byk Rus olmayan halklarn emeki ynlarnn,
ileri merkezi Rusya'ya yetimelerine yardm etmektir, onlara: a) kendi
lkelerinde, bu halklarn ulusal yaam koullarna uygun biimler
iinde, Sovyet devletini gelitirip glendirmelerinde; b) anadilinde
faaliyet gsteren ve yerel nfusun yaam ve psikolojisini bilen kiiler
den oluan mahkemeleri, idari ve iktisadi organlar, iktidar organlarn
gelitirip glendirmelerinde; c) basn, okullar, tiyatrolar, kulpleri
ve genel olarak anadilde faaliyet gsteren kltr ve aydnlatma kuru
lularn gelitirmelerinde; d) anadilde genel eitim iin ve ayrca
mesleki-teknik karakterli kapsaml bir kurs ve okul a rgtleyip
gelitirmelerinde yardm etmektir." (Stalin, Eserler, Cilt. 12, lnter
Yaynlar, sayfa 310)
Sovyet devleti her ulusun ve ulusal aznln kltrel faaliyetlerini
tevik ederek, destekleyerek gelitirdi, emekilerin hizmetine sundu.
phesiz baarnn srekli klnmas toplumun eitilmesiyle salan
abilirdi. Eitim seviyesi dk ve bu anlamda kltrel gerilik iinde
yzen bir lkenin sosyalizmin geleceini gvenceleyebilmesi de zor
olacakt. Ie okuma yazma seferberliinden balamak, bir dier deyile
lkeyi cehaletten kurtarmak gerekiyordu. Bu nemli savata
Boleviklerin uluslar ve milliyetler arasnda ayrm gzettiklerini, nce45

tik-sonralk ilikisi gelitirdiklerini vs. ileri srenler Rus ovenizmi

eletirisiyle bu savam karalamak, kk drmek istemektedirler.
Eer ncelikten bahsedilecekse, yaplan; lkenin zellikle geri bl
geleri olan Orta Asya, Kafkaslar, Sibirya ve benzeri yerlerde younla
ma o lmutur. Gerek udur ki, ad geen blgeler neml i oranda Rus
olmayan ulus ve ulusal aznlklarn bulunduktan blge ve lkelerdi. Ve
evet Orta Asya'ya bu anlamda bir nceliin verilmi olmasnda ne yan
l olabilir? zellikle kenar ve evre blgelerin durumu dikkate
alndnda, hakl olarak buralarda kltr devriminin belli bir zel
uygulama erevesinde yrtlmesine ihtiya vard. Bunun olumlu
sonular alnd da. . . Ancak szkonusu bu zgnle ramen, esas
olan lkedeki tm ulus ve aznlklar arasnda kltrel alanda bir ayrm
gzetilmediidir. Bunun iindir ki, okuma-yazma alanndan, kitap
basmna, dillerin gelitirilmesinden, tiyatro ve sinemadaki gelimelere
kadar pekok alanda salanan m uazzam baarlardan btn emekiler
yararland. nk artk bu gelimelerin nnde duran en byk engel
olan sennaye iktidar artk sz sahibi deildi ve proletarya diktatrl
devleti emekiler iin kltr alanndaki i lerlemenin de biricik gvence
siydi.

S o v y et l er d ek i
Krt U l u s a l A z n l n n K l t r
B i r B t n O l ar a k S av u n u l am a z ve
G e l e c e e T a n ama z d !
Ulusal kltrn sosyalizm artlarnda nasl ele alnmas gerektii
zerine yukarda ksaca durmaya altk. Uluslar/milliyetler arasnda
ki kltrel farkllktan kaynaklanan zorluklarn dorudan sonucu olarak
ulusal kltrn hangi ynlerinin alnarak ortak sosyalist kltre doru
i lerletilecei konusu hassas bir konudur ve olaanst bir dikkat gerek
tirir. U lusal kltrde gelecee tanmamas gerekenler balamnda
Stal in yoldan pratik rneklerden hareketle syledikleri olduka
reticidir:
" Dnn: Trans-Kafkasyal Tatarlarn 'Muharrem' trenlerinde
kendi kendilerini krbalama gibi 'ulusal zellikleri'nin 'korunmas',
Grclerin ' alma hakk' gibi 'ulusal zellikleri'nin 'gelitirilmesi' !
. . . " (Ulusal Sorun ve Smrge Sorunu, 6. Defter, lnter Yayn/ar, sayfa l 06)
46

Anlan rnekler gelecee tanamazd. Bu tr zellikleri gelecee

tama ve koruma gds iinde olanlar ancak dar milliyeti, feodal
evreler olabilirdi. Bu evrelerin, Sovyetlerde ortak sosyalist kltrn
yaratlmas ynndeki abalar karsnda durular kuku gtrmez
ekilde devrimin ilerlemesinin nnde engeldi.
Benzer ulusal kltr zelliklerinin Sovyet Krtleri arasnda "asla ve
haa"(!) bulunmad sylenebilir mi? Peki, ama dier ulus/milliyet
lerin kltrlerine yaklamda gsterilen tutumun Krtler iin de geer
li olmasnn yanl olan taraf nedir?
Ulusalclk, bakalarnn " kt" yanlarn grme ve kefetmede(! )
geri durmaz, fakat i kendisine gelince bulunmaz deerler dizini iinde
hangi ynnn daha baarl olduu ve gelecek vaat ettii zerine
ahkam kesmeye balar. Dnyann her kesinde ulusalclarn ortak
zellii byledir. Sovyetlerde sosyalist ina faaliyeti srecinde
yrtlen kltr devrimi seferberliinin nne dikilen Krt ulusalclar
ve gericilerinin kar klar da aynen bu ortak zellik erevesinde
cereyan etmitir. Ve kanlmaz olarak snf mcadelesi bu alanda da
srmtr.
Ortak sosyalist kltrn yaratlmas faaliyeti erevesinde her
ulus/milliyet kltr ile dorudan yzyze gelme ve pratik davranma
zorunluluu ayn zamanda sahip olunan kltrel zenginliin de yakn
dan grlp ele alnmasn salad. Krtler bu almann dnda
braklmad. Sovyet Krtleri asndan dier ulus ve milliyetler iin
uygulanan yaklamlar geerli olmutur. Bunu kantlayan bir dizi veri
vardr.
Somut olarak Kafkas Krtlerinin bir dizi gelenek, tre, alkanlk
lar vs. sosyalizm adna/ortak sosyalist kltr yaratma adna koruna
maz, savunulamaz ve haliyle gelitirilemezdi. Gz kapal hareket
edilmedi; Krt milliyetinin kltrel zellikleri "alp-serpilme"
koullarnda somut olarak tannmaya alld. Bu tannma ileminin
daha salkl yaplabilmesi iin gemiteki kimi kltrel eler/safhalar
zerine bir dizi almalarn yapld da biliniyor. Ortaa Krt ede
biyatnn yeniden basm buna rnek gsterilebilir. Bu almalar iinde
gelecee tanmas gereken kimi kltrel zellikler bizzat Sovyet
devleti tarafndan sahiplenildi, gelitiri ldi.
Sovyet Krtlerinin hangi kltrel zellikleri i leriye tanamaz ve
ortak sosyalist kltrn birer geleri olarak savunulamazd? Ksaca
birka noktay belirtmeye alalm.

47

Krtlerin en azndan kmsenmeyecek bir blmnn ara ve tan

rya olan sonsuz ballklar, kle yaamlarnn nemli bir unsuruydu.
Bu kltrn devam ve sahiplenilmesi beklenemezdi.
Sovyetlere kar dmanca faaliyet iinde bulunan Krt beylerinin
arln geriye kalan temsilcileriyle birlikte hareket etmeleri ve Krt
Bolevik militanlarn ayn zamanda kltrel almay da kapsayan
faaliyetlerini engelleme ve silahl zora bavurmalar karsnda; Krt
toplumunun belli bir kesiminin geleneksel olarak beylere ynelik
ballk tarznda gelien kltrn devamna gz yumulamazd.
Ksacas, kltr devrimi kimi Krt aa ve beylerinin Krt ulusal azn
lna daha fazla sz geirme ve tahakkmde bulunmalarna izin vere
mezdi.
Balk paras savunulamazd. Krt kadnlarnn ezilmesi ve horlan
masna, bunun gelenek olarak srdrlmesine msaade edilemezdi.
Kadnlar zerindeki basklarn ortadan kaldrlmas iin mcadelede
eskiye ait geri alkanlklar/kltr tanamazd ve elbette buna kar
kmak zorunluydu.
oban yaamn daha fazla devam ettirilmesine ve emeki Krt
insannn yaamn nimetlerinden faydalanamayan -dank/ger- yer
leim tarzna son verilmeliydi. Bu yerleim biimi gelecee tanmas
bir yana, Krtlerin hayatnda kabul edilemez bir eydi.

eyhlerin peinde giden emeki Krt kylsnn gericilie balan

mas ve buradan kaynaklanan cehalet ortam Krt ulusal aznlnn

kltr diye sahiplenilemezdi.
Xulamlk -uaklk- Krt emekilerinin kaderi deildi ve bu alkan
lk ulusal aznln kltrn koruma ad altnda gelecee tanamazd.
Airet ilikilerine mahkum edilmi ve iradesi ayaklar altna alnm
Krt insann bu ilikinin alarna taklarak ekilmez hale getirilen
yaamnn bu halkn tarihsel bir gelenei olduu gerekesiyle ileriye
tanmas beklenemezdi.
zetlediimiz bu noktalarda alenen ortada bulunan ve gl feodal,
gerici, tutucu ve banaz zellikler gsteren ynlerin savunulmas ya da
korunmas vb. dnlemezdi. nk geri yanlarla yeni insann
yaratlmas, sosyalist kltrn domas mmkn deildi. Bolevikler
nderliinde srdrlen kltr devrimi seferberliinin ulusal kltr
topyekn

bir

sahiplenme

ne

girmesi

ve

bu

kltr

korumas/gelitirmesini beklemek; Ekim Devrimi'nden ve sosyalizm'

den hibir ey anlamamak demektir. Ad geen bu ve benzeri noktalar-

48

da kltr devriminin srdrlmesi emeki Krtlerin kltrel adan

gelecee daha emin admlarla ilerlemesi iin kanlmazd. Bunun
yaplabilmesi iin bir dizi alma rgtlendi. zellikle 1 920'li ve
1 930'lu yllarda ok youn almalar yapld, sonraki yllarda da bu
faaliyet devam etti.
Sorunlara ulusalc adan bakan btn evrelerin, Lenin-Stalin
dneminde ulusal sorunun bu boyutunun ele aln ve zmne
ilikin grlerinin olduka sakat bir karakter tadn belirtmek
gerekir. Gerei teslim ettikleri her defasnda bile kendilerince hata ve
zaaf bulmakta pek maharetl i olan milliyetilerden, Lenin-Stalin dne
mi pratiini benimsemelerini beklemiyoruz. Ulusal kltr bantsnda
revizyonist ve milliyeti evrelerin sosyalist ierikte gelien ve biimde
ulusalln koruyan gelime ve olgular tersyz etmeye, arptmaya
haklarnn bulunmadn vurgulamak gerekir. Milliyetilerin byk bir
basitlikle ve keyfi bir tarzda sosyalizm'e, Ekim Devrimi'nin kazanm
larna ve Lenin-Stalin dneminin kazanmlarna ilikin saldrlan
karsnda grevimiz gerekleri ortaya koymaktr.

E k i m Dev r i m i y l e B i rl i k t e
K r t ler Aras n d a K l t rel
Y a p l a n al malar

Ala n d a

Yzyllarn biriktirdii cehalete kar alan savata, ksa sre iinde

baar beklenemezdi. Krtlerin yaad blgeler iin de bu durum
fazlasyla geerliydi. Haliyle zamana ve yeni olanaklara gereksinim
vard. Buna ramen i lk birka yln byk zorluklar almaya
allarak, olanaklar lsnde emeki Krtlerin kltrel hayatlarnn
iyiletirilmesine alld . . . Ekim Devrimi'nden sonra atlan bu adm
lara ve katedilen mesafeye birtakm aktarmalarn da yardmyla yakn
dan bakalm.
Bu dneme ilikin belirlemelerinde bir dizi hatal yaklam iinde
olan C. Heyderi, dar milliyeti bak asnn esiri olmasna ramen
bariz gerekleri kabul etmek zorunda kalyor. Heyderi'nin yazdklarn
dan, onun kard sonucun aksine, Krtlerin asimilasyona tabi tutul
madn ve kltrel olarak da geri braklmadklarn ok basit bir ek
ilde gzlemlemek mmkn. Aslnda yazdklanyla sosyalist Sovyetlcrin
lkeyi kltrel alanda ina etme srarn en ufak bir tereddte dme-

den Krt blgelerinde de baarl bir ekilde uyguladn gsteriyor.

lte yazdklar:
"Baz bilgilere gre 1 923'1e 1 929 yllar arasnda Krte konuulan
okullar almt. Kitaplar, alma kitaplar, roman ve iir kitaplar,
gazete Sovyet Krdistan'nda baslyordu. Gerekten de 1 96 1 'e kadar
varln koruduu iin bir gazetenin varolduu kesindir. Okullar
konusuna gelince; onlar btn Krdistan'da yaygn deillerdi ama,
balca Lain ve uste ehirlerinde vard. . . . Bununla birlikte 1 930-3 1
yl nda Krte retim yapan okullar ama teebbsleri oldu.
Krdistan'daki eitim blmnn eski lideri Ismailov 1 93 1 ylndaki
konumalarnda, yalnzca Lain blgesinde yzden fazla okulun ve bir
tarmsal-teknik okulun aldn syledi. . . . Tarih alannda, etno
grafde, edebiyatta ve Krt halknn dili alannda almalar yapan
aratrmaclar vardr. Otuzlu yl larda, Krt ulusundan bilim adamlar bu
alandaki

(Krdoloji alan kastediliyor BN) yerlerini aldlar. . . . 1 930'1u

-

yllar boyunca Krdoloj i alannda SSCB'de 60'dan fazla tez (aday ve

doktora tezi olarak) savunuldu ve 70 kadar yabanc Krt burada bilim
sel almasn yapt. " (Stockholm Krt Konferans 1 5-17 Mart 1991, Doz

Yaynlar, sayfa 73-74-77-79)

Burada

aktarlanlardan

sonra,

Sosyalizm'in

kalesi

Sovyetler

Birlii'nin halklar iin mreffeh bir lke olmadn ve Krtlerin bu

lkede "rahat yz grmedikleri"ni ne srmenin inandrc bir yan yok
tur. Krt kltrndeki demokratik elerin gelimesi ve sosyalist temelde
bir kltrel ilerlemenin salanmas iin olanaklarn gn getike iyiletir
ildii ve yukarda aktarlan devasa admlarn atld ortada iken, hala bu
gereklere gz yumanlar anlayla karlanabilir mi?
Kltrel alanda yaplanlarn kapsamna bakldnda ilerin hangi
ciddiyette ele alndn kavramak zor olmasa gerek. Emeki Krtler
gibi, btn dier halklar da kltrel cephede devasa gelimeleri bizzat
yaadlar. Krt emekiler somutunda ilgili alanda baarnn dzeyini
mevcut younlamadan gryoruz. Henz ilk yllarda yaplanlar
Krtler arasndaki kltr atann neden baarl getiini anlamamza
olanak tanyor.
Kimilerinin kltrel yndeki gelimeleri glgeler speklasyonlar
ne srmelerine karn, Sovyetler Birlii'nde Krtler arasnda yaanan
kltrel gelimeye kar hayranlk duymadan edemiyorlar. Byleleri
Sosyalim ve onun mimarlar hakknda sahip olduklar yanl grler
den uzaklatklar oranda, Sovyetler Birlii'ndeki emeki Krtlerin

50

gerekliini kavrayabilirler.
Kadir N. Kadir de bunlardan biridir. O, modern revizyonist
dnceler temelinde sosyalizmin inasna ve zellikle Stalin nder
liindeki Bolevik Parti'nin pratiine kar kmaktadr. Krtler ban
tsnda sorunu ele ald yerde de gerek durumu arptp milliyeti
duygularyla hareket etmektedir (Sosyalizm karsnda niyet olarak
temiz duygular iinde bulunan ve sempatisini gizlemeyen pekok Krt
emekisi Sovyet Krtlerinin durumu szkonusu olunca ulusal duygu
larna yenik derek tepkici bir konuma savrulabilmektedir). Yazar
yanl ve haksz ithamlarda bulunmasna karn yer yer Sovyetlerdeki
Krt emekilerinin durumu zerine kimi gerekleri de saptamak zorun
da kalmaktadr. Yazdklarna bakalm:
" Bolevikler Ermenistan'da iktidar ele geirdikten sonra Krt bl
gelerinde 5 okul atlar, okuma yazma bilmeyenler iin zel kurslar
verdiler. Birka yl iinde okul says l 3'e karld. Ve birok zel eit
menler atand. l 92 l 'de Krt alfabesi oluturuldu ve "ems" adl eitim
kitab okullar iin karld. Kafkas tesi KP'ler l 930'lara kadar Krtlerin
durumu ile yakndan ilgilendiler. Krtlerin uyanmasna katkda bulun
mak iin bir ok toplant yaptlar (KP'ler), eitim ve salk sorunlarn
zmek iin giriimlerde bulundular." (Newroz Atei dergisi, Say 10, sayfa 20)
Ermenistan'da yaayan Krtlerin kltrel gelime bakmndan nasl
bir ilerleme kaydettiklerini ifade eden bu aktarma; oban/gebe bir
yaama zorlanm ve haliyle alabildiince geri bir kltrel duruma
mahkum edilmi Krt ulusal aznlnn nasl bir dzeye vardnn en
ak gstergesidir. Bu gelimeler phe gtrmez biimde ancak ve
yalnz Ekim Devrimi ve Sosyalizm'in dorudan sonulardr.
Krtler arasnda kltrel seferberlik olgusunun sosyalist devletin
abalar sonucu gerekletii mutlaka ne karlmaldr. Sosyalist
devletin bu almay hangi younlukta srdrdn J. Blau u somut
belirlemeleriyle gayet berrak bir ekilde ortaya koymaktadr:
" SSCB'de

l 920'l i y llarn banda Krtler, Azerbaycan ve

Ermenistan cumhuriyetleri snrlar boyunca uzanan bir blgede mil

liyetleri ve ynetsel otonomileri resmen tannm olarak yayorlard.
Bu otonom ulusal Krt blgesinin bakenti Lain'di ( 1 923-29) -ve
Krtler burada " Sovetskii Krdistan" gazetesini ilk kez Krte olarak
bastlar. Sonra da Azerice yaynladlar. Bu gazete 1 96 1 'e kadar yaynn
srdrd. Bununla birlikte, Ermenistan Cumhuriyeti'nde nce Enneni
alfabesini, sonra Latin ve daha sonra Kril alfabesini kullanan bir Krte

51

edebiyat kampanyas balatld. Bu l 939'a kadar srd. Erivan Krt

kltr hayatnn nemli bir merkezi oldu. . . . Sovyetlerdeki Krte
uzmanlar Leningrad ve Moskova'da eitildi. Sovyetler Birlii'nde bir
Krt entelejansiyas dodu.
Sovyetler Birlii'nde Krt dilini gelitirme ve Krt dili, tarihi vs.
konularda aratrma gayretleri de gze arpar. Hibir lke Krt halk
zerinde almalar yapan bylesine ok sayda dilbilimci, folklorist,
mzikbilimci, sosyolog, tarihi . . . gibi bilim adamna sahip olacak
kadar ansl olmad. Bu bilim adamlarnn ou Krt kkenlidir."

(Stockholm Krt Konferans, Doz Yayn/ar, sayfa 1 15-1 16)

Hemen her alanda sren bir kltrel seferberlik ortamnda, emeki
Krtlerin yaadklar blgelerde baarl gelimeler iine girildiini
gryoruz. Eitime verilen olaanst nemin aktan bir sonucu olarak
aydnlarn yetimesinin yansra genel eitim dzeyinin ykseltilmi
olmas ve bunun toplum hayat zerindeki etkilerini tespit edebiliyoruz.
Krt dilinin resmen tannmas ve Krt milliyetinin yaad blgel
erde Krt ocuklar iin bu dilden eitimin srdrlmesi nemli
gelimelerdir. Yaynevleri, basmevleri, okullar vd. alanlarda devlet
teviklerinden yararlanma neticesinde zamanla aydnlanma faaliyetinin
kapsam geniledi ve Krtlerin bulunduu blgelerde de yaygn bir
yenilenme ve dnm srecine girildi.
Krtlerin kltr alanndaki ilerlemeleri hakknda Byk Sovyet
Ansiklopedisi'nde yazlanlar, somut olarak emeki Krtlerin sahip
olduklar olanaklara ve ulatklar seviyeye iyi bir rnektir. Byk
Sovyet Ansiklopedisi'nde alacamz ksa aktarma ilgili alanda ortaya
koymaya altmz tablo ile tam bir uyum iindedir. Ite yazlanlar:
" . . . Sovyetler Birlii'ndeki Krtler kltr, iktisadi ve siyasi cihetten
sr'atle gelimektedir. Sovyet Krtleri'nin kendi okullar, pedagojik
teknikomlar, gazeteleri, mecmualar . . . vardr." (Mehmet Bayrak,

Krdoloji Belgeleri, zge Yaynlar, sayfa 355)

Proletarya diktatrl devletinin, sosyalist inann kazanmlarn
dan bizzat yararlanm ve hatta bir biimiyle ksmen iinde yeralm N.
Nadirov, modem revizyonist nderlikli szde sosyalist devletlerin
yklma srecine girmesiyle geriye dnk ve zellikle 1950'li yllarn
ortalarna kadar geen zaman dilimi iindeki sosyalizm pratiine
saldrlarda bulunmas, onun iine girdii inkar

gsteriyor. O, bu

abasna ramen emeki Krtlerin elde ettikleri kazanmlardan

bazlarn hasralt edememektedir. yle diyor:

52

"Liseye kadar okullar Krte eitim yapabiliyordu. Krte gazete

kitap yaynlanabiliyordu. Krt Yazarlar Sendikas kurulmutu. Krte
yayn yapan radyomuz da vard . . . . Rojnarnei Sovyet Krdistan diye
bir gazetemiz yaynlanyordu. Sue kentinde Krt dili zerine enstit
kurulmutu. (R. Ball, a.g.e., sayfa 580)
Bu ksa alntda da rahatlkla grlebilecei gibi ellili yllar ncesi
emeki Krtler iin yaplanlar hibir biimde kmsenemez, yok
saylamaz. Revizyonistler ve milliyetiler dier noktalarda olduu gibi,
kltrel alanda da Sovyetler Birlii'ndeki kazanmlara saldrrlarken
bile baz gelimeleri kabul etmek zorunda kalmakta ve olgular zorun
lu kalarak pepee sralamaktadrlar.
Sosyalizmin inas srecinde atlan admlar konusunda Bazil
Nikitin'in gelimelere dikkat eken deerlendirmesi de nemli olgulara
iaret etmektedir:
"Gnmzde en fazla Krte eserin Erivan'da yaynlandn, bir Krt
gazetesinin, bir Krt retmen okulunun, bir Krt tiyatrosunun da yine bu
kentte

bulunduunu

sylersek

abartma

yapm

olmayz.

Kollektifletirilmi Krt kylerinde, ilkokullar, kitaplklar, radyolar, tarm

makineleri, kooperatif birlikleri bu kylerin grnmn derinden
deitirmektedir." (Bazil Nikitin, Krtler, zgrlk Yolu yaymiar, sayfa 354)
Tek bana bu aktardklarmz bile, emeki Krtlerin hayatlarnda ne
denli byk bir devrimin yaandn bariz bir biimde ortaya koymaya
yetiyor. Bu bantda Sovyet Krtlerinin kltrel alanda muazzam bir
gelime iine girdikleri belirlemesinin hibir ekilde 'abart' olarak
deerlendirilmemesine nemle vurgu yaplmaldr.
Emeki Krtler; eitim, dil, edebiyat, tiyatro, basn, sanat, sinema
vb. alanlarda nceki dnemle asla kyaslanmayacak dzeyde ve youn
lukta bir gelime iine girdi. Yzlerce kitap yaynland. Krte kita
plarn yaymndan hzl bir art oldu. Yine radyo, gazete, dergi vb.
alanda emeki Krt aydnlar tarafndan azmsanmayacak gelimeler
yaand. Roman alannda en parlak admlar bu dnemde atld.
Krdoloji zerine almalarn olduka younlat ve ciddi bir
mesafenin katedildii yllar olarak 1 930'larda yaplanlar sonraki
gelimelerin de temel ini oluturdu. Krt bilim adanlan ve aydnlar
tarafndan bir dizi almalar yapld. Aydnlanma faaliyeti her alanda
yaygn bir ekilde srdrld. lkenin inasna bal olarak srekli
ilerleme perspektifi emeki Krtler arasnda hayat buldu.
Gn getike aydnlanan ve cehaletten kurtulan Krt emeki leri

S.\

proletarya diktatrlnn giderek daha ok salamlamasnn yolu

nun nitelikli insan unsurundan getiinin farkna vardklar oranda,
yeni insan olma yolunda geceli gndzl bir almann ierisine girdi.
Ekim Devrimi'nden 1950'li yllarn ortalarna kadar sren kltr devri

mi seferberliinde Krtler de yerlerini alarak Sosyalizm koullan altn

da yeni insan olmann binlerce rneini vererek her dnemde sosyalist

lkenin ilerlemesine katkda bulunmaya altlar. Emeki Krtler

arasndaki bu gelimeler phesiz dorudan doruya Sosyalizm'in
kuruluuyla sk skya balantldr. Szkonu gelimeler genel poli
tikann Krtler somutundaki uygulandr.
Bir dizi alanda kltrel gelimelerin emeki Krtleri derinden etk
iledii ve onlarn yaamn deitirdiini olgular/gerekler ortaya koy

maktadr. Lenin-Stalin dnemi kltr alanndaki uygulamalarna kend

ince eletiri ynelten, proletarya diktatrl devleti koullarnda

Boleviklerin nderliinde srdrlen kltr devrimini tasvip etmeyen

K. Burkay, Krtlerin "asimilasyona uratldklar ve srgne gnder

ildikleri" vs. trnden belgelere dayanmayan nyargl sulamalarna

ramen Sovyet Krtlerinin genel kltrel durumlar hakknda gerei

teslim etmek zorunda kalyor. yle diyor:

"Krdistan'n drt paras da dahil, Ortadou ve tm dnyadaki

Krtler iinde kltrlerini en zgrce gelitirebilenler ve 1 . Dnya
Sava'ndan bu yana kltr alannda en zengin rnleri veren bu

Krtler, zellikle de Ermenistan'da yaayanlar oldu.

. . . En azndan Krt dilinde okullar ald, gazete kt, radyo yayn

yapld. Krt tarihi, dili edebiyat zerine bilimsel almalar yapld;

Krte kitaplar basld. T m bunlar devlet tarafndan tevik edildi,
desteklendi. Yeni rejim yzlerce yetim ve yoksul Krt ocuuna eitim
grme, yeteneklerini ortaya koyma olana verdi.
. . . 1 93 1 ylnda Erivan'da Krtler iin retmen yetitiren Kafkas
tesi Pedagoji Okulu ald. Krt ocuklarnn bir blmne ise
Leningrad ve Moskova'daki yksek dereceli okullarda eitim olana
verildi. Bylece, daha sonra Krt tarihi, dili, edebiyat almalarnda
nemli roller oynayacak bir dizi kadro yetiti.
Krt dili ve edebiyat asndan nemli bir gelime 1934 ylnda
Erivan'da toplanan Krdoloji kongresi oldu. Kongreye Sovyetler
Birlii'nde Krt dili ve edebiyat alannda yetien ErebE emo, Qanate
Kurdo, Heciye Cindi, Cesime Celil gibi ilk Krt aydn ve uzmanlar da

katlp tezler sundular. Kongre Krt dilinin ve edebiyatnn eitli

54

sorunlarn ele ald ve daha sonraki gelimeler zerinde olumlu etkiler

yapt." (Kemal Burkay, Krtler ve Krdistan, cilt 1, Deng yaynlar, sayfa 246-248)
Sorunu

ulusalc

kltr penceresinden grenlerin,

Sovyetler

Birlii'ndeki kltrel ata bir lde anlayla karlamalarnn esas

temelini o luturan olgu; "kendi" uluslarnn bir parasn oluturan
Sovyet Krtlerinin kendilerini ifade edebilmesidir! Bunun hangi
koullarda ve nasl bir srecin rn olduu ise byleleri iin ok
nemli deildir. Bir baka tanmla, bu kesim asndan; Isve burju
vazisinin Krtlere sunduu olanaklarla, sosyalist Sovyetler Birlii
koullarnda yaplanlar arasnda z asndan kayda deer bir fark
olmad yaklam hakimdir. Krtlerin kltrel alandaki "kurtulu"unu
temel alan ulusal-kltrc pek ok evrenin burjuva kapitalist devlet
lerin "kltrel haklar" zerine demagoj ilerine kar besledikleri sempati
ve yllarn sabrl(!) beklentisi dikkate alndnda, bu evrelerin neden
Sovyet Krtlerinin Sosyalizm sayesinde kltr hayatnda yaadklar
devrimi grmek istemedikleri daha ak bir ekilde ortaya kar.
Sosyalizm'in kuruluuna paralel ilerleyen kltr devriminin emeki
Krtlerin yaamlarnda yaratt sramann boyutlarn daha iyi gre
bilmek iin Vlevsky'den aktaran B. Nikitin'in yazdklarna bakalm:
"Bylece, 1 928'den itibaren, Ermenistan'da Krte bir edebiyat
yaratld; sonradan, iveleri daha yakn olan Grcistan ve Nakievan
iin de bundan yararlanld. Daha sonra da, 1 93 1 'de, Azerbaycan Krt
ivesiyle birka kitap yaymland; 1 93 3'te de, Trkmenistan Krtlerinin
bir yazl edebiyata kavumalar iin ie giriildi.

Bununla birlikte, 1 932'den sonra, Sovyet Krtlerinin oturduu bl

gelerde okuma-yazma olay genellik kazannca, hayvan yetitirme ve

tannn kollektifletirilmesi sonucu smrc snflar tasfiye edilince,
Krtlerde kltr rnesansnn ardndan bir ekonomik ykselme balad
grld; Ermenistan ve Grcistan fabrikalarnda Krt proletaryas ortaya
kt ve emekilerden entellektel bir snf olumaya balad, ite o
zaman, daha gl, biimiyle ulusal, yapsyla sosyalist nitelikteki yeni
K rt kltrnn yapsn kucaklamaya ve yanstmaya elverili bir ede
biyatn yarat lmas sorunu ortaya kt." (B.

Nikitin. a.g.e., sayfa 501-502)

Genel olarak Krt basn ve Krt aratrmaclar tarafndan yukar

daki bariz gelimelerin grmezden gelme vs. yanl tutumunun
gnmzde olduka yaygn olduu biliniyor. Krt kltr zerine
aratrma/inceleme yapanlarn ve bu alanda sz syleme yetkisini ken
disinde grenlerin, Krtlerin sosyalist Sovyetler Birlii'nde elde ettik-

55

!eri kazanmlar Krt ulusunun demokratik/ilerici hanesine yazma

bantsnda rkek davranmalar vb. eklindeki geri tutumlarna iaret
etmenin zorunlu olduunu dnyoruz. Byleleri, bir dizi adan red
dedilmesi ve gelecee tanmamas gereken kltrel boyuttaki zellik
ler hakknda ulusal egosu youn methiye dolu kitaplar yazma ihtiyac
duyarlarken; emeki Krtlerin Sovyetlerde elde ettikleri sosyalist
ierikteki kltrel kazanmlar obj ektif adan gerekten sahiplen
memelerini asla yadrgamyoruz, nk burjuvazi proletaryann sosyal
ist kltrn sahiplenip savunamaz . . .
1 934 ylnda yaplan ilk Krdoloj i Kongresi'nde alnan kararlarn
emeki Krtlerin aydnlanmas yolunda tad byk tarihsel anlam
belirtmek gerekiyor. Krdoloji alannda devrim niteliinde olan bu
Kongre'nin ald kararlara bakalm:
"- Krt halknn dili, tarihi, edebiyat ve kltr zerine alma ve
ayn alandaki bilim adamlarndan, pedegoglardan oluan bir alma
grubunun oluturulmas.
Sovyet Krtleri iin bir yaz dilinin yaratlmas ve gelitirilmesi iin
gerekli ilkelerin saptanmas.
Zengin Krt folklorunun ve Ortaa Krt edebiyatnn basm zer
ine alma.
Krte bilimsel bir gramerin yaym ve Krte-Rusa ve dier
dillerde szlklerin hazrlanmas.
Krt dilinde bir gramer ve okul alma kitaplarnn yazm."

(Stockholm Krt Konferans, sayfa 78)

Sosyalist Sovyetler Birlii devletinin Krdoloj i alannda yapt bu
alma, blgede yaayan Krtlerin zgnln dikkate alarak,
kltrel seferberlikte daha kapsaml ve baarl bir ilerlemenin salan
abilmesi amacyla yapt bir almadr. Bu ayn zamanda Krt dili
alanndaki almalara kmsenmeyecek bir katk niteliindedir. Ilk
kez byle bir kongre ile Krt dili zerine kapsaml bir ekilde durul
mas ve bir dizi kararn alnmas, kongrede ortaya kan perspektif
dorultusunda yllara yaylan bir alma iine girilmi olmas,
Krdistan'n deiik paralarnda sonraki yllarda gndeme gelen ilgili
alandaki almalarn Sovyetlerin Krdoloj i sahasndaki muazzam
katk larnn etkisinde srdrlmesi . .

1 934 kongresinin sonularndan

bazlardr. Revizyonistlerin btn saldr ve abalarna ramen bu

gerekler asla yoksaylamaz.
Sovyetlerde Krdoloj i alannda ok ciddi almalar yapld

56

konuyla ilgili kaynaklarda rahatlkla grlebilmektedir. Bu alanda u

ana kadar en kapsaml ve verimli almalarn Sovyetler B irlii'nde
gerekletirilmi olduundan phe edilemez. Krdoloji zerine kimi
almalar yapan Rohat, Sovyetler'de Krdoloji alannda gerekleen
almalara nispeten geni yer ayrmaktadr. almasndan konumuzla
ilgili zet bir ksm buraya almak, gelimenin dzeyini yakndan
grmek iin gereklidir. yle diyor:
" 1 9 1 7 ylndan sonra, Sovyetler'de balangta Krdoloji ile Marr
ve Orbel i urayordu. Orbeli'nin abalar sonucunda, Hugo Makas'n
Mardin yresi Kurmanci lehesi ile yazlm veya derlenmi "Krte
Metinler" adl almas 1 926 yl nda Leningrad'ta yaynlanyor . . .
.

1 93 1

yl nda Leningrad Devlet niversitesi, lranoloj i Krss

bnyesinde bir Krt Semineri oluturuluyor. . . . Hakop Gazayan, 1 92 1

ylnda hazrlad Krte Alfabeyi ems adyla yaynlad. . . . Krte
retmen gereksinimini gidermek iin 1 93 1 ylnda Erivan Kafkas
tesi Teknik Pedagoji okulu ald. . . . Krte'nin yaz dili olarak
gelimesinde, 1 930 y lnda yaynna balayan Riya Teze gazetesi byk
bir rol oynad. 57 yldr srekli kan bu gazete, Periyodik Krt Basn
Tarihi'nde en uzun sreli yayn organ niteliini tamaktadr. . . . Krt
Szl Halk Edebiyat alannda eitli rnler ve onlarn deiik
vayantlarn kapsayan ilk geni derleme, 1 936 ylnda Heciye Cndi ve
Emine Evdal tarafndan hazrlanan "Krt Folkloru" adl derlemedir. . . .
Krt Bibliyografyas zerine hazrlanan baz almalar da, Erivan'da
yapld. 1 962 ylnda H. A. Aleksanyan tarafndan Krte olarak
" Sovyetlerdeki Krte Kitaplar Bibliyografyas" diye adlandrlan
almada, Moskova, Erivan, Bak, Axabat kentlerinde, 1 920 ve 1 960
yllan arasnda yaynlanan 238 Krte kitabn ismi yer almtr. Tm bu
yaynlarn tiraj 370 bin olarak hesaplanmtr." (Rahat. Krdoloji Biliminin

200 Yllk Gemii, Komkar Yaynlar, sayfa 107, J l 1-l l2, 125, 142-1./3)
Cehaletle mcadele ve bilgisizlikten bilgi toplumuna geite
Krtler, muazzam bir renme, bilimle tanma, eitim seviyesini yk
seltme seferberliine girerek ilerlediler. Proletarya diktatrl devle
tinin halklarn kltr hayatnda yaratt devrim; kltr parklarnn,
m ilyonlarn

tartmalara

katlmnn,

ulus/mill iyetlerin

gnl l

kardeliinin, eletiri zeletiri kampanyalarnn ve Sovyet yurttal

bilincinin . . . dzeyiyle dorudan ilintilidir.
Emeki Sovyet Krtlerinin kltrel devrimi ite bu tablonun mte
vaz bir parasdr.

57

S o s y alist S ovyetler B irli i ' n de

Kltr Devr imi n e Kar kanlar
ve O n u K ms eyen ler_
Ekim Devrimi ile sennayenin ald lmcl darbenin arlarnn
uzun vadede hafifletilebilmesi amacyla sosyalist i ktidara kar
balatlan dizginsiz kampanyada Marksizm adna hareket eden eitli
klklar altndaki Marksizm-Leninizmin dmanlar nemli grevler
aldlar, alyorlar. Bunun en tipik rneini Trokistler temsil etmesine
ramen, zellikle gnmzde de sosyalizm deneyiminin ulusal sorun
balamndaki teori ve pratiine saldranlarn iinde kendilerine
"Marksist-Leninist" diyenler de bulunmaktadr.
Sosyalizm ve halk demokrasisi lkelerini "Imparatorluklar Beii"
ad altnda ele alan R. Cagnat ve M. Jan bu yaklam sahiplerine tipik
bir rnektir.
Bunlar iin sosyalist iktidarn dil alannda yapt her ey sonuta
Rus ulusunun karlar iindir!

yle ki;

bunlara gre kk halklara

kar yaklamda arl k Rusyas ile Sovyet iktidar arasnda esasl bir
farkllk bulunmamaktadr' Sosyalist Sovyetler B i rl ii devletini
"kk" halklara kar "eritme ve sindinne" politikas uygulamakla
itham eden bu yazar takm, Sovyetlerde -adlandrdklar ekliyle
"kk halklara" neredeyse her alanda ncelik verilerek yokolmaktan
kurtulduklarn bilmiyor olamazlar. Bu olguyu bile bile yukardaki
speklasyonlar yaymaktadrlar. Bunlar, proletarya diktatrl devleti
"ulus ve milliyetlerin dilsel gelimelerine n ayak olmutur" derken
bunun Sovyetler Birlii'nin btn lkelerin iilerini birletirebilmek
iin uluslara ayrlma hakk, milliyetlere tam hak eitlii siyasetinin bir
rn olduunu atlyor, sorunu Ruslarn ve iktidarn gelecek hrs iin
yapld

arptmasyla

halletmeye

al yorlar.

Kendilerinden

okuyalm:
"Kltr politikasnn temelinde, l 925'ten beri benzersiz bir genilik
kazanm olan dilsel eylem yer alyor. Ulusal btnlklerin kimliini
ykseltme gerekesiyle, dilsel eylem, nceleri, dilsel alt-aznl klar
yaratarak, aznlklarn azami blnmesi sonucunu dourdu/( . . . )
Sovyet bak asyla dilsel eylem, aznlklar zerinde kendini hisset
tirebilecek d etkileri azaltma avantaj na da sahipti. Arap ve Mool alfa
beleri bylece ortadan kaldrld. Bu sre, bir kez bu alfabeler unutuldu
mu, toplumlar gemilerinden, yazl geleneklerinden, edebiyatlarndan
58

ve hatta dinlerinden koparmay da olanakl klyordu. ( . . . )

Rus ve Sovyet damgasnn vurulmas operasyonunun dilsel bakm
dan son yan, her aznlk iinde yaylan ulusal dildeki edebiyatn ier
iiyle ilgilidir." (R. Cagnat ve M. Jan, imparatorluklar Beii, sayfa 153-154)
Sovyetler Birlii'nde dil sorunu balamnda yrtlecek tartmada,
ncelikle dil alanndaki gelimelerden kopuk bir ekilde hareket
edilmemesi gerektii gerek anlamda kavranmak zorundadr. Bu
neml i nokta atlanarak soruna yaklaldnda ise, yazarlarn da yapt
gibi Kiri!

alfabesine gemekle dier kimi halklarn dil lerinin

yokedildii yanl sonucu kar.

(Halbuki Kiri! alfabesine geildiinde

de nceki dnemde yaplan almalar yine devam etmitir. Buna en
somut rnek Krt dili alanndaki gelimeler gsterilebilir. Biliniyor,
bizzat Krt aydnlar tarafndan -Heciye Cndi- Latin alfabesi hazr
lanmtr.)
Sosyalist iktidar "despotik bir imparatorluk" olarak lanse etme hrs
doal olarak bu tezin sahiplerini lgnca bir iftira kampanyasnn iine
sokmutur. Nitekim bay yazarlarn lgnl ylesine pervasz bir nok
taya varmaktadr ki, Sovyet iktidar iin sorumsuz bir ekilde "otoriter
bir kolonisazyon" tanm yapabilmektedirler. Jstisnasz tm Sovyet
halklarnn kendi dillerini kullanmalar ve gelitirmeleri ynnde attk
lar olumlu admlara ramen, bunu smrgeci (kolonizasyon) bir gir
iim olarak lanse edenlerin ya da evredeki gelimeleri merkezin
"eritme politikasnn baars iin" kaba iftirasna balayanlar da
Leninizmin bu alandaki m uazzam deneyimine kara almann dnda
baka bir ey yapmalar beklenemez. nk dorudan "Lenin-Stalin'in
siyaseti gerekte yerel halk iin byk nem tayordu ve her ey Rus
egemenliini kabul etmelerine balyd" (Horace B. Davs, Sosyalizm ve

Ulusallk, Belge yaynlar, sf 121-122) diyenler sahip olduklar bu sama

grleriyle yaananlar ve olgular apak tersyz etmektedirler.
Burjuvazi ve onun sofra krnts mdavimi revizyonistlerin, ilkel
milliyetilerin ve Sovyetler Birlii'nde komnist geinen baz hantal
brokratlarn yaklamlarnn tersine, Sovyet Bolevikleri dilbilin
alannda son derece titiz bir alma iine girdiler. Bu titizlik, dnyada
ilk kez en kapsaml dilbilim almasnn Sovyetlerde balat lmas ve
hzla rnlerinin alnmas ile tek bana aklanamaz. Ayrca soyut b i r
ekilde dilin geliimi i l e yetini lmedi. Herkesin e n zgr bir ortmda
kendi dilini konumas ve yazmas ile snrlanmayacak olan bu al ma
tamamen bil imsel temellerde ele alnd. Bu konuda, ok yaygn vt:

5'J

youn bir katlmla yrtlen tartmalarn sonucunda proletarya dik

tatrl devleti yeni ve derin bir r at. Bu tartmann younluu
hakknda, Stalin'in Son Yazlar kitabndaki bir dipnot da unlar yazl
maktadr: "Tiraj 2 milyonu aan bir gnlk gazete olan Pravda, l , 5 ay
sreyle, profesrlerin, akademi yelerinin ve okurlarn yazlarn yayn
layarak haftada iki sayfasn bu tartmaya ayrd."

Kltrel

lerleme ve

" Krtlk a k " -

Sovyetler Birlii'nde Krt dili alanndaki olumlu gelimeleri

'Krtlerin iradesi sonucuna' balayanlar veya ' Sovyet devletinin dayat
masna' bakarak aklamaya alanlar var.
Bunu birka rnekle ortaya koymaya alalm.
nce, 'Krtlerin iradesi sonucunda' tespitini yapanlarn deer
lendirmelerine ve

iine dtkleri amaza bakalm. Krdoloji

Kongresi'nde alnan kararlarn ve yine Krt dili alannda atlan adm

larn ve kaydedilen baarnn 'aslnda Krtlerin ulus zelliklerinden
kaynakland ve dolaysyla aktan Krtlk bilin ve iradesinin bir
sonucu olarak dilin gelimesinin saland' iddiasnda bulunanlarn
syledikleri unlardr:
"Krtler'e, kendi ulusal yaratclklarn gelitirme konusunda hibir
frsat verilmedii (Bu denli bir arptmay gze alanlarn baka neler
syleyebi leceini tahmin etmek zor olmasa gerek! - BN) gereine ra
men, onlar yine de kendi ulusal kltrlerini korumaya altlar. ( . . . )
Krtler'in kendilerini bir ulus olarak korumalarnda dinsel zellik
lerinde de bir etkisi vardr. !kinci olarak, Grcistan ve Ermenistan'daki
Yezidiler'in dini, evlilikle karmay nleyen, Mslman dinine kart
olarak, toplumsal gelenekleri koruyan bir dindi. Onun iin bu blgede
ki Krt kltr, Krt dilinin ve edebiyatnn geliimi ve gelenein
muhafazas iin bir temel oldu.
( . . ) II. Dnya Sava'ndan sonra Kiri! alfabesine gei ve dilin
.

belirli okullarda eitimi, edebiyat ve kltrel alanda baar iin gerekli

yollarn snrlanmasn getiren ana engellerin balcalaryd. (imdi sk
durun - BN) Fakat Krtler'in yksek ulusal bilinci ve dillerini ren
mek iin gsterdikleri gl arzu, zorluklarn yenilmesindeki en nem
li faktrleri oluturdu." (Cemid Heyderi, Sovyetler Birlii'nde Krtler,
Stockholm Krt Konferans, sayfa 76-77)

60

Gayet ak! Heyderi, her tr olumlu gelimenin Krtler tarafndan

yapldn belirtmektedir. Krtlerin bunu sosyalizme, sosyalist devlete
vb. ramen baardklann iddia etmektedir. Din, gelenekler, tre,
adetler vs. bir dizi Krtlk( !) ruhu ve direngenlii sayesinde gelime
kaydetmilerdir diyor bay yazar! Heyderi'nin sylediklerinde zerre
kadar hakllk paynn bulunmadn vurgulamak gerekir.
Heyderi ile ayn posizyonu paylaan bir zamanlann Sovyet Krd
nvanna sahip N. Nadirov gibi baka baz yazar ve evreler de
Krtlerin sosyalizmin varlna karn dilini koruduu/gelitirdii,
Krtenin yasakland, okullarda okutulmad, Krt ocuklannn
baka dillerden okutulduu ve bylece Krte dilinin unuturulmak
istendii, ancak Krtlk aknn ( ! ) bunun nne getii vs. temelsiz ve
bir o kadar da kaba milliyeti grler ne srmektedirler.

Bunlar dpedz gerei ve tarihi arptyorlar.

Sovyetlerin dayatmasyla Krt kltr hayatnn ve dil alanndaki
muaazzam gelimelerin yaandn ileri sren evreler, Sovyet ikti
dannn bu yolla milliyetleri kendine balama amac gttn ve bu
amacnda baanl olduu oranda geliimine nayak olduu milliyetin
kltrn ve dilini unutturmaya altn iddia etmektedirler. ' Sovyet
dayatmas' tezini ne sren revizyonist ve milliyetiler bylece, Sovyet
sosyalist devletinin Rus olmayan ulus ve milliyetlerin dil alannda ve
deiik kltrel boyutlarda ilerlemelerini arzulamadklar, bir zaman
sonra Rus karlarna ters dtkleri oranda haklannda gerekenin
yapld iftirasn esas almaktadrlar. Sovyet Krtleri balamnda ise
bata C. Heyderi olmak zere deiik yazar ve evreler Sovyetlerin
"Krtler'e kar ovenist asimilasyoncu politika"lara sahip olduklarn
belirterek, dil alannda ve kltrel balamda yaplanlar emeki
Krtlerin sosyalizm koullannda daha mreffeh bir hayat srdrmeler
ine deil, aksine ilk balarda yaplan "baz" olumlu giriimlerin aslnda
sonradan yaplacak olanlann "zeminini hazrlamak iin" yapldn
savlamaktadrlar.
Bu gibilerine gre: "Aslnda ilk yllarda Krt mezalimi yaplacakt,
ama, ok tepki toplamasn diye nce formalite gerei baz gz boyama
iler yapld ardndan yoketme seferberliine giriildi . "
Bu dncede olanlar milliyeti drtlerle mensubu olduklar
ulusun veya milliyetin karlann savunmakla yetinmez, insanln kur
tuluu ynnde atlan admlar da kendi dar ulus ya da milliyet men-

( 1

faatine gre ele almaktadrlar. Pekok Krt milliyetisi bunu ak ak

yapmaktadr. zellikle sorun sosyalizm ve sosyalizm koullan altnda
ulus ve milliyetlerin durumlar olunca byleleri daha atak hale gelmek
tedirler. " Sosyalizmin/Sovyet deneyinin Krtlere fazla birey kazandr
mad " iddiasn ileri srerler. Ele aldmz konuda, Krt milliyeti
leri; sosyalizmin milliyetlerin hayatlarnda at yeni dnemi ve atlan
muazzam admlar, yaplan olumlu ileri ilerine sindirememektedirler.
Bylelerine gre 'Krtlk' sosyalizmden stndr! Ve evet, bunlara
kalrsa sosyalizm Krtler iin deil, Krtler sosyalizm iin kullanlan
bir malzeme olmutur! iin z, milliyetiler; sosyalizm koullarnda
Krtln kendini korumas, gelenek ve alkanlklaryla varln
srdrmesini istemektedirler. Bu istem, doal olarak sosyalizmde snf
mcadelesi perspektifinden yoksun olduklar anlamna gelir. Snf
mcadelesini benimsemeyenlerin Krtler arasnda sren kltr devrimi
ve dil alanndaki gelimeleri kabullenmeleri, bugn de bu pratikten
renmeleri ve emeki Krtlere gelecek hazrlamalar beklenemez.
Proletaryann karsna ulus/milliyet karlarn koyan ve batan sona
ulus faktrn belirleyici unsur olarak ele alanlar haliyle sosyalizm
artlan altnda her eyin komnizm iin yapld gereini anlayama
zlar. Komnizm iin mcadele bunlar asndan ulus ve milliyetlerin
"mezalimi"nden baka anlama gelmez! ok doal olarak byleleri,
uluslar ve milliyetler arasnda gnll ve bilinli kaynamay, bylece
ulus iin deil komnizm iin yurtta olunmas gerektii yce hedefini
ve bunun bir deneyimi olan Sovyet pratiini savunamazlar, ona kara
alarlar.
Revizyonistlerin iftira ve arptmalarn bir kenara koyup, olgulara
ve konumuz somutunda Krt emekileri arasndaki baarl dilsel al
ma ve teki kltrel gelimelere baktmzda; katedilen mesafenin
tamamen bilimsel almann neticesinde sosyalist bir ierikle youn
lamann ardndan saland grlecektir. Tarihlerinde ilk kez byle
sine tarihsel nemde gelimelere tank olan halklar bunu tam bir zgr
lk ortamna sahne olan Sovyetler Birlii'nde yakalayabildiler. Peki
btn bu gelimelerin baaryla hayata yansmasnn "sm" nerede
yatyordu?
Ak ki, sosyalizm koullan altnda dillerin serbete gelimesi
yokolmamas politikasnn dorudan bir sonucu olarak kapsaml al
malar yaplabildi. Sovyetlerde btn diller en zgr ekilde gelitiler.
Dillerin zgrce gelimeleri, daha nitelikli bir dzeye karlmalar iin

62

bizzat sosyalist devlet tarafndan bir dizi zemin hazrland . istendikten

sonra her halk nezdinde bu alandaki baarl almay tm detaylary
la grmek mmkndr. Ele aldmz konu zglnde, Krt mil
liyetinin dil alannda kaydettii devrim niteliindeki gelime de bunun
kantlarndan biridir. Cehaletle mcadele ve bilgisizlikten bilgi
toplumuna geite Krtler muazzam bir renme, bilgi edinme, bilim
le tanma, eitim seviyesini ykseltme seferberliine girerek ilerledil
er. Eer byle olmasayd u kapsamda bir alma baarlabilir miydi:
" 1930'lu yllar boyunca Krdoloj i alannda SSCB'de 60'dan fazla
tez (aday ve doktora tezi olarak) savunuldu ve 70 kadar baka yabanc
Krt burada bilimsel almasn yapt" (Stockholm Krt Konferans, sf. 79)
600 adet civarnda orij inal Krte eserin yaynlanmas ve bunun
ortaya karlmasnda Sovyet aydnlarn oynad rol ve zamanla Krt
halknn bu almalara ekilmi olmas vb. nasl oldu da ksa srede
baarlabildi? Bu devasa gelimeleri bilince karan, etkilerini gren ve
gelecek iin ondan renmesini bilenler iin elbette bu pratiin paha
biilmez bir deeri vardr. nemli olan bu olguyu her ynyle kavra
maktr. Bu yapldktan sonra varsn burjuvazi ve revizyonistler "Hatta
konuma dili bile inanlmayacak lde " Stalinize" oldu" (Deutscher)
trnden iftiralarna devam etsinler . . .
Proletarya diktatrl devletinin halklarn kltr hayatnda yaratt
devrim; kltr parklarnn, milyonlarn tartmalara katlmnn, ulus/mil
liyetlerin gnll kardeliinin, eletiri zeletiri kampanyalarnn ve
Sovyet yurttal bilincinin. . . dzeyi ile dorudan ilintilidir.
Sovyetler

Birlii'nde

sosyalizm

artlarnda

kltr alannda

kaydedilen gelimeleri sosyalist ierikte grmeyen ve yine emeki

halklarn yararna kltr alannda esasl bir hizmetin bulunmadn
ileri sren safsataclarn hepsi, Sovyet iktidarnn Leninist/Bolevik
karakterine, Stalin nderliindeki proletarya diktatrl devletine
dmandr. Bunlar, daha bandan itibaren bilinli olarak komnist ikti
darn kltr dman olduu propagandasn yapmaktadrlar. Bu nokta
da da burjuvazi ve revizyonistlerle hareket eden Trokizm yandalar
teden beri szkonusu dmanl en u boyutta yrtmektedir. Son
derece baya ve irkin karalamalarda bulunan I. Deutscher Bolevik
iktidar ve somutta da Stalin iin yle diyor:
'"Yeni tip liderin', bir edebiyat ve fikir adam olmamas gerektiini,
daha 1 925'te yazmt Stalin." (/. Deutscher, Stalin-11. Sosyal Yaynlar, sf 103)
Aynen byle yazm bay iftirac ba!

63

Kimileri iin sosyalizmin grkemli kltrel alandaki devrimini gl

gelemek, onu kk drmek bir meziyettir. Bunlar saldrlarnn ve
berbat iftiralarnn etkil i olmasn salamak iin; "Nazizm i l e
Stalinizmin eitim metotlar arasndaki nemli farklardan biriydi bu"
(a.g.e., sf. 396) trnden aalk kyaslamalar da yaparlar.
Yazar burada, hangi sylemi kullanrsa kullansn, Nazizm ile
" Stalinizm"i yani Hitler faizmiyle Marksizm-Leninizm'i eitlemekte
dir. Eitim metodundaki baz farkllklardan szediyor izlenimi vererek
faizm ile proletarya diktatrln zde ayn kefeye koymaktadr.
Utanmazln bu kadar da olabiliyor!
Lenin-Stalin nderliindeki Sosyalist Sovyetler Birlii'nde yrtlen
kltr devrimi almalarndan genel olarak memnun olmayanlann
rahatszlarn sayca karabalk olduklar grlyor. Ekim Devrimine ve
sonrasndaki sosyalist uygulamalara kar karken, Lenin'in isminin
fazlaca anlmam oluu, bunlarn Lenin'i ve salndaki uygulamalar
savunduklar anlamna gelmez. Her ne kadar Lenin'in ahsna aka dil
uzatmyorlarsa da aslnda sonuta bulutuklar ana nokta ilerin Lenin
dneminden itibaren "bozulduu" temas erevesinde ekillenmektedir.
Bunlarn tmnn Lenin'den uzak durup Stalin'i karalayarak kar
cepheyi oluturma balamnda aralarnda ciddi bir uyum, nemli benzer
lik ve yaknlk vardr. Bunun yannda , ilerinde, bir dizi noktada km
senmeyecek dzeyde ideoloj ik, politik duru ve pratik konumlanlarn
da nemli farkllklar da bulunmaktadr.
Szkonusu cenahn iindeki mevcut ayrm noktalarnn bilincindey
iz. Bu farkllklar dikkate alarak kimin nasl bir yaklam iinde bulun
duunu -zetleyerek- irdelemeye alacaz. Ancak hemen banda u
kadar sylenmelidir ki; szkonusu kalabal oluturanlarn tamam
proletarya diktatrl devletine ve ona yn veren Leninist siyasete
zde kardrlar.
Bunlar arasnda Stalin'e kar olduu ve fakat Leninizmi savunduu
iddiasnda olanlar olduu gibi Marksizmi savunduu fakat Leninizme
kar olduunu ileri srenlerde var. Sonuta bunlarn tmnn bulu
tuu ana nokta: Lenin-Stalin nderliinde Sovyetler Birlii'ndeki
sosyalizm pratiini karlarna alma ekseni olduu belirtilmelidir.
Sovyet deneyini, Leninizmi, Lenin ve Stalin'i burjuva karargahn rk
ve irkin yalan senaryolaryla karalayan Horace B. Davis'in Sovyetler
Birlii'ndeki kltrel devrime ilikin tavrn zetleyen aadaki yak
lam, aslnda Sovyetlerde kltr devrimini kmseyenlerin ve redde-

64

denlerin ortak paydasdr. yle yazyor:

"Lenin-Stalin'in siyaseti gerekte yerel halk iin byk nem tay
ordu ve her ey Rus egemenliini kabul etmelerine balyd." (Sosyalizm

ve Ulusallk, H. B. Davis, Belge Yaynlar, sf 121-122)

"Tm uluslara ayrlma hakk, ve tm milliyetlere tam hak eitlii"
Sovyetler Birlii'nin milliyetler siyasetidir. arlk Rusyas'n bir halk
lar hapishanesi olmaktan karan Ekim Devrimi'dir. Olgu budur ama
yaz.ar utanmazca "herey Rus egemenliini kabul etmelerine balyd"
diyebiliyor.
Sovyetlerdeki sosyalizm deneyinin bu yeminli kartnn temel k
noktas Leninist siyasetin ulusal sorunu zemedii, sosyalizmin ulusal
sorunun kesin ve kalc zmn salamad zerine ina edilmekte
dir. Ele aldmz dnemde, Sovyetler Birlii'ndeki tam tersi yndeki
olumlu gelimelerle yazarn iddiasnn ne kadar dayanaksz olduu
grlecektir. Ama sosyalizm alternatifinin kt gsterilmesi olunca
burjuvazinin istemleri yazar ve benzerleri tarafndan yerine getiriliyor.
nk yaz.arn kazan lmas bir yerde baarlmtr ve asl daha nemli
olan bir biimiyle hala sosyalizme gnl balam ve ondan etkile
nenleri de kazanm aktr. ite byleleri, hala bir lde sosyalizmi
tmyle karlarna almay cesaret edemeyenleri hzla olumsuz ynde
etkilemede hayli baarl olmaktadrlar. Sosyalizmi "sihirli bir denek"
sanan bazlar, bir rpda Sovyetler Birlii'nin muazzam lde
baarl olmasn hayal etmekte ve bunu gremeyince de sosyalizmi
karalama ve onun yaratclarn kmseme, giderek yaanan deneyi
reddetme noktasna kadar savrulabilmektedirler. Bunlarn yannda,
szde Lenin-Stalin'i savunduklarn ne sren kimileri de Sovyetler
Birlii'ndeki kltr devrimi srecini "yetersiz", "hatal" vb. eklinde
deerlendirerek burjuva revizyonist yrngeden dar kamamak
tadrlar. Btn bu zellikleri tayanlar farkl ekillerde bizim
corafyamzda da mevcutturlar. Bizde de modern revizyonizmin her
eit etkisi bu balamda hayli yaygndr. stelik Stalin'e ynelik mthi
bir karalama kampanyas yrterek, kazanlan baarlarn glgelenmesi
arzu ve istei ile bu dnem emeki halklarn yaamlarnda "ac ve
ikence" dnemi olarak lanse edilmektedir.
Proletarya diktatrl devletinin ve onun Leninist kurmaynn
gerekletirdii tarihsel kltrel devrim deneyimi Sovyet halklar, ulus
ve milliyetleri arasnda hakettii yanky bulmutu. Modem revizyon
istlerin btn unutturma abalarna ve burjuvazinin histerik sald rlar-

(5

na ramen bugn hala o gnler zlemle anlabilmektedir. zlemle

anlmamas, sempati beslenmemesi mmkn m? Aaya alacamz
rnek o gnlerin neden unutulamayacan ve niin hala o gnlerin
arandn yaln bir biimde ortaya koymaktadr:
"Nenz halkn korkun bir son tehdit ediyordu. 1 899 ylndan kalma
eski bir szle bavurursanz orada, Nenzler zerine unlar okuya
bilirsiniz: "Nesli tkenmekte olan kabile, nfusu 1 6. 000" ve szln
l 9 l 3'deki basksnda "Nesli tkenmekte olan kabile, nfusu 2000
( . . . ) Sovyet iktidar dneminde Nenz halknn yaam tannamaya
cak kadar deiime urad, zellikle de Nenzler, ulusal-devletsel rgt
lerini -Yamalo-Nenz Ulusal Blgesi-kurduktan ( 1 O Aralk 1 930) sonra.
( . . . ) ar iktidar dneminde yerli halk arasnda okur-yazar yok
denecek kadar azd. 1 93 1 ylnda blgenin 6 ilkokulu ve 1 tane de yedi
yllk ilkokulu vard. 1 943'de ise ilkokul says 37, yedi-yllk okul
says 1 2 ve on-yllk okul says 7 olmutur. Gebelerin ocuklar iin
yatl okullar kurulmutu.
Blgede bir ulusal retmen okulu, bir ren geyii okulu, bir koop
eratif okulu, bir meslek okulu, bir ren geyii hastalklarn aratrma
istasyonu ve de blgesel tann istasyonu var. Blgede 1 vatan mzesi,
1 O ktphane, 1 3 okuma yeri, 5 kltrevi vardr. 6 gazete ve 1 50 duvar
gazetesi yaynlanmaktadr. Nenzler'in ulusal kltrleri de gelimeye
balamtr." (Karpinski, a.g.e., sf 49-50)
Bu trden somut rnekler oaltlabilir . . .
Sovyetler Birlii'nde her ulus/milliyet, saylarnn azlna-okluu
na baklmadan sosyalizmin nimetlerinden yararlanmlardr. Bu deer
lerin yaratclar olan irili-ufakl tm Sovyet emeki halklar Nenzler
rneinde olduu gibi kltrel alandaki devasa gelimelerden doru
dan faydalanmlardr. Konu ile ilgili objektif davranan herkes ele
aldmz dnemdeki deneyime ilikin belge ve kaynaklara baktnda
bu olguyu ok rahatlkla saptayabilmektedir. Ulus ve milliyetlerin hay
atlarnda yaanan muazzam gelimeler ortada dururken; birka bin kii
den oluan halklarn bu dzeyde bir zgrlkler denizinde mutlu bir
yaam srdrmeleri her trden burjuva ve revizyonisti derinden rahat
sz etmitir.
Emperyalist merkezlerin sahte kltrel haklar demagoj isini parlatp
halklara pazarlamaya alan burjuva aydnlar, proletarya diktatrl
dneminde yaratlmaya allan ortak sosyalist kltr admlarn yok
saymak, olmazsa karalamak/arptmak faaliyetini aksatmadan
66

srdryorlar. Sosyalist Sovyetler Birlii'nin ulusal kltr/sosyalist

kltr balamndaki srecini karsna alan ve arptan burjuva yazarlar
ylesine zvanadan km bir tablo sergilemektedirler ki, Sovyet ikti
darn "yeni tip bir smrgecilik" ya da (gya bakalarna ait olduunu
iddia ettikleri ve fakat ayn paralelde dndkleri gayet ak olan . . . )
"proletarya diktatrl tipik bir smrgeci zellik kazand"n
savlayabilecek kadar pervaszlaabilmektedirler. ite bunun bariz bir
rnei:
"Rus ve Sovyet damgasnn vurulmas operasyonunun dilsel bakm
dan son yan, her aznlk iinde yaylan ulusal dildeki edebiyatn ier
iiyle ilgilidir. Nitekim, bu edebiyatlarda, sk sk Rus yazarlarn yapt
larnn evirilerine ideoloj i ve propaganda yaptlarna vb rastlanmak
tadr. zgn ulusal yaptlar ise son derece ender olarak grlmektedir.
( . . . ) ulusal dilde eitim ou kez ortadan kalkmtr" (Rene Cagnat ve
Michel Jan, imparatorluklar Beii, alan yaynclk, sf. 1 54)
Bu iflah olmaz burjuva yazarlar btn enerj ilerini kullanarak
sosyalizmi gzden drme kampanyasn ylesine bir hrsla
srdrmektedirler ki, sosyalizmin tm cephelerdeki kazanmlarn en
baya yorumlara tabi tutabilmekte, halklarn her alanda gvenle gele
cee doru yryn "eritme politikas" eklinde lanse edebilecek
kadar alalabilmektedirler. arlk dneminde Sibirya halklar iin layk
grlen "sarho halk" dnemini kapatan ve yoksulluun hkm
srd Asya llerini zenginlikler vahasna dntren,
Kafkaslardaki boazlamalara son veren. . . Sovyetlerin; eitimdeki
byk dnmn sayesinde lkenin her yannn bilim, kltr ve sanat
merkezleriyle donatm olmasn elbetteki burjuva yazarlar grmezden
gelecek ve/ya da kmseyeceklerdir.
insanlk tarihinde ilk kez sosyalist bir lke adm adm ina ediliyor
du ve stelik kltrel alan en zorlu/sancl bir zellik gsteriyordu.
Bylesi koullarn yaandn bilince karamayanlar ya da bilerek
arptanlar; yzyllarn birikmi kiri ve pasyla mcadelenin zorluk
larn basit gsterme iini de sosyalizm kartl temelinde yrtyor
lar. Kltr devriminin zamana yaylarak mmkn olabileceini algla
ma basireti gsteremeyenlerin "-be yl iinde" derhal bir baar bek
leme hayali iine girmeleri bir yerde anlalrdr. Anlalrdr, nk
byleleri olgularla deil kendi niyet ve istekleriyle hareket etmekte;
dn somut artlar iinde deil bugnk veri ve istekleriyle hareket
etmektedirler.
67

Sosyalist ina koullarnda yrtlen kltrel faaliyetin sre iinde

lkenin en cra kelerine kadar yaylarak byk bir baaryla devam
ettiini beenmeyenlerin tamamnn birletikleri ortak payda; prole
tarya diktatrln kabul etmemeleri ve proletarya diktatrl
devleti artlarndaki sosyalist uygulama ve gelimeleri ilerine sindire
memeleridir. Sovyetler Birlii'ni revizyonist salvolara tutarak onun ite
ve dta proletarya diktatrl devleti olmadn, hatta Marksist
ilkelere gre ynetilmediini ileri srerek sosyalist bir devlet kimliine
kavuamad vs. gerekeler ne srenlerin proleter karakterli bir
temelde balatlan ve srdrlen kltr devrimini benimsemeleri,
bunun propaandasn yapmalar ve bu byk eylemden vgyle bah
setmeleri tabii ki beklenemez.
Proletarya diktatrl devletine ynelik dnya leindeki bu ak
saldn bizim lkemizde de yaygn bir kabul grdn ve dahas mil
liyeti nyarglarla dozaj arttrlarak ilgili saldrlara ortak olunduunu
gryoruz. Hatrlanacaktr, modem revizyonizm nderliindeki sosyal
ist maskeli tekelci devlet kapitalisti bir kimlie sahip Rus sosyalem
peryalizminin "sosyalist" syleminde henz havlu atmad yllarda,
zellikle Krt politik evrelerinin arlkl bir blm Sovyetler
Birlii'nde olan-bitenler hakknda daha ok geri planda kalmay veya
sessiz birer onayclar olmay tercih etmekteydiler. Kimilerinin ise
kuzeydeki mttefiklerine toz kondurmadklann bu corafyann insan
lar yaad, grd. Bu evreler genel olarak modem revizyonist
Sovyetler Birlii ile aray amamaya endekslendiler. Bir ksm,
Sovyetler Birlii'nin baz kabalklarna (!) kar belli bir clz ses yk
selti ise de, esasnda verilen mesaj ve asl istek dostluk balarnn
gelitirilmesi zerine kuruluydu.
Ancak koullar deiti ve szde sosyalist Sovyetler Birlii devleti
artk varln srdremez hale geldi. Bilinen son yaand. Gelimelerin
seyrini gren pragmatist milliyeti anlay kendini yeni dneme uyarla
mada zorlanmad ve gemie ynelik bombardman ne kard. Tam
da bu artlarda lafzda savunulan kimi sosyalist argmanlar da hzla
terkedilmeye baland.
Sovyetler Birlii'nde Krtler arasnda kltrel alandaki baarlardan
memnun kalmayanlarn sayca fazla olduu, ite bu yllarda tm yn
leriyle ayyuka kt. Bu gr, Lenin-Stalin dneminde Krtlerin rahat
yz grmediinden asimilasyona uratldklarna kadar bir dizi alan
da sosyalist kazanmlar yok saymaya yneldi.
68

Her defasnda Sovyetlerdeki Krt emekilerinin sosyalizm art

larnda elde ettikleri baarlar kmseme ve/ya da grmezden gelme
tutumu iinde olanlar, Krt emekilerinin kltr-sanat-edebiyat alann
da attklar admlardan da renmemek srar iindedirler. Sovyetler
Birlii'ndeki kltr devrimi pratiinin Krt emekileri ile ilgili zgn
boyutundan renmesini bilmeyenlerin ne denli bir dar ulusalclk
izgisinde hareket ettikleri gayet aktr. Sahip olunan pragmatist yak
lamlardan tr bylelerinin proletarya diktatrl artlarnda elde
edilen kltrel kazanmlar kendilerine yol gsterici almalar mmkn
deildir.
Hibir belge ve kaynak gstermeden Stalin dneminde Krt
emekileri arasnda sren sosyalist ina faaliyeti ve buna bal kltr
devrimi olgusuna olumsuz yaklaanlar keyfiyeti bir tutumla tarih
arptcl yapmaktadrlar. zellikle Rus sosyalempeyalizmi ve onun
evresinde birer uydu durumunda bulunan szde sosyalist lkelerin tar
ihe karmasnn ardndan, burjuvazinin komnizme kar at sava
ta ynlerini aran pekok eski sosyalist(!) kendilerine geldiklerinde
azlarnda kan ilk ey Lenin ve Stalin dnemindeki sosyalizmin teori
ve pratiine cepheden saldrmak/tarihsel olgular saptrmak vs. oldu.
ite bu rzgar Krt milliyetileri arasnda alabildiince gl esti ve
etkisini gsterdi. Ulusalclk ve revizyonizm birleince Sovyet
Krtlerinin hayatlarndaki devrimin, tartmasz sosyalizmin bir
kazanm olduu inkar edildi. Bu inkar bizzat kazanmlardan dorudan
yararlananlarn yapmas ise tam bir paradoks olarak tarihe geti, geiy
or. lnkara kalkanlarn iinde bizzat btn bu gelimeleri yaam,
veya ilk elden etkilerini grm Sovyet Krtlerinden bazlarnn yeral
mas/ncln yapmaya koyulmas garabetini ncelikle vurgulamak
gerekiyor. Bylelerinin sosyalizme olan inanszlklar srtp orta yere
serpildike, buradan kaynaklanan saldrlarn dozajnda da her geen
gn bir art yaanyor. Kltr alanndaki gelimelerin dorudan
sonularn alm ve bir anlamda kltrel seferberliin ak birer rn
olanlar, gnmzde btn bu deerleri ayaklar altna alarak yaananlar
yok saymakta ve bylece kendilerini de yadsmaktadrlar.
Bunlardan biri, sosyalizmin tarihsel kazanmlarndan dorudan
yararlanm ve sosyalizm lkesinin yaratt zemin ve oluturduu
olanaklarla bugnlere ulaabilmi olan Sovyet Krd Prof. Nadir
Nadirov' dur. Nadirov, Sovyetlerin sonraki revizyonist ve kapitalist
karakterini atlayp sosyalist adlandrmasnn terkedildii birka yl
(9

ncesine kadarki btn bir Sovyetler Birlii tarihini -pek ounun yap
t gibi- sosyalist olarak nitelendirip, soruna bu pencereden yaklay
or. Ve ayrca yklan Sovyetler B irlii'nin ardndan (Baz baka Sovyet
yoldalar da tercihlerini bu ynde yaptlar.) o, artk sosyalistlii falan
da pek nemsemiyor, alan kaplarla Bat burjuvazisinin faziletlerini
kefediyor ve ls Bat uygarl oluyor!

'
Prof. Nadirov, R. Ball ile Ekim 1 989'daki syleisi iinde, dier

eylerin yannda unlar sylyordu:

"Stalin'i seviyor muydunuz?
Nadirov: Evet, o zaman seviyorduk. Babamza yazar gibi Stalin'e
mektup yazabiliyorduk.
Ama O, sizi srgne gndermiti?
Nadirov: Stalin deil de bakasnn srgne gnderdiini dny
orduk. Stalin'in haberi olsa dzeltir sanyorduk. ( . . )
.

Kruev 1 956'daki XX. Kongre'de dedi ki, " Stalin ok kt iler

yapt. Srgnler, hapislikler ve lmler oldu." Sizler bunu duyunca ne
hissettiniz?
Nadirov: Inanmadk. Kruev, Stalin'i sevmedii iin yalan syly
or dedik. Stalin ldnde tm memleket alad. Ben de aladm.
Ne zaman inanmaya baladnz Stalin'in yaptklarna?
Nadirov: Perestroykadan sonra." (Rafet Ball, Krt Dosyas, cem

yaynevi, sf 582)
Perestroykadan ii rendikten sonra (!) Stalin'in nderliindeki
gelimeleri bir dizi alanda reddeden ve Stalin'i "Krtlerin dman" gibi
gstermeye yeltenen Nadirov'un, yukarda aktardmz szlerinden
konumuzla ilintili olarak tam bir amaza dtn gryoruz. O, bir
yandan emeki Krtlerin Sovyet lkesinde asimilasyona/srgne
uratldn ve gelimelerinin nnn alnd seneryolar retirken,
yukardaki szleriyle kendini nasl inkar ettiini de bariz bir biimde
itiraf etmek zorunda kalyor. Evet, Stalin'i sevdiini sylyor, ancak
yle anlalyorki ad geen sevgi Stalin'in layk olmad trdendir.
nk, Stalin, gstermelik ve durumu kurtaran sevgiyi, sosyalist deer
ve kazanmlar ahsnda ykselmeyen bir sevgiyi ii bo ve bir aldat
maca olarak grp mahkum ediyordu.
Yazarn sevgisi de bu kategoride isellememi gstermelik bir
sevgi olduundan vazgemeside gayet basit oluvermi ! Gerek anlam
da sosyalist bir kimlik kazanamad iin yazarn sevgisinin geici
olmas normaldir de. Ancak burada daha nemli olan bir olgu

70

szkonusudur ve bunu yazar inkar edememektedir.

"Babam:za ya:zar gibi Stalin'e mektup ya:zardk." Yazar, bu olguyu
dnemi olumlulamak iin tespit etmiyor. Masum pozlarda dneme
ynelik ispatsz eletirilerinin kabul grmesi iin gemiteki Stalin
sevgisinden szediyor.
Sosyalist bir lkede Stalin'e herhangi bir emekinin mektup yaz
masnda herhangi bir ilginlik yoktur. Bu durum sadece unu gsterir:
Her Sovyet yurtta gibi emeki Krt yurttalar da proletarya diktatr
l devletinde her trl zgrle sahiptir ve her Sovyet yurtta
sosyalist devletin nderine proble'mlerini dorudan yazma rahatl
iindedir.
Lenin-Stalin, Sovyetler Birlii, sosyalizm bantsnda eer hala
"Krtleri dnmediler . . . " vb. trnden speklasyon yaplabiliyorsa,
bunda; modern revizyonizmin rencilerinin pay ok byktr.
Sosyalist ina koullarnda ulus ve milliyetlere kar tamamyla
entemasyonalist bir izgi dorultusunda ie koyulan Sovyetlerin pratik
te onlarca ulus ve milliyet arasnda gelitirdii kardelik ba ve yk
sek yurtseverlik bilincinin hangi zemin zerinden ykseldiine kafa
yormayanlarn sosyalizmin kazanmlarn bilinli bir arptmaya tabi
tuttuklar biliniyor.
Dorudan kltr devrimi zerine taknlm bir tavr olmasa da,
Sovyetler Birlii'nde sosyalizm balamnda Yaln Kk ve Abdullah
calan arasnda geen dialogda bu konuyla i lintili deer
lendirmelerinde soruna ne kadar Leninizmden u:zak yaklatklarn
grmek mmkn. Rportajda Sovyetler zerine geen dialogun bir
yerinde karlkl u saptamalar yaplmaktadr:
"Yani, Sovyet iktidarn srdrebilmek iin sosyalizmin znden
byk dn verdi, diyorsunuz.
Evet,
enternasyonalizmden,
proletarya diktatrlnden,
demokrasiden, zgrlkten, ksaca her eyden byk dn verdi.
Bunlar daha da sralanabilir. Lenin ncesinde de biraz belirtileri var,
ama bu politika bence l 920'lerden sonra, yani Stalin dneminde hakim
klnd.
"Lenin yaasayd, dzeltebilirdi" diyorsunuz. Peki tamam, o ans
var demek istiyorsunuz. Stalin bunu biraz daha daraltt.
Tabii o ikinci Dnya Sava'nda emperyalizmin yklenmesi ile, o
arada srf taktik ad altnda aslnda dev gibi temel ilkeler gitti .
71

ok egoist bir devrim anlay deil mi? Hep kendini dnyor?

Mthi egoist! Ben yle formle ediyorum: Dnya devriminin
kar Sovyetler'in kardr, Sovyetler'in kar Ruslarn kardr,
Ruslarn kar Sovyet partisinin kardr, Sovyet partisinin kar
merkez komitenin kardr, merkez komitenin kan genel sekreterin
kardr. Son tahlilde, her ey genel sekreterin durumuna gre ayarlan
mak zorunda! Ve genel sekreterin tkenii de sosyalizmin tkenii
oldu. Ortaya bu gereklik kyor. nce bir daralma, daralmann byle
yorumlanmas ve bu yorumlanmann tkenii! Bu bir sapmadr. Buna
brokratik sapma denilebilir, milliyeti sapma denilebilir. nk Rus
milliyetilii var. Bu anlayn doal sonucu kesinlikle milliyetiliktir.
Hatta benim anlayma gre, Almanya'daki milliyetilikten daha
tehlikeli milliyetiliin bu reel sosyalizmde gelimesi zor deildi ve
nitekim de geliiyor.
Ben de bu nedenle, Sovyet marksizminin en zayf yannn mil
liyetler meselesi olduunu yazdm. Pratik ve teoride bu kadar mil
liyetilik varsa, milliyetler sorunu da var demektir." (Y Kk, Diriliin
yks, Weanen Serxweb(m, ubat 1 993, sf 282-283)
Bylesi uzunca bir alnt yapmamzn esas nedeni soruna yaklam
larnn en azndan bu balamda btnlkl grlebilmesi iindir. Nasl
bir gr asnn sahibi olduklar yukardaki aktarmada apak
grlmektedir. Diyalogun taraflarna gre; hibir kukuya meydan ver
meyecek ekilde aslnda sosyalizm, sralanan ve "sralanabilecekler"
diye belirtilen hemen tm konularda zm olamamtr! Ve yaplanlar
Rus milliyetiliine hizmete koulmutur!
Ekim Devriminin at yoldan ilerlemenin srd 1950'lilerin
ortalarna kadar Rus olmayan ulus ve milliyetlere kar yaklamda
yukarda aktardmzn aksine "egoist" bir siyaset ve pratiin gndeme
gelmedii soruna objektif bakan her insann rahatlkla grebilecei bir
gerektir. Dil vb. alanlardaki gelimeleri "Ruslatrma amacna hizmet"
mantyla ele alanlar bugne kadar bu iddialarn dorulayabilecek en
kk bir maddi delil ne sremediler. Dillerin zgrce gelimesi ve
bunun daha verimli ekilde ilerlemesi balamnda atlan devasa adm
lar Ruslatrma iin(!) tezi altnda arptp sosyalizmin bu alandaki
muazzam kazanmn yoksayma tutumu iinde olanlar Sovyetlerde
yaratlan bu dilsel zenginliin (ar dneminde birka dil dnda onlar
ca dilin varl tannmyordu ) ancak ve yalnz sosyalizmin bir
kazanm olduunu bildikleri halde bu "eletiri" kervanna katlmak72

tadrlar.
Gnmzde hala pek ok devlet tarafndan (bu devletlerin iinde
" insan haklan" ve "zgrlk" sylemini kimseye kaptnnayan "uygar
Bat" da dahildir! ) birka istisnay saymazsak "resmi " dilin dnda
kalan dier dillerin zgrce ve yaygn kullanmnn yasak olduunu
biliyoruz. Bu balamda 1 930'lu yllarda Sovyetlerin att adm ve kat
tettii byk ilerlemeyi sosyalizmin dorudan mkemmel bir eseri
olarak adlandrmann dnda her tr yaklam kesinlikle isabetsiz ve
yetersiz kalr.
Sovyetlerde Krt mill iyetinin dil alanndaki almalarn da kap
sayacak ekilde her eyi Rus milliyetiliine fatura edenler, ncelikle
Kilit emekilerinin kltrel alanda yarattklar zenginlikleri ve elde
ettikleri kazanmlar objektif olarak grmeleri gerekir. Bizzat Sovyet
lkesinin en nde gelen nder ve yneticileri tarafndan deiik alan
larda baz hatalarn ilendiinin, yine bizzat kltrel balamda da
zaman zaman yanllklarn yapld tespit edilmitir. Bu olguyu
atlayp Sovyetler Birlii'de hereyin gllk glistanlk olduunu savu
nanlar varmasna tavr taknmann, "eletiri" adna getirilen karala
malarn anlalr ve kabul edilebilir bir yan yoktur.
Eer, Lenin ve Stalin nderliindeki Bolevik partinin hatalar
grmesi, ortaya karmas ve onunla savam ierisinde proletarya
enternasyonalizmi dorultusunda yaratlan kltrden renmek
arzusuyla yaplan baz hatalar zerinde durulacaksa, bunun anlaml
olduu sylenebilir ve nitekim komnistler bunu yapmaktadrlar.
Ancak syleide bulunanlarn derdi bu deildir.
Sovyetler

Birlii'nde

kltr

devrimi

dediimiz

gelimenin

bazlarnca yoksayldn hatrlamakta fayda var. Kendilerince" Lenin

dnemi" diye zel bir "sosyalist dnem" icat eden ve grnrde Lenin
yoldan salndaki gelimeleri dorudan karlarna almayarak gya
savunma durum unda olduklarn ima etme ihtiyac duyan baz evreler
ise, Lenin'in lmnden sonraki Sosyalist Sovyetler Birlii'ni bir
karabasan dnemi olarak "mahkfun" etme yar iindedirler. Bu yar
ta lkemizin Kuzey paras somutunda Kemal Burkay ve evresi ban
dan beri ncelii kimseye kaptnnamaktadr. Denebilir ki, ilgili konuda
bu evrenin dndaki baka bazlarnn epey sonra yaptklar deiik
liklerin esas ilham kayna bunlardr.
Burkay'n, Leninist teoriyi ve pratii savunmadn belirtmeye
gerek yok. B u nokta yeterince ak. O, Stalin'in Lenin' in yolunda zaforc

73

yryen biri olduunu iyi bilmektedir. Ama Stalin'in Lenin kart

olduu zel propagandasn yapmak ise yine bizzat bunlarn grevi.
Ksaca belirtmek gerekirse; bu evre Leninizmin temel ilkelerini red
detmektedir. Bunlarn, Sovyetlerdeki Krt emekileri arasndaki
gelimelere bak as da yukandaki ideolojik/teorik ekillenie bal
olarak gelimektedir.
Sovyetlerdeki kltr devrimi deerlendirmesinde, Burkay unlar
yazmaktadr:
"Ne yazk ki Sovyetler Birlii'nde Ekim Devrimi'nin balatt bu
olumlu demokratik hava daha sonra znden boaltld. Lenin'in iten
likli bir enternasyonalist olduuna ve byk Rus ovenizmine kararl
ca kar koyduuna kuku yok. Ama Stalin dneminde, devrimi savun
ma ama ve gereklerini aan, emeki ynl<tn ve devrimci kadrolar da
saran terr dalgas, ulusal sorunda balatlm olan olumlu sreci kesin
tiye uratt, ulusal basknn eitli biimlerini geri getirdi. Kitlesel
srgnlere, zoraki asimilasyon politikalarna yol at." (K. Burkay, a.g.e.,

sayfa 246-247)
Yazar, somut verilere dayanmadan ve herhangi bir zgn durum a
deinmeden gayet rahat bir biimde sosyalizm pratiini topa tutmak
tadr. Ama bu madalyonun bir yz, teki tarafna baklnca artk
sylem dzeyinde de dn srar (!) ettiklerinin ne denli hata olduu kefi
bulunmaktadr. Burkay, belirgin biimde birbirinden znden farkl
olan Sovyetlerin iki dnemini ayrma gerei duymadan 80'1erin sonuna
kadar sren adlandrmadan hareketle bir rpda " Sosyalizmin, kapital
izmin, yani u andaki mevcut kapitalizmin ok daha stnde ekonomik,
kltrel yaam gerekletirmi olduunu sanyorduk, yanldk." (Oral

allar, calan ve Burkay'la Krt Sorunu, Pencere yaynlar, sf 1 23) diy

erek, bylece bir yandan hibir ey olmam gibi kenara ekilmekte ve
fakat ayn zamanda onyllar alan ideolojik duruunu-kendisini inkar
edebilmektedir. phesiz politikada da insan yanlabilir. eitli neden
lerle yanlg iine dlebilir v.s. Ancak, burada karmza karlan
"yanlg" belirlemesi yle masumane trden bir saptama deildir. Ne
bir gen devrimcinin ilk yllarnda dt bir hata ve ne de bir
mucidin yaratt eserden yanlgya dmesi gibi bir durum yoktur.
Aksine, onlarca yl zerinde belki de en ok tartlan bir konuda ve
ayn zamanda Burkay'da ilk elden taraf olarak zerinde kitaplar bile
yazd bir konu bantsnda, yazann "yanldk" aklamasnda bulun
mas inandrc-ikna edici deildir.

74

Revizyonizm etkisini gstermede gecikmedi.

Modem revizyonist nderlikli Sovyetler Birlii'nin dalnn res
men ilan ediliinden sonra, bir dnem kendilerini "ML" olarak
adlandrma hususunda "hassas" davranan kimileri tam da bu ricat yl
larnda komnizme kar en youn saldn seferberliinin yaand bir
anda " eletiri" oklarn Lenin-Stalin dnemi sosyalist Sovyetler
Birlii'ne yneltmede gecikmediler. "oulcu proleter devlet" trn
den bir hilkat garabetini savunm aya karar verdikleri andan itibaren,
zellikle 1 920'lerin bandan balamak zere proletarya diktatrl
devletinin kltr alanndaki bak asn ve uygulamalarn kk
drmeye, burun kvrmaya varacak lde reddetmeye koyuldular.
Yaanan sosyalizm deneyinden dersler karma adna modem revizy
onist bir dizi gr yeniden dillendiren ve "Bu sonun balangcn
SSCB'nin kurulu dneminden almak gerekir" kanaatine vararak
Leninizmin teori ve pratii hakknda kuku yayma rolne soyunanlar,
sz Stalin dnemine gelince hepten rotay ararak "yabanclama,
halktan

kopma,

brokratlama"

tespitlerinde

bulumada

hite

gecikmediler.
Byle dnenlerin iinde yeralanlardan bazlar l 992'de u tespiti
de yapyorlard:
"Kltr Devrimi, bir sre sorunudur, eitim sorunudur. Kltr
Devrimi, bask ve yasak yntemlerle kazanlamaz, kaos ve anari
demek deildir. " (Kawa Kongre Belgeleri, Ekim 1 992, sf 68)
Kim savunuyor, kltr devriminin bask ve yasak yntemlerle
kazan lacan! ?
Byle tanmlanan bir proleter devrimin ve proletarya diktatrl
devletinin kltr devrimi alannda m uazzam baarlara imza atm
olmasn bu yaklam sahiplerinden kabul etmelerini beklemek ve yine
emeki Krtlerin bu koullarn dorudan bir rn olarak yeni insan
olma dorultusunda olduka ciddi bir gelime kaydettiklerini onayla
malarn istemek gereki olmaz.
Sosyalizm ve kltr devriminin sonucu olarak yeni bir kimlik
kazanan emeki Krtlerin Sovyetlerde elde ettikleri baarlar reddeden
ve sosyalizme cepheden tavr alan baz baka yaynlar da takn lan
tavrlara da ksaca bakmakta yarar var. u anda yayn faaliyeti durmu
olan Hevdem dergisinde yazlanlara bakalm:

"4- Ermenistan ve Grcistan sovyetleri hari, Krt ulusu bu devletin

snrlar ierisinde, deiik l ve biimlerde, an bir ulusal bask

75

siyasetinden, ulussuzlatnna ve kltrszletirmeden, kltrnn ve

tarihinin inkarndan, sosyo ekonomisinin smrsnden, karar
latrlm bir geri braklmlktan, rklk ve ayrmclktan . . . ac ek
mektedir." (Hevdem, say 1, Eyll 1993, sf 16)
Burjuva kimlie sahip olmalar lsnde en ak sosyalizm
kartlnn temsilcileri olan ve lkemizin kuzey paras szkonusu
olduunda bir de bu ynleriyle burjuva milliyetiliin bir kanadn tem
sil eden bu dergi evresinin, teden beri Stalin nderliindeki sosyalist
Sovyetler Birlii devletinin genel olarak Krtlere ynelik politikasn
benimsemediini hatrlatmakta yarar var. Sovyetler Birlii'nde emeki
Krt kitleleri iin sosyalist temelde yaplanlar byleleri tarafndan en
hafifinden "zorla asimilasyon" olarak grlmektedir.
Hevdem evresi gibi burjuva milliyeti bir kimlie sahip ve u anda
yayn faaliyeti dunnu olan Xebat'n gr de tamamen sosyalizm
kartl zerinde ekillenmektedir. Dier burjuva milliyeti Krt
yaplanmalar gibi, bunlar da sosyalizmin ve onun nemli bir ayan
oluturan kltr devriminin Krt emekileri iin muazzam bir deiim
ve ilerlemeyi gerekletirdiini kabul etmemektedirler. Sosyalizm
kart burj uva milliyeti Xebat'ta yazlanlar:
"Ulusal sorunlarn, sosyalist demokrasinin, insan hak ve zgrlk
lerinin, zlemediini izledik. arlk Rusya'nn, Hanlarn lkesinin,
yzbinlerce emeki halkn direniiyle yklp, yeni bir dnya kuruluu
nun a balatlrken, yeni ar ve hanlarla sosyalizm saptrlarak, yeni
arlk-yeni hanlk ynetimleri kuruldu." (Xebat, say 18, sf i l)
Krt burjuvazisinin, kltr devrimine yaklam balamnda prole
taryann yaratt esere kar olumlu yaklam iinde olmas beklene
mez. Sosyalizmin rn olan gelimeleri doru olarak aktarmas
ve/veya sahiplenmesi onun doasna aykrdr. Tpk dn Eit ve
Cangir beyler rneinde olduu gibi, benzerlerinin gelecein sosyalist
Krdistan'na kar burjuva karakterlerinin doal bir sonucu olarak ayn
rol oynamaya aday olduklar daha bugnden ifade edilebilir.
Sovyetlerdeki kltrel gelimenin nemini kmseyenlerin,
yaanan aydnlanma hareketinden gerekli dersleri kannayanlann 5070 yl nce kltrdeki devrim eylemini kk dnne gayreti iine
girmelerinden olumlu ynde renilecek zerre kadar bir ey yoktur.
Yoktur, nk bu cenahta yeralanlann neredeyse tamam " Sosyalizm
koullarnda nasl bir kltr devrimi" ya da "Sosyalizm ve ulus/mil
l iyetler sorunu nasl zlr?" vb. gibi ok ciddi temel sorunlarda en

76

kk bir projeleri (Bu balamda, Krdistan'daki bir dizi Krt parti ve

rgtnn Krdistan'da nasl bir sosyalizm noktasnda tam bir suskun
luk ve en genel anlamda "imdi zaman deil" diyerek geitirme tutu
mu iinde olduklar; Krdistan'da ulus zellikleri olmayan ve fakat mil
liyet konumunda bulunan on civarndaki aznln sorunlarnn nasl, ne
ekilde zlecei hakknda kayda deer bir planlarnn bulunmaylan
ve ayrca her iki noktada da ok snrl da olsa yazdklarnn ok byk
yanllklarla dolu olduu vs. hatrlanmaldr. . . ) ve ayrca gya
eletirdiklerinin yerine alternatif olarak nerdikleri hibir ey yoktur.
Bu kmsenemez yanla sosyalizme ynelik hayali saldrlar da
eklenince ne denli bir olumsuzluk iinde yzdkleri daha iyi grle
cektir/grlmektedir.
Gnmzde; zellikle lkemizde roman, iir, folklor, tarih, dil,
bilim vb. noktalarda hala kayda deer bir gelime salanamamsa, bu
dier eylerin yansra Sovyet Krtlerinin kltrel devriminden re
nilemediini ve ayn zamanda 60 yl nceki dzeyin de fazlasyla
gerisinde kalndn gsterir. Sovyetler Birlii'nde kltr alannda
atlan devasa admlan beenmeyen ve grmezden gelenlerin nce
kendi gerekliklerini gzden geirmeleri daha salkl olsa gerek ! Bu
nokta da ciddi bir dnme srecine girmeye ihtiyalar olanlarn
sosyalizmin pratiine burun kvrmalarndansa, oturup kendi yetmez
liklerini masaya yatrmalar ve nedenleri zerine kafa yormalar
gerekir.
***

Buraya kadar vurgulamaya altk, yeniden zetleyelim; ilk sosyal

ist devletin nndeki en neml i zorluklardan biri kltr alanndaki
savamd. Okuma-yazma orann alabildiine dk olduu ve buna
parelel eitimin snrl dzeyde kald, cehaletin egemen olduu ve
eskinin alkanlk ve geleneklerinin canl durduu bir ortamda deyim
uygunsa bu canavarla mcadelede zafer kazanmak akamdan sabaha
mmkn olamazd. Bununla mcadelede muzaffer olabilmek iin
Ekim Devriminin at yoldan sosyalist lkenin her alanda gelime
si/glenmesi gerekiyordu. Sovyet yurttalarnn hayatlar yaanabilir
bir seviyeye ekilmesi artt. Ksaca sosyalizmin inas ncelikli grev
di. Bu ncelikli greve bal kalarak kltrde de ilerleme ve yeniye
ulama hedefi adm adm geree dnecekti. Burada doal engel ler
haliyle kendini dayatyordu. Eski olanla mcadelede acele edenler,
tecrbesiz ve yetersiz kesimlerin yolat rahatszlklar, yzden fozla
77

deiik ulus ve milliyetin mevcudiyetinin yaratt zenginliin yansra

bu olgunun ayn zamanda belli bir zorlanmay da beraberinde getirme
si neticesinde gemiin nyarglarnn bir biimiyle varl ve bu sorun
larn yannda ieride ve darda sahip olunan dier glklerin
yanyana bulunduu koullarda hatalarn yaplmamas -her eyin istis
nasz ok dzenli ve isabetli sonulanmas- garip olurdu.
Kafkaslar zglndeki sorunlar tablosu daha derin ve yaygn, ayn
zamanda karmak bir zellik gsteriyordu. Kaba bir tanmla Kafkaslar
sorunlar yuma grnts veriyordu ve bu grntnn ardndaki
gerek ok kapsaml bir almay gerektiriyordu. Sovyetler Birlii
snrlar iindeki " sorunlu" blgelerin banda gelen Kafkaslardaki
problemlerin ancak sosyalizmin inasna paralel bir ekilde gider
ilebilecei doru saptamas sonrasnda zamanla bu blge ulus ve mil
liyetler asndan gerek anlamda bir bar ve kardelik corafyasna
dnt.
Proletarya diktatrl dneminde kelimenin gerek anlamnda
giderek sorunsuz bir blgeye dnen Kafkaslar'daki bu durum phe
sizki snf mcadelesinin dorudan bir sonucudur. Eer gerek anlam
da Kafkaslarda ve konumuz bantsnda Krtlerin de yaadklar bl
gelerde snf mcadelesi yrtlmemi olsayd ite asl kargaa ve kaos
o zaman egemen olurdu. Unutulmamaldr ki, btn ktlkleri sosyal
izm koullarnda snf mcadelesinin srdrlmesine fatura edenler
genel olarak Sovyetlerde, Kafkaslar zglnde ve ulusumuzun nfus
olarak ok kk bir blmn oluturan Sovyet Krtleri somutundaki
gelimelerin ve gereklerin salkl bir deerlendirmesini yapmalar
mmkn deildir.
Bu blgede yaayan Krtler bir dizi bakmdan dier paralardaki
Krtlerden daha geri bir konumda bulunuyorlard. Olduka dank
olmalarnn yannda gebe/oban bir yaam iinde bulunmalarnn
getirdii bir dizi zorluk vard.
Buna, Krt bey ve eyhlerinin snrsz egemenlii de eklenince
durumun ne kadar zorluklarla dolu olduu kendiliinden ortaya kar.
Ite bylesi koullarda Krtler arasnda kltrel devrimin temelleri
atld. Bu temel sayesinde Krt halk/emekileri arasnda dier halklara
kar gl sevgi balar olutu ve kardee i likiler geliti. Yeni sosyal
ist kltr araclyla ulusal (milliyet) nihilizm yerine uluslararas pro
letaryann enternasyonalist kltr hakim hale geldi. Ve deyim uygun
sa "Krdn Krd sevmesi" yerine "insann insan sevmesi gerekir"

78

belgisi dorultusunda yeni sosyalist kltr gn getike geliti ve tm

toplum zerinde belirgin etkilerini gstermeye balad.
Dolaysyla ulusal deerler temelindeki sevginin yerine, insan
sevgisi getii oranda ve lde zamanla yeni insan yaratld. Kltr
deyince "el yz ykama"y hatrlayanlarn, ya da ufku burj uva
demokrasisini amayan "Bat medeniyeti"ni savlayanlarn, ulusun
kltr dnda sahiplenilecek birey bulamayanlarn sevgi, drstlk,
arkadalk ve yoldalk . . . zerine ina edilen yeni yaam ve sosyalist
ierikteki kltr devrimini onaylamalar/sahiplenmeleri elbette olanakl
deil.
Emeki Krtler arasndaki rnesansn sonularn yetersiz bulan ve
hatta kmseyenlerin bylesi ucuz tutumlar iine girmeden nce olgu
lar zerine kafa yormalar ve ondan sonra eletirilerini yapmalar bek
lenir. Ayrca beenmedikleri ya da kar ktklar bir ey varsa, bunu
somut olarak ve belgeleyerek ortaya koymalar gerekir.

Toparlayacak olursa k ;
Sovyetler Birlii'nde yaayan tm dier halklar gibi Krt emekileri
de, Ekim Devriminin hemen ardndan balatlan byk Kltr Devrimi
seferberliinin aktif katlmclar/srdrcleri oldular. Eskinin khne
mi dnyasna , en genel anlamda cehalete kar alan bu yeni savata
Krt emekileri de yerlerini aldlar.
Bu muazzam pratikten renmek eylemi bugn de nmzde dur
maktadr ve mutlaka bu lmsz eserden renmeliyiz. Kimi eksiklik
ler ve ayrntlarda baz olumsuzluklarn asla varolmadn iddia etmiy
oruz. Tam aksine yeryznde ilk kez devasa admlarla i lerlenilen bir
kltr devrimi seferberliinde yanllklarn olmamas ilgin olurdu.
Fakat temel politika ve bu alandaki uygulamalar esasta dorudur.
nemli olan bu ana halkadan -eksiklik ve yanllklar unutmadan- der
sler karmasn bilmektir.
Bugn de aslolan Sovyet emeki Krtlerinin de yaratlmasnda
katkda bulunduklar kltr devrimi eserinden sonuna kadar renmek
tir. Aksi durumda, gelecein zgr ve sosyalist lkesini (sosyalist
deneyim nda) ina etmek ve sosyalist temelde bir kltre ulamak
ve komnizm iin yeni insan yaratmak mmkn deildir.

SOVYET LE R
BR LG.N DE
KRTLER SRGN
EDL D M:?
Sovyetler Birlii'nde, Rus olmayan halklara kar surgun poli
tikalarnn uyguland iddias teden beri hep canl tutulmaktadr. Gya,
sosyalizm koullarnda halklara kar bask ve iddet uyguland, yer
lerinden gettirildikleri ve zorla "yabanc" blgelere, "uzak diyarlara"
srgne gnderildikleri tumturakl bir ekilde srekli tekrarlanmaktadr.
Belgelere, olgulara dayanmadan sk sk Sovyetler Birlii'nde
" Krtler'in srgn edildii" edebiyatnn yapld bir ortamda, gerek
leri ortaya koymaktan uzak durmak olmaz.
ncelikle, Krtlerin "kitleler halinde srgn" edildiklerini ne
srenlerin, belge ve kantlara dayanmadklarnn bil inmesi gerekir.
Kimi an ve duyumlar, tahmin yrtmeler ve olaslklardan hareket
etme tavn temelinde siyaset yaplmakta ve Sovyetler Birlii ahsnda
sosyalizme saldnlmaktadr.
Denebilir ki, "srgnn de belgesi olur mu?" Ya da bazlar kp,
"ben canl tanym ! " srarnda bulunabilir. Hatta bunu syleyenler
vardr da. Tereddtsz bir ekilde yantlamak gerekir ki; bu iki kar
k ilk bata "akla" yatkn gibi gzkse de kesin bir biimde bilim
sellikten uzak bir yntemdir. Tarih, herkesin kendi keyfine gre yazd
ve psikoloj ik dayanaklarla tespitler yapt bir alan deildir. Bu tr bir
yaklama onay verenler en bata tarihin tersyz edilmesine, yani
arptlmasna onay vermekte ve bylece onu, iine geldii gibi kullan
mann zeminini hazrlamaktadr.
Ele aldmz konuda btn tarih arptclan ibirlii iindedirler.
Ellerinde hibir somut kaynak olmad halde bir dizi iddia ne sre
bilmektedirler. Asla kaynan belirtmedikleri halde dnp dolap
"srgn" nakaratna sarlmalarna yn veren temel kaynan, burj uva
milliyetiliinin ve burjuva ideolojisinin olduu ortaya kmaktadr.
Bu sosyalizm kartlarnn yaklamlar, iddialarn kantlama
derdi/kaygusu tamadklar iin iftira batanda "amur at izi kalr"
yntemine sarlmaktr. Szkonusu olan eer sosyalizme saldn ise
btn iftira ve karalamalar katlanarak devreye sokulur.

80

Krt srgn iddiasn ortaya atanlarn temel derdi Stalin ahsnda

Marksizm-Leninizm'e, komnizme saldrmaktr. Modem revizy
onizmin at yoldan i lerleyen veya o izgiden etkilenen herkes, bata
Kruev olmak zere btn revizyonistlerin uydurduu hikayeleri
byk bir itahla Stal in kartl kampanyasnda kullandlar, kullan
maya devam ediyorlar. Ne diyordu anlarnda iki yzl N. Kruev:
"Stalin'in yanna arldmzda srgne mi, yoksa greve mi gide
ceimizi bilmiyorduk."

(Aktaran, zgrlk Dnyas, Aralk 1997)

SB'de Krtlerin srgne uratldklarn iddia eden pekok Krt

politikacnn ve aratrmacnn Nikita'dan ilham aldklarn sylemek
hi de abartma saylmaz!
Yerleim/yerletirme gibi problemlerin ne kadar byk bir sorun
olarak sosyalizmin kuruluunun nne dikildiinin kavranmas
halinde, u "srgn" hikayesinin bir iftira olduu farkedilecektir.
Leninizm kartlnda yaranlar eer SB'de yerleim balamnda
yaplanlar hesaba katsalar, emeki Krtlerin ne kadar mreffeh bir
yaam plan iinde yerletirildiklerini de greceklerdir. Yerleim soru
nunda zor kullanmnn sorunu zmek iin tercih edilemeyecei
kesindir. Belli bir zaman dilimine mutlak ihtiyacn olduu ve tam da bu
bantda lkenin hemen her alandaki sosyalist inaya bal olarak
ancak bu problemin zlecei, Bolevikler tarafndan berrak bir ek
ilde ortaya kondu. Bazlarnn iddialarnn aksine, Ekim Devrimi gn
lerinden balamak zere gerekleen yeni yerleimlerde olanaklar
lsnde yerleimcilere (u ya da bu ulus-milliyet yesine dei l . . . ) en
iyi bir yaam olana sunulmaya alld ve bu ama iin seferber olun
du. Bu, lkenin yeniden inas iin gerekliydi. Sovyet yurttalarnn
saa-sola savrulmadklari, " balarnn aresine baksnlar" denmedii ve
ayaza terkedilmedikleri gerei srgn karalamasna ramen yadsna
mayacak bir gerektir.
***

Srgn iddiasnn ayrntlarna girmeden nce, Sovyetlerde Krt

emekilerinin genel yaam hakknda birka noktaya iaret etmeye
alalm. Sovyetlerde, Krtlerin yerleim problemlerinin zm
balamnda, bu srecin iinde yeralan Erebe emo'nun gelimeleri
ayrntl bir ekilde ortaya koyduunu ncelikle belirtmek gerekiyor. O,
birka eserinde Ekim Devrimi'nin gebe Krt halkn yeni bir yaama

81

imkanna kavuturduunu ve bunun emeki Krtlerin hayatnda

muaazzam bir devrim olduunu saysz rnekle gayet anlalr ve
somut bir biimde aktarmaktadr. Belki de, Sovyet Krtlerinin yaam
larndaki olumlu deiiklikleri en detayl ve olumlu ynde anlatan kii
E. emo'dur. Yerleim balamnda, O'nun kayda deer bir olumsuzluk
tan bahsetmemesi ve emeki Krtlerin gebe ve oban geleneinden
kurtulmas iin bizzat kendisinin de iinde bulunduu Bolevik Parti
fonksiyonerlerinin Krt yerleimcileri arasnda propoganda ve
rgtleme faaliyetiyle onlar gnlllk temelinde kazanmaya
altn zellikle vurgulamamz yerinde olacaktr.
E. emo'nun bu konuda yazdklar elbette bir lde bizler iin bir
referans olma zelliine sahiptir. Fakat Sovyetlerdeki Krtlerin yaam
koullar konusunda gerekleri ortaya koyan baka Sovyet yurttalar
da var. Bunlardan biri de Sovyet Ermenistan'da yaayan L. Garibyan'dr
"Sovyet hkmeti, gebe hayat srdren Krtlerin sefaletini yok
etmek iin tm artlan yaratt. Onlar imdi, yerleik bir yaam
srdryorlar ve kollektif iftliklerde tarm ve hayvanclk yapyorlar.
Derme atma kulbelerde deil, tatan yaplm yeni ve gneli evlerde
yayorlar. Krt kylerinde artk kendi traktr srcleri, tarm aralar
srcleri,
ofrler,
mekanikiler,
demirciler,
tesfyeciler,
ayakkabclar, bal reticileri, hal dokumaclar ve dier mesleklerden
ustalar var. Buralarda okullar, kulpler, kreler, hastahaneler, devlet ve
kooperatif maazalar ina edildi. Bir dizi kyden blge merkezlerine
ve Ermenistan'n bakentine dzenli olarak otobsle ulam imkan var.
Sovyet-Ermenistan'da Krt halk, yzyl lar bulan tarihinde ilk defa
kendi yazsn ve edebiyatn yaratma imkanna sahip oldu. Krt
alfabesinin yaratlmasndan bu yana geen 20 ylda, Ermenistan'da
Krte 200 civarnda kitap yaymland; bunlarn arasnda Krt
yazarlarnn ve airlerinin eserleri de mevcuttur." (Garibyan)
Bu satrlarda dile getirilen gerekler 1 949 ylna, henz modem
revizyonizmin iktidara gelmedii dneme aittir. Ve bu gerekler,
Sovyetlerdeki Krtlerin sosyalizm artlarndaki yaamlarn ortaya
koymaktadr. Bu alntda dile getirilen gerekler, Sovyetler Birlii'ne
saldrmak iin ne srlen Krtlerin "srgn" edildii iftira ve iddialan
rtmeye yeterlidir.
Kuzey'den Sovyetlere geden Krtlerin yerleme problemlerinin
zmnde varolan zorluklarn almas ynndeki abalarn doal
82

olarak birka kez yer deitirilmesine neden olduu da grlmtr.

Qanate Kurda ahsnda bunu rneklemek mmkn.

Sovyetler

Birlii'ne g eden Q. Kurdo'nun ailesi, nce Ermenistan'a ve sonra da

Grcistan'a (Tiflis'e) yerletirilirler. Verimli bir Krt dilbilimcisi olmay
tamamen sosyalizmin baarl kurulu almalarna borlu olan bu
yazarn, "ardan oraya srgn edildiler" trnden bir demagojiye alet
edilmesi kabul grebilir mi? 1 928 ylnda Leningrad'a okumaya gn
derilen gen Q. Kurdo'nun "lkesinden koparld" iddia edilebilir mi?
(Ki, zaten Sovyetler Birlii'ne g etmeleriyle birlikte, kendileri
" lkelerini" terketmi durumdadrlar.) Sorunlara objektif yaklaanlar
tabii ki, bu tr iddialara, iftiralara yer vermez. Ancak sosyalizmin d
manlarndan baka trls de beklenemez. Bunlar sosyalizme saldrna
atei iinde, Kabil (Afganistan) evresinde Krte konuanlarn bile
" Sovyet srgn" olduklarn sylerlerse hi amamak gerekir!
Sovyet Krtleri arasnda yerleim sorunlarnn derinlemesini arzu
layanlar da vard . Gebe hayattan kar salayan ve obanln
devamnda kendi egemenliini korumaya yeltenen zengin Krt
takmnn sosyalist iktidarn giriimlerini sabote etmek iin canla bala
altn da kaydedelim. Burada varmamz gereken sonu udur:
Uzunca bir zaman sosyalist iktidarn yeniden yerleim politikasn
kabul etmemede srar edenler ve sosyalizmin kuruluunu baltalamaya
alan Krt ulusal aznlna mensup zenginler snfnn yelerinin
dier ulus ve milliyetlerdeki benzerleri gibi ortak bir akibete, yani snf
mcadelesinin deiik kategorilerdeki uygulamalarna maruz kalmalar
gayet anlalrdr. Kollektifletirme hareketi srasnda ve kulaklara kar
savam yllarnda Krt zenginlerine kar da sava yrtlmesi
anlalr ve doru bireydir. Szkonusu olan, Sovyetlerde smrc
snflara kar mcadeledir, yani snf mcadelesinin srdrlmesidir.
Baz Krtlerin baka blgelere gtrlerek yeniden yerletir
ilmesinin, "srgn edildiler" trnden psikoloj ik demagoj ilere alet

edilmesi ise tam bir arptmadr. Bylesi ayakba odaklarn varl na

sonuna kadar katlanlamayaca, sosyalizm hakknda az ok bifgisi
olan herkes iin olduka nettir. nemli olan, yaplanlarn u ya da bu
ulusu ya da ulusal aznl temel/hedef alarak yaplmadnn kavran
masdr.
Krt aznlnn datld, saa-sola serpitirildii vb. iddiasna
gelince: "Datldlar" yorumunu yapanlarn, Krt milliyetinin bel l i bir
alanda toplanmasn arzulamalar lsnde yalnzca problem kar-

83

mak iin bu iddiaya sarldklarn ncel ikle belirtmek lazm.

Trkmenistan'daki birka bin Krdn yaamlar somutunda speklasy
onlarn gerei yanstmadn rahatlkla tespit edebilmek mmkn.
"Aktel olan blgede Krtlerin dalm rastgele deildir. Tm Fars
lkesinden gelen gmenlerden oluuyor." (Berhem). Bu detay bile tek
bana emeki Krtlerin zenle yerletirildiini -ki bunlarn gmen
olduu da bilinte tutulmaldr- kantlar.
Sovyetlerde yerleim ve yeni yaama geme noktasnda Krtler
zerine aratrmalaryla tannan baz yazarlar, gebe ve dank
durumdaki Krt toplumunun sosyalist lkede ne ekilde yerletirildik
lerini somut olarak ortaya koymaktadrlar.
Bu aratrmalarn birinde yle deniyor:
"iki dnya sava arasnda gebe Krt airetlerini yerleik dzene
geirmek zere eitli almalar yaplmtr. Ancak gerek Trkiye'de,
gerekse lran'da, Mustafa Kemal ve ah Rza Pehlevi dneminde uygu
lanan yntemler Krtler tarafndan memnuniyetle karlanmamtr.
Sovyetler Birlii'nde ise durum daha deiiktir. R. J. M. Goold-Adams,
Ruslar'n bu konuda dier Ortadou lkelerine nazaran daha baarl
olduklarn syler. 'Sovyetler Birlii'nde, bu soruna askeri ve siyasi
olduu kadar, ekonomik bir sorun olarak da yaklalmtr. ( . . . )
Gebelere toprak ve su verilmi, topraktan aldklar rn artrmalar
iin tann uzmanlar kendilerine yardm etmitir.' Gebeleri, yerleik
dzene geirmek iin kaba kuvvete bavurulmam ve Caff rneinde
olduu gibi bu gei adm adm uygulanmtr." (Krtler ve Krdistan, V.

Minorsky, Th. Bois, D.

N.

Mac Kenzie, Doz Basm- Yayn, sf 1 73)

Sovyet iktidarndan yana olmayan baz Krtlerin sosyalizmin ana

vatann terketmesi biiminde g tercih eder maddi bir zeminin var
lndan bahsedebiliriz. Bu balamda Lazarev yle diyor:
" Ayn dnemde Britanya emperyalizminin top malzemesi olarak
Horasan'daki Krtler'i kullanma projesi ortaya kt. Britanya askeri
misyonunun Trkistan'daki bakan olan ve Bat Hazar'da blgesel
kar devrimin yannda yer alan General U. Malleson, Horasan'a
Bolevikler'in saldrs srasnda da 300 Krd 'iyi bir materyal' olarak
tutmay nermiti. Fakat bu plann kral yardmcs tarafndan Krtler'in
gvenilir olmad nedeniyle geri evrildii olduka aktr. " (M S.

Lazarev, Emperyalizm ve Krt Sorunu (191 7-1923), zge Yaynlar, sf 48)

Kar devrime alet olma ihtimalinin ok gl verilerinin szkonusu
olduu bir anda, Sovyetlerin de birtakm tedbirler gelitirmeleri neden
84

yanl olsun? Ekim Devrimi'ne kar savam baz Krtlerin bulun

duu, emperyalist devletlerle iliki iinde olan Krtlerin sosyalizme,
Sovyet devletine kar dmanca emeller peinde olduu bir durumda,
ok doaldrki ilgili Sovyet devlet yneticileri de bu olgular hesaba
katarak hareket etmek zorundaydlar.

***

Sovyetler Birligi'nde Krtlerin "srgn" edildii balamnda baz

evrelerin, yazarlarn gelimeleri nasl aktardklarna ve ne tr deer
lendirmeler yaptklarna ksaca bakmaya alalm. ok arpc olmas
bakmndan nce en u noktada olanndan balayalm:
"Ennenistan ve Grcistan Sovyetleri hari, Krt ulusu bu devlet
lerin snrlan ierisinde, deiik l ve biimlerde, ( . . . ) rklk ve
ayrmclktan, askeri ve polisiye basklardan, nfusun zorla g ettir
ilmesinden ac ekmektedir." (Stockholm Konferans, sf 185)
Alntda dikkat eken nokta, nce Krtler ulus olarak gsterilerek
gerek durum arptlyor. Ardndan da, Ennenistan ve Grcistan'da
Krtlerin bask altna alnmad teslim edilerek, Sovyetler Birlii'nde
ayn konuda ikili tavr vann gibi, dier blgelerde Krtlerin bask alt
na alnd savunulmaktadr. Bylece de, Sovyetler Birlii'ne saldr
maktadrlar. SB'deki Krt nfusun deiik yazar ve aratrmaclar
tarafndan farkl yanstldna deinmitik.

Sovyet Krtlerinin

nfusunu yeniden zetle hatrlamakta yarar var.

Stockholm Krt Konferans'nda C. Heyderi'nin verdii grafikteki
rakamlara baklacak olursa, Krtlerin hzla nfus baznda bir azalma
srecine girdikleri sonucu kyor. 1921'de Azerbaycan'da 33 780 olan
Krt nfusu l 926'da 41 OOO'e kyor ve fakat 1939'da ise 6000'e kadar
nyor . . .
Bu arada nceki saymlarda varlklarna iaret edilmeyen Krtler,
1926 saymlarnda Grcistan'da 1O 000 ve Ermenistan'da ise 15 200
olarak verilmektedir. 1939 saymndan nl;e Trkmenistan'daki durum
lar hakknda hibir rakam verilmeyen Krtler bu tarihteki nfus
saymnda 24 000 eklinde gsterilivor. Kazakistan, zbekistan,
Krgzistan, Kras. ve Ukrayna'da ise ele aldmz dnem iindeki
nfus saymlarnda yerleimlerine rastlayamyoruz.
Bu tablodan herkes farkl yorum, deerlendirme ve sonulara ulaa
bilir. Yalnzca bu veriden hareketle "nfusun krld" sonucuna var
mak iin acele eden milliyetilerin tel< yanl ve nyargl hareket ed i-

85

leri bu noktada da ortaya kyor. Fakat baz baka verilerin de bulun

duu ve muhakkak bir karlatrmann yaplmas gerektii milliyeti
lerin umurunda deil.
Byk Sovyet Ansiklopedisi'nde ise Krt nfusun oran bakmnda
farkl bir bilgiyle karlayoruz. Sovyet Ansiklopedisi'ndeki dkmn,
Krtlerin nfusu asndan geree daha yakn olduu grlmektedir.
1 7 Ocak l 939'daki rakamlara gre Sovyetlerdeki Krtlerin toplam
nfusu 45 900'dr. Bu, Sovyetler Birlii snrlar iindeki toplam nfus
iinde %0.03 dzeyinde bir oran anlamna geliyor.
Kafkasya zglnde Ermenistan ve Grcistan baz alnarak hazr
lanan iki ayr tablodaki bilgilerde Kafkas Krtlerinin nfus asndaki
durumunu ortaya koymaktadr. Bu tablodaki bilgiler de, Sovyet
Ansiklopedisi'nden aktardmz veriye yaknlk gstermektedir.
***

Krtlerin ve zelde Krt aydnlarnn srgn edildiklerine dair pro

pagandann nde gidenleri arasnda modem revizyonizmin okulundan
gemi kimi Krt yazar-izerlerinin bulunduunu biliyoruz. Byk
ounluunun belge ve olgulara dayanmakszn "srgn" temasn ileri
srmelerinde ulusalc bak asyla hareket etmeleri belirleyici bir rol
oynamaktadr. Burada ideolojik tercihlerin ok nemli oluuna dikkat
ekmek yerinde olacaktr. Leninizmin yn verdii proletarya diktatr
l devletinin bir dizi alandaki uygulamalarn tasvip etmeyen ve onu
karlarna alanlarn, i "kendi" ulus ya da ulusal aznlklar somutuna
gelince daha da pervaszlatklar grlr. Sosyalist iktidarn ve
Bolevik Parti'nin politikalarn hayata geirirken ok doal bir ekilde
nndeki engellerle mcadele etme zorunluluu, tm burjuvazi iin
olduu gibi milliyetiler tarafndan da kabul grmez. Nitekim
"srgn", aydnlarn asld-kesildii vb. hikayeleri hep hurdan ky
or. Ve fakat srece, olan bitenlere gereki yaklaldnda, bizzat
"srgn" balamnda da Sovyet iktidarnn tavrnn ok retici olduu
rahatlkla farkedilecektir.
Hereyden nce, yeniden dzeltme harekat srasnda dier ulus ve
milliyetlere mensup unsurlarn olduu gibi, bu kampanyann iine Krt
ulusal aznlna mensup kiilerin de katlmas-bulunmas yanl
deildir. Aynca bu kampanya ulusal temelde deil -ki, Sovyetlerde ba
tan sona, ok doru bir ekilde ulus vb. temelinde hareket edilmedi-,
tamamen snf mcadelesi perspektifi temelinde srdrlmekteydi.
86

Snf mcadelesi baz canlarn yanmasna yol aacaktr elbette.

Demokrasicilik oynayanlarn proletarya diktatrlnn dmanlarna
kar alabildiince sert uygulamalarn kavramalarn beklemek zaten
abestir. Ve bu uygulamalar proleter snf perspektifinden ele alnmad
iin, kar kanlarn bugnk yegane kozu "Krde zulm", "Volga
Almanna srgn", "Misket Trkne mezalim" vb. trnden milliyeti
lik penceresinden bakarak sonular karma tutumudur.
Tam da Sovyet toplumunun her alanda giderek daha fazla gelitir
ilmeye alld bir dnemde, iktidar organlarnda, yerel kurum ve
kurulularda, partide yaplan dzenlemelerde vb. isabetli olmayan bir
takm olumsuzluklarn asla ve haa hibir Krt aznlk mensubunu kap
samadn ileri sren yok.
Kendine Krt aydn diyen bir dizi insan somut olarak kimi Krt
aydnlarna kar taknlan tavrlarda izlenen yntemi; eletiri-zeletiri
srecini, karar verme ve bu karar emekilerin dorudan katlm ve
inisiyatifiyle deitirme mekanizmasnn ilediini grmezden gelmek
tedirler. Krt aydnlarnn ektikleri "ile"ler demagojisi noktasnda
Heciye Cndi somutunda yaananlar bu iddialan ne srenleri yalanla
maktadr.
Heciye Cndi somutunda haftalk Hevi gazetesinde Prof. ekroye
Xudo'nun yazd Krte makalede, gelimeler aktarlmasna ve
yazarn kiilii hakknda detayl bilgi - verilmesine ramen, yazy
kaleme alann zellikle Stalin "dnemi"ndeki sosyalizm uygulamalar
na sosyalist olmayan bir kimlikle yaklamas neticesinde sosyalist ikti
dara kar olduka haksz ve ar ithamlar ileri srlmektedir.
Sovyet iktidarnn yetitirdii bir Krt aydn olan Heciye Cndi
somutunda, 1 930'larn sonunda gndeme gelen udur: H. Cndi, mil
liyetilerle ve kimi kar devrimci bireylerle iliki iinde bulunduu
gerekesiyle 1 8 Mart 1 937 tarihinde "Sovyet kartl" iddiasyla
tutuklanr. Hakknda yaplan soruturma ertesinde serbest braklr ve
akabinde onurlu bir Sovyet yurtta olarak grevinin bana dner.
Sosyalizmin kurulau ve Krt emekiler arasnda aydnlanma
faaliyetinin yaygnlamasnda byk emekleri gemi bu Krt aydn
na kar ilk bata taknlan tutum, ksa sre sonra isabetli olmad
sonucuna varlarak terkedilmitir. H. Cndi'nin 1 930'lann sonlarna
doru gerekleen temizlik kampanyas erevesinde tutuklandktan
ksa sre sonra susuz bulunarak serbest braklmas, O'nun al
malarn ol umsuz ynde etkilememi; aksine Sovyet iktidarna, sosyal87

izmin kuruluuna ve emeki Krtlere hizmete devam etmitir.

O'nun ikinci Dnya Sava'nn atei iinde Krtler iin Latin
harfleriyle "Elifba" hazrlnda gsterdii aba ve bunu 1 946'da
sonulandrmas rnek gsterilebilir. Sonraki yllarda Krte zerine
faaliyetlerini srdrmesi ve "Riya Teze" almalarna katlmas,

H.

Cndi'nin ele aldmz tarihler arasindaki dnemde sosyalizm iin

alan bir emeki aydn olduunu kantlar.
Gnmzn Krt milliyetilerinin bu olaya yaklarken olaya
ulusal pencereden bakmalar sebebiyle, kuru bir "srgn" ve "terr"
demagojisinden te, karacaklar bir sonu olamaz, olmuyor da.
Kantlayamadklar yerde en aznda sosyalizm hakknda kuku yayma
tutumuna ginnek, giderek bir alkanlk haline gelmi bulunuyor.
Perwer Bengi'nin zgr Politika gazetesinde Wezl're Nadiri hakkn
da yazarken yapt bir-iki belirleme bahsettiimiz kuku yayma tavr
na bariz bir rnektir. Bu emeki Krt aydn Sovyetlerde sosyalizm iin
deiik bir dizi almann iinde yer alr. Gen yata ldrlr. Kimin,
niin ldrd bilinmiyor. ldrld tarih, ikinci Dnya Sava'nn
bittii ve Nadiri'nin de yakndan ilgilendii, gidip-geldii Mehebad
Krt Cumhuriyeti'nin ykld bir dneme denk der. P. Bengi, ihti
malleri sayar ve btn dikkatleri Sovyetler zerinde toplayarak,
Sovyetler Birlii'nin Krt politikasnn sorgulanmas gerektii sonucu
na varr! W. Nadiri'nin ldrlmesi balamnda iddia edilenler yle:
"Nadiri'yi kim ve niin ldrd? Sorusunun cevabn bulmak iin u
sorular yantlamak gerekir; Mehebad Krt Cumhuriyeti'nin kurul
masnda Sovyetler Birlii'nin Krtler zerindeki politikalarn biliyor
lar myd? Bu politikada onlarn rol neydi? Tm sorularn yantlan
KGB'nin ve Rusya'nn askeri arivlerinde kilitli odalarda saklanmak
tadr. Krt tarihiler, ne zaman zahmete katlanp bu arivlerdeki bel
geleri inceleyecekler?"

(zgr Politika, 15 Ekim 1997)

zetle; maddi bir delil bulamaynca phe yaylyor! Bu yntem,

bilimsel anlamda ie yaramasa da gn kurtarmak iin, kimi ulusalclar
asndan bulunmaz deerdedir! K. N. Kadir'de bunlardan biridir. yle
diyor:
"zellikle Azerbaycan Komnist Partisinin genel sekreteri Bamirof
Eflak ve Kemalistler gibi enfal etti. "

(Newroz Atei, Say 10, sf 21)

Ii " enfal" boyutunda ele alanlarn yarattklar byl atmosfer

iinde bazlarnn "muhakkak bir eyler biliyorlar da bu kadar iddial
konuuyorlar" eklinde bir kukuya kaplmalar mmkndr. Ancak

88

maddi verilerle hareket edildiinde Sovyet iktidar hakknda Krtler

balamndaki yaklam phe ile izlemenin hi te hakl bir yannn
olmad rahatlkla grlecektir.
Bu noktada, bir bantda u mehur Krtlerin "srgn, eritilmesi"
vb. sulamalarnn -en azndan Azerbaycan somutunda- muhatabnn
Sovyet iktidar olmamas gerektiini (satr aralarna gizlese de) belirten
Mehmet Akta'n yazdklarna bakalm. Azerbaycan Krtleri adl
makalesinin bir yerinde unlar yazyor:
" Sovyet dnemi boyunca Krtler, kendilerini en rahat
Ermenistan'da ifade etme imkan buldu. Azerbaycan'da ise Krt
toplumu, tam anlamyla bir asimilasyon politikasyla yz yze geldi.
Bak'de yaayan tannm Krt airi amil Eskerov 'Bu tarihin gnah,
Azerbaycan devletinin deil. Biz ah Ismail dneminde, Diyarbakr' dan
geldik. Uzun zamandr Krdistan'dan uzak kaldk' diyor. Bana kalrsa
uzaklktan ok en nemli etken din. Azeri lerle "Islam" ortak paydasn
paylaan Krtler, onlara kz alp verdi. Azeri toplumuyla rahat kaynat.
( . . . ) Asimilasyonun bir nemli nedeni de kukusuz Krtlerin
Azerbaycan snrlar iinde dank yaamasyd. (. . . ) Ancak bunlarn
yannda tarihsel bir gerek daha var. Sovyet dneminde Moskova'ya
ramen, Azerbaycan Komnist Partisi Krtlere ynelik bir "eritme"
politikasn benimsedi." (zgr Politika, 31.08. 1998)
Milliyetiliin etkisinde hareket edenlerin geride kalan tarih kesit
leri hakknda objektif davranmalarnn hayli g olduu gerei anm
sandnda, yukardaki aktarma da yazarn ahsnda bu tek yanll
aa vuruyor. Soruna milliyeti temelde bakldnda haliyle snf per
spektifi bir kenara braklmaktadr. Byle olunca baka baz Krt
aratrmaclar gibi ulusun ya da milliyetin stnlkleri ve zaaflar temel
ekseninden dar kmas mmkn olamyor. Hayal gcnn snr
larn zorlayarak sonulara ulaan burjuva yazarlar gibi, M. Akta da
alabildiince zorlama tespitler yapmaktadr. Gya asimilasyon
mtemadiyen uygulanyormu da, bunu uygulayanlar kendi inisiyati
fleriyle daha pervaszca davranyorlarm. Bu temelde soruna yaklaan
birinin nihayetinde zahmete katlanp geerken "tarihsel" bir ayrma
ihtiya duyarak "Moskova'ya ramen" saptamasnda bulunmas elbette
iyidir. Ancak, bu saptama onu sosyalizmin, proletarya diktatrlnn
Krt emekileri iin yararl olduu sonucuna gtrmyor. Yazar,
sosyalizmde emeki Krtlerin asimilasyona uratldklarn "kantla
ma" karar vermi olduundan, dnp-dolap ayn noktaya kmak8 ')

tadr. Ancak herhangi bir kant i leri srmediinden inandrc olamyor.

Sovyet Krtlerinden Profesr Nadir Nadirov da bu konuda hayli
iddial bir ekilde Krtlerin " srgn" edildikleri, asimilasyona
uratldklar trnden iddialar ortaya atmaktadr.
Yazdklarna bakalm:
"Ne var ki, Sovyet Krtleri,

1 937-1 944 yllar arasnda tarihlerinin

en kt dnemlerini yaadlar. Bu dnemde, Kafkasya Krtlerinin bir

ksm Orta Asya'ya, zellikle de Kazakistan Cumhuriyeti'ne srldler.
Srgn edilenler bir yerde toplanma hakkna sahip deildiler. Her aile
ayn bir kye yerletirildi. Ben de bu srgnlerden biriydim. Babam

1 936'da lmt. Annem 9 ocuuna tek bana bakmak zorundayd.

1 937 ylnda, bir gece, Azerbeycan'n Nahvan blgesindeki kymz
Giga'a geldiler. Kapmz aldlar ve hemen hazrlanmamz emrettil
er. Verdikleri tek aklama uydu: "yarn srgn edileceksiniz". ( ... )

45

gn sonra, bilmediimiz bir ovada bizi indirdiler. Hkmet grevliler

ine gre, bu mntkann ad Gaga-Bulag'd Kazakistan'n Canbul bl
gesinde bulunmaktayd. B ize, artk burada yaayacamz sylediler."

(Paris Krt Konferans, sf 86-87)

ok ksaca an/anlat niteliinde anlatlanlara deinmek gerekirse . . .
Bahsettii tarihler arasnda Sovyetler B irlii'nde i ve d
saldrlarn younlat, keskin snf mcadelesinin yrd ve
emperyalistlerle savan yaand bir dnemdir. B u dnemde
koullarn kt olmas, yalnzca Krtlere zg bir durum deildir,
yazar bu durumu atlayarak, sanki sadece Krtlere ynelik bir tavr
taknld iin kt bir dnemmi gibi anlatyor.
Tarih arptclnn bir rneini de Nadirov sergiliyor. Bu tarih
arptcsna gre; bu tarihten nce ve sonra Krtlerin hayatlarnda "en
kt dnemler" yaanmam??!

Snf mcadelesinin tozu-duman

iinde panldayana ynelmeyen ve eskiyi sahiplenen herkes gibi yazar

da sosyalist temeldeki yenilikleri ve i lerlemeyi bir btn "kt dnem"
olarak lanse ediyor. "Bir ksm Krt" vurgusundan da anlalyorki
Krtlerin ulusal aznlk olarak herhangi bir yere srlmeleri szkonusu
deildir. Aslnda bu kelime btn Krt milliyetilerinin hararetle
sarld "ulusal aznlk olarak Krtler srgn edildi" tezinin rtlme
si iin yeterlidir. Bazlarnn neden srldkleri yazar tarafndan olum
lu-olumsuz gerekelendirilmemektedir. Neden? u bilinmelidir ki;
Sovyet iktidar, yapt her eyin gerekesini/nedenini aklamak gibi
aleniyet prensibine sadakat gsteren bir devlettir ve H. Cndi rneinde

90

olduu gibi yaptklarn gizlememektedir.

u mehur "bir yerde toplanmadlar" szlanmas milliyetiliin en
tipik davurumu olarak hep karmza karlmaktadr. Bu "ikayet"
hala kantlanmamtr. Kald ki, milliyetiler bilinli olarak bu yolu ter
cih etmektedir. Artk u kavranmaldr; sosyalizmin inasnn ilerledii
bir toprakta dne ait olan " benim ulusum, milliyetim, ailem, kym,
akrabam vs." devri yava yava kapanmak zorundadr. insanlarn
kendilerini dar kalplara yerletirme istek ve davranlar bilinli bir
eitimle gnll bir ekilde toplumsallatnlarak ve giderek sosyalist
bir ierik kazandrlarak sosyalist yurtta olarak hazrlama dorultusun
da gelitirilmektedir.

Bu anlamda nemli

olan

insann btn

ihtiyalarnn karlanmasdr; ki, bu, imkanlar orannda yaplmtr.

Gzlerini sosyalizmin topranda am birinin "Annem

9 ocuu

na tek bana bakmak zorundayd" cmlesini telaffuz etmesi karsnda

insan neyi syleyeceini bilmiyor . . . Herhalde duygu smrsyle ken
dini acndrmaya alyor, ancak ahsnda yakalad kariyer hatr
lannca bu abasnn da boa gittii ortaya km oluyor.
Milliyetilik ve ulusal kltrc yaklam doal olarak sosyalizm
pratiini sindirememektedir. " Srgn" vb. arptmalarn yaygnla
masnda son yllarn ulusuluk eilimlerinin hzla trmana gemesi ile
dorudan ilintilidir. Eer yarn br gn "Zazaclk" yaptklarn
syleyenlerden bazlar Sovyetlerin, Lenin ve Stalin'in "Zaza dman"
olduklarn sylerlerse hi amamak gerekir. Bunun iin tarihin
arptlmasnn ardndan kendilerine verilmi malzeme hazrdr.
Mays'nda

HEvi

1 986

dergisinde Qanate Kurdo'nun bir mektubuna daya

narak, byleleri de "mezalim" kampanyasna itirak edebilirler.

Q. Kurdo, nfus azalmas, kayb ve bunun ilginlii zerine durarak
sosyalist gemii karalamaya, en azndan o dnem hakknda kuku
yaymaya alyor. Mektupta yazlanlar yledir:
"Heval 1 hevkare delal, Sala

1 939 min ev qisen jerin ji zare du

xorten Zaza nivisine. Wi wexti Zaza li pere (qeraxe) Batme, li aliye

roavaye, du kilometir neziki Batme li gundeki de dijin, wi wextl j i
wan re digotin Gunde Kurden Zaza, qasi 25 mal d i w i gundi d e hcbln.
Niha dibejin, ew gund bye pareke bajare Batme, li una wi xanmanc

6-7 gaf ekirine, zaza belav bilne. Hinek ji wan ne ketine nav gundc
Acaran, Gurcan, hinek ji di Batme de mane, ketine ser xebata ti av

')J

eher. Niha ez haj wan nlnim, i hatiye sere wan, bi i i 1 kari ve mij11
in, kes titeki nizan e, li nav 46 salan de gelek tit hatiye guhastine( ...)

Qanate Kurdo
Leningrad, 23. 04. l 85 "
(HEVi Kavara an<liya Gti, Hejmar 5, Gulan 1986, sf 85)
Trkesi yaklak olarak yledir:
" Sevgili yoldalar ve dostlar, aaya aldm konuma 1 939 yln
da iki Zaza gencinin yazdklardr. O tarihte Zazalar Batum civarnn
dou yakasnda, Batum'a iki kilometre yakn bir kyde yaamaktay
dlar. O zamanlar bunlara Zaza Krtlerinin Ky deniyordu. Bu kyde
25 kadar aile vard. imdi, bu kyn Batum'un bir paras olduu
syleniyor, bu kyn yerine 6-7 katl binalar yaplm, Zazalar dalm
deniyor. Bunlardan bazlar Acarlarn, Grclerin kylerine yerlemi,
bir ksm Batum'da kalm, ehirdeki yaamn iine dahil olmular. u
anda ben farknda deilim, bunlarn bana neyin geldii, hangi ile
uratklar, kimse bir ey bilmiyor, 46 yl iinde epey ey deimi . . . "
Sovyetlerde doup bymler de dahil, u mehur srgn hikayesi
szkonusu olunca neredeyse Elegz vadisinde kaybolan Krtlere ait
her keinin sorumlusu da sosyalizm ve Stalin olmaktadr! !
***

ikinci Dnya Sava yllarnda halklarn srgne gnderildii tezi

her defasnda tekrarlanr :
" SSCB'deki Krtlerin ounluu Ermenistan, Grcistan ve
Azerbaycan cumhuriyetlerinde yaarlar. l 944'te Trkiye'ye kar bir
Sovyet askeri harekat beklentisi nedeniyle Grcistan-Trkiye snr
blgelerindeki hatr saylr bir Krt aznl ile baz Grc
Mslmanlar ve Trkiye snrndaki bir miktar Ermeni Sovyet Orta
Asyas'na nakledilmilerdir. " (Yaln Kk, Krtler zerine Tezler, sf 384)
i yana bindiinden her biri deiik gereke ve deerlendirmeler
le srgn edebiyatn tekrarlamaktadr. Bunlara gre kant, belge falan
zaten nemli olmadndan ve okuyucu da fazlaca nemsenmediinden
sonu koymak kolaylayor. Konunun uzman olmu veya olmam far
ketmez, mesele Stalin'in Krtlere "ktlk ettii"ni sylemektir.
92

Yukardaki yaklam pekok kii basmakalp yntemle, hibir

sorgulama ihtiyac duymadan tekrarlamaktadr. Kazm Yeilgz de bu
tablonun iinde bir yer kapmak isteindedir. yle diyor:
"Ancak, ikinci Paylam Sava'nda Stalin bir hayli Krt oyman
daha douya srerek onlarn srnmelerine neden olmutur." (K.
Yeilgz, Krtlerin Tarihi ve Corafyas Hakknda Bir Aratrma, sf 243)
"Sorumlusu" Stalin, stelik birka kii falan deil oymak (!) gn
derilmi! Hangi oymak acaba? Aynca bu ilem yeni deil, nceden de
uygulanyormu ve kaderleri srndrlmekmi ! !? El insafl Bari hi
olmazsa bir kaynak ad verilir, bir belgeye atfta bulunulur, ya da hi
olmadysa babadan-dededen kalma bir duyuma dayanlr da ondan
sonra yoruma/sonuca gidilir. Bu kadar keyfiyette olmaz ki!
Kemal Burkay, dn neden ve nerede, nasl hata yaptklarn/yanldk
larn bir ekilde tlerken, Sovyetlerin ve hele hele "Stalin idaresi"nin
Krtleri ve onlarn aydnlarn nasl bir "srgn" ve "sindirme" cen
deresinden geirdiini de alt alta dizmektedir.
yle yazyor:
" 1 937 ylnda ise Krtlerin bir blm, ortada bir neden olmad
halde, o gnk ynetimin srgn modasna uygun olarak kitlesel
biimde srgn edildiler ve eitli cumhuriyetlere datldlar." (K.
Burkay, Krtler ve Krdistan, sf 30)
Ileriki sayfalarda benzer iddialar sryor:
"Ne yazk ki Sovyetler Birlii'nde Ekim Devrimi'nin balatt bu
olumlu demokratik hava daha sonra znden boaltld . Lenin'in iten
likli bir entemasyonalist olduuna ve byk Rus ovenizmine kararl
ca kar koyduuna kuku yok. Ama Stalin dneminde, devrimi savun
ma ama ve gereklerini aan, emeki ynlar ve devrimci kadrolar da
saran terr dalgas, ulusal sorunda balatlm olan olumlu sreci kesin
tiye uratt, ulusal basknn eitli biimlerini geri getirdi. Kitlesel
srgnlere, zoraki asimilasyon politikalarna yol at. Tartma
ortamnn yok edilmesi, korkunun egemen klnmas, tmyle sosyalist
ideallere aykryd. zetle pratik, kitapta yazl olanlardan ve parlak
szlerden ok farklyd. ( l )" (a.g.e., sf 246-247)
nce, Burkay'n hibir zaman Stalin'in Leninist izgisini savun
madn ve byle bir iddia iinde olmadn belirtelim. Haliyle kcml
ince SB'deki emeki Krtlerin tarihini yazarken gereki olmas hck
lenemez. Tarihi arpttn yukardaki birka satrnda rahatlkla gre
biliyoruz. Aslnda kendisinin yeni olarak bu arptmaya katt fa1.la bir

ey yok. nceden de yazlyordu, tek fark birazdan aktaracamz dip

notta somut bir noktaya deinmi olmasdr. Yoksa, az ileride
Burkay'dan aktardklarmz Kruev modem revizyonistleri tarafndan
zaten sylenmiti.
Dipnota gelince:

"( 1 ) -be yl ncesine kadar Sovyetler Birlii'nde sosyalizmin

genel uygulamas konusunda olduu kadar ulusal soruna ilikin olarak
da dncelerim farklyd. Ben de o dnemde, ou kii gibi, ilerin
yolunda gittii kansndaydm. Bu, bilgi eksikliinden kaynaklanyor
du. rnein daha iki yl ncesine kadar, bu lkede Krtlerin de srgne
tabi tutulduu bilinmiyordu. nl bolevik ve yazar Erebe emo'nun
bile Stalin dneminde Sibirya'ya srgne gnderildii ve orada uzun
yllar kald yeni yeni sylenmekte. Kendisi bile hibir eserinde ve
ansnda bundan sz etmemekte, ipucu bile vermemektedir . . . " (ayn
yerden)
Birka sayfa sonra, yine ayn konuda unlar belirtiyor:
"Ama bu yaamda anlatlmayan bir yer var. Hem bu romann
yazlndan sonra cereyan etmi, hem de son yllara kadar bir sr gibi
saklanm: Erebe emo'yu

1 937 ylnda Sibirya'ya srgne gnderiyor

lar. Orada tam yirmi yl kalyor! Demiryolu yapm ve benzer ilerde

altryorlar. Nedeni mi? Szkonusu yllarda kuruna dizilen yzlerce
ve binlerce sekin devrimci iin neden neyse, onun iin de HER
HALDE odur . . " (a.g. e., sf 253, BHBA)
.

Yazarn yukarya aldmz aktarmasnda her ynyle gerein

arptlmas var. Hayr, E. emo hakknda gizlenen bir ey olmad.
Sosyalist SB'de yaynlanan kimi yaynlarda ne ile suland vb. ak
land. Ama eer Kruev-Brejnev ve sonras iin "saklanma" olay
yaanmsa, bu, yazar ile ad geenlerin arasndaki bir sorundur ve u
an nedenleri zerinde durmamz da gerekmiyor. Lenin-Stalin dnemi
hakknda belge ve olgulara dayanmadan tespitler reten pekou gibi
Burkay da dayanaksz gerekelerle yol almaya alyor ve ad geen
dnemle ilgili bizzat Stalin tarafndan yaplan durum deerlendirmesi
ni atlayarak o gn iin yaplan hatalara kar alnan tutumu grmezden
geliyor. Ad geen dnemde " kusursuz komnistlerin de yarglandk
lar" sonucuna varan ve yaplan arlklar tespit eden bizzat Sovyet
ynetiminin kendisidir. Bunun zeletirisinin verildii bilindii halde
hala buraya taklmann sosyalist tarihi karalamaktan baka amac ola
bilir mi? Konuya gizemli bir hava vererek olay abartmann anlam

94

nedir acaba?
Evet, E. emo Krt emekileri arasnda sevilen ve nder pozisyon
da olan biriydi. Ancak bu zellikleri onun su ilemesinin nnde engel
deildir! Hem ayrca ondan ok daha fazla poplaritesi olan, Ekim
Devrimi'ne katlm, sonra en st kademede yneticilik yapmlarn
bile su ileyebildikleri ve yarglandklar, sulan sabit olanlarn gerek
li cezalara arptrldklar gerei bile hibir ekilde inkar edilmedi.
Peki neden E. emo iin inkar yoluna gidilsin? Bunu kendine sorma,
yantlama ihtiyac duymayan Burkay "bir sr gibi saklanm" trnden
zorlama ve ihtimaller serisiyle kuku yaymay bu yolu bilerek tercih
ediyor. Tercihinde serbesttir, ama unutmasnki tam bir aleniyet
sergileyen sosyalist Sovyetler Birlii hakknda stelik ihtimaller
eliinde giz perdesi arkasnda tarih yazlmaz! Yok, eer "yazlr"
deniyorsa, o zaman da ite byle koca bir HERHALDE komedisi
ortaya kar!
SB'de yaananlar hakknda "bilgi eksiklii" gibi bir mazareti neza
keten ifade eden Burkay'n ayn zamanda zeletiri de yaptn bir an
iin dnebiliriz. iyi de, bunun inandrc olduu sylenebilir mi?
Elbette hayr.
Fazla deil birka yl nce Rafet Ball ile yaplan syleide Burkay
yle diyordu: "Yanl uygulamalar orada da olmu. Ama o dnemde
bile Krtlerin tm srlmedi. rnein, Yezidi Krtlere dokunulmad."
Demek ki maksadn tam ortaya koymas, toptan inkar dillendire
bilmesi iin yllarn gemesi gerekiyordu! Burkay, Krtlerin srgne
tabi tutulduunu sylerken hibir belge gsterme gereksinimi hisset
miyor. "Yazyorum, dorudur" yaklamyla her eyin kabuln ner
mektedir. Yok eer byle deilse, ortaya att her iddiann kantlan
mas sorumlululuunu gstermesi gerekirdi. E. emo'nun srgn yllar
saptamasnda da yine kaynak gsterme ihtiyac duymuyor. ncelikle
unun bilinmesi gerekir ki, yazarn da vurgulad gibi Erebe emo,
bildiimiz almalar iinde bir tek yerde bile Sovyetlerde Krtlerin
srgn edildiine dair en ufak bir not dmemektedir. Kendi durumu
hakknda da ayn tutumunu srdrmtr. E. emo'nun 30'lu yl larn
sonlarna doru parti iindeki temizlik hareketinde yargland, mil
liyetilikle suland, Sibirya'ya gnderildii ve btn bunlarn aleni
bir ekilde yapld bilinmektedir. Ve fakat buna ramen baz lar <lcri
hayal glerini zorlayarak ihtimallerle yolalmaya devam ediyorlar.
Yaralan kaynaklara ve sosyalist pratie bakldnda, hibir lal k

srgne gnderilmedii gibi, Krtlerin de milliyet olarak ve kitlesel

ekilde srgn edilmedii sonucuna varyoruz. Tek tek Krtler
nezdindeyse -bunlar bir dnem ynetici vb. olsalar da- bu kadar iddial
konumak mmkn deildir. Sovyetlerde her ulustan, milliyetten
insann su ilemeyeceinin garantisi verilemez. Krtlerden su
ileyenlere kar sosyalist yasalar erevesinde gerekli yarglama
elbette yaplmalyd. Yukarda H. Cndi rneinde ksmen bu durumu
vermeye altk. Ancak E. emo hakknda ileri srlenler birka satn
gemez. Sylenenler unlardr:
"Baka bir rnek: Mehur Krt yazar Arab amilov -Erebe emo
(Yaynevinin notu) ( 1 9 1 6'dan beri Bolevik'ti) tutukland ve 1 937-57
arasnda Dickson adasna gnderildi." (Stockholm Krt Konferans, sf. 75)
Bunun dnda yukarda Burkay'n dipnot olarak belirttii satrlar
vardr, aynca H. Cndi iin Hevi gazetesinde Prof. . Xudo'nun yazd
makalenin bir yerinde, 3 Eyll 1 937 tarihli Erivan'da yaynlanan
Komnist dergisinde konuyla ilgili bir makaleden aktard "3-Bona ve
yeke, ku ptgriye Ereb emilove kontrrevolusion kriye, ( . . .)" belir
lemesi vardr. Kar devrimci olarak nitelendirilen Erebe emo'nun
yannda yer ald/destekledii iddiasyla sulanan Heciye Cndi
hakknda yazlanlarn bu nc maddesinde ne srlen gereke
balamnda daha kapsaml bilgiye ulaamadk . . .

96

SOVYETLER BR.LG,
:M:EAI> :H:RT
cuv:YET
VE SOVYETLERE
SIGIN.A.N BARZANLER
ARASINI>A.:H:
LS:K:LER ZERNE
.>

Sovyet l e r B irl i i ' n d e

s re n kltr e l a l a n d aki d evr im i n
M e h e b ad Krt C um h u r i y et i ' n e
yans malar
Mehabad Krt Cumhuriyeti'nin kuruluunda ve inasnda bir lye
kadar Sovyetler Birlii'nin belli bir katksnn olduu vb biliniyor.
Dnemin artlar dikkate alndnda gerekleen dayanmann
kltrel boyutta younlamas doru olanyd. Mehebad Krtlerinin
ncelikle eitim alanndaki ihtiyalarnn bir ksm karlanmaya
allmtr.

Somut

olarak;

bask

makinas,

okul

kitaplarnn

basm/karlmas iin kat, okul ocuklarnn eitimi, radyo, tiyatro

(Dayika Nitiman) vb. kltr ve eitime dnk aralar dorudan
Sovyetler Birlii'nin yardmlaryla-verilen desteklerle yaygnlatrl
mas tevik edilmitir.
Sovyetlerin gsterdii dayanmann kltrel alandaki kazanmlar
hakknda yanl bir yaklam iinde bulunanlarn beklentileri farkl
olduundan bu yn ne karmamakta veya alabildiince sradan
gstermeye gayret etmektedirler. Kltrel alma ve giriimlerden
szeden kimileri ise Sovyetler Birlii'nin d politikasn karalamak iin
baz olgular tersyz edip kt ynde kullanmaktadrlar. Dolaysyla
Sovyetler Birlii'nin ieride srdrd kltr devrimini; artlan
olgunlat oranda darda da gndeme getirme, ya da en azndan bu
ynde perspektif sunma dorultusundaki abalarn kavramamakta ve
liberal burjuva bir tutumla emperyalist devletlerle proletarya diktatr
l devletinin kltrel alandaki almalarnn zde farkl olmadn,
bir ve ayn amaca hizmet ettiini gstermeye almaktadrlar.
97

Bu noktada zellikle W. Eagleton Mehebad Krt Cumhuriyeti adl

kitabnda arptmalarda bulunarak Sovyetler Birlii'nin giriimlerini
olumsuz bir ierikte yanstmaya gayret etmektedir. Ancak buna ramen
ad geen yazarn kitabnda kltr alanndaki gelimeler hakknda olum
lu kimi bilgilerin varlna iaret etmek gerekir. Yine, Abdurrahman
Kassemlu "zgrlk Mcadelesinde K;k Yl" adl kitabnda Sovyetler
tarafndan yaplan kltrel almalara yer vermektedir.
Kltr balamndaki almann zet bir dkm olmas itibaryla
Sra Bilgin'in yazdklarn aktaralm:
" l 945'te Sovyetler Birlii balatt ataklardan ilki ile Mahabad'da
"Krdistan Sovyet Kltrel Ilikiler Cemiyeti"ni kurdu. Cemiyet bir de
lokal at ve Je-Kaflarn hizmetine sundu. . . . renci kontenjan sz
verildi ve bir matbaa makinas gnderilmesi kararlatrld . . . . te yandan
Kasm aynda Sovyetlerin gnderdii matbaa makinas ile radyo vericisi
Mahabad'da faaliyete gemiti. Artk aralarnda "Krdistan" adn tayan
gnlk gazetenin de bulunduu bir ok yayn elden ele dolayordu. Bu
yaynlar ihtilalci potansiyeli arttrmaya hizmet edeceklerdi . . . . Aynca bir
Sovyet eitimcisi de (Ordunun eitimine yardmc olmak amacyla/ NB)
gelmiti. Krtlerin Kak Selahattin dedikleri Yzba Selahattin Kazmof... "

(M Sra Bilgin, Barzani, Frat Yaynlar, sf 73-74-78-79)

Sovyetlerin Mahabad'da kltrel balamda yaptklarna dair olan
bitenleri burjuva, liberal ve sosyalizm kart milliyeti yazar/aratr
maclar kendi almalarnda snrl ve nyargl bir ekilde ele aldk
larndan, szkonusu dnemdeki detaylar hakknda ok fazla bilgi sun
mamaktadrlar. Byleleri kltrel alandaki dayanmay Sovyetler
Birlii'nin gya " igalci" amacn gizlemek iin gerekletirdii deer
lendirmesini yapmaktadrlar. Bu gibileri Sovyetler Birlii'ni karalama
amacyla olgular arptmaya ne kadar alrsa alsnlar, Sovyetlerin
Mahabad'a ynelik kltrel alandaki katklarn ortadan kaldramazlar.
Proletarya diktatrl devletinin oynad olumlu role ilikin

(kadnlara
ve ocuklara ynelik de gazete vard; ki, bu da ok nemlidir),
olarak o yllarda bizzat bu kentte kan Krdistan gazetesi

Sovyetler Birlii'nin kltrel alanda Krtlere yaklamn ve yaplan

olumlu katklar sayfalarnda ilemektedir. Konuyla ilgili bir aratrma
da bu balamda unlar yazlyor:
"Krdistan"gazetesi, Sovyetler Birlii'ne olan dostluk duygularn
yanstyordu. Bu gazete sayfalarnda SSCB onun kltr, bilim alann
daki baarlar konusunda yazlara yer veriliyordu."

ada Krt Hareketi, Jfna Nu yaynlar, sf 245}

98

[Yen ' ve Yakin

Sovyetle r Birlii ' ne

Snan Barzanile r
Mehebad Krt Curnhuriyeti'nin yklndan sonra, Sovyetlere s
nan Barzani nderliindeki Krtlerin SB'de kltrel alanda nasl bir
muamele grdklerine bakmak, konunun btnlnn salanmas
iin gereklidir.
Mehebad

Halk

Cumhuriyeti'nin

yklmasnn

ardndan,

Cumhuriyetin inasnda byk emekleri geen Gney Krtleri 'nden

Barzani nderliindeki bir grup, kenti terkederek yakn tarihte
'Krtlerin Uzun Yry' olarak adlandrlan bir geri ekilme ve
manevrayla haftalar sonra Sovyetler Birlii'ne ulaarak snma
talebinde bulunurlar. Bu andan itibaren 1 959 y lna kadar geen zaman
da szkonusu Krt grubu nezdinde yaananlarn bir blmne;
"srgn" edildikleri iddias ile yaklalmaktadr. Bu iddiaya yakndan
bakalm.
Krt aratrmaclarn neredeyse tamam, yakn dnemde cereyan
eden Barzani nderliindeki Krtlerinin Sovyetlere snma olayn
sosyalizm alehtarlnda kullanmaktadrlar. Her kaleme sarlan
Sovyetler Birlii'nin "ktlk"lerdinden dem vuruyor. Bunlarn ortak
kanaatleri; Sovyetler Birlii'ndeki ;,:syalist iktidarn Barzani nder
liindeki Krtlere "yi davranmad, srgn y llarnn kahr ve acyla
getii ve tutsak ilevi grdkleri . . . " ynndedir.
Krt siyasal evrelerinin byk ounluu Barzani nderliindeki
Krtlerinin srgn edildikleri erevesinde birlemektedir. Birtakm
ayrntlarda her kafadan bir baka ses ksa da, iin znde Krt ceph
esinde genel olarak Sovyet alehtarl tezinin bu noktada da hakim
olduu sylenebilir.
Barzani ile birlikte Sovyetler Birlii'ne snmak iin giden Krt
kuvvetleri, eer bu kadar zahmetli bir uzun yry gze alma creti
gsterebilmilerse, bu her eyden nce bu yrye kanlarn
Sosyalist Sovyetler Birlii'ne kar duyduklar sempati ve yine sosyal
ist anavatann hakl olarak emeki halklar nezdinde kurtulu umudu
olmasndan kaynaklanan bir gveni hak etmesinden ileri gel i r.
Yrylerin bunun ne kadar bilincinde olduklar ayr bir tartma
konusudur, ancak Sovyetlerin dnda yaayan Krtlerin, en azndan hir

')')

hayat iinde bulunmalarndan bir lde etkilendikleri sylenebilir.

Uzun yryn ertesinde Sovyetler Birlii'ne snan ve mlteci
bir konuma sahip olan Krtler kltr devrimi seferberliine dahil
edilmilerdir. Kltr alanndaki bir dizi baarl gelimenin srd,
pekok alanda cehaletle savata bir lde zaferlerin kazanld ve
fakat hala nemli zorluklarn da bulunduu bir ortamda, Sovyetler
Birlii'ne snan bu mlteci Krtlerin snnekte olan kltr seferberlii
kapsamna alnmalar tamamen gerekli ve doru olanyd. nk gei
ci bir sre iin kalmak amacyla sosyalist lkede bulunma isteini
tayanlarn ncelikle kltrel alanda bir eitim, deiim, dnm ve
aydnlanma srecine gnll olarak ekilmeleri doru bir

tavrd.

Nitekim byle de yapld. Uzun yry Krtlerin kolhozlara yer

letirilmeleri ve kendi yaamlarn idame ettirebilmek iin alma
koullarnn yaratlm olmas, kltrel alanda yetkinleebilmeleri iin
ncelikli admd.
phesiz, Sosyalist Sovyetler Birlii'nin ikinci Dnya Sava'nn
hemen ardndan iinde bulunduu ar ekonomik koullar, doal olarak
birtakm zorluklar da beraberinde getinnekteydi. Bu zorluklar tm
Sovyet halklar tarafndan paylalmaktayd . zel olarak uzun
yry Krtlerin farkl bir stat iine sokularak bu zorluun dn
da tutulmas hibir biimde doru olmazd. Sosyalist anavatann
faizm/emperyalizmin sava makinas tarafndan ar ekilde tahrip
edildii bu yllarda yeniden ina-yerleme ortamnda elbetteki ilk
balarda kimi yerleim problemleri olabilir, bu normaldir de. Koullar
elverili hale getirildii oranda bu tr yerleim skntlar giderilmi
kalc zmler gelitirilmitir.
Sovyetlere geen Krtlerin kltrel alanda kmsenmeyecek bir
almann iine ekildikleri genel kabul grr. Buna ramen, baz
evrelerin bu aydnlanma abasn ilerine sindirememeleri ve sosyal
ist ierikte yrtlen kltrel faaliyetlere kara almalar ise ancak
bylelerinin sosyalizmin teori ve pratiine cepheden kar olmalaryla
ilikili bir sorundur.
Mevcut olanaklarn mlteci Krtlere de salanmas ertesinde birka
yl iinde askeri eitimden, dil derslerine, bilimden politikaya kadar
pekok alanda olduka neml i gelimeler kaydedilmi ve kltrel
seferberliin meyveleri alnmtr. Sovyet alehtar Krt 'aratrma
clarn' ezici ounluu bu olumlu arpc/olgusal gelimelere ramen
proletarya diktatrl devletine kara almaktan geri durmamaktadr-

100

!ar. yle ki, Stalin nderliindeki sosyalizm dnemi boyunca mlteci

Krtlerin " ikencelerle dolu bir hayat srdrmek zorunda kaldklar"
iftirasn dahi i leri srebi lmektedirler.
Barzani ile birlikte Sovyetlere yerleen bir grup Krdn yaamlar
zerine anlatlanlardan derlenen Irak KDP Politbrosu'nun kaleme
ald kitaptan bir zeti kendi almasna alan S. Bilgin szkonusu
grubun Sovyetlerdeki kltrel durumlar hakknda unlar yazmaktadr:
" Uzun savalardan yeni km olan snmaclar bir kampa topla
yarak askeri eitime tabi tutmalar, dorusu harika bir ikence meto
duydu.
" Krte yayn yapan bir radyo, Krte bir gazete karlmasn ve
anadilde eitim imkanlar iin talepte bulundu. Bu istemlerden sadece
eitim ii "ciddi" bir yant ald. . .
" Bir bakanla birlikte arkadalarn ziyaret etti v e i temin edilmesi
ni, saat dil dersi verilmesini salad. alamayacak durumda olan
lara ise ayda 300 Ruble denecekti. Yetkililer snmaclardan 20
kiinin Takent'teki Partinayakola denilen yksek askeri okulda ren
im grmelerini de kabul ettiler. " (S. Bilgin, a.g. e., sf 1 04-105)
Sovyetler Birlii ve Stalin'i Krtlk ( ! ) penceresinden kendince
mahkum etmeye alan S. Bilgin, bizzat kendi aktardklaryla gln
duruma dmektedir.
Dikkat edilsin, Sovyetlere snan Barzani nderliindeki Krtler
sradan sivil mlteciler deil, Krt askerleridir ve bunlar sava iinde
zor durumda kaldklarndan Sovyetler Birlii'ne snmay tercih
etmilerdir. Bu olguyu gznnde bulunduran SB, Krt savalara
askeri eitim imkan salyor! Ulusal kurtulu mcadelesi asndan
aka ok nemli olan bu destek saygyla karlanacana "harika bir
ikence metodu" olarak adlandrlmaktadr. Bunun anlam udur: Krt
savalarna askeri eitim verilmemeliydi, asker olduklar unutturul
malyd, iyice pasifze edilmeliydiler! Sovyetler Birlii'ne saldr atei
iinde tavr taknanlar, askerlerin askeri eitime tabi tutulmasn iste
meme, dolaysyla savalarn pasifze edilmesini talep etme konumu
na debiliyorlar. stelik bu tavrlar Krtleri savunma adna yaplyor!
Yukardaki aktarmada

da grlecei gibi mlteciler iin yaratlan

bir dizi olanan yansra, askeri eitimin de verilmi olmas Sovyetlcr

Birlii'nin Barzani kafilesine ne kadar dosta yaklatn gstermekte
dir. Nitekim, mlteci Krtler bir sre sonra lkeye/Gney'e dndler,
yerletiler. Btn bu destekler, Barzani nderliindeki hareketin burju-

101

va-feodal yapsna ramen yaplmtr. Gneyli Krt hareketinin batan

sona esas olarak(yer yer mi syleme bavursa da) hibir zaman
Marksist-Leninist olma iddias tamadn; bu balamda Molla
Mustafa Barzani'nin btn yaam boyunca hibir zaman "komnist"
iddiasnda bulunmadn belirtmek bile gereksizdir.
Bir sre SB'de kalanlarn sosyalizmden ne kadar etki lendikleri, ne
lde kltr devrimini iselletirdikleri ve bunu gelecee tadklar
vs. hususunda -mevcut verilere bakldnda- durumun iyi olmad
sonucu kyor.
Gney'de sosyalizm, Sovyetler Birlii ve Bolevikler'e srekli
olarak nyargl yaklald ve olumsuz bir tablo izilmeye zen gster
ildi.

Dahas,

Sosyalist

Sovyetler Birlii'yle,

sosyalemperyalist

Sovyetler Birlii bilinli olarak birbirinden ayn ele alnmayarak Rus

sosyalemperyalizminin Krtlere ynelik saldrganl da gerekte
sosyalist olan dnemin tehiri iin kullanld. Btn bunlar gneyli
emeki halkmzn sosyalizmden kan hzlandrd. Rus sosyalem
peryalizmi ve uydularnn yklmasyla beraber sosyalizm dmanl
dorua kt. Bu yllarn scak etkisini srdrd dnemde Faysal
Dal uzun yry mlteci Krtlerden bazlaryla bir rportaj
gerekletirdi. Gndem gazetesinde yaynlanan bu rportajn bir
yerinde unlar syleniyor:
" -Takent'te neler yaptnz?
Burda okullara gittik. Okuduk.
-Nasl okullara gittiniz?
Ziraat, mhendislik gibi okullara gittik.
-Sen hangi okula gittin?
Ziraat Fakltesine gittim.
-Ne kadar okudun?
Ben 6 yl okudum.
-Ka yandaydn o zaman?
Okula gittiimde 2 l 'indeydim. 1 2 yl kaldk Rusya' da. 1 959'da
dndk.
-Okula gitmenin dnda ne yapyordunuz?
Bostanda alyorduk ...
-Orda iken birka dil de renmisinizdir?
Evet, Rusay biraz hatrlyorum. Uzun zamandr konumadm.
zbeke ve Azericeyi iyi biliyordum." (Gndem, 30 Haziran 1 993)
Aktardmz yerde ortaya kan olgu udur: Mltecilerin yaam-

102

lann kazanm alar iin sunulan olanaklar, onlarn aydnlanmalar

asndan iyi bir frsat yaratmtr. imkanlar iyi kullanlarak kltrel
alanda baarl admlar atlmtr.
Elde edilen kazanmlar sosyalizmin dorudan bir sonucudur.
Sosyalist lkenin elverili koullarndan yararlanld aslnda genel bir
kabul grmektedir. Uzunca bir sre bu genel kabul srd. Ancak, szde
sosyalist lkelerin tarihe karmasyla birlikte bu konudaki rahatszlk
lar da piyasaya srlmeye baland . Son on yl iinde bu konu hakkn
da yazan ve konuanlarn byk ounluu "iyi karlanmadlar" veya
"iyi muamele grmediler" vs. demeye baladlar. . .

S o v y etler B i rl i i ' n e S n a n
B ar z a n i n d erl i i n d eki
K rtler S r g n E d il d i m i ?
B u konuda, ne kadar bilinli sylendiinden bamsz olarak,
grnrde kimi ayrks grler de -eilim dzeyinde- vardr.
Bunlardan biri zgr Politika gazetesinde yaz dizisi hazrlayan Deniz
Kalam'tr. O, yle diyor:
"Mehabat'n ykl ardndan dalara ekilerek direnmesini
srdren Barzani; Iran, Irak, Trkiye ve Ingiliz kuvvetlerinin yardmy
la byk bir kskaca alnmtr. Burada byk oranda kayp veren
B arzani, SSCB'ye snmak zorunda kalmtr. ( . . . ) nk, dnemin
Sovyet politikasna yarayacak bir ileve sahip deildir. Ayrca snfsal
yaps ve Ingilizler'le gelitirdii ilikilerin izlenim nedeniyle Stalin
tarafndan kabul grmemitir. Snma talebi bile zoraki kabul
edilmitir." (Deniz Kalam, Krdistan'da Sava Gerei ve Diplomasi,

zgr Politika, 25 Kasm 1995)

Sovyetler tarafndan, Barzani'nin snfsal yaps, kimlerle iliki
ierisinde bulunduu, Sovyetlere kar tavr; Mehebad zglnde
oynad rol ve gelecee dair nasl bir dnceye sahip olduu elbette
dikkate alnacakt. Bu yalnzca Barzani ve beraberindekiler iin deil,
Sovyetlere kar benzeri g ve snma taleplerinin olduu her durum
iin geerli etkenler olarak grlmelidir.

Yazar tam da iin bu yann

atlyor ve " Snma talebi bile zoraki kabul edilmitir" diyor. Barzani
ve Sovyetlere snma olaynn tartld her yerde derhal araya Stalin
adn yerletinnek hastal bu yazarda da mevcut. Durum dan honut103

suz olan, Sovyetler Birlii'nin Krt mltecilere kar kt davrandn

ispat etmek isteyen yazarn yapmas gereken ey, SB'deki mlteciler
yasasnn yanl bulduu taraflarn ortaya koyup, onu eletirmesi ve
tehir etmesidir. Yazar bunu yapmyor/yapamyor, bunun yerine, sanki
Krt mtecilerin snd blgenin mlteci brosunun bir memurun
dan szediyormu gibi dorudan Stalin'den sz ediyor, onu karalamaya
alyor. Bunlar ok ciddiyetsiz, basit yaklamlardr!
Yazarn bir baka handikap daha var: O, bir yandan Sovyetler
Birlii'ne ve Stalin'e kardr, dier yandan da M. Barzani'yi olumlula
ma yanls deildir. Durum bu olunca; Barzani'ye kar bir tavr
sergileme amacnda olduundan aka u mehur "Barzaniler ok zor
luk ekti ... " eletirisini getirmiyor. O, snma taleplerinin bile zoraki
kabul edildiini syleyerek, Sovyetler Birlii'ne ynelik eletiriyi bir
baka biimde dile getiriyor. Yazar nasl yaklarsa yaklasn, olgu
udur: Snma talebi kabul edilmitir. Gerekli olan n soruturmann
bitirilmesinden
sonra
yerleimleri
salanmtr;
"ayaz"a
terkedilmemilerdir. Hemen ilk gnden gelen bu snmaclarn "ba
tac" edilmesini beklemek olacak ey deildir.
Iltica kafilesinin iinde bulunanlardan bir kesimi ile 1 993 ylnda
rportaj yapan Faysal Dal, bu balamda ilk saatlerden itibaren
basklarn baladn kendince kefederek o gn yaayanlarn azn
dan ilemeye alyor. Szkonusu rportajdan uzunca bir blm
buraya almak yararl olacaktr:
"- Snrdan girdiinizde silahlarnz aldlar m?
Evet, girer girmez silahlarmz aldlar.
Biz de teslim ettik. ( . . . )
-Size nasl davranyorlard? Bask yapyorlar myd?
Bask yapmyorlard.
Silahlarmz almlard. altryorlard. ( . . . )
-Nahvan'dan sonra neler oldu, nereye gnderildiniz?
Orda 45 gn kalmtk. Esir gibiydik. Daha sonra bizi nce Lain'e
gnderdiler. Ve ordalardaki kylerde altrdlar. Ellerimize orak verip,
buday bitiriyorlard. ( . . . )
-Sovyetler sizi birbirinizden ayrm myd?
Evet ayrdlar. i yaptryorlard. imkanlar yoktu. Durumlar iyi
deildi. Kylere datmlard. Kimi kylerde 5 kii, kimi kylerde 25
ya da daha danktk.
-Lain kylerinden sonra nereye gittiniz?
104

Ordan bizi Bak Denizi yaknlarndaki bir yere gnderdiler.

-Hazar Denizi mi?
Evet Hazar. Burda da 9 ay kaldk. Ordan Takent'e, zbekistan'a
gittik.
-Ne yapyordunuz?
Yapacak i yoktu.
-Size kimlik vermiler miydi?
Evet vermilerdi. Yabanc kimlii, mlteci kimlii vermilerdi.
Yakalandmzda gsteriyorduk. ( . . . )
-zbekistan'da bask var myd?
Hayr bize ynelik bir olumsuz tavrlar yoktu. Biz onlarn iine

karmyorduk. ( . . . )

-Peki zbekistan'da da Melle Mustafa'nn d dnyayla i likisini

kestikleri doru mu?

Evet. nk o bir halkn davasnn temsilcisiydi. Onlar da bundan
holanmyordu ve bunun iin daryla iliki kurmasna izin vermiyor
lard." (Uzun Yry ve Yorgun Savas, Faysal Dal, Gndem, 29
Haziran 1 993)
Rportaj yapan ve yantlar veren arasnda bir trl beklenen uyum
salanamyor! Sorularn tersinden hazrlan biimi bile pratikte rpor
taj yapann iini istedii lde kolaylatrmyor. Aslnda rportaj
yapann istemi Sovyetler Birlii hakknda tmyle olumsuz bir tablo
nun izilmesini salamak. Ancak bu tam salanamyor; rportaj
yaplan kii kendi iinde eliik yantlar veriyor. Olgu olan, konu
macnn ifadelerinden kan da u ki; Sovyetler i lk gnden itibaren
konuya zenle yaklamtr. Yerletirme iini olanaklarn zorlayarak
baarmtr. Krt olduklar veya Mehabad Cumhuriyeti'nin yenilgisinin
ardndan Sovyetlere ynelenler olduklar iin vb. herhangi bir zel
bask uygulanmamtr. Elbette bu Krtlere mlteci stats tannacakt
ve bunun belli bir snr-erevesi olacakt, olmak zorundayd. Nitekim,
Sovyetlerin iinde bulunduu btn zorluklara ramen gerekli ilgi gs
terildi.
Bu balamda en ciddi iddiaya K. Cemil Paa'nn hatralarn kaleme
ald "Doza Krdistan" adl kitabnda rastlyoruz. O yle diyor:
"Duygu ve bilin olarak Turan fikirlerini tayan Azeri Bakirof,
Krtler'e kar olduundan. . . . Bakirof gibi ajanlarn... "
Halklar arasnda, kkleri eskiye dayanan farkl ierik ve dzeydeki
dmanlklar Ekim Devriminden ok sonra da srd. Krtlerin birlikte

105

yaad halklar nezdinde de bu durum baz ynleriyle devam etti. Bu

erevede kimi nyarglann devam etmesi, hatta baz yneticilerin
baka halklara kar ve evet somut olarak baz Azeri yneticilerin
Krtlere kar nyargl davranmas ve bundan kaynaklanan-ortaya
kan hatal tutumlarn gndeme gelmesi mmkndr. Byle bir
olaslktan hareketle, ama, ortaya atlan her eyin doru olduu sylen
emez ; iddiann bizzat belgelenmesi, bu anlamda kantlanmas gerekir.
u kadarn syleyebiliriz: Mevcut kaynaklardan grlyor ki,
Kafkaslar denilen blgede ulusal sorunun zm balamnda kimi
sorunlar varln srdrmektedir ve bunlar sosyalist devlet tarafndan
bilinmektedir. Sorunlarn pratik adan da kendini dayatt somut
geliimi ile birlikte bizzat Sovyet iktidar tarafndan ortaya konmutur.
Bunlar dnda iddias olanlar bunlar bilimsel bir yaklamla ortaya
koymaldr. Eldeki belgelerden Sovyet Azerbaycan yneticilerinin ya
da zbekistan yneticilerinin somut olarak Krt aznlna kar ve
aynca zelde Barzani kafilesine ynelik bir dmanlk ierisinde
bulunduu kantlanabilir deildir. Soruna ciddi yaklaan biri, bu ban
tda Sovyetler Birlii'nin devlet politikasna dayanarak eletiri getirir;
iddialarn ispatlar. Bu bantda biz proletarya diktatrl devletinin
Krtlere kar, B arzan i kafilesine kar dmanlk iinde bulun
madn, byle bir siyasetinin olmadn belirtiyoruz. Tersini savu
nanlar ise, iddialarn kantlaryla birlikte ortaya koymaldrlar.
Barzanilerin Sovyetlere getikten sonra yaadklaryla ilgili olarak
M. Sra Bilgin'in 'Barzani' adl almasnda ksmen detayl bilgiler
verilmektedir. Ancak kendisinin de belirttii gibi (her ne kadar dediine
uygun davranmyorsa da) bu konuda "fazla belge yok" ve olmaynca da
ilgili noktada yazan-konuan herkesin bu olguyu dikkate alarak hareket
etmesi gerekir.
Herkes unu bir kez daha bilince karmaldr: Iddialann tam ter
sine, Sovyetler Birlii'nde her yurttan ve de "misafir"in iktidar
eletirmesi ve nerileri dorultusunda isteklerde bulunmas yantsz
braklmamtr. Aslolan budur ve Barzani ile beraberindeki Krtler de
proletarya diktatrl devletinin bu karakterinden istifade ederek
Stalin'e kadar ulamlardr. Srgn hikayesinin tersine uzun yry
Krtler Sovyetlerde kaldklar sre boyunca yaamlarnn en iyi gn
lerini -her alanda- geirmi ve lkelerine yetkin olarak dnmlerdir.
Sovyetler, Barzani komutasndaki kafileyi lkesine snmak zorun
da kalm bir parti/rgt mensuplar ya da bir devletin temsilcileri ek-

106

linde kabul etmemi olduklarndan tr, burada kardelik ilikileri

erevesinde st dzeyde, kapsaml ve yakn bir ilikiden bahsedile
mez. Byle bir iliki doal olarak daha farkl olmak zorundadr. Ama
buna ramen gsterilen ilgi ve zellikle eitimleri konusundaki
duyarllk olduka nemlidir. Dolaysyla Barzanileri alma kam
plarnda, Sibirya yollarnda srgn ve esaret altndaymlar gibi
gsterme tutumu tek yanlve Sovyetler Birlii'ni karalamadr.
1-KDP Yeni Stratejisi adl temel belge niteliindeki materyalinde
Sovyetler-Barzani ilikileri bantsnda aadaki tespiti yapmaktadr.
ite yazlanlar:
"Mustafa Barzani'de, bir Krt ulusal lideri olarak Mehabad'da
Sovyetleri iyi tanm; daha sonra da, onlardan, kabul edilecei
konusunda nceden ald sz zerine Sovyetler Birlii'ne iltica etmi;
14 Temmuz Devrimi'nden sonra Irak'a dnnceye kadar da orada
kalmtr. Dnd zaman ise, Sovyetlerin ulusal kurtulu hareketler
ine saladklar destee hayranlk duyuyordu." (Irak Krdistan Demokrat
Partisi Yeni Stratejisi, nc Dnya Yaynlar, Jlk basm: Ocak '78, sf 81-82)

Esasnda geree uygun den bir belirleme yapmaktadr PDK

Yalnzca bu kadaryla yetinilse, bir an iin 1-KDP'nin tartlan
balamda ok fazla problem gnnedii sonucuna varmak mmkn
gzkyor. Bu satrlarn kaleme alnd dnem, revizyonist Sovyetler
Birlii yneticilerinin henz sosyalizm, komnizm gibi szckleri ter
ketmedikleri bir dnemdir ve Krt hareketine kar yaklam iki ulu
bir gelime gstennektedir. Bir yandan Irak Baas sosyalistleri ile ilik
iler srdrlmektedir ve bu anlamda Krtlere kar byk ktlklerin
altna imza atlmaktadr ve fakat ayn zamanda dier yandan da
Krtlerle iliki kurmann da faziletlerine inanlmaktadr. Dolaysyla ne
biri ne de teki atlmamakta, iki taraf da ayn anda dost ve mttefik
olarak grlmektedir. Her ne kadar Barzani'nin Amerika ile iliki
lerinden belli bir rahatszlk duyuluyor ve Rus sosyalemperyal izrninin
o dnem lkedeki brolar gibi alanlar tarafndan bu iliki dei frc
ediliyorduysa da, revizyonist SB yneticileri ilikiyi srdrme ihtiyac
duymaktaydlar. I-KDP asndan da Rus sosyalemperyalizmini karya
almamak ve dostluk ilikilerini srdrmek baat politikadr. Aa
bunun hep byle srmedii, ilikinin bozulduu sonradan grld.
Sovyetler Birlii'ne snan Krtler nezdinde sosyal i7m lkcsii
tavrn doru bulmayanlardan biri de Faysal Dal'dr.

107

yle yazyor:
"Bammi ve 500 arkada Sovyetlerde 1 2 yl kaldlar. Stalin'in
lmne' dek birer tutsak gibi yaamak wrunda kaldlar. Krt mlte
ciler sava esirleri gibi buralardaki kolhozlarda yllarca altnldlar."

(9. 12. 1998, zgr Politika)

Yukardaki

satrlarda

kaba

bir

iftira

aktan

srtmaktadr.

Yaamlarn idame ettirmek iin her Sovyet yurtta gibi Barzani ile
beraber giden Krtler de almaktadr. Bu gayet normal deil mi? O
gnn Sovyet koullar gznne getirildiinde almadan yaaya
bilmeleri acaba doru ve mmkn olabilir miydi? Yoksa almadan
sefil durumlara dmeleri mi bekleniyor! Ayrca yantlanmas bile
gereksiz olan sava esiri gibi grldkleri iftiras batan aa bir kar
alamadr, senaryodur. Ki, Sovyet devletinin ve komnist partisinin
sava esirlerine kar politikas yeryznde ilk kez en insani boyutta
uygulanm ve burjuvazi tarafndan bile bu denli iftiraya ura
mamtr. . . (Sovyetler Birlii'nin sosyalist tarihini arptmak belki
geici bir sre iin bazlarnn senaryolarna dayanak bulmalarna
yardmc olabilir; ama bu, olgularn yoksaylmas anlamna gelmez, bu
unutulmamaldr.)

108

SO SYALST
ANA.VA.TA.N I N
SAVUNUL l.VIA.SI NDA.
:KRT E l.VI E :K L E R
GREV BA I NDA.!

B u blmde, Sovyetler Birlii'nde yaayan Krtlerin ikinci Dnya

Sava dneminde Sosyalist Anavatan Savunmas'ndaki etkinliklerinin
bazlarn ortaya koymaya alacaz. Sovyet Krtlerinin Sosyalist
Anavatan Savunmas karsndaki tavrlarna ilikin yapacamz aktar
malarn ounluu bizzat sava gnlerini somut olarak ileyen H. M.
etoev'in "Byk Anayurt Savanda Krtler" adl kitaptan yapacaz.
Bildiimiz kadaryla bu kaynak kendi alannda Trkeye kazandrlm
ilk belge olma zelliine sahiptir.
Sosyalist lkenin dman saldrlan altnda bulunduu koullarda,
yirmi yl akn bir sre sosyalizm artlarnda yaam bir halk olarak
emeki Krtlerin Sovyet lkesini savunmak iin seferber olmalar
kadar tabii bir ey olamazd.
Savan balad yllarda, Krtlerin youn olarak yaadklar bl
.
geler daha ok Ermenistan ve Azerbaycan'd. phesiz, emeki Krtler
yalnzca bu iki lkede deil; bata Grcistan olmak zere, baz Orta
Asya

cumhuriyetlerinde

de

bulunmaktaydlar.

etoev,

emeki

Krtlerin bu yllardaki yerleimi balamnda somut bilgiler vermekte

dir. rnein:
"Byk Anayurt Sava yllarnda Krtlerin byk bir bl m kr
sal kesimde yaamaktayd. Ermenistan SSC'inde en ok Alagcz, ' l il in,
Oktemberyan ve Emiadzin blgelerinde; Azerbaycan SSC'indc l ,ain,
109

Kelbacar, Zangelan, Kubatlin ve Naivan blgelerinde yayorlard."

(etoev, age, sayfa 48)
Sava ncesi dnemde sosyalizmin inasna katlmda grlen
nfus alanndaki younluk sava yllarnda da srmekteydi. Bu durum
yalnzca Krtler iin deil, nfus bakmndan emeki Krtlerin konu
munda bulunan baka baz halklar asndan da geerliydi. Ne var ki,
byle bir "fark" Sovyet yurttalarnn grevlerine sarlmalarna hibir
ekilde engel deildi, olmad da.
Kimilerinin nfus oranlaryla oynayarak "inkar" vb. trnden zorla
malara girmeleri bu balamda iine dtkleri zavall durumu gster
menin tesinde fazla bir anlam ifade etmez. Sorun tam da sosyalizmin
kuruluu sayesinde yakalanan bilincin Sosyalist Anavatan Savunma
Savana katlmda belirleyici olduunun kavranmasdr. Sovyet
emeki halklarnn ileri atlmasn salayan faktr ite tam da bu olgu
da yatmaktadr. Byle olduu iindir ki, titizlikle ne karlmas
gereken asl ey her halkn nezdinde gzbebekleri gibi korunmas
gereken sosyalist anavatann savunulmas iin Sovyet yurtseverlii
ekseninde kazanlm bilincin vard ileri dzeydir. Sovyetler
Birlii'nde yaayan emeki Krtlerin nemli bir blm de bu dzeyin
kazanmlaryla sosyalist anavatan savundular. Krt emekileri arasn
da geen bir diyalou romanna alan E. emo'dan okuyalm:
"Kitler diwana Lenin be, ew der wetene mm e. J vr her ez edi tu
ciya da nam. " (Erebe emo, Hopo, sayfa 75 )
Bu szler Trkede, "Lenin'e ait yer benim de vatanmdr. Burdan
baka yere asla gitmem." anlamna gelmektedir. Bylesi bir yaklama
sahip Krt emekisinin lkesini saldrganlardan korumak iin
olaanst lde seferber olduunu; lkesini sahiplendiini vurgula
mak bile gereksizdir...
Sovyet yneticileri, Kzlordu'nun nde gelen mensuplar, emeki
Krtlerin Byk Anayurt Sava'ndaki emeklerini ve fedakarlklarn
gayet berrak bir ekilde, ortaya koymulardr. Sovyet mareali emeki
Krtlerin katlm zerine unlar belirtmektedir:
"Byk Anayurt Sava yllarnda, sayesinde, tarihte ilk kez, ulusal
zgrlk ve mutlulua eritikleri lkeleri yokolma tehlikesiyle kar
karya kalnca, Krtler de dier karde halklar gibi ateli Sovyet yurt
severleri olarak kendilerini gsterdiler.
Cephede birlikte savama ans elde edebildiim Krtler, btn
1 10

Sovyet savalar gibi kendi askeri grevlerini namusluca, onurla yer

ine getirdiler. " (Sovyetler Birlii Mareali 1 H Bagramyan, aktaran etoev,

age, sayfa 15)

Sovyet marealinin emeki Krtlerin katlmlarn bizzat dile
getirmesi emeki Krtlerin anavatan savana katldnn gya inkar
edildiini ne sren sosyalist tarihin arptclarna da iyi bir yanttr.
Kazanlan ?;grln Ekim Devrimi'nin eseri, sosyalizmin direkt
bir rn olduunu kavrayan, gren, alglayan her Krt emekisi bu
zgr ortamn srmesinin biricik yolunun Sosyalist Sovyetler Birlii
devletinin yaatlmasndan getiinin bilincinde hareket etmitir. Ve bu
gerekliin verdii ilhamla ve enerj iyle dier karde halklarla beraber
ayn onuru paylatlar. Cephede ve cephe gerisinde, sava yllar boyun
ca Sovyet yurttalar olarak zerlerine den grev ve sorumluluklar
yerine getirmeye koyuldular.
Savan iinde Krt gnlllerinin yaadklar blgelerde ok eitli
konu ve alanlarda katk sunduklar yine Sovyet yetkili kurumlan
tarafndan bizzat aklanmaktadr. Savan iinde nemli konumda
bulunanlarn ve sava dneminde basn araclyla kamuoyuna
aktarlanlarn ieriine

bakldnda,

kk-byk

halk ayrm

gzetilmeksizin Byk Anayurt Sava'nda her halkn katlm ok

berrak bir biimde ortaya konmaktadr.
Faist ve emperyalist srlerden sosyalist lkelerini gzbebekleri
gibi koruma eylemine girien emeki Krtler sosyalist iktidar
sayesinde edindikleri yeni bilin ve yeni yaama tarzyla dman
saldrlarna kar aktif bir seferberlik iine girdi. Faist istilann
balad ilk dnemlerde- 1 94 1 'de-Alagez blgesindeki Krt kylerinde
kolhozcularn kararll bunu aka gzler nne sermektedir. Ite
Krt milliyetine mensup kolhozcularn szleri:
" ... Bizler anl Kzl Ordu'muzla birlikte kanmzn son damlasna
kadar, bizlere zgrlk ve mutluluk veren yurdumuzu savunacaz.
Faizmin ezilmesi iin, bizler, Lenin'in partisi etrafnda daha ska kay
naacaz! . . " (etoev, age., sayfaJB, 19)
.

Gnmzde tarih yazm iine soyunan bazlarnn iddia ettiinin

tersine, Krt emekileri faizme kar savaa katlrken k noktas
olarak sosyalizmi, sosyalist lkeyi ve bunlarn verdii kazanmlar
savunmak iin harekete getiler. Bu olguyu kabule yanamayan k i m i
lerinin olay etnik/ulus kimlii ya d a geleneksel direnii zelliklerin
111

rol vb. ile aklamaya kalkmalar gerekleri tersyz etmektir.

"Gl ulusal duygulan olmasayd, yokedileceklerdi ... " trnden
gayri bilimsel yaklamla sovyetlere saldranlarn kara almalarn
biryana brakrsak, herkesin karsna dikilecek olan plak gerek
udur: Emeki Krtler etnik kimliklerini gizlemeden sava cephesine
kotular. Kltr devrimi alanndaki muazzam gelimeler dikkate
alndnda, ulalan aydnlanma seviyesinin Anavatan Sava'nn
ngnlerinde Krt emekilerinin de kazanldn ortaya koyar. Sovyet
iktidarnn stnl, yurttalarn bilinli bir ekilde gnlller ordusu
haline dntrmesinde yatar. Eer byle olmasayd Stalin'in nl
radyo konumasnn akabinde emeki halklar cepheye koabilirler
miydi? Cephe gerisinde herzamankinden daha fazla zveri gstere
bilirler miydi?
Dikkate deer bir dier neml i nokta ise; Kzlordu'nun rolnn
Krt emekileri nezdinde anlalr bir ekilde kabul grmesidir.
Kzlordu'nun rolnn kavranmas bantsnda durumun en zl ifade
si onun saflarnda yeralan emeki Krtlerin fedakar-sava evlatlardr.
retim, eitim vb. alanlarda olduu kadar; parti ve ordu saflarna
katlmda da her geen gn art vardr. Sosyalist Anavatan Savunma
Sava'nda yeralanlarn iinde tp profesrnden muhafz ere, yarbay
dan onbaya kadar deiik kademelerde Krt savalarnn yeraldk
lar hi bir tartmaya mahal vermeyecek aklkta belirtilmektedir.
Dorudan uruna savaa katldklar yurtlarnn kendilerine zgr
lk getirdii ve bunun korunmas iin kendi savunmalarn stlenen
ordularnn saflarnda yeralmak gerektiini ilan eden Krt emeki
lerinin btn bunlar Lenin ve partisinin kazanmlar zerinde algla
malar onlarn geni katlml seferberliini anlamak asndan byk
bir veridir. Eer byle olmasayd youn katlmn her cephede sefer
berlie dnmesi mmkn olamazd. lkenin "drtte o sralar
yabanc mdahalecilerin elinde" (Stalin) iken ve sonra Alman isti
laclar topyekn saldrya geerken eer lke yenilgi yz grmediyse,
burada tam da irili-ufakl btn halklarn bilinleri zerinde yaratlan
deiikliin belirleyici rol vardr. Ve bu durum emeki Krtler iin de
tamamen geerlidir. Sosyalist vatana ballk bilinci ve dier halklarla
sahip olunan kardee ilikiler sayesinde gn getike aydnlanan Krt
emekileri lke sevgilerini, faizme kar zveriyle arparak, retimi
arttrarak, cephe gerisinde iten ie koarak, partiye ye olarak, askere
1 12

yazlarak, bata bulunarak vb. hemen her alanda gsteriyorlard.

Ulusal karlarn dnmeyen (ulusa ait ilerici geleri ise ancak
Sosyalist Anavatan'n dman saldrlarndan korunmas orannda
ileriye tanacan, muhafaza edileceini kendi pratiinde gren
Sovyet yurtta emeki Krtler ulusal bencillie yenilmediler; ulusal
kimlikli aileden kp sosyalist ailenin fertleri olmaya yneldiler. . . ),
milliyetilikten uzaklam ve amac Sosyalist Anavatan' dman
saldrsndan korumak-kurtarmak olan emeki halklar arasndaki derin
entemasyonalist ban dorudan bir sonucu olarak zafer elde edildi.
Kalinin, szkonusu derin kardelik ban u ekilde ortaya koymak
tayd :
" Senin halkn Sovyetler Birlii'nin evladdr. Ruslar, Ukraynallar,
Beloruslar, Azerbaycanllar, Grcler, Ermeniler, Tacikler, Trkmenler,
Kazaklar ve Krgzlar seninle birlikte 25 yl boyunca gece gndz
alarak bizim byk evimizi, bizim lkemizi, bizim kltrmz kur
dular...
nk Sovyetler Birlii, herkesin kendi evinde yaamasna ramen
avlular ve aile ocaklar bir olan ve birbirinden ayrlmayan bir dostluk
ailesidir." (M /. Kafinin, Devrimci Eitim, Devrimci Ahlak, Sorun Yaynlar,

sayfa 1 05)
Sosyalizm, insan ve yurt sevgisi Krt emekilerinin faizm istilas
na urayan lkelerinin kurtarlmas ve sosyalizmin kuruluunun kesin
tiye uramamas iin cepheye, cephe gerisinde ve her alanda seferber
olmalarnn biricik belirleyici nedeni oldu. Dier eyler bir yana, eer
Sovyet iktidar gerekten de emeki halklar arasnda sosyalist
temellerde bu byk kardelii tesis etmemi olsayd, proletarya dik
tatrl devletinin emperyalist kuatmaya ve faist istilaya kar
m uazzam bir zaferle kmas olanakl olamazd. Bu byk dostluk
ailesinin fertleri sosyalizm sayesinde kurulan kardelik ilikisinin ete
kemie brndn tam da Anayurt Sava esnasnda olanca plak
lyla kantladlar.
Bu balamda, " byk ev " in mensubu emeki Sovyet Krtlerinin
cephe gerisinde gsterdikleri ok ynl yararllklar zerine birka
noktada kimi gelimeleri buraya almak yararl olacaktr. etoev unlar
aktarmaktadr:
"Azerbaycan SSC'nde Krt kylerinde ynsal mitingler yapl yor
du. Lain blgesi, Minkend ky kolhozunda kolhozcular aldklar
1 13

kararda, Alman faist saldrganlarn lanetliyor ve Sovyet anayurdunun

zgrlk ve onurunu savunma savanda Kzl Ordu'ya btn g
leriyle yardm edeceklerini vurguluyorlard.
"Oktemberyan ve Ecmiadzin blgeleri kolhoz ve solhozlar, ky
ekonomisi rnlerinin elde edilmesinde olduu gibi, cepheye yardmn
rgtlenmesinde de Cumhuriyet'te birinci srada yer alyorlard. Bu
blgeler, "Dolaan (yaran) Kzl Bayrak dl"n kazandlar.
"Byk Anayurt Sava yllarnda, Trkmenistan SSC Ahabad bl
gesinde Krt nfusunun yaygn olduu alanlardan emekiler devlet
savunma fonuna 2 1 82 1 5 ruble para, 1 007 kg. gm, 3 ,5 kg. altn, 2 1 1 92
adet scak tutucu giysi, ayakkab vb. eyalar, 4554 kg. yn, 6357 para
deri, 894 kkba boynuzlu hayvan, 683 bykba boynuzlu hayvan, 57
at, 32 ton kuru zm ve 482 ton eitli kuru meyve verdiler.
"Krt kolhozcular da kurtarlm blgelere yardm gnderilmesi
almalarna aktif olarak katldlar.
"Devlete yardm toplama almalarnda Baargeer blgesi,
Koabulah, Kayaba ve Geysu kylerinde kolhozcu Krtler aktif olarak
yer aldlar . . . " (etoev, age, sayfa 1 9, 49, 50, 51, 54)
Yukarda aktarmaya altmz yerde de grld gibi baka bir
dizi alanda sosyalizmin inasna seferber olmulardr. Savatan ok
nce, devrimin hemen ardndan emeki Krtler arasnda yaplan al
malar bile "Savata kendilerine bavuruldu", Krtlerin "kullanld"
vb. eklindeki yaklamlar rtmeye yeter.
Byk Anavatan Sava'na katlm balamnda yer alanlarn genel
dkmne bakldnda aydnlanmann, yeni insan olmann okulundan
gemi, somut olarak bilimsel almalar iinde yeralan pekok kimse
sava alanlarnda stn fedakarlklar gstermilerdir.
Dilbilimsel almalardan Bolevik Parti yeliine, yeni alfabenin
hazrlanmasndan retimdeki seferberlie, komsomol saflarna akn
etmekten cephe gerisinde toplanan balara. . . kadar, sava boyunca
hemen her alanda yaygn bir younlama, gnll bir seferberlik kam
panyas yaandysa, bu ancak sosyalizmin temelleri zerinde yaanan
aydnlanmaya balanabilir.
Sosyalizmin genel kazanmlarnn ve somutta bu aydnlanmann
dorudan bir sonucudur ki sava srecinde birka alandaki katlm
aaya alacamz younlukta gerekleebilmitir:
"Krt emekilerinden Parti saflarna, 1 943 ylnda 3 1 kii, 1 944

1 14

ylnda 46 kii ve 1 945 ylnn ilk yanlarna kadar 30 kii kabul edildi.
Komnistlerin byk lde Kzl Ordu saflarna ekilmeleri sonu
cu cephe gerisindeki parti rgtleri nemli lde yenileniyordu.
Bylece Alagez blgesi parti rgtleri yapsnn % 75'i sava yllarnda
Parti'ye giren yelerden olumutu.
Byk Anayurt Sava yllarnda genlik, byk bir istekle Leninci
Komsomol saflarna katlyordu. Bu durum, Krt nfusunun yaygn
olduu blge genlii iin de geerliydi. rnein, Alagez blgesinde
komsomol saflarna katlanlarn saysnda yldan yla byk artlar
olmutur. Alagez blgesinde 1 94 1 'de 1 1 O, l 944'te 356 ve l 945'te ise
377 delikanl ve gen kz komsomola ye kabul edilmilerdir. " (eto

ev, age., sayfa 58, 59, 60)

Partiye olan duyarllk ve yine genel olarak saflarn sklatrl
masnn emeki Krtler arasnda ciddi ekilde yank bulmas ve bunun
fiili katlma dnmesi nemli bir gelimedir. Anavatan savana
katlmlarndaki younluktan hareketle "inkar edildi" diyenlerin aksine,
emeki Krtlerin arasndan Bolevik Parti yeliine gei ve Krt
genliinin Komsomol saflarna katlm balamnda ve ayrca
Kzlordu saflarna artan oranda yeralmalar vb. gstermektedir ki,
nfuslaryla kyaslandnda hi de dk bir oran (k noktasnn
"oran"lar olmamas gerektiinin bilincinde hareket edilmelidir)
szkonusu deildir.
Bata Stalingrad, Leningrad ve Moskova savunmalar olmak zere
faist srlerin tepelenmesinde yzlerce, binlerce gnll sava ceph
eye kotu. Parti'de, Kzlordu'da ve cephe gerisinde kmsenmeyecek
baarlar gsterildi. Ukrayna'daki faist igalin sona erdirilmesinden
Kafkaslardaki kkrtma, saldr ve provokasyonlarn etkisiz hale getir
ilmesinden; Krm, Beyaz Rusya ve Baltk kylarnn igalcilerden
temizlenmesinden; Hitlerci faist ordularn Berlin'e kadar kovalan
masna . . . kadar eitli alanlarda Sovyet emeki Krtleri; yeni insan
Krt kua baarl bir ekilde sosyalist lkeleri iin byk yararllk
lar gsterdi.
Dier karde halklarla omuz omuza Japon saldrganlarna kar
savata aktif yer alnd. Cephe gerisinde Lain, Alagez, Kubatlin ve
dier yerleim birimleri bata olmak zere her yerleim biriminde kol
hozcular stn fedakarlklarda bulundular. Erebe emo Krtlerin bu
olaanst fedakarca katlmn Sovyet ailesinin kollektif yeleri
1 15

olmalarna balar. Romanna ald "Ne ez tu uzve maleke ne, mala

meye mezn em cmaeta kolektifa me ye." (Ben ve sen bir evin yeleri
deiliz, ama bizim byk evimiz, bizim kollektif yapmzdr.) (Hopa,
sayfa 80) Bu yazma, emeki Krtlerin kollektif yaam karsndaki
duyarllklarn gzler nne sermektedir.
Krt emekilerinin gsterdikleri bu zverili alma karlksz
braklmad. Bir dizi nvan ve madalya verilerek anayurt savandaki
kahramanlklar lmszletirildi. Bu balamda en arpc rnek
Kzlordu'da Yarbay olarak grev yapan S. Siyabendov'un gsterdii
baarlar karsnda hakettii ekilde dllendirilmesidir. ok az sayda
insann hak kazanabildii "SSCB Kahraman dl"ne layk grlen
Siyabendov, cephedeki baarlarnn karlnda ald bu dlle
yaad blgedeki emekiler arasnda byk etki brakmtr. Bu konu
da L. Rambout unlar yazmaktadr:
"Sava, Krtlerin iyi bilinen yiitlik ve cesaretlerine kendini
gsterme ve mkafatlandrma olanan salad. Basit bir kyl
ocuu, Samat Siabendov, Yksek Sovyet Prezidyumu kararyla
" Sovyetler Birlii Kahraman" gibi nisbeten ender bir nianla taltifedil
di." (Lucian Rambout, ada Krdistan Tarihi, Frat-Dicle Yay. sayfa 1 1 3)
Siyabendov'un ailesi Birinci Dnya Sava yllarnda Tiflis'e sonra
da

1 926'da

Abaran'a

ediyorlar.

Siyabendov

renimini

Leningrad'da yapyor. l 938'de, Sovyet Ermenistan Yksek Konseyine

Alagz Krt blgesi milletvekili (Krt miliyetilerinin "Krtler srgn
edildi, yokedildi, bitirildi..." trnden iddialar anmsansn. . . ) olarak
seiliyor. Sonra, sava dneminde lkesini korumak iin cepheye
gidiyor ve Moskova savunmasna katlyor, dman taburlarn darbe
liyor, imha ediyor. . .
Evet, "obanlktan altn yldza ykselen emeki Krtler"in byk
bir gven ve dinmez bir cokuyla kendilerini Lenin ve Stalin nder
liindeki Sovyet vatanna hasretmeleri, Sovyet anavatanlarn gzbe
bekleri gibi koruduklar tartma gtrmezdir. Sovyet yurtseveri Krt
komutan Siyabendov bu gerein en yaln ifadesidir. Mesele Krt
emekilerinin

lkelerini

savunmak

youn

katlmn,

Siyabendovlarn sosyalizme olan derin balln btn ynleriyle

aa karp, renmek ve bilince karmaktr . . .

1 16

Emek i Krtler i n
A n avatan S ava ' n a kat l m
i n ka r m ed ild i ?
Krt emekilerinin savaa katlm hakknda inkar tercih edenler
aslnda Krtlerin kazand yeni sosyalist kimlii inkar etmekte,
kmsemekte ve sradanlatrmaktadr. Bu, dpedz Krt emeki
lerinin sosyalist devlet nezdinde edindikleri sosyalist tarihlerini yok
saymak demektir. ilgin olan, bazlarnn Krde her tr olumlu
meziyet yklemek istedii bir yerde, Sovyetlerdeki emeki Krtler
zglnde tarihin yann yzyla yakn bir kesitini bir blm Krt ah
snda sosyalist tarih olarak gstermekten zenle kanmalardr. Bu ksa
tarih kesitinin faizme ve emperyalizme kar direnmenin tarihi
olduunun stn rtmek

iin inkar yolu tercih edi lmektedir.

Kaabilirler, ama nereye kadar?

Sovyet-Krt ilikileri balamnda kendilerini

11

otorite

11

sanan

bazlarnn kimi Krtler nezdinde oluturduklar senaryolarla yaanan

tarihi baaa ederek inanlmaz bir arptma ve karalama iini
Anavatan Savunmas noktasnda da srdrdklerine tank oluyoruz.
Herhangi bir veriye dayanmadan si.rckli ortaya iddia atmak biiminde
bir yntem izleyen bylelerinin ar derecede zorlamalarla gereklerin
stn rtmeye altklarn rahatlkla grebilmekteyiz.
Bu karalama ve arptma iinin ortasnda yeralanlardan bir ksmnn
bir lde Sovyetler Birlii'nin ikinci dnemini pratik olarak yaama
avantaj na sahip olmalar onlara tarihi arptma hakk vermez.
Dnemsel ilikilerin verdii kimi olanaklardan (daha ok tartma
konusu olan sorun da fziken ilgili alanda bulunuyor olmalar vb. )
yararlanarak konu hakknda kendilerinin referans alnmasn ve bir
anlamda yazdklarnn onaylanmasn arzulayan bu evreler, ak ki tar
ihi altst etmekte ve bunun kabuln istemektedirler. Revizyonist, m i l
liyeti ideoloj ik yaplarnn dorudan bir sonucu olarak genelde tek
yanl izlenimlerle ve nyarglarla burjuva tarih yazmn srdren bu
tr kesimler zellikle sahip olduklar sosyalizm kartl ile de
Sovyetler Birlii'nin ilk dnemi hakknda tam bir i karart1.:1 tablo
izmektedirler.
1 17

Sovyet komnistlerinin ulusal sorundaki siyasetini reddedenlerin

pratikteki gelimeleri benimsememeleri ve dahas iftira ve saldn kam
panyas balatmalar aslnda gayet normaldir. Bu ii, ayn ideolojik
kimlii tayan ve fakat deiik ulus ve milliyetlere sahip herkes yap
maktadr. Buna Krt ulusal kimliini tayan bazlarnn da eklenmesi
aslnda fazla birey deitirmez.Yukardaki tipolojiyi temsilde pekok
kii biribiriyle yarmaktadr.
C. Heyderi tarih arptcln u ekilde yapmaktadr:
"Krtler'in Hitler Almanyas'na kar yaplan Anavatan savunmas
na katldklar inkar edildi." (Stockholm Krt Konferans, Doz Yay., sayfa 74)
Heyderi kendini konunun bilgesi gibi gstermede kusur etmiyor.
Hep en iddial olmay ve bunu gstermek iin de her noktada bir "yan
l" bulmay tercih ediyor. Yazsnda bu durum alenen sntyor. Byle
olunca da, Krtlerin "gadre uratldn" belirtmeden edemiyor! ilgin
olan btn bunlar sylerken, yazarken kaynak-belge gsterme zah
metine katlanmamas; ortaya att her eyi bizzat yaam olduu ima
jn vererek senaryosunu gerekmi gibi aktarmasdr. Son yllarda,
tarih zerine yazarken, hele de yakn dnem hakknda yazarken ok
moda olan kendini tank gsterme garabeti baz tarih yazmcs gei
nenler zerinde hayli etkili izler brakm durumdadr.
Halihazrda ilgili dnemin btn belgeleri elimizde mevcut deil,
ancak varolan bir dizi kaynaa bakldnda Heyderi ve benzerlerinin
inkar ve arptma yoluna bavurduunu kantlayacak yeteri belge
gstermek mmkn. Nitekim genel olarak bu konunun incelenmesi
iinde de farkl bir dizi noktada olaylar/yaananlar belgelemeye
altk. "Anavatan savanda Krtlerin katklar inkar edildi" diyen
lerin tersine, bizzat sava yllarnda Krtlerin yaadklar blgelerde
yaynlanan gazetelerde cepheden gnderilen mektuplarn yaynlanmas
vb. ne srlen iddialarn ne denli iftira zerine ina edildiinin
grlmesine yardmc olacaktr. zellikle tarihi arptmaya yelten
melerinin bizzat dnemin gncel gelimelerinin basnda ilenmesi
itibaryla da saldrlarn dayanakszl aka ortadadr. Bu bantda
etoev aadaki bilgileri vermektedir:
"Alagez blgesi gazetesi " Sotsialistakan Ugiev" Alagez kynden
Miae Cndi'nin Krt Pame kynden, Sala Caferov'un ve Kondahsaz,
Carcaris,

1 18

Melikgh vs.

kylerinden

cephede

olan

dier Krt

savalarn mektuplarna geni yer verdi. "(etoev, age, sayfa 57)

Aktan bir zorlama ertesinde srarla rettii "inkar" tespitine
sarlan Heyderi'ye Sovyet marealinin Krt savalar hakknda yazdk
lar; ya da sava koullarnda bizzat cephede gnderilen mektuplarn
gnlk olarak Sovyet basnnda yaynlanmas; ok az sayda kiinin
alabildii dllerin kimi Krt savalara verilmesi ve bunun kamuoyu
nnde alenen yaplmas gibi rnekler bylelerinin iftiralarnn
rtlmesine gl kantlar olarak gsterilebilir.
Aslnda tarih arptcs yazar btn bunlar bilmiyor olamaz; o
biliyor, ancak sahip bulunduu burjuva revizyonist ideoloj i onu inkara
gtryor. Sovyetler Birlii'ndeki sosyalizmi, proleter entemasyonalist
ierikteki emeki halklarn kaynamasn ve kollektifbir ailenin yeleri
olarak emeki Krtlerin de bu tablonun iinde mtevazi bir yere sahip
bulunduunu kabul etmek istemiyor . . .
Buraya kadar ortaya koyduklarmz, emeki Krtlerin deiik
cephelerde nasl ve hangi younlukta Anavatan Savunmas'na katldk
larn; bata Bolevik Parti olmak zere, Sovyet iktidarna ve onun
yerel rgtleriyle ne tr bir kaynama iinde bulunduklarn;
Kafkaslardaki halklarn kardee yaamnn rlmesinde ve bu
kardeliin sava esnasnda Sovyet yurtta l zverisiyle en doruk
noktasna ktn yeterince aklamaktadr. Anavatan Sava'ndaki
gelimelerin gn gnne Sovyet basnnda yerald ve emeki
Krtler somutunda da bilgilerin olgulara dayand zellikle unutulma
maldr. Bu d urumda, btn mesele bu olan-bitenlerden doru sonular
karmaktr.
Emeki Krtler arasnda sren kltrel devrimin anavatan savana
etkisi hibir ekilde inkar edilemeyecek kadar apak ortadadr.
Sosyalizmin inasna paralel giden kltrel alandaki almalarn
Sovyet

yurttalarnn

bilinci

zerinde muazzam

deiikliklere

yolatm daha nceki makalelerimizde belirtmitik. Sovyet yurtsev

erliinin lkenin sahiplenilmesi balamnda ulat ileri dzey de
dorudan szkonusu kltrel faaliyetin bir sonucudur. Emeki
Krtlerdeki cokulu-gnll ve yaygn katlmn da belirleyici nedeni
kltrel adan kazanlan yeni mevzilerin bir rndr. Bu olgunun
burjuva revizyonistler tarafndan gzlerden gizlenmek istenmesi kesin
likle yaanan gerei deitirmez.

1 19

Stalin nderliindeki sosyalist iktidarn faizm karsnda zafer

kazanmasnda emeki Krtlerin mtevazi katksn yok sayma ura
iinde bulunanlar aslnda emeki Krtlerin bir blmnn kazand
i lerici, sosyalist kltr zelliklerini sahiplenmediklerini ortaya koy
maktadrlar. Tarihin bu kesitinde ulalan szkonusu kltrel birikimin
bugnlere tanmamas ynnde iine girdikleri kat tutum da ayn ek
ilde bunlarn sosyalizmden uzaklklarn aka ele vermektedir.
Elli yldan fazla bir zaman dil.imi iinde Sovyet Krtlerinin faizme
kar savataki fedakarlklarn bugne kadar detayl bir ekilde ortaya
koymamak elbetteki byk bir eksikliktir. Bu eksiklikten istifade
ederek sosyalizmin Krtlere birey vermediini iddia edenler rahatlk
la iftiralarn arttrm ve yleki sosyalizmi Krtlere kar ve evet
becerebildikleri oranda Krtlerin de sosyalizme kar konumlandk
larn yazar olmulardr.
Btn burjuvalar, revizyonistler, milliyetiler Byk Anavatan
Sava'nda kazanan tarafn Sovyetler Birlii'nin olmasn sradan bir
askeri savatan galip kmak olarak lanse etmektedirler. Bu sebepsiz
deildir; sosyalizmin kuruluunun dorudan bir rn ve Bolevik
Parti nderliinin parlak bir zaferi olduunu unutturabilmek, Jeninist
nderlii karalamak ve akllarnca bu tarihsel komnist miras yads
mak iin verdikleri abalardan tr byle davranmaktadrlar.
Binbir trl gerekeyle emeki Krtlerin Sovyet yurdunun savunul
masnda sosyalizmin bir kazanm ve stnl olarak yaratlan yeni
bilin ve yeni yaamn etkisiyle katldklarn inkar eden milliyeti ve
revizyonist anlaylar sosyalizm aleyhtarlndan baka bir anlam ifade
etmez. Ayrca en kk bir belge ileri srmeden hareket etmelerinin ne
denli bir garabet olduunun da bilinmesi gerekir. Tpk asimilasyon,
srgn, gettirme vb. iftiras gibi, bu noktada da yine iftira ba
talardr.
Btn iftira, inkar ve arptmalara ramen, Byk Anayurt
Sava'nn zaferle taland 8 Mays 1 945 gn emeki Krtler iin
Sosyalist Anavatan' sahiplenme, komnizm yryn srdrme
gn olarak belleklerde tazeliini korumaya devam edecektir. Eer
gnmzde hata Kafkaslarda yaayan Krtler arasnda 8 Mays gn
cokuyla anlyor ve kutlanyorsa, bu, hi phesiz Anavatan Sava'nn
ve sosyalizmin emeki Krtlerin yaamlarnda brakt derin ve lm-

120

sz izlerin etkisinin byklnn gstergesidir.

Sosyalizm uruna Krt emekilerinin gsterdii byk zveriyi
savunabilmek ve sahiplenebilmek; bu tarihsel mirasn gerek anlamda
takipileri olabilmek iin her eyden nce marksist-leninist teorinin
kararlca ve tutarl bir ekilde bilimsel olarak bilince karlp savunul
mas ve uruna pratik hayat iinde komnizm dorultusunda almay
art koar.
Emperyalizm ve faizm kartlnn szde kalmadnn en elle
tutulur somut srecinin yaand Anayurt Sava yllarnda kapitalist
barbarla kar olmazsa olmaz kurtuluun sosyalizm alternatifi olduu
btn detayyla aa km ve Sovyet yurttalar kapitalizm esareti
altnda yaamay deil, sosyalizm lkesinde mreffeh yaamlarnn
devam iin silah ba. yapm, en deerli evlatlarn bu savata yitir
milerdir. ite antikapitalist siyasetin derinliine bilinlere ilenmesi
nedeniyledir ki, emperyalizme kar savata bir an olsun tereddt
edilmemi ve proletarya diktatrl devleti nderliinde, Stalin ve
yoldalarnn nclnde Sovyet halklar Nazi faizmi canavarndan
kurtulabilmilerdir.
Bir bakma bu kurtulu kavgasnda dier karde halklarla birlikte
hareket eden Krt emekileri de "Benim dmanm senin dmann.
Senin

dmann

benim

dmanm.

Geliyorlar

m?

Gelsi nler.

Gelecekleri varsa grecekleri de var." belgisi nda sosyalizm ve

enternasyonalizm uruna Sosyalist Anavatan'n koru:naya kotu.
Bugn her trden burjuva milliyeti yaklamn bu tarihsel olguyu
yoksayd bir ortamda, en nemli grevlerden biri de Byk Anavatan
Sava'nn kazanlmasna yolaan gerekleri ortaya koymak ve bu
temelde leninist-enternasyonalist perspektifte srar etmektir. Eer bu
perspektif itenlikle savunulabilirse, ancak o zaman

Sosyalist

Anavatan'larn savunan Krt emekilerine layk olunabilir.

121

SOVYE T LE R.
B I R. L I G I I>ENEYIN IN
O G R.ET I C I SONU C U :
.

..

'-"

"-'

U LUSAL S O R. UN UN
z :v: N ::>E
ALTE R NATF
SOSYALZ :v: I>R. !
Marks ve Engels insanln kurtuluunun komnizmde olduunu
ilan ettiklerinden bu yana burjuvazinin srekli saldrd eylerin ban
da komnist fikirler, uygulama ve deneyler geliyor. Marksizmin
yaratclar, insanln geleceini komnizmde grrlerken, bu
erevede uluslarn kurtuluu iin, bir bakma uluslarn geleceinin de
sosyalizm alternatifinde yattn akladlar. Marks ve Engels uluslar
iin hala geerli olan u temel bak asn parlak bir biimde ortaya
koydular:
"Baka uluslar ezen bir ulus zgr olamaz."
Bu temel beJirlemeyle, halklar arasndaki gelecein nasl ola
cann, olmas gerektiinin stratejisinin ana hatlar ortaya konmu
oluyordu. Bu, ayn zamanda ulusal sorunun zm iin zerinde
salam bir ekilde durulacak temel anlamna geliyordu. Rahatlkla
denilebilirki Marks ve Engels'in Manifesto'da ortaya koyduklar zm
anlay bugn de -bu koullar srd srece yarn da- geerlidir. Ve
bu, dorudan komnistlerin ulusal sorunda alternatifi 1 50 yl ncesin
den ortaya koyduklarn gstermektedir.
Alternatifin teorik olarak ortaya konmasnn ok byk yanklar
yaratt bir gerek. Alternatifin kar tarafnda duran burjuvazi bunun
fazlasyla bilincindedir ve davran buna denk dyor. Esasta nemli
olan yan ise teorik bazda ortaya konan alternatifin yllar sonra, Byk
Sosyalist Ekim Devrimi ile balayan srete, Sovyetler Birlii'nde
sosyalizmin inas koullarnda pratik olarak hayat bulmasdr.
Dorudan, Sovyetler Birlii'nin proletarya diktatrl devleti
dneminde karlmas gereken en nemli sonulardan biri; Sosyalist
Ekim Devrimi ile birlikte ulusal sorunun zm noktasnda yaplan
larn, ulusal sorunun gerek zm iin tek alternatifin proletarya
123

devrimi olduudur.
Gnmzde, Sovyetler Birlii devlet ismi resmen de terkedildikten
sonra ve emperyalizmin sosyalizmi gz.den drmek maksadyla has
sas konulardan biri olan ulus-milliyet-etnik kimlik vb. noktalara gir
erek; hummal bir faaliyetin rn olarak dnyann bir dizi blgesinde
ulusal boazlamalar kkrtmasndan ve bunlar

bizzat kendisinin

rgtlemesinden sonra; her trden revizyonist, reformist, milliyeti,

sosyalist ve sz.de Marksizm-Leninizm'e sahip ktklar iddiasnda
olanlar, sosyalizmin ulusal sorunu zemedii noktasnda konaklama
da gecikmediler.
Sosyalizme ynelik bu genel saldn dalgas iinde yaygn bir
biimde sosyalizmi lafta da olsa savunan birok rgt, gemite sahip
olduu grleri hzla terketti. Bu srete sosyalizmin muazzam
kazanmlar yok saylarak sosyalizmin inas dneminde yaplan baz
yanllar, sosyalizmde ulusal sorunun zlmedii, zlemeyecei
teranelerine dayanak yaplmaya alld. arptmalar o denli ilerletildi
ki, sosyalizmin inasnda ortaya kan baz yanllar, sosyalizmle uyu
mayan ve yaplmamas gereken hatalar olarak deil de, bu hatlar,
sosyalizmin doal yolarkadalar olduu biiminde gsterilmeye
alld, allyor. Oysa bizzat sosyalizmi ina edenlerin kendileri
yaptklar hatalar ortaya koymu ve dzeltmeye almlardr. Tarih
arptclarnn bylesi olgular ortaya koymas da doal olarak beklen
emez. Herhalkarda ulusal sorunda da sosyalizmin inasnda ortaya
kan baz yanllar, genel dorultunun ve yaplanlarn esasnn doru
olduunu ve bu konuda da ok ksa saylacak bir zaman diliminde,
nceden hesaplanamayacak lde kazanmlarn elde edildii gerei
ni ortadan kaldramaz.
Ulusal sorunun akamdan-sabaha zmn bekleyen sosyalizmin
hayalcilerinin( !) bekledikleri zm gremeyince deiik sapmalar
iine girdikleri Sovyetler Birlii somutunda pratik olarak da yaand.
Ii bir an nce ulusal farkllklarn kaldrlmasna kadar vardran bu
sapmaclar

sorunu kavrayamyorlard. Bunlarla mcadele edildi.

Leninist yaklam geni kesimlere kavratlmaya alld. zellikle bu

noktada Stalin ok youn abalar sarfetti. Daha nceden tehlikenin var
lna iaret eden Stalin, doru politikalarn uygulanmamas halinde
emperyalizmin kazanacan gayet berrak ekilde ortaya koydu.
Emperyalizmin bekledii sonucu almamasnn yolu, Leninist poli
tikalarda srar etmekti. 1 930 ylnda Stalin'in "Proletarya Diktatrl

124

Koullarnda Ulusal sorundaki Sapmalara Kar Mcadele" Raporunu

XVI. Parti Kongresi'nde okuduunda btn bu sapmalara kar
mcadeleye genie yer verdi.
Stalin, btn yaam boyunca halklar arasnda kalc bir yaknlama
ve kardelemenin kurulmasna alt. Ve tehlikenin hangi koullarda,
nasl gndeme geleceini ok nceden gren Stalin, doru politikalardan
vazgeildiinde doal olarak pratik uygulamalarn da zararl gelimelere
yolaacan ve nlenememesi durum unda uluslar arasnda sosyalizm
sayesinde tesis edilmeye allan ortamn zedeleneceini ve ortadan
kalkacan her defasnda zenle vurgulad, gerekli dikkati ekti.
O, btn bu uyar ve ngrlerine, yanl gr ve pratiklerle
mcadele etmesine ramen, bir dnem sonra burjuva revizyonistler
iktidar ellerine geirdiler ve ulusal sorun balamnda da sosyalizm
artlarnda kazanlanlar bir bir aktan burjuvaziye teslim ettiler.
Modem revizyonist kliklerin marifetleriyle ve ancak 40-50 yllk bir
srete

tketebildikleri,

yokettikleri

kazanmlarn

Sosyalizmin

kazanmlar olduu gerei, olgular inkara kalkmayan herkesin

kabul ettii bir gerektir. Bu gerek, yer yer sosyalizme saldn iin
yazlan yaz ve kitaplarda bile aktarlan veriler tarafndan da onaylan
ma durumundadr. Yani sosyalizme saldrda bulunulduu noktalarda
bile baz gerekler teslim edilmek zorunda kalnyor.

Sosyalizmde kaydedilen baz gelimele r

Uluslarn birbirlerini boazlad ve egemen ulus olarak Rus ulusu
nun dier ulus ve aznlklar zerinde koyu bir ovenizm estirdii
koullardan, deiik ulus ve aznlklarn kenetlendii bir yaam
ortamnn salanmasna gemeyi baarm olmak

bir tek eyle ak

lanabilir: Sosyalizm!
Tartma gtrmez ekilde kantlanmtr ki, Leninist teori nder
liinde proletarya diktatrl devleti deneyi

koullarnda katedilen

mesafe ulusal sorunun zmnde tarihin en ileri admdr. Birka on

yllk Sovyet deneyi uluslarn hayatnn tamamen olumlu ynde
deitiini gstermitir.
Sosyalizmin bir dizi alanda ulusal sorunda baarl bir ilerleme gs
terdiini Lenin-Stalin dnemi Sovyetler B irlii'ne, Stalin'e karaalma
temelinde saldran revizyonist Gorbaov bile teslim etme duru-

125

mundadr. Bu balamda O, yle demektedir:

" Bir zamanlarn kenar blgelerinin hzlandrlm gelitirilmesi
hedefli siyaseti sonucu Sovyet iktidar dneminde btn birlik
cumhuriyetlerinde gl ve eitli dallan kapsayan bir sanayi
yaratlm ve sosyo-ekonomik gelime dengelenmitir. 1 926'da eski
sanayi blgelerinde kii bana sanayi retimi, ulusal kenar blgel
erdekinin 38 kat iken, 1 94 1 'de 4, 1 katna

drlmtr. imdi ise

(19 Eyll 1989 tarihli "Partinin imdiki

Milliyetler Politikas zerine " yapt konumadan. Aktaran Ulusal Sorun
zerine Eitim Notlar, Yeni Dnya iin Yaynlar, sayfa 138)

hemen hemen 2,3 katdr.

"

Bu gelime kukusuz ki sosyalizm olmasayd dnlemezdi.

Modem revizyonizmin iktidara gelmesinden sonraki gelimenin
yavalamas da sosyalizmden sapan bir siyaset olmasnn sonucudur.
Sovyetler Birlii'nde Ekim Devrimi sonrasnda, devrim ncesi varl
bile bilinmeyen birok ulus milliyet ortaya kt. Bunun ortaya k
masnn esas temeliyse ulusal basknn, siyasal eitsizliin devrim son
rasnda kaldrlm olmas ve ulus ve milliyetlerin eitlii, kardelii
ilkesine uygun siyasetin pratie geirilmi olmasdr:
Sosyalizm altnda uluslarn ve milliyetlerin zgrlklerine kavu
tuu sadece Sovyet kaynaklarnda ortaya konmamaktadr. Dnemin
birok aydn da Sovyetler Birlii'ne yapt gezilerini notlara dkm
ve kitap ya da makale olarak yaynlamtr. Sovyetler Birlii'ne giden
lerden biri de Anna Strong olmutur.
Anna Strong " Stalin Dnemi" adl kitabnda ulusal sorun balamn
da unlar belirtiyor:
"Daha geri uluslar arasnda, ok daha byk deiiklikler oldu.
Sovyetler Birlii her trl gelime aamasnda yzelli ulustan oluuy
or: ren geyii yetitiren Eskimolardan, koyun yetitiren gebe
Krgzlara, Ermeniler ve Grcler gibi eski uygarlklara sahip halklara
kadar. Sovyet politikas, ekonomi sosyalizme doru ilerledii srece,
btn ulusal kltrleri gelimeye brakmt. Ne var ki, elli sekiz
ulusun, kitap bir yana, alfabesi bile yoktu. Bilim adanlan bunlar iin
yazl diller gelitirdiler ve Sovyetler Birlii'nde, birinci Be Yllk
Plann sonunda, yaynlanan kitap says, Almanya, Fransa ve
Ingiltere'de yaymlananlarn toplamndan daha fazla olana dek
Moskova'da tam yz elli dilde kitap basld . " (Stalin Dnemi, Anna L.

Strong, Onur yaynlar, sayfa 72)

1 50 dilde baslan kitaplarn nemli bir blm de Ekim Devrimi

126

ncesinde alfabesi bile olmayan ve okuma-yazma oran sfr dzeyinde

olan ulus ve milliyetlerin dillerinde yaynlanmtr. Kltrel alanda iler
lemenin temeli de okuma-yazma orannn ykseltilmesiyle atlmtr.
rneklemek gerekirse; Trkmenistan'da devrim ncesinde okuma
yazma oran % 1 iken l 950'ye gelindiinde okuma-yazma bilmeyen
lerin oran %99'dan %1 'e indirilmitir. Ermenistan'da okuma-yazma
oran % 30 civarndan % 1 00'e karlmtr. Tacikistan'da okuma
yazma oran % O.S'ten hemen hemen % 1 00'e vardrlmtr vb. vb.
Ekonomik alanda da feodallerin egemenliinde olan ve gebe, oban
yaamnn egemen olduu birok lke byk oranda sanayi lkesine
dntrlmtr.
Emperyalist barbarla kar her alanda alternatif olma zelliine
sahip sosyalizmin, uluslarn zgrl ve kurtuluu balamnda da alter
natif olduunu gstermeye burada saydmz birka olgu bile yeterlidir.
Sosyalizm altnda ulusal sorunun btnyle zm

bir sre

meselesidir. Siyasi olarak varolan eitsizlikler ii snfnn iktidara

gelmesiyle, yasal dzenlemelerle ortadan kaldrlp yasal eitsizliklere
son verilmitir. Ulusal bask ortadan kaldrlmtr. Fakat, gemiten
devralnan "miras" ulusal bask ve zulmn sonucu da geri kalm bir
ekonomi ve kltr olmutur. Ekonomik ve kltrel eitsizlik ise ancak
proletarya iktidarnn bilinli ve planl siyasetiyle ortadan kaldrlabilir.
Ve bu sre, szkonusu lkenin ekonomik ve kltrel gelime dzeyine
gre daha uzun ya da daha ksa olabilir.
Modem revizyonizmin iktidara el koymas sonrasnda yrtlen
siyasetle halklar arasnda salanan birliin temelinin dinamitlenmesi ve
Rus sosyalemperyalizminin kyle birlikte ulusal atmalarn
yaanmas, ulusal sorunun sosyalizmde zlmediini deil; sosyal
izmden sapldnda ulusal atmalarn yaanacan gstermektedir.
Burjuva siyaseti uluslar birbirine dman etme, attrma siyasetidir!
Uluslarn kurtuluu adna sosyalizme saldranlar da gerek anlamda
ulusal zgrlk savunucular deildir, olamazlar. Byleleri ulusal
zgrlkten sadece "kendi" ulusunun, gerekte burjuvazisinin egemen
liini anlyor! Ve imtiyaz sahibi olmad yerde basyor yaygaray:
Ulusal zgrlk istiyoruz! Bu burjuva baylar iin Sosyalizmin alter
natif olmas zaten szkonusu deildir.
ie sosyalizmin savunulmas ve inas perspektifinden bakmayanlar
iin sosyalizmde zaten her ey yanl yaplmtr. nk onlara gre,
hereyden nce sosyalizmin kendisi yanltr.

127

SONU
Bir kez daha, ezilen ve smrge uluslarn kurtuluu sosyalizmdedir;
nk ancak ve yalnz proletaryann nderliinde ve entemasyonalist
temeldeki devrimler, uluslarn kesin kurtuluunu salayabilir. Bunun
dndaki btn 'zmler' deiik ekillerde uluslarn kapitalist bar
barlk altnda tutulmas demektir.
Evet, Komnist Partisi Manifestosu'nun yazlmasnn zerinden
1 50 yldan fazla bir zaman gemesine ramen orada yazlan "BTN
LKELERN LER, BRLENZ! " iar bugn de yeni bir dnya,
komnist bir dnya kazanmak iin biricik alternatif olma zelliini
srdryor.
Marksist-leninist teorinin hem teorik boyutta ve hem de pratik
bakmdan sosyalizmin uyguland Sovyetler Birlii somutunda kapi
talist-emperyalist barbarla kar yegane zm olduu kantlan
mtr.
zellikle de Sovyetler Birlii'nde ulusal sorunun doru bir temelde
zld ve bunun dnyann btn ezilen halklar ve uluslar iin bir
ilham kayna olduu, yalnzca Sovyetler Birlii'nde deil, dnyann
her yannda kalc ve gerek zmn sosyalizmde olduu gereini
dne dne vurgulamak, milliyetiliin ayyuka kt, sosyalizme her
taraftan saldrld bir dnemde daha da gereklidir. Bu konuda da
ncelikli grev, ulusal sorunun tek doru zmnn marksist-leninist
temelde olacan daha geni kitlelere anlatabilmektir. Bu baarla
bildii dzeyde, sosyalizme ve yaanan sosyalizm nezdinde komnizm
alternatifine getirilen her trden saldr boa karlabilir.
Hayr, komnizm ulusal sorunda iflas etmedi. Iflas eden sosyalizm
diye yutturulmaya allan modem revizyonist nderlikli brokratik
kapitalist dzendir.
Sovyetler Birlii'nde yaanan sosyalizm deneyinde de grld
gibi, ulusal sorunun gerek zmnn sosyalizmde olduu hibir
biimde yadsnamaz bir olgudur.
Kapitalizm-emperyalizm ulusal sorunu zemediini 20. yzylda
fazlasyla kantlad. Burjuvazi ile kolkola revizyonizm ve oportnizm,
her trden milliyetilik varsn arptma ve karalama kampanyasna
devam etsin, uluslarn ve milliyetlerin kurtuluu iin yegane alternatif
sosyalizmdir!

128