YRKLER

Prof. Dr. Mehmet ERZ

TRK D N Y A SI ARATIRM ALARI V AKFI

ST ANBUL-1991

YRK LER
Prof.Dr. Mehmet ERZ

1930 ylnda SSke'de dodu. lk ve O rta tahsilini,

Ske ve A ydn'da; yksek tahsilini stanbul'da tam am
lad. Yedek subayln, svari olarak, K ars'ta yapt. zel
teebbste alt ve Trkiye eker Fabrikalar A.. de
bir yl sre ile m fetti m uavinliinde bu lu n d u . 1961'de,
. ktisat Fakltesine asistan olarak girdi. 1965'de "Y
rklerin ktisad ve tima tekilat" isim li tezini vererek,
d oktor oldu. Bir b u u k yl kadar ngiltere'de kald, bilgi
ve g rg s n arttrd. 1971'de "Marxizm-Leninizm ve Ten
kidi" isimli tezi ile doent ve 1977'd e "Trkiye'de Alevlik
ve Bektailik" tezi e profesr oldu.
Evli ve iki ocuk babas idi. 20 H aziran 1986'da ebediyete intikal etti.

Prof.Dr. Mehmet ERZ

YRKLER

TRK DNYASI ARATIRMALARI VAKFI

STANBUL 1991

ISB N

: 975-498-044-6

M ill N u : 91-34-Y-0147-84

BU ESER
Bakanlar Kurulunun 20.7.1980
tarih ve 8/1307 sayl kararyla kamu yararna
hizm et verdiikabul edilerek vergi
muafiyeti tannm olan
TRK D N Y A SI ARATIRM ALARI VAKFI'

m n yaymdr.
Her hakk mahfuzdur.
TRK DNYASI ARATIRMALARI VAKFI'nm
msaadesi olmakszn tamamen, ksmen
veya her hangi bir deiiklik yaplarak
iktibas edilemez.

H aberlem e A dresi : P.K.94 - 34471 Aksaray-STANBUL

T elefon : 511 10 06-511 18 33
Dizgi, Film, Grafik, M ontaj, K apak bask: Trk Dnyas
Aratrm alar Vakf Bask ve Baskya H azrlam a Tesisleri
Form a B ask : Renk- Ofset

 N D E K L E R
N S Z .................................................................................
G R ................' ..................................................................

7
9

BRNC KISIM
TRK GEBELERNDE TMA MESSESELER
I-

O rta Asya ile A nadolu Airetleri A rasnda

Etnik R a b t a ........................................................................
II- D ini B akm dan O rta Asya ile R a b t a .............................
IIITrk Gebelerinde Dil M essesesi ......................
IVTrk G ebelerinde tim a Tekilat ve
Sosyal S n f la r .....................................................................
VTrk G ebelerinde Aile M e s s e s e s i......................

15
25
35
40
51

KNC KISIM
TRK GEBE EKONOMS
I-

ktisadi faaliyetlerin Tasnifi ve Gebe

E k o n o m i s i ........................................................................... 67
II- Trklerde Yerleik H ayat ve Gebelik ................... 73
III- Trk G ebelerinde M e s k e n ......................................... 92
IV- Trk G ebelerinde ktisad Zihniyet .....................117
V- Trk Gebelerinde istihsal
............................... 125
V I- stihdam ..............................................................................194
V II-T rk Gebelerinde M badele ......................................198
VHI-Trk Gebelerinde stihlk .........................................209
IX- Trk Gebelerinde M lkiyet ..................................... 218

X-

Trk G ebelerinin M em leket Ekonom isine

M nakale ve Dier Sahalardaki H iz m e tle r i...............224
XI- Trk G ebelerinin Vergi M kellefiyetleri . . . . . . 229

N C KISIM
TRK GEBELERNN SKNI
III-

skan H akknda U m um i M alum at ............................ 239

B yk Seluklular ve A nadolu Seluklular
Z am an n d a skan Politikas .........................................240
III- O sm anlIlarda skan Siyaseti ....................................... 244
IV- C u m h u riy et Trkiyesinde skn Siyaseti ............... 260
BBLYOGRAFYA ........................................................... 281
R E S M L E R ...........................................................................289

NSZ
Aramzdan ok erken ayrlan, aziz dostum, kymetli
kardeim Prof.Dr.Mehmet ER Z'n, da da, yayla yay
la dolaarak hazrlad bu eseri basmaktan byk eref
duyuyoruz.
Prof.Dr. M ehmet Erz'n uzanda veya yaknnda
bulunanlar onun nasl bir ciddi ilim adam olduunu,
nasl bir tavizsiz lkc insan olduunu, kalbinin nasl
temiz ve her hcresinin nasl TRKLK ak ile dolu
olduunu ok iyi bilirler.
lim ve Trklk akn birletirerek hazrlad bu kitap
bir "Doktora tezi"dir. Teorik ve tatbiki bir almadr.
M ehm et Erz bu tezle Anadolu Yrklerinin sevgilisi
olmutur. Hal St'te veya tek tk yaadklar yayla
larda rastlanr ve niversiteden konuulursa onun ad
anlr, hli sorulur ve ld sylenince samimi ve gerek
bir yas balar.
Bu tezin hazrland tarihten bu yana yirmibe kadar
yl geti. Bu eyrek asr iinde Trkiye'nin iktisadi ve
sosyal bnyesinde ve fiziki ehresinde ok byk dei
iklikler meydana geldi. Bu deiiklikleri, en fazla yrklerin yaaynda bulmak kabildir. A rtk yrk sadece
tarihi bir ad olarak kalmtr. Ben yrm diyenler,

a
hepimizin bir zaman /rk olduunu unutmulardr.
nk onlar da artk yaylalarla ovalar arasnda gidip
gelmiyorlar; onlarn da develeri atlar yerine otomobilleri
kamyonlar vardr. Buz gibi suyu pnarlardan deil buzdolaplarndan iiyorlar... Bu sebeble bu kitap ayr bir
deer tayor ve konu zerinde alacak olanlara ok
mkemmel mukayese imknlar bahediyor. Tezin arka
snda yer alan ou solmu sararm resimlerin, baslmas
m m kn olmayanlar hari, hepsini nerettik. Bu resimler
sadece hatra deeri deil bana gre, yukardaki sebeble
lm bir deer de tayor.
lim adamlarmzn, mnevverlerimizin ve rencile
rimizin bu kitab zevkle okuyacaklarn m it ediyoruz.
Sevgili kardeimiz M ehmet ER Z'e de Allah'tan gani
gani rahmet ve btn sevenlerine tekrar basal dili
yoruz.
Prof.Dr.Turan Y A Z G A N

GR
Beeriyet, on binlerce yldr en iptidaisinden, en mkemmel
ve m udiline kadar, birok iktisadi, tima ve siyasi organizasyon
lara sahip olmutur. Bunlar tedkik eden melliflerin bize verdii
m alm at gsteriyor ki, iktisadi hayat ve istihsal vastalar o cemi
yetin rengini tamaktadr. Avclk, iftilik, obanlk v.s. den bi
riyle maiet temin eden cemaatn, itimai ve siyasi messeseleri
de bu hayat tarzna intibak ve istinat ediyor. Mesken, beslenme
sistemi ile aile, hukuk, din, ahlk gibi itimai messeseler, iktisadi
organizasyonun bir neticesi oluyor.
Fakat bu ifadelerimizle monokozal (teksebepli) bir izaha ta
raftar olduum uz anlalmasn. stihsal vastalarm m utlk bir illet
olarak gren ve tarihi vetireyi diyalektik bir izahla bu illete balyan, mutlak-sert gre taraftar deiliz1. Bu neviden bir tarafl
zihniyetin iln itimaiyat iin ayn derecede tehlikeli olacan ayrca
dnmek lzmdr. Tabiat kanunlarnn bile ihtimali seciyesinden
bahsetmek lzumunun duyulduu, rltivist grn msbet ilim
lerdeki tesirlerinden bahsedildii bir ada kraldan ziyade kralc kesilip,
itimai realiteye hkim olduu iddia edilen kanunlarn zaruriUi kat
ilerisrlemez .
Byk dinler, itimai mefkreler bilkis iktisadi artlar ze
rinde messir olmutur. O rta a Avrupasnn zulmetini ykan
Rnesans ve Baconn ve sonra Descartesn getirdii ilm zihniyet,
manizm bugnn ileri garp tekniini ve modern iktisadn ha
zrlamtr. Bu zihniyet deiiklii neticesinde byk sna inklp
domutur. Bununla unu demek istiyoruz: ''Cemiyette her istihsal
tarzna bir siyasi yap ve bir hukuki rejim karlktr: Tufeyli iktisada
1 ' Bu h ususta bk.Prof.D r.Z.F.Fndlcnglu. Karl M a rx lst.962. Sf.02, 104 ve
P r o f ,D r ,H ilm i Z iy a lken* k ^ a V S o sy o lo ji. S o sy o lo ji D ergisi, say \

Prot.Dr.Z.1 I'm lkojlu. tim aiyat IslVM. S f .4 l

karlk fratri eklindeki siyasi kuruluu, oban ve yan ifti istihsaline

karlk kle iletmesine dayanan site yapsn, feodal istihsale karlk
derebeylik rejimini, biiyiik endstri istihsaline karlk demokratik mill
rejimi gryoruz. Her istihsal tarz kendi zerinde kurulan siyasi ve
hukuki yapya tesir ettii gibi, bu siyasi ve hukuki rejimler de kadroladklan istihsal tarz zerine tesir ederler
Sert bir determinizm yerine, rltivist bir izah tarz, karlkl
sebep ve netice m nasebetleri iinde trl faktrlere yer veren
bir gr, tercihe ayandr. Birok maddi ve manevi miller ce
miyetlerin ham urunda mayalk etmektedir. Bunu kabul etm em ek
le, D urkheim n cemiyette grd lhi sfat, dier bir tek illette,
mesel istihsal vastalarnda grm olacaz ki, O zaman cemiyet
iklimden, avarz tabiiyeden, uzviyetten, rk sedyelerden, ruh has
sa lordan tamamile mstakil, kendine has bir mevcudiyet ve hak sahibi
bir realite olarak gznne alnacaktr
Bu hkm istihsal vastalarna da temil edilebilir. Durkheimin sistem ine sosyoloji yerine sosyolojizm dendii gibi, bu trl
marksist izah tarzna da ayn isim verilebilir. lerik bahislerde
izah edeceimiz gibi, Trklerin gebe hayatn ve istihsal nevini
tabi, coraf, iktisadi zaruretler kadar, dnya gr, nomadik
hayata kar ak derecesindeki ba, dier kavimlere stn olma
arzusu, yiitlik, cengverlik gibi manev faktrler de tyin etmitir.
Biilj bu manevi faktrlere Tre deniyor.
Ziya Gkalp'e gre eski Trklerin gebelikleri ile Treleri arasnda
karlkl sebep-netice mnasebeti vard. Gebelikleri t re
lerinden ve treleri de gebeliklerinden feyz alyordu5. Eski Trkler,
ayn gebe kltr iinde, ar bnyeden imparatorluklara kadar
trl siyas dar Organizasyonlara sahip bulunmulardr. Eer
m utlak ekilde iktisadi organizasyon dier messeselcri tyin edebilmi olsa, d a n seviyesi almayacak bir (Cengiz Yasas), bir
(Tim ur Tzkt) meydana gelemiyecek, byk devletler kurulamyacakt. Yahut ta byk ehirler tesis edip, meskn bir hayat
iinde, behemehal ziraat ve ticaretle itigal gerckcccki.
Bu m lhazalarn nda, itimai eniyeti, sosyal realiteyi
1
2
5

P fof.D r. lk en , a.g.m akale. sf.22.

Prof.Dr. Fdkolu, a.g.eser, Sf.47.
Z .G k a lp , T iirk M e d e n iy e ti T a r ih i. S f.1 5 K a n a a tm zca Z .G k a lp ,
Durklcin v d en birok hususlarda m lhem olm asna ram en, eski Trk
Cem iyeti hakknda yukardaki gryle, onun Sosyolojizm 'inden kendisini
syrm tr. Bir bakm a Trk S o sy o lo jisin in kurucusu saylab ilecek bir
mtefekkiri kr krne D urkheim i taklit etm ekle suladranlara, buna
benzer bir ok misal bulunup gsterilebilir.

btn olarak grmek lzm geldiine inanyor, tezimizin ana ko

nusu Trklerin Gebe Ekonomisi olmakla beraber, tima mcsscselerin de bu ktisad hayat zerinde sz sahibi olduunu
dnyoruz. ktisad hadiseleri dier messeselerden tecrit edip
incelemenin shhatine inanmyoruz. Bu yzdendir ki Trk ge
belerinin iima-iktisadi hayatn ayrlmaz bir btn olarak ele
almak ve bunu zaman ve mekn itibarile blmeksizin tarih ve
hal iinde imkn nisbetindc birlikte gzden geirmei gaye edin
dik. Bu usul, tarihi metoda uygun olduu gibi, itimai-iktisadi bir
tedkiki zaman ve mekn itibarile kesilme ve blnmelerden kur
taracaktr.
Tezin ilk ksmnda tarihi Trk Gebelii ile halihazr Anadolu
Trk gebelii arasndaki mnasebeti, benzerlik ve ayrlklar!,
kaybolmu veya devam etm ekte olan kltr deerlerini itimai
messeseler bakmndan ele alacak, ikinci ksmda teze gvdelik
eden ekonom ik hayatlarn inceleyeceiz. Son ksm ise gemi ve
halihazr iskn siyasetinin tahlil ve tenkidine tahsis olunmutur.
Bir makalede, O rta arkta air cemiyet-Soci6t6 nom adiquelerin nasl mhim olduu belirtilerek, ecnebi devletlerin bu ai
retleri arasra istismarndan misaller verilerek, Trk cemiyetinin
itimai tekm l ieindc oktan hayatiyetlerini kaybetmi bulun
duklar zikrediliyor. Filhakika Trk Gebelii son gnlerini ya
amaktadr. Onun sahip bulunduu maddi ve manevi kltr ya
kndan tanm ann, buhranlar iinde bulunan Trk Kltr ve
istikbali bakmndan tad ehemmiyeti idrak ederek bu mevzuu
ele aldk. Bu ksmda bugnk gebelerle, O rta Asya gebeleri
ve yerleik Trk halk arasndaki mnasebeti gsterecek, tima
bir entegrasyonun varln isbata alacaz.
kinci ksmda, tarih seyir iinde Trk gebe iktisadiyatnn
iktisat ve ekonom ik sosyoloji zaviyesinden tad ehemmiyeti
gstereceiz. Kapal ekonomi hayat yaamyan, her devirde mill
ekonomiye entegre olan gebeleri, iktisaden de tanmay deniyecek ve mill ekonomiye modern usullerle cmessllerini inceliyccciz.
nc ksmda ise, gnden gne skn olmakta bulunan y
rklerin, kendi balarna vki yerlemelerindeki tesadfliin, milli
ekonomi bakmndan mahzurlarn gsterecck, mill ve tima bir
politikaya, tem el prensiplere dayanmyan iskn siyasetimizi bu
i

lrof.D r.Fm ikolu, O rlaark ve Airetler, Y eni stanbul 29/V II/1957.

vesile ile tahlil ve tenkide tbi klarak, mstakbel iskn politika

mza bir mum tutmu olacaz.

BRNC KISIM:
Trk Gebelerinde tima
Messeseler

I- Orta Asya ile Anadolu Airetleri

Arasnda Etnik Rabta:
Biz bu bahiste sadece Anadoludaki Trk Airetlerinden (Yrk-Trkm en) bahsedecek, Orta Asya ile kavmi balarn tetkik
edeceiz. K rt Airetlerini ileride tetkiki dnyoruz. Fakat,
Trkm en Airetlerinin Krtlemesi vakasna ksaca temas ede
ceiz.
Hicri ikinci asrda el havalisine1, Malazgirt zaferinden sonra
btn A nadoluya Trkmen airetleri, fetih heyecan, yeni yurtlar
bulma hevesiyle akmaa baladlar2. Moollar'n zuhurundan ev
vel ve sonra Anadolu y a gelen birok Trk airetleri, iskn edildikleri
yerlerde kendi isimleri ile kyler tekil etmiler, evvelce yaadklar
yerlerdeki birtakm ky, da nehir adlarn geldikleri sahalara da
getirmilerdirA yirmi drt Ouz boyunun oymak ve airet adn
alm binlerce ky mevcuttur4. Burada bir ka misal vermekle
iktifa edeceiz (Da, Nehir, Yayla v.s. isimleri) Akda, Alada,
Tanrda, Karada, Uluda, Karacada, Alida, Aksu, Gksu,
Karasu, Gktepe, Sarkam, Horasan, Sorkun, Anay, Barcn, Balgasun...lh O rta Asyada da, Anadoluda da bulunm aktadr5.
Trkm en airetleri btn Anadoluyu Trkletiriyorlard. Ab
al-Fida'nn, her halde Mool istilsndan evvelki devre ait olarak
naklettii bir rivayete gre, Antalya iml-i garbisinde, Denizli Da
larnda ve civarnda yni Menderes Havalisinde 200000 adr Halk
Trkmen yayordu. Her halde X ll.ci asr sonunda A nadolunun
garb sahalar ve sahil memleketleri mstesna olarakimli Suriyede,
Irak ve Elcezirede, ran ve Azerbaycan sahalarnda olduundan
daha kesif-byk bir Trk kitlesi tarafndan vsi nisbette Tiirkletirildii sylenebilir...lkhan Argun zamannda (1284-1291) Akkoynlu
ve Karakoyunlu Trkmenlerinin kesif bir kitle hlinde Orta A syadan
arki Anadolu ve Azerbaycana'* naklolunmasyla, Anadolunun
1
2
3

4
5

P rof.D r.Faruk Smer, ukurova Tarihi, Ankara 1964 (Ayrbasm ), Niyazi

Ram azanolunun yazlar.
Prof.Fuad Kprl, Osmanl D evletinin Kuruluu, Ankara 1959
Prof.Fuad Kprl, Osmanl D evletinin Kuruluu, Ankara 1959. Sf.40. Bu
hususta ayrca Bk.H .Nhal-Ahnet N aci Anadolu'da Trklere Ait yer isimleri,
Trkiyat M ecm uas, cilt: II, 1926. Fehmi Aksu, sparta ili yer adlar, M.Mesud
K om an, Konya Vilyeti Ye radian Konya.
E g e blgesin e ait neredeceim iz m akalede geni malmat vardr.
1 9 6 2 H o lla n d a 'd a to p la n a n ( B e y n e lm ile l O n o m a s tik K o n g r e s in e )
gnderdiim iz rapordan.

Prof.F,K prl, a.g.e Sf,42,43.

Trklemesi mmkn oldu.

bni Said Al-Maribnin Moollar zamannda yazd bir co
rafya kitabnda "Anadolu Trkmenleri hakknda mhim kaydlar
vardr. Bunlara gre Denizli ve Menderes havzasnda 200.000 hane
Trkmen ve Kastamonu ile Ankara arasnda vaki 30.000 hane
Trkmen yaamtr; Uluda (Kei) dan Tarsusa kadar uzanan
garb Anadolu da mmtakalar bu eserde tesmiye olunmuturK
Yrklerin, Trkm enlerin antropolojik vasflarnn rta Asya
Ouzlarnnkine uyduunu anlyoruz2.
Doan ocuun kafa eklini bozma bakmndan da Yrklcr
O rta Asyaya baldrlar. Etnik bir hususiyet olmak zere kafa
eklini bozma (Deformation ) mevcudiyetini kaydetmek
icabeder. Yrkler, ocuk doduu gnden itibaren altnlann yassltm ak maksad He Ka kemerleri zerinden ve kulaklarn st hiza
sndan kafa arkasnda dmlenmek zere balanan bir eki ile
ocuun bam skca emberlerler. Bu hal hakikaten yrklerde
Fronto-Occipital yani nden arkaya bir neyli temin etmektedir. Y
rklerde mevcut bu hali bize Von Lschan da haber vermekledir.
Bundan baka Dingwall de kafa Deformationlar hakkndaki ese
rinde yrklerde mevcut bu vakadan bahsetmektedir6.
Kendilerine sorduumuzda ade edindiklerini, grenek, oldu
unu ocuun kafasnn yuvarlaka, daha gzel ekle girdiini
sylediler. Kazaklarn ayn eyi yaptklarn kendilerinden ren
dik. Eberhard, in kaynaklarna dayanarak, Orta Asyann eski
halklarnda, eski Korelilerde ve bugnk imali inlilerde bu
detin bulunduunu sylyor4.
H lsa Tarihi menbalarda (siyah libasl, kzl brkl, ayaklar
arkl) olarak tavsif edilen bu gebe Tiirkmenlerle Mogot hakimi
yeti devrinde Karamanolu hun m aiyetinde Konya'y istih eden
Trkmenler, hatt XIILcii asrda Horasanda Seluk imparatoru
Sancara syan eden Trkmenler, ayn itimai tipi temsil eder"'.
1
2

4
5

Prof.D r.Z .V . Togan Um umi Trk tarihine giri, Cild, I, st.946, Sf.188,.
Bk. Faruk Smer, X. Yzylda Ouzlar, St.130. D o Dr, Bahaeddin gel,
slmiyetten nceki Trk Kltr Tarihi, Ankara, 1962, sf.128-130. Prof.Dr.
Sadi Irmak Trk rknn Biyolojisine Dair Aratrmalar, Kan G ruplan ve
Parmak izleri ikinci Trk Tarih Kongresine sunulan tebli, st.943.
K em al G ngr, Cenubi Anadolu Yrklerinin Etno-A ntropolojik Tedkiki.
Ankara, 1941, Sf.27-30.
E b er la rd , in K ayn ak larna G re O rta ve G arb A sya H alk larn n
M edeniyeti, Trkiyat M ec. V Il-VIII, sf.133-138, 167.
Prof.Kprl, a.g.e sf.49.

Bu girizghtan sonra imdi de Ouz, Trkmen, Yrk keli

melerinin manalarn aklayarak hepsinin de aa yukar ayn
olduunu isbata alacaz.
Ouz ve Trkm en: Bu iki kelimeyi izalta mellif ve mver
rihler m uhtelif faraziyelcr ileri srerlerse de, esasta birleirler:
Ouz ve Trkmen ayn Trk ubesinin addr. Yalnz Prof.Kafesolu ayr bir gr ileri srmtr. Ona gre Kk-Trk tabiri
nasl belli bir kabilenin ad olmayp siyasi bir terim ise, Trkmen
tabiri de, ayn manada olmak zere, Kartuklarn en kudretli za
manlarnda kullandklar siyas bir terimdir. IX. asrda Kk Trk
kelimesinin ifade ettii tarih vka artk maziye mal olmu, ci
hanmul hakimiyet sona ermi, siyasi Trk birlii dalm olduu
iin bir yandan Uygurlar, bir yandan Ouzlar gibi dier Trklerle
hasm vaziyetle olan Kariukkr tarafndan Kk Trk tabiri p
hesiz kullanlmyaca cihetle, Kartuklarn, onun yerine aa yu
kar benzer bir mefhuma alem olarak, Trkmen tabirini ikame
ettikleri anlalmaktadr'. Son aratrmalara gre Kartuklar, u,
Tala, Yedisi t blgesine hkim bulunduklar en kuvvetli devirlerinde
(XLasnn ilk yars) kendilerine siyas bir isim olarak, ayn zamanda
Trkmen diyorlard1 diyerek ve Kagarnin Kartuklar Ouzlar 'dan
ayn, fa ka t onlar gibi Trkmendirler (Divan, l, 473) eklindeki be
yanna dayanarak, yukardaki hkm e varmtr.
Ouz ve Trkmen kelimelerinin ayn Trk ubesini ifade et
tiini syliyen mellifleri de iki ii gruba ayrabiliriz. Prof.Z.V.Toan Ouzlar gebe, Trkmenleri yar gebe olarak kabul et
mektedir. ' ikr 'ni Karamanlar tarihinde pek vazh olarak gsterilen
(Oz) ve (Trkmen) farknn, yani Ouzlarn bu iki zmreye
inksam keyfiyetinin daha Seluklular zamannda mevcut old,
0 zamana ait kaytlardan da istihra edilebilmektedir. Mahmut Kagar ve El-Hinini gibi eski melliflerin eserlerinden anlald vehile,
(Trkmen) daha ziyade, meden kavim/ere komu olarak oturan ve
ksmen ziraatle de megul olan yar yerleik ouzlar ile Karluk ve
Kfalalara it/k olunmu, yine Mahmut Kagariy e gre, Ouzlar
kendi memleketlerinde (harplere ve glere itirak etmeyen tenbelve
braklm) zmrelere (cins) (yatk) demilerdir. imdi Kazaklar da bu
nevi kyllere (atak) (yani yatak) diyorlar. Ouzlar Trknenlere de
1

brahim K a fe so lu , T rk m en A d , M an as v e M a h iy eti, Jean D en y

Arm aandan ayrbas, 130-132.
brahim K a fe so lu , T rk m en A d , M an as v e M a h iy eti, Jean D en v
Armaan'dan ayrbas, 130-132.

byle bir (yatak) nazariyle bakm olsalar gerektir. Herhalde (Ouz)

sz gebe hayata sadakati tamamiyle muhafaza eden kabilelere
itlk olunm utur".
Dier gr, Ouzlardan mslman olanlara (Trkmen) de
nildiini ileri srer. F.Kprl bunlardan biridir. Memleketimizde
ise, F.K prlnn gr klsik bir deer kazanmtr. Kprl
vaktiyle, Divn Lgate dayanarak, Trkmen adnn Ouzlardan
M slman olan gruplara verildiini sylemi2 ve filhakika bu g
r, daha sonra meydana kan erefz-Zamn- Merveznin tabyil-hayavnndaki satrlarla aynen teyit edilmiti'. Mervezden
nce, Trkm enlerden bahseden ilk slm mellifi El-Mukaddes
(X.asrin 2.yars) onlar slmiycti kabul etmi ktleler olarak
gstermiti.. Kgarl Mahmud da Trkmen ile Ouz'u ok yerde
birlikte kaydetmektedir: Trkmniyetl-Guzzye, beynet-Trkm niyetil-Guzzye, bit-Trkm niyetil-Guzzye, butnl-Guzzyetil-Trkmniye4.
Vambry'e gre, kelime Trk ile (m enden terekkp etmitir ve
(Trklk, Tilrkler) demektir. Zira men trkede toplayc isimler v
cuda getiren bir e k tir" .
J.Deny Trk dili grameri adl mehur eserinde, trkedeki
-men-man ekinin, kocaman (norme), karaman tr6s brun, iman
obse, enfld, v.b. szlerinde grld zere, birletii kelimeye
augm entatif (mbala, fazlalk, byklk, stnlk) manas ver
diini tesbit ile, Trk ve -mehden mrekkep Trkmen tabirinin
de koyu Trk, halis kan Trk (turc pur sang) manasna geldii
n etice sin e v arm tr...J.D en y nin yapt izah Gy. N 6m cth,
V.M.norsky, Gy.Moravcsk taraflarndan isabetli grlm, niha
yet son yllarda O.Prlsak tarafndan tekrarlanmtr.

1
2

Prof.Togan, a.g.e. Sf.187.

lk Mutasavvflar. 1919. 152; a.m ell. Trkiye tarihi, 1923, 135, A.M ell Trk
H ukuk ve ktisat Tarihi Mec. I (1931), 227; a.m ell.Belleten 27 say, 261.
"Ouzlar Trkleri byk boylam dandr ve 12 kabiledir; bir ksm ehirlerde,

bir ksm sahralarda otururlard.. slm lkelerine komu olduklar zaman

bazlar Mslman oldu ki, bunlara Trkmen d e rler " Tabyil-Hayavn
4
5

Minorsky nesri.
A .T. Battal: TM
Prof, K afesolu,
Prof. K afesolu,

1942 m etin 18. ing. terc.29.

XI (1 9 5 4 ), 77.78
O .g.M akale sf.128.
O .g.M akale sf.128.

N6mch, M .Th.Houtsm aya istinaden1Trkm cnlcrin eski adlar

Ouz yerine Trkm en ismini aldklarm, bir aralk XII.asr ba
larnda, Ouz ve Trkm en adn mtereken kullandklarm beyan
etm ekte2, V.Minorsky bir eserinde: Ouzlar umumiyetle Trkm en
ad ile tannm tr, dem ekte, Prtsak, bir ksm Trklerin tarihi
kaynaklarda Trkm en yahut Ouz isimleriyle grndklerini ve
(Ouz Yabgusu) devletinin Ouz ve Trkm en gibi ifte ad altnda
bir siyas birlik tekil ettiklerini bildirmektedir*.
H am m er de N erye dayanarak, M slman olan Ouzlara
Trkm en denildiini sylyor: Ouzlar, Trkistan da ve Scyhun
ve Ceyhun arasndaki m em leketle sakin ve ekseriya rann hsrcvleri ile ve A rap Hlefasile m uharibdiler. rtihal-i Pcygamber-i
slmdan ancak yz elli sene sonradr ki, Dahan, akabinden
Salur ve onunla birlikde iki bin aile din-i M uhammedye kabul
eylediler. Salur bu andan itibaren anak yahut Karahan namn
alarak kendi kavmine de henz putperest olan Trklerden temyiz
iin T rk m en ' ismini verdi*.
lk defa "Onuncu asr mildiye ah eserlerde grlen bu kelimenin
asl ve menei bugne kadar hat hal olunmamtr"' diyerek B art
hold, bu hususta bir hkm e varmann zorluunu belirtm i oluyor.
Ziya G kalp (T rkm an) ve (Trkm en) tefriki yapyor. Trkm enler, (Salur K arahan) ve ( anakhan), (Satk Bura) ve (lik
han) adlarn da tayor bir hakaniye devleti hkm darnn zam a
nnda slmiyet! kabul eden ve henz slmiyet) kabul etm em i
olan ark T rklcri ile m cadele eden bir iller ve kavim ler mctem ias idi. T rkm en kelimesi, (T rke benzeyen) dem ekti. A ra
larnda din fark olduu iin dorudan doruya (Trk?.) diyemiyorlard.
T rkm enlere gelince bunlar, Trkm enler arasnda henz (l ha
yal) yaayan vc hal gebelii terk etmemi olan bir Ouz ilidir8.
Biz Boynuinccli Y rklerinin T rkm enlere, (ayan) dedikle1

M .T l. H o u ism a : W /.K M

Gy.Neneth. A.henfoglalo magvarsag kialakulsa, Budapest, 1930, 70

Sf.
H udd al-lam . 311.
O.Prtsak, D er Untergang Des Reiches des ogusisehen Yabgu:F.Kprlii
arm aan, 1953, 397
Prof.Kafeso^lu, a.g.mnkale, sf. 122-128,
N esri Neri diyor ki: "T rk m e n kelim esi. ( T r k ) ile (im a n ) l fz la rn d a n
m re k k e p tir.
H am m er D e v le ti Osmaniye Tarihi, cilt 1 sf.44.

3
4
5
(*
7

11 (1 8 8 8 ), 228.

Bili llo k t, O rta A sya T rk Tarihi hakknda dersler, st.927, sf.6 8 .

Zya Gkalp, a.g.e., sf.21-22.

rini kendilerinden duyduk. Eski bir Trk parasnn zerinde de

bu ismin bulunduunu ve ahs ad olabileceini aadaki satr
lardan anlyoruz: 1884 de Wiatka vilyetine tbi Sediarskta da bir
Trk paras bulunmutur, ki Ermitaj mzesinde sakl olan bu p a
rann zerinde de eski Trk yazs ile yazlm ibare vardr. Profesr
Radloff, bu Trk paralarnn zerinde bulunan tiirke szleri oku
yarak neretmiir. Bu parann birisinin zerinde u ibre vardr: Ben
ayan, bir aka. Demek oluyor ki, parann zerinde bunu bastrann
ismi ve ka aka olduu kaydedilmitir1. Ayrca Anadoluda (ayan)
l be tane ky ad m evcuttur.
(ayan)n sfat m, ahs ad m, airet ismi mi olduu husu
sunda m tereddit bulunduumuz iin bir neticeye, bir hkme
varamyoruz.
Kagarl Mahmud, Karluklar hakknda Gebe Trklerden bir
bln addr. Ouzlardan ayrdrlar. Ouzlar gibi Trknendirler.
(Divan, I, 473) dediine, Osman Gazinin oullarna asla iskn
olm am alarn yerleenlerin asaletinin kaybolacana beliin y
rklk ve Trkm enlik edenlerde kalacana dair nasihatnaJ;
Z.V.Togan, a.g.e. Sf.101-102. bakarak, imdilik (Trkmen) keli
mesinin (yrk) kelimesi gibi gebelii, konar-ger Trk boy
larnn hayat tarzn ifade eden bir isim olduunu dnyoruz.
Biraz sonra Trkm en Airetlerinden bazsna Yrk, Yrklere
Trkm en denildiini de gstereceiz.
Yrk: (Yrm ek) fiilinden yaplma* Anadoluya gelip Yurt
tutan gebe ouz boylarn (Trkmenleri) ifade eden bir keli
medir. Bir ok eserde (Yrk) eklinde yazlmas byk hatadr.
K.Gngrn (Cenubi Anadolu Yrklerinin Etno Antropolojik
Tedkiki) isimli eserine dair yazm olduu kitabiyatta Muzaffer
Ramazanolu bu hususu hakl olarak belirtmektedir: (Yrk)
kelimesi mellifin zannettii gibi, (yrmek) den yaplm bir isim
deildir! Bu kelime sfattr; asl da (yrk) dr. Telffuzda yu
muak (), kelimenin yalnz bir mnasnda: dii davarlarn tekeleri
istemeleri srasnda, (mal yrd) sznde ortaya kar! Kelime
sfat halinde ileri, medeni, bilgili, cins ve halis manalarna gelir.
1
2

H .Nam k Orkun, Eski Trklerde Para, Varlk say: 178-1940.

Kylerimiz, 1933 ayam Ulya (Diyarbekir-O sm aiye)
ayan (orum -Meci'd z ) "

ayan (orum -Sungurlu)

3

ayan (M ula-Fethiye)
ayan Yurdu (Erzurum -Pasinler).
Z .G kalp, a.g.e. Sf. 12-13.

(Yrk at yemini arttrr) derler. Halbuki ehirlilerin pek ou

(cins at yemini arttrr) der. Sonra bir airet baka bir aireti
medhederken (Onlar bizden yrkdr) diye medheder. Bunu sy
lerken de onlarn daha medeni daha ileri olduklarn ayn zamanda
daha ok okumu kimseleri bulunduunu kasdeder. Yoksa koar
adm gittiklerini deil! Hi bir Yrk, bu kelimeyi yrmek mna
snda kullanmaz. Eer bu fiili arlatmak isterse, (Yrdm) de
meyip (Yrdm ) der. Zaten (Yrk) her iki kelimeyi de bilir;
Fakat (yrk) kelimesini isim, (Yrk) kelimesini de sfat lalinde
kullanr. Yalnz, birbirinden tamamen ayr olan bu kelimelerin
eski imllar bir olduundan ve yabanc limler, bunlar bir kelime
zannederek daima (yrk) diye okumulardr. nk (Yrk)
dem ek onlara kaba gelmitir, stanbul ivesine, daha dorusu ya
banc ivelere uydurmak sevdas ile (yrmek) den (yrk) de
m ilerdir diyerek bu kelimenin yrmek fiilinden meydana gel
medii hususundaki kanaatini yle ifade ediyor: Fakat ismin
mcerred halde yaam olmas da, hunim yrmekten gelmi ol
mad kanaatini uyandryor. nk yrkler, daimi hareket hallerini
yrmekle veyahut yrrlkle ifade etmezler. Bu mefhumlar yerine
her vakit g kelimesini kullanrlar. (G kalkt) (g kondu), (G
eklik), (G gidiyor) (G vard), (Ge katld) (Gten ayrld)
derler. Hatt (Gn dn topa! ite yarad) diye bir de ataszleri
vardr. B misaller, (yrik) kelimesinin bu airetlere has bir isim
olmas hakknda uyanan kanaatin hakl olduunu gsteriyor,"'.
Bu m talann ilk ksmna itirak ediyoruz. Dinar ve Trkm enlerinde
Silifke havalisinde, dn arifesinde genler daa,
dnde yemek piirmede, meydan atei yakmada kullanlacak
odun temini iin giderler. Odunu ilk getirene hediyeler verilir,
onu getirenin itibar byktr. Bu ilk getirilen oduna (yrk
odunu) denir. Yrk kelimesinin kabiliyetli, dirayetli cesur ma
nalarna geldiini biz de mahede ettik. kinci ksmdaki Fikre
itirak edem iveceiz. Btn yrkler, bu kelimenin (yrmek)
fiilinden mtak olduunu sylediler. Bize gre (g) ksm ha
reketi, (yrmek) umumi, btn hayat boyunca yapla gelen fiili
gsteriyor bahi airetinden edindiimiz u bilgi: (Ecdat H ora
sandan beri bu yolda yrye gelmi): ve Yrk yrk yrd;
kll deriyi srd)1 tekerlemesi de grmz teyid eder.
AvrupalI seyyahlar, alimler de yrklerle ilgilenmilerdir. 1

2
3

M uzaffer Ra m aza olu. Ki tabi ya t, r Mecmuas, Sav 117, 1942.

Bahi airetinden Abdullah Aslan.
Kerim Yund'daj nakil.

Bunlardan leake, yrklerin, Asya 'da Krt ve Trkmenler gibi aret

hayan yaadklarm, Trakya ve Makedonya d a yerletikten sonra ise
bu yaay tarzn terkettiklerini, S.Boker, Beik gl sahilleri skinle
rinin yrkler veya Trkmenler olduunu ve Hertzber de yan
nonad yrklerin Asya 'dan hicret ederek Tesalya da yerletiklerini
kayt ve iaret etmektedirler. Yine R um elinin etnorajik vaziyeti
hakknda yazd eserde, G.Lejean, Trklerin nonad ve oban hayat
yaayan rkdalanna, (yryen, gezen) mnasnda olan, (yrk) adn
verdiklerini bildirdii gibi, Makedonya n n beeri corafyas tetkikine
nerettii bir eserinde, Cvijicde, Ofabolu Trklerinin byk bir ek
seriyetini vaktiyle Anadolu d an hicret etmi yrkler olduunu tesbit
etmek suretiyle bunlardan bahseylemitir'.
"k Paazade de (Ger halk) (Ger il) Oru bay tariflinde (Gknc yrkler) (Ger yrkler) denilmi olduunu ' gryoruz.
Tsakyrolou, gebenin yrkle ayn mnada olmakla beraber,
ikinci kelimenin daha ziyade hareket halinde ve yerlerini deitirdikleri
esnada nonad kabilelere verilen bir ad bulunduunu kayt, Trkmen
sznn ise daha dar bir mnadakiyriik guruplar, zmit havalisinde,
Dinar ile Konya arasnda, Sivasta yaayan yrkler iin kullanldn
iddiaetmitir .
G ene Tsakyrolon yrklerin Orta Asya 'daki^ Tiirkmenlerin ah
fad ve bz bakmlardan ran d aki Trkleri ve zerileri hatrlattk
larn ilve etmitir4.
Aada daha geni ekilde izah edeceimiz gibi Yrk ve
Trkm en ayn manaya gelmekte, Anadoluya gelen gebe Ouz
Trklerini ifade etmektedir. Btn vesikalar bu gebelerin Orta
Asyadan geldiklerini gstermektedir. Tarihi kaynaklanmada da
bzen Trkmen bazen yiirk olarak rastlanan, seyahatnamelerde bu
suretle zikredilen bu Trk halknn menei itibariyle k a tiyen ouz
lardan bulunduu XV. asr mverrihlerinden olup da imparatorlu
un knl devri hakknda en eski malmat verenlerden Oru
Bey'in bir mnasebetle, (Bu ouz taifesi gknc ylkler idi) ek
lindeki ifadesiyle de sabittir6.
1

4
5

Prof.M .Tayyib G kbilgin, R um elide Yrkler Tatarlar ve Evld- Ftihr.

1st. 1957 SF.2-4.
Prof.M . Ta yy i b G kbilgin, R u m elid e Yrkler Tatarlar ve Evld- Fal i hn,
1st.957, Sf.2-4.
Prof.M . Tayyib G kbilgin, Rum eli'de Yrkler Tatarlar ve Evld Fatihan,
1st.957, Sf.2-4.
Tayyib G kbilgin, a.g.e. Sf.5-6.
Tayyib G kbilgin, a.g.e. Sf.5-6.

Prof.Faruk Smer Kzlrmakn dousundaki Trk gebele

rine Trkm en, batsndakilere Yrk denildii kanaatindedir.
Prof.Tayyib Gkbilgin de bu fikirdedir.
Kayseri, Nide, Adana, Mara havalisinde yrklere (Aydnl)
denildiini grdk. Silifkede bir yrk airetinin ismiyle anlyor:
Sarkeili. Douda vC randa (Karakoyunlu Trkm eni) olarak
bilinen Konar Gler, Antalya, Konya, Adana havalisinde (Kara
koyunlu yr) adn alyor. Anam urdan balayp, Toroslar
takiben Tarsus-Namrun Yaylasnda son bulan Yrklcrin g
yolu olan gzergha Trkmen yolu denmesi, Silifke havalisinde
bir ksm Yrk airetinin adnn (Kelitrkmenli, Ayatrkmenli,
Trkm en ua) olmas, zamana, mekna, geli yerlerine gre isim
aldklar kanaatini douruyor. O rta Asyadan Trkmen umum
ad ile kld halde, sonradan (Yrk) (Aydnl) gibi isimler
alyorlar. Y rk adnm domasna (Alev-Snn) tefriki amil oldu
diyeceiz; Fakat Dinar Trkm enlerinin snn olmas, A.Rza Yalgmn Alev Honaml Yrklerini grm olmas bunu nlyor.
Fakal (Yrk) le (Trkmen) in ayn etnik zmreye alem olan
iki kelime olduunu rahata syliyebiliriz. Ariv vesikalarnda bu
iki kelime mteradif, e manal olarak kullanlyor: Trkman-
Haleb, Yrkn- Haleb...ilh (Ahmet Refik, A.T.A., F.Smer, T r
kiyat, X,155) Ayrca "Vmbery yrkler arasnda rastlanan kabile
adlarnn orta A sya d a Trkmenler arasnda mevcut bulunduunu
gstermektedir'Tayyib Gkbilgin a.g.e. Sf.8..
O rta Asyaya ballklar ataszleri ile de sabit. (Sarkeili) 1er
gururlanan kimseye: "Horasanda kadniim tarlan var?", A m m a
lhnasanltha!..", "Ne Horasanl adam!...Bu kadar olamaz derler.
Aslanl kynde (Kozan) saf adama "Horasan akllderler. Kirtil
ky (Silifke) alevileri "Alim Buhara 'dan karm da Evliya Ho
rasan 'dan "saf adam iin "Horasanakll diyorlar.
Avarlarda bu balar daha zengindir1. Hunlu ettin, nl
ettin Ouzluyam, Yavuzluyam, Ouzlardanm, Yasa pese,
(Em re itaat), Gonca Gllym, Bedilliyim, Ereimde Gkbiire (Avarlarn hepsi bozkurt demektir), Ergonem var, erginem
var (Durak yerlerim, delikanllarm var.) Otakl tekli (O tu
l

Avlarlara ail bu ataszleri T af Kynden (Kayseri) Avar boyundan Beir

nder B eyden alnmtr. Vakti ile yallardan kendisi toplam. G ezdiim i/
birka A var kynde aratrdk, kayseri'den M derrisoullandan adi
Soya la da soruturdu. ou .yok . Belki unutulmu, kayd ihtiyatla alyoruz.
Fakat m esel (flu n lu ettin. nl ettin) yayor kullanlyor.

racak yeri, sz syliyecek insan var), Bedilli, diliball* (asil,

tatl dilli insan iin), Dili ball Bozgurt (Tatl dilli Avar),
Ilayc Nogayc (Yaygarac insanlara denir) zbek zbek (Pek
arzu sahibi), oru bedilli, boyu bozgurt (orlamak: sohbet
etm ek.), Kinikli konukl (Misafir seven kimse iin sylenir.
Hal kullanlmaktadr.) All ol, kayl ol (Belki Kav Aireti
kastediliyor. yi giyin manasna) Soylu kayl (asil adam), Aralda TuraPa (H er yere yol gider demek), Baykalda su arar
(olmyacak iin peinde koan iin sylenir), Ilarzemde haznem
(Fakirliine bakmayp sz edene denir) inba bir aka (de
ersiz i iin sylenir), yolumuz tibete (zor ve kt i, kt
insana ii dme) Hazerden gaar, bezere gider (iini bilmeyen
akn), Havran enii, gk-brii, gkbr (Avarlarda eski
nineler torunlarnn salarn okar byle diyerek severlermi.
Havran = kurt, cn ik = yavru manas: Kurt yavrusu, bozgurdan
bozgurdn) Karda gibi yaren, Turan gibi yayla olmaz (Beir
bey bunu anasndan duymu)
Namk Kemal, Ziya paa O rta Asyadaki Trk lkesine (Byk
Trkistan), Anadoluya (Kk Trkistan) diyorlard. Osmanl
Devleti bile resmen, im paratorluun adn (Trkistan) olarak ka
bul ediyordu. Bunu, Osmanl devleti ile ngiltere ve Fransa ara
snda 1855 senesinde akdolunan istikrar muahedesinde gryoruz:
Biz ki, billfihi tel Trkistan ve Trkistan'n amil okluu nice
memalik ve bildann padiah, Essultan hnisultan Essulanil gazi
Abdlmeci han...
Trkmen Airetlerinin krtlemesi:
Ziya Gkalp, (Airetler Hakknda Sosyoloji Tetkikleri) isimli
eserinde Trkmen airetlerinin krdlemesi hadisesine temas ediyor. "(Trkn) gibi esasen (Beydilli) boyuna mensup Trk oldu
unu bilen, fakat Krte konuan bir Trk areli..."1.
Bugn Kayseri (Sarz) ve Urfa havalisinde asllarnn Trkmen
olduunu syleyen, fakat Krte konuan Bcydilliler mevcut. (Badll) diye anlyor. Aslmz Trkmen; imdi Krdk'' diyorlar. Keza
Urfa havalisinde (Karakeililer) ayn halde.
Gaziantep havalisinde Krdleet Alevi (Tilkiler) airetinin asl
Trkm endir. Bunlarn dier Trk boylan ile birlikte, ekaliyette
kaldklar rann baz mntkalarnda krtletiklerini gryoruz:

.Hakk Yeniay. Yeni Osm anl Borlar Tarihi. s.964, Sf.22.

Z .G kalp A iretler Hakkmla Sosyoloji Tedkikleri Dou mec. Say:7-8. 1943.

Giiney ran da farshan ve kurdeen u! (Eski r, l, Araplarda

Siil), Kcat, Aaeri Khalac Ilak, Krdstan da Kiirtleen Bayat,
avar, Bedili (Kltlerde Bedelli) Eyva (Yiva) urular Hzistanda
A varlar, Ltristan da bedelli, Tilk ve Ulu-inliler bu cmledendir.
Bayat, Avar, KJalac gibi kabilelerin, Fars vilyetindeki Tiirkmenlerin
dalarda ayr uru/ar halinde gebe kalanlar mi niyetlerini muhafaza
etmilersede...
G ene G aziantep havalisinde krtleen Alev (Gzgapanl Ai
retinin), V arsakIann bir kolu, bir oyma olduunu anlyoruz'.
K ozann be kyne (Krt kyleri) diyorlar. Gittiimizde halis
Trkm enlerle karlatk. Tek kelime krte bilmiyorlar. En eski
Trk adetlerini yaatyorlar. Kendilerini krl bilen bu insanlar
hakiki krller arasnda bulunsalard imdiye kadar oklan erir
lerdi. Mill kltrm zn hazin halini bu misal gsterir.
Birok (Krl) isimli Trk ky bulunduu gibi, Toroslarda
(Barsak Yaylas Tanrda civarnda, Akscki-Hadim aras) Krtler diye anlan ve tanlan halis Trkmen, Yrkleri grdk. Eski
Trkler arasnda ve Macarlarn iinde de (Krt) isimli kabile
bulunduunu eski Trk kitabelerinden anlyoruz. (Yaztlar III,

180-181)
Bu bahsi burada derinletirmee vaktimiz, yerimiz msai deil,
Bu vakay ileride mstakil yazlarla tesbite alacaz.

II- Din Bakmdan Orta Asya ile Rabta:

K ltrler ve medeniyetler daima birbirlerinden mlccsir ol
mulardr. Beeriyet, ilk devirlerden bugne kadar, en ibtidaisinden en m tekm iline (Semav dinlere) doru, din messesesine
sahip bulunmu ve tima messeselerin dier kollarnda olduu
gibi, din sahada da kavimler aras kltr al verii olmutur.
Trkler de in, Hind, Tibet ve rann din ve mistik tesirlerine
maruz kaldlar. Zaman zaman baz Trk ulus ve boylar Maniheist,
Budist, Hristiyan, Musev oldular. Hristiyan olan Kuman ve Bul
garian yerli slav ve dier rklarla karp Islavlatlar; Macarla1
:

P ro f.T o a n , St',206-207: Ayrca F.K prlnn slm A nsiklopedisindeki

Avar Mit.ne lik.
Faruk Smer, ukurova larili, Ankara, 1964 (ayr bask), sf.95.

tlar; Trklklerini kaybettiler. Bunun yegne istisnas Romanya

daki GagauzIardr. Musev olan Hazarlar da eridiler1. Maniheizm
de ayn idi. slm kaynaklan, Maniheizmin Uygurlar gevettiini
ve cesaretlerini krlettiini yazarlar. Gerekten ise, Maniheizm,
tccarlara ve ehirlilere mahsus bir dindi. Koyun ve at srlerinin
pelerinden giden; km klaklara inip, yazn yaylaklara kan vc
tabiatn her trl zorluklarna kar koymaa mecbur olan Uy
gurlarn bu din ve dnya gr le anlaabil meleri ok zordu2.
Kaym babas Bilge Hana, hayvan eti yemei ve harbi menettii
iin, Budizmi kabul etmemesini tavsiye etmiti'.
Greko-Baktria devleti yerinde Kan devletini kuran ve Hindlilerce Turuka yani Tiirk tesmiye olunan Orta Asya fatihleri, reisleri
Kanika 'nm idaresinde Bdda dinini kabul ettiler4.
(Trk Tarih Felsefesi) nin konuabilecei bir sahada, kymet
hkm vermekten ekinerek amanizm ve slmiyet zerinde dur
mak istiyoruz.
amanizm bize gre Trkn mill ahsiyetini bulmasna hizmet
eden bir dindi. Trkln en uurlu bir devrini yayan G klrkler
bunun delilidir.
VI.Yzylda byk Trk devletini yeniden kuran Gk-Tiirk sl
lesi amanist boylarn yetitirdii slle idi. Bu slle, devlet idaresinde
mill yaz ve mill dil kullanacak derecede inkiaf etmi bir milleti,
bir devleti temsil ediyordu
Baz melliflerin iddia ettikleri gibi amanizmi terkedip, simiyete girmekle Trklerin trelerini, mill ahsiyetlerini kaybet
tikleri hususunu kabul etmiyoruz. Perakende halde; kemmiyet
itibarile kifayetsiz olduklar iin Afganllar, Krtler, A raplar arasnda eriyen Trk Airetleri, bu hkm kuwellendiremez. Deil
mi ki, Suriyedeki Trkm en Airetleri ve Irakda Kerkk havali
sindeki bir milyon Trk, mill benliklerini hal muhafaza ediyorlar.
Hristiyan lkelerinde ise, Mslmanlk Trkln muhafazasna
yaryan manev bir zrh olmutur. Misal: Romanya Trkleri, Krm
Trkleri, Bulgaristan Trkleri, Yunanistan Trkleri, Yugoslavya
1
2
3
4

Bugn stanbul'da mevcut olduu sylenen (Tiirk-M usev cem aati) bunlarn
devam olsa gerektir.
D o.D r.B ahaeddin gel, slm iyetlen nceki Trk Kltr Tarih. Ankara
1963.
Z .G kalp. Tiirk M edeniyeti tarihi, sf.11.
P of.D r. Z. V elid Togan, U m um Trk Tarihine Giri, sf.46. st.947.
Abdlkadir inan. Tarihte vc Bugn amanizm, Ankara' 1954, sf.4.

Trkleri.
Fuad Kprl "slmiyeti kabul eden yeni Trk cemiyetinde,
sanld gibi, her trl tima ve hukuk messese/eri aynen ondan
kopye ettikleri, bu mevzda da hi bir hususiyet gstermedikleri
dncesini Trk hukuk ve messeseleri tarihine dair aratrmahiriyle
ykm; yeni bir din ve medeniyete giren her cemiyet gibi, Trklerin
de slm dini ve medeniyetine intisap ettikten sonra eski dn ve
inanlardan, kltr ve ananelerden bir ok unsurlar birlikte getirip
muhafaza ettikleri ve bunun neticesi olarak da slmiyet anlayla
rnda ve yeni bir islmi cemiyet vcuda getirmelerinde bir hususiyet
arzettikleri gr ve kanaatine varmtr
Snn olsun, Alev olsun Trkmen Airetleri mill kltr ve
messeseleri muhafaza edegclmislerdi. Saray evrelerinde Arap
ve Fars kltrnn yaygnlna, Trk kltrne hor bakmalarna
karlk, gebe Trk boylar onu daima hrm etle saklamlardr.
Snn airetlerin slmiyctle, mill kltr badatrmalar ayrca
tedkikc deer. Bu husustaki son hkm, mill ve din kymetleri
zedelemeksizin yaratlacak mstakbel Trk Kltrnden sonra
verilecektir. Son olarak syliyelim ki, bir takm Tiirk kavimleri
ve bizzat Anadolu Trklerinin, yer yer eski kltr unsurlarn tayan
bir evsaf arzetmeleri mzinin ihyasnda ve Tiirk ruhunu bulmakta
bize yeni imknlar hazrlamaktadr1.
Biz bu bahiste O rta Asya amanizmine ait baz unsurlar ksaca
grecek ve halen bunlardan Anadolu Trk gebelerinin yaat
m akta olduklarn inceliycceiz. Bu suretle Trklerin yeni bir dini
kabul ederken, eski kltr vc inanlarm da terketmediklerini
isbatlam, Trklerdeki din messesesi hakknda ksm bir fikir
sahibi olacak, (Yrklerin-Trkmenlerin) tarihi Trk gebeleri
nin ocuklar olduklarn din yoluyla gstermi olacaz.
in kaynaklarnn verdikleri haberlerden anlaldna gre, eski
Orta Asya amanizminin esaslar Gk-Tann, giine, ay, yer, st, ata
(cedd-i l), ate (ocak) klleri idi. Din yin ve trenlerin muayyen
bir nizam (stat) erevesi iine alnm olduunu tahmin etmek de
mmkndr.
Byk devlet kuran amanistlerin yin ve trenlerini icra iin
resm lzk vcuda getirdiklerini, yakn zamandaki Manu tari
1
2

Prof.D r.O sm an Turan, Fuad Kprl Armaan, st.953. sf.X V l.X V H l.

a ) Prof. D r. Osm an Turan. Fuad Kprl Armaan, st.953. sf.X V l-X V III.

hinden de biliyoruz1. Bu isim Budizm yoluyla Hind dilinden

gelmitir: aman kelimesi de rahip mnasnda sanskrie (ramna)
kelimesinin Pl formas olan (amana) dan gelerek bu (Kam)
dinine isim olm utur2 "eski Trke'de (anum )a ancak (Kam) de
nirdi. (aman) ve (baks) terimleri, phesiz yabanc kelimelerdir. a
man (Kam), amanistierin inanlarna gre, tanrlar ve ruhlarla in
sanlar arasnda araclk yapma kudretine malik olan kiidir, nsan
ufak tefek ruhlara, aileyi koruyan ate ve iyi yer-s ruhlarna bizzat
kendisi de kurbanlar, salar sunabilirse de, kuvvetli, hele kt ruhlara
dorudan doruya ba vuramaz'.
Kainlik (amanhk) sanat renmekle elde edilemez. Kain olmak
iin belli bal bir kamn neslinden olmak gerektir. Hibir kimse kam
olm ak istemez. Fakat gemi kam-atalarn ruhundan biri kam olacak
torununa musallat olur, onu kam olmaa zorlar'4.
Biz airetler arasndaki tedkiklerimizde, bu husustaki en en
teresan mulmat Honaml Airetinde bulduk. Halen Yunakn
(Konya) Honaml kynde meskn smail olu smail Bilici, 40
sene evvel, airetin en yah ve en bilgilisi olan kr Hac Osm ana
(85 yanda) asllarrtm nereden gelme olduunu soruyor. Bu mek
tep m ed rese G rm em i. iki gz kr ihtiyar, yaylada, bir aacn
alm da, yazgn, grmeyen gzleri ile uzaklara bakarak: Oul!..
Byk suval sordun. Bu yaa geldim, daha bunu bana kimse
sormad. Biz evvelce, dedemden duyduum a gre Horasan elinde
gnee deparmz. aban Baba adnda bir abdal davulla halay
ektirir, (Tanrm z douyor) diye gnee daptrrm. Nameyle
Mslman olmuuz. A n a d o lu y a akn yapmz. Gnei yaradan
A Hah olduunu bilip vaz gemiiz.
aban Baba da, airetten faydalandndan, ol evlenenin
dnn, snnet olann snnet dnn yaparak, iimizden
ayrlmam\
Yer-Su Kltii:
Yer-s klt, Gktrk kitabelerinden anlaldna gre VIII. 1

2
3
4

A. nan, a.g.e. sf.2 ve 75.

Z .V .T ogan, a.g.e. s 1.46.
A.nan, a.g.e. sf.2 ve 75.
A.nan, a.g.e. sf.76.
(aban Baba) ile (am an) arasndaki yaknlk. aman deyince davul un akla
gelm esi ve onunla ayin yaptrmas ve" Anadolu Abdal'larnn davulculuklar
birlikle dnlm eli, kyaslanmaldr.

yzylda Trk imparatorluunda devletin resm kltlerinden biri ol

mutur. (Tonyukuk kitabesi, Ongin Kitabesi)...bn alFakihin verdii
m almata gre, Barshanllarda Ikgl klt vardr. Barshan halk
her yl mahsus bir ekilde, yani merasimle bu gl dolaarak takdis
ederlerdi. (A.Z. Velidi Toan, bn a lF a kih in Tilrklere ait Haberleri,
Belleten,XII, 14)"'.
Toroslarda (Bulgar Dalarnda) Yarkgl ve Karagl yrkler
indinde byk, dipsiz, korkun gllerdir. ine girince eker. ok
adam ldrm. Hepsi hu ile bakarlar. Gene Toroslarda (Ak
seki civarnda) bir Dipsiz Gl mcvcutur.
Airetlerin trklerine girmi olup, dillerinde korku ve hr
metle anlr2 T okatn Readiye Kazasnn Kabal kynde (eski
ad ardak) Haan Paamn soyundan bir kylnn, Kelkit a
ynn kuzeyindeki tarlasnda ceviz aacna bal ksrana, arazinin
yanndaki glden (Dipsiz Gl) kan bir aygr ayor. Yakalamak
iin kouyorlarsa da gle kayor. At eklinde kulunluyor ksrak.
Bunu btn o civar kyleri bilirmi1.
Kurban, Adak ve Da Klt:
Kurban ilk telkkiye gre tanrya verilen bir hediyedir. O ayn
zamanda dorudan doruya stn ve aa insanlar arasnda m u
kaddes balar kurar. Biz bazen tanrnn bazen insann bazen hayvan,
nebat, hatt cansz cisimlerin kurban edildiini gryoruz. Bu ekiller
kurbann um um i bir tima kurum olduunu gsteriyor .
Eski Trkler kurbanlarn yksek da tepelerinde, Gk-Tanrya yakn olduuna inandklar yerlerde keserlerdi. H unlar inlilcrle anlamalarn Hunda denilen bir dan tepesinde yapar
lard. (amanizm, 48-59)
Bulgar D alarnda Alagln stnde (Gveri Tepesinde)
(Geyik Dede) isimli yatra, btn bu civarn airetleri (Temmuzda) gidip, kurban kesiyorlar. Dua ederler, ocuu olmyan kadnlar
uykuya yatarlar. Rya beklerler. Sultan Dandaki (yrkler Giyi
D a= Geyik Da da diyor. Akseki-Hadim Civarnda) yatra, bu
havalinin yrkleri Austosta ziyarete gidip kurban keserler, iki

2
j
4

A bdlkadir nan, Trklerde S Klt ile ilgili G elenekler, Kprl Armaan,

st.953.
,
ocukluum uzda Ske de 20-25 m" lik bir suya (bal Su-D eve yutan) korku
ile kanck bir hrm etle bakardk,
Bu bilgi Kabal K ynden timaiyat Enstits odacs Durm u Yldzdan
alnm olup, D ed e Korkut Hikveerindekinin ayndr.
Prof.D r.1I./.. lken D in Sosyoloji; s.'M3 . St.46.

rekt namaz klarlar. Bekr erkekler: Dolandm geldim ocana,

bir kz ver kucama , ocuu olmyanlar: Dolandm geldim oca
na, bir evlt ver kucama diye dua ederler. Kzlar da keza..Vaktile Konyadan bile gelenler olurmu.
Edrem it havalisi Alev Trkmenleri, snn Yrkler, Kyller
(Baba ve Sarkz) yatrlarn her yaz austos 15e doru ziyaret
edip, dan stnde kurban keserler. Alevler ayrca gidip trbede
alglar alar, ikiler ier, dua ederler. Silifke Alcvlcri de (Kirtil
Dedesi) ne alglar alarak kar, kurbanlar keser, iki ierler. Bu
adetlerin aynen eski Trklerde de tatbik edildiini gryoruz:
Tu-kit 'lar koyun veya at kurban edildii zaman, bunlarn kafasn
bir denein ucuna asarlar. Bu gnlerde (yani kurban gnlerinde)
kadn erkek bayram elbiseleriyle mezarlklarda toplanr
Bu kurban keyfiyetini Ziya Gkalp totemizmin bir tezahr
olarak grmekledir. "Mabud ilkbaharda (koyun) yer. Demek ki bu
mevsimde (Gk Han) a kendi totemi olan (Koyun) kurban edilir.
Dierlerine kendi mevsimlerinde kendi totemleri kurban edilir. To
temler, totemizm ibadetinin haricinde kesileniyeceinden bu kurban
gnleri, AvusturyaUlarn (intiiyuma) sna muadildir1.
amanizm bakiyeleri, da ve su klt Edrem it Alevlerinden
topladmz (amc Kynden) u malmatta ok barizdir: vaktile
nineler karn aryan torunlarnn karnna ellerini koyarak: Da
lar, talar, ulu aalar, ulu dalar, ulu aylar gelin.Locuumun
gamnn arsn aln da gidin diye defa bu duay tekrarlar,
ar kesilirmi.
M anas destannda Yakup Han hatununun ksrlndan ikyet
ederek diyor ki: Bit r'y alal on drt yl oldu. tir ocuk
koklayamadm, pemedim. Bu hatun mezarh yerleri ziyaret etmiyor,
elmal yerlerde yuvarlanmyor, kutlu pnarlar yannda gecelemiyor.
(amanizm, sf.168)
K orkutelide, Yellen Kynn zerindeki bir ulu pnar ba
nda ocuu olmayan veya len Yrk ve Kyller kurban kesip,
orada geceler, namaz klar, dua ederler. Bu suretle ocuk sahibi
olurlur.
1

RadlofC, Sibirya'dan (T erc.A hm el Tem ir) st.1957, I, Sf. 132 iki sene nce
Aydm'n bir .Alev kynde (H drellez) dolaysiyle yaplan dini m erasim de
bulunduk. Aynen yukarda bahsedildii gibi mezarlk iinde kurban kesildi;
saz alnd: iki iildi, veed iinde nefesler dinlendi, (en yeni elbiselerle).
Z-G kaip a.g.e. Sf.36.

Ocak ve Atalar Klt:

am an dualarnda (Atamzn yakt ocak) denir. Krgz-Ka
zaklarnn kabile tekiltm unutmayan boylarnda, mesel San-Arka
N ayman ve Argnlar gibi boylarda, yedinci veya dokuzunca atann
torunlarnn hepsi bir (lken tiy= ulu ev) e sayg gsterirler. Bu eve
(adra) (Kara angarak) da derler ki yzyllar boyunca ocak du
manyla (kararm adr) demektir. Bu adrda verilen sz yemin
saylr. Bu adrn sahibi, gen bir delikanl da olsa, herkese sayg
grr."
(amanizm, si.68)
Y rkler o lu n u evlendirip ay adr veya eve karrsa ilk
atei kendisi yakar. Atann yakt ocak uurlu kudml o lu r ,
oca tter. Honam l Airetinde Dumann ttmesin, horozun t
m esin en byk bedduadr. i rast gidene Atan ocan yakvermi olum senin derler. Eski adra (ulu adr) derler. Buras
gdmldr. Bir gayfa i, iin uurlu gider. Yitiini bulursun.
O ocakdan bir ey alp vermeyiz
O Ocak bize yaramaz; r getirmez"
Srallar
H onam llar akam otururken komusunun malna bir zarar
geldiini duyarlarsa, yedi ocaktan rak diyerek, kzn (ate) bir
tarafna tkrp, adrdan dar atarlar.
Karagaslarm inancna gre ate slk alarsa (uzaktan bir yolcu
gelecektir) Atein gece slk almas iyi deildir. (amanizm, sf.67)
Ate slk alarsa misafir gelecek veya aleyhte konuan var
demektir. (Btn Yrklerde)
Dvlet isen oal; gaybat isen goval (sn) derler.
Ocan tandan biri hi kaldrlmaz (Ocak daima ttsn diye)
Bakurtlar ve Kazaklar bir yal paavray tututurup hastann
evresinde (alas, alas) diye dolatrrlar. Buna (alaslama) derler. Bu
kelime Anadolu Tiirkesinde (alazlama) eklinde muhafaza edilmitir.
Atete temizleme anlamn ifade eder (amanizm, sf.68)
Honam llar aynini yapar (Alazlama, alaflama) derler.
Orman klt:
amanistler bilhassa ormanlarda aynn adm sylemekten kor

karlar. Karaolan derler. Son zamanlara kadar avclkla geinen

or Trkleri orman ruhlarna ok nem verirler. or avclarnn
inanlarna gre bu ruhlar avcnn temiz ve doru szl bulun
masn isterler; avc ava kaca gn cins mnasebette bulunm a
maldr. Avclarn evde kalan aile yeleri de temizlie riayet et
melidir. Avclar dnnceye kadar obada oyun, akalama, elence
yasaktr." (amanizm, sf.63)
Y rkler ve Alev Trkm enler ayya (Kocaolan) derler. Ay
nn ismini sylersen hcum edermi. "Merhabagocaolan" dersen
geer gider, niyetten anlarm. drizli Aireti (oynayan) diyor.
Honam Ayiretinde vurulan avn etinden ayba olmu kadn
verse, tfein av tutulur. Tfein vurur hale gelmesi iin ya o
kadnn necasetine kurun sklr veya ylana, domuza o tfekle
kurun atlr, Yahut kz veya ikiz ocuk dnyaya getirmi kadnn
donundan geirilen tfek vurur hale gelir. Ayba olmu kadn
bu eti yemiyecei gibi, doramyacak ve bakmyacaklr.
Trk boylarnn meneleri hakknda sylenen efsanelerde aa
nemli yer tnmaktadr. Uygar efsanesinde Uygur hakanlarnn aatan tredikleri sylenir. Dede Korkut kitabnda ad geen bir
kahraman (Basat) (Atam adn sorarsan kaba aa, anam adn
sorarsan kaan arslan) diyor. Ouz destanlarnda Kpak boyunun
menei hakkmdaki rivayette de aatan treme efsanesinin izi mevttr. Bu rivayete gre Ouz Han bir seferden dnnde, savata
len bir askerinin ei aa kovuunun iinde bir olan dourmutu.
Ouz Han bu ocuu evld edindi ve Kpak (yani aa kovuu)
adm verdi (amanizm, sf.65).
Slckli ve Sral Airetlerinde ocuu olmya bir kadn, ad
duyulmu ulu bir nar aacna (aba aa) kendini satar. Adak
keser, fakirlere datr. Kadn bunun zerine ocua kalr. Edre
m itin am a kynde (Alev Ky) ksz ocuk, kendisiyle alay
eden ocuklara; Benim anam yok ta, ben aa kovuundan m
oldum ? der.
Arvak (Atalarn koruyucu ruhu, eruh):
'Krgz!ar (Filnla konuuyordum, i/arazlarna birey diyemedim.
nk arvag bast) derler. (amanizm, sf.82) Kagarl Malmud
da e-ruhun Trkler arasnda yaygn olduunu, grenek olduunu
sylyor (Divan, III, 225)
Hoam llarda iki kii birbiriylc drse sizin cinleriniz de

dyor dnir. O syledi de, ben diyemedim. Beni ar bast "Ar

yiidinberbaddr. "Ar eden, kr etm ez ataszlerini de kullanrlar.
Dadalol at hakkndaki bir iirinde: (elin ile tmar eyle, arsmma)
diyor. Avlarlarn bir atasznde (misafirim var arm var, yatacak
yerim var) eklinde geiyor. Halk diline de (arsz, yzsz), (utan
maz, arlanmaz) eklinde girmitir.
lme Bal Adetler (ller Klt):
Tu-ki il la r len bir adamn cesedini bir adra koyarlar. lnn
ocuk, torun ve dier kadn ve erkek akrabalar at veya koyun
keserek bunlar mezkr adrn nne serer ve lnn ruhlarna
kurban ederler. A t zerinde yedi defa adrn etrafnda dolatktan
sonra kapsnn nne gelerek yzlerini bakla keser ve yksek sesle
alarlar; bylece kat ve gzya birlikle akar"1.
"Asya Hm hkmdarn (ona yakn kimselerden yzlercesi, liimnde de kendisini takib etmektedir); Gk-Tiirklerde de defin me
rasiminde hkmdar ve kavm i arasndaki mnasebetlere dair telkki
nin ifadesine rastlanr: (Btn bu insanlar salarn kestiler, kulak
larn ve yzlerini paraladlar. yi binek atlarn, karasamur ve gk
sincap krklerini getirdiler ve btn bunlar byk sayda ona takdim
ettiler)l'.
Bumin ve stemi Kaanlarn vefatnda matemciler,alayclar"
saysz boy ve m illetler gelerek matem tutmular ve alamlar"
(Yaztlar, 1,31) Bilge Hakann lm nde ...bunca kavimler sala
rn, kulaklarn kestiler." (Yaztlar, 1,70)
Bu yas tutmay, sa ba yolmay Yrkler arasnda da gr
yoruz, Avarlarda husus at kadnlar vardr. lnn elbisesini
(soyka) eline alp, onun yiitliini, iyiliini, zenginliini, hretini
alya alya terennm ederler. Cevdet Paanm (Tezkir)inde,
Ahmet Refikin (Anadoluda Trk Airetleri) nde Krt diye zik
redilen, Kozann Trkmenleri de salarn yolar, elleriyle, trnak
laryla gzlerini, yzlerini paralarlar. Etraftan mdahale ederek,
nlerler. Yasl olana: (adrnza gara bayrak m asld? diye so
rulur (Srallarda).
Aydmolu Mehmcd Bey ldnde ulu Umur Bey san
kesmitir, (Dsturname-i Enver, 35e atfen amanizm, 197) Umur
Bey, Saruhanoiu Sleyman Beyin yas treninde de san kes

Radioff, n.g.e. l.sf.132.

J ceset Dcr. slep Kltr (D r.erif Batav tere.) D TC FD. XII. 1954, .171

mistir. <ay;; kaynak, 67)

O rta Asyadaki Yog-Am (amanizm, 194-195) andran l
a A nadoluda grlr (Bilhassa Alevlerde 3,7,40 kurbanlar,
alar)
Yal deve bozlarsa (barrsa) aile reisi lecektir Yal deve
adra gelir, ieri bakar, iplere srtnrse evden bir l kacakdr.
(H onam llar) Yal deve bozlar, sesini kesmezse biri lecek (Sarkeililcr) Bayku adrn civarna gelip terse uursuzluk sayp,
kurban keserler (Haytalar)
Yerimiz msait olmad iin doumla ilgili adetleri, kurt hakkndaki ve dier sahalardaki inanlar ksa olarak geeceiz.
"Albast, tfek sesinden korkar lohsa (albast) olursa tfek pa t
latm ak adettir. Demircilerden ve ocakl adamlardan da korkar. A l
bast m uhtelif suretlerde grnmekle beraber, aslnda bir (sarkz)dr.
Alkars, yahut albast insann cierini alp gtrr" (amanizm,
sf,170-17).
Y rkler de ayn kanaattedirler. 40 gn lohusann mezar akdr. O nun iin banda erkek bekler ve k yanar. Lohusa
bana al eki balar. Bunu sadece erkek ocuklar iin yaparlar.
M ert olmyana Olum oldu diye, acap anan al ekindi mi ki?
derler. Gerek O rta Asyada gerek Anadolu'daki airetlerde doum
adetleri hemen ayndr. Kurt postundan bir para kesilip, lohusann yastnn iine konmas gibi (Kozan Krtleri denen Trkm enlerde vard)1.
be gn poyraz eser, souk kar. ocuklar toplanr. Bir
snn ucuna birka an (aln an), devenin pislii (gilli), iki
soan (biri ak, dieri al) geirilir. Bunu bir ocuk eline alr, dier
bir ocuun elinde tuz kesesi vardr, ncsnn arkasna yastk
sarlr, ev ev dolarlar Yel yelemez, yel bura gelemez;
Poyrazn ebesi lm tekerlemesini sylerler. H er evden birer
avu tuz, un, ya verilir. Vermeyenin ocana tuz atarlar. Da
banda ate yakp su banda (km be= kl rei) yaparlar.
Kmbenin bir parasn kle gmp, yumruklarlar. Poyraz ebemiz
ld "derler.
Yamur ok yanca, ailenin byk olu, bir yana girmemi
eein kuyruundan ufak bir para kesip, sprge teli, nar kabu
1

Bu hususta bk. M.Erz, Silifke'de bir A lev ky, ve D nce Mec. say:247.

unu kargya (Kam) balayp, atete yakarlar.

Ben anam n ilkiyim

K u l ardnda tilkiym
Silpik silpik silpiyb
Poyraz dede! Poyraz dede!
(Yam ur kesilir, poyraz kar)
Akam zeri tuz, biber, soan, sarmsak, acl eyler, et kom
ulara verilmez. Pimi et verilebilir.
Ulu aa dibinde oturmama, uzun mrl olmas iin ocuk
lara Yaar, Durmu, Satlm, Sat gibi adlar verilmesi bu sahadaki
m terek kltr gsterir.
(Kurt) ise bal bana bir mevzudur. Gagauzlarda (Kurt Bay
ram) bulunduunu (Atanas Manof, Gagauzlar, Varlk, say: 153,
1939, T.Acarou tere.) ve Edremit Alevilerinin (kurd)a (Peygam
ber kpei) dediklerini sylemekle yetinelim. (Silifke Alevileri
hakkndaki makalemizde ksmen bu hususta malmat vardr.)
y' '
aman bakiyeler Y rkler arasmda byk mikyasta yaamak
tadr. Fakat slmiyete de sk skya baldrlar. Yaylalarda ta
larla evirdikleri 1-1,5 yksekliinde duvar olan camilerde namaz
klarlar. Karakoyunlular, Anamas Dalarnm tepesine deve ile
tula, kiremit tayp gzel bir cami yapmlar. Yrklerin ou
Cuma Namazn karmaz. (Kylere, ehirlere inerler.)

III-Trk Gebelerinde Dil Messesesi:

Trklerin islm medeniyeti camiasna girmeleri ile, Trk dili
A rap ve Fars Lisannn tesirine maruz kald. Dnya zerinde
btn lisanlarn birbirinden mteesir oluu bir vaka olmakla
beraber, bu hal baka idi. Seluklular Fars dilinin, OsmanlIlar
A rap dilinin tesirinde kalmlar, saray evreleri, ilim muhitleri
Trk dilini hor grr olmulard. Kagarl Mahmud, Ali ir Nev
mezkr eserlerini bu zdrab duyarak hazrlamlard. Karamanolu M ehm et Bey bunun iin 700 sene nce, adrda, derghta
Sarayda Trkeden baka dil konuulmyaca hakkndaki mehur
ferman halka iln etmiti. Ak Paa bu ihmalden ac ac yakn
maktadr:

Tiirk diline kimseler bakmaz idi

Trkler e her giz gnl akmaz idi

T rk dahi bilmez idi bu dilleri
n ce yolu ol ulu m enzilleri.
Bununla beraber Trkm en Beyleri (Aydn, Mentee, Saruhan,
Kastamonu..ilh) Trke eserler yazdryor, arapa, farsadan ter
cm eler yaptryorlard. Bugn de mnevver evreler ayn hasta
ln baka bir trlsne tutulmulardr.
Osmanl saraynn, mnevver evrelerin Trk dilini ihmaline
karlk, Trk gebeleri onu yaatyor, milli kltrn temeli olarak muhafaza ediyorlard. imdi Yrkler arasndan toplad
mz malzeme ile bunu isbata alacaz. Bu mukayeseli incele
mede kh kilab kaynaklara, kh ifah malmata (Kazaklardan
derlem eler) bavuracaz. htisas meselesi olduundan lehe ve
az inceliklerine temas etm ek kudretinde deiliz. Sadece buna
ait kaynaklara atfta bulunacaz. Kagarl, peeneklerin dahil
bulunduu gurubun konuturduu lehenin, kelimelerin sonlar
nn kesilmi ve ksaltlmasndan, meydana gelmi bir trke ol
duunu sylediine gre3, biz bunu Aydn havalisi gebe ve yer
leik halknn ivesine balyoruz. Btn yrklerin ive hususi
yetlerinden biri de, birinci ahsn ifa ellii fiilin ifadesinde, son
harfin (m) yerine (n) oluu (Gelmen, gitmen, etmen, yapman
gibi) ayn ifade tarzn byk Trk airi Kerkkl Fuzlde de
gryoruz.

G am m p inlan tu t urdun ben

Dediler Yre k l ruen
Desem ol b v e fa bilmen
in a n r m in a n m a z m
Yrkler meraklarm mucip olan bir hususu m uhataplarna
sorarken, affedersiniz makamnda, (sormak ayp olmasn) derler.
Ayn tbiri Dede K orkulta da gryoruz. (Gkyay ner. Sf.28)
1
2
3

P.N .Boratav 1-I.Vedat Frall. zahl Halk iiri Antolojisi, Ankara 1943. Sf.40.
K prlzade M.I-ual, Anadolu'da Trk D ili ve Edebiyalmn Tekm l Yei
Trk M ec. Say:4, 1933, Sf.282.
Faruk Smer, Bayndr. Peenek ve Yreirler, D T C FD , XI say 2,3,4 1953,
sf.323. A iret azlar iin bk. Ahm et Caferolu, Orta Anadolu Azlarndan
derlem eler, st.948 (A far az: sf.87-88; sagaral az: sf.91 Karakoyunlu
az: sf.94.

imdi ksaca enteresan bulduumuz kelimelerin mukayesesine

geelim. Hem en syliyelim ki bu kyas, sathdir. Kkl, ihtisas
erbabnn karlatrm asna benzem ez1.

A nadoluda
A la
A lak
A zk

O rta Asyada
M anas
Ala(D ivan, yaztlar, Dede Korkul) A la, Birka renk, A laca
A lau (D ivan)
adr, A lack
A ( ' * *)
A, Yem ek.
A zuq ( ' 1 )
A zk, K atk

A l
A rak

A yil (Y aztlar)
A yraq ( ' )

K oyunun barna
Yn eirm e aleti

B alknm ak

B alknm ak2 (D ede K orkut)

A y nn parlts.

Bark (ev bark)

Barq(Yaztlar, Divan, Dede Korkul) Ev, bark, m lk.

B arcn (E rm en ek de
bir yayla ad)

Barn (D ivan Dede K o rk u t)

pekli Kum a, D ede

K o rk u tda M ana sarih
deil: Karadenizden su
alub
vere
barem
satandm1 (G kyay, 124)

Baym ak

Bay(Y aztlar, Divan, Dede K orkul) Z engin, zengin olm ak

B ayak

Bayak, Bayak (D ede K o rk ut)

D em in Biraz nce

Be

Ba (Y azllar)

Bey, E fendi.

S ilifk e A lev ilerin

(M engi) oyunu,
B a lk esirin (B engi)
zeybei
Biek

')

B isbek (K azak lar)

E bedi A bide
Y av k ta
aleti.

ya

k arm a

Bu mukayesede Divanil lgat-it Trk ksaca (Divan), eski Trk yaztlar,

(yazllar) olarak gsterilmitir,
al H ty'nin (al smail) bir iirinde de hu kelimeyi buluyoruz:
D erdim in'derm an yaram n ucu
D rt gruh m evcuttur G ruh-u N;1ci
Belinde kemeri basnda tac
Y znde balkyor N ur H ac Bekta
P.N. B oratav, II.V . Fratl, a.g.e. Sf.71.
B iitiin T rk lehelerinde bu manada. Farsaya T rkeden gemi olmal.
Bunun iin bk. M .Fuat K prl, ven i farside Tiirk unsurlar. Trkiyat Mec.
V ll-V iri 1940-42.
Ak Sm m ani de bu kelimeyi kullanyor:
eriatte tarikat te 1 olsam
Mevlm k u w e t verse ay olsam
B ahar seli gibi okun su olsam
N e akarm ele, ne aklrm .
(A k Sm m ani, M ehm et Karde ner, lst.1% 3, st'.44 ve 38).

Binit
Boz,
Bor (Horzum )
Buza
Boa
Buhur, Buur

B init (Dede korkut)

Boz (Y aztlar, K azaklar)

Binek hayvan
Boz rengi, Y rklerde
ayrca kalitesiz, tali
m analarna gelir.
Bor (Divan)
O rta A svada: arap sci
A nadoluda
zehirli
kfl madde.
Bozayu (Yaztlar),Buzau (Divan) Buza
Boa
Buqa (Y aztlar)
Buyra ( * )
ift hrgl dam zlk
erkek deve

Bk
oma
Deri
Dulum sa

Bk (Y aztlar, Divan)
m e (Divan)

Em {Kelin emi olsa

kendi bana srer)
Elek
Edik

Em (Divan)

Ece
H asr
len
ni

Tri (Y aztlar)
Dulum (Dede K orkut)

E lek (K azaklar)
Htk, dk. tk (Divan, Kazaklar)
dk (yaztlar)
i (Y aztlar)
K asr (K azaklar)
len (Divan)
ni (Divan, Y aztlar)

K arg(D inar
T rkm enlei)

Karg (Divan)

Kladm

Kladm (Y aztlar)

A alk, O rm anlk
Kepe
Deri
D inar Trkm enleri:
Z l f
,
Orta A sy a:
akak
il
Elek
Edik, izme
Aabey
Hasr
Beddua
A nadoluda: Kocasnn
kk erkek kardeine
kadnn hitab. Orta
Asya: Kk E rkek
karde.
A nadoluda: Matem Yas,
O rta Asyada: lin e t,
ilen.
K geirdim.

D ed e Korkut'dan alnan m alzemeyi Orta Asya ile ilgili kabul ediyoruz.

Susam

Knc
Ozan1

Ozan (Dede K orkut)

ren

ren (Divan, Dede K orkut)

Say (T u tar, Boynu- Say (Divan)

inceli K arakeli)
Sbii
Sb (Divan)
Syknm ek

Syknm ek (Dede Korkut)

T oncukm ak(Farsak . Tunuk (Divan)

A ireti ve Dalaym an
Ky)
Tre 2

Tr (Y aztlar)

Tl

T l (Dede K orkut, Divan)

O euzlariE
halkaii
M usikiinas
Anadoluda ve Dede
K orkuita: viran, Jarap,
Divanda:
Hereyn
Kts
Kara talk, K ayalk yer
Oval, elips, yum urta
biiminde.
Yaslanmak
A nadoluda:
Can
Sklm ak
O rta Asyada: Kaygdan
soluyamaz olmak.
A nane, nizam, kanun
tre
Bura
(Buhur)m n
tohumu, tyl deve

O za n la r H alk toplantlarnda, g e b e le r arasnda, k y le rd e ellerinde

rler ile geziyorlar, Seluk ordularnda da bulunuyorlard Bunlar D ede

Korkut hikayeleri gibi eski Ouz destanlar paralarn da terennm ederlerdi"
(K prlzade, Anadolu'da Trk Dili ve Edebiyatnn tekml Y eni Trk
M ec. S a y # 1933, S f.2 8 t)
Bu kelim e hakknda m ufassal malmat iin bk. Kprlzade M, Fuat Ozan,
Azerbaycan Yurt bilgisi Mec. C .l, Say: 3, Sf. 133-140 ve ayn mellifin, Trk
Dili ve Edebiyat Hakknda Aratrmalar, st.934 Sf. 273-292.
Biz d e Yrkler arasnda kelim enin m uhtelif manalar kazanm olduunu
grdk. Yaygn manas (geveze, amatac, ok konuandr) Asl manasm
bilen de vardr.
Y cniosm anl kadnlar ok konuan, yaygara yapan ocuklarna: "Ozanalk
etme!" derler (Y en i Osmanl A,den .llasan Kken)
Dinar Trkm enleri ok konuana "Ozan oldun sen", byle bir kimse iin de:
Ozan olmu, e v i biliyor" derler. Onlarda (Ozan ok konuan, amatac ve
iyi bilen) manalarna gelir.
Yeni osm anl airetinden Sll Efendi u deyesekle izah etti: "insann adn

Ozanla, g e ze n gtrr.
Silifke Alevler inden (Kirtil kynden) Pel le Emmi (Ahm et Dum an): Ozan

d e y e Horasan'dan gelen henkiye (ahenki) derler. imdikine ak denir"

diye izah etti.
B una dair A ta s zler i vardr: El a d eti, Trkm en tresi (A var, D in ar
Trkmenleri, Silifke A levleri)
D inar Trkm enleri kznca: A detiniz, treniz batsn"Herler.

Uz

Uz (Divan, dede Korkut)

Y rklerde.
Uz
geinm ek= yi geinmek
Divan: U sta,'M ahir
Dede Korkut: M nasip
Doru.

Y aym (Boynuinceli)
Y ayla, Y aylak

Yay (Y aztlar, Divan)

Yaz
Yayla

Yayladm
Y arlganm 1
Y ulad (Sral,
Slekl)
Y uka
Y klet

Yayla, Yaylak
(D ede K orkut)
Y ayladm (Y aztlar)
Yarla n m (Divan)
Yuyla (Y aztlar)

Yaylada yaz geirdim.

Acnm
A nadoluda: Ya Orta
Asyada:
Cenaze
Merasimi yapmak
Yuyqa (Y aztlar), Y ufka (Divan) Y ufka
Yk hayvan
Y klet (Dede Korkut)

Bu liste ok daha hacimli olabilirdi. Fakat lzum ve imkn

yok. Bu kadar bir fikir verebilir. Madd Kltre ait kelimelerin
tamam, yriiklcrc Orta Asyadan intikal etmitir. Manev Kllrle ilgili kelimelerin ouda ayn menelidir. Burada, bu vesile
ile, mstakbel Trk dilinin bugnk hastalktan kurtularak, Kagal M ahm udlar Ali r Nevler yetitirmesini temenni etm ek
teyiz.

IV-Trk Gebelerinde tima Tekilt

ve Sosyal Snflar:
Eski Trk gebelerinde sosyal organizasyonun ok mrekkep
ve tre vc yasaya mstenit kaide, meyyide, ekillerle olduka
m kemmel olduunu gryoruz. Boylarn, oymaklarn teekkl,
hukuku, hakk, vazifesi, mevkii, kudreti belli ve muayyen kaidelere
gre il er zaman tatbik edilmesi elzem merasimlere tbivdi2.
"Kvm zmrelerin tasnifi hakknda Hz. m erin kabul ettii tas

Ib r o sla r da (N a m aras Y aylasnda, A kseki-H adim aras) 90 yalarnda

Cuppala M ustafa Aa dan aldmz bir iirde bu kelimeyi gryoruz:
Trkmen M ayalan ekildi
m avan elije dkld
Ben bir guuka tym lim em dkld
Gadir M evlm sen yarlaa ah smaili
(Bu iir yakn yllara kadar birok Trkm en airetinin A lev olduunu
gsteriyor).

Abdiilkadir nan, Orun ve l M eselesi, Trk Hukuk ve ktisat Tarihi M ee.,

V ladim irtsoy, M oollarn tim a Tekilt ile M antk Tasnifler Arasnda
Tenazur, M ill Tetebbular rnec,, Cilt 1, Say 3, 1331.,
Prof.Z.V.Togan, Trklcrde Uruk (Irk) bilgisi, Bozkurt, Say 5, 1940,

n if (m am M verdi) nin (Ahkm Sltaniye) kitabnda mnderitir.

diyerek Z.Gkalp, eski araplarn ensab silsilesini, bahsi geen
kitaba istinaden "aab, A '!, Amare, Bam, Fahz, Fasile biraz
tadiltla "Kavim, aab, kabt, cnure, batn, semiyye tlisemiyye ve
ailev zm releri Usbe, ehil, ayal (baba, ana ocuklardan ibaret)
eklinde gstererek, bunlara kyasen Trk stlahlarna geiyor:
Trk kavmi: uruklardan mrekkep; cil, illerden mrekkep; il:
(aab) kullardan,m rekkep; kul: (kabile) boylardan mrekkep;
boy: (amare) blklerden mrekkep; blk (batn) tirelerden m
rekkep; tire: (fahz, semiyye) yarm tirelerden mrekkep; fasile:
.soylardan m rekkep; soy: (usbe) ocaklardan mrekkep; ocak: (ehil) akevlerden mrekkep; Akev: (Ayal) baba, ana ile ocuklardan
mrekkep;
"Arap ve Tiirk stlahlar zahirde birbirine mtenazr olmakla
beraber dellet ettikleri zmreler arasnda farklar vardr. ki taraftaki
ailev zmreler ayn enmuzeten olmad gibi Trk!erde kav m
zmreler ok mrekkeptir. Demek ki, yukardaki tenziir tamamiyle
doru deildir" diyerek airetler hakknda u malmat veriyor:
Airetler merkezi skleti haiz zmre esas olmak zere tasnif edilmitr. Bir airette merkez sikici (semiyye) de ise ona (semiyyev airet) nam verilir.
Avusturya airetleri bu snfa mensuptur. Bunlara (basit totemli airetler) ad da verilir. Merkezi sklet (batn) da ise ona
(batn airet) nam verilir. imal Amerika Hindlileri bu snfa
mensubdur. Bunlara (mtekmil totemli airetler) de denilir. M er
kez siklet (am are) de ise buna (Amarcvi airet) ad verilir. Amerika airetleri bu enmzecc mensuptur. Bunlarda artk tote
mizmden eser kalmamtr. ki evvelki snflarda (moder nesep)
esas iken bu enmuzecde (pederi nesep) hkimdir. Merkezi sklet
(kabile) de ise buna da (kabilev airetler) denilir. Arap airetleri
de bu emuzece m ensuptur. Merkez sklet (aab) da ise buna
da (il) nam verilir. te Trk illeri bu enmuzedendir. l, airet
m ahiyetinde deil, kk bir millet tabiandadr. Binaenaleyh
Trkm en illerine gebe olduklarna baklarak airet denilirse de
hakikatleri airet enmuzccinden uzaklatrlmlardr. nk kan
davasn kaldrarak kk bir hkmet ekline girmilerdi1.
Bu istilahlardan halen Yrkler arasnda yaayanlarna veya
i

Z .G kalp A iretler hakknda Sosyoloji Tetkikleri Do Mec. S ay:9-l-l'l,

1943.

________________ ___________________ M.ERZ / Y R K L E R

trklerde, ataszlerinde, gnlk dilde grlenlerine ksaca iaret
edelim.
l: airetlerin bile paraland bir devirde byle bir tima
zmrenin, organizasyonun kalmyaca aikrdr. Yalnz dilde ya
amaktadr. Mesel: lmi yaman, bey m i yam an?1. Bu ataszne
m uhtelif yerlerde bizde rastladk. Avar Boyundan Ak O m arn
bir atndaki:

Bire oba lar, bire eller

ok sylesem deli deller
Gr at balk serpe serpe
Yartan geldiin gnler
Ak (Ak) Scydinin Avar skn Bozlandaki

Oymak oymak limizin bozdar mayalan

msralarnda bu mefhumu aka gryoruz.
l kelimesinin en eski manas (sulh) diir. (Mahmud Kagar) li
kelimesi bu manadan gelir: (li) bidayette (sulhii) manasyd.
l kelimesinin ikinci manas da (devlet) oldu. O rhun kitabe
sinde (il) kelimesi bu ikinci manada kullanlmtr. Trklerin aret
devri tarihten evvel gemitir. Tarih Trkleri (il) halinde yani
gebe devletler eklinde grmtr. Kk illerde sulh mabudu
(Oan) dr. Dier yersular airetlerini harbe tevik ettikleri halde
Oan, bunlar harbden ve kan davasndan men eder. Sonradan
halk manasna geldi: lle kara gt'in bayramdr yahut (elle gelen
dn bayram) Sonra bu halkn oturduu lke manasna gelmee
balad: l, D l, Rum li gibi. Daha sonralar (yabanc) ma
nasna gelmee balad: ktip benim, ben ktibin, il ne karr.

Boy: 24 Ouz boyu vesilesiyle daha yakndan aina olduumuz

bu m efhum h alen yaam aktadr. K abile (boy) bir h u k u k
m efhum dur. B unun (oymak), (ars) gibi ubelerinin, onlara m ensup
ahslarn h u k u k u da rf kanun, (zang) ve (yasa)ya gre
muayyendir. Mstakil kabile h u k u k u n a malik olan bir (arts) Kazak
Krgzlarda bir ceddin neslinden yedinci batndan sonra toplanan
evldndan hasl olur. Mstakil kabile eklini aldktan sonra bir ars
hayvanlarn bellemek iin kendisine has (damga) alr, kabilelerin
itima/arnda kendisine ayr yer (orun) alr ve ancak biri dierinden
i

Y usul Ziya. Tahtaclar, Hayal M ec. 927. Sav:58 sl\6.

ayr (arlar halinde akal yedi batn babalaryla ayrlan camialar biri
dierinden kz alp evlenebilirler. B unun iin Trklerde her erkein
yedi ceddini bilmek tima bir nizamn esaslarndan biri olmutur.
Hatt slmiyeti kabul ettikten sonra da bu usule riayet edilmi,
yedi batn iinde evlenmiler, hatt bunu slmiyetin bir hkm gibi
telkki ev lemislerdir \
80 ksur yanda, Sarkeili Airetinden Ali Osman Efendi
(Resim 75) (Halen Korkutelinin Karadin Kynde oturuyor),
boy teekkln, (boy bci) tbirini de kullanarak, aadaki e
kilde anlatt ki, Ouz Hann au olundan 24 Ouz boyunun
meydana gelmesi an ane ve inancna uyuyor: Dal, eytanlar,
semolu, Odaba drt gardam. Pederden bunu duyardm. Kkii
bir. Herkes avenesini ekmi, birer boy bei olmu.
Kozan Krtlerinden Musa Sedefolundan aldmz u msralarda da bu mefhumu gryoruz:

Bozuluk Bohas ba
Yklk avl da
Dundarleline boy bei
N enni Siilcym anim nenni,
Bir (oymak)n zamanla 6-7 ye ktn grdmz gibi (oy
m ak lard an bazlarnn byyp, kz karma, kavga, niza, arazi
kifyetsizlii gibi sebeplerden baka yerlere giderek mstakil birer
(boy) haline geldiklerini anlyoruz. Buna dair birok misali Y
rklerden dinledik ve mahede ettik.
Osmanl mparatorluunda bir boya bey tyini-rs olmyan
teekkllerde o boyu tekil eden gruplarn banda bulunan kethda
ve ihtiyarlarn bir ahs boy beyi olarak kabul edecekleri hakknda
kanaatlan aklandktan sonra, hkmet tarafndan o ahsn tayin
edildiine dair beylik berat verilirdi. Fakat Rivan gibi baz teekkl
lerde boy beyliinin bert ile deil, ancak boy aristokrasisini tekil eden
kimselerin kethda, ihtiyar ve szshibleri eliyle seildiini ve isledikleri
ahs boybeyiyapabileceklerini de ilve etmeliyiz. Kethdalar ise ti
m a ve idari bakmdan tbi bulunduklar boy beyi tarafndan tyin
edilmekte idiler. Fakat kethda lar hakknda oymak ahalisinin kefa
letleri lzm olduu gibi kanunen, tyin edilmi olan vergilerini Has
Voyvodalarina vermedii taahht etmeleri de artt. Bundan sonra
2

Z .G kalp. Trk Medeniyeti Tarihi, sf.35-36.

3 P ro f.Z .V .T o g a n . a .g.m akale leride (a ile ) b ah sin d e unlatacam z gibi

Y criikler'de evlenm e bunun tam aksinedir. Amca kz bile alnr.

daha ziyade bu hususun hkmet tarafndan kabl edildiine dair

bir bert gnderiliyordu
Boyun kollar olup, Trkiye gebeleri arasnda yayan Oy
mak vc Oba mefhumlarn da yle tarif edebiliriz:
Oba: Kagarye gre (I, 86,22) aslnda kabile, eyh Sleymana
gre, kk adr, adr halk, cemaat, cmseddin Samiye gre,
bir ka ble mnkascm byk vc uzun gebe adr, adr
halk, gebe ailesi, Hseyin Kzm Kadrinin Trk lgtine gre,
zer dilinde adr, bir adr halk, aile aataycada (ova, oba)
adr, yurt, mesken, ikametgh aile mnalarna gelm ektedir.
Bu m uhtelif manalar muhtelif yerlerde grdk. St Kara
keili ve Kara keelileri (oba) y (adr) manasnda kullanyorlar.
Yeniosm anllarda adr topluluu manasna geldii gibi, komu
manasna da geliyor, Oba esas olarak adr topluluu adr ma
hallesi manasna getir. 5-10 adrdan fazlas br arada mer'a ki
fayetsizlii sebebile harmanladndan obalar vcut bulur. Oha,
5-10 adrn en yals, en dirayetlisinin ismi ile anlr. Ekseri
akraba olanlar bir oba tescil eder. Bugn Yrkler (oba) yerine
(mahalle) tabirini kullanrlar. Bekdiklcr oba'nn hatrl, saylr
kimsesine (obaba) derler. Bu oymak reisi olan (kethda) nn
mukabili de olabilir. Gene Bekdiklerin bir atasz (oba) nt
manasn sarih olarak gsteriyor. (Olunla oba ol, kznla komu
ol:)
Beldiklerde iki obann ocuklar arasnda sapan talan ile
yaplan tehlikeli kavgann ad da (oba baskn) dr.
Oymak: Byk obalar herhalde bir oymak tekil ediyor. (Oba)
mekn ifade ederken, (oymak) bir cemaat, bir tima zmredir.
Y rklerden baka, ehir halknn da gnlk konumalarnda
geen soy-sop, soylu-soplu, soyu-sopu temiz kelimelerinin men
eini Z.G kalp izah ederek, (elan) manasna geldiini sylyor.
"Yakutlarn bugn semiyeye verdikleri isim (sib) kelimesidir ki (soy-sop) kelimesindeki (sop) ile mteradiftir. Eski Tiirkede (Sob) kelimesi
(Su) manasna olup, gerek (soy) ve gerek (sop) kelimeleri bu iki
kelimeden mtaktr. O halde (dan) kelimesinin trkedeki mukabili
ark trkesinde (sop) ve Ouz trkesinde (soy)dur. (Soy-sop) tbiri
ikisinden mrekkeptir...Hatt Diyarbekir'de kadnlarn stlahna gre
(soy) baba cihetinden olan akrabaya (sop) ise ana cihetinden olan
akrabaya denilir. O halde Trklerde en eski bir zamanda (Budun)
i

p r.C en giz O rlonlu. OsmanlI mp;r;lorluguul; Airetleri skn Teebbs.

stanbul, 1963. Sf.14 ( M h im in e ve M a liy e D e fte rin e m uhtelif atflar).
P r o f . D r.A l T a n o f tlu , Is k an C o ra fy a s . T r k i y a t M e c . l k t ; A l, tV M . st.z^.

(Drt Ulus) a ve her Ulus da bir rakm (sop) lora mnkasem imi
ve soplarda meden semiye mahiyetini haiz olup birer (Kile) ye yani
(Mader totemle malik bulunurmu, Bilhare bu tekilt inhill ede
rek Yakutlar'da Uluslarn mmessilleri olarak drt byk aman,
saplarn mmessili olarak da kk amanlar zuhur etm i\
Bu izahattan sonra, grdmz airetlerin bazsndan ksaca
bahsedecek, teekkln kabaca gstereceiz.
Ilayta Aireti:
1- Hac Sleymanl Mahallesi (O bas),
2- Hac Aliler Mah.
3- Elekli Mah.
4- Klekli Mah.
5- Saaral Mah.
6- Kerimli Mah.
7- Gucckl (Kkl) Mah,
8- Neneli Mah.
9- Bacaklar Mah.
10- Hac Nasfl Mah.
11- Hacaral Mah.
12- Gosatl Mah.
Bu airet Anamas Dalarnda yaylar, arkkaraa Gelendost
(sparta) ovasnda gzler, Antalyada klar, Btn bu 12 obann
daha dorusu Hayta Airetinin, (Sararal= Sakaral) Obasmdan meydana geldii syleniyor. Fakat biz bu kanaatte deiliz. O
takdirde airetin ismi (Saaral) olmak gerekirdi. Geri bu airet
mensuplar kendilerini bu isimle tantyorlarsa da, bu (Hayta)
isminin yaratt tesirden kurtulabilmek iindir. Zira, (Hayta) vu
rucu, krc, haydut manasna geliyor. Karadeniz sahillerinde (epni) ne mana ifade ediyorsa, bu da yledir. Orta Asya hususiyet
lerini en ok muhafaza eden bu airetin2- bu ismi ok eskiden
anlalyor. Bulgaristan Trkleri, ocuklar orada burada koar,
eve ge gelirlerse, onlar, "Sen Hayta! Gez Bakalm" veya Hayta
gibi gez bakalm diyerek azarlarlar. Anadoluda da ayn manada
kullanlyor. Bu airet fazla cesur, atak olduundan, vaktile ok
gezginci olduundan, (Hayta) ismi bu manalar kazanm,
1234

2,

ITonaml Aireti:
olu Mah.
tgnl,
Telliler,
Elekti,
Ziya G kalp. I-ski Trklerde tima Tekilt, M ill Tetebbular M ec.
A lnan etn ograf D r.U lla Joh an sen , bize yazd m ektupta ayn kanaati
belirtiyor.

56789-

Karaevii,
Recepli,
Hacmahmucu,
Bekmezci,
Garsavurdanl.

Bu tasnifi Y unakn (Konya) Honanl Kyne yerleen airet

ten aldk. Burdur civarnda ayn airetin bir perakendesine rast
ladk. (Recepli Oba) snn iki adrlk bir parasyd. O nlar yu
kardaki tasnifin son n saymayp, onlar yerine (Ktekli Obas)
n ilve ettiler. Bir de byk bir Honaml kolu Kozan-Saimbeyli
hayalisindedir. Halen bir ksmnn Kozan civarnda kladklarn
haber aldik.
Farsak Areti:
1- Karaal,
2- Dal,
3- Yabasan O balar,
Bu oba, K orkulelinin stnde Yelten Ky civarnda F ar
sak Yaylasnda yaylyan airete aittir. Esas byk kol, Kozan,
Saimbeyli, Kadirli civarndadr. Biz o tarafa gidemedik. 30-40 ky
tekil ediyorlarm. Karacaolann bu airetten olduu syleniyor.
K itaplarda (Varsak) eklinde geiyor. OsmanlIlar devrinde byk
rol oynam, ok geni bir airettir. Dilleri hayli kaba, kadnlarnn
konumasn anlamak olduka g oluyor (Hzl ve kendi arala
rnda konuunca) Bu husus dier Yrkler arasnda da mehurdur.
Bize Farsaklarn, bilhassa kadnlarnn konumalarn anlyamyacamz m uhtelif yerler de sylediler. Dier airetlerin inancna
ve kendilerinin de kabul ettiine gre aralarna vaktile (Abdal)
lar da karm.
123456789-

Boynuinceli Aireti:
ahbazua,
Gafarlua,
Gzlalua,
Sarbeyoluua,
Sarolanlua,
Hacalua,
Kerimua,
Dolanua,
Gzaraua,

400 kusur adr, 4 bin kusur nfuslar var. Erdemli (Mersincivarnda klyorlar. Bir ksm Yenikye yerlemi. Bir ksm da

gebelie devam diyor. Bu airetin Nevehirli Damat brahim

Paa tarafndan Nevehire iskn edildiini tarihi kaytlar gste
riyor. Krehir civarnda da yerleenlerinin bulunduunu kendileri
sylyor'.
Karutekeli Aret:
1- Karnkaral,
2- Topall,
3- Duraocah,
4- ekrcli,
5- Smazl,
6- Karakeili,
7- Akkecili.
Seltin kynde (Ortaklar-Aydn) son iki (Oba) yerine (6Drazl, 7- Gafarl) obalarn biliyorlar. Bu airet Ee blgesin
dedir. Bu m ntkann birok ky bu airetin iskniyle meydana
gelmiiir.
Kart mcili Aireti
1- Galdrclar,
2- Solakl,
3- Sarig bal,
4- Hachamzal,
5- Eskiyrk,
6- Hmmetli,
7- ngll
Bu airete Anama dalarnda, parakendelerinc Egede rastla
dk. Bir koSu da Adana taraflarnda.
Kan koyunlu Aireti:
1- bili,
2- Kuular,
3- Hacallar,
4- Knterli,
5- Daylar,
6- Balkllar,
7- Eb iler.
Anamas dalarnda yaylayp, Antalyada klyorlar. ou yar
gebedir. Kyleri vardr. Bu airetin bir koluna Bulgar dalarnda rastladk. 40-50 sene evvel gitmiler birbirlerine akrabadr
lar. Karakoyunlularn Dou Anadolu ve randa byk roller oy
nadn biliyoruz. Anamasa kanlar 300 ksur adrdr.
Ksereli reti:
1- Yukar Ksereli,
2- Aa Ksereli,
i

M illet Par (isi Lideri Osm an Blkbann da kendi airetlerinden olduunu

sylediler.

3- Sarveliler,
YdlitclVlc (Ermenek) yaylayp, kendi kylerinde (m ut) kl
yorlar.
Kskiyriik Aireti:
1- Salmaz vlah,
2- Hacosmatl,
3- Kirierlkli,
4- Basrl,
5- rakl,
6- Bildirli,
7- Marangozlar:
YeniosmanU Aireti:
1- Kurunlu,
2- Topall,
3- A raplar (II),
4- Kiriiler,
5- lbak,
6- Bamdanyoklu,
7- Kmrcler.
Bu airet Korku teinim stndeki Sbce Yaylada yaylyor
(100 adr) Kn gene ayn kazann, obalarn ismini alm ky
lerinde klyorlar. Bu ismi O rta Asyadan en son geldikleri iin
almlar. Daha ncc gelenler kendilerine, lisanlarnn kabalndan
tr. (Krt) demiler. Yaptrdklar camiin ad da (Krt Camisi)
Saral i Aireti:
1- Taraklar,
2- Sarhasanl,
3- Sarimaml,
4- htiyarl,
5- Beykulu,
6- enger,
7- Ktikenger,
8- Taba,
9- amtepe obalar.
Aksekinin stnde G ktepe Yayiasnda yaylar, Antalyann
Saral Kynde klarlar. Tarih kaytlarda (Sra) eklinde ge
iine bakarak ve Erdemli havalisindeki (Srakeli Aircti jni g
zem ne getirerek, bunun da (Saral) deil, (Srah) olabileceini
dnyoruz.
T rtar Aireti:
1- Sunular Obas,
2- Kasabua,
3- Dombalakl.

Bu airet de yava yava Erdemli havalisine yerleiyor. Pek az

gebelie devam ediyor. Yerleenler sebze ve narenciye ile u
rayor.
Grdm z byk airetler arasnda Avarlar da var. Hibiri
gebe deil; devlet zoru ile iskn olmular. Pazarrenin (Kayseri)
bir ka Avar kyne gittik. Kayseride (180), Gelendostta (10)
kadar Avar kynn bulunduunu Avar boyundan (Beir nder)
syledi. Trkiyenin m uhtelif mntkalarnda da birer ikier Avar
ky vardr.
1234-

Sarkeili Areti:
Dal Obas,
eytanlar Obas (Demirci Obas)
Usemolu Obas,
Odabaolu Obas.

Karadin (Korkuteli) Kynn halk (eytanlar, dier adyla

Demirciler obasndan) bu airetin perian perakendelerine umra-Bozkr arasnda rastladn. Bu airet, dier Yrkler tarafndan
da takdir ediliyor. Tam gebe, seyyal, arkl, cevval insanlar,
Doudan batya g edip dururlar.
G rp te, (oba) isimlerini tesbit edemediimiz airetler de
unlardr: Bahi, Bayazdl, Keefli (Keafl), Ikl, drizli, Gebakanl, Karakeili, Karakeeli (bu son ikisi st havalisinde
olup, gebelii yllar evvel terketmiler), Aya trkmenli, Karakeli.
u halde (soy-sop) tan bir oba meydana geliyor. Buna ayn
zamanda (oymak) ve (elan) diyebiliriz. Demek ki (oymak) lardan
(elan)lardan bir (boy) yahut dier ad ile (Airet) meydana geliyor.
Airetin nfusu m uhtelif oluyor. Bizim grdmz en byk
airet (Boynuinccli) dir ki, drt bin kusur nfusludur. Avarlarn,
Bozdoanllarn byk teekkller olduunu anlyoruz. (Bedili
boyu) da byk airetti. Onbirinci asrn (Rum) sonlarna doru
A nadoludan geen bir seyyah, Bedili boyunun nfusunu on ki
bin adr olarak kaydetmitir1. Bu yzbine yakn nfus demektir.
tima snflar:
Eski Trkcrde belli bal snf gryoruz: 1- Akbudun
(Aristokrasiyi temsil eder), 2- Karabudun (Halk temsil eder), 3l

Faruk D em irta, Osm anl D evrinde A nadoluda Ouz B oylan, D T C F D VII,

Say:2-1949, sf.360.

Kle snf, Kabileye bir hann emrile, yaht kabileler arasnda vki
olan bir anlama mucibi iltihak etmeyip kaak yahut esir sfatyle
gelen unsurlar ise kabile iinde daima (kul), (tlengiit) vesaire lakaplar
alarak tefrik edilmilerdir. Mesel Trkmenler iine giren yabanc
unsurlar. Ouz nesebnaneleri ayrca kaydederler. Erkek tarafnn
nesli sabit olm ak eski Trk tima tekiltnn esaslarndan biri ol
m utur1.
Aristokrasiyi beyler tekil eder; hakan hepsinin zerinde bu
lunurdu. Bu sert idare ve selhiyetler tre ve yasa ile mukayyetti.
Gebe aristorasisinin de bir nevi murakabesi grlrd. Bunu
gznne getirmeyen Avrupal bunu despotizm olarak vasflan
dryor: Bu sebeple gebe hkmdarnn elinde, bizim Avntpal
dncemizin tasavvur edemiyecei tarzda bir iktidar toplanmtr.
Dnya tarihinin en byk ldeki despotlar herhalde byk Iran
krallar, yakutta daha sonraki Rom a nn ilhlatnlan kaysarlar deil,
belki de Hm, Trk ve Mool hkmdarlar idiler. Bu gebe cami
alarnda prens, kademeli insan ehramnn srtnda ba dndrc bir
irtifaa ykselir: bu, itiraz t anmayan ve buna tahamml olmyan
birkimsedir~.
inlilere gre Krgzlarn reislerine A-jo denmekte idi. A -jo dan
sonra ikinci derecede kabile beyleri ve ondan sonra da Karabudun
yani halk gelmekteydi. Bunlardan aada bir kle snfnn bulun
duu anlalmaktadr*. Osmanl mparatorluu zamannda Beyli
in rs olarak intikal ettii boylarda, bey ailesinin yansra bir
torun grubunun mevcudiyeti grlyor. Bunlar konar-ger te
ekkllerin idarecileri ile beraber bir aristokrasi tekil ediyorlard4.
Yakn zamanlara kadar Yrklerde kavga, niza, ihtilflar, kz
karma vakalarn koca (ihtiyar) 1ar mzakere, hal vc hkme
balarlard. Bey seiminde ihtiyarlarn sz byktr. Beylerin ve
kethdalarn otoritesinin yannda, ihtiyarlar mavere heyeti olarak yer alyordu. Gezdiimiz airetlerde aa ile yanama oban
ayn sofrada yemek yerken grdk. Kaplanck Kyne (zmir)
yerleen Karatekelilerdcn dinledik: vaktile kimsesiz, fakir bir o
ban ihtiyarlarn sohbetine katlr, sopasna yaslanp sadece din
lermi. Yeri gelince akllca sarfettii laflar ihtiyarlarn dikkatini
ekmi ve Bu oban ihtiyar gibi konuuyor' demiler. imdi bu
1
2

Prol'.Z.V. Toga, Trklerde Uruk Bilgisi, Bozkurt. say: 5, 1940.

J.Der, IsIe p Kltrii, D T C F D , XII. 1954, sf.167-68.
B .O gel. sf.208.
Dr. C engiz O rlonlu, a.g.e. sf.14 (m him m e defterine atf) bu hususta geni
izahat iin Faruk Sm erin (D T E F D ) deki makaleleri.

nesle (ihtiyar ua) diyorlar. Bu hikye ve bizim mahedelerimiz

Y rklerde keskin bir snf farkllamasnn derin bir tabakala
mann mevcut olmadn gsteriyor.

- Trk Gebelerinde Aile Messesesi:

T rk gebelerinde aile messesesi tam pederah deildir.
Kadn da yuvada sz sahibi olup tima hayatla rol oynar. Trklere komu olan milletlerin ahadetleri, seyyahlarn ifadeleri de
bunu teyideder. Hkm darn yanna hatunun oturup devlet ile
rine itirak ettiine dair kaytlar vardr. Mehur bni Batuta da
T rk kadnnn vakar, ciddiyet ve tima hayattaki mevkiinden
hayranlkla bahseder'
Y rklerde de kadnn mevki ufak tefek farklarla, fena sayl
maz. Her m eselede azok sz sahibi, rey sahibidirler. Ka g
yoktur. Pee, araf gibi Arap kltrnn, islmi grn altnda
getirdii klk kyafet bulunmaz. Ne tam kapal, ne de ak, Trke
yarar ekilde, eski rf adete uygun giyinirler.
Kadn hakknda Y rklerde hem ykseltici, hem de biraz
hafife alc szler bulunur. Bunlardan bazlarna temas etmek
istiyoruz. Kadn (eksik etek), (Sa uzun, akl ksa) gibi vasflan
drm alardan baka:
(oban gtlk bilmez, Avrat yokluk bilmez.)
(avrattan mikdar (m uhtar) etmiler de zehmeride davar grktrm. Davarn yaylmn aramam, odunlu yere gondurmu a
dr.)
Bunlara mukabil Dede K orkuttaki gibi, iyi ve kt vasfl vc
vasfsz kadmt ayr ayr ele alan ataszleri, deyesek v.s. daha
dorusu Trk gebelerinin (Yrk) mcr vicdanndan domu
dnceleri de ksaca grelim:

A tla avrat yiidin bahtna

i

P rof. Z .V .T o g a n . sf.94-368, Bu hususta aynen Z .G kalp. Tiirk 'tresi.

s i . 1 3 3 9 . s f. 2 0 -2 1 a y n m e l li f i n T r k M e d e n i y e t i T a r ih i v e
P r o f .Z .F .F n d k o lu . T rk A ile S o s y o lo j is i. sta n b u l 9 4 6 (H u k u k
Fak.M ccuas nda ayr basn). Harem, selm lk olmaz, ka g bulunmazd.
Kadnl erkekli elen tiler tertip edilir, birlikte kmz, lattfl baz boylarda rak
iilirdi Kimse edebini kaybetmez, rf dete aykr hareketle bulunmazd.
Buu aynen bugnk Trkiye A lev 1 rkm enlefinde grmekteyiz.

Erkenden kalkan avrat

Buyurmadan dutan evlt
zengi furm adan yriiyen at
D ut beninde oul saran andan
Astosda ekilen dardan
Korkarn guhk namaz uykudo galkcn gardan .
"Avrat trldr. Birisi er avrad, birisi ev avrad, birisi de
zallanzort'1.
Baz avrat var, arpa unundan a eder; baz avrat var, kerkik
ban ya eder; baz avrat var, gan gumdan; baz avrat var, ul
rilden'}.

Dal dem eden yriiyen at

Buyurmadan dutan evlt
Bir de eyi kt m avrat
Nedeceksin dn, nedeceksin bayram
Gir oyna, k oyna
H ababam ha yriimez at
Bir gak su vennez evlt
Bir de dirliksiz kt m avrat
Nedeceksin lm gir ala, k ala .
Asil soydan kt kadn kmyaca kanaatindedirler. Bunun
iin evlenirken zenginlik yerine asalet, soy temizlii aranrd. Ya
llar imdi bu endienin kalkm olmasndan, paraya, ihtiama,
gzellie rabet edildiinden mtekiler. Vaktile dier vasflar da
arzulanmakla beraber, asalet bata geliyordu. Buna dair deyesek
(atasz) 1er de var:

A sn ara, neslini ara, bulunmazsa ne ara (are)

(Honaml)
Dier btn airetler de hemen aynn syler:
"Asl ara, soy ara, bulunmazsa ne ara
Burada (evlenme) adetlerine, (Yrk dnleri) ne ok ksa
1
2

j
^

Yeniosm anl Airetinden Mutulu Hekim olu'dan alnmtr.

Sral ve Siilekli A iretlerinden Hekimolu'dan alnmtr,
Sral ve Siilekli A iretlerinden Hekimolu'dan alnmtr.
H onam l A iretinden smail S ezerd en H ekim oludan alnmtr. (H onam l
Kvti-Yunak).

olarak temas edeceiz1.

Eski Trk gebelerinin aksine, Anaclolu gebelerinde (en
dogami) hakimdir. Bu Trk kavmini yabanc anasrdan koruma,
tecrit etm e endiesinin mahsul olsa gerektir. Kati ekilde da
rdan kz alp verme yoktur. Bu hal muhtelif ekillerde tezahr
eder: snn airetler vaktile yalnz kendi aralarndan evlenirken,
sonralar airetler aras kz al verii balam (Kyl, ehirli
m stesna) imdi ise ingene, Abdal ve Alevlerden baka gebe
ve meskn halktan kz alp veriyorlar. Fakat bu al veri de
ehemmiyetsizdir. Esas evlenme airetin kendi arasnda olur. Trk
Alevlerine gelince, bunlarda hem rk, hem din unsur rol oynar.
yle ki: hibir snnye kz verip, almadklar gibi, baka rktan
olan Alevleden de kz alp vermezler. Mesel, Ege Trk Aevleri,
Arnavut ve Giritli Alevlerle kz al veriinde bulunmazlar. Yalnz
kendi aralarnda evlenirler.
Endogamiye dair de hayli deyesek vardr:

Yaban yerden alma dveyi

eker gider boay (Sral, Slekli)
Uzaktan alma deyi
eker gider boay ve
Yal peynir derisinden km az
Stl goyu srsnden km az (Boynu inceli)
Stl goyu srden km az
aa mislinden alanr (Bahiler)
Trk gebelerinin ikinci vasf (monogam-tek karl) olm ala
rdr. Taaddd- zevcat slamiyetlc gelmitir. Trkistan Kazakla
rnn zengin olunca ok kadn almalar da yle olsa gerek. Eski
Trkler ve bizim grdmz Yrklerde (tek karllk) caridir.
Birka kadn alma istisna tekil ediyor. Sbce Yaylasnda (Kor
kuteli) grdmz 83 adrlk Yeniosmanl Airetinde iki adrda
(poligami, ok karllk, laaddd-ii zevcat) hali mevcuttu, dierleri
hep tek kadnla evlidirler. Amme vicdan da bunu kabul ediyor.
ki kadnla yuvada dirlik, dzenliin kalmyaca, bereketin gide
cei kanaatindedirler. Tek kadn alnca kadnn erkeine sevgisinin
ok olacam dnyorlar. Onun iin:
i

Bu hususin geni malmat iin bk. Hmid Zbeyr Koay, Trkiye Tiirk
Dnleri zerine mukayeseli M alzem e. Ankara, 1044. Y usuf Ziya Dem irci.
A n a d o lu da Eski D n ve evlen m e ad etleri, st.938 Trk H alkbilgisi
H aberleri v e Trk Folklar aratrmalarndaki yazlar vc A.Rza Yalgn'n
cenupta Trkmen Oymaklar.

ik i garnn gocas
eytanlarn hocas
Bir gan bir goca
Halva yer gece gece
diye bir de deyesekleri var ki, bu ruh haletini, dnya grn
iyice izal ediyor. Eer kadnn ocuu olmaz, hasta olur, cinsi
kudreti dk olursa ikinci kadn (kuma, ortak) iyi karlanr.
Ksr kadnn itibar yoktur. ok ocuklu, bilhassa erkek evld
bol oan kadnn mevkii, itibar yksektir.
Daha nceki bahiste (Din messesesi) zikredilen bir hamn,
karsnn ulu pnarlar banda gecelemedii iin 14 senedir evld
olmayndan, bir evlt koklavamayndan dert yanmasna dair
olan vesika ve Dirse Hann "Bir az duahnm alk ile zevcesinin
hamile kalm a s 1. Bartholdun syledii gibi, Trklerin tek kadnla
evlendiklerini gsterir.
Trk gebelerinde evlenme babnda dier bir adet (Levira)
deneni len kardein karsn alma geleneidir. Bunda iktisad
endie rol oynasa gerekir. Bu adet hemen btn gebeler ara
snda yaygndr. Hunlar, eski Macarlarda da vardr. Turul Bey,
kardei ar Bein lmnde onun kadnlarndan birini almt'1.
Yuvann temeli sevgidir. Snn olsun, Alev olsun Trk ai
retlerinde her feri eini kendi seer. Kza sevmedii erkekle ev
lenmesi iin zorlama yaplamaz. Zorlarlarsa sevdii ile kaar. D e
likanl kz atn terkisine ald gibi dalarda kaybolur. Yeniosm anlflarda kaan kznn arkasndan kpren bir anay grdk.
Neticede geleneklere uyularak yallar, muayyen bir mebl er
kein demesi art ile (kaim) iki taraf bartrdlar. (Kaim) kz
babasna denen bir mebldr. Eski Trklerde, Trkistan Kazak
larnda, aa yukar aynen sylenir. Kagarl (Kalng) diye bah
seder. Dede K orkutta (Kalnlk) diye geiyor. Bu mehr kz gnl
rzas ile verilirse nceden tesbit ve tediye olunur. Kz karlmsa
sonradan kararlatrlp, verilir ve iki taraf barr. Bu adeti Orta
Asyada da gryoruz: Abakan Tatarlarnda "Diin merasimi, kza
talip olma, ka lm 'in denmesi dn ayini ve ziyafet gibi ksmlardan
ibaret olmak zere hemen hemen aynen bat komularnda olduu
gibidir. Fakat ok defa, or'larda olduu gibi, gelin karlmak su
1
2

M.Namk Orkut, Eski bir Trk Efsanesi. n.Say: 3, sf.49,

J.Dct-r, a.a. m akale sf.162.
M.akr lklar, Seluklu ve Osm anl Saraylarnda Poligam i G eleneine
U m um bir Bak. Yenikonya. 8/9/1963.

reliyle gtrlr ve denmesi icabeden kalm mzakeresi ancak ondan

sonra bir neticeye balanr (Sibiryadan I, 386)
Dede K orkutta grlen (Beik kertmesi) adet Y rkler ara
snda eln mevcuttur. Kz ve erkek babalan anlap, beikteki
ocuklarn nianlarlar. Olan babas, kzn beiinin bir yerini
bakla enter. Buna (Beik kertmesi) denir, mstakbel yuvann
temeli atlm olur. Kam Brenin olu Bams Beyrek iin (Beik
kertm esi) yaplyor (Dede Korkut, Gkyay, sf.25).
At beslenirken gzel istenirken titizlik, ihtimam ister diyerek,
temiz soydan kz istenir. Bu isteyite hem kzn, hem erkein
rzas lzmdr. Birbirlerini seviyorlarsa umumiyetle engel az olur.
Silifke Alcvleri kz istemiye, kz veya olan evinin dargn bu
lunduu bir kimseyi gndermeyi tercih ederler. Bu, her taraf iin
ereftir. Olan tarafnn kendine gvenini ifde eder. Giden de
bunu din bir vazife sayarak, dmanl o an unutarak tarafsz
hareket eder. Bundan sonraki safha nian ve dn merasimleri
aynen yerleik halkm dnleri gibidir. Dnler hayli ihtiaml,
masrafl olur. Civar airetlere, kylere oku- Okuntu (davetiye) gider.
Davetiye yerine kaim olan ve oku, okuntu denen ey bir mendil,
evre veya bir evreye sarlm erez, kahve v.s.dir. Dnlerin
teferruatm anlatmaa yerimiz msait deil. Sadece anahatlarna
dokunacaz.
Eski Trk dnlerinin de debdebeli olduu anlalyor. Dou
Trkistan da Karahanllar zamannda Humar Hattn isminde birisi
nin, olunun dn dolays ile dktrd zerinde yazl olan 7
kp dolu kle (bali) ler, 15 inci asrn sonlarnda Hoten de bulunmu
ve eritilmitir. (ZV.Tgan, a.g.e, sf.117) in kaynaklarna gre Kr
gzlarn dnleri ok byk olurmu. Bazan bin koyun kadar hediye
verilirmi. (B.gel, a.g.e. sf.209)
Bir hafta sreni olursa da ekseri gndr. Pazartesi balar,
perem be biter. Dn evine bayrak dikilir. Davul, zurnalar alar.
Yem ekler pier, koyun, kei kesilir. Davetliler silh atarak hedi
yelerle gelirler. Silh sesi duyulunca dn sahipleri davul zur
nayla silh sesinin geldii tarafa gidip karlarlar. Oyunlar oynaya
oynaya gelirler. Baz airetlerde iki iilmez. Bol yemek, ziyafetten
baka, pehlivanlar gretirilir: kili dn yapanlarn masraf faz
la olduu gibi, kavga, d de eksik olmaz. Dnlerde asayii

(Yiitba) veya efeba denen bir delikanl idare eder. Dn

m erasiminin reisi odur. Hereyi o tanzim eder. Yannda bir de
(bayrakdar) vardr. Bayrak tar, en nde gider. Kafile arkasndan
gelir.
Silifke Alevlerindeki dnn enteresan bir sahnesini anlat
madan geemiyeceiz. aramba gn akam zeri, kz evinde
kzn ve olann ana ve babalar yanyana ve kar karya, dn
halk muvacehesinde ayakta tutulur. Kesilen bir tavuk ve bir horoz
henz lmeden bunlarn zerine atlr. Herkesin kahkahalar arasmda, yzlerinin gagaland bile olur. st balar kan iinde
kalmtr. Ayrca, km r tozu, kl, bulak suyu ile hamur edilip
yzlerine srlr ve alglar refakatinde oyuna mecbur tutulurlar.
Sonra gidip elbise deiirler. Gece kna yaklr. Buna (Kna gecesi)
denir. Dnn son gecesi, elencenin artt gecedir. Ge vakit
yere bir seccade serilip, zerine kz ve erkek diz ker. Gveyinin
elini ve gzn balarlar. Kzn eline kna yaklr. Yere bir kap
konm utur. (Kmaab) iinde mum yanar. Gaynana, gayn, grnce, hsm yo k m u ? diyerek herkesin kmakabma para atmas
temin edilir. Yokm u daha, ahbab, arkada yok mu?
Kna yaklrken kza hitaben trk sylenir:

attlar ocak dan

Vurdular dn an
arn olan gardan (veya giz garda uu)
Giz anam knan gutl ossun
Duyduun diller datl ossun
Grat gelmi gemini gever
G onur daylak cann dver
G iz anam knan gutlu ossun
Duyduun diller datl ossun
A nas besler; el gnenir
Perembe gn gelin alnmas, ata bindirilmesi hep kylerdeki
gibidir. G elinin ayanda edik (krmz izme) bulunurdu. imdi
bu adet kalkm bu gelenein O rta Asyaya dayandm anlyoruz:
Gelinin elbisesi krmz renktedir ve ok ssldr. Krmz izmeleri
ve krmz pskll bir bal vardr. Gelin det mucibince, yzn
etei He rterek alar ve gitmek istemez. O zaman babas, yahut
aabeyisi onu kcaklyarak ata bindirir1.
Olan evine gelince, gelin attan inmez. Kayn pederin vaad1

D o .D r. M uhaddere N .zerdim, Baz in Kaynaklarna gre Bugn Cin

Trkistan'nda yayan Halklar, D T C F D . IX, 3, 1951.

lerini dinler Kaynpeder (indirmelik) denen bir mebla (altun,

sr, davar, koyun v.s.) vereceini syler. Bunun yksek olmas
iin olan evinden bir akraba kz delil olur. Pazarlk bilince (kzn
attan inmesi bunu gsterir), (Arlk) denen kapora mahiyetinde
kk bir nakit verilir (kza). Kzn zerinden susam, zm, bu
dayla kark bozuk para serpilir. ocuklar kapr. Uur getirdi
ine inanan yallar da alr.
Kz adrda ayakta tutar. Trkler syleyip alatrlar. ncc
alamyan, sonra alarm, gveyi kzn bakireliini silhla iln
eder.
G erdek gecesinin ertesi gn Barak kadnlar gveiyi geline
eziyet etmi diye tartaklarlar1.
Bekdiklerde gelin, gerdek odasna girerken parma ile kapya
bal srer. Bu suretle btn m r boyunca yuvann tad bal gibi
olur. Bu temin iin, yakn senelere kadar Edremit Alevlcri, gerdek
odasnn iine kee adr (derin ev) kurarlard ki, adna (Gerdek
adr) denirdi.
Doum Adetleri:
ocuu olmyan kadnlar ad duyulmu maaralarda ykanr,
ulupnarlar, dalar zerindeki dipsiz gl balarnda uykuya yatar,
yatrlara gidip dua eder, adak adar, kurban keserler. Dinar Trkm enleri erkek evld olmayana (idi, Krocakl) derler. Hayta
ve Karakoyunlu A iretleri kadnlar Anamas Dalarnn zirvesinde
Namazgh denen yerde yatrn banda adaklarn keser. Trbeye
balarndaki yal veya yazmay (ba rls) balayp, dedenin
ocuk vermesi iin dua ederler. Baz geceler trbeden lop atlrm.
Bu inan btn airetlerde var. Kaz dalar eteklerinde bir Alev,
baz geceler (Baba ve Sarkz) dan top atln huu ve rperti
iinde anlatyordu.
ocuk doarken obann yal kadnlar yardm ederler. (Son)
bir beze sarlp topraa gmlr. kinci gn bebek lk tuzlu suda
ykanr, (imdirilir) ocuun vcudu temiz ve sk olurmu. Baz
yerlerde iki sala loprak str, bunun zerine kee, bez serer,
ocuu belerler (kundaklarlar) ocuu bezle sardktan sonra, d
n yorgan ve kee ile belerler ki, adna (Belek) denir. (Resim:
46). ocuun bam da, hem ene altndan, hem de alndan ge
1

m er z ba, G aziantep Dolaylarnda Trkm enler ve Baraklar, G a z ia n te p

1958.

mek zere iki tarafl, bir bezle (eki) skarlar. Bu suretle kafa
teekklt dzgn olurmu. Bu det btn Orta Asya gebele
rinde olduu gibi, eski Kore halknda ve bugnk imal inde
de caridir. (Ebcrhard, in Kaynaklar, Trkiyat, VII, VIII, 133,
138, 167) ocuun adn dede, yoksa ebe (nine) kor. nceki
ocuklar yaamamsa bebee (Yaar, Duran, Dursun, Durdu) gibi
isimler verilir. Dier isimler slmidir. Yalnz Hayta Airetinde
Trk isimleri grlr: iek, imen, Zm rt, Nergiz, Daylak
(Kadn isimleri); ahan, Gke (Erkek isimleri); Yiit, Kemene,
Kee, Ata, Tosun, Tt (Alpaslann yeeni olan mehur Suriye
valisi, Trk Kum andannn ismi Tutu idi) Cbb (erkek lkap
lar) erkeklere islmi bir ismi verilmekle beraber m r boyunca
kullanlan bu lkaplardr. htimal yllar nce bu lkaplar, asl
isimlerdi. Lkap almyanlar da isimleri deitirirler. Dier airet
lerde de byledir. Apan, Abban (Abdurrahman) ibik, ibi (bra
him), Sl, Sll (Sleyman)1 Mutulu (Mustafa) yahut ismin
sonuna ce, ca getirilerek: Hasanca (Haan), Alice (Ali), Velice
(Veli) gibi byk denizci Turgut Reisin ad da (Turgutca) idi.
Mula kylerinden olan Turgutca, o mntka yrklerinden ol
maldr.
Alevilerdc de kadn isimlerinde Trk adlar grlr. Vaktile
erkek olarak (Zeybek) ismi de alnrm.
O rta Asya doum adetlerinin de buna yakn olduunu gr
yoruz. Altayllarda "Bir kadn douraca zaman btiin kadn ak
rabalar yurdun iinde toplanr, erkekler darda kalr. Yrtn hari
cinde bulunan erkeklerin vazifesi, herhalde civardaki fena ruhlar
kovm ak olsa gerektir. nk kadnn ars balar balamaz korkun
bir grlt kopararak yunun et-afnda komaya balarlar. Ve tfek
de patlatrlar. Bu grlt ocuk douncaya kadar devam eder.
ocua ad verme umumiyetle derhal doduktan sonra yurta
ilk giren ahsn ad, ya palta (Balta), mltk (Tfek) gibi ilk sy
lenen bir eya ad veya doumdan sonra ilk gelen kimsenin ayan
dikkat bir ifadesi isim olarak taklr, mesel Sar-Pa (Sarba)
gibi nceki ocuklar lmse yeni doana mmkn m ertebe fena
bir ad takarlar, mesel t-Kdn (t gt), Palk (Balk) gibi
(Sibiryadan, 1,323)
Trkiyeye gelen Trkistan Kazaklarndan edindiimiz mal1

Ariv vesikalarnda (Sll, Sl) isimlerinin, eski yaznn hususiyeti dolaysiyle

(Sulu) olarak okunm u olduunu hatrlatrz.

m at da ayn eyleri gsteriyor, Kazaklar (son) a (ocukun colda)

derler. Doumu m teakip bir kazak, eine bir aa alp yere vurur:
Tr m rtist m " diye sylenir. Bu suretle (son) abuk der.
Bunu beze sarp topraa gmerler. (Son)u kpek yemesin diye
derine gmerler, yoksa balaa (ocua) zarar gelir. Krk gn ocuk
tuzlu su ile ykanr. ocua ilk st vermeden evvel, ana kavurma
yer; Bebee de (ala bimi = az pimi) koyun kuyruunu ocua
emdirirler. ocuun karnnda yel olmasna engel olur. Hergn
ocuu yzkoyun yatrp el ve ayandan tutup, eti alsn, v
cudunda yel olmasn, abuk yrsn, gl boylu olsun diye ger
dirir. elikletirirler. ocuun ba karpuz gibi olsun diye alnndan
ve ene altndan (oram a!= ince tlbent) le hafife balanr.
Kazaklarn ocuk iin gzel bir ataszleri var: (At biyeden
toar, alp anadan logar= at ksraktan, kahraman anadan doar = )
Y rklerde davar, koyun banda douran kadnlar da vardr.
ocuu eteine koyup adra getirir. Doumdan sonra 40 gn
ocuun stne al rt rtlr. Nefse (lohusa) da bana al eki
balar. Krk kncaya kadar (Al basabilir) Al kars denen bu
afete kar yastn altnda bak demir paras, Kuran bulundu
rulur, geceleri bir erkek bekler ve k yanar krk kmam kadna,
ayn durumda olan baka kadn gelirse, tehlikeyi atlatm ak iin
ine deiirler.
Hep kz ocuu olan bir kimsenin erkek ocuu dounca (k
tk atm a) merasimi yaplr. Bazan civar oba ve airetlerden ha
bersiz olarak silah atarak gelirler. Bir (am toru= am fidan)
na al bezden bir bayrak geirilmitir; adrn nne dikilir. Ev
sahibi bulunanla arlar ve bir mddet ister. Fakat ekseri haberli
olarak, hazrlk olarak yaplr. Davulcular tutulur, pazardan te
beri, baz yerlerde iki alnr, davar kesilir. Yemekler yenir, oyunlar oynanr, talara kurun atlp, nianclk yarlar yaplr.
Tebrik edilip (Hayrl olsun, kutlu olsun, mrl olsun diyerek)
dalnr.
ocuk di kardnda, msr veya buday tanesi suda kayna
tlp, di karm ocuklara yedirilir. Buna (Di Gllesi) denir.
Edrem it Alevleri (Di Hedii, Di Kedii) derler. 8-10 yandaki
ocuklar kaynatlm buday, azlarna alp, dii kan ocuun
bana fler bir m iktar kedii (Buday) ipe dier ocuun bana
balarlar. Buna (ngl) denir. Dinar Trkmenleri ay gibi olsun
diye ocuu ayya bindirir. Silifke Ailevleri kurt gibi olsun diye

kurt postunun iinde geirir.

ocuk yrmee balaynca ayak bileklerine ince bir ip ba
lanr ve bakla kesilir. Buna (kstek krma) denir.
G erek snni gerek Alevi airetlerde snnet dn hayli deb
debeli olur. Edremit, amc ky Alevilerinin snnet dnn
grdk hayli debdebeli, dn gibi idi. Civar kylerinden silh
atarak misafirler geldi. kiler iildi, yemekler yendi oyunlar oy
nand. Bir ara ellerinde iinde mum yanan anaklarla snnet
olacak ocuklar geldi. anaklarn iine srayla btn ky halk!
tarafndan para atld. Heryerde bu adet ayndr. Haytalarda o
cuun gezdirildii at, ocuk snnet zaman indikten sonra biri
binip karp btn halk atly taa tular. Adana civarndaki Karakoyunlulara, Arap adeti olan Kivre (Kirve)lik messesesi gir
mi, Kivre, ocua bir kat elbise yaptrmtr. ocuu tutar, snnet
ettirir. Anadan babadan stndr. Snneti mteakip, kivresi Ab
daln davulunun stne 50-100 lira atar. Btn davetliler de buna
itirak eder. ocua hediye verilmiyor. Dier airetlerde hediye
oua verilir.
Tam gebelerde ocuun nfusa kayd en erken 2-3 yanda
olur. Haytalarda 8-10 yana girmi ocuunu nasl kaydettirece
ini bize soranlar oldu.
Aile halknn birbirlerine hitap eklini de ksaca grelim:
Ana; aa, agga, aka, Baba manasnadr. Avar Kozan Krtleri
ve dier baz airetlerde; ebe (nine, Aydn Alevileri babalarnn
anasna: ebe, analarnn anasna eci derler); dede, ece, aka, aa
(aabey St Karakeili, Karakeelileri aabeye Baa derler ki,
paa kelimesi buradan gelme imi.); emmi (amca); day; teyze;
bibi (hala); bac (kzkard); cice, gelindibi, gelinbi (yenge); ini,
gayn (kadnn, kocasnn erkek kardeine hitab); etti (karde
karlarnn birbirine hitab) babalk gaynbuba (Kaynpeder); Gaynana (Kaynana).
Klk Kyafet:
Erkeklerde ehre uygun olup, kadnlarda eski grenek devam
etm ektedir. Yar gebelerde kadn klklar da yava yava de
imektedir.
B a lk e s ir , B ile c ik d e n A n ta ly a 'y a k a d a r e sk i y r k e rk e k k l
z e y b e k k l d r. e c k z b n b ir a rk a d a e te k ik i d e y a n d a e te k .

Ayakda beyaz don ve ksa zeybek donu, yakasz gmlek ilemeli

cepken. Belde byk kuak zerinde sahtiyandan silhlk, silah
ln iinde koca bak, kulakl bak, tabanca tarak (byk iin)
ayna, makas, akmakta v.s. bulunuyor. Bata fes, oval yazma.
Dinar Trkm enleri kuan altna gse kadar gelecek ekilde
kee doluyorlard. Kee, Kavgada bak darbesine mani oluyordu1.
Dier tarafn airetleri de zbn ( etek) giyermi, fakat zeybek
donu yerine alvar, tuman, ar (akr) denen pamuklu veya
ynl uzun pam akm lar giyerlerdi. Her tarafta kadn ksh hemen
ayn di: ayakta edik veya ark, etek entari, epken, kuak,
baz airetlerde alvarm stnden, n taraftan geirilen bir bez
paras (pekir), bata keeden bir balk sonralar fes, onun s
tne ekilen bir rt (pou, yalk, yazma v.s.) alndan geen
(elgi, eki) gen kzlarn salar 20-30 rgl (rk, belik) dr.
Alnlarnda gm, altun, bakr ssler. Kzla, kadnn tefriki iin
zlflerin keiii deiir, Kzd kulak arkasna atlr, kadnda ya
naklara doru braklr. Krkndan sonra tekrar kulak arkasna
atlr. Btn teferruatile anlatma, isimlerini zikretmei, konu
muzun elverili olmay dolaysyle ileriye brakyoruz2. Bununla
beraber, eserin sonundaki resimler klk kyafet hakknda bir fikir
vcreccktir. Erkekler vaktile tam tepede bir tutam sa brakrlard.
Buna tepe kekili (kkl), tepe Peremi denirdi. Edremit Alevileri
(Temir) diyor. amc kynde, ban ustura ile tras ettirmi,
yalnz tepesinde bir tutam sa brakm bir ihtiyarn resmini aldk
(iyi kmad iin koymuyoruz), Salar ensesine kadar uzanyordu.
Bunun sebebi hikmeti Orta Asyadakinin ayn: dman eline d
erse, m undar gvur, kellesini keserken, elini yzne srmesin,
bu satan tutup kessin.
Kadnlarn bandaki tepelie (fes, veya kalpl kee) Azerler
(Arakm) ( ), Kazaklar (Sevkle) derler. Kazaklar da kadn ve
erkekler etek giyer. Bilhassa kadnlar giyer. u atasz de
bunu gsterir: (Kos etek, buran bel= etek, ince bal) vesikalar
O rta Asya Trklerinin de ayn klk kyafette olduunu gsteriyor.
T u-kiularn detleri hakknda in yllklar u malumat veriyor:
T u-kiular salarn uzatrlar ve sol eteklerini yukarya kvrrlar.
(Sibiryadan I, 130)

1
2

B u klk kyafet iin bk. Trkiyenin shhi ve itat corafyas, mla

(m en tee) sanca: tiiz 7, Ankara, 1923 (1339).
Kadn klklar lk. tk. A.Rza Yalgn, cenupla Trkmen oymaklar, V.sf.
19-21.

Bu kayttan anlalyor ki onlar da etek giyiyorlard. Al

binen bir kavim iin bu en tabii klkt. Yrkler de etekler
bir veya bazan iki ucunu kvrp, kuaklarna sokarlar. Bu gelenek
Osmanl Sarayna kadar intikal etmitir. Nitekim "Erivan'n m u
hasarasnda Mitral (IV) ordunun ortasnda durmu, libasnn eteini
kuana sokmu olduu halde altn ve kuru keselerinin azlarn
'atryordu 1.
O rta Asya kurkanlarndaki kayalarda grlen resimlerde deri
veya kee izmeler, uzun kaftanlar vard (B.gel, a.g.e. sf.20S)
Mool kl da ayndr. "Erkeklerin, kadnlarn ve ocuklarn, asil
olsun avamdan olsun, elbiseleri hemen ayndr. A t zerinde hare
ketlerine mni olm am ak iin yandan yrtmal bir entarinin altna
pantolon ve gmlek giyerler. Erkekler ve evlenmemi kzlar entarinin
zerine ipek bir kuak sararlar. Evli kadnlar entariyi bo brakrlar.
Herkes kaim deriden uzun izmeler giyer. (Larson, MooIIar, s t. 932, sf.22)
O rta Asyada Tula nehri kysnda Hun ve Gktrk ana ait
eserler bulunmut u. "Tula d aki kemik eserler de Altay d aki Karanda
buluntularna benziyordu. Bilhassa kalb eklinde ve bronzdan yapl
m kuak ssleri, Macaristan daki ilk Macar eserlerini andryordu.
(B.gel, a.g.e. sf.73) Bu malmat daha dorusu (Kalp eklinde,
bronzdan yaplm kuak ssleri), (Resim: 81) deki St Kara
keililerinin madeni kuak ssleri ile karlatrlrsa, ayniyet g
rlr. Bu malmat Kazaklarn kyafeti ile tamamlyalm
Kazaklarn tam giyim takmna bir de kua eklen ek icab
eder. Kazaklar bunu, ata binerken apan ve albar zerinden
balarlar. Bu kuak bazan ipek kumatan, bazan da bol madeni
ekillerle sslenmi geni meinden olur. Zengin Kazak'larn ku
andaki madeni ekler, gm ve bazan da kymetli talarla ss
lenmi olur. Kuaa km ierisinde bir bakla ok defa meinden
bir kutu da taklm olur. Bu kutuda akmak, tra ba, ustura
ve baka lzumlu eyler bulunur; Kazak ava giderken bu kutuya
gerekli at malzemesini yerletirir.
Kadnlarn pantalon ve izmeleri, aa yukar aynen erkeklerinkine benzer; ancak, Kazak kadnlar bugn yalnz .yumuak
T atar izmesiyle bamak giyerler. Tabann ortasnda sivri kesi
bulunan svari izmelerine, Kazak kadnlar arasnda hi rast
1

M .Belin, Trkiye ktisadi Tarihi hakknda Tedkikler. (M.Ziva T ere.) s.931.

sf.128.

lamadm.
Kadnlarla kzlar, sa tuvaleti ile de birbirinden ayrlr, Kadn
lar iki veya belik halinde ayrlr, umumiyetle bunlar sedef,
maden paras inci ve madeni paralarla ssleyerek ikisini omuz
larn zerinden sarktr, Halbuki kzlar birok ince rgler yapar
ve bunlar yine kadnlar gibi erit ve madeni eya ile sslerler.
Bol m iktarda ak ve krmz boya kullanr ve parmaklarn sarya
boyarlar (Sibiryadan, I, 471-472)

I- ktisad Faaliyetlerin Tasnifi

ve Gebe Ekonomisi.
1- ktisad Faaliyetlerin Tarihi Seyri
nsanlar ktisad faaliyetlerine gre, yedi enmuzece ayrabile
ceimizi Z.G kalp, garpl bir lime dayanarak kaydediyor:
1- Ot ve meyva toplyanlar,
2- Avclar,
3- Balklar,
4- Gebe iftiler,
5- O turak iftiler,
6- Yksek iftiler,
7- Kendi srlerde beraber dolaan, gebe sr sahipleri1.
O t ve meyva toplayclar yalnz bugn dnen insanlard.
Yazdan k dnme, gen iken ihtiyarl dnme onlara has
endieler deildi. Tabiatta ne mevcutsa onunla iktifa eder, ferdi
cehd ve gayret, pln, yaratma grlemezdi. Mazi ve istikbl mef
hum lar yoktu. nsanln bu iptida, bu ocukluk safhas ne kadar
srm tr? Kn en iddetli mevsiminde temin edemedii yiye
cein midesinde tevlit ettii alk, giyecei olmaynca hasl olan
me zdrab m onu bu halden kurtarmtr? htiyalar, zdrplar, zaruretler onda tedbir alma melekesini mi faaliyete getir
mi, yoksa ftrattan mevcut olan manev cevherler, lhi bir ltufla
kefedilir mi olmu, yahut el yordamyle zulmetten nra, hazr
yiyecilikten, tedbir alp biriktiricilie doru bir tekml m vukuu
bulm utur? Bunlar hep mehulmz. htimal ki zaruretler insan
lara tedbir almay retmitir.
Bir mellif, k iin hayvan etlerinin, nebatlarn, balk ve ye
milerin iptidailerce konserve ve depo edilii keyfiyetini plnl
olm aktan ziyade, insiyaki bir surette meydana gelmi bir i olarak
grmektedir. Buna ekonomi demek bile hatadr. Bu, deta arlarn,
karncalarn ve sincaplarn gda saklama adetlerine benzetilebilir.
Mamafih, bu toplama ii, sonralar yalnz istihlk iin deil,
daha fazla istihsal iin yaplr olmutur. Ziraatlarn hububat
tohum olarak saklamalar bu neviden bir harekettir. Bu safhaya
eriildii zaman bu hareketin insiyaki deil rasyonel olduuna, yani
1

Z .G kalp, Trk M edeniyeti T arih i,.sf3-14.

itinal vc muhakemeli bir faaliyet olduuna kani olabiliriz'.

Bu suretle zira faaliyet balam, hayvanclk kltr edinil
mitir. Ekonomik kltrdeki bu merhale, insanlk tarihinde m
him bir dnm noktas tekil eder.
bni H alduna gre bedevlik ve medenilik hem iktisaden iki
ayr tipi, hem de milletin sosyal gelime izgisi zerinde yrrken
geici iki ayr ktisad merhaleyi tekil etmektedir. Bu saftalarm
biribirine istihale etmesi zarurdir. Bu ktisad ekillerin birinden die
rine geen milletlerin btn kltr meseleleri derin deimelere u
ramaktadr'1.
A.B.D. Sosyoloji otoritelerinden Prof.Dr. Zimmermana gre
ky sosyolojisinin tarih geliimi, gebe hayatndan topraa yerle
m ek suretiyle balar. Zira hayat tarz, sosyal tekml tarihinde lk
merhaleyi tekil eder'.
Eski Trklerin bu merhalelerden geiini baz kaynaklar gs
teriyor. Tonyukuk, kendi yaztnda, bir zamanlar geyik ve tavan
avlayp yediklerinden bahsetm ektedir'. Orta Asyada yaplan ar
keolojik kazlarda bulunan talarn zerindeki resimlerde geyik
avlar, yabani rdekler ve balklar bol olarak yer alrlar. Balk avla
maa mahsus a resimlerine de rastlanr' anlalan bu gebe
obanlkla bir arada yaplan avclk safhasdr.
Bat Trkistanda, Namazgah-Tepede yaplan hafriyatta, (Eneolitik kltr temsil eden, M..2250 senesine ait) eya arasnda
bulunan "tulalarn yannda al kalntlar, kylm yemler, arpa,
buday ve bazan avdar, zm taneleri grlyordu. Ev hayvanla
rndan koyun, kei, sr, deve, kpeklere ait kemikler bol olarak
bulunuyordu. Kalntlardan, koyanlarn ynlerinden de istifade edildian lain aktadr .
Bu kayttan ziraat ve hayvanclk kltrnn ok eski olduu
anlalyor. Yukarda bahsi geen avclk ya hayvanclk ve ziraatla
1

2
3

N.G aras, Ekonom ik Sosyolojiye Giri. (N .B erkes tere.) ist.941. sf.1-13.

Nen mark. klisad dnce tarihi (A .A l /.eke tere.]) st.943 cilt 1, sl\54.
D r . Orhan T rk d o a n , C . C Z im m c r m a n S o sy o lo jisin in Esaslar, Sosyo lo ji
konferanslar. III, iktisat ve tim aiyat enst.Ner.

A
5

H .N .O rkun, Eski Trk Yaztlar. st.936, cilt l t sf.102.

D o. Dr, Bahaeddin "el, slivetten nce Trk Kltr tarihi, Ankara.
1962, SI.206.
D o.D r.U ahaeddin gel, slmiyetten n ce Trk Kltr tarihi, Ankara 1962,

birlikle yaplandr veya milttan 4-5 bin yl ncelerine aittir. Zira

nam azghtepede bulunan eserler ve Eberhardn in yllklarna
istinaden Orta Asya halklarnn milt ncesi ve milt senelerindeki
kltr hakknda verdii malm at1 O zamanlarda bile, hayvanclk
ve ziraatin ilerlemi olduunu gsteriyor.
Konumuz gebelik ve ona ait ekonomik kltr olduu iin,
bu bahsi tasviri olarak belirtip geiyoruz.
2- Gebe Ekonomisi:
a) Konar-gerlik ve sedanler layat:
Bilindii gibi byk slm mtefekkiri ve tarihisi bni Haldun,
tarih tekml zinciri iinde insan topluluklarn iki ktisad vc
sosyal tipe ayryordu: 1- Gebeler, 2- Meskn halk. Kendi tbiri
ile bu iki sosyal hayat ekline (Bcdavct-Bedevilik), (Hazeret-Hazerilik) dendii m alm dur2.
Birinciler cemaat tesand, (neseb asabiyeti) nin verdii di
siplin ruhuyla basit, fakat faziletli, sert, yiite bir gebe hayat
yaarlar. kinciler sulh skn iinde, manev hasletlerinden bir
ounu kaybetmi olarak, fakat mterakki, mtemeddin, umranl,
bir yerleik hayat gittike tekml ettirirler. Bunlar (kinciler)
arasndaki tesant, (sebep asabiyetine) m stenit zayf bir badr.
Bunlar eski gebeler, yeni ehirlilerdir (Mukaddime, I, sf.324,
ve devam)
"Bugnk stlahlarmza gre (Medeniye)in tam kendisini ifade
eden, Alm an sosyolojisi stlahlar gznie alnd takdirde ayn
zamanda (Klttr-Khr-hars) manasm da mul dairesine alabi
lecek olan bt mran fikri, Arab mverrihini onduktzunc asrn
sosyologlar nazarnda orijinal gsteren bellibal dncelerden birini
tekil eder. mrann ne olduunu, ne gibi tarih ve coraf esaslara
istinad ettiini, bedevi (yani bediyeli, air, iptida, tabiat halklarna
mensup) ve hazer (yani ehirli, meden, kltr halklarna mensup)
hallerde ne gibi ekiller aldn ve almas tabii ve zanr olarak
icabertiini...bu kymetli mverrihten reniyoruz.
1
2

Prof. Eberhard. Orta vc Carb asya halklarnn M edeniyeti, Trkiyat Mec.

say: V II-V lII (M ecdut Matsurolu tere.).
Bu hususta Zim m erm an ve Som kin'in (A System atic Source B ook in Rural
S o cio lo g y . M inneapolisy, 1930) kitabna aret iyi otur. Bizde bu konu
etra fn d a g en i bir bib liyografya m evcut olu p en bata bni H aldun
m ukaddem esinin ciltlik yeni tercm esi zikre deer.
Fm dkolu Z.Fahri, bni Haldun ve F elsefesi, cilt: t , ist.1939, sf.26.

Gebe, bedev cemaatlar, cemaat ruhu, bni Haldunun tbi

riyle asabiyet (nesep asabiyeti) dipdiri tutar. Daima seferi halde
dirler. Yaadklar ktisad hayat bu scyyaliyeti temin ettii gibi,
bu cevvaliyet vc vasflar da bu gebelii dourur, iddet ve kuvvet
bunlar iin bir yaradl, ecaat bir karakter olmu"tu r1. Meden,
mukadder mrn yaam, khnemi devletleri veya saltanatlar
ykmaya; istilya hazr taze kuvvettirler2.
Gebeliin cevheri olan bu mefhum, slm Ansiklopedisinin
(Asabiyet maddesinde) yle izah ediliyor: Araplarda slaniyetten
evvelki devirde, bir kimsenin (aaba) sini, yani baba cihetinden akra
balarn yahut da umumiyetle kabilesini, hakl haksz, her meselede
mdafaaya hazr olmas ve kabile efradnn, gerek kendi m al ve
mlklerini korumak ve gerek bakalarnn m al ve mlklerini zabtetm ek iin, bir sz zerine derhal birlemesidir
Ayn maddede, (asabiyet iin mukatele) nin lnetlendii bir
hadis naklolunmaktadr.
bni H aldunun kendi ifadesi ile asabiyet: ...akrabalardanbiri
zulm ve tecavze urar ise, teki kardelerin hamiyetleri kaynar,
zelil ve hakir dmekten saknarak onun hak ve hukukunu ko
rurlar....Asabiyetin, yani bir kavmin bir araya toplanarak kendisini
korumasndan ve dmana kar koymasndan memleketler fethe
dip, zafer kazanmay istemesinden, dman kuvvet ve iddetle yen
mekten ibaret olduunun... delilidir. (Mukaddime, I, 342,380)
Ferdinand Tnnieste bu ikilik, gebelii ap ky ve cra
yerlerdeki topluluklar da iine alan cemaat (Gemeinschaft), e
hirler iin cemiyet (Gessellschaft) mefhumlar ile ifade ediliyor.
Cemaatte insanlar hertrl ayrla ramen mahiyete (Wessentlich)
bal iken, cemiyette her trl balla ramen ayr kalmaktadr
lar...Cemiyette her fert yalnz kendi iindir. Ve dier btn fertlere
kar gerginlik vaziyet indedir'4.
Cemaatin btn fertleri (biz uuru) iinde yaar. Karlkl
1
2
3

bni Haldun, m ukaddim e (Zakir Kadiri U gan tere.) st.954, I, Sf.332.

bni H aldun, m ukaddim e (Zakir Kadiri Ugan tere.) sl.954, I, Sf.342-349 ve
dev.
Islm A nsiklopedisi, A sabiyet m addesi.
Prof.D r. F.T nnies, Cem aat v e Cem iyet nazariyesi (Fndkolu tere.) 1942-43
U niv. K onferanslarndan ayn bas, sf.743.

olan mterek, birletirici bir telkki, bir cemaatin kendi iradesi olmak
sfatile (ahenk, mutabakat; konsanssVerstandnis, Consensus) ola
rak anlalmaldr. Bu konsanss, insanlar bir btnn uzuvlar
olarak tutan husus bir tima kuvvet ve sempatiden ibarettir1.
Cemaat yaps bu mellife gre milin tesiri iie gelimek
tedir: 1- Komuluk, 2- Kan hsml, 3- O rtak bir fikir dnyas2.
Bu gebe ruhu iinde eski Cermen kabileleri sert, fakat fa
ziletli bir hayat yayorlard, ...vcuta salam ve cins hayatlarnda
temiz kalan bu adamlar Roma mparatorluunu asrlarca tehdit
etmiler ve nihayet onu tamamile ykmlardr.
m paratorluklar ykan, m paratorluklar kuran skitler, Hunlar,
Peenekler, Ouzlar gibi Gebe Trk ulus ve boylarnn bu m a
er uuru, rf ve detlerden ibaret, yazl olmayan hukuk m
eyyideleri meydana getirmitir: Trk Tresi. Bu tre de kudretli
bir gebe iktisadiyatn devam ettirmi, cihangir fatihler, atl
gebeleri yaratmtr.
b) Gebelik eitleri:
Gebelii esas itibarile iki ksmda mtala etmek doru olur:
I- Tam gebelik,
II- Yar gebelik.
I- Tam gebelii de ikiye ayrabiliriz:4.
A-Horizontal Gebelik: Uzak mesafeler arasnda cereyan eder
(Arap yarmadas ve Kuzey Afrikada). Bunu da ki ksmda in
celememiz lzm:
1llerin ortasnda, kei koyunlar az, daha ziyade devecilikle
geinen, hkm et basksndan dar tesirlerden uzak, vergi ile,
alg ile alkas olmyan, seyyar ve seyyal byk deveci kabilelerBunlar hakik gebedirler. Bedevilik ruhunu yaatrlar. ln
ortasnda yerlemi halk ile meskn vdiler ve mteaddit kk
1
2

3
4

O rd.Prof.Dr. H as Frever, Sosyolojiye giri (D r.N .A badan lerc.) Ankara

1957, sf.75-76.
O rd.Prof.D r. H ans Frcyer, Sosyolojiye giri (D r.N .A badan tere.) Ankara
1957, sf.75-76. 1963 basks, sf.104.
N .G ras, a.g.e. sf.23.
D r .B e d r iy e D e n k e r , G n e y D o u T o r o sla r d a G e b e lik (D r .W .D .
H u e r o th un) kitab hakknda kitabiyat, Trk Corafya dergisi 1st.960,
say:20.

vahalar onlar iin daini bir dayanak noktas tekil eder. Oralardaki/er
kendilerini himaye eden kabilelere hara vermek zorundadrlar. Nezakeen kardelik vergisi, uhuvve ad verilen bu cerime, kabile gelip
vadiyi igal ettii zaman, zahire ve hurma denir. Birbirinden ayr iki
yaama tarznn karlat ve srasna gre, kh uyutuu, kh
arpt bu kk merkezlerdeki hayat"1 gebelikle yerleik ha
yatn en beli nmunesidir.
2ehir ve kasabalara yakn yerlerde koyun yetitiren deveci
airetler. Bunlar hareket kabiliyetlerini kaybetmilerdir. Deve an
cak yk hayvan olarak kullanlr. llerdeki airetlerin basksyla
ehirlere doru yaklarlar. Bu gibilere, koyuncu anlamna, douda
uvaya, batda aya denir. Bu hale den kabileler yakalarn vergi
tahsildarlarndan kurtaramaz 2.
Ii- Vertikal Gebelik (Da Gebelii): Yazn yksek dalar
zerindeki yaylalara, otlaklara, kn klalara g etmek suretile
devam eder. O rta Asya, ran, Anadolu Trk Gebelii buna
misaldir.
IIYan Gebelik: Gebelikten sedanter hayata gei tarzn
daki ara tiptir. K kylerde adr yerine kaim olan aa, ta,
tula, saz v.s. gibi m uhite uygun evlerde geirip ziraat yaparlar.
Daha ziyade hayvanclkla beraber yryebilen hububat ziraatidir
bu. Yazn da hayvanlarn alp yaylalara karlar, adrda otururlar.
O rta Asyadaki Trk airetlerinin mhim bir ksm, randaki
Kagailer ve Trkm enler, Anadolu Yrklerinin byk ekseriyeti,
Fars ve Krt Airetleri, Kafkas ve Atlas memleketlerindeki yar
gebeler bu tipe girer.
Araplarda da yar gebe srclar vardr. Nehir boylarnda,
bataklk yerlerde sr yetitirip, yar sedanter bir hayat yaayan
airetlerdir. Bu sanal ehir kylarnda ok krldr. Bunlar douda
ve batda bcggara diye anlan srclardr. Beggarlardan ev ya
panlar ve ancak lkbahar ile yaz mevsiminde hayvanlar ehirden
uzaklatrmak zorunda kaldklar zaman adrda yatanlar vardr*.
Bu periyodik gler, step gebeleri iin, yaylalarn otlarnn
artm as ile yaylalara, l gebeleri iin bahar yamurlar ile ye
eren m ntkalara, suyu bol olan yerlere mteveccihtir.
1
2

R obert Monlagne,- l M edeniyeti (Avni Yakal olu tere.) st.950 sf.18.

Robert M ontague, l M edeniyeti (Avni Yakaholu tere.) 1st.950 sf.18. Ayn
eser ayn sahile.
R obert M ontagne, a.g.e. sf.19.

II-Trklerde yerleik Hayat ve Gebelik.

1- Yerleik Hayat.
a) Orta Asyada:
Orhun, Turfan, Balasaun, Anau, Pazrk, Yenseyde yaplan
arkeolojik kazlar neticesinde, eski Trklerin gebelerinden ba
ka, ehirler kurmu, yerleik hayata gemi, maddi ve manevi
kltrde ilerlemi olduklarn anlyoruz'.
Uygur Trkleri ark Trkistanda ileri bir ziraat kltr ya
ratmlardr. Sulama tesisleri, baclk, tarla ziraati hayli inkiaf
etmiti. "Kazlarda zahire ve arap al veriine, kredi muamelesine
oil bir ok vesikalar ele gemitir. M aden bilhassa altn, gm
istihsal edilir, ve ilenirdi. Ktlk, dokumaclk, halclk ok inkiaf
etm iti3.
A nauda yaplan tarih ncesi kazlar, eski kltrlerin en aa
tabakalarn da ziraat hayat mahsulleri ve suni sulama kltrn
meydana karmakla, yerleik ve yar gebe hayatn karakterini
aydnlatmtr. Bilhassa Trklere gelince, Semerkand, Buhara, Ramiten, Bevkend ve Merv gibi ehirlerin Trkler tarafndan tesis
edilmi olduu, eski ran rivayetlerini nakleden slm ve ran
melliflerinin umum kanaatidir...
Yaz yaylalarda, k ehir ve kasabalarda geirmek detinin
u ve ile nehirleri havzalarnda hi deimeden uzun asrlar devam
edip gittii malmdur. Ptolemeus, Pamirde Karategin mntakasnda, Kumidh Trklerinin lkesinde, bir (Ta Kale) sinden bah
settii gibi, daha ll.c i asrda bir gebe kavim olarak Karatein
tarafnda mevcudiyetlerini muhafaza etmi olan Kmidh (Kmii)lere Ortaasyanm muhtelif taraflarnda nisbet edilen ehir ve
kasabalar, bu kavmin M.. birok asrdan beri yar gebe, yar
yerleik bir hayat geirdiini gstermektedir.
Hazar vc Sabirler, Etil ile Derbend arasnda yar medeni bir
hayat kurmular, Drt Trk ve Onok kabileleri de Tiyanan sa
hasnda byle bir devaml yar oturak ve yar gebe hayat sr
mlerdir. D rt kabileden igillerin Tala, u ve le havzalarnda,
lakn kendi ismi ile tesmiye olunan ilak (imdi Ahengern) vil1

Bu hususta u eserlere bfe. Dr.Bahaeddin gel, a.g.e, II.N. Orkun, Eski Trk
Yaztlar.
M.kr Akkava, U ygur Trkleri ve Kltrleri, Dil-Tarih-C o. D erg. Say:3.
1943 sf.79.

yetinde, Barsganm Isk-Gl tarafnda, yayla'mevsiminden sonraki

zaman ehirlerinde ve kasabalarnda geirdii, tarihi kaynaklar
mzla da sabittir.
Gardiz de, inden gelerek Barshann yannda Isk-Gl civa
rnda yerleen bu Trk kabilelerinin mlekilik, marangozluk ve
nakkalk gibi sanatlar bildiklerini anlatr1.
G ktrkler zamannda hayvanclk kltr yannda, ziraat kl
trnn de ilerlemi olduunu gryoruz: Han sllesinden beri
T u r f an blgesinde zm yetitirme ve araplk yaplyordu. 647
senesinde Gktrk yabgusu, in 'e zmler' gnderiyor ve zmler
inliler tarafndan ok beeniliyordu. Bundan sonra in'de arap
imali, Orta A sy a d a Turfan blgesindeki usullere gre yaplmaa
baland. in kaynaklarnda, Turfan araplar hakkndaki bahislere
sk sk rastlanr...Htay devletinde seyahat eden inli seyyahlar, kar
puzlara rastlamlar ve karpuz ziraatnn Htay devletine Uygarlar
dan geldiine iaret etmilerdir. Karpuz, buradan da ine gitmiti1.
Uygurlar, Trk gebeleri ve Mool gebeleri ile inliler
arashda kesif bir ticari faaliyet gstermilerdir. zm, pamuk,
arap ticareti yapyorlard. ktisadi hayat ok ilerlemiti. Ticari
senetler, tem ett, faiz, rehin, cret, zarar-ziyan v,s. gibi iktisadmal mefhum ve mkellefiyetler oktan biliniyordu"1.
Y ukarda naklolunan vesikalarn gsterdii gibi, Trkler se
danter bir hayat yaamlar, ehirler kurmu, binalar, sanat eserleri
meydana getirmi, zira kltrde ve ticar hayatta ilerlemilerdir.
b- Anadoluda:
O rta Asyadan gelip yeni bir vatan kurarak Anadoluyu Trk
letiren gebe Trk boylar kendiliinden veya idari tedbirlerle
iskn oluyor, kyler, kasabalar kuruyorlard. A nadoluy a gelen
Trkler arasnda, Orta Asya d a ok eski zamanlardan beri ky ha
yatna, hatt ehir hayatna gemi, her eit halk mevcuttu. Bina
enaleyh bunlar, yeni geldikleri yerlerde de ayn hayat artlarn devan
ettiriyorlar, kyller derhal kyler kurarak zira istihsale balyorlar,
ehirliler ehirlere yerleiyorlard. Seluklerle shriyetleri olan Trkis
tan hkanlar sllesine mensup baz prenslerin maiyyetlerinr.e, garbi
Trkistann ehirli ve kyl unsurlarndan mrekkeb kuvvetlerle
1
2
3

P ro f A-Z.V. Togan, U m um i Trk tarihine Giri, I, st.947 Sf.25-28.

Dr. Bahaedden O gcl. a.e.g. Sf.366,438.
Dr.Caferolu A hm et, Uygurlarda Hukuk ve M aliye Istlahlar. Trkiyat
IV. Sf.4-5 v e devam.

Mec.

Anadolu 'ya geldikleri tarihi menbalardan anlald gibi, toponimi

tetkikat da bunu az ok gsterebiliyor (F.Kprl, Osmanl Dev
letinin kuruluu, sf.50) Bu hususta ayrca (F.Smerin Belletendeki) yazs da istifadelidir.
uras biliniyor ki, Trkler geldiinde harpler, sar hastalklar
yznden ehirler, kyler ssz bombotu.
skn bahsinde geni olarak ele alacamzdan, bu mevzuu
burada bitiriyoruz.
2- Gebelik
a- O rta Asyada
Trklerin byk ekseriyeti ehirlerin haricinde steplerde, boz
krlarda gebe hayat sryorlard. Hatt Mahmud Kagarnin
ve Ahm ed al-Tinnin rivayetleri skender (ilk Ayani, ran Fatih
lerinin timsali ismi) geldii zaman, Mverannehirde, Mahmud Kag a y e gre Tala ve u alannda, ehir hayatnn henz hi inkiaf
etmemi oldua, her tarafla ahalinin adrlarda yaadm1 gste
riyor.
Yar gebe ve yerleik Trk boylarnn medeni yaay ya
nnda, gebeler de iptida, prim itif bir yaayn, air bir bnyenin
ok stnde bir kltr varl gstermilerdir. tima hayat itibarile yksek bir enmzece mensuptular. Trk illerini, Arap, Krd,
Berber airetlerine benzetmek doru deildir: Onlar, henz airet dev
rini geememilerdir. Eski Tiirklerse, ka kere siyas hayatn tudunluk, yabguluk, hakanlk enmuzelcrinden geerek, ilhanlk enmuzecine kadar ykselmilerdir. Trklerin en aa derecesi ildir. l
ise, bir aire deil, kk bir millettir2.
F uat Kprl de II.tarih kongresine sunduu kuvvetli tebli
inde, tima tekml bakmndan birbirinden ok farkl gebelik
ekilleri bulunduunu ve baz ileri ekillerinin ziraatilikten daha
yksek bir itimai tekml merhalesi olduunu, son zamanlarda
A vrupada neredilen eser ve makalelere istinaden belirttikten
sonra, "...yukar Orta zamanda Avrupann yerlemi halknn, kl
tr bakmndan, Eurasia nn gebe kavimlerinden ne gibi iktibaslarda
bulunduunu tarih ve sosyoloji tetkiklerinin gsterdiini syliyerek,
Trk gebelii hakknda u hkme varyor: ...baz gebe Trk

zmrelerinin, bu fatih ve istilc atl gebelerin, dahil tekilt yani

dar ve siyas messeseler bakmndan da ileri derecede olmalar
gayet tabidir1.
Gebe kltrnn, Trk Tresinin hakim olduu Osmanl
m paratorluunun ilk devrinde, Bizans gibi saltanat ve debdebe
ile alkalanan gsteri, ihtiam, israfn son haddine vard sefih
bir lkenin halkna ve onun kltrne kar OsmanlIlar bir istina
havas iinde gryoruz. H att yukardan bak bile grlyor.
Bizans tenhalar, daha Orhan Be zamannda Bizansa ziyafete ve
diiCine gelerek orada gnlerce kalan Tiirklerin Bizans medeniyetine
kar hibir meclbiyet hissetmediklerini'' kaydeder2.
Garpl bir m ellif de Trk Gebelerinin m uhtelif kltrler
arasnda mutavasst rol oynadn, onlarn yaylmasna byk
hizmetleri dokunduunu sylyor: Mmur byk imparatorluk
larn kurulmasn takip eden devirler gibi sulh zamanlarnda bu
gebeler cenup kltrlerile imalin orman mntkas mahsul ve
mamulleri arasnda canl bir mtevasst ticaret faaliyeti gstermi
ler ve aralarnda mesel Volga Bulgarlar ve Hazarlar gibi bazlar
da tccar birer kavim haline gelmilerdir .
Trk dmanl ile mebu, malp kavimlerin tarihilerinin,
Trk gebelerini medeniyetten uzak olarak gsteren gayri ilmi
eserleri yannda, insafl baz msteriklerin tedkiklcri bu mevzua
yava yava vuzuh getirecektir. Fuad Kprlnn yukarda bah
settiimiz iki makalesi, garpllara da yol gsterecek vasfta, ilmi
seviyededir.
Filhakika, bizim mahedelerimiz de gebelerin bir kltr
varlna sahip olduunu gsteriyor. Orta Asyadan geldikleri gibi
yayan, hemen hemen hibir deiiklie uramam airetleri,
ehir ve kylerle i icab temas kurup, dier zamanlarn dalarda,
ovalarda geiren insanlarn adr iindeki beer hayat tedkike
deer. R uh cevher, nsan vasflar byk binalar, apartmanlarla
kaim deil. Bunu mtevazi adr iinde, da balarnda grmek
pekla mmkn. Tavrlardaki asalet, ehrelerdeki vekr ve ciddi1

Prof.D r. M.Fuad Kprl, Orta zaman Trk Hukuk M esseseler!, II. Trk
Tarih K ongresi, tebliler kitab, st.943, Sf.389: ayrca bk. ayn mellifin
B iza n s M esselerin in O sm an l M e sse se le r in e T e'siri Hakknda Bz
Mlhazalar, Trk Hukuk ve ktisat Tarihi M ec. cilt: 1, 1931; a;yn mecmuada
Abdlkadir narrm (Orun ve l m eselesi) adl makalesi ve Faruk Dem irla,
B ozulu Hakknda D T C F D . VII. Sav: I, 1949, Sf.40.
Prof. Z .V .T ogan, a.g.e. sl.367.
J o zsef D eer, step Kltr (.Batav tere.) D il-Tarih-C o.Fak.Derg. XII. say
1: 1-2, 954 sf.175.

yel, en m cerret ve ar mevzular anlamadaki dirayetleri, tima

bir verasete sahip, tarih bir kltre varis olduklarn gsteriyor.
Tek bana adrnda oturan gen bir kz ve gelinin, yabanc erkek
bir misafiri tabi tavrlarla arlay, bu hasletleri grmek iin bir
vesiledir.
M ektep, medrese, ok zaman ehir yz grmiyen dal y
rkler, netice olarak syliyelim ki, byk gnler grm, salta
natlar srm bir kavmin gebe kltrn devam ettiren ocuk
lar, hakik Trklerdir1.
Ba taraflarda da belirttiimiz gibi, gebelik ve tima te
kilt, ktisad bir zaruretin, tabi artlarn mutlak bir eseri deildir.
Gebelik, bu hayata gnl vermenin, ona atfedilen ehemmiyetin
neticesidir.
Cengiz Han, (Kee adrlarda yayan kabileler) in babuu
idi. R eidettin (ormanl) kavimler hakknda Moollarn syledik
leri szleri naklederek diyor ki: onlarn fikirlerine gre bu hayattan
(yani avclk ve orman hayatndan) daha iyi bir hayat olmasna
imkn yoktu ve onlar kadar mesut kimse bulunmazd'.
Leon Ka-hunun, gebeler, coraf muhitin icbarile zaruri olarak gebedirler. Bunlara oturm ak imkn hasl olduu dakikada
derhal gebelii brakp, oturak haline girerler, eklindeki kana
atini Ziya Gkalp yle rtyor: Fakat Leon Kahun bilmiyor
ki, gebeler nazarnda gebelik hali onlarn hrriyet ve istikllini
temin eden tima bir vaziyettir. Bu hususta da Bilge Hana, kayrbabasnn verdii cevap gebelerin ne dndn gsterir!
Bilge Han, kaynbabasna bir ehir tesis ederek, millciile be*
raber orada yaayacan bildirdi. Kayn babas dedi ki: (ehirde
ve kyde yaamak bizim iimize gelmez. imdiye kadar, hr vc
mstakil kalmamz gebelik sayesindedir. Gebe olduumuz
iin istediimiz dakikada ine akn ve apul yaparz. inliler
iden haberdar olup, seferberlik iln edinceye kadar biz aile a1

Barem Yaylas nda, kuluk vakti koyun gtmekten dnen Keefli Airetinden
orta yal bir Yrn (Resim : 42) hayretle yzme bakarak: "Allah Allah!

D em ek seni buralara hkmat (H km et)gnderdi ha!... Hkmat dada adam

yaadn. Yrn olduunu biliyor la!..." deyiinde, byk gnler grm,
imparatorluklar kurmu olan bir kavmin, perian olm u ocuklarnn ilem i
ve hzn gizliydi.
Bu yzden. Burdur civarnda Ktzlda'da adrlk bir H onam l O basnda,
ihtiyar brahim Aa: "Anas lnce palazlar (keklik yavrular) darmadan
olur. Bizim de beim iz ldiL Bu hale dtk~ diyerek, binlerce yllk Trk
gebeliinin zevalini ifade etm i oluyordu.
>

V la d im irtso v , M o o lla rn tim a Tekilt, sf.60 A n k a ra 1944.

drlarmzla beraber inlilerin yetiemiyecei uzak lkelere ekil

mi bulunuruz. Bu suretle inliler isterlerse be yz binlik, hatt
bir milyonluk askerle zerimize gelsin, bize hibir ey yapamaz).
Bu szler Bilge Ham ehir yapmaktan vazgeirdi.
Selukname mellifi, (sakn olmaya ki ehirlerde oturasnz,
yerleesiniz. Zira, ehirde oturanlarn ili ve boyu malm olmaz.
Asalet ve erefeti kalmaz; beik ve asalet ancak gebelikde ve
Trkm enliktedir) diyen atalarn nasihatim naklediyor.
Grlyor ki gebe, kendi halini oturaklarn haline tercih
ettii iindir ki (mukim) kalmamakta idi. Gebelik, bir airetin,
yahut bir (l) in daima seferberlik iln etmesi demekti. Bu sefer
berlik ya taarruz, yahut mdafaa olurdu. Bu seferberlik tedafi
olursa meru idi; tecavz olursa, bugnk kanaatimize gre meru
deildi. Fakat, mtemeddin olmayan kavimler iin, bu da bir
ktisad servet menbayd. Eskiden beri bir ok kavimler, iller ve
airetler akn ve apullarla zengin olmulard. Eski Trklerin ge
inme yollarndan biri de, maateessf bunlard. (arljid) hrszl
bile ktisad bir istihsal messesesi addediyor. O halde akn ve
apul da, bir nev ktisad istihsal menbalar saylabilir. Bunlar,
eski medeniyetlerde (hormal) deil marazidir. Maamafih, bugnk
gnde de en mtemeddin milletler harp esnasnda, akn ve apulun
enan yapmyorlar m?1.
Bu ifadelerden anlyofuz ki gebelik tabi, coraf, ktisad
artlarn icbarile meydana gelen bir yaay ekli deildir. Bu bir
dnya gr, maer duygu, tre meselesidir.
Barthold, Ouz destannn Yazcolu Ali naklinde (daima g
edeler oturak olnuyalar) cmlesinin Cengizin yasasndan alnm
olduunu gstermitir. Fakat Cengize nisbet edilen rivayetlerin bir
ksm da kendisine, ecdad ve slle efrad tarafndan genliinden
beri retilen eski Trk destanlarndan alnm olabilir. Yine ayn
Yazcolu rivayetinde yle deniliyor; (Merhum Kara Osman dahi
dayim bu d olanlarna verirmi: olmasn ki oturak olasz, ki
belik, trkmenlik ve yrklk edenlerde kahr, dermi). Buradaki
(Kara Osman), OsmanlIlarn ceddi olan Osman Gazidir2.
Gebelerin adr iinde oturmasna bakarak, btn madd
kltrnn adrdan ibaret olduunu dnmek hatadr. O adrn
(kee olsun, kl olsun) cn ufak paralarnn bile isimlendirilii,
1
2

Z .G kalp, a.g.e, sf.12-13.

Prof. Z .V .T o g a n , a.g.e. sf.101-102.

adr iinde en ufak eyann yerinin belli oluu dikkatleri ekme

lidir. Olan biteni bir adr, onun iindekiler de bir deve ykdr,
dememeli. Bu yzden Hazreti mer, Trklerin lkelerine taarruzetmemei A raplara tavsiye ederken: "Trklerin kuduz kpek
gibi saldrganlklar dehetli olduu halde, onlardan alnacak ganimet
zahmetlere katlanmaya demiyecek derecede a r "diyordu1.
M ektep, medrese grmemi gebe Trk kzlarnn ibd eder
cesine meydana getirdikleri motiflerle mzeyyen hal ve kilimler,
ykte hafiftir; ancak bir uval doldurur. Fakat en modern bir
ehirdeki, en mutena bir salonu ziynetlendirecek vasfta, sanat
deerindedir. Dier dokumalar, motifli (yanl) uvallar, ssl
keeleri, ssl adrlaryla, azck eya iinde byk bir madd
kltr; cra da balarnda, umulmadk yerlerde byk bir ma
nevi kltr temsil ederler.
in, ran, Arap, Bizans kaynaklar tarihi Trk gebelii hak
knda zengin malmat verirken, son bir asrn msteriklerinin
seyahatnameleri de bu hususta tatminkrdr. Halen, dnyann en
byk m stemleke im paratorluunu kurmu olan Ruslarn, esa
retleri altnda bulunan Trk halklarn temsil edebilmek iin,
onlarn lisan, etnografyas, milli kltr, tima bnyeleri hak
knda ilmi aratrm alara giritikleri, bu hususta yzlerce eser ne
rettikleri duyuluyor. Bunlarn dilimize evrilmesi ile, halihazr
O rta Asya gebelii ve Orta Asya Trklerinin mill uuru ve
tem sile kar direnileri hakknda fikir sahibi olacaz.
M oollarn gebelii hemen, hemen Trk gebeliinin ay
ndr. Moollar anlatan kaynaklar bizim de iimize yaryacak de
m ektir. Baz Avrupal seyyahlar Trk gebelerini de Mool olarak zikretmilerdir.
ok ince kltr sahibi olan inli an-un, Gobi ln ve
Mool kabilelerini manzum olarak yle tasvir etmitir: "...yerde
aalar bitmez, biten ey yalnz yaban otlardr; Tanr burada dalar
deil, yalnz tepecikler yaratmtr; burada ekin yetimez; stle bes
lenirler; deriden dikilmi elbise giyerler; kee adrlarda yaarlar, bu
nunla beraber en ve neelidirler...vc onlar btn mrlerini kaygusuz
geirirler, kendi kendilerinden memnun olarak yaarlar"'.
inliler bilhassa eski Kaoe (Uygur)larn hayatndan bahse1

P ro f.Z .V .T o g a n , a.g.e. sf.101-102.

B.Y. V ladim irtsov, M oollarn itimai tekilt (Prof. Abdlkadir nan tere.)
A n k a r a 1944, Sf.60.

derken eski gebelerin yaaym mufassal bir surette anlatrlar:

"Kaoeler, su ve otun bolluuna gre bir yerden dier yere g
ederler. Bu g esnasnda Kaoe ler iki tekerlekli yksek arabalar
kullanrlard ki, in 'lilerin onlara Kao-e (yksek araba) adm tak
malar da bundan ileri gelmitir1. inlilerin bildirdiine gre, Hakaslar yart gebe hayat yayorlard.
Hakas lar klak civarnda kayn kabuundan kulbeler yapyor
(Bugnk Trklerin dedikleri ey alak-y), yazn da kee adrlarda
oturuyorlard. Eski Trklerde sabit klaklarn ne kadar umumilemi
olduunu u da gsteriyor ki, bugn yerleik hayat sren zerafan
vadisi zbek'leri kylerine her yerde klak derler1.
Hakaslarn yar gebe hayat yaamalarna ramen, tamamen
hayvanclkla itigal ettikleri, ancak zenginlerinin, bugnk Orta
Asya Kazaklarnda olduu gibi, ziraatla uratklar anlalyor.
Aadaki in kaynana bakarak Radloff bu hkme varmtr:
Onlar et ve ksrak sr ile geinirler, ancak Ajo (hkmdar) ekinden
piirilmi yem ek yer'.
Gebelikte m era, yayla ve su hayat ehemmiyeti haizdir. Bun
larn vaziyetine gre airetler toplu veya dank halde bulunur.
Kendi gzel yaylalarnda (Sbce Yaylas-Korkutelinin stnde)
100 adrla bir arada barnabilen Yeniosmanl Airetine karlk,
kendi yeri yurdu olmadndan kira ile tutulan ufak meralarda
hayvanlarn geindirmee alan (Airet Perakendeleri) ni, (k
k oba) lan, adrlk (Honaml, obas) n, drt adrlk (Sarkeili Oba)sm grdk. ktisad, ksmen de dar, siyas, tima
artlar airetlerin paralanmasna sebep olmutur.
XI ve XII. inci asr Moollar ya ayil (oba), yahut d: kriyen
(birka oymak veya airet) halinde g ederlerdi. Bu vaziyet
umumiyetle gebe hayatndaki ok mhim bir tezad meydana koy
maktadr. Srleri, bilhassa at srleri, ok olan zengin bir oban iin
kalabalk kafile halinde gmek krl deildi. Hayvan srlerini iyi
beslemek kaygusu onu yalnz kendi ayili ile mnferit halde serbeste
gmee ve iyi otlak aramaa icbar ediyordu. Bugnk Volga Oyrat-Kalmuklarnda da buna benzer vaziyet mahede edilmektedir.
O na halli ve yoksul Kalmk lar kalabalk cemiyet (horon) halinde
g ederler, zenginleri ise mnferit ayil halinde gmei tercih eder,
1
2
3

W .R adloff, Sibiryadan (D r.A lm c Tem ir T ere.) st. 1956, II. SIVI47.

R adloff, a.g.e, II', S!'. 147-1 4 8 ,
R adloff. a.g.e. II. Sf.147-148.

byle gmee de mecburdurlar

Geen asrn O rta Asya Trk gebeliini gene RadiofFun
kaleminden okuyalm:
Kalmk 'lor yaaylar bakmndan Krgz 'lordan ok az ayrlrlar;
onlar da, b gebeler gibi balca hayvan besleme ile geinirler. Kee
adrlarda oturur ve ikamet yerlerini mevsime gre deitirirler, yani
yaz da srtlarnda geirir ve kn yava yava tekrar vadiye inerler.
Hayvan bakmndan servetleri Krgzlara denkmi, yalnz onlara
nazaran daha ok at beslenir. Bunlarn arasnda ziraatla megul
olanlar Krgz'lara nazaran daha azdr
Kara-Krgzlarn btn airetleriyle, usuz bucaksz steplerde
bir arada yaadklarn Radloff yle anlatyor:
Kara-Krgzlarn gebelii, Kazaklardan farkldr. Kara-Krgzlar, aullara blnerek deil de, btn boylar bir arada olduklar
halde yaarlar, kn nehir boyundan sonu gelmiyen sralar halinde
uzanan yurtlar, bazan 20 ve daha fazla verst mesafe kaplar. Onlar,
yazm yurtlaryle ayn ekilde daa ykselir ve bu esnada her boy
muayyen bir da sahasn igal eder. Bu ekil gebelik, ksmen
m em leketin durum una ve ksmen de Halkn daha fazla sava
olmasna tbidir. Kara-Krgzlarda grdmz byle bir yurt
tekilt, saldrmak veya savunmak iin birka saat ierisinde btn
bir ordunun meydana gelmesini mmkn klmaktadr. Bu ekil
gebelik, eskiden her halde Kazaklar arasnda da car olmutur,
nk, bu serbest gebeler arasnda grdmz harp hali iin
mmkn olan biricik ekildir. 1S64 ylnda Soltuda bulunduum
zaman mem urlarn anlattna gre, Kara-Krgzlar, Rusya tara
fndan tamamiyle itaat altna alndktan sonra yurt tekiltlarn
deitirmeye ve Kazaklar gibi aullar halinde blnmeye bala
m lardr 1.
Kazaklarda Gebelik:
"Hkmdarlarla, yahut iktidar mevkiinde bulunan beierle geinemeyerek le kan kaaklara (Kazak) derlerdi. Mete, Attil, Sel
uk, ingiz, Timur, hrriyetleri iin ilk evvel kendi metbulanna kar
Kazak olmuladr.
,
1

B.Y .V ladm irtsov, a.g.e. sf.62-63.

R a d lo ff, a.g.e. II, sf.345.

R adloff, a.g.e. I-sf.538.

Kazaklar, Krgzlar gibi husus bir il deildi. Her ilin kaak

larna (Kazak) denilebilirdi. Krgz-Kazaklar Ejderhandaki Akor
du Devletinin Kazaklardr. Sonra bunlar Krgz-Kazak namile
yeni bir l vcuda getirdiler 1.
Barthold da (Kazak) kelimesine aa yukar ayn mnay ve
riyor: ...ait olduklar hkmetten ayrlp, bununla harp haline giren
gebekt alar...
Kazaklar hayvanclkla geinen, tam manasiyle gebe, bir
Trk Boyudur. Hemen belirtmek lzmdr ki, Trk Kazaklar ile
Rus Kossaklar arasnda kavm, lisan; din hibir ba yoktur.
Bunlardan bir iki bin kiilik bir mlteci kafilesi on sene ncc
Trkiyeye iltica etti. Kzl inlilcrle yllarca harbeden byk
Trkistan bahadr Osman Baturun maiyetinde dm cengver airetlerdir. adrlarda, dalarda yayan tam mnasile hay
vanc, Trkle gnlden bal, assimile, temsil gailesi olmayan
bu airetleri Mu Ovas gibi mnbit, geni yerlere, ktisad, jeo
politik, itimai bakmlardan iskn etmek varken, Salihli Kazasnn
iine, Kayseri, Nide, Konya kylerine yerletirildiler. Hayvanclk
yerine ziraat yapmalar bekleniyordu. Verimsiz, orak arazilerde
perian oldular. Konya ve Nide kylerinde yerleenler ksmen
tutundu. Kayseri kylerinde olanlar, skn Vekletinin msaadesi
ile yerlerini terketip, stanbula Zeytinburnuna geldiler. Gece
kondularda, sefil bir hayat yaamaa baladlar, Mstahsiller, fakir
mstehlikler haline gelmiti. skn Vekleti, yaptrd iki keifle
arazilerinin verimsiz, orak olduunu tesbit edip, kyleri terketm elcrine izin vermiti. Bu satrlarn yazar arazilerini grd, ekin
yerine, tuz istihsal olunabileceini mahede etti.
Halen, iki senedir vaadedilen arazi verilmemi, Baveklete,
skn Vekletine yazdklar dilekeler cevapsz braklmtr.
Halbuki, mcvcut devlet haralarnda, hibir yatrm yaplmak
szn, bu airetlerin bir ksm istihdam olunabilir, verem tedavi
sinde R uslarn bile Trklere yaptrp kulland Kmz, istihsal
olunabilirdi. Bol miktarda bulunan ksraklar bu i iin biilmi
kaftand. Hem dahili istihlke mevzu olur, hem de, ihra meta
olurdu. ktisad, Mill, shh bakmdan faydas sonsuzdu.
Bahsettiimiz Kazaklardan, bilhassa Uluklann Altay k1
2
3

Z .G k a lp . a.g.e. sf.10.
Prof. W.w.B arth o ld, U lu B ey ve Z a m a n (A k d e s N im e t Tere.) st.930 sf.11.
B k . M . E . D o u T rk ista n K azaklar, ve D n c e M e c. Say:244.

yndc meskn Kazaklarn gen muhtar Atayhandan edindiimiz

malmata istinaden, Kazaklarn hayvanclndan, gebeliinden
bahsedeceiz:
Trkistan Kazaklar yalnz hayvanclkla geinir. Sadece zen
ginleri, cretli adamlar vastasile kn oturduklar yerler civarnda
(Kstav= klak, kla) tarla ziraat yaparlar. Fakat gene de esas
megalelerini, gelir kaynaklarn hayvanclk tekil eder.
Kn, Kstava (Klaya) inildiinde, mal sahipleri-binlerce at
olan zenginler bile-Birka binek at alkoyup, kalan btn atlarn
(clk), sr, koyun, kei, develerini obanlar vastasile uzak otlu
yerlere (otar) gnderirler, obanlar btn k hayvanlar yayarak,
yer deitirerek, gzel meralar, otlaklar aryarak geirirler. Kk
kee adrlarda, evlerde (kiygiz y) otururlar. Aralarndan birini
(Koyuba=Baoban) tyin ederler. Koyuba nerede ot oldu
unu, arazinin vaziyetini ok iyi bilen, tecrbeli, yal bir obandr.
Konup gmeleri o idare eder. obanlar, sreleri muayyen me
safelerle datr. Deve srleri ise l mntkalarnda barnr1.
obanlar gelirken birka deveyk erzak aldklarndan, kn yi
yecek sknts ekmezler.
Kstavda kalan byk ekseriyet ise (Salk= oymaklar, kalabalk
halk, ky) tekil eder. Bir ksm (st y= scak ev) denen tek
katl, amdan veya ats am, duvar kerpiten evlerde oturup,
soba kullanr, Odun yakarlar. Dier ksm ise (Kiygiz y= kee
ev, kee adr) larda barnr. st yn bitiiinde (Toal y=
a evi, mutfak) ksm bulunur.
K yaylalarda yazdan hazrlanm olan kaz (atn, bilhassa
tyin dnden yaplan, sucukla pastrma aras ok lezzetli bir
yiyecek) Trkistan plv, eitli mant yemekleri ile birbirlerine
ziyaretlerle geirirler.
lkbaharda kstavlarda g hazrl balar. Srler dnmtr.
Koyunlar gozdayd (kuzular), ksraklar gunnayd (gunlar), inekler
buzadayd (buzalar). En fakirlerin bile 10 develik yk vardr.
Btn eya sandklara doldurulur. Yalnz yiyecek maddeleri (Un,
Buday, Patates= kartopya, nohut = sarburak, fasulye= cambas
burak) uvallara konur. Giyecek vc dier eyalar sandklarda
i

D e v e srsnde iki tane bura" (ili hrgt damzlk e rkek deve olup,
y r k le r ansnd;! ki ad "bor". bulur, h o lu rd u r) vardr. Kalan idi edilir.
(B im e yap lr) byle bu ru lm u buraya "atan"denir. B u ra kn 1,5 ay ok
k zg n d r. An zam andr. H ibirey yem ez, k u y ru u ile s rln dver,
dikenlerde anlanr. Yanna sahibinden baka kimse yanaanaz.

muhafaza olunur. Sandk vc uvallar develere yklenir. (Kebece)

denen st ak sandklara yorgan serilip, ocuklar yatrlr ve
sandk deveye sarlr. Katarn en arkasnda bura baldr. Binlerce
develik kafileler debdebeli bir ekilde yola karlar. Yklerin /.erinden yrklerde olduu gibi kilimler sarkmaktadr. Cennet
gibi, diz boyu otlu (caylv=yayla)lara doru yola revan olunur.
Katar ala binmi bir gelin veya kz eker. Erkekler atlara binmi
olarak kafilenin iletisinden giderler. Hi yaya giden olmaz. Dier
hayvan srleri (at, deve, sr, koyun, kei) sr halinde ayrca
gtrlr (bu g az bir farkla yrk gdr. Yrk g yaya
olarak yaplr. At, eek bulunursa da azdr. Bilhassa katar eken
elinde kirman olan kz veya gelin mutlaka yaya olacaktr. Dierleri
de hemen hemen . Yallar, ouklar iin at, eek kulla
nlr.)
Bir kaynaktan da halihazr O rta Asya Trk gebelii hakknda
unlar reniyoruz:
Krgzlarn O rta Asyann dalar ile bunlarn eteklerindeki
steplerde yaptklar ananevi gebelik artk kaybolmak zeredir.
Gebelik yerine, muayyen yollar tkip ederek otlaklarn bulun
duklar dalar ile etek arasnda mevsimlik muhaceretler yaplmak
tadr. Hayvanlara gda temini iin orta derecede verimli olan
topraklarn ekilmesi, nemii vc sulak topraklar ksmnda suni a
yrlarn yetitirilmesi birok hayvan besleyicileri topraa bala
makta ve bylece yerleik hayat tarz gebe hayat tarz yerine
kaim olmaktadr. Bununla beraber Krgzistan, Tacikistan ve z
bekistanda dalarla bunlara civar ovalar arasnda iranshumance
(yaylaclk) yaplmaktadr. Mevsimden mevsime belli istikam etler
de olan bu yer deitirmeler hem byk hem de kk ba hay
vanlar alkadar etmektedir. Hayvanclk hususunda yeni metodlar
O rta Asya memleketlerinin en cra kelerine kadar sokulmutur.
Mesel Krgzlar koyunlann merinoslarla iftletiriyorlar. Is gl
harasnda ksa boylu yerli atlarla Kazak ve ngiliz atlarn iftle
tirerek daha iyi cinsler elde edilmeye allmakladr. Krgzistan'
da slah edilmi 10 milyon hektarlk otlaklar milyonlarca koyunu
besliyecek durumdadr. Kazakistanda suni ayrlar ve otlak sa
halarn gelitirilmesi dolaysyle sr, domuz yetitirmesi ok ge
limitir. Buras el elde etm ek hususunda sovyetler birliinin Avustralyas haline getirilm itir1.
t

O rd.Prof.Dr. Ahm et Ardel. Bat Trkistan'n Beeri ve Ekonom ik Haylna

Toplu Bak. Trk Kltr. say:23 Eyll 964.

b- Anadoluda:
Trkm enlik vc Yrklk yalnz iktisad bir meslek ncvi deil,
r lere, trelere dayanan, hatralarla beslenmi bir itimai hayat
tarz, bir yaay eklidir. Doar domaz kendini byle renkli bir
tima m hitte vc tabii vasatta bulan ocuk, klar, yazlar baharlar
gelip geer, gler olur, hatralar birbirini kovalar da, btn ru
huyla gebelie nomadik hayata gnln kaptramaz m? nsan
lara yeni yaama evki getiren ilkbaharda koyunlarn kuzulamas,
keilerin olak vermesi ile birlikte rl rl sular, rengrenk i
ekler, diz boyu ollar arasnda, tabiat cennetinde yaylalara doru
gen deve katarlarnn nnde kirmenlerile yn eirerek giden
suna boylular seven gnllerin iinde yanan ate, ayn zamanda
yrkle de yrekten balan demektir. Son derece mkl art
lara ramen yallar bu hayattan vazgemeyi dnmyorlar bile.
Yalnz gen nesil artk bkm usanm iskn arzuluyor.
Bu gen nesli istisna edersek, gerek tarihteki Trk gebeleri,
gerek 20-30 sene ncesine kadar gebelik edenler ve halihazr
yal yrkler gebelii, konar-gerlii, yrkl, Trkmenlii
stn grm ler, yerleik hayata hor bakmlardr. Eski Yrklerehirli ve kylleri, asaletini kaybetmi, zavall, aciz, korkak
insanlar olarak dnr, (Manav kl art, kl mslman
Trk) olarak isimlendirirler. Alevi olan Trkmen airetleri, bun
lara ilveten (yezidin torunlar) sfatn ve ismini ilve ederler.
Manav kelimesi Trkiyenin bir ok yerlerinde dier etnik
zm relere kar, otoktan ahaliyi ifadede kullanlyor. ok eskiden
yerlemi Trklere deniyor. Mesel st (Bilecik)n Tekirdan
Eskiehirin en eski ahalisi bu isimle anlyor. Toroslarda (Manavl) adnda bir yrk aireti grdk. Bir yrk tekerlemesinde
de, (M anav)larla alay ediliyor, onlarn safl belirtiliyor: (Manav'n bir biri k gn da banda giderken iddetli frtnaya tutul
mu. Yakasn, barn am:
'Esyiiclin, barna es!... "dem i; biraz sonra da orackta donmu)
Birka yz sene nce ky kurmu, yerlemi eski yrklere
(kyllere), halen Yrkl devam ettirenlerin baka kavim g-

Hu hususta u yazmza lk. Silifke'de bir Alevi Ky. ve D n ce Silifke

says) M ec. Say 247.

zyle bakmas hor grmesi, sadece Trkmenlie, Yrkle at

icilikleri ehemmiyetle izah olunabilir1.
Yrklerde G:
Kla, yayla, gzle" arasnda, airet halknn hayvanlarna mera
temin etm ek vc kendilerini de iklim artlarna uydurmak iin,
btn hayvanlarile birlikte mevsimden mevsime muntazam ekilde
yaptklar harekete G denir.
Bugnk iktisadi grnne mukabil, vaktilc bu glerin
tima, bedi taraflar da vard. Belcrin (airet reisi) ve oymak
kethdalarnn (yrkler khya diyor. Oymak reisi) tyin ettii
zamanlarda, byk bir intizam vc cemaat ruhunun, air bnyenin
verdii tesant iinde gerlerdi. Ya mlkiyet veya zilyetleri al
tndaki yaylalara veya hl yerlere konarlard. Aydnla Bafra (Sam
sun), Sivas, Mara arasnda g etmi ihtiyarlarla konutuk (Ho-

Y a l y r k le r b ir
inanyorlar. K e c fli
H a rc n Y a y la sn d a
b akarak bu n u yle

g k e n d ile rin in de aresiz kyle re yerle e ce kle rine

(K eaft) airetinden SO lik ihtiyar T lib a (R e sim :9 5 )
gn aarm aa balarken, gtt (yayd ) develerine
ifade ediyordu: "Oul!...Kyamet yaklarken bina ile zina

artacak. Dadalar (dadakiter) kylere, kyde'kiler seherlere (ehir) dolacak"

A n a n ia s D a la rn d a . K a ra h a c l A ire tin d e n , Suyuyad an b rahim Aaya.
Y e n io sm a n l A ire tin d e n K o r A li'n in S ll 'd e n aldm z trky okuyunca,
alam aa balad:
r-A n am as'n rm aklar a k ar ak ar bulanr.
( E ze l ba h ar ge lir g ge ulanr.
(
l S e v d iim in g G oval B o a z d o la n r (
j e k g n sevd iim yaylalara, urum a
)
\g7.lerini sile re k a lam asn n se b e b in i izah etti. B t n Y r k lc ri birbir
kylere yerlem eleri. ssz yerlerde garip kalmalar, zavall birer kyl olm alar
yreini szlat iyotm u. H e p si gurbetlik olmular...
B a h i A ire tin d e n A b d u lla h A sla n da. kyde mal m lk olm asna ram en
o n lar ortakya verdiini, h e r yaz m utlaka yaylalara kdn sylyerek.

"Atalar Horasan'dan beri byle yreye gelmi, onlarn intizama dokanr

deye korkarn" ifadesiyle, gebeliklerinin kdsiyetini ifade ediyordu.
Y r k l e atfedilen ehem m iyeti. Y e n io sm a n l A ire tind e n Siill E fe ndid en
a ld m z u szle rle an lam ak m m kndr:
i "Kllnde tvteiTnsimdan j

l ^ k _ J e z c n eek iyidir."
KrscciK Ky (Karam;n) S ;n k olitiIcn .de;____ ____ _

alan A slandan, se ze n tilki (yeindir (iy id irh d iy e re k g e b e li in

st n l n belirtm i oluyorlard.
1"K/ffa~Jjtlan a'n A kn geirildii ky veva vadj taban, sert rzgrlara kar
mJflfuz yer. Ekse ri: A k d e n iz ve E g e S a h illerim le olur.
"Yayla"'. M a y sta n E y l le k a d a rfkalnan.jdalar zerindeki bol otlu vc sulak
dz a raz paralar
p G z e "T j S o n b a h a rn eecirildWi: da elekleri, k y civarlar.

naml, Sarkeili airetlerinden) Nfus az, ziraat geri, arazinin

ou ekilmiyor; m eralar geni ve sahipsiz; ormanlara ehemmiyet
verilmiyordu. Onun iin her yer Yrnd. Bu imknlar altnda
50-100 adrlk kafileler halinde gidilirdi. imdiki danklk, ba
boluk, perianlk, perakendelik yerine, disiplinli, toplu, treye
bal, tekiltl bir hayat grlyordu.
Klalarda klayan airetlerde, lkbaharn gelmesiyle birlikte
hummal bir faaliyet balard. Bir yandan koyunlarn kuzulamas,
keilerin olak vermesi ile megul olunurken, dier yandan, g
iin hazrlk grlyordu. Kk bir asker birliin sefer hazrl
gibi, btn takmlar (Devenin havudu, kolanlar, yularlar v.s.),
uvallar gzden geirilir, skkler dikilir, eskiler yenilenirdi. D e
venin aynal aln ve d ssleri, karn alt anlar tamir edilirdi.
G gnnn gecesi uvallar, hazrlanm, hangi deveye hangi
ykn yklenecei tesbit edilmitir. afakla ayaa kalklr. adrn
ipleri kazklardan zlr, direkleri alnr. adrlar uvallarn zerinden ekilip, drlr. Develer htrlr (kerdir); kolanlar
sktrlr. Ala uvallara giyim eyas konmutur. Sadece bunlara
ve yatak, yorgana yk denir. Yiyecek iecek, yoz uval (trl uval)
lardadr. uvallar kulplu1 ekilde olup zerinde iki uzun yn ip
mevcuttur. Devenin iki tarafna sarlan iki uval bu kulplardan
birbirine ve havudun zerine balanr. lmek eklinde baland
iin abuk zlr.
uvallarn zerine yatak, yorgan, kee atlr ve balanr. Bun
larn zerinden kilimler sarktlr. Zenginliin almeti kilimdir.
(Alaeki ipi) kilimin zerinden atlp, balanr. (Orta Asya Trk
Airetlerinde de kilim ayn vazifeyi grr.) Kk ouklar, yz
koyun yorgann iine yatrlp (ba darda kalacak ekilde), yk
lerin stne vc ortasna sarlr. Emin yerdir, deve yrdke beik
gibi sallar, ouu uyutur gider...Develerin cssesine gre yk
taksim edilir.
Drlm adr, dorum veya ihtiyar deveye yklenir.
Katarn en nne bohur tohumunun erkei (Beserek), yoksa
boz devenin erkei (Kirinci) balanr. En arkaya da maya (bohur
tohum unun diisi). Develerin aynal yz ve d ssleri (dizgoru,
1

20 se n e ncesi ne ta d ar Aydn havalisinde byle kulplu kl ve ynden mamul

zira kltrdeki devam eklinde anlyoruz.

D evenin Semeri-

uvallar in cir ve zeylin nakliyatnda kullanlyordu. B u n u gebe kltrnn,

a tak) develeri yk ve kilimlerle daha gzel gsterir. Develerin

karnlarnn altndan (iki yandan) sarkan byk karn alt anlar,
kervan yola revan olup giderken, bir musiki ahengi iinde, gmbr
gmbr ter. Yzlerce devenin an sesleri, arklar, trkler va
dileri, dalar inletir. Gren gzleri kamatrr, duyan kulaklar
byter, seven gnlleri mecnuna evirir. Hele en ndeki devenin
yularn bir suna boylu, bir nazl ekmez mi? All, Morlu en yeni
elbiselerini giymi, salar rg rg (belik belik) omuzlarn d
ven on beinde bir gzel, elindeki kirmenini evirir, develeri e
kerken, seke seke gider. Alnndaki altun ve gm pullar parldarken, kaak gzlerle civarda at sren, av avlyan delikanllar
szer. Kirmenini dndrr'.
5-6 saat yol aldktan sonra, nceden bilinen (Gonalga yeri
Gonak Yeri) ne konulur. Bu yer evvelden bellidir; g plnna
dahildir. H er yeri, dalan talar kar kar bilen ihtiyarlar, bunu
nceden hesaplamlardr.
Develer katar st htrlr (kertilir) Ykler indirilir. adr
lar kurulur. Ertesi sabah yeniden, yaylaya mteveccihen glecei
halde, uvallar, adrdaki her zamanki yerlerine konur. Hi hare
ket edilmeyecekmi gibi adrn ii derli toplu intizaml olur.

A lacebelfnden aar Sli yolu

Dipsiz Glde biter u par Gl
Sene vardm, sene derim Ildzl Da
H ep gzeller s!ne ekilip gelir
TliHerin n ala beikli
Gklepe've sahraya dklp gelir
Yasl len Gktepe, ay yasl
H ep gzetler stne ekilip gelir
Ust ala bckli mayalar btn sahraya dklp gelir.
Gelesandra'yla Guruca'dtr u dalarn etei
Yenibazar'la Gktepe gzetler yata
Susambeli'nin yollar enerdir dadr
Alam alam gelinler gzlar da gzleri yatr
lm Allah emri ay sevdiim
A yrlk gdiir ay hey ley
Am an Hevm uari(Hcvpm n) grleyip kar
atran oluu harlayp akar
G elinler tu zlar durmu seyrine bakar,
a) (par Gl): ok gzel kokulu bir iek. Torosar'da Geyik ve Tanr
D alan civarndaki Dipsiz G l'de bitiyor. Divan- Lgal-it Trk'te (Yipar)
eklinde geiyor v e (M isk) manasna geliyor (Divan I. II, H l.ciltlerde) Bir
ka yerde geiyor ve Eski Trk yaztlarnda da mevcut (I. sf.70)

Ykleri indirme, adrlar kurma, eyalar yerli yerine koyma

ii bir saatte biter, Kadnlar bu derece meleke kesbetmilerdir.
Ondan sonra ate yakmak iin odun toplamaya ve su getirmee
giderler. Erkekler develerle urar. Koyun veya davar srleri
baka yoldan gelmitir. Kuluk vakti krnetilir (bir aa veya kaya
glgesine yatrlr) Koyun ve davar, kervana katlmadan geccdcn
yola karlm, yaya yaya getirilmitir.
Bu ekilde 15-20 gnde yaylaya varlr. Yaylalar kendi mlkleri
ise rahat rahat yerleir, gzelce yaylarlar. Yok eer civar kylerin
mal ise, uzun pazarlklar, kyn muhtar ve azalarna bir tulum
peynir, bir ksr koyun, ya v.s. hediyesi icap eder. Gebelik
skntl bir hayat olur. Hayvan bama (bacak bana) epeyce otIakiye der. Maliyet Ykselir.
Tam gebelerin ou bu vaziyettedir. Bu gler iktisadi za
ruret ve fakirliklerin yaratt bir perianlk iinde yaplr. Saltanat,
debdebe yerine 5-10 deveye ykletilmi, krk dkk eya ile birka
gn geinebilecek otlaklar ariyan, hayatndan bkm yrklerin
yer deitirmesi diyebiliriz buna1. (Resim: 22,23,24)
Yayla: geni mnda da ve plto zerinde bir m ahaldir"2
Sonradan silhllar gidince rendim ki, bunlar ilerideki kyn
halk imi. Yrkler; kyn tarlalarna (ekini biilmi, bo tarla)
gelip adrlarn kurduklarndan, derhal gece vakti buray terketmelerini istemiler. lerinden biri ky bekisi idi.
Yrkler de: Komu fakkt vardr. Gece vakti nasl gidelim?
Sabah olunca gideriz" diye mnakaaya girmiler. Biz gidince m
nakaay kesmiler; merakla bizi tedkike baladlar. Kyller tek
rar bu bahsi amaktan utanmlar. Giderken kylerine bizi de
gtrm ek iin ok yalvardlar. adrlarda kalacam syledim.
Byk bir hadise bu suretle nlenmi olmu.

Bi z iki g 'e itirak ellik: Sun keililerin g. Kara koy unlularn g. Birincisi
Konya'da umra ile bozkr arasnda, Apa ve Tahtal kyleri civarnda oldu.
Bir akam zeri, alacakaranlkla 5 adrlk bir oba'ya ulatk. adrn nnde
5-10 kii oturuyordu (4-5 i silhl) iri oban kpekleri her yerde olduu gibi.
havlayp, zerim e doru gelirken, barp, kpekleri kovaladlar. Ayaa kalkp.
buyr elliler.
2- A nanias dalarndaki yaylalarnda yaylyan, knda A n talyada klyan
Kara kov unlular; K o r k u le linin st n d e S b iic e Y aylas'n d a yaylyan
Yeni osmanl'lar: Bartn, Bal guan yaylalarndaki Bahi Bayazttl, Muratl,
K sereli A iretleri yayla sahibi olduklarndan, kylerden mer'a icarlamak
m ecburiyetinde bulunmadklarndan, bunlar iin Yrkln Saltanat devam
ediyor saylabilir.

Ertesi sabah, uurlu uursuz gn demeden afakla toplandk.

adrlar bozup develere yklediler. ehrelerde nee, srr yerine
bezginlik, yorgunluk vard. Yolda bir deve ac ac barp ht
(kt). Btn almalara ramen kaldrmak mmkn olmad.
Ykn dierlerine taksim ettiler. Deveyi orackta terkettiler.
Sonra dnp kasaplara satacaklarm. yice ihtiyarlam.
Bu yriiklere, B.M.M.ne hitaben, isknlar hususunda dileke
yazverdim.
Yeni bir konak yeri bulundu. adrlar kuruldu. Civarnda su
yoktu. Kadnlar su ve al rp bulmaa gittiler. Bir saat sonra
tuluklarn bulank su ile doldurmu olduklar halde dndler.
Ate yakp, sefaletin yemeini yaptlar..
kinci defa iinde bulunduum g Bulgar Dalar eteklerinde
Karakoyunlularn g idi. Ay nda saat (2) dc kalkp e
kadar eya topland. te yola kld. Alt saat da balarnda
yol aldktan sonra, bir vadide dere kenarnda konakland (D ar
boaza Tarbaz-Ulukla civar) ocuklar devenin stne sara
madlar. Yk ok, yer yoktu. Drt yandaki erkek ocuu bir
mddet eein stnde gitti. Sonra yaya yrd. Elinden tuttum;
dada tata sessiz bizimle yryordu. Devenin zerinden bir kara
koyun yan bama yuvarland; haber verdim, tekrar baladlar.
Kadnlara bu hayal hakknda ne dndklerini sordum. Biri:
Gzmz bunda atk" dedi. Dierleri bktklarn sylediler.
Maamafih, lkbaharn canlandrc havas, yeil ayrlar, iekler,
rl rl sular, bu hayattan en ok bkanlar bile, ksmen teselli
ediyor1.
Prof.C em al Alagz, yaylay emseddin Sam inin Kamusu
T rksinde belirtmi olduu ekilde tarif ederek: 1- Yazn klp
ikamet olunan serin yer, dalarn zerindeki yazlk ikametgh...2Yazlk m era...demektedir . Bu gr erevesi iinde hayvan o t
latmak ziraat yapmak ve geimin salanmasnda menfaat temin
eden her trl ite almak, hatt dinlenmek iin klan veya
gidilen, kyn hayat sahasnn dnda kalan; ok defa kyn
mterek mlk olan, kyden ayr ve ok zaman pek uzak olmakla
beraber sosyo-ekonomik balarla tamamen kye bal bir mahal;
veya kyn esas geim sahasna ekli ikinci bir blm olarak tarif
etm ek de m m k ndr.

N caJct 1 ndlefc, Trkiye'de Yaylalar ve Yaylaclk.

Yaylalarn bol vc gzel sular olan, ak dzlk, bol otlu yerler

olmalar arzulanr. Byle yaylalar olduu gibi, sarp, biimsiz yer
lere de yayla denir, aresiz buralarda da maiet teminine uralr.
"Toroslarda lapyeler sahas ile gayet sarp blmleri kei srlerinin
geimini temin edebileceinden, bu yerler bile, en fakir Yriiklerin
yaylas olmak gibi bir zellik tar. Bylece her yer geime imkn
verdii mddete yayla olmak vasfm muhafaza ed er".
Yaylaya malik veya zilyet olan airetler olduu gibi, kylerden
de icarlyanlar olduunu yukarda sylemidik. Her yerde yayla
mlkiyeti mterektir.
Gzel kokulu otlar hayvanlara yarar, st, ya nefis olur. Hay
vann eti lezzetli olur.
Yayla, gzel havas, gzel suyu, iyi manzarasiyle insanlara ok
yarar. ocuklar grbzleir, hastalar iyileir. Yazn sahiller scak
tan yanarken, yaylalarn serinliinde airetler mr srer. Her
sene yaylada idiklcri su, aldklar hava ile kanlarnn tazeliine,
yeniden canlandklarna inanyorlar. Sulu kanlan gidip, kvaml,
koyu kan geliyormu.
Yayla, bir istihsal, imalt vc sat yeridir dc. Baharda yavru
veren hayvanlarn st bol miktarda yaylada alnr. Ya, peynir
yaplr. Kuzu ve olaklar beslenip, satlr. Yar gebeler, yaylada
msr, fasulye, domates, kabak v.s. ekiyorlar. Ta duvarlarla adr
veya evlerinin nnde bahe yapmlar. (Yalnz bu bahe yeri
ferd mlkiyet)
Yayla, tima bir merkezdir. Cuma gnleri yayla camilerinde
toplanp, namazdan sonra sohbetler edilir. Greler tertip edilir.
Yaylada yaplan dnler tima hayata canllk katar.

Gzle: Ekseriya kyller tarlalarndan mahsullerini kaldrdk

tan sonra, sonbaharda buralar Yrklere icara verirler. Yrkler
iin buralar (Gz ikametgh, gzle) dir, 1-2 ay kalnr.
Kla; Airetlerin ou yar gebe olduundan kyleri vardr.
K muntazam denebilecek yerlerde, kylerinde geirirler. Ksmen
ziraatle urarlar.

Sonbahar gelip le, mahsuller, hayvanlar satld m, gzleyc

doru yola klr .
Tam gebeler, gene ky civarlarna konar, Kyllerden icarladklar yerlerde klarlar. Klak iin seilen yer, hayvanlar mev
simin sertliinden korumal, yani rzgrdan korunmu ormanlk
veya derin bir vadi olmal, ayn zamanda bol su ve odun bulunmal
ve otlaklar mmkn m ertebe az kar tu tm ald r.

III-Trk Gebelerinde Mesken

a- O rta Asyada Mesken:
Vesikalar, arkeolojik tetkikler gsteriyor ki Orta Asya ge
belerinin (Trk olsun, Mool olsun) adrlar keeden, yani ko
yunun ynnden yaplmayd. Bugn Anadoluda kullanlan kan
arabalarnn hemen ayn olan arabalar zerine kurulan, rtlen
keeler bir adr tekil ederdi. Bundan baka arazi zerine kurulan
trbe eklinde, kubbeli adrlar ok kullanlm olup, O rta Asyada
halen kullanlm akta olan budur. Buna (Yurt, Kiygiz y= kee
1

Bir gater devede tl besere k

ekip gider birim birim basarak
Gayat gzet amma boyu gsarak
Srn bir aalar bir gzet grdm
Seleni ayrk da, incii uzun.
Yaylam yaylasn da gidiyor gzn
D eer tndk altnnn bin bede yzn
Srn bir aalar bir gze! grdm
Srlna key inmi st mavi aya
Cemalin benzettim ol doan aya
Einden ayrlm bir llii maya
Esin y o k ki elden ete araya
H a gafa burda da, ha boyun urda
G o golan da yelmiyor, gbek de yerde
Diindarolu'nda o giden evde
Srn bir aalar bir gzet grdm.
(K oza'n Aslanl kynde Avar Boyundan Ak nar'dan
( m er alnm tr)

ekmi gn on bein sunas

Pamuk iinde bytm anas
Elindekler Hindistan knas
Knal elinde devenin dizgini
Brakm yaylay gidiyor gzgn
Belde yolu brm poyrazl kar
Gitme yola rsn nazl yar
Dizgim dutan knal ellerin
Sylem ez olur trk syleyen dillerin
N edir senin byle merakin
S V nilin sana pek yakn
(A n a m a /
D alarn d an
KarakovnU
K am a/an / e y K k'len)
1
R adloff, Sibirvadan, c .l , s.428.

Airetinden

/.eybekoullarndan

ev, derme cv) denir. skeleti aa, rts keedir. Anadolu'da da

yakn en d ere kadar devam etmi, en son Bekdik Airetinde
kalmtr.
Trk gebeleri Anadolu'ya gelinec koyunculuktan, corafi za
ruretlerden dolay davarcla (kei beslenmesine) balaynca kee
adm terkedip, kl adrlarda oturmaya balamlardr. Bunu Arap
ve Krt airetlerinden renmi olsalar gerek. Fakat adr aka
mna Orta Asyada kullandklar isimleri vermiler, bazsn de
itirip gene trke adlandrmlardr.
O rta Asya gebelerinde kadim devirlerden beri kee adr
gryoruz; kl adr hi yoktur. skitlerden itibaren kee adrlar
kullanldn kaynaklardan reniyoruz: Skitlerin hayat tan, k
yafet ve simalar, dt ve ahlklar hakknda Hipokratus tarafndan
verilen malmat Hnlar ve Gktrkler hakknda yazlanlarn ayn
dr. Akideleri, defin merasimleri ve dtlan Altayllannkinin ayndr.
Bunlar Trk (derme ev)lerinde, yani keeden m amul kubbeli adr
larda (ounca bunlarn tekerleklilerinde) yaamlar. Bu nev'i (derme
ev) teri Trk!erden alarak benimsemi olan baz Ona Asya ranle
rinde (Afganistan d a Bedehan Taciklerinde ve Nevruz. kavminde)
bu evlerin akamna ve ekillerine ait zengin stlahn trana olmayp
kamilen Trke olmas bu evlerin Trk Mill mah olduunu gsterdii
gibi Araplard a bunlar ancak (Qubba turkiya), yani (Trk adr)
bilmilerdir^!.
Arkeolojik kazlarda bu hususta epey malmat temin etm ek
tedir. Bu aratrm alarda rastlanan Kaya resimlerinde, birbiri arka
sndan giden ve allar tarafndan ekilen araba katarlarn da gr
mekteyiz. ki tekerlekli olan bu arabalarn zerleri kapal idi. Kamp
yerlerinde konaklayan arabalar, arkasndan veya nnden vurulan
dayaklarla duruyorlard...... adr resimlerine bakacak olursak, eski
Hunlara ait ve inlilerin (Ch'iung-lu) dedikleri yuvarlak ve bask
kubbeli adr tiplerinin, Ktrkan'hrda da bulunduunu miialude
ederiz. Bunlarn yannda, ok sivri kubbeli adrlara da rastlamak
tayz. (A.P. Oklandikov, V.D. Zaporoyskaya, Lenskie pistin itsi.

$959fV
in vesikalarna gre Krgtzlar, Keeleri birletirerek reisleri iin
ok byk bir adr, yani ota kurarlarm, Kabile reisleri ise onun

etrafnda daha kiiiik adrlarda otururlarm"1.

Trk mcnkabclcrine gre ilk adr yapan Trk H andr.
Gktrklcrin dc bir ksm kee adrlarda oturuyorlard. Gktrklerin idareci zmresi gebedir. in kaynaklarnn da kaydettikleri
gibi onlar adrlarda oturuyorlard ve arabalar zerinde de kee
adrdan evleri vard"*.
Arap kaynaklar da Trk adr hakknda bilgi vermektedirler.
Hazar hakannn Etildeki saraylar ve kadnlarnn derme evleri
bn-Fadlanda tavsif olunmutur.
H azarlar Il.asra kadar yazn yaylalara kmlar, zengin pazar
lar meyve baheleri, etrafnda ziraatleri olan Beleneer, Semender
ve Etil gibi ehirlerde yaamlardr. Hazarlar iyi kllar, Sabirler
dc zrhlar imal ve ihra etmilerdir. Hakanlarnn saray hayatnn
ve seferlerinin tavsifinde ve mslman emirlerile evlendirdikleri
kzlarna terfik ettikleri eyizlerin tarifinde bunlarn kltrlerini
aydnlatan baz kaytlara rastlanmaktadr. Hakann savata A rap
larn eline geen bir arabal adr (derme evi) hakknda deniliyor
ki (Bu arabaya "Hazar ivesinde, cdde, yahut al cdade denir, bunun
fer taraf hallarla deli olup, zerinde altn-ipek dibc ile rtl
kubbe ykselir, bunan stnde de altndan yaplm bir armut dikilmi
bilinmiyor) Gelinle birlikte Arap etnirine kymetli eyiz meyannda
gnderilen 10 tane arabal adr hakknda deniliyor ki (bunlarn
kaplar altn ve gm levhalarla kapatlmtr ve dklmtr ie
rileri semur derileriyle denmi ve st (kubbe) leri altnl ipek (diba)
ile rtlmtr) daha dier 20 araba (t adr) da her trl meta,
altn ve gm zarflar yerletirilmitir'.
Ctveyn, Hleg'niin (bin oklu adr)ndan, Aksarayde Gazan
H a n n mzeyyen adrlarndan bahseder6.
Radloff da O rta Asya gebelerinin, bilhassa Kazaklarn ve
Krgzlarn adrlar (yurtlar) hakknda zengin malmat veriyor.
Kazak yurtlarnn hususiyeti Altay yurtlarna nazaran daha byk
ve iyi yaplm olmas, daha temiz tutulmasdr. Duman delii
(angrak) takriben 1 1/2-2 arn kutrunda olup yuvarlaktr ve
muntazam sralanm delikleri ihtiva etmektedir. Delik kapann
i

D o Dr. Balaeddin gel. a.g.e. sf.204-209.

Z .G kalp Trkln Esaslar (ktisad Trklk bahsi).

D o.D r.O gel. a.g.e. sf.164.
Prof.D r.Z.V.Togan, a.g.e. sl',267.

Radloff. Sibirya'dan (D r. Ah mel Teir tere.) sl..:l.sf.468-469.

>

ieriye dmemesi iin, deliin i tarafna apraz bir ekilde iki

ift eri ubuklar konmutur.
Yurdun iskeleti dardan, ad verilen kamn ince sapndan ve
ynden yaplm bir hasrla evrilir. Zenginler bunu trl renkte
ynle sslerler. Yurdun d rts, Altayllarda grdmz gibi,
keeden olur, ancak Kazak'larn rts temiz ve iyi keedendir,
hatta /enginlerin keesi bu i iin hazrlanm kuvvetli ve seme
ynden yaplm olur. Bu gibi kimseler, dam keesinin alt ksmna
da ilemeli hal, pskl ve baka ssler takarlar.
Krgz yurtlarnn i tertibat da, ancak aletlerinin zenginlii
ile gze batar. Sabalar usulne uygun olarak yaplm, dcleri
(pstak) ularna madenden ssler taklm olur. Tabak ve anak
larn says ok daha fazla ve g/.el oymaldr. uvallarn yerini
sandklar alr, nk bunlarn deve zerinde tanmas bir zorluk
tekil etmez. M utfak takmnn bulunduu yerde, kamtan bir
paravana konm utur vc nihayet yataklar temiz, yastklar iyi ve
perde umumiyetle ipekten olur, aile ve erefli misafirlerin uza
nacaklar yere hallar, daha aa snftan olan misafirler iin de
kee rtler serilmitir 1.
Trk adrnn aa iskeletine (kerak, keree) denir ki (gergi)
mnasna gelir. Bugn Anadoluda gebelik eden Sarkeililer
kl adrn duvar yerine kim olan ksmlarna (gergi) derler. Kerak, bugnk Orta Asya Trk ivelerince keree, Trk adrnn
aalan, iskeleti demektir. Mahmut Kagari (I, 373) ye gre kenk,
Trkmenlerce adrn kendisidir. adnn bu aalarn yontup (tra
eden) ustalara bugn de kireei denir. Oznanede Seluk'tn ceddi
bir kiregei, sanatkr idi denmekle bu nesli, mene itibariyle asilzade
lerden olmayp avamdan birinin nesli olarak gstermek iin sylen
mitir .
Bugnk Trkmen adrlarnn da (Trkm enistan'da/, Krgz
Kazak adrlarnn da'* ayn tipte, mterek, byk bir kltrn
maddi tezahrleri halinde bulunduunu gryoruz.

. Z .V .T ogan, a.g.e. sf.97-9R.

Prof.D r.Z.Toan. a.g.e. Sf. 176,

M .T h. U tle n s I5e h o o te e s T h e Turkom an Steppe, The G eographical
Magazine', August 1963, L ondon, p. 194, 197.
E dw ard M array, W illi T h e N o m a d s O f C entral A sia, T h e N ation al
G eographic Magazine, January 1936. W ashington, Pg. 10,44,50.55.

b- Anadoluda Mesken:
T arihin ilk devirlerinden beri, byk devletler, ilhanlklar,
im p arato rlu k lar kurm alarna ramen, iktisadi ve itim ai b n
yeleri icab ar bir mahiyet arzeden Trk nom adlar, konargerleri adrlar iinde yaam, bir step kltr, bir bozkr
m edeniyeti meydana getirm ilerdir. Bu tarif ve tavsifte k a liyyen m bala yoktur. Z ira, O rta Asyadan ve bin kusur sene
ncesinden tevars olunm u maddi ve manevi kltrn, trl
iktisadi, itim ai, siyasi tesirler altnda, sarslm asna, epeyce
kaybolm asna ramen, A nadolunun batsndan dousuna, g
neyinden kuzeyine kadar Trk airetlerinin bu m esseseleri
yaatm ak hususunda gsterdikleri titizlik bu kanaati teyid ediyor. Keza adrn en ufak m alzemesinin, ufack ipinin, k
ck aa ivisinin bile isim lendirilm i olm as, adrn iin
deki ahenk, h er eyann bulunduu yerin tesbit edilm i bulun
m a s, b ir n izam ve ile rilik a l m e tid ir. K ita b n ile rik i
bahislerinde eitli maddi ve manevi kltr tezahrlerinden
bahsedilecei, ksmen de bundan nceki ksm larda bahsedil
mi olduu iin, burada sadece "adr nedeniyetindea ksaca
sz aacak, sonra A nadoludaki adrlar belirtecek ve bunlarla
O rta Asya adrlar arasnda ksa bir mukayese yapacaz.
Mimarlk birok unsurlarn adrdan almtr. Bu itibarla sanat vc mimari tarihinde adrn mhim bir yeri olmak lzm gelir.
Son zamanlarda Trk adrlarn tedkik eden ve onlarda baz
mimari esaslarn kaynan bulan arkeolog Strzygowski arttaki
kubbelerin, yuvarlak kmbetlerin, efrizere esas olan sayvanlarn
ve daha bir ok mimari ve ssleme unsurlarnn O rta Asya a
drlarndan geldiini gstererek bir adr sanat meselesini ortaya
atmtr.
Nitekim Strzygowski gibi O rta Asya Trk mimarisini derinden
tetkik eden baz arkeologlar, Asya mimarisinin esaslarn bu adr
sanatna balamakta ve Trk sanatnn birok unsurlarn bu
sanattan ald kanaatine varmaktadrlar. yle dnyorki, Orta
ve n Asyadan btn dnyaya yaylan kubbe mimarisi adrdan
gelmedir. Mezopotamyann kubbeli evleri, n Asyann ve hatt

A nadolunun kmbetleri krgirden yaplm bir Trk adrndan

baka brey deildir 1.
Yukardaki satrlar da gsteriyor ki, ingenenin derm e alma
ergesi iptidai bir topluluun, prim itif bir cemaatin basit mes
keni karsnda deiliz.
Anadoludaki Trk Airetleri (Yrk-Trkmen) trl adr kullanrlar;
1- Kara adr (Kl adr, ul adr da denir)
2- Kee Ev (Baz yerlerde alak, alck da diyorlar)
3- Topaev (Topak Ev, Bekdik adr, Derim Ev de deniyor)
IK ara adr: Kei klndan mamul olup, tek katl, uzunca
bir ev biimindedir. (Resim No:l,2,3,4) Simsiyah olduu iin
(Kara adr) denir. (Kl)dan imal edildii iin Kl adr da denir.
(Kl)m dokunmasyla (ul) elde edildii ve adr da (ul) lardan
meydana geldii iin (ul adr) da deniyor.
Anadoluda airetler arasnda keeden yaplm adrlarn az
olmasna mkabil, Manisa ve Ktahyadan Adana ve Maraa kadar
kl adrlar kullanlmaktadr. Bunun sebebini biz yle izah ediyoruz:
Anadolu geni m eralara sahip olmakla beraber, O rta Asyann
usuz bucaksz stepleri kadar koyun beslenmesine msait deildir.
stelik asrlar boyu meskn hle gelip, zirai kltre intibak eden
aircilcr de bu meralarn azalmasna sebep olmulardr. Zam anla
nfus ta artnca, koyunun barmamad sarp yerlerde, dalk arazide kei beslemek mecburiyeti nasl olmutur. Koyunun y
nnden yaplan kee adr yerine, kei klndan yaplan adrlar
da ikamet zarureti domutur. Filhakika, btn koyuncu airetler
kee adrlarda oturm aktadrlar. Geri bunun istisnas da var:
Mesel Anamas Dalarnda yaylyan, Antalyada klyan Karakoyunlular; Bulgar Dalarnda yaylyan, A danada klayan Karakoyuncular. Bu iki akraba airet-i kincisi 30-40 sene nce A n
talyadan Adanaya gmt r-ka ra koyun besledikleri halde kei
i

Cell Esat A r s c v e n , "adr Maddesi" (Sanat Ansiklopedisi M .E B . Yay.)

besliyen airetlerden yn mukabili kl almakta, bu kldan imal ettikleri

adrlarda oturmaktadrlar. Bu durum, yukardaki mtalamz nak
zeder gibi grnmekle beraber, mezkr airet mensuplarnn atalar
nn kee adrlarda oturduklarn iitmi olduklarn, nasl bir ey
olduunu merak ettiklerini sylemeleri grmz hakl karr1.
K a ra a d r, k ei k ln n s ta r d e n e n d o k u m a te z g h n
da d o k u n m a s y la y a p lr 2. a d rn b y k l n e g re , 4
il 8 m e tre u z u n lu k la 7-100 cm. e n in d e u lla r h a z r
la n r. H e r b ir in e (K a n a t) veya (K o la n ) d e n ir. a d rn
m a h ru ti k sm (K u b b e k sm ) 7 k a n a tta n m ey d an a g e lir
ve a d n a ( a d r) d e n ir. D em ek ki, ( a d r) diye h em
a t k s m n a , hem d e m e s k e n in ta m a m n a d e n iy o r. (S i
til) d e n e n , u zu n iki u ld a n d u v a r y e rin e kaim o la n ksm
k a n a ttr . S itil iki ta n e d ir . S itil, a d rn uzu n d u v a r
d e m e k tir. D a r o la n d u v a rn a da (K a p a k ) d e n ir, ik i a d e t
o lu p , e k s iz , y e k p a re d ir.
atsn kurduumuz adr imdi pln zerinde teferruatile grelim.

T oroslarda birka ay Yrk ter .itasnda incelem elerde bulunun Alman

Etnograf Utta J lmsen bu e yazd mektupla, Trk'lerin (Kara adr)
nasya'da rendiklerini sylyor. Bu fikre itirak etm ekle beraber geni
ekilde Trk g ebeleri arasnda geni ekilde yaylm, bin iki asr iinde,
iktisadi sebeplerle vukua gelmi bir hdise olarak gryoruz.

2 Yrkler de

imalt bahsinde (Istar) a ilk.

a) Br ba

: ki adettir. (Karakoyunlular buna Baha, Karahanahlar buna Yanba, der)

b) Pinti ba

: drt adettir.
(Karakoyuni, Karahacl, Yeniosmanllar szba der)

c) n ba

: Bir adettir. (Karakoyunlu ve Yeniosmanllar ikisine birden Ortaba der)

: Bir adettir.(Karakoyunlu ve Yeniosmanllar ikisine birden Ortaba
der)
: ki adettir. (adrla Kubbe, sitilin
duvar baland, raptedildii yer
deki 20-25 cm. eninde kaim kl erit)

) Art ba

d) Siyek Kolan

e) Br kolan

f> Orta Kolan

g) Siyek, Siye

: ki adettir.
(Direin tepesindeki anakla a
drn temasa geldii yerdeki 20-25
cm. cnindeki kl erit. Karakoyunlu, Karahacl, Yeni Osmanda
Yankolan)
: bir adettir. (Orta Kolan buna isti
nat eder)
: bir adettir. (Yamurun ieriye ak
mamasna ya riyan, adrn kena
rndan aa doru sarkan kldan
pskller. Karakoyuni ve Kara
hacdlar Saak der. Hemen hemen
de evlerdeki saak vazifesini g
rr)

g) anak

h) Bakara

i) Sitil p

) Kazk veya Sen

j) Dolama hasr

: bir a d e ttir. adr direi says

k adardr. (D irein adr d e lm e
mesi iin direin zerin e o tu r
tulan dikdrtg en eklindeki aa ksm.
(2 adet: br veya yan ana)
(1 veya 2 adet: O rta ana)
Krgz ad rlarn n tep esin d ek i
a a tan y u v arla k ereveye: angarak derler ki atr ak, ya n i
an a veya anaa benziyen d e
m e k tir 1.
: 8 adettir. adr 4 direkli olursa 10
adet olur. (adrla, balar birle
tiren aa kanca. Yeniosm anllar,
Encef, Sarkeililer ekecek der
ler.)
: ok sayda ( adrla sitili vc ka
p ak lar ra p te d e n aa iviler.
H onam llar, G ebakanllar, b u
na ivi, Sarkeililer Sitil diyor
lar.)
: 3 direklide 8,4 direklide 10 adet.
(adrn balan balanarak gerdi
rilir. Veya kazk kullanlmaz, ip
gerilip zerine bir kaya oturtulur,
ip buna balanr ki adna: Bastr
ma denir.
: (adrn i ksm yerden itibaren
60-70 cm.yksekliindeki hasrla
evrilip, rzgra, soua kar korunulmu olur. Bu hasra Yeniosmanl, Karahacl, Karakoyuncu:
dolak 'hasr der.
adrn d ksm da 60-70 cm.
yksekliinde ta ylarak kn
souktan korunur.)
(Eer hasr yerine kam kullan
lrsa adm alr.)

Sanat A nsiklopedisi: adr M addesi; (P rof.A bd lkadir nattn v erd i i malmata atfen).

O rta A syada: iy, i ism i v e

rile n bu h a sr z e rle rin e b o
yal yn ve ip e k sa rlm o la n
kam sa z la ry le tp k b ir h al
k) Balar kldan mamuldr.
: iki adet
I) Kapak
(Ba ve ayak sitili veya b rsitili
diyenler de var.)
m) n sitili

: bir adet
Sarkeililer Sitile Gergi diyorlar.
Baz airetler kanat diyor. Bu a
drlar biri etraf duvarlar, dieri
tavan olmak zere balca iki k
smdan ibarettir. E traf duvarlarna
kanat veya kerege yani gergi denir2.

n) art sitili
o) Yklk, yatakla

bir adet
Yatak, yorgann istif edildii yer,
(Y o z u v a ln i in e buday.
u n , p a ta te s , b u lg u r, fa su ly e ,
n o h u t v.s. k o n u lu p is tif e d i l
m esi)
: a m a r u v a lla r n n y e
ri,

p) Azkla, azk yz

) Giyesi ykii veya

geysi yk
r) Ocak (kapnn yanfnla
n bana yakndr)

: ok sa y g ld r. ta veya say a c a k d e n e n ( s a c a y a ) st n d e b t n i l e r i n i g r r
le r. B ir ta , o c a n d a im a t tm csi i in g n c e b ile
y e rin d e b r a k lr.

s) Kazan haran
(tencere), kap kacak jeri
) Kaplk, eik

: K ap (u a n y a n n d a n b ra k la n b o lu k veya o c a k k a p
nn y a n n d a d r d e n e b ilir. K a
p b ir ul veya k e e ile r t
l r.)

Sanat Ansiklopedisi: adr Msd. (Prof. A hdlknhr nana atfen).

Sanat Ansiklopedisi: adr M ad (Prof.Abdiilkadir nana atfen}

t) Misafir yeri

u) (ev sahibinin yeri)

) Komu yeri1.

: (E n Saygl, m isafirin oturaca

yerdir. M inder serilir, dirseini
dayamas iin stste birka yas
tk arkasna ve yanna yerletiri
lir.)
: (Misafire son derece hrm et gs
tererek oturur. Evin en yalsdr.)
: (Civar adrlarn yallarnn yeri)
kapnn yanndaki (kapak) veya
(B r S itili)n in stnde ufak
bir delik braklr. D um ann k
masna yarar ve T ts Gz ad
verilir.
Direklere (a) da denir. veya
drt direkli (bir istikam ette ufk
olarak
/ )
E s k id e n be d ire k lis i de v ar
d e n iy o r s a da b iz g r m e d ik ,
im di k alm am . S a rk e ilile rin a d r da be d ire k li o l
m akla b e ra b e r, u fk d e ild ir.
ki ta ra fta n da b ak n ca er
d ire k g r n r:

Uzunluk fazla, genilik daha azdr.

Honamllarda da eskiden ayn imi. (Dinar Trkm en) lcrinin de
halen (5) direkli.
drizli Airetinin adrlar
Drt direkli:

direk bir istikam ette, bir direk ocan yannda.

i

A.Rza Yalgn, Cenupta Trkmen Ovmaklar, cilt: V.Sf.64 te "Misafir veri

iin": D ede buca.
"Ev sahibinin y e n ': Yiit dura
"Komu y e r i iin: K om u otura diyor. Biz bu kadar ince tasn ife

(Yklk) veya (Yatakla) n arkasndaki diree (Ba a)

denir ve silh aslr. (Aa a) a (tuzluk, kaklk) aslr.
Ykliik veya Yatakla: Kapnn aksi istikametindeki br
ksmna, br sitilinin (kapak) nne iki sra dizilmi ta veya
aa zerine yataklarn yar, zerini kilimle rterler (Gndz).
adrn iine kldan rlm ul serilmitir. Onun zerine byk,
yaml (motifli, nakl) kee serilir. Sulak yerlere yaknsalar,
hasr tezgahlarnda hasr dokurlar ve ulun zerine sererler. B un
larn zerine de hali vakti yerindeyse gene kendi kadn ve kz
larnn imalt olan hal sererler. Minder, yastk boldur. Geceleri
yataklar kee veya hasrn zerine sererler. Sarkeili gibi tam
manasyle airet, ok oynak, hareketli olanlarda yatak pek kul
lanlmaz. Keenin zerine yatlr, zerine de bir yorgan ekilir.
Biz de birka yerde byle ve rahata uyuduk.
(Giyesi) veya (Geysi) Yk: Kapnn karsndaki (art sitil)
in nne, (yklk) n yanma gene iki sral ta veya aa zerine
(Giycsi-veya (Geysi) uval denen (ala uvallar) dizilir. Bunlar
renkli ynden mamul olup, iine amar konur. O rta Asya g
ebeleri, amarlarn sandk iinde naklediyorlar. (Trkiyedeki
T rkistanl Kazaklardan rendiimize gre)
Bunlarn da zerleri, gene kendi mamulatlar olan kilimle
rtlr.
(Azkla) veya (Azk Yk): (Ala uvallarn) yanna istif edilen
(yoz u v allarn yeridir. (Yoz uval) beyaz veya kurun renge
alar. Kl, pamuk veya ynden olabilir. Renkli yn, yanlar
(nak) yoktur. Daha kalitece dk, fakat dayankldr, iine
zehre (buday veya un), patates, bulgur, nohut, fasulye, bakla,
soan, tuz v.s. konur. Kl uval seyrektir ancak bunlar alr. Un
pamuklu, ynlye konur.
Ta ve aa zerine, nemlenmemeleri iin korlar.
Bundan baka kahve lakm, aa, dibek, dibek ta kahve
tavas zcmbilc (aatan), hali vakti iyi olmyanlarda sepete veya
uvala konur.

Maamafih, bugn birok adrda kahve yerini, tekel ay veya

da aylarna terketmitir. O nun iin dibek, ta yerine imdi
aydanlk bulunuyor.
Ocak, daima nbana, kapya yakn oluyor. D um an kapdan
ve adrn deliklerinden kar (Tts*gz olmasa bile) kldan
mamul adr muamba gibi olmayp, ince delikleri vardr. O nun
iin hikyelerde (krk pencereli konak) diye geer. Yamur ya
nca evvel ieriye ince ince dyor, fakat sonra iplikler iince
muamba haline gelir. Be dakika sonra hi yamur dmedii,
ieri szmadm mahade ettik.
Sayacak, sa, helke, haran, kazan, kap kaak, ileen, ibrik,
v.s. ocak civarnda bulunur.
Bu adrdan baka gene kldan mamul olup, (Sitil) denen duvar
ksm en fazla 1 metre kadar gelen ve (Keli adr) denen adrlar
da vardr. Bunlar Erdemli havalisindeki Kara kei i, Kelitrkmenli,
Trtar, Ayatrkmenli gibi airetler bu tip adr kullanrlar.
Tepe ksmna gene (adr) diyorlar (Dier airetler gibi). (Sitil)
ayn ad alyor, fakat dier airetlerdeki (sitil)in ykseklii 2-2,5
m etre arasnda olduu halde, bunlardaki 80-100 cm kadardr.
(Kapak) yeririe (Ense apd) tbiri kullanlr. adr iki direkli
olup, direklerin ykseklii 3 m etre kadardr. ki diree mukabil
(anak) veya (aa balta) vardr. (anak) m biri, yani ortadaki
iki adet (Kol Direine istinat eder.)

Bir kanal iin 5-8 kilo kl gittiine, en aa 7 kanat icap

etti'ne gre 35-40 kg. kl lzm.
Erdemli civarnda, izahatm ileriye braktmz (Hu) denilen
yar kerpi, yar kam meskenin, at ksmna m esnet olan diree
de (a) denir.
adr Dutma- Tutma1 (adr Kurma):
(Kn) adr tutulurken, kurulurken br taraf (Kble)ye
getirilir. Bu suretle adrn kaps (n) gneye bakm olur.
Gne ieri vurur, sert rzgrlara (kuzeyden gelen) arkasn d
ner (yazn) n taraf, kap taraf (poyraz) a (kuzey) e getirilir.
adr ukur yerlere kurulmaz (dutulmaz) Dike, akntl yer ol
maldr. (Selden korunmak iin) Brn biri yksee, dieri enginc
(aa doru) gelir. Kap, engin taraftan, n bann altndan alr.
Bu ekilde tutulan adr, yamur ve selden masundur. Fakat,
adrn drt tarafna 2-30 cm. derinlikte ark amak artile.
adrn Sklmesi (Kara adr):
Evvel Sitille, adr rapteden iviler (Silil p) karlr.
Sitil ve K apaklar yere der. n, arka ve pinti balar kazklardan
zlr. Yalnz br balar en son zlr. adr bir tarafa
kendi kendine yklr. Bu ilerden nce direkler alnr. uvallarn
zerinden syrlarak, toplanr. Alnma (enliliine) ikiye katlanm
olur. Balar (ipleri) iinde kalmak zere tekrar ikiye katlanr.
Sonra toplanr. Drlr, devenin stne sarlr. Bunun zerine
2 sitil, 2 kapak, kazklar ve direkler sarlr, balanr. Daha ste
de kazan, tirki (bakrdan hamur leeni) helke (bakrdan su kab)
v.s. ykSenir.
2Kee Ev (Tnel, vagon eklindedir. Baz yerlerde Alack
diyorlar. St havalisi Karakecli ve Karakeili Airetleri Alck
diyorlar.) (Resim: 5,6,7,8)
i

A vdn havalisinde incir mahsulnn tccar veya kooperatife satlmak zere

uvala doldurulmas amelivesine, "incir dutna denir ki. bu yrkler tarafndan
g eb e kltrnn, ziraat kltrne tatbikidir.

Alack: Bu tnel eklindeki adrn kubbeli iskeletini yay ek

lindeki aa ubuklar tekil eder. Alack denen ve (Ard) veya
(am) aacndan yaplm, emberin drtte birini tekil eden bu
ubuklar karya getirilip, balarndan balanr ve Yarm ember
meydana getirerek, kubbe hasl ederler.

Birok airetle (Kara adrl) Alack, derme alma iptidai

mesken mnasna gelir. Birka aa ubuk, kam, al rpnn
zerine ul, kee v.s. rtlerek yaplan ufack kulbe dem ek olur.
Kee adra (Alak) diyenler de vardr. Alak, yukarda gr
dmz, yay eklindeki aalara da deniliyordu. Kara adrda
da (kl) hem adrn heyeti umumiyesine adr, hem de tepe
ksmna adr deniyor.
Demek ki, kee adrla, kl adr arasnda bu bakmdan ben
zerlik var.
Arkt: am, katran, iledin veya nar aacndan, yahul karg
(Kam) tan yaplan, alaklarn arasna dizilen dz ubuktur. Her
blme (gz) iin 24 ifttir. Blmeler, kilimle birbirinden ayrlabilir.
Yalnz evlenme, evlendirme halinde vakidir. Dier hallerde bir oda
olarak kullanlr. Mersin, Anamur havalisinde klayp, Barem Balgsan Yaylalarnda (Ermenek) yaylyan Bahi Keseli i Bayaztl,
Muratl, Ksereli, Ikl airetlerinin adrdr.
Alaipi (Alakipi): Kldan mamul olup, alaklar birbirine
balar.
Kee: Siyah ynden mamul, souk, yamur geirmez. Hali
vakti yerinde airetlerde byk keeler bir gz (blmeyi) rte
bilir. O zaman 4 blme iin 5 kanat kee kfidir.
adrn dna da 1-1,5 metre irtifanda ta ylr. A lttan
gelen souk nlenir.

Trk gebe ve yarn gebe kav imlerinde alak kelimesi m ev

cuttur, Bu Alak, Tiirk Meskeninin en iptidai ekli olduu m u
hakkaktr. Bununla beraber, Azeri gebelerde A lak daha m
tekmil olan adra it lk olunuyor.
A zerilcrin Alak btn O rta Asya ve Bakurt gebelerinin
adrlarna cn yakn olan adrdr 1.
3Topaev (Topak Ev), Derim Ev veya Bekdik adr (Km
bet eklinde Kee adr olup, bugn Anadoluda bulunan Krgz,
Kazak adrlarnn ayns, fakat biraz daha Kkesi ve basitesidir. Kazak ve Krgzlar bu adrlara Kyz, Kiygz y= Kee
Ev diyorlar. A nadoluda Kee Ev diye tnel eklindeki adrlara
deniyor). (Resim: 9,10,11)
Bugn bu adrlar yalnz Bekdik Airetinde kalmtr. Mara
ve Konya Erelisi Bekdikleri. Biz Ereli Bckdiklerini grdk.
Emirda Trkm enlerinin de kullandklarn sylyorlar; pek zan
netmiyoruz: 30-40 sene evvel her yerde terkedip, kara adr
istimail edilmee balanm.

Abdiitkdir. A zerbaycan Yurt Bilgisi Mcc. SayclO, K>3Z

G bek.

'G

evl'^

I:

Tepelik
znk
Yaeri
Daban
evirme
Ssma
Belipi
Yellik

:
:
:
:
:

Kubbe keesi
70-80 cm.eninde kee
1-1,5 m. eninde kee
80-100 cm. boyunda kamlar.
5-10 cm. eninde, tepelii tutan kl
kolon
: 15-20 cm. eninde ynl renkli kolon
: 30-40 cm. kalnlkta, renkli ynl
dokuma.
: adr rzgrdan korur 20 kadar
vardr.
: Aatan, yay biimindedir. 36 il
46 adettir. adr byk olursa 46

Derim

ambak
evlik

Ylipi
U ipi
Ponak

adet oluyor. Bizim grdm z

adrn 36 (U)u vard.
: Baklava dilimi eklinde, aa kafes.
am aacndandr. Rzgrl hava
larda (Y aneri)= (Kee) emrenir
(kaldrlr)
: Rzgr deliklerden geer gider.
Krgz-Kazak adrnda da ayndr.
: 2 il 4 m etre apnda aa ember.
Kubbe atnn iskeleti. Baklava di
limi eklindeki (Derim) drt b
lk (para, ksmdan) ibaret, drt
blk bir adr tekil ediyor. a
dr sklnce bu (D erim )ler p o r
tatif karyola gibi, kafesler arasn
daki delii kapam ak suretile, drlebiliyor.
: (derim) le (u) u balyan yn ip.
: Ssl, renkli yn ip, (U) un ze
rine dolanr, sarlr.
: Renkli ynden ssler, iekler ya
plr. Bir yerine at klna dizilmi
mavi boncuklar balanr. Yayla
dan toplanan ieklerle ok gzel
grnte bir ss eyas olur. a
drn kubbesine yakn, en gzel ye
rine aslr.
(Tepelik = (Tepe keesi) ne St
airetleri Turluk diyor. Krgz-Kazaklar (Yaneri) ye Turduk diyor.
(znk) e Krgz-Kazaklar (zzk) diyor.
( U ) a Krgz- Kazaklar (Uuk)
diyor
Topaevi (Topak Evin) Dutulmas (Kurulmas)

Bu adrlar her kadn (dutamaz: kuramaz) Bunun ehli olan

maharetli kadnlar vardr. Btn (oba)n (topak-ev)leriri onlar
(dutar).
Kee, kolan v.s. gibi yn vc kl mamlt malzemeyi kendileri
hazrlar.

(evlik, U, ambak, Derim) gibi

(Evcideresi Ky) nden alyorlarm.
bu meslekten vazgemi olduundan,
kullanyorlar. Bu ky imdi tahtaclk
zrlyormu.

aa malzemeyi Erelinin
40-50 senedir bu ky de
yenisi gelmiyor, eskilerini
yapyor, ev malzemesi ha-

Bu ta h ta i le rin i y a p a n la r h ep A lev T rk m e n a i
r e tle r i. Bu ky dc y le im i. H e p sin e ( ta h ta c ) d e n iy o r.
E s k id e n a a ta n a d r m a lz e m e si, im d i ev m a lz e m e si
h a z r la d k la r i in , m e s le k le r in e iz a fe te n bu ism i a lm
lar.
A.Rza Yalgn'da ayn hususa temas ediyor: B adr btn
airete Evciler Oyma adndaki bir oym ak hazrlar. Muhitimizde
tahtac diye anlan alev Trkmenkrin eski oymak adlarnn Evciler
olduunu yine kendilerinden iittim
(Topak Ev) ve Vagon eklindeki (Kee Ev), (kara adr)
gibi meyilli yere, kn gneye, yazn kuzeye bakm ak zere
kurulur.
Dahil tezyinat, dem e ayndr. Kl ul seyrek bulunur. E k
seriya yere kee serilir, (yanl) zerine minder, yastk atlr.
(Kee Ev) de elbise, azk uvallar ve yataklar ayn (kara adr)
daki pln zerine istif olunur. zerlerine ayn ekilde kilim
rtlr.
(Topak Ev) de yatak, elbise uvallarnn yerlerini tam vuzuhla
hatrlayamadmz iin, bahsetmiyoruz.
K o z a n K r t l e r i d e n e n , fa k a t h a lis T rk m e n o l d u k
l a r n , te d k ik im iz n e tic e s in d e iy ic e a n la d m z (le k ,
k r n t l ) A i r e tl e r i , v a k tile ( H a t n l a r ) = (B e in k a r
s) iin v a k tile ayr b ir k e e a d r (D c rim e v ) k u r u l
d u u n u s y le d ile r . B u n u n da n ve a rd y e il ve k r
m z r e n k li k e e ( n k rm z y s a a r k a s y e il) ile k a p
ly m .

adrn Kudsiyeti:
adr ok (kutlu) dur, (saygl) dr, (duval) dr. adr iin
(atalarn duvas) vardr. Bu sarslmaz inan (ocak ve atalar
kllnn devam) olarak tavsif edebiliriz.
adra ktlk, bereketsizlik gelmez. Kzldada (B urdur ci
var) bir Honam l adrnda yeen ve dam at budayn pahallandn syliyerek: Bizim adrlar bu sene de lmezse lmez
gayri"diye ikyet ettiinde (bize), kaynpeder ve amcas byk
bir tevekkl ve kati bir ifadeyle: 'Birey olmaz!.. D uvaldr"
dem iti.
Baba evlt bir adrda barnabiliyor. Hali vakti yerinde olan
evlenen olu iin ayr bir (adr dutar). Fakat bu ok klfetlidir.
G erek adrn maliyeti, gerek iindeki eyay temin ve en ziyade
g esnasndaki nakil zorluu, bu sebebten baba ve iki evli olu
veya birer kadnla evli iki olu ve ocuklar bir adrda ikamet
ederler. Bir odada asla barnmasna imkn olmyan bu toplulu
un, bu satrlarn yazar da dahil bir adrda kalmalar ilk nazarda
yadrgnabilir. Fakat Trkiyenin, Egesinden Kayscrisine kadar
birok adrda yatarak bunun bambaka birey olduunu anladk.
Adet dual olduuna biz de inandk. adr, ok byyor, kimse
kimseyi grmyor bile. Bu ifadelerimizi rom antik bulanlar, bir
denesinler.
Zengin adrlarnda gemici feneri, lks lmbas yanar. Fakirler
ufack (ya kandili) kullanr. Fakat ekseri ocak etrafnda o tu ru
lup, adrda glgeler hasl eden alevin k ve scaklndan fay
dalanlp, tatl sohbetler edilir.
G rlyor ki, Trkiyenin drt tarafnda Trk airetleri, czi
farklarla, adr babnda ayn madd kltre sahiptirler. Bu da
onlarn bir orijin,^bir kltr ve bir medeniyetten geldiklerini
gsterir.
Olunu everen (evlendiren) hali vakti yerinde baba ona ayr
adr kurar. Yeni adrda ilk atei ata (baba) yakar: (Oca ebediyen ttsn) diye.

Bir kurban kesip, dua etm eden adra (yeniadr) girilmez

(Buna adr Kurban denir)
Yal Yrkler, bilhassa ihtiyar kadnlar, gebelii terkedip,
evlerde oturulm aa balandnda bunu yadrgyorlar.
Kayserinin Pnarba civarndaki Stl Kyne (Avar K
y) yerleen, (Aydnl) diye anlan (Ge bakanl Aireti) nin
yal kadnlar: Yldz grmedik bu ta evlerde nasl oturak"! diye,
adr hasretini ifade etmi oluyorlard.
zmir, K uburundaki Kaplanck Kyne yerleen (Karatekeli
A iret)nin baz yallar, kyde ev sahibi olduklar halde, kyn
kenarnda adr iinde oturmay tercih ediyorlard.
Tezimizin can dam ar, Y rklerin ktisad ve tim a intibak
kabiliyetidir. Asim ile edilmeye mheyya ve m stait olular,
tem essle yatkn halleridir. Esasen, bu ktisad ve tim a e n
tegrasyonun tahakkukuna am am ak gerekir. Z ira, ayn orijin
ve etn ik kaynaktan gelen iki cem aatten kincisinin, yerleik
hayat yayan, daha nce bu hayata intibak etm i olan birinci
cem aatin k lt rn benim sem esinde ne zorluk vardr, ne de
garabet!..
lk anda, adr terketm em ekte direnii, intibakszlk olarak
grmek yanl olur. Bunu sadece (adr) a atfedilen kudsiyete ve
anancye, grenee yrkle olan sk balla hamletm :k daha
isabetli olur. Bu grmz u husus ta teyit ediyor:
15-20 sene nceye kadar Edrem it havalisi Trkm enleri (Tahtac-Alev Trkm enler) bir veya iki katl, mkellef evlerde o tu r
duklar haide, zifaf gecesi iin (gerdek iin), (gerdek odas) nn
iine adr (Topak ev) kurarlarm. Bu suretle, adr iinde dnya
evine giren iftlere, adrn uuru, bereketi, dirlii, dzenlii
nasip olur, ocaa yuvaya saadet getirirmi.
T oroslarda (Akseki-Hadim aras) yar gebeler, yar airetler
(bir kyde meskndurlar. Kn kyller gibi ky hayat yaar,
yazn yaylaya karlar) adr terketmiler. Harsz, stste ylan
to clo n n

(H n \rar\

n- 7 P>rir>g>

n A fm al

m Ki p o t

v a n i - _____

yorlar. Yalnz buna (iptida at) demek lzmdr. am veya dier

aacm tom ruu tam ortasndan blnerek, dz ksm evin iine
gelmek zere at tekil ediliyor. Aras al rp, kam v.s. ile
beslenerek stne toprak ylyor. Kapnn mentee vazifesini
gene bir aa gryor.
B a z s a a a t y e r in e , ta d u v a r n z e r in e u l ( k a
ra a d r ) g e rm e y i te r c ih e d iy o r. 2 0 -3 0 s e n e n c e a d r
t e r k e t m i l e r . K y le re y e r le e li o k y lla r o lm u . D a h a
e v v e lle r i (k e e a d r ) da o t u r u r o l d u k l a r n d u y m u
la r.
G erek bu. da evlerinde gerekse kylerinde adrda olduu
gibi deil, bir adr halk iki veya aile olup, iki meskene
inkilb ediyor.
G e b e li i te rk e d in c e y e r le tik le r i m u h itin m a lz e m e
s in e ve d o la y s ile ev tip in e g re m e s k e n e s a h ip o lu y o r
la r.
M esel: E rdem li, M ersin havalisinde adr brakan Y rk,
iskn olur olm az (Hu) yapar. Hu: 3 duvar kam tan, bir
duvar (ocan yanndaki duvar) tatan, at ksm da kam tan
bir kulbe. atdaki kamn zeri sazla rtlyor. Bugn duralit, izolit, nevinden m odern eylerle rtlr. at (a) de
nilen kaln bir am tom ruuna istinat eder. Ufak bir penceresi
var.
Erdem linin Yenikynde (Boynuinceli Ky) (Hu)lar yannda
tula, briket, krgir evler de var. Gene Erdemlinin Trtar Ky
da yamacna kurulmu Ta bol olduu iin evler tatan yaplm.
Konya, Yunak, Honaml Ky (Honaml Aireti) kerpi ev
lerden yaplm (Nadiren ta) Coraf artlar ve m uhitin evleri
bu neticeyi douruyor. Anadoluya yerleen btn Y rkler
bu durumda.
Egeye vc Akdeniz sahillerine yerleen Y rkler tula, ta ev
yapyorlar. Zengin olanlar modern, birka katl, ii fevklde
deli evler yapyorlar.

Orta Asyadaki ve Trkiyedeki Airet adrlar Arasnda

Mukayese
Bu mukayese iin bavurulacak kaynaklara ait ksaltmalar:
Abdulkadir nan, Azerbaycan Mec. Say: 10, 1932: A..
Selim Refik, Azerbaycan Mec. Say: 11, 1932: S.R.
Abdlkadir nan, Moollarn itimi Tekilt: M..T.
Dr. M uhaddcre N. zerdim, Baz in Kaynaklarna gre
Bugn in Trkistannda yayan Halklardan Moollarn rf
ve detleri, Dil-Tarih ve Co, Derg, Cilt: IX, Say:3, 1951, sf.215:
M.N..
Larson (Tercme eden: Nusret Kemal) Moollar, st.1932, sf.2223: L.
C.E.Arseven, Sanat Ansiklopedisi, adr Maddesi,: S.A.
Kendi tetkiklerim iz (Yrkler-Trkmenler ve Kazaklar ara
snda aratrmalarmz): K.T.
ve ngilizce iki mecniua (Corafya)

TRKYEDE

adr
Yurt
Kee Ev
Alak
Kee
Kalp

ORTA ASYADA

atr
Yurt

ZAHAT

t 1

KAYNAK

K.T.

Krgz-Kazak
Krgz-Kazak (Trkiyede adrn igal
ettii arsaya deniyor. O rta Asyada a
drn kendisine.)

Kiyz, Kiygiz,
Uy/
Alack, Alacix

Lehe fark, man aynen,

Kiyz, Kee
Kazaklarda
Gence

Kazak, Gence, Karaba

Kazak-Krgz, Gence, Karaba

Kalp)
Glif)

K.T.
K.T.-S.A.

K.T.S.RA.I.
K.T.-S.R.

Karaba
St Karakeili, Kazak
Karakeili
Gence
Airetleri
Eyme ubuk
Karaba
Ocak
Kazak
Gence
Karaba
Yklk
Kazak
Gence
Karaba
Tts Gz
Ttslk
Karaba
Alak
Vagon eklinde
adr Keeev
-Alack *

Klif

birkanat kee, keenin paras

cbuk)
CUVUX)

cbg)
oak

S.R.
K.T.

ajax
ojax

S.R.

ykalt
kalt
ykalt

S.R.

ttslk

S.R.
S.R.

alack veyahut quma. Bu yontulmu

uzun Pah ubuklarile kurulurmu.
Bunlara alak u b u u denirmi
Azerbaycanda: Bunlarla beraber asl
grdm dier nevi vardrki bu cid
den ayan dikkattir. ekil, kurulu
ve grl itibarile Deyeden bsb
tn farkldr. Her eyden ziyade drt
atl arabalarn givitgesine (araba tente
si) benziyor. ok uzundur, iki taraf
tan kaps vardr.

Gelin alac
Gelin iin
gelin alac yapyormu.
Azeri : atmak
Mool:Sagarak
Kazak-Krgz :angarak
Turluk
MoohTavurgu
St Karekecili Kazak-KmrTavurluk. Turduk
ve Karakeeli- Bakurt Trluk
lerinde .
(Tepe Keesi)
(Alt taraftaki kee)
Kazak-Krgzlarda tam karl:Tndk
Turluk
Bakara
Mool: bakas)
izahat vermemi.
Kazak-Kirgiz:
herhalde (Bakara) y kastediyor,
bakan)
Bakurt:Baana)
Kazak-Krgz:Kerege, yani gergi
Gergi
Gerdek
adr
anak

S.R.

S.R.

K.T.
S.R.
K.T.
A.I.

A.I.
K.T.
K.T.
A.I.

K.T.
K.T.

Sarkeili
Kanat:
muhtelif airetler
Upekdik
znk:Bekdik
, daban

Bakurt:Kanat

.1
S.A

Kazak-Krgz:Uuk
Kazak-Krgz:zzk
Kazak-Krgz:iy, i

K.T,
K.T.
K.T.

Eik
Kazak-Krgz:Esikkap
Kazak-Krgz:Beldev
Bel ipi:Bekdik
adrn iine
Yurtlarn ii fevkalde derli topludur.
kee, kilim,
Y er kamilen uha (keedemek isti
hasr, ul, minder
yor) kapl ve her tarafta postlar ve
serilir.
minderler serilidir. G nn eyer stn-

S.A.
K.T.
K.T.
L.

de geirmi bir adam in yurtlarn

pek daveti bir hali vardr.
adrn ii kn hal ve kilimlerle
M.N.
y m da hasrla rtldr. Fakirlerin .
adrlar lek gzldr.

IV-Trk Gebelerinde ktisad Zihniyet

a- O rta Asyada:
Hkm leri, zaman ve mekn kadrosu iinde btn artlar
gznne alarak vermezsek, daima yanl neticclere ularz. M a
ziye bugnn gzl ve gr ile baktmzda aldanrz. Bu
bakmdan Trk gebelerinin ktisad zihniyetini kksememek
gerekir.
skitler Yabanclara kar mdafaas zahmetli i nizalarn ba
lca sebebi diye mal-mlk toplamaktan kanrlard. Dmanlarna
kar merte savaan, dahilen feragat sahibi, samim, sade insanlar
diye tandklar Skitlerden Homeros ve dier baz eski Yunanllar
(kmz ier, emlaksiz Skitler)diye idealize ederek bahsetmilerdir (Strabon, VII.3,9)"1.

Daha nceki bahislerde H unlarm, G ktrklerin demircilik

lerinden, dlgerliklerinden bahsedildii gibi, ileride de bahse
dilecektir. Bu gebe kltrnn, ktisad anlaytaki bir merhalesi
demektir. Bu m erhale ve seviye ok zaman yerleik halkn
kltrnden stn olabiliyor. Nitekim Bulgarlar, T unann gneyin
deki bugnk yurtlarna gelmeden nce zirat ksmen renmilerdi.
Bununla beraber gebelii de tamam en brakm amlard. Eski
gebe hayat tarzlar, onlar tesiri altnda brakmt. Fakat tima
bnye ve tekilt bakmndan Bulgaristann yerli slav halkndan
stndler. ehirlere yerleen Bulgarlar da, uzun zaman eski det-

terini kolaylkla unutamamlar ve gebe ananelerini uzun zaman

yaatmlard ,. Hazarlarn ksa zamanda ticaret hayatnda ilerledik
lerini, m uhtelif kltrler arasnda vastalk ettiklerini biliyoruz".
U ygurlar da g eb e kltrnden ok abuk yerleik h a
yat k lt r n e in tib ak edip, ticar-m al hayatta ilerled iler.
G eb elerle inliler arasndaki m n aseb etlere vastalk e t
tiler. Senet, faiz, eh ir, cret, kefalet v.s. gibi ticar-m al
stlah ve m kellefiyetleri gelitirdiler3. Z ira kltrleri ileri,
sulam a ile tarla zraati gelimi, ba, bahecilikleri tekm l
etm iti4.
Bir kazak alaszndeki: (Basz brk bolmas, T atsz Trk
Bolmas)m
(Trk kavminin idaresi altnda muhakkak ticaret ileriyle,
basit, ad ilerle uraan Tat, yani ranl olmal) manasn, yerleik
hayata geen Uygurlar cerhetmi oluyorlard. Nitekim Trkiyeye
gelip Zeytinburnuna yerleen Kazaklar bizzat aksini isbat ettiler.
Y aptklar naylon ve deri eya, (Keza Salihlide bir deri fabrikas
kurup, deri eket, apka) karyorlar. Altay kynde (Ulukla)
ziraatla birlikte, deri eya iml ediyorlar.
Tabi bu yerleik Kazaktaki ktisad zihniyettir. Gebe daima
baka dnr. Mesel:
"Sart baysa tam salad
Kazak baysa katn alad"
Bunun manas (Uygur zengin olursa ev yapar
Kazak zengin olursa kadn alr) dr.
Bu zihniyeti Trkiye Trk gebelerinde de m ahade ettik.
k tisad zihniyetle hi uyumyan m isafirperverlik h as
letin in T rk g ebelerindeki tezah r n ifadeye s a trla r
mz, m evzuum uz m sait deil. Sadece bunun b t n Boylarda
T rk u b elerin d e birbirinden stn, hayret verici dereced e

Dr.B.gci, a.g.e, sf.256.

J.Decr, ag, makale D TCFD.

M.iikr Akkaya, A .K DTCFD. 1943.

Dr.Cafcrolu Ahmet, a.g. Trkiyat mec.IV.

olduunu b elirterek , bu bahsi bir Kazak atasz ile bitirelim .

K onak Kongana konak utanar;
K onduktan sonra ev iyesi utanar.
Konakta erik bolmas;
Y a k versen yer, stv versen de ier.
Yani:
K o n u k eve gelinceye kadar sklr,
Geldikten sonra onu arlama endiesi ev sahibinindir.
Misafirin yz tutmaz;
Ya versen yer; su versen bile raz olur.
b- Anadoluda (Yrklerde) ktisad zihniyet:
ehir ve ky hayatndan, yerleik hayattan apayr bir hususiyetarzetm ekle beraber, Y rklerin ktisad ve tima bnyesini,
tecrit edilmi bir cemaatin, bizim hayatmzdan fersah fersah uzak
bir yaay eklinde dnmek hatadr. ehir ve kyler, ayn
zihniyeti tayan gebelerin asrlarboyu ihtiyar veya mecbur
iskn ile kurulduuna gre, bugnk gebelerle yerleik halk
arasnda iktisadi ve tima zihniyette ayrlk bir derece farkndan
ibaret olmak gerekir.
G erek Orta Asyada, gerek Seluklular ve Osm anllar zama
nnda gebe airetlerin tam bir kapal ekonom i hayat yaama
dklarn, ehir ve kylerle, mill ekonom i ile temas halinde b u
lunduklarn anlyoruz. Bu hususu geni olarak (mbadele, vergi,
m nakale) bahislerinde ele alacaz.
Gebe zihniyetinde kymet ve mbadele: Objektif unsurdan
ziyade sbjektif amile, airetin kollektif tasavvuruna, ksmen ferdin,
fakat daha ziyade cemiyetin psikolojisine gre taayyn ediyor. Tam
gebelerde din tevekkl ve kanaatkrlk, rf, det, treye dayanan
cmertlik, diergmlk, ufak hesaplara bakmama temayl grn
yor. Bu, sayar, tartar, ler, bierken mteri lehine, alc lehine
hareket etmek, ste bir gram dahi su koymamak en ufak hileye
tenezzl ve tevessl etmemek eklinde tecelli ve tezahr ediyor.
Yaz k adr hayat yayan tam gebe Kesefli A iretinde
mahade ettik: Kyden, K entten tandk m teri ile pazarlk
edilmiyor. Ya, yn, peynir alan kyl ve ehirli dostun takdir
ettii para, yaplan tediye dnlmeksizin, tereddt edilmeksizin

kabul ediliyor. Buna ramen (toklu ve erke) satnda tccar

larla, erkekler sk pazarlk ediyorlar. Burada Objektif kymet,
istihsal maliyeti bahis mevzuu oluyor. (Otlakiye, veteriner, il,
yem v.s. paralar, len hayvan says, ehir ve kylerdeki canl
hayvan sat fiat, et fiat, dier airetlerin satt m allarn fiat
gibi hususlar istihsal maliyeti, mukayeseli maliyet ve sat fiatlar
hakknda fikir veriyor.)
Yaylalarda ayn mbadelede, (bostan) adn verdikleri ufack
salatalklara, kt kavun ve karpuzlara klliyetli miktarda yn veya
yapa verdiklerini grdk. Bu ayn mbadele tam gebelerde,
yaylaya katr, eek, at srtnda muhtelif meyva, eker v.s. getiren
satc ile, airet kadnlar arasnda cereyan ediyordu. Yaylaya gelen
bezirgnlar bire iki nisbetinde yarm kilo yne 1 kg. eker veriyor
lard. ehirde 3-4 liraya satlan eker iki misline geliyor. Elbise,
lstik ayakkab gibi emtiada daha ok aldanyorlar1.
Yar gebelerde ktisad zihniyet hayli deiiyor. Para ile
dnme, istihsal, mal maliyeti gibi objektif unsurlar gznne
alnyor. Fakat bu halde dahi gene kendi mam ulne ve alaca
mala atfettii bir sbjektif kymet var. K ltr temaslar neticesi
telkkileri, tevekkl, kanaatkrl deimi bir cemaatin kollektif uur ve tasavvuru sarslarak, yerini ferd psikoloji, sbjektif
kymetler alyor (Fertlerin kendi kabiliyetleri, takdirleri)
Yar gebe airet kadnlarnn biraz daha kr gayesi ktisad
m enfaat kollar hale geldikleri grlyor. Bunlar da ikiye ayrmak
lzm: cra bir kyde oturup (kn), dier kylerle ve ehirle
tem aslar az olanlar ve m nasebeti ok olanlar.
Toros (Akseki-Hadim aras) yaylalarnda yar gebe airet
kadnlarnn ayn mbadelede ok aldandklar anlalyor. ar
n yerini alm olan lstik ayakkablar ve kaba ocuk ekerleri
yn ve yala mbadele neticesi, bir ka misli fiata geliyor. Bunu
ky ve pazarlarla temas fazla olan, ehirlerdeki fiyatlar bilen,
mukayeseler yapan erkekler anlyor ve kadnlara kzarak: sa
uzun, akl k s a " diye, bizim anladmz mnada gayri ktisad bir
zihniyet tadklarm belirtiyorlar.
1

B trampadan tr Sral Airetinden Sar Omar (T oroslar G ktepe Yaylas)

Bezirgnlara: Allah sizin gat gat ecrinizi versin. G'endini bilmedik insan
aldatmak ok kt. Gadm gendini bilm ez diyordu.

Bulgar dalarnda (Corafya kitaplarndaki gibi "Bolkar" deil

"Bulgar" dr. slavlamadan evvel gelen Hristiyan Bulgar T rk
lerinden kalma olabilecei gibi, Varsaklara tbi Bulgar Aire
tinden F.Smer, ukurova Tarihi" de kalm olabilir. Ramazanolu Niyazi Bey, Ben Bulgarolu^un, devlet karamaz bize"
diyen bir Yre krk sene nce Nide civarlarnda rastladn
bize anlatt) tam gebe olduu halde yukardaki kaidemizin bir
istisnas olarak, Karakoyunlu Airetinde ktisad zihniyetin ok
inkiaf ettiini mahede ettik. Objektif kymet, istihsal maliyeti
fikrinin btn canll ile belirdiini grdk1.
Bu tam gebe airette bir istisna olarak, st makinas da
kullanlyor. Zam andan tasarruf ettiklerini ve randm ann yksek
olduunu sylyorlar. Dier tam gebeler bu makinay makbul
tutmuyor, haram ve hileli olarak gryorlar. Bu makinayla ya
alnm peynire (imansz peynir) diyorlar. Bunlarn ya ve pey
nirleri, dier hakik gebelere nazaran, nisbeten yasz. Bu airet
ayrca enjeksiyon kullanp, veterinerden aldklar illar koyunlara,
hastala kar zcrkcdiyorlard.
l

(Ereli'nin Osnan K seler Kynden) eekle elma gelirm i bir kyl ile, yn
dcieccklcrdi. Elma biraz kurtluca idi. El terazisi ile tartlacakt (k e fe ve
kolu armut aacndan yaplma) T erazi kolu zerinde 4 entik vard. H e r biri
250 grama tekabl ed iy o r ne kadar tartlmak isteniyorsa elle tutulan ipin ucu
o entie getiriliyor. ( Resin i; 69)
Satc kyl bizi klk kyafetimizden ayn airetin bir mensubu saydndan,
bizden ekinm eksizi-sonra adrda yalnz kaldmzda ilerimizin nasl
gittiini, toklu (1 yal erkek koyun)lar' kaa sattmz soruyordu-gzel bir
pazarlk oluyordu.
Pazarla g re IS kilo elmaya bir kilo vn vereceklerdi. Fakat kadnlar elmay
(orlu)
i) Z.Gkalp, ( or) un eski Trklerde ruhf hastalk (orlu/un da (ruh has as)
manasnda kullanldn zikrediyor. (T rk T resi) Y rkler m cyvann,
sebzenin sakatna (orlu) diyorlar.
diyerek beenmiyor, yn verm ek istemiyorlard Satc 18 kilo elma tartt,
kilosunu baladn syledi G ene raz olmadlar. "Bizimki e y i yn"dyorlard
Karakoyunlu IIasan Aa'nn kars ile gelini satcyla pazarlk ediyorlard
Haan gelinlerine: Verin canm: adam gurbetten gelm i Bir kilo yn nz
getirin" d iy o rd u . E lm a h ak ik a ten o k rkl idi. K a d n la r alman
orhrderken, Ereli pazarnda iyi elma ve ynn fiatndan dem vuruyorlard
Satc da ynlerin epelli (er, pl) olduunu, elmalarn kurtlusunun az
bulunduunu sylyordu. etin ve merakl bir pazarlktan sonra kadnlarn
dedii olmuta 18 kilosuna 750 gram yiin v erere k anlatlar. A yn airetin
baka obasnda, ayn elm ay 1/15 nisbeti le, yan i 15 kilo elma mukabili 1
kg.yn almak sretle satm. ocuklardan birka da bunu teyid etli.
Saic bize: onlarn y iy e c e n i ben bilirin ya. gidemedim. Fasilye, soan,
patatestir. Elma e y i olsa 1 liradan aa getirm ezdim emme, elma e vi
deel... "diyerek zmnen, kadnlarn hakl olduunu sylyordu

Y a r g e b e le r bu m ak in ay k u llan m y a b a lam . Y a r
g e b e le rin a d rn d a ayakl d ik i m ak in as ve te rz ile ri
v ard . u lh a , u lfa lk d e n e n d o k u m a te z g h n d a h a z r
la n a n p o tu r, a r ( a k r)n y e rin i, m ak in ad a d ik ile n e
h irli p a n ta lo n u a ly o r bu s u re tle . B u rd u r c iv a rn d a , K z ld a e te k le rin d e a d rlk b ir H a n a m l O b a sn d a ,
tam g e b e li in te v e k k l ve k tisa d zih n iy e ti g r l y o r
d u 1.
H onam l Aireti halk buday tarlada gryor, bire be on
verm esine akl erdiremiyorlard. skndan sonra ayn mahsul,
byk bir ktisad zihniyet deiiklii ile, kendileri istihsal eder
oldular.
H a y ta la r v ita ya k u lla n y o rla r. S o rd u u m u z d a , t e
re y a n s a tp , o n u a lm a n n d ah a k rl o ld u u n u s y le -,
d ile r.
Y a, peynir, ke (O rb u k ) veya (O b ru k ) denen m a ara
larda m uhafaza o lu n u r. T avanndan su lar dam lyan ru tu b e tli
m aara k eleri bu m am uller iin yaz scanda buzhane

G en aile reisi derin bir g geirerek: "Bude (buday) fiyetleri de

artm Bizim adrla bu sene de lmezse, gayri he lm ez* derken, kayn
p e d e r i (ayn zamanda amcas) byk bir tevekkl ve imanla: "He bie olmaz.
Bu adrla dovaldr (duahdr)" iye cevap veriyordu. 70-80 kei v e ola
4-5 d e ve si vard Salan keisi 40-50 kadard. Yllk btn geliri 2500 liray
gem ezdi. U ocuu, kars ve kendisi be nfustu.
L948 senesinde. KaratekeU Airetinden G oca Yrk namile maruf Sleyman
Gldiken. A y d tn n Ortaklar nahiyesinden bir bahe satn alarak, daysnn
iskn tavsiyesine uyuyor.
33 dnm incir bahesi iin 44 sr, 350 lira nakil veriyor. Aydm'dan tapuyu
c ebin e koyu p te d iy e y i yapp, trenle Ortaklar'a dnyordu. Dokunsalar
ahyacakt Canl srlar vermi, cansz aalar almtL N e akla hizmet etmiti.
Bu aalar ne olurdu.
Anasna baheye yerlem esini sylediinde, anasndan "bahan ban yes
nfilm" cevabn aivor.
znt, aknlk, kararszlk iinde komularn yardm ve tavsiyelerile ilek (a)
Ilek aac denen erkek aata yetiir. Bundan (ilekten) kan sinekler uuup,
di$ aataki (esas incir aac) dii toplar aarlar. Bu alananlar incir olur,
atlm, incir toplanm sergilenmi kurutulmu Eyll sonunda tccar gelip'
kl n,arlam, paralar keenin zerine atlnca, "Ha! Bunda da ekm ek varm
Yrkciilkten zahmalsz. adr brakmal'' diye dnm Anas da: Olum,
cssaldan akl scndeymi"diye takdir etmi
a) (Ilek) iinde dii loplar aayan sinekler bulunan stl incir aac m eyvas

hizmeti grr. Burada kimse kimsenin malma dokunmad gibi

yan bakmaz.
s tih s a l h a k k n d a k tisa d zih n iy et: b e re k e t, A lla h n
y ard m , k iin in iin in rast g itm esi, ta lih te l k k ile ri (l h ,
d in , m istik ) m ey annda, k o n u m a la rd a , a ta s z le rin d e b e
e r ve k tisa d u n s u rla rn da g z n n e a ln d g r l
y o r1.
F a k a t y e r le ti k t e n s o n ra d e rh a ! z i r a k l t r e i n t i
b a k e d iy o r , ip e k b c e k c ili i, p a m u k , ay i e in d e n
h u b u b a t z i r a a t i n e k a d a r b ir o k m a h s u l i s t ih s a li y l e
u r a y o r la r .
Y erlem e ile birlikte senet ve fiz, bankaya para yatrm a
renilir.
M is a fire h rm e t g e b e lik te ok y k se k o l d u
u h a l d e , m e s k n o lm a b u h a s l e t i t e d r i c e n a z a l
tr.
oban koyana "ddenim" demi. Koyun da obana: Ddenin deil gdeni"
demi.
Koyun sahibine: "fiili edersen, belli ederin, yz edersen, alem iinde yzn
ftardnri'demi.
"Yayla gm, sahil altm" (Ziraat lehine sz)
"Altunu c ep te tutmak iin, gm bilek lzm"(Bahi Airetinden Kpkliiolu
Haan Aa'dan)
"Bazannm deirmenimi ele inanmadm, aamki iimi zabaha gomadtm"
(Yeniosmanh Airetinden K o r Ali'nin Sluden)
"Mal iinde goyun, insan iinde gayn"
Ya be on dnm ban olsun, y a arkanda bir ulu dan olsun" (Honaml
Airetinden smail Bilici)
"Emek olmazsa, yem ek olmaz
"D eveciye dost olan, gpisini byk yaptrsn"
"Yaz eirdim, gz eirdim, bir tumanhk bez eirdim'
(Aslanl Ky-Kozan). Yaz eirdim, gz eirdim.
Bir gyneklik b e z eirdim"
"Emek olmazsa, snek olmaz
Eken bier, y e y e n ier"
Asak keiden, cah tekesi (ne den, canl kei) meydana gelm ez"
"Sap gabari, sahibi gubar. (ier bbrlenir)
Gara gtu getiri habar(Boynuinceliler)
Eski Yrkler birka (erke: erkek hadm kei)e alnabilecek araziye itibar
e tm e zle r "Vatann h e ry e ri bizim" derlerdi. H ayat fe lse fe le ri, ktisad
zihniyetleri
u msratarda ok gzel beliriyor:
On goyu bir g o
Gnde gon, gnde g

On g e i bi teke
O da ister bi pinarl d epe

(H o n a m b 'la r)
Ekme ba. balanrsn
Ekme ekin elenirsin.

ek d e ve yi, gt koyunu
Bir gn sen de beenirsin (belenirsin olacak)
(A.Rza, Hayvanclk, Tiirk Etnografya Dergisi, III, st.99)

'

Bir atasz de bu zihniyeti gzelce belirtiyor.

"Trkmene ar alr msn demiler.

Paramla vzlty nideyim, demi

Osmanl mparatorluunda bu misafirperverliin ok istismar

edildiini tarih vesikalar gsteriyor (Dr.Cengiz Orhonlu, Airetleri
skn Teebbs, st,963, sf.8, M.aatay Uluay, Saruhanda
Ekiyahk, 955, 71-73, Kmil Su, Balkesirde Y rkler T rk
menler)

V- Trk Gebelerinde istihsal:

Trk gebelerinde istihsal denince akla (hayvanclk) gelir.
Geri yar gebelerin zira istihsalleri olursa da, bu tal dere
cededir. Asl meguliyet hayvanclk ve ondan elde edilen m ah
sullerin imalidir. Onun iin biz bu bahiste gebelerin hayvan
clndan bahsedecek, O rta Asya gebeleri ile ilgili olan ksm
ok ksa olarak geeceiz.
I-Orta Asyada Hayvanclk:
O rta Asya Trk gebelerinin hayvancln at, koyun ve deve
karakterize eder. Sr da beslenir. Kei ok azdr. Gebelik
bahsinde de bu hayvancla temas ettiimiz iin burada m uhtasar
olarak anlatacaz.
O rta Asyada hayvanclk kltr ok eskidir. Bat Trkistan
da Namazgh-Tepede Eneolitik kltr temsil eden buluntular
arasnda koyun, kei, sr, deve, kpeklere ait kemikler bol olarak
bulunuyordu. Kalntlardan, koyunlann ynlerinden de istifade ediklii an tatmaktadr^.
O rdosta bulunan Hun eserleri arasnda at, deve, koyun kei,
sr resimleri vard..Altay ve Noyun-Ula kurganlarnda koyun
kemikleri b u lu n m u tu . Kopalda koyunlar llerle birlikte g
mlmlerdi2.
in kaynaklarna gre Krgzlarn "A tlar ok byk ve kuvvetti
imi. Gergedana benzer bir hayvan, san da koyunlar,.....3 bulu
nurmu.
O rta Asya Trk konar-gerlerinin bir yerden dier yere ko
nup gmesini temin eden kz ve deve idi. Fakat esas seyyaliyeti
ve hareketlilii hazrlyan .nakil vastas at idi. Arab at, ngiliz
at gibi ekli olmamakla beraber, gene de mtenasip, fakat
onlardan ok mukavimdir4.
1

Do. Dr. bahaeddin gel, a.g.e. sf.20.

Do.Dr.Bahaeddin geL a.g.e. 55,75,214.

Do. Dr. Bahaeddin gel, a.g.e. s.208.

E berhardm lk Mecmus'ndaki (1940 Terinievvel, sf. 161-172) Radloff,

Sibiryadan, II, sf.278.

Nakil vastalndan, lkeler fethine yardmdan baka eti ve

st ile at byk ktisad ehemmiyeti haizdi. Ksrak stnden
kmz yapyorlard. Kmz, itah ac, besleyici, hafife sarholuk
veren bir iki idi. Halen Ruslarn Trklere yaptrdklar kmzla,
sanatoryumlarda veremin ilk devresini tedavi ettikleri syleniyor.
Kmz hakknda, istihlk bahsinde, ilve malmat vereceiz.
Bugn A nadoluda verem tedavisi ksrak st (kmz) yerine
eek st ile yaplyor. Hangi tesirledir bilinemez, kmz unutul
mu. Dini tesir diyemiyeceiz; zira yle olsa gebe Alevlerde
bulunmas gerekirdi. Adn bile bilmiyorlar. At srlerini besle
yecek geni m eralarn olmamas ile izah etm ek de zayf bir izah
tarz. Kk apta olsun izleri bulunurdu.
At eti koyun eti kadar kymetli Delki de ondan nce geliyordu.
Kaz (at etinden sucuk), yemeklerde kullanlan i ya, dorudan
doruya eti piirip yemek yapma gibi ekillerde at eti byk bir
istihlke konu oluyordu.
Hlsa gebe ekonomisinin devam iin at elzemdi. A t ol
madan istenildii tarzda sratli yer deitirme, m eralarn nceden
seilmesi ve ayn zamanda yar vahi hayvanlarnn gerekli mda
fa as ve bir arada tutulmas, hlsa btn byk ldeki obanlkla
sistemli olarak bal bulunan hususlarn tasavvuru imknszdr.
A t olmasayd Euraziahn istep adam, yerleik kavinlerinkinioktan
aan, yldrm abukluuna ve delip geme hassasna malik bulunan
muharebe tarzn asla tekil edemez. Hunlarn, Avarlarn, Gktrklerin dev csseli imparatorluklar meydana gelemezdi. Eski bir
in tarihisinin dedii gibi, (Hun Ka\m i muharebe ve mcadetede
imparatorluunu at srtndan tesis ile yzlerce inalli kavim zerinde
hakimiyetini temin etmitir.) A t, bu kavimlerin dncesinde adeta
ahsen muharebeye itirak eden bir kimse olmu ve bylece -Asya
Trklerinin M.S.VIII. asrdan kalma kitbeterinden de rendiime
gibi, sadece kahramanlklarn deil, ayn zamanda her defasnda
rengini, cinsini talimi rendiimiz bir unsur halini almtr. Hatt
baz kavimler iin bir ksm at cinsleri o kadar karekteristiktir ki,
adlarn bile sevdikleri atlarndan almaktadrlar. Peenek terin her
bir kabilesinin birer at rengine c a fe edilen adlan bulunduu gibi,

sair Trk kavimlerinde de kabileler, A la-Y untl (Alaca atlt) ve

Toraygr (Doraygr) tarznda isim almaktadrlar1.
imdi O rta Asya Kazaklarnn hayvancln ksaca Radloffun kaleminden takib edelim.
Koyunculuk:
Kazak bozkrnn her tarafnda, kuyruklu cmsten otan (ovis
steatopyga turcomaniensis) ancak bir nev koyun beslenir. Kazaklar
kendileri buna, herhalde onlarca da bilinen (Kazak ko yu n u ) derler.
Y kseklii u m u m iy e tle 1 arm ve u zu n lu u da 11/2 arn
bulan bu cins Rus koyunlarndan ok daha byktr. Kazak koyunnun bnyesi ok kuvvetli ve etlidb'. Fakat yn ok sert oldu
undan, Kazak koyunu derisinden yaplan krkler m akbl deildir.
Bu koyunlar um um iyetle kahve rengi ve sar renkte olup, ak
koyunlarda ok bulunur. Fakat kara koyunlar p ek enderdir...
Kazak koyunlarnm karakteristik zellii, yal kuyrua malik
olmalardr... ,
Kazak'lar koyuna koy, koa kokar, ana koyuna t koy (do
uran koyun), erkek koyuna erkkoy denir. Y eni dom u ku zu ya
koz derler; bunlar um um iyetle mart aynda doar. K oyunun ya v
rulamasna koy kozdayd denir, erken (ubat) veya ge (mays veya
hazuanda) dourursa koy aramsa kozdad (Koyun hatal dourdu)
derler. Gzden bahara yani birinci yln ikinci yarsnda ve bazan
ikinci yln ilk aylarnda da kuzu toktu tesmiye edilir; ikinci senede
sek koy, yanda kunan koy, drt yanda dnn koy, be yanda
bestd koy olur. Koun idi edilmesine koydu tartp cibariidi derler.
Koun koyuna binmesine kokar koydu karad (ko koyunu
karyor) denir3.
Bizim bu hususta Trkiyeye gelen Kazaklardan topladmz
m almat buna ekliyelim.
Koyun krkm aynen Yrklerdeki gibidir. Koyunu erkekler
krkar. Bu i iin kullanlan demir makasn adna (krtk) denir.

J.Der, step Kltr(Terc.Dr..Batav) DTCFD, 1954. X II, sayl-2 sf.161-162

Radloff, a.g.e. I.sf.432;433 ve (geni malmat iin) devam

R adloff a.g.c. I.sf.432.433 ve (geni malmat iin) devam.

Y rkler (krklk) derler. Krkm bitince koyun kesilir, ziyafet

verilir.
Byk sr sahihleri koyunlarn gurup halinde otlatmaya
gnderirler:
1- Savlukkoy (salan koyun srs)
2- Goz (kuzu srs)
3- Boylakkoy (ksr, burulmu koyun srs)
yal dii koyuna (kunansavluk), drt yal dii koyuna
(Dnnsavluk) denir.
Kazaklarn koyunculuu ile Y rklerin koyunculuu arasnda
hem en hemen fark yoktur.
Kei Beslenmesi:
Tetkik edebildiim nisbette diyebilirim Kazak bozkrnn her
tarafndan ancak bir cinsJce^iyetitirilmektedir. K azaklar keiye cins
olarak ekFderler; fa k a t dii kei iin de ayn sz kullanlr. Erkek
keiye tekit, alt aya kadar kei yavrusuna lak denir. Bundan dolay
keinin yavrulam asna lak-tayd ve yavrulayacak keiye de la kt-eki derler. ki yalk idi edilmi erkek keilere serk, fa k a t dii
lerine b, yanda olanlarna ktnan tek ve kunan eki, dn
yandakilere dnn tek ve dnn eki be yanda olanlara best
tek ve best eki denir"1
Srclk:
K azaklarda ancak bir cins sr beslenmektedir..Kazak sr
crtr byklktedir. K azaklar sr cinsine sr der ve inek iin de
ayn sz kt Iknrlar. Boaya bu ka, kze gz derler. Y en i doan
buzaya buzau ve bu yzden buzalama iine de bu zan layd denir.
St veren, yani buzas olan inek, buzau lagan srdr. Bir yama
kadar buzauya rorpak, iki yanda iken tayna derler; boalar tayna.
haline gelince idi edilir, bylece yanda olan sr iin kunan
tabiri kullanlr ve artk kunan buka, kunan gz ve kunan sr
birbirinden ayrtedilir..Aym ekilde, ertesi sene dnn buka...ve be
inci sene de best buka..2.
i

Radloff, a.g,e. sf. 445,447.

>

Radloff, a.g.e. sf.445,447.

Atlk:
"A t, Kazak iin gzelliin timsali ve hayvanlarn incisidir. O, ar
sevgilisinden daha ok sever.... Kazak at, s'irii halinde serbest olarak
yaar (rlii mal) siir halinde atlan) ylk veya ylk mal denir.
Mnferit atlar birbirinden ayr olarak otlar, srnn ba olan aygr,
onlarn komu ailelerle karmasna engel olur. yi yetimi bir sr
(aile=r) 50 ve en aznda da 75 batan ibaret olur. Bir at ailesi,
u m um iyetle srnn m uhafz ve sahibi olan bir aygrdan, dokuz
ana ksraktan (b) dokz adet yeni domu kulundan (kulun,
kn bunlara yabaga derler) sekiz adet iki yalk taylardan (tay)
5-8 adet yalk taylardan (kunan) 5-6 adet drt yalk taylardan
(dnn) ve birka tane de idi beygirden (at; be yanda ise best
at, alt yanda ise altda at) ibaret olur, Ksrak, yavrulayncaya
kadar boydak bayta! veya ksaca baytal ismini alr. Drt ve be
yandaki ksrak kulunlara kunayn ve dnjn baytal derler, nk
ksrak ancak be yanda kulunlar (best asinda kulundayd) iyi bir
ksrak d okuz, fe n a ksrak ise alt kuluna kadar dourur... Aygr,
srnn bekisi y e m uhafzdr. Sry, vahi hayvanlarn saldr
masna kar o mdafaa eder. Becerekli bir aygr, kurtlara hi bir
ku lun kaptrmaz; etrafnda hibir rakibe tahamml yo k tu r ve
kendi ksraklarna yaklaan her aygr, tard eder. Gen aygrlar drt
yana gelince, babas onlar sry terk et 11inceye kadar srr. Bu
zavalllar, sahibi taraf ndan baka bir srye katthncaya kadar, kendi
srlerinden mnasip bir mesafede ayr olarak otlarlar. Aygr, bu
nu n gibi kendi ku lu nlar ile if tlemez. Gen ksrak azarak babasna
sokulm ak isterse, babas onu srmakla srden kovar...,J.
Devecilik
K a za klar deveye bir cins olarak t derler. Erkek deveye bura
diisine ingan, idi edilmiine atan derler. Deve yavrusu yana gre
liirl isim alr: bir yanda iken boa, iki yanda taylak, yanda
kunana, drt yanda dnn, be yanda best t otur. Dii
deve yavrusuna ii yanda iken kunatn, drt yanda dnn
denir...
Yetitirilen cins hemen hemen ancak iki hrgl hecin de
veleridir. (ayr r ko t). Tek hrgler (nar) az bulunur.

Deve umumiyetle ok usludur, kolay yakalanr ve sahibinin

sesine istekle boyun eer. ok! ok! (k! k!) denince ker
ve bu ekilde zerine yk vurulur 1.
El zenaatlar ve Hayvan mahsuller imalt:
Kazak, Krgz ve Kalmuklar da (kolan tezgah, i) ayn yrklerdeki gibidir2.
K agalerin h al tezghlar ve elle dokum ay sk trm a
a le tle ri (k irk it) y rklerin (Ista r) tezgahndan yerde d o k u n
mu olm asiyle ayrlr. (Ista r) d ikinedir. D ier te fe rru a t ay
n d r3.
Ya, ayran, kmz (saba) denen sr derisinden mamul byk
tulum larda elde edilir. Yrklerin kei derisinden yaplm kk
(yayk, yannk)larm a karlktr. Y rklerin (biek, fiek) dedii
yourdu dmeye yarayan aa alete Kazaklar, Krgzlar (bisbek,
pisbek) derler.
Km z bu (saba) larda 24 saat iinde, h er defasnda 5-10
dakika dlm ek zere, 10-12 sefer m uam ele g rerek , ksrak
s t n d en elde edilir. Bu m ddet iinde taham m r eder. M a
ya o larak eski km z kullanlr. Deve st 'de ilve edildii
o lu r4.
(Saba)lardan karlan ya teknelerde ayranndan ayrlp, tuz
lanp, koyun midesine (karn) doldurulup, zerinden bir kee ile
balanrs.
K e i d e r i s i n d e n m e in ( c a r g a k ) im l e d e r ; k e
i k l n d a n m u h t e l i f im l i l e r i n d e i s t i f a d e e d i
l i r 6.
1

Radloff. a.g.e. sf.452453.463.

E d w a rd M urray. With The N om ands o f Central Asia, The National

Geographic Magazine, January, 1936, Washington. pg.IO, 4L47.

E dw ard M urray. With The N om ands o f C entral Asia, The National

Geographic Magazine, January, 1936. Washington, pg.IO, 41,47.

Jean and Franc Shor. W e D w elt in Kashgai Tents, The National G eographic
Magazine. June 195Z pg.826,27.

liadlott. a.g,c. sf.437.39,46 ve Edward Murray, a.g. makale pg.43.

i,

liadloff. a.g.e. sf.437,39,46 vc Edward Murray, a.g. makale pg.43.

2- Anadoluda Yrklerde Hayvanclk.

Yaz k gebelikle hayatlarn idame eden airetlerin btn
gelir kaynaklarn ve megalelerini hayvanclk tekil eder. En
ok beslenen koyun, kei, sr, devedir. Bu meyanda at ve eekte
bulundurulur. At eski ehemmiyetini masrafl oluu yznden kay
betmitir. Eek glerde, bir yerden dier yere gitmede (pazarlara,
deirmene) temin ettii kolaylk vc masrafsz oluu yznden
muhafaza edilmitir. Mandann vaktiyle baz airetlerde bulun
duu anlalyor. imdi tamamiyle meskn halk elindedir; Y
rklerde hi yoktur. Tahta, kereste bimek orm an ileri ile u
ramakta olan Alev Trkmen Airetleri katr kullanr; bunlarda
hayvanclk kinci derecededir.
Y rkler iin hayvanclk denince koyun ve kei akla gelir.
Koyunculuk yapan keicilikle uramaz. kisini bir arada yrten
enderdir. Sr bizim grdmz airetler arasnda yalnz Hay
talarda, Karatekelilerde Yeniosmanllarda az miktarda vard. s
parta civarndaki Aksrl Airetinin srf srclkla geindiini
duyduk.
Deve, Y rklerin hareketliliini, seyyaliyetini temin eden da
yankl bir hayvandr. yi bir nakil vastasdr. Uzun yola, ala
susuzlua mtehammildir. Araz edinmi, iskn olmu yar g
ebelerin narenciye, zeytin, incirlikle uraanlar deveyi terk e t
miler. Zira deve bu aalarn en stteki dallarn ucunu bile
kopararak, byk zayiat verdiriyor. Yollarn yaplmas, nakil va
stalarnn artm as da deveyi lzumsuz hale getirmitir. Muayyen
bir mesafeye kadar kamyonla tanan eya oradan yaylaya at ve
eekle gtrlr. M utta kendi kylerinde klayan (K sereliler,
Ikllar) yaylalarnn iinden geen ose yolundan istifade edip,glerini kamyonla yapyorlar. Bu nakil keyfiyeti, kendi yay
las ve klas olan, ikisi arasnda gzel yola sahib, yar gebeler
iin mmkn. Yoksa, her an yer deitirmek durum unda olan,
yaz k gezen, yeri yurdu olmayan tam gebe Y rkler iin deve
vaz geilmesi imknsz vefal bir hayvandr.

Yrkler geni bir hayvanclk lgatine sahiptirler1.

a) Koyunculuk: (Resim 12,13,14)
Koyun ktisad faydasnn ehemmiyeti sebebiyle dnyann her
tarafnda gerek gebeler, gerek sedanter halk arasnda yetiti
rilm ektedir. A navatan A sy a ktt'as olan koyun ok eski tarihlerde
Orta A s y a da ehliletirilmi ve dnyann dier blgelerine buradan
yaylmtr. Baz dinlerin mukaddes sayd bu hayvan da eti, st
ve derisi ile insanlara eskiden beri byk faydalar salamaktadr.
ok yal ve scak blgeler mstesna biitn iklim artlarna uya
bilen, bilhassa yan kurak blgelerde gebe hayat sren kabile ve
ab-etlerin geinmelerine imkn verdii gibi piyasa ekonomisinin car
olduu yerlerde de mahall yn, deri ve et ihtiyalarm karlamak
iin yetitirilmi ve talep vaziyetine gre en elverili cinsleri tercih
edilmitir' 2.
Byk faydasna mukabil ihimam isteyen, nazik bir hayvandr.
Fazla talk, kayalk araziye gelmez........ Kendi kendini kurttan
koruyamaz. Kei gibi kurlu grr grmez koarak sarp kayalarn
stne kamaz. At gibi tepemez, dii ile sramaz. nekler gibi
boynuzu ile ssemez. Bu sebepten ok korkak ve rkektir.
Ehemmiyetsiz bir glgeden ve sesten kukulanarak rker, zlr
ve zavflar. Sonra sr insivak bunlarda delicesine kuvvetlidir.

D e v e cinster inin barmasn yle iCade ederler:

(lk ter: kirici) trlar; beserek guurur: d e v e bozular) ve:
at kiner; tek e kliktiler: ko pepifer eek anrr, it (kpek) rr:
Muhtelit' hayvanlarn gebelik hali
Boltac (Devenin gebesi)
Buzulac (inein gebesi)
Guzlac (koyun, keinin gebesi)
Gunlac (al. eek, kpein gebesi)
Muhtelif hayvanlarn dourmas:
D e v e bollar
ek bozalar (bu/alar)
Koyun, k ei uzlar (kuzular)
At, eek guntar (kulunlar)
Muhtelif hayvanlar otlatma:
Koyun glmek, gaym ak yutmak:
Sr gtmek, yan yatmak:
D avar gtmek, sevire bakmak:
D e ve gtmek, daban utmak;
Olak gtmek, gan yutmak.

Bir iki koyun rkerek kayadan veya yardan allaa brleri de

takib eder ve hepsi l r1.
Bu m ahzurlar yznden koyunculuu ancak yayla sahibi, hali
vakti yerinde olan yapar. Sarp yerlerde yaylalar olanlar, icrla
m era lulanlar, fakirce olanlar daha ziyade kei beslerler.
A iretlerin koyunculuk sahasnda da geni bir madd kltre
ve teknie sahih olduklarn gryoruz. H er koyuna yalarna
gre verilen isim ayr ayr an adlan, koyun hastalklar ile m
cadele ve tedavi, besleme, yetitirme bab bana bir hususiyet
arz eder.
Y rkler koyunu ok kutlu ve obanln da uurlu sayarlar.
Koyunlara m uhtelif ya ve cinsiyetlerine gre verilen isimler:
G Guzus, As Guzu: K ortasnda doan kuzular
Grpe Guzu, Grpe: Mart, nisanda doan kuzular
Emlik: Koa gelemiyen (zayf olduundan) ge olarak ko tara
fndan alan koyunun maysa doru doan kuzusu
Kuzu: Alt ayla kadar koyunun yavrusunun ad
Toklu: Alt ayla bir iki ya aras erkek koyun
ve: ki yandan sonraki erkek koyun
iek: alt ayla iki ya aras dii koyun
Marya: ki yandan sonraki dii koyun
Ko: yal ve (3-4 yanda).
Ko Katm (Sfat) (Koun koyunlara amas)
Koyun be ayda kuzular. Eer ko koyuna erken amsa,
kuzulama k ortasnda olur. K iddetli olan yerlerde, yem
gdnden tr, k ortasnda kuzulama hi arzu edilmez. Bu
daha ziyade Anadolu'da kyleri olan yar gebe airetler iin
bahis konusudur. Onun iin, bu airetlerde Austos 15-20 de
kolar koyun srsnden ayrlr. 40-50 gnlk bir besiye tabi
lutulur. Ya koyunlarn aksine sabah ve akam zerleri yayp,
gee arpa ve yulafla beslerler veya imknlara gre ayr bir ko
srs yapp, koyun srsnden ayr bir yerde yayarlar. Son
zamanlarda keten ksbesi panar ksbesi gibi, k kuzusunu besliyecek yiyecekler bulunduundan Dinar Trkmenleri kou ayr1

Il.Ziibeyr, Kamazart Kara. Karaay-Malkar Trklerinde Hayvanclk st'3l

ma iitc pek ehemmiyet vermiyorlar. Sahillerde klayan airetler

iin kn ot sknts fazla olmadndan onlar iinde koyunlarn
kn kuzulamasnda fazla mahzur yoktur.
Ko srden ayrlnca iyice beslenir. Yulaf, arpa yedirilir. Tuz
ok az verilir. Fazla tuzun damzlk kudretini azaltna, hatt
dl bozduuna inanlyor.
D inar Trkm enleri vaktiyle ko katmn zamanda yap
yorlard:
1- lk gzlkte (23 Eyll), ubat sonunda (ilk cemrede) koyun
kuzular.
2- O rta gzlkte (Ekimin ilk haftas) (ilk gzlkten 15 gn
sonra), orta cemrede (kinci cemre) kuzular, (tohur verir).
3- Son gzlkte (Ekim sonlar) aan koun tohuru son cem
rede (m art ortas veya sonu) olur.
(Son gzlk)ten 15 gn sonra (ko kar) denilen kar yaar
ve koun btn am kudretini yok eder.
lk gzln tohuru, bakm zor olmakla, maliyeti yksek
olmakla beraber, salam, dayankl, iyi olur. Buna (As Guzu)
denir. Bu yzden: A s guzuya gurt erimez sz vardr.
Son gzln tohuru k grmez. Bahar geldiinden m eralar
yeermi, ot bollamtr. Bu sebeple bu kuzunun maliyeti ucuz
olur.
Tabiat ile ko katm iin son gzlk (Ekim sonu) tercih
edilecektir.
Am (Sfat): Kolarn srt, kuyruu kk boyas, a boyas
veya kna ile, rengrenk boyanr. Dnn (gsnn) yn kr
klr (kesilir) Bu mahal iyice boyanr. Koun am yapp yapm a
dn bundan anlyorlar. Baz yerlerde de ko bam uzatrsa o
vaziyette durursa am yaptn anlyorlar.
Kou srye katmadan evvel zerine bir kz ocuu bindirilir.
Bu suretle dii kuzu elde edilecei umulur. Koyun srsnn
yanna gelinince ocuk koun srtndan indirilir.

Tohur. Sem ere, mahsul vavru.

Renginden tanyp, ssl koun etrafm, gece olsa bile ko

yunlar evirir; koun zerine doru saldrrlar. Ko, kudretine
gre gnde 5 ten 15 e kadar koyuna aabilir. Koyunun ko
istemesine (mal yrd, mal kosad), amn olup dl alnm a
sna (mal yrld) denir,
Ko katm cuma hari, her gn olur. Ekseri geceleri yaplr.
Ko iki sene am yapar; nc sene yaptrlmaz. nk (birinci
sene kuzu, ikinci sene toklu, nc sene .iek olan) evld
nne gelir. Ona amamas iin ayn srde bulundurulmaz. Ya
satlr, ya da kesilir,
Konya Erelisinde klayan Tekeliler, kolar ayn ekilde
ayrp, 50 gn besiye tabi tutarlar. Herkes kounu bir obana
teslim eder. 200-300 lk bir sr halinde gdlr. Ekimin 15-20
sinde am yaplr. Koa a vurulur (Krmz, sar renkli toprak
boyas) Ko katmmdan sonra 15-20 gn koyunlara, dl bozar
diye, tuz verilmez.
Gzluma (Kuzulama): ubatta koyunlar kuzulaynca, hali vak
ti yerinde olanlar, bunlar iin adrn karsna bir yer yaparlar.
Bu yere guzhk (kuzuluk) denir. Bir m etre yksekliinde ta
ylr. taraf byle duvarla rlr. Bu duvarn stne bir ka
aa parasile at kurulur, zerine kee rtlp, skca kapatlr.
Kuzularn souk toprak stnde yatmamas iin altlarna am
aganm kuru yapraklan, (iampr), yoksa kuru ot serilir. Buna
(Dkk) denir. Birka gnde bir deitirilir. Fakir olanlar adrn
bir kesine la (kam, itlik gibi dikine sralanr) guzluk
olarak ayrr. (Resim: 18)
Kuzular gnde iki defa analarn em erler (emi yaparlar) 15
gnlk olunca bu emme ii gnde bir defaya indirilir. (leden
soralar)
15 gnden sonra kuzular ayr bir sr halinde (Kigirim)e
ayra yaylma karlar. Kursaklanm, dileri otu kesecek hale
gelmitir.
Kuzular Temmuz iinde stten kesilir (Yarlr)
Kuzularn st kesildikten sonra, analar iki ay kadar daha
st verir (Austos sonu, eyll balar)

Kuzularn Ynnn Krklmas: Bir ay kenarnda suyu ince

bir kolla ayrlp, bir yerde s bir havuzcuk meydana getirilir ki,
adna (Bvet) denir. Kuzular maysta bu bvette iyice ykarlar.
Ertesi gne kadar ynleri kurur. ayrlk bir yerde, ayrlk yoksa
temiz bir uvaln stne yatrlan kuzularn yn krklk denen
makasla krklr (kesilir) ynler uvallara doldurulur. Boya ile
veya katranla, halka nokta v.s. eklinde, kendi damgalar (En)
ne ise, ona gre bir iaret vurulup srye sokulur.
Koyun Krkm: Koyun, nisan ve austosta olmak iizere iki
defa krklr (yn kesilir) Nisanda krklana (yapa), Austosta
krklana (Yn) denilir. Bu sonuncusuna (Gz yn) de denir.
Nisanda ayrlk bir yerde, sabahn erken saatlerinde balamak
zere, koyunlar glyerek (ayaklarn balayarak), oba halk yar
dm laarak btn koyunlarn ynlerini keserler. Y nler uvallara
doldurulur, (krkm)n bittiine iaret olmak zere bir silh atlr.
Koyunlar saylp damgalanr. Husus damgalar olanlar bulunduu
gibi kulan ucunu kesenler de vardr. Bu ikinci usule (En) denir;
en ok tatbik edileni budur.
Bir koyun kesilir; yemekler yenir.
Bu elde edilen ynn ad (yapa) dr. epelli, pis olduu
iin satlr.
Gz yn Austosta elde edilir. Kuzularda olduu gibi, bir
su kenarnda derince bir bvet (havuzcuk) hazrlanr. obann
iyisi, kts orada belli oluyor. Bir barma ile koyunlarn suya
srebilen oban muteberdir. yice ykanan koyunlarn yn ertesi
gn, yapa krkntnda olduu gibi kesilir.
Bu gz yn temiz olur. Satlmayp, ferd ihtiyalar iin kul
lanlr. Yapandan kee yaplmaz. Makasla kesilmesi zordur. Bir
ksmn satar, kalann da ykayp, kirmenle cerirler. ki yal
gen koyunlarn (iek) gz yn, kuzu yn ile kartrlp paal
edilip, kee ve kepenek yapmakla kullanlr.
Koyun obanl: Y rkler koyunun prli hayvan olduuna
inanrlar. Pri de Hz.Musadr. Bu sebeple koyun obanl ok
iyi grlr. Esasen yrklerde cretli obanlk pek azdr. Z en
ginler, olu askere gidenler veya olu olmayanlar koyun oban
tutar. Dier hallerde herkes kendi srsnn obandr.

obann bir ok vasflar olmas lazmdr. Eski obanlarn

kavalla a koyunu ekinden, susuz koyunu su bandan dndrecek
kudrette olduuna inanlyor. Koyuna tuz yedirip, suya salp,
imeden geri dndrecek kadar gzel kaval alarlarm. Buna ve
sevgilisi ile kaval alp, dadan daa anlaan, meramn anlata
bilen obanlara ait bir ok hikyeleri Yrklerden dinlemek
kabildir.
obann zel kabiliyetinin olmas gerektir: a) Koyunlar sev
mek, koyunlar kendine altrmak. yi oban koyuna sopa ile
vurmaz rktmez. O koyunlar srmez, bilkis koyunlar onun
izini takib ederler. Koyunu ta veya denekle vuran obana ih
tiyarlar, Rus oban gibi yapyorsun, derler. Zira R us obanlar
sry kam, denekle srerler ve itle kovalatrlar. Koyunun
cennetten ktna inanld iin onu dmek gnah saylr.
(Koyunu Allah yaratt, kei yolda katld) tabiri de vardr, b)
Hafif merep adam koyunun deliliklerine de dayanamaz. Sabr
ve taham m l olmayan dayanksz kimse sabahtan akama kadar
yaz ve kn yamur ve kar altnda srsn gdemez. Bilhassa
geceleyin koyunlarn barnd yeri korumak deme insann kaldramyaca bir yktr, c) yi oban srsnn iinde olan her
koyunu tanr. Soyunu, sopunu bilir. Gerektii zaman krda olsun,
girip karken, alda olsun onlar sayar ve yoklar. Bunlar beceremiycn koyuncuya tezyif makamnda (sr oban) derler1.
oban geceleyin kepeine sarnp biraz uyur. nceden ken
disine altrm olduu elcik koyunun boazna dm yapmyacak ekilde (bacak) denen bir ip balar; bu ipin dier ucunu
kendi bileine geirir. Koyun uzaklarsa oban da sryerek
uyandrr. Ereli Tekelilerinde obann yardmcsna (eltek), iki
sry birlikte gden obanlara (yanak) denir.
Koyunu adr halkndan erkekler gder (daha ziyade delikan
llar) 200-300 lk koyun bir sr tekil eder. Bunu iki oban
idare edebilir. Fakat ok yrn koyunu elli il yz arasndadr.
200-300 koyunu olan zengin saylr.
obann en sadk arkada, bekisi, koruyucusu kpektir. ri
yapl, byk kafal byle kpeklere (oban kpei) denir. Boy
nuna (tont) denilen ivili bir tasma taklr. (Kurt bomasn diye)
i

II.Z. Koay, RKara, Karaay-Malkar-Trklerinde hayvanclk sf.31

bu kpekler kurtla bile icabnda bouup, koyun srsn ko

rurlar. obann bana bir i geldiinde sry nne katp adra
kadar getiren oban kpekleri grlmtr. Yabanclara kar
amansz, yrt ve tehlikelidirler.
Hastalklara kar koyunlar durgun sulardan, derelerden deil
birer birer bakr kaplardan sularlar. Bunun iin ileendeki (bakr
geni kap) suyun iine un ve tuz atlr. Buna (orak) denir
(orak) koyunlarn itahla su imesini temin eder.
Koyunu kadnlar saar (sabah, akam) koyunun arkasnda
melir. Bacaklarnn arasna helkesini kor (helke: derince bakr
kap) ban koyunun kuyruuna dayyarak saar. H er koyunu
ismi ile tandndan hangisini sadn hesaplayp, birer birer
arp, tutup saar.
Sama, emme sulamadan sonra adrn gen erkekleri akam
zeri sry alr rm e (yaylm) gtrrler. Koyunu sabaha kadar
yayarlar. Srtlarnda kepenek (ynden yaplm, yamur, kar, so
uk geirmiyen kolsuz, balkl kee palto) vardr. Yatak vazifesi
de grr. ki oban varsa, nbetlee uyurlar. Kuluk vakti obaya
dnerler. Koyunlarn sulayp sadktan sonra bir kayann veya
byk bir aacn glgesine km edirler (yatrrlar) obanlar yemek
yiyip 3-4 saat daha uyumak zere yatarlar.
Kn gece ancak 3 saat yaylr. i dmeden adrlara dner.
M uhit ve iklim artlarna gre koyunun klk barnana al
(D inar Trkm cnleri, Gebakanllar ve dier airetler), ardak
(Ksereli, Ikl), erek (Avar) gibi isimler verilir. Souk yerlerde
klayan airetler adrn karsnda daire eklinde bir yer hazr
larlar. Topra 30-40 cm. kazp, kenarlarna kamtan, kargdan
bir duvar rlr, dipleri toprakla rtlr. st taraftan kamlar
iple skca balanr. Kaps gndouya bakar. Kapsnn nne
bir yan getikten sonra lm bir kpein kafa tas, bir kaza
geirilip aslr. Gz demesine kardr.
Koyunlar (veya keiler) sabaha kadar bu alda kalp, kuluk
kra erdikten sonra tekrar rme kar, gn batmadan dner.
Ksereliler, Ikllar ardak diyor.
Koyuncu Yrklerin btn ihtiyalarn koyun temin eder,
(et, st, peynir, ke, kelek, ya, yn ve ondan yaplm kee,

kepenek, hal, kilim, orap, eldiven, eket, pantolon, kazak, balk,

psteki vs.). Yn scak tutar, hele kepenekle karn iinde bile yatlr.
Belde birisi tm, donm u" demiler koyun: varn o adama
bakn, benim lmden t yo ktu r srtnda demi.
Cinsleri: Yrklerin elinde karaman, dal, kvrck melezi
varsa da, daha ziyade (karagl) koyunu grdk. Prof.Selhattin
Batu, Karaglkoyunu, A fganistanda zbekistan Cumhuriyetinde
ve eski Buhara emirliinin sitep blgelerinde bulunur. 1903 de ilk
defa Alm an'yaya da getirilmitir. V e bu gn bilhassa Halle niver
sitesi Zootekni Enstitsnde yetitirilir "l dediine gre acaba Y
rklerin elindeki bu koyunlar yeni getirilen damzlklarn nesli
mi? hi zannetmiyoruz. Zira, on sene iinde bu retilen nevin
Toroslara ulap bol miktarda yetitirilmesine imkn yoktur.
Aydnl Airetlerinde (Uzun yaylada yaylayan) beslenen iki
trl koyun vardr:
Kck: ince, bacan iine doru kvrk kuyruklu.
Mandak: tekerlek kuyruklu. Daha gsterili, daha yal, ellidir.
Y rklerin koyun her eyidir. Madd ve manev rabtalar ok
byktr. Koyun, lamamyla hayatlarna karmaktadr. Hem ya
yar, hem saar, hem sular, hem onunla konuur, dertleir. Keder
ve sevinlerini adet dert yolda masum koyuna aarlar:2.
1

Prot.Dr.S.Balu, Trkiye Koyun Irklar vc Koyun Yetitirme Bilgisi, V eteriner

Fak. Yay.S Ankara. 951 sf.58.

Garaba goyun m erm er dama duzlar ekeyim,

Guzularn yosa guzular yakaym
H er ne derdin varsa aresine bakaym,
Un elliimde g e l garaba goyun
(Y e n i Osmanl Airetinden K o r Ali'nin Sll'den)
Bir oban da len koyunu iin trk yakar:
A k goyun, gara goyumn benidir
A k govun, gara goyunun yreciinin yadr.
Yaylas Bulgar Dadr
G zleri sorkun zdr
G oyunlar nne den morda goyunum
(A n a n a s Dalar. Saroluk yaylasnda Karakoyunlu Hacmslanolu Sleyman
an'dan)
Gara goyun e m c l e r d e b o a n r
Boanr da bir ova y a denir
A bulas samalara iienir
alver ncr ola goyunm ann
(K sereli Aireti. Kam Yaylas l.rm eck cvan).

Koyun anlar:
D inar Trkmenlerindc:
1Dme atlak: En byk koyun an. Koyunlarn en kuv
vetli olduu zamanda, ilk baharda (iek ve ksr) a taklr. Srallar buna (byk taka) denir.
Koa an taklmaz. Bu yzden mnasebetsiz bir hareket iin
"koa an dakm gibi\&biri kullanlr.
2) Kabayedek: (ksr ve iek) e son baharda taklan orta boyd;
an. Dier airetler (topak taka) derler.
3) Curayedek: el koyununa taklr. Dier airetlerdeki ad:
(yasttaka) dr.
4) Kuzuyedek: Kuzulara taklr.
5) Zil: ufaktr. inde ivi gibi ince bir demir paras ses verir.
b) Davarclk (kei besleme): (Resim: 15,16,17)
Dalk, kayalk yerlerde bile barnp, yiyeceini tatan ka
ran, dayankl, orman iin muzr, olduka abuk reyen bir hay
vandr. "Masraf azdr, koyun gein emiy en yerlerde geinfr. Kuru
ot istemez. Kn da aacn ince rplar ile yaza kar. Dli, yani
yavrusu abuk ayaklanr. St, inek ve koyun st gibi olmasa da,
iyidir.
Koyun srsnde de keilerin nderliinden faydalanlr. Kei
koyundan daha zeki olduundan srlen yere gider. Byk koyun
srlerinden bir ka erke veya kei muhakkak bulundurulur.
O nlar koyunlara rehberlik ederler, fakat bir koyun srsnde
fazla kei olursa, sry rahatsz eder. Zira keiler abuk yr
mek isterler 1.
Yrklerin ou kei besler. Keiye (davar), bu meslee de
(Davarclk, Davarclk) Ayrca, vaktiyle iskn olmu, talk, k a
yalk, orak yerlerde ky kurmu eski airetler (imdiki kyller)
vardr ki, geimlerinin byk bir ksmn keinin st, st m ah
sulleri ve etinden temin ederler.
Keinin orm an iin muzr bir mahlk olduu malm olmakla
beraber binlerce airet ve kyn maietini salamas, dahil et

istihlki, canl hayvan ve kl ihracat ile temin edilen dviz de

gzden uzak tutulmamaldr. Davarc Yrkler: (Koyunun iine
kurt girse hepsini ldrr, sesleri bile kmaz. Keiye gelse, lrken bile barr. Kei yaraya bereye dayanr. Koyun ykseltir
amma, bizim gibi fakirler iin kei iyidir) diyorlar.
Fukarann inei olan keinin dostundan ok dman vardr.
Aleyhteki yazlar pek oktur. Bu yazlarn birisi bu hususta fikir
verebilir.
Cook, Hawai adalarna 1778 de bir erkek, iki dii kei getirir.
reye reye binlercelik sr. Son yeillikleri kurtarm ak iin hep
sini ldrm ek lzm gelir.
Akdeniz evrelerini plak klan da kei. Provance onun y
znden aasz. Yunanistan, Sicilyay Gney talyay fakirle
tiren O.spanyay kemiklerine kadar yolan o. Berberistan harab
eden o. L bnan, Suriyeyi, Filistini oraa eviren o. Btn
Asya, ine kadar onun dileri altnda lleti. M adagaskar gneyi
orm anlarla kapl idi. 1935 de tiftik keisi retilmitir. 1950 de
250.000 kei. Fakat artk hemen hemen hi orman yok1.
Nevileri, Ya ve Cinse Gre simleri:
Yetitiriciler syah Icl keilerini, alaca, kurun, san gibi ak
renkte olanlara tercih ederler ve bunlarn souk ve hastalklara
daha m ukavim olduklarn kabl ederler. Beyaz veya a kg r renk
ler ise hi m akbul deildir 2.
Grpe: Yeni domu keiyavrusu
Olak: her iki cinsin 6 aya kadar olan.
* ebic: alt ayla bir ya aras dii ve erkek kei.
Yazm: bir yandan sonraki dii kei.
Kei: iki yandan sonraki dii kei.
Seyis: bir yandan sonraki hadm kei.
Teke: bir yandan sonraki burulmam kei.
l

Fulih Htfkt A ta y , K e i Diinva Gazetesi. 25/12/1960 (Bir Fransz Dergisinden

nakil).

>

l'rot. Dr.S.Batu, Trkiye K e i Irklar ve K e i Yetitirme Bilgisi Veteriner

Fak. Yay. A tkara. 1951

Erke: yal hadm kei.

K art: drt-be yal hadm kei.
Teke Katim: sfat zaman gelmi, alma arzusu gsteren ke
ilere (tekesemi veya savrk) denir.
Kota olduu gibi teke dc kei srsnden ayrlp, ayr bir
besiye tab tutulur. Kesif yemle beslenir.
Teke, srnn arasna getirilirken zerine bir kz ocuu bin
dirilir. T ekenin etrafn keiler sarar (Austos sonu)
ubatta guzlar (dourur). Olaklar azsa kuzularla bir araya
konur. Fakat bir ok airetler mnhasran kei besledikleri iin,
Olaklar iin husus guzluklar (aynen kuzulara yapld gibi)
yaplr, fakir olanlar adrlarnn bir kesini guzluk olarak ay
rrlar.
Olaklar (kei yavrusu) 15 gn sade st emerler. G nde iki
defa emitirir. (Anasm emmesine msade edilir) 16.gn harnup
(kei boynuzu), zeytin, murt (Mersin, ilek aann yeil dalla
rndan kesilen dalcklar) guzluklara (kuzu ve olan husus
barna), olan yetiebilecei yere aslr. Olak bunlar (taze,
yeil dallar) yemee balar. Bu mddet esnasnda gnde bir defa
emdirilir.
Olaklar bir aylk olunca, ayr bir sr halinde yaylma, rm e
karlr. Buna (kigirim) de denir. Ayr bir yerde gdlr. Olak,
davarn (ana kei srs) geldiini grrse zapt edilemez; hepsi
birden analarn bulup, ne varsa emerler. Onun iin davar oban,
olak obanna seslenir: Davar geliyor! Ola ada sr. O da
anasn grmiyecei sapa bir yere srer. oban da davar obaya,
adrnn yanna getirir. obann karn doyurulur, uykuya yatar.
leden sonra kadnlar davar samna karlar. Bir erkek ocuu
iki keiyi boynuzlarndan tutar, iki kadn, koyunda olduu gibi,
balarn keinin kuyruuna dayanp saarlar.
Austos balarnda davar krklr. Davarn (keinin) kln kes
meye mahsus makasa (grklk) denir. D.Trkistan kazaklar buna
(G rtk) diyorlar.
Kllar (kl taranda) taranr. al, rp, pislikten (epel)
temizlenir. Kadnlar taranan kl burma (yumak) yaparlar. Bu

yumaklar komulara datlr. adrlk (adr ipi) einirler. Oba

halk ekseri yakn akrabadan mteekkildir.
Eirden bu adr ipi, arkta (resim:41,43) bunlar bkerler.
Bkm iki katl olur.
K l keide kllar kaba dz ve uzundur. Dalk arazide yetien
kl keilerinde kllarn ova mntkalarnda yetienlerin kine nazaran
daha kaln olduu kabl edilir. Bu kaim, dz, iltivasz ve uzun
ktlardan baka ince, yum uak ve ksa dip kllar da b u lu n u r1.
ebi, anas ile birlikte krklr. Yarm kilo civarnda kl verir.
Kei anlar:
Firik: Kk an
Glgrt, gldrg: Orta byklkte an
Takrdavk: Orta byklkte an
Top an: Byk an (baz airetler Yedek an) diyor
Binbin: Byk an (Baz airetler dundar an)
Kei Zararlar ve ktisad faydalar:
Aa, orm an iin malm zarar, vastal olarak erozyona sebep
oluu yannda, keinin faydas da byktr. Bir ok airet ve
kyn geimini kei temin eder. Kudretli bir iskn politikas,
esasl bir sanay kalknmas yaplmadan, keilere kar alacak
sava, onlar itlf, bindiimiz dal kesmek dem ek olacaktr.
Kayalk bir yerde kurulmu kyn maietini, dman olduu
muz bu kl keisi tem in eder. Yeri yurdu olmayan airetler,
msait olmayan kra yerlerde bile kei besleyebiliyorlar.
Btn fakir halkn ve mntkalarn et ve st, st mahsulleri
ihtiyacn kei temin ediyor.
Koyuncu yrkler bile adr, ul, kolan, heybe, torba, tuluk,
ihtiyalarn kei besleyen yrklerden gideriyorlar.
Ordudan suvar ve koulutopu snf kalkmazdan nce (3-4
sene evveline kadar), asker birliklerin ul, gebre, kolan, torba
ihtiyalarn mutaflar temin ederdi. Mutaflk Gaziantep, M ara1

Prot'.Dr.Batu, Trkiye. K e i Irklar

Fak. Yay. Ankara, &S1 sf.Il

ve

K ei Yetitirm e Bilgisi V eteriner

dan Aydna kadar uzayan, kei ile kaim, yerli endstri kk

zanaatlarm zdan biridir. Aydnn Bozdoan kazasna bal, 150200 sene nce iskn olmu yrk ky (Birese, Dutaac,
Koyuncular) sadece mutaflkla geinir. Biresede kurulan pazara
bn civarn tccar gelir. Trkiycnin her tarafna bu mamulat
(byk kl hararlar, uvallar, heybeler, torbalar, kolanlar, geb
reler, yularlar, ullar ilh...) Nazilliden sevk edilir. (Resim: 45)
Trkiyenin en cra yerlerine yollar yaplp, kamyon, otobs
iley inceye kadar nakil vastas at ve bilhassa eek olm akla devam
edeccktir. Binlerce kydeki at ve eein ulu, heybesi, torbas,
yular, kolan v.s. bu mulaflar tarafndan (Antep-Aydm aras)
tem in edilir. Yzlerce kk zanaatkrn maieti ve yzbinlerce
kylnn ihtiyac kei beslenmesine baldr. Buna bir de yrk
lerin vc kei ile geinen kyllerin maieti inzimam eder.
G r lyor ki bu mesele kestirilip atlacak, hemen halledilecek
neviden deildir. ok cepheli olarak dnlmesi gerektir1.
c- Devecilik: (Resim: 19,20)
Yrklerin yayla, kla, gzle arasndaki glerini, seyyaliyetini
temin eden, vaktiyle Trkiyenin mnakale ekonom isinde rol oy
nayp, airetlere munzam gelir kayna olan deve-konargerlere
byk hizm etler ifa eder.
i

Keinin sonsuz faidesi yannda, ormana atfedilen ehem m iyete bir trl akl
erdirem iyen yrkler, bunu k eiye dolayst ile kendilerine garazkrlk ibi
gryorlar. Bunu K arakoyunlu A iretinden (A n l m as D alarnla) H ac
Ibioullarmdan A li D em ir yle ifade etti:
"H azr gazanlm mal te le f etm ek olur mu? Bu mal yalnz bizim u 'el, biitiin
memleketimizin. Davar da, orman da Allal yaratm. H epsini birbirine seb ep
halketmi d e meydana gelirm i Birguraklk olsa, bu mal bu m em leketi, dvleti
gurtarr."
Getre Karakoym h'lar k e i ile orm an m ukayese iin yle diyorlard
( ilerinde k e i besleyen az. koyuncu ok olduu halde). Bizim g cilerden
Tryle yala oluyo.
Ormanlarmzdan akma
(a) A km a: an aacnn gvdesinin kabuu syrlp, alman tatl su)
Karakoyunlu A iretinden A li Yeti (A nam as Dalarnda) Bu babda irticalen
u iiri syledi:
Bir anam mar, yiiz on dokuz yanda
Y e d i ocuum mar. kl gei, hayvanat m peinde
H ebir eye aklm ermedi, ornian iinde
H erhalde buna da nehayet verdiler
Var olsun y e n i auyasa. atalarmz.

O ra Asya airetleri t^il hrgcl deve kullanrlar. Anadoludakiler tek hrgcsnii yetitirir ve kullanrlar.
"Tek ve ift hrgcl develer, Gney A m e rik a s nda yaayan
Lamalarla birlikte (Ruminant ia) gevi getiricilerin Ty lop oda nasr
tabanllar alttakmmdandtrlar. Tek hrgcl develere (Cam ehis Dromedarits) dorudan doruya Dromader; ift hrgcl develere de
(Cornelius Bakteriyanus) Bakteriyan devesi, Buhara devesi ismi ve
rilir1.
Devenin Ekli:
Devede byke ba makbul saylr ve profilin de mmkn
m ertebe dz olmas, istenir. Gzler parlak ve byk olmaldr.
Bunlarda bildiimiz gibi st dudak yarktr ve ok defa ksadr.
Onun iin dili rteeek uzunlukla olmaldr. Ksa olursa (gdk)
ismini alr. Alt dudak da sarkk olmamaldr. Kulaklar ve gzlerin
etrafnda fazla kl bulunmas makbul deildir. Asaletin azlna
delil saylr. Alt enede nedbeler yara izleri bulunmas da hay
vann tenbelliine delil saylr.
Boyun uzun ve hafif mukawes olmaldr. Kaslarn kuru ve
sk olmas lzmdr.
Cidao ve sacrum ykseklikleri ayn olmaldr, ayn olursa
havut iyi durur".
Devenin Vasflar ve Kullanlmas:
Deve belli iklim, toprak ve yem artlarnda yetien bir hayvan
olmakla beraber en souk sitepler de olduu kadar en scak l
lerde de yetien bir hayvandr. ln 50 dereceyi geen scana
tahamml ettii gibi sitepin vc yaylann sfrn altna inen so
uklarna da dayanr. Yalnz rutubete kar ok hasastr. Lehm anna gre ortalam a aylk hava rutubeti 11-12 milimetrelik
tevettr derecesini geen mntkalarda deve barnmaz. En iyi
yetitii yerier, kuru, ya az ller, sitepler kuru ve kumlu
topraklardr. Bununla beraber mesel Bakteriyan devesi dalk,

ProC.Dr.S.Bata. ze l Z o o te k n i. D e v e . D om uz. T avuk yetitirm esi

Biomerik, / 1 akara, 1951 si'. 7_,13.

Prof.Dr.S.Bulu, zc i Z o o te k n i , D eve, Domuz, Tavuk y etitirm esi v e

Biomelrik, Ankara, 1951 s f s.7,13,19.

vc

arzal m ntkalarda da llerdeki gibi kolaylkla yryebilmek

kabiliyetine maliktir. Bu itibarla katrdan hi aa kalmaz.
Deve ok sakin, dayankl, itaatli, kanaatkar ve muns bir
hayvandr. Az bir yemle uzun gnler almaya tahamml eder.
Nereye kertilse kalr ve kk bir ocuk, bir deve kervann
sevk edebilir. Biraz rkektir. Zeks yksek deildir. rkeklii
ve itimatszl iyi ve anlayl kullanla zararszlatrlabilir. Ken
disine fena muamele edildii takdirde bunu unutmaz ve bir gn
yapandan c alr.
Acya, zdraba ok dayankldr. lde a kalan arablarn
icabnda devenin hrgcn keserek iindeki ya yedikleri ve
hayvann bu ikenceye hi ses karmadan tahamml ettii sy
lenir. Bilhassa ala ve susuzlua dayanmas devenin deerini
artran en nemli vasflardr. ldeki sert talar iinde, atlarn
alktan ld yerlerde, deve yaar ve i grr 1.
Anadolu Develeri (Ayn kaynak)
Anadoluda grdmz bu deve tipleri, Asya ve Afrika d e
velerinin m elezlenmelerinden meydana gelmilerdir. Bu melezlemcler, llettayin yaplmam ve bilkis bir maksat gz nnde
tutularak, m uhtelif artlara uyacak evsaf haiz tipler elde etm ek
gayesi ile yaplm ve bunun iin de Asya ve Afrika develerinin
kanlar m uhtelif m iktarlarda birbirleri ile kartrlm. Souk,
iklimi sert olan mntkalarda alacak develer iin daha ziyade
Bakteriyan kan, scak mntkalarda alacaklar iin ise daha
fazla Drom ader kan kullanlmtr. Bu suretle m uhtelif kan de
recelerinde m teaddit yarm kan "elde edilmitir. Bu yarm kan
lar ihsan Abidine nazaran unlardr:
I-Tiiyl deve: Bu melez deve tipi, Anadoluda Suriye lle
rinden gelen tek hrglii Aneze develerinin diisi ile (ki buna
Celep ismi verilir) iki hrgcl olan ve halk arasnda Buhur ismi
verilen Bakteriyan devesinin melezlemesinden elde edilir. Tyl
devenin erkeine Besrek, diisine Maya ad verilir. Bunlar A na
dolunun souk mntkalarnda kullanlr. Ykseklikleri 2,15-2,30

PraC.Dr.S.Batu, z e l Z o o te k n i. D e ve . D om uz, T a v u k y e titirm e si ve

Biometrik, Ankara. 19.1L s' s.7.13,19.

m etre kadardr. Tek hrgcldrler (tek hrgcn Dominan o l

duu anlalm aktadr) ve hrg, Aneze devesinin hrgcne
benzer. Yalnz biraz daha geni ve drt kedir. Aneze devesinde
ise kedir. Tyleri uzundur. Aneze develerine nazaran daha
fazla yaar ve daha uzun mddet hizmette kullanlr. 25 yana
kadar gelirler. Tyl deve, Asya ve Afrika develerinin birinci
kuak melezlerinden ibarettir.
Bizim dc yrkler arasnda topladmz malmat bunu tu t
maktadr. Yalnz (Tyl deve) yerine (Tl) diyorlar. O rta As
yada (Bura) yrkler arasnda (Buur, Buhur) denen ift hrgcl damzlk erkek deve ile Aneze develerinin diisinin (ai
retlerin ou buna Gayalak, bazs Celep veya boz deve der)
birlemesinden meydana gelir. Bu mahsule erkek olsun, dii olsun
tl denir. Diisine (Tl Maya) veya sadece (Maya) erkeine
iki yandan alt yana kadar (Daylak) veya (Tl Daylak) alt
yandan sonra (Beserek) veya (tl Beserek) denir. Kvrck
tyl, beyaza yakn, nohut renklisi makbuldr.
Buhur vaktiyle Krehirin (imdi baraj sahasnda kalan) Bura
kynde ve Fethiye civarnda Buurcular Aireti tarafndan ye
titiriliyordu. m paratorluk Trkiyesinde bu ile temayz etmi
airetler mevcuddu. Bunlardan (Arablar Aireti) zmir ve Seluk
civarnda bu ile urarken, nedense bu iten men olunmulardr:
V e Ayaslog ve zmir tevbilerinde olan b u u m arabalar zaman-
sbkda buhur hizmetin iderler imi sonra buur hizmeti r e f' olnb...1,1.
Sylendiine gre, buhur nazl olur, diiyi severse aarm.
Diinin zerine ala bezler, kilimler rtlp, alver olum... sana
ala ebi alacam, toklu alacam diye zorla am yaptrlrm.
defa am yaptrlyor. Buhurculara ebi veya toklu am bedeli
olarak veriliyor. Tohum alndysa (kaym) veya (kaygn) deniyor.

Prof.Dr. m er LtC Barkan. . .EdFak.Yay. 256. Kanunlar. I.c ('X V '' v c

X V I asrlarda. Osmanl mparatorluunda Z ira i Ekonominin H ukuk v e M al
Esaslar) stanbul, L045. sC.12 v e D r.H im m c A kn, A ydnoullar Tarihi.
st.W46, sf.190
,
ProC.Barkan, (A raplar) (Arabalar) okunmutur. Bu bir yriik airetidir. Bu
isimdeki bir o k kyn adi Dahiliye Vekaletince (Arap)lkla ilgili zannedilin
deitirilmitir. leride yazacamz (E e Blgesi y e r adlar) isimli makalede
buna geni ekilde tenias edeceiz.

Be yandaki daylak idi edilince (burulunca, enenince) (T

l hadm) ad alr.
2- Tavsi: Bu, buhur kannn Afrika dromaderi kanna galip
bulunduu bir yarm kandr. Tyl deve diisinin (Mayann) yani
Afrika Asya develeri birinci kuak melezlerinin tekrar buhur
devesine verilmesi, yani geriye melezlenmesi ile elde edilir. e
m atik ve ilme uymamakla beraber bunu 3/4 buhur kanl bir melez
olarak ifade edebiliriz.
Tavsi, ok kuvvetli bir hayvandr. Buhur kann fazla ktiva
ettiinden dolay buhur devesine daha fazla benzer. Hrgc
iftir ve Asya devesinin hrgcne yaklar, onun gibi atal ekil
gsterir. Bu 3/4 buhur kann tayan melezler (tavsi) tekrar
buhur devesine verildii takdirde elde edilen melezler buhur
devesinden artk ayrt edilemez.
Tavsier aralarnda birletirilmezler ve bunlar yalnz ide kul
lanlmak iin elde edilmi melezlerdir. Damzlkta kullanlmazlar.
Halk her halde husule gelecek inikaklar nlemek maksadyla
bundan ekinmektedir. Tavsiler, Afrika devesine de ekilmezler.
Bu takdirde ise Asya kanma fazla malik olan bir melezin tekrar
Afrika kanna (geriye) doru melezlenmesi mevzubahis olacaktr
ki bu suretle irs hviyeti karmakark melezler meydana kacak
ve bunlarn gerek irs bnye ve gerekse verim itibariyle yksek
deerde olmalarna imkn bulunmyacaktr. Bu sebeplen yetiti
riciler bu melezlemeden ekinmekle ve ayet tavsinin erkei A f
rika devesinin diisini aarsa krd ka t" tabirlerini kullanm ak
tadrlar.
(Ayn eyi bir ka airette dinledik, onlar buna ayrca isim
vermiyorlar.)
3- Teke: Bu melez, tyl deve dediimiz Asya-Afrika birinci
kuak melezinin erkei ile Afrika devesi: (Halep, Aneze) arasnda
yaplan geriye melezlcmenin mahsuldr, Tavsi, ayn birinci ku
ak melezinin buhurla yaplan geriye melezlemesi mahsul idi.
Teke ise Afrika devesi ile yaplan geriye melezlemenin mahsuldr.
(Erkeine Lk, diisine Teke Celeb) ismi verilir. 3/4 Afrika
kann tayan bir yarm kandan ibarettir. Scak mem leketler iin
uygundur. Scaa dayanr, cssesi de kktr. Cenup m ntka
larndaki yrklerde bulunur. Onun iin buna (Airet devesi)

ad da verilir. Aydn ile Adana arasnda ok grlr. zmirde

de oktur. Tyleri ksadr.
(Y rkler erkek tyl yerine lkle, Afrika devesinin diisinin
birlemesinden kirinci meydana geleceini sylerler. Yani baba
gene lk, ana celep (gayalak) tr. 6-7 yandan sonra (kirinci),
(lk) adn alr.)
Lk adamcl olursa (insana saldrrsa, srrsa, kt huylu
olursa) enenir (burulur, idi edilir) Buna Lk Hadm denir.
Y rkler (tl)y eytanl sayyorlar. (Lk) devesi koyun gibi
uurlu, hayrl saylyor.
4- Kerteles: 3/4 Afrika kann tayan teke diisinin Buhur devesi
te yaplan geriye melezlemesi mahsuldr. Yani iki deta Afrika
kam ile melezlenmi ve Afrika kan galip bir melezin bu defa
tamamen aksi istikamette, yani buhur devesi ile melezlenmesinden
elde edilir. Yayla mntkalarnda, dalk arazde kullanlr.
(Yrklerde bunu biz bulamadk.)
5- Yeen: Bir Afrika Asya birinci kuak melezi olan tyl
deve diisinin Afrika devesi ile geriye melezlenmesi mahsuludur.
Yani 3/4 Afrika kanl melezdir. Kan itibariyle teke devesinin
ayndr. O ndan fark tesalpte tyl devenin diisinin kullanl
masndan ibarettir. Teke de erkek melezle Afrika devesi diisi
birletirilmitir.)
Yeen deve makbul deildir ve bu melezleme pek ender olarak
yaplr.
Y rklerde tam tersine biliniyor: anas (gayalak, celep), babas
(Beserek), ar kanldr, geri kalr. Fakat ykcl olur. K atr gibidir
Nesli yoktur. Bu birlemeye zina gz iie baklr. Beseree dier
develer meyletmez. (Yeen) e (Nacr) da diyorlar.
Beserek ar bir yk kaldramam ta: Y e en imi arn
demi. Bu ifadeye gre kitab malmat daha doru oluyor. Zira
(Yeen-Nacr), beserein kz kardeinin (Maya) evlad oluyor;
yani yeeni.
6- Kkrd deve: Afrika ve Asya develeri tesalbnn ikinci
kuak (F 2 ) melezlerinden ibarettir. Yani erkek ve dii (tyl
develer) in aralarnda birlemesinden elde edilir. Bu mahsul bir

birinci kuak melezi olan tyl develerden elde edildiinden ve

ikinci kuakta Mendel Kanunlar mucibince buhur devesine ve
Afrika devesine doru inikaklar meydana gelmesi tabii olduun
dan halk bu birlemeden ekinir ve bu ekilde birlemeleri me'um addeder. (Tyl Deve) denilen melezler ayn ana ve babann
(Buhur ve Afrika devesinden) elde edilmi kardeler addedildi
inden bunlarn birlemesi iyi saylmaz.
K krd deve, bir kullanma tesalb mahsulnden ibarettir.
hayvan olarak kullanlr, damzlkta kullanlmazlar.
kinci Kuak mahslleri olduklar iin vasflar sabit olmaz.
B uhur veya Afrika devesine benziyen num uneleri vardr.
Kkrt, yrklerde (kark, melez, andr.) manasna gelir.
Baz airetler bunun (Maya) ile (Beserek) birlemesi yerine (Gayalak ile Beserek) birlemesi olarak gryorlar.
(B oynuinceliler), gayalakla beserekten olana yurdagaar,
Y urda gaan diyorlar ki (Yeen, N acr)n dier bir ismi olsa
gerektir.
Horzum lular (Maya)y ekmiyorlar. Gnah sayyorlar. Dou
rursa, ykle katlmadan kesiyorlar.
Yukardaki tasnife sokamadmz iki deve ismi daha mev
cuttur.
Yetieen: babas lk, anas mayadr. Makbuldr, yke, ok
kuvvetlidir. (Boynuinceli Airetinde)
Haan: babas lk, anas mayadr. Buna ayn zamanda (grma:
krma, kark, andr) da denir. (Dinar Trkm enleri)
Cins ve neve bakmakszn develerin yalarna gre verilen
isimler:
Kek (Kek), loduk, (Potuk): alt ayla kadar deve yavrusu.
Dorum : iki yama kadar deve yavrusu.
Daylak: iki yandan sonra deve
a) Lk dayla
b) Tl dayla
c) Nacr dayla

H orzum lularda

Deveciliin, Airet kltrnn ata szleri halinde devam:

Arbal insan iin:
"Maallah! lk gibi oturdu, gitti"
Bir yerde bir hakimin bir idarecinin bulunmas lzm geldiini
ifade eden:
"Gaterde lk bir ter
ri yar insan iin:
"Beserek gibi adam " (Beserek: erkek tl deve)
Gzel kz iin:
"Maya gibi k z (Maya: dii tl deve)
Devenin dourmasna Botlama denir (Horzum lular Portiama,
boduklama derler)
Dinar Trkmenleri: patavatsz lf eden iin:
"Deve botlar gibi botlad" diyorlar.
Deve isimleri alm kylerimizin bulunduunu da gryoruz:
(Kylerimiz, 1933, Dahiliye Vekleti nr.)
Beserek Ky

: Yozgat

Tl Ky

: Refahiye ( Erzincan)

L k K y

T l K y

: Y u su feli (A rtvin)

: S aim bey li

(A d an a)

Tllei Ky
: Bayrami (anakkale)
Y rkler devenin barmasn cinslerine gre isimlendirmi
lerdir. (Deve) btn cins ve nevilerin umum ismidir.

D eve
L k
K irin c i
B eserek

: o z u la r
: te r
: T r la r
: g u g u ru r

Yetitirme; Bakm ve Besleme:

Develerde kzgnlk gerek erkek ve gerekse diilerinde grlr.
Erkekler ilk defa 4-5 yalarnda diiler 5-6 yalarnda kzarlar,
yanda talep olan diilere rastlanmaktadr.

Erkek devede kzgnlk ok ak tezahrlerle gze arpar.

iddetli bir tenbih, hayvann kuyruunu kam gibi aklatarak
tenasl uzvuna vurmalar, husyelerin imesi bu alam etlerin bahcalardr. Anadoludaki Tyl adn tayan develer kzgnlk
esnasmda dilerini gsterirler ve azlarndan beyaz ve koyu bir
kpk karrlar. Ve umumiyetle erkek develerde vc bilhassa
arap develerinde yukarda sylediimiz (kzgnlk) kesesi grlr.
ki hrgcl Asya develeri de Tyl devede kzgnlk devrinde
nuchada ter veya ya guddeleri fevkalde bir faaliyet gsterdi
inden buras daima bir slaklk gsterir. Tek hrgllerde bu
tezahr nadirdir. Damzlkta kullanlmayacak erkek develer kastre edilir.
Kzm erkek develer, kzgnlk esnasnda ok tehlikelidirler
vc bu esnada bunlara yaklamamak lazmdr. Bunlar dier hay
vanlardan uzak tutmal ve daimi bir nezaret altnda bulundurul
maldr. Kznca develerde itah da azalr ve bunlara bu devirde
kesif yem-devclcrde kesif yem ekseriyetle hamur eklinde verilir-verilmemclidir. Biraz arpa biraz da su kfidir. Erkek deve alt
yanda damzlkta kullanlmaya balanr.
Dii develerde kzgnlk gze arpacak ekilde olmaz. Yalnz
bunlar kzdklar zaman sakin ve tembel olurlar. Yrm ek iste
mez ve kervanlarn arkasnda kalrlar. Kzgnlk doumu mleakib nc gnde grlrse de ekseriyetle atrm azlar ve bir
sene atrlmadan kalrlar.
Fakat doumu mteakib atrmalar da kabildir. Sfat esna
snda dii deve km vaziyette durur.
Bir erkek deve iin 10-30 deve hesap edilir vc gnde 3 sfattan
fazla yapmamalar lzmdr. Birinci sfattan sonra dii deveyi 15
gn geince tekrar erkek deveye gstererek gebe kalp kalm ad
n anlamak lzmdr. Gebe kalan deve, erkei red eder, kuy
ruunu kaldrr ve kmez.
Gebelik bir yl srer. Ortalam a 365 gndr. Baz hayvanlarda
13 vc nadiren 14 ay srd o lu r1.
Kn devenin cins arzusunun artmasna (Deve girdi), baharda
isteksiz olmasna (Deve yozuldu) denir.

(Tl Beserek) kn, babas buhur, (bura) gibi kzgnlk

devrine girer, tehlikeli bir hal alr. Anzndan kpkler saar,
kuyruu ile tenasl uvzuna vurur. Bu mevsim devenin tam gre
mevsimidir. Balkesir ile Antalya arasnda yrkler Tl glei
(Deve Grei) tertip ederler. Kasaba ve ehirlerde davul ve zur
nal byk elencelere sebep olur.
ki (Tl Beserein) veya iki (Lkn) arasna getirilen (Tl
Maya: dii deve) kskanlk vesilesi olur. Erkek develer birbirine
saldrr. Azlar baldr. Trl ustaca oyunlarla birbirini yen
mee alrlar. Seyretmesi hayli heyecan verir. Etraflarnda savranlar (usta, yal deveci yrklerden mteekkil hakem ler) el
lerinde urganlarla lzumu halinde yahut bir deve dierini devirip
zerine yklendiinde mani olarak, ayrrlar. Eer bir deve ka
arsa (tabiat ile dier deve de kovalar) son sratle gittii halde;
tribn v.s. olmadndan seyircilerden kaamyan yallarn, o
cuklarn zerinden basmadan atlayp geerler.
Lk, ancak vasat bir tl ile grebilir. H er trl ile greemez.
Eede ad yllarca sylenen tller gelip gemitir.
Bu deve gretirme O rta Asyadan gelmi olsa gerek. u kay
nak bu hkme varmamza sebep oluyor:
Ordos bronzlarnda biiyiik bir yer tutan at grei tasvirlerinin
ta h in i ancak in kaynaklarnda bulabiliyoruz. Krgzlar her sene
yetitirdikleri atlan gretirirlermi. Ve b grete birinci gelen ata
ve yetitiricilerine mkfatlar verilirmi. A yn an 'aney i bronzlar ti
zerinde hakkedilmi olarak da gryoruz. (C.Trever, Exc. in Northern
Mongolia, s.13) Buna benzer dier bir sahneye de L oo kolleksiyonundakt bir bronz zerinde rastlyoruz. Deve ve kaplanlarn mca
delesi de Sibiya ve Ordos bronzlarnda biiyiik bir yer tutar. (Bur
lington Magazine, 1926, A pril)1.
Beslenmesi: deve, allar, dikenleri ok sever. Akama kadar
diken yiyerek kendi kendine yaylr. Ekseri banda yal bir yrk
veya ocuklar bulunur.
A kam lan deve hap verilir: Seslenince (Sar M ayaL.Gara
lk...v.s.) anlayp gelir. Deve hap, (Deve Tec) i denen inkodan

derince bir kap iinde hazrlanr. 3 kg. kadar arpa unu veya
burak yarmas su ile yorulup hazrlanr. Katlatrlp, sb
(yumurta, elips) ekline getirilir. Bir yk devesine 24 saatte bir
verilir.
Deve yazn iki defa (sabah, leden sonra) sulanr. Deveci
kovas denen, az dar, alt tahta yanlar sa kulplu bir kova ile
su getirilir. Bunun iine konan su icabnda uzak mesafelere kadar
tanr. Daha ziyade yolda rastlanan kuyudan su ekmeye yarar.
Devenin suyu itahla imesi iin suyun iine arpa unu (orak)
atlr. D inar Trkm enleri buna (or) diyor. Deveye yorgun iken
su verilmez; yoksa hastalanr. (ohoL ohoL ) denerek sulanr.
(Ho!) diyerek kaldrlr ve srlr. arrken (ho bidi bidi!..),
ktrrken (h! veya k!..) denir.
Deve ve devecilik hakknda (Honaml, Sarkeili, Karakoyulu,
Yeni Osmanl, Dinar Trkmenleri, ilh..) gibi airetlerden epeycc
bilgi topladmz halde, Horzum airetinden (halen D inar civa
rnda Gkek kynde oturan) 75 yalarnda Hac akrolu
Osman avutan edindiimiz malmat hayli dolgundur. Ona gre
devenin (d) danktr (bir ka yerde):
1- Boynun st ksmnda (eri ksmda)
2- Sa ve sol kaburgalarnn ucunda.
3- Kuyruk stnde (Sandal aac)
(d) toplu olsa, bir yerde bulunsa muvazenesini temin edip,
yk kaldramazm.

Devenin tehizat:
Havut: devenin semeridir. u ksmlardan mrekkeptir:
llarzn : d kee ile kapl olup, onun altm kl ul ile kap
lamlardr. Bu ulun iine Ilavut ofu denen saz doldurulm utur.
H aran n stn kaplyan kee (Tl Beserek) te krmz, ssl,
gzeldir.
Hatap Aa: drt adet aa, iki adet bir yanda iki adet bir
yanda. Yk sarlrken ipler bu aalara geirilir.
kence: iki adet aa. H atap aalarna m erbuttur, (hatap
zapteder)
Darak (Tarak): ki adet aa
Hatap ba:
Kolan: adet
1- Gbed Kolan (boaz alt)
2- T, d Kolan (karn alt, n ksm)
3- Kask Kolam (karn alt arka ksm)
Kuskun: havut kaymasn diye, kuyruk altndan geirilir, (yn
veya kldan)
lik veya kence pi: drt adet
Bel ipi: havutun hatabna balanan ip (bir adet)
Yrkle bal zanaatlardan biri de (Havutculuk) tur. Ee
ve Akdeniz blgesinin baz kasaba ve ehirlerinde bu ile itigal
eden bir esnf zmresi el-an mevcud olup, yrkln nihayete
ermesi ile tarihe karacaktr.
irik: havutun altna konan, attaki ter keesi gibi kee.
Yular: ynden maml, renkli dokuma, devenin bana geirilir.
Akrap: yanan altna (iki tarafa da) taklan, (4 ivili) ufak
dem ir paras. ivili taraf ie dorudur. Ete deince, kalp deveyi
(Bilhassa) (Nacr) batarak yanan (duluk) actarak, canlandrr.
Zencir: Bir metre kadar uzunlukta, (ilbir) lc (yular) birbirine
rapteden halkal zincir.

lbr: Yn veya kendirden ip. (Sar Keili, Honam llar buna

dizgin der)
Tellik: (ilbir) le (zincir) i balayan ince ip. (Horzum ) dan
baka airetler buna (Telipi) derler.
D e v en in b irb irin e b a lan m a sn a (T irk e m e ) d e n ir. Z ay f
b ir ip le (T e llik , T e lip i) b a lan r: deveye z a ra r v erm e sin
diye. D ev en in b a n d a k i y u lara m erb u t (z in c ir) le, n d e k i
d ev e n in kask k o la n n n ucuna bal o lan (D izg in , ilb ir)i
ba ly an in ce ip e (T e llik , te lip i) d e n ir. Bu d ev e n in s ig o rta
te lid ir , h a y a tn k o ru r. K t b ir a ra z id e , n d e k i d ev en in
e k m e si ile, a rk a d a k i d e v e n in m u v a z e n e sin in b o z u lu p ,
d m em esi iin (T el ipi, te llik ) h em en k o p a r ve deveyi
k u rta r r .
ki devcci gidiyormu. Biri eeinden atlayp sevinle yerden
bir ey alm. Aabeyisi merakla o N e buldun?" A lm buldum "
Hadi len sen de!... Ben de bi telipi buldun zandm , Horzum lular
(bi tellik buldum zandm)
Tel ipi altndan kymetli, zira bu ufack ip, devenin hayatn
kurtaryor.
uvaldz da devecinin can yolda (uval, havutu dikmek
iin) (engel) dc uval srtlamak iin.
M alam an tellik olmakszn, ilbirle, zinciri sk sk balamaya
diyorlar (Horzum lular)
Esnek: devenin azn balayan ip.
Kask, gazavent: kn deve kznca srmamas iin hatapla
esneki rapteden ip veya kolan.
Dizgor: keenin zerine aynalarla, trl ilemelerle ve deve
boncuu ile (midye gibi olup, tarlalardan toplanr, kemiims,
ufack ss, boncuk) deve zneti meydana getirilir. Grei deve
lerin bana ve havudun n ksmndan (alt tarafndan) n ayak
larna (dizlerine doru sarkan ss: (Grbend: Sra, akal v.s.
Gtibentlik, Ctak: Honaml, Sarkeili) Eski glerde de kul
lanlrm.
(G )te en nden kzn, gelinin gitm esi, kza baksnlar, deveye
nazar demesin diyedir.

Canlar:
1-Hatap an: havudun nne aslan, byk an. (Honam l,
Sarkeili: Dndar an), (Sral ve akal Aireti, Bolat an
diyor)
2ziller

Duluk an veya Zili: (Yanak: duluk) ta 7-8 adet ufack

Honam llar buna: yz an diyorlar (Sra)l, akal) v.s. (G e

veze), (Gulak an) diyorlar.
3- Y a n l a m a a m : k a r n a ltn a a s la n ( G le r d e )
b y k ses k a r a n , g e h a m e t v e re n b y k a n . S ar k c i li , S r a , a k a l v.s. ( z e k a n ) ( G b d k ) d i
y o r la r .
Honamllar: (G ara an) diyorlar.
Keveke: deve annn dndaki byk ksm. (D inar Trkm enleri)
Deve ski yerden kesilir:
1- Evvel boaz altndan
2- Sonra gbedden (boyunla gvdenin birletii yer)
Devecilerin piri Veysel Karan, devesi birinin bandan ot
yiyince, haram yemesin diye byle kesmi. Team l haline gel
mi.
D e v e n in t y b a h a rd a (h d r e lle z le , g n d n m a r a
s n d a ) y o lu n u r. T y y o lu n m u d e riy e , k a tra n , gaz, sad e
ya (veya ze y tin ya) k a r m s r l r . ayda t y
le n ir.
uval, heybe, ul, yatak yn, haba (aba) v.s. yapmakta kul
lanlr.
Ceh: Boaz altndan, gbede kadar gelen, sarkan uzun tye
denir. 3-4 Kgr. yn kabilir.
H rgiic T y : 3-4 Kgr. yn k ab ilir. C em an iyi d e
ved en 8-10 K gr (T l , N acr), cm an (G a y alak , l k ) ten
5-6 Kgr.

Deve Hastalklar:
1-Ktev: tmeden mtevvellid hastalk, tedavisi: krmz veya
kara biberle burnu oulur.
2Halka: boaznn altnda ikinlik peyda olmas (bademcik
gibi) Hap yiyemez olur. (Halka olmu) denir.
Tedavisi: kzgn demirle ilik dalanr. Gl gibi bir iz kalr.
3- Ham algn, Arrm, Hama alm: algn, garnekkin
(zayflam) olur.
Tedavisi: Koruk, taze kays su ile kaynatlp, soutulur. Deve
nin azndan ac karna dklr. Olmassa sirke dklr. 24 saat
su verilmez.
Sabaha kar deve krk gevi getirirse (abuk gevi getirirse)
shhati iyidir. 30 gevi getirirse (ardan alrsa) keyifsiz demektir.
Deve K atar ve Savran ba: art artda dizilip balanm develer
bir k atar tekil ederler. u tekerleme en gzel, normal katarn
yedi deveden meydana geldiini gsterir.
Yedi katar, be-alt yeter, sekiz artar
Katarda sra:
nde: Beserek (n devesi) (Honaml, Sarkeili, H atalar buna
(Peenk Devesi) diyorlar. kincisi, ncs, drdncs, bein
cisi, altncs gatar. Yedincisi Duldar Mayas (Acar: gen, gl
deve) Honaml Sarkeili, hayta: (Duldar Devesi)
Develer Ihtrlnca:
(n Devesi) nin (Peenk Devesi) nin sana harlar. Sar keililer:
Biz develeri Peenk devesinin sama htrrz. Dier airetler soluna
htrr dediler. Honaml ve Haytada ayn olduu gibi, hemen hemen
dier airetlerde ayn durumu mahade ettik. Ayrlk gremedik
Savrtmla: Deve kervannn mutlk hakimi, idarccisi, akl
hocasdr. Bu meslekle sa aartm bir devecidir. Konak yerlerini,
yaylm yerlerini bilir. Develere yk bulur, parasn, nakliyat cre
tini tahsil edip, devecilere haklar nisbetinde taksim eder.
Asker ikmallerde, cephane, mhimmat naklinde, Kohisar
G lnden tuz naklinde, 30-40 sene evveline kadar Trkiyenin

bilumum nakil ve ticaretinde (kamyon, yol yokluunda) yegne

rol oynyan deve katarlarnn banda (Savranba) na ok i
derdi.
G n d z uyur, gece uyank k a lrla rd . lk e r y ld zn d an ,
d e v e le rin gevi alm asn d an (gevi g e tirm e sin d e n ) sab ah a
ka saat o ld u u n u bilen in san d r. G ek v a k tin e (G ,
h a re k e t z a m a n n a ) ay arlay p , b t n d ev e cileri u y arrd .
H ava d u ru m u n u b ilir, akam dan icabnda odun to p la tr.
Kendisi gndzn icbnda yolda m erkebinin stnde uyuk
lar gider.
B ilhassa im p arato rlu k T rkiyesinde deve kervanlar, hazer
ve seferde byk hizm etler grm tr. Erzak ve cephane
nakli, kale kervansaray yapm ve tam iri iin m alzem e nakli,
lim anlardan i vilayetlere vilyetten vilyete, istihsal m erkez
lerinden stanbul, zmir gibi byk istihsal m erkezlerine tuz,
buday, bakliyat, kuru yemi, ticar em tea nakli develerle
yaplrd. A n a d o lu nun kan dam ar, nakliyat ebekesi deve
k ervanlar idi. Eski T rk ordularnda ve um um iyetle nakil
vastas o lara k deve byk bir yer alm olduu iin btn
kervansaray ve m enzilhanelerde byk bir zevk ve bilgi ile
yaplm deve ahrlar b u lu n u rd u 1.
- Atlk ve Srclk:
Anadolu yrkleri arasnda srler halinde, Kazaklardaki (Cl
k) misli, at beslendiini bilmiyoruz. Buna ramen yakn senelere
kadar gebe olsun, yerleik olsun hemen her ev at beslemeye
gayret etmitir. At, Trkn sevgisidir. Bunun Orta Asyada nasl
bir yaygn sevgi olduunu yukarda ksaca grdk. Anadoluda ise
ataszleri, trkler, Dadalolu, Krolunun (Koaklama, bozlak,
at) larnda bu sevginin hamas bir havaya brndn grrz.
Cenklcr onunla yaplr, dman lkelerine onunla saldrlr, dn

havram onunla olur, hatla anas babas vermeyince kz onunla

karlr, cirit onunla oynanrd'.
Atlk hususunda geni bir maddi kltr halen mevcuttur.
Sait Uurun (el Folkloru) ve ondan faydalanan Ali Rza Yalgnn (Cenupta Trkmen Oymaklar, V.sf.68-71) bu hususda ver
dikleri malmat zengincedir. Yerimiz msait olsa biz de m uhtelif
airetlerden, Avarlardan at hakknda topladmz bilgiyi, iiri,
trk, ataszlerini ilve edebilirdik.
Srclk, (yerli Kara) denen kk, verimsiz cinsin yetitirciliinden ibarettir. Baz airetlerde grdk.
d) ktisad Bnyemizde Hayvancln Yeri:
ktisad bnyemizin zira bir karakter arz ettii, mill gelirimi
zin takriben % 40nn ziraatten gelmekte olduu, bunun iinde
de hayvancln byk bir hisseye sahip bulunduu malmdur.
Bu arada canl hayvan ve ct hayvan mahsuller ehemmiyetli ihra
kalemleridir. Bu ihracat byk bir dviz kayna tekil eder ve
tediye muvazenemizde byk rol oynar.
Hayvanclk i istihlk bakmndan da ayr bir ehemmiyet ta
maktadr. Proteinin beslenmedeki ehemmiyetine mtehassslar
iaret ediyorlar. Bizde, ilerlemi memleketlerin aksine, protein
daha ziyade hububat ve sebzeden elde ediliyor. Pek az miktar et
ve hayvan mahsullerden alnyor. Senede 8-10 yavru veren, abuk
reyen domuzla protein ihtiyalarn bol bol gideren Hristiyan
lkelerine mukabil, bizim de kk ve byk ba hayvanclmz
levik etmemiz lzm.
Baade Raporunda da, Anadoluda halkn ekmek, rek gibi
ham ur ileri sayesinde gnde 3.000 civarnda kalori alabildii,
bunun %80 ni hububattan elde edilirken ancak %2 sinin sebze
ve hayvan yalardan, %7 sinin s ve st maml yiyecek ve
yumurtadan ve sadece % 1 inin etten temin edildii belirtilmektedir2.
1

S a rk e ili A ire tin d e n A li Osman E fe n d i'nin (K a ra d in k y -K o rku teli)

anlattna gre, cirit oyunlarn iirle dile getiren yaknc varm (
olacak) Buna (Tatar) derlerm i Hadise ti g e e n bir cirit oyununu Talar yle
tasvir e d iy o r
D e n ek ynarka kt G edik Haan'm dii
Yarld Trlolunun ga
ok sylemen, dutmyo Odabaolu'nun baL
Orta A sya'da buna (iit: yiit oyunu) denir.

F.A.O . Trkiye Raporu. Z.Bankas 100. yldnm Yay., 1963 sf.69.

Bu raporlarda, tetkiklerde, plnda mterek, hayvanclmzn

ibtida bir seviyede olduu, hatt eski halinden, verim itibariyle
dc geriye gittii hususudur. Bu gerileyite meratarn ekilebilir
arazi lehine azal byk rol oynamtr.
"D44 de 12,9 milyon hektar olan srlp ekilebilen arazinin 1)56 da
22,4 milyon hektara ykselmesi, step m eralarn feda edilmesinden mtevvelliddir. Bu mddet zarfnda sitep meralar 32 milyon hektardan
23,1 milyon hektara dmtr. Tabiat ile sitep meralarn en iyi ksmlar
srlmtr. Geri kalan ksm kayalar ve ok seyrek Floraya malik
olan kayalarla dolu, ok dik meyillerden ibarettir. Bu azalan mera
zerindeki hayvan says artmtr. D46 dan 1956 ya kadar koyu n vc
kei says 40,1 milyondan 49,5 milyona, sr ve mandalarn says 10,6
dan 5 milyona ykselmitir. Otlanabilecek sitep m eralarn hayvan
bana olan ortalama dnm miktar hemen hemen %50 azalmtr.
Mevcut 29 milyon hektar m era bu saha zerinden beslenmek istenen
hayvan miktarn tamaktan uzaktr1.
Bu ar otlatmann ne vahim hal ald be yllk plnn u
satrlarndan daha iyi anlalyor: 1962 ylnda mevcut megalar
mzn byk ba hayvan birimi olarak otlatmak kapasitesi 15 milyon
ba olarak hesaplanmtr. Her trdeki hayvanlarn byk ba hayvan
biribi olarak miktar 24,1 milyon ba olduuna gre 9,1 milyon ba
hayvan normal otlatma esasna gre akta kalmakta veya ar
otlatma ile m eralar tahrib edilmekte, hayvanlar da iyi bir ekilde
beslenememektedir 2.
m paratorluk Trkiyesinde de ar otlatmaya, m eralarn azal
masna mani olmak iin tedbir alnm, kanun vaz olunmutu.
Demek zamanla tatbikat nazariyattan stn gelmi. Bu kanunlarn
birinde bu hususta yle deniyor: Ve kadim-z zemandan ehir
limin ve ehl-i kurnn davarlar rsi (otlamas, yaylmas) itin
vaz'olunan yerin ekilmesi ve korunmas zarar- ndr Ol cihetden
medfu ve memnu 'dr (Barkan, Kanunlar, sf.7)
Tedbirler, areler:
Plnlama meralar zerindeki basknn byk ba hayvan saysn
sabit !utulmas, kei saysnn azaltlmas ve yem bitkileri ziraatnn
1

F.A.O . Trkiye Raporu, sf.15.

Birinci beyitlik kalknma pln, Ankara, 1963, sf. 159,

gelitirilmesi ile ksmen nleneceini dnyor. Uzun vdede

baz marjinal topraklarn eski haline (mera) evirilmesi gaye edinilmitir1, Be yithk yatrm toplamnn %6,1 ini karlayan 684
milyon Hra gelien hayvancln artan yem ihtiyacn ksmen karlamak
iin neralarn filetirilmesine, erozyona engel olmaa ve yeni kurulacak
ba, meyva ve zeytinlikler iit gerekli teras ve tesislerine, slak ve bataklk
alanlarn kurutulmasna harcanacaktr2.
Oakes Raporunda, O rta Anadoludaki hayvan nisbetinin te
bire indirilmesi ne srlm, tavsiye edilmitir. Baade R aporunda bu hemen hemen imknsz grlmektedir. are: ...Orman bl
gesinde kalacak olan hayvan sahihleri iin tatmin edici baka
geim vastalar bulmaktr. Bu imknlar salanmadka orm anda
otlatm nlemek imknszdr ve herhangi bir zorlama teebbs
phesiz ki Orman Umum Mdrl ile orman halk arasnda
daha byk ihtilaflara yol aacaktr. Bu deiik geim yollar
orm an hizmetlerinin geniletilmesiyle (yol inaat, orman d aalandrma, kymetlendirme) orman kylerinde yamalardaki tar
lalar teraslamak, vdilerdeki sulanan ba ve baheleri gelitirmek,
byk lde iyi vasfl tohum ve suni gbre kullanarak ziraat
kuvvetlendirmekle tem in edilebilir.
M ahall et ve st mamulleri istihlk, hayvan trndeki geli
tirm e (gerek sr gerekse yksek randmana bai keilerde) ve
daha ziyade serbest mera otlatmna zt ahrda besleme ve orman
ii veya hududundaki tabi m eralarn daha iyi bir ekilde amenajmanyla karlanabilir3.
Gelirinin ounu (kei) den temin eden da kylsnn elin
den keiyi almak, onlar perian etmek olur. Bu keyfiyet J.E.Chrstansenin R aporunda da gz nne alnmtr: "Eer, bu
halkn yetitirmekte olduu hayvan says azaltlacak olursa, baka
gelir kaynaklar da bulunmaldr. Mesele son derece kark olmakla
beraber, baz gney Avrupa ve Akdeniz memleketlerinde, ilerlemeler
kaydedilmi ve edilmektedir. Muvaffak olmu memleketlerin Trkiye

Birinci beyllk kalknma pln, Ankara. 1963, $[.180.

Birinci B e Yllk Kalknma Pln, Ankara, 1963, s[.161

F A . O. Raporu, sf.139,201

tarafndan tekik edilmesi ve uygun olan tedbirlerin adaptasyonuna

gidilmesi ve vakit kaybetmeden tatbik edilmesi icap eder "V
Keiyi azaltmada ilk adm, yerleme arzusunda olan yrkierden
balamak olabilir. Ellerindeki keilerin hkmete satn alnp, uzun
vadeli, faizsiz veya ok dk faizli bir kredi ilvesiyle kendilerine
bir mebl salayp, bir toprak tahsis etmek. Ellerine geen para
mesken ve istihsal vasitalarna tahsis olunur. Bu suretle baka sa
halarda msmr olmalar temin edilebilir. Mesel, eker fabrikalar
civarnda iskn etmek, emansif hayvanclk iin madd ve manev
yardm salamak. Extensif hayvancln tpk extensif ziraat gibi
iklim artlarnn sk tesiri altnda kalmas, hayvanlan byk tehlikelere
uratabilir. iddetU klardan ve kurak yazlardan ekinler nasl zarar
gryorlarsa, hayvanlar da a\!n sebepler yznden ala urarlar. Baz
yllar byk hayvan krmlar olur2. Onun iin bu yerleme ile, atadan
dededen hayvanc olan, bu ie nsiyetleri bulunan airetleri bilgi,
madd imkn ve yardmlarla tehiz edip, entansif hayvanclk yap
malarna nayak olmaldr.
Keileri ellerinden alnm airetleri sazlk mntkalarda iskn
edip, turizm ve yerli istihlk iin trl hasr dokumalar, hasr
sepetler, apkalar v.s. iml etmek, hal, kilim, orap3 v.s. dokumak
zere kurslara tab tutmak, kredi ile takviye etmek, sat imknlar
hazrlamak, kooperatifler kurmalarna yardm etmek, memleket
iktisadiyat bakmndan mhim olduu gibi, itimai bakmdan,
iskn politikas bakmndan da ehemmiyet tamaktadr.
Kei besleyen yrkleri orman dcnemiyecek allk yerlere zi
raat iin iskn etmek, keilerini satn almak kk. Nitekim bu
husus mezkr raporda, Orman Umum M drlnn etdne
istinaden zikredilmitir: Orman Umum Mdrlnce yaplm
olan etiidler, takriben 500,000 hektarlk m aki ormannn ve 1.500.000
hektarlk dier orman arazisinin zararsz bir ekilde zira saha, ba
ve baheye evrilmesinin mmkn olduunu gstermitir ki bu araz
200.000 ailenin yerletirilmesine elverilidir'A.

F .A.O . Raporu, sf.139,201

Ord.Prof.Dr. Besim Darkol, Trkiye ktisadi Corafyas st. 1963, sf.136.

Bu sene Ekim aynda Yap K redi Bank, tarafndan alan ( orap sergisi) nin
grd rabet g z nne alnsn.

F .A.O . Raporu, sf.138.

Edremit ve Erdemli civarnda grdmz maki topluluklar

buna misldir. Edrem itde, bu al rp yerine civardaki gibi,
binlerce liralk dviz getiren zeytin aac, Erdemlide narenciye
kaim olabilir. Bu suretle Trkiyenin gelir ve tediye muvazenesinde
lehte bir fark olaca gibi, konar gerlikten bkm yrklerin
iskn tem in edilmi vc bir miktar kei azaltlm olur.
Memleketin iddetli ihtiyac yannda, hayvan saysnda bir azalt
maya mukabil, koyuncu yrklerin hayvancln desteklemelidir.
Tam gebelikten yar gebelie gemeleri iin kendilerine kla
temin etmeli, kredi, kurs v.s. kolaylklarla tevik ve takviye etmelidir.
Ayrca Hayvan mahsullerinin m a m u l bir halde ihra imknlar
kazanld gn Trkiye'nin ekonom ik durum unda byk bir deim e bek len e bilir "*.
3- Yrklerde malt:
Bu bahiste sadece yrklerden bahsedeceiz. O rta Asya ge
belerinin hayvancln anlatrken ksaca imalt ve el zaanatlarna
ksaca iaret etmitik. Onun iin bu bahiste yeri geldike Orta
Asya gebelerine atfta bulunacak, ayrca ele almyacaz.
a- St mamulleri (Aart, Aaran, Ark)
Karakoyurular (Ark), Dinar Trkmenleri (Aaran), dier airetler
(Aart) demek suretiyle btn st mamullerini (yourt, ya, peynir,
kelek.ilh...) ifade etmi olurlar. imdi bu mamulleri sras ile grelim.
Az, An; Yepinti, Kmz:
Koyun, kei, sr, deve dourduktan sonra, yavru emmeden
alnan koyu, kvaml ste Dinar Trkmenleri ve Bekdikler (An),
dier airetler (Az) diyor. Bu (Az veya An) dier normal
stle kartrlp, piirilirse kmz adn alyor (Dinar Trkmenleri,
Horzum lular Bekdikler).
G n dnm nde (Austos sonu) stler yalannca koyunun
stn piirerek gene kvaml st yourt aras bir yiyecek elde
ederler ki buna st dndermesi (Dinar Trkmenleri) ad verilir.
Dier yrkler buna (Yepinti) der. lk yiyen veya ien iin bay
gnlk verici, ardr. Fakat lezzetli ve kuvvetlidir.

N .T u n d ile k , A nadoltm n E ko n o m isi H akknda, sl. n iv,C o ra fya

Enstitiis Dergisi. SaynlZ 1 sf.31

Yourt: Kei veya koyun st saldktan sonra kartrlp,

paal edilir (ikisini birden besi iyen airetlerde) kazann iine szek
denen bezle szlr. Kazan ocaa, (sacaya) sayacakn veya
tan zerine konup, ate yaklr, kaynatlr. yice kaynatldktan
sonra indirilip, lklancaya kadar braklr. H elke ve ingillerc
taksim edilip, iine yourt mayas atlp, zerleri rtlr, maya
lanmaya terk edilir.
Maya vazifesini eski yourtta grebilir. Tuzlanp kurutulup
saklanan eski yourt iyi maya olur. Buna (Damzlk) ta denir.
Dier bir maya Hdrellezde (6 Mays) sabah erken, gndomadan
otlar ve iekler zerinden toplanan i (ebnem) dir. Bu, da iyi
bir mayadr. Azck konulunca st mayalatrr, yourt yapar.
Yrklerin yourdu leziz ve yaldr.
St makinasnda ya alndktan sonra yaplan yasz yourda
Bekdik Aireti (idi yourt) diyor. Lezzeti az, kuvvetsiz oluyor.
Tere Ya: hali vakti yerinde olanlar her gn, fakirler 3-4
gnde bir topladklar yourdu ya karmak iin (dme tuluuna,
yannka) yayka boaltrlar. (Resim:25,26, 27,28,29) Bu tuluk kei
derisinin btn olarak yzlp, eylenmesmden meydana getiril
mitir. Yapl ilerde eyleme bahsinde anlatlacaktr.
(atma) denilen ayakl sehpaya bu tuluk aslr. Keinin ba
taraf demek olan dar ksm iple balanp, tepe aa getirilmitir.
Kuyruk ve iki arka ayann derisinden kl iplerle (atma) ya
(1,50 metre boyunda sehpa) balanr.
Tuluk-ki buna baz boy ve airetler (Avar, Sarkeili, Honamllar, Kara tekeliler, Horzumlular yunnk) dierleri yayk der-yarasna kadar yourtla doldurulur.
Yrk kadn yufkasn (yufka ekmei) yaptktan, yemei pi
irdikten sonra (veya evin kzlar, kadnlar oksa yemei ekmei
bakas yapar) atmann bana geip, eline aatan mamul bir
m etre boyunda (biek)i alr. Buna baz yerlerde (fiek, piek,
fiek) dc denir. Ucu daire eklinde, deliklidir. Yourdun iinde
kolayca oynayp, yan yze karabilir.
Kadn kolunu dirseklerine kadar svayp, sabunla elini kolunu
iyice ykar (Bizim grdklerimiz, duyduklarmz byle, istisnas
olabilir) Biei de ykar. Kazann iindeki yourdu tulua boaltr.
Yourt scaka ise biraz souk su, souksa lk su ilve edilir.

Biekle hafif hafif yourdu dmeye balar. Bu muameleye yayk

yayma, yanmk dme, Ayran dme denir. Bir yayla sabahnda
ocuk sesleri arasnda, adrlarn nnde yayktan tatl sesler kar,
musik ahengi doar...
Kadn arasra biei karr, zerine, souk su serper (ya
tutm asn diye) Nihayet dipte ayran, stte ya olmak zere ayrlr.
Biek oynamaz, glkle alr hale gelince, omay (byk
aa kepe) zerine su serptikten sonra tulua daldrr, yznden
ya alr ve kazann iine kor. Geri kalana tekrar biei vurur.
Ya tekrar toplanr, tekrar omayla alr. Ya bitinceye kadar bu
ameliye devam eder. Bu yaa (tuluk ya) denir. Geride ayran
kalr (tuluk ayran, yayk ayran, yannk ayran) yemein yannda
iildii gibi kelekte yaplr.
Btn ya kazanda topladktan sonra, eski bezler top haline
getirilip kazann altna konur. Kazan bu topun stnde alkalanr.
alkalanrken ayran akar, iyice kvamlanp teraya haline gelir.
Kazandan alnp Tirkinin iine konur. Tirki: derin olmayan geni
bakr kaptr, leendir. Buna (leen, ileene) de derler. Tirkide
ya, ayran kalmayncaya kadar souk su ile ykanr. Tuzlanp,
karn ty yolunmu ve ters evrilmi kei veya koyun derisinin
iine konur. Orada suyunu iyice eker, kvaml hale gelir. K uru
yunca, d kll ii eylenmi taze derinin iine yumrukla basar,
eke eke balarlar. Obruk, orbuk denen serin, sular damlayan
maaralara bu tuluklar (tulum) istif ederler, zerini ulla rtp,
byke talarla bastrp giderler. Maara buzhane vazifesi grr.
Kimse kimsenin malna dokunmaz, yan bakmaz.
Yrkler yerleince deriden mamul yayk yerine, aatan ya
plmn kullanyorlar. Bir istisna olarak Gebakanl Airetinde
(Bozdoan civarnda) aa yayk grdk. (Resim: 26) Baz ge
beler biek kullanmakszn tulukla ya karrlar. Bu i yle
olur: Tulua yourt konduktan sonra, az iyice,.sk sk balanr.
ki kii karlkl oturup ayaklar iie tulua vururlar. Bu ekilde leen
iinde yumruklanp, elle oaianp, su atlp ya alnr. (St havalisi
Karakeeli ve Karakeili, Dinar Trkmenleri airetleri)
St (Krema) makinasnda usul: st zerinden dklr, kol
evrilir. Bir taraftan ya alnm st, dier taraftan yala kark,
ok az st akar. Bu yal ksmda yukarda anlatld gibi yourt
yaplp yayk vastasiyle (biekli veya bieksiz) tereya elde e

dilir. Dier taraftan akm olan yasz stn yourduna (idi

yourt), peyniri yaplmsa (imansz peynir) denir. (Resim: 30)
Bir dier usul st kaynatlp kaplara taksim edilir. st kaymak
tutar. Bu kaymaklar toplanp, kazanda kaynatlr, yourt alnr
(yourt yaplr, iine yourt mayas atlr)
Bu yasz, azok hiieli ekiller, ehirlerde pek har neir olmam,
rfn adetini kaybetmemi airetlerce makbul saylmaz.
Peynir: St kaynatlr, bakr kaplara taksim edilir, lklanca
iine maya atlr. Maya vazifesini kuzunun kursa grr. Temiz
len kuzunun (lmeden nce, kesilmi olan) stten ibaret kursa
nn iine, yeni kuzulayan koyunun az st (az) konur, ku
rutulur. Bu iyi bir peynir mayasdr. Temiz len koyunun sarkana
da ayn ii grr. Bu mayaya biraz kuru incir, kuru zm, nohul,
se (ap), harnup (keiboynuzu) ilve edilir, (abuk ve lezzetli
olmas iin). Maya atldktan sonra mayalanmaya terk edilir. Buna
(Pcndir alma) denir. Kei, buza, tavan v.s. gibi hayvanlarn
knn kursandan da peynir mayas olur.
Ertesi gn taze peynir kk bez keselere para para taksim
edilir. Altlarna stlerine ta konur. yice suyunu eker, sonra temiz
bir tuluun iine doldurulur. Bu tuluklar serince bir yerde muhafaza
edilir. Altna akl ta serilir, stne ar talar konur, 15-20 gn
bu vaziyette tutulur. Bu mddet iinde yine tuluk hazrlanr. Temiz
lm bir koyunun (ihtiya dolays ile veya lmesi muhakkak diyerek
son anda kesilen) derisini tuzlarlar. Sarmsakl yourt hazrlanp
derinin iine dkerler. Bir ka gn bu vaziyette kalnca deri eylenmi,
peynir tuluu, tulumu haline gelmi olur.
Dier tulukta 15-20 gn bekletilmi olan peynir, bir bez zerine
dklr, ufak ufak doranr. Tuzlanr ve karaotam (rek otu)
ilve edilir, temiz bir denekle yeni tulua basa basa d o ld u ru lu r.
T u lu u n azna b ir avu tuz k o n u p , skca b a la n r. T e
reya, tu lu k la rn a y a p tk la r gibi b ir (m aaraya) o rbua
is tif e d e rle r. (S on b a h a rd a ) gzn, gz gn yayladan g it
m eden bir gn evvel klaya yakn y e rle re n a k le d e r, ky
le rd e e h irle rd e s a ta rla r. Bazan da yaylaya gelen, civarda
m an ar k u ra n (m a n d ra ) tccara taze p ey n ir o la ra k , b irin ci
tu lu k ta k i (tu z la n m a d a n , re k o tu a tlm a d a n n ce k i) h a
liyle s a tlr.

Siit makinasndan ya alnmu olarak km stten yaplan

peynir lezzetsizdir (mansz pendir). Birou ehirlerden peynir
mayas alyor.
Nor (Lor): Peynir yapldktan sonra kalan su telef olunm az
(israf edilmez), bir kaba konup, kaynatlr. Suyunu eker, so
utulur, kelek haline gelir. Brek, rek gibi eylerde kulla
nlr.
Ilo rt: Nor alndktan sonra kalan su tekrar kaynatlr. Reel
gibi tatlm s olur. Buna (H ort) denir. G eride hi su kalmaz.
Peynir suyu bu suretle fire vermeden deerlendirilm i olur.
Hortla iyi yumurta piirilir, adna (kaygana) denir.
2 ksm lort, I. ksm ya (yan nisbette) kartrlp, tulua konur
(kll tuluk) vumak durur. Lezzetli, yiyimi gzeldir. Kendileri istihlk
eder.
kelek (K e): Y o u rt yaykta m uam ele g r n c e ya
ve ay ran a ay rly o rd u . Y a aln d k ta n so n ra k alan ayran
k a y n a tlr, kv am lar, k e le k o lu r. K azan n yz n d en y
z n d en a ln p b ir keseye konur. A ltn a st n e ta b a s t
rlr. B ir m d det so n ra kurur. G avlak, yolunm u bir tulaa
tu z la n p b aslr, P ey n irle k a r trla ra k m uhafaza edildii
gib i, yendii de o u r.
kelek (ke) in sarmtrak suyuna (Eki) diyorlar. Limon,
sirke vazifesini grr. Maya!t ekmek iin maya vazifesini grr.
Ekmei zlendirir, beyaz der.
At Gatk: Yal yourdu bez torbalara koyup, bir yere asarlar.
Suyu akar, kvaml hale gelir. i sln yznn kayman bu
yourda ilve ederler. Ayrca biraz da tereya kartrlr. Bu
karma (Akgatk) denir. Sabah kahvaltsnda bazlama ile iyi
yenir.
Bunlarn hepsine birden aark, aark veya aaran denir. Y
rklerin bir ok ihtiyacn karlar. Kapal bir ekonomi bile bu
sayede mmkn olabilir1.
i

Dinar Trkmenleri onun iin:

'7:7 i in e olansz.
Yaz gnne aaransz
G gnne yorgansz

Goymanu g'urban olduum A lla h ''d iy o rla r,

b- Kl, Yn, Deri Mamulleri:

A -D e ric ilik :

Yrklerin terketmedii, bilkis en mbrcm ihtiyalarn kar

lamak iin devam ettirm ek mecburiyetinde bulunduklar bir za
naattr. Atadan dededen kalma metodlarla yaplr. Kei, koyun
derilerini m uhtelif ilere yaryacak hale koymak iin terbiye etm ek
lzmdr. Bu ameliye iki ekilde olur:
1- Tabaklama (Tabaka halinde, dz derilere tatbik edilir)
2- Eyleme (Tutuk halinde karlan derilere tatbik edilir)
I) Tabaklama*.
Tabaklanacak derinin tyleri yere ve ii dar gelmek zere aa
kazklarla topraa gerilir. zerine bolca tuz serpilir. Eer bu derinin
yumuak olmas matlupsa deri gn tuzda pitikten sonra bir
miktar ap tozu derinin zerine serpilir ve bunun stne de lk st
dklr, bak gibi yontulmu bir aa parasiyle ya derinin ii
kaznr ve temizlenir, ikinci defa tuzlanarak gn daha gnete
kaldktan sonra tuzu iyice silinir ve zerine ya konarak derinin .ii
outurulur, tabak ameliyesi imdi tamamlanm olur, bu suretle
tabaklanan deriler gayet yumuak olduu iin airette buna (fndk
kabuuna san tabak) derler1. Posteki, sora (sofra rts) namazla
(seccade) gibi ihtiyalarn karlarlar.
Mein yapm:
M undar len davarlarn (keilerin) derilerini yzp ortas di
bek gibi ukur bir kayann iine doldururlar. Agzna kadar su
ilve edip, iine kire atarlar, kpekler yemesin diye stn byk
talarla kapatrlar. 15 gn bu vaziyetle kalr. Fena kokulu bir hal
almtr. yice ykarlar. Bakla kllar kolaylkla syrlverir, (Gama) Tekrar temiz su ile ykarlar.
Sumak aacnn dal, maz vc evt (palamut meesinin meyvas)
dibekte bir arada dlr, derinin stne bolca serpilir. Drp,
drntnn arasna yeniden serpilir. Bir hafta kalr. (Yaram)
hale gelmitir. ekitirerek iyice yaradrlar. Buna (Yorak) veya
(Mein) denir.

ehirden gn (Ksele) ve mh (ivi) alp, bu meinle (edik)1

yaparlard. Kadnlarn edii krmz boya ile boyanrd. Bir kz
gelin olurken mutlaka edik giyerdi. imdi yerini ayakkab, daha
ziyade lstik ayakkab almtr (arn da yerini ald gibi)
H er airette vaktiyle bir de cdiki bulunurmu. Biz (Ikl)
A iretinde demirci grdk, ediki kalmam. imdi bazs kasaba
lardaki edikilerden al veri diyor. Dier mntka airetleri edii
oktan terk elmi. Hadim, Erm enekte Y rklere bal olarak
edikilikle itigal eden zanaatkrlar halen zanaatlarn devam e t
tiriyorlar.
2- Eyleme:
Tuluk eklinde derilerin sulu, ya halinin giderilmesi, kaln
latrlmas, sertletirilmesi, terbiye edilmesi ameliyesine (Eyleme)
denir. Eyleme daha ziyade kei derisine, bazan da dana derisine
tatbik edilir.
M undar (mdahale edilmeden kendi halinde len) hayvann
derisi ev eyasnda kullanlmaz, mein yaplr. Temiz len (msml,
lmeden evvel kesilen) keinin derisinin eylenmesi:
Davar (kei) btn tulum kacak ekilde, delinmemesine itina
gsterilerek yzlr. yice ykanr. Palamut meesinin meyvas di
bekle dlr, elekle elenir. Buna (evt tozu) denir. zerine tuz,
se (ap) pinar kk tozu, am kabuu tozu (dibekte dlm)
ve edilip, bir kapta su ile kartrlr. Bu krmz suya (Eylenti)
denir. Eylenti tulua boaltlp, tuluun az sk sk balanp, glge
bir yerde zerine ar bir ta konur (Bastrma).
Bir hafta bu vaziyette tutulup, sonra boaltlr. Derinin ii
kpkrmz, gzel kokulu, suyu eki lezzettedir. Deri (eylentinin
mayholuunu) gidermek iin iyice ykanr, tekrar tuz ekilir. G
nete suyunu eker. zerine su serpilip yumuatlr. lk nceleri
iine konan su hafif sarmtraktr. Sonralar normal hale dner.
Eyleme sonunda tuluk veya daarck elde edilir. trl tuluk
vardr:
1- Su tuluu
2- Ya Tuluu
1

Trk Lehelerinde (Kazak, Krgz, Uygur. Talar) yakm ekilde kullanlyor:

Edk, etk lk (Divan, Endeks, sf.2Z204

3- Dme tuluu (yayk, yannk)

Trkistanda koyun derisinin terbiyesi isim itibariyle Yrklerdeki (eylemeye), ekil itibariyle de tabaklamaya benzer.
"Koyun ve kuzu derileri nce kurutulur ve sonra da bir aa
kovada ayran, un ve peynir suyundan meydana getirilmi ( ) ad
verilen bir mayi ierisinde 6-7 gn kadar tundur. Kllar kolayca
koparlabiliniyorsa, deri olmutur. (Terdi boluptu) diyerek kovadan
karlr ve temizlenerek kurundur. Sonra yumuayncaya kadar
(ukalayd) denilen bir aletle (temir irdk) uulur1.
B- Dokumaclk:
Keinin kl ve koyunun yn, Yrklere hemen hemen da
rya muhta olmadan, kapal bir ekonomi iinde, kendi ya ile
kavrulabilen bir hayat yaatacak iki esasl ham maddedir.
Kl veya yn, kendi mamulleri olan alet ve tezghlardan
geirip, trl ameliyelere tabi tuttuktan sonra, m eskenlerini ev
eyalarn, mobilyasn, nakliyatla kullanlan uvallarn, hayvan
larnn baz malzemesini, tepeden trnaa kendi giyeceklerini elde
etmi olurlar.
Bu basit zanaatlar Y rklerin ky ve kasabalara yerlemesi
ile daha tekam l etm itir. Kei kl ile yaplan im alt sahasnda
bu tekm l (M azmanlk ve mutafl) meydana getirm itir. Yn
im alt ise kylerimizde, ehirlerim izdeki halclk ve kilim cilik
sanayiini meydana getirm itir. M odern atlyeler, basit dokum a
tezghlarnn biraz daha m tekm ili olduu gibi, bu atlyelere
bal ve onlar hesabna alan ky ve kasaba ev tezghlar
Y rk tezghtarnn bir devamdr. Bu satrlarm zla gebe
k lt r n n ehirlerim izde, kylerim izde devam ettiini, bu
meskn halkn daha nceki gebeler olduunu, m terek k l
tr m enban ifade etm ek isliyoruz. Nitekim dilim izdeki K rk
tarakta bezi var tbiri (deyesei) bunu gsteriyor ve u satrlar
da bu fikrimizi leyid ediyor: Eski Trk hallarnn d o ku n m a
snda kullanlan tezgh sparta tipi tezghlardr. D okum a letleri
ve d o ku n u teknii bugnknn ayndr2.

Radloff. Sibirya'dan, CI.sf.443.

M acide Gnl, Trk Hal ve Kilimlerinin Teknik Hususiyetleri, Trk

Etnografya Dergisi, Say. II, 1957.

Halclk ve kilimciliin, trl dokuma ilerinin Trkiyede

Yrklerin ve Trkmenlerin iskniyle teekkl etmi ky ve ka
sabalarnda bu zenaatm yaygn oluu, ran Trkmen hallarnn
dnyaca tannm olmas, bu zenaatlarn yrkler tarafndan ky
ve kasabalara getirildii, daha dorusu onlarn kasabalar kurmas
ile bu zenaatn dalardan ehirlere getiine bizi inandryor.
Mtekmil bir Trk kltr bulunduunu kabul etmek istemiyen
bir takm msterikler Trklerin halcl ve gzel motifler yapmasn
ranlIlardan renmi olabileceini eri sryorlar. Anau srnda
bulunan ziynetlerin Trkmen hallar ve dier Trk kabilelerinin el
ii ziynetleriyle birletirerek bunlarn Altayl bir kavmin eseri ola
can ileri srenler de, Trkmenlerin bu hallar ve desenlerini ancak
ranllardan renmi olduklarn anlatmak istediler. Fakat biz, bu
gn Trk elii ve Trkmen hal zinetlcrinin Prototiplerini, 1924 dc
Moolistanda Nouin-Ulada Rus alimi P.K. Kozlov tarafndan kef
ve mil ad senelerine ait olduu tesbit edilen zinetli iki keede ve
ayn senede ark Altayda Pazrk Yaylasnda ebed buzlar arasnda
bulunan Uygur sr ve dvar resimlerinde grlen hal ve kee
tiplerinde ve ksmen grmekteyiz.
Nouin-Ula ve Pazrk eyalarnda bulunan zinetlerin Trkmen
ve onlarn komular olan Aday Kazak kadn el ileri ziynetleri
arasnda dikkati ekecek tam benzerlik vardr1.
Y akn senelere kadar ky ve kasaba iktisadiyatnda, m ill
ekonom im izde hal ve kilim dokumacl byk yer tutuyordu.
"Bergama ve kylerinde X IX .a sr sonlarna kadar tezghsz ev
yo k gibiydi. Hemen her evde p a m u k bezi veya hah tezgh b u
lunuyordu.
Yapa taranr, erilir, hal, kilim dokunurdu. Pamuk, evdeki
krklarda mahl yaplr, krkta erilir, beyaz veya alaca bez
dokunurdu.
1880 tarihinde Bergamada alan rr fabrikasndan 10 yl
kadar sonra ikinci bir fabrikann da kurulmas srasnda (evdeki
tezghlar bo kalacak diye) bir isyan km (kanl fabrika) adn
alan bu fabrika halk tarafndan yklm ve yaklmt.

Btn bu hareketlere kar, Avrupann ucuz mallar karsnda

yerli dokum alar rekabet yapamam ve gittike bunlarn says
azalmtr.
B ugn ise B erg a m ann ancak b lg esin in baz k y
le rin d e d o k u m aclk k alm tr. (K ozak, Y u ndda, Y acb e d ir ) 1.
Kei klyla im altta bulu n an lar yakn senelerde yerlem i
y r k kyleridir. ehir ve kasabalarda bu zenaatla itigal
eden ze n aatk rlar ise bu kylerden gelen veya henz yerle
mi y r k lerd ir. B ilhassa Aydn, G aziantep, A dana ve M arada bu zen aat kolu ilerlem itir. A ydnn B ozdoan kaza
snn yrk ky (B irese, D utaac, K oyuncular) s rf m utaflkla ve m azm anlkla urar. M azman kei klndan ip
re n le re, m u taf ise bu ipleri husus tezghlarnda dokuyan
la ra d e n ir. M az m a n lar bkm iin e b ir tak m letler ilve
ederek bu san at hzlatrm olduklar iin ok zam an airet
bile g n lerce i ve kirm en ile ip bkeceine, lzum u olan
ipini yaylaya gm eden M ara pazarndan tedarik veya m
badele etm ek ted irler. M azm anlar bktkleri kilipleri airete^
satm akla b erab er m utaflara da yetecek kadar hazr ip b u lu n
durm ak m ecburiyetindedirler.
M utatlar mazmanlardan aldklar kilipleri tezghlarnda doku
yarak halkn ihtiyalarna cevap vermektedirler. M utatlar bu ipleri
direzinleyip (tezgha katmak demektir) ima (tekmil, tanzim et
me) ettikten sonra: deme ullar, hayvan yem torbalar, gebreler
(hayvanlar tmar etmeye mahsus keseler), kl kolanlar, bellemeler,
yularlar, kl halatlar gibi enok kyllerimize yaryacak lzumlu
hayvan bakmna mahsus eyalar meydana getirirler.
Hemen az ok Trkiyenin her ehrinde bu sanata ait ii
bulunur ise de bunun en faal sahasn cenubi ark vilyetlerimizde
grebiliriz: Mara ve Antep mazmanlar ile mutatlarnn sanatla-

Osman Bayatl, Bergamada Dokumaclk, Trk Etnografya Dergisi. II 1957

Hu hususta su kaynaklar tavsiye olunur:
Dr. T ev fik Eberk Trkiyede Kyl El Sanatlarmm M ahiyeti v e Ehemmiyeti,
Ankara, 1939.
D r .Halk Cillov, Denizli El Dokumacl Sanayii, Isl1949
Rza Akan. Denizli'de Dokumaclk, inan, Say 1 67. 194Z

rina daha sadk kalm olmas zikre deer; hatl bu sanatn ora
larda pr dc (imam- Gazal) olarak tannm tr1.
Svari snf ve koulu topu snflar lvedilmeden evvel o r
dunun ihtiyac olan at malzemesini (yem torbas, gebre, belleme,
kolan, yular, ul v.s.) bu sahada alanlar temin ediyordu. H alen
yukarda bahsettiimiz Aydnn kyndeki mamult, Bresede
kurulan pazarda2 tccarlar tarafndan alnarak Nazilliden T rki
yenin her tarafna sevk olunur. Binlerce kyn ihtiya hissettii
hayvan malzemesini bu kyler ve ehirlerdeki zenaatkrlar temin
ediyor. Kei neslinin kurutulmasyla birka bin aile maietsiz ka
laca gibi, binlerce ky de bu malzemeyi tedarik imknn bulamyacakur. Bu m tenakz hal, muzr keinin, bir ok faydasndan
bir tanesidir....
Kl Bkme, Yn eirmeden, bunlar dokumaya kadar lzum
lu Alt Edevat3.
IYn Tara: M utat mevsimlerde koyun, kei ve develerin
ynleri krkldktan sonra bu ynlerin bir ksm adrlarda dokuma
ilerine ayrlr. Dokuma iin ayrlan yapalar evvel yn taranda
gzelce taranarak epelleri temizlenir. (epel: koyun pislii ve ot
dikenlerinin yne karm olanlarna derler) Yn taranda ta
ranm ve temizlenmi olan yapalar yn haline konulduktan
sonra top, top edilerek uvallara doldurulur.
Trkm en kadnlar yapay tararlarken iki ayaklarn taran
dilisine doru aarak oturak tahtasna otururlar ve iki elle ya
pay taran dilerinden geirerek tararlar.
Baki Airetinden Halil Baki, yn taraklarnn altm ene
nceye kadar dilik denilen tarak ksmnn imir aacndan ya
pldn ve bunun demir taraktan iyi olduunu, yn elyafn r
selemediini sylemitir. Biz airet arasnda bu eski sistem tara
her ne kadar aradk isek de bulamadk. Bugn taraklar iptida
1

A.Rza Yalgn, Mazmanlar ve M laflar. Halk Bilgisi Haberleri, Say, 1941

Bu pazara ( dualt pazar) deniyor. Sabah erken pazar gezerk en birden btn
alc v e satclarn ellerini dia e d e r gibi kaldrdklarn grdk. Karda bir
hoca yksek sesle dua ediyor, hep birden (amn!) deniyordu. Sonra al veri
balad (Duadan nce al veri olmuyor)
'
Bu letlerden (Y n Tara, lgidir, T ec, krk= arkj bizim ifade
edebileceim izden daha kuvvetli anlatt iin merhum A.Rza Yalgn'dan
(C enupta Trkmen Oymaklar, c.V. sf.83-87) naklediyoruz.

olmakla beraber dilik ksmlar tamamen demir olarak kullanl

maktadr.
Taranm ynlerin top lop edilmi olmalarna (Tomak) denir.
2Kl Tara: Kei klm talandan, pisliinden, epelinden
ayklamaya yarayan basit bir lettir.
Tomak (Yumak) halindeki kl pisliinden temizlendikten son
ra, gene lopak (smek) haline getirilip (kirmen veya i) de e
rilmek zere sol bilee geirilir. Buna (smek) denir.

a) A a T a ba n b) Teneke taban c) D e m ir D ile ri

) Ip geirm ek iin delik. B u iple bir yere aslr.

a) Y a y (aalan)
K iri (B a rsa k ta n )
c) e ne (A atan)
a) A ta ca k (la a l) (aalan) e) b ik (aatan)
Y a y (ene dahil) kavak veya am aacndan yaplr.

Kiri: Koyunun ince barsa ykanr, tuzlanr, temizlenir, kir

m ende kvrlr. Alaa veya kl adrn tepesine veya direklerine
(V) eklinde aslp, altna ar bir ta balanr. Bu halde bir ka
gn kurumaya terk edilir. Sonra alnp, yaya taklr.

Y kanm taranm ynler kadnn alaca (ilat) sa eline

alp, kirie vurmasyla gever, elyaf dalr. Bunlar ubukla m un
tazam hale getirilir. O klamn etrafnda kvrlarak, (smek) denen
kelepler yaplr. plik yaplacak hale gelmitir, artk. (Resim: 39,
40)
i - Kirmen ve :

Y rkler ikisini de kullanmakla beraber, daha ziyade kirmeni

istimal ederler. (M uhtelif airet vc kylerde e lei, teker, eiri
me, eirge de denir,).

a) Ok b) Kanc c) Erkei a)
Ok b) Kanal

Kl veya yn (smek) lcrini gerek erkek, gerek Kadn sol eline

dolar1. Sol eliyle kanatlar dndrr, sonra sa elinin ba ve
ahadet parma ile tuttuu kirmeni (okun bandan tutar), par
maklarn geveterek yere brakr. Keidi arlyla, 70-80 cm. uzunukta yn ipliin ucunda dnen kirmen (veya i), sol eldeki
yn (veya kl) yuman yava yava zp, ip haline getirir. Kadn
(veya erkek) iplik uzayp, kirmen yere demeye balaynca, ipliin
70-80 cm,uzunluk kalncaya kadar, iplii kanatlar zerine dolar,
sa elini ba ve ahadet parma ile, sol bileindeki yuman yn
i

imdiye kadar bahsedilen ileri yalnz kadnlar yapt halde, kirmenle yun
veya kl eirm eyi erkekler de yapar. D eve, kovun, davar giifcrke/ v e
istirahat v c sohbet esnasnda kirmen eirir. (Yn veya kl eirir) orap
rerler.

biraz eker, sndrr ve tekrar kirmeni dndrr ve bolua

brakr.
4ilgidir: "ilgidir ayn zamanda bir iplik lsdr. Buna top
halindeki ipler dolanarak dokunacak kuman sarfiyat miktarn da
tayin etmi olur. Taban adn alan tahtann zerine gergi ismiyle
konulan iki denein arasna sarlan iplikler yrk kadnlarnn do
kuyacaklar eya iin ok gzel bir ldr. Burada birleen iplikler
- knca meydana gelen ilenin adna airet giilep der. Bu glep boy
itibariyle dokunacak mensucatn vahidi kiyasesidir.
Yrkler pamuk ipliine (iplik), yn ipliine (yn, yn ipi),
kl ipliine (kl ip) derler.

Bahi Aireti, yn ve kl arkta bklp, oval hale (yuman

uzuncas) gelince buna (Melik) derler. Top haline (yumak) ile,
haline (gelep) diyorlar. Silifke kylerinde (kelefe) deniyor.

5Tee: Ilgdrdan kan iplik teeye getikten sonra kelep

adn alr. krn ilemesine yegne medar olan tee iplik kelebini
zmeye mahsus olan bu alet kalnca bir odun kaideye am udm
yerletirilmi bir mihverin zerinde kolayca dner ve kra; bal
olan ipliinin ucu tezghlara girecek mekik makaralarn hazrlar.
Antakya havalisinde teenin adna (glecen ve kelepen) denir.

6- krk veya ark: (Resim 41,43)

"Kirmen veya i ile bklm ve tee ile lgtdrdan gemi, kelep
olmu ipleri masura yapmaya mahsus olan bu lete btn A nado
lu d a krk denir. Baz Yrkler bu lete (ark) adn da vermitir.
Bu let aa kanad, koak, mil ve yastktan teekkl etmitir. Kaidesi
salam bir oduna yerletirilmi iptidai bir arfun dnmesiyle yatakta
hazrlanm bir demir mili eviren ipe gemesiyle vazife grr. Mil
yani masura saracak kam dndke teeden dnerek zlen iplik
bu kama sarlr ve masuralar tamamen bittikten sonra dokna
iine balama zaman gelmitir.
Bizim kendi tetkiklerimizde tesbit ettiimiz para isimleri:
Karakoyunlularda, Eregli Tekelileri ve Sarkeililerde
1- n ve arka direkleri
2- Dek
3- direi (2 adet) (Bir ka airet ve Uzuncabur ky
Silifke',' Boynuinceliler buna fatmack diyor.)
3a) Direk (2 adet)
4- Kolu
5- Elcek
6- Kanat (2 tane) (kelebek, teker) (12-20 aras)
7- Kc (Kanadlar arasndaki ipler)
8-

A - kanad veya a, B - Kolak, ( -mil direi. -A a mil,

D -S a b a n yahut yastk, E-Yalak, F-i direi, G-yastk.

10- Urgan (ip)

11- Gbek (Sarkeililer Gvdediyor)
12- Ana
13- Kulak (direkteki delikler "Sarkeili)
Boynu incelilerde ayrca:
Ok, Gulm be (elecekle, fatmacn altndaki taban)
Iklk, Ara dei, Gzeme.
krkta masura yaplr, iplik bir ka katl bklr, pamuk,
kalnca erilerek (Trlk) ad verilen pamuk iplii elde edilir. Bu
yle olur: Eirilmi pamuk (mahl) dz bir tahtaya serilir. O r
tasna bir ubuk konup, bunun etrafnda pamuk yuvarlanarak,
silindirik hale getirilir. Buna (Fitil) denir. Bu (fitil) kra tutu
larak erilir.
7rr: Gezdiimiz Yrkler arasnda bu leti gremedik.
Vaktiyle kullanrlarm. imdi ehirden (mahl) alyorlar. ou
da pamuklu dokumay satn almay tercih ediyor.
Bir dz tahta tabana dik iki aa aklr. Bu iki dik aa
arasna, taban tahtasna paralel olmak zere biri ince demirden,
dieri kalnca aa silindirik iki ubuk bitiik halde yerletirilir.
Pamuu bu iki silindir ubuk arasna verirler. ekirdei ayrlarak,
beride kalr. Mahl iki ubuk arasnda ekilerek alnr. Basit,
fakat ihtiyalarn karlayan bir letmi.
plik haline gelmi olan yn veya pamuk sun veya tabi bo
yalarla boyanarak, trl dokumalara hazrlanm olur. Bu boyama
iinde (Kk boyas) mehurdu.
Kk Boyas:
Yakn zamanlara kadar Yrkler, hal ve kilimlerindeki trl
renkleri, m uhtelif motifleri meydana getirmek iin ynlerini tabi-nebat boyalarla boyarlard.
Otlarn kkn kazp, bu kkleri kazana koyup kaynatrlar.
Bu boyal suyun iine yn batrrlar. Buna kk boya diyorlar.
Bu tabi boyalar yllarca solmuyor. Sun boyalardan ok stn
oluyor.
Stleen kk ile karamuk kknden sar boya elde ediliyor.
Buna Trtar Airetinde (Satr boya) deniyor.

ehirden alnan vitle stleen otu alamas ok iyi oluyor.

Yeni OsmanlIlar bunu kullanyor.
Tehnel (Defne) Mersin dal yapra, Ataan (bir eit ot), nar
kabuu, yukardaki bitkilerden meydana gelen karn adna (Si
yah cac) denir. Kaynatlp, hasl olan siyah suyun iine yn
atlr. Bir mddet sonra yn siyaha boyanm olur.
S an : Ilgn veya ba yapra (asma yapra da olabilir) tabaka
tabaka kazana konur, stne ap dklr. Su ilve edilip, iine
yn atlr. Kaynatlnca sarya boyanr.
Ak kahverengi: Nar kabuu ile kaynatlan yn veya iplik
kll suya batrlrsa kahverengi meydana gelir.
Kzlrenk: Kk boya denilen ot kk kazana konup, su ilve
edilir, iine yn atlr .
Barem yaylasna gelep (yumak) halindeki ynn okkasn 22,50 liraya boyayan boyaclar geliyor. Halen Bahi, Bayaztdllar
kk boyay brakp, bunlara boyatyorlar. Haytalar da pazardan
boya alp kendileri boyuyor. Tam gebelerin ounda gene kk
boyas kullanlyor.
m paratorluk Trkiyesinde tabi boyaclk, kk boyacl bal
bana ekonomik bir mevzu idi. ehirlerde bununla geinen geni
bir boyac esnaf olduu gibi, Avrupaya ihra edilen boya eitleri
m iktar ve dviz olarak byk bir yekn tutuyordu.
N eb at B oyalar X lX .asir sonlarna kadar, boyacln ge
liip ykselm esinde byk aml olm ulardr. H em en b t n
re n k le rin b itk ileri olm akla b erab er nem li olanlar sar rengi
veren ceh ri ve safran, siyah veren maz ve nihayet k r r r,.
rengi veren kk boyadr. A nadolu, R um eli ve dier ye
4e
y etieb ilen bu nebatlardan en ehem m iyetlisi ve i k t i s a t . ti ge
lieni k k boyadr....
zmir hallarnda, Anadolu ve Suriyenin ipekli dokumalarnda
Tesalya ve Makedonya pumuklularmda parlyan Edirne veya Trk
krmzs, Avrupada pek byk bir hrete sahipti. Trk krm
1

ktisat Fakltesi T alebelerinden Mahmut Tekin, Gndz ztrkn e l

Havalisi hakknda hazrladklar talebe vazifelerinden alnmtr.

zsnn esas kk boya olup, Anadolu ve Rumelide geni bir kk

boya ziraatm da peinden srklyordu....
1860 ylnda, Osmanl Devletinin ngiltereye ihracatnda kk
boya, %54,7 tutan hububattan sonra %7,8 ile kincidir1.
1794 tarihli bir mahkeme sicilinden san aa boyas, bakkam
aac, ayt boyas, san ot, kk boyas gibi boyalarn ve mordan olarak
da zakbrs, apn kullanldna dair bilgi edinmekteyiz2.
Kk boya (Rbia tinetorum): memleketimizde nebati boyaclkta
eskiden beri kymetli bir yer igal eden bu nebat boyalk om, krmz
kk, boya piirc, yumurta boyas, boya ili dil kanatan krmz boya,
boya kkii, boya sarma, ubuk boya, ekse kk, kzl kk, kzl
boya gibi m uhtelif isimler ile de anlmaktadr.....
1870 tarihine kadar zmirden ihra edilen miktarn memleke
timize getirdii gelirin 500.000 altndan fazla olduu zikredilmek
tedir3.
Orta Asyada da kk boya kullanldn anlyoruz: Kee veya
yn boyamak iin ksmen nebatlardan hazrlanm yerli boyalar ve
ksmen de Ruslardan satn alnan boyalar kullanlr*.
Dokuma Tezghlar:
I) Istar: (Resim: 36,38)
eklini ve paralarn mteakip sahifede verdiimiz (Istar) Y
rklerin ok kullanl bir tezghdr. htiyalarnn ounu bu
nunla hallederler. Hal, kilim, yn uval, yazg ulu5, adr, sitil
vs. olmak zere hem ynden, hem kldan imalt bu tezghda
yaplr.
Kilim ve hal zerine yan (motif) yapmakta Yrk kadnlar
ok hnerlidir. A m atr sanatn harikalarn biz bizzat seyrettik.

Tun e r Bay kura, Kkboya, st.niv. Corafya Enst. Dergisi, Sav 14 st.1964,
st.22L.224.

M acide Gnl, Trk Hal ve Kilimlerinin Teknik Hususiyetleri, Trk

Etnografya Dergisi. II, 1957.

M a cid c Gnl, Trk H al v e Kilimlerinin Teknik H ususiyeleri, Trk

Etnografya Dergisi, 11.1957.

W.Radloff. a.g.e. sf.442-443.

E gede (yayg), (yazg) ekline girmitir. (Kilimi ya z "ser") (yaygy y a z) gibi.

nceden kk boyalan ile boyadklar ynleri yan (motif)

yapmada byk ustalkla kullanrlar. Nesilden nesile intikal eden
ve her kadnn kendi kabiliyet vc kudretine gre ilveler yapt
adet ibd ettii yan eitlerinden bazlarnn ismi: I-

Tirke, 2-Eerka, 3-Koboynuz, 4-Alabal, 5-Paabayra 6-Ptrak, 7-Nacak, 8-AJaboneuk, 9-Krkbudak, 10-Gklyam (Bulgar Da Karakoyunlularmda hal ve bilhassa cicim =
alakilim motifleri)
Ereli Zeamet Tekelilerin de Farda Kilime (Develerin stne
g esnasnda atlan kilim) ait yanlar.
I- Koboynuzu, 2- Buturak
A.Rza Yalgnn verdii yanlar (Cenupta Trkm en Oymak
lar) Sr sidi, engel, yar yara kst, evli (selvi), it izi, Kurtaz, ylan, altn terlik, abrek, eiibrnde, alyanak btrak, bir
el bir saray, kurt kpesi, zincirli, blbl bk, bkl, koudu,
sarman, sandkl, aynak, boynuz, krk kvrm, hrriyet, turun,
boncuk....
'Kilim, uval ve ekimlerde sk stk (ko ba) motifleri grmektedir. Bunlar yiitlik, doru szllk, gvenlik ifade eden iaretlerdir.
Kular, sevin ve haberci iaretleridir. Bilhassa kilimlerde ara motifi,
uvallarda ise bereket iareti olarak kdlandmaktadr...
Hallarda kafeste ku, veya sadece ku motifleri saadet ve
muhabbet iareti olarak alnmtr1.
Haly dokum ak iin starda dikine ipler hazrlanr. Buna
(ip ivma) denir. Bu zgy hazrlam a faaliyetidir. B undan
so n ra dokum a ii balar. Evvel vargel (V aran gelen, gelen
varan) yukar kaldrlr. n sra ipliklerine sol el ile kuvvet
lice baslarak arkas sra iplikleri ne getirilip dier el ile
de azlk iin sadan sola doru kaim b ir ip a tlr ve u lan
tezghn yan tah talarn a balanp plik kirkitle dlerek
o tu rtu lu r. Bundan sonra vargel st gc hizasna kadar in
dirilir. n ve arka zgler arasndan sadan kaln ikinci bir
iplik daha geirilir. K irkitle dolr ve her zaman iin d o
kunan ksm n stnde braklr. Buna (dzeltm e) veya (bas
trm a iplii) denilir. H er atk veya dm srasndan sonra
l

Yusuf Durul. T rkmen Yrk, A v a r Hal le K ilim M otifleri zerinde

aratrma, Tiirk Etnografya Dergisi. !!. 1957, sf.65-66.

a) Istar kanad (2 adet, baz airetler yan aacmda diyor)

b) Istar Topu (2 adet, st top, a lt top baz airetler st Aac, Alt Aac diyorlar) c) Kc Aac: ( stne kc "ip" dolanr. Bir adettir)
) Gelen-Varan: (I adet, ipi "4 kat kc" ayrmaa yarar. Baz yerde aa, V aran-G elen de denir) d) Cmbar: (Dokunan ksm bzdrme
mek, germek iin aa) e) Ait .Kaz: (A l Topu tutmaa yarar, Topra
a rapt eder.) t) Eri Kazk: ( st Topu tutmaa yarar) g) Ip: (eri ka
zkla. kanad rapteder.) ) Gez: (Kanal zerinde girintili, kertik ksm.
Eri kazkla kanadn iple balanmasn temin eder.) h) .ubuk: (2 adet
tir. Alt ve st toplardaki, ince yatakta gizli ince ubuk. pi gergin tutma
a yarar) 4 Kat Kiic (p) Kirkit veya Tarak (elle iplii vrup. kuma
dokumaya yaryan ar aa tarak)
Taran arkasnda 4 kat kc (pamuk iplii) uzanr.
Kcnn altnda 2 Balamak aac. Kcnn stnde 2 crmakan. K pl aac
veya ke aac. T op Kazklar. El ipi, lopu v.s.

bu iplik aa
atk sralarn
den sonra bu
iine balanr.
arkaya doru

ekilip zerine kirkitle vurulur. Vazifesi dm ve

sktrp dzeltmektir. Her kirkitleme ameliyesiniplik yukar ekilir. Bunu mteakip asl dokuma
Evvel varangelen yukar itilir. pijklere sol el ile
kuvvetlice baslr. Arkadakiler ne gelir ve zg

cinsinden beyaz pamuk veya renkli yn iplik iki zg arasndan

bir taraftan br tarafa mesel sadan sola doru boydan boya
geirilir...ilh... .
Kc: haly rmek iin kullanlan iptir. Bu varan gelen zerin
dedir. Kc ile atk atm ak ve per almak iin azlk (kenar ipi) alr.
Kaln iplikler kc arasndan geerek atk olur. Buna oturmas iin
kirkitle vurulur, sonra fazla gelen ipler makasla kesilir
Nefis kilim ve hallardan baka, elbiselerini, eyizlerini, giyim
eyasn koyduklar uvallar da yanlarla (motif) sslerler. Bu
uvallara da (ala uval) denir.
Kazaklardaki tezgh Yrklerin (ulfahk)na benzese gerektir.
(Arkau: atk, arka), (Ks aga), (Kc aac) letlerinin, iple
rinin ismi ayndr.
K azaklarda dokuma tezgh ok iptida olup, yere aklm
kazklarla bunlarn arasna gerilmi iplerden (uzun cip) ibarettir. A tk
(Arkau), yukardan aaya dolar ve bunun her hareketinden sonra
zerine bir denekle (ks aga) vurulur'''.
2- ulfalk (ulha)
Bizim tesbit edebildiimiz, bir araya getirebildiimiz bunlar.
Hatrmzda kalmyanlarla birlikte (ulha, ulfalk) 32 paradan
ibarettir.
Hem pamuklu, hem ynl dokunur.
Pamuklu (dz bez, ala renklibez, dokurcun karelij
Y nl (Battaniye, ince kuma v.s.)
Tarak: Kuma dver, sklatrr, sertletirir.
Cmbar: Dokunan bezi geren demirden dili let. Dileri ku
ma tutar.
Kc: plikleri tanzim eden, birka katl ipten mamul tarak.
Tefe: Taran muhafazasna yarar. Onunla birlikte starn (kirkit)i vazifesini grerek kuma sklatrr.
Selmin: Dokunan kuman sarld ksm.
1

M a d d e Gnl, a.g. Makale, Trk Etnografya Dergisi. IF, 1957. sf.72

Hikmet Turhan, sparta'da Halclk, Halk Bilgisi Haberleri, Sayr28. 1933.

Radloff, a.g.e. I, 465.

Resim 35-37

3- Kon Tezgh, Kolan Tezgh: (Resim: 31)

Kei klndan at ve eein kotan, kuskun, yular, gebre

v.s.yi (b u n lar kk ebatta kl m am ultdr. ul, adr vs.
gibi byk o lan lar sta rda dokunur) dokum ak iin kullanlan
basit bir tezghtr. Buna tezgh dem ek bile fazla. ki kazk
arasna gerilen iplerin, kk tahta letler yardm ile d o
kunm asn tem in eden basit bir alet. Y nl m alzem e de d o
kunur.
Paralar:
1) 2 adet kazk
2) Bir kl
3) Bir eek
4) Bir kc (kk bir aa ubuk. Klcn gemesi, arkacn
ilemesi iin)

5) p (Sar, krmz, siyah ip 50 adet kadar)

4arpana: Kolan tezghnn daha mtekmilidir. Motifli,
renkli mamuller iin kullanlr. Renkli, motifli kolana (Gat pi)
denir.
Devenin (Gbet kolan), havudun stndeki (eki ipi:ekip)
bu tezghta dokunur.
Sekiz veya 12 tane kare eklinde vaketa (deri) veya ksele
yere dik olarak oturtulur. Birbirlerine paraleldirler. Ortalarnda
drt delik vardr. ki kaza gerilmi drt adet yn iplik buralardan
geer M ekik iler, aatan klla arasra dokunan ksm sktrlr,
yeniden balanr.

5H asr Tezgh: Sulak yerlerde klyan Yrklerde bulunul.

Aatan delikli taraklarla hasr dokunur.
Keecilik:
Yrklerin kullandklar mhim malzemelerden biri de kee
dir. adrlarn temel unsuru (Topak adr ve Vagon eklindeki:
alak) keedir. obanlarn kepenei, adrn demesini tekil
eden, kn topran soukluunu geirmiyen keedir. Aba, at
bellemesi v.s.yi gene keeden yaparlar.
Keenin Yaplmas: (Resim:33)
Gen koyunlarn (iek) yn gzn (Austos sonu) krklr.
Bu ynler kuzu ynne kartrlr. Bu karmdan gzel kee ve
kepenek olur.
Koyunun yn nce gzelce ykanr, temizlenir. Hala (yay)la

atlr. Elyaf ayrlm, incelmi yn byke bir kl ul zerine

kaln bir tabaka halinde serilir.
Husus bir sprge le bir tabaka haline getirilir. Obada iyi
yan yapmasn bilen bir erkek arlr.
Yan ileri ekseriya erkekler tarafndan yaplr. Yane erkek
evvelce hazrlanm boyal yn tutamlarn ince ince dorar ve
her boyal ksm ayr ayr kmecikler halinde yannda hazr bu
lundurur, sol avucu iine renkli doranm ynlerden bir ksm
alarak sa elinin ba ve ahadet parmaklaryla bu boyal yn
incelterek serilm i tabaka halinde olan kee levhann zerine
istedii tezyinat iler. Bu tezyinat, krmz ve mavi olm ak ar
tyla bir iki renkle ilendii gibi ekseriya kee yaplm ak zere
serilmi tabaka beyaz se siyah yn, siyah ise beyaz yn ile
naturel olarakta ilenir. Bu naturel ilemeli keelere (sungur
kee) boyal ynlerle ilenen keelere ise (cicim kee) ad ve
rilir1.
Bu yan (nak, motif) iini Yrn tabiri ile ifade edelim:
"Keenin zerine alas do (renkli) serilir
Kadnlar lk su ile keenin kabark ksmlarn dzeltirler.
Silindirik, byk bir oklava biiminde bir aaca, bu olurm u yn
tabakas sk sk sarlr, drlr. Ba taraflar iyice ivilenir (da
geien ksm)
Obann veya adr horantasnn (adr halknn, oluk ocuun)
vaziyetine gre, kadn erkek, yahut yalnz kadnlar ileri geri gitmek
suretiyle, ayaklar ile tekmeler, yn tabakasnn keelemesini,
sertlemesini temin ederler. Bu yuvarlama ameliyesinc (yulama)
denir.
Sklp, kabark yer kalmsa dzeltilir, ekitirilir. Tekrar
yulanr. Sonra adrn bir kesine konur. Bir ka gn sonra
bolca lk su dklr, emdirilir. Sert bir toprakta, ta zerinde
veya ceviz byklnde ta dklm bir sathta kadnl erkekli
5-10 kii aa yukar tekmeler, dverler. leri geri bklr, sarlr
alr. Uzunluuna drde bklr. Bir ucundan bir kii, dier
I

.Rza Yalgn, Yrklerde ve ehirlerde Keecilik. Halk Bilgini H aberleri

Say i:1B,I94L

ucundan bir kii tutarak, havaya kaldrp yere vurur. Su emmiyecek

bir hale geldiinde (keeletiinde) hazrlayna gre (deyiine
gre) kee veya kepenek1 olmutur.
Yapa (yaz yn) kee olmaz. Makasla krkmas (kesmesi)
zor olur. Kee, yere dikine konulduunda bklp, kerse iyi
keelememi olduu anlalr. yi kee dikine braklnca tahta
gibi durmaldr.
O rta Asya Trk gebelerinde de keenin hemen hem en
ayn ekilde yapldn R adloffun kaleminden reniyoruz: B
tn sr krkldktan sonra, komudaki kadn, kz ve delikan
llar, ynden kee yapm ak iin toplanrlar. Y n, plak inek
veya at derileri (tulak) zerine kaln bir tabaka halinde serilir.
A dam lar, ellerine uzun denekler alarak (saban) derilerin etrafm evirir ve nereli bir arknn tem posuna uydurularak bir
sa ve bir sol ellerindeki denekle vururlar. Y n bylece d
vldkten sonra ekilir. Yn kfi derecede inceltildikten sonra,
birbirine eklenm i d rt il yedi arn uzunluunda iki tane
sam an yatan zerine iki kat halinde serilir; kahve rengi yn
(kongordau cn) alta, ak yn (akndau cn) ste konur. imdi
bu hatlar kuvvetle sulanr ve saman yatakla birlikte kvrlr.
T om ar dardan da at klndan yaplm bir iple sarlr, sonra
to m arn sanda on adam ve solunda da on adam b irer sra
halinde dizilirler. Sadaki on adam sa ayaklan ile ayn za
m anda tom ara vurarak bunu kardaki tarafa yuvarlarlar. O nlar
da sa ayaklarn kaldrm halde bekler ve tom ar gelince vu
rarak geri gnderirler. Bu tepm e ii takriben 1 -2 saat kadar
devam eder. Sonra ip zlr
ve kee alr. K adnlar e l
biselerini karr, yenlerini dirseklerinin yukarsna kadar svar
ve keenin zerine diz km vaziyette oturarak m untazam
tem po ile keenin altna ve stne elleri ile vururlar. Bu i
saat kadar srer. Sonra kee alnarak kenarlar kaba bir ekilde
dikilir. Bunun zerine bir daire halinde kee rtnn etrafnda
o tu ru r ve bunu yava yava dndrrler yie ki, herkes kendi
ksmn kom usuna doru iter (Kz kllk aynalad) kee sert

Kepenek:" obann paltosu, yamurluu, yala ve yorgandr. Yamur ve

souk geirmez. Balkl, koisuz kee palto diyebiliriz (Resm:14)

lem ise kenarndaki iplikler karlr vc serilerek kurum aya Draklr.

Bu ekilde ad kee rtler hazrlanmaktadr ki, bunlar salam

olmak bakmndan Kalmk ve Mool keelerinden ok stndr.
Kazaklar bunu yurt rtm ek iin, ancak ok fakir kimseler de yer
hals yerinde kullanrlar. Bundan baka, keeden eyer bellemesi,
yatak ve baka bir ok eyler yaplr; ok miktarda kee Orta
Asya ve Rusyaya da ihra edilir. Kazaklar, ince keeden u cins
hallar ilerler:
1- Yukar ksm m uhtelif renkte ynlerle ekillerle sslenmi
adi kee rtler. Bu ssler, kee ilenirken yar hazr durumda
bulunduu zaman eklenir,
2- Seilmi ince ve tek renkli ynden yaplm zarif ak keeler.
3- Boyanm zarif kee rtler.
4- Baka baka renkten m uhtelif ssler eklenmi renkli kee
rtler. Bu gibi keeler her zaman ift olarak yaplr, bu suretle
birinden kesilen ssler kincisinin zeminine dikilebilir. Sslere
ince eritler taklr ve keenin kenarlan boyanm kei yn ile
evrilir.
5- Tek renkli ve ine ile dikilmi rtler.
6- M uhtelif renkte yn ipliklerle ilenmi rtler1.
Kara-Krgzlarda da kepenek yapld anlalyor: Btn dier
el ileri K azaklarda olduu gibidir. Ancak Kadnlar ince kei ynn
den (koyun olacak) kee ayakkablarla, yine keeden, uzun kollu
ve (kibenek) ad verilen manto dikerler. K azaklar bu sanat bilmez
ler
H u n la r n da k e e c ilik te ile r i o l d u k la r n a n ly o ru z :
E lim ize g een ke e le r zerin d e u m u m iy e tle r e n k li y n
ip lik le ri ile y a p lm a p like te zy in a ta r a s tly o r u z. Bu t e k
n ik, H u n s a n a tn n en n e m li h u s u s iy e tle r in d e n biri
dir
1

W.Radloff, a.g.e. I.sf. 442-43.

\V.Radloff. a.g.e. I. sf. 539.

E gel, a.g.e. sf.fiO.

Gebe kltrnn devamn stanbul ehrinde ve hatt O s

manlI Saraynda da gryoruz: Bursaya boyanmak zere stan

bul d an 36 para beyaz kee gnderilmi ve tanesi 450 akadan olmak

zere 16 200 ake cret alnm ve stanbul'a iade olunmutu M.
5 evvel 924 tarihli (l.asrn ba) Bursa er M ahkeme Si
cillerinde (Padiah Ota) iin lzumlu keenin boyanmas hak
knda u kayd gryoruz: Hudvendigr tbe bekahii hazretlerinin
otaklanna yz oluz pare kee boyanmaa enr-i erif varid oldu
ecilden sabbalardan ehli-hibre olan tahmin idb herbir kee yz on
be akeye kavi olnub cem an oiuzyedi bin dokuz yz elli ake
o l u b ....
Yrkler, keeden kolu yrtmal, yelekle ceket aras bir giyim
eyas da yaparlard ki, adna (aba) derlerdi. (Abaclk) ehirlerde
de yaygn bir zenaatt, Nerede okuduumuzu bilemediimiz bir
yazda, (Aydn abas) ksa olduu iin, (Aydn abas ksa kes)
tbirinin (Aydn havas ksa kes) ekline girdii yazlyd.)
Fuad Kprl, Trk Halk Edebiyat A nsiklopedisinin (Aba
maddesinde) unlar kaydediyor: Lehce-i Osmande gayet ksa bir
nevi saltaya Aydn abas, onun biraz daha uzununa Balkesir abas
denildii yazldr. Evliya elebi stanbulda 300 abac dkkn ve
700 abac bulunduunu kaydeder (Seyahatnme I, 616)
C- Demircilik ve Aa leri:
Yaad hayat iktizas, Yrk, ev eyasn krlmayan, dayankl
olan ve kolay tanan malzemeden yapmak mecburiyetindedir. Bu
sebepten kap kacak ya bakr, ya aa, veya deridendir. Bunlarn
mr uzun, tanmas kolaydr.
htiyar Yrklerin sylediine gre, vaktiyle her airetin bir
demircisi vard. Bu demirciler bak, kl, balta, bakr kaplar,
kazan helke, ingil v.s. yapar, kaplan kalaylarlard. imdi bakr

Nzm Yccit, 17.Asrda Kuma ve Kumalar, Uluda, say, 17, 1938

(Mahkeme Sicilleri)
Bursa er't Mahkeme Sicilleri, Uluda, sayv26. 1940.

kaplar kasabalardan alyor, yaylalara kylere gelen Abdallara1

kalaylatyorlar (yn veya para mukabili).
Btn kaynaklar tarih boyunca demirciliin Trkler tarafndan
kutlu sayldn gsteriyor. Bilhassa gebe Trk boylarnda daha
saygl bir zenaattr. Gktrklerle Ouzlarn atalar demirci idiler.
Demirciye Moollar (Darfan) derlerdi. Dokuz Atas demirci olan
adan aman olurdu. aman!arn byklerine (Tarhan) ad verilirdi.
Bundan anlalr ki demircilik eski Trklerce sanatlarn en muhte
remidir'2.
inlilere gre, her yamurdan sonra Krgzlar maden aramaa
karlarm. Bilhassa silhlarn sivri ulan iin kullanlan sert m a
denleri, Gktrk'lere Krgzlar gnderirlermi.... Yenisey mntkasnda
Krgzlar cevher istihsal etmekle kalmamlar; bu cevherleri ilemekte
de ok maharet kazanmlard.... Krgz demirciliinin en rnek eserleri m uhakkak ki Krgz kllan idi3.
ran ve A rap kaynaklar da T rkleri dem irci bir m illet
o larak gsteriyor: A raplarn hakiki Trk, (al-turk al h a q q )
dedikleri H akanl Trkler, kendilerini m ene itibariyle bir demirci
millet olarak lammlar, hkmdarlar demircilii tesid etmiler
ve demircilik sayesinde esretten ve zulm etten kurtulduklarna
inanmlar, onlara inliler dah Ccen (A var) larn demircileri
demilerdir.....ran destan, Trkleri en eski zamanlardan beri
bir (elie brnm) millet olarak tavsif ediyor k i biz, tarih
devirlerde T rk kavimlerinin yaptklar demircilii, bunlarn ta
rihten nceki zamanlarda dahi inkif ettirdikleri bir sanatlar
olarak ka b u l edebiliriz4. E rgenekon D estan nda da dem irci
nin ro l m alm dur.

Tantlmas incelenmesi gerekli enteresan bir cemaat. Bu hususta bk. F. Kprl.

Abdal Maddesi, Trk Halk Edebiyat Ansiklopedisi, t.1935 ve Ahmet
Caferolu, Anadolu Abdallarnn Gizli Dillerinden rnekler. Kprl
Armaan, sl.953.

Z.Gkalp. Trk Medeniyeti Tarihi, sf.&

Dr. B. gel, a.g.e. sf.208,219.

Prof.Togan, a.g.e., sf.29,3L

Gktrkler, Kin-an dalarnda demir ileri yapmakla megul

olup, yay ve ok yapmakta temayz etmilerdi1.
Demircilii bu kadar saygl tutan Trklerin en eski kltrn
devam ettirm ekle olan Yrklerde bunun izleri bulunm ak gere
kirdi. Biz bunu hatralar halinde bulduk. Yalnz Erm enek Civa
rnda Yellibel mevkiinde Ikl Asi ret inde airetin demircisine
rastladk2. Bu gn Karadeniz blgesi kylerinde yaplan tfekleri
ihtimal yerleik (epni) 1er yapmaktadr. Konyada, Bozkr ky
lerinde (at vc civan) yaplan baklar Beyehirin (Sula) k
ynde yaplan tfekler bu eski Trk gebe zenaatnn devam
olsa gerektir. Bu mevzuda Sula Kynde bir de istihsal ve sat
kooperatifi kurulmutur.
Trk gebeleri aa ileri de yapyorlard. Hunlarda aa
torna ilerinin de olduka ileri olduu anlalyor. Aa iiliine ait
ikinci teknik ise dlger veya marangoz ileri idi. kinci Pazrk Kur
gannn duvarlar biilmi tahtalar ve tomruklarla kaplanmt. Bu
tomruk ve tahtalarda balta azlarn da ak olarak grmekteyiz...
Bize gre, ilk Karahanl motifleri, Anadolu d aki Seluk devri aa
eserlerindeki (Tabla ileri) tezyinatm andryorlarda. (Bernstam, Mia
sf.165) Bu motiflerle, dou ve bat Trkistan'daki aa eserlerin
ssleri ve ileme teknikleri byk bir yaknlk gsteriyorlard. Esasen
Orta A syada aa iilii gebe Trk!ere ait bir sanattr. Bu aa
teknii kendisini hem mimaride ve hem de keramik tezyinatnda
gstermiti *.
A nadoluda Alev Trkm enler de aa ileri ile uramakta
drlar. Aa kesme, tomruk v.s. den baka, yakn senelere kadar
topak ev, derim ev denilen adrlarn iskeletini tekil eden aa
kafesleri yapyorlard.
Yrkler aatan senit (ekmek tahtas), hamur teknesi, testi
(bardak), kk testi (bodu), su tas (apak Orta Asyada amak), oma, keklik kafesi, v.s. gnlk malzemeyi kendileri yapar.

H.N. Orkun, Yaztlar

sf.S.

Airetin demircisi Ali Usla idi. Dedesinin bahasnn da demirci olduunu

duymu Soyca demirci imiler. Tahsil, kurs grmedii halde, babadan gelen
hnerle tfek, tabanca yapyor. Kmr dada yaplan odun kmr (balla,
pulluk demiri v.s. iin) demiri ehirden (Mukabili ayn ve nakdi gelir)

VI- stihdam
stihdam, her cemiyette, ne kadar ibtida olursa olsun, u veya
bu derecede mevcut bir sosyal fonksiyon, bir zarurettir. Bu zaru
rete arkta isteksizlik hakimdir.
Dnyann gamn yiyeceine bugn elindekini yemee bak, ya
rnn rzk da yarnla beraber gelir" diyen arkl ruhunda hududsuz
kaza ve kader iman, yani her eyi ferdin irade ve arzusuna hacet
brakmadan en mkemmel surette tanzim eden kaadr ve m utlak
bir kudrete balan, sy ve faaliyeti dahi bir kymet olarak en
dk seviyesine kadar alalmaktan geri kalmamtr..... Lzum un
dan fazla aceleyi ktlemek noktasnda orta a ahlk (Precapi
talist) insann her gnk yaayna, grd ilerin cinsine (arkl
iin bilhassa tipik olan iki misl: halclk ve ipekilik) ar ve
klfetli hareketlerine, hatt dinlenme ve elenmelerinin uzun sr
mesine (XX.asrn ayak st zevklerinden ne kadar farkl), bir
kelime ile ruh ve beden yapsna tpatp uygundur1.
Gebeleri bu ruh yapsndan bambaka bir hviyette grebi
liriz. Kylerin meskenet, tembellik havas onlarda grlmez. Daha
alkan ve gayretlidirler. Bilhassa tahtaclkla itigal eden Alev
Trkm enler, oluu ocuu kadn erkei ile alp kazanmay,
bol bol harcamay severler. Onlar iin alma bir klfet deil,
tatl bir megale, iyi bir geim vastasdr.
Y rkler de (zenginler mstesna olmak zere) adam tutup
istihdam etm ekten ziyade, kendi ilerini kendileri grrler. Ancak
zenginler veya ocuu olmyan veya askere giden yal yrkler
oban tutarlar. Hali vakti yerinde olanlar, ocuklar ve tuttuklar
(istihdam ettikleri) obanlar vastasyla ilerini grrler. Kendileri
ok zaman istirahat ederler; ailenin hakimidirler. Kt kanaat ge
inenlerin adrnda yediden yetmie herkes yaz, k alr. o
cuklar ve yallar deve gder, 10-15 ya arasndaki ocuklar olak
gder. Davar (kei) veya koyuna genler bakar, kadnlar erkek
lerden fazla alr. Fakat bu hal, kylerimizdeki kadar farkl
deildir. Erkek de kendine den ileri yapar. Hayvanlar gtmek,
(otlatm ak), koyun, kei krkmak (yn veya kln kesmek), koyun,
i

Do.Dr. Sabri F.lgencr, ktisad inhitat Tarihimizin Ahlk ve Zihniyet

Meseleleri, st. 195L sl.6l-62.94.

davar gderken yn eirmek, orap, balk, eldiven rmek, deir

mene, pazara gitmek erkeklere mahsus ilerdendir. Vaktiyle nakil
vastalar az iken deve ile nakliyat (tuz, buday, ya, incir nakliyat)
yaparak hi bo durmazlard.
Kadnlar sabah gn domadan kalkar kalkmaz ate yakmak iin
al rp toplamaya giderler. Sonra pnar (muar, punar, pungar)
uzaksa, suyu srtta getirirler. Su tuluuna su doldururlar. Tuluk
elbiseyi slatmasn diye, tuluun altna bir ul konur ki, adna (arkaik) denir. Tuluk kolanla srta sarlr. Su getirdikten sonra hamur
yuurup, yufka piirir, sabah kahvaltsn (gayfaln) hazrlar. Bundan
sonra kadnlarn, kzlarn bazs ya karr (buna yayk dme, yannk
dme, ayran dme v.s.) denir. Dier kadnlardan bazs slarn
(dokuma tezgh), dieri ulhann veya kolan tezghnn bana geer.
Hlsa hi bo durmazlar. le ve akam yemeklerinin hazrlanmas
onlar bekler. Dokumalar dokumak, giyecekleri, hazrlamak diki
dikmek, bulak ykamak...ilh...
Herkesin bir ii vardr. (Gizli isizlik) kylerdeki kadar bahiskonusu deildir. Maafih, gen erkekler yol ameleliinde, duvar
clkta, zeytin, pamuk toplamada (kadnlar ile beraber) alrlr.
Bu suretle munzam gelir temin edip, geinmeye, maiet teminine
alrlar. Bir sry iki oban idare eder, biri baka ie sevk
edilirse, dieri tek bana idare edemez. Ya kurt kapar, ya srnn
bana felket gelir. Bu demektir ki, Yrklerde bo zaman azdr.
Yar gebeler kn klaklarda (kylerde) ziraat da yaparlar.
Arpa ve budaydan, narenciye, zeytin ve incirlie kadar...Aileler
ya ikiye blnr (bir ksm yaylaya kar, dier ksm mahsul
kaldrr) veya arazilerini ortakya verirler1.
Ayn hayat Kazaklarda da gryoruz: Ev iine kadnlar, s
rnn muhafazasna erkekler bakar; bununla beraber burada Altayilara nazaran mhim ilerleme gze arpar, burada hayat daha
muntazam bir ekle girmitir. Erkek ve kadn arasndaki i taksimi

Ikl Airetinden Orta yal bir Yriik (Osman Blbl): Bir tarlam mar (var)
Ortaa versem ikimizi de bayrn./. -engin etnez manasna. Bay: zengin.
Biitiin Tiirk lehelerinde ayn nan.nl.i llndyor. barsaya trkeden gemi
olsa gerek) Yalnz ekeyin desem de gcm yetmez" diyerek ocuklarnn
olmayna zlyordu. (Biricik olu askerdeymi)

ok m tenasiptir, nk mesel ziraat, yakt toplama, kova, tulum

v.b. gibi btn kaplarn yaplmas erkeklere der....
Kazaklar hayvan beslemekten baka ziraatla da urar ve
bunu, Altay ahalisine nazaran ok daha geni mikyasta tatbik
ederler. Bylccc, bozkrn az ok ziraate elverili her yerinde,
Kazaklar tarafndan ilenen tarlalara rastlamak mmkndr. T ar
lalarn ilenmesi muayyen ahslara veya zengin adamlar tarafndan
tutulan ziraat ailelere braklr. Bu ekinciler, yazn aul civarnda
kalr ve kendilerine, g eden aileler tarafndan yetecek derecede
hayvan verilir, bundan baka her hafta yiyecek de gnderilir (Si
biryadan, I, 473)
O rta Asya Gebelerinde ksrak sam hayli tehlikeli oldu
undan bu ii erkekler yapar.
Y rklerin istihdam hususundaki deyeseklerine (Ata sz) ba
karak, bu sahadaki psikolojilerini anlayabiliriz. Ksaca grelim.
Gendin evme, iin evsin
(evm ek= hzlama, ilerleme) (Bahi Aireti)
Yatan guu avc avlar.
(Honaml Aireti)
Gayret imann yarsdr
(Honaml Aireti)
Ba budamaa gzn olsun
zm yemee yzn olsun
Ba budamada izin olsun
zm yemede de yzn olsun
Para para gazanr
Go yiil ne gazanr?
(Honaml Aireti)
Para para gazanr
Go yiit ba beller
(Sarkeili Aireti.)
Emek eden, yemeini alr.
(Honaml Aireti)

Em ek olmazsa, yemek olmaz. (Kozan Krtleri)

Em ek olmazsa, smek olmaz.(msr koan)
(Boynuinceli Aireti)
Emek olmazsa, yemek olmaz.
Eken bier, yeyen ier (Boynuinceli).
Tarlada izi olann
Harm anda yz olur.(Avarlar)
Yazn klge ho olur,
Gm uval bo olur. (Avarlar)
Yaz eirdim, gz eirdim,
Bir gyneklik bez eirdim.(Boynuinceli)
Yaz eerdim, gz eerdim
Bir tum anlk (alvar) bezeerdim. (Kozan Krtleri)
Asak keiden, cah tekesi (nde giden, canl) meydana gel
mez. (Boynuinceli.)
At beslenirken, gze! isteniken (Boynuinceli)
Lfn az uzu, obana verme gizi, ya goyun gttr, ya guzu.
(Boynuinceli)
Aksi giderse yiidin ii
Gaymak yerke kar dii. (Sarkeili)
Rast gitmezse yiidin ii
Pelize yerke girilir dii. (Karatekeli)
iftinin pri Hz.Adem, koyun obannn pr Hz.Musa, deve
ciliin pr Veysel G aran kabl edilir. Boynuincelilere gre saban
Hz.Adem icad etmi. Dnyann kuruluu Ulubazar (Pazar gn)
ne denk geldiinden, ifti o gn balatmaya alrlar. Bu adet
yava yava kalkm: Tarta lavnda, gzel anda" denerek, top
ran tavnda olduu zamanda srlyor. Besmeleden sonra "Ya
Allah, Ya A dem ! deyip, ift srmeye balarlar. Tohum serpilm e
den evvel iki rekt namaz klarlar.
Kadnlar hemen her airette st samndan evvel le namaz
larn klarlar, sonra besmele ekip st samna balarlar.

stihdam hadisesini zihniyet, dnya gr ve felsefesi tayin

eder. Ancak bu zihniyet (gizli isizlik vc iradi isizlik) te bahis
mevzuudur. (Gayri irad isizlikle) sebepleri baka sahalarda ara
mak gerekir. Asrlardr bir kalemde Anadolunun, Trk milletinin
tembelliine hkmedilmitir. Halbuk halihazr kyller, dnn
alkan Alev veya snn airetleri idiler. Tohumsuz, kredisiz,
rehbersiz, piyasasz, desteksiz alan bir halk, stelik tahsildar,
zaptiye, ekiya basksna da maruz olur, 6 ay iklim artlarnn
tesiri ile evine kapanmaa mecbur kalrsa, elbette yatalak olacak
tr. Fakat imknlar doup, yollar yaplp, piyasa ekonomisi ile
temasa gelip, madd vc manev ekilde desteklenince var kuvveti
ile alt grlyor.
Mesel; pamuk, ttn, pancar, narenciye, incir, zeytin, fstk,
sebze v.s. sahalarndaki zira kltr almalar...Mersin havalisine
yerleen Yrkler ikier, er metrekarelik, kayalar arasndaki
toprak paralarn kazmalarla slah edip domates yetitiriyor. Tur
fanda karyor, senede iki mahsul alyor, Mersin piyasasna sevk
ediyorlar. Bu surette ezel dert: (Gayri irad isizlik veya gizli
isizlik) imkn ve'vasat doar domaz (irad ve evkli istihdam)
a inklp ediyor.

VII- Trk Gebelerinde Mbadele

ki ekonominin, iki hayat tarznn karlkl mnasebeti m
badele hadisesini dourur. Zarur istihlk maddelerini elde etm e
arzusu, ihtiyatan fazla olan istihsal mallarn satma mecburiyeti,
gebelikle yerleikliin, hayvanclkla ziraatln birbirlerine
muhta olduunun bir ifadesidir ki, gebe ekonomisini kapal
bir ekonom i olm aktan kurtarr. Karlkl ihtiyalarn temini ayn
ve nakd mbadele yolu ile olur. Fakat ayn mbadele her zaman
ve her yerde daha ar basm olsa gerektir. Nitekim bu hali bni
Haldun da belirtmitir. Gebelerin hayvan ve hayvanlardan is
tihsal enikleri ve ehir ahalisinin muhta olduklar st, yn, yapa
deri, v.s. dinar ve dirhemler karlnda ehirlere sattklarn ve
onlardan zarur istihlk ihtiyalarn temin ettiklerini syliyerek,
gebelerle ehirliler, meskn halk arasnda cereyan eden nakd
mbadeleye iaret etm iler1.

Bu ekonom ik hadisenin, ibtida cemiyetlerdeki grn d a

ha ziyade din, sihri, folkloriktir. M badele, bu safnada ek o
nom ik bir tazahr hatt ekonom ik bir kategori olarak n plnda
yer alan bir olay delildir. Bu kademede, mesel yinler, danslar,
sihirli form ller, grenek ve gelenekler ve pek tabi m allar da
m badele edilm ektedir. Ancak bu m allar, ilk nceleri gnlk
ihtiyalar karlya ca, mesel uyuturucu m addeler nevinden
olup, bazen sihirbazlkla ilgili bulunm aktadrlar. M badele e
killeri, m badelenin kim ler arasnda nerede ve ne zam an ya
placana dair olan kurallar d^ her zam an sk surette tesbit
edilm i bulunuyordu. Exogam de bu m badele m nasebetleri
arasnda yer alm aktadr1.
btida akvamda mbadele mstakilen ktisad bir mahiyeti haiz
deildir, ekseriya karlkl hibe tarznda ve din, ahlk, siyas
dncelerin tesiri ile vuku.a gelir. Potla-len messeseleri buna
misldir. Sessiz ticaret mbadelecilerin yekdierine yabanc ve
mahrem olmas esasna istinnd eder .
..Semiyeler ve airetler arasndaki mbadeleler ise daha ziyade
din ve siyas bir vasf haizdir. Mesel iki semiye efradnn kendi
seniyelerinden evlenmeyip mtekabil zevcelerini yekdierinden te
darik eylemeleri bu kabildendir. Yine bu cmleden olarak son
zamanlarda itimaiyatlarn nazar- dikkat Potla denilen bir m
essese zerine celb edilmi bulunmaktadr. Bilhassa A m erika k r
m z derililerinde tedkik edilmi olan bu nessesenin (Kitab- Dede
K o rkut) da m ezk r (len Yam a) ziyaf etlerine mabehetini Gkalp Ziya Bey kayd eylenidir. Potla bir ziyafettir: Gayet ar
hediyeler verilmesini ve binaenaleyh azim m asraf istilzam eden
bir ziyafettir: Fakat bu m kellef ziyafet bir m kellefiyet ihdas
eder: m ukabele eylemeyi, cmertlik ve ikramda stn olma m ec
bur klar. Mukabele yapam yan taraf itimai an ve unvann
gayb eder. D em ek kibir bakdan Potla bir mbadele-iiktisadiyedir,
bugnk vadeli satlarda tccarn maln pein verip bedelini
veya alt ay sonra istemesine benzer .

Ord.Prof.Hans Frever, Sosyolojiye Giri (trc.Dr. Nermin Abadan) ikine.

bask, AnLB63. sf.32
Mehmed zzet. Yeni timaiyat Dersleri. stanbul. 1928 s f.65.69.

Mehmed zzet. Yeni timaiyat Dersleri. stanbul, 1928 sf.65,69.

a- Orta Asyada Mbadele:

Trk gebelerinin en eski devirlerinden beri civar mem leket
lerle mbadelede bulunduklarn, kapal bir ekonomi hayat ya
amadklarn anlyoruz. Cenupla imalin orman mntkas mahsul
ve mamulleri arasnda canl bir mtevasst ticaret faaliyeti gster
miler ve aralarnda mesel Volga Bulgarlar ve Hazarlar gibi bazlar
da tccar birer kavim haline gelmilerdir .
Krgzlar in kaynaklarna gre, Sibiryann gneyinde yaar,
slm memleketlerine de kilrk ihra ederlerdi (Hudd al-'Alan, s.96
v.d.)...Iran ve A ra b larla ok sk bir krk ticareti temas kurduklar
anlalmaktadr . Uygurlar, Trk gebeleri ve Mool gebeleri
ile, inliler arasnda kesif bir ticar faaliyet gstermilerdir3. Peeneklerle Ruslar arasndaki mbadeleyi Bizans m paratorunun
eserinden (De. Adm. mp. 2.Bab) reniyoruz: RuslarPeeneklerle
iyi geinmee gayret ederler: Onlar Peeneklerden kz at ve koyun
satn alrlar ve bunlar sayesinde daha rahat bir hayat geirirler, nk
bu sylediimiz hayvanlardan hi birisi Rusya da bulunmamaktadr .
H unlar da arkla garb arasnda byk ticar mbadelelere ta
vassut etmilerdir. Moolistanda ve Altaylard aki Hm a m e
zarlarnda, hayret edilecek derecede in ve ran mallarnn bulun
mas bu temaslarn bir delilidir. Zaman zaman Orta Asya d an geen
ipek yolunu ellerinde tutan Hm prens ve hkmdarlar, Uzak Dou
ve Bat ticaretinde bizzat rol oynamlardr5.
Gebe Trk boylan ile Uygur, Horczm ve Arap tccarlar
arasndaki mbadele ok yaygndr. Bozkr ticareti, byk fasla
larla bazan mhim muhafz kuvvet terfik edilerek gnderilen byk
ken anlarla yaplyordu. Araplar, Dou Tiyanand aki Uygur ehir
lerinden, slm tccarlarnn da itirakiyle, Yenisey Krgzlar lkesine
ve daha imaline ve arkna 5 ay zarfnda giden ticaret kervanla
rndan bahsederler, ibn Fadlan, 921 senesinde Horezm den Ouzlarn
ve Bulgarlarn memleketine giden kervana 5.000 kiinin itirak ettiini
1

Jozsef Dedr, a.g. Makale.

Bahaeddin gel, a.g.e. sf.208-209.

Dr.Caferolu, Ahmed. Uvgurlarda Hukuk vc Maliye Isllllar, Trkiyat

Mecmuas. IV. 1934. sf.4-5 v.d. vc B.gel a.g.e. sf.366.

Akdes Nimet, Pcencklere Dair Aratrmalar, Trkiyat Mec. sf.139.

Rgel, a.g.e. sf.43.

kaydetmitir: Bu kevan, ilk baharda hareket ettiinden son baharda

Harezm'e dnp gelmek plnm tutmutur. Ytnan ve Arap m
ellifleri, bozkr ve im al kavimlerinin ticar muamelelerde olan sonsuz
drstln kaydetmilerdir. bn Fadlan, Horezm mslman tc
carlar ile gayr nslim Ouzlar arasndaki ticar mnasebetlerden
bahsederken, bu tccarlarn Ouz illerinde iken mallarn oradaki
Ouz (dostlar)nn yannda tam bir emniyet iinde braktklarm,
tekiler de Horezm e geldiklerinde bu mslman tccar (dostlar)nda
misafir kalarak aralarnda tam bir lfet hsl olduunu ve karlkl
taahhtlerde bulunduklarm ve bu (dostlar)n kefaleti olmadan Trk
illerine girilemediini anlatr1.
Geen asrda, Rus istilsndan evvel, Kazak koyunlar, kasaplk
olarak Rusyaya sevk edilirdi. Rus tccarlar alrd . Trkiyeye
gelen Kazaklarn anlattna gre, ynlerini yaylaya gelen tccar,
toklularn (to k lu = b ir yal erkek koyun) ihracat tccarlar ve
m ahall kasaplar alrd.
Barthold, beynelmilel ticaret evresi ile mnasebette bulun
malarna ramen, Mool gebelerinin paray bilmediklerini, ayn
m badele ile ihtiyalarn giderdiklerini zikreder3 R adloffda Rus
tccarlaryla, Mool gebeleri arasndaki ayn mbadeleden bah
seder: "....Umumiyetle tccarlarn mterilere ok iyi muamele etti
ini sylemek lzmdr. Biraz zengin olanlarna ay eker ve gevrek
de ikram ederler. Fakat bu ikram, daha ziyade bir hiledir; nk bu
suretle tccar, mteriyi malnn yannda daha fazla alkoymak ve
satn a b a k iin onun arzusunu uyandrmak ister. Moollar nce
kt derileri meydana karr ve iyilerini sonraya saklarlar. Zengin
tccarlar kt derileri hi almaz ve bu yzden ilk gn ancak ehem
miyetsiz al verite bulunurlar .
Barthold ve R adloffun ayn ekonomiden bahsetmesine m uka
bil, H.G onsonun Khalka Mogollar hayatna ait toplad m al
mata dayanarak, Prof.A.Dopsch, gebelerde ayn ve nakd eko
nominin bir arada ve muvazi olarak yaadn isbat zmnnda
unlar syler: Moollar ayn mbadele ve ay komprimeleri gibi
1

Z.Togan, a.g.e. sf:W,120.

Radloff. a.g.e. /., sf.433.

D.Y. Vladimirtsov, a.g.e. sf. Tl (Barthold, Turkestan, 424-529 atf).

Radloff, a.g.e. II.sf.!?0.

tab para (Naturgeld) ile beraber kle halinde gm ile, yan

kymetli maden ile de tediyatta bulunuyorlar. Ufak paralan ol
madndan, bunun yerine Khadak (kadak) denilen ipek kuma
paralar kullanrlar. Bozkrda maden parann az bulunuundan
ve muayyen arla malik olan gm klelerin kullanl tediye
vastas olmadndan, bunlarn bir nev bankalar bulunmaktadr.
Bu da, kat para ile tediyatta bulunmay temin ediyor. Mamafih,
ay komprimeleri en ok kullanlan tediye vastasdr1.
Trk gebeleri arasnda altn ve gm istimalinin ve tediye
vastas olarak kullanlnn yaygn olduunu anlyoruz.
Muayyen bir arlkta giimii klesini tediyat vastas olarak
kullanmak, bozkrlarda p ek eskiden bir an ane halinde ve bu lkelerde
muteber l sistemleri ite sarmak bir halde mevcuttu. Moollar
zamannda iki kilo 274 gram arlnda bulunan ve kendilerine
tilrke yastk, farsa da bunun harfiyen tercmesi olmak zere bali
denilen altn ve gm kleler kullanlyordu. Bunlar, eski Gktrk,
Tokuzouz, Uygur ve Karahanllar zamannda hakim olan bir para
sistemini gsteren bakiyelerdir,2.
Mool kabileleri arasnda adna kadak (Yani ivi) denilen ve
para karl olarak kullanlan ipek kuma paralarndan bahse
dilir. Bu, 409,5 gramlk, yani Semerkand miskalinin yz misli olan
bir lnn ismidir ki, Kpak bozkrlarnda Edil Bulgurlarnda da
kullanlmtr. Bu lye Kadak denilmesi (bezman) denilen kantar
terazinin stnde ivi ile iaretlenen noktalarndan alnmtr3.
Tccarlarla gebeler arasnda olduu gibi, ehirlerde, Uygurlar arasnda da bu kuma para istiml olunmutur:
Ayn ekilde kuma paralar Uygurlarda Kamdu tesmiye olun
mu; Mahmud Kagrye gre 4 zra, yani iki m etre uzunluunda
ve bir kar eninde olan bu kuma paralan her yedi ylda bir
defa hkm et tarafndan toplanp ykanarak tekrar m hrlenmi
ve pazara karlmtr. Bu nev ipek kumatan olan paralar Harezm de kullanlm ve bunu 1917-1920 sene inklbndaki enfls
yonda eski htralara gre ihya edip bir mddet kullandlar. Bun1

Z.Velid! Togan, a.g.e. sf.lt6. 119, 12i

Z Z. Ve lid! Togan, a.g.e, sf.116, 119, 121

3

Z. Vclidt Togan, a.g.e. sf.116, 119, 121

dan baka deriden mamul alatak denilen paralar da kt para

yerinde kullanlmtr. Moollar zamannda Kubilay Kaann ark
Mool lkesinde tatbikine balad kat para sistemi yastuk
(bali) hesabna dayanyordu. ince (ao) denilen bu paralarn
kd in kd olmakla beraber, 500 miskal (= 2, 274 kilo) ya
dayanan sistmi, eskiden Orta Asya Trklnde, Harezm ve Semerkand lleri ve kleleri esasnda kullanlan kuma parala
rnn daha geni mikyasta tatbikatndan ibarettir.
Seluklular zamanndaki Krtas denilen kt paralar da, in
tesiri mahsul olmayp, Orta Asyadaki kuma paralarn tesiri ile
meydana gelen bir tediyat vastas olsa gerektir1.
Trk gebelerinin ihtiyalarn ayn mbadele ile tem in et
m elerine mukabil-ki biz bunu mutlak olarak kabl etmiyor, yar
ayn, yar nakd olarak anlyor ve tefsir ediyoruz - yerlemi Trk
boylar nakd ekonomiye gemilerdir. Bir iktisatnn: ...Para ckonomisini, nerede olursa olsun, belirten vasflardan biri nakdin
bilfiil tedavl ise, dieri de onun kymet ls olarak dile ve
dnceye yerlemi olmasdr (Spenglcr, daha ksa olarak para
ile dnm ek' Denken in Geld demiti; Untergang des Abendlandes, cilt II, sf.604, 922) Bu ikinci unsur ark ortaanda bi
dayetten beri zayf kalmtr2 demesini hakl bulmakla beraber,
T rk dnyasnda bu zihniyetin daha o zaman domaa balam
bulunduunun belirtilerini gryoruz (Orta Asya ehirlerinde)
Uygurlarn ticar hayatta ilerlediklerini, ticar vesikalar, senetler
kullandklarn, iktisdi-mal stlahlar gelitirdiklerini, faz (t),
rehin (tutuq), tem ett (asg), zarar-ziyan (Qor), tazmin, tediye
(tl), cret (tar) in gnlk ticar hayat tabirleri arasna, ticar
team m ller meyanna girdiini tatbik olunduunu m uhtelif kay
naklardan reniyoruz.
Kagarl Mahmud hazinedra (Agc) dediine; (a) aslnda
ipek kuma manasnda, sonralar kymetli eya, hazine m anasna
geldiine gre H.Namk Orkun (a, enin tebih edat olarak
O rhun kitabelerinde kullanldn ota, buraa kelimeleri" ileri
1

Z. Vclidt Togan, a.g.e, sf:U9,12L

Dr.S.tgener, a.g.e. sf.US.

Dr.Caferolu, Ahmcd, a.g. Makale, Trkiyat Mec, IV, 1934.

srerek) Trklerde maden paradan evvel ipekli kuman para yerine kullanldn gz nne getirerek aka aga olmutur diyor1.
B anknotun Avrupalardan ok evvel Trkler tarafndan kulla
nldn yukarda grdk. Bu kt paraya (au) veya (Yastuk
au) denirdi. Kgarl Mahmud bezden yaplan paray (Kamdu)
yle izah eder: Drt arm uzunluunda, bir kar eninde bir bez
parasdr. zeri Uygur hannn mhimi ile mhrlenir. Uygurlarn
satlar bununladr. Eskiyip ypranacak olursa, yedi senede bir kere
yamanr, sonra ykanr, zerine tekrar mhr baslr 1.
Arkeolojik kazlarda da maden paralara rastlanmtr. Trge
Kaanlarna ait paralarn ekli in, yazldklar alfabe Sod ve dili
ise Trke idi. Bu paralarn ou da Balasagun 'daki Buda mabedinde
bulunmutu 3 1884 de Wiatka vilyetine tab Sediarstta da bir Trk
paras bulunmutur, ki Ermitaj mzesinde sakl olan bu Parann
zerinde de eski Trk yazs ile yaztm: Ben ayan, bir aka, ibaresi
vard4.
O rta a Trk dnyasnda ktisad, mal, ticar hayatn hayli
ileri olduunu yabanc mellifler de kabul etmekte ve bunu b e
lirtmektedirler. Bu keyfiyeti Bartholdun kaleminden grelim: Sam anler zamannda mahall Trk hkmdarlarna tab mslman
mstam ereleri vcuda geliyordu. Yek dieri ile m nasebette bu
lunan ticaret irketleri mevcud idi; o zaman asrmzdaki ekilde
istikraz messeseleri (Banka usul) mevcud olmamakla beraber
bir lkede verilen bir senet ile dier bir hkm et taht- idaresinde
bulunan dier bir ehirden para almak kabil oluyordu. XI. asr
mverrihi (Ebu ca)n yaknda kef ve ner olunan eserinde
hkm etler tarafndan verilen havale ktlar ile para almakdan
ise tccarlar tarafndan verilen havale katlar ile para almak
daha kolay olduu syleniyor. Tccarlar arasnda bilhassa ran5ler
ok olduundan Fars (ek) kelimesi taammm etti. H att bu
kelime A raplarn istimal ettii (Sak) suretinde deil, belki farsce
(ek) suretinde taammm ederek, sonradan garb Avrupaya ge
mekle btn ticaret aleminde mstamel oldu.
1

H.Namk Orkun, Paralar Bilgisi, Yeni Trk, saye 511937.

H. Namk Orkun. Eski Trklerde Para, Varlk, say1 178,1940.

Rel, a.g.e. sf.326.

H.Namk Orkun, Eski Trklerde Para, Varlk, say: 178,1940.

Orta Asyadaki ticaret ilerine herhalde Trkler de itirak

ettiler. M teakip devirlerde Moollarda tccar manasnda (O r
tak) kelimesi istimal olunuyordu, k irket azas (Araba erik)
manasmdadr. Bu kelime o zamann ticaret lerinde irketlerin
mhim rol oynadklarn gstermektedir. Mahmud Kagarde bu
(O rtak) kelimesi mevcud ise de onun zamannda daha (tccar)
manasnda deil, yalnz (erik) manasnda istimal olunmutur.
Buna nazaran Trkler arasnda ticaret irketlerinin inkiaf XI.asrdan sonra olsa gerektir1.
O rta Asya Trk ehirlerinde ktisad hayat bu kadar ileri olunca, gebelerin bundan mteesir olmamasna imkn yoktur.
Deil mi ki karlkl ihtiyalarn birbirlerinden karlyorlar..
Yaylalara, klaklara gelen tccarlara mallarn, mamullerini satp,
onlardan ehir emteas ve dier ihtiya maddelerini temin eder
lerdi. Bu al veriler yar ayn yar nakd olurdu. Tam manas ile
bir tram pa dnlemez. Nitekim Mootlar zamannda kat para
daha Cengiz'in vefatndan 9 sene sonra (1236 da) olu ve halefi
geday Kaann emri ile karlmt. O zaman bozkrlar dolduran
tccarlar iin bu ktlarla tediyatta bulunabilmek, byk bir kolaylk
ve gzel bir frsat tekil etmitir. rand a Acem-Krfezinde ve inde
i gren tccarlar ve (Ortak) denilen ticaret irketleri arasndaki m u
ameleler, bu eklerle ve kt paralarla icra edilmitir2. Demek ki,
Trk gebelii kapal bir ekonomi tekil etmez. Bilkis, ehir
ekonomisi ile kaynam, memleket ekonomisine, devrin artlar
nisbetinde, entegre olmu, yar nakd, yar ayn bir mbadele ile
bunu idame eden bir iktisadiyattr.
6- Yrklerde Mbadele:
Ariv vesikalar, Yrklerin Osmanl im paratorluu ekonom i
sinde bir varla sahip bulunduklarn, ehemmiyetli bir rol oyna
dklarn gsteriyor. Yetitirdikleri bol miktardaki koyun, kei,
sr, at ve deveyi m uhtelif mntkalara, byk istihlk merkez
lerine sevkederlerdi. Hicr 975 tarihli bir fermandan, Bozulu
Airetinin satt (Kafkasyaya) hayvanlarn byk rakamlara bali
i

Prof. Barihold Orta Asya Trk Tarihi Hakknda Dersler. st.1927. sf.116-117.
Z.VcIidt Togan. a.g.e. sf.116.

olduunu anlyoruz: ....Aralarnda olan eyu at ve katr ve deveyi

yukanye ziyade behye satub...1.
Hicr 986 tarihli bir fermandan, stanbulun et ihtiyacnn Bo
zulu Airetinden getirtilen koyunlarla karlandn anlyoruz:
Yeni il kadsna hkm ki Mahnse stanbulda et babnda mzayeka olman ulus taifesinin baa yarar erkek hayvanlan stan
bul'a gerriilmesin emir idiib buyurdum ki Hzr avt Varcak
teftir etm eyb emrim mucibince Ulus taifesinin baa yarar koyunlarm sahihleri veya vekilleri ile Mahnsei mezbureye gnderesin
ki nerhicar zre satlb sahihlerine ticaret hasl olb stanbulda et
babnda muzayeka olmya2.
Bu fermandan u neticeyi de karabiliriz. Devlet zoru ile
koyun evkinin, liberal ekonominin btn piyasay grnmez bir
sihirli elin tanzim edeceine dair inan ve iddiasn cerh ettiine
ilk anda hkmetmek gerekiyor. Fakat, bu ne Y rklerin kr ye
menfaatlerini bilmemelerinden, ne de serbest piyasann zaafndandr, O devrin artlarnn yaratt haber alamama, piyasay
bilmeme, ktisad habersizlik diyebileceimiz bir halin neticesidir.
imdi halihazr mbadeleye gelelim.
Airetler, hayvan, hayvan mahsul ve mamullerinin byk ks
mn yaylalarda, birazn da ehir ve kasabalarda kurulan pazar
ve panayrlarda satarlar. Yaylalara gelen tccarlara (ba, ba tc
car, ayak, deyneki, bacak, kasap) isimleri verilir. Bu mutavvastlarn bir ksm kendi hesabna, bir ksm da bakalar hesabna
mbayaada bulunurlar. Mesel Mersin veya Adanann A rap tc
carlar, Arap memleketlerindeki firmalar adna mbayada bulunur,
Mersin limanndan ihra ederler. Bunlarn iinde kendi hesablarna alp ihra edenler de mevcudmu. Bunlarn mbayaa sahas
skenderun, Adanadan Antalya ve Ermenek civarndaki Barcn,
Balgusan yaylalarna kadar uzanr. Ege ve Konya havalisinde de
mahallin tccarlar alr. Koyunun erkeini (toklu), keinin erke
ini (erke) satp diilerini damzlk olarak saklarlar. Erkeklerden
bir iki tane tohumluluk (ko ve teke) alkorlar.
1

Ahmed Refik, Anadoluda Trk Airetleri. st. 1930. sf.IO- 32-33 vesika:
19.61

Ahmed Refik, Anadolu'da Trk Airetleri, stanbul 1930. sf.10-1132-33. Vesika:

19. 61

Bunlar alan mutavasst tccar bekletmeden, besi yapmadan

zmir, stanbul gibi byk istihlk merkezlerine sevkeder. Yalnz
Arap tccarlar ihra ederler. Baz mteebbisler airetlerin bol
olduu yaylalarn merkez yerlerinde (mandra) kurarlar. Y rkler
bunlara (manar) der. Yrklerden st satn alarak peynir imal
ederler. Dier bir ksm tccar da yaylaya peynir, ya, yapa, kl
satn almak iin gelirler. Fakat Yrkler bunlarn satnda naz
lanrlar. Bu mahsul ve mamulleri, yayla dn kasaba pazarla
rnda satmak zere saklarlar. stanbulda 10 liraya satlan tulum
peynirini, firas v.s. hesab edilmek zere, airetlerden tccar 4
lira civarnda alr. Barcn yaylasnda Bayazdl ve Bahi, Yellibclde (Balgusan Yaylas civar) Ksereliler 190 kurua tazesinin
kilosunu satmlar. 2 kilo tazeden bir kilo tulum peyniri ktna
gre, 380 kurua, fira, tuz v.s. ile 4 liraya geliyor. Mutavasstlarn
ifa ettikleri hizmetlere gre fazla kazandklar vak ise de, onlarn
hizmetlerinin kymetsiz olduunu ifade etm ez .
Airetlerin birlik olmalar, kooperatif kurmalar mmkn lamad mddete yukardaki hkm dorudur.
Hayvan satndan evvel piyasa yoklanr. Ky ve kasaba pazar
larndaki satlar, et fiyatlar, falan airete gelen tccarlarn teklif
ettii fiat v.s. kulaktan kulaa, ark telgraf ile- bu tbir Anamas
Da Karakoyunlularnndr. ark malm, telgraf malm. Bir
dadan dier daa gelen arklnn rendii bir haberi, onlara
ulatrm as keyfiyeti bu espirili ve zengin bulula ifade olunuyorduyulur. Malcnn (hayvan mstahsilinin, obann) kendi gayretleri
neticesi kendi malna atfettii, sbjektif ve objektif kymet, fiat
teekkl iin mhim unsurlardr. Fakat, mstahsilin bekleme
takati, ktisad kudreti, malsays (hayvan says), pazarlk kabiliyeti
de mhim rol oynar. "ki kii arasndaki pazarlkta fiat geni huddlar dahilinde her hangi bir noktada taayyn edebilir. Fiatn hangi
seviyede taayyn edecei iki tarafn pazarlk kabiliyetine baldr ,
Fiat uygun grmiyen, ktisad kudreti msait olan mstahsiller, koyun
veya davan (toklu veya erke) satmaz, gelecek seneye kadar besi yapar.

Kennet E.Boulding, ktisad Tahlil (Osman Okyar ire.) st 195% s.17.

K.E Bouldin, ktisad Tahlil (Osman Okyar, trc) st.1957, st.32

(iek) te satlr. (Marya) denen yal koyunlar ucuza gider.

Ekseri koyun olarak (toklu ve ksr koyun) kei cinsinden (erke
ve ksr kei) satlr.
A lternatif maliyette mhim inhiraflar vuk bulmusa, istihsal
nevilerin in deitii grlyor. Ya ucuzla msa, peynir yaplyor.
M anarlara (mandra) kilosu bir lira civarnda st satmak daha
cazip geldiinden ya ve peynir imalinden vaz geiliyor.
Bu al veriler para esas zerinden olmakla beraber, derhal
deme yaplmaz. Senet dahi alnmaz. Bir sz kfidir. Tccara byk
emniyet vardr. Tccar bir miktar (pey akesi) dedikten sonra,
bakiyeyi mallan satnca tediye eder. Arap tccarlar pein dyorlar.
Veresiye aldklar da ksmen oluyor. Senet yaygn olmamakla beraber,
zihniyet deiiklii, kltr deimesine urayan mstahsil, senet talep
etmektedir. Satcnn, mstahsilin bu zihniyet deiikliinin yansra,
tccarda da eski drstlk kalmamtr.
Ayn Mbadele: Yaylaya gelen kyl, kasabal satc ile basma,
elbise, lstik ayakkab, naylon kap kacak, sebze, bostan (Kavun,
karpuz, salatalk), mukabili yapa, yn, kl, ya, peynir deiiliyor.
Bu ayn mbadele daima yrklerin aleyhine tecell ediyor. e
hirdeki sat fiatmn asgari iki misline geliyor. Airetlerin ky ve
kasaba pazarlar ile de sk temaslar vardr. Bazan yayladan bir
pazara inip kmak (atla, eekle veya ok zaman yayak, piyade=
yaya) iki gn srer. Ekseriya pazarlar cuma gn kurulur. Pazar,
btn airet, kyl ve civar halkn bir araya getiren, iNisad,
tima, din fonksiyonu haiz bir toplant, bir dernektir.
(Cuma namaz)n klan yrk, sabahtan ya, peynir, ynn sat
m, zehresini (buday) alm, deirmene vermitir. (Bazan da yol
larda su balarndaki su deirmenlerine pazar dn verilir veya
yayladan gtrlr.) Cumadan sonra, basma, elbiselik, olunu veya
kzn everiyorsa ziynet eyas, kundura, tuz (bilhassa yarma tuz,
eldeirmeninde kendileri yarar, koyunlara ok su imesi iin veri!ir),
patates, domates, soan, biber, fasulye, eker, ay, kahve, kaba ocuk
ekeri, simit.. ,ilh...ahrlar. Yukardan beri grlyor ki, Yrklerin
mbadele ekonomisini (nakd) olarak tavsif etmek kabildir.
Kahvelere oturur, seyyar berberlerde tra olur, karl erbetler
ier, dondurm alar yer, e dostla sohbet ederler. Bu sohbetin sklet
merkezini o seneki fiatlar, tccarn falan airete gelip leklif ettii

fiat, o fattan sat olup olmad, talep olup olmad, alcnn itah,
mallarn o seneki ilesi (kilosu, randman), hayvan hastalklar v.s.
tekil eder. Cinayet, kz karma, siyaset de konumalara epeyice
konu our. Geleni geeni, kalabal, (dalardaki yalnzln tesiri ile
olacak) hayran hayran szp, leden sonra, (ikindiye doru) (der
lenip, derneip) birlikte yaylaya dnerler. Hastalar da kasaba ehir
doktorlarna cil vaka deilse pazar gnleri getirilir.
Airetler Arasnda Ayn Mbadele:
Bu mbadele davarcarla (kei besliyen Yrkler) koyuncular
(koyun besleyen Yrkler) arasnda olur.
Koyun besleyip te kl adrlarda oturan, yn veya yapa mu
kabili, davara airetlerden kl alrlar; bunlarla adr dokurlar.
Anam as Dalarndaki Karahacl A iretinden Suyuyadan
brahim Aa (kei besliyor), Adana airetlerinden (koyun mstahsili)
10 adet dokunmu adr siparii aldn bize sylemiti. Her adr
1000 lira zerinden, hesabnn bir ksm ynle, bakiyesi nakden tediye
olunacakt.
Koyuncu airetler, davarclardan ayrca, yn mukabili tuluk
(su tuluu, ya tuluu, dme tuluu) alrlar. Bulgarda Karakoyunlular bir tulua, bir kilogram yn verdiklerini, sylediler.
Davarclar da orap, ceket, pantalon, eldiven, kee, kilim, hal,
v.s. dokumak, imal etm ek iin lzumlu yn ve yapay kl m u
kabili koyuncu airetlerle tram pa ederler.
Bu ayn m badelede iki ta ra f da vecibeyi ayn anda yerine
getirem ez. B ir nev kredi hali grlr. T uluk ihtiyac olan
koyuncu yrkler, bunu davarclardan tem in edip, m ukabilini
koyun k rkntnda yn olarak verirler. A radan aylar geebilir.
tim at esastr. H ile, sz yerine getirm em e grlm ez. B ir
nev (ayn k red i) (ayn m badele kredisi) karsndayz d e
m ektir.

VIII- Trk Gebelerinde stihlk:

Bu b a h is te g e re k O rta A sya, g e re k A n a d o lu g e
b e le r in in t a s a r r u f ve is tih l k te m a y l n e te m a s e d e
cek , fa k a t esa s o la r a k b e s le n m e s is te m le r in i e le a l a
ca z.

a) Orta Asyada:
Eski Trklerin lenleri, debdebeli ziyafetleri, dn masraf
lar, onlarda tasarruf temaylnn yksek olmadn, bilkis is
tihlk temayllerinin kuvvetli olduunu gsterir.
Eski Trk gebeleri, imdiki Trkiye gebelerinden ziyade
et yiyor protein ihtiyalarn fazlasiyle gideriyorlard. Toylar ve
lenlerde bol miktarda hayvan kesiliyordu. Kazanlarla kmz bu
lunduruluyordu. Dede Korkut hikyelerinde bir hakann attan
aygr, deveden bura, koyundan ko krdrp, gller gibi kmz
sadrp, milletine ziyafet ekii anlatlmaktadr. len eski Ouzlann hem din, hem siyas, hem de bedi bir itimalaryd (Z .G
kalp, Airet Tedkiklcri, Dou Mec.) Ehli hayvanlardan baka, av
hayvanlar da et ihtiyacm karlyordu. Tonyukuk Yaztnda Ge
yik yiyerek, tavan yiyerek oturur idik. Milletin boaz tok idi deniyor
(Yaztlar, I, 102) Eski Trklerin ete olan dknln u satr
lardan da anlyoruz. Bilge Han kaynbabass oian bir tarhana, (Bu
da) dinine girmek istediini syledi. Kayn babas dedi ki: Bu
tasavvurunuz iki sebepten dolay caiz deildir: 1) Buda dini hayvanat
yemei men eder. Biz ise daima toylarmzda ve lenlerimizde, av
ziyafetlerimizde hayvan eti yeriz. 2) Buda dini harbi kabul ermez.
Kan dkmenin iddetle aleyhindedir. Bizim ise avclkla muhariplik
iki ktisad istihsal menbamzdr. Biz yalnz mill mefkureler iin
deil, bir az da giizel yaamak ve kammz doyurmak iin harb
ederiz"(Z.Gkalp, Trk Mcd. Tarihi s f.ll) lenlerin Trk tima
hayatndaki ehemmiyetini u satrlar daha gzel belirtiyor: Sultan
Melikah zamannda her cuma sabah Sarayda len tertip edilir,
yemee gelen limler arasnda miibahaseler ve mnazaralar olurdu
(.Hakk Uzunarl, Osmanl Devleti Tekiltna Medhal, S.34) H
kmdarn her bulunduu yerde halka yemek yedirmesi Trk an anesi
icab idi. Melikah Semerkand seferinde bu ziyafeti vermedii iin,
iitlerle Maveriinnehir'HIer kendilerine hakaret saydklar bu vazi
yetten dolay ikyetlerde bulunmulard. (Siyasetname, fasl X X X V )
len 'lere gelenlerin oturacaklar yerler ve yiyecekleri yemekler m u
ayyendi (Abdlkadir, Onn ve l Meselesi, Trk H ukuk ve ktisat
TarihiMec. 1,121-133) "l .
l

Do. Dr. brahim Kafesolu. Sultan Melikah Zamannda Byk Seluklu

imparatorluu, st.953, sf.l37-t3&

Kazaklar ve Tatarlar koyun etinden ziyade, at etini seviyor ve

ok yiyorlar. Radloff, eserinin birka yerinde buna iaret ediyor.
Biz de Anadoludaki Tatarlarda bunu mahade ettiimiz gibi,
10 sene nce Dou Trkistandan kap gelen Kazaklarda da
grdk. Btn fakirliine ramen her gebe az ok proteini
hayvani mahsullerden elde eder. Bu nisbet O rta Asyada byk
sayda hayvan besliyen Trk gebelerinde ok yksektir. H att
baz yabanc mahitler, bu airetlerin itikleri fazla miktardaki
ikiden ruhen ve bedenen dejenere olmamalarn yedikleri fazla
ete hamlediyorlar. E t yiyerek ak havada yayanlann ne kadar
kuvvetli bir bnyeye sahip olduunu ezcmle u durum da isbat
eder: in snn boylarnda yaayan ve ok afyon kullanan byk
yz K azaklar arasnda, bu iptil en ufak bir zarar bile yapmamtr:
inli afyonkeler acnacak bir harabeye benzedii halde, Kazak'lar
salam ve shhatlidirler. (Sibiryadan, I, 424) G aziantepte ok
miktarda iilen raknn tahribatn, i kfte ile kebaplar nlee
gerektir.
Kmz da ok iilen, her sofrada bulundurulan faydal bir
ikiydi. Ksrak stnden, sabalar (kz derisinden byk tuluk)
iinde hazrlanr. Sabalarn dibinde km z kalmad takdb'de
yeni salan st yine sabalara konulur. Biraz lk yere yerletirilir.
Saatta bir kartrm ak suretiyle alkalarlar. Bu ameliye birka gn
devam ettikten sonra km z elde edilir. Tahammiirii hzlandrmak
iin bir orba ka eki yourt y a h u t suyu koyduklar da vakidir1.
Kmz sunulurken, ona byk bir sayg gsterilir. Onu ancak
erkekler sunar ve bu ii ya ev sahibi kendisi veya evin en yal
akrabas yapar. Evde mevcut en iyi kap her trl tozdan temizlen
dikten sonra, ev hanm bunu kmzla doldurarak evin efendisine
sunar. O zaman evin ierisinde byk bir sessizlik hkm srer.
(Radloff. 1.461) Misafir olduumuz Trkistan Kazaklarndan bi
rinin evinde kmz ikram edilirken, yukardaki satrlarn dorulu
unu mahade ettik. Hakikaten saygl tutulan mill bir ikidir.
Trkiye Alevilerinde bunun yerini rak almtr; fakat erkn, usul
ayn, Orta Asyada (kmz bayram)nda ziyafetler, elentiler, va
rlar, cirit oyunlar olurdu. Maysta yaplan kmz bayramnda,
i

Ziya zkaynak, Kmz kitab hakknda kitabiyat. Kopuz, sayS 1939.

Trk boylarndan genler mstakbel elerini seerlerdi (Nimet Ulutu, Kmz Bayram, Kopuz, say:4, 1939)
1333 de bn Batta Altnordu Sultan Uzbeg (Sultan Nuhammed Uzbeg-zbeg) Hann sarayn ziyaretinde, hann Kuran okuyan zevceleri Tayduta ve Kebek Arap misafire (Kmz) ikram
ettiler1.
Y rklerin de bildii yem eklerden Tutma Kagarl Mahm udun m ehur eserinde (Divan, I, 452), mayasz ekm ekleri
(yuka, yufka) yuyka eklinde (Tonyukuk yaztnda) anlm akta
dr. H u n larn, Y rklerin kulland dibek ve el deirmeni
(buday dvme ve yarmaya, krmaya yaryan aletler) kullan
d k la rn a r k e o lo jik k a z la rd a n an ly o ru z . (B . g el a.g .e
sf.89,146)
Bu satrlarm zla, biraz sonra . ulatacamz Yrklerin is
tihlk, beslenme sisteminin ayn oluunu anlatm ak istiyoruz.
b- Yrklerde stihlk:
Misafirlere kar ok cmert olan Yrkler, ayn zamanda
tutum lu insanlardr. Tasarruf meyilleri yksektir. Yllarca birik
tirdikleri, tasarruf ettikleri paralarla hkmetlerin hi yardmn
grmeksizin son yllarda araziler edinip kylere, kasabalara yer
letiler. Bazlar da iftlik satn alarak yeni kyler vcuda gelir
diler. Tasarruf vastas altun idi. Bugn de ayndr. Fakat halen
msait tarla, bahe bulur bulmaz tasarruf ettiklerini bu mlke
balarlar. Yar gebeler bankalara almakta, paralarn plse
etmektedirler. Eski Yrklerin tasarrufu iddihar eklinde idi. k
(kn, boha) edilen altunlar ekiya eline geer, topraa gm
lenler sahibinin lmesiyle heder olur giderdi. ehir ve kylerdeki
dostlara bor olarak veya emaneten verilen paralarn bir ksm
da, senetsizlik yznden, inkr yoluyla veya borlunun lmesi,
varislerinin de borcu tanmamas ile zayi olmutur. Bankalardaki
paralarn tahakkuk eden faizini almyor, veya Kzlaya yahut fa
kirlere veriyorlar. Tasarruf meyli yksek olmakla beraber, gelir
mahdut, istihlke masruftur. Ufak tasarruflar bugn dn veya
vukuatlar iin harcanr. Kyllerle arazi, m era yayla ihtilflar,
hayvan zarar v.s. meselesinden cinayetler eksik olmaz. Hapishane,
i

Dr.Boris schboidm, Essays on Tatar History, New Delhi, 1963. PS2

hastahane, doktor, avukat v.s. paralan eldeki avutakini siler s

prr. Eer geriye birey kalmsa, o da aaal debdebeli dn
lere sarfolunur.
Yrklerde istihlk meyli normaldir. Gelirlerine gre ayakla
rn uzatrlar (Bilhassa kendi istihsal ve imaltlar neticesi elde
ettikleri mahsul ve mamulleri istihlk eylediklerinden bu mmkn
olur.) ktisatlarn (gsteri tesiri ile istihlk), (gstermelik is
tihlk) dedikleri ey, dnler istisna edilirse, ky ve ehirlere
nazaran, tam gebelerde yok denecek kadar azdr. Yerleme
bunu oaltyor.
H ayvan, zira m ahsul ve m am u lleri ve av clk se m e re
le ri ile g ein en a ire tle r hem en h em en, kendi yalar ile
k av ru la b ile c e k h a ld e d irle r. stih sa lle rin in bir ksm piyasa
iin o ld u u h ald e, ehem m iy etli b ir ksm da za t is tih l k e
s a r fo lu n u r. Y a ln z Y r k le r za v iy e sin d en b a k n c a b ile
(T rk iy e M illi G e lir H e sa p la rn n ) s h h a tin d e n p h e e t
m ek lzm d r. ktisa d r e fa h n m ill gelire iniks (istihlk
l ile): bir devre za rfn d a istihsal edilmi olup m stehlike
reel istifade salayan m a l ve hizm etlerin bir k s m pazara
k m a d ve oradan tedarik edilmedii iin, y e k n a girm ez
veya girse bile hesap lan abilen m ikdar h a k ik cesam etinin
a ltn d a kalr. E vde piirilm i e k m e k veya p a sta bu d u r u m
dadr. k tisa d re fa h n m ill gelire i n i ks bu bakm dan da
eksik o la c a k tr" 1.
Do.Dr. G lten Kazgann, Anadolu kylerindeki beslenme
hakkndaki neredilmemi bir etdn inceleyen, Prof.Dr.
C.C.Zimmerman, baz tenkidlerde bulunur2. Trkiye iin yegne
et nevi olan otlak hayvanlarnn, Birleik Am erikada bile pahal
olduu, A rjantinde de pahallamaya doru gittii profesr tara
fndan belirtilerek, Birleik Am erikada hayvan proteinin daha
ziyade balk ve kmes hayvanlarndan temin olunduu, istihlkin
te ikisini nebati yadan karlan margarinin tekil ettii anla
tlyor ve Trk kyls iin budaydan temin edilen proteinden
baka, ar otlatm a dolaysile erozyona sebeb olan koyun ve kei
1

C.C Zimmerman. Yeni Sosyoloji Dersleri, (Dr.Kurtkan Tere.) st. 964,

356-61-370-44.

Prof.Dr.S.F. lgener, Milli gelir, stihdam ve ktisad Byme, st. 962, sf.63.

yerine, kmes hayvanlar besliyerek protein temin edilmesi tavsiye

ediliyor.
Yrklerde Beslenme:
G nde n yemek yenir:
Gayfalt (kahvalt): da ay, inhisar ay veya ada ay (Adaay
ve da ay hdnbittir, dalarda bol bulunur, ok ifaldr),
yahut orba (buday veya tarhana) iilir. St pek iilmez, misafir
gelince verilir. Peynir, kelek, yepinti, bazan da ya hepsinin
yannda yufka ekmei esastr. le ve akam da mal kudrete
gre Yrk yemekleri hazrlanr. Yar gebeler, adrlarnn nnde fasulye, domates, pancar, patlcan, kabak v.s. yetitirdikle
rinden yemek listesine bunlar da dahildir.
Yemek bir kaptan hep birlikte yenir. Kak kullanlmaz. orba,
st, ayran bile kaksz ierler. Yufka ekmeini birka katl bkp,
klh ekline getirip (sokum) yemee daldrrlar. Ksereliler buna
(Krk) diyor. Her yiyi, her lokma iin ayr bir kak adet.
Bunu daha temiz, daha shh buluyorlar. Kan temiz olmadn,
her sefer aza sokulup yemee daldrldn, onun iin kendile
rinin bir yedikleri ka bir daha kullanmadklarn sylyorlar.
Y em ek, sofra rt s n n stnde yenir. E trafn a bada
kurup, diz klp o tu ru lu r. Sofra rt s n e (sora) diyorlar.
Y alnz S arkeililer (M eldir) der. Deve yn veya koyun y
n nden o lup, ekseri kahverengiye alar. H er sabah yaplan
taze yufkalar, bu (sora) ya konup, gzelce rt l r. (Sora)
k are ek lin d e olup, kelerinden bklerek ortaya doru k a t
lanr. Y em ek zam an a lr, iindeki yufkalar kenara dizilir,
yem ekler ortaya konur cretle tutulan obanlar dahi, aa ile
b irlik te, ayn sofrada, ayn kaptan, ayn yemei y e rle r1 l n 2 izlerini bulm ak gtr.
i

Aydm-zmir havalisi incir bahelerindeki kantarclar (gtr cretli amele)

da son zamanlara kadar aann sofrasnda yerdi.

Ziyafetlerde mevki, kesilen hayvandan pay alma lk kaide, tre, Bu hususla

bk. Abdlkadir, Orun ve Meselesi, Selukname (Hautsuma tab)
sf.204-205, Selukname (Yazczade) sf.4 ve M.Zeki Oral. Seluk devri
Yemekleri. Trk Etnograf va Dergisi Il.Bu adetin bakiyelerini ufak apta da
olsa gryoruz: Kirtil (Silifke) A levileri,, yemek piirince nce komunun
hakkn ayrp gnderirler ki buna (Ol) denir. Dadalolu da Kozan
Krtlerinden aldmz bir iirinde ,,mefhumdan bahseder:
"Bozgurdlara pay olduya Ulnz" var".

Yar gebe adrlarnda, hali vakti iyi olanlarda, sofra rt

snn stne ember eklinde kasnak ve onun stne geni bir
bakr sini konur, yemek bunda yenir. Bazlarnda bakr sini (senit)
in stne konur.
Yrk Yemekleri:
Hayvan kesimi ancak misafir gelince, bayramlarda, dnlerde,
yatrlar ziyarette ve bir de hayvann sakatlanmas halinde olur.
Etin bir ksm kavurma olarak tuluklara doldurulur (Et kavrulur,
tuzlanp tulua konur)
Protein ayrca bulgur a (bulgur pilv) ve onunla birlikte
iilen ayrandan temin edilir. Yourt, tereya, peynir, ke (ke
lek) de bunu temin eder. Buday orbas, budaydan yaplm
dier yemek eitleri (kekek, tutma, rek, gatmer, yufka, h
merim v.s.) de bu vazifeyi grr.
Yufka: Buday unundan sa zerinde yaplan, kt gibi ince
ekmektir. Un (itei) de elenir. Elenmi un ilene (leen) denen
geni bakr kaplarda su ile kartrlp, iine biraz da tuz atlp
yurulur. ine maya atlmaz. Kadn kollarn dirseklerine kadar
svayp, ellerini iyice ykadktan sonra, yumruklaryla ham uru yo
urur. Bir para ham ur alp okla (oklava) ile senit zerinde daire
eklinde aar ve ocan stne, (sayacan= sacayann zerine
ters olarak oturtulm u bulunan san stne) braklr. Bir taraf
piince, evrege (baz yerlerde i, evirge, piirge, cvirge) de
nilen genie yzl aa parasyla altst edilir. O yz de pimi
olur. Pien yufka stste gelmek zere sorann (sofra rts)
iine sarlr. -Yufkay aanlar kadar piiricinin de mahir olmas,
oklavaya sarlm yufkalar d ubukluu ile sa stne yaydktan
sonra, piirgeciyle evire evire ve byk bir dikkatle yakmadan pii
rilmesi arttr l. (Resim: 47,48,49,54)
Y rk kadnlarnn her sabahki ilerinden biri, ham ur yuurup,
yufka yapmaktr. Bayat iyi olmaz. Taze taze yenirse ok lezzetlidir.
adr halk davar, koyun, deve gtmee veya pazara giderken bu
yufkann iine peynir, kelek veya ya kor, silindir gibi drer,
yalk denen genie bir yazmaya (ba rts) sarar, ekmekli ksm
belinin arka tarafna gelmek zere, beline balar. Gzel bir azk

o lu r. B una (skm a, skm a, om a) d en ir. Y r k le rin e k

m ei yu fk ad r. K ak gibi de k u lla n rla r. E ski T rk lc rin
d e yufka y ed iini b iliy o ru z 1. S el u k lu la r da yufkay biliyor
ve y iy o rlard : S e l u k n a m e d e geen (Argirde), ar buday
u n u n d a n y a p lm y u f k a dem ektir. D e m ek olu yo r ki, S eluk
devrinde y u f k a ek m e i vardr. H km darn ziy a fe t so fra s
iin hazrlanan y u fk a n n da en remiz buday u n u n d a n y a
p lm a s y a k r " 2.
Aktna: Deve st, un, tuz bir kap iinde oklava ile kartrlr,
kvaml h ale g elin ce, y u k ard an k akla san z e rin e b ra k lf. H a m u r kzgn sa z e rin d e b z l r. D i er ta ra fa
d n d r l r, ters yz e d ilir, le z z e tli bir h am u r yem eidir.
D ev e p atlad (d o u rd u u ) zam an, yavru em m ed en (ilkgn) am st ile yaplr. Koyun, kei style (az) da yapan
airetler vardr.
Buday orbas: el deirmeninde yarlm budayn ya ve
tuzla piirilmesinden yaplr. MesneviA erifte beyti vardr. Trkesi: Eein karn saman, ot; insann midesi buday orbas ister
demektir. u halde Seluk devrinde yenilmesi itiyat haline gelmi
buday orbas vardr3. (Resim:51)
Bulgur A: Bulgurun tereya ile pimesinden olur. Kuvvetli
yemektir. Ayran veya yourtla yenir. Etlisi kuvve1' lezzetlidir.
(Etli Pilv)
Bulama: Un, ya, soanla piirilen bir yemek. U n ve stle
yaplan da vardr.
Bkme: Dalardan toplanan otlarla piirilen brek. (Horzumlularda)
rek: leene iinde ham ur yorulur. Maya atlmaz. H a
m urun zerine knc (susam) ekilir, tereya ilve edilir. L e
enin zeri sala kapatlr. San stne kz (ate) konur, le
enin altnda kzgn kl vardr. Bir iki saatte ham ur piip rek
haline gelir.

H.Namk Orkvn, Eski Tiirk Yazttan

M .Z eki Oral, v.s. makale, Trk Etnografya Def. I.sf.74-75.

M .Z eki Oral. v.s. makale, Trk Etnografya Def.I.sf.74-75.

Boynuineelilerde misafirlie giden rek gtrr. Gittii yer

den de ona rek hediye verirler. Falannerde denince, rek
deimeye gitti denir. Bu, misafirlie gitti demektir.
Ekmek A: Yufkann zerine su serpilir, yumuatlr. Dier
bir kapta tereya iie krmz biber eritilir. Kartrlp, piirilir.
Karakoyunlular buna (Dolaz) diyor.
Hmerim: eker, ya, undan yapld gibi, peynirle eker,
undan yaplan da vardr. Y rklerin mehur tatlsdr. T ekir
dada lokantalarda, tatlclarda bu isimle m evcuttur. R izenin
lzca konuulan yerlerinde bile (Hm erli) diye bir tatl b u
lunduunu duyduk. Bu da epniIerden kalma olabilir. H
merim bile olsa yem em " sz, bu tatlnn kymetini gsterir.
(Resim: 52)
Katmer: Yufka alr, sata piirilir. Scakken iki taraf yalanr.
stste ylr. Nefistir.
Kaymak tatls: St kaymak balar. Bu kayman iine bal
konup yenir.
Kekek: En gzel buday (solgu)larla dibeklerde dlr. Ka
buu karlr. Buna (Dvme) denir, etle piirilir. Sonra geni
kaplar iinde omalarla (kepelerle) lzuciyet kazanmeaya, lstik
gibi oluncuya kadar dlr. zerine krmz biberde eritilmi
tereya dklr. ok nefis, besleyici yemektir. Dnlerin ba
yemeidir. Horzum lularda: O nunda kekei yendi tbiri, dn
oldu, ii bitti manasna gelir. (Resim:50)
Lokma: Sacn iinde, yada, kre eklindeki ufak hamurlarn
piirilmesi ile olur. eker veya balla yenir. M uharrem Aynda
Aure ile veya yalnz, komulara datlr. Yeniosmanllar (Lokur),
H orzum lular (Sunak) diyor. Helise, Pelize: Buna herise de di
yorlar1.
veteme: Ya ve unla yaplr. Midevdir, ifaldr.
Tarhana orbas: Un, yourt, domates, trl otlarla hazrlanr.
"Yala piirilir, zerine krmz biberle eritilmi ya dklr.
Sndrm e: Tuzsuz taze peynirle, tuzsuz tereya piirilir. So
utulduktan sonra zerine toz eker dklr. (Horzumlular).
I

Bk.M .Zcki Oral, Herise, Tutma ve Bazlama Hk: Ant Dergisi, 16-18 Konya.

Tutma: Un, Yumurta, tuz, su kar leende ham ur haline

getirilip, yorulur. nce ince kylr. Bir kaba konup, su, tuz, te
reya, ilvesile piirilir. Soumaya braklr. Ilynca zerine sa
rmsakl yourt dklr. Lezzetli, besleyicidir. Karakoyunlular
da ayn ekilde yapyor.
Bekdiklerde zayf ocuklara analar imanlasn, ata binip,
atn sarsn sallandrsn diye tutma yedirir. Hatrlyamadmz
bir kaynakta, byk Trk hkmdar Turul Bein, airetler arasnda yedii tutma yemeini ok beendiini okumutuk.
T u tm a ad M esnevi-i erifte de geer:........... yani: senin
iin byle gzel tu tm a piirdim. Sen kibirleniyor, yem iyorsun.
Ve: T u tm a cn h a m urunu istemezsen, su yunu ye, kendine gda
e t 1,1.
(Dom ates)e (Banadura, gll, erim) diyorlar. (Patates): gumbil,
gumpir. ocuklarnn yemesi iin tuzlu suda halanm budayla,
nohuda Beynuinceliler (Brtme), dierleri (Klleme) der.
Bu gzel yemekler ve tatllar tarihe karmtr, Bugn her
n sefaletin yemeini yemektedir ou...
IX- T rk Gebelerinde Mlkiyet:
Mlkiyet, tarih olduu kadar, aktel bir problemdir. Asrlar
boyu insanln bedbahtln bu messesede, saadetini bunun kal
drlmasnda ariyan topistler gelip gemitir. Efltun gibi, gen
liinde idareci snfla, muharipler iin ferdi mlkiyeti kaldrp,
ihtiyarlnda hatasn anlyarak bu fikrinden rcu edenler olduu
gibi, mlkiyeti hrszlk telkki eden Proudhonlar mlkiyetin if
ratlarn devlet mdahalesi, tima siyaset tedbirlerde gidermeye
alan Sismandiler zuhur etmitir. Bir Marks km, tarihin tabii
ak iinde, diyalektik-Cedel bir vetire sonunda ferd mlkiyetin,
kollektif mlkiyet haline inklp edeceini ilmi olarak isbata a
lm, fakat kehanetinin tahakkukunu bekleyemiyen bir sabrsz
lkla, Enternasyonaller amele teekklleri ihtill frkalar kur
m utur2. Fakat, Marksizm Rusya ve Yugoslavyadaki tatbikatnda
1

M .Z eki Oral, a.g.m. II, sf.31

Bk.Prof.Z.F. Fndkolu, Sosyalizm, st.960 ve Marks, sl.1961

yeni, nevi ahsna m nhasr bir mlkiyet rejimi meydana k

m tr: K om nist partisi yelerinden ibaret bir intelligentsia,
yeni bir m nevver-idareci snf ve ona ait villalar, apartm anlar,
o to m o b iller1.
Jan Jack R ousseaunun tasavvur ettii bir eski dnya cenneti
var myd? Senin benim gailesinden uzak, mlkiyetsiz bir insanlk
hakikaten mevcut olmu mudur? "Bir ksm yazarlara gre iptidai
cemiyetlerde mlkiyet mterektir. Fakat bu fikir etnoraflarn aratrmalarile daima teyid edilmemektedir. Malinowsky Malenezyallarda av aletleri pirolar ve baka teknik vastalarn ferd m lk
olduunu iaret ediyor
nsanolu ftraten egoist oluyor. En iptidaisinden en medeni
sine kadar ayn maya, ayn hamur. Arada derece fark var. (Benim,
bana ait) kelimelerinin scakl her seviyedeki insan cezbediyor.
Bu bakmdan insanln ilk devirlerinde bile mutlak mlkiyetsizlii
tasavvur etmek gtr. Bugnk Rusyann dnyann en geni ve
mmbit topraklarnda en modern vastalarla istihsalde bulunduu
halde, buday iin Amerikaya muhta olmas, insanolunun ru
hundaki ferdi mlkiyete atfedilen kudsiyetin manal, byk, taze
delilidir.
B u n u n la b e ra b e r bu h u su sta kesin bir ey sylenem ez. ^
Y azl v e sik a la r olm ad iin h er zam an m n ak aa lara
konu o laca k d e m e k tir. Y a ln z hkm v erm ed e, a rk e o lo jik
ve e tn o ra fik a ra trm a la rd a b u lu n aca k m addi e m a re le r
y an n d a, h a lk la rn k o lle k tif v icd an n d a ve h a fz a la rn d a
yayor, d ille rin d e ifade o lu n a n m anevi m ira sla r byk rol
o y n y acak tr.
a-Orta Asya Gebelerinde Mlkiyet:
Hom erosa gre skitler nizalann, uyumazlklarn sebebi diye
mal mlk toplam aktan sakmrlard3. Ayn kaynakta bu kavmin
kmz iip at eti yedikleri dc yazldna gre, hi deilse at s
rlerine malik idiler.
i

Prof.Dr.C.C. Zimmerman. A vdn snfn ortaya k -(Do.Dr.N Arkan

T ere.) st.1964, ve Djiias, y e n i snf. (T ere.) st.96.

Prof.Dr. H .Ziya lken, Siyasi Partiler ve Sosyalizm, st.1962 sf.lSL

A . Rza Kl, killer ve skitler Hakknda H erodolun Verdii Bilgiler, st.935.

Acaba eski Trklerde mlkiyet ferd mi idi, yoksa tima

zm relere mi aitti? Bu hususu vesikalarn nda incelemee
alalm. Ziya G kalpe gre Trkler hrriyet ve istiklli sev
dikleri iin itiraki olamazlar. Fakat msavatpcrver olduklarndan
dolay fertci de kalamazlar. Trk harsna en uygun olan sistem
solidarizm, yani tcsantlktr. Ferdi mlkiyet, tima tesande
hdim bulunm ak artiyle merudur. Sosyalistlerin ve kom nistle
rin ferd mlkiyeti ilgaya teebbs etmeleri doru deildir. Yalnz
itimai tesande hdim olmyan ferdi mlkiyetler varsa bunlar
m eru saylamaz!ar...Trklerin itimai mefkuresi, ferdi mlkiyeti
kaldrmakszn itimai servetleri fertlere gaspetirmemek, umumun
m enfaatine sarfetmek zere muhafaza ve tenmiyesine almaktr.
(Trkln Esaslar, iktisadi Trklk bahsi) Filhakika vesi
kalar Z.G kalpin fikirlerini teyid etmektedir. Eski Trklerde ferdi
mlkiyetin yaygn olduunu gryoruz. Atlarn, srlerini ken
dilerine mahsus damgalarla damgalarlard. Tonyukuk kitabesinde
bu damgalarn ad (tn) eklinde gemektedir1. Trkiye Alevileri de damgaya (Dkn). Yrkler (Dvme, dme) diyorlar.
Dier bir damga ekli hayvanlarn kulann bir tarafn kesmedir.
Buna Trkistanda ve ran Azerbaycanda (En, in) denir2. Y
rklerde (en) der bu, kulaklara entik yapmak usulnn Macarlarda da olduunu gryoruz3.
F.W .M llerin Dou Trkistanda Tufanda bulup kard uygurca m etinler arasnda mlkiyet mefhumunu ve ona atfedilen
ehemmiyeti grebiliyoruz: Azunlarqa ad tavarqa rkka Trkka
azlanmaq tunr hayatta m al ve mlke, iktidar ve kudrete kar
hissi tezahr eder. A, barn ad, tavar, ark tiirkngzler asilmaq
bolsun: define, mal, servet eya kudret ve kuvvetiniz oalm olsun
Bir Karaay Atasznde de mlkiyet ifadesini buluyoruz: Ko
1

H.Namk Orkun, Eski Trklerde Arm a, Varlk, say:172, 1940.

Prof.Dr. Abdlkadir nan, Kazak, Krgzlar'da Yeenlik Hakk ve Konuk, a

meseleleri, Trk Hukuk Tarihi Derg. I, 1941-42 ve ayn mellifin Birinci lmi
Seyahate Dair Rapor, 1930, sf.17.

H.Namk Orhun, a.g. Makale.

A k d e s Nimet Kur at, Gk Trk Kaanl, D TCFD , X. 1-2, 952 Sf.5.

har, koy de malaa faydal = ko ve koyun hayvanclara m lk

tr1.
O rta Asyada hayvanlar ve klaklar ferdi m lkiyet, m era
yaylalar ve m isafir adr m terek m lkiyet konusudur. "Kazak-K rgz-lar da m isafir adr airetin m terek maldr. Y e
m e k te m terek ka r2. R adloff da klaklarn ferdi m lk
olduunu yle belirtiyor. Klak sahalar kom ulardan u m u
miyetle tabii snrlarla ayrlacak ekilde blnmtr, dem ek
bunlar dere, gl, tepe, yam a v.b. gibi nesnelerle h u d u tla n r;
Tabii snrlar bulunm ad takdirde direk ve ta gibi s u n i ia
retler dikilir. Bir sahann snr btn akraba ve kom u larca
bilinir, d o ku n u lm a z ve bunlar soylarn himayesinde bulunur...Klaklar bir ahsn m lk sayld halde, yaylalar soyun m
terek m a ldr. (Sibiryadan, I, 428-29)
Eski Trk yaztlannda da ferdi mlkiyeti sarih ekilde gsteren
ibarelere rastlyoruz: Kl tegin altnn gmn hazine ve m al
larm..." (Yaztlar,1,54) A h in in (sarsn), gmn beyazn ipein
halisini darnn ekimli olann atn, aygrn, kara kakmlarn, tf k '
sincaplarn (iyisini) Trklerime, kavmime kazandrdm. " (Yaztlar,
I, 58) Trk hakan Orhun kitabelerinde yoksul milleti doyurdu
unu, fakir kavmi zengin ettiini sylyordu. (Yaztlar, 1.27, 42)
Tanr buyurduu (ve taln olduu iin ksmetim olduu iin
lecek olan milleti diriltip dorulttum, plak kavmi elbiseli, fakir
kavmi zengin kldm, az kavmi ok kldm. (yaztlar, I, 43) Suci
Yaztnda da: "Zengin idim, aln on, at srm saysz idi. deniyor.
(Yaztlar, I, 1956)
Ferdi mlkiyetin salamln Trk ve Mool miras hukukun
dan da anlyoruz. Cengizhan Yasas bu hususta geni fikir veriyor.
ntikal meselelerinde Yasanin sadece rf ve deti te y it ettii gr
nyor. Aile reisinin lmnden sonra, babann mameleki ocuklar
arasnda 3 taksim edilir, en byk dier oullardan daha fazla hisse
abrdt. *. Radloff un da Kazaklarn miras messesesi hakkndaki
kanaati bu merkezdedir: Zengin Kazak, hayat esnasnda byk
oullarn mstakil yapm ak ister ve bu maksatla hayvanlarn byk
1

Dr.Saadet aatay, Karaayca Birka metin, D TCFD. X, 3, 95L

Prof.Dr. A.nan. A.g. Makale, Trk Hukuk Tarihi Derg. I. Sf.36.

Prof. Dr. G eorge Vernadsky. Cengizhan Yasas, Trk Hukuk tarihi Derg. /
1941-41 Sf.229.

Prof. Dr. G eo rg e Vernadsky, Cengiz Han Yasas, Trk Hukuk Tarihi D e rg -l

bir ksm n byk oluna verir ve kendi kla dar geliyorsa,

onun iin yeni bir arazi satn alr, eer kla yetecek derecede
byk ise, hayvan m evcudundan oullarna isabet eden miras
hisselerini ayrdktan sonra onlara, hu su si klaklar da tahsis eder.
Pederden kalan maln ve klan varisi kk ouldur. (S ibir
ya'dan, I, 428)
Ferdi m lkiyetin bu m uhkeniyetine m ukabil, onu cem iyet,
am m e m enfaatine de yarar hale getiren, (p o tla) vr m es
seseler m evcuttu. H akanlarn, hanlarn beylerin verdikleri
len ler ziyafetlerden sonra sofra takm nn ve baz eyann
yam alatlm as* Ziya G kalp vc ona stinaden Prof.M elm et
zzet tarafndan serm aye ve m lk terakm n nleyici ferdi
m lkiyetin ifratlarn giderici, itim ai tesande hizm et edici
b ir davran, hir m esseseydi1 D ede K orkut hikyelerinde de
byle len ler grlyor. "Hille em iri S ey f d Devle adaka
Sultan Melikah erefine byk bir ziyafet vermi ve yem ek
sonunda, Trk deti gereince, servisle kt lan lan altn, gm
takm larn misafirler tarafndan yam a edilmesine msaade edilm iti'2.
b- Yrklerde Mlkiyet Messesesi:
Hayvanlarn (Dvme, Damga) dedikleri, kendilerine mahsus
iaretlerle damgalar. Bahi Airetinden Kpkloglu Hasan Aam n damgas eski yaz (vav) harfi idi. Lkin damga ile m al
larm tefrik edi ok azdr. Hemen hem en btn yrkler,
hayvanlarn kulaklarn entm ek suretile sahip bul jn d u k lan
m allar nianlam olurlar ki bu niana, bu iarete (en) tabir
edilir.
Bln yrklerin yaylalar, airet hkm ahsiydi namna ta
puludur veya airetin zilyedligi altndadr. Demek ki, ister tapulu
olsun ster fiilen tasarruflarnda bulunsun yayla airetin mterek
mlkdr. Yayla hudutlar iinde ferdlcrin hayvanlar serbeste
yay hr. Bunun bir istisnas (Sbcc Yaylas) dr. Korkutelinin
stnde, tarihi Orta Asya ayrlklarn andran bu muhteem
yayla, airet zerine tapulu olmakla beraber, farazi hudutlarla
1

Prof. Dr. M ehm et zzet, Yeni itimaiyat Dersleri. s. 1928 Sf.95,

Do. Dr. brahim Kafesoiu, Sultan M elikah Zamannda byk Seluklu

mparatorluu, st. 1953. t'.138 (A y n VI, 67 b) y e atf.

aileler arasnda taksim edilm i. Y ar bele gelen ayrlar h e r

kes bitikten sonra, herkesin hayvannn b t n yaylada se r
beste otlam as kabil. D ier btn yaylalarda bu tah d it ve
kaytlar yok. Sadece h er aile adrnn veya ta evinin etrafna
geni bir bahe ayrp, evresini bir m etre yksekliinde ta
yarak hudutlandryor. Bu bahenin iinde patates, dom a
tes, msr, ayiei, kabak, fasulye, v.s. yetitiriyorlar. M
terek m lk olan yayla iinde, bu ta evler, adr yeri, bahe
ferdlerin mlk saylyor. T o ro slarda A kseki-H adim arasnda
Alaybeyli Yaylasna M anavgat - Alanya yrkleri zilyeddirler.
Y llardr m lkleri halinde. Yayla evleri iin 80 kuru bina
vergisi dyorlar. adr 25-30 sene evvel terk etm iler. Y ar
gebedirler. (Tam gebelerin adr vazgeilm ez b ir m eske
nidir.) Bu bina vergisini, yaylann m aliki o ld u k larn isbat
iin, ileride bir ihtilfn zuhur etm esi ihtim aline kar d
yorlar. K sereliler de Y ellib clde (E rm enek) zilyed b u lu n
duklar yaylada, tala evirdikleri baheler iin vergi d y o r
lar. Yayla airetin m terek m aldr.
Yar gebe olan bu airet, kn M ut kazasna bal ky
lerinde fstk dahil trl m ahsul elde ediyor. Nadas yaptklar
sene, ekilmeyen arazi m era olarak kullanlyor. Bu takdirde
ziraat iin ferdi m lkiyet konusu olan tarla, m era olunca
k o llek til m lk iy ete, bahis o lu y o r. D e m e k ki a ra z i, z ira a tta
ferd m lkiyete, m era da m terek m lkiyete ait oluyor. G r
dmz dier airetlerd e de ayn hali m ahade ettik. Yayla,
kydeki m era airetin m lk (T apulu veya Zilyed) kalan
gayrimenkul ve m enkul em lk ferdlerin, ailelerin ahsi m a
ldr. Eer m alik ve zilyed deiller, yayla sahibi b u lunm uyor
larsa, kylerden m era icarlayp, hayvanlarn m terek o tla
tyorlar. (Bacak bana) gre cret dyorlar. Y ani icar b e
delini o arazi zerine yaylacak kk ve byk ba hayvan
saysna (ayr em sal zerinden) blyorlar. Hayvan bana
(Bacak bana) otlakiye cretini bulup, sahip bulunduu hay
van says ile arparak herkes kendi borcunu o b ann veya
airetin sz geen, fiilen reisi vaziyetinde olanna der. O
da (ky sand)na teslim eder.

X-Trk Gebelerinin Memleket

Ekonomisine mnakale ve Dier
Sahalardaki Hizmetleri:
Birinci ksmda tarih iinde ve halen Trk gebelerinin mill
bnyeye temessl ettikleri, daha dorusu onun bir paras olduk
lar hususunda malmat vermee altk. kinci ksmda, Trk
gebelii ile ilgili bahisle ve mbadele bahsinde, Trk gebe
lerinin kapal bir ekonomi hayat yaamadklarn, bilkis mill
ekonomiyle har neir olduklarn gsterdik. Mill ekonomiye
tam manasile entegre olu keyfiyetini, ikinci ksmm son iki bah
siyle daha iyi izaha alacaz.
a- O rta Asya Gebelerinin Mill Ekonomi ile Temaslar:
M badele bahsinde temas ettiimiz O rta Asya ticaret kervan
lar, O rta Asya gebelerinin develerinden istifade edilmek suretile tekil olunuyordu. Gerek ran, gerek Arap tccarlar, Uygur
ticaret erbab gebelerden mnakale ve muhafzlk hizmeti h u
susunda istifade ediyorlard. Gebeler kendi ktisad hayatlarn
yaamakla beraber, ehir ve meskn hayata bigne deillerdi. Yava yava yerleik hayata girmee hazrlanan gebelerin, ehir
lilerle sk temaslar vard. (B.gel, a.g.e.sf.327) Trk gebeliini
in vesikalarndan tetkik etmi olan Prof. Eberhard da bu m
nasebetle iaret ediyor: Gebeler iftilerle kolayca beraber yaa
yabilirler. Ve bylece ideal bir birlik tekil ederler. Gebeler iftilerden
kn kullandklar zira mahsulleri alrlar ve bunlarn yerine ziraat
lara hayvanlardan elde ettiklerini, bilhassa deri, yn ve bazan st
ile stten yaplm maddeler verirler' . Trk gebeleri ile otaktan
Trk ahalisi arasndaki mnasebet gebelerin ktisad bakmdan
ehir iktisadiyatnn bir tamamlaycs olarak grlmesidir. Bun
larn hayvan ve eyalarnn meskn insanlarn refahn arttrm ak
bakmdan faydal olduu aka ifade edilmitir2. Bu son kaynakta
ayrca, gebelerin M avernehrde ve Hrezm de muayyen za
manlarda toplanarak yerleik halkla ticaret yaptklar merkezler
haKknda (Yakut, M ucem l-bldn, Avrupa tab III 366 ve IV
l

W .Eberhard Eski in Kltr vc Trkler, D TCFD, sayu4, 1943, $[.25.

M .A ltav Kymen, Byk Seluklular mparatorluunda Ouz isyan. DTCFD,

cilt. V say:2, 1947, sf.162,163,

714) de malmat bulunduu zikrediliyor. ehirliler ihtiyacn her

zaman gebelerden temin edilen hayvanlarla karlyorlard. *
Zengin reislerinin idaresinde Bozok ve ok diye iki boya ayrlm
olarak Belh civarnda, Hutteln otlaklarnda gebe halde yayan
Ouzlarn isyan etmeden nce, Sultann mutbahna ylda 24000
koyun vermekle m kellef olduklarm biliyoruz. (M.Altay Kymen,
a.g.makale)
b-Yrklerin Mill Ekonomi le Temaslar:
Vesikalar gsteriyor ki, Yrklerin m paratorluk Trkiyesi ekonomisine ifa ettikleri hizmet ok byktr. Bu hizmeti vesikalar
muvacehesinde incelerken, evvel (mnakale ekonomisinden) bav
lyacaz.
Trkm en airetleri, im paratorluk Trkiyesinin mnakale e
bekesini ellerinde tutuyorlard. Deve kervanlaryla limanlardan,
iskelelerden i piyasa ve pazarlara ithal mallarn sevkeder, istihsal
merkezlerinden sahil ehirlerine ihra emteasn boaltrlard. Ke
za istihsal blgelerinin mahsullerini geni istihlk merkezlerine
byk ehirlere Yrkler naklederlerdi. Kale tamiri, kpr, ker
vansaray, cami v.s. yapm ve tamiri iin gerekli malzeme, maden
ocaklarna lzumlu erzak ve malzeme develerle naklolunur, m a
denleri byk merkezlere gene onlar gtrrlerdi. Sivil ekono
minin mnakale ihtiyacndan baka, harp ekonomisinin lzumlu

kld mhimmat ve cephanenin bir menzilden dierine tanmas,

Ordunun ihtiyac olan erzakn ulatrlmas, Yrklerin hizmetleri
mlesindendi. imdi bu malmat vesikalara dayandrp, bir ne
ticeye balyalm.
F a tih ,Sultan Mehmet ve Il.Bayezii devirlerine ait hkmlerin
bir arayd getirilmesi suretiyle meydana gelen bir kanun dergisinde,
Karesi Hindeki Kzlca Tuzlanin tuzlarn tedenberi develeri tamak
vazifeleri olan Karaburun. Edremit, Ayazment ve Kzlca Da araplarhdan bahsedilmektedir1.
Kbrs'tan Payasa ve oradari Erzuruma tanacak 10.000 m ut
buday ve 5000 m ut un iinde (15000 m u t - 300.00 kile) 30.000
deveye, ihtiya vard. Bu zahireyi tamak zere Zlkadriye, Adana
ve Sisten deve istenmiti2. Keza Akakoyunlu airetine, Payastan Birecee. Pirin ve peksimet tamak vazifesi verildi3.
Airetlerden herhangi bir sebeple deve temin edilememesi halinde
byk yiyecek skntlar, darlk buhranlar oluyordu. Kiralk hay
vanlarn byk bir ksm airetlerin elindeydi. Airetler ise yaylak ile
klak arasnda daim harekette olduklarndan istenilen zaman ve
meknda bulunamyor ve hayvanlardan istifade etmek imkn hasl
olmuyordu. 1577 senesinde Anadolu eyaletinin m uhtelif sancakla1

P ro f .D r. m er L tfi Barkan, Osmanl .m paratorluunda Bir skn ve

. Kolonizasyon M etodu olarak Srgnler. ktisat Fakltesi Mec.CilLXII (Paris
Bibliotheque nationale, trke yazmalar katalogu, No:29, Sp.46) Prof.Barkan,
buradaki (araplar)n arap gebesi olabileceini ihtimal dahilinde grm ekle
beraber, isimlerinin halis Trk ismi olmasn da gz nne alarak, D e v e
yetitirm eleri v e ihtimal bir miiddet Suriye'deki A ra p airetleriyle beraber
yaam olmalar bu hususta kendilerine A ra p denilmesine sebep olmutur
diyor. Halbuki, (A ra p ) ismi buhnmyan dier btn Yrk a i r e t le r i Orta
A sy a dan beri d e v e yetitirdikleri gibi, Araplarla hi temas olmtyan ( lb e k )
ler arasnda (A rapl) aireti veya oyma mevcut bulunmaktadr
(H.Namk Orkun, yeryznde Trkler) Boynuinceliler arasnda ( erk ez)
Likapli bir yrk grdk (Narlkuyu-Silifke) Bahilerde de ayn lkap vard
Avar'larui reisi erkezolu Mehmet B ey idi. Bu ahslarn erkezlikle alkas
olmad gibi, ihtiml bu isimdeki airetlere ad veren (A rap, Arapl, ArapL
Araplarn), lkap olmaktan baka (Arap)Ikla hibir mnasebet ve karabeti
yoktur. Bizim grdmz Yeniosmanl Airetinin bir oymann ad (A rapl)
id i E ge'de bugn birok (Arapl, Arap, Araplar)' adnda ky m evcut
olduuna v e bu isimdeki airetin iskniyle meydana geldiine gre, bu airet
hayli byk olmaldr. Bu konuyu, bir makalede de alacamz iin burada
kesiyoruz.

D o.D r.L tf G er, X V I - X V II. A srlarda Osmanl mparatorluunda

Hububat M eselesi ve Hububattan Alm an V ergiler, st.964, sf.30 15-31
(Miihimme defterlerine muhtelif atflar)

D o.D r.L tf Ger. X V I-X V I1, A srlarda Osmanl mparatorluunda

Hububat M e se lesi ve Hububattan Alman V ergiler, st.964, sf.30 15-31
(Miihimme defterlerine muhtelif atflar)

nndan stanbula hububat nakledilmek istenmi, fakat H amit san

canda kira develerinin ekserisi sahillere inmi bulunduundan (Eyll
ay) kiralk hayvan bulunamamtr. Mezkr sancak beyine yazlan
bir hkmle her kyden ihra olunan hububatn kylnn kendi
hayvanlartyle tattmlmas lzumu bildirilmitir.
1595 senesinde kilar- mire iin Bursadan stanbula gelecek
has unu tayan develer (sefer-i hmayuna tyin) olduklarndan
tattnlamamtr. Bursa kadsna yazlan bir hkmle onun her
ne vastayla mmkn olursa gnderilmesi emredilmi ve mtem
mim bir hkmle has un tayan develere (bundan byle dahledilmemesi) emredilmitir1. Maden ocaklar Osmanl ekonomi ve
mliyesi iin mhim kaynakt (Gmhane maden ocann vari
datnn o zamanki devlet btesinin aa yukar yzde beinden
fazlasn tekil ettii dnlsn) Yrkler madende ii olarak
altklar gibi, madene develerle odun, kmr, levzm getiriyor,
madenden cevher naklediyorlard 2.
Ordu erzaknn nakli iin Rum 1248 senesinde Balkesir ha
valisindeki Kan Airetinden yz deve isteniyordu: ...tevki refi
humayun vasl olcak malm ola ki Anadolu orduyu humayunum
maiyyetinde olan asakiri nizamiyye ve sunufu sairenin ahmal ve
iskallerilepeksimet nakli ve hizmeti sairede kullanlmak zere klliyetli
devenin eedd lzum ve iktizas derkr ve Balkesir sancanda kin
Kan airetinde kati ve vfir deve mevcut olduu bedih ve bedidar
olmaktan nai orduyu humayunuma vusulleri gnden istihdam ol
duklar mddete beher danesine orduyu humayunum hzinesinden
mah bemah on be kuru cret ita otunmak ve iktiza eden yemleri
dahi canibi miriden verilmek zere Kan cemaati airetinden yz mehar
iitrane.. .
mparatorluun hudutlarnda bir tehlike belirdii zaman lkenin
btn kaynaklarndan evvel, hayvanat seferber ediliyordu. Zira o
1

K D o.D r.Liitf Gcr, X V 1-X V 1I, Asrlarda Osmanl mparatorluundu

Hububat M e se le si v e Hububattan alnan V ergiler, st.964, sf.3 0 15-31
(Mhimme d e f terlerine muhtelif atflar).

D r.N cct aatay, Osmanl mparatorluunda. M aden iletm e Hukuku

D T C F D , cilt II.' S a y l, 1943 ayrca bk. Salhnltin cunlrk Osmanl
imparatorluunda Yrk snf vc Hukuk statleri DTCFD, II, say:, X 1943
s f . 111,112 v e A h m e t R e f i k . A n a d o l u ' d a T r k A i r e t l e r i .
lstanbul...( vesika:27,28.33,4146,48.206)

Kmil Su, Balkesir v e Civarnda Yrk v e Trkmenler. stanbul 1938..Sf. 144.

zam anki ordularn i ellerden hudutlara doru yrmesi ve zinde

bir ekilde istenilen yerlere ulamas ancak at ve develerle mmknd.
Sefer vakti geldi m i beylerbeyiler, sancak beyleri, zaimler ve Sipahiler
emirlerinde sefere itirak edenlerle beraber alp gittikleri hayvanlardan
baka, hkmete sefere itirak eden yenierilerin atrlklann ta
mak, top arabalarm ekmek, gemiler iin kereste tamak ve bilhassa
ordularn iae ve ikmal ilerini salamak iin klliyetli miktarda hay
van seferber ediliyordu . Bu hayvanlarn byk ekseriyetinin Yrklerden temin edildiini vesikalar gsteriyor. ran seferleri iin,
Yrklerden at, deve, katr talep edilmi, mhimmat ve erzak
nakli bunlarla kabil olm utu2.
Bize anlattklarna gre D inar Trkm enleri 40 sene ncesine
kadar, AydnTn Karacasu kazasndaki maden ocakTarndan m aden
cevherini ykler, demiryolu istasyonunun bulunduu Kuyucaka
getirip boaltrlard. Fethiye kromlarn da, dier madenleri de
civar airetler naklederlerdi. Eenin incir, zm, zeytin, hububa
tnn istihsal merkezlerinden kazalara, hatt zmir Limanna nakli
yrklerin develeri ile mmkn olurdu. Honamllar da Konya
havalisinin hububatn,-m ahsuln naklederler, Keikl, tuz ta
rlard.
Tuz glnden develerle tuz getirip satan airetler vard3. G
rlyor ki maden nakli, zirai mahsuln nakli, ordunun mhimmat
airetlerin develerile oluyordu. Yukardaki vesikalara unlar da
ekliyerek mnakale ekonomisine hizmet bahsine son vermek s
tiyoruz. Badat seferinde ordunun pirin ve peksimet malzemesi
nakline Yeni- Trkmenleri, Ergani Madeninden elde edilen bakrn
l kd f ve Dyrbekir Kalhanelerine nakledilmesine Pefilfvanh oyma
memur edilmiti (D r.C O rhonlu, a.g.e. sf.25, mhimme defterle
rine atflar) Bazan nakliye creti ihtilflar olurdu. 1748senesnde
de Zaradan Burgaz iskelesine taman hububatn beher kilesine ve
rilmekte olan 10para nakliye creti nakliyeciler tarafndan reddedilmi
1

D o . D r.Ltt'i G er, a.g.e. SC.31 ayrca b k .A .R e fik , a.g.e. (V e sik a

3,20,47,49,54,95.44.91,96) v e S,etintrk a.g.makale.

Dr. Cengiz Orhoniu, Osman!: mparatorluunda Bir skn Teebbs, Istanbul,

1963, Sf:20.

Prof.Dr, W.Ruben, A nadolunun Yerlem e tarihi ile ilgili grler, D TCFD,

V, Savc4, 1947.

ve (20 er 30 ar para cret-i nakliye) talep edilmitir. (Ltfi Ger,

a.g.e. sf.32)
Ayrca stanbul gibi byk istihlk merkezlerinin et ihtiyacn
Y rkler karlyordu. Bazan airetlerin Koyunlann baka yer
lerde satm olmalar yznden ekilen sknt zerine merkez
hkm etten bu husus ile ilgili yasak emirleri gnderilmitir1.
Gebe ekonomisi ile ziraat ekonomisinin karl pazarlarda
mal ve hizmet mbadelesi cereyan ederdi. ukurova da Ceyhan
nehrinin sol tarafnda bulunan sneyn pazar bu ekilde bir ticaret
yeri idi. Fakat zamanla ekiya mahalli olduu iin muhafaza altna
alnmas uygu n grld. Bir zaman sonra da bu pazar yerinil Krtkula adl yere nakledilmesinde bu bakmdan faule mlhaza edildi. (C.Orhonlu, a.g.e. sf.22, maliye Deft.ne atf.)
Y rkler ekiyaya kar bulunduklar blgeleri korumak, geit
ve derbendleri muhafaza etmek, su yollar yaplmas, kpr inas,
kale tamiri ve muhafazas, menzillere zahire toplanm as ve bun
larn korunm as4" sahil mntkalarndaki airetler ise gemi malze
mesi temini ve gemi yapmnda istihdamla mkelleftiler3.
Ayrca sefer zamanda sefere de eerlerdi. Yrklerin seferdeki
vazifeleri top ekmek, Bosna d aki Kamengrad, Benalka ve Rudnik
madenlerinde top yuvarla dkmek, kale duvarlar yapmak, kale
muhafzlnda bulunmak, donanmada almak, kereste tamak,
cami vesaire gibi mir binalarn inaasnda amele hizmetini grmekti.
(A.Refikt a.g.e. mukaddime)

X-Trk Gebelerinin Vergi

Mkellefiyetleri:
Trk Gebeleri iptida klnlardan ibaret deildi. Mill dev
letler, cihangir im paratorluklar kurmu veya yerleik halkn kur
duu ilhanlklara itirak etmi meden cemaatlerdi. Bu itibarla
1

Dr.C. Orhonlu, a.g.e. sf.20 Anadolu'da Trk A iretleri, Sf.32,33,41 ve

16.Asrda stanbul Hayat, st.935, sf. 79-80-95 ve mhimme defterleri. Bu
fermanlardan biri Ulus tayifesinden kasaplk koyun getirilmesine dairdir.
(Anadolu'da Trk A. Sf.32).

S.etinturk, a.g.makale, A hm et Refik a.g.e. vesika:21,22,6,7,17,24 C.Orhoniu,

a.g.e. sf.45.

A.Refik, a.g.e. vesika: 8,31,39.40,43 ve S.etintiirk, a.g.makale.

onlar usuz bucaksz steplerde, d dnya ile alkas olmyan

gayrimeden airetler olarak dnmek hatadr. Daima mensup
olduklar kavmin bir unsuru halinde yaam, sahip bulunduklar
byk kltr devam ettirmilerdi. ktisad ve itimai bakmdan
byk ktleye tbi olmulardr. imdiye kadarki bahislerde bu
hususlar vesikalar nda gstermee gayret ettik. Bu bahiste
de O rta Asyadan itibaren bugne kadar Trk gebelerinin, m en
sup olduklar devlete vergi deyegeldiklerini gsterecek, kapal
bir ekonomi ile kar karya olmadmz, memleket ekonom isine
entegre bir gebe iktisadiyatnn her zaman mevcut bulunduunu,
bu bahisle daha iyi aklam olacaz.
a- Orta Asya Gebelerinin vergi mkellefiyetleri:
in kaynaklarna gre Krgzlar reislerine fare, samur ve yeil
fare krklerini vergi olarak verirlermi. (B.gei, a.g.e. sf.29) Son
yllara kadar Yrklerin vermekle mkellef olduklar (Resm-i
agnm) ok eski devirlere, Orta Asyaya kadar dayanr. Seltklerde, Harzemlilerde, Memlklarde, Anadolu Seluklerinde, lhan
lIlarda m uhtelif isimler altnda ve tabi, miktarlar deimek zere,
bu vergiye daima tesadf ediyoruz. Tebaasnn ok mhim bir ksm
hayvan srlen yetitirmekle megul gebelerden mrekkep olan
btn bu devletlerde, ekseriyetle aynen alnan bu verginin ehemmiyeti
p ek sarihtir. slmiyetten evvelki Trk devletlerinde de mevcudiyeti
gayet tabi olan bu vergi, slm Trk devletlerinde erl ahkm ile
de te lif edilmitir: nk bu vergi (zekt- 1 sev 'im) nam altnda eri
teklif arasnda esasen mevcuttur1*
Mool hakimiyeti devrinde bu verginin adna (Kopcur) denirdi
ki gebelerden yz koyundan bir koyun olarak alnan vergiydi2.
Dier bir tarife gre yaylalar ve yaylalarda beslenen davarlardan
alman % 1 vergi dir . Raiyyeden toplanan nfus vergisine de
(Kopcur)denilirdi4. Kyl ve yar gebelerden arazi ve emlk
i

Kprlzade M, Fuad, Bizarsn Osmanl Messcsclerinc T e siri, Trk Hukuk

ve ktisat Tarihi M ec. 1,193i sf.21&

Z.V. Togan, a.g.e, sf.293.

Prof. . Barthold l hanidar D evrinde Mal Vaziyet. Trk Hukuk v c ktisat

Tarihi M ec, I, sf.152

Prof.W . Barthold, tihanllar D evrin de Malt Vaziyet, Trk Hukuk v e ktisat

Tarihi M ec. i, sf.152

vergisi olarak alnan resmin ad (klan, kalan) idi. ark Trkistan

vesikasnn ifadesine gre (Klan) ekilen araziden ve unmen kyl
ahaliden alnan ve/gfdir1. lhanler slm m em leketlerinde eriat
yerine yasa, eri vergiler yerine gayrimslim Mogol-eski Trk
vergilerini tatbik ediyorlard. Cengiz Han Yasasnda gebelerin
ayn vergisi ok sarih olarak grnyor: Btn Mool milleti H an
larna her sene srlerinden ve hayvanlarndan, hzinelerinden, at
larndan kayanlar ile stnden ve hatt halla aletlerinden bile (he
diyelerle) yardm edecektir2.
b-Anadoiu Gebelerinin Vergi Mkellefiyetleri:
Seluklu ve Osmanl Devletlerinin vergi nizamn ve gebe
lerle ilgili ksmn ksaca incelemeden nce, umum vergi politi
kalarna, vergi prensipleri bakmndan (umumiyet kaidesi, adalet
prensibi) ksa bir gz atm ak istiyoruz.
Osmanl vergi sisteminde, bugnk dnle, mtekmil mal
prensibleri aram ak hata olur. Devrine gre Osmanl Kanunnmelerinin hayli ileri ve dolgun olduunu erbab sylyor. Bylje
olmakla beraber, bu zaviyeden (enkid etm ekte fayda vardr.
Gebelerin tbi olduu vergi nizamnn, muafiyet ve istisna
larla paraland grlyordu. Mesel Boynuinceli Aireti, tahsil
terbiye grmlerinin ok olmas, iskn kabul etmesi (Nevehir
civarnda), devletin kanunlarna riayet etmeleri sebebile hertrl
tekliften affolunm alard. (Ahmet Refik, a.g.e. sf...vesika:...) Ka
rakeililer hizmetlerine mkfaten askerden ve anam resminden
mstesna idiler; yalnz harameyn vergisi namile kk bir vergi ver
mee mecbur idiler. Ancak bu vergi kendilerinden nakden alinmqz
buna mukabil devlete yn ve eirilmi ip verirlerdi. Bundan balia
devlete senede, nfis bana birer ikier kyye (beden ipi) namile
eirimi ip verirlerdi Bu verginin tahsili ve dier ilere bakm ak iin
Alpzadelerden oba bana birer bey tyin edilirdi3.

Barthold, a._g.makale. sf.152, Z-V.Togan, a.g.e. sf.293

P ro f.G eo rg e Vernadsky, Cengiz Han Yasas, Tiirk Hukuk tarihi Debg,

41-42, sf.125.

Kara Keili Aireti, Tahir b ey matbaas, Sf.6 9 (Km il Su, Balkesir civarnda
Yrk v e Trkmenler, 1st.938, Sf.40 dan nakil)

Geit ve derbend hizmetiyle mkellef tutulanlara, bu hizm et

leri karlnda teklif-i rfiye, teklif-i akke, ve avarz- divaniyeder muafiyet tannmtr . Vergilerin bir ksm ikta sahiplerine
verilirken, baz yerlerin vergisi merkeze aitti. Bu husus kanun
m etninde yle ifade olunuyor: A m m a karaca koyunlu dimekle
mehur padiahmza m teallik yrkler vardr. Mezkr yrklerin
resmi ganemleri hassa-i hmayun iin zabt olunur2.
Vergi adaletine gelince iddetli emirlere, fermanlara ramen
reaya, mtegallibe elinde eziliyordu. eriye mahkemeleri sicille
rini neredenler buna iaret ediyor. Ktip elebi 1653 te kaleme
ald Dtrl amelli islahilalel isimli ufak risalesinde A n a
dolu da eski ky ve kasabalarn harap olduunu, bunun sebebinin
devlet hizmetlerinin evvel ehline verilmemi olmas (Sf.128), vergilerin
(reaya fikaras) tarafndan denmesine imkn olmad, vergiler
indirilir, ekyalar bastrlr, rvet ve suistimaller nlenirse, kylerin
ksa bir zamanda tekrar kalknacam (sf.138)3 syliyerek, vergi
tatbikatndaki aksaklk, zulm, hakszlklardan baka, bizatihrvergi mevzuatnn kendisini de tenkid etmi oluyordu. 1187 senesine
ait bir fermanda, Balkesir havalisindeki Kuba .cemaatndan Gk
kethdann reayasna, Karacaoba reayasna, sar Haan Kethda
obasna, CambalolU obasna, Kocabaolu obasna vergi baha
nesiyle reva grlen zulm anlatlarak, msebbiblerinin cezalan
drlmas, hakkn yerine getirilmesi iin emirler verilm ektedir4.
Vergi adaletsizlii ve halka zulm babnda, 1086 senesi Rebiulevveline ait (Mays 1675), Kastamonu eri mahkemesinden sadr
olan bir hkm ksaltarak alyoruz: ...taht- kazanzda vki Kekti
ve Saruhanl ve Ovack ve Korucuk vesair karyeleri icmall serbest
ziamet olup ahardan dahlolunmak icap eylemez iken haliya mirimiran
voyvodalar ve miriliva subalan ve demleri ve mtesellimleri ve
Denizli voyvoda ve subalar ve demleri vakitli vakitsiz ziyade atlu
ile zerlerine varup ve ehl-i iyallerile sakin o/duklan evlerine konup
1 D r.Cengiz Orhonlu, a.g.e. st'.45 (Muhtelif eserlere

atflar).

Prof. Dr. . L .Barkan, Kanunlar, st.1943 sf.12

N. Tundilek. Anadolu Ekonomisi, Corafya Enst.Derg. say 12,1961 sf.8.

Km il Su, a.g.e. sf.132

meccanen yem ve yemei ve arpa koyun ve kuzu ve bal ve ya

ve sair bunun emsali mekult ve hilf- er'i erif cerime namile
klli akeleri ve bil emr-i erif beher karyeden onbe ve yirmier
yk odun ve onar onbeer yk beher ay saman ve beher karyeden
eminiye namile beer ve subadk akesi namna onar ve batma
devri (?) namile otuzar ve krkar kurular aldklarnda...1. Halk
mtegallibe elinde ezilir; Trl namlar altnda mkerrer vergilere
tbi ye mkellef tutulurken, devlet de vergi tahsilinde msamahaszd. mparatorluk idaresi Bozulu teekkllerinin birka seneden
beri alnmam olan vergi borlarm bir trl affedemiyor ve bu
bakm dan U lusu sktrm akta devam ediyordu. Bu sebeple
1084=1673 ylnda giritii bir teebbs, Bozuluun Akehir, Afyon,
Ktahya hattnda bulunan en mhim ksmn yeniden inhille ve
dalmaya mecbur etmitir, Bu tazyik neticesinde Bozulu teekkl
lerinin Karesi, Sarhan, Aydn ve Mentee mntkalarna gelmesi ve
hatt denizi geerek Rodos, 1stan ky ve sair adalara iltica etmeleri
(Kmil su, a.g.e. Sf.186) o srada airetlerin devlet memurlar kar
snda nasl ylgn bir durumda bulunduklarn ifade eden en calibi
dikkat misallerden biridir 2.
Vergi tahsilindeki iddet metodlarnm mkellef psikolojisinde
yarataca akslmeli u hadiseden sonra dnmek gerek. ...1039
ylnda Badadn geri alnmasna memur edilen Sadrazam Hsrev
Paa, Helebden hareket etmeden nce mhimce bir kuvvet gnde
rerek Bedili kabilesini tedib ettirmi ve miriye olan borlarna mukabil
on bin koyun ve yz kadar develerini zaptettimitir3.
imdi Yrklerin demekle mkellef olduklar vergileri sra
syla grelim.
Resm-i anm: Koyun resmi: Resm i anam babnda kzl
koyuna iki koyuna bir akedir. Koyunn tamam dln dkb ayrtladktan sonra mah- abrilde alnur. Kanun- mukarrerdir. (Aydn
livas kanunu, Barkan, Kanunlar, sf.12) el livas kanununda ma
ys aynda alnaca ve yz koyun bir sr itibar olunmak zere
1

Talt Mmtaz Yaman. Mtesellindik Messesine Dair. Trk Hukuk tarihi

Derg. /. St. 84.

Faruk Dem in a, Bozulu hakknda, DTCFD, V I!, sayul 1949, si. 43,

Dr. N ee! aatay, Osmanl mparatorluunda Reayadan Alnan Vergi ve

Resimler. DTCFD. V, Sayr, 1947, Sf.510.

be ake de (al resmi) alnaca yazldr, (kanunlar, sf.50) H aslarn halkndan bu resim koyun bana alnrd: Havass hmayun
ve vzera haslarndan koyun bana bir ake zema ve erbab- tmar
karyelerinden iki koyuna bir ake (Tevki Abdurrahman Paa Ka
nunnamesi, Mill Tetebbular Mecmuas, say:3, st.1331, sf.542)
Bu verginin yalnz koyundan deil keiden de alndn anlyoruz.
(Kanunlar, sf.207)
Resm-i Al: Aydn kanununda ake (kanunlar, sf.12) el
kanununda be ake (kanunlar, 50) resmi al alnaca kaytldr.
M en su p o ld u k la r s ip a h in in a ra z isin d e n , baka b ir s i
p a h in in a ra z isin d e k o y u n larn o tla ta n ve k g e iren b ir
Y r k , bu s ip ahiye (al resm i) o la ra k yz koyun hesa b ile b ir ko, ksa b ir m d d et (b a h a rd a ) d u rm u , k o v u n la fn k u zu latm isa b ir kuzu verm ek m e c b u riy e tin d e d ir.
(K a n u n la r, sf.316)
Resm-i Klak: Bir timara baka bir yerden gelen Yrn
srsnden alman resimdir. yz koyun daima bir sr saylr.
Al srden bir koyun, orta vasfta bir srden bir iek, dk
vasfl bir srden bir tuylu (toklu olacak) alnmak kanundur.
(Kanunlar sf.67,82,134,142,175,190; N.aatay, Osmanl mp. da
Reayadan Alnan Vergi ve Resimler Sf.509,510; C.Orhonlu, a.g.e.
sf.23)..
Klama zaman (zemheri) itibar edilerek (nevruz) da vergi
ayn olarak tahsil olunurdu,
Resm-i Yaylak: Kanunnamelerde (yaylak resmi) (Resmi mer)
(Otlak resmi) ve (Yatak resmi) olarak geer. Srlerini baka tmar
sahibinin tmarnda otlatan veya mir yaylaklarda yaylatan sr sa
hipleri ve gebe kabilelerden ve yrklerden ylda bir defa olmak
zere, baz yerlerde sr bana baz yerlerde de koyun bana atman
resimdir*.
Yaylak resmi baz yerlerde 300 koyun bir sr hesap edilip,
bir srden bir koyun (Erzurum, Diyarbekir, emikezek, Ohri,
ukurabad kanunnmelerine bk. emikezek kanunnmesinde bir
koyunun deeri 30 aka olarak tesbit edilmitir) Bazlarnda; s
rler, al mutavasst edna olmak zere ayrlp, ona gre hesap
i

D r.N ee t aatay, Osmanl mparatorluunda Reayadan Alman vergi ve

_____ r e s im le r . D T C F D

sa v c $ 1947 sfLSffl.______________________________________

edilm ekte mesel Ktahya havalisinde alsm dan 20 aka o rta

sndan 15 aka ednasm dan onar ake alnm aktadr; Diyarbekirde de bir srden bir koyun alndktan sonra, her haneden
bir ni ya (200 dirhem ); E rganide srden bir koyun aln
dktan sonra, drt ni ya (800 dirhem ) drt ni kl, drt
ni ke alnrm.
ark vilyetlerinde yaylak resmi olarak Y rklerden um u
miyetle srden otuz er aka (yeni il kanunnm esi) Aydmda
17 er aka (Aydn Livas Kanunnm esi); M ardin ve E rzincan
da sr adedine bakm adan otlak resmi alarak her sr sahibi
haneden bir ni ya alnm tr. (M ardin ve Erzincan kanun
nm eleri 'Yaylak resm i maddesi) Yaylak resm inin alnm a za
man, ilk bahar mevsiminde, nevruzdadr, (Diyarbakr ve Ergani
K anunnam eleri) (N.aatay, a.g. m akale sf.510) ve (K anunlar
sf.67,134,190,295)
Vergi mkerrerliklerine, suistimallere meydan vermemek iin
Murad suyunu geip yaylaya giderken, koyunlar, davarlar saylarak
bu verginin airetlerden hemen orada tahsili emredilmitir. (Ka
nunlar sf. 67,134 ve N.aatay, sf.510)
ktisadi durum lar bozulan, hayvanlar len gebelerin iti
razlarna kar saym yaplyordu. (1661 ylnda Aydn ilinde
klayan Trkm en oymaklar, 1659 da zerlerine yklenmi olan
959 riyal kurua itiraz ederek 600 kuruunun afvm istediler.
Maliye Defterleri, ts.nu 7574, s.8, 76)" (C O rh o n lu , a.g.e. sf.23)
htim al bunun gibi bir ikyet ve talep yznden (Yacbedir
A iretinin) de hayvanlan sayma tbi tutulm utu: "...Cemaat
mezbure ahalilerinin malik olduklar dey e ve koyun ve binak ve
mcerretleri milceddeden tahrir ve bir ferd i hari kalm am ak zere
m fredat ile defter olunduktan sonra icab eden rsumu mirileri
tahsil ve tahrir ve defteri ile maan irsal ve lkin m ezburun diyeti
cerhi iin sair behane ite reaya fukarasndan bir ake ve habbe
mtalebe olnm ayub tekaddmden baayet mcanebet zere... 1135 (Kmil su, a.g.e. sf.95)
Hayvanlar kaar, bir arazide tutulursa Yve (Kakun) akesi
verirlerdi. (Kanunlar Sf.13,123 C.Orhonlu sf.23), F.Smer, XVI
Asrda Anadolu, Suriye ve Irakda yaayan Trk airetlerine umumi bir bak, sf.58)

Evlenen kz veya duldan Arus (Gerdek) resmi ad altnda bir

vergi alnrd. Kzdan 60 ake, baz yerlerde 100 ake, duldan 30
yahut 40 ake alnrd. (Kanunlar, 68,129; N.aatay, 506-7; C.Orhonlu, 23)
Vergiler yar ayn, yar nakd oluyordu. Fakat daha ziyade ayn
idi, K aram anda meskn (Ateken aireti) besledikleri cins atlarla
vergilerini dyorlard ve bu ismi oradan almlard1.
Bu bahsi fazla uzatmaa imknsnz yok. Geni m alm at iin
K prlnn yukarda bahsedilen makalesi, slm A nsiklopedi
sindeki kt maddesi ve atfta bulunduum uz kaynaklar kym et
lidir.
Son olarak, Yrklerin hafzalarnda kalan vergi meselelerini
ksaca anlatalm. (Boynuinceli Aireti) Osmanl devrinde ayn ver
gi dyordu. Vergilerini, kei klndan rlm, 2,3 cm. Kalnlk
ve 5-6 m etre uzunluunda, 1 okka arlnda, (rm e) ad verilen
(ki i urgan)la dyorlard. Cumhuriyet devrinde nakden demee
baladlar; kei, koyun bana anam vergisi 80 kuru, Deve iin
bir lira, sr iiri'bir lira, at ve eek 60 kuru. Zeam et Tekelilerinin
(Ereli) ifadesine gre 50 sene nce (Deve Tem ettat) 20 para
idi. 40,60,80 kurua kadar kp, 80 de iptal olunuyor. (epi) in
fiyat 1934 de 20 kuru imi. Kl keisi in anam bu tarihte 40
kuru imi. Yani Vergi hayvann bedelinden yksek. Hi kimse
tabiatile zerlerine yazdrmyor. Keileri -dalara srveriyorlar.
Bir ksmn canavar yemi, bir ksm da lm gitmi. Vergi m
kellefi canndan bezmi. Vergi politikamz bakmndan ok ibret
verici'bir misaldir, bu.
Yar gebe hafzalarnda yayan (r facialar) yrekler acjsdr.
G rlyor ki, Osmanl ve Seluklu devrinde ve daha ekiden
Trk gebeleri vergi deye gelmiler, mal bakmdan da mill
iktisada dahil olmulardr. OsmanlIlar devrinde tmar, zeamet,
haslara denen vergiler bugn kalkmtr. Yrkler, yayla, kla,
gzle icar bedellerini ky sandklarna derler. Devlet hibir mal
teklifte bulunmaz; hibir- yardmda bulunmad gibi. Ne hak, ne
vazife; ne bor, ne alacak...
i

F. Siiner, Yva Ouz Boyuna Dir, Trkiyat, IX, 1946-51 S 1.164.

nc Ksm
Trk Gebelerinin skn:

__

_______

Trk Gebelerinin skan

1- skn Hakknda Umum Malmat:
Gebe ve yar gebelerin topraa balanmas, tehcir veya
ihtiyar muhaceret hallerinde muhacirlerin mnasip m ahallere yer
letirilmesi hususu tedenberi siyas, tima, ktisad, mill, din
bakmlardan devletleri ilgilendirmi onlarn vazifeleri meyanma
girmitir. Devletlerin bu husustaki prensip, dnce ve kanaatlarm (skn Politikalar) nda grmek kabildir. Siyas felsefeleri ve
ktisad dnceleri liberal olan devletlerin tekiltnda nfusun
memleket iindeki yayl tarznn ktisad verimlilik bakmndan en
msait bir durumda olup olmadn tahkik edip icabnda nfusun
en m akul bir ekilde yaylmasn temin edecek tedbirleri tyin ve
tatbik edecek makamlar mevcut deildir. ve bu devletler kendi
haline braklnca nfusun memleket iinde kendiliinden en rasyonel
bir ekilde dalm olaca hakknda ok nikbin bir ekonomi doktrmine sahiptirler TRusya gibi otoriter ve kom nist rjTmi tibik'
edildii bir memlekette, merkez bir tekiltifi' btn iskn faali
yetini idare ettii malmdur. Bu politikada, prodktivite hesap
larnn gznnde tutulduu ktisad saikler kadar, siyasi, asker
etnik, jeopolitik amiller de rol oynamaktadr. Mesel Trkistana
kesif Rus ktleleri sevkedip, buralara Rus halkn yerletirme,
Trkleri datma eklinde tezahr eden, gayr iktisadi fakat siyas,
asker, kavm ve jeopolitik Rus iskn siyaseti bu cmledendir.
Kapitalist ve sosyalist ekonomilerin ifrat ve tefritlerini kaldrmaa
alarak, ktisad ve tima sahada senteze giden devletler plnla
ma tekiltlan vastasile nfusun msmir sahalara evki meseleleri
ile uramaa baladlar.
tima ve siyasi bnyede byk sarsntlar vcuda getirebilen
ve O rta Douyu karakterize eden Arap gebelii, bedevilii de
miryollarnn, karayollarnn yaplmas, Svey kanalnn almas,
petrol tesislerinin faaliyete gemesi gibi corafi ve ktisad am il
lerin tesiri ve devletlerin iskn gayretleriyle tarihe karmak ze
redir. Suud Arabistanda geen y z y ld a giriilen (hicra) hareketiyle,
i

Prof.Dr..Liilfi Barkan, O sm a n l mparatorluunda Bir skn ve Kolonizasyon

Metotlu olarak Srgnler, ktisat Fak.Mec. CiluXHI, No:J-4.

bir ok gebe kabileler yerlemi hayata getiler (mesel Tamim

kabilesi gibi) O derecede ki, Necd bugn artk bir gebe lkesi
olmaktan kmtr
Bu ksa izahattan sonra, Seluklerden itibaren gnmze ka
dar, Trk gebelerini iskn etme gayretlerini ele alp, inceliyecek
ve tenkid edeceiz.

- Byk Seluklular ve Anadolu

Seluklular Zamannda skn Politikas
Her an konup gmee alk, byk seyyaliyeti olan Orta
Asya Trk gebeleri ve bilhassa Ouzlar, Seluklu mparatorlu
unun kurulmas ile, ktisad zaruretlerin tsiri altnda, yeni yurt
lar, yaylalar, klalar bulmak arzu ve hevesiyle batya akmaa
baladlar2. Geri Trkmen Ouz unsuru, evvelce Cenub ran
ve Hemedan taraflarnda yerleiyordu. Badat halifeleri hizmetinde
olan ask erlerin daha Seluklerden yz elli sene evvel, krk kadar
Trk emiri riyasetinde Fars taraflarnda ikta alarak yerletikleri,
kasabalar kurduklar3 kaydediliyorsa da, byk Trk ktleleri Selukilerden sonra Batya akmaa balad.
Gebe Ouz airetlerine istinaden Horasan d a saltanatlarm ku
ran Seluki hkmdarlar, yalnz onlar deil, m uhtelif sebeplerle
~Orta-sa bozkrlarndan m tem adi surette akp gelen sair Trle
kabilelerini de iskn etmek, onlara maiet vastalarn te m in eylemek
mecburiyetinde idiler. Ne Horasan, ne de rann sair sahalar, bu
kadar kesif ktlelerin tamamen yerlemesine msait olmadmdan,
Seluld hkmdarlar garba doru yeni istil hareketleri yp n a k

Sam i ngr, G e b e H ayatn Bugnk artlan v e G e b e Nfusun

Sedantarizasyonu, Siyasal Bilg.Fak.Derg. XI X , N o l 1964, sf.147.

Bu hususta Bk.Prof.D r.F.Kprill Osmanl D evletin in Kuruluu Sf.40-41

ProLDr.Miikrimin H alil Yinan, Trkiye tarihi (Seluklular d evri) Isl944,
sf.176 ve ktS maddesi, slm Ansiklopedisi.

P rof.A .Z . Validf, A zerbaycan Trk Etnograf isine Dair, A zerbaycan Yurt

bilgisi Say:18, 1933 ve ayrca Bk.F.Smer kur-Ova Tarihi, Ankara 1964.

zam relinde kaldlar. I e. ran dahilinde ve Cenub Kafkasya'da

Trklerin oalmas ve bilhassa A nadolu'nun fe th i ve Trklemesi
dorudan doruya byle bir ktisad zaruretin neticesidirl
Anadolunun Mslman olmamas da bu aknn Anadolu top
raklarna tevcihini gerektirmi2 ve "A nadolun un arktan gelen
kesif Tiirk kitleleri tarafndan iskn, bilhassa Melikah in cilsunu
mteakip sistematik bir ekilde balamtr.
Rum Seluklerinin messisi saylan Sleyman, onun emri ile,
O n a Anadolu steplerine Trk kabilelerini yerletirdi3. Bu iskn
faaliyeti bir iaraftan gebelerin kendi arzu vc ihtiyarlar ile olurken, dier taraftan devletin gebe feodalitesini ykmak, devlet
iinde devlet olmalarn nlemek maksadile, iskn babnda byk
gayret gsterdii grlyordu. Gebeleri topraa balamak, ka
rklklar nlemek, tima, ktisad nizam temin etmek maksa
dile asker ikiar tesis ettiler. Merkez kuvvetler mstesna, kendi
imknlaryla yetinen asker iktlardaki asker birlikler, ularda,
aknlarda byk hizmet gryorlard. Buna ramen byk ouz
ktleleri Seluklulardan memnun deillerdi. Selukhkmdarlar
cebri vastalarla yola getiremedikleri baz airet reislerine resm Un
vanlar vererek oile efradndan bazlarn lakikat- halde bir rehine
gibi saray hizmetlerinde kullanarak bu isyanlara are bulmak iste
milerse de, ekseriyetle muvaffak olamamlardr4.
Bir taraftan bask ile isyanlar nleyip, airetleri datmaa,
paralamaa alrken, dier taraftan Trk adetlerine uymaa,
Trk gebelerini memnun etmee gayret etmilerdir. Devlet te
kiltnda, Karahanhlar'' Cengizliler devrinde olduu kadar deilse
bile, kabile reislerinin bir istiar meclise arld anlalyor.
Bunu, Mvcrdinin yazsndan anlyoruz. Buna gre, Seluklularn
divan: asker, adl, dahili ve mal olmak zere drt ubeden ibaret
olmu, Hkmdar ile Vezirlerin toplantsndan ibaret olan (divan- hs) tan baka bir de kabile reislerinin itirakiyle kurulan
(divan-i m) olmutur. Fakat bunda, eer Mverdi doru syl1

Kprlzade M.Fuad Bizarsn Osmanl M csscsclerine Tesiri, sf.226.

ktS Maddesi, slim Ansiklopedisi.
Prof.Dr. F.Kprl Osmanl Devletinin Kuruluu, sf.40.

Prof.Dr. F.Kprl Osmanl Devletinin Kuruluu, sf.40.

yorsa, Arap kable reislerine ok yer verilmitir 1. Bu tezatlarn

esas sebebi devletin yabanc unsurlarn eline gemesi ve Seluk
lularn da farslamas idi. Seluklularn en kudretli ahsiyetlerinden
olan Melikah, tpk Hindistandaki Temrlikrin en by olan E kberah gibi, Trk devlet ananelerinin en mhim cihetlerine veda etmi
ve bununla ahfadnn yabanc bir millet arasnda temessiil etmesi
hususunu mbrem bir hale getirmi bir zatt'2.
Filvaki Melikah ranl vezirinin tesirinde kalarak Trkm enlcrc
yz evirmiti. Nizm l-Miilk ordunun yalnz Trkerdcn teekkl
etmesini arzulamyor, Gazneli ordusunu misal vererek, trl un
surlardan mrekkep olmasn istiyordu3.
Askeri ve idari kadro kozmopolit olmutu. Balangta T rk
men beylerine bahedilen byk iktlar, sonralar klelikten ye
timi, devlete sadk, baka rktan gelen kumandanlara, em irlere
verilmee balanmt4. Bu sebepten Kutlamn oullar Reyde
(Trkmeneilik) bayra altnda lyordu. "Bu gibi hareketleri y
znden Trkmenler (Byk ran Seluklularn hi beenmemiler
ve onlara nazarlarn, Ouznanenin Ebiilgazi rivayetinde (ecere-i
Terakimede), (Selkler Trkmen Knk olup karndaz dedilerse
de, il halkna faydalar dokunmad) eklinde tebarz ettirmilerdi".
Iran Seluklular filhakika Trkmenlerin sevgisini kaybetmilerdi. N i
hayet Melikah in ol Sencer Ouzlarn eline esir derek bunun
neticesinde memleketleri batt." (Z.Veiidi, a.g.e sf.186)
Devleti Kurup, lkeler fetheden esas unsurun zamanla ihmale
uram as, hatla zarar grm esi her zam an ve m eknda olagel
miin. Trk tarihinde buna en kuvvetli misal olarak Selukler
ve OsmanlIlar; Arap tarihinde Emevler ve Abbasler gsterilebi
lir. Byk tarih feylesofu bni Haldun hi bir devirde kymetini
kaybetmiyecck bir tarih felsefesi yaparak bu keyfiyeti u ibret
verici satrlarla izah ediyor. Kendi kavminc dayanp devlet kuran,
dmanlarn yok eden saltanatn kuvvetlendiren hkmdar, her
kuvveti kendi ahsnda topladktan sonra bunlarn kuvvetini k

Prof.Dr. Z. V. Togan. Umum! Trk tarihine Giri, sf.210.

Prof.Dr. Z .V . Togan. Umum Trk Tarihine Giri, sf.210.

Do. Dr.brahim K atesolu. Sultan Melikah D e vrin d e Byk Seluklu

imparatorluu, uf.152 (Siyaset nme, fasl X X I V'e atf)

.1

kt maddesi, slm Ansiklopedisi.

rarak devlet idaresinden uzaklatrmak iin kendi neslinden olmyan yardmclar aramaa mecbur olur. Bu yabanc kuvvetlerle
onlara galebe alar, bu yabanclar memuriyetlere tyin eder. Bu
suretle bunlar, dier btn akrabalarndan ve bakalarndan ziyade
hkmdarn ba ve ihsanlarna, rtbe ve derecelere nail olurlar.
nk bunlar hkmdar korumak ve onun mensubolduu kavmi
devlet idaresinden ve nimetlerinden uzaklatrmak hususunda can
larn vermek isterler. Hkmdarn kendi kavmine mensup olanlar
ise, alm olduklar devlet idaresinden bu yolda uzaklatrldktan
sonra hkm dar bu yabanclar kendisi seer, sayg ve ululuklar
onlara ayrr, onlar tercih eder. Kavminin bir ouna mahsus
olan hisseleri onlara da verir, kendi kavmine mahsus olan vezirlik,
kom utanlk ve vergileri toplama gibi devletin nemli byk ve
mali ileri iin onlar seer. Hkmdarn kendisine mahsus olan
ancak kendi ahsna ait olur. Hkmdarn en yakn yardmclar
onlar olduu iin devletin byk lkap ve dereceleri hkmdarn
kendi kavmine verilmeden, bunlara tahsis olunur. Bu hal devletin
tabiatnn bozukluunu ve tedavisi kabil olmayan hastala tutul
duunu bildirir.
nk galebe ve stnl kuvvet ve kudretiyle elde etmi
olan asabiyyet bozulmu, hakir drlm, devlet adamlarnn
kalbleri de krlm, hastalanm, kalbler sultana dman kesil
mitir. Artk bunlar hkmdara kar kin beslerler, onun bana
felket gelmesini beklerler. Bunlarn hepsinden dolay devlet zarar
ve ziyanlara katlanr, devletin bu hastalktan iyilemesi artk mit
edilmez nk zamanlarn gemesi ile gelecek nesillerde bu d
manlk daha kuvvetlenir, nihayet devletin iz ve eserleri ortadan
kaybolur. (Mukaddime, I, 487,89)
Seluklu devletinin bu kozmopolit hviyetine ramen Trk
gebelerinin Anadoluya isknnda byk rolleri olduunu inkr
etm em ek gerekir. Gelip yerleen Trklerin byk ksm Ouz idi.
Kuzey taraflarna (Bozok), gney taraflarna da (ok) boylarnn
yerletiini biliyoruz1.
Gebelerden baka Bat Trkistanda ziraatle uraan kyl
ve kasabal halk da Anadoluya eski Orta Asya ziraat kltrn
i

Z . V. Toan a-g.e. sf. 187; F.Kprl, Osmanl D evletinin Kuruluu Sf.Sl

F.Sncr. D T C D deki yazdan.

getirerek, O rta Asyadaki ky ve kasaba adlarn verdikleri yeni

ky ve kasabalar kurdular. (F.Kprl, a.g.e. sf.47)
lkhan Argn zamannda (1284-1291) Akkoyunlu ve Karako
yunlu Trkmenleri kesif bir kitle halinde Orta Asyadan ark
Anadolu ve Azerbaycana naklolunuyor (F.Kprl, a.g.e. sf.43),
XIV nc asrn balarnda randa Trk ve Mool gebeleri,
Gazan Han tarafndan ikt usul ile iskn ediliyorlard (Z.Velidi,
a.g. Makale, Azerbaycan Yurt bilgisi, say:18, 3933)
Anadolu Seluklular da, Trkmenleri ikt usul ile yerletir
mee gayret ederken, dier taraftan airetleri paralamaa al
mlardr. Anadolu'da Ouz boylarna ait yer adlarnn memleketin
her tarafnda bu kadar dank bir manzara arzetmesi kevfheti de
kabile birliklerinin nasl paralandn, vzhan meydana koymak
tadr. " (kt maddesi, slm Ansiklopedisi) Gebeleri yerletir
mek iin byk faydas dokunan ve askeri iktlarn Anadoluda
arzettii hususiyet, Ala al-Din Kaykubadn henz feodal gebe
ananelerini muhfaza eden Havarizm emirlerini; airet ve asker
leri ile birlikte, elde etmek iin onlara verdii byk iktlar istisna
edilirse, araziyi fazla paralayan kk ktlarn mevcudiyetinden
ibret olmas idi. Bu sebeple, byk Seluklularda grdmz
gibi, vilyetlerden toplanan askerlerin banda byk ikt sahip
lerini deil, her vilyet merkezinde oturan ve o vilyetteki ikt
sahiplerinin sadece asker miri olan s-ba (Ser-leker) lar gryoruz.(kt maddesi)

IlI-Osmanllarda skn Siyaseti:

Seluklularn ikt, OsmanlIlarda Timar sistemi haline geldi.
Timar sahiplerinin bulundurmaa mecbur olduu eylet askerlerin
den (Trkmen airetleri halkndan) baka; merkez kuvvetleri bu
lunurdu. Sultan Orhan devrinde, Sadrazam Bilecik kads ile bir
lenerek, bu ie (piyade askeri) en elverili Trk genlerinin askere
alnmasna ve bu suretle cemedilen efrattan onba, yzba ve bin
ba nam verilen balarn kumandas altnda alay tekiline karar
verdi. (Sadettin, I, sf.49) Yaya veya Piyade nam verilen bu milis
askerleri harp zamannda bir (dirhemi .er'i)nin drtte birine muadil
olan bir ake osman) vazife-yevmiye almakta idi; u kadar ki sulh
zamannda ocaklarna avdet eden bu askerler hi bir cret almayarak

tekrar iftilikle itigale balarlar ve murat vergilerden (Teklifi dvan

ye yahut rfiye, Sadettin, I, 40,41) m u a f tutulurlard .
Daha sonralar, bn Haldunun tehisine uygun olarak bu askeri
snf lavedilerek, yerine Hristiyan ocuklarndan ibaret bir ordu
kuruldu (Yenieri ordusu). Yenieri ordusunun tekilinden sonra,
Trk ahali arasndan alnmak suretile bir de svari muavin mf
rezesi (Msellem) tesis edilmitir2.
Osmanl Devleti, bir yandan Anadolu Trkmen beyliklerini
ilhaka alrken, dier yandan Rumeli Ftuhatna ehemmiyet
veriyordu. Yeni topraklar kazanlmasnda, Anadolu fethinde ol
duu gibi, Abdal, ah, gazi gibi unvanlar altnda misyoner ve
kolonizatr Trk dervilerinin rol bykt. Kylere ve bo top
raklara doru yaylan ve kabarp taan bir cemiyet karsnda idik.
Hayatiyetini yksek bir cemiyetin kendi varlna inannn bir ifadesi
olarak daim ileri atlan, istilya kalkan ve bu istillarla beraber,
istillarn kuvvetini yapan ve ifadesini tekil eden bu cereyanlarn
fa a l ajanlar olmu olan bu den iler, Ona zaman Trk cemiyetini
bereketli birmaya gibi ilemilerdi'3. Trkmen airetlerinin Anadolu
ve Rum eliye vaki aknla r, kendi arzulariyle yerlemeleri, yaylak
ve klak sahibi olmalar yannda, devlet te tesirli bir iskn poli
tikas takibine balad, Osmanl mparatorluunun kurulu devir
lerinde Anadoludan Rum eliye vki muhacereilcrin devlet eliyle
yaplanlar taltif makamnda idi. Henz devlet iin bir gaile de
illerdi. dareci snf ta gene Trkmenlerdendi. Bu sebeple yeni
lkeleri Trk vatan haline getirmek iin, Yrklerdcn istifade
ediliyordu. Daha sonraki g hareketleri srgn mahiyetindeydi.
Kzlba Trkmen airetlerinin din sebeplerden, devlete ba kal
drmas muhtemel byk airetleri, siyas sebeplerden Rum eliye
srmee baladlar4.

M. Be tin. Tiirki ve ktisadi Tarihi hakknda Tetkikler (M. Ziya Tere.) st. 931
sf.97-98.

2 M. Belin, Trkiye ktisadi Tarihi hakknda Tekikler (M.Ziya Tere.) st.931.

sf.97-98,
.

Prof.Dr..L. Barkan Bibliyografya, Trk Hukuk Tarihi Derg.l, sf.212 vc bu

hususta Prbf F.KpriiL Osmanl Devletinin. Kuruluu.

Prof.Dr..L.Barkan, Osmanl mparatorluunda Bir skn ve Kolonizasyon

Metodu olarak Srgnler, ktisat Fak.Mec.XIII,

O rhan Gazi zamannda Rumeliye, Balkesir havalisi Y rk

lerinden Arapl Aireti, skn ve oralar Trkletirmek zere sevkedildi. kpaazde Tarihinde (Adsz neri, st.949, sf. 24) bu
hadise yie anlatlr: "...{bu tarafta feth olunan hisarlara, vilyet
lere, mam ur olmaa ehli islmdan ok dem gerek. Anm iin kim
bu feth olunan hisarlara Koma iim hem yarar gazi yoldalardan
gndenlniiz.) Orhan Gazi dahi bu sz kabul itti. Karesi vilyetine
ger Arap evleri gelmi idi. Anlan srdler. Rumeli'ne giirdiler " 1.
Hayrullah efendi Tarihinde (III, sf.91) bu airetin Rumeli top
raklarnda gzel iftlikler edinip, ziraatla uramaya balayp, arasra aknlar da yaptklar Anadoluda duyulunca devletin mda
halesi olmakszn, Yrk ve kyl olmak zere birok halkn
Rum eliye aktklar anlatlyor: Rumeli lkesinin byle suhuletle
feth vcj teshir olunduu Biga ve Karesi ve Aydn llerinde bulunan
ahlinin malmlar oldukta, f ev f ev Rumeli tarafna ubur etmee
balayp mddeti kalile zarfnda on binden ziyade ehl-i slm nakl-
vatan eylediklerinden Gelibolu hisarnn dahi teshir olunmas lztme-i
halden olmu idi" (.L.Barkan, a.g,makale)
Birinci Murat ve olu Yldrm Bayezidin Saruhan (Manisa)
dan gerevleren srlmesi iin mteaddit emirler verdiklerini, bu
srgnlerin evvel Serez taraflarna ve V ardar ovasna yaplm
olduunu ve bilhassa Filibe civarnn tamamen ger evlerle
doldurulduunu kpaazde, Oru Bey ve Neri tarihleri kaydedi
yor, (.L.Barkan, a.g.makale) ad geen makaleden naklen, kpaazdenin bu tehcir hareketine dair kaydn aynen alyoruz:
"Bu bb an beyan eder kim S an han Bel kim Filibe yresin dedr, an ne vehile iirdiler, an bildnir.
Saruhan elinin ger halk var idi. Menemen ovasnda klarlar
idi. Ol iklimde duz yasa var idi. Anlar ol yasa kabul etmezler
idi. Bayezid Hana bildrdlcr. Han dahi olu Er Dunrula haber
gndrd kim: O gebe evlerine kadar kim vardur, et (onat)
zabtedesin. Yarar kullarna ismarlayasn, Filibe yresine gnde
resin dedi. E r Dunrul dahi atasnn szini kabul etti. yle kim
ne buyurmu idi dahi ziyade etti, ol ger evleri gndrdi. GcJdi,
Filibe yresine kondurdlar. imdiki demde Saruhan Bel kim
i

Prof.Dr..L.Barkan. Osmanl mparatorluunda Bir skn vc Kolonizasyon

Metodu olarak Srgnler, ktisat Fak.Mcc.XUI.

derler Rumelinde, anlardur. Paa Yeit Beg o kavmin ulusuyd.

Ol zamanda onlarun ile bile gelmi idi. (kpazde Tarihi,
Atsz neri, sf. 141)
Anadoluda tima mevki sahibi, airetler zerinde nfuzlu
beyleri, devlet Rumeliye sryordu. Kzlba airetlerin bir ksm
rana hicret ederken, dier taraftan devlet eliyle Rumeliye tehcir
olunuyordu1. Devletin Trkmen airetlerine yabanc kalmas, D o
u vilyetlerinden byk miktarda Kzlba Trkmen airetlerini
rana karyordu". Bugn Dou Anadoluda bir Trk varlnn
olmay, bir ksm Trkmen airetlerinin Krtlemesi bu skn
vc din siyaseti ve hicret hdisesi ile ilgilidir. Onun iin mteakip
bahisleri biz bu zaviyeden ele alacak, iskn hakkndaki vesikalar
bu gzle inceliyeceiz.
kinci M urada kadar Osmanl Devleti, Trk ananelernden
ayrlmt. kinci M uradn saraynda ozanlar vc kopuzcular henz
rabetteydi. "XV inci asrn sofi airlerinden Kenui mm bir ga
zelinde (Oz Ozanlarnn bara ara iirler inad etliklerini) sy
lyor ki bu ifade, slm an 'anelerden ziyade kavm an anelere bal
olan ozan'krn aleyhindedir3.
Fatih devrinde Trklerin talihi dn. andarl Kara Halil
yerine, Rum Mehmet Paalar, Zaanos Paalar kaim oldu. Bu
devirme idareci snfn Trk halkna, Trkmen airetlerine bak
bambakayd. Fatihin hocas Akemscddinin Fatihe yazd bir
mektup, Trkmenlerin kaderini bsbtn deitirdi. Akemseddin
kudisi G ynkl, babas da am Trkmenlerinden olmasna ra
men, Trkmenler hakknda Fatih Sultan Mehmetle u nasihati
veriyordu:
...amma Tttrkmattdan gafI olmayasz. Ann da ipin sahvermiyesiz, bilmi olasz 4.
i

Bu hususla Prof. .L. B a r kan 'n ktisat Fak. Mecmualarnda. Vakflar

Dergisinde kan makaleleri geni malmat haiz v c ok istifadelidir. (Bilhassa
ktisat Fak.Mtc.CUvV>) A yrca Prof, Tayyip Gkbilgin, Rumeli'de Yrkler,
Tatarlar vc Evld Fatihan,

>

A.Rza Yalgn,, a.g.e. 1, sf.35: F.Smer Boy,oklular. D T C F D . X I. Saycl. 953

sf. S3, mer zba. a.g.e, sf...

Kprlzade M.Fuat Trk Dili v c Fdebiyat. sf.278.

Topkap Saray Arivi. 5862 no:lu vesika (Muhterem Ramazanolu Niyazi

Beyden aldk.).

Bu tarihten itibaren Yrkler ikinci plna dm, cengver

bir unsur olmaktan ziyade, kanunnam elerin,''Yrkler kanun na
zarnda askerdir." (A.Rcfik a.g.e, mukaddime) demesine ramen
geri hizmetlerde kale tamirlerinde, yap ilerinde, top ekmekte,
dier angaryalarda kullanlmaa balanmlardr (A.Refik, a.g.e)
Nihayet 1102 senesinde Rum elid eki yrklere daha parlak bir un
van verildi: Evld Fatihan. Hatt bunlar kendilerine bir cemile olmak
zre: (Fseblillh gaz ve cihad niyyetile kabail ve airetleri/e A n a
dolu'dan Rum li yakasna geiib dini miibin urunda hidmetde
bulunan Evld Fatihan) diye, tasvir olundu " (A.Refik, a.g.e, sf.VII,
116,133) Anadolu Yrklerine devletin alkas II, Viyana bozgu
nundan sonra oldu. 18 inci asrn balarnda Osmanl Hkmeti,
Yriikleri biraz okamak lzumunu hissetti. nk ikinci Viyana
muhasarasn mteakib ordunun urad malubiyet Osmanl sa
rayn byk bir endieye drmtr. O zamana kadar kendilerine
pek ehemmiyet vermedii Anadolu Yrklerinden istifade etmek
ciheti dnlmee balad. Bu i iin Konyaya gnderilen Ali Paa,
Trkmenleri organize etmee balad. Toros boylarnda Halayda ve
btn cenub Anadoludaki Trkmen airetlerinin uluslar beyleri
Konyada Ali Paann huzuruna davet edildiler. Harbe itirak ede
ceklerine dair kan irade Konya mahkemesinde kendilerine okundu.
Bunun zerine padiah tarafndan gnderilen defler de kendilerine
verildi. Btn beylere kadnn huzurunda harbe itirak edeceklerine
dair yemin ettirildi. Mahkemede tutulan hccetin bir nshas da
stanbula gnderildi" Bu hdise dier bir kaynakta yle anlat
lyor: 11 Viyana muhasarasndan sonra Avusturya ve mttefikleri
ile yapmakta olduu mcadelerde ar kayplara uryan devlet,
bu kayplarn telfi hususunda Anadoludaki airetlerden dc is
tifade etmee karar vermi ve halta bu seferlere itirakleri karar
latrlan iretler hakknda bir dc defter tanzim edilmitir. ( )
Biraz, ileride tedkik edeceimiz ariv vesikalarnda grlecei gibi
iskn hususundaki muvaflakiyetsizk, yukardaki alkaszlkla ilgilidir.
Kendi haline terkedilmi, tahsil terbiyeden uzak devletin trl maddi-manevi basklarna maruz airelleri iskn emck elbet g olacakt.
Eer devletin basks olmasa ekiya tehlikesi bulunmasayd,
hi bir yardma lzum olmakszn airetler yava yava mnasip

yerlere beendikleri topraklara yerleeceklerdi. Nitekim am

Trkmenleri aslnda dorudan donya kendisinden ayrlm bir kol
olan Dulkadrh ulusu ile birlikte Timur'un Trkistana dnerken
Anadolu'dan gtrd Kara-Tatarlardan boalan bu gnk Yozgat
blgesini iskn ettii gibi, Uzun-Yayla'da ve Sivas'n az gney dou
sunda da ayn ekilde iskn faaliyetinde bulunmutur1.
XVII.Yzylda Celli isyanlar olup, yerleik hayat alt st
edinceye kadar, gebelerin ou oklan kendiliklerinden iskn
olmulard. "XVI.yiizytl balarnda gebe hayat, balca hususiyet
lerini kaybederek sona ermi veya ermek zeredir. -Oklar, bu
blgedeki ehir ve kasabalarda yerletikleri gibi, kyler kurarak ve
ekinliklerde iftilik yaparak topraa balanmlardr. OsmanlIlar gel
dii zaman ukur-Ova Trklerini bu durumda (yani iktisadi hayat
larnn balca zira faaliyete dayandn) grmlerdir. Maamafih
bu mnasebetle u hususa iaret etmeden gemiyelin ki, mezkr
asrda Trkiye 'de gebe hayatn devam ettiren ancak iki Trkmen
kmesi mevcut olup, bunlar da Haleb Trkmenleri ve Diyarbekir
blgesindeki Boz-Ultts idi. Balca Mara, Kars (Kadirli) ve Elbistan
yrelerinde yaayan Dulkadrl ulusunun mhim bir ksm da Osnanl fethi atasnda zirai hayata gemi bulunuyordu
XVI. yzyl balarnda gebe hayat, balca hususiyetlerini kay
bederek sona emi veya ermek zeredir. -Oklar, bu blgedeki
ehir ve kasabalar da yerletikleri gibi, kyler kurarak ve ekinliklerde
iftilik yaparak topraa balanmlardr. OsmanlIlar geldii zaman
ukur-Ova Trklerini bu durumda (Yani iktisadi hayatlarnn ba
lca zirai faaliyete dayandn) grmlerdir. Maamafih bit m na
sebette t hususa iaret etmeden gemiyelin ki, mezkr asrda Tr
kiye'de gebe hayatn devam ettiren ancak iki Trkmen kmesi
mevcut olup, bunlar da Halep Trkmenleri ve Diyarbekir blgesin
deki Boz-Ultts idi. Balca Mara, Kars (Kadirli) ve Elbistan yrk/e
rinde yaayan Dulkadrh ulusunun mhim bir ksm da Osmanl
Fetli esnasnda zirai hayata gemi bulunuyordu".
l

/'. Dcmira. Osmanl Devrinde Anadoluda Ouz B oylan D T C F D , VJl.say:2.

F. Dcmirta. Osmanl Devrinde Anadolu'da Ouz Boylan D T C F D . VJI.sayeZ

1949 .<,1.323.

Prof-Dr. Faruk Smer. ukur-Ova Tarihine Dair antrmalar. D T C F tarih

art. Derg. Cilt I. say t'den ayrbas. 1963 sf.9.30.

1940 s[.323

Haleb Trkm enlerinden Em ir cemaat iskn arzuluyordu. M

racaat ettiler; 1102 tarihinde isknlar kararlatrld. Buna dair
vesiky aynen alyoruz: Haleb ve Yeni il Trkmanna tbi Emir
cemaat Trkm anndan Elhac Ali ve Selim vc Hamze ve Elha
Tahir vc Elhac brahim vc Mehmet ve Abdullah vc Abdlltif ve
aml M ehmet tevabii ile elli ev mikdar kimesneler arzuhal idb
mezkrlar Trkmam Halep ve Yeni l aklmna tbi konar ve
ger taifesinden olub bir mahalde mahsus klaklar ve sakin
olacak yerleri olmayb Krehri sancanda klayub lkin aala
rnn teaddilerinden ve sair teklif ve nevaibin kesreti tevardnden perakende ve perian olduklarn ilm etm eleriie Krehri
sancanda vaki Tokad mukataat aklmndan Nusralu nam kariyyc hli ve harabe olmala fimabaad mahalli mezburda iskn
ve kend mallarilc kariyyei mezbureyi mmur ve bdan eyleyp
mabeyinlerinde teayyn kesb eylemi ihtiyar eyledikleri mutemed
demler cemaatlerine bau bu tyin olunub ilerinde fesad ve
ekavet iden olur ise kendler ahz vc hkime teslim eylemek zre
ihtiyarlar vc i erleri marifctile birbirlerine kefil virb ancak
ziraat vc hiraset eyledikleri arazide hasl eyledikleri mahsullerinin
hum slerin ve ba ve bae ve bostanlarndan bihasbeer iktiza
iden hukuku arazilerin canibi miriye ed idb... (A.Refk, a.g.e.
sf.95, vesika:346) Bu vesikalardan da anlyoruz ki (Hac Hoca)
zmresi, yani biraz tahsil terbiye grenler airetlerin gebelii
terkedip kyler kurmasna mil oluyordu. Bu hususu baka vesi
kalar da teyid ediyor. Il.Selim devrinde Adana defterine gre:
"Dodurga ubesinin, Be Ak ve Davtcematlanna mensup baz
ahslarn, ulemdan ve slehdan olmalar dolay isiyle A vrz-
Dvniyye ve Teklifi Urftyyeden kadimden m f olduklar eklinde
bir kayt mevcuttur.... Ayn blgedeki dier komu boy ve airetler
arasnda da tesadf edilen bu itim ve din adamlarnn, bu Dodurga
ubesinin yerleik hayata gemesinde rol oynam bulunmalar pek
tabiidir
1141 senesinde Nevehir civarnda iskn olunan Boynuinceli
Airetinin kend hallerinde ehli rz, vc kr kisb ile megul ve
ekseri okur vc yazar vc haccl haremeyn ve ehli hrf ve zkudret
kimseler olmalar dolaysiyle tekliften muaf tutulmalar, civarda
i

F.Demina. Ouz Boylan. D T C F D . VII. sayc2 1949. st'.Ml

ziraat iin gzel arazi verilmesi, Melehdez, Dndarlu ve kapulu

yaylalarnda ar/u etlikleri yerlerin kendilerine verilmesi bir fer
manla bildiriliyordu. (A.Refik a.g.e.sf.173 vesika:214)
Grlyor ki, okur yazar ok olan airetler kendiliklerinden
yerleiyorlard, Fakat bu imkndan mahrum olan ve ekiya tasal
lutundan bkan, vergi tazyiki ile bunalan airetlerin psikolojisini
anlamyan devlet iskn iinde elbette muvaffak olamaz, sert ted
birlere mracaat ederdi. Halbuki asrlardr yaayan bir hayat terkedip yepyeni bir iktisadi ve tima hayata balamann zorluun
dan rken ve korkan airetlerin ruh haletinden anlyan bir devlet
ve iskn politikas gerekti. Bu tereddt ve korkulara stelik ekiya
korkusu da ekleniyordu. Osmanl Devleti iskn bahsinde tena
kuzlar iinde idi. Bir taraftan iskn zaruri gryor, dier taraftan
bunu bir eziyet, bir meakkat telkki ediyor memleket ekonomisi
ve tima bnyesi iin gerekli bulduu bir tasarrufu, sonradan
nakzeden bir karara varyordu. Mesel u vesika bunu ok sarih
gsteriyor: Musecal Trkm enlerine tbi ve Sandkl kazasnda
sakin olan Caber cemaatinin, meskn halkn lehlerindeki ehadeti
dolaysyle ve 11Haremeyn reayasndan olmak hasebile mukaddema
sadr otan emri erif mucibince iskndan af ve skn teklifi ile
rencide olunmamalar ferman ediyordu. (A.Refik, a.g.e. sf. 190-91
ves.225)
Baka bir iskn hdisesinde bu kararszl, tereddd prensipsizlii daha iyi grmek mmkndr. 1102 senesinde Raka ha
valisinde meskn halkn, vergi okluu ve memurlarn zlm nden,
A rap ekiyasnn tasallutundan yerlerini lerketmeleri zerine, o
mntkay mamur eylemek, halk mstahsil hale getirmek, bo
topraklar enlendirmek maksadile, buralara Bedili ve Boz Ulus
mandesi Trkmenlerinin iskn hususunda bir ferman sadr ol
mutu. ki sene sonra (Evahiri ca 1104) yeni bir fermanla, bu
airetlerin baz yerleri bo braktklar, her iaraf iskn etmedikleri
belirtiliyor ve bo kalan ksmlarn, Mamulu Trkmenleri tarafn
dan doldurulmas emrediliyor ve u artlar ileri srlyordu:
..hasl eyledikleri mahsulttan arazilerinin humslerin ve ba ve bostanlarndan bifasbeer iktizaden hukuku arazilerin canibi mirye ed
idib ol havalileri Urban vesayir ekiya mazarratlarndan mukaddema
sakin olan Trkmen cemaatleri ile maan gerei gibi muhafaza ve

ahalisini ve ebnai sebili emin ve nutmein eylemek artile zerlerinde

mukayyed olan iki bin iki yz doksan iki guru mah m a k tu /ar
bilk'i/liye ref ve sayir ntsilmu raiyyetdcn m u a f ve msellem olb
kat 'il bir nesne ile muta/ebe ohmmayub mevailerin mtadlan zre
yaylalarna kendiiler gtrmeyp ehli ayaUerile kendleri sayfii iada
mevaz mezkrede olb ancak obanlar ile gnderip... (A.Refik
sf.l0S-110, ves.161) Mamalu Aireti bu artlar ve skn kabul
etmedi. O nun zerine "Raka'ya isknlar a f ve Bozok sancanda
A kd a havalisindeyerletirilm elerine karar verildi. Fakat sene
sonraki bir fermanla (Fi cvaili ca i 107) tekrar Rakaya isknlar
em redilm itir. (A.Refik, sf.l 11-112. ve, 163). Ayn sene R akaya
yerlemek tstemyen Mamai Airetinin tedibi iin ferman sadr
olmutur. skn olunan airetlerin, yerlerini terkedip, gebelie
balamalarna man olmak iin, derbendlerin kapatlmas hakknda
em irler yazlmtr. (A.Refik, sf.108, ves.160)
Halbuki 1691 deki Rakka isknn tanzimle vazifeli bir de
iskn heyeti vard. Bu heyet u ahslardan mrekkepti; 1-vali
yahut sancak beyi ile hukuk bakmdan kad, yahut nib, 2- skn
ktibi, 3- skn mbairi, 4- Iskn-ba (airet ruhiyatn bilen zat)
5-skn beyleri ve kethdalar, 6-M imar (su ve araz keli in)
skn muvaffakiyetle yrtmesi gerekli byle bir kadro bulundu
una gre, acaba niin netice hep menfi oluyordu? Bizim kana
atimiz u merkezdedir: mstemleke idareleri bile idare ettikleri
halkn psikolojisini, tima bnyesini, rf adetini, inanlarn iyice
tedkik ettikten sonra bir ie balarlar. Osmanl iskn faaliyetle
rinde byle bir yabanc idarenin dirayeti bile gsterilemiyordu.
Airet ruhiyatn bilmesi lzm gelen (skn ba), su ve arazinin
halini iyi bilen (mimar) a ramen, airetleri hakkile tanmyor vc
iskn mahalleri iyi tehis edilmiyordu. Yaylalarda yaz geirmee
alm gebeleri, kzgn Raka llerine iskn etmek, son yllarn
Trkiyesinde bile yerleme karsndaki rkekliklerini, mekk bir
istikbale korkuyla kark bir endieyle bakmalarn bizzat mahade etliimiz airetleri, baskyla, tedible meskn hale getirmek
insafl vc akllca bir siyaset deildi. Baskyla, cebirle hibir i
yaplamaz. nandklar, peinden rahata gidebilecekleri insanlarn
makul teklifleri kabili tatbik olabilirdi. Hem onlarn kendilerine

yabanc bir ekonomiye gemelerinin teredddnden, scak yerlerde

oturm aa mecbur edilmelerinin azabndan baka, vergi tahsildar
larnn basksndan, ekiya soygunlarndan mtevellit birok gai
leleri vard. Bunlar an ey deildi ve bir aireti devlet tasarrufuna
kar gelmeyi hakl klan sebeblerdi. imdi vergi ve ekiya belsnn
nc kadar mhim olduunu vesikalardan takip edelim.
Raka eyaletinde vaki nehri Ba/i kenarnda veAynizir ve Raka 'ya
varnca ol nevahide sakin olan kura ahalileri bundan akdem teklif
ve nevayibin kesreti tevardnden ve zlm teaddi vntdnn vefretinden"\e Arap ekiyasndan halk mlkn terk edip, gebelie
balam, dalmt (A.Refik, sf.109, ves.161) Vergi tahsilindeki
hakszlk ve iddet usullerinin, devlete itimad sarsaca gibi, ona
dman edecei, her tavsiyesini felket zannettirecei tabiidir.
Osmanl idaresinde vergi tahsili airetlerin varn younu alrcasna, haciz havas iinde cereyan etm itir...1039 ylnda Badadn
geri alnmasna memur edilen sadrazam Hsrev Paa, H alebden
hareket etm eden nce mhimce bir kuvvet gndererek bu kabileyi
(Bedili) tedib ettirmi ve mrye olan borlarna mukabil on bin
koyun ve yz katar develerini zabtettirmitir. (Tarih, bsm, 1280,
III, 7-8) (F.Smer, a.g.makale, DTCFD, VII, 2, 1949, sf360)
Malt hususatta hi msamahac olmyan imparatorluk idaresi,
Bozulu teekkllerinin birka senedenberi alnmam olan vergi bor
larn bir trl affedemiyor ve bu bakmdan Uls sktrmakta
devam ediyordu. Bu sebeple 1084-1673 ylnda giritii bir teebbs,
Bozuluun Akehir, Afyon, Ktahya hattnda bulunan en mhim
ksmn yeniden inlille ve dalmaa mecbur etmitir. Bu tazyik
neticesinde Bozulu teekkllerinin Karesi, Saruhan, Aydn ve Men
tee mntkalarna gelmesi ve hatt denizi geerek Rodos, Istanky
vesair adalara iltica etmeleri (Kmil Su, Balkesir Civarnda Yrk
ve Trkmenler, si1.938, sf.186), o srada airetlerin devlet memurlar
karsnda nasl ylgn bir durumda bulunduklarn ifade eden, en
clibi dikkat misallerden biridir' (F.Demirta, Bozulu Hakknda,
DTCFD, VII, say:!, 949, sf.43)
Lady Mary (Montag) kocasiyle kuzey Anadoluya giderken
Yenieri muhafzlarnn kyllere ettikleri hain muameleyi miiahade etmidi.

Ekiya kyllerin "koyunlarn ve kzlerin ve ar ve kalrlarn

alp evlerinden esbap garat idip ambarlarn kyp" buday ve arpa
larn vesair zahirelerini alyorlard1.
"Sis, Kars ve Bozdoan kazalarndaki kyllerin bir ksm mallar
ve balan havftndat ekiya yanna varp... 2 ekiya ordusunu art
ryorlard. Bir ksm Hristiyan da Rumeliye kamak mecburiye
tinde kalmt: Trabzon ve Rized e kaytl 15 bin Hristiyan reayasnn
ksm kiillsi Rumeli'ye ve Kefe taraflarna firar etmi ve yazl
olduklar yerlerde yalnz 2500 reaya kalmtr '3. Ekiya yznden
derbendilik hizmetleri de terkedilmiti. Ky kurmu olanlar g
ebelie balamt4.
Bu vaziyet karsnda devlet baz tedbirler a ld '.
1- Yerlerini terketmi olanlarn 10 yl iinde bulunduklar
takdirde yerlerine iadesi,
2- Yerlerine dnenlere mstahsil hale gelebilmeleri iin,
sene vergi muafiyeti tannmas,
3- Giderken satlan emlkin ikrahmuamelesiolduunu kabul
vc hukuk muameleyi fesh ve iptal
4- Yerlerine dnen kyllerin borlarnn 3 Sene tecili,
Yukarda zikredilen akl tedbirler yannda, ok sama, iptida
tedbirler de almyordu. Mesel 1118 senesinde iskn temin ba
bnda, epni Airetinden iki kii, Tacirlden iki kii AmasyaKalesine ve Ciridlerdcn 6 kii ve yine epnilerden alt kii orum
Kalesine ve yine Ciridlerden iki kii Kangr Kalesine ve Keklilerden kii, Ciridlerden kii Kalack Kalesine ve yine
Ciridlerden Veli Blkba Kayseriye Kalesine rehin olarak hapsolunmulard (A.Refik, sf, 135, ves, 186) Btn zora bavurmalar
aksi netice veriyor, airetler Anadoiunun muhtelif m ntkalarna
dalyordu. Mesel Raka havalisine yerletirilmee allan ai
retlerden (lbel-ler ile Recepli Avar, Kapagl dokuzu vc Musacalu cemaatleri Adana, Sis ve fraz hassna; Recepli Avar
1

Dr.Liitfi Ger. a.g.e. si'.20-24 ve devam nnihinim e defterlerine atf)

Dr.Ltfi Ger. a.g.e, sf.20-24 ve

Dr.Ltfi Ger. a.g.e. sf.20-24 ve devam mhimme defterlerine atf).

Dr.C.Orhonlu, a.g.e., sf.7. 29.41

Dr.Ltfi Ger, a.g.e. sf.20-24 v e devam mhimme defterlerine atf).

devam mhimme defterlerine atf).

Kayseriye; Crid ve Bab nn cemaatleri zile havalisine; Bayndr

ve Sinire, Kapaglu dokuzu, ve Musaealu cemaatleri am havali
sine; Kudcklu ve Kibirli cemaatleri Kars ve ldr havalisine;
Kapaglu dokuzu, cemaati Antakya ve Uzeyr tarafna; Musaealu
cemaati il, Aydn ve Sarucan taraflarna) daldklar iin o
taraflara da ayrca hkmler gnderilmitir. (Fievahiri z-1110)
(A.Rcfik, sf. 117, vesika, 169)
Airetlerin iskn edilecekleri yere gitmeyip, ferman hmayuna
"muhalefet ilmelerile mezburiar al eyyi halin m e'mur olduklar
mahallegnderiih iskn eylemek zre... (FIevasttn 1102) Diyarbekir
valisi Vezir Ali Paa tyin olunmu, bu iskn tamamlamak hu
susunda kendisine tam selhiyet ve kati emir verilmiti (A.Refik,
sf.97 ves.149) bu tam selhiyetin hududunu, vezirin insaf, dirayeti,
kabiliyeti tyin edecekti. Ricali devlet, gene bu havaliye iskn
olunan (Boz Ulus mandesi Trkmanndan) muhtelif cemaatlerin
dalmasn Raka Beylerbeyinin ihmal, tedbirsizlik, kabiliyetsizli
ine hamlediyordu. (A.Rcfik, sf. 100-102, ves.154)
1103 senesinde Dnimendli Trkmanndan m uhtelif cem aat
ler Sia Sanca (Ske) ile Torbal arasnda ve Su Srl (Su
surluk) civarnda, hayvanlarn yaylaya obanlarile gndermek artile vc her trl vergiden muaf tutularak iskn olmulard. Bun
lardan artlara riayet etmiyerek, tekrar gebelie balyanlar,
iskn m ahallerine iade etmek imtina ve itaatsizlik gsterdikleri
takdirde "muhkem bend ve habs olunmalar vc isimlerinin bildi
rilmesi ferman olunmutu, (A.Refik, sf. 103-106, ves.157)
skn kabul etmiyen, zaman zaman meskn halk m utazarrr
eden yrklerin cmlesinin Kbrsa srlm elerine karar verildi.
H atta muharebeye tesaddi ettikleri halde (emri veliyyl emr ile
taifei mezbure ile mukatele idb erlcrinc defin katletm ek caiz)
(vesika: 194) olduuna dair eyhlislm Abdullah Efendiden bir
de fetva alnd (1124)
Y rkler Antalyadan gemilere bindirildi. Yolda, bir ksm
sefine reislerini ldrp katlar, bir ksm da adaya geldikten
sonra Aydn, Mentee, Saruhan ve Ktahya taraflarna kaarak
oralara daldlar. Nihayet m tevali tazyiklerden ve tehditlerden
sonra, kendi hallerinde oturmalar ve ziraat ve hirasetle megul
olm alar art ile af olundular (1126) Bir ksm iskn kabul eltiler,

bir ksm koyun yetitirmeyi ve dalarda odun kesip ticaret etmeyi

sanat ittihaz edindiler. (A.Refik, sf.IX)
XVlII.asirda devletin iskn iinde daha kararl olduu gr
lyor. XVII.asirda im paratorluun dahili bnyesinde zuhur eden
byk kargaalklardan yine en fazla bu iki blgenin mteessir
bulunmas, orta ve garbi Anadolunun harbisine ve nfusunun
azalmasna sebep olmutur. te tam bu sralarda, Anadolunun
dou taraflarnda bulunan uluslarn inhill ve garba muhaceret
hareketleri hadisesi vukubulmutur.
Vesikalardan deta bir akn halinde olduu anlalan bu muhacerat, XVIII.asrin sonlarna kadar devam etmitir. XVIII.asirdaki devlet idarecileri batya gelen bu taze Trk unsurlarnn
bulunduklar yerleri kendi tbirleriyle enlendirmeleri hususunda
daha azimli, fakat daha dilne bir ekilde faaliyete gemitir. Bu
suretle airetlere bir taraftan yerlemeye msait yerler gsterirken
dier taraftan da baz tekliflerden affedilerek onlarn orta ve
bilhassa bat Anadoludaki iskn faaliyetlerini kolaylatrmaa a
lmtr. (F.Demirta, a.g. makale, DTCFD, VII, say:,949, sf.4546)
XVII.asrn sonlarna doru Dinar-ardak-Keiborluarasna
iskn edilmesi kararlatrlan Dninendli ulusunun yerletirilm e
si iine ehemmiyet veren Osmanl idaresi, bu iin muvaffakiyetle
yrtlmesi iin byk bir idare adamn memur etti. Bu zat
Anadolu valisi vc mfettii gen Mehmet Paa idi. skn 1105 te
tamamland (C.Orhonlu, a.g.e. sf.70-74)1.
Gebelerin byk apta iskn XlX.asirda olmutur. 1838 de
Mustafa Reit Paann hariciye nazrl zamannda (Ziraat ve
Sanayi Meclisi) kurulmutur. Fakat bu mcclisin almalar eksik
kalm, ziraat ve sanayi meclisi 1843 te (Ziraat Mcclisi) halini
almtr. (Trk Ziraat tarihine bir Bak, sf.76-89) Bu meclisin
A nadolunun iktisadi ve tima bnyesi hakknda bir de anket
yaptrd anlalyor. Neticedc: " Anadoluda mevcut nfusun
byk bir ksmnn gebe olarak yaad tesbit edilmi ve iskn]

Dinar Trkmenleri arasnda imdi iki komu kavga edince biri dierine: 1105
ten beri isknmz m sktiirccen? " der ki. haf zlarda yatyan hatralar, ifal!
nakiller, tarihi kaytlara uyuyor demektir.

larna karar verilmiti. Y rk ve Trkmenler devletin yardm,

teviki ile sedan ter olmaa balamlar ve l Kasrda A nadolu'da
olduu gibi Marmara, Ee, Akdeniz blgelerinde de pek ok yrk
fj Trkmen kyleri meydana gelm itir .
Kara keeli Airetinin "1250 ylnda bir ksm Manisa ve Hdavendigr vilyetlerde dier sakin olduklar yerlerde perakende olarak
iskn ve baz tek!ifa t He birlikte asker, iir alnmtr. Dier ksmlar
da 121S.? ylnda Ahm et Vejik Paann mfettilii srasnda Balke
sir'den ayrlmlar ve bulunduklar kazalara ilhak edilerek beylik un
vanlar kaldrlm, dier halk gibi muameleye tbi tutulmulardr.
(Kmil Su, a.g.e.sf, 69, Karakeili Aireti, Tahir bey matbaas, 13
den nakil) Ahmet Vel'ik Paann Marmara ve Ee blgesinde
geni iskn faaliyetinde bulunduu anlalyor.
B uradan u neticeyi de karm ak kabildir; um ullu, uzun
vadeli, esasl d n ce ve prensiplere m sienil iskn politikas
yerine, valilerin ahsi takdir ve dirayetlerine havale edilm i
bir iskn siyaseti O sman Bayatl h m Bergama'da Y a kn Ta
rihten Olaylar adl eserinde belirtildii zere takriben 100 yl
ne e A n adolu Orta Kolu m fettii .-I hm et V e fik Paa Haydut
ve ekiyanm ortadan kaldrlmas iin iddetli emirler verm i
(K onup gmelerde sm g u n e n litk oluyor, bir dzen k u r u la m
yor) diyerek gebe airetlerin yerletirilmesi zerinde direnerek
d u rm utur.
Bu buyruk o zamana kadar gezgincilie alk olan gebe
halk zmii. (adr evinden karldk, delikli damlara sokulduk)
eklinde ikyetlerimi sebep olm utu"4-.
G ney ve Dou blgesindeki airetleri tedip vc iskn e t
mek m aksadiyie (F rka-i islliyye) tekil olundu (1282) Bu
firkattin heyeti ve vazifesi, ukurova airetlerini, Kozanoullur, u av u ru ag ve K unda ekiyas itaat altna aldktan
so n ra, ran hududunadek Krt airetlerini slah etm ekti . Bu

Nccdc Tundilck. anadoltt'nun likonomisi 1Ik.Corfyi Hnst.Dcrg.e (>

syrig m i. st.ll.
Or.hnlin Y.v, Sinde! Ky. . ) st.22.
Cc\dct .-. 7 '.!kir. Ankara ! ( Yaynlayan Ord.l'r uf.C.v! Havsun)
s, IDS.

lasaw urun ilk ksm tahakkuk elmi, douva uzanmak kabil ol

m am t.
Ayn senelerde Osmanl iskn siyasetinin en hatal i yapl
yordu. Rus istils zerine memleketlerini icrkederek, im parator
luk Trkiyesine iltica eden Kafkas muhacirlerine yer ariyan devlet,
bula bula Avar yurtlarn, Avar yaylalarn bulmutu. Basiretli
bir iskn siyaseti bu erke muhacirlerinin bo, hali yerlere iskn
olunmasn gerektirirdi. Halbuki vatandalk, insanlk, mlkiyet
haklar inenerek, iptidai bir usulle, yllardr bu topraklarn sahihi
olan airetler yerlerinden srlyor, Yurtlar gaspolunup m lte
cilere veriliyordu. Avarlar halk olarak reaksiyon gsterdiler. er
kelerle savap, onlar Sivasa srdler. Uzun kavgalar oldu;
Osmanl ordusu yetiip Avarlar tedip etli*. Cevdet Paa da bu
hadiseye lemas ediyor: "Afar aireti yazn Uzunyaylad a ve Kn
ukurova'da bulunup bu esnada ise Uzunyaylad a birok erkes
muhacirleri iskan olunmakla idi. Biz dahi bu havalideki airi ge
belikten merile isterler ise klalarnda ve isterlerse yaylalarnda iskn
etmek zere talyir etmi idik. Afar aireti yaylada iskn azsnda
olup yaylalar ise erkes muhacirlerine verilmi olduundan ana bedel
kendilerine iskn iin bir yayla gsterilmek lzm idi. Sariz arzisi ise
anlarn Uzu nyayla 'daki yaylaklarna civr olmak hasebiyle bu arazinin
kendilerine tahsisi muhtezy-i adlet ve hakkaniyet idi. Binen-aleyh
i

tlu srgn, iskn hadisesi v e Avar-erkcs muharebeleri Avarlaru lulcn

/lahzalarnda yaamaktadr. Ihm Anlatan bozlaklar, allar ks gnleri ky
odalarnda yank yank syleniyor. O "nleri dile getiren vc T a Kynden
B e ir d e r'd e n aklm z A va r sk a n bo/.lan. kaydetm eden
gceniyeceiz
A c ac bir yel esti urumdan
lisli esli beni oynatt yerimden
ti /j bize beter old lmden
Hani iskn iden A var nic'oldu
kilim iskn oldu A varl trdlar
Yrekten mi kar o! ac dertler
Mezada dkiildii boynu uzun allar
Yurt vermemiz skndan giic'old
D e r A var alemde yaslym yasl
Alem i ezdim dc bulunmaz misli
Aln sar altnd srnal leli
A vr'tn szelleri nic'oldu
Hoyle olursa biz de ittik boyuna
I lo gelmemi hkmaun huyuna
p liis Mecit l'aa boyuna
( ocuklarn rpnarak alasn
Hu hususla u eserlere bk. I'al KpriiliL A va r Maddesi. Islm Ansiklopedisi.
I'ank Smer. Avarlar. I'uat Kprl Armaan: Malnul Ik A l arlar.
A lkm. W6.1

bu bbdtt tekilt-i lzime tenisiyle kendilerinin dil-hlhn vehile

isknlar iin lzm gelenlere emirler yazld. Bu bhda mu 'venet-i
lzine icrs dahi Kurt smail Paaya i Yredildi" (Tezkir, sf. 157-158)
93 harbinden sonra gelen muhacirlerin isknndaki isabetsizlik
ve dolaysivle o devrin iskn siyaseti XV.inci Yl Kitabnda yle
tenkid ediliyordu: Muhaceret ileriyle yakndan alkadar olunmas
Trkiye dc Krm harbini mteakip balam ve 1293 harbinden
sonra birden akp gelen milyonlarca Rumeli halknn yerleme
ileri Osmanl Hkmetini ancak harekele getirebilmitir.
O zaman yaplabilen i; payitaht olan slanbulia vilyet ve
kazalarda teekkl eden iskn Muhacirin Komisyonlar marife
tiyle muhacirlere yalnz toprak yardm yapmaktan ibaret kalmtr.
Bu devrede gelen vc istedikleri yerde konuklayp kendi kendilerine
yerleen gmenlere Osmanl hkmeti hi bir istikamet verme
dii gibi bunlarn miktarlarn, soy ve dillerini, yerletikleri yerleri
tesbit etmee, velhasl nc mazileri ve ne de ha! stikballeriyle
megul olmaa luzum bile grmemitir. Kendilerinin vc hayvan
larnn yaay artlarn gznnc alarak iskn sahalarn kendi
kendilerine intihap eden ve adetleri yz binleri aan bu gmenler
ekseriyetle bataklk sahalara yerlemiler vc bu yzden ksm zami
stma salgnlar altnda mahvolarak... .
Baka bir eserde bu muhacirlerin isknnn muvaffakiyctsi/.likle
neticelenmesi t sebeplere hamlediliyor: "1- skn edilenlerin gel
dikleri yerlerle yerletikleri yerin iklim anlarnn gzniide tutul
mamas 2- Yerleen halkn itigal durumlarnn nazar itibare aln
mamas,
sknn bti artlarnn yani, mesken i r hayat artla
rnn tam am lanm am as, 4- delen mltecileri yen i yrla n n a
balayacak fikri telkinlerin yaplmamas. ' Ayn eserde Frka-i s
lhiyenin zoruyla iskn olunup yaylalara gnderilmeyen Trkmen
airetlerinin stma yznden hep krldklar vc Anadolunun muh
telif blgelerine yerletirilen muhacirlerin eriyip gitikleri kayde
dilerek "18(>2de Ceyhan a yerletirilen 43.000 Sogay 'dan imdi ancak
100 insan kadar kalmtr. 1872 den 1879a kadar Adana-Mersin su
yollar boyuna yerletirilen Kafkas muhacirleri 1140 aile idi. imdi 190
aile kalmtr... lli deniyor".
i

(Cumhuriyetin) X V ci Yl kilnhi st\.WX

D r M.Seril Korkul. Istim.t \ c eltik. /*/0 A nk:r; S

Trkiyede iskn ileri ikinci Merutiyetten sonra daha esasl

ekilde ele alnm. Nizamname ve talimatnamelerle yrtlmee
balanmtr. "lk defa 30 Nisan 1329 tarihimle kabledilen (skn-t
muhacirin nizamnamesi) ile ele altnn bu konu 9 M an 1332-1915
tarihinde yrrle giren kanunla (Aair r muhacirin Mdriyet-i
Umttmiyesi) nam altnda tekil olunan bir makama tevdi edilmitir"1.
Cumhuriyetin ilnna kadar geen bu devrede de iyi bir iskn
siyaseti takip olunamamtr. "Gerek Balkan harbi ve gerek Umum
harp dolaytsyle g edenlere de yalnz toprak gsterilmek suretiyle
yanlm yaplarak iskn mahallerinin shh dttrumlariyle memleket da
hilindeki Kiiltiir bakmlar ve m ulam yerleme esaslar ve mstahsil
'taiyete sokulmalar hi dnlmemi ve temini cihetine gidilmemitir.
Bu sebeple anayurda gelen gmenler memleket dahilinde byk sefa
letlerle yeni yeni hicretler yapmlar ve gelii gzel yaylmlardr. te
bu suretle gerek lsz yaplan isknlar ve gerek memleket dahilinde
olan gler gelen soydalarmzn ksm azaminin hayatna mal ol
mutur. Osmanl lik'metince iskn ilerine tahsis olunan para ateak
memur maatn karlanmak lw miktarda olup gmenlerin sevk ve
iaeleri ve mstahsil vaziyete girmeleri iin bteden para sarfma bile
lizm grlmemitir." (XV nci Yl Kitab, s.343,94)
Osmanl iskn siyaseiini de bylece grm olduk son olarak
vssUi syliyelim ki, Osmanl idaresi Trkmen airetlerine yabanc
bir millet gz ile bakm, hi anlay gstermemitir. Onlarn
hayatlarn daha yakndan tanmak, ilerinden istidatl ocuklar
stanbul. Bursa. Konya, Sivas Kayseri gibi kltr merkezlerinde
okutm akla ok daha iyi netice alnrd. Tahsil terbiye grm
insanlarn ok olduu airetlerin, nasl kendiliinden iskn arzu
ladklarn, yukarda grmtk. Btn gayret ve iyi niyetlere ra
men, bilhassa XVI ve XVII.asir Osmanl iskn faaliyetlerine, sis
temsiz almalar diyebiliriz.

IV- Cumhuriyet Trkiyesinde skn

Siyaseti:
Cumhuriyet hkmetinin iskn ilerini iyice ele almas gere
kiyordu. Bir taraftan airetlerin iskn, dier taraftan Trkln
i

Naci A.ikttcmir. I ski \c Yci Toprak. iskn hkmleri vc yknv Kkvu/u

kara. \_ s

son kalesine snan D Tiirklerin mnasip yerlere yerletirilmesi,

hu vazifenin mstakil bir veklei uhdesine verilmesini gerekli
kld. Bir taraf Kin dman istilsna urayan yanan ve yklan
yarlar enlendirilmekte beraber halkna yardm etmei, dier taraf
tan da Lozan muahedesiyle kabl olunan mbadele iini muvaffa
kiyetle haa karma en mhim vazife bilen Cumhuriyet hk
metimiz daha kuruluunun ilk senesinde (1923) mbadele, imar ve
iskn vekletini tekil ederek o vakte kadar bir Umm Mdrlk
tarafndan idare edilmee balanmtr. " (XV nei Yl kitabi, sf.394)
8. Terinsani 1339 tarih ve 368 sayl mbadele, mar ve skan
Kanununun iki maddesini alyoruz. Madde 1) Mbadele, mar ve
skn Vekleti.... iskn ve terfihlerine ve iskn mntkalarnn
tayinine ve memleketin harap olan mahallerinin imar vesaitini
ihzar ve temine memurdur. Madde 2) de lzumlu bu vekletin
mlk ve asker vesait ve tekilttan faydalanaca zikredilmekte
dir. (Naci Kkdemir, a.g.e) 1926 (1 Temmuz) tarih ve 885 sayl
iskn kannunda (Madde, 2263 sayl kanunla muaddel ekli)
gebelerin mnasip ve msait yerlere isknnn cra Vekilleri
Heyeti karar ile Dahiliye Vekletince icra edilecei yazldr.
(Madde 6) da borlanma Kanunu mucibince, bedelleri denmek
/ere arazi, ev, ift hayvan verilecei yazldr. (Naci Kkdemir,
a.g.e)
11
Aralk 1340 tarih vc 5 2 9 sayl kanunla Mbadele, mr vc
skn Vekleti lavedilerek, vazifesi Dahiliye Vekletine devroItnmustur. 2/11/1935 tarih ve 2<S49 sayl kanunla bu vazife, Da
hiliye Vekletinden alnp Shhat ve tima Muavenet Vekletine
bal bir umum Mdrle verilm itir1. 2 1/6/934 tarih vc 2510
sayl iskn kanunu "Trk soy ve diline mensup soydalarmzn
i

Ziya Gikalp t'>24 te tdiine. li/a N ar ila bu senelerde Shhiye Vekili

olduuna, iskn ilerinin hu veklete
le verilmesine giv e, arada bir rabta
ve taril tutarll olmamasna ramen Rza Nur un skn gayreti hususundaki
bir vesikav buraya koyuyoruz. Z.Gkalp'in damad A l Niizhet Gksel bir
mektlunda bu meseleyi yle j/ah ediyor '...Ziya Hey. Diyarbakrda idi.
Kiick mecmuay nerediyordu O zaman Rza Nurla muhabereleri vard.
Zya iIcvi yazd bir mektup u/e ine ark Vilyetlerindeki airetlerin iskn
meselesini. Rza Nur benimsedi \ e ilmi bir ekilde resmen ie balamak iizere
Zva Gkalptcn bir ledkik e silt isledi. <i<<k,tp'la Diyarbakr ve havalisinden
ise balayarak, airetler arasmla bulunan tv Trklklerini muhafaza edenlerle
iktisadi sebepler yznden Kiirtleen I iirklerin dillerini, tarihlerini. rk c
detlerini gz nne atarak bunlar I lirklelirmek hususundu baz etnografik
tedkiklerle ise balanmas clodlarm ti/ siy talk bir deflere yazp Rza
N ura gnderdi" (iou Mecmuas say:.......'

d m emleketlerden gel inilmeleri ve A nuvtUmdt yu rl ta tn Im akm keyfiyeti ni ele alyordu (XV.Yl K jtah, sl.394) Bu
k anunun birinci m addesi (5098 sayl kanunun 1 inci m ad
desiyle deitirilen .sekli) syledin m uhacir vc m ltecilerle
gebelerin ve gezginci ingenelerin yurt iinde y e rle tiril
m eleri: T rk k lt r n e ballk ve nfus o tu ru vc yaylnn
d zeltilm esi amacyla B akanlar K urulunca yaplacak p ro g ra
ma uygun o larak ileri ve Salk ve Sosyal Y ardm B akan
lklarnca tertip len ir.
Ad geen 2510 sayl kanunun lO.maddesiyle airet hkm
ahsiyetinin kanun nazarnda tannmad belirtiliyor ve airet
reislii, aal, beylii, eyhliinin kaldrld ifade olunuyordu.
(N.Kkdemir, a.g.e)
5/2/1948 tarih ve 3-692 sayl (B akanlar K urulu)nun teshil
ettii (skn Program )nn 3.m a d d e s i n d e u husus belirtiliyor:
(3 A) Hi bir yerde devaml oturm ayan, tedenberi gebelii
ihtiyat edinmi bulunan Trk soyundan ve ana dili Trke olan
gebeler ileri ve Salk ve Sosyal Yardm Bakanlklarnca
tcsbil edilecek yerlerde toplu veya dank bir ekilde iskn
edilirler. (3 C) Gebelerin ilemleri kendilerinin tedenberi
yaaylar, iklim vc geim artlar gznnde tutulm ak art
ile yaplr.
Bu programn 6 c maddesinde memleket iskn bakmndan
blgeve ayrlyordu: I- Nfus kesaleti pek dk olan ve ayn
zamanda corafi ve harsi bakmdan Tiirk kltr vc nfusunun
teksifine ihtiya bulunan ark ve gney dou illeri, ve Trakya, 2Akdeniz, Ee vc Marmara. 3- Merkez Anadolu ve Bat Anadolu.
(N.Kkdemir, a.g.e.)
2510 sayl kanunun 4573 sayl kanunla kaldrlan 21.maddesi
(skn edilen muhacir, mlteci, gebe vc naklolunan iftilere
vc sanatkrlara aada yazl topraklardan) yer verileceini ifade
ediyor.
A-Menci ve nevi ne olursa olun btn milli topraklarda,
B-chirlerin, kasabalarn, kylerin snrlar iinde bulunan m era.
baltalk ve fundalk gibi orta mal olup hkmete ihtiyatan fazla
grlen topraklardan, C-chirlcrin. Kasabalarn, kylerin snrlar
dnda kalan ve orman olmayan bo yerlerden, -Devletc g-

rlccck luzum vc zaruret zerine baz orm anlarda cra Vekilleri

Heyeti karariyle, muvafk grlen yerlerden, D -H km ete
satn alnacak vcva istim lk olunacak iftlik ler ve to p ra k la r
dan.
M adde 29/ (5098 sayl kanunun 6.c maddesiyle deitirilcn ekli) G ebe ve gezgini ingenelerin gebelie ve
gezgincilie d n m elerin e m saade edilem ez. B unlardan bu
m aksatla iskn yerlerini terk edenler yerletirildikleri yere
d n d r l rler.
M adde 39 (4062 vc 5098 sayl kanunlarla deitirilen ekil)
1- Bu kanun hkm lerine gre veya bu kanundan evvel hk
m ete iskn edilm i ve iskn edilecek m uhacirlerle m ltecilere,
gebelere gezginci ingenelere ve ierde bir yerden dier bir
yere yerletirilm i olanlara verilmi veya vcrilecck olan iae,
ibate, dner sermaye, sanat ve ziraat all vc edevat ve hay
vanlar koum ve araba takm lar vc tohum luklar ile tedavi ve
bilum um iskn yardm lar vc iskn haddi dahilindeki yap vc
topraklar vc ba vc meyvelik yerleri paraszdr (N.Kkdem ir,
a.g.e.)
30/5/950 tarihinde Toprak ve skn leri Genel M drlkleri
birletirilerek Ziraat Vekletine balanmtr. (5613 sayl kanun
la)
15/8/951 tarih ve 5840 sayl kanunla, bu umum m drlkler
Ziraat Vekletinden alnp. Baveklete baland. (N.Kkdemir,
a.g.)
G r l y o r ki cu m h u riy e tin iln n d an itib a re n 5 defa
te k il t d e iik li i y ap lm tr. Bu, k rta siy e c ilik le form alite c ilik le h er iin yryeceini zan n ed en zih n iy etin e s e
rid ir. Bu te k il t ve k a ra rla ra ram en, k a n u n la r s a trla rd a
k a lm tr. H ib ir b te n u tk u n d a a ire tle rin iskn, m ill,
ik tis a d i, tim a p o litik a o lara k ele aln p in c e le n m e m itir.
Bu k a n u n la rd a tufeyli, h rsz, gayri m stah sil in g e n e le r
le, T rk a sln d a n o lan , m stah sil g e b eler (Y r k le r)
b irlik te m tala ed ilm itir. T a tb ik a tta k i ak sa k lk la r m u h
te lif a ire tle re ait m o n o g ra file rle im di g sterm e e a l
acaz.

Kratekeli Airetinin skn:

E g e d e b ir o k ky K a r a t e k e l i l e r i n is k n y la m e y
d a n a g e l m i t i r . B iz b u n l a r d a n b ir k a n a te m a s e d e
c e iz .
Kaplanck Kynn Teekkl:
Kuuburundan (zmir) 7 Km. batda, da eteinde kurulan
bugnk Kaplanck Kyne ismini veren Kaplancolu iftliini
Cumhuriyetin ilk senelerinde, Karatckeli Airetinin adrlk
bir obas halk satn alyor. iftlik ) dnm olup, () liraya
almyor. Dier obalar da gelip buray klak, m era olarak kulla
nyorlar. Malikleri pekaz bir ksmn ekiyor. Fakat son senelerde
yollarn ve vesaitin artmas, meralarn azalmas, dan, tan tarla
haline getirilmesi. Orman kanununun hkmlerinin iddetlendiriimesi. gebelii ekilmez hale getirdiinden, meakkatlen bk
tklarndan yerlemeye karar veriyorlar. ocuklarn okutm a ve
seim zamanlarnda her Trk vatanda gibi rey verme arzusu da
bu iskn kararna tesir ediyor. Bu hususlar btn Trkiye ge
beleri iin bahis mevzuu olup, biraz aada gstereceimiz ve
hile, bugn yerlemeyi can yrekten arzuiamyan Yrk hemen
hemen kalmamtr.
1959 senesinin 6 eyllnde ky teekkl edip, m uhtar seimi
yaplyor. Bu tarihte kv 27 hane olup, 21 hanesi adrda idi,
6 hanenin tek katl ta evi vard. Biz 1961 dc gittiimizde adrl
7 hane kalm dierleri hep tek tip. Marsilya kirem itli, ta
duvarl ev yapmlar. Bu 7 adr ve hane ta ev halk yazn
Afyon Dalarnda yaylamaya gidiyorlar. 1961 de tek gzl bir
ky odalar ile bycek bir camileri vard. M ektep, bakkal,
kahve binalar yoktu. ocuklar okumak in civar kylere gi
diyorlard.
Hayvanclkla birlikte, ziraat ta yapyorlar. H ububat p a
muk, ayiei istihsal ediyorlar. Ayieinin yan (Tepeky)
yahanelerinde kartyor, hem satyor, hem kendileri istihlk
ediyor. C ivar kylerle m era arazi yznden m ahkem elik idiler.

1 1-k e li K y iitin T e e k k l :

Tepekyle zmir arasnda byke bir kydr. Vaktilc imdiki

kyn kurulduu arazide icarla klyorlard. Gebelik zorlanca
25 bin dnmlk iftlii bir Rumdan (Adamapli isimli R um un
kars slnieden) 252 bin liraya 1943 senesinde saln alp, yer
leiyorlar. Kyn adn kr Saraolu koyuyor. Devletin iskn
hususundaki yardm ancak isim koymada oluyor.
Doyranl Kynn Kuruluu:
demie bal Doyranl Kynn sakinleri olan Karalekeli
A-ireli, 1300 senelerinde (mecburi iskn) a lbi olup, Kuadas
ile Seluk arasnda, Alman Boaz civarnda (adiye Ky)nti
kuruyor. 30-35 adr kadar olan airet, Kuadas nfusuna kayde
diliyor. Lkin, kyn havas, suyu, sivrisinei yaylaya alkn olan
bu insanlara, 6 ay iinde 75 kayp verdiriyor, her adrdan bir iki
cenazc kyor. Bu felketler karnda ky terkedip, lekrar y
rk liic balyorlar.
1928 senesinde lekrar, fakat bu defa kendi arzulariyle
iskn iin teebbse geiyorlar. nk "Daa kyorlar or
man ka n n n , ovaya iniyorlar ko ru m a kam m var. " im dilik
kyn civarndaki 5000 dekarlk araziyi satn alm ak iin m
zayedeye katlyorlar. N iyetleri bu arazinin tam am n satn
alp. 400 adr olarak yerlem ek. zmir Em val-i M elrke M
drlnce yaplan arttrm ada, bu arazinin en gzel, m nbit
ova ksm (3000 d ek ar) bir oyunla T ire Beylerinin (G lcler)
elin e geiyor. G eri kalan da ksmi (2000 dekar) iin de epey
ekiiyorlar. Saraolu: "Ala uvallarn kulplunla ok alm
vardr. M zayedeye devam edin " diyor 48 binde G lc lerde
kalyor. zmir Em val-i M etruke M dr "%25 arttrrsanz
mzayede yeniden balar" diyor. 60 binden balayp, 72.300
lirada satn alabiliyorlar.
Hakimler, idareciler daima aleyhlerine alp, Tire beylereni tu
tuyorlar. Yukarda tafsiltl olarak kaydettiimiz iskn kanunlar,
airetleri iskn etm ek iin toprak balar, al edevat v.s. yardm
yaplacana dair iskn hkmleri demek ki "sadrlarda deil, sa
trlarda" kalm. Bir tarafta 400 adrlk bir airet kendi parasiyle
arazi almak istiyor, dier tarafta bu araziyi balamas veya uzun

vadeli krediyle vermesi gereken -kanun hkmleri mucibince -i*

dareeilcr airete ne zorluk yapmak lzmsa yapyorlar. te iskn
siyasetimizin ihrcili bir sahifesi...
zmir Valisi Kzm Dirik kye gelerek: "Kyn adn (Kemal
paa) koyalm" diyor. Airet halk: "'Bize faydas dokunmayan adamm adm neye kovalm" diyerek kabul etmiyorlar. 30 adr
olarak yerleiyorlar. 33 sene sonra (1961 de), ailelerin blnmesi
ve nfus art sebebiyle 120 haneye kyorlar. imdi ok ocuk
yapmamak kararn almlar. Yaknda gene 400 hane oluruz. A m
ma geim ne olacak bakalm? yle ecdadmz gibi bir alka lansak"
diyerek, Anadolu vc Rumeli ftuhatnn ktisad tarafna iaret
elmi oluyorlard.
Ayn airetin bir kolu ukurovaya iskn oluyor. Bunu mren
Ky m uhtarlna dahil, anlkilisc-Faikiyc ky- mevkiinde
1882 dc iskn edilmi olan Karalekcii Airetinden ihtiyar A h
met Ali Gevik anlatyor: "Dedelerimiz A ydn taraf hrnda, Bozda yaylalarnda otururlarm, onun ie bize A ydnl derler. Evveli
am. ahiri am, dedikleri lf vardr, dedemiz de A ydn ilinden
kalkm , ukurova'ya gelmi ama buralarda da harmanlam
am a gitmiler. am )n kylarnda yerlemiler: lkin orada biiyuk
sel olmu, perian kalmlar, tekrar bu taraflara, ukurova'ya
gelmiler amda kalan akrabalarmz da vardr. Biz Karat ekeli
airetinin Karnkaralt mahallesinde 8 adrz. 1045 de yine bizim
airetten 25 hae hu raya gelip yerlemiler. A raziyi hu ratann sahihi
olan eski beylerden ve l'ikmeftenMilli em kik t en-satn aldk. Ottnyoruz. te"1.
Ilonaml Kynn Kurulmas: Konya'nn Yunak Kazasna
bal Honaml Ky, Honaml Airetinin iskniyle 1949 senesinde
kurulm utur. Bizim gezip grdmz Y rk kyleri iinde,
hkm et eliyle iskn edilen yegne airet budur. Bu yardma da
rvet, lkaydi, alkaszlk karm.
Kendilerinin anlattna gre Birinci Cihan Harbinden evvel
Aydmda klarlarm, Sonra Adanada klayp Uzunyaylada yay
lamaa balamlar. Franszlara kar ete tekilt kurup, mca!

N aci Kunt. Trkmen. Yiirk ve Tahtac Folklor raurmnlur. say:X 194V.

dele ediyor, byk i gryorlar. Hkmel mkfat olarak (ete

vesikas) vermi ve askerlikten muaf tutmu, 1920 den 193<Se
kadar bu hal devam etmi. Seferberlikten (I.Cihan Harbi) evvel
Aydn, Antalya nfus ktklerine kaytl iken, sonra slahiye'ye
balanyorlar. 1948 de Konya nfus k t n e nakil yaptryorlar.
Yaylada gezerken kyller aciz brakm. Ky sahibi olmay,
iskn arzular hale geliyorlar. Urfay m ethedenler oluyor htiyar
lar, "eski vatandr" diyerek Avdn tarafn istiyor. Fakat Eede
para para yerlem ek kabil olduundan, airet halk da birbi
rinden ayrlmak istemediinden, toplu halde imdiki vere yerle
mek icap ediyor.
M racaatlar zerine, uzun didinme, alma, rvetlerden ve
(Emirda-Han Ky erkezlerinin) de bu yerlere sahip kma
istekleriyle uratktan sonra, Konya iskn Mdrlnce (Gkpar iftlii) kendilerine veriliyor. Nfus bana 30 dekar d
yor. Toprak komisyonu 5 nfusu bir hane sayarak -1960 da hane
bana 138er dekar daha veriyor. 1962 de biz gittiimizde 2000
dekar kadar bir ksm meralarndan ayrp, 1 metre yksekliinde
kerpi duvarla evirip, ba yeri yapmlar. zm yel ii irecek ler,
347 haneye 5 er dekar dyor. 103 hanenin topra bol oldu
undan onlara buradan yer ayrmamlar. 1962 de 450 hane idiler.
Toprak komisyonu I960 daki ilve toprak tevziat iin dnm
bana 14 lira alyor.
264 hane olarak iskn oluyorlar. Ev yardm olarak hane
bana 250 er lira veriliyor. skn hususunda yol gsteren, bilgi
veren olmad iin bu souk mntkaya I94S sonbaharnda
gelip, ev yapamadan adrlar iinde oturuyorlar, K bastryor;
hayvanlar yemsizlikten krlyor. 500 koyunu olann 50 koyunu
kalyor. H km etin tohum luk olarak verdii ill buday ye
diklerinden, gnde 5-6 cenaze kyor. Konyadan bir shhiye
ekibi gelip adr kuruyor. lm lerin n alnyor. Bu m ddet
iinde, topra kazp, zerine aa dizip ve toprak rtp, bir
nevi m ezar iinde k geiriyorlar. 1949 senesinin yaznda civar
kylerden ustalar gelmi. Kerpi dkmesini de bunlardan
renip ta temin ederek ou kerpi, bir ksm ta. olmak zere
bir iki gzl ev yapyorlar.

Arazilerini civar kyllere ortaa veriyorlar. Daha nce to p

ran bire . bire be vermesine akl erdiremezken, bol mahsiil
alnnca, tarlalarn verimini anlyorlar. nc sene ortaklktan
vazgeerek kendileri ekmee baladlar. 1%2 de kyde 10 traktr
v ard. 3-4 kii h irleip o rta k la a b irer tr a k t r alm . Z ira
k lt re iyice in tib a k e tm ile r. (G k p n a r)tn k t kay
n ak tan s u la rn lem in ed iy o rla r. K ireli, a r bir su. O da
iyi o lsa aire tIik te iyi im i bu hayat. A kam y atp , sabah
k a lk y o rla r. le g, beri g diyen yok. M lk k e n d ile r i
n in , ev k en d ile rin in . E skiden ky l ler "dom tiz te g,
beri g " diye b a rrm , Y erleik hay attan son derece
m em n u n lar.
Bu airetin bir kolu bu satrlarn yazld anda, Kozan civa
rnda klamakladr. M uhtelif yerlerde perakendeleri de vardr.
Kzlda'da (Burdur civar) adrlk bir obalarn grdk.
Boyninceli Airetinin skn:
(R esim :6 1 ) (67) Bu a ire tin isknn te fe rru a tile , 1947
de 1954c k adar iki devre Boyui neci ilere m u h ta r olan
(H ac Ali K ah y ao u lla rn d an ) Ali A k c a a n ia k dan n a k le d i
yoruz.
Gebelikten bkan bu airetin bir ka adrlk bir obas, Tomslarn eteinde kurulu Karamanm Yenikyne, 19.48 de ara/i
saln alp yerleiyorlar. O sene iddetli k oluyor. Ali Aann 68
keisinden 60' lyor. Dier yrkler de byk kayplara m art/
kalyor. 'Kyllkten bizden kelm i" diyerek, aldklar ara/iyi sal
yorlar. Tekrar Yrkle balyorlar. Ali Akcaanlak askere gidin
ceye kadar 5 keiyi 10 kei yapmak, konup-gmek fikrinde idi.
orlu'da askerlik yaparken o, insanlar. Galata kprsn, Be
ikta gezip grnce: "by'isek bysek 500 keimiz oha ne olacak?
Gene Yriiz gene yriigz, ayamzda gene ark.. " diye dnd
ve askerlikten sonra Mallarn satp bir kyn kenarna snmay
veya o da olmazsa ehirlerde hanma! olmay dnd. Hammal
kendisinden iistn gryordu. Cemaat ruhundan syrlm ferdi
yeti bir havaya brnmt, Askerliini bitirince fikirlerini tatbik
iin aireti tevike balad. Bazlar: "Gemiimiz naslsa yle olur

be muhtar. Seni muhtar eniysek, kafamz kurda/ama" diyor, bir

ksm susuyor, Kararsz grnyordu. Nihayet fikri galip geldi.
Yerlemee karar verip, Silifke ve Mersin resmi makamlarna
dilekeler vermee baladlar. Demokrat parti zamannda, Silifke
civarndaki A lalrk iftliinin bir ksmnn bu airete verilmesi,
iskn edilmeleri kararlatrlyor. Halk Partisini tuttuklarndan, o
zam anki ziraal V ekilinin baz p artililerce ikazyla, k arar d e
iiyor. 13 bin dnm lk verim li iftlik civar kyler halkna
(200-300 dnm arazisi o lan lar dahil) ve 16 gm en ailesine
taksim olunm u vc (vahi airetlere verm ektense bu yolun
stnl dnlm ) Silifke kaym akam lna ikyeilcri zerinc yukardaki husus kendilerine hususi ekilde aklanm
ve A lata iftliinden yer verilecei vaat edilm i. Bu i iin
kaym akam , encm en ezalar ve bir m ebus (Sami K knar)
ad rlara gelm iler. Ko kesip, rak ziyafeti veriyorlar. 'i
nizde Halk partili bulunursa yer verm eyiz" diyorlar. Bunun
zerin e 642 sem enin V atan C cphcsine getiini gazeteyle
iln ve Halk P artisine ail defterleri, evrak g t r p teslim
ediyorlar. N etice gene hi, 7 senede 70 dileke vc evrak iskn
M drlnde bekliyor.
Nihayet, hkmci-ne Halk Partisi, ne Demokrat Parii hk
metlerinin -vc devlet elinin himaye vc yardmn grmeksizin 1954
senesinde, M ersin'de ticaretle uraan Kbrsl Kuyumcu Y usufun
1700 dnmlk iftliini, 10 bini pein kalan senetli olmak zere,
60 bin liraya satn alyorlar. iftlik meer tarla borcu yznden
ipotekli imi. Bu yzden (Hazine vc Orm an daresi) topraklarnn
bin ksur dnm n ellerinden alyor. Bir ksm toprak iin de
Alala Teknik Ziraat Okulu ile mahkemelikler. Ellerinde 350 d
nm kalm halen. Bu misal devletin iskn ilerinde hi deilse
mavir rol oynamasnn ehemmiyetini gsterir. Kanun madde
lerinde yazl vaadler, iddialar yerine, sadece yerlemek isleyen
gebelere yol gsterseler, aldanmamalarna, aldatlmamalarna
alsalar, gene dc bir iskn siyasetinin varl dnlebilir.
Eyll aynda (1954) el uaklarndan M ehmetin, eyasn kam
yona ykleyip gelirdi. iftlik, ormanlk, aalk vc sszd. Tered
dtler iinde drt yer deitirip, sonuncusuna adrm kurdu. Er-

tcvsi gnlerde airet halk hirer ikier gelip, adrlarn kurdular.

Mehmet n. 7 gn sonra ilk (hu)u yaptrd1. Dierleri de 1, 1,5
sene adrda oturup, yava yava hu yaptrdlar. Erdemliye bal
(Yeniky) teekkl etti.
Civar kyler halkndan mlk sahibi baz kimseler de yerle
melerine mani olmak istediler. Tapu nce H) kii zerine yapl*

llu ( Resin:<>.\97): .? luvr kargdn (kam lan). hr duvar talm (uan

bulunduu duvar) ev. als da kamlan, alya mesnet vazilesi gren am
aacndan byk silindirlik diree ( a) deniyor. aly rten kam da sazla
kaplanp, rtlyor. Bugiin kam. saz yerin e izolit. dralit cinsinden elir
mamulat kullanlyor. ktisadi imknlar arlan hemen tula, ta latl betonarme
e v yaptryor. >.? d e Yenikfiy'de 50-55 h, 1520 tla. briket, ta vc beton
e v vard. Beton evlerin 2 tanesi iki kaili idi. Hunun birisi mhendis p rojesiyle
ina edilm i olup. Kurtlar ailesinden M ehm et Kurt taralndan 1959 da
yaptrlmtr,
(I tu) un kaps giineye bakar: g en e gneye bakan camsz kk bir penceresi
vardr. Ialla bir kapakla rtlr. Ocan bulunduu y e r d e t.i duvar vardr.
2 - 2 5 m etre ykseklik, ,1-3.5 m etre en. >-7 m etre boyundadr. adr
uzunluunda bir gz. oda olup, aa yukar .100 liraya mal oluyor. Bir kam
<>-7 kuru 1000-1500 kam sar/'ediliyor. Sazn ba en kt cinsi
kuru iyisi
(lavul otu veya hasr olu) bir lira. Kerestesini ormandan kaak kesiyorlar.
G erek lu. gerek tula, ta e v yaparken, adrda olduu gibi kurban kesilir.
. E vlerde oc:k ba zerine kabartma kl (II/. Alfin klc) ve anallar
( Cennetin anahtar) resmedilir. D kapnn zerine de K elim e-i ahadet veya
Besmele yazl. Ocakla (ocan stndeki raf) ve ykln (yalak dolab.
adrda v e huda iki :: zerine yalaklar istif edilir ki. ayn ad verilir.)
zerin e bakr kaplar sralanr. K ee terkedilmi. Dem e eyas olarak saln
alnma hasr ve kendi dokuduklar ala ul. dem e ulu, hah ye battaniye
(krmz renkli, kilime benzer) kullanyorlar. Iluda sedir (kanape) ol veya
pamuk yaslk kullanlyor. Ta tula e v yapnca, karyola, masa, sandalye v .\
de alnyor. Grlyor ki. O sene iinde adrdan, mhendisin p rojesiyle
kurulmu eve. kl uldan, karyola, masaya rahata gemiler. H er y e r d e
Yrklerin yerleik hayata, zirai kltre, ky ve ehir yayna hayret
edilecek d ere ce d e kolaylkla ve ksa zamanda intibak edilerini mifyiaile
kabildir. Bu kltr deimesini, tekml vetiresini yle hlsa edebiliriz:
adrda elbiselerin konduu (ala uvallarn) yerini, kyden ehire doru,
sandk, konsol, gardrop alyor. Y er minderleri, sedir, sandalye, kollua yerini
terk ediyor. Tuluk (deriden ) tahta kap oluyor, sonra y em ek dolab, buz dolab
bfe v's. D eri letler, tahin ve bakra tahvil olunuyor. Y er sofras nce bir
b e z rt, sonra zerine kasnak ve sini, masa, sadalya, porselen servis
tabaklar herkesin ayr kab. M addi kltrdeki bu deimeleri, m anevi kltrde
de grm ek kabil. Teknikten, medeniyetin nimetlerinden istifade elbette iyi:
fakat bu deime bilhassa m anevi kitrde ba dndrc bir sr'atle giderse,
Trk kltrnn istikbalinden phe etm ek icap edecekir,
Yrklerin muhite intibak, evlerini muhil artlarna ve e v tiplerine gre
yapmalar hususunda u yazlar istifadelidir: Prof. Dr. Mmtaz Turhan, Kltrde
Deien v e D eim eye M ukavemet llen Unsurlar. st.n., Tecrbt Psikoloji
almalar, Cilt 1. s.956: N e c d e Tun dilek, A n ad o lu 'd a k i K r
Yerlemesinin Ekonomik Yapsna G re Snflandrlmas. sl.ni.Corafya
Enst.Derg.. Cilt 5. say 9. 195% ayn mellifin, Eskiehir Blgesinde M esken
Tiplerine Toplu Bir Bak, Co.F.nst.Der.. Cilt 4. say 7. 1956 v e A ss Yusuf
Dnmez. Karam Batsnda Bir Yrk Yerlemesi. Colinst.D er.. Cilt 7 say
14. 1964. Prof.DrAV.Ilben. Anadolu'nun Yerlem e Tarihi le lgili Grler.
D T C l'D . V'. Say 4. 1947.

mken, akrabalarn da dadan getirip, hisse adedini (53) e

kardlar vc araziyi, metre yerine urgan kullanp, denen paraya
gre nisb! usulle ve kurayla taksim eltiler (ifti belii, muvakkat
dnm taksimi). Herkes hissesini fundalk ve talardan temizliyor.
Ellerinde, yaylada yaptklar buday-avdar ziraali iin kullanlan
kiiz ve kara sabanlar olduundan -yayladan sonbaharda dner
ken arpa vc buday avdar karm (gzlk) ekiyorlard. Yalnz
buday soua dayanmadndan, avdarla kark ekiliyor -hemen
M ersinden tohum (fasulye, bakla) alp, ekiyor ve muvaffak olu
yorlar. Ertesi sene komu kyler halkndan sorarak, daha nce
M ersinde sebzecilik ilerinde amele olarak alanlarn bilgisine
dayanarak, domates yetitirmee balyorlar. 11-12 nci aylarda
camn altna (metele) ekilen domates tohumunu, ,'leri usullerle,
trl kimyev gbre ve il kullanarak (isimlerini, vasflarn bi
lerek) yetitiriyor, ubal aynda lurfanda domates elde edip, M er
sine sevkcdiyorlar. Keilerini, sebze ve narenciyeye zarar veriin
den vc para ihtiyacndan deveyi de yaylaya kamyonla giime imkn
olduundan satyorlar.
Bu yksek iniibak vc kabiliyeti Ali Aa yle belirtti: Bana
taya gibi gelirdi. Acaba evi nasl yapacaz? Sy nasl sulacaz, nasl
ekecez? Fakat altk. Yanmzdaki ziraat mektebinden 15 gn evvel
turfanda sebze karr olduk; rgendik".
9 sene hakiki arazi taksimi yaplmadndan, herkesin mlk
kati ekilde belli olmadndan fidan dikemediler. Hzineyle olan
ihtilf 1962 de neticelenince hakiki taksim yapp, herkes kendi
arazisine narenciye fidan dikmee balad. Yeni bir zira kltre
hazrlanyorlar: Narenciyccilik imdiden 8(X) il 3000 arasnda be
del deyip, artezyen kuyusu kazdryorlar.
Bu airetin bir kolu, 1958 senesinde Balkan gmenlerinin
meskn bulunduu Erdemliye bal Akkale Kynn kenarna,
30-40 hane olarak hu, lahta v.s.den gecekondu yapp yerleiyorlar.
Fakat muhacirleri evlerini, hularn atee vermiler; jandarm a da
gmenleri lutmu. oluk, ocuklar g kurtulmu (Bu i erkek
ler yokken olmu)
9
oba, 400 ksur adrdan ibaret bu airetin ayrca 86 hanesi
Karam ann Barutkavuran Kyne, 70 hanesi imenkuyu Kyne,

20 hanesi Mersinin avu!u Kyne. 70 hanesi de yukarda ad

geen Yeniky'c (Erdemli) kendi gayret ve imknlaryla iskn
olmu haldeler. Hkmet eli buralara u/anmam. 1963 de biz
gittiimizde 200 adr yersiz, yurtsuzdu. Narlkuyuda konutuu
muz Mehmet Karaylan: "Bizimki hayat deil; lmmz bekliyo
ruz" diyerek, airetin byk zdrap vc yalnzln anlatm olu
yordu. O civarn kaymakamlarndan biri, Narlkuyu hudutlarnda
klayan bu Boynuinccli Yrklerinin ikyetleri ve taleplerine
kzarak: "Kpti misiniz, ingene misiniz?" diye kyor. ok zl
m, mahzun olmular. Boyunlarn biikp, Bizim sahibimiz yok.
Biz Trkn zyk" diye ilerini bize atlar.
Trtur Airetinin skn: 170 adrdan ibarel airelin 80 hanesi
yerleip Erdemliyc bal Trar Kyn kuruyor. ou adr ve
luda oturuyor, bir ksm kaba talardan yaplm evlerdi.
Lmasllara (komuky) ai olan bu lalk yere, emrivaki ek
linde olm uyorlar. Hkmet ne soruyor, ne de iskn ediyor. Lmash larm bir ksm gelip hularn ykyor. Kavgalar, yaralananlar
oluyor. Mahkemeye dyorlar. A kpek, furut yarar"m. Hereyi gze alyorlar. (Kavga, halt isyan etmee bile kararllar)
Lmasllar iin vahametini anlayp, arkasn brakyorlar.
Buraya ycrlcmczden evvel Atatrk iftliine iskn edilecekleri
vaad ediliyor. Politik entrikalar buna imkn brakmaynca, Bovnuincclilcrlc birleip, adrlar ykleyip, iftlie baskn yapmay
kararlatryorlar. syan gze alyorlar. Avukatlar g bel nn
alyorlar.
imdi kayalar arasnda, ufak toprak paralarna apa i.'c bu
day, arpa ekiyor. ou Lmasllarn sebze iinde amele olarak
alyor. Biraz harnup (keiboynuzu) vc verimsiz zeytin aalar
var. (Kayalar iinde) Kei boynuzunun kilosu 21 kuru (1963)
Bir aalan 50-60 kilo kyor.
Bir sefaletin, kayalklarda tecell eden hazin bir tablosudur
bu....
Kara kei i Airetinin skn Teebbsleri:
83 adrlk bir airet (10-15 adrda, 2-3 aile birlikle oturuyor).
Yaylalar da, klar da yok. Ereliye bal Ayranc Nahiyesinin,

Gora Kynden yayla icarlyorlar. 25 hanesi (Ycniky, Lmas,

Erdemli ve A latada) amele veya ortak olarak alyor. Bunlar
davarlarn satm. Mahalli rf ve adete gre ortaklk yapyorlar.
Fasulyeyi 10 dnme kadar bir aile yapabiliyor, fakat onu da
sahibi ortaa vermiyor. Domateste, patronun kestii %12 sat
komisyoncusu hissesi, su paras (dnm bana mevsimlik 124
iia, beieiiye verirse 24 lira), fenni gbre paras ktktan sonra,
senelik irat (ortak hissesi) 2000-2500 liraya kalr, ya kalmaz.
Dier 58 adr Erdemli, Silifke, Mersin kylerine birer ikier adr
dalrlar. Otlakiyc, klak iin bacak bana (kei bana) 5 liray
geen bir cret verirler. Bize dert dkenlerden Yusuf Klban
30 keisinin 959 yl masraf 680 liray bulmu (Kei bana 22,5
lira. Senede bir kei ta atlasa 50 liradan fazla brakmaz.) Bu
yzden satp, ortakla balyor. Bu 58 adrl, kn kyllerin
tarlalarn da cretle srerler. 1958 de Akkale Kyne bir ksm
yerlemek isterken, Boynu inceli ierin bana gelenleri duyup, vaz
geiyorlar.
skn teebbsleri 1948 de balyor. 1948 den 1959 a kadar
A nkaraya yedi defa, drt kiilik heyetle gidiyorlar. M ebus
larm grp, skn Um um M drlne bavuruyorlar. D erhal
toprak verilecei vaadedilerek, geri evirilirlermi. Kendi tbir
leriyle "alvarl olduklarndan, kravatl olmadklarndan batan
savu liyorlar."
1954 te Gzeloluk Jandarm a Karakolu vastasiylc M ersin
Valilii tarafndan, Alata Ziraat Okulunun ieklik ve dinlenm e
yeri olan sahann kendilerine verilecei hususunda, tebligat ya
plyor. Vali, falan gn aile reisleri Sorkunda bulunsun diye
haber gnderince, kararlatrlan tarihle 72 aile reisi Sorkunda
hazr bulunuyor. Bir heyet gelip yeri lp, ap belirtiyor.
Hane bana, aile nfusu gznne alnarak, 14 il 22 dnm
veriliyor. Herkese 75 cm. uzunluunda drder kazk hazrlam a
larn sylyorlar. Bunun 50 cm.si topraa aklmak suretile
arazi hududunu herkes kendisi belli edecekmi. Bunlar bizzat
vali sylyor. Fakat birka gn iinde m ahalli politik en trik a
larla deiiklik olduundan, bu defa ayn m ektebin dadaki

zeytinlik yerini vermei kararlatryorlar. Buras kayalk, talk

topraksz bir saha idi (Resim: 62) 1
Kaymakama itiraz etliklerinde, kaymakam kuyu kazdrp, sar
n yaptrp, sularn temin edeceini sylyor, "Talan krarsnz,
kamyonla toprak ekersiniz" diyor. M uhtar Mustafa Bakr: "Topra
nereden alalm? Kim tarlasndan toprak verir bize?" diye itiraz edince
ve airet de onu dcstekliyince, kaymakam: "Birgarabc (domuz)
bir kayadan kendini atarsa, arkasndan sr de kendini atar "
d iy erek h a ra k e t ediyor. Bu yeri k abul e tm iy o rlar. 1955 te
n e tic e sfr. O ta rih te n b ugne kad ar bu ta sa rru fu ip ta l
e ttirm e k iin -nk arazi z e rle rin d e g r n y o r- vilyete
saysz d ilek e veriyor, ok m asraf ed iy o rla r. "Ta istem i
y o ru z, to p ra k istiyoruz" diye yazyorlar. O n la r da resm i
ra p o rla rn d a A n k a ra'y a Karakeli A iretin i iskn e ttik " d i
ye y azarlarm .
1965 Trkiye'sinde tahminimize gre, yerlemeyi iddetle ar
zuladklar halde imkn bulamayan, yersiz yurtsuz 3-4 bin adr
vardr ki bu 6-7 bin aile demektir. Kabataslak 50 bin kiinin iskn
davs. Mara, Gaziantep, Hatay'da klayp, Gksn, Tomarza,
Sarz stlerinde, Uzunvaylada yaylvan (Gcbakanl, avulu.
Gelebekli, Sallar, Tekeli, Tomball, Sargejli, Osmanllar) aire
tinden 150 adr kadarnn bir kar topra yok. Adana havalisinde
klayp, Bulgar Dalarnda yaylvan (Karakoyunlu, Honanl) ve
dier airetlerden 200-300 adr yersiz yurtsuz. Binboa, Gvurda
ve civarnda vaziyet nedir bilmiyoruz. Mersin havalisinde (Demir
cili maml, Boynuinceli, Tutar, Kclitrkmenli, Garabclii, Ka
basakall, Karadedeli Trknenua, Kzlisal) airetin imlen yer
siz, yurtsuz olanlar bin adra yakndr. Antalya'da klayp, A na
nias Dalarnda yaylvan (Hayta, Honaml, Karahacl) airetle
rinden 200 adr kadar yersiz yurtsuzdur. Ske-civarnda klayan
(Hayta, akal) airetleri, Bozdoan civarnda klayan (Ggeba1

A iret halkndan birka kii bu v trlarn yasarndan m edet umup. J e e p tutarak

bu saltay gsterdiler. Hakikaten iskn siyasetimiz hesabm y/. kzartc bir
vaziyetle karlatk. Ilu sahada ne keicillk. e zeytincilik, ne de harnupulk
(K eiboyn u zu istihsali) yaplr. Aslnda otmy'an toprak, erozyon la hi
kalmam. plak, granit kayalar; suyun damlas yok.

kanl)lar 100 adr kadardr. Kzldada birok topraksz airet

yaylarm. Bunlar iinde biz sadece bir Honaml obasn grdk.
(Barcn ve Balsagun Yaylalarnda da Kecfli ve dier airetlerden
epeyce topraksz Yrk var.) Mula, Fethiye civarnda da epeyce
yersiz yurtsuz airet varm. Mara, Nide, Adana, Gaziantep do
laylarndaki topraksz airetlerin adr saysn kati olarak bilmi
yoruz. Fakat yukarda verdiimiz rakam ihtiyatl, asgari bir ra
kamdr.
htillden iki ay nce bir D.P. ye toprak temin etmesi iin
(3000) lira rvet veriyorlar1
A k seki c iv a rn d a yayl yan (drizi) 1er, Y e r Y u rt s a
hibi o lm a y la rn u n k te ve s ite m le b e li r t i y o r l a r d :
"Ha tap y a y la sn d a o t u r u y o r u z . " Ha tap, d e v e n in h a v u d u
nu ( S e m e r in i) tu ta n bir it aa; deveye s a r l a n yk
b u ra y a b a la n r , deveye bir insan binse h a ta p a a cn a
t u t u n u r . Bu sz "devenin stnde o t u r u y o r u z , daim i g
e b eyiz d e m e k tir.
K e n d ilik le rin d e n yerleen fakir yriikler peria n o l u
yor. E lin d ek i m ah dut keiyi satp, eh ir ken a rn d a bir arsa
alp, kk bir ev y aptra b iliy o r ve am elelik yapm aa veva
b akk allk, am elelik, p lk v.s. gibi zah iren alyor,
h a k ik a tte (gizli isiz o rd u s u ) nu a rttra n bir m stehlik
oluyor.
1

Hu perisin airetin bir kolu (7 adr). Izrdcmli'yc bal Gvcre kyiinc klamak
iin gidiyor.' (1962-03 k) Yurt sahibiyle anlap icar bedelini pein olarak
veriyorlar. K y muhtar ky snd iin dc bin lira talep ediyor. Hu talep
yerlemeden sonra oluyor. Paralar olmadn sylyorlar. Muhtar, aile
reislerini Jandarma vastasiyle teciekilde doduruyor, kla kyametle buray
terkedip. Gzelotuk Nahiyesinin Gneyli kyii civarna gyorlar. 1963
ubatnda gittiimizde, mezkr yerde, kar iinde, ar hayal artlar almda
yaadklarn rendik. Hu hadiseyi anlatan airet halkndan biri: Cenab i lak
bir In yapp, iine girmeyi nasipeders-. iki kurban keseceim" diyordu...
Eleklerden sahile kudur uzanan ornan (Maki, allk) sahalar, narenciye ile
donatlp buralara airetler iskn olunabilir. 3000 kusur dnmlk Alala /.naat
Okulunda amlk, ieklik ve bo saha olarak hayli araz var. liir ksm yere
de, bu narenciye mntkasnda buday ekilmi I ekniil ettirilmi ull alk
tezgh tesirinden baka, bu mektebin muhiuc hi iyi tesiri yok. Kylye
numune olmak iin kurulmu lakat kylii daha nce mahsul alyor. Okul
mezunlarnn ou ziraata faydal olmak yerme, ortaokula girip, tekrar
okuyorlar. Kalanlar da bakkal 'v.s. oluyor. 1963 de Ziraat Vekili okula gelmi
Rivayete gre 300 ksur talebenin yllk mas.it I milyon lira imi. Vekil:
"Buu dnmek lzm. Ben bu I milyonla bu mntkann sulama iini hallederim.
10 milyon lira milli gelir getirir" demi

A n anias D a la r nda yaylyan H a y ta la r id d e t l e y e r

lem eyi arz u lu y o rla r, Bu sefaletten b k tk larn s y l y o r
l a r d 1.
K a r a m a n a y e r le e n 50-60 h an e B ah i, S a r k e i l i ler
bu h a ld e d ir . M s ta h s il h a ld en , m s te h iik li e g e m i l e r
dir.
Y e r le m e le r in s is te m li, d evlet eliy le o lm a m a s tim a
i n t ib a k s z l k l a r da d o u ru y o r. ( G g e b a k a n l ) k rd an 10 a d r, 1949 da K ayseri P a z a r r e n n ( S tl ) k y n
d en a ra z i a lm la rd . Y azn yaylaya k y o rla r d . S tl
K y, A v ar Ky idi. A v a r la r Y r k l e r e kz v e r m e
d ik l e r i n d e n , Y r n az o lm a s n d a n , kyn h a y v a n la r
nn ba bo o lu p t a r l a la r a girm esi y z n d e n , ( Z a m a n l
S u y u )n u n d ib in d e k i (60) ar d e k a rlk v e rim li t a r l a la r n
sa tp , t e k r a r g e b e li e b a la m a k a r z u s u n d a l a r d (1962
dc) 1949 da d r d e r bin e alm la r; y irm i e r b in e v e r e
c e k le rd i. A yd nl d e n e n Y r k l e r e b u n u n b y k h a ta
o l d u u n u s y lem itik . S o n ra d a n s a t m a k t a n v a z g e t i k l e
rini h a b e r ald k. im di d ah a iyi in tib a k e tm e e b a l a
m la r.
Son b a h iste D ou T rk is ta n lla rn iskn na tem as e t
mek, vc iskn siyasetim iz hakk nd a birka sz daha sy
lem ek zere, to p rak sz Y r k le rin halini, K a n a c a l f t a r a
kar R om a b irlik le rin e ku m and a ed e n T ib e r iu s un vcciz.
szleriyle ca n la n d ralm . T iberius, toprakszl n kyl h e
sabna nasl b ir eksiklik tekil etti in i u c m le le rle anlatm t: "Vahi hayvanlarn bile sndklar bir in vardr.
Fakat ta ly a y k o r u m a k iin can verecekleri t e n e f f s e ttik
leri h avad an baka varlklar y o k t u r . Onlar, balarn s o
kacak bir at ulan m a h rum d urlar ve ailelerde beraber bir
yerden baka bir yere srnmektedirler. Bu kadar Romal
arasnda o tura cak bir y u v a y a re gm lecek bir mezara sahip
i

fade ettiklerine gre ftej bin lira rvet veren toprak sahibi olabiliyormu
Hac Abdurrahman Gezgin yle diyordu: "Angara yakn olsa, adr sarp
varacan. Grse fin nne garsna kacan. adr, deveyi nine ykacan. IV/
Tiirk deet iyik dey ecen" ihtiyar bir Havla kadn- " resim al gster oul!
Grsnler, l'skere mi faydam/ yok.1 Alg m. vergi mi vermeyi/"" diye den
yanyordu. 'Gavga, cinayet yrkiitklen kyor. Devemi/i alp gidiyor,
('eza kesiyollar, lieki geliyor. Oturtmayacaiy. deyolar. Kfr ediyorlar.
G avga oluyor" szleriyle gebelerle yerleik lalkm her zaman inzali
olduklarn, yrikleri iskn etmenin yalnz iktisadi deil, ayn zamanda itimai
bakmdan da ehemmiyet tadn aklam oluyorlard.

olan ka kii kabilir. Onlara bu m em leketin Efendisi ol

du kla rn sylyoruz ve sonra kendilerinden bir kar topra
esirgiyoruz .
Dou Trkistan Kuzaklar'nn skn:
Dou Trkistanda Kj /.iI inlilerlc yllarca vatanlar iin m
cadele ve muharebe edip, silhsz, cephanesiz kalnca, modern
silhtar nnde dayanamayp Himalya Dalan zerinden kaarak
Pakistana iltica eden Dou Tiirkistanl mlteciler, Pakistan, H in
distan, Suudi Arabistan ve Amerikan hkmetlerinin vatandalk
teklifini reddedip, Trkiyeyi tercih eltiler. 1953 senesinde bun
lardan iki bin kadar Trkiyeye kabul olundu. D.Trkistan Ka
zaklar tam bir Trk gebesi idiler. At, Koyun, deve besliyor,
kee adrlarda yayorlard. At stnde yetimi, cengver airet
lerdi. tima tekilt ve bnye iirarile de sarslmam, airet
tresine ve airet reisine sadk gebelerdi. Basiretli bir Trk
iskn politikas, bunlarn derhal Dou hudutlarmza, geni Mu
ovasna isknn gerektirirdi. Bu tasarruf, ktisad ve tima ba
kmdan ehemmiyetli olduu gibi, jeopolitik bakmdan da ok fay
dalyd. Fakat uzun mddet Srkcci misafirhanelerinde sefalete
terkedildiler. Sonra aireti paralayp, Manisa, Konya, Nide ve
Kayseriye iskn eltiler. Man sa'da ki ler Salihli Kazasnn iine yer
leti. alkan ve drst olan bu insanlar halen orada bir deri
ceket, apka imalthanesi vcuda getirdiler. Konyann bir kyne
yerletirilenlerle Nidenin Ulukla'snda AUay Kyn kuran
larn vaziyeti de iyidir. Altay Kyne gittik. traktr almlar.
Ky halkndan makinist-fr, de yardmc tayin edip (ma
ala) tarlalarn srdrp, ektiriyor. Geri kalan btn kadn ve
erkekler evde byk ayakl diki makinas ile deri ceket, apka
dikip, Adanada satyorlar. Trk tresine ve slm dinine tam
manasile ballar. Kyde namaz klmayan yok. ki ky hudutla
rndan ieri giremez; kahve binas yok. Btn kyde sadece 6 kii
sigara iiyor. Byk bir tesant havas hakim. Motor alp, gzel
bir deirmen kurmular, Kayserinin Musahacl (Yeilhisar) ve
Karacaviran (Develi) kylerine yerletirilenlerin halleri kt idi.
Hane bana 30-40 dekar orak, tuzlu arazi verilmi. Biz bunu

hi//at mahade ettik. ikyetleri zerine, iki keif yaptrlp,

arazinin orak ve verimsiz olduu anlalarak, ileride baka yerden
toprak vermek vaadile, iskn mdrl ky tcrkctmderite izin
veriyor. Halen Zeytinburnunun gecekondularnda sefil bir hayat
yayorlar. Dilekeleri cevapsz kalyor; feryatlar makes bulmuyor
(1965 Trkiyesinde)
Trk ekonomisine onbinlerce koyun, at vc sr yetitirecek.
Dou hudutlarmzn teminat olacak-Suudi Arabistan vc Pakis
tanda bulunup, Trkiyenin kabul etmemesi yznden gelemiycnlerle birlikte airetler birer mstehlik haline getirilmi veya deri
ceket imalts yaplmtr. skn siyasetimizin tarihesinde, bu
iskn hadisesi ibretli bir sahife tekil edecektir.
Plnlama Tekiltnn Plnlarnda gz nne getirilmeyen,
skn Umum Mdrlnn hi kale almad Yrklerin iskn
meselesi, rafa kaldrlrsa, Trk Ekonomisi iin byk tehlike
vardr. Binlerce yrk hayvanlarn satarak, birer mstehlik olacak,
bir ky veya kasaba kysna iltica edeceklerdir. Artan nfusumu
zun et ihtiyac ise malmdur. Bu gidie bir istikamet vermek iin,
satrlarda kalmyan bir pln hazrlanmal, bilgi, kredi, al edevat,
tehizatla takviye edilerek, Yrkler iskn edilip, fenn bir ko
yunculuk ve srclk yapmalarna allmaldr. Hal ve kilim
dokumacl, hasr ileri ile de dahili istihlk ve turizm iin de
faydal olabilir, mill gelire ilveler salar, dviz kazandrabilirler.
Yeter ki, arzu edilsin, uurla i ele alnsn...
Bu sebepler vc yz bine yaklaan yersiz yurtsuz Yrn sefalet
iinde dolamas, meselenin umull ekilde, ehemmiyetle ele ammasnn zaman geldiini, hatt getiini gstermektedir. Bu
satrlarn yazld 1965 senesi Ocak aynn sonlarnda stanbula
gelen Honaml Airetinden (Adana havalisi) bir Yrkle yapt
mz konuma neticesi, yukarda verdiimiz yersiz yurtsuz tahmin
adr saysn 7-8 bine, aile saysn 15-20 bine ve nufus olarak
da 100 bine karyoruz. Ayn ahstan rendiimize gre, bu
sene klamak ve hatt mdahale olmazsa yerlemek zere, (Sarkeili, Honaml, Karaevli, Tekeli, Tazgrl-Sarkeilinin bir oy
ma olup, imdi airet haline gelmi (airetlerden) 370 adr
Hatayda, Krkhan civarnda (Amk Ovas) na, (engctir, alayk)

donen uldan derme atma adr, gecekondu kuruyorlar. HayaiIarndan hkm usanmlar. Konduklar saha hzineye ai olduu
iin bir jandarma mfrezesi, ks kyametle derhal yerlerini terketmcleri hususunu teblie vc tatbike gelmi. Jandarma zora ba
vurunca, Yrkler tarafndan dlyor. Daha kalabalk gelen
ikinci mfrezenin dc hali bu olunca, ncdc bir jandarma alav
(tabur olacak) gnderiliyor. Bu birlik (alaydk)lar ykp, ileri ge
lenlerini tevkif edip, Yrklcri buradan kovuyorlar. Hadise iki ay
nce ccreyan etmiti. (1964 senesi Kasmnn son gnlerinde)
te Trkiyenin, duman stnde smscak, taptaze bir meselesi...Ne garip tezattr; Osmanl mparatorluu Yrklcri iskn eder,
onlar da frsat bulurbulmu/ yerlerini terkcdcrlerdi; simdi Yrkler
iskn olmay arzu ediyor, resm makamlar zor kullanarak iskna
mani oluyorlar.

Netice:
Trk gebelerinin ktisad ve tima hayatlarn, Seluklu,
Osmanl ve Cumhuriyet darelerinin iskn politikalarn tezimizde
gstermee altk.
tima eniyeiten, sosyal realiteden tecrit olunmu bir ktisad
messese tedkikhin shhatine inanmadmz, itimai realiteyi bir
ok unsurlar, sebep vc neice mnasebetlerinin girift bir manzu
mesi saydmz iin, Trk gebe ekonomisini esas almala bera
ber, tima messesclcrini dc ksaca incelemeden kendimizi alama
dk. Bu ksmda, kavm, lisan, din (aman), ailev, kabilev ba
larla halihazr Anadolu Trk gebeliinin, Orta Asya Trk gebe
liine sk skya merbul bulunduuna dair deliller gsterdik vc
mnasebeti onomastik, etnogralik hususlarla kuvvetlendirdik. Bu
suretle, tima messeseler bakmndan, tarih ve hali hazr Trk
gebelii ile meskn halkn bir tek kltr kaynana mensup
bulunduu sarahatle isbatlam, tereddtler, yanl tehisler phe
bulutunun allnda mahkm olmu bulundu.
kinci ksmda gebe ekocr
lenmi tr. Bu ekonominin prim
iptida zira kltrden yksek t
narak, ktisad zihniyet, meske

in hususiyetleri bir bir ince

ir ekonomi olmad, yer yer
viyc gsterildiine iaret olu
ihsal, istihdam, mbadele, is-

lihlk, mlkiyet messeseleri btn teferruat, en ince noktalarile

ele alnmtr. Bu bahiste, gerek Orta Asyada, gerek Trkiyede
gebe ekonomisinin tecrit edilmi, kapal bir ekonomi olmayp,
piyasa ekonomisiyle, mill ekonomiyle mnasebeti olan bir husu
siyet arzettii, tarihi vesikalar ve ahs mahadelere dayanlarak
aklanmtr. Memleket ekonomisine dier hizmetleri yannda,
mnakale ekonomisi iin unutulmaz faydalan, her zaman mensup
bulunduklar idarelere ayn veya nakd (ok zaman ayn) vergi
demeleri, hayvan ve hayvan mahsulleri ile byk istihlk mer
kezlerinin ihtiyalarn gidererek, kendileri zira mahsuller ve dier
emtealar satn almalarile, her zaman vc meknda mill ekonomiye
temessl ettiklerini, entegre bulunduklarn mdellel olarak isbatladk.
nc ksmda Seluklu ve Osmanl devletlerinin gebeleri
iskn hususundaki gayretlerini, prensiplerini kronolojik olarak
inceleyip tenkidlerde bulunduk. Cumhuriyet devrinde dc, mevzu
atla tatbikatn bakaln, kanunlarn "sadrda deil, satrda kal
n "vakalara dayanarak gzler nne serdik. 1965 Trkiyesinden
haileler, dramatik tablolar resmettik. Gebeler iin mutlak za
rureti olan isknn, kendi balarna vuku bulduunda mstehlik
ktleler yarattn, devlet eli ile olursa, sedanter bir hayat iinde
fenn bir hayvancln kabil olacana iaret ettik. Dndk ki,
fikirler aksiyona inklb edebilir.

BBLYORAFYA
A.Faik Trkmen: Mufassal Halay, st.937
Abdullah Trkolu: ktisad Corafya Dersleri, s.
Abdlkadir nan:Azerbaycan Deyelerinc Dair, Azerbaycan
Yun Bilgisi Mec.SaynlO, 1932
Abdlkadir nan: Tarihle ve Bugn amanizm, Ankara, 1954.
Trklerde Su Klt ile lgili Gelenekler, Kprl Armaan,
si.953, Orun ve l Meselesi, Trk Hukuk vc ktisat Tarihi
Mec.Cilt: 1,1931, Kazak-Krgzlarda Yccnlik Hakk vc Konuk
A Meseleleri, Trk Hukuk tarihi Derg. I, 1941-42. Birinci lm
Seyahate Dair Rapor, st.93
Akdcs Nimet Kurat: Gk Trk Kaanl, DTCFD, X, 1-2,
952
Ahmc: ^ef'V: Anadoluda Trk Airetleri, st, 1930
/v" 1/ 1 Kl: killer >. ikiller Hakknda Hcrodotun Ver
dii Bilgk st.935

Ali Tan olu: skn Corafyas, Trkiya Mec. Cilt: XI, 1954
Ahmet Ate: Asabiyet Maddesi, Islm Ansiklopedisi,
Ahmet Ardel: Bal Trkistann Beer vc Ekonomik Hayatna
toplu Bak, Trk Kltr, say:23, 1964.
Akdes Nimet: Peeneklcrc Dair Aratrmalar, Trkiya Mec.
Ali Raz Yalgn: Cenupta Trkmen Oymaklar, V. cilt. : Maz
nu n lar vc Mutaflar, Halk Bilgisi Haberleri, say: 116,1941. : Y
rklerde ve ehirlerde Keecilik,Halk Bilgisi Haberleri, say: 113,1941
Bahaeddin gel: slmiyeuen nceki Trk Kltr Tarihi, An
kara, 1962.
Barthold, WAV: Orta Asya Trk Tarihi Hakknda Dersler,
st.927 : l ha n l I l ar Devrinde Mal Vaziyet, Trk Hukuk vc ktisat
Tarihi Mcc.l. : Ulu Bey vc Zaman (Akdes Nimet tere.) st.930
Bedriye Denken Gney Dou Toroslarda Gebelik, Trk
Corafya Derg. s t.960, Say:20
Besim At alay: Divan Lgai- Trk, Ankara, 1943 (Dizin)
Besim Darkot: Trkiye ktisad Corafyas, s t.963
Birinci Be Yllk Kalknma Pln, Ankara, 1963
Boris sehboldn, Essays on Tatar History, New Delhi, 1963.
Bursa er Mahkeme Sicilleri, Uluda, Say:26, 1940
Cafcrolu Ahmet: Orta Anadolu Azlarndan Derlemeler,
st.948 : Uygurlarda Hukuk ve Maliye Istlahlar, Trkiyat Mee.IV. 1934 :Anadolu Abdallarnn Gizli Dillerinden rnekler, Kp
rl Armaan, 1953
Cell Esat Arscven: adr Maddesi, Sanat Ansiklopedisi.
Cengiz Orhonlu: Osmanl mparatorluunda Airetleri skn
Teebbs, stanbul, 1963
Cevdet Paa: Tczkir (Yay.Ord.Prof. Cavi Baysun) Ankara,
1963.
Dede Korkut Kitab: Orhan aik Gkyay, st. :
Muharrem Ergin, Ankara, 1964

Eberhard VV.n Kaynaklarna Gre Orta ve Garb Asya Halk

larnn Medeniyeti (Mecdut Mansurolu Tere.) Trkiye! Mec.VII-VItl : Eski in Kltr ve Trkler, DTCFD, say:4, 1943
Edward Murray: With The Nomads of Central Asia, The Na
tional Geographic Magazine, Washington, 1936
Faruk Smer: ukur-Ova Tarihine Dir Aratrmalar, DTCFD
Tarih Aras. Derg. C.l Sav: 1 den ayr bir basm, Ank.1964 :
Bayndr, Pccnck ve Yregirler, DTCFD, XI, Say: 2,3,4,
1953 :(Dcmirta), Osmanl Devrinde Anadoluda Ouz Boylar,
DTCFD, VII, say:2, 1949.
Faruk Smer (Demirta) : Bozulu Hakknda, DTCFD, VII,
Say:l, 1949, :Yva Ouz Boyuna Dir, Trkiyat Mcc.lX, 1946. :
Bozoklular, DTCFD, XI, say: 1, 1953.
F.A.O. Trkiye Raporu, Ziraat Bankas lOO.Yldnm yayn,
Ankara, 1963
Freyer, Hans, Sosyolojiye Giri, (Nermin Abadan tere.) An
kara, 1957, ve 1963
Fmdkolu. Z.Fahri: timaiyat, st.947 :Ortaarkve Airetler,
Yeni stanbul 29/V11/957 :Trk Aile Sosyolojisi, si,946, (Hukuk
Fak.Mec.dcn ayr bas) :Sosyalizm, st.I960. :Marx, st 1961 :bni
Haldun ve Felsefesi, cilt: 1, st.939
George Vernadsky:Cengiz Han Yasas, Trk Hukuk Tarihi
Dergisi. 1,1941-42
Hamit Zbeyr.-Ramazan Kara, Kanay-Malkar Trklerinde
Hayvanclk st.
Hammer:Dcvlct-i Osmaniye tarihi, Cilt I.
Hikmet Trhan:Ispartada Halclk, Halk Bilgisi Haberleri,
say:2S, 1933
Hilmi Ziya O lken: ktisad Sosyoloji, Sosyoloji Dergisi, Say:3,
1945,46 :Dini Sosyoloji, st.943 :Siyas Partiler ve Sosyalizm, s t.962
Himmet Aykn: Aydn Oullar Tarihi Hakknda bir aratrma,
s t.946

Hseyin Nihal: Anadoluda Trklere Ait Yer simleri, Trkiyat

Mec.Cill: 11.1926
Hseyin Namk Orkun: Eski Trklerde Para, Varlk, say:178,
1940 : Eski Trk Yaztlar, Ankara, 1936, 41 : Eski Bir Trk
Efsanesi, n, say:3 :
Eski Trklerde Arma, Varlk, say:172-1940
Hseyin Namk Orkun: Paralar Bilgisi, Ycnitrk, say:51-1937
:Eski Trklerde Para, Varlk, say:178,1949
bni Haldun: Mukaddime, (Zakir Kadiri Ugan Tere. (st.954)
cilt 3
brahim Yasa: Sinde! Ky, Ankara, 1960
Jean and Franc Shor: We Dwelt in Kashgai Tents, The Na
tional Geographic Magazine, June 1952
Jo'zsef Der: step Ktr (terc.Dr..Batav). DTCFD, XII,
say: 1954
Kafcsolu, brahim: Trkmen Ad, Manas ve Mahiyeti, Jean
Deny Armaanndan ayr bas: Sultan Melikah Zamannda B
yk Seluklu mparatorluu, st. 1953
Kemal Gngr, Cenub Anadolu Yrklerinin Etno-Antropojik Tedkiki, Ankara, 1941
Kprlzade, M.Fuad: Osmanl Devletinin Kuruluu, Ankara,
1959 : Avar Maddesi, slm Ansiklopedisi. :Anadoluda Trk Di!
vc Edebiyatnn Tekml, Ycnitrk Mec. Say:4, 1933. :Ycni
Fariside Trk Unsurlar, Trkiyat Mec. VII, VIII, 1940-42 Mi
zansn Osmanl Messcselcrinc Tcsiri, Trk Hukuk ve ktisat
Tarihi Mec. I, 1931. : Ortazaman Trk Hukuk Messescleri, II,
Trk Tarih Kongresi, Tebliler Kitab, st.943. : Aba Maddesi,
Trk Halk Edebiyat Ansiklopedisi, st.935 :Abdal Maddesi Trk
Halk Edebiyat Ansiklopedisi, ist.935 :Trk Dili ve Edebiyat
hakknda Aratrmalar st.934: Kylerimiz Ankara, 1933 (Dahiliye
Vekleti N e.): Larson, Moollar, (Terc.Nusret Kemal) st.932
Ltfi Gcr: XVI-XVII. Asrlarda Osmanl mparatorluunda
Hububat Meselesi ve Hububattan Alman Vergiler, st.964

Macide Gnl: Trk Hal ve Kilimlerinin Teknik Hususiyet

leri, Trk Etnografya Dergisi, say: II, 1957
Mehmet zzet: Yeni timaiyat Dersleri, st.928
M.Altay Kymen: Byk Seluklular mparatorluunda Ouz
syan, DTCFD, cilt:V, say: 2,1947
M.Belin, Trkiye ktisad Tarihi Hakknda Tekikler, (M.Ziya
Tere.) st.931
M.erif Korkut: Istma vc eltik, Ankara, 1950
M.kr Akkaya: Uygur Trkleri ve Kltrleri, DTCFD, Say:3, 1943.
M.Th.Ullens De Shooten: The Turkoman Seppc, The Geog
raphical Magazine, London 1963
M.Zcki Oral: Seluk Devri Yemekleri, Trk Etnografya Der
gisi, 1,11
Muhaddere N.zerdim: Baz in Kaynaklarna Gre Bugn
in Trkistannda Yayan Halklar, DTCFD. IX, say:3, 1951
Muzaffer Ramazanolu: Kitabiyat, r Mcc. Say: 117, 1942
Mkrimin Halil Yinan: Trkiye Tarihi (Seluklular Devri)
1st.944
Mmtaz Turhan: Kltrde Deien ve Deimeye Mukavemet
Eden Unsurlar, st.niv. Tecrb Psikoloji almalar, cilt:J,
st.956
Naci Kkdemir: Eski ve Yeni Toprak, skn Hkmleri ve
Uygulama Klavuzu, Ankara, 1952
Naci Kum: Trkmen, Yrk vc Tahtac, Folklor Aratrmalar,
Sav:5, 1949
Nzm Ycelt: 17,Asrda Kuma vc Kumalar, Uluda, sa
y: 17, 1938
Nccdct Tundilek: Anadolu Ekonomisi, Corafya Enst,
Derg. Sav: 12, 1961 : Trkiyede Yaylaclk ve Yaylalar,
Neet aatay: Osmanl mparatorluunda Maden letme Hu
kuku, DTCFD, 11, say:!, 1943: Osmanl mparatorluunda Rea
yadan alman vergi vc Resimler, DTCFD, V.say: 5, 1947.

Neumark, ktisad Dnce tarihi (A.A zeken tere, st.943

Nimet Ulutu: Kmz Bayram, Kopuz, say:4,1939
M.Gras: Ekonomik Sosyolojiye Giri (N.Berkes Tere.) st.941
Osman Bayatl: Bergamada Dokumaclk, Trk Etnografya
Dergisi, 11.1957
Osman Turan: kl Maddesi, slm Ansiklopedisi
m er Llfi Barkan: Osmanl mparatorluunda Bir skn ve
Kolonizasyon Metodu olarak Srgnler, ktisat Fak.Mec. Cilt:
XIII :XV ve XV nc Asrlarda Osmanl mparatorluunda Zira
Ekonominin Hukuk ve Mal Esaslar, (Birinci cilt Kanunlar)
stanbul, 943 : Bibliyografya, Trk Hukuk Tarihi Derg. I. ktisat
Fak.Mee.XV.
mer zba: Gaziantep Dolaylarnda Trkmenler, Gaziantep,
1958
P.N.Boraiav.H.Vedat Fratl: zahl Halk iiri Antolojisi, A n
kara, 1943
Radloff, W.Sibiryadan (terc.Ahmel Temir), 4 cilt, isi.956
Robert Montague: l Medeniyeti. (Avni Yakalolu tere.
s t.950)
Ruben W.Anadolunun Yerleme Tarihi ile lgili Grler,
DTCFD.V. Say:4, 1947
Saadet aatay: Kar a ayca Birka Metin, DTCFD. X 3, 951
Sabri F.lgener: ktisad nhitat Tarihimizin Ahlk ve Zihniyet
Meseleleri, st.951
Salhaddin Batu: Trkiye Kei Irklar ve Kei Yetitirme Bil
gisi, Ankara, 1951 :
Deve, Domuz, Tavuk Yetitirmesi vc Biometrik, Ankara 1951
Selahaddin elintrk: :Osmanl mparatorluunda Yrk S
nf ve Hukuk Statleri, DTCFD, II, say: 1, 1943
Sami ngr: Gebe Hayatn Bugnk artlar ve Gebe
Nfusun Sedantarizasyonu, Siyasal Bilg. Fak.Dcrg. XIX, No:l,
1964

Selim Refik: Azerbaycan adrlar, Azerbaycan Yurt Bilgisi

Mec. say: 11 1932
Talt Mmtaz Yaman: Mtesellindik Mcssesesine Dair, Trk
Hukuk tarihi Derg.I.
Tayyip Gkbilgin: Rumelide Yrkler, Tatarlar vc Evld-
Fihn, Is.957
Tnnies. F.Cenaat ve Cemiyet Nazariyesi (Fndkolu tere.)
1942-43 niv.Konferanslarndan ayr bas.
Tuneer Baykara: Kkboya, sl.niv.Corafya Enst.Derg.Sa
y: 14, 1964
Trkiyenin Shh ve tima Corafyas, Mula (Mentee) San
ca cz:7 Ankara. 1923 (1339)
Vladimirtsov B.Y.Moollarn tima Tekilt (terc.Abdiilkadir nan) Ankara, 1944
Yusuf Durul: Trkmen, Yrk, Avar Hal ve Kilim Motifleri
zerinde Aratrma, Trk Etnografya Derg. 11.1957
Yusuf Ziya: Tahtaclar, Hayat Mec. 1927, say:58
Zeki Yol id Toga: Umum Tiirk Tarihine Giri, Birinci cill,
sl.946 : Trklerde Urk" (Irk) Bilgisi, Bozkurt, Say:5, 1940
:Azerbaycan Tiirk Elnografisine Dir, Azerbaycan Yurt Bilgisi
Mec.Say:18, 1933 :Mogollar Devrinde Anadolu'nun ktisad va
ziyeti, Tiirk Hukuk ve kisat Tarihi Mec. 1.1931
Zimneman: C.C.Sosyoloji Dersleri (Dr.Kurtkan tere.) st.964
Ziya Gkalp: Trk Medeniyeti T a r ih i:A ire iler Hakknda Sos
yoloji Tedkikleri, Dou Mec. Say:7-<S,9,10,11,1943. :
Eski Trklerde tima Tekilat ile Mantk Tasnifler Arasnda
Tenazur, Mill Tclebbuiar Mec.Cilt Say:3,1331 :Trkliin Esaslar, st. :Trk Tresi, st. 1339
Ziya /kaynak: Kmz Kitab Hk.Kiabiyal, Kopuz, Say:5, 1939

R e s in 2

R esim +

R esim 16

'*

Resim 50

Resim SO