Insan Anatomisi Ve Fizyolojisi

TC.
ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 1246

AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 702
AIKRETM FAKLTES OKULNCES RETMENL LSANS PROGRAMI
NSAN ANATOMS VE
FZYOLOJS
Yazarlar
Prof.Dr. Nefle TUNEL nite 1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12
Prof.Dr. Sleyman AYDIN nite 1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12
Yard.Do.Dr. Melih ZEYTNOLU nite 1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12
Editr
Prof.Dr. Sleyman AYDIN
ANADOLU NVERSTES
www.evrenselpdf.com
Bu kitabn basm, yaym ve satfl haklar Anadolu niversitesine aittir.

"Uzaktan retim" tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr.
lgili kurulufltan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt
veya baflka flekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz.
Copyright 2000 by Anadolu University
All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without
permission in writing from the University.
UZAKTAN RETM TASARIM BRM

Genel Koordinatr
Prof. Dr. Levend Kl
Genel Koordinatr Yardmcs
Prof. Dr. Murat Barkan
Yard. Do. Dr. Erhan Erolu
retim Tasarmcs
Yard. Do. Dr. Erhan Erolu
Program Yneticisi
Prof. Dr. Grhan Can
Grafik Tasarm Ynetmenleri
Do. T. Fikret Uar
r. Gr. Cemalettin Yldz
Televizyon Programlar Yneticisi
Prof. Yaln Demir
Dil ve Yazm Danflmanlar
Yard. Do. Dr. Hlya Pilanc
Okt. Necip Hatipolu
Okt. Gnl Yksel
lme Deerlendirme Sorumlular
r. Gr. Ayflegl Tokbudak
r. Gr. Mutlu Dnmez
Kitap Koordinasyon Birimi
Yard. Do. Dr. Feyyaz Bodur
Uzm. Nermin zgr
nsan Anatomisi ve Fizyolojisi
Kapak Dzeni
Do. T. Fikret Uar
Dizgi
Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi
ISBN
975-492-997-1
5. Bask
Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 1500 adet olarak baslmfltr.
ESKfiEHR, Haziran 2006
www.evrenselpdf.com
iii
indekiler
indekiler
Vcudun Organizasyonu ....................................................... 1
NTE 1
ANATOM VE FZYOLOJNN TANIMI VE TERMNOLOJS................... 3

VCUDUN ORGANZASYON DZEYLER .............................................. 7
BLMDE LATNCENN NEM (Lingua Latina) VE BAZI ZELLKLER..9
Latince Kelimelerdeki Sessiz Harflerin Okunuflu ..................................... 9
Latince Kelimelerdeki Sesli Harflerin Okunuflu ....................................... 10
ANATOMK POZSYON, YN, PLAN VE KESTLER ............................... 11
ANATOMK DURUfi ................................................................................... 11
VCUT BLGELER ................................................................................... 14
VCUT BOfiLUKLARI ................................................................................. 17
HOMEOSTASS ........................................................................................... 18
zet ............................................................................................................. 19
Deerlendirme Sorular .............................................................................. 19
Dflnelim, Tartflalm ................................................................................ 20
Yararlanlan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................ 20
Vcudumuzu Oluflturan Temel Birimler ............................ 21
NTE 2
VCUDUMUZUN KMYASAL YAPI TAfiLARI ........................................... 23

HCRE ZARI ............................................................................................... 24
HCRE NDE BULUNAN ORGANELLER ............................................... 28
HCRE OALMASI .................................................................................. 32
DOKULAR ................................................................................................... 33
Epitel Dokusu ............................................................................................. 33
Ba ve Destek Dokusu .............................................................................. 35
Kas Dokusu ................................................................................................. 38
Sinir dokusu ................................................................................................ 39
zet...............................................................................................................40
Deerlendirme Sorular................................................................................ 41
Dflnelim, Tartflalm.................................................................................. 42
Yararlanlan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar .............................................42
Hareket Sistemi ..................................................................... 43

HAREKET SSTEM (SYSTEMA LOCOMOTORIUM) ................................. 45
Kemik Dokusu ve skelet Sistemi (Systema Sceleti; Osteologia)............. 45
Bafl Kemikleri (Ossa cranii) ............................................................... 48
Paranazal Sinuslar ............................................................................... 50
Omurga (Columna vertebralis) .......................................................... 51
Gs Kemikleri (Ossa thoracis) ...................................................... 51
st Taraf Kemikleri (Ossa membri superioris) ................................ 52
Alt Taraf Kemikleri (Ossa membri inferioris) .................................. 53
Eklemler (Arthrologia) ............................................................................... 56
Kas Dokusu ve Kaslar ............................................................................... 58
skelet Kaslar (izgili kaslar) ............................................................ 60
Kalp Kas ............................................................................................ 65
Dz Kaslar .......................................................................................... 66
zet.............................................................................................................. 67
www.evrenselpdf.com
NTE 3
iv
indekiler
Yararlanlan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar.............................................. 68
NTE 4
Vcudumuzu Saran rt: Deri ............................................ 69

DER (INTEGUMENTUM COMUNE, CUTS) ............................................ 71
Derinin Yaps ............................................................................................. 71
SUBKUTS ................................................................................................... 71
DERMS ....................................................................................................... 72
EPDERMS .................................................................................................. 78
zet.............................................................................................................. 81
Deerlendirme Sorular............................................................................... 81
Dflnelim, Tartflalm................................................................................. 82
Yararlanlan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar............................................. 82
NTE 5
Sinir Sistemi .......................................................................... 83

SNR SSTEM (SYSTEMA NERVOSUM .................................................... 85
SNR SSTEMN OLUfiTURAN HCRELER .............................................. 86
Nronlar ...................................................................................................... 87
AKSYON POTANSYEL ............................................................................ 88
Nronlar Aras Balantlar ve Sinaps ......................................................... 89
MERKEZ SNR SSTEM (SYSTEMA NERVOSUM CENTRALE) .............. 91
PERFERK SNR SSTEM (SYSTEMA NERVOSUM PERIPHERICUM) .... 102
Duyu Sinirleri (Afferent Sinirler) ................................................................ 102
Motor (Efferent) Sinirler ............................................................................. 103
SNR SSTEM NASIL ALIfiIR ................................................................... 105
zet.............................................................................................................. 106
NTE 6
Duyu Organlar ...................................................................... 109

DUYU ORGANLARI (ORGANA SENSUUM; AESTHESOLOGA) ............ 111
Dokunma Organ (Organum tactus) ......................................................... 111
Koku organ (Organum Olfactus) ............................................................. 111
Gzn Yardmc Oluflumlar (Organa Oculi Accessoria) ......................... 113
Gz Kresi (Bulbus Oculi)......................................................................... 115
flitme ve Denge Organ (Organum Statoacusticus) ................................. 119
Tat Organ (Organum Gustus) ................................................................... 123
zet ............................................................................................................. 125
Dflnelim, Ttartflalm................................................................................. 126
NTE 7
Salg Sistemi (Endokrin Sistem) ...................................... 127

SALGILAR (HORMONLAR) .................................................................... 129
Hormonlarn Yaps, Sentezi ve Snflandrlmas....................................... 129
Hormonlarn Etki Mekanizmas ..................................................................131
SALGI BEZLER VE SALGILADIKLARI HORMONLAR ......................... 131
Hipotalamus ................................................................................................ 132
Hipofiz Bezi (Hypophysis; Glandula Pituitaria)......................................... 134
www.evrenselpdf.com
indekiler
n Hipofiz (Adenohypophysis; Pars Glandularis) ........................... 135

Ara Hipofiz (Pars ntermedia)............................................................. 136
Arka Hipofiz (Neurohypophysis; Pars Nervosa)................................ 136
Epifiz Bezi (Glandula Pinealis; Corpus Pineale) .......................................137
Tiroid ve Paratiroid Bezleri (Glandula Thyroidea ve Glandula
Parathyroidea).............................................................................................. 137
Bbrekst Bezi (Glandula Suprarenalis) ................................................139
Mineralokortikoidler ........................................................................... 141
Glukokortikoidler ............................................................................... 141
Seks Hormonlar ................................................................................. 141
Pankreas (Pancreas) ....................................................................................141
Ovaryum ve Testisler ..................................................................................144
DER HORMON SALGILAYAN YAPILAR ............................................... 146
Kalp ............................................................................................................. 146
Bbrek ......................................................................................................... 146
Ya Dokusu ................................................................................................ 146
zet.............................................................................................................. 147
Yararlanlan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................ 148
Dolaflm Sistemi ..................................................................... 149
NTE 8
DOLAfiIM SSTEM (KARDYOVASKLER SSTEM) VE NEM ............. 151

KALP (COR) ................................................................................................ 152
DAMARLAR ................................................................................................. 160
KAN ............................................................................................................. 166
zet.............................................................................................................. 175
Solunum Sistemi ................................................................... 177
NTE 9
SOLUNUM SSTEM (SYSTEMA RESPIRATORIUM) VE NEM .............. 179

Solunum Yollar .......................................................................................... 180
st solunum yollar ............................................................................ 181
Alt solunum yollar ............................................................................. 186
AKCERLER (PULMONES) ....................................................................... 188
SOLUNUM MEKAN ............................................................................... 193
zet.............................................................................................................. 195
Sindirim Sistemi ..................................................................... 197

SNDRM SSTEM (SYSTEMA DIGESTORIUM) VE NEM ................... 199
AIZ BOfiLUU (CAVUM ORIS) ...............................................................201
YUTAK (PHARYNX) ................................................................................... 204
YEMEK BORUSU (OESOPHAGUS) ........................................................... 204
MDE (GASTER; VENTRICULUS) ............................................................... 206
NCE BAIRSAKLAR (INTESTINUM TENUE)............................................ 209
www.evrenselpdf.com
NTE 10
vi
indekiler
Onikiparmak Barsa (Duodenum) ....................................................... 210

Bofl Barsak (Jejunum) ............................................................................. 213
Kvrm Barsak (lleum) ............................................................................. 213
KALIN BAIRSAKLAR (INTESTINUM CRASSUM) .................................... 214
Kr Barsak (Caecum) .............................................................................. 215
Kolon (Colon) ............................................................................................. 215
Rektum (Rectum) ........................................................................................ 216
BESN LETLMES VE VENA PORTA ........................................................ 217
SNDRM SSTMNN DIfi SALGI YAPAN EKLER .................................217
Pankreas (Pancreas) ....................................................................................217
Karacier (Hepar) ....................................................................................... 218
zet...............................................................................................................223
NTE 11
Boflaltm Sistemi .................................................................... 225

BOfiALTIM SSEM (ORGANA UROPOIETICA) VE NEM .....................227
BBREKLER (REN) ..................................................................................... 228
Nefron........................................................................................................... 231
Bbrek Tblleri (Tubulus Renalis) .......................................................... 234
RETER (URETER) ......................................................................................238
DRAR KESES (VESICA URINARIA) ........................................................ 238
RETRA (URETHRA) .................................................................................. 239
zet...............................................................................................................240
NTE 12
reme Sistemi ....................................................................... 243

REME ORGANLARI (ORGANA GENTALIA) VE NEM ...................... 245
ERKEK REME ORGANLARI (ORGANA GENTALIA MASCULINA) ....... 245
Erkek reme Organlar ( Genital Organlar; Organa Genitalia
Masculina nterna) ...................................................................................... 246
Testis (Erbezi; Orchis) ........................................................................ 246
Boflalma Yollar ...................................................................................250
Aksesuvar Bezler ................................................................................ 252
Dfl reme Organlar (Dfl Genital Organlar; Organa Genitalia
Masculi Externa) ......................................................................................... 254
Scrotum (Erbezi Torbas) .................................................................. 254
Penis .................................................................................................... 254
Dfi REME ORGANLARI (ORGANA GENTALIA FEMININA)................ 256
Difli reme Organlar ( Genital Organlar; Organa Genitalia Feminina
nterna) ........................................................................................................ 256
Ovaryum (Yumurtalk) ....................................................................... 256
Boflaltma Yollar (Tuba Uterina; Salpinx; Fallop Borusu) ................258
Uterus (Rahim; Ana Rahmi) ............................................................... 259
Vagina (Hazne; Kolpos) ..................................................................... 262
Dfl reme Organlar (Dfl Genital Organlar; Organa Genitalia
Feminina Externa)........................................................................................ 264
www.evrenselpdf.com
indekiler
Vulva ....................................................................................................264
Meme (Mamae) ........................................................................................... 266
zet...............................................................................................................268
Kaynaka...................................................................................................... 271
Yant Anahtar ............................................................................................ 272
Szlk ......................................................................................................... 273
Dizin ........................................................................................................... 277
www.evrenselpdf.com
vii
viii
nsz
nsz
Sevgili renciler, nsan Anatomisi ve Fizyolojisi'ni ele alan elinizdeki bu kitap, alann klasik ders kitaplarndan farkl ve uzaktan retim yntemlerine uygun
olarak hazrlanmfltr. Bu yntem ile varlmak istenen hedef, okuyucuya kendi
baflna anlama ve renme kolayl salayarak en yksek verimin alnmasdr.
Bu amaca ynelik olarak her nitenin baflnda, ifllenen nite ile ilgili olmak zere amalar, iindekiler, alflma nerileri ve gnlk yaflamda karflmza kabilecek
olaylardan rlmfl bir sorun tanm bulunmaktadr.
Kitapta anatomi ve fizyoloji alanndaki bilgilerin temel bilgiler olmasna ve gereksiz ayrntlarn bulunmamasna gayret edilmifltir. Anlama kolayl salama asndan yap ve ifllev arasnda, renilmesi gerekli olan hcre ve doku bilgisi, ana
hatlaryla ve sadece gerektii zaman verilmeye alfllmfltr. Her nite iinde farkl younlukta olmak zere nitelerde bulunan flekil, mikroskopik grnt ve tablolarn, konularn anlafllmasnda yarar olacaktr.
Anatomi ve fizyoloji alannda gerek anlatm gerek flekil asndan bilgilerin olabildiince btnsellik iinde sunulmaya alflld, ancak herfleyden nce zet olarak verilmeye gayret edildii unutulmamaldr. Bu nedenle, kitapta yer verilmemifl olan daha ayrntl ve st dzeydeki bilgiye eriflmek istenildiinde dier kaynaklara baflvurulmasnda yarar vardr. Her nite sonunda bulunan zet ile konuyu tekrar anmsamamz ve deerlendirme sorular ile de, okunduu halde yeterince anlafllmamfl olan konularn neler olduunun farkna varmamz salanmfltr.
Kitabmz, konular renmemizi salayan aralardan sadece birisini oluflturmaktadr. Televizyon programlarnn dzenli olarak izlenmesi renme srecinin hi
kuflkusuz ok nemli bir dier ksmn oluflturacaktr.
Bu kitabn belirli bir sre iin yararl olan bir ders kitab olarak kalmayp, meslek
yaflamnz boyunca elinizin altnda bulunacak bir bilgi kayna oluflturabilmesi
dileiyle baflarlar temenni ederim.
Editr
Do.Dr. Sleyman AYDIN
www.evrenselpdf.com
Vcudun
Organizasyonu
Amalar
Bu niteyi alfltktan sonra;

anatomi ve fizyolojinin ne olduunu tanmlayabilecek,
insan vcudunun yap ve ifllevi arasndaki iliflkiyi syleyebilecek,
anatomi ve fizyoloji bilimlerinde kullanlan Latincenin nemini aklayabilecek,
canllarn ayrdedici zellikleri sayabilecek,
insan vcudundaki blge ve boflluklarn isimlerini yazabilecek,
insan vcudunu incelerken kullanlan anatomik duruflu tanmlayabilecek,
vcudun i dengesi ve nemini syleyebileceksiniz.
indekiler
Anatomi ve Fizyolojinin Tanm ve Terminolojisi

Vcudun Organizasyon Dzeyleri
Bilimde Latincenin nemi (Lingua Latina) ve Baz zellikleri
Anatomik Pozisyon, Yn, Plan ve Kesitler
Anatomik Durufl
Vcut Blgeleri
Vcut Boflluklar
Homeostasis
alflma nerileri
niteyi alflmaya bafllamadan nce:
Vcudunuzun ksmlarn liste halinde yazmaya alflnz.
Vcudunuzda bulunan en kk birimin ne olabileceini saptamaya alflnz.
Srekli olarak deiflen dfl koflullarn varlna ramen, vcudunuzun nasl
dengede kalabildiini aklamaya alflnz.
www.evrenselpdf.com
Vcudun Organizasyonu
Resim 1. 1. 18. Yzyldaki anatomi dersi
Sorun Tanm
Mehmet Bey, fabrika mdrlnden emeklidir. Torunuyla oynamaktan byk
keyif alan Mehmet Bey, uzun sredir bu yaramazla oynarken hissettii arlardan flikayetidir. Bafllangta kendisi iin nemsemedii arlarn, benzer flekilde
torununda da bafllamasyla, endiflelenerek bir doktora gitmeye karar verir. Ancak, hangi doktora gideceine karar veremez. Sonunda deontoloji alannda yksek lisans yapan komflusuna sorununu amaya karar verir. O sralar, konusuyla youn flekilde ilgilenmekte olan komflusu, Mehmet Bey iin dahiliye, gastroenteroloji ve algoloji uzmanlarna; torunu iin ise ocuk doktoruna baflvurmalarn
nerir. Ancak; sylenilen baz yabanc terimler, baflvurmas gerektii blmlerin
ok sayda olmas ve torunuyla kendisinin farkl blmlere gitmesi gerekmesi konusunda Mehmet Beyin akl karflmfltr. Mehmet Bey, akln karfltran bu noktalar aklamas iin komflusundan yardm ister. Mehmet beyin torunuyla yakn
iliflkisini bilen komflusu, flimdiye kadar bu terimleri renmemifl olmasn hayretle karfllayarak Genelden zele doru, sorununuz ile ilgili blmleri nermifltim.
Aslnda ciddi bir sorununuz olduunu dflnmyorum diye konuflur ve ekler
Yaflnzn ve aldnz eitimin kazandrd deneyimle bu terimleri de bildiinizi zannediyordum. Yetiflkin ve ocuk vcdunun yap ve iflleyiflleri hakknda bilgi sahibi olsaydnz, yafladnz salkla ilgili bu sorunlarn zmnde nemli
yararlar salayacakt. Mehmet Bey, bu szler zerine kendisi iin bir dahiliye
uzmanna, torunu iin de bir ocuk doktoruna baflvurmaya karar verir ve zaman geirmeden de insan vcudunun yaps ve iflleyifli hakknda temel bilgi edinmenin gerekli olduunu dflnr.
www.evrenselpdf.com
ANATOM VE FZYOLOJNN TANIMI VE

TERMNOLOJS
Vcudumuzun yap ve iflleyiflini anlamada temel bilgileri edinmemizi salayan iki
bilim dal, anatomi ve fizyolojidir. Anatomi, canl vcudunu oluflturan ve belirli grevleri stlenen organ ve oluflumlarn yerini ve yapsn inceler. Fizyoloji ise
bu yaplarn ifllevlerini incelemekte ve aklamaktadr. Anatomi, vcudumuzun
gzle grlebilen ana hatlarndan, modern cihazlar araclyla grlebilen en kk yapsal birime kadar genifl bir alflma alanna sahiptir.
Vcudumuzdaki yaplara iliflkin ok sayda bilgi yn varlnda, anatomi eitimi nasl yaplabilmektedir?
Anatomi bilimindeki bilgilerin farkl dzeylerde retim yntemi ve konulara
yaklaflm farkll nedeniyle anatomi baz dallara ayrlmfltr. Bunlara rnek olarak flunlar verilebilir:
Yzeyel anatomi (Artistik Anatomi)
Makroskopik anatomi (Gross anatomi)
Toporafik anatomi
Sistematik anatomi
Cerrahi anatomi
Mikroskopik anatomi (Histoloji)
Geliflimsel anatomi (Embriyoloji)
Karfllafltrmal anatomi (Komparatif anatomi)
Anatomi: Vcudu oluflturan ve belirli grevleri stlenen organ ve oluflumlarn
yerini ve yapsn inceler.
Fizyoloji: Canl vcudunun ve bu vcudu oluflturan organ, doku, ve hcrelerin
ifllevlerini inceler.
Yaygn olarak anatomi eitiminde kullanlan yntem sistematik anatomidir.
Sistematik anatominin ele ald konular da flunlardr:
Hareket sistemi (Lokomotor sistem)
Osteoloji (Kemikbilimi; Osteologia)
Artroloji (Eklembilim; Artrologia )
Miyoloji (Kas bilim; Myologia)
Dolaflm veya Damar sistemi (Systema vasorum)
Sinir sistemi (Systema nervosum)
Duyu organlar (Organa sensuu)
salg bezleri (Endokrin sistem; Endocrinologia)
Sindirim sistemi (Systema digestorium)
Solunum sistemi (Systema respiratorium)
Urogenital sistem (Systema urogenitale)
www.evrenselpdf.com
Anatomi: Vcudu oluflturan ve

belirli grevleri stlenen organ ve
oluflumlarn yerini ve yapsn inceler.
Fizyoloji: Canl vcudunun ve bu
vcudu oluflturan organ, doku, ve
hcrelerin ifllevlerini inceler.
Sa
Deri
fiekil 1. 2b. Kemikler
fiekil 1. 2a. Deri
Beyin
Sinirler
fiekil 1. 2c. Kaslar
www.evrenselpdf.com
fiekil 1. 2d. Sinir sistemi
Omurilik
Epifiz
(Pineal)
Hipofiz
Paratiroid
Tiroid
Kalp
Bbrekst
bezleri
Pankreas
Kan
damarlar
Ovaryum
Testis
fiekil 1. 2e. salg bezleri
fiekil 1. 2f. Dolaflm sistemi
Burun
boflluu
Yutak
Ductus
thoracicus
Timus
Soluk
borusu
Akcierler
Az
boflluu
Grtlak
Bronfllar
Lenf
nodlleri
Dalak
Lenf
damarlar
fiekil 1. 2g. Lenf dolaflm
fiekil 1. 2h. Solunum sistemi
www.evrenselpdf.com
Az
boflluu
Yutak
Tkrk
bezleri
Yemek
borusu
Karacier
Mide
Pankreas
nce
barsaklar
Kaln
barsaklar
Safra
kesesi
Rectum
Bbrek
Ureter
Sidik
kesesi
Ans
Uretra
fiekil 1. 2j. Boflaltm organlar
fiekil 1. 2i. Sindirim sistemi
Tuba
uterina
Ovaryum
Prostat
Ductus
deferens
Uterus
Penis
Testis
Resim 1. 2k. Erkek reme organlar
www.evrenselpdf.com
Vagina
Resim 1. 2k. Difli reme organlar
Anatomik olarak farkl bafllklar altnda gruplandrlan vcut ksmlar,

birbirleriyle uyumlu olarak nasl alflyor?
nsan vcudunun yap ve fonksiyonu, birbirinden ayrlmayan, birbirini tamamlayan bir btndr. Anatomi bu btnn yapsn inceler, ifllevini aklamak ise
farkl bir bilim dalnn alanna girer. Bu anatomik yaplarn nasl alfltn anlamamz salayan bilim dal ise fizyolojidir. Vcudun iflleyiflini, dier deyiflle fonksiyonlarn aklar.
VCUDUN ORGANZASYON DZEYLER

Vcudumuzu oluflturan tm yaplar, kimyasal dzeyde bir organizasyonun sonucudurlar. eflitli atomlar birleflerek moleklleri ve bu molekller de birleflerek
makromolekl ad verilen daha byk yaplar olufltururlar. Makromolekller
ise organel ve giderek canl zellii gsteren en kk birim olan hcreleri oluflturacak flekilde organize olmufllardr.
Molekl
Organel
Hcre
Doku
Organ
Sistem
Organizma
Resim 1. 3. Vcudun organizasyon dzeyleri
www.evrenselpdf.com
Uyum iinde alflan paralardan

oluflan ve ayrlmaz bir btn olan
insan vcudunun yaps anatominin;
ifllevi ise fizyolojinin inceleme
konusudur.
Hcreler belirli bir dzende bir araya gelerek dokular, farkl dokularn bir araya gelmesiyle de organlar oluflturmaktadr. Karmaflk bir ifllemin yryebilmesi
iin ise farkl organlar bir araya gelerek sistemleri olufltururlar. Sistemler bir araya
gelip, birbirleriyle belli bir denge ve dzen iinde alflmas sonucunda organizmay meydana getirirler.
Canl zellii gsteren hcreler, neden birarada bulunma gereksinimi
duyarlar?
Atom dzeyinden, sistem dzeyine uzanan bu farkl yaplanmann nedeni, organizma denilen bu birliktelik sayesinde, salkl ve normal bir flekilde varln
devam ettirebilmesidir. rnek olarak; pankreas, mide, karacier, ince barsaklar,
dil, difller, safra salgs... tek tek ele alnd zaman yaptklar ifller birbirlerinden
ok farkl ve anatomik olarak vcudun farkl yerlerinde bulunmaktadrlar. Oysa
bunlar tm tek bir amaca, sindirime hizmet etmektedirler. Bu nedenle bir sistem (sindirim sistemi) oluflturmufllardr. Mide ierisinde bir hcre hidroklorik asid
yaparak sindirime nemli katkda bulunurken, midenin i yzeyinde baflka bir
hcre grubu salgladklar mukus ad verilen zel salg sayesinde salglanan asidin zararl etkilerinden mideyi korumaktadr. Vcudu oluflturan sistemlerde bu
ve benzeri nedenlerle hcre ve dokularn organizasyonuna gerek bulunmaktadr.
Basit bir canl olan hcre ile bunlarn oluflturduu karmaflk bir organizmann ortak canl zellikleri var m?
Canllarn genel zellikleri: Vcutta

gerekleflen tm kimyasal ifllemler,
metabolizma olarak adlandrlr.
Vcudun gereksinim duyduu
enerjiyi elde etmek iin yapt ykm
ifllemlerine, katabolizma ad verilir.
Var olan enerjinin kullanmyla vcut
iin gerekli yaplarn oluflturulmasna
anabolizma ad verilir. Boyut ve
hcre says fleklindeki geliflmeye,
byme ad verilir. Farkl iflleri
yapabilmek iin hcrelerin
aralarnda ifl blm yapmasna,
farkllaflma (diferansiyasyon) ad
verilir. evreden gelen uyarlar
alabilme ve gerekli tepkiyi verebilme
beceresine, uyarlabilme ad verilir.
Herhangi bir uyarnn bir baflka yere
aktarlabilmesine, iletebilme
(konduktivite) ad verilir. Hcre ve
dokularn boylarn ksaltma
biiminde flekil deifltirebilmelerine,
kaslma (kontraktilite) ad verilir
Yeni hcre ya da bireylerin
oluflmasna, reme ad verilir.
Canllarn ayrdedici zelliklerini ksaca sralamak da mmkndr. Bunlar:

Metabolizma: Vcutta gerekleflen tm kimyasal ifllemleri ve sreleri kapsamaktadr. Metabolizma, iki alt kategoriden meydana gelir:
Katabolizma: Vcudumuzun ayakta kalabilmesi iin gerekli enerjiyi elde
edebilmek amacyla yapt ykm ifllemleridir.
Anabolizma: Vcudumuzun enerji kullanarak eflitli yap ve birimleri infla etmesidir. Metabolizmann salkl bir flekilde yryebilmesi iin; besinlerin
vcuda alnmas, sindirilmesi, hcrelere kadar ulafltrlmas, hcreler tarafndan ieri alnp ifllenmesi ve enerji elde edilmesi, bu enerjinin de kullanlmas ile ihtiya duyulan birimlerin infla edilmesi ve nihayet artklarn uzaklafltrlp atlmas gerekmektedir.
Byme: Bazen boyut olarak, bazen hcre saysnn artmas fleklinde grlebilen geliflmedir.
Farkllaflma: Hcrelerin aralarnda ifl blm ve farkl ifller yapabilmeleri iin
zelleflmifl hcre tiplerine dnflme srecidir. Farkllaflma (diferansiyasyon) sonucunda ifllev olarak olduu gibi, yapsal olarak da hcreler arasnda nemli deiflikliklere neden olur. Eer, tm hcrelerimiz dllenen ilk hcre gibi hibir farklla sahip olmasayd, bugnk gibi eriflkin bir birey olarak yaflamamz olanaksz
olurdu.
Uyarlabilme: dnyamzda ve evremizde olan biten her fleyden haberdar
olup gerektiinde vcudumuzun yeniden ortama uyum salamaya alflmamz bu
uyarlabilme becerisi sayesinde olmaktadr. rnein; ok scakta terler, soukta
titreriz; merdiven ktmzda kalbimizin atfllar artar, elimize bir fley batt zaman elimizi hemen geri ekeriz. Tm bu davranfllar uyarlabilme zelliinin varl sayesinde olmaktadr.
www.evrenselpdf.com
letebilme (konduktivite): Herhangi bir uyarnn sinir ad verilen, zelleflmifl hcreler araclyla taflnmasdr.
Kaslabilme (kontraktilite): Hcrelerin boylarn ksaltarak flekil deifltirme yetenekleridir. rnein, kas hcreleri ileri derecede kaslabilme yeteneine sahiptirler.
reme: Hasar gren bir doku parasndaki hcrelerin yerine yeni hcrelerin
oluflmasdr. Onarm da reme ile gerekleflmektedir. Yeni bireylerin oluflmasyla canl trnn devam ancak reme ile mmkndr.
BLMDE LATNCENN NEM (Lingua Latina) VE BAZI

ZELLKLER
Biyoloji gibi canllarla ilgili bilimlerde ve zellikle anatomi alannda Latince terimlerle karfllaflmak kanlmazdr. Vcuttaki yaplarn adlar, birok bilim alannda
olduu gibi, anatomide de uluslararas dil ve anlam birlikteliini salayabilmek
amacyla Latince olarak ifade edilmektedir. Bilimsel alanda kullanlan Latincedeki terimler genellikle, Trkeden farkl olarak, yazld gibi okunmaz. Ayrca
okunduu gibi de yazlmaz. Trkeden ok farkl yazm ve sylenifl flekillerine
sahip olan bu Latince terimler, Anatomi ve Fizyoloji gibi biyolojik bilimleri renmeye alflanlar iin glklere neden olabilmektedir. Kanlmaz olarak anatomi
ve fizyoloji konularn ele alrken karflmza kacak olan Latince terimlere iliflkin
baz ksa bilgiler, zellikle okunufllarna iliflkin ksa bilgiler edinmek yararl olacaktr.
Latince ile Trke arasndaki kelimelerin okunuflundaki farkllklar
nelerdir?
Latincede, Trkedeki gibi sesli ve sessiz harflerden oluflan 25 harf vardr.
Sessiz harfler, nlerine gelen sesli harflere gre farkl flekilde okunmaktadrlar.
Sessiz harfler, tek ve ok harften oluflabilirler.
Latince Kelimelerdeki Sessiz Harflerin Okunuflu

Tek harften oluflan sessiz harflere rnek:
C harfi; a, o, u gibi sesli harflerden nce gelirse k olarak, e, i, ae, oe ve y
harflerinden nce gelirse s olarak okunmaktadr.
G harfi, genellikle Trkede olduu gibi kullanlmakla birlikte, ayrcalklar bulunmaktadr. Bu ayrcalklara rnek olarak, gnlk yaflantmzda kullanlmakta
olan jelatin verilebilir. Okunuflundan farkl olarak Latincede bu kelime gelatina olarak yazlmaktadr.
J harfi, bir kelimenin baflnda ve sesli harfin nnde ise y olarak okunur.
T harfi, genellikle Trkede olduu gibi kullanlr, ancak kelime ierisinde ia,
ie, io gibi ift sessizlerden nce gelirse s gibi okunur.
X harfi, ks gibi okunur.
V harfi ise Trkede olduu gibi okunmaktadr.
Latincedeki tek harfli sessizlere rnekler
Okunufl flekli
Yazlfl flekli
Caverna
kaverna
Cupula
kupula
Caput
kaput
Cava
kava
Cisterna
sisterna
www.evrenselpdf.com
Fizyoloji ve zellikle anatomide,

Trkeden farkl yazlfl ve okunufla
sahip olan Latince terimler sklkla
kullanlr.
10
Caecum
sekum
Coeliacus
sliakus
Gingiva
gingiva
Gelatina
jelatina
Junctura
Yunktura
Jejunum
Yeyunum
Aqua
akua (ya da akuva)
Portio
porsiyo
Adventitia
adventisiya
Radiatio
radiyasio
Articulatio
artikulasio
Axis
aksis
Flexura
fleksura
Plexus
pleksus
Coxa
koksa
Vena
vena
Vertebra
vertebra
Ventral
ventral
Visceral
visseral
ok harften (birden fazla harfin oluflturduu) oluflan sessizlere rnek:
Ch, k olarak okunur.
Th, t olarak okunur.
Rh, r olarak okunur.
Ph, f olarak okunur.
Ps, Trkede olduu gibidir.
Sch, genellikle Almancada olduu gibi fl gibi okunmakla
birlikte, skolarak okunan baz istisnalar bulunmaktadr.
Latincedeki ift harfli sessizlere rnekler
Okunufl flekli
Yazlfl flekli
chiasma
kiasma
bronchus
bronkus
thorax
toraks
rhino
rino
pharynx
farinks
Psychologia
psikologia
Schizophrenia
flizofrenia
schium
iskiyum
Latince Kelimelerdeki Sesli Harflerin Okunuflu

Trkedeki gibi okunan sesli harfler: a, e, ve o harfleridir.
Y harfi, genellikle i gibi okunur. Systema (sistema) rnek olarak verilebilir.
i harfi ise ounlukla Trkede olduu gibi okunmakla birlikte, sesli harflerden
nce geldii zaman bazen y gibi okunmaktadr.
Birok szckte birden fazla sesli harfin yan yana bulunduu (diphtongus)
grlebilir.
ae, e olarak okunur.
au, av olarak okunur.
ei, ey olarak okunur.
eu ve oe, olarak okunur.
www.evrenselpdf.com
Anatomik Pozisyon, Yn, Plan ve Kesitler-Anatomik Durufl
Latincedeki ift sesli harflerin okunufluna

Yazlfl flekli
Caesar
autonomicus
nuclei
Oedema
eucalyptus
rnekler
Okunufl flekli
sesar
avtonomikus
nukley
dema
kaliptus
Latincede adlarn tekil ve oul olmalar yansra; cins (genus) ve hal (casus)
zellikleri bulunmakta ve bu zellikler ekime urayarak kk deiflikliklere uramaktadr. rnein cor - cordis, caput - capitis, hepar - hepatis gibi.
ANATOMK POZSYON, YN, PLAN VE KESTLER

Vcudumuzda bulunan organ ve oluflumlarn yerini tanmlayabilmek iin yn,
plan ve kesitlere iliflkin ortak terimler kullanlmaktadr. Bunlardan bazlar ve anlamlar Tablo 1.1de verilmifltir.
Tablo 1. 1. Anatomik ynlere iliflkin terimler. Parantez iinde verilen terimler, eflanlaml olarak kullanlabilen terimlerdir
Terim
Tan m
rnek
Superior (cephalic, cranial)
Yukarya, bafl ksma doru
Akcierler, midenin superiorundadr.
nferior (caudal)
aflaya, ayaklara doru
Bbrekler kalbe gre inferiorda bulunurlar.
Anterior (ventral)
n tarafa doru
Sternum omurgann anteriorunda bulunur.
Posterior (dorsal)
arka tarafa doru
omurga sternumun posteriorunda bulunur.
Proximal
vcudun merkezine doru
omuz elin proksimalindedir.
Distal
vcudun dfl merkezine doru
el, omuzun distalindedir.
Madial
orta hatta doru
ulna radiusun medialindedir.
Lateral
orta hattan uzaa doru
Bafl parmak orta parman lateralinde bulunmaktadr.
Profundus
deride, yzeyden uzakta bulunan
Sperficial
yzeysel yerleflime sahip olan.
ANATOMK DURUfi
Anatomide ele alnan btn organ ve oluflumlar belirli bir durufla gre tanmlanmaktadr. Bu anatomik durufl; karflmzda ayakta duran, bafl dik, gzleriyle ne bakmakta olan kollar yanlara sarkk, avu ileri ne evrilmifl bulunan
bir insana aittir. Yukardaki tabloda verilen tm tanmlamalar bu anatomik durufla gre yaplmaldr.
www.evrenselpdf.com
11
12
Superior
Proximal
Lateral
Medial
Lateral
Medial
Posterior
(dorsal)
Orta hat
(median)
Superior
(diz eklemine gre)
Distal
Anterior
(ventral)
Dorsal
Palmar
Distal
(kasa gre)
Dorsal
Plantar
Inferior
Resim 1. 4. Anatomik durufl
Anatomik plan ve kesitler Organ ve oluflumlarn yerini tanmlayabilmek iin

vcuttan sanal dzlemler geirilerek kesilmifl gibi dflnmek gerekebilmektedir.
Bu dzlem ve kesitler bafllca flunlardr:
horizontal (enine, yeryzne paralel olan)
sagittal (burnumuzu ikiye ayracak flekilde nden arkaya ve yukardan aflaya
doru devam eden)
frontal (coronal) (her iki omuzumuzu n ve arka olarak iki paraya ayracak
flekilde, vcudu yukardan aflaya doru ikiye ayran sanal kesit ve plan)
www.evrenselpdf.com
Superior (cranial)
Frontal
(coronal)
plan
Sagittal plan
Sagittal plan
Transvers
plan
Posterior
Anterior
Inferior (caudal)
Resim 1.5. Anatomik planlar
Klasik olarak yukarda saylan anatomik dzlem uygun flekilde birok organda kesit yaplabilir. Kesitler sz konusu olduunda, yukardakilere ek olarak
apraz (oblik) kesitlerin de alnmas olasdr. Baz organlarda, rnein midede
oblik yerleflimli dz kas tabakas bulunduu bilinmektedir.
www.evrenselpdf.com
13
14
Vcut Blgeleri
Enine kesit
Oblik kesit
(apraz)
Longitudinal kesit
(uzunlamasna)
Resim 1.6. Anatomik kesitler
VCUT BLGELER
Anatomik kesitlerde kullanlan
Latince terimler ve anlamlar
horizon : ufuk
front
: n
sagittus : nden arkaya
oblik
: aprazlamasna
Anatomik durufla sahip bir vcut zerinde, insan vcudu dflardan bakldnda
iki ana bafllk altna incelenir. Bunlar; Aksiyal (axial) ksm. Burada bafl, boyun,
ggs (thorax), karn (abdomen) ve leen (pelvis) bulunur. Uzuvlar (ekstremiteler, yeler, ya da appendikular ksm) st ekstremitelerde; omuz, kol, dirsek, nkol, bilek ve el bulunur alt ekstremitelerde; kala, uyluk, diz, bacak, ayak bilekleri ve ayak bulunur.
www.evrenselpdf.com
15
Vcut Blgeleri
Cranial
Bafl
Frontal
Facial
Oral
Boyun
Nuchal
Acromial
Cervical
Omuz
Gs
Thoracal
Kol
Brachial
Cubital
nkol
Bilek
El
Karn
Olecranal
Antebractial
Abdominal
Leen
Sacral
Carpal
Metacarpal
Coxal
Inguinal
Pubic
Lumbal
Dorsal
Gluteal
Palmar
Uyluk
Femoral
Patellar
Popliteal
Bacak
Crural
Ayak bilei
Ayak
Sural
Tarsal
Plantar
Resim 1. 7. Anatomik duruflta insan vcudunun ksmlar
Vcudun blgeler fleklinde tanmlanmas bize ne gibi yararlar salar?

Anatomik blge ve organ yerlerinin vcudun dflndan tanmlanmasna getirdii pratik kolaylklar nedeniyle, karn n duvar alt blgelere ayrlmfltr.
Bu alt blgelere ayrma ifllemi iki farkl flekilde yaplabilmektedir.
Karn blgesi bir sagittal, bir de transvers izgi ile 4 (drde) ayrlarak kadranlar fleklinde ayrlabilmektedir.
ki adet sagittal, iki adet transvers izgi ekilerek abdominal blge dokuz (9)
ksmda blgeler fleklinde tanmlanabilmektedir. Her iki tanmn kullanlmas
devam etmektedir.
www.evrenselpdf.com
Calcaneal
16
Vcut Blgeleri
Sa
hypochondriac
blge
Sa
lumbal
blge
Sol
Epigastric hypochondriac
blge blge
Umblical
blge
Sol
lumbal
blge
Sa
Sol
iliac Hipogastric iliac
blge
blge
blge
Sa st
kadran
Sa alt
kadran
Sol st
kadran
Sol alt
kadran
Resim 1.8. Karn n duvarnn alt blgelere ayrlmas
Abdominal blgenin isimleri (kadranlar);

sa st kadran
sol st kadran
sa alt kadran
sa alt kadran
Abdominal blgenin dokuz blgeye ayrldndaki adlandrlmas
Latince adlar
Trke anlamlar
Sa ve sol hipokondriyak blgeler
Regio hypochondriaca dexter et sinister
Epigastrik blge
Regio epigastrica
Sa ve sol yan blgeler
Regio lateralis dexter et sinister
Gbek blgesi
Regio umbilicalis
Sa ve sol kask blgeleri
Regio inguinalis dexter et sinister
Pubik blge
Regio pubica
www.evrenselpdf.com
Vcut Boflluklar
VCUT BOfiLUKLARI
nsan vcudunda bulunan organlarn birou, vcudun iinde bulunan boflluklarda bulunur. Bunlar, birisi vcudun arka ksmnda (dorsal); dieri n ksmnda
(ventral olarak) yerleflmifl iki ana boflluk fleklindedir. Dorsal bofllukta beyin ve
omurilik, ventral bofllukta ise torakal ve abdominopelvik boflluk bulunmaktadr.
Dorsal boflluun st ksmnda cranial boflluk, buradan aflaya doru uzanan daha dar ve uzun boflluk, vertebral (spinal) boflluktur. Cranial boflluk iinde beyin,
vertebral boflluk iinde ise omurilik bulunur.
Cranial
boflluk
Thoracal
boflluk
Diaphragma
Abdominal
boflluk
Vertebral
kanal
Pelvis
boflluu
Resim 1.9. nsan vcudundaki dorsal ve ventral boflluklar
www.evrenselpdf.com
17
18
Homeostasis
Vcut boflluklarn birbirinden ne ayrmaktadr?

Ventralde ise; gs boflluu olarak da bilinen torakal boflluk ile daha alt ksmdaki abdominopelvik boflluk arasnda diaphragma ad verilen kasl bir zel yap vardr. Karn boflluu olarak da bilinen abdominal boflluk ile daha alt ksmdaki boflluu oluflturan pelvis boflluunu ayran zel bir anatomik yap yoktur. Diaphragmann stnde bulunan gs boflluunda plevra, altndaki bofllukta ise
periton ad verilen ince zel zarlar bulunmaktadr. Gs boflluu iinde, akcierlerin arasnda, pericardium (perikard) ad verilen ve iinde kalbin bulunduu
zel bir zar bulunmaktadr. Bylece plevra, perikard ve periton boflluklarnn varlndan da bahsedilmektedir.
HOMEOSTASS
Yaflamn salkl ve evre ile uyum
iinde devam edebilmesi iin,
canllarn i ortamlarnn deiflmez
tutulmasna homeostasis ad
verilir.
Hayatn devam iin canlnn i ortamnn deiflmez tutulmas flarttr. Bu sv

ortam; hcreler aras sv= interstisyel sv= i ortam olarak tanmlanr ve hcrelerin
atmosferi gibidir. Hcreler yaflamlar iin her trl maddeyi bu sv ortamdan alr
ve metabolizma sonucu oluflturduklar rnleri de bu ortama boflaltrlar. Hcrelerin
yaflamlarn srdrebilmeleri, i ortamn scaklk ve kimyasal ierik ynnden
(pH= Hidrojen iyonu konsantrasyonu ve ozmatik g gibi) srekli olarak deiflmez
tutulmasna baldr. ortamn deiflmez tutulmas ifli homeostasis olarak
tanmlanr. Organizmada dolaflm, solunum, boflaltm ve sindirim gibi sistemler
srekli olarak homeostasisi salamak iin alflrlar.
www.evrenselpdf.com
zet-Deerlendirme Sorular
19
zet
Deerlendirme Sorular
Vcudumuzu oluflturan tm yaplar; bafllangta eflitli

atomlardan kimyasal dzeyde bafllayarak moleklleri,
makromoleklleri, organelleri ve canl zellii gsteren
hcreleri oluflturacak biimde organize olmufllardr. Hcrelerin de belirli bir dzende bir araya gelmesiyle dokular, ve dokularn bir araya gelmesiyle de organlar oluflmaktadr. Karmaflk bir ifllemin yryebilmesi iin ise
farkl organlar bir araya gelerek sistemleri olufltururlar.
Sistemler bir araya gelip, birbirleriyle belli bir denge ve
dzen iinde alflmas sonucunda organizma oluflur. Organizmay oluflturan ve belirli grevleri stlenen organ ve
oluflumlarn yerini, yapsn inceleyen bilim dal anatomidir. Tm bu yaplarn ifllevlerini (fonksiyonlarn) inceleyen bilim dalna ise fizyoloji ad verilir. Ksaca, uyum
iinde alflan paralardan oluflan ve ayrlmaz bir btn
olan insan vcudunun yaps anatominin, ifllevi ise fizyolojinin inceleme konusudur.
Canllarn genel zellikleri arasnda; vcutta gerekleflen
tm kimyasal ifllemlere metabolizma, gereksinim duyduu enerjiyi elde etmek iin yapt ykm ifllemlerine
katabolizma, ve bu enerjinin kullanmyla vcut iin gerekli yaplarn oluflturulmasna ise anabolizma ad verilir. Canllarn genel zelliklerinden olan byme, boyut
ve hcre says fleklindeki geliflmedir. Hcrelerin aralarnda ifl blm yapmasna ise farkllaflma (diferansiyasyon) ad verilir. Canllarn evrelerinden gelen uyarlar
alabilme ve gerekli tepkiyi verebilme beceresine uyarlabilme, alnan bu uyarnn bir baflka yere aktarlabilmesine, ise iletebilme (konduktivite) ad verilir. Hcre ve
dokularn boylarn ksaltma biiminde flekil deifltirebilmelerine kaslma (kontraktilite) ad verilirken, yeni hcre ya da bireylerin oluflmasna reme ad verilir.
Canllar inceleyen tm bilim dallarnda olduu gibi, fizyoloji ve zellikle anatomide, Trkeden farkl yazlfl ve
okunufla sahip olan Latince terimler sklkla kullanlmaktadr. rnein, Trkede olmayan x harfi ks olarak
okunurken, ph harfleri f olarak okunmaktadr. Superior, st; inferior, alt; anterior n ve posterior, arka anlamna gelen ska kullanlan Latince szcklerdir.
Ayrca, canllarn yaflamlarn salkl ve evre ile uyum
iinde devam ettirebilmeleri iin, canllarn i ortamlarnn deiflmez tutulmasna gereksinmeleri vardr ve buna
homeostasis ad verilir.
1. Afladakilerden hangisi anatominin inceleme alanna

girer?
A. Vcut ifllevlerini incelemek
B. Vcudu oluflturan sistemlerin hastalklarn incelemek
C. Vcudun yapsn incelemek
D. Vcudu oluflturan sistemler arasnda etkileflimi incelemek.
E. Vcudu oluflturan sistemlerin iflleyifl tarzn belirlemek.
2. Afladakilerden hangisi canllarn ortak zelliklerinden
biri deildir?
A. reme
B. Metabolizma
C. Byme
D. Yer deifltirebilme
E. Katabolizma
3. Anatomik durufla aykr olan durum afladakilerden
hangisidir?
A. Yzn ne bakmas
B. Ellerin yukarda olmas
C. Gzlerin ileriye bakyor olmas
D. Avu ilerinin ne doru ak olmas
E. Vcudun dik ve ayakta olmas
4. Afladakilerden hangisi dorsal bofllukta bulunmaktadr?
A. Karacier
B. Mide
C. Kalp
D. Beyin
E. Dalak
5. Yaflamn devam iin i ortamn deiflmez tutulmasna
ne ad verilir?
A. Anatomik durufl
B. Sagittal
C. Cranium
D. Plevra
E. Homeostasis
www.evrenselpdf.com
20
Dflnelim, Tartflalm-Yararlanlan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar
Dflnelim, Tartflalm
1. Anatomik olarak ayn sistem iinde yer alan organlarn
niin farkl yer ve ifllevlere sahip olduunu tartflnz.
2. Bir ocuk ile yafll bir insan arasndaki yara iyileflme
hznn neden farkl olduunu tartflnz.
3. Yaflamn devam iin homeostasisin neden gerekli olduunu tartflnz.
4. Vcudumuzda boflluklar olmasayd canllmzn hangi ynde nasl etkileneceini tartflnz.
5. Uyarlabilme ve sinyal iletebilme (konduktivite) yeteneini kaybeden bir canlnn yaflamnda ne gibi deiflikliklerin olabileceini tartflnz.
Yararlanlan
Kaynaklar
ve
Baflvurulabilecek
Erimolu, C.: Aklamal Anatomi Szl, stanbul niv.

Difl Hekimlii Fakltesi yay., Rektrlk no. 2951,
stanbul, 1982.
Gray, H.: Anatomy, Descriptive and Surgical, Ed. T.P.
Pick, R. Howden. Running Press, Philadelphia,
Pennsylvania 1974.
Snell, R.S.: Clinical Anatomy, 2nd Ed., Little Brown and
Co., Boston 1981.
Tortora, G.J., Anagnostakos, N.P.: Principles of Anatomy
and Physiology, 5th Ed., Harper & Row publ.,
New York, 1987.
Zeren, Z.: nsan Anatomisi. Ekim yaynlar no.2 stanbul
1972.
www.evrenselpdf.com
Vcudumuzu
Oluflturan Temel
Birimler
Amalar

canly oluflturan kimyasal yap zelliklerini sayabilecek,
maddelerin hcreye girifl ve kfl yollarn sayabilecek,
hcre ve organellerinin zelliklerini tanmlayabilecek,
hcre oalmasnn nemini aklayabilecek,
insan vcudunu oluflturan dokularn yap ve ifllevleri arasndaki iliflkiyi
sayabileceksiniz.
indekiler
Vcudumuzun Kimyasal Yap Tafllar

Hcre Zar
Hcre inde Bulunan Organeller
Hcre oalmas
Dokular
zet
Yararlanlan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar
alflma nerileri

Canllarn yapsna giren kimyasal maddeleri yazmaya alflnz.
Tm hcrelerde bulunan ortak yaplar yazmaya alflnz.
Canlln hangi yollar ile devam edebildiini aklamaya alflnz.
Vcudumuzda ka eflit doku olduunu ve zelliklerini yazmaya alflnz.
Sorun tanm
Ali, tarmla geinen kk bir kasabada domufl ve gnlerini etrafndaki doal
gzellikleri inceleyen iyi bir gzlemcidir. lkokul retmeni, fen dersinde, yeryznden buharlaflan sudan yamurun nasl olufltuunu anlatnca; heyecanlanmfl ve kendince sonulara varmaya alflmfltr. Bir baflka fen bilgisi dersinde, Ali
suyun hidrojen ve oksijenden olufltuunu renince, sudan hidrojen ve oksijeni
ayrarak bu olaanst gazlar gzleriyle grmek ister. Fen bilgisi kitaplarndan
birinde grd, suyun elektroliz ile gazlara ayrflmas flemasndan etkilenerek,
evde kimsenin olmad bir srada kendi deney dzeneini kurmaya bafllar. nce byke bir bakr tas alp azna kadar su doldurur. Bakr tasn bir tarafna
daha kk bir alminyum kab ters evirerek stten kapatr. Dier tarafna ise
bir cam bardak kapatr. Artk geriye, oksijen ve hidrojen gazlarn elde etmek iin
elektrik vermek kalmfltr. Eski evin sigortalarn onarmak iin, aabeyinin kul-
www.evrenselpdf.com
22
Vcudumuzu Oluflturan Temel Birimler
land ucu ak elektrik kablolarn, dikkatli bir flekilde, aabeyinin yapt gibi
prize yerlefltirir ve hemen heyecanla su dolu kabn baflna geerek, kablonun plak ularn suya daldrr.
Bakr kap iindeki sudan garip seslerin gelmesini iyi ifl yaptnn kant olarak dflnr ve kablonun ularnn suya ters kapatt tas ve cam bardan altna gelmesine gayret ederek dikkatle gzlem yapmaya alflr. Elleriyle kablolar tutarken, bir taraftan da elektrik akmnn suya daldrlan ucu ak kablolar arasnda nasl getiini dflnr. Ayrca insan vcuduna elektrik akmnn neden
zarar verdiini merak eder. Kat bir yaps olan insan vcudu ile ii su dolu bakr kabn nasl bir benzerlik iinde olduunu merak eder. Derken birden olan
olur. Ani bir patlama ile kendini bir anda uzakta bulan Ali, etrafa dalan ara
gere arasnda flaflkn bir flekilde, bir sre ne yapacan bilemez.
Artk merak yerini korkuya brakmfltr. Korkunun nedeni, elektrik arpmasndan dolay lmden kl pay kurtulmufl olmas deil, evin sigortasn onarmay
bilmedii iin aabeyine, bakr kabn kararan kenarlarn da annesine nasl
aklayacan bilememesidir. Bir taraftan yapt ifllerin izlerini yoketmeye alflrken, bir yandan da geride aklanmas zor bir deney brakmfl olmasna zlr. Ertesi gn, fen bilgisi dersinin devi olan hcre konusunu hazrlamak iin
aabeyinin eve gelip sigortalar onarmasn sabrszlkla beklemeye koyulur.
Ertesi gn, retmenin anlataca hcreyi anlayabilmek iin daha tehlikesiz
grd giriflimlerde bulunmann yararl olacan dflnrken, dflarda, bir tafln zerinde kertenkeleyi grnce baflndan geenleri unutup hayvan korkutmay dener. Korkudan kaan kertenkelenin geride brakt kuyruk, kendi kendine
hareket etmektedir. Baflsz, ayaksz, basit bir kertenleke kuyruunun nasl olup da
ayr bir canl gibi hareketine devam edebildiini merak eden Ali, o anda elektriin kendisini frlatp atan gcn hatrlar. Bu kuyruk iinde de bir g kayna ve hareketi salayan birfleyler olmal diye dflnr. Ancak iinde yeniden uyanan bu merak gideremeden, aabeyinin sesiyle, tekrar yapt iflleri hatrlar ve bu
durumu nasl aklayacan dflnerek, sesin geldii yne doru yrr.
www.evrenselpdf.com
Vcudumuzun Kimyasal Yap Tafllar
23
VCUDUMUZUN KMYASAL YAPI TAfiLARI

Yeryznde canl ya da cansz var olan her fley, atom ad verilen elementlerden
oluflmufltur. Bu elementler, kimyasal kurallara gre birleflerek, yepyeni zelliklere sahip organik ve inorganik moleklleri olufltururlar. rnein, gaz olan oksijen
ve hidrojen elementleri birleflerek, sv zelliinde olan suyu olufltururlar. Karbon
atomu ieren molekller organik, iermeyenler ise inorganik olarak adlandrlrlar.
Bu organik ve inorganik molekller birleflerek, makromolekl ad verilen daha
byk moleklleri, makromolekllerin birleflmesiyle de organel, hcre ve organizmalar meydana gelir.
norganik maddelere rnek:
Sodyum klor (tuz; kat)
NaCl
Na+ .
Cl -
Hidrolik asit (sv)
HCl
H+ .
Cl -
OH
Aliminyum hidroksit (kat)
Al + OH -
Al (OH) 3
OH
Organik maddelere rnek:

CH2OH
Glukoz (fleker; kat)
O OH
OH
C6 H12O6
OH
OH
CH 3
Toluen (sv)
C7 H8
H
Metan (gaz)
CH 4
H
Resim 2. 1. norganik ve Organik Maddeler
Canl olarak bilinen organizmalar, cansz elementlerden mi oluflurlar?

Canllk diye tanmlanan olgu, aslnda cansz maddeler arasnda gerekleflen
ok sayda ve karmaflk reaksiyonlarn sonucudur. Canllk zelliini oluflturan bu
reaksiyonlar ve bu reaksiyonlarda rol alan moleklleri daha iyi aklayabilmek,
moleklleri daha iyi anlayabilmemize baldr. Bu molekller, genelde inorganik
ve organik olarak snflandrlmalarna karfln, zelde karbohidrat, lipid, protein ve
nkleik asid gibi alt gruplara ayrlmaktadrlar. Bu gruplandrmann nedeni, her
birisinin farkl yap ve ifllevlere sahip olmalardr. norganik molekllere, vcutta
yaygn olarak bulunan ve nemli grevler stlenen sodyum (Na +), potasyum
(K+), kalsiyum (Ca2+), klor (Cl-), hidrojen (H+), oksijen (O2), tuz (NaCl) ve su
(H2O) rnek olarak verilebilir. Organik molekllerden, karbohidratlara; fleker, niflasta, selloz, lipidlere; ya asidleri, trigliseridler, fosfolipid, steroidler, proteinlere keratin, antikor, aktin, miyozin ve enzimler nkleik asidlere ise; deoksiribonkleik asid (DNA) ve ribonkleik asid (RNA) rnek olarak verilebilir.
www.evrenselpdf.com
Vcut iin nemli baz inorganik

maddeler
iyon
sembol
ifllevi
____
______
______
Kalsiyum Ca2+ kemik ve difl yap
s, kan phtlaflma
s, kas kaslmas
Sodyum Na+ su dengesi, zar
potansiyeli
Potasyum K+ zar potansiyeli
Hidrojen H+ asid-baz dengesi
Klor
Cl- asid-baz dengesi
Demir
Fe2+ Alyuvar oluflumu
Iyot
Itiroid hormon
oluflumu
24
Hcre Zar
Yukarda saylan bu makromolekller; hcrelerden oluflan canlnn enerji kayna, yap organizasyonu, hareket, alglama ve tepki verme, taflma, korunma ve
genetik bilgi kayna olarak grev yaparlar.
Vcut iin nemli baz organik

maddeler
Grup ad rnek
______ _____
Karbohidrat glikoz
ifllevi
_______
enerji kay
na
Laktoz
stte bu
lunan
enerji kay
na
Lipid
fosfolipid zar oluflu
mu
Testosteron cinsiyet
hormonu
Protein
aktin
hcre ha
reketi
Enzim
reaksiyon
yrmesi
Nkleik asid DNA
genetik
bilgi kay
na
RNA
protein
sentezi
Makromolekllerin
yeterli midir?
yap
ve ifllevlerini bilmek, canly anlamamzda
Makromolekller, biraraya gelerek, organel ad verilen ve hcrenin yapsndaki zar, mitokondri, ekirdek gibi vazgeilmez alt birimleri meydana getirirler. Bu
organellerin herbiri, hcre iin yaflamsal neme sahiptir.
HCRE ZARI
Tm hcreler, en dfltan hcreyi snrlayan ve dfl ortamdan ayran bir zar ile evrilidir. Kesintisiz olan bu zar, 7.5-10 nanometre (nm) kalnlndadr ve ift katl
fosfolipid moleklleri arasnda yzen protein molekllerinden oluflmufltur. Hcre
zarnn en nemli grevi, hcreyi dfl ortamdan ayrmak ve hcreye madde girifl
ve kfln kontrol etmektir. Hcre zarnn bu zelliine seici geirgenlik (semipermeabilite) ad verilir. Hcre zarnn maddelere olan geirgenlii, molekllerin
yada znebilme derecesine, byklklerine ve yklerine gre deiflebilmektedir. Hcre zarnn en kolay geirgen olduu maddeler yada znen zellikte
olanlardr.
Karbohidrat zincirleri
Glikolipid
Zarn dfl yz
Fosfolipidin
polar ksm
ift katl
fosfolipid
tabakas
Zarn i yz
Kolesterol
Kanal proteini
Hcre zar: Aralarnda protein

moleklleri serpifltirilmifl olan ift
katl ya tabakasndan oluflmufltur.
Seici geirgen olan hcre zarnn
en nemli grevi, hcreyi dfl
ortamdan ayrmak ve hcreye
madde girifl ve kfln kontrol
etmektir.
Resim 2.2. Hcre zarnnyaps
www.evrenselpdf.com
Glikoprotein Protein Fosfolidin

apolar ksm
Hcre Zar
25
Hcre zarndan madde taflnma yollar temelde ikiye ayrlr. Molekllerin kinetik
enerjilerine bal taflnma sistemi (Pasif taflnma) ve hcresel enerjiye bal taflnma
sistemi.
Pasif taflnma (diffzyon): Bu yolla madde taflnmas srasnda hcre enerji harcamaz. Molekller veya atomlar konsantrasyonlarnn yksek olduu taraftan dflk olduu tarafa doru sahip olduklar kinetik enerji ile difzyona (yaylma) urarlar. Maddeleri zarn bir tarafndan dier tarafna ynlendiren en byk etken
konsantrasyon farkdr. rnein; bir X maddesinin konsantrasyonu hcre dflnda
yksek hcre iinde sfr ise madde zar kolayca geebilme zelliklerine sahipse
X maddesi hcre iine difzyona urar. Difzyon her iki taraftaki konsantrasyon
eflitleninceye kadar devam eder. Bu flekildeki pasif taflnma sistemine, basit difzyon da denilmektedir.
Pasif taflnmann dier nemli iki tipi, kolaylafltrlmfl difzyon ve ozmozdur.
Kolaylafltrlmfl diffzyon: Bu sistemde de maddeler zardan konsantrasyon fark
dorultusunda taflnrlar. Ancak basit difzyondan fark maddelerin zar geebilmelerinde bir taflyc molekln araclk etmesidir.
Baz molekller gerek kimyasal zellikleri gerekse byklkleri nedeni ile zar
kolayca geemezler. Bu nedenle zarn yapsnda bulunan protein moleklleri
taflyclk grevini stlenerek, bu zellikteki maddeleri konsantrasyonlarnn yksek olduu taraftan dflk olduu tarafa doru taflmaktadr. Hcrelerin nemli
enerji kayna olan glukoz moleklleri hcre iine bu yolla taflnmaktadr.
Ozmoz: Pasif taflmadaki kurallar dorultusunda hcre zarndan su molekllerinin geifline ozmoz ad verilmektedir. Ancak ozmoz olayna suda znmfl
olan maddelerin ok nemli etkisi vardr. Suda znmfl olan madde konsantrasyonunun artmas, su konsantrasyonunun azalmasna neden olmaktadr.
Bunu bir rnekle aklayacak olursak: Biri %1lik, dieri %10luk iki tuz zeltisi
ele alalm. %1lik tuz zeltisi 1 gr NaCl 99 gr su, %10luk ise 10 gr NaCl 90 gr su
fleklinde hazrlanmaktadr. %1lik tuz zeltisinde su konsantrasyonu %10lua
Enerji harcamadan maddelerin

konsantrasyonunun yksek olduu
taraftan, dflk olduu tarafa
geifline pasif taflnma ya da
diffzyon denir.
Maddelerin hcre zarn bir taflyc
molekl araclyla geebilmelerine
kolaylafltrlmfl diffzyon denir.
Su molekllerinin youn olduu
taraftan az youn olduu tarafa
hcre zarndan enerji kullanmakszn
geifline ozmoz ad verilir.
02
HDROFOBK
MOLEKLLER
N2
benzen
YKSZ KK
MOLEKLLER
H20
re CO2 gliserol
YKSZ BYK
MOLEKLLER
YONLAR
glukoz
sukroz
H+, Na+
HCO3-, K+
Ca2+, CIMg2+
ift katl ya tabakas
Resim 2.3. Hcre zarnn maddelere karfl seicilii
Hcreler seii geirgenlii nasl baflarrlar?
www.evrenselpdf.com
26
Hcre Zar
gre daha yksektir. Bu iki zelti Na ve Cl iyonlarna karfl geirgen olmayan

fakat su molekllerine geirgen zellikte seici geirgen bir zar ile ayrlacak
olursa, su moleklleri %1lik taraftan %10luk blgeye doru difzyon gsterir.
Buradan anlafllaca zere su molekllerinin net difzyonu zlmfl partikl
saysnn fazla olduu blge ynndedir.
znmfl madde miktarnn, su molekllerinin difzyon ynn belirlemesi
nedeni ile, zeltilerin ozmotik aktivitelerini tanmlayabilmek iin zel terimler
kullanlmaktadr. Bunlar izotonik, hipertonik ve hipotonik terimlerdir. zotonik iki
zeltide znmfl parack says ve su konsantrasyonu birbirlerine eflittir.
Hipertonik zelti, bir dier zeltiye gre daha fazla znmfl parack saysna,
daha dflk su konsantrasyonuna sahiptir. Hipotonik zelti ise bir dier zeltiye
gre daha az znmfl parack, daha yksek su konsantrasyonuna sahiptir. Su
moleklleri hipotonik zeltilerden hipertonik zeltilere doru hareket ederler.
%1lik ve %10luk tuz zeltileri bu tanmlamalara gre kyaslanacak olursa;
%10luk tuz zeltisi %1lik zeltiye gre hipertonik, %1lik ise hipotoniktir.
Organizmada da hcrelerin dfln evreleyen sv ortam ile hcre ii sv ortam
ozmotik aktivite ynnden izotoniktir. Hcrelerin dfln evreleyen svnn hcre
iin svya gre hipertonik veya hipotonik olmas hcrelerin su kaybederek
bzlmesine veya su alarak fliflmesine neden olur.
Taflnan iyon
ift tabakal lipid
Taflyc
Kanal
Resim 2.4. Zarda taflnma (diffzyon)
Enerji kullanarak madde taflnmas (aktif taflma): Maddenin hcre zarndan taflnmas srasnda, hcre zarnn aktif olarak rol oynad ve enerji harcamasnn
yapld taflnma yollardr. ki temel gruba ayrlr. Birincisi aktif taflnma dieri ise
endositoz ve ekzositozdur.
Aktif taflnma: Bu yolla hcre zarndan madde taflnmasnda pasif taflnmann
tersine, maddeler konsantrasyonun dflk olduu blgeden yksek olduu tarafa
doru adeta yokufl yukar taflnmaktadr. Bu nedenle maddelerin taflnmasnda
bir taflyc molekl araclk eder ve enerji destei vardr. Enerji, ATP (adenozin
trifosfat) moleklnden salanr. Bu yolla taflnan maddelere en arpc rnek
Na+ ve K+ iyonudur. Sodyum aktif taflnma ile srekli hcre dflna, potasyum ise
hcre iine taflnmaktadr.
Endositoz ve Ekzositoz: Bir seferde ok miktarda maddenin hcre iine
(endositoz) veya dflna (ekzositoz) kitle halinde taflnmasdr. Hcre zarnda
oluflan bir seri deifliklikle taflnacak maddeler zara bal vezikller (kesecikler)
iine alnarak hcre iine veya dflna verilmektedir. Endositoz ile svlarn
hcre iine alnmasna pinositoz (ime), kat maddelerin (bakteri gibi) hcre
iine alnmasna ise fagositoz (yeme) ad verilmektedir.
www.evrenselpdf.com
Hcre Zar
Hcre dfl
Sitoplazma
Hcre ii
Resim 2.5. Maddelerin hcre zarndan aktif taflnma
Hcre dfl
molekller
A
Reseptr
Hcre
zar
Endositoz
Ekzositoz
Resim 2.6. Endositoz ve ekzositoz
www.evrenselpdf.com
27
28
Hcre zarnn grevi sadece madde taflnmas ile snrl mdr?

Hcre zarnn aktif olarak rol
oynad ve enerji harcanlarak
yaplan taflnma eflidine aktif
taflma denir.
Aktif taflma eflitleri:
1. Hcre zarnda enerji kullanan
zel taflyc proteinler aracl
ile
2. Hcre zar ile paket sistemi
(vezikl) kullanarak
Endositoz: Maddelerin hcre iine
doru zar ile paketlenerek alnmas
Fagositoz: Kat maddelerin zar ile
paketlenerek hcre iine alnmas
Pinositoz: Sv maddelerin zar ile
paketlenerek hcre iine alnmas
Ekzositoz: Maddelerin hcre
dflna zar ile paketlenerek atlmas
Yada eriyen maddeler, hi bir
aracya gereksinim duymadan
hcre zarndan geerler.
Hcre zarnn grevleri arasnda,
madde taflnmasna ek olarak,
uyarlma ve sinyal iletilmesi de
bulunmaktadr. Bu ifllemler, zarn
dinlenim potansiyeli ad verilen
elektriksel hali ile ilgilidir.
yonlar, pozitif ya da negatif ykl
maddelerdir. Na+, K+, Cl- gibi baz
iyonlarn hcre zarnn her iki
tarafnda eflit olmayan dalmlar
nedeniyle, hcre zarnn ii ile dfl
arasnda bir potansiyel fark oluflur.
Bu nedenle tm hcrelerin ii,
dflarya gre daha negatif bir
potansiyele sahiptir. Dinlenim
potansiyeli ad verilen bu elektriksel
yk, hcreden hcreye farkllklar
gsterebilir ve aral -9 ile -100
milivolt (mV) arasnda
deiflmektedir. Dinlenim
potansiyelinde, sodyum (Na+) hcre
dflnda daha fazla, potasyum (K+)
ise hcre iinde daha fazla
miktarda bulunurlar.
Hcre zarnn grevleri arasnda, madde taflnmasna ek olarak, uyarlma ve

sinyal iletilmesi de bulunmaktadr. Bu ifllemler, zarn dinlenim potansiyeli ad
verilen elektriksel hali ile ilgilidir.
yonlar, pozitif ya da negatif ykl maddelerdir. Na+, K+, Cl- gibi baz iyonlarn hcre zarnn her iki tarafnda eflit olmayan dalmlar nedeniyle, hcre
zarnn ii ile dfl arasnda bir potansiyel fark oluflur. Bu nedenle tm hcrelerin ii, dflarya gre daha negatif bir potansiyele sahiptir. Dinlenim potansiyeli ad verilen bu elektriksel yk, hcreden hcreye farkllklar gsterebilir ve
aral -9 ile -100 milivolt (mV) arasnda deiflmektedir. Dinlenim potansiyelinde, sodyum (Na+) hcre dflnda daha fazla, potasyum (K+) ise hcre iinde daha fazla miktarda bulunurlar. Hcreler bir ifl retirken Na + ve K+ iyonlarnn
hcre ii ve dflna hareketleri sonucunda dinlenim potansiyelinde, aksiyon
potansiyeli ynnde deifliklik olur. Bunun sonucunda sinir hcresinde bilgi
taflnmas, kaslarn kaslmas gibi olaylar oluflabilir.
Hcre zar, ayrca baz flekil farkllklar gstererek, hcreden dflarya doru
uzanan mikrovillus ve sil (cilia) gibi zel yaplar oluflturmufltur. Mikrovillus, yzey artrarak daha ok madde alnabilmesini, sil ise hcre dflndaki madde hareketini salar.
AKSYON POTANSYEL
(MONOFAZK)
DENGE
POTANSYEL
Uyarc
MLSANYE
Resim 2.7. Hcre zarnn dinlenim potansiyeli
HCRE NDE BULUNAN ORGANELLER

Endoplazmik retikulum: Sk dallanmalar gsteren a benzeri ince tbler yapdaki
kanallar sistemidir. Zarla evrili ve ii sv dolu olan bu yaplarn baz ksmlarnda dfl ksmnda ribozom ad verilen tanecikler bulunur. Bu nedenle ribozom bulunduranlara granll endoplazmik retikulum, bulundurmayanlara ise dz endoplazmik retikulum (agranler endoplazmik retikulum) ad verilir. Granll endoplazmik retikulumun protein sentezlemesine karfllk, dz endoplazmik retikulum ise steroid hormonlar ve ya sentezlemektedir. Endoplazmik retikulum, ayn
zamanda hcrenin kalsiyum deposu olarak da grev yapmaktadr.
Endoplazmik retikulumun grevleri arasndaki fark yaratan nedir?
Endoplazmik retikulum sk
dallanmalar gsteren a benzeri
ince tbler yapdaki kanallar
sistemidir. Endoplazmik
retikulum; protein, steroid
hormonlar ve ya sentezler ve ayn
zamanda hcrenin kalsiyum deposu
olarak da grev yapar.
Ribozomlar, gerekli olan proteinleri
reten birimlerdir. Ribozom, amino
asitlerin hangi srada olacaklarn
DNA dan gelen habercilerin tafld
bilgilerden alarak, protein yapm
gereklefltirir.
Granll ve granlsz endoplazmik retikulum arasndaki fark yaratan ribozom ad verilen organellerdir.
Ribozom: 12-20 nanometre byklnde, RNA (%65) ve proteinlerden (%35)
oluflmufl yuvarlams yaplardr. Endoplazmik retikuluma bal olabildii gibi,
hcre iinde serbest olanlar da bulunur. Ribozomlar gerekli olan proteinleri reten birimlerdir. Ribozom, protein yapmn hcre iinde bulunan amino asitleri
kullanarak gereklefltirir. Amino asitlerin hangi srada olacaklar ise, DNAdan gelen habercilerin tafld bilgiye gre gerekleflmektedir.
www.evrenselpdf.com
Endoplazmik retikulum
Resim 2.8. Endoplazmik Retikulum
Resim 2.9. Ribozom ve protein yapm
Golgi kompleksi: Zarla evrili, ok sayda tbl ve kesecillerden (vezikllerden) oluflmufltur. Hcre iinde sentezi yaplan (hormon ve enzim gibi) ok eflitli molekller, Golgi kompleksinde son flekilleri verilip paketlenerek, hcre dflna
gnderilir. zellikle salg grevini yapan hcrelerde fazla sayda bulunur.
www.evrenselpdf.com
29
30
Golgi kompleksi
Hcre zarna doru

Golgi kompleksinden
ayrlan salg keseleri
Sisterna
Golgi kompleksi: Zarla evrili, ok

sayda tbl ve kesecillerden oluflan
ve hcrede yaplan rnlere son
flekillerini vererek paketleyip hcre
dflna gnderir.
Lizozom: Hcrenin sindirim
grevini stlenmifl olan yaplardr.
Mikrocisimler: Baz enzimleri
kullanarak hcreye zararl baz
maddelerin yokedilmesinde ve az
da olsa hcrenin enerji retiminde
rol oynarlar.
Endoplazmik
retikulumdan
Golgi kompleksine
gelen keseler
Resim 2. 10. Golgi kompleksi
Lizozom: Hcrenin sindirim grevini stlenmifl olan yaplardr. lerinde eritici (hidrolitik) enzim bulunduran zarla evrili olan bu keseler (vezikller) fagositoz ya da pinositoz yoluyla hcre iine alnan maddeleri sindirir.
Hcre zar
B
C
Endositoz
keseleri
Endositoz keselerinin
Lizozom la birleflmesi
Sitoplazma
D
E
Lizozom
Resim 2. 11. Lizozom
www.evrenselpdf.com
31
Mikrocisimler (Peroksizomlar): Lizozomlara benzeyen yuvarlak flekilli organellerdir. Baz enzimleri (katalaz ve oksidazlar) kullanarak hcreye zararl baz maddelerin yok edilmesinde katkda bulunurlar. Ya asitlerinin burada oluflan paralanma rnleri araclyla az da olsa hcrenin enerji retiminde rol oynarlar.
Hcre iindeki bu organeller enerjilerini nereden salyorlar?
Mitokondri: ift katl zar ile evrili olan bu organel, hcre iine alnan maddeleri karbondioksit ve suya kadar ykarak hcre iin gerekli olan enerjiyi (adenozin trifosfat, ATP) retir. Saylar, boylar ve flekilleri hcreye gre deiflir. Dfl tarafta bulunan mitokondri zar dzgn iken, i zar kvrmlar yaparak mitokondri
iin blmelere ayrmfltr. Mitokondri kendisine ait genetik bilgiyi taflyan DNAya
sahiptir.
Matrix
Cristae
Mitochondrion
Resim 2. 12. Mitokondri
ekirdek (nukleus) ve ekirdekik (nukleolus): Hcre ii tm yaflamsal olaylar

yneten merkez ekirdektir. ift katl zar ile evrili olan ekirdein ii, ekirdek
svsyla (karyoplazma) ile doludur ve ekirdekii de iinde bulundurur. ekirdek iinde, yaflam iin ok nemli olan genetik bilgiyi taflyan genler ve genlerin
oluflturduu DNA bulunur. Hcre oalmas srasnda ekirdek zarnn kaybolmas ve DNA younlaflmasyla kromozomlar oluflur. Zarla evrili olmayan ekirdekik RNA yapm merkezi olarak grev yapar.
Kromatin
ekirdek zarnda delikler
Nucleolus
(ekirdekik)
Nucleus
A
(ekirdek)
ekirdek zar
Resim 2. 13. Nukleus ve nukleolus
www.evrenselpdf.com
ift katl ekirdek zar
Nucleolus
ekirdek zarnda delik
32
Hcre oalmas
Sentriol: ekirdee yakn olarak ve birbirine dik bulunan ubuksu yaplardr.

Hcre blnmesinde grev alrlar.
Hcre iinde bulununan bu organeller bofllukta m duruyorlar?
Sitoplazma: Hcre iindeki jel kvamnda bulunan svya sitoplazma ad verilir. ekirdek de dahil olmak zere, hcre iindeki tm madde ve organeller, bu
sv iinde yzer flekilde bulunurlar. Sitoplazma, bu ieriklere bal olarak deiflik
isimler alr. rnein, belli dnemlerde geici yaplar ieren sitoplazmaya plazma, hcre ifllevinde grev alan ipliksi yaplar ieren sitoplazmaya ise metaplazma ad verilir.
Hcreler flekillerini nasl deifltirebiliyorlar?
Kendisine ait genetik bilgiyi taflyan
DNAya sahip olan mitokondri;
hcre iine alnan maddeleri
karbondioksit ve suya kadar
ykarak, hcre iin gerekli olan
enerjiyi (adenozin trifosfat, ATP)
retir.
Hcre ii tm yaflamsal olaylar
yneten merkez, ekirdektir.
ekirdek iinde, yaflam iin ok
nemli olan genetik bilgiyi taflyan
genler ve genlerin oluflturduu
DNA bulunur.
Sentriol, hcre blnmesinde grev
alr.
Hcre iskeleti: Hcreler, flekil ve yer deifltirme; oalmak iin blnme ve

hcre iindeki maddelerin taflnmas gibi ifllevlere sahiptir. Sz edilen bu ifllevler, mikrotbller, mikrofilamentler (aktin) ve ara filamentler (intermediate filament) araclyla gereklefltirilir. rnein, mikrotbller hcre blnmesi srasnda kromozomlarn ekilmesi, mikrofilamentler hcrenin flekil deifltirmesi ve ara
filamentler de hcrenin fleklinin korunmasnda rol alrlar.
Endoplazmik
retikulum
mRNA
Ribozom
ntermediet
filament
Poliribozom
Serbest
ribozom
Aktin
Mitochondria
Mikrotubul
balantlar
ekirdek de dahil olmak zere
hcre iindeki tm madde ve
organeller, sitoplazma ad
verilen sv iinde yzer flekilde
bulunurlar.
Hcreler flekil ve yer deifltirme,
oalmak iin blnme ve hcre
iindeki maddelerin taflnmas gibi
ifllevleri hcre iskeleti araclyla
gereklefltirirler.
Mikrotubl
Hcre zar
Resim 2. 14. Hcre iskeleti
HCRE OALMASI
Btn hcreler canllk zellii gstererek kendilerine benzeyen yeni hcreler
olufltururlar. Bu oalma, mitoz (mitosis) ve mayoz (meiosis) olarak adlandrlan iki farkl flekilde olur. Mitoz blnmede, genetik materyal oluflan her iki yavru hcrede de ana hcrede olduu gibi ayn say ve zelliktedir. Mayoz blnmede ise, oluflan yavru hcreler, ana hcrede bulunan genetik bilginin say olarak
yarsna sahiptir. Mitoz blnme, oalabilen tm vcut hcrelerinde grlr iken
mayoz blnme sadece cinsiyet hcrelerinde grlmektedir.
www.evrenselpdf.com
33
Dokular
MAYOZ
MTOZ
4 Kromozom
Her bir hcrede

4 Kromozom
Her bir hcrede

2 Kromozom
Btn hcreler canllk zellii

gstererek kendilerine benzeyen
yeni hcreler olufltururlar. Bu
oalma, mitoz (mitosis) ve
mayoz (meiosis) olarak
adlandrlan iki farkl flekilde olur.
Mitoz blnme oalabilen tm
vcut hcrelerinde grlr iken,
mayoz blnme sadece cinsiyet
hcrelerinde grlmektedir.
Hcrelerin kontrolden kmfl bir
flekilde, srekli olarak blnmesi
sonucunda oluflan hastala
kanser ad verilir.
Resim 2. 15. Mitoz ve mayoz blnme
DOKULAR
Belirli ifllevleri yerine getirmek amacyla, farkllaflarak biraraya gelen ok sayda hcrelerin ara maddeleriyle birlikte oluflturduu yapya doku ad verilir.
Vcudumuzu oluflturan dokular, drt ana grupta incelenir. Bunlar,
1) epitel dokusu,
2) ba ve destek dokular (ba, kkrdak, kemik, kan)
3) kas dokusu
4) sinir dokusudur.
Epitel Dokusu
Vcudun tm dfl yzeyini ve dflarya alan organlarn i yzeyini dfleyen doku eflididir. Bu nedenle, epitel dokusunu oluflturan hcrelerin st yzeyleri
mutlaka bir bofllua bakmaktadr. Bulunduu yere gre; rt, korunma, emilim,
salglama, taflma ve uyarlabilme gibi farkl grevler stlenmifllerdir. Bu nedenle
epitel hcreleri grev ve biimlerine gre adlandrlrlar. Grevlerine gre, rt
ve salg epiteli olarak ayrlr. rt epiteli; hcre biimlerine gre yass, kbik ve
silindirik epitel olarak; dokuyu oluflturan hcrelerin katlarna gre; tek katl, ok
katl ve yalanc ok katl epitel olarak snflandrlr. Salg epiteli ise salg yapan
hcrelerin oluflturduu blmlerin biimlerine gre tbler ve alveoler olarak, salg yapan hcre blmlerinin dallanmasna gre ise basit ve dall olarak snflandrlr.
www.evrenselpdf.com
Belirli grevleri yerine getirmek

amacyla, farkllaflarak biraraya
gelen ok sayda hcrelerin ara
maddeleriyle birlikte oluflturduu
yapya doku ad verilir.
Dokular:
1) epitel dokusu
2) ba ve destek dokular
ba dokusu
kkrdak dokusu
kemik dokusu
kan dokusu
3) kas dokusu
4) sinir dokusudur.
Vcudun tm dfl yzeyini ve

dflarya alan organlarn i yzeyini
dfleyen doku eflididir. Bulunduu
yere gre, rt, korunma, emilim,
salglama, taflma ve uyarlabilme
gibi farkl grevler stlenmifllerdir.
Grevlerine gre, rt ve salg
epiteli olarak ayrlr.
34
Dokular
ekirdek
Bazal membran
Ba dokusu
ekirdek kabarts
ekirdek
Bazal membran
Ba dokusu
Hcre zar
ekirdek
ekirdek Hcre zar Bazal membran
Ba dokusu
Silindirik hcreler Mukus salg

ekirdek
Goblet hcresi
Bazal membran Ba dokusu
Mikrovilli
ekirdek
ekirdek
Bazal membran
Sitoplazma
Goblet hcresi
Sitoplazma
Silindirik hcreler
Bazal membran
Yass hcreler
ekirdek
Bazal hcreler
Bazal membran
Ba dokusu
Yass
hcrelerden
oluflan st
tabaka
Kubik hcreler
ekirdek
Bazal hcreler
Bazal membran
Ba dokusu
Silindirik hcreler
ekirdek
Bazal hcreler
Bazal membran
Ba dokusu
Bazal membran
Bazal membran
Bazal membran
Uzamfl yass
hcreler
ekirdekler
Bazal
hcreler
Bazal
membran
Ba dokusu
Ba
dokusu
Bazal
Bazal membran
Bazal hcreler
hcreler
Resim 2. 16. Epitel dokusu ve eflitleri
www.evrenselpdf.com
Bazal membran
Dokular
OK HCREL BAST BEZLER

Basit tbler
Dz ve tbler
Barsakta (Lieberkhn
kriptalar)
Basit kvrml tbler
kvrml
Ter (sudorifer) bezleri
Basit dall tbler
Dall ve tbler
Az, dil ve yemek borusu
Basit alveolar (asinar)
Yuvarlak
Vesicula seminalis bezleri

(erkekte)
Basit dall alveolar
Dall ve yuvarlak
Ya bezleri
Bileflik tbler
Tbler
Bbrek tblleri, testis,

bulbouretral bez ve
azdaki mkz bezler
Bileflik alveolar
Yuvarlak
Meme bezleri
Bileflik tbloalveolar
Tbler ve Yuvarlak
Pankreas, solunum yollar

ve tkrk bezleri
OK HCREL BLEfiK BEZLER
Resim 2. 17. Epitel dokusu ve eflitleri
Ba ve Destek Dokusu
Vcudumuzdaki tm organ ve dokularn aralarn dolduran dokuya ba dokusu;
onlar flekillendiren ve desteklik salayan kemik, kkrdak ve kan gibi dokulara
ise destek dokusu ad verilir.
Ba dokusu: Dier doku ve organlar birarada tutan, besin salayp, artklarn
uzaklafltran, yenilenme ve tamirini salayan, savunmalarn stlenen doku eflididir. Bu doku, flekilsiz temel bir ara madde; (kollajen, elastik ve as gibi) ipliksi
yaplar ve (fibroblast, mastosit, liposit, histiyosit gibi) hcrelerden oluflan bir dokudur. Bu yaplar, bulunduklar oranlara gre ba dokusunun snflandrlmasna
neden olurlar. Bu nedenle; mukoz ba dokusu, gevflek ba dokusu, sk ba dokusu ve ya dokusu gibi isimlendirilirler.
Destek dokusu: Kan dokusu; vcut iinde taflma, savunma, dzenleme gibi ok
nemli grevler stlenen sv zellii gsteren zel bir dokudur. zellikle homeostaz salanmasnda nemli rol oynar. Kan dokusu, plazma ve hcrelerden oluflur. Kan hcreleri, gaz taflnmasn salayan alyuvarlar (eritrositler), vcut savunmasnda rol oynayan akyuvarlar (lkositler: lenfosit, monosit ve granlositler) ve
phtlaflmada grev alan trombositlerden oluflur.
Kan dokusundan baflka, vcudumuza desteklik eden dokular var m?
www.evrenselpdf.com
35
36
Dokular
Kemik dokusu, ba dokusu gibi hcreler; ipliksi yaplar ve temel ara maddeden oluflmufl, ancak yapsndaki kalsiyum nedeniyle sertleflmifl bir destek dokusudur. Sertliinden dolay organlarn korunmas ve insan vcudunun flekillenmesinde nemli rol oynar. Sk (kompakt) ve sngerimsi (spongioz) kemik olarak
iki eflittir. Kemik hcrelerine osteosit ad verilir. inde kan yapm merkezi
olan kemik iliini, osteon ad verilen kemik yaplar osteositlerin zel dizilimiyle evreler.
Eklem kkrda
Epifiz
Byme izgisi (hyalin kkrdak)
Metafiz
Trabeculae
Sngerimsi kemik doku
Sk kemik doku
Kemik ii boflluu (kemik ilii bulunur)
Kan damar
Ba ve Destek Dokusu
Ba Doku: Dier doku ve
organlar birarada tutan, besin
salayp, onlarn artklarn
uzaklafltran, yenilenme ve tamirini
salayan, savunmalarn stlenen
doku eflididir.
Destek Dokusu:
Kan Dokusu: Kan dokusu, vcut
iinde taflma, savunma, dzenleme
gibi ok nemli grevler stlenen
sv zellii gsteren zel bir
dokudur. zellikle homeostaz
salanmasnda nemli rol oynar.
Kan dokusu, plazma ve hcrelerden
oluflur.
Kemik Dokusu: Kan dokusu,
vcut iinde taflma, savunma,
dzenleme gibi ok nemli grevler
stlenen sv zellii gsteren zel
bir dokudur. zellikle homeostaz
salanmasnda ve kan yapmnda
nemli rol oynar. Kan dokusu,
plazma ve hcrelerden oluflur.
Kkrdak Dokusu: Kkrdak
dokusu, vcut iinde srtnme ve
basnca dayankllk gerektiren
yerlerde bulunur. Bu doku iinde
damar ve sinir bulunmaz. Temel
grevleri, yumuflak dokular
korumak ve beslemek, kemik
hareketlerini kolaylafltrmak, kemik
bymesinde rol oynamaktr.
Kanalikul
Diafiz
Havers kanal
Lakna
Metafiz
Epifiz
Resim 2. 18. Kemik dokusu
Gerek eklemlerin ounda, gerekse kemiklerin oluflum aflamasnda dier bir

destek dokusu olan kkrdak dokusu ok nemli rol oynar. Kkrdak dokusunun
rol almad intramembranz kemikleflme ad verilen kemiin enlemesine bymesi, kemii evreleyen periost ad verilen ba dokusu aracl ile olmaktadr.
Kemik krld zaman, onarm gene bu periost aracl ile gerekleflir. Ancak,
zellikle enkondral kemikleflme ad verilen kemiklerin boyca uzamasnda, nce
kemik modeli oluflturan kkrdak kalsiyumun birikmesiyle giderek kemik dokusuna dnflr. Kemikleflme, 20-25 yafllarna kadar devam edebilir.
Kkrdak dokusu, vcut iinde srtnme ve basnca dayankllk gerektiren
yerlerde bulunur. Bu doku iinde damar ve sinir bulunmaz. Bu nedenle, dokunun beslenebilmesi ve artk maddelerin uzaklafltrlmas diffzyon ile gerekleflir. Kkrdak dokusu, kondrosit ad verilen hcrelerin ve liflerin jel kvamnda-
www.evrenselpdf.com
Dokular
ki temel madde iine gml olduklar bir doku eflididir. Temel grevleri, yumuflak dokular korumak ve beslemek, kemik hareketlerini kolaylafltrmak, kemik bymesinde rol oynamak olan kkrdak dokusu, hyalin kkrdak, elastik
kkrdak ve fibrz kkrdak olmak zere eflittir. Hyalin kkrdak, vcutta
en fazla grlen kkrdak eflididir ve solunum yollar ve zellikle uzun kemiklerin eklem yzlerinde bulunur. Elastik kkrdak, grtlak (larynx) ve kulak kepesinde bulunurken, fibrz kkrdak kprck (clavicula) ve leen kemii (coxa) eklemlerinde bulunmaktadr. Vitaminlerin ve baz ilalarn, kkrdak dokusu
zerinde nemli etkileri vardr. rnein A, C ve D vitamin eksikliklerinde ve kkrdak hcrelerine zarar veren baz antibiyotiklerin kullanlmas durumunda, eflitli kkrdak bozukluklar grlr, bu yzden de ocuk geliflimi zerinde olumsuz etkiler szkonusudur.
Kkrdak hcre
bofllukar
Matriks
Kkrdak hcre
ekirdekleri
HYALN KIKIRDAK
Kollasen
fibriller
Matriks
ELASTK KIKIRDAK
Kkrdak hcreleri
Elastik fibriller
FBRZ KIKIRDAK
Resim 2. 19. Kkrdak dokusu
www.evrenselpdf.com
37
38
Dokular
Kas Dokusu
Uyarlabilme ile enerji kullanarak
kaslma yoluyla, mekanik ifl
yapabilen bir dokudur. skelet kas
(izgili kas), kalp kas ve dz kas
olarak eflidi vardr. Bunlardan
sadece iskelet kas isteimizle alflr.
Uyarlabilme ile enerji kullanarak, kaslma yoluyla mekanik ifl yapabilen bir
dokudur. Sonu olarak; kann kalpten pompalanmas, damarlarn bzlmesi, sindirimi yaplacak materyallerin iletimi, organizmann hareketi gibi ifllevler kas doku yardmyla gereklefltirilir. skelet kas, (izgili kas), kalp kas ve dz kas olarak eflidi vardr. skelet kas mikroskop altnda enine izgili grnme sahip
olduundan, izgili kas adn alr ve isteimiz dahilinde alflr. Kalp kas, iskelet
kas gibi enine izgili grnme sahip olmasna karfln isteimiz dahilinde alflmaz. stemsiz alflan bir dier kas olan dz kas ise enine izgilenme gstermez.
rnek olarak, kalp kas sadece kalpte bulunur; izgili kas, kol ve bacak gibi vcut hareketini salayan yaplarda; dz kaslar ise damar, sindirim sistemi gibi eflitli i organlarda bulunur.
Kas hcresi
ekirdek
Enine
izgilenme
SKELET KASI
Enine izgilenme
Kas hcre
dallanmalar
ekirdek
Diskus interkalaris
KALP KASI
Dz kas
hcreleri
ekirdek
DZ KAS
Resim 2. 20. a.b ve c Kas dokusu
www.evrenselpdf.com
Dokular
39
Vcudumuzda, kas hcrelerinden baflka uyarlabilen hcreler var m?
Sinir Dokusu
Uyarlabilen ve oluflan uyary iletebilen yetenee sahip zelleflmifl hcrelerden oluflur. Sistemlerin gerektii gibi ve birbirleriyle uyum iinde alflmasnn
dzenlenmesinde ok nemli rol oynayan dokudur. Sinir dokusu hcreleri,
(mekanik, flk, s, ses, koku, basn gibi) eflitli enerji tiplerine duyarldr ve
bunlar, aksiyon potansiyeli ad verilen, sinirlerin zel uyar biimine dnfltrr.
Sinir dokusunu oluflturan hcreler, aksiyon potansiyeli oluflturup iletim ifllevine sahip olan nron ve bu nronlara destek grevi yapan glia hcrelerinden
meydana gelir. Nronlar, hcre gvdesi (soma) ve burdan kan dendrit ve akson ad verilen uzantlardan oluflur. Her nronda sadece bir adet bulunan akson,
uyary baflka bir sinir hcresine ya da kasa gtrrken, saylar birden fazla olabilen dendritler ise, sinir hcresine gelen bilgilerin topland uzantlardr. Bylece sinirsel iletim, tek ynde olur. Nronlar aras iletim, sinaps ad verilen yaplar aracl ile gerekleflir. Sinapslar aras iletim, nrotransmitter ad verilen zel
kimyasal maddeler aracl ile salanr. Uzantlarna gre nronlar, insanda yalanc tek uzantl (pseudounipolar), iki uzantl (bipolar) ve ok uzantl (multipolar)
olmak zere snflandrlr. Glia hcrelerinin ise astrosit, oligodendrosit ve mikroglia olarak alt tipleri bulunmaktadr.
Sitoplazma
Hcre gvdesi
Neurofibril
Nissl cisimcii
Nucleus
Nucleolus
Mitochondrion
Neurofibril
Myelin
Schwann
hcresi
ekirdei
Neurilemma
(Schwann
hcresi)
Axon
Axon yan dal

(kollaterali)
Axon
bafllangc
Ranvier dm
Dendrit
Axolemma
Axon
Uzantlar
Telodendria
Myelin
(Schwann
hcresi)
Neurilemma
(Schwann
hcresine ait)
Hcre gvdesi
Ranvier dm
Schwann
hcresi
ekirdei
Sinaptik ular
Resim 2. 21. Sinir hcresi
www.evrenselpdf.com
Uyarlabilen ve oluflan uyary

iletebilen yetenee sahip zelleflmifl
hcrelerden oluflur.
Sinir dokusu hcreleri, (mekanik,
flk, s, ses, koku, basn gibi) eflitli
enerji tiplerine duyarldr ve bunlar
aksiyon potansiyeli ad verilen
sinirlerin zel uyar biimine
dnfltrr. Nronlar aras iletim,
sinaps ad verilen yaplar aracl
ile gerekleflir.
Sinir hcreleri
Nron
tek uzantl (pseudounipolar)
iki uzantl (bipolar)
ok uzantl (multipolar)
Glia
Astrosit
oligodendrosit
mikroglia
40
zet
zet
Yeryznde var olan canl ya da cansz her fley atom ad
verilen elementlerden oluflmufltur. Bu elementler; kimyasal kurallara gre birleflerek, yepyeni zelliklere sahip
olan organik ve inorganik moleklleri olufltururlar. Karbon atomu ieren molekller organik, iermeyenler ise
inorganik olarak adlandrlrlar. Bu molekller, genelde
inorganik ve organik olarak snflandrlmakla birlikte,
zelde; karbohidrat, lipid, protein ve nkleik asid gibi alt
gruplara ayrlmaktadrlar. Bu gruplandrmann nedeni,
her birisinin farkl yap ve ifllevlere sahip olmalardr. Bu
organik ve inorganik molekller birleflerek, makromolekl ad verilen daha byk molekller; makromolekllerin birleflmesiyle de organel hcre ve organizmalar meydana gelir. Bu makromolekller; hcrelerden oluflan canlnn enerji kayna, yap organizasyonu, hareket, alglama ve tepki verme, taflma, korunma ve genetik bilgi kayna olarak grev yaparlar.
Hcre zar, aralarnda protein moleklleri serpifltirilmifl
olan ift katl ya tabakasndan oluflmufltur. Seici geirgen olan hcre zarnn en nemli grevi, hcreyi dfl ortamdan ayrmak ve hcreye madde girifl ve kfln kontrol etmektir.
Enerji harcamadan, maddelerin konsantrasyonun yksek
olduu taraftan, dflk olduu tarafa geifline pasif taflnma ya da diffzyon denir.
Maddelerin hcre zarn bir taflyc molekl araclyla
geebilmelerine kolaylafltrlmfl diffzyon denir.
Su molekllerinin, youn olduu taraftan az youn olduu tarafa, enerji kullanmakszn hcre zarndan basit
difzyon ile geifline ozmoz ad verilir.
Hcre ii ile bulunduu dfl ortam karfllafltrldnda, serbest su molekllerinin daha fazla bulunduu tarafa hipotonik, daha az bulunduu tarafa ise hipertonik ortam ad verilir. Eer her iki tarafta da su oran eflit ise buna izotonik ad verilir.
Hcre zarnn aktif olarak rol oynad ve enerji harcanarak yaplan taflnma eflidine aktif taflma denir.
Hcrede aktif taflma; hcre zarnda enerji kullanan zel
taflyc proteinler aracl ile ve hcre zar ile paket sistemi (vezikl) kullanarak yaplr. Maddelerin hcre iine
doru zar ile paketlenerek alnmasna endositoz, atlmasna ekzositoz denir. Kat maddelerin zar ile paketlenerek hcre iine alnmas olan fagositoz ve sv maddelerin zar ile paketlenerek hcre iine alnmas olan pinositoz, birer endositoz eflitidirler.
Hcre zarnn grevleri arasnda, madde taflnmasna ek
olarak uyarlma ve sinyal iletilmesi de bulunmaktadr. Bu
ifllemler, zarn dinlenim potansiyeli ad verilen elektriksel hali ile ilgilidir. Na+, K+, Cl- gibi baz iyonlarn hcre
zarnn her iki tarafnda eflit olmayan dalmlar nedeniyle, hcre zarnn ii ile dfl arasnda bir potansiyel fark
oluflur. Bu nedenle tm hcrelerin ii, dflarya gre daha
negatif bir potansiyele sahiptir. Dinlenim potansiyelinde,
sodyum (Na+) hcre dflnda daha fazla, potasyum (K+)
ise hcre iinde daha fazla miktarda bulunurlar. Endoplazmik retikulum protein, steroid hormonlar ve ya sentezler ve ayn zamanda hcrenin kalsiyum deposu olarak
da grev yapar.
Ribozomlar gerekli olan proteinleri reten birimlerdir. Ribozom, amino asitlerin hangi srada olacaklarn, DNAdan
gelen habercilerin tafld bilgilerden alarak, protein sentezini gereklefltirir.
Golgi kompleksi; zarla evrili, ok sayda tbl ve kesecillerden oluflan ve hcrede yaplan rnlere son flekillerini vererek, paketleyip hcre dflna gnderir.
Lizozom, hcrenin sindirim grevini stlenmifl olan
yaplardr.
Mikrocisimler, baz enzimleri kullanarak hcreye zararl
baz maddelerin yok edilmesinde ve az da olsa hcrenin
enerji retiminde rol oynarlar.
Kendisine ait genetik bilgiyi taflyan DNAya sahip olan
mitokondri, hcre iine alnan maddeleri karbondioksit
ve suya kadar ykarak, hcre iin gerekli olan enerjiyi
(adenozin trifosfat, ATP) retir.
Hcre ii tm yaflamsal olaylar yneten merkez ekirdektir. ekirdek iinde, yaflam iin ok nemli olan genetik bilgiyi taflyan genler ve genlerin oluflturduu DNA
bulunur.
Sentriol, hcre blnmesinde grev alr.
ekirdek de dahil olmak zere, hcre iindeki tm madde ve organeller, sitoplazma ad verilen sv iinde yzer flekilde bulunurlar.
Hcreler flekil ve yer deifltirme, oalmak iin blnme
ve hcre iindeki maddelerin taflnmas gibi ifllevleri, hcre iskeleti araclyla gereklefltirirler.
Btn hcreler, canllk zellii gstererek kendilerine
benzeyen yeni hcreler olufltururlar. Bu oalma,
mitoz (mitosis) ve mayoz (meiosis) olarak adlandrlan iki farkl flekilde olur. Mitoz blnme oalabilen
tm vcut hcrelerinde grlr iken, mayoz blnme
sadece cinsiyet hcrelerinde grlmektedir.
Hcrelerin kontrolden kmfl bir flekilde, srekli olarak blnmesi sonucunda oluflan hastala, kanser
ad verilir.
Belirli grevleri yerine getirmek amacyla, farkllaflarak
biraraya gelen ok sayda hcrelerin ara maddeleriyle birlikte oluflturduu yapya doku ad verilir.
Epitel dokusu Vcudun tm dfl yzeyini ve dflarya alan organlarn i yzeyini dfleyen doku eflididir. Bulun-
www.evrenselpdf.com
duu yere gre; rt, korunma, emilim, salglama, taflma

ve uyarlabilme gibi farkl grevler stlenmifltir. Grevlerine gre, rt ve salg epiteli olarak ayrlr.
Ba Doku, dier doku ve organlar birarada tutan, besin
salayp, artklarn uzaklafltran, yenilenme ve tamirini
salayan, savunmalarn stlenen doku eflididir.
Destek Dokusu; kan, kemik ve kkrdak dokularndan
oluflur.
Kan Dokusu: Kan dokusu, vcut iinde taflma, savunma,
dzenleme gibi ok nemli grevler stlenen sv zellii
gsteren zel bir dokudur. zellikle homeostaz salanmasnda nemli rol oynar. Kan dokusu, plazma ve hcrelerden oluflur.
Kemik Dokusu: Kan dokusu, vcut iinde taflma, savunma, dzenleme gibi ok nemli grevler stlenen sv
zellii gsteren zel bir dokudur. zellikle homeostaz
salanmasnda ve kan yapmnda nemli rol oynar. Kan
dokusu, plazma ve hcrelerden oluflur.
Kkrdak Dokusu: Kkrdak dokusu, vcut iinde srtnme ve basnca dayankllk gerektiren yerlerde bulunur. Bu doku iinde damar ve sinir bulunmaz. Temel
grevleri, yumuflak dokular korumak ve beslemek, kemik hareketlerini kolaylafltrmak, kemik bymesinde
rol oynamaktr.
Kas dokusu Uyarlabilme ile enerji kullanarak, kaslma
yoluyla mekanik ifl yapabilen bir dokudur. skelet kas
(izgili kas), kalp kas ve dz kas olarak eflidi vardr.
Bunlardan sadece iskelet kas isteimizle alflr.
Sinir dokusu hcreleri, (mekanik, flk, s, ses, koku, basn gibi) eflitli enerji tiplerine duyarldr ve bunlar aksiyon potansiyeli ad verilen sinirlerin zel uyar biimine dnfltrr. Nronlar aras iletim, sinaps ad verilen
yaplar aracl ile gerekleflir.
Sinir hcreleri; tek uzantl (pseudounipolar), iki uzantl
(bipolar) ve ok uzantl (multipolar) olmak zere tip
nronlardan ve astrosit, oligodendrosit ve mikroglia olmak zere glia hcrelerinden ibarettir.
41
1. Afladakilerden hangisi, canl yapsnda bulunan organik maddelerden biri deildir?
A. Karbonhidrat
B. Enzim
C. Lipid
D. Hormon
E. Tuz
2. Afladakilerden hangisi, hcreye madde giriflinde enerji harcanmasn gerektirir?
A. Yada znebilir madde alnmas
B. Kolaylafltrlmfl difzyon
C. Aktif taflma
D. Pasif taflma
E. Ozmoz
3. Hcrede enerji yapmndan sorumlu organel
afladakilerden hangisidir?
A. Lizozom
B. Mitokondri
C. ekirdek
D. Golgi kompleksi
E. Endoplazmik retikulum
4. Afladakilerden hangisi, mayoz oalmaya rnektir?
A. Doku yenilenmesi
B. Kemiklerin bymesi
C. Kan yapm
D. Cinsiyet hcrelerinin oluflumu
E. Yaralarn onarm
5. Afladakilerden hangisi, uyarlabilir hcrelere sahip
dokulardr?
A. Kas ve sinir dokular
B. Epitel ve kemik dokular
C. Kkrdak ve kemik dokular
D. Kan ve kas dokular
E. Ba ve ya dokular
www.evrenselpdf.com
42
Dflnelim, Tartflalm
1. Canl iin suyun nemini tartflnz.
2. Hcrede protein sentezi srasnda hangi organeller rol
oynar? Saynz.
3. Mitoz ve mayoz blnme arasndaki farkllklar nelerdir? Tartflnz.
4. Kemik ve kan dokular arasnda ne gibi bir iliflki vardr? Yaznz.
5. Vcudumuzun yer deifltirebilmesi iin hangi dokular
rol oynar? Tartflnz.
Yararlanlan
Kaynaklar
ve
Baflvurulabilecek
Alberts, B., Bray, D., Lewis, J., Raff, M., Roberts, K., Watson,
J. D.: Molecular biology of the cell. 2nd Ed.,
Garland publ., London 1989.
Erkoak, A.: Genel histoloji. Ankara niversitesi Tp
Fakltesi Yaynlar Say:405, 3. Bask, Ankara
1980.
New York, 1987.
Williams, P. L., Warwick, R.: Grays anatomy. 36th Ed.,
Churchill Livingstone, London, 1980.
www.evrenselpdf.com
Hareket Sistemi
Amalar

hareket sisteminde rol oynayan dokular ve aralarndaki iliflkiyi srayabilecek,
iskelet sistemini ve kemik dokusunun zelliklerini sayabilecek,
eklemlerin yap ve ifllevlerini tanmlayabilecek,
kaslarn yaplarn ve alflma mekanizmasn aklayabileceksiniz.
indekiler
Hareket Sistemi (Systema Locomotorium)

zet
Yararlanlan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar
alflma nerileri
Vcudun fleklini almasnda rol oynayan organlarn adn yaznz.
Eklemlerin eflitleri ve yaplar hakknda n bilgi edininiz.
Hareket etmemizi salayan kas dokusu hakknda bilgilerinizi tazeleyiniz.
Sorun tanm
Mehmet Bey, belindeki rahatszlk nedeniyle, uzakta oturan kzn uzun zamandr ziyaret edememiflti. Kk torununu grme isteine havann gzellii de eklenince, kzn ziyaret etme dflncesi ar bast. Kimbilir torunu ne kadar bymflt? Otobsten indiinde merak ve heyecan iinde kznn evine vard. Ksa bir
sohbetten sonra, henz uykudan uyanmfl olan ve yeni yrmeye alflan torununa yneldi. Kk yaramazn annesi, dede ile torun arasndaki sevgiyi izlerken,
sendeleyerek yryen yaramazn dfle kalka yrmekten zevk aldn; ar aksak yryen dedenin yrmesinin ise artk bir eziyet haline geldiinin farketti.
Yaflamn farkl evrelerinde bulunan bu iki insann hareket etmelerinde ortak yanlarnda olduu kadar farkllklarn olduunu da dflnd. Merakn gidermek
iin bilgilerini yoklamaya dalmflt ki, torununu kucana almfl olan yafll adamn, antasndaki ar kesici ilalar istemesiyle bu dflnceleri yarm kald.
www.evrenselpdf.com
44
Vcudumuzun Hareket Sistemi
Elinde bir bardak su ve ar kesici ilalarla salona geldiinde, salk ve hareket yetenei asndan aralarnda en iyi durumda olan kiflinin kendisi olduunu
dflnemedi. Aksine, dede ile torunun biraraya gelmesiyle oluflan sevin tablosunu memnuniyetle izlerken, insan vcudunun hareket etmesi konusunda pek bilgisi olmadn dflnd. Bu konuda, daha fazla bilgi edinmek iin, yaknda snavlarn bitirip gelecek olan kardeflinin anatomi ve fizyoloji kitaplarn incelemesi gerektiini aklndan geirdi..
www.evrenselpdf.com
HAREKET SSTEM (SYSTEMA LOCOMOTORIUM)

nsan vcuduna belirli bir biim veren ve ona hareket ederek yer deifltirme olana salayan sistem, hareket sistemidir. Bu sistem ksmdan oluflur: skelet,
eklem ve kaslar. Kemik ve eklemler, kendi bafllarna hareket edemezler, ancak sabit bir flekil ve kaslar iin tutunma noktas salarlar. Kemiklere tutunan kaslar ise
insan hareketini yaptran asl unsurlardr.
Kemik Dokusu ve skelet Sistemi (Systema Sceleti; Osteologia)

Vcudumuzda bulunan iskelet, kemik ve kkrdaktan oluflmufltur. Latincede kemik os (oul: ossa) ile ifade edildiinden, kemik adlarnn nnde os ya da ossa bulunmaktadr.
Tm kemiklerin yaps ayn m?
Tm kemiklerin yapsnda genellikle dfl ksmn saran periosteum ad verilen zar; onun altnda boflluk iermeyen ve sert olan sk (kompakt), daha i ksmnda ise bol boflluklu, gzenekli, gevflek grnml sngerimsi (spongioz)
kemik ksmlar bulunur. Uzun kemiklerde, uzunlamasna uzanan ve ilik kanal
(cavum medullare) ad verilen bir boflluk bulunur. Kemiklerin spongioz kemik
dokusu ve kemik iindeki bu boflluklar iinde, kan yapmndan sorumlu kemik
ilii (medulla ossium) ad verilen farkl bir doku vardr.
Histolojik olarak, sk kemik dokusu iinde damar ve sinirlerin bulunduu Havers kanallarnn evresinde dairesel dizilmifl kemik hcreleri (osteositler) yer alr.
Bunlarn aralarn ise kalsiyum tuzlar ve dier ba doku lifleri doldurmufltur.
Kemikler, osteositad verilen bu hcrelerin arasn dolduran ba dokusu ve
minerallerden meydana gelir. Kalsiyum bileflikleri, hcreler arasnda tuz fleklinde
birikerek dokuya sertlik kazandrr. Osteositler, kendilerine ait zel boflluklarda
(lacuna) bulunur. Osteositleri oluflturan hcrelere osteoblast ve kemik dokusunu ykan (eriten) hcreye de osteoclast ad verilir.
Dfl ksm
Sk (kompakt)
kemik dokusu
ksm
Sngerimsi (spongios)
kemik ve kemik ilii
Resim 3. 1.a. Kemiin yaps
www.evrenselpdf.com
45
46
Trabeculae
Havers
Osteon
kanal
Dfl
lamel Periosteum
Paralel lamel
Sharpey lifleri
lamel
Kan
Sinir damar Kanalikl
Havers
Osteosit
kanal
Lakuna
Endosteum
Volkmann
kanallar
Havers kanal
Osteosit
Kanalikl
Kan damarlar
Bir kemik hcresi

Resim 3. 1.b.c.d. Kemiin yaps
Vcudumuzda ka eflit kemik vardr?
Kemik hcrelerine osteosit ad

verilir. Osteositler,
osteoblastlardan meydana gelir.
Kemik dokusunu ykan hcrelere
osteoclast ad verilir. Kemie
sertliini kazandran tuz fleklinde
bulunan kalsiyum bileflikleridir.
Kemik tipleri
1) uzun kemikler
2) ksa kemikler
3) yass kemikler
4) dzensiz kemikler
5) pnmatik kemikler
6) sesamoid kemikler
Vcudumuzda alt eflit kemik vardr:

1) Uzun kemikler (ossa longa); kol, bacak gibi yerlerde bulunan uzun
kemiklerdir.
2) Yass kemikler (ossa plana); kafatasn, krek kemiini oluflturan kemikler gibi kalnlklar az olan kemiklerdir.
3) Ksa kemikler (ossa brevia); el ve ayak bilei kemikleri gibi uzunluk, genifllik ve kalnlklar eflit ya da yakn boyutta olan kemiklerdir.
4) Dzensiz kemikler (ossa irregularia); sfenoid, etmoid, maksilla ve mandibula
gibi kafatasnda bulunan kemikler ve omur kemikleri rneklerinde olduu gibi flekilleri belli bir dzene uymayan kemiklerdir.
5) Pnmatik kemikler (os pneumaticum); temporal ve etmoid kemik rneklerinde olduu gibi iinde hava bulunduran kemiklerdir.
6) Sesamoid kemikler (ossa sesamoidea); Vcudun birok yerinde, deiflebilen
saylarda olmak zere, zellikle kaslarn kemiklerle tutunma blgelerine yakn
ya da kaslarn kemiklere tutunmasnda araclk eden tendon ilerinde bulunabilen kemiklerdir. Her insanda bulunan diz kapa (patella), sesamoid kemiklere bir rnektir.
www.evrenselpdf.com
47
Parietal kemik
(Yass kemik)
VERTEBRA
(dzensiz kemik)
PATELLA
(Sesamoid kemik)
FEMUR
(Uzun kemik)
TALUS
(Ksa kemik)
Resim 3.2. nsan iskeleti ve kemik eflitleri
Kemiklerimiz nasl olufluyor?

ki eflit kemik oluflumu vardr.
1) Ba dokusu araclyla sngerimsi kemik oluflumu (intramembranz
kemikleflme),
2) Kkrdak dokusunun araclyla oluflan sk kemik oluflumu (kondral
kemikleflme).
Sk kemik oluflumu kendi iinde ikiye ayrlr. Perikondrium ad verilen zar
araclyla oluflum (periokondral kemikleflme, enine byme) ve kkrdak dokusu araclyla oluflum (enkondral kemikleflme, boyuna byme). Boyuna kemik
bymesinde, farkl blgeler grlr. rnein kkrdak hcrelerinin oald
blge (epifiz), kalsiyum tuzlarnn keldii blge (diafiz) ve kemik dokusunun
olufltuu blge. Epifiz blgesindeki kkrdak tmyle kemiklefltii ve faaliyetini
sonlandrd zaman, kiflinin boyca bymesi durur. Bymekte olan ocuklarda,
www.evrenselpdf.com
Kemik oluflum eflitleri

1) Ba dokusu araclyla
sngerimsi kemik oluflumu
(intramembranz kemikleflme)
2) Kkrdak dokusunun araclyla
oluflan sk kemik oluflumu
(kondral kemikleflme)
Yeni doan ocuklarda 270,
14 yaflndaki ocukta 256,
eriflkin insanda 206 kemik bulunur.
Kemiin ifllevleri:
1) Destek; vcudun fleklini
almasnda,
2) Koruma; sert ve direnli yaps
nedeniyle dier organlarn
korunmasnda,
3) Hareket; kaslarn tutunmasn
salayarak, eklemler araclyla
vcudun hareket etmesinde,
4) Kan hcrelerinin yapm; kemik
ilii ve sngerimsi (spongioz)
kemik dokusu iinde kemik
iliini barndrarak kan
hcrelerinin yapmnda,
5) Mineral deposu; kalsiyum ve
fosfor gibi vcut iin gerekli
minerallerin depolanmasnda
nemli rol oynar.
48
bu blgede bulunan kkrdak nedeniyle rntgen filmlerinde kemik paral imifl gibi gzkr.
Tm kemiklerde, kemikleflme farkl zamanlarda sonlanr. rnein kafatasnda
bulunan yass kemikler, doum annda kemikleflmesini tamamlamamfllardr ve
kemikler arasnda kkrdak ve zardan oluflan yumuflak blgeler bulunur. Bu blgelere bngldak (fonticulus; fontanel) ad verilir ve kemikleflmesi doumdan itibaren iki yl boyunca devam edebilir.
Kalsiyum ve fosfor gibi mineraller ve A, D, C vitaminleri bakmndan zengin
besin maddelerinin alnmas, zellikle ocuklarda, kemikleflme zerinde nemli
rol oynar. Ayrca byme, tiroid ve cinsiyet hormonlarnn kemikleflme ve byme zerinde nemli rolleri vardr.
Vcudumuzda ka adet kemik var?
Eriflkin bir insanda 206 kemik bulunur. Kkrdaklarn tmyle kemikleflmemesi nedeniyle, eriflkinlik ncesinde kemik says daha fazladr. rnein yeni doan
ocuklarda 270, 14 yaflnda ise 256 kemik vardr. Bu kemikler, vcudun ekseninde (skeleton axiale) ve taraflarda (skeleton appendiculare) bulunan kemikler olarak snflandrlmaktadr.
Skeleton axiale, kafatasn oluflturan kemikler (ossa cranii), omurga (columna
vertebralis) ve gs kemikleri (ossa thoracis) olmak zere blmde incelenir
ve eriflkin insanda 74 adettir. Skeleton appendiculare, st taraf kemikleri (ossa
membri superioris) ve alt taraf kemikleri (ossa membri inferioris) olarak snflandrlr ve 126 adettir. 6 adet kulak kemikleri (ossicula auditoria) ile birlikte, eriflkin insanda toplam olarak 206 kemik saysna eriflilir.
Bafl Kemikleri (Ossa cranii)
Bafl iskeletinin tmne cranium, kemiklerine ise ossa cranii ad verilir ve bu
kemikler evreledii yaplara gre iki alt ksma ayrlr. inde beyin bulunan kemiklere kafa kemikleri (neurocranium); yz, az ve burun gibi bafltaki dier kemiklere yz kemikleri (viscerocranium, splanchnocranium) ad verilir. Kafann
kubbesini oluflturan neurocraniumun st ksmna calvaria, alt ksmna ise chondrocranium ad verilir. Bylece toplam 22 bafl kemiinin 8i neurocraniumu, 14
ise viscerocraniumu oluflturmaktadr. Kulak kemikleri ve vcudun boyun ksmnda bulunan dil kemii (os hyoideum) da saylrsa, viscerocraniumu oluflturan kemik says 21 olarak bulunur, ancak sadece kas ve ba dokusu ile balantl olan
dil kemii, ounlukla kafa kemikleri arasna dahil edilmemektedir.
Bafl kemiklerinin bazlar ift, bazlar ise tek olarak bulunmaktadr. Baz kafa
kemikleri, iinde nemli organlar bulundurur. rnein os temporale iinde, dfl
kulak yolunun nemli bir ksm ile i ve orta kulan tamam bulunmaktadr. Birden fazla kemik biraraya gelip zel bir flekil alarak, gzn bulunduu ve orbita
ad verilen yapy olufltururlar. ene kemii (mandibula) dflnda, craniumu oluflturan kemikler, sutura ad verilen ve fibrz eklemler ile birleflerek yuvarlaa yakn bir flekil olufltururlar. ene kemii, bafl kemikleri arasnda hareketli olan tek
kemiktir. Bu fleklin oluflmasnda nemli olan etkenler
1) Beynin byklk ve flekli,
2) Bu kemiklere tutunan kaslarn etkisi,
3) nsann iki ayak zerinde durufludur.
www.evrenselpdf.com
Cranium, omurgann zerine oturmufl bir durumda iken bafl dengesi daha rahatlkla salanabilmektedir. Yeni doan ocuklarda neurocranium, viscerocraniumdan daha byk olduundan ocuklarda bafln arlk merkezi arka taraftadr
ve serbest halde ocuun bafl arkaya dfler. leri yafllarda, viscerocraniumun geliflmesi ve bymesi nedeniyle, arlk n tarafa dorudur ve serbest halde kafa
ne dfler.
Os frontale
Glabella
Os parietale
Os larimale
Os ethmoidale
Foramen supraorbitale Superior
Os sphenoidale
Fissura orbitalis
Os zygomaticum
Concha nasalis media
Lamina perpendiularis (ethmoid)
Foramen infra orbitale

Vomer
Concha nasalis inferior

Maxilla
Foramen mentale
Mandibula
sutura squamosa
sutura coronalis
Os parietale
Os frontale
sutura lambdoidea
Os sphenoidale
Os temporale
Os ethmoidale
pars (squamousa)
os lacrimale
Os nasale
Os occipitale
Os zygomaticum
Meatus acusicus externus
Maxilla
processs condylaris mandibulae
Foramen
mentale
Proc. mastoideus
Proc. styloideus
Proc. pterygoideus
Mandibula
proc. coronoideus
Resim 3.3.a. Bafl kemikleri
www.evrenselpdf.com
49
Sutura sagittalis
Sutura coranalis
Os frontale
Os parietale
Sutura squamosa
KAFA KEMKLER (8 adet)
Sutura lambdoidea
Os ethmoidale
Os sphenoidale
Os occipitale
Os temporale
Processus mastoideus
Malleus (2)
Incus (2)
Os lacrimale
Kulak Kemikleri (6)
Stapes (2)
Os nasale
Vomer
Os zygomaticum
YZ KEMKLER (14 adet)
50
Os palatinum
Cocha nasalis inferior
Maxilla (2)
Mandibula
Os Hyoideum
Resim 3.3.b. Bafl kemikleri
Kemiklerin iinde daima bir organ bulunur mu?

Paranazal Sinuslar
Kafa kemiklerinin bazlarnn iinde hava dolu boflluklar bulunmaktadr. Burun
(nasus) etrafindaki bu kemiklerin, (os frontale, os ethmoidale, os spenoidale ve
maxilla) iinde bulunan ve sinus ad verilen boflluklar her iki tarafta (bilateral
olarak) drt ifttir ve tmne birden paranazal sinuslar (sinus paranasales) ad
verilir. En byk paranazal sinus, maxillada bulunan sinus maxillarisdir. Vcut
dflndaki hava ile zel kanallar aracl ile iliflkili olan paranazal sinuslarn i
yzleri silli epitel ile rtldr ve mikroplarla enfekte olmas durumunda sinusi-
www.evrenselpdf.com
tis denilen rahatszlk grlr. Tm paranazal sinuslar, zel aklklar araclyla burun boflluuna alrlar. Baz sinuslarn duvarlar ince olduundan enfeksiyonlarn komflu yaplara gemesi mmkndr. rnein sinus ethmoidales iindeki enfeksiyon orbitaya, sinus sphenoidalis iindeki enfeksiyonlar da beyin dokusunun bulunduu bofllua geebilir.
Omurga (Columna vertebralis)
33 omur (vertebra) st ste sralanarak oluflur ve befl ksmda incelenir. Boyun
omurlar (vertebrae cervicales, 7 adet), gs omurlar (vertebrae thoracicae, 12
adet), bel omurlar (vertebrae lumbales, 5 adet), kuyruk sokumu kemii (os sacrum; vertebrae sacrales, 5 adet) ve kuyruk omurlar (os coccygis, 4 adet). Os sacrales, eriflkinlerde birleflerek tek bir kemik olarak ve leen (pelvis)in arka ksmnda bulunur. Omurgann iinde bulunan omurga kanal (canalis vertebralis) iinde
omurilik bulunur.
Vertebrae thoracales (12)
Vertebrae
cervicales (7)
Articulatio atlantooccipitalis
Atlas
Axis
Vertebrae
lumbales (5)
Discus intervertebralis
Ilium
Art. sacroiliaca
Sacrum
(5)
Coccyx
(4)
Resim 3.4. Omur kemikleri Parantez iindeki saylar, omur (vertebra) saylardr.
Gs Kemikleri (Ossa thoracis)

Kaburgalar (costae, 12 ift) ile gs tahtasna (sternum, 1 adet), gs kemikleri (ossa thoracis) denir. Kaburgalar, gs boflluundaki i organlar korurlar ve
ayrca solunum mekanizmasnda nemli rol oynarlar. Kaburgalar arkadan gs
omurlaryla, nden ise kkrdak ksmlar araclyla sternum ile eklem yaparak
gs kafesini olufltururlar. Son iki kaburga, sternum ile eklem yapmaz ve ular serbest halde bulunur.
www.evrenselpdf.com
51
52
Proc. transversus (T1)

Birinci kaburga
Eklem yzeyi
Angulus
Tuberculum
Manubrium sterni
Collum
Caput
Angulus sterni
Kaburgalar aras
Kaburga (Costa)
Corpus sterni
Corpus
Vertebra
Eklem yz
Sternum
Proc. xiphoideus
Kkrdak
Discus intervertebralis
Kkrdak
Resim 3.5. Gs kemikleri
Btn kemikler omurlara bal mdr?

Vcut ekseninde bulunan bafl ve omurga kemiklerinin aksine, vcudun yan
taraflarnda bulunan omuz, kol ve bacak gibi anatomik oluflumlar taraf kemikleri
olarak snflandrlr. st taraf kemikleri (ossa membri superioris) ve alt taraf kemikleri (ossa membri inferioris) olarak iki alt bafllkta incelenir.
st Taraf Kemikleri (Ossa membri superioris)
st taraf kemikleri, omuz kavflan oluflturan krek kemii (scapula) ve kprck kemii (clavicula), omuzdan aflaya doru uzanan kol kemii (humerus),
nkol kemikleri (radius ve ulna), el bilei kemikleri (ossa carpi) ve el kemikleri
(ossa manus) olmak zere 64 kemikten meydana gelir. Krek kemii (scapula)
arka tarafta gen fleklinde ve kaslarn arasnda bulunur. Kprck kemii (scapula) nde, yayvan bir S fleklinde omuzdan boyun altna doru derinin altnda
uzanr ve fliddetli darbelerle krlabilir. Omuzdan aflaya uzanan kol kemii (humerus), tipik bir uzun kemik yapsndadr. nkol kemiklerinden dner kemik
(radius), el bilei yaknnda atardamar ile yapt yakn komfluluk nedeniyle nabzn alnmas kolaydr. Bu atardamara, radius ile yapt komfluluktan dolay arteria radialis, alnan nabza ise radial nabz denir. El parmak kemiklerinden (ossa digitorum manus; phalanges) baflparmakta iki , dier tm parmaklarda er kemik bulunur. Her bir parmak iin birer tarak kemii (ossa metacarpi), parmak kemikleri ile el bilei kemikleri arasndaki uzanr.
www.evrenselpdf.com
Eklem
Clavicula
Omuz kavfla
STERNUM
SCAPULA
Kol
Eklem
HUMERUS
n kol
ULNA
RADIUS
Carpal
kemikler
Metacarpal
Kemikler
Phalanges
(parmaklar)
Resim 3.6. st taraf kemikleri
Alt Taraf Kemikleri (Ossa membri inferioris)

Alt taraf kemikleri, gvdenin alt ksmnda bulunan leen(pelvis)in iki yanna simetrik olarak tutunmufl bir ift stun halinde bulunur. Yukardan gelen tm arla karfl vcudu dik tutabilmek, vcuda gerekli destei verebilmek ve gerektiinde hareketi salayabilmek iin, st taraf kemiklerine gre daha kaln kemiklerden ve daha salam eklemlerden oluflmufltur. st taraf kemiklerine benzer flekilde, alt taraf kemiklerininde gvde ile birlefltiren ksmlar vardr. ki kala kemii
(os coxae), omurgay oluflturan sacrumu aralarna alarak, gvde ile balanty salar. Kala kemikleri ve sacrum birleflerek leen (pelvis) ad verilen yapy oluflturur. Kala kemiklerinde, aflaya ve dfla doru bakan derin bir ukurluk (acetabulum) bulunur. Uyluk kemiinin (os femoris) bafl ksm ile acetabuluma yerleflerek gvdenin arl her iki tarafa paylafltrlr. Kala kemikleri arasnda arka ksmda sacrum bulunur, fakat n tarafta, aralarnda baflka bir anatomik oluflum
yoktur, bunlar eklem yaparak birleflirler. Bu ekleme, symphysis pubica ad verilir. Kala kemiklerinin eriflkin insanda tek kemik olarak bulunmasna karfl, bafllangta birbirlerine kkrdak doku ile bal farkl kemik olarak (os pubis, os
ischii [ischium], ve os ilii [ilium]) bulunur. Bu blm, 14-16 yafllarnda kaynaflarak tek bir kemik paras fleklini aldndan, ocuk rntgen filmlerinde, bu
ayr kemii ayran kkrdak, Y harfi fleklinde siyah bir izgi olarak grnr. Yanlardan coxae ile sarlmfl olan sacrumun altnda bulunan os coccygisin de katlmasyla, pelvis iskeleti tamamlanmfl olur. Pelvis, yukardan omurga ile, afladan uy-
www.evrenselpdf.com
53
54
luk kemii (os femoris) ile eklem yaptndan, bafl ve ggs iskeletinden daha
salam bir yapya sahiptir. Kas ve zarlarn da katlmasyla, pelvis aflaya doru
daralan bir leen grnts alr. Pelvis boflluunda; sindirim, boflaltm, i salg ve
reme gibi nemli grevleri olan organlar bulunur. Ayrca, anne karnnda geliflen
ocuk, doum iin pelvis iinden ve pelvisin alt aklndan (apertura pelvis inferior) gemek zorunda olduundan pelvis, kiflinin yaflam ve insan trnn devam iin nemli bir anatomik oluflum olarak karflmza kmaktadr. Gerek tutunduu organ, gerekse kas ve ifllevleri nedeniyle, kadn ve erkek pelvis iskeletleri
arasnda anatomik farkllklar bulunur.
Beflinci lumbal vertebra (L5)
Crista iliaca
Byk pelvis
Art. sacroiliaca
Spina iliaca anterior superior
Promontorium
Sacrum
Spina iliaca anterior inferior
Kk pelvis
eklem
Coccyx
Symphysis pubica
ERKEK
Foramen obtratum
Byk pelvis
Sacrum
Ilium
COXA
Kk pelvis
Coccyx
Pubis
Pubis
Acetabulum
Caput femoris
(femur bafl)
Ischium
Dfi
Symphysis pubica
Resim 3.7. Kala kemikleri ve leen (pelvis)
Yer deifltirmemizi hangi kemikler salar?

Serbest olarak hareket edebilen alt taraf kemiklerinden uyluk kemii (os femoris), vcudun en uzun, en kaln ve en salam kemiidir. Vcut uzunluunun
drtte biri kadar uzunlua sahiptir. Uyluk kemiinin alt ucunda, diz ekleminin
oluflmasnda rol alan ve sesamoid kemiklerin en by olan diz kapa kemii
(patella) bulunur. Diz ekleminin alt ksmnda, bacak kemikleri olan kaval kemii (tibia) ve kamfl kemik vardr. Ayak bilei kemikleri (ossa tarsalia) araclyla
yukardan gelen arlk, bacaklardan ayak kemiklerine iletilir. Ayak tara kemikleri (ossa metatarsi) ve ayak parmak kemikleri (ossa digitorum pedis, phalanges)
birleflerek, ossa tarsalia yardmyla ayak kemiklerini oluflturlar. Bylece; uyluk
(femur), bacak (crus) ve ayak (pes) bir btn halinde pelvisle balant iinde insann dik durmasn salamaktadr.
www.evrenselpdf.com
COXA
SACRUM
FEMUR
PATELLA
(Diz kapa)
TIBIA
FIBULA
TARSAL KEMKLER
METATARSAL KEMKLER
PHALANGES
Resim 3.8. Alt taraf kemikleri
www.evrenselpdf.com
55
56

Tablo 3. 1. nsan vcudunda bulunan kemikler
EKSEN KEMKLER
(skeleton axiale, 80 adet)TARAF KEMKLER (skeleton appendiculare, 126 adet)

(cranium, 29 adet) st taraf kemikleri
(neurocranium, 8 adet) Omuz kemikleri
(os parietale, 2 adet) Kprck kemii
Bafl kemikleri
Kafa kemikleri
eper kemik
(os temporale, 2 adet) Krek kemii

(os frontale, 1 adet) Kol kemii
fiakak kemii
Aln kemii
(os ethmoidale ,1 adet) nkol kemikleri

(os sphenoidale, 1 adet) Dirsek kemii
(os occipitale, 1 adet) Dner kemik
Kalbur kemik
Temel kemik
Artkafa kemii
(viscerocranium, 14 adet) El Bilei kemikleri

(maxill, 2 adet) El ve parmak kemikleri
Yz kemikleri
stene kemii
(os zygomaticu, 2 adet) El tarak kemikleri

(os lacrimale, 2 adet) El parmak kemikleri
Elmack kemii
Gzyafl kemii
(os nasale, 2 adet) Alt taraf kemikleri

(concha nasalis inferior, 2 adet) Kala kemiiKaval
Burun kemii
Altboynuzcuk kemii
(ossa membiri superioris, 64 adet)

(ossa cinguli, 4 adet)
(clavicula ,2 adet)
(scapula, 2 adet)
(humerus, 2 adet)
(ossa antebrachii, 4 adet)
(ulna, 2 adet)
(radius, 2 adet)
(ossa carpi, 16 adet)
(ossa manus, 38 adet)
(ossa metatarsi, 10 adet)
(ossa digitorum pedis, 28 adet)
(ossa membiri inferioris, 62 kemik)
(os coxae, 2 adet)
(os ilii, os ischii ve os pubis kemiklerini birflleflmesiyle oluflmufltur)
(os palatinum, 2 adet) Uyluk kemii

(mandibula, 1 adet) Diz kapa kemii
Damak kemii
Altene kemii
(vomer, 1 adet) Bacak kemikleri

(ossicula auditoria, 6 adet) Kaval kemii
Sapan kemii
Kulak kemikleri
(Malleus, 2 adet) Kamfl kemii

(incus, 2 adet) Ayak bilei kemikleri
eki
rs
(Stapes, 2 adet) Ayak kemikleri

(Os hyoideum, 1 adet) Ayak tarak kemikleri
zengi
Dil kemii
(columna vertebralis, 33 adet) Ayak parmak kemileri

(vertebrae cervicales, 7 adet)
Omurga
Boyun omurlar
Kuyruk sokumu kemikleri
Kaburgalar
Gs kemii
(tibia, 2 adet)
(fibula, 2 adet)
(14 adet)
(ossa pedis, 38 adet)
(ossa metatarsi, 10 adet)
(ossa digitorum pedis, 28 adet)
(vertebrae lumbales, 5 adet)
Bel omurlar
Gs kemikleri
(patella, 2 adet)
(ossa cruris, 4 adet)
(vertebrae thoracicae, 12 adet)
Gs omurlar
Kuyruk kemikleri
(os femoris, 2 adet)
(ossa sacrales, 5 adet)

(os coccygis, 4 adet)
(ossa thoracis, 25 adet)
(costae, 12 ift)
(sternum, 1 adet)
Toplam 80 adet
GENEL TOPLAM 206 ADET
Eklemler (Arthrologia)
skeleti oluflturan kemikler arasndaki balantlara eklem (articulatio; junctura) denir. Eklemler yap ve hareket zelliklerine gre;
a) oynamaz (hareketsiz) eklemler (articulationes fibrosae; synarthrosis)
b) yar-oynar eklemler (articulationes cartilaginea; amphiarthrosis) ve
c) oynar eklemler (articulationes synoviales; diarthrosis) olarak snflandlrlar.
Hareketsiz eklemleri oluflturan kemiklerin, eklemi yapmak zere yz yze gelen blmlerinde, ba doku veya kkrdaktan yapl bir ara doku bulunur. Kafa
kemikleri arasnda bulunan dikifl fleklindeki eklemlere sutura, difllerin mandibula ve maxilla ile yaptklar eklem tipine gomphosis ad verilir ve bunlar hareketsiz eklem tiplerindendir. Syndesmosis ad verilen eklem tipi, nkol kemikleri arasnda grlr.
Yaroynar eklemlerde, kemik ularnda kkrdak dokusu vardr. Symphysis pubica ve omurlarn arasndaki eklemler (symphysis intervertebralis), bu tip eklemleri olufltururlar.
Oynar eklem (articulatio synovialis), dier eklem tiplerinden, yap ve hareket
asndan farkllklara sahiptir. Oynar eklemlerde, eklemi oluflturan kemik ularnda, birbirine uyacak flekilde eklem yzleri (facies articularis) ve bu eklem yz-
www.evrenselpdf.com
lerini rten eklem kkrda (cartilago articularis) bulunur. Eklem yzleri arasnda, eklem boflluu (cavitas articularis) ve bu boflluu dolduran synovia ad verilen sv bulunur. Bu boflluu evreleyen ve svnn ieride tutulmasnda rol oynayan ince bir zar olan sinovial zar (membrana synovialis) ve bu zarn dfl ksmnda eklem kapsl (capsula articularis) bulunur. Bunlara ek olarak, eklemi
oluflturan kemikleri birbirine balayarak eklemi salamlafltran eklem balar
(ligamenta articulares) vardr. Sinovial sv, sinovial zar tarafndan salglanr. Eklem yzlerinde bulunan kkrdak dokusu ise, sinovial salg ile birlikte srtnmeyi azaltc ve darbelere karfl eklemi koruyucu grev yapar.
Sinovial eklemler, eklemin yeri ve zelliine gre; tek eksen etrafnda, iki eksen etrafnda ya da ok eksende hareket edebilirler. Eklemlerin yapt hareketler, eflitlerine gre tabloda gsterildii gibi adlandrlr.
Tablo 3.2. Oynar (synovial) eklem tipler
eflidi
fiematik izim
rnek
Gerek grnt
Tek eksenli
Ginglimus
Trokoid
fiema 1
Thibodeau, p.207; fig.8-3 ilk
Tortora, p. 188;fig. 9-5b
resim
Birinci (atlas) ve ikinci (axis)
fiema 2
Thibodeau, p.207; fig.8-3 ikinci
omurlar arasnda
Tortora, p. 188;fig. 9-5c
resim
Bilek kemikleri ile birinci
fiema 3
Thibodeau, p.207; fig.8-3 nc
tarak kemii arasnda
Tortora, p. 188;fig. 9-5e
resim
El bilek kemikleri ile dner
fiema 4
Thibodeau, p.207; fig.8-3
kemik (radius) arasnda
Tortora, p. 188;fig. 9-5d
drdnc resim
Omuz eklemi
fiema 5
Thibodeau, p.207; fig.8-3 beflinci
Tortora, p. 188;fig. 9-5f
resim
Omurlarn eklem kntlar
fiema 6
Thibodeau, p.207; fig.8-3 altnc
arasnda
Tortora, p. 188;fig. 9-5a
Dirsek eklemi
ki eksenli
Sellar
Elipsiod
ok eksenli
Sferoid
Planar
Tablo 3.3. Oynar (synovial) eklemlerde eklem hareketleri

Hareket eflidi
Kayma haretetleri (glisement)
rnek
Bilek kemikleri arasnda
Asal hareketler
Eklemlerin yap ve hareket

zelliklerine gre eflitleri;
a) oynamaz (hareketsiz)
eklemler (articulationes
fibrosae; synarthrosis),
b) yar-oynar eklemler
(articulationes cartilaginea;
fiematik izim
amphiarthrosis),
c) oynar eklemler
(articulationes synoviales;
diarthrosis) olarak
Carola, p.210; [bas resmi, ok yn ile gsterilecek]
snflandlrlar.
resim
Bkme (Flexio)
Kol ve nkol arasnda
Carola, p.210; fig.9.2 [ok yn ile gsterilecek]
Ama (extentio)
Kol ve nkol arasnda
Yaklafltrma (adductio)
Kol ya da bacak ile gvde arasnda
Carola, p.211; [ok yn ile gsterilecek]
Uzaklafltrma (abductio)
Kol ya da bacak ile gvde arasnda
Carola, p.211; [ok yn ile gsterilecek]

Carola, p.211; [bas resmi, ok yn ile gsterilecek]
Dnme (Rotasyon) hareketleri

ie dnme (supinatio)
Elin dflyana doru dnmesi
Dfla dnme (pronatio)
Elin iyana doru dnmesi
Konik haret (Circumductio)
Kol ve bacan konik olarak dairesel Carola, p.211; [ok yn ile gsterilecek]
dnmesi
www.evrenselpdf.com
57
58
Hareketimizi salayan sadece kemiklerimiz mi?
Kas Dokusu ve Kaslar

Kemikler arasnda bulunan eklemler, kemiklerin eflitli ynlerde hareket edebilmesine olanak salar; fakat kemik ve eklemler, yalnz bafllarna hareket edemezler. Vcutta herhangi bir hareketin gerekleflebilmesi iin gerekli kuvvet, kaslar
tarafndan salanmaktadr. Kas dokusu, kaslabilme (kontraktilite) zellii ile fleklini deifltirebilir ya da balant noktalar zerinde bir kuvvet uygulayabilme yeteneine sahiptir. Kaslar, uyarlabilme (eksitabilite) zellii ile herhangi bir uyary
alglayp, bu uyarya karfl kaslma ya da gevfleme tepkisi verirler. Bylece, vcutta bulunan kaslar, kaslma ve gevfleme hareketleri ile nemli grevleri yerine getirirler. Vcut iin ok nemli olan bu grevleri yerine getiren kas dokusu, vcutta olduka fazla oranda bulunur. rnein, sadece iskelet kaslar vcut arlnn
%35-45ini olufltururlar. Bu kadar ok oranda bulunan kaslarn says insan vcudunda, yaklaflk olarak 600 kadardr. Kas, Latincede musculus olarak yazlr ve
muskulus olarak okunur insan vcudundaki her kasn ilk harfi de musculus ile
bafllar. Gereksiz tekrarlardan kurtulmak iin ksaca M. ile gsterilir.
Kemik, eklem ve kas ls hareket edebilmemiz iin yeterli mi?
Her kasn; bir bafllama yeri, bir sonlanma yeri, yerine getirdii grevi, besledii damarlar ve hareket iin gerekli sinyalleri getiren sinirleri vardr. Eer kasa ait
sinir ifllevini yitirirse, kas kaslamaz ve o kasn gereklefltirecei hareketi vcut yapamaz. Dolaysyla, kaslarn grevlerini yapabilmesi iin, gerekli olan kann gerekli zamanda ve yeterli miktarda salanmas ve sinir ile kas balantsnn normal
ve salkl olarak ifllevini yerine getiriyor olmas gerekmektedir. Bu btnlk bozulduu takdirde, hareketin yaplmas olanaksz hale gelir. rnein Gney Amerika yerlilerinin hayvan avlamak iin kullandklar bir tr zehrin, sinirler ile gelen
uyarlarn iskelet kaslarna gemesini engelleyerek hayvan fel ettii anlafllmfltr.
Bu bilgi, ameliyathanelerde, cerrahi operasyonlarn yaplmasn kolaylafltrma
amacyla, kaslarn gevflemesinde kullanlan baz ilalarn geliflmesine de yol amfltr. Eer sadece kemik, eklem ve kas ls, kaslma ve hareket iin yeterli
olsayd, bugn kullanlmakta olan bu ilalar etkili olamazlard.
Vcudumuzda
snflandrlr?
ok
sayda
bulunan
kaslar
nasl
adlandlr
ve
Kaslar;
a) yapflma ve tutunma yerlerine gre (rnein m. brachialis, m. pectoralis
major),
b) flekillerine gre (rn., iki bafll olan m. biceps brachii, bafll olan m. triceps
brachii, iki karnl olan m. digastricus),
c) yaptrdklar hareketlere gre (rn., m. flexor digitorum profundus, m. extensor digitorum, m. adductor pollicis), adlandrlabilirler.
Kaslar, gruplar halinde incelendiinde; a) bulunduklar blgeye gre (rn., boyun kaslar, gvde kaslar, srt kaslar, bacak kaslar, kol kaslar gibi), ve b) yaptklari ifle gre (rn., ineme kaslar, gz hareket ettiren kaslar, ve dili hareket
ettiren kaslar gibi) eflitli gruplar biiminde de snflandrlabilir.
www.evrenselpdf.com
59
m. temporalis
m. orbicularis oculi
m. sternocleidomastoideus
m. frontalis
Platysma
m. deltoideus
m. pectoralis major
m. serratus anterior
m. latissimus dorsi
m. biceps brachii
m. brachialis
m. brachiordialis
nkoldaki flexor kaslar
m. rectus abdominis
m. rectus abdominis
m. obliquus externus
nkoldaki extensor kaslar
m. lliopsoas
m. pectinus
m. adductor longus
m. adductor magnus
m. gracilis
m. sartorius
m. rectus femoris
m. vastus lateralis
m. vastus medialis
m. tibialis anterior
m. peroneus longus
m. gastrocnemius
m. extensor digitorum longus
m. soleus
Kaslar,
Anatomik olarak;
1) tutunma yerlerine gre
2) flekillerine gre
3) yaptrdklar hareketlere gre
histolojik olarak;
1) izgili kas (iskelet kas)
2) kalp kas
3) dz kas olarak adlandrlr.
m. occipitalis
vertebra (C7 ; yedinci boyun omuru)
m. trapezius
m. deltoideus
m. infraspinatus
m. teres minor
m. teres major
m. triceps brachii
m. latissimus dorsi
m. extensor carpi radialis longus
m. obliquus externus
m. gluteus medius
m. extensor ulnaris
m. gluteus maximus
m. adductor magnus
m. gracilis
m. biceps femoris
m. semitendinosus
m. vastus lateralis
m. semimembranosus
m. gastrocnemius
m. soleus
m. flexor digitorum longus
tendo calcaneus (Achillis)
m. peroneus longus
m. peroneus brevis
Resim 3.9. Vcutta bulunan kaslar
www.evrenselpdf.com
60
Vcutta eflit kas bulunmaktadr.

1) izgili (iskelet) kaslar,
2) kalp kas ve
3) dz kas.
skelet kaslar, vcudun hareket edebilmesini; kalp kas, kann pompalanmasn; dz kas ise i organlarn grevlerini yerine getirmesini salar. Besinlerin, mideden ince barsaklara gnderilmesi, dz kas alflmasna rnek verilebilir. Ayrca
kas kaslmas ile oluflan s, vcudun scak tutulmasna katkda bulunur. skelet
kaslarnn kaslmasyla, gerek hareketler gerekse hareketsizlik srasnda vcut
pozisyonu (postr) salanmaktadr. zet olarak kaslar; a) hareket, b) postr ve
c) s oluflumunu salarlar.
skelet Kaslar (izgili Kaslar)
skelete tutunduklar iin iskelet kas, mikroskop altnda enine izgilenme gsterdikleri iin izgili kas olarak adlandrlan kas grubudur. skelet kaslar isteimiz altnda alflrlar ve alflmalar tmyle sinirler tarafndan ynetilir.
skelet kaslarnn hepsi iskeleti oluflturan kemiklerle mi balantldr?
Vcudumuzda, kemiklere tutunmayan baz iskelet kaslar da bulunmaktadr.
Mimik kaslar olarak bilinen ve yz blgesinde bulunan kaslar kemiklere tutunmaz, yz derisine yakn bulunurlar; fakat dier iskelet kaslar gibi izgili kas grnme sahiptir ve isteimiz altnda alflrlar.
izgili kaslar, kas lifi ad verilen zelleflmifl hcrelerden oluflurlar. Lif olarak
tanmlanmasnn nedeni, bunlarn uzun ve silindirik bir grnme sahip olmalardr. Birden fazla ekirdee sahip olan bu hcreler, ok ksa (0.001 cm) ya da
uzun (30 cm) olabilirler. Her bir kas lifi sarkolemma ad verilen ince bir zar ile
evrelenmifl ve sarkoplazma ad verilen birden fazla ekirdek ieren zelleflmifl
bir sitoplazmaya sahiptir. Kas hcrelerinin iinde boydan boya uzanan ince, ipliksi yapda ok sayda miyofibril bulunur. Miyofibriller ok sayda miyofilamentlerden oluflmaktadr. Miyofilamentler ise biri kaln, dieri ince olan iki farkl ipliksi uzun demetlerden oluflur. nce filamentler aktin, troponin ve tropomiyozin ad verilen adet protein moleklnden oluflur. Kaln filamenti ise miyozin
proteini oluflturur. Kaslarn hareket edebilmesi, aktin ve miyozin proteinleri arasnda kurulan apraz kprler sayesinde olmaktadr.
www.evrenselpdf.com
61
Kol kaslar
ekirdek
kas fibrilleri
kas demeti
kas fibrili
A band
I band A band I band
Z izgisi
M izgisi
Z izgisi
Sarkomer
Miyofibril
I band
A band
I band
Aktin
Miyozin
M izgisi
Z izgisi
H blgesi
Miyofilament
Z izgisi
Sarkomer
Resim 3. 10. izgili kasn yaps
Bir izgili kasa mikroskop altnda bakld zaman, aktin ve miyozin proteinlerinin bulunduklar yerlere gre, fln farkl flekilde krlmas nedeniyle, zel izgili grnt oluflur. izgili grntnn koyu ve ak ksmlar; A band, I band Z izgisi gibi eflitli flekillerde adlandrlmaktadr. ki Z izgisi arasnda kalan ksma sarkomer ad verilir ve bu anatomik yap, kaslma iflini yapan en kk birimdir. Bir kas lifi, birden fazla sarkomerden oluflmaktadr.
Miyofibriller, kas hcrelerindeki zelleflmifl dz endoplazmik retikulum olan
ve sarkoplazmik retikulum ad verilen zelleflmifl zar ile sarlmfltr. Kas lifinin
membran belli blgelerde hcre iine doru girintiler oluflturacak flekilde
uzanmakta ve sarkoplazmik retikulum ile dik a oluflturmaktadr. Sarkoplazmik
retikulum ile dik a oluflturan bu tps yapya transvers ya da T tbl ad verilmektedir. Bu birleflim blgelerinde sarkoplazmik retikulum geniflleyerek terminal sisternalar oluflturmaktadr.
www.evrenselpdf.com
skelet kaslarnn mikroskop altnda

izgili grnts, A band, I band
ve Z izgisi olarak adlandrlan koyu
ve ak blgelere sahiptir.
Sarkolemma ile sarl her kas lifi
iindeki ince ipliksi yaplara
miyofibril, ve iki Z band
arasnda kalan ksma sarkomer
ad verilir.
Kasda kaslma iflini yapan en kk
birim sarkomerdir ve bu birimin
kaslmasnda kalsiyum iyonlarn
depolayan sarkoplazmik retikulum,
nemli rol oynar.
62
Miyofibriller
Aktin ve miyozin filamentleri
Sarkolemma
A band
H band
M izgisi
I band
Z izgisi
I band
Z izgisi
MIYOFILAMENT
Transvers tbl
(T tbl)
TRIAD
Sarkoplazmik retikulum
Sisterna ucu
Resim 3. 11. Kas liflerinde sarkomer yaps
T tbl ve iki yannda bulunan terminal sisternalarn ne birden triad ad

verilir. Zarlardan oluflan bu yaplar, serbest kalsiyum iyonunun da ifle karflmasyla kaslmada nemli rol oynarlar.
Her bir kas lifi, endomysium ad verilen ba dokusu araclyla sarlmfl olarak bulur. Kas liflerinin oluflturduu demetler, perimysium ve epimysium ad verilen ba dokusu ile sarlmfltr. Ba dokusundan oluflan ve kas evreleyen bu
rtler, ayn zamanda kas besleyen damarlar ve gerekli uyary getiren sinirlerin
bulunduu yerlerdir.
Kaslarn kemiklere ve eflitli noktalara tutunmalar, kasn bulunduu yer ve
grevine gre deiflen farkl flekillerdeki fascia, tendon ve aponevroz olarak
adlandrlan ve ba dokusundan yaplmfl anatomik oluflumlar araclyla olmaktadr. Tendonlar yuvarlak, aponevrozlar ise genifl ve yass yapl olarak kemie
uzanr ve kemiin zerini rten periost zerine tutunur. Bylece kaslar, uygulad kuvvet nedeniyle; zamanla kemikler zerinde eflitli knt, prtk, kabart
gibi yaplarn flekil almasnda rol oynar.
Kaslarn kaslmas iin gereki uyar nereden gelir?
skelet kaslarnn kaslabilmesi iin gerekli uyar (impuls); hcre gvdeleri beyin ve omurilik iinde bulunan ve motor nron olarak adlandrlan nronlarn
aksonlar tarafndan kaslara getirilir. skelet kaslar sinirsel uyar olmadka
www.evrenselpdf.com
63
kaslamazlar. skelet kaslarnn motor nron zedelenmeleri kaslarda atrofi ve felce

neden olur. Kaslar harekete geiren sinirsel uyarlar, motor u plak, ya da nromuskuler kavflak ad verilen zelleflmifl bir yap araclyla kas hcresine aktarlr. Motor u plakta bulunan aksonlar ile kas hcresinin zar arasnda 20-50 nm
kadar bir aralk bulunur. Akson ularnda kesecikler iinde bulunan ve asetilkolin ad verilen kimyasal maddeler, eksositoz ile bu arala boflalr. Akson ularn terkeden asetilkolin moleklleri, karfl tarafta bulunan kasn zar zerine erifltiklerinde, reseptr olarak adlandrlan zel tutunma yerlerine balanrlar. Asetilkolin molekllerinin balanmas ile kas zar zerindeki asetilkolin reseptrleri alarak ieriye sodyum (Na+) iyonu girer. Na+ iyonu geifli ile kasta depolarizasyon
ve aksiyon potansiyeli bafllar, kas hcresi boyunca yaylr ve sarkoplazmik retikulumda depolanmfl bulunan kalsiyum iyonunun depolar terkederek hcre iine
hareketini salar. Kalsiyum iyonu troponin proteinine balanr, tropomiyozin
molekl pozisyon deifltirerek aktin moleklnn miyozin ile balanacak yzeylerini aar ve aktin ile miyozin arasnda apraz kprler kurulur. apraz kprlerin kurulmas ile aktinin miyozin zerindeki kayma hareketi bafllar, kas kaslr.
Tm bu ifllemler iin gerekli enerji ATP tarafndan salanr. Kaslarn gevflemesi
srasnda da kalsiyum iyonlar tekrar sarkoplazmik retikuluma geri alnr.
Kalsiyumun geri alnmas srasnda da ATP tketimi ve enerji harcanr.
Kas uyaran sinir aksonu

(Motor sinir)
Kas hcreleri
Akson u dal
Akson
Sarkolemma
Motor u pla
Motor sinirin
(akson) ucu
Kas
hcresi
Aksolemma
Sinaptik Mitokondria
aralk
Akson ucu
Sarkolemma
Sarkoplazma
Sarkolemma
Sinaptik vezikuller
Resim 3. 12.a. Sinir kas balants (nromuskuler kavflak)
www.evrenselpdf.com
Kas hcre
ekirdei
64
izgili kaslarn kaslabilmesi iin
sinirsel uyarnn varl zorunludur.
Sinirler ile izgili kas arasnda sinir
kas kavfla (motor u plak) ad
verilen zel bir yap bulunur.
Sinirler araclyla gelen uyar
(impuls), sinir kas kavflanda
asetilkolin salverilmesine neden olur.
Asetilkolin kendine zel reseptrlere
balanr.
Reseptrler kas hcresi iine
sodyum girifline izin verirler ve kas
depolarize olur.
Sarkoplazmik retikulumdan kasiyum
iyonlar kas hcresi iine serbest
braklr.
Kalsiyum iyonunun troponine
balanmasyla tropomiyozin
pozisyon deiflitirir.
Aktin zerinde akta kalan blgeye
miyozin balanarak, aktin-miyozin
apraz kprleri kurulur.
ATP enerjisinin harcanmasyla
miyozin bafl hareket eder
Aktin miyozin zerinde bu yolla
kayarak sarkomer boyunu
ksaltarak, kaslma gerekleflir.
i
yel
nsi
a
t
po
Ca2+
on
siy
Ak
Presinaptik u
Na+
Sinaptik aralk
Na+
Postsinaptik u
Na+
Reseptr molekl
Na+
Asetik asit
Presinaptik u
Kolin
Asetilkolin
Sinaptik
aralk
Asetilkolin
Kolin
Asetilkolinesteraz
Asetik asit
Na+
Reseptr
Postsinaptik u
Resim 3. 12.b. Sinir kas balantsnda (nromuskuler kavflak) sinyal iletimi
Aksiyon potansiyeli
Ca2 iyonlar
Sarkolemma
T-tubul
Aktin
Ca2 iyonlar
Miyozin
Sarkomer
Ca2+
Tropomiyozin molekl
Troponin
Aktin molekl
Miyozin
Ca2+
Aktif blge
apraz kpr
Resim 3. 12.c. izgili kas kaslmasnn molekler mekanizmas
www.evrenselpdf.com
65
Arcus aorta
(aorta kvrm)
Enine diskus interkalaris
Aorta
Pulmoner venler
Vena cava superior

Sinoatrial dm
Sol atrium
Uzunlamasna
diskus interkalaris
Atrioventrikler
dm
Atrioventrikler
demet
Sa atrium
Sarkolemma
Sa ve sol dallar
Sa ventrikl
Sol ventrikl
Sarkoplazma
Purkinje lifleri
Vena cava
inferior
Resim 3. 13.a. Kalp (cor; cardia)
Resim 3. 13.b. Kalp kasnn histolojik yaps
Kalp kas nasl kaslr?

Kalp Kas
Kalbin byk blm kas hcrelerinden oluflur ve bu blme myokard ad verilir. Kalpte bulunan kas hcre tipi, iskelet kas gibi izgili grnme sahiptir. skelet kaslarndan farkl olarak, myokard hcreleri arasnda zel balant blgeleri bulunur ve kas hcreleri dallanmfl bir yap (sinsityal yap) sergiler. Dflk direnli olan bu zel balant blgelerinden kolaylkla geebilen aksiyon potansiyeli, birok myokard hcresinin ayn anda kaslmasna ve sonuta kalbin bir pompa gibi grev yapmasnda rol oynar.
Kalp kasna ait ikinci nemli farkllk; kalbin kendi uyarlarn kendisinin oluflturabilmesi sayesinde ritmik kaslmalar yapabilmesidir. Kendiliinden (spontan)
uyar oluflturma grevini yapmak zere baz hcreler zelleflmifltir ve bunlara hareketi bafllatan, hareketi tayin eden anlamnda peysmeyker (pacemaker) ad verilmifltir. Kalp iinde aksiyon potansiyeli douran ve ileten zel bir sistem geliflmifltir. Bu sisteme, kalbin uyar ve ileti sistemi ad verilir. Bu iletim sisteminin
varl nedeniyle, herhangi bir canlnn kalbi vcut dflna alnp beslenmesini salayan uygun bir sv ortam iine braklrsa, vcut dflnda olmasna karfln, kalbin
ritmik olarak kaslmaya devam ettii grlr.
Kalp dier sistemlerle nasl uyum salar?
Kalp kaslarnn kaslmaya bafllamas iin sinirsel uyarya gerek yoktur fakat
kalp kas sinir sisteminden ve hormonlardan bamsz bir organ deildir. Kalp gibi otonom alflma yeteneine sahip olan organlar zerinde bir kontrol mekanizmasna sahip olan ve otonom sinir sistemi olarak adlandrlan sinir sisteminin
kontrol altnda alflr. Bylece organizmann gereksinmesi dorultusunda kaslma gcn artrarak ya da azaltarak kann uygun flekilde pompalanmasn salar.
rnein, koflarken kalp atm says artar; dinlenim durumunda azalr; korku ve
www.evrenselpdf.com
Kalp kas: izgili kas gibi enine

izgilenme gsterirken, dz kas gibi
tek ekirdeki hcrelerden oluflur.
Kalp kas, kalbin kendi zel uyar ve
ileti sistemi araclyla alflr ancak
otonom sinir sisteinin kontrol
altndadr.
66
heyecan ile gene artar. Kalp kasnn kaslma mekanizmas, iskelet kasna benzer
ancak farkl olarak, kaslma srasnda hcre iindeki depolardan gelen kalsiyum
iyonlarnn kullanlmasna ek olarak, hcre dflndan da kalsiyum iyonlar kalp kas iine girer ve kaslmada kullanlr.
ok ekirdekli
ntermediate
filament ieren
destek fibrilleri
Kaslabilen aktin ve
miyozin balants
skelet kas
KASILMA
Kalp kas
Youn boyanan
hcre
memranndaki
balant blgeleri
ekirdek
Sitoplozmik youn
fibriller
Dz kas
Resim 3. 14.a. izgili kasn, kalp kasnn ve dz kasn flematik grntleri
Dz kaslar: Misroskop altnda

enine izgilenme gstermezler.
Dz kaslar istek dfl alflrlar ve i
organlarmz yapsnda bulunurlar.
Dz kas kaslmasnn mekanizmas
kalp ve iskelet kaslarna benzer,
ancak kalsiyum balayc molekl
olarak tropomyozin yerine
kalmodulin bulunur.
Resim 3. 14.b Dz kas kaslmas
Dz Kaslar
Aktin ve myozin molekllerinin dzensiz olarak hcre iinde dalmas nedeniyle, mikroskop ile bakldnda izgilenme gstermeyen kaslara dz kas ad verilir. Dz kaslar, i organlarmzn yapsnda bulunurlar. rnein mide, barsaklar, sidik kesesi, idrar yollar, safra kesesi, kan damarlar, gz kresi (iris), rahim
(uterus) gibi birok organn yapsnda dz kas dokusu vardr. Kalp kas gibi otonom zellie sahiptir (kendi uyarlarn kendileri oluflturur) ve otonom sinir sisteminin kontrol altnda alflr. Kalp kasna benzer flekilde, herhangi bir ince barsak paras uygun bir besleyici sv iine alnr ve dikkatle gzlenir ya da herhangi bir kaydedici cihaza balanrsa, ritmik olarak kendi kendine kaslma ve
gevflemeler yapt grlr. Dz kaslarda kaslma mekanizmas, kalp ve iskelet
kaslarnda olduu gibi, aktin ve myozin etkileflmesiyle olur ve kaslabilmesi iin
gene kalsiyum iyonunun hcre iinde bulunmas gereklidir. Ancak dz kaslarda
troponin molekl yoktur, bunun yerine kalmodulin (calmodulin) ad verilen
protein molekl kalsiyum ile balanarak kaslmada rol alr. Ayrca hcre zarnn
depolarizasyonu ile hcre dflndan ieriye kalsiyum girmesi kaslmada daha ok
nemlidir, bu nedenle hcre iine kalsiyum giriflinin engellenmesi dz kaslarn
gevflemesine yol aar. Kalsiyumun dz kas kaslmasndaki bu neminin anlafllmas, yksek tansiyonun dflrlmesi iin kullanlan baz ilalarn gelifltirilmesine
yol amfltr.
Dz kaslar, otonom sinirlerle uyarlma ve aksiyon potansiyelini aralarnda
geirebilme zelliine gre; a) Tek birimli ya da visseral dz kaslar (i organlarn
dz kaslar) ve b) ok birimli (multi-unit) dz kaslar olarak iki ksma ayrlr. Visseral dz kaslar, dalak, mide, uterus gibi birok i organlarda bulunur. ok
birimli dz kaslar, byk damarlarn duvarnda ve iris gibi kaslma ve gevflemesi
daha yavafl olan organlarda bulunur. ok birimli dz kas hcreleri, tek birimli dz
kas hcrelerinin aksine, uyartlarn hcreler arasnda geebilecei zel balant
blgelerine sahip deildir ve bu nedenle spontan (kendiliinden) kaslma yapamazlar. Kaslmalar daha yavafl olur ve sinirler tarafndan uyarlmadklar srece
kaslamazlar.
www.evrenselpdf.com
zet-Deerlendirme Sorular
zet
Kemik hcrelerine osteosit ad verilir. Osteositler
osteoblastlardan meydana gelir. Kemik dokusunu ykan
hcrelere osteoclast ad verilir. Kemie sertliini kazandran, tuz fleklinde bulunan kalsiyum bileflikleridir.
Kemikler 1) Uzun kemikler 2) Ksa kemikler 3) Yass
kemikler 4) Dzensiz kemikler 5) Pnmatik kemikler ve
6) Sesamoid kemikler olarak ayrlr.
Kemik dokusu, oluflum eflitlerine gre, 1) Ba dokusu
araclyla sngerimsi kemik oluflumu (intramembranz
kemikleflme), ve 2) Kkrdak dokusunun araclyla
oluflan sk kemik oluflumu (kondral kemikleflme)
biiminde adlandrlr.
nsan vcudunda bulunan kemikler, eksen kemikleri ve
taraf kemikleri olarak gruplara ayrlr. Eksen kemikleri,
kafa kemikleri (8 adet), yz kemikleri (14 adet), kulak
kemikleri (6 adet), omurlar (33 adet) ve ggs kemikleri
(25 adet) olarak; taraf kemikleri ise nkol kemikleri
(4 adet), el bilei kemikleri (16 adet), el parmak kemikleri (38 adet), kala kemikleri (2 adet), uyluk kemii (2
adet) diz kapa kemii (2 adet), bacak kemikleri (4 adet),
ayak bilei kemikleri (14 adet) ve ayak kemikleri (38
adet) olmak zere, toplam 206 adettir.
Yeni doan ocuklarda 270, 14 yaflndaki ocukta 256 ve
eriflkin insanda 206 kemik bulunur.
Kemiin ifllevlerini, destek, koruma, hareket, kan hcrelerinin yapm ve mineral deposu olarak ksaca sralamak mmkndr.
Eklemlerin yap ve hareket zelliklerine gre eflitleri; 1)
oynamaz (hareketsiz) eklemler, 2) yar-oynar eklemler ve
3) oynar eklemler olarak snflandlrlar. Oynar eklemler,
ginglimus ve trokoid olarak tek eksenli, sellar ve elipsoid
olarak iki eksenli, sferoid ve planar olarak ok eksenli
tiplere sahiptir.
Kaslar, anatomik olarak; 1) tutunma yerlerine gre, 2)
flekillerine gre ve 3) yaptrdklar hareketlere gre, histolojik olarak ise ; 1) izgili kas (iskelet kas), 2) kalp kas
ve 3) dz kas olarak adlandrlr.
skelet kaslarnn mikroskop altnda izgili grnts,
A band, I band ve Z izgisi olarak adlandrlan koyu ve
ak blgelere sahiptir. Sarkolemma ile sarl her kas lifi
miyofibril, ve iki Z band arasnda kalan ksma
sarkomer ad verilir. Kasda kaslma iflini yapan en kk
birim sarkomerdir ve bu birimin kaslmasnda, kalsiyum
iyonlarn depolayan sarkoplazmik retikulum nemli rol
oynar.
izgili kaslarn kaslabilmesi iin sinirsel uyarnn varl
zorunludur. Sinirler ile izgili kas arasnda sinir kas kavfla (motor u plak) ad verilen zel bir yap bulunur.
Sinirler araclyla gelen uyar (impuls), sinir kas kav-
67
flanda asetilkolin salverilmesine neden olur ve asetilkolin, kas zar zerindeki kendine zel reseptrlere balanr. Reseptrler, kas hcresi iine sodyum girifline izin
verirler ve kas depolarize olur. Sarkoplazmik retikulumdan kasiyum iyonlar kas hcresi iine serbest braklr.
Kalsiyum iyonunun troponine balanmasyla, tropomyozin pozisyon deifltirir. Aktin zerinde, akta kalan
blgeye miyozin balanarak, aktin-miyozin apraz kprleri kurulur. ATP enerjisinin harcanmasyla miyozin bafl
hareket eder. Aktin miyozin zerinde bu yolla kayarak
sarkomer boyunu ksaltarak kaslma gerekleflir.
Kalp kas, izgili kas gibi enine izgilenme gsterirken,
dz kas gibi tek ekirdekli hcrelerden oluflur. Kalp kas,
kalbin kendi zel uyar ve ileti sistemi araclyla alflr
ancak otonom sinir sisteminin kontrol altndadr.
Dz kaslar, mikroskop altnda enine izgilenme gstermezler, istek dfl alflrlar ve i organlarmzn yapsnda
bulunurlar. Dz kas kaslmasnn mekanizmas kalp ve iskelet kaslarna benzer, ancak kalsiyum balayc olarak
troponin yerine kalmodulin bulunur.
1. Hareketimizi salayan dokular, afladakilerin
hangisinde birlikte verilmifltir?
A. Kas-sinir-eklem
B. Sinir-kemik-eklem
C. Kemik-eklem-kas-sinir
D. Sadece kas
E. Kas ve kemik
2. Kemik krklarnn onarmnda rol oynayan doku,
afladakilerden hangisidir?
A. Ba dokusu
B. Kkrdak dokusu
C. Kemik dokusu
D. Kan dokusu
E. Sinir dokusu
3. Afladakilerden hangisi oynar eklem tiplerinden
deildir?
A. Elipsoid
B. Sferoid
C. Sellar
D. Humeroid
E. Ginglimus
4. Kas kaslmasnda rol almayan protein afladakilerden
hangisidir?
A. Keratin
B. Troponin
C. Aktin
D. Tropomyozin
E. Myozin
www.evrenselpdf.com
68
5. Afladakilerden proteinlerden hangisi, sadece dz

kas kaslmasnda rol oynar?
A. Aktin
B. Miyozin
C. Troponin
D. Kalmodulin
E. Tropomiyozin
Dflnelim, Tartflalm
1.
2.
3.
4.
5.
Vcudun flekil almasnda kemiklerin nemini tartflnz.

Kalsiyumun kemik oluflumundaki nemini yaznz.
Vcut hareketlerinde eklemlerin nemini yaznz.
Ka eflit kas vardr? Saynz.
Kalp kasnn kendi iletim sisteminin nemini yaznz.
Yararlanlan
Kaynaklar
ve
Baflvurulabilecek
Alberts, B., Bray, D., Lewis, J., Raff, M., Roberts, K., Watson,
J. D.: Molecular Biology of the cell. 2nd Ed.,
Garland publ., London 1989.
Arnc, K., Elhan, A.: Anotomi, c.1, Gnefl Kitabevi, Ankara,
1995.
Erkoak, A.: Genel histoloji. Ankara niversitesi Tp
Fakltesi Yaynlar Say:405, 3. Bask, Ankara
1980.
Ganong, W.: Review of medical physiology, 19th Ed.,
Appleton Lange, Stamford 1999.
Kopsch, Fr.: Lehrbuch und atlas der Anatomie des
Menschen. Georg Thieme Verlag, Leipzig, 1939.
Katz, B.: Sinir Kas ve Sinaps. ev. Grbz elebi, Ege
niversitesi Matbaas, Bornova zmir, 1984.
Noyan, A.: Yaflamda ve Hekimlikte Fizyoloji. 10. Bask,
Meteksan, Ankara 1998.
Odar, . V.: Anatomi Ders Kitab, c.1, Elif Matbaaclk, 12.
Bask, 1980.
Sobotta, J., Figge, H.J.: Atlas of Human Anatomy, 9th Ed.,
Hafner press, 1974.
New York, 1987.
Vander, A. J., Sherman, J. H., Luciano, D. S.: Human
Physiology, 6th Ed., McGraw-Hill Inc., New
York,1994.
Williams, P. L., Warwick, R.: Grays anatomy. 36th Ed.,
Churchill Livingstone, London, 1980.
Zeren, Z.: nsan Anotomisi. Ekim yaynlar no.2, stanbul
1972.
www.evrenselpdf.com

Insan Anatomisi Ve Fizyolojisi

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Insan Anatomisi Ve Fizyolojisi

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

TC.

ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 1246

AIKRETM FAKLTES OKULNCES RETMENL LSANS PROGRAMI

Bu kitabn basm, yaym ve satfl haklar Anadolu niversitesine aittir.

UZAKTAN RETM TASARIM BRM

ANATOM VE FZYOLOJNN TANIMI VE TERMNOLOJS................... 3

Vcudumuzu Oluflturan Temel Birimler ............................ 21

VCUDUMUZUN KMYASAL YAPI TAfiLARI ........................................... 23

Hareket Sistemi ..................................................................... 43

Vcudumuzu Saran rt: Deri ............................................ 69

Sinir Sistemi .......................................................................... 83

Duyu Organlar ...................................................................... 109

Salg Sistemi (Endokrin Sistem) ...................................... 127

n Hipofiz (Adenohypophysis; Pars Glandularis) ........................... 135

Dolaflm Sistemi ..................................................................... 149

DOLAfiIM SSTEM (KARDYOVASKLER SSTEM) VE NEM ............. 151

Solunum Sistemi ................................................................... 177

SOLUNUM SSTEM (SYSTEMA RESPIRATORIUM) VE NEM .............. 179

Sindirim Sistemi ..................................................................... 197

Onikiparmak Barsa (Duodenum) ....................................................... 210

Boflaltm Sistemi .................................................................... 225

reme Sistemi ....................................................................... 243

Bu niteyi alfltktan sonra;

Anatomi ve Fizyolojinin Tanm ve Terminolojisi

Resim 1. 1. 18. Yzyldaki anatomi dersi

Anatomi ve Fizyolojinin Tanm ve Terminolojisi

ANATOM VE FZYOLOJNN TANIMI VE

Anatomi: Vcudu oluflturan ve

Anatomi ve Fizyolojinin Tanm ve Terminolojisi

fiekil 1. 2b. Kemikler

fiekil 1. 2a. Deri

fiekil 1. 2c. Kaslar

fiekil 1. 2d. Sinir sistemi

Anatomi ve Fizyolojinin Tanm ve Terminolojisi

fiekil 1. 2e. salg bezleri

fiekil 1. 2f. Dolaflm sistemi

fiekil 1. 2g. Lenf dolaflm

fiekil 1. 2h. Solunum sistemi

Anatomi ve Fizyolojinin Tanm ve Terminolojisi

fiekil 1. 2j. Boflaltm organlar

fiekil 1. 2i. Sindirim sistemi

Resim 1. 2k. Erkek reme organlar

Resim 1. 2k. Difli reme organlar

Vcudun Organizasyon Dzeyleri

Anatomik olarak farkl bafllklar altnda gruplandrlan vcut ksmlar,

VCUDUN ORGANZASYON DZEYLER

Resim 1. 3. Vcudun organizasyon dzeyleri

Uyum iinde alflan paralardan

Vcudun Organizasyon Dzeyleri

Canllarn genel zellikleri: Vcutta

Canllarn ayrdedici zelliklerini ksaca sralamak da mmkndr. Bunlar:

Bilimde Latincenin nemi (Lingua Latina) ve Baz zellikleri

BLMDE LATNCENN NEM (Lingua Latina) VE BAZI

Latince Kelimelerdeki Sessiz Harflerin Okunuflu

Fizyoloji ve zellikle anatomide,

Bilimde Latincenin nemi (Lingua Latina) ve Baz zellikleri

Latince Kelimelerdeki Sesli Harflerin Okunuflu

Anatomik Pozisyon, Yn, Plan ve Kesitler-Anatomik Durufl

Latincedeki ift sesli harflerin okunufluna

ANATOMK POZSYON, YN, PLAN VE KESTLER

Superior (cephalic, cranial)

Yukarya, bafl ksma doru

Akcierler, midenin superiorundadr.

aflaya, ayaklara doru