Leonardo Da Vinci - Evren Bilimi Ve Sanatı

Leonardo
Evren Bilimi ve Sanat

A LE SSA N D R O VEZZSI
y* /
: ^ ;k
7
V - * :"
LEONARDO DA VINCI
EVREN, BLM VE SANATI
A lessandr V ezzosi
anat eletirmeni
Alessandro Vezzosi
deiik yapt, makale, bildiri
ve kataloglarn yazar olup,
birok sergiye katkda
bulunm utur. Reggio
Emiliadaki Progetto
niversitesindeki bu
retim yesi, Leonardo
uzman olarak talyada,
Kanadada, Japonyada
birok sergiler dzenlemi,
bunlarn yazl-grsel
yaymlarn hazrlamtr.
Vincide doduu iin, 1 9 9 3
ylnda Museo ideale
Leonardo da Vinci di Arte
Utopia e Cultura della
Terray kurm u ve hl da
ynetmektedir.______________
Yap Kredi Yaynlar - 1 6 0 2

Genel Kltr Dizisi - 8
Leonardo da Vinci - Evren Bilimi e*}^nat ,/-Alssgpdfo Vezzosi

eviren: Nami Baer
^
Kitap Editr: O rn Trkay
Dzeltip Selahattin Qzpalbiyiklar
Grafik.Uygulanavj.Banu Kak
Bask: Promat
YKYde 1. bask: stanbu l; ubat &O02 / ISBN 9 7 5 -0 8 -0 3 5 6 -6
Tous droits de traduction et dadaptation rservs pour tous pays Gallimard 1996
Yap Kredi Kltr Sanat Yaynclk Tic-aret-ve Sanayi A.. 2 0 0 1
Yap Kredi Kltr Sanat Yaynclk Ticaret ve Sanayi A..
istiklal Caddesi, N o .285 Beyolu 8 0 0 5 0 stanbul T e l: (0 2 1 2 ) 2 5 2 4 7 0 0 (pbx) Faks: (0 2 1 2 ) 2 9 3 0 7 2 3
http://www.yapikrediyayinlari.com e-posta: ykkultur@ ykykultur.com .tr
Internet sat adresi: http://www.estore.com.tr/bulvar/yky
on o
YA P I K R E D Y A Y IN L A R I
G E N E L K LT R DZS
13
lum Ser Piero 15 Nisanda [1452],

bir cumartesi, gece saat 3 te bana
bir torun verdi. Adn Lionardo koydular.
V incili rahip Piero di Bartolomeo, onu
Papino di Nanni Banti, Meo di Tonino,
Piero di Malvolto, Nanni di Venzo, Arigho
di Giovanni Tedescho, Lisa di Domenicho
de Brettone, Antonia di Giuliano,
Niccholosa del Barna, Nanni di Venzonun
kz Maria, Pippa di Previchone nnde
vaftiz etti.
BLM I
BR ZAMANLAR VINCIDE
**n
T.,
frV V . P-V 1* |****A>
r f^ P f -!!>? *"'*./-<'*
i ^ ffr e
-''
.fi .ft.. j
V irft* p
.
fi*'* 'i j t'ib y *

L- *
cc A k ocuu
j \ olmayanlar epey
kmseyen Leonardo
resmin (sol) yanna u
szleri eklemitir:
"Babann iradesiyle
deil de, kadnn
usandrc ehvetiyle
doan ocuk sradan,
adi, kabasaba olur,
cinsel ilikiyi zevk
almadan ve istemeye
istemeye gerekletiren
babann ocuklar
fkeli ve dlek
olurlar. Yanda,
Leonardonun
ocukluunu geirdii
SantAnsano
Kilisesinden Roma
dnemine ait bir alak
kabartma.
14
LEONARDO N KASABADA LEN VAR
BR ZAMANLAR VINCIDE
levhada, Leonardo
B uyalnzca
hoker
denilen konum unda bir
dlt anatomisini
izmekle kalmyor, ylan
gibi kvrlan gbek
kordonunu ve rahim
duvarn gstererek
dlyatagn ayor. Ama
bykba hayvanlardan
birinin rahminde
gzlemledii enekleri
de ekliyor._______________
K fttt -1 f',r<r
Leonardonun dedesi Antonio da Vincinin, onun

araclyla ocuu aileye balayan ilikileri aka
ortaya koyduu belge ok yakn bir tarihte
bulunmu ve sanatnn ocukluuyla ilgili
birok szm ona srr ortadan kaldrmtr.
Leonardonun doum saatini bile biliyoruz:
gece saat te, yani Ave Maria okunduktan
3 saat sonra, bugnk sisteme gre
hesaplarsak 15 Nisan 1452 cumartesi 22:30
civar...
byk ak ve byk arzuyla gerekleirse, o zaman ocuk

ok akll, epey zeki, canl ve haval olacaktr.
ki baba, be anne ve on sekiz erkek karde
Vinci kasabasnda komular Leonardonun douunu
kutlayarak, vaftiz trenine katlrlar. Srad bir durum sz
konusudur; ocuun, hepsi kasabadan olmak zere, be
vaftiz babas ve be vaftiz anas vardr; bu kiilerin arasnda
Vincide birok ev ve arazinin sahibi olan Floransak soylu
aile Ridolfilerin pek saygdeer ynetim vekili Arrigo di
Giovanni Tedesco da vardr. Daha hemen bata, ocuk
memnuniyetle Loggia del Comune karsndaki baba evine
yerletirilir, hibir ekilde aileden dlanmaz.
' ocuun annesinin ad Caterinadr, ama ailesinin ad
bilinmemektedir. Acaba Leonardonun ilk yaam yksn
yazan kiinin dedii gibi iyi bir aileden mi gelmektedir?
Yoksa Boscaiolo di Cerreto Guidi adl bir oduncunun kz
mdr? Ne olursa olsun Leonardonun baba evindekilerin
tand kiiler arasnda yer almaktadr.
Ak ocuu
ocuk gayri merudur, ama doumunu
saklamak ya da nereden geldiini gizlemek
iin hibir abada bulunulmamtr. Akas
_ gnah ocuu deil, ak ocuu
^
saylmtr. Bir yn anatomik resimde
Leonardo bunu anmsatacaktr:
4 *
\
^ Birleme karlkl
olda Leonardonun
babas Ser Pieronun
sade ve kibar noter
iareti (solda).__________
Birka ay sonra Ser Pieroyla deil ama onun Antonio di

Piero Buti del Vacca da Vinci (kk dile) adnda bir
arkadayla evlenir. Sonradan Leonardonun babas ve
amcas Francesco tarafndan yeniden kurulan ve iletilen
Saint Pierre-Martyr Manastnnm mlek frnnda
almaktadr. Antonio del Vaccanm gzel bir takma ad
vardr: Accattabriga yani kavgac. Caterina onunla San
Pantaleo yaknlarndaki Campo Zeppiye tanr.
Leonardonun doumundan bir yl kadar sonra Piera adl
bir kz ocuk, sonra da drt ocuk daha dourur.
15
eonardonun
bykbabas
Antonio, Da Vinci ( D
byk; soyad doduu
kasabann adndan
ayran kk bir iaret)
ailesinin geleneini
srdrm ez. Evraklar,
hatta szlemeler
hazrlamasna karn
noter deildir. Ama
Leonardonun medeni
durum unu gsteren
aadaki belge, kendisi
adna olu Ser Piero
tarafndan yazlmtr.
BR ZAMANLAR VINCFDE
Leonardonun babas Ser Piero
Fruosino di Antonio Da
Vincidir. Yirmi be yandadr,
drt yldan beri genellikle
Pisada ama Floransada da
noterlik yapmaktadr.
Leonardonun douundan
birka ay sonra zengin bir
Floransa ailesinde gelen
Albiera Degli Amadori adl on
alt yanda bir kzla evlenir; kars
14 6 4 te Floransada doum yaparken
lr. Ertesi yl, Ser Piero, Francesca di Ser
Guiliano Lanfrediniyle evlenir, ama o da 1473 ylnda hi
ocuk dourmadan lr. Leonardonun baba tarafndan ilk
kardei Antonio 1477de doar; o sralarda 18 yanda olan
vey annesi Margherita di Francesco di Jacoponun be
ocuu daha olacaktr.
Ser Piero son olarak 1485te Lucrezia di Guglielmo
Cortigiani ile evlenir, bu kadn ona yedi ocuk verecektir.
Elli yedi yandayken Leonardo ona hl sevgili ve tatl
annem diye hitap edecektir.
Vinci: Bir ad, bir simge
Ariv belgeleri gayri meru ocuk Leonardonun srekli
olarak di Ser Piero Da Vinci yani Pieronun olu diye
adlandrldn gsteriyorlar; bu adla yirmi yanda
Compagnia di San Lucanm kaytlarna meslei ressam
olarak geecektir. Da Vinci ad bu kasabada doduu
anlamna gelmemektedir: Floransada domu olsayd
Lionardo di Ser Piero Da Vinci adn yine tayacakt. Da
Vinci ailesi bu kentte XIII. yy.dan beri tannan bir aileydi.
Leonardonun dedesinin babas da Ser Piero Da Vinci diye
adlandrlmt (ama di Ser Guido, yani Guidonun olu).
Da Vinci, noter, bakan ve Floransa Cumhuriyetinin elisi
olarak saygn bir kiiydi.
Vinci krsal kesimde bir nahiye, Montalbano ve Arno
Vadileri arasnda, nceleri Etrsklere, sonra Romallara ait
bir yerdir; Gudi Kontlarnn ortaadan kalma atosu, Santa
Croce Kilisesi, nemli bir konak yeri ve birka evden
olumutur. Vinci, kkleri byk bir atelilikle ve kibirle
Tanrya kar silahlanm ve bunun sonucunda
BR DOA VE LKRNEK KARIIMI
17
inci nahiyesinin
ortaadan kalma
m hrnde, solda
grld gi-bi ato
resmi vardr. Floransa
XIII. yyda castrum
Vinci'yi satn almt.
Biimi bir bademi,
yelken direkleri askeri ve
dini iktidarn kulelerini
simgeleyen gemiden
yaplm bir atoyu
andrr. XVI. yydan
kalma bu harita,
kasabann genel bir
plann gstermektedir;
ortaadan kalma evre
surlar, deirmenlere su
veren akarsu, han
(ostaria), kuyu (pozo) ve
belediye (Loggia del
Com une). Aadaki
fotoraf ato ve kulesiyle
Santa Crocia Kilisesinin
an kulesinin
gnmzdeki halini
18
BR ZAMANLAR VINCIDE
Tanr tarafndan cezalandrlm, utanca boulmu devlere

kadar uzanan bir atodur. Nahiyenin eski tzklerinde
ek olarak geen bu cmle Leonardonun masallarna
benzemektedir; bu masallar cezalandrlan gurur
zerine kk ahlaki alegorilerdir, Leonardo tiyatro
kokan benzetmelerle bilimsel grlerini halk
bilgeliine kartrr. rnein deniz suyunun
meteorolojik zelliklerini anlatan blmde suyun
Tanr katma ulamaya alrken cezaya arptrlarak
toprak altna hapsedildii anlatlr.
Vinci ad, vinchiden gelir, bu szck Toscana
civarnda, Vincio Irma kenarlarnda yetien sazlar iin
kullanlr. Doduu topraklar ve babasnn adn anmsatan
bu ad, Leonardonun sembol olacaktr: Gerek kodekslerin,
gerekse Kakml Kadn ve La Gioconda gibi yaptlarnda
vinchilerin giriik desenlerini kullanr.
GNDELK HAYATIN BEZEMELER

sahibi olacak, kardei Giovanni ilerde
hanc ve kasap olacaktr. Mekanik
sistemlerin mstakbel sanats,
ayaklarnn altndaki topra, evrenin
doasn anlayabilmek iin en kk iy
paracn inceler.
Sinistra mano (sol el)
inchile rin , yani sazlarn

g iriik ekilleri
L eo n ard on u n alt grav r nd e

(y u k ard a) d e k o ra tif u n su rlar
o lu tu rm u lar ve o n u n
Arhcdemicsm n am blem i
Ky kltr ve bilgi
Leonardonun ocukluu boyunca pratik deneyim, teorik
eitimden daha nemli olmutur: geri bir noter ailesinin
evinde yaamaktadr ama arap, zeytinya ve un retilen
krsal kesimde, ky kltryle dorudan temas halinde
bulunmaktadr... Dede Antonionun kendi ilettii
topraklar vardr; en sevdii amcas Francesco bir deirmen
19
' v u
Vinci tpk Yahudiler gibi sol eliyle

yazard... Leonardo, gen yandan beri,
sanki bir aynaya yazar gibi yazmaktadr:
Sol elini kullanmakta, en eski
uygarlklarda olduu gibi ve bugn
Araplarn yazd gibi satrbalarna
sadan balamaktadr. ou zaman
defterlerinde nce sa sayfay, sonra sol
o -e n in
w u
C *f
sayfay doldurmaktadr. Bu tutumunda herhangi bir kt
niyet bulunmamaktadr, eytann yazar da deildir; bu
durum yalnzca sk rastlanan bir alg kusurundan
kaynaklanmaktadr ve bu kusur gen yanda
dzeltilmemitir - bu hem ocua tannan zgrl hem
de onun edebiyat alanndaki eitiminin snrlarn gsteren
bir kant olmutur: Kendisi gayri meru bir ocuk olarak
kalr ve edebiyata girmez.
Leonardo birtakm topografya haritalar zerinde, ya da
babasnn lmn anlatt belgelerde bu gibi zel
durumlar aklk gerektirdii iin normal yazy da dener
ama phesiz bunda epey zorlanr. ki eliyle de resim
yapabilmektedir. Acaba resim yeteneini ve gerek grafik
gerekse grsel zelliklerini gelitirmeyi bu tutum mu
salam, duyularn ve alglarn bu mu keskinletirmitir?
eonardo srad bir

sezgiyle, ta kran
robotlar (solda altta),
beller ve imbikler,
deirmenler, arklar,
ok uzun mesafeleri dz
kat etmeye yarayan ve
kzsz sabanlar,
buday tm e ya da
ressamlar iin boya ezme
sistemleri (yukarda)
izmektedir. Yukardaki
rnekte grld gibi
geometri notlarn
aynada yazlm u
szlerle kesmektedir:
Vb. nk orba
souyor.________________
20
TOPRAKTAN MLEK YAPIMINA
BR ZAMANLAR VINCIDE
Ser Pieronun, yani babasnn sahibi olaca bu aile frnn

en azndan ziyaret etmitir. ok yakn bir tarihte orada
pimi topraktan heykeller, giriik motifli Endls inileri,
hatta Leonardonun desenlerini anmsatan altgen seramik
karolar bulunmutur.
Yaz uzmanlar iin ok gl bir iktidar arzusuna

karlk gelen bir zelliktir bu. Yine de Leonardo resmi
mektuplarn ve tantm mektuplarn bakalarna
yazdrmaktadr.
Noterler ve seramikiler
Leonardo iin anne roln stlenen babaanne
Lucia di Ser Piero di Zoso, olaslkla
ocuun sanatsal etkinliklerle ilk
tanmasnda pay sahibi olmutur. Lucia di
Ser Piero di Zoso noterlik, ama ayn
zamanda da seramikilik yapan bir aileden
gelmektedir; ailesi birok ev ve arazinin, en
nemlisi her trl anak mlein, zellikle de Endls
inisinin yapld bir frnn sahibidir; bu frn Vincinin
ok yaknnda, Carmignano nahiyesi zerinde XIV. ve XV.
yzyllarda en nl ve en etkili seramik
retim merkezlerinden birisi olan
! - Toia di Baccheretodayd. Birok
vv unsur Leornardonun seramik
1j H S sanatn bildiini ve
uyguladm kantlyor. Hi
U kukusuz kkken
Baccheretoya gidip, sonradan
te...
Rnesansn ortasnda Toscanonun gbeinde
udapetedeki
Iparmveszeti
Mzesinin depolarnda
bulunan altgen karolar
(yukarda bunlarn bir
kopyas grlmektedir),
hi kukusuz
Leonardonun izdii
optik etkili geometrik
motiflerin bir
uygulamasdr
(Oxford'da
saklanmaktadr).
Baz nyarglarn tersine, Vinci ne dierlerinden ayr ne de

ilkel ve kaybolmu bir yerdir. Orbignanodan (ki
Leonardonun ailesi 1451den beri orada bir malikneye ve
topraa sahipti) SantAnsanoya (Vincinin
bal olduu evrenin kilisesi),
kiliselerde deiik dnemlerden ok
sayda sanat yapt bulunmaktadr.
Hatta Vincinin iinde, Santa Crocia
Kilisesinde 1455ten kalma bir Meryem
bulunmas, Donatello ve Biccilerin
heykellerinin burada bilindiini kesin
olarak kantlamaktadr.
Floransann ok yaknnda,
Toscanamn gbeindeki
Leonardonun ky, blgenin
byk sanat merkezlerinden biri
olan en yaknlardaki kent Pistoia
ile sk kltrel, dini ve ticari
21
1 CT
Q tarihli bu
1
haritada
Leonardo atalarnn
bulunduu .yerleri,
Vinciyi, SantAnsanoyu,
Vitoliniyi, Collegonziyi,
Pontormeyi ve
Monlelupoyu adlarn
soldan saa yazarak
izmitir. Sanat asndan
zengin bir yer: Giovanni
Pisanonun Vincide bir
Meryem'i (solda), Pistoiada
bir Peygamberi (altta)
bulunmakta ve bu iki yapt
Leonardonun ruh
^hareketleri diye
adlandraca
zellikleri
mjdelemektedir.
MONTALBANO LE VALDINIEVOLE ARASINDA

Sanatn balangc
Leonardo 1468e kadar Vincideki kasabada ikamet eder.
Genelde orada oturur ama arada bir baka yerlere de gittii
olur: zellikle Ser Pieronun mesleini icra ettii,
Medicilerden Bolognadaki Bentivogliolara kadar en nl
aileler adna almakta olduu ve birok nemli sanat
yapt iin hukuki fem yapt Floransaya gider.
1.eonardo acaba hangi tarihten balayarak kendisini sanata

adar? Geleneksel olarak anlatld gibi, 1469da
Eloransada, Verrocchio atlyesine girdiinde mi? Buna
inanmak zor: raklar atlyelere ok gen girerler...
Meryem alak
Bukabartmalarnda
Donatellonun (solda) ve
Floransa atlyelerinin
(Mino da Fiesole-stte)
etkileri kendini
gstermektedir.
Leonardo hi kukusuz bir dahidir ve erken gelimitir.

Kendisinde, sanatta raklk zamanyla edebiyat ve bilim
zaman arasnda derin bir uurum doacaktr.
yo1
u ' ->j A;f. I a ** ( ft

V ' ^ 1 ^jj f -
ilikilere girmitir. Orada Pisano kardelerin alak

kabartmalar zerinde, Leonardo fizyonomileri, i moti
d ellcnimoyu, yani ruh hareketlerini, elleri ve hatta bir
eyler gsteren parmaklar inceleyebilmitir. Tau apelinin
fresklerinde Tufan'm kasrgalarn kefedebilmitir. Yine
Pistoiada 1452 ile 1469 yllar arasnda daha nce Milanda
Mediciler Bankasm gerekletirmi olan mimar
Michelozzo, Santa Maria delle Grazieyi ina eder.
Leonardonun halas, Ser Pieronun kz kardei Violante de
orada yaamaktadr.
Daha da yaknlarda, Arno kenarlarnda yer alan Empoli,
Pisa ile deniz, Valdelsa ile Sienna arasnda bir kavaktr.
Tam bir sanat atlm iinde olan bu kentte Starninann,
Agnolo Gaddinin, Lorenzo Monaconun ve Masolinonun
resimleri, Tino da Camainonun, Bernardo Rossellinonun
heykelleri ve bir de tahminen 1465 tarihli, Mino da
Fiesoleye mal edilen bir Meryem heykeli bulunmaktadr. O
yl Leonardo 13 yandadr, daha o dnemden balayarak
sanatsal bir almaya girimitir.
23
tane Roma kkenli

_L U kilisenin bulunduu
Vinci nahiyesine ait
topraklarda, Leonardo
ocukluunda baka
yzyllarn ve kendi
zamannn sanat
yaptlarna da aina
olmutur. Bu
lkselletirilmi
Valdinievole ve Padule di
Fucecchio
(M ontalbanodan
bakldnda) manzaras
kesinlikle Leonardonun
kendi imzasyla yapt ilk
resimdir. 5 Austos
1 4 7 3 te, blgenin birok
kasabasnda kutlanan
Karlann Meryemi
Bayram'nda resmedilmiti.
t
25
24
er Piero resimlerden [Leonardonun

^ resimlerinden] birka tanesini alp
arkada Andrea del Verrocchioya gtrd
[...]. Andrea, bu denli umut veren ilk iler
karsnda'Hayranlk duydu. te bylece,
diye yazar Vasari, Leonardo Verrocchionun
atlyesine girer ve orada asl ynelimi
resim olmasna ramen, bir tek meslei
uygulamakla kendisini snrlamayarak
izimle ilgili btn etkinliklere kendini
verir.
BLM II
MEDICrLER ZAMANI
FLORANSADA
loransadaki ilk
dnemlerinde
Leonardonun aratrmalarn
en iyi aklayan yapt solda
merkezden bir ayrnts
grnen Mneccim Krallcnn
Tapnmas'dr. Yandaki Yunuslu
ocuk sarmal dinamii ve esiz
glmseyiiyle V errocchionun
bayaptlarndan biridir.
Hidrolik bir devinimle
kprdayan bu heykel de
kimileri tarafndan
Leonardoya mal edilmitir.
26
YEN BR SANATIN ARETLER
MEDICFLER ZAMANI FLORANSADA
Giorgio Vasarinin tankl En byk Ressamlarn,

Heykeltralarn ve Mimarlarn Yaamyklerinde (1550 ve
1568) Leonardo efsanesini'krkleme amac gtt iin
doru olmayan ayrntlar da iermesine karn genel
hatlaryla inandrcdr. Vasari, bilgide ok yol kat
edebilecek ve kltr alanlarnda epey derinleebilecek gen
Leonardoya Ser Pieronun byk yardmlarda
bulunabileceini, ama ocuun kaprisli ve sebatsz oluu
nedeniyle bu almalara ve matematie de kendini
veremediini yazmaktadr. Leonardo mzii yelemekte,
ama her eyden nce resim ve heykel almalarndan
bkmamaktayd. Verrocchio ile karlamasndan nce de
bu byleydi. Btn bunlar Leonardonun daha o zamandan
desen sanatlarnda belirli bir birikimi olduu varsaymn
dorulamaktadr.
27
errocchionun
tuntan Davudunda
gen Leonardonun
mdahalesi olduu,
hatta ideal gzellik ve
zarafet iin buna benzer
dier baka figrler iin
olduu gibi kendi
portresini kulland
dnlmektedir
(aada). Meryeme
Mjde pretellas
(aada) uzun zaman
Leonardonun
zannedildi, ama bugn
Lorenzo di Crediye mal
ediliyor.________________
Verrocchionun atlyesinde
Muhtemelen 1436-1488 yllar arasnda yaayan Andrea del
Verrocchio ok ynl bir sanat olup, kuyumcu,
perspektif ustas, heykeltra, gravrc, ressam ve
mzisyen gibi kimliklerinin yannda ayn zamanda
ustabalk ve yneticilik de yapmtr: nemli sipariler
iin anlamalar yapar, sonradan bu siparileri ya baka
sanatlarla birlikte hazrlar ya da yalnzca rencilerine
yaptrr. Hemen hemen efsane haline gelmi atlyesinde
14601 yllarn sonlarnda ve 14701i yllarda, Botticelli,
Perugino, Domenico Ghirlandaio, Lorenzo di Credi ve
nitelik asndan daha minr sanatlar olan Cosimo
Rosselli, Francesco Botticini alr. Atlyenin
sanatlarnn
gerekletirdikleri ortaklaa
almalarda Leonardonun
mdahaleleri ortaya
km, hatta bunlar
ksmen ya da tamamen
Leonardoya mal edilmitir.
demeler, smarlayanlar
tarafndan hep Verrocchio
adyla yaplr. 1475-1485
arasnda ustann Lorenzo
di Credi ile birlikte yapt
listoia Katedralindeki Madonna di Piazza iin deme de bu

ekilde olmutu; bu resim iin Leonardo kompozisyon
konusunda nerilerde bulunmu, Louvredaki mihrabn
arkalnn alt ksmndaki Meryeme Mjdede yapt gibi
baz ayrntlar belki de kendisi gerekletirmitir. Henz 20
yanda bile olmayan Leonardo, tpk Perugino gibi
srad bir tann hayranln kazanacaktr: Bu,
Raffaellonun babas, Cronaca Rimata*smda
rencilerin oynad rol ven Giovanni di
Santidir.
iki Meryem iin de

B uLeonardonun
mdahale
edip etmedii
tartlmakladr. Dreyfus
Meryemde (yukarda
solda), gerek manzara,
gerek Meryem, takdire
ayan bir biimde
resmedildiine gre, yer yer
tutarszlklarn da
grld bu resim acaba
Leonardonun m? Kuma
sslerinin Dresdede
Lorenzo di Credie ye mal
edilmi bir deseni vardr;
bu desenin modele gre
mi yapld yoksa bir
hazrlk almas m
olduu bilinmemektedir.
Sadaki Karanfilli Meryem,
Verrocchionun yaptlarna
benzetilmektedir (iek
vazosu ve sa); Lorenzo di
Credinin yaptlarn da
anmsatr, ama iteki
incelik, kuma ssleri ve
manzarann renk
deiimleri Leonardo'ya da
mal edilebileceini
kantlamakladr.
28
MEDICILER ZAMANI FLORANSADA
DOAYI TANIMAK IN BR ARA OLARAK RESM

1473: lk manzara
Leonardonun genlik dneminin
ilk nemli yapt gerekletirildii
gnn tarihini tayan (5 Austos
1473) Santa Maria della Neve
Manzarasdr. Sanatn [sanat
tarihinin] ilk gerek manzaras
olarak nitelendirilir. Aslnda
Sienal Ambrogio Lorenzetti 150
yl nce, tahta panolar zerine iki
manzara resmi yapmt. Ayrca bu
konu Uzakdou sanatnda srekli
olarak ilenmiti, ama doduu
blgenin grnmn bize
verirken Leonardo baka bir tutum
ierisindedir. En doal ve en
Floransada Leonardo kendini ince bir insancln

barnda, Toscana geleneklerinin kuzey ve dou
kltrleriyle kurduu yeni ilikilerle zenginletii bir
kavakta bulur kendini. Youn ifadeli, devrimci bak al
ressamlar arasndan ideallerini seer: Giotto ve Masaccio.
Dier taraftan arkada Boticelliyi epey eletirir, onun
zellikle manzaralarnn ksa ve yavan incelemelere
dayandnn, bir duvara sngerle iz brakmakla yetinen
birisinin yzeyselliini aamadn dnr: Birok zc
manzara yapm der. Yine de Resmin K itabnn unutulmaz
bir blmnde Leonardo duvarlar zerindeki lekelerin
1 Z L 7 ^ tarihli
J-\ I
Manzara'da
(solda desenin sol
ksmndaki kadrajda),
hacim ler ve mekn,
sisler ve glgeler gl
bir dinamizmle
gsterilmitir. izim
yalnzca canlandrmakla
kalmamakta, ayn
zamanda sanatsal ve
bilimsel, iirsel ve
evrensel bir aratrmann
zihin srecini
kaydetmekte, olgular
dnyasnn iine nfuz
etmeye almaktadr.
igdsel ana temann ierisine, bir atonun perspektifini

bu ato belki de Larcianodur-, Fucecchio bataklklarnn
grsel etkilerini, Monsummano volkanik konisinin
ufuktaki siletini eklemitir. Kayklarn ans sanki
11rasmdan kamaktadr, biimlerin betimlenmesi ve

aalarn karakterlerine ilgi duymamakta, daha ok algsal
ve kavramsal olgularn zn
kavramaya almaktadr.
Leonardo n deerleri
karsnda yeni bir duyarllk
sergilemektedir, manzaraya
gzlemlenmesinden cokuyla bahseder. Bunlar onun d
younluk ve saydamlk veren
gcn uyarmaktadr, nk belirsiz eyler araclyla,
birtakm tarama oyunlar
zihin yeni icatlara uyanr. Ama bir koulu nceden bilmek
aaelyla k titreimleri
gerekir: canlandrmak istediin eylerin btn ksmlarn

teker teker yapmalsn. Grnte epey ada, cretkr
olan bu sz ayn zamanda meslee ncelik tannmasn ve
teknik uygulamay ne karmaktadr.
salamaktadr. Gnn ve
gnn kutsad olayn
larihini tam olarak vererek
I eonardo, hem doal,
29
eonardonun yaptn
asl kahramanlarnn
k ve eler olduu
dncesi,- 2 5 yldan
fazla bir sre sonra
hazrlanm Resmin
Kitabln m birok
kuramn ok daha
nceden byk bir
zgnlk ve bilgiyle
ortaya koyar. Onun iin
havann kendine zg
bir kalnl ve rengi
vardr, hava hibir
zaman tam olarak
saydam deildir.
Doann tat su
srekli deiimler
yaratr. 1 4 7 3 tarihini
tayan Manzara solda ve
aada kopyalar
bulunan, Peruginoya
mal edilen bir Meryem'le.
ayrntlarnda byk
benzerlikler gsterir.
30
KUSURSUZ MEKANK SANAT, HEYKEL

snflandrlmas ve kime mal edilecei konusu epey g
oluyor.
hem srad bir olayla, atmosferin iki ucunu

birletirerek Austos aynda da kar
yaabileceim dndrmektedir.
Fantastik bir hayvan resmi

Kayp almalarn izinde
Ne kadar gen olsa da Leonardo
yalnzca bir meslek ressam
deildir. Bu M anzara kendisinin
teknik olarak ve desen
anlamnda byk yenilikler
getirdiini Floransa sanatnn
birok basitliini arkasnda
brakarak, hem ok yetenekli
atlye arkadalarn hem de
ustasn atn
gstermektedir.
Byle bir ustalk ve
byle bir sentez gcne
ulamadan nce acaba
ka tane desen
yapmtr? Kayp ve
yakalanan
Leonardoya sergiler
adanmtr.
Ayrntl belgeler,
hazrlk almalar,
kopyalar, ilham verdii yaptlar,
orijinalleri kaybolmu olan tablolar arasnda says
bilinenlerdir. Ama Portekiz kral iin hazrlanm bir hal
zerine izmek iin kartona yapt dem ve Havvann izi
bir gn bulunabilecek midir?
Heykel byk olaslkla daha fazla srprize gebedir.
Elimizde kesin bir kant olmad ve de dolaysyla
karlatrmal slup aratrmalar yapamayacamz iin
heykeltra olarak gen Leonardo zerine, elimizdeki
kaynaklar ortada bir sr cevapsz soru brakmaktadr.
Elimizde bulunan ocuk sal ve Meryemli komutanlara ve
glen ocuklara bazen Verrocchionun rnein Buketli
Kadn gibi bayaptlar da eklenince, yaptlarn
Kaybolan genlik yaptlarndan hatrlananlar arasnda

E jderhay, evresindeki havaya ate vererek nefesiyle
evreyi zehirleyen bu kk, korkun, berbat canavar,
Leonardo, Vincili bir kylnn babasna talebi sonucu bir
incir aac tahtas ktne yapmtr, ok zel bir anlam
vardr. Anekdot Leonardoyu sihirli ve masals bir sanatn
alanna tar: Canavar yaratmak iin, aklc, bilimsel
ltlere dayanarak deiik hayvanlarn elerini bir araya
getirmitir. Onlar bir tiyatro atmosferi ierisinde sunmay
deneyerek psikolojik bir koullandrma ortaya koymu ve
bu gerekst oyunlara bavuru kuramn da gelitirmitir.
errocchio'nun
ya da atlyesinden
birinin yapt m?
Leonardonun
Verrocchio'nun
atlyesinde
gerekletirdii bir yapt
m? Leonardonun Son
Yemek'i izdii zamana
ait bir yapt m? Bu
kayda deer ocuk Isc
(.yukarda) konusunda
birok varsaym ne
s rl m tr.____________
31
cipionu temsil eden

alak kabartma (sol
altta), zrhnn
ayrntlarnda, Leonardo
tarafndan yaplan bir
sava deseniyle (sa
altta) ortak zellikler
sergilemektedir.
Geleneksel olarak
V errocchioya, Della
Robbia ya da Francesco
di Simoneye mal
edilmesine ramen,
bazen de Leonardonun
yapt saylmaktadr.
NSANCILII OLUTURMAK
krk be yl nce 1468de Verrocchioya smarlanan ve
2 7 -2 8 Mays 1472de Floransadaki Santa Maria del Fiore
kubbesinin feneri zerine yerletirilen kocaman, bakrdan
krenin lehiminin nasl yapldn anmsar. O zamanlar
katedral antiyesi iin Brunelleschi tarafndan tasarlanan
makinelerin desenlerini yapmtr. Bu not Leonardonun
Brunelleschinin gelitirdii birok deiik sistemi daha
nceden bildii varsaymn desteklemektedir, szgelimi
tiyatro dekorlar iin yaplan makine sistemi, ya da
patentini ald su zerinde uan araba bunlardandr.
Floransaya kadar deniz yoluyla mermer tamas gereken
bu araba Empoli civarnda Arnoda kumlara gmlmtr.
i dolu kumalar
Modelin, en ok da kumalarn
incelenmesi, Rnesans dnemi Floransa
Akademilerinde geni lde
uygulanmaktadr ve manyeristler
araclyla, inanlmaz bir ekilde
gelitirilecektir. Leonardo byk bir
kararllkla kendini bu uygulamalara
vermekte ve akademik uygulamalarn
dnda, Vasarinin hayranln kazanan
bir virtz ustalyla gri bir tuval
zerine fra ile yapt tek renkli
eskizler dizisinde kumalarn soyutlayc zelliini ve
hakikat gcn kantlamaktadr.
Resmin Kitab'nn drdnc blm Figrleri giydiren
kumalar ve kvrmlar adn tamaktadr. Orada yle
yazlmaktadr: Kumalarn kvrmlar, kimse onlar
giymiyormu gibi grnmemek, ona gre ayarlanmaldr.
Bu incelemelerin yanks olgunluk dnemi yaptlarna da
yansmtr, ama zaten genliinde Verrocchionun
atlyesinde yapt desen ve resimleri de ayn anatomik
kalplarn hazrlandn gstermektedir. Bu dnemden
balayarak Leonardo yalnzca resme ve dier sanatsal
almalara deil, ayn zamanda teknolojik deneyimlere de
ilgi duymaktadr.
Ressam ve mhendis
Romada yazd bir notta, parabolik aynalar araclyla
lehimlemeler yapmann yolu zerine alrken Leonardo
eonardonun tek
renkli kuma
kvrmlar (yukarda)
V errocchionun
heykellerini (solda Aziz
Tomasn nanszl,
ayrnt) anmsatmaktadr.
[Leonardo] doa
zerine ok alr, killi
topraktan modeller
yapar, zerilerine slak
ve zerilerine toprak
srlm kumalar
yerletirir, sonra ok ince
tuvaller zerine sabrla
resim yapmaya giriir;
olaanst etkiler elde
eder .
Vasari
1 loransadaki vaftiz yerini ykseltme

almas
Floransanm toplumsal, siyasal ve kent
meknnn zelliklerini gsteren yeni
geometrik kesime noktas Katedral
olmutur ve karsndaki vaftiz yeri de
bir mkemmellik modeli olarak ele
alnmtr.
Perspektifli planlarndan biri zerinde
kubbeyi gsteren Brunelleschi Rnesans
iin bunun bir eini yuvarlak yapl
Santa Maria degli Angeli Kilisesinde
tasarlam, bu bitmeyen taslak
Leonardoyu etkilemitir. Vasari,
Leonardonun tamam kaybolmu
genlik dnemine ait mimari modelleri
ve desenleri arasnda, okkenarl
33
eonardo
Brunelleschinin
kubbesinin son
almalarn izler. Hi
kukusuz
Brunelleschinin yaptn
tanmaktadr; onun dier
byk tasarlarndan,
zellikle Floransallarn
1 4 2 8 de yaptklar sava
srasnda Luccay sular
altnda brakmak iin
rmaklarn ynnn
deitirilmesi
tasarsndan
etkilenecektir. Aadaki
iki ekil, iki ayr
dnemdeki fener
iskelelerini
gstermektedir: Soldaki
ilk yerletirme esnasnda
1 4 7 1 e doru; aadaki
1 6 0 1 deki yldrm
dmesi sonucu bir
restorasyon almas
srasnda izilmitir.
34
b u r a d a , r e n c i o l a r a k b a l a d i ...
bir temel zerinde vaftiz yerinin ykseltilmesi tasarsnn da

yer aldn syler. Bylece vaftiz yerinin perspektifi ortaya
kacaktr: Bir tasarsnda o zamanlar Floransay yneten
vatandalara ustalkla Yahyann vaftiz yerini ykseltme
yolunu kabul ettirmiti; vaftiz yerini hi sarsmadan,
derece derece bir platform zerinde ykseltecekti.
O kadar inandrcyd ki, bunun mmkn olduu
dnlmeye balanmt. Oysa evlerine dndkleri
zaman, her biri byle bir giriimin hayal olduunu
fark ediyordu.
Leonardoya maledilen karizmatik ikna gc yok
saylamaz, ama bunun nedenleri en ok da desenin
grnm gcyle aklk kazanabilir. Daha 1455 ylnda
Bolognada Aristotele Fioravanti, Santa Maria del
Tempionun an kulesini on metre oynatarak bu tr
giriimlerin gerekletirilebilir olduunu kantlamt.
I conardonun alma eklini anlamak iin iki bayapt

Verrocchionun atlyesinde dier rencilerle birlikte
gerekletirilen M eryeme Mjde ve sann Vaftizi,
I conardonun geliimi konusunda temel oluturan
yaptlardr. Bunlar 1400lerin resminin iki bayapt olarak
atlyelerdeki sanat almasnn yntemlerini, ikonografik
tasary ve ilk fra darbeleriyle hazrlk aamasndaki
deseni, farkl ressamlarn dzeltmeler ve deitirmelerle
"kendilerine has mdahalelerini anlamak iin rnek
olutururlar.
eonardoya gre
Floransadaki vaftiz
yerinin ykseltme
projesi.________________
Ieonardo ilk kez tutkal boya yerine yal boyay kullanm,

ve bakalarnn balad bir tabloya mdahale ettii zaman
nemli deiiklikler getirmitir. Meryeme Mjde gibi bir yapt,
35
e iyem e Mjdeyi
(aada) oluturan
nitelik zellikleri tek tek
ayrt edilebilir, iki
kahramann kuma
kvrmlarndaki plastik
g ve hareketlerinin
anlamll, uyumsuz
baz ayrntlarla bir
kartlk oluturur (sz
gelii sa kolun
perspektifinde bir yanl
vardr). Melein yrtc
kanatlar, M eryemin
kitab ve rtleri, biemi
rahlenin heykelleriyle
balantl olan, bir
dokum a gibi ilenmi
iekli kr, mimari
elerin sertlii, gn
nn geliini nleyen
aalarn sralan,
ksmdan oluan
m anzara, btn bunlar
sahneleme asndan
srad bir derinlik ve
m ekn genilii
yaratmaktadr. Burada
hortus conclusus eii,
mistik eyi dnya
balamndan t
kopartm aktadr. Arka
planda grlen liman
manzaras baka bir
uygunsuz nota
oluturmaktadr:
Leonardonun
stenografik desenlerini
hatrlatan gemi siluetleri,
gereklikleri pheli
mimarilere pek
uym amaktadr. Homojen
olmamasna ramen
tablonun btnnn
insan kendinden geiren
bir gzellii vardr.
36
... BURADA SE BR USTA OLARAK BTRD
MEDICILER ZAMANI FLORANSADA _______________

gen adamn hrslarn ve
snrlarn ortaya kararak
resim alannda olduu kadar,
plastik sanatlardaki ve
mzikteki en farkl yeniliki
zelliklerini de ortaya koyar.
eleri makine-tablo gibi
tek bir organizmann iinde
birlemeyen, homojen bir
btn oluturmayan ve
deiik sanatlarn
katklaryla oluan bu srad
kompozisyonda,
Leonardonun rol belirleyici olmutur.

O zamanlar Domenico Ghirlandaio ya mal edilen
Meryeme Mjde, 1867 ylnda Uffizi Galerisine girdi, ilk
iziminde ve ilk versiyonunda Leonardo nun hibir
mdahalesi yoktur, Verrocchionun dier rencileri
tarafndan yaplm olmaldrlar. Resmin sadaki
blmndeki dzen, abartl bir renciye ait olduu iin,
byk olaslkla Leonardonun kendi elinden kan melein
ve Meryemin balaryla,
giysilerle ve manzarayla ak
biimde bir kartlk
sergilemektedir.
1471-1476 yllar arasnda
yaplan sann Vaftiz
eryem e Mjdenin
LeonarckVya mal
edilmesi, baz
ayrntlarn hazrlk
almalarnn
bulunmasyla (aadaki
melek kolu buna bir
rnektir), radyografik ve
spektrografik
aratrmalarla
dorulanmtr:
Salamdaki karakteristik
dalgalanmalarda ve
profilinde bir deiiklik
yaplm melek ve
zerindeki deiiklikle
ilk versiyonu silinen
Meryemin bas (solda).
37
W ir
eyem e Mjde'deki
Meryem'in
oturduu rahlenin
tabannn ekli (yanda),
Santa C rocedeki
Marsuppini de
Desiderionun mezarnn
ve V errocchionun
1 4 7 2 de bitirdii Piero
de Medici mezarnn
(stte) mimarisiyle
benzerlikler
gstermektedir.__________
Idilm esi, Floransadaki San Salvi Kilisesinde 1515te

Vcrrocchionun yapt olarak kayda gemitir, atlyede
yaplan resimlere bir rnek oluturur. 1510dan itibaren
'nan yaygn bir gr soldaki melei Leonardoya mal
ninitir: Vassari, Verrocchionun rencisinin stnl
karsnda bir ocuun kendisinden daha fazla ey bildiini
grerek, kendisini aalanm hissettiini ve bundan sonra
laya hi el srmek istemediini anlatyor. Leonardonun
dokunuu manzarada (5 Austos 1473 tarihli imzal deseni
ve Pollaiolonun yaptlar tarzndadr) ve baz ayrntlarda
. mnmaktadr.
Ayrca figrler iin en azndan daha becerikli bir
rencinin, arka planlar iin daha alakgnll birinin
.alt belli olmaktadr, iki melein balar arasnda ok
byk farklar grlmektedir. Sadakinin ellerinin
imlenmesinde de ayn durum sz konusudur. Ta
kabartmalarn sertliiyle, sularn ve topran akcl
arasnda bir kartlk ortaya kmakta, jeo lo jik bir d
peinde koan bu tutum, her eyi yeniden canlandran su
gesi imgesiyle kozmik bir bireim olmay
hedeflemektedir.
38
GZELLK ERDEM YCELTR
errocchionun
(yanda) sann Vaftiz
Edilmesi resminde
Leonardo, resim
asndan byk
zm ler nermitir.
rnein srttan grlen
melein konum u bir
bklme hareketiyle
sahnenin merkezine
ynlendirilmitir.
Vaftizci Yahyann kaba
hatlarla belirlenmi
anatomisine sann ok
ince izgileri kar
gelmektedir. H er ne
kadar kumalardaki
kvrmlarn heykelleri
hatrlatan gc sahneye
kusurlu olarak girmise,
de yce m anzara ayn
oranda dikkat ekicidir.
39
Simgesel bir portre

Leonardonun birinci Floransa
dneminde resmettii tek portre Ginevra
Bencinin portresidir, Bencinin kimlii
arkasnda yer alan ard aacnn belirgin
simgesel varl ve tarihsel kaynaklar
sonucu ortaya kartlmtr. Medicilerin
bankalarnn ynetiminde olmalaryla n
yapm Benci ailesiyle Leonardonun
yakn arkadalk ilikileri bulunmaktayd.
Bu kk tabloda teknikler, sluplar
ve deiik anlaylar birbirleriyle uyum
iindedir: Yalboyayla kark tutkal
boya, portreyi inandrc klmak iin
sadelik ve hareketsizliin bir araya gelmesi, koyu ya da silik
siluetlerle dolu manzarann soyutluuyla oyunlar oynayan
inevra Benci (yanda)

iirde, nadir grlen
edepliligi ve
glmseyiiyle gklere
kartlmtr; buradaki
sabit yznde bu
glmseyi
grlmemektedir, idealize
edilmemi, doal
gsterilmitir. Merkezde
grlen V errocchionun
Buketli Kadmmda
grld gibi
omuzlarnn zerindeki
dmeleri iliklenmi
rtsyle yar saydam
n ve parmaklarla
gereklemi birka tu
araclyla resm in yzeyini
duyurmaktadr. Resmin
arkasndaki kartu
(yukarda) erdemin ss
olarak gzellike
adanmtr. Ard dal
birer defne ve palmiye
dalyla evrelenmitir. Bu
arm a sembolleri hem
bir doalc gzleme,
hem de ressamn, resmi
smarlayan kiiye
vgsn ve estetik
programn dile getiren bir
alegoriye dayanmaktadr.
40
EROS PARALARI
metalik parlaklktaki salarn soyutluunda grlen

hareketlilik. Kiiye zel bu niteliklerinden dolay bu
yapt artk herkes tarafndan Leonardoya mal edilmitir.
Olanclk davas
1472 ylndan balayarak Leonardo bamsz
profesyonel ressam sfatyla San Luca kumpanyasnda
almaya balar. Dier taraftan, ilerleyen yllarda da
ionardo adnn
ressamlar
kumpanyasnda (aada
birinci satr) ve mahkeme
arivlerinde getii yerler
(ikinci satr). Aada bir
batan karma sahnesi,
Ak Yaklam. Sada
iinde daha birok baka
desenin de bulunduu bir
defterden kma iki profil.
^ LfONAKbO-LSWv -DffiVlN Cl-AiPINlmj

_. t
p *
Verrocchio atlyesindeki almalara katlmay

srdrr. 1476 tarihli iki belge Leonardo de Ser Piero
da Vinci Andrea del Verrocchionun yanndadr
(Leonardo de Ser Piero Da Vinci manet cum Andrea del
Verrocchio) diye bildirir. Sz konusu belgeler on yedi
yanda bir genle ilgili olan bir olanclk davasnn
belgeleridir. Sulananlar, Leonardo, bir kuyumcu, bir
hrka terzisi ve Verrocchioya smarlama i yaptran nl
Tornabuoni ailesinden Lionardodur. Sonunda
Leonardo serbest braklacaktr. Bu belge ortaya
birtakm sorular kartr: Leonardo, Verrocchioyla
birlikte yalnzca almakta mdr, yoksa onunla birlikte
mi oturmaktadr? Via deli Agnoloda m kalmaktadr?
Kimin tarafndan yapld belli olmayan, ama tarihi
kesin olan bu sulama Leonardonun ecinselliinin bir
kant mdr?
Leonardonun doduu yl, Andrea del Verrocchio,
Floransada ta atarak bir yn iisini ldrd iin
mahkemeye verilmiti. Ama bu onu Floransanm en
gl ailelerinin sevdii bir sanat olmasn
engellememitir. Byle kt bir hrete sahip olan tek
sanat o deildi: Vasarinin dediine gre, Perugino da
tpk Leonardo gibi ya ve aklar konusunda para
iin her trl anlamay kabul edecek birisidir. Yine
f +
f &
y ,/ f i v
1479da bir bakas, Paulo de Leonardo de Vinci da

Fiorenze srd kt hayat yznden srgne
gnderilmitir: Bolognal senyr Giovanni Bentivoglio,
Lorenzo de Mediciye yazd bir mektupta gen adamn
6 ay hapisten sonra kakma sanatnda epey ilerlediini
yazmaktadr.
Bu rastlantlar, Leonardonun kendisinin notlaryla
-anatom ik gzlemlerden alayl cm lelere- birletirilince her
trl elikili varsayma ak kaplar brakr. Leonardonun
genellikle farkl kaynaklardan basit alntlar yapt binlerce
elyazmas sayfann arasndan karlan birka paradan, bu
denli tutarsz unsurlardan zel notlarn mahremiyetini
yokayarak ciddi sonular karlabilir mi?
14 78: Tasarlar ve rastlantlar
1478 yl Leonardonun yaamnda ve yaptnda bir dnm
noktasdr, ilk smarlama iini alr. San Marco Bahesinde
kendisi iin alt Muhteem Lorenzonun kardei
( Itiliano de Medicinin ldrld Pazzi komplosunun
1 4 7 Q tarihi
41
-L I / O verilebilecek
yukardaki alegoriyi
Leonardo u ekilde
aklamakladr: Boynuzlu
at genlerden ald hazz
engelleyememesi ve
lszl yznden,
[onlarn] kucana yatarak
uyur, bylece avclar onu
yakalar.__________________
42
TAKIN GLER
43
noteri Ser Piero olmas yznden kendisine torpil

yapld dnlmtr. Ama kesin olan bir ey varsa o
da Leonardonun kendisinin birok nemli Floransak aile
ile sk ilikiler iinde olduudur. Baladktan ksa bir sre
btn aamalarn izler. Byk olaslkla ayn yl Pisadaki

srgnden Floransaya Muhteem Lorenzoywa sayglarn
sunmaya gelen Ludovic Sforza ile karlar. Bu kii
Milanoda kendisini himayesine alacaktr.
Yine 1478de Leonardo, iki Meryem tasarlar. Bu
desenin eleri bir tek sayfa zerinde askeri makinelerin,
antiye ve daha baka mekanik sistemlerin desenleriyle,
ayrca biri klasik anlamda, dieri Tapnma iin yapt
almalardan olan iki profille birbirine karmtr.
Yine ayn yl Pistoiada, Madonna di Piazzadaki byk
mihrap arkal iin almalar yeniden balar ve
ilippino Lippinin San

Bernardo apeli iin
yapt mihrap arkal
(solda) zerindeki
ocuun canll
Leonardonun tarzn, iki
melek ise onun baz
desenlerini
anmsatmaktadr
(yukarda ve sa sayfada
yukarda), bunlar da
V errocchionun
Pistoiada Forteguerrinin
m ezarnda kulland
kabartmann motifiyle
balantldr._____________
sonra bu yapt brakr: Kendisi

Milanoya gittikten sonra ii Domenico
( hirlandaio srdrr, ama sonu
baarsz olur. Yapt en son
I t'onardonun deseninden yola karak
Eilippino Lippi tamamlayacaktr.
Aslnda San Bernardo mihrap arkal
iin dnd tasar hakknda
elimizde kesin bilgiler yok. te yandan
Verrocchio, Piskopos Forteguerrinin bo mezar iin alan
bu dnemde bir yandan bir sann
yarmada Piero del Pollaiolonun projesine kar baar
I hjumu, bir de Tapnma zerine birok
kazanr. 10 Ocakta Leonardo Floransadaki Signoria
almalar yaptn, ocuklu Meryem
Saraynm San Bernardo apelinin mihrap arkalnn

yapm iini alr; bu da 24 Aralk 1477de ii alm olan
I onusu zerine bir dizi eitlemeye

giritiini biliniyor; artk atlye
Pollaiolonun aleyhine olur. Birok baka smarlama ite
n*s ininden kesinlikle ayrlarak kkten yeniliki, kendine
olduu gibi bunda da, Leonardonun babasnn Senyrlk
zg ve hakikatin kefini temel alan bir araya girer.
1 4 7 8 itibaren
Tapnmalar ve
Meryemler'konusundaki
incelemeler gitgide
oalr, Leonardonun
bunlara nerdii bir dizi
zm , daha insani, ayn
zam anda da bir o kadar
zihinsel bir yaklamla
resm in ikonografisini
yeniler. Leonardo burada
geleneksel ikonolojiden
deil deneysel olarak
doadan yola kar,
gereklii, yaamn
sahnelerini dorudan
gzlemlemeye giriir,
bunlar tam anlamyla
zgr bir izgide
neredeyse sevgi dolu ve
anlk bir zevkle yeni bir
dizelgeye evirir._________
44
CANLILIK VE GLLER
ve Meryem'ler iin yaplm bu desenlerde en deiik

durumlar, en beklenmedik alardan ele alnmtr. Bunlarn
peinden anatomi, mimari ya da mekanik zerine ya da
allar zerine almalar gelir; Leonardo bunlar Son Yemek'in
ya da Leda'nm hareketlerinde gelitirecektir; nceleri diz
km olan Leda kendini sonradan kuunun yannda
ayakta bulur.
Leonardonun baz desenleri ayn kiiyi deiik
konumlarda, zellikle cepheden, yandan ve srttan gsterir.
I leykelde ve resimde farkl bak alarnn bu okluu,
adonna Benois (yanda)

ince bir itenlikle
bezenmi efkat dolu bir
kompozisyondur. In
ince eitlemeleri,
dalgalanan kumalarn
canll, bir eksen
zerinde dnen
kegenler, boyutlu bir
mekndaki birbirleriyle
akan odak noktalar
zellikle ortaya
kmaktadr._______________
Sinematik desen
360 derecelik, film zellikleri gsteren desen dncesi,
Leonardonun boyutlu tasarmlar ve ifade eitlemeleri
zerine aratrmalarnn srekli gndeme getirdii
konulardan biridir. Bak eyalarn etrafnda dner,
stlerine kar ya da onlara yaklar, onlarn ters taraflarn
da bilir, art arda gelen enstantanelerle geliir. Leonardonun
genlik desenleri arasndan zevk alarak ve cokuyla
aka belli olan el, kadn bst, ocuk uzuvlar
desenlerinin yer ald sayfalar korunmutur; Tapnmalar
45
adonna Benois'm n
(ya da del Fiore,
ebboy) tuvale
aktarlmas rasnda baz
ayrntlarn, zellikle
yzlerin nitelii
bozulm utur. Yapt, bir
sre V errocchioya hatta
Lorenzo di Crediye mal
edilmesine ramen
Leonardonun slubu,
sahnenin tazeliinde,
kom pozisyonun
canllnda, mekn ve
k ilikilerinde,
kumalarn gcnde,
ellerin oyununda ve
vcutlarn dengesinde
tannmaktadr.
1478
Leonardo
iki Bakire Meryemd e n
sz ettiinde, hi
kukusuz tandmz
tablolara gnderme
yapmaktadr. Bunlardan
biri Madonna Benois ve
dieri de belki de Kedili
Madonna'dr. Kedili
Madonna ile ilgili ok
sayda alma (sol
sayfadaki desenler)
Londrada, Bayonneda
ve Floransada
saklanmaktadr. Doann
elerinin bile simge
deeri ald bu kutsal
canlandrmay nl bir
oyunun bir sahnesi
esinlemitir. Yanda,
Mjdeler ve Tapnma'lar
iin bir el almalar
dizisi.
46
MEDICFLER ZAMANI FLORANSADA
MAKNE SANATISI
47
eonardonun
kitaplarnda grlen
en eski resimler yaklak
1 4 7 5 tarihinden balar ve
kendisinin yalnzca resme
deil ayn zamanda
teknik incelemelere de
nem verdiini kantlar.
Bir perspektograf (sol
sayfada stte), hidrolik
sistemler ve deniz altnda
nefes alabilmek iin
incelemeler (sol sayfada
altta), bir projektr
(yukarda), Leonardo
otomobili adyla n
kazanm zdevimli bir
araba (yanda aada)
bulunmaktadr. Leonardo
antik kaynaklar, ortaa
mirasn ve 1 4 0 0 le rin
balarn Toscal
mhendislerin
dncelerini yeniden ele
alr. Gitgide daha
karmak mekanizmalar
tasarlamaya ynelir, basit
ve geleneksel
sistemlerden yola karak
gerek makine sistemleri
gerekletirir: krk,
makara, kaldra, takoz,
vida. Bunlarn
deikelerini inceler ve
farkl biimlerini
gstermek in byk bir
estetik kayg, aklc ve ,
uygulamal bir bilgiyle
onlan paralara ayrr
(yanda, yukarda).________
48
EVREN BLNC
heyecan ykl dnce, akl ve akldm birbirine
kartrmakta, tarihin srekliliinin bilinci bir yeniden
douun bilinciyle birlemektedir.
Bu resim makinesinin eleri vidalar, arklar, yaylar
deil, figrler, jestler, geometri, ruh halleri, canl enerjiler,
vcut ve zihin hareketleri, davranlar ve heyecanlardr.
Bu kozmogoninin
merkezinde, mneccim
krallarla Meryemin
oluturduu
piramidin dnm
noktasnda ocuk
Isann canll
grlmektedir.
Chrun evresinde
krallar, obanlar,
melekler, atllar,
rpifanyay, yani
vahyi, Tanrnn
grnmesini
evreleyen geni
Resmin Kitabnda dile getirilmitir. Kitapta Leonardo

seramikle benzetmeler kurarak, dndre dndre mlek
yapma tekniiyle dnmnn sonsuz grnmlerini
gstermektedir.
Betimleyerek izmek
Leonardo, Floransadaki ilk dnemini gerek bir resim
manifestosu olan ve onun insancln aa vuran
olaanst bir kozmogoniyle noktalar. Mneccim Krallarn
Tapnmas karmak ikonografili bir makine gibi, kkten
zerk ve devrimci ilk tablosudur. Arka planlar psikolojik
davranlar ve imgelerden oluan bir repertuvar iinde uzak
ufuklara geni perspektiflerle almakta ve bu repertuvarda
neccim Krallarn
Tapnmasn
yzeydeki bozukluklar
ve deiimler g
anlalr hale getirmitir.
Spektografik
zmlemeler nemli
bulular salamtr.
Sadaki kiiler arasnda
Dante bile grlebilir.
Sa sayfada Mneccim
Krallarn Tapnmas iin
Leonardonun bir
almas._______________
hareket ierisinde
k prdanmaktadrlar;
kompozisyonun asl
konusu tapnmadan
ok Tanrnm
grnmesidir. Desenin
akc teknii ve k-glge,
btne byk bir younluk ve resme
"lam bir canllk kazandrmaktadr. Bu
Id/vnma Leonardoya 1481 Martnda
babasnn noter olduu Scopetodaki
San Donato Manastr tarafndan
. marlanm tr. 30 aydan daha az bir
amanda tabloyu bitireceine sz
vermesine ramen sanat, Milanoya
giderken Aziz Hieronymusu yarm
brakt gibi tabloyu tamamlamamtr.
1482 ylnda resminde ulaabilecei en
\ilksek nokta acaba bu mudur?
I A Q 1 yllmda
i l UZ-
49
resmedilen
Aziz Hieronymus
(aada), 1 8 4 5 ten sonra
Papa IX. Pius tarafndan
ele geirilmitir. Tablo
daha nce ressam
Angelica Kaufman ve
N apoleonun amcas
kardinal Fesch in
koleksiyonunda
bulunuyordu. Fesch onu
sandk kapa gibi
kullanan bir antikacdan
satn almt, ama azizin
kafasnn bulunduu
blm eksikti. Kardinal
Fesch aylar sonra kafay
tabure vazifesi grd
bir ayakkab tamircisinin
dkkannda bulmutur.
Tapnma ile karlatrnca
Aziz Hieronymus
Leonardoya mal
51
50
essam kendisini Magripli Ludovicoya

bir askerlik sanat uzman olarak tantr
ve ona srlarn aar: Saysz kpr, kaleleri
yok etme yolu, kanallar, st kapal, emin
ve saldrlara kar dayankl arabalar,
loplar, havan toplar [...] ve hayran
olunacak etkinlikte baka m akineler[...].

Ayrca nl Sforza hanedannn lmsz
an simgesi olacak tun at yapmaya
girieceim.
BLM III
SFORZALAR ZAMANI MLANODA

eonardo'nun
M ilanoca
gerekletirdii ilk yapt,
.nida bir aynnts grlen
l\iyalklar Madonnas' dr:
Meryemin eli sanki bir
.eyi havalandrmaya
' .liiyormu gibi trensel
Iir hareket yapmakta,
V,ili izci Yahyann elinde
hr parmak bir yeri iaret
11 inektedir. Yanda
I eonardonun Milanonun
nnemli yerlerini izdii
m h 'X Atlanticusundan
hu sayfa._________________
. 2.
52
DENEYM KAZANMAK
1482 ylnda Leonardo resmi olarak Lorenzoda Medici

adna Magripli Ludovicoya hediye olarak at kafatas
eklindeki kymetli bir mzik aletini, gmten bir liri
gtrmek iin Floransadan ayrlp Milanoya gelir. O zaman
30 yandadr, sanat elisi roln stlenmitir, bylece
Muhteem Lorenzonun amacna uygun olarak Medicilerin
Floransasmm kltr asndan prestijine dayanarak, politik
ve kltrel ilikileri gelitirmeyi amalamaktadr. Ama bu
gidiin birok nedeni vardr ve aslnda Milanoya giderken
Leonardo epey kaygldr.
<fr
m cn {e-
agripli Ludovicoya
yazd mektubunda
Leonardonun nerdii
btn sistem incelemeleri
kodekslerde
bulunmaktadr (aada).
Zrhl aralar ve orakl
arabalar dncesi
zerine alr (aada),
bu makineler zaten
bilinmektedir, ama
Leonardo bunlar iin
dm an atlann
jw u t h
K n u f.iU ' u t ffc

s
ne
o o t u f>
talyann Atinas Milano

1481de Floransa resminin temsilcileri, IV. Sixtus trafmdan
Vatikanda almaya davet edilmilerdir: Botticelli,
Perugino, Pier o de Cosimo, Ghirlandaio. Ama Leonardo
bunlar arasnda bulunmamaktadr. O zaman kaleme ald
notlara belli bir karamsarlk yansr. z bakmnda yeni
Platoncu olan Floransa insanclnn derin bilgi iklimi,
Aristotelesi ve pragmatik bir Lombardiada deneyimlerine
daha uygun bir yer bulacan dnen sanatnn
ykselme hrslarn frenlemektedir.
Milano dukal dier Avrupa devletlerinin
agzllklerini stne eken blnm bir talyada
zengin, ada ve gelimi bir yerdir. Kltr asndan
uluslararas gotiin mirasn Rnesans
yenilikleriyle birletirmitir. Hi
kukusuz bu gl kente figratif
sanatlar alannda yksek dzeyli
kiiler bulunmamaktadr, ama
Magripli Ludovico Milanoyu
talyann Atinas yapmak istemekte,
orada bir Pamas yaratarak
Floransayla, Mantovayla, Ferrarayla,
n o d e
korkutm ak iin lklar

atarak byk bir
grltyle harekete
geilmesini salk verdii
savunma sistemleri
aratnr. Sonunda bu
arabalarn dostlar kadar
dmanlara da zarar
verdiini gzlemler.
Dinamik zellikleriyle
srad olan bu izimler,
devrilmi askerlerin
sakatlanmalann
gstererek bu sava
makinelerinin etkilerini
ak olarak
gstermektedir.__________
Urbinoyla rekabet etmek, Mediciler, Gonzaga, Este ve

Monfeltre ile eit olmak istemektedir.
Ludoviconun saraynda Leonardoya byk ressamlara
zg efsanevi Floransanm Apellesi unvan verilir.
Yalnzca bitirdii her yapt iin bir deme deil, ayrca bir
aylk alacan ummaktadr: Karlnda sarayn prestijli
ss ve seilmi elendiricisi gibi zoraki bir rol oynasa
bile aratrmalar iin ideal koullar bunlardr.
1482 ylnda, Milano Ferraramn yannda savatadr.
Sava sanatlar ticaret ve silah retimi gibi belirleyici bir rol
oynamaktadr. Btn bunlar
rr .
Leonardonun kendi adna bilgili bir
arkadana yazdrd ve Milano
senyrne yollad on blmlk
mektubun ieriini aklar. lk
f S
a. n e /fi* * ,ur Zl(
dokuz blmde kendisinin askeri
s/'
mhendislik alanndaki niteliklerini
fn*ar>Ux>
ortaya koyar, bir taraftan da bar
/.aman yapaca mimari, hidrolik ve elbette resim, heykel
alanndaki almalar sergiler. Son olarak da Ludoviconun
babas olan Francesco Sforzaya bir ant hazrlama tasarsyla
kendinden gemitir. Dkn iyi tand sanatnn tesinde
I .eonardonun sunmak istedii deiik bir meslek
alaydr, bulularn, pratik bilgilerini, mhendislik
alannda gerekletirdiklerini ve dledii makineleri
gstermek istemektedir.
53
ukarda, Leonardo
okulunun
yaygnlatrd Magripli
Ludovico portrelerinden
biri grlyor. H
elyazmasnda Leonardo
deiik alegoriler
arasnda ona yle bir
metin adamtr:
Gzlkl Magripli;
Haset, ftira ve Adaletle
birlikte gsterilmitir,
hepsi Magripli yznden
kapkara olmulardr.
Gzlkler simgesel
olarak daha iyi bilmek
iin"dir.__________________
HER ZM BR BLMECEDR
ayalklar Madonnas'mn
iki versiyonu vardr:
1 4 8 3 -1 4 8 6 yllar arasnda
yaplm Louvredaki tablo
(sadaki sayfada, solda)
kesinlikle Leonardoya
aittir; 1 4 9 3 -1 5 0 8 arasnda
yaplm olan Londradaki
tablonun ise (sa sayfada,
sada), her ne kadar
zerinde ok tartlsa da,
elden geirilmi olsa da, en
azndan byk bir ksm
Leonardoya aittir.
Louvredaki Meryemin
glgelerinin gizli bir by
yayd, titreimli bir tan
atmosferi iinde yzd
grlmektedir.
Londradaki tablonun fra
darbeleri daha esnektir,
bazen renkli
tayapraklarn andrr.
Dini konunun ilenii de
ayndr: iekler
Louvredaki tabloda tutku
sem bol iken
Londradakinde arlk ve
Meryeme zg
alakgnlllk
semboldr.
Bulmacalar ve uyum
Leonardonun bu mektubu
Ludovicoya yollayp yollamadn
bilmiyoruz ama Milanoya Atalante
Migliorotti adl bir mzisyenle gitmi olmas
byk olaslktr. Efsaneye gre kendisi ok
ender rastlanan yetenekte bir lir
algsyd, becerikli bir yorumcu ve mzik
ustasyd, Milano ve Fransa saray
evrelerinin hayranln kazanan
inanlmaz gsteriler tertipler,
mzik aletleri gelitirirdi.
Kodeksleri arasnda mekanik
tamburlar, klavyeli nefesli alglar,
tanabilir viyola ve org, flt, gayda ve hatta
ses veren tiyatro makineleri iin hidrolik
sistemler ve otomatlar zerine almalar
bulunmutur. Notalar genellikle ustalkla hazrlanm
bulmacalar gibi, Milanonun ilk dnemine ait bulmacalar
gibi olduklarndan tamamlanm mzik kompozisyonlarn
tanmyoruz.
Gndeme getirdii konular arasnda Leonardonun en
ok zerinde durduklarndan biri -b ir taraftan da en
nemlilerinden b iri- uyumdur; mziin ve su seslerinin
oluturduu uyum kadar eler arasnda denge ve estetik
arayn, zaman ls ve evrenbilimin uyumu... Eer
resim bilimi onun iin tanrsal bir bilim ise mzik de
olsa olsa onun kzkardeidir. Yine de Paragonede
.
Leonardo yle yazacaktr: Resim mzikten daha
nemlidir ve ondan nce gelir, nk talihsiz
mzik gibi asla yaratlr yaratlmaz yok olmaz.
Leonardo ruhun penceresi diye adlandrd
gze, dolaysyla be duyu arasndan grme
duyusuna ayr bir yer verir. Dncesi antrmalarla
bezeli bir kontrpuanda srekli bir doku gibidir.
Mzik onun iin bir beyin bilimi, ince bir
sanat, yapay olmas
^
it r
temelliini nlemeyen, beklenmedik bilmecemsi szlerle

anlatlabilecek bir varlktr: Hayvanlarn derisini delip
t > ir mzik aleti
geen rzgr btn insanlar zplatacaktr. Sz konusu

olan ilkel, atac bir dnyann mzii, dans ettiren
sofs^yfadal^ n d a ) .
55
fantastik bir hayvan
Leonardo notalarla
ii
t
gaydadr. Ama her eyden nce mzik grlmez olann
Canlandrlmas olacaktr hep.
...
e
L>-r%frr
Kesim de grlm ez olann canlandrlmasna

dnmektedir.
I eonardonun Milanoda bilinen ilk kompozisyonu olan
kayalklar Madonnas epey karmak metafizik bir
esimdir. Leonardonun daha nce Floransa dneminde
sezdii ama -T apn m a bitmedii i in - tam olarak dile
getiremedii estetik grlerinin bir rneini oluturur.
kayalklar Madonnas Lombardiadaki Leonardo okulu
"hie minin rneini oluturacaktr. Sahneyi glgeye
sayfada, sada, tersetn

yle yazmaktadr:
Lam o re mi fa so la za
re (L amore mi fa
sollazzare), yani ak beni
elendirir. Aada yine
tersten yazlm baka bir
bilmece: Ama ans bana
glerse, yzm
deitireceim . (Pero se
la Fortuna mi fa felice tal
viso asponero).
56
GZLER, RUHUN AYNASI
daldrma buluu kta ortaya kan

elere gerek bir vahiy gc verir ve
kiileri, haleleri ve ikinci k
yansmalarn ruhtan geliyormu gibi
-J'
'
bu konuyla ilgili yeni belgelerin

bulunmas karn konu tam akla
kavumamtr. lk tablo
kaybolduktan sonra (bugn
Louvreda bulunmaktadr) bir sr
kar atmasna malzeme olmutur.
Gecikmeler, kukulu sahiplenmeler,
yarglar ve sulamalar birbirini izler,
ta ki tablonun sonradan kopyasnn
yaplabilecek olmas kouluyla
tablonun bitirilmesine karar verilene
dek. 25 Nisan 1483 tarihinde
anlamay kabul eden Leonardo
yaklak yedi ay iinde yapt
bitirmeye sz vermitir. Ama resmi
ouvredaki Kayalklar
Madonnasnda
melein bak tablonun
dna, izleyiciye doru
am a izleyicinin algsnn
tesine ynelmektedir.
Bazlar onu peneli sa
ayayla neredeyse
eytani bir yaratk olarak
yorumlamaktadr.
Londra versiyonundaki
drt kii, geom etrik,
piramit biimi bir
kom pozisyona gre
dizilmilerdir ve
konumlaryla bir ha
izerler. Ama alan iinde
ok daha belirgindirler.
Iklar ierisindeki her
e kendi grsel ve
uzamsal dinamiine
sahiptir, zellikle
Meryem'in zerindeki
sar rt Louvre
versiyonunda soyut
kalrken, Londradakinde
pelerinin iinde
gereklii yakalar.
Giacoma del Maiano'nun
tahtadan yonttuu
muhteem yaldzl
ereve kaybolmutur,
ama dier taraftan (hem
de' Predise hem de
Marco dO ggionoya
atfedilen) yan panolar ele
geirilmitir, balangta
n grlen sekiz
mzisyen ve arkc
yerine burada yalnzca
iki mzisyen melek
canlandrlmtr.________
gsterir.
Kayalklar Madonnas, yirmi be yl
boyunca Leonardo da Vinci ile
kendisine bu resmi smarlayan
Milano San Francesco Grandedeki
Meryem Ana Tarikat arasnda
tartma konusu olmutur. Arivlerde
V-
ancak 23 Ekim 1508de

bitirilebilmitir.
Tablo temel Leonardo izleklerini,
antrmalar ve srlarla dolu, simgesel
ya da dini birok tartmaya gebe olan kapal iaretlerle
kendi iinde olaanst bir biimde birletirir: Topran
barnda ieklenmi nemli maara, bilginin doduu ve
gizlendii yeri belirtir, mistik lirizm ve gizem havasnda
metafizik ve rtk bir haleyle donatlmtr. Kayal gk ve
uzakta kaybolan ulalmaz dalar mekn-zaman
sonsuzluunda jeolojik evreni canlandrrlar, kutsal olayn
sahnesini olutururlar ve o sahnede hareketler sanki
oluum halindeki insanlk tarihinin bu ann yakalamak
ayalklar
Madonnas'm
hazrlarken
Leonardonun yapm
olduu bu gen kz yz
(yukarda) sanal tarihisi
Berenson tarafndan
dnyann en gzel
deseni" saylmaktadr.
Ut
gibidir. 1483 tarihli szlemede n grlenlere
Uymayan ikonografya (Vaftizci Yahya olmadan iki melein

aslnda Meryem ve ocuk sa ngrlmt)
I ronardonun aykr dnceleri olduu kansn
uyandrmt.
Meryemin brou tablonun biiminin oluumu asndan
ad bir zellik tar: Karanlk bir ayna gibi derin
glgeden ve krlm ktan oluan bir gz, bir tr kk
ven oluturmaktadr. Meryemin yz birok kegenin
57
aris'teki Kayalklar
Madonnas' mn
merkezinde bulunan bu
bro (sol sayfada) ama
Londra'dakinde yoktur.
58
kesime noktasnda durur. Ama kompozisyonun

btnnn merkezinde yirmi ncili bro yer almaktadr.
Leonardonun Milanodaki ilk atlyesi
Leonardo artk bir ressam olarak kendini kantlamtr;
kendisiyle beraber alanlar ve rencilerle birlikte bir
atlye aar. Bunlarn aralarnda Ambrogio de Predis,
Boltraffio, Salai, Marco dOggiono, Napoletano diye anlan
Francesco Galli, mekanisyen Giulio Tedesco vardr. Stl
Madonna diye de anlan Madone Litta gibi yaptlar burada
izilir; simgesel -Is a nn ilesindeki st ve sakakuu- ve
zl kompozisyonuyla bu
yapt ilgi ekici olsa da artk
ustaya maledilmemektedir.
Btnyle Leonardoya ait
zgn bir ilk rnek var
myd? Atlye retimi olarak
tablo 1485-1487 arasnda ya
da daha sonraki yllarda
yaplm olabilir. Baz
ayrntlar Londradaki
K ayalklar Madonnasnda da
gzkmyor mu? Bu
tablonun dncesi kesinlikle
Leonardoya aittir.
Milanodaki atlyesinde
yaplanlara bir rnek
oluturur. Atlyesinde ince bir teknik ve birlie dayal bir
gr, ayrlklar hafifletir.
Portre sanatnn yenilenmesi
1485-1490 yllarna ait iki yapt, Mzisyen ve Rakml Kadn,
Leonardonun o zamanlar portre trne getirdii kkl
yenilie tanklk eder. Mzisyen gndermelerle dolu gerek
bir konserdir; Ginevra Bencinin parlak buklelerinden Azi^
Hieronymusun heykeli andran anatomisine, yaptlar yeni
bir psikolojik younlukla g kazanr ve o konser Rakml
K adnda dorua ular. Kiinin kesinlikle Lombardial
olduu, Kuzey etkileri tad ve portrenin canllnn
mzik alarken verilen bir ara srasnda arkcnn nefesini
tuttuu ve davranlarn dizginledii an hatrlatmasndan
DNCENDEK GEREK PORTRE

ileri geldii grlr. Leonardonun
bu resme kesinlikle katkda
bulunduunu syleyebiliriz;
hazrlan ve teknik bizi ona gtrr;
olsa olsa de Predis ikinci derecede
nem tayan bir katkda bulunmu
olabilir.
Rakml Kadn konusunda XVIII.
yzyln sonundan ncesine dair
gvenilir hibir bilgimiz yok; bu
tarihte, talyadan Polonyaya geerek
Czartoryski koleksiyonuna katlr.
Onarlmasna karn, bu portre
59
al ve Gen Adam
(ortada)
Leonardonun ok
sevdii ideal profillerin
ve fizyognomonik
kartlklarn temel
zelliklerini ierir.
Mzisyen (aada) ise
yaklak yzyl
Milano dknn portresi
zannedilmitir.
erevedeki notlarn
okunmasyla bir
mzisyenin sz konusu
olduu anlalmtr, ama
hl kim olduu
bilinmemektedir. Bugn
kesinlikle Leonardonun
olduu dnlen kadn
portresi (yanda) 1 4 9 0 da
17 yandayken Magripli
Ludoviconun metresi
olan Cecilia
Galleraninindir
(Yunancada kakma gale
denir). zerinde yaplan
oynam alar yznden
fondaki k oyunlar yok
olmu, adnda bir
yanllk meydana gelmi
ve Vincinin vsi yerine w
gelmitir; san doall
bozulm u, sslerin
geometrileri deimi,
kolye, sol elin ekli ve
sa elin alt parmaklar
ypranmtr. Ama btn
bunlar Kakml Kadn adl
bayaptn bilgiye
dayanan inceliini yine
de silemez. Oysa Madone
Litta (sol sayfada) atlye
almas olup
Leonardoya ait
yaptlarn canllna
ulaamaz. _______________
60
DENEYMN RENCS
u krokiyi (sada)
Leonardo mekanik
bir eyle birlikte verir.
Bir ylan gibi hareket
ettiini dndren bu
enin yannda yle bir
otobiyografik not
bulunur: Deneyimin
rencisi Leonardo da
Vincinin perspektifiyle
oluturulmu vcut. Bu
vcut baka bir vcut
modeli olmadan da
yalnzca basit izgiler
araclyla elde
edilebilir". Bu bir sanat
buluudur, desenin
m utlak yapayl resimle
birlikte kutsal
yaratcyla rekabete
kendisine bakan zerinde La G iocondddan daha byk bir

etki brakr. Kompozisyonun ritmi ve uzam iinde kakmn
sarmalndan deiik bir sarmalla dnen kadn silueti portre
sanatnda kesinlikle bir yeniliktir.
Edebiyattan yoksun bir adam ve bir bilim sanats
Milanoya geliinden be yl sonra Leonardo kesinlikle
teorik ve pratik, artistik ve teknolojik btn bilgilerini
dzenlemek, toparlamak ve akla uygun bir yapya
dntrmek gerektiini dnr. Makinelerin sanatsnn
bilim sanatsna dnm ite byle balar. Deiik
boyutlardaki defterlere srekli olarak notlar almaya balar,
sistemli incelemeler kaleme almay tasarlar.
Kar karya kald ilk sorun klasik kaynaklara
ulaabilme ve edebiyat sorunudur. Kendisini edebiyattan
gireL_________________
yoksun bir sanat olarak tanmlar,

bilgisini deneyimlerden ve sanat
uygulamalarndan edinmekte,
limlerle tartmalara girmektedir,
onlar gente stotadrlar, aptaldrlar ama
* * Z'frM*.**
1
* ****
'.Yiffo-*!
11fl*r'r>'
nr'n' '!
^
kibirli ve kstahtrlar, Leonardoyu

kendi kendini yetitirdii iin kr
krne ve haksz yere
eletirmektedirler. Kiisel notlarnda
rastlanan bu srekli ve iddetli
fkelenmeler iki temel biyografik
aJ] 4
r i*'** ~r:m9'"jr,.
'V
onfll '
O-ltrffMr/l'ti
fimi*
^,Vvw!
i"'
...
firtftt -
if
beslenmediinin bilincindedir ve
bununla vnmektedir; doa olaylar
V -r
Vtnjll)
rt>-rr-.n)
0J/f -.(nMr?'.*
/W
zjpt'/w*.
konusunda yaratc ve dorudan
/ill'll
w/.
T -f
nljtiT'fnV
bilgisinden, evrensel sanata

ballndan emindir. Leonardo kendi
Vl-frl"
/Vi\
s
im
Af
'.infrfpwfrtf"
W
.
AA//U
AltAir,-r\)l
riAHrf'tr.
WAMO'f
kendini yetitiren bir insan olmaktan

honutluk duymakta, kltrel
hiyerarilerden, mekanik sanatlarla (ya
liberal sanatlar arasnda ayrm
y
'H'f''1*
. <t/f
eyi ortaya koymaktadr: Kesinlikle

retorikten ve kitap kltrnden
da daha beteri aa sanatlarla)
VIMVij
Wftrtlr
VrpnvV'iri*.'-
tilti/froi'l
\-irMArrrt
WWv/U
h t
v u r * ? * *
-Mlotrri
..
*4
V ---
AU'tf tr1Arr j'ftn

ftnwn
, ir.
7/
# jr>V c?.r VTft

yaplmasndan, deneyimin yerini alm gibi grlen
akademik bilgilerden irenmektedir. Yine de gerek bilim
olmadan uygulamann pusulasz bir denizci gibi olduunu
syler: Bilim komutandr, uygulama askerdir. Fakat unu
unutmayalm ki Leonardo iin resim de bir bilimdir.
Leonardo bir teori peinde koan pratik bir adamdr, hep
telere gemeyi arzulayan bir sanat, kendinden kaan
yakalamaya alan biridir. Byk sanat dn
gelitirmekte ve o d topya iinde tasarlamaktadr. Uan
makinelerden ideal kente uzanan, mimari ve teknolojik
hayal gcnn rneklerini ok nceden veren
sanat-insandr.
Uma sanat ve deniz alt d
I karusun d yaamnn deiik dnemlerinde en
azndan dokuz kodekslik sayfalarda uma sanat ve
tekniini inceleyen Leonardoyu bylemektedir. 14871490 yllar arasnda Floransadaki ilk genlik
almalarnn ardndan, B el yazmas zerine kularn
kanat rpmalarna benzeterek masals uan makineler
izer. Yava yava uma sanatnda mekanik, fizik,
zellikle de eklemlemeler sorunu asndan anatomik
bilgileri kullanr. Akmlarn incelenmesi, matematik
kurallar ile alan bir makine ve geometrik bir beden
olarak kuun arlk merkezi, diren ve dnm
sorunlarn incelemek iin aerodinamie arlk
vermektedir. aylak ve bir yrtc ku olan cortoneu
gzlemlemekte ama yarasadan baka bir model
olmadn sylemektedir.
61
odex Ttivulzionun
(aada, solda)
szck stunlarnda bir
fizyognomoni incelemesi
ortaya kar. Leonardo
iin insann uuu kadar
eski indeki
uurtm alardan Venedikli
Fontanonun askeri
iaretlemede kulland
uurtm alara, Trasimeno
Gl zerinde Dantenin
efsanevi deneyimlerine
kadar insanolunun
gerekletirdii tm
mitik giriimler de ayn
ekilde heyecan verici
olmutur. Leonardonun
kendisi de Lombardia
glleri zerinde umay
tasarlar. Dten
kaynaklanabilecek
riskleri azaltmak iin bir
parat izmitir. Bu
paratn boyutlar
btnyle akla yakndr.
62
SFORZALAR
ZAMANI MLANODA
DESEN SLAHI
rid a havada diileir
V ve ok ykseklere
kar. Bu nl
helikopter ngrs,
adna ark denilen bir
ocuk oyununun
gelitirilmi eklidir.
cct
Hayvans delilik
I.eonardo iin sava bir pazzia bestialissimadr (hayvans
delilik), ama bir gereklilik yznden de doabilir; bu
yzden ldrc silahlar aratrr ve bulularn sava
scnyrlere sunar; bir yandan da grlmeyen ldrc
silahlara, denizlerin ta dibinden ate eden bu aletlere,
zehirli oklara nefretini dile getirir.
Sava sahneleri onun iin heyecanlar ve grsel etkileri
sahneye koyabilecei ideal bir dekordur. Onun desenleri
gzellik bandralaradr. Byk bir ima gc ieren bu
desenler, kitaplar tarihinde bir eyle, ne de onun yaptndan
nceki -v e sonraki- herhangi bir temsili resimle
karlatrlabilir. Byk havan toplarnn patlayc
mermileriyle -dier taraftan onlar varolan en ldrc
makineler olarak tanmlar- fieklerden yldzlaryla bir gk
izer.
Uu Leonardo iin mekanik topyann zirvesi,

mhendis bir tanrnn yce bir harika yaratma d, ayn
zamanda da metafizik bir arzu, byklk ve insan
snrlarnn gsterili corafyalarnn kefi dnn
verdii hayali hazzm btndr.
Gn fethi dne, derin sulara dalp devinmek ya da
su yzeyinde yrmek karlk gelir. Yine de gklerde
uabilmek iin bir makine yapma arzusu, u bir zgrlk
isteine dayanmakta, denizin altnda devinmek iin aletler
icat etmek ise sava ve yok etmeye ynelik aldatc bir
dnceye bal gzkmektedir.
Onun denizalts bildiin aletle gemileri batrmakta
kullanlacak bir gemidir. Demek ki bu bir srdr! zerine
bir de dalg takm izdii ktlardaki incelemeleriyle
birlikte ele alrsak, pek ilevli olmayan ama izgileri kayda
deer bu desenler yledir: karinalar delmek
iin burgular, denizalt saldrlar iin
baka tertibatlar; bunlar iin noter
nnde imzalanacak alet iin bir
anlama olmadka Leonardo
bunlarn srlarn kimseye
vermemektedir. Hi kukusuz
bu bulu onu zengin edecektir.
63
eonardo, bir dan

tepesinden aa
um ay salayan,
rzgnn tad 2 0
kula geniliinde bir
makine izer (aada,
solda), desende ortada
hep ayakta olan ve
pusula ilevi gren bir
adam da vardr. Su
altndaki nefes alma
sistemlerini inceler
(ortadaki resim). Batarya
olarak dizilmi kundakl
yaylar devasa arkl
makinelere dnr.
Leonardo kundakl yay
ilkesini kendi kendine
giden arabalarda,
saatlerde ve uan
makinelerde
kullanacaktr.
64
ALEGORLER, MASALLAR VE HAYVAN YKLER
****
65
rt bir yana
amblemlerini
datmay seven Magripli
Ludovico elerde en
farkl alegorik anlamlar,
ikiye ekilebilecek gizli
ya da alayl gndermeler,
simgeler peindedir.
Ama Leonardo resmettii
alegorilerde ya da
szckler ve grntler
arasnda kurduu
karlkllklarda
duygular ve ruh
hallerini gsterm eden
edemem ekte,
kskanla, ihanete,
birisini karalamaya kar
duyduu nefreti dile
getirmektedir.
Birbirlerine ters
durumlar canlandrarak
hayatn ktlklerine ve
engellerine kar ihtiyat,
gzellii, doruluu
vmekte ya da
savunmaktadr. Sol
sayfada stte: Phyllis ata
biner gibi Aristoteles'in
stne binmitir; aada
Georgio de Chiriconun
metafiziini anmsatan
bir alegoride gne
enerjisi ile ayna, tek
boynuzlu bir hayvanla ve
baka fantastik hayvanlar
birbirine karmaktadr.
Yanda yukarda
geometrinin
"payandalaryla
desteklenmi aa
dallarndan yukarlara
kan bir adam
grlmekte; aada sol
tarafta kskanlk
lm n stne ata biner
gibi binmitir, sa tarafta
ise erdem (elinde bir
zeytin dal olan)
kskanla (akrep
kuyruklu) galip
gelmitir.________________
66
Bir tiyatro sahnesi iin

hazrlanm gibi grnen
sava almalar, estetik adan
gitgide daha kesinlik kazanr.
Mimar doktor
ehircilik ve mimari alanlarnda
Leonardo yine nc bir sanatdr
ama ne politik sisteme ne de kendisine
resim smarlayanlara kar gelir. Srekli
olarak gerekle boy lr, genellikle
snrl olsalar da elverili frsatlar
yaratmaya, o frsatlar yakalamaya alr.
Bir ahrdan bir tapmaa, ele geirilemez bir
kaleden iinde vaaz verilen bir tiyatroya,
onun desenleri geni bir tasarnn aklc
ayrntlardr.
1487de Milano
katedralinin kule feneri
iin yaplan tahtadan
maket Leonardonun
planlarna gre
hazrlanmtr. Kendisi bu
konuda mimarinin canl bir
organizma olduunu yazmt: Eer
bir bina hasta ise ona mimar doktor
gerekmektedir. Bu dnce yeni deildir
ama Leonardonun tasars zgndr. Tam
anlamyla geleneksel ve kark dnceleri
MMARININ ANATOMS
katedralinin
M ilano
tiburiosu (kule
feneri) iin yapt
desenlerde (yanda) ve
m erkez planl deiik
kilise tipleri (68.
sayfada altta) dikkat
ekici mimari
anatom i ve
geometrik
l
rnekleridir
(aadaki
kafatas kesimi
ve sol aada
grlen apside
baknz).
67
eonardo insan
gerekten bir araya getirerek soyureometnFkavram lar
oranlar zerindeki
arasnda etkileimler,, insan anatomisi (kafatas kalb) ve
almalarnda (desenleri
mzikal armoni diyagramlar arasnda yapsal eler hatta st ste bindirerek)
Vitriviustan Fran cescoya
benzemeler oturtmaktadr, insan vcudu ile mikro ve
kadar olan mmari
makro eyren arasndaki iliki dncesi Platonun
grlerin uyum ve
7'imai0$%ndan, Ptolemaiosun AlmaegsTinden ilham
antropom orfzif
alM ktlir. 49X)da Leonardoyla bi^lpe RaviTda bulunan
asndaff-birplhtezini
'/aicesco d Geprgid nun yazd rnifafiynelemelerde ./ ^ s h m ak tad f. Sanatlar,
bilim've topyay |
b in a desenleri ve mimari eler ins^ir Vcudu canla-rha
. ----^bfetirecek bir
gcriY.temellendifilirrKir stunun andtomisindh bF
--y
ehFCilikdy.'::'^,:!
beslem ktediLSiiano
la p h ^ n e n fe ^ i^ it^ e ^ a d a rd ^ r L eonar^nu n-iin gerekletirdii
mimari krokilerinde aynen bulunhiaktadr: 'zellikle 1490
iddial proje (bir spnraki
.arihi verilebilecek nl bir Venedik deseninde rld
sayfada, yukarda) birok
dzeyde XX. yy
gibi bunlarda Leonardo aka Vitiviusa gnderme yapar.
ftristlerinin dn
Bir embere -em ber geometrik m utlaktr- yerletirilen
grecekleri uydu kentleri
insap vcudunun merkezi, doal olarak Yunanllarn
n grm ektedir
j______
ompkalos'u, yani gbektir.
Keit gzellie dnr
Yeni kent temas zellikle A 4 8 4 A 4 8 5 tki Milano |

vebasnn ardndan gelen yllarda gjncljik k^zdpacalctr.
Leopardonun ideal kepti akpc organizasyon; doal \
dinamizm, simgesel anlamlar ve saraylarn spylu katndan
lam ebekelerine kadar/her dzyde ilevsel
gereklilikler ltler/ zerine temellenppilm&ir.
Leonardo soypt Ki imleri incelemekle yetinmez,
pratik zmler rktir: Yollar ve subgeitleri
etkinlik, zevk ve salk nedeniyle sid^yde
olmas gereken bir gidi gelii sap m ar
Sistemini tamamen toplumsal snflar
aralarndaki ayrmlar zerine kurmaz, her bir
sosyal snfn ilevine gre temellendirir ve
anatomide olduu gibi grnmleri
birbirinden ayrarak kurar: Altyaplardan
balar...
ehircilik konusundaki bu dncelerin
gereklememi olmas artc deildir. Bu
konuda elimizde yalnzca birtakm taslak
68
EHRDEN PARALAR
69
Ai&iwnt]
.
*jstr*ig
paralan kalmtr. Bunlar Rnesansn topik kent

geleneinden ok ftrist grlere yakndr.
Yine de 1493te Leonardo Milanonun yeniden
yaplanmas ve gelimesi iin rnek bir tasar gerekletirir.
Bu ehircilik plan iin almaktayken kyden gelip
salksz ehirlerde kendini iyi hissetmeyen tan masal gibi
ekolojik eretilemeler uydurur. Kendi iine kapal ve
yalnz bir yaanty brakp, oturmak iin bir yn kt
niyetli kiinin arasna
kente gelenin bana
bunlar gelir. 1490l
yllarda Leonardo
resmi olarak
Bramante ve
Dolcebuonoyla
birlikte
Sforzalarm
saraynn en
prestijli
mhendislerinden biriydi. Vigevanoda Piazza Ducalenin ve
evresinin deiimlerine ilgi duyar, deirmen resimleri
izer, dukalk iftlii Sforzescann hidrolik mimarisine
byk bir hayranlk duyar. Hidrolik konusundaki bilgiler,
eski bir gelenein meyvesi olarak Lombardia'da kayda deer
bir ekilde gelitii iin, daha nceden de sulama ve
topraklarn iyiletirilmesi, enerji kullanm alanlarnda,
Magripli Ludovico zamannda gerekletirilen
eonardo B el
yazmasnda iki
trabzanl bir merdiven
izer, trabzanlar nce
raksak, sonra da
yaknsaktr (aada). Bir
kale zerine alma,
bahe iinde bir kk
iin alma ve basit bir
kiremit damn yaln
gzellii yan yana
duruyorlar (sa sayfa).
'HV/fTAJ j.
A ir/ ra j //~sA 's .
Hy N I A
Ab - A f
v v av a /" A f i
\ A A - Vflrvtrf fi
70
ANATOM VE TUHAFLIKLAR
levhalarnda Leonardo gelenekten miras alnan nyarglara
sk skya bal olduundan, insan vcudunu tanmak iin
hayvan kesmeye bavurur. Yalnzca grdn deil,
bulmay beklediini de izer.
Navigli ve Morella gibi kanal ve alavere havuzu

sistemleriyle birlikte su ak dzeltmesi gibi nemli
konularda kullanlmtr. Leonardo aratrmalarn
Piemontedeki vreaya kadar yayar.
2 Nisan 14 9 2 , nsan ehresi adl kitap
Bu dnemde Leonardo anatomi konusundaki bilgilerini
derinletirmeye giriir. Vcudun yalnzca ileyiini deil
zn de anlamak istemektedir. Ruhun hareketleri
zerine ve ayn zamanda be kategori adn verdii
zihin, zaman, duyular, canllk ve eylerin tr zerine
dnr. Derin nedenlere nfuz etmek, insan
vcudunun srlarna ulamak istemektedir. Yeni
buluunun temellerini o zaman atar: Anatomiyi bir
sanat olarak, deseni de yalnzca resimle ilikisi asndan
deil, bilimsel gzlem asndan deerlendirir. lk
eonardo insan
iskeletini ve
tendonlarn (yanda),
ayn zamanda kesme
yoluyla bir kurbaann
omuriliini incelemitir
(ayn sayfada, yukarda
solda). likte ersuyunun
(dlleyici erdemin)
bulunmas gerekiyor,
diye yazmaktadr. Ayn
zamanda irkin olann
zelliklerini bulmak iin
de biimsiz yzleri
canlandrmaya alm
ve bylece
fizyognomoninin ncs
olmutur. irkin kiilerle
gzel desenler yapmay
baarmtr.______________
Bylece ruhun bazlarnn sand gibi vcudun her

yerine yaylm olmadn, yalnzca beynin merkezinde
bulunabileceini kantlamay dnmektedir, nk yarg
duyularn bir araya geldii yerde, hayal gc, akl ve
ortak duyunun beraberce bulunduu yerde olmaldr.
Kullanmaktan holand
hiyerarik ve askeri
eretilemelerden birinde ruhu,
merkezi karnckta bir prense
benzetir, duyularn alglarnn
bir komutan (yani ortak
duyu) olduunu ve sinirlerle
kaslarn milis komutanlarnn
emrindeki askerler olduunu
syler. Omurilikteki hayvans
yaratklar merkez kanal
araclyla retim gcn,
yan kanallar araclyla da
duyumlar aktarmakla
grevlidirler. Leonardonun
anatomik desenleri sonraki 25 1
yl iinde daha o zamandan
kendilerinde var olan
benzersiz gzellii olaanst
biimde gelitirecektir.
71
aleazzo Sanseverifl0
1 4 9 1 ubatfnda
Magripli Ludoviconun
Beatrice dHsteyle e v lW
dolaysyla byk bir
elence tertipler.
Leonardo tuhaf ve
alegorik kostmler izerBunlarn arasnda
trom petiler, vahi
insanlar vardr (can*var*
egzotik, barbar
-r
I iarikalar tiyatrosu
Leonardo tiyatroyu ve elenceyi sever: Kendinden geme
ve geici olann sanat, otomatlar ve harikalar, onun iin
deneylerini gerekletirecei masals bir alandr; bu alanda
sezgilerini ve mekanik bulularn dorulayabilir, edebiyat,
psikoloji, zdevinim, simge konusundaki yeni tutkularn
dile getirebilir. 13 Ocak 1490 Sforzalarm atosunda
Aragonlu Isabella ve Gian Galeazzo Sforza evlilii erefine
verilen Cennet leninde makinelerle bir sahne hazrlar.
V V
grnler...). Be yl
sonra Giovan Francesc
Sanseverinonun
saraynda, baoyuncu
kadnn yldza
dnecei Baldassare
Tacconenin Danae'si K in
tiyatro dzeneinin bir
bayaptn gerekletir*1(kardaki sayfada
aada).
,__

Bellincioninin biraz tumturakl ve
derinlikten uzak tantm metninden yola
karak Leonardonun bulularnn
meyvesi olan mekanik oyunlar,
gkcisimleri canlandrlmalar, sesler,
arklar, hareketler ve k efektleri
herkesi artp, orada bulunanlar
kendinden geirir.
nemli olaylar
1494te Fransa kral VIII. Charles talyay
igal eder. Napoli Kral Aragonlu Alfonsonun (Magripli
Ludoviconun bahtsz yengesi Isabellanm babas) tahtn ele
geirmeyi ummaktadr. Mediciler Floransadan kovulur.
mparator Maximilien, Ludoviconun yeeni olan Bianca Maria
Sforzayla evlenir. Fransa kralnn seferinden kendine pay
ARKLAR VE ANITLAR
agripli Ludovico
Leonardonun
Sforza antm (aada)

bitiremeyeceinden
korktuu iin Filarete ve
Pollaiuolo gibi baka
heykeltralara da
bavurmutu. 2 3 Nisan
1 4 9 0 da Leonardo, C el
yazmasna unu yazar:
Ata tekrar baladm.
Pimi topraktan yapt
model 2 0 Aralk 1 4 9 3
tarihinde dkmhane
iin hazr olacaktr. 7
metre yksekligindedir.
73
karmay dnmektedir. Ama

bir sre sonra 1495te Fom ovoda
sava kesinlikle kazanan Italyan
koalisyonunun tarafna geer.
1494 Kasmnda Sforza antn
dkmeyi dnen Leonardo,
almasnn boa gittiini grr:
Bu ama iin ngrlen (en
azndan 60 tonluk) tun
berraraya aktarlarak Franszlara
kar savaacak Ercole dEsteye
destek olmak amacyla top
yapmnda kullanlr.
Sanat teknolojik grlerinin
geliimine tanklk eden yzlerce
sayfaya notlar alr, desenler yapar;
kendisine Santa Maria delle
(razie yemekhanesi iin, Son
Akam Yemei freski smarlanr.
unu da eklemeliyiz ki, Leonardo
artk kendini zenginlik hayallerine
brakr: Ylda 60 bin duka altn
kr salayabileceini ngrd
bir ine bileyici makine deseni izer... Latinceyi iyice
renmeye alr: nk Latince genellikle kmsedii
ama kendisine yarar dokunabilecek binlerce bilim
adamnn arasna girmesini salayacak bir anahtardr.
/.aman, rg, mekanizmalar
I .eonardonun yaptlar ve incelemeleri birbirinden ayr
.ilanlar arasnda dei tokulara ve yntem benzeimlerine
dayanr. Onun iin bir makine resmi izmek, bir tablo
kompozisyonunun bir eskizini yapmak, insan vcudunun
anatomisini (mikro evren) ya da dnyann cismini (makevren) kopyalamak birbirlerine yakn yntemlerdir. Bir
erevenin ya da bir saatin en kark grnmlerini izmek
io
iin bir anatomik kesim yapyormuasna onlarn
forza antnn
dkm iin yaplan
almalar gsteren
1 4 9 3 tarihli II. Madrid
elyazmasmn bir fasikl
(sol sayfada yukarda).
Yapnn olumlu olumsuz
biiminden, yksek
scaklklara dayanan
toprak kullanmna
kadar her ey burada
teknik ve ilevsel
anatomi, ayrca grsel
anlalabilirlik asndan
sraddr. Leonardonun
anta bak saat yay
deseninde bile kendini
gsterir (yukarda).______
ZDEVNMN PEYGAMBER
1X 4Q
SeLeonardo
doru
i jy
mekanizmalarn incelemektedir: Her eyi paralarna

ayrarak zelde evrenseli aramakta, yap statiinden
ilevlerin dinamiine kadar btn hareket ve olaylar
gzlemlemektedir. Leonardo yap aralarn ve tekniklerini,
en basit biimleri, temel verileri, temel kurallar tam olarak
bilmek, geleneksel yntemleri anlayarak onlar deitirmek
saatleri en ince
ayrntsna kadar inceler
(yanda bir ark rnei):
leriye itme ve aktarma
sistemleri, arklar ve
kadranlar, kar arlklar
v dili arklar, yaylar,
yelkovanlar ve akrepler,
dzenleyici
direksiyonlar, saat
maas ve sarka. Hatta
btn bunlarn sessizce
almas gerekir.
Mzikle ve saatilikle
balantlar asndan
zillere ve anlara ilgi
duyarak ylan, yani
saatin zaman adl
mekanizmay kullanr.
Bir ahini (falcon)
canlandran bulmaca bir
taraftan zamanla
oynamaktadr:
falcon+tempo =fal[lo]
con tempo (zamann
yakala).__________________
ekanik dokum a
tezgh buluuyla
ilgili olarak Leonardo
yle yazar: nem
asndan matbaann
hemen arkasndan gelir,
ama insan iin en az
onun kadar yararldr,
hatta daha gzel, daha
ince ve daha byk
krlar getirecek bir
bulutur. Leonardonun
zdevinimin
peygamberi nn
hakl olarak
kazandnn kant olan
sanayi
iin
incelemelere atlan ilk
Rnesans mhendisinin
de o olduunu gsterir.
Teknolojiyle, zellikle
mekanik ve otomatik
sistemlerle ilgileniyorsa,
bunun nedeni bu
dallarn enerji ve zaman
kazandrmas ve insan
etkinliinin birok
legiik alanna yenilikler
Robotii
istemektedir. Ressam bilimsel bir topyann yeni

makinelerini izer ve bu btn sanat gerein tesinde
yeni bir dnyay haber verir: Teknolojik hayal gcnn
iir dnyas.
Leonardonun saatler ve dokuma tezghlar zerine
yapt incelemelerde gsterdii kararllk ok belirleyicidir.
Bu konuda yzlerce not ve eskiz brakmtr. Vidal,
direksiyonlu, pervaneli ve hatta sarkal mekanizmalar
gelitirir. Saatlere ve sarkal saatlere yakn
mekanizmalar deirmenlerde, rzgr yapma
aletlerinde ve kulede kullanr. Srekli hareketi
aklayabilmek iin ters akl yrtmeler kulland
ahane desenler yapar: Ey srekli hareketin seyircisi,
bu aratrmanz srasnda ne kadar gereksiz hayaller
peinde kotunuz. Felsefe tan arayanlar arasnda
yerinizi almaya koun.
i*f +
*
*
t
* Av^,,,rr.
_ -r f
ngrerek, dokuma
tezgahlar tasarsna
ezamanllk ve dizi
ilkelerini getirir, bu da
retim kapasitelerini
oaltmtr.____________
76
KONUN BYK TYATROSU

cevherli Kadn
(yanda) 1 6 4 2 tarihli
Fontainebleau Harikalar
Hazinesi'ndz Mantoval
Bir Kadnn Portresi
adyla anlr,
Leonardonun yaptdr.
Resim teknii, yzn, en
ok da bakn psikolojik
younluu, giysi
kvrmlarnn incelii ve
gc, kiinin heykeli
andran incelii, glge ve
k ilikileri hatta boya
atlaklar bu resmin
Leonardoya
atfedilmesini, hl
gizemli bir alter ego
varsaymnn tablo
zerinde dolap
durmasna karn, hakl
klmaktadr.
Son Akam Yemei

Leonardo, bilim-teknik konularnda dnmeyi
srdrrken, Magripli Ludovico Milano Dk ilan
edilmitir, Sforzalar adna Santa Maria delle Grazie
Manastrnda bir ant mezar yapma tasars erevesinde
Leonardoya Son Akam Yemeini smarlar. Sanatya
bylece bir cosa mentole olarak resmin ve optik, akustik,
anatomi ve mekanik alanlarnda en farkl deneyimlerinin
srad sentezini gerekletirme frsatn sunmaktadr. Bu
yapt meknda canlandrma ve fizyognomoni konularnda
n incelemeler sonucunda gerekletirilen kararl bir
tasarnn meyvesidir.
Leonardonun adalarnn en ok vdkleri yapt olan
Son Akam Yemei krallarn ve imparatorlarn vgleriyle ve
agzllkleriyle karlar. XII. Louisden ve I.
Franoisdan Napoleona kadar birok kral Son Akam
Yemeinin resmedildii duvar bile Fransaya aktarmay
deneyeceklerdir. Rubens ve Rembrandt gibi sanatlar da bu
yapta hayran kalmlardr.
77
on Akam Yemei
(aada) 1 4 9 8 de
bitirilmitir ama daha
Leonardo hayattayken
bile ypranmaya
balamtr. Yzyllar
boyu restorasyoncular
birbirini izler; bunun
sonucunda Leonardonun
deseninin zeri kapanm
ve bozulm utur, resmin
renk deerleri
doallklarn
kaybetmitir. Birok
tartmal restorasyondan
sonra, rahata
kavuamayan bayapt
1 9 8 0 li yllardan
balayarak asl
Leonardoyu yeniden
bulma amacyla yeni bir
mdahalenin nesnesi
olmutur. Bylece
yansmalar ve
saydamlamalardan geri
kalan renkler, hatta fra
darbeleri kefedilmitir.
80
D KURMAK N GEOMETR VE DOA
anta Maria delle

Grazie
yemekhanesinde
Leonardo, merkezde
Sforzalarn armasn ve
madalyonlarda Milano
dklerinin portrelerini
gsteren meyve ve
yapraktan oluan
elenkleri geme
tonozlar zerine
resmetmitir. Castello
Sforzanm Sala delle
Assesinde (yanda grafik
bir sunum u, aada da
duvar resmi ayrnts)
Leonardo muhteem bir
ift alegoriye
bavurmutur: Burada
politik gndermelerde de
bulunmaktadr; hasr
otlarn (i vinci)
Sforzalarn dut aacyla
(gelso-Moro)
kartrmaktadr.
Achademia's iin bir
amblem aradnda deniz
fosillerini dnr
(aada solda).
Giriik ssler simgecilii

1498de, o sralarda krk alt yanda olan Leonardo, Sforza
atosunda 1893de tekrar bulunacak olan Camerini, Saletta
Negra ve Sala delle Assenin dekorasyonlar zerine
almaktadr. Orada ebedi dn gibi kalplara gnderme
yapan, Magripli Ludoviconun amblemini oluturan, iinde
doann ve yapayn birbirine kart karmak ve
bitkilerden oluan bir giriik ssler sistemini gndeme
getirir. Byk olaslkla ayn dnemde A chaem idsmdaki
oyma levhalar yapar (Fransada Leonardo Milano
dknn resim yneticisi olarak anlacaktr). Bu levhalarda
da, bu doac geometrik biimleri daha soyut bir tarzda
yeniden ele almakta ve simgesel boyutlarn glendirerek
Dou ya da Kelt sanatndan
gelen baz motifleri
anmsatmaktadr.
Kutsal oran
Evrenin her eyini ieren mzik
gibi, matematik ve geometri de
genliinden beri Leonardonun yaptnda igdsel olarak

bulunmaktadr. Bunlar onun dncesini gitgide daha
fazla megul edecektir. Toscanal Luca Paciolinin, Piero
delle Francescanm henz yaymlanmam incelemelerini
almakla suland srada, 1496da Milanoya geldiinde,
bu konuyu sistematik olarak incelemeye koyulur.
Evrensellik ve mutlaklk dncesi Leonardoyu byler;
bu konuda yle der; Matematiki olmayan kimse benim
ilkelerimi okumaya girimesin. Toy bir renci
cokunluuyla Messer Lucadan kklerin arpmn
rendiini ekler.
En temel hesaplarda arp yanld olsa da, geometri
konusunda ulat sonular kesin ve ba dndrcdr.
Yalnzca birka ay getikten sonra Leonardo Pacioli iin
De divina proportione'nin (Kutsal Oran zerine)
okyzllerini oktan izmitir; Cenevredeki ve
Milanodaki Sforza elyazmalar derlemelerinin arasnda
bulunan Leonardonun Achademiasmdakilere benzer yaz
ssleri de bunlara balanr: Floransa Senyrlnn
1504te Pacioliye para vererek edindii modeller gibi
boyutlu modellerden yararlanlarak yaplm olabilirler.
,*rw<r3
:/iri*
Mh.i't
81
k 1 DVDCE0RON AMCI
SVSVA.CVVS
atematiki Luca
Paciolinin kitabn
resimlerken Leonardo
okyzller izer
(yukarda) ve doalc bir
esinle oran aacn
yeniden yorum lar
(yanda). Antik alarn
mitik heykeltra ve
ressamlarnn onlara
layk bir halefi olarak
Leonardonun Milano
Sarayndaki prestijinin
en nemli tan Luca
Pacioli olur. Kendisinden
Leonardonun Resim ve
insan hareketleri
aratrmas adl bir
incelemeyi bitirdiini
reniyoruz: bu
inceleme kaybolmutur.
83
eonardo Magripli Ludoviconun

dnden ve Franszlarn geliinden
sonra Milanoyu terk eder. Floransaya geri
dnmeden nce Mantova ve Venedike
gider. Cesare Borgianm askeri mhendisi
olarak Romagnay, Marcheyi, Ombriay ve
Toscanay boydan boya kat eder... 1 5 0 1 de
Isabella dEste nin bir elisi onun iin yle - yazar: Leonardonunki o kadar dengesiz ve
belirsiz bir varolu ki, sanki gn gnne
yaamakta. Fra onu tkettii iin u
anda harl harl geometri almaktadr.
BOLUM IV
SANAT VE SAVA
1500iasT7
Leonardonun yaptnn
temelinde Azize
Atmayla Kutsal Aile
temas yer alacaktr.
Solda Londrada
saklanan ve bu konu
iin yaplm bir izimin
ayrnts grlmektedir.
simgesel ve hem
Hem
de teknolojik bir
tema olan kpr
dncesinin Leonardo
tarafndan
benimsendiini
gryoruz. Asya ve
Avrupay Peradan
stanbula birletirmeyi
tasarlar.
84
KAYGI ZERNE 85

-i o
Mart 1 5 0 0 tarihli
_L O bir mektubunda
f
-r*
tSLfi
*
J?
-,A
-w.
Magripli Ludoviconun d
1 499da Leonardo Luca Acioli ile dostluunun ve Son
Akam Yemeinin uyandrd genel hayranln verdii
cesaretle Sforza antn dktrebilmeyi ummakta, saraydaki
konumunu salamlatrarak sanat ve bilim alanndaki
aratrmalarn derinletirmeyi dnmektedir. Bir yl nce
Ludovico ona Milanoda Porta Vercellina yaknlarnda bir
ba armaan etmitir. Fransa Kral XII. Louis eski Milano
dkleri olan Viscontilerin yerlerine geme hakknn
kendinde bulunduunu iddia ederek Sforzalara sava ilan
edince Magripli Ludovico yeeni imparator
mzisyen Gusnasco de
Pavie Leonardonun
kendisine Venedikde
gsterdii Mantova
Markizi Isabella
dEstenin bir portresini
betimler. 1 5 0 1 de
Isabella portrem izin bir
baka eskizini istetir.
Tasla (yanda) bir
kopyas veya buna
benzer bir resim yaplsn
diye delinmitir.
Delikler resme tam
olarak karlk
gelmemektedir. Bu
yzden bir renci
tarafndan deil de bir
usta tarafndan
yapldklar
dnlmektedir.
Belirginletirilmi profil
ve baz hatlarn incelii,
kimi zaman Boltraffioya
atfedilmek istenen bu
yaptn Leonardonun
tarzna uyduunu
grmemizi salayan
gstergelerdendir.
Taslan kt durumda
olmas zgn halinin
tannmasn zorlatrr,
tabloya silik bir hava
verir, tartlabilir
durumlar azaltr ve
resm e btn
soyluluunu kazandrr.
Baz rtular grntnn
inceliini canlandrmay
bilen bir sanatnn
iiymi gibi
grnmektedir.__________
Maximilianm korumasna
bavurmak iin
Almanyadan kaar.
Leonardo o sralarda
mekanik (hareket ve
arlk) ve hidrolik (Des
Isabellanm banyosu gibi
dzenler) zerine
incelemeler yapmakla
meguldr. Tasarruf
yaparak biriktirebildii
paralar Floransaya
gnderebilmitir. Yannda
Pacioli ile birlikte Milanoyu
terkederken birok anlamlara ekilebilecek sahte bir
aldrmazlk havasyla yle bir not der: Dk Devletini,
kiisel mallarn ve zgrln kaybetmitir ve
giriimlerinden hibiri de bitirilememitir.
Codex Atlanticus, ok artc bir memorandum
barndrmaktadr: Leonardo talyann merkezine Fransa
Kralnm danman olan Luxembourg Kontu Louis de
Ligny ile birlikte gizemli bir yolculuk tasars yapmakta,
Romada kontla tekrar buluup, onunla Napoliye gitmek
niyetindedir. Leonardo sz konusu
olduundan doal olarak tersine
yazlm olan bu notta drt anahtar
szck okunakl olarak soldan saa
doru yazlmtr. Acaba bunu
yaparken amac onlar, altn izerek
herkes iin anlalr hale getirmek mi
yoksa daha da anlalmaz klmak mdr?
Bu szckler bu yolculuun temel
hedeflerindendir: arrom a (Romaya
anlamna gelir; am orra yerine
kullanlmtr) ve annapoli (Napoliye
anlamna gelir; ilopanna yerine), ligni
(ingil yerine) ile gitmeli ve ladonagioneyi
teyit etmeli (verilmi olan mal
anlamnda; enoiganodal yerine
kullanlmtr). Ayn zamanda bu kez
kendisine zg ayna yntemiyle de
uGtremediini sat diye kaydetmitir.
Aslnda yolculuun ilk amac herhalde
Mantova olmalyd, artk kendisi iin
eonardo Bolognada
Boltraffio ile ayn
zam anda bulunur.
Boltraffio; C.B. (belki de
Costanza Bertivoglio) ba
harfleriyle ssl portreyi
izmitir; tablonun
arkasnda air Gerolamo
Casionun lmcl
amblemi vardr (solda).
Casio, Leonardonun
Azize Arnas iin bir
sone yazmtr. Ayrca
1 5 2 5 te sanatya adad
dizelerinde vincere ve
Vinci szckleriyle
oyunlar yapar: Her
muhteem devlet iin
Toscanal ressam /
Leonardo da Vinci
tarafndan yenildi doa /
Acmadan ve
agzllkle itilirken /
Git der O lme ve yen
beni yeneni.____________
86
TUTARSIZLIKLAR VE ALATURKALIKLAR 87
nemli biri haline dnen Isabella dEstenin yanma

gitmek istiyordur.
Zorunluluktan doan erdem

1500l yllarn balangcnda Leonardo zorunluluu
erdeme evirerek gl kiilerle ilikilerinde deiik
yazglardan uyumsuz bir bale oluturur. Sforzalarn
saraynda on yedi yl geirdikten sonra kendisini koruyan
kiiyi kovan ve Vitrivius evirmeni dostu mimar Jacopo
Andrea da Ferraray katleden Franszlarla dost olmak ister,
onlardan koruma ve sipariler bekler. Bir yandan Venedik
Cumhuriyeti iin Trklerin saldrlarna kar savunma
sistemleri zerinde alrken, te yandan sultan iin
Avrupa yakasn Asya yakasna balayacak bir Boaz
kprs konusunda planlar yapmaktadr. 1502de Imolada
olduu gibi Venedikte Floransay silah zoruyla
Franszlardan geri almaya alan gelecekteki koruyucusu
ve byk olaslkla kendisine La Gioconda ve Leda
tablolarn smarlayacak olan Guiliano de Mediciyi tekrar
grr.
Leonardo, Arezzonun Floransaya kar ayakland
srada hi kukusuz Val di Chianada arkada Vitellozo
Vitelliyle (Cesare Borgia onu ldrtecektir) birliktedir. lk
nce Appianili IV. Jacquestan Romagna prensliini zorla
sA
C
enovadan yazlp
sultana gnderilen
yukardaki mektup
srad birtakm
olaylarn arka arkaya
meydana gelmesiyle
stanbulda
bulunmutur.
Yeldeirmeni ve Boazii
zerine bir kpryle
ilgili Leonardonun
planlan mektuba
eklenmitir. Aada hem
bir m anzara, hem bir
topografi, hem bir
kubak, hem de bir
kadastro izelgesi olan
Arezzo ve Val di Chiana
grnts._______________
A
geri alan Cesare Borgiann
yaknlarndan biri gibi Piombinoya,
sonra Borgianm dnden sonra
ayn Appianilinin hizmetinde
Floransaya gnderilir.
Yeniden Floransada
Leonardonun dnd ehir artk
Muhteem Lorenzonun deildir. Geri
onun baskc ynetimi eletirilmekte
ama dnemi bir altn a olarak anlmaktadr.
Savonarolanm ahlak asndan yapt devrim ac bir tat
brakmtr. Artk eski canlln yerinde yeller estii resim
atlyelerinde meslektalarn bulur. Ghirlandaioyu hl
beenenler vardr ama Botticelli kaderine terk edilmitir.
Yirmi yl nce daha nceden Leonardoya sipari edilen iki
ok nemli siparii (San Bernardo apeli iin bir mihrap
arkal ve Mneccim
Krallarn Tapnmas) alan
Filippino Lippi, Santissima
Annunziata iin kendisine
verilen bir siparii
Leonardoya brakr;
Leonardo hibir zaman
bitirmeyecei Azize Anna
zerine almalara balar.
24 Nisan 1500den 12
Mays 1502ye kadar
Leonardo genellikle
Floransadadr. Arada bir
?de
Leonardo,
Mantova M arkizinin
korumas altnda olan
Ser Piero Da Vincinin
yneticisi olduu
Annunziata Manastr
iin en azndan bir tane
taslak hazrlar.
Gnmzde
Brescianinoya mal edilen
bu konuya bal birka
resim ve Annunziata da
Leonardo adl bir yaztla
birlikte Leonardoya
atfedilen bir
inceleme, ayrca
Venedikte
saklanan Azize
Anna iin bir n
hazrlk almas
bilinir (stte).
1501
88
SMGESEL DNYALAR
ksa yolculuklar yapar. Bir keresinde Romaya yapt bir

yolculuu Tiberdeki deirmenler ve Tivolfdeki
Andrianonun villas zerine ald notlarda dile
getirir, bu yolculuun ardndan yaptna biem
ve konular asndan yenilikler getirir.
f i , ' / '
Artk Milano saraynn lks yaants eskide kalmtr;
Leonardo yine de Santa Maria Nuova hastanesinde kendi
hesabna altn florinler biriktirmeyi srdrr. Birok
etkinliklerde bulunan Leonardo o sralarda en ok
danmanlktan zevk duymaktadr. Mantova Markisinin
talebi zerine Tovaglia villasnn planlarnn bir
izelgesini kartarak bunun bir maketinin yaplmasn
ve kusursuz olmas isteniyorsa, Floransa tepelerine
yerletirilmesini nerir. San Miniatodaki pencereli an
kulesi iin kendisine birok kereler bavurulur,
Montedeki San Salvatorenin dengesinin salanmas ve
Michelangelonun Davudunun konulaca yer iin de
ona danlmaktadr. Danmanlk konusundaki en
tuhaf ykmll antik alar uzmanl olacaktr:
1502 Maysnda Francesco Malatesta, Lorenzo de
Medicinin koleksiyonundan olan ve Isabella dEsteye
yollanan drt antik vazoyu alrken Leonardo danman
olacaktr.
nemli mektuplamalar
Floransada Leonardodan Isabellanm portresinin
ikinci bir versiyonunu talep etmek iin Isabellanm
zel ktiplerinin yazdklar btn mektuplar
sanatnn aratrmalar ve resim atlyesi zerine ok
ilgin bilgiler ierir. ki yapt burada kesin olarak
betimlenmitir. Kk bir Meryem, M eryemle Azize
Arna iin byk bir taslak, bir de Londradaki
National Galleryde bulunan resim olduu dnlen
ve de Vassarinin betimlediine benzemeyen ocuk sa
ve Kuzu.
Bu zel ktiplerden biri olan Fra Pietro da
Novellara, Isabellanm 27 Mart 1501 tarihli
mektubuna cevaben yazd 3 Nisan tarihli mektupta
89
i kukusuz
Romaya yapt
yolculuktan sonra
Leonardo bu Davud
(aada) ve bir
Neptunus gibi almalar
iin mitolojiyle ilgilenir.
Solda, Tivolide
Adrianonun villasn
grdn bildiren bir
not.
Leonardonunki o kadar dengesiz ve belirsiz bir varolu ki,

sanki gn gnne yaamakta diye yazmaktadr ve yle
devam eder: bazen iki rencisinin yapt portrelere de el
atmakta. Leonardo harl harl geometri almakta ve
fra onu tketmi grlmektedir. 14 Nisan tarihli
mektubunda din adam, Isabella dEsteye matematik
deneyimleri Leonardoyu resimden o kadar souttu ki artk
fray grmeye bile tahamml edemiyor diye bildirmekte,
ama XII. Louisnin sekreteri olan Florimond Robertet iin
alt kk bir tabloyu (li Meryem) bitirir bitirmez
markizin beklentilerine karlk vererek onu memnun
etmeye sz verdiini eklemektedir.
Leonardo zaman kazanmaya almakta, matematik
tutkusunu ve Fransa Kralna balln bahane olarak
kullanmakta ama en fazla bir aylk bir sre elde
edebilmektedir. Btn bunlarn birka gn ierisinde
olutuunu da belirtmek gerekir. Ferraradan 19 Eyllde
Milanodaki Fransz ynetimine yazd mektupta Sforza
antnn dkm kalplarn elde edebilmek iin Ercole
dEsteye talepte bulunduu zaman da ayn abukluluu
gsterir. Hemen ardndan, 24 Eyllde Estenin elisine
Rouen Kardinalinden olumlu yant gelmi ve Kardinal ona
dorudan doruya XII. Louisye bavurmasn salk
oynayan ocuklar
O yun
(yukarda)
Leonardonun yaptnda
srekli karlalan bir
konudur. Kapsam asndan
kyl ya da irek olan bu
konuda kuzuyla olan
ilikisi asndan ilahiyata
da gnderm e yapmaktadr.
Raffaello Kutsal Ailenin
birok versiyonunda
onlardan etkilenecektir
(aada ayrnt).___________
90
FETH TASARILARI
vermitir. Floransada Pacioli ile birlikte olan Leonardonun

aritmetik ve geometri incelemelerine kendisini adamas
artc deildir. ocuk sa ve Kuzu (yaklak olarak 1501)
iin yaplan almalarn ve altn ve kurun iin
dnlm bir hadde makinesi almalarnn bulunduu
bir defter yapra zerine Savasordanm (Paciolinin
yakndan tand Arap kkenli bir spanyol Yahudiidir)
geometri kodeksinin Ltinceye evirisinden bir blm
titizlikle kopyalamtr. yl sonra Napolili air ve
hmanist Pompeo Gaurico, De sculptura'da (Heykel
zerine) Leonardo iin Arkhimede denk sanatlarn en
tannm diye yazacaktr.
denmektedir. Cesare, o srada Franszlarn himayesinde

merkez talyada gl bir devlet oluturmaktadr.
Milanoya zafer kazanarak giriinde XII. Louisnin yannda
bulunan ve bu vesileyle Leonardoyu tanm olan Cesare,
Fransa Kralnm sarayn igal ettii Paviada resmiletirilmi
ihtira berat eklinde bir fermanda Leonardoyu esiz ve
ok zel mimar, genel mhendis diye adlandrmaktadr.
Kendi kendine Kutsal Roma Kilisesinin Sancaktar adn
veren Romagna prensi Piombino senyr Valencel,
Leonardoyu topraklarndaki ehir ve kaleleri incelemekle
grevlendirir. Btn milis komutanlarna ve
mhendislerine Leonardoya yardm etmeleri ve ara gere
bulmalar iin emir verir. Leonardonun bu yeni
ykmll elbette Franszlarn iine gelir, oysa
Floransallar Leonardonun byk dostu olan Machiavelli
ile birlikte Cesare Borgianm fetih hrslarn kontrol etmek
iin gayret gstermekte ve bylece Floransanm
zgrln korumaya almaktadrlar.
18 Austostan nce ve sonra gelen aylarda (ama 1503
ubatn gemeden), Leonardo, Emiliano-Romagna,
Marche, Ombria ve doal olarak Toscanay gezmitir. Gezi
notlar ucu ucuna 7-11 santimlik bir deftere geirilmitir
(L elyazmas). Szgelii 30 Temmuzda Urbinoda bir
gvercinlik resmi izmi, o resimde Laurana merdivenlerini,
Perdono de Bramante apelini incelemi ve surlar pusulayla
etkileyici bir beceriklilikle drt sayfalk bir izelgede
belirtmitir. Ertesi gnlerde Pesaro Ktphanesini
gndeme getirir. 8 Austosta Rimini emesinin
fskiyelerinin mzikal uyumunu aratrm; 10-15
Austosta Cesenada fuarda bulunmu, mimari zerine
dncelerini kaleme alm, bir dizi hesapla birlikte kale
duvarlar izelgesi karalamtr; son olarak 6 Eyllde
leden sonra saat 3te Cesenatico liman iin aratrmalar
yapmaya dald grlr...
f li Meryemin onlarca
1 versiyonu arasnda
zellikle iki tanesinin
Leonardonun
atlyesinde, ustann
mdahalesi ve
resimlerine gre
gerekletirildii
dnlmektedir
(yukarda). Boyutlar ve
ke eksenleri evresinde
dnen kompozisyonlar
ayndr.__________________
Cesare Borgia iin yollarda

1502 ilkbaharnda Leonardo Floransadadr ama,
e s a r /K'Vtfu jl
Franszlar ve Mantova senyrleri iin
S d n ffr TC-cMrtfie' Icclt-ftt'1C om/,p 10m
almaktadr. Henz elli yandadr. Ertesi yaz
Soldat ( JttlJfft-J
i'
ehri terk eder. Askeri sanat ve bilimler kendisini Cesare
(dfo t( pT;tro Certrfilr'L taiMtlo Borgianm (Papa VI. Alexanderen olu) hizmetine srkler: irr* kA tto ait" Jettin J p I tib v
Papa VI. Alexanderen olu olan Borgiaya Fransa kralnn
jftrjti tf i jot h.vHctuelc'rtczt'tv tChlM
verdii Valence Dk unvan yznden Valencel
tuti
jnrt rtjuijltiet'tf tmfnri juAanj
rt
affrttTp Cfm/invoccm!
chare m ncorrerc'i U ark [udi
T>C(trt
L > 4
i r i t ' D u j t r M + . o d u m ,u n f "
T tn n jh j U
ai
lAtuny Otntrdhf- A-d 7mt: t>rt~Lotofvtnft>CAvtlLU ytftuuy Co>dufTtrr, oxcxah

iwfifif. C o n m fm o cf C ow tuM m eh r'a l nrp-e/7 c(X lc^Jfm o% m hartJ k r e b t '
I* m v f ir t J t i yualcSclrtira C onttjfim K (id ca coufidtrtvre' (t Locht tf Ar'EVc
<indicio fojjtdyiojrroucJtrh VehjAno dar? p r f t t f f y (there a juciltiH l publico j>ag7inwt0
iiiiitfliY n r tr /tC b tn t/j^ im a r t^ p w tc o MOTK-.Ef rfd
C o iM u d A r d lw H iH i <L'
IhiAit'.(( Tnup'c'ycc<rcrt)*A//vo/vjitt cit dtllcjKrtf d a frrfKn<(< arfvom m 'ij

*ni ('Mto confortnarfA M t ' d c ' p ' c f o n e t ' altane f a r t lo centrarte p v <ruantv
tinn
d u r'-D ctm o oH m to L t g x f u A . m io v o f m t
\o>nptdt>U
jfcU
ecuJo
S erttnde:
91
f li Meryem tablolarnn
1 arasndaki farklar
Meryemin ehresinde ve
manzarann yapmnda
bariz bir ekilde
grlmektedir. simgesi
evrenin oluum unu, iplik
yazgy, ift ha ise ileyi
ve hayat aacn
canlandrmaktadr.
[Leonardo] Kararl bir

ekilde Borgiann
(yukarda) seferine katlm,
bu sefer, Romagnada, en
acmasz ve yasad
kahramanlardan birinin
iktidara gelmesini
salamtr. Notlarnda bir
tek satr bile o gnlerdeki
olaylara bir gnderme
iermemektedir. Goelhenin
Fransa seferi srasndaki
tutumunu bununla
karlatrmamak
olanakszdr.
___________________ S. Freud
anda, Cesare Borgiann

1 5 0 2 Austosunda
Leonardonun ehre giriini
salamak iin yazd ihtira
berat.
92
TOPRAIN CSM
"V- a t.
93
-m
jF'"f
SP
'rt,v*
Sanat olarak corafya

Imoa Haritas, Toscana, EmilianoRomagna Fiziki Haritalar
Leonardodan elimizde kalan
sayfalar arasnda en
w
anlamllarmdandr, lkeye
bal sanatla bilim
arasndaki etkileimin en
iyi rneklerini oluturur.
Bunlar, arazi zerine
incelemelerin ve var olan
haritaclk konusundaki
aratrmalarn, bu arada
geometri, kozmoloji,
anatomi ve estetik
konularndaki bilgilerin bir
araya getirildii iki denemedir.
Birincisi Budistlere zg bir
mandala younluunda, bir mikro
organizma gibi kpr kpr iken, kincisi
fire
atardamarlardan, toplardamarlardan ve klcaldamarlardan

oluan bir sistemin dallanmasn andrmaktadr. Fiziki
Haritada ise Leonardo, zaman d ve zgn bir gr
sunarak, sonsuzluk simgesini iir ykl bir topografiyle
birbirine kartrmaktadr.
Bu kubak corafi almalar, bilginin, simgesel ve
zihinsel perspektiflerin, stratejik ve entelektel gcn
stnln sergilemektedirler. Machiavellinin gndeme
getirdii lkeyi resmedenlerle prens arasnda halklarn
zelliklerini renmek iin kurulan paraleli
anmsatmaktadrlar. 24 Ekim 1503te Floransada
Leonardonun hayatnda yeni bir dnem balar: Santa Maria
eonardo ilevsel
geom etriler gibi
surlar izer (yukarda
solda). Toscananm
hidrografisini bir toprak
anatomisi gibi kartr
(yukarda), Imola
haritasn (aada solda)
bir ehir makinesi gibi
gstererek ehrin
yanndaki rman canl
gcn bir krba
darbesi gibi vurgular.
94
KAYBEDLM BR SAVA MI?
Novellada Papann odasnn anahtar

kendisine verilir. Buras Senyrlk Saraynn
duvarlarn ssleyecek Anghiari Sava'nm
taslan gerekletirecei atlye olacaktr.
Leonardonun ariv belgeleri, notlar ve tarih
bilimi ya da efsaneler, bugn kaybolmu
olan Byk Meclisin yeni salonunun
duvarlarna resmedilen bu yapt nl
klmtr.
Dnya okulu
Szgelii, 30 Austos 1504te, sipariin
bykln gsterecek miktarda boya
ve ara gere alr: 7 metreye 17
metreden daha byk. Nicolo Piccinino
komutasndaki Papa mttefiki
Floransallarm 1440 tarihinde
Milanolulara kar kazandklar zaferin :
temsili bir resmini yapmak zorundadr.
Aslnda bu kendisine, Floransaya ve
rakiplerine kar bir meydan okumadr.
Dahas her zaman kendisine kar hep dmanca davranm

olan Michelangelo tam kar duvara Cascina Savann
resmini yapmak iin bir sipari almtr: beraber alsalard
resim iin bir la scuola del mondo (dnya okulu) yaratrlar,
gelecekteki sanatlara rnek tekil ederlerdi.
Bylece iddetin ve fkenin dmledii atlar grubu
doar. Romantik gelenek, resmin salonun duvarnda birinci
ksm tamamlandktan sonra, Leonardonun deneylerinden
biri srasnda mahvolduuna inanr: Buna
gre Leonardo resmi kurutmak iin, eski
dnemlerde olduu gibi ate yakm ve
bunun sonucunda daha yeni olan bayapt
bozulup yok olmutur. Bazlarna gre bu
durumdan ona salanan ara gerecin
ktl sorumludur. Ne olursa olsun
belgeler savan merkez ksmnn (Sancak
iin sava) uzun yllar boyunca grnr
kaldna tanklk etmektedir; zaten belki
de hl Be Yzler Salonunda Vasari
fresklerinin kapatt blmdedir.
Askeri mimari
Leonardo dini mimari iin sekiz keli biimleri ve
kentilikte de i tarz planlarn
uzatmay benimsemiken askeri
mimaride hem ideal hem ilevsel
biim olan ember kullanmna
ncelik vermesiyle bakalarndan
ayrlr.
Yine de Cesare Borgianm
yannda olduu dnem ile
Piombinoya dn arasndaki
v
dnemde, 1502 ve 1504 yllar
arasnda karalad sayfalar
zerinde garip bir daarck
ortaya kar: bunlar yldzlardan
ve piramitlerden oluan, derece
derece kare plandan okkeliye
giden, ya da emerkezli yar
sarmal yar labirenti andran
zekde yaplardan oluan
mimari tasarlardr.
95
nghiari Sava
konusunda,
Leonardonun kendisinin
birok izimi (rnein
yandaki ba resmi) ve
notlar, ayrca Rafaellodan
Rubense kadar baka
sanatlarn kopyalar ve
almalar korunm utur.
Yukarda Savan bir
svarisinin izimi zerine
insan oranlar zerine bir
inceleme izilmitir.
Tavola Doria (solda)
adyla bilinen taslak bu
resim konusunda en
nemli tankl
oluturmaktadr; ama
taslan Leonardoya bir
deney panosu olarak mal
edilmesi tartmaldr.
96
________________________________________ VNC LE POMBNO ARASINDA
eder ya da resimler izer, birtakm blmlerin kopyasn

kartr, onlara aklamalar ekler ve Piombino Liman
tasarsna onlardan desenler uyarlar: Kare biiminde
kuleler, girii byk bir duvarn koruduu yar ember
bentler, deniz zerine ina sistemleri...
A ,n;V< > (T>j

M 'y J& lu fZ v
?H| ' ^ } f4
vt ; sf|/^ OY W v <>rY y 1Y/| V & ^ Y / f c M
v
;vt
nV u ' l i K
97
*' -*
/WV <trtf(2 y
Floransa ile Milano arasnda
, '
1 : 1 '
1
^
cf] ^ <9c t r - w ftfr* f k e d i' o ($ t fr j n f f ' c j v l f ) p
1504 ylnn ilk aylarnda Leonardo Anghiari Savana
l\ C C V T t O<-rtftc]''^ tr tS j *\'t$rtj'& jU c\(j &
x\ * p *cfomAr-' ftm ^ *nt>m*G frtvtc

r-i,\jr\\
I n . L . - f * ^
- l f*** ckt~.%$* J
*
>*
Leonardo ok deiik savunma sistemleri tasarlar

gelitirir: hanetlere kar gerekli nlemler olarak gizli
merdivenler, yangn kartp tututurulabilecek ya da
sellere braklabilecek geitler gibi... Ayn sayfada ember
biiminde sur izimlerinin dnda ay ve optik zerine
notlar alr, Botticellinin manzara perspektifi zerine
dncelerini eletirir, rencisi Salaiyi kez anar ve yk
hayvanlarnn tadklarna ilgilenir.
1504 sonbaharnda Piombinoya gidebilmek iin Anghiari
Sava almasn yeniden keser. 20 Kasmda yeniden
onun zerine altn ve 1504 Ognisanti Gnnde
(Btn Azizler Gn) Piombino senyrne bu kant
gsterdiini yazmtr, ilk biimlendrilmi tasars daha
nce var olan kaleyle kendisinin dnd kule arasnda
kapal bir yoldan ve yeni kuleyle ehrin kaps arasnda
dz kenarl bir hendekten, ayrca kaleyle Rocchetta
arasnda 380 metre uzunluundaki bir ukurdan ibarettir.
Bu konuda ayrntl giderler listesi yapmtr: Yalnzca 20
kula yksekliinde ve 25 kulalk bir ap olan kule iin
585 duka; btn iin 2099 duka ve 1/16 harcamalar iin.
Ayn sayfa zerinde resim teorisi zerine notlar da
(Karanlklar k eksikliidir...), duyma, koklama ve
kedilerin grmesi, sz gelii grsel gleri zerine artc
gzlemler de yer almaktadr.
Madridteki II. elyazmasmdaki mimarlk zerine notlar
Siennal ve Floransal mhendislerle olan ilgin ilikilerini
ortaya koyar (Antonio da Sangallo Piombinoda
Leonardoyla birliktedir ve yelkenliler zerine notlarna
mdahale eder). Leonardo, Francesco di Giorgionun
aratrmalarn inceler, sayfa kenarlarna dncelerini not
Bugn 9 Tem muz

1 5 0 4 , aramba saat
7 de babam noter Ser
Piero Da Vinci, Palagio
del Podestada ld, saat
7 de; 9 0 yandayd.
Ardnda on erkek ve iki
kz ocuk brakt.
IP IIIP
rancesco di
Giorgionun bir
sayfasn inceleyen
Leonardo Piombinoda,
denizin karsnda
dalgalar (yukanda) izer.
Dier tarafta, askeri
surlar metafizik dekorlar,
ideal ya da dsel kaleler
gibi grnmektedir
_______
(ortada).
alr ve bununla ilgili demeleri alr. Ayn dnemde

notlar iin on sekiz defter satn alr ve Isabella dEsteden
bir ocuk sa siparii alr ama markiz iin kibar bir ey
yapmaya talip olan Salai olacaktr.
Leonardo sanldndan daha abuk Vinciye geri dner:
Tepeler arasnda bir gl kazmay tasarlar, Doccia
deirmenini inceler, Montalbano Tepelerinin hattn izer,
Pisaya kadar mesafeleri hesaplar. Ayn sayfalar zerinde,
boyalar tme ekli konusunda notlar alr ve resim
yapmak iin aklta yana gre (petrol) gre
ayarlanabilecek bir fener izer.
eonardonun ters
deil de norm al
yazyla, Floransada
babas ldnde
kaleme ald bu
neredeyse brokratik
cm leler yalnzca
grnte souk ve
mesafelidir: lm saatini
iki kere tekrarlamas
Leonardonun
heyecanlandn
gsterir. Ser Piero onu
miraslar arasna dahil
etm emitir, ama ondan
sonraki ay amcas
Francesco onu yasal tek
m iras yapmtr._______
98
ARNOYU SAPTIRMAK
-r
v fcf}f-A
ym
02-/
JCfl
99
eonardonun otuz
yldr srdrd bu
iddial tasar Land rftr,
yani bir blgenin
bulunduu yerin
deitirilmesidir.
Gerekten de Leonardo
Toscanantn btn
nemli merkezlerine
ulam, sularn
ayarlanmasn, topraklan
verimliletirmeyi,
sulamay salayacak ve
retken etkinlikleri,
tamalar, ticareti
kolaylatracak bir sistem
hayal etmektedir. Askeri
uygulamalar da
unutmamaktadr: Bu a
igalcilere kar
savunmay da salayacak
ya da Floransann
dman olan Pisay her
trl deniz yolundan
gelecek yiyecekten
yoksun brakacaktr.
A m o nun Pisadan
mm kn olduu kadar
saptrlmas almalar,
Torre ad Fagianoda bir
bentle Stagnoya
(bataklk) ve denize
doru iki kanal
yapmyla 2 2 Austos
1 5 0 4 te Leonardonun
planlarna gre ve
Machiavellinin
desteiyle balar. Ama
bu giriim baarsz olur
ve alaya alnr. Yaklak
olarak 1 5 0 3 ylnda
yaplm inceleme:
Sol sayfada, yukarda,
bir ilk hareketli
dnce; aada Pisa ve
Livurna topra; yanda
Floransa yaknlarnda bir
Arno anatomisi.
100 SFORZALAR ZAMANI MLANODA

Daha nceden de zaten doal ayarlamak iin duvarlar
hareketli bir resim atlyesi ve gn sonunda tabloyu bir
kenara ekmek iin bir yk asansr dnmtr.
Kayalklar Madonnas (1 4 8 3 te verilen bir sipari)
davasnda mahkeme karar 27 Nisan 1506da kar:
Leonardo ve Ambrogio de Predis yapt iki yl iinde
bitirmek zorundadrlar. Leonardo o srada Floransada
bulunmaktadr ve Anghiari Savayla uramaktan yorgun
dmtr. Amcas Amadori (Fiesolede piskoposluk
kurulu yesi olan Alessandro), Isabella dEstenin
Leonardoya smarlad bu figrler konusunda Isabellayla
bir mektup arkadal kurar. Ama 30 Mays 1 5 0 6 da
Fransz yneticilerinin srarl talebi sonucu Leonardo Sava
resmini yarda brakp Milanoya gitme izni alr.
Anlamasna gre aydan nce geri dnmesi gerekmesine
karn, verilen sreye uymaz: 18 Austosta Fransa Mareali
ve kraln temeni olan Milanolu ynetici Charles
dAmboise onun ikametinin uzatlmasn ister.
Ondan sonra Franszlar ve Floransallar arasnda
diplomatik bir gidi geli balar. En sonunda 14 Ocak
1507de XII. Louis, Blois Sarayndan, Leonardoya kendi
eliyle bir yapt resmetmesi iin gerekli zamann verilmesini
arzuladn bildirir. Bylece 22 Ocakta Floransa
Senyrl Leonardoya onay vermek durumunda kalr:
Artk sana sylenecek baka bir ey yok. Sanat
uluslararas bir politik sorun yaratmtr.
O zaman kendisi iin Toscana ve Lombardia aras
srekli bir yer deitirmeler dnemi balar. Martta
Floransada, Maysta Milanoda, sonra yeniden Floransa ve
Vincidedir: Amcas Francesco onu tek varisi seerek
lmtr; kardeleri miras onun elinden almak
istemektedirler. Bunun sonucunda kin dolu uzun bir
anlamazlk balar. Leonardo kendisine gl koruyucular
arar. Charles dAmboise Milanodan onun lehine
mdahalelerde bulunur ve Florimond Robertet Floransa
Senyrlne mracat ederek kraln ressam
Leonardonun kral iin ok nemli olan bir tablo yapmay
yarda kesmek iin kendisine nasl izin verildiini anlatr ve
bu sorunu ok ksa zamanda ve en iyi ekilde zmelerini
ister.
1508in banda Leonardo Salaiyi Milanoya gnderir.
ESRMELER 101
Codex Atlarticusunda yle yazar:
Erkek kardelerimle kavgann
neredeyse sonuna geldim.
Paskalyada sizin yannzda olmay
dnyorum, size Hristiyanla pek
bal olan kral iin ya da kimi
istersiniz onun iin balanm farkl
boyutlarda iki Meryem getireceim.
Floransa dneminin iki konusu bu
tablolara karlk gelebilir: Azize Anna
ile Meryem ve Oyun Oynayan ki
ocukla Meryem.
<8>
eo n ard o ,
Floransadan
ayrlmadan nce
Aydnlanma ann
yaptlarn hatrlatan
topik antsal bir mimari
tasarlar (yukarda). Bu
ant m ezar bir Etrsk
hynden, 2 9 Ocak
1 5 0 7 de Chiantide
Castellinada bulunan
hyn bir
benzerinden
esinlenmitir. Plan
zerine izilen ha
biiminde parmakl
simgesel tekerlek bu
mezarn oaltlmasdr
ve kesit halinde mezarn
ayrntlar ayrt
edilmektedir. Leonardo,
Palladionun Romadaki
Pantheon iin
dnd gibi
zerlerinde dnyann
suretini tayan evrensel
biimler peindedir.
ezileri srasnda
Leonardo Kularn
Uuu zerine Kodeks'ini
(yukarda bir ayrnts
grlmektedir) oluturan
doa incelemelerini ve
Leda iin iek krokileri
yapm ay srdrr. Leda
ve Kuularnda (bir
sonraki sayfa) bataklk
sazlar, bir kurbaa
(lm simgesi),
uhaiegi, papatya
(akn kant),
hasekikpesi (gizli ak)
ve yasemin (aka vg)
ayrt edilmektedir. Azize
Anna ve Kutsal Aile
konusu zerinde
almay srdrr.
Yandaki taslak
korunm utur. mzal
herhangi bir tabloya
deil, atlye yaptlarna
karlk gelmektedir.
102 SFORZALAR ZAMANI MLANO'DA
KARITLARIN BR BRLEM 103
Milanoda Leonardo
Franszlar iin hangi yaptlara
balamtr? Charles
dAmbiose Floransa
Senyrlne hitaben
yazd 16 Aralk 1506 tarihli
mektupta Leonardoyu daha
tanmadan bile ahane
yaptlar iin sevdiini
aklar ve resimde
imdiden nl
olduunu, oysa br
yetenekleri asndan,
zellikle desen, mimari
ve bize gereken dier
eyler konusunda, yle
olmadn syler. Hi kukusuz villas zerine almalar
da bunlarn ierisinde yer alr. Peki kral iin hazrlanan
tablo hangisidir? Milanoda hangisi kesintiye uramtr?
Leonardo, Raffaello ve
ada Biem
Floransada bulunduu
yllarda Leonardo, incelii
ve mekn ve ele al
biimiyle Fra Bartolomeo ve
Andrea del Sarto gibi
Toscanal sanatlar aka
etkiler. Zaten Leonardo
okulunun baz yaptlar ve
Leonardoya zg temalarn
ele alm, Bachiacca,
Franciabigio ve Bugiardiniye
atfedilir. Vasari,
Pontormonun (o zamanlar
henz on iki yanda bile
deildir) Leonardonun
rencisi olduunu ve
Leonardoda maniyerist
resmin iaretlerini grdn
syler. Sienadan Ispanyadaki
Valenciaya kadar.
eonardonun sk sk
kulland
Leda-Nemesis ve kuu
konusunda geni bir
daarck saklanmtr:
1 5 0 4 - 1 5 1 3 yllarndan
imzal diz km (solda
aada) ya da ayakta
Leda desenleri; kopyalar
(Raffaellonun sol sayfada
sada yer alan bu deseni
gibi); atlye versiyonlar
(yanda) ya da baka
okullarn versiyonlar,
deikelerle
Pontorm onun bu
yorum u gibi yorum lar
(sol sayfada solda);
gravrler, heykeller,
edebi aktarmlar da
bulunur... Leonardo bu
konu evresinde yer ile
gn birlemesinden
suyla atein birliine
kadar biimsel ve
simgesel aratrmalarnn
gl bir sentez
mekanizmasn sunar.
Leda besleyen doa,
kadn, verimlilik simgesi,
kkenlerin Toprak
Anasdr; ayn zamanda
Nemesistir, Gecenin
kz ve lm un kz
kardei, hayat
emesinin yanndaki
bataklktan kan edep
ve dourganlk
simgesidir; tanrlarn
babas, bir kuuya
dnm Zeus
tarafndan sevilmitir. Bu
birlemenin meyveleri
olan iki yum urtadan
Dioskurlar (Tanrsal
Polluks ve lml
Kastor) ve gzellikle
kendini beenmilik
simgesi olan Helena ve
Klytaimestra domutur.
Leonardonun rencileri onun biemini ve ikonografik

daarcn Anghiari Savandan Oyun Oynayan ki ocukla
Meryemlere ya da li Meryemlere kadar kullanmaktadrlar.
Raffaello bu yaptlara ve Leonardonun dier
kompozisyonlarna olaanst bir dikkatle eilecektir; Leda
ve Balkondaki Kadn konularndaki kendi yorumlarn hi
kukusuz 1 5 0 6 dan nce gerekletirmitir ve
Leonardonun 1505e kadar bu yaptlar henz
resmetmedii dnlmektedir. Ama onlarn yalnzca
taslaklarn incelemek bile gen bir Urbinolu ressam
derinden etkilemitir. La Gioconda ile Doni Maddalena
arasnda ak benzerlikler vardr.
105
"I CT
O Eyll nde, Fransa Kralnm
J ^
^ ressam Leonardo Floransay
bir daha dnmemecesine terk eder.
Milanoya geri dn ona yeni dnme
ve aratrma ufuklar aar: Ben burada
kantlarla uramayacam, onlar zaman
gelince kendi kendilerine ortaya kacaklar;
Ben yalnzca problemler ve bulular ortaya
srmekle uraacam [...]. Ey okuyucu,
Eer daldan dala gemisem, benimle alay
etme.
BLM V
MLANO, ROMA,
AMBOISE
Leonardo da Vinci,
derin, karanlk ayna, /
Yurtlarn kapatan am
ve buzullann /
Glgesinde melekler
belirir yan yana /
Tatl, gizemli bir glle,
cana yakn
Baudelaire,
Ktlk ieklen
(Sait Maden evirisi)
-y a ll n d a sanatnn
I evresinde bir efsane
olumu, Leonardo bir
bilge, neredeyse yan
Platon, yan Faust bir
byc olarak
gsterilmitir. Solda
yaklak 1 5 1 5 tarihli,
byk bir olaslkla en
geree yakn portresi
(Leonardo o zam an 6 3
yandadr). Sada
Grnenin tesini
Gsteren Gen Kz._______
106 MILANO, ROMA, AMBOISE

22 Mart 1508de Leonardo halen
Floransada, Piero di Braccio
Martellinin evinde Vaftiz yeri
(Vaftizci Yahyann vaaz) iin
dnlm tun heykelin
yapm aamasnda danmanlk
yapt heykeltra Giovan
Francesco Rusticiyle birliktedir.
Codex ArundeVin bir ksmn
oluturacak bir yapt iin notlar
toplamaya balar: Bu dzensiz bir
derleme olacak. Snflandrmay
umarak kopyaladm birok
sayfann meyvesi olacak.
Metin zerine metin olarak
gelitirilmi elyazmalan
GRMENN ANLAILMAZLII 107

*.
" im /,.
t, ,,wW!i
HH";
m -i'*f
. .1 - ,
. j
,l'
h - >*, iW
*'*
... -i*
"6
S w
j*T
v ;,n * >*.,
-5rt MIM
Ressam ve optik bilimi: Kesinlii douran deney ite

burada kendini gsterir
.......
il'-'V'I "*'Inwnoft
I*rti'W'A"vl] tmm;
j !,
AjYwfiwivv-i-to v.Sv*. 'jf A f
A.r>
,'V
j.'l'jr''iJ5'*" '*.
VIUiril-.o'Wt'MV :
.K . s . - k. * ...........- .v i ..., . . . t * * J
. 'INI
" IV A
WnvN.MT
WV. f'-'C'' ''fl-''"-*''M
1' ,w.WUH'**
JPf.
Mu-A.'Vl
1
f v)(>*0V*.
V*v e f l '<y=Jl'lfi'l'llM))(<['rt(9
m
T*--"!W
*T|*1'Hv
1(*.''
yntemini gelitirir. Geriye dnler, altn izmeler,

eklemeler ve karmalar, cmlelerin akn keserek yaznn
ve desenin srad anmdahm belirtir.
M
rAHVf'..r:
f*
v .liv .
'Su
'tr
'"il-;*
%|J>
vtylv*
/ '.I! >A
"if, .rt' W,
j
.
''
..
i.-.-.
AKf -I
.
t-, .a
?n:'v-nVMfvmu A >'
(AK.,-! |j/
\ti'
-t ; ~
'-/W.QrK
..
i
;
"
- "
-... -..
'
'1 :n
Bu dnemde yntemini, ayn
'<-<'F",,
zamanda kavrayabildiklerini,
kukularn, kuruntularn bir notta
hr-"*- fi* r
->-ili- -v,v!
M- O;
v;
- !
t. I .
<WM-K
.</ortaya dker: Yarn btn bu
konularla ura, onlar kopyala, sonra orijinallerini iaretle
ocex Leicester' de
Leonardo yeni ayn
ve Floransada brak, yle ki birlikte gtrdklerini
halesinde
olduu gibi
kaybetsen bile buluun kaybolmasn.
zgn sezgilerle
12 Eyllde Milanoda, astronomi, optik notlar, glgeler
astronomiyi inceler.
zerine bir kuram, jeoloji, hidrolik gzlemleri ve kulann
uuuyla ilgili gzlemlerle F elyazmasm balatr. Bunlarn
arasna Alberti ve Vitruviusla ilgili gndermeleri kartrr.
Floransa ve Milano arasndaki gei dnemiyle ilgili bir
elyazmas olan Codex Leicester, Leonardonun derlemeye
dayal yntemini anlamak iin temeldir: Deiik
konulardaki dncelerini ve notlarn, otobiyografik
anlarn, eski ve yakn alarla ilgili alntlar, dier
kodekslerine gndermeleri, baka defter ve kitaplarndan
alntlar toplar; bunlar gzlemler, yarglar, eletiriler,
-*
deiik tartmalarn dkmleri ve yeni deneyimleriyle
O l v -
birletirerek yeni ve kesin bir sistematik btnce

oluturmaya alr. Varsaymlar ve sorgulamalar yoluyla
r c s - * ..
Optik bilimi Leonardonun resim kuram ve pratiiyle ilgili

sorgulamalarnn merkezinde yer alr. Daha 1490da C
elyazmasnda bu konuya ilgilenir ve Anghiari Sava
dneminde, zellikle de hi kukusuz 1 5 0 8-1509 yllarnda
D elyazmasnda bu konuya yeniden dner. Onun iin,
resim gzn on zellii ile balantldr: karanlk, aydnlk,
madde, renk, biim, konum, uzaklama, yaknlama,
hareket ve dinginlik.
Gz matematik kurallarna uygun geometrik bir aratr
ve geleneksel kaynaklar dorudan deneye katarak
Leonardo bu arac tanmak istemektedir: Galeanos, Ibni
Sina, El-Hazm, Bacon, Pecham, Witelo, Ghiberti ve Alberti.
Leonardo tpk Alberti gibi, hatta geerliliini eletirse bile,
merkez bir ndan gzbebei merkezinin ekseninde oluan
grsel piramit kuramna byk nem verir. Ik, renk, ses,
arlkla ilgili dncelerinde bu perspektifli ve piramit
biimindeki gr kullanr... Perspektifteki ka noktas
sesbilimdeki sessizlik noktasyla kesiir mi?
ilk incelemelerinden balayarak, eskilerin dncesini,
yani gzn nesneler dorultusunda grsel fzeler
oluturduunu kabul eder. Sonralar Ortaa dncesini,
gzn nlar nesnelerden kan
paracklar gibi grd ilkesini
V
paylar. Son olarak D
elyazmasnda grmenin erdemi
perspektif ressamlarnn
syledii gibi bir tek noktaya
indirgenemez diye yazar. F
elyazmasnda ise grmenin
gzbebeinin her yanma
yayldn belirtir.
.t
eonardo gz ve
nlar zerine her
trl deneye giriir
(yukarda). Optik odalar
bulur, delik bir kartonun
belirli mesafelerine ince
bir sam an ya da diki
inesi koyarak
m ercekler, yuvarlak
cam lar yardmyla n
krlmas ve kesimesinin
kompleks sistemlerini
hayal eder (aada
solda). Gzn ilevlerini
ve yapsn uyarm ak iin
aynalar dnr.
Retinann rol zerine
kesin bir fikir sahibi
olmamasna ve
grntlerin tersine
evrilme olgusunu
kavrayamamasna karn
ilgin bir sezgisi vardr:
O rtak d u y nun
grntleri anlaya tam
doru olarak
aktarmadn not eder.
Resminde anamorfozlar,
karmak perspektifler ve
grnr biimlerin
farkllklarn kullanr.
USTALIKLA YAPILMI MAKNELER 109

fskiyelere, hidrolik deirmenlerin
Evren mekanii
aldrd mzik aletlerinden doal koku

Glerin, arln, hareketin,
karmlarna kadar birok ey bu tasarda
eylemsizliin, dengenin ve terazi
vardr. Bahede, ierisinde her trl kuu
ilkesinin zmlenmesi Leonardoya
barndran bakrdan ok ince bir kafes
evren mekaniinin ve o oranlar
bulunacakt. Bu dnceler Pratolinodaki
uyumunun rneklerini sunar; o da
Medici baheleri iin dnd
bunlar mzikte olduu gibi mimaride
bulularla artc bir biimde benzerlikler
ve gzlem aratrmalarnda kullanr.
gsterir. Leonardo ayn zamanda Charles
Dinamii ve statii inceleyerek eski Yunan ve Ortaa

kuramlarn yeniden sorgular. I elyazmasmda Hareketin
nedeni nedir? Vurma ve itme nedir? diye sorarak klasik
kaynaklarn ortaya koyar. rnek olarak bir toz tanesinin
arln alarak ihtarn yeniler: Yazarlara gvenmeyin ve
u sonuca varr: Deneyler eylerden onlarn elinde
eonardo yar
stenografik
eskizlerinde (yukarda)
gleri ve dengeyi
inceleyerek emelerine
ve fenerlerine (aada
solda) ant mimarisi iin
canl maket havas verir.
olmayan isteyerek yapldnda aldatcdr.

1500den nce Leonardo Aristotelesi tartr. Albert de
Saxe eletirir. Bir an Ortaa sonunun, Buridanm,
Oresmenin grlerini yeniden benimser, Milanolu
Marlianiyle tanr, 1508lere doru yeniden Aristotelese ve
eski dnemin dnrlerine geri dnerek eskilerin
deerini, onlar bayalatranlarm yayd taklit
dncelerden ayrt etmeye alr.
Zevkler bahesi
Charles dAmboise iin tasarlad San
Babiladaki villa, Leonardoya fskiyeler ve
harikalar bahesi konularn ele alma
frsatn verir. skenderiyeli Heron gibi
Eskilerin nl emelerinden esinlenerek
Sienal mhendisler Taccola ve Francesco di
Giorgionun kodekslerinden yararlanr. Bu
tasarlarndan birinde btn etkileyici hileleri
uzun uzun aklar. arap serinleticisinden,
kadnlarn etekliinin altndan aniden fkran
u kuuk resim
(yanda) dank sal
gen kz, taslak,
Leonardo da Vincinin
yapt diye adlandrlr.
1 6 2 7 deki Gonzague
koleksiyonunun
listesinde vardr. Ksmen
fra ile izilmi,
ksmen stbe
beyazyla aydnlatlm,
dier resimlerin tersine
ilenmemi tahta zerine
yaplmtr.
Leonardonun hazrlksz
yapt tek yapttr.______
dAmboise villas iin saatleri gsteren bir

otomatla kocaman hidrolik bir duvar saati
resmeder.
Kbrs adasyla ilgili olarak Vensn yeri tasarsnda
fantastik bir bahe betimleyerek bulularyla doal ve yapay
olan birletirir. Belki de dekor iin Kbrs bapiskoposu
t sa ile Yahyann
1 kucaklamas konusu
apokrif Kutsal Kitab
Mukaddesin apokrif
kitaplarndan alnmtr ve
kutsalla kapal dnceyi
birbirine kartrr;
Leonardonun izinden giden
birok ressam (1 5 1 3 ten nce
Marco dOggioniden
Flamanlara kadar) bu konuyu
ilemitir. Ama Leonardonun
izdii byle bir yapt yoktur.
Tahta zerine yaplm, daha
nce bilinmeyen, yeni
bulunan bu resim (yukarda),
zerinde sonradan yaplan
almalara karn nemli
nitelikleri kendisinde
barndrr. Kutsayan el
hareketiyle Salvator Mundinin
(Dnyann kurtarcs) birok
farkl okul versiyonu da
bulunur. Bunlardan bazlar
da imzaldr (aada ve 111.
sayfada ayrntl grnm ile
bunlardan en anlatmls
grlmektedir).______________
KUTSAL 111
eonardo Kayalklar
Madonnasndan sonra,
yeniden halenin byl
ve gerekd etkisini ele
alr ve bu konuda
younlar. Birok temel
yar kutsal yar
diyonizyak resim
temasnda bu etkiyi
kullanr. Artk
Tapnman m ve Son Akam
Yemeinin heyecanl
havas geride kalmtr:
imdi iki anlama
ekilebilecek, kayg verici
gndermelerin
arlatrd, donm u gibi
grnm ler sz
konusudur; hareketler
karizmatik ve gizemli bir
enerji yayarak grnenin
tesini belirtir. Bakkhos
(solda, yukarda ve
aada) ilk bata bir
lde Aziz Yahya resmi
iken XVII. yyda rtularla
deitirilmitir. Bir baka
imzal Aziz Yahya (ortada)
XIX. yy.da, ie kapal ve
kadn-erkek aras hatta
eytans zellii ile
Decadance airlerine
ilham kayna olmutur.
Bu Leonardonun
bulmacaya dayal iirsel
anlaynn zirvesidir.
Mjdeci Melek resmi
Leonardonun izimine
dayanarak bir rencisi
tarafndan yeniden
yorumlanmtr, resme bir
erkeklik organ da
izilerek meleklerin
cinsiyeti olduu
gsterilmitir. Resmin
arkasnda yer alan hi
kukusuz Leonardonun
ekledii Yunanca birka
szck, grnmez olann
canlandrlmasn
gndeme getirmektedir.
DESENLE CANLANDIRMAK GEREKLDR 113
Aldobrandinin 1516da Romadaki bahesi iin Perin del

Vagadan isteyecei Bakkhos rahibeleri, satirler, kr
1508-1511 yllarna ait olduklar

dnlen Leonardo desenlerinde
tanrlar ve vahi eyler hikyelerini dnmektedir.
zerlerinde zincirlenmi mahpuslar
Trivulzio ant
olan stunlar vardr (Michelangelonun

II. Julius iin yapt anttaki gibi); bu
indirgenmi boyutlarda olsa da
Leonardo Codex Atlanticus'un sayfalarndan birinde Messer

Giovanni Jacomo da Trevulzonun Mezar iin 3046 duka
altnna kadar kan bir gider listesi bulunmaktadr. Bu
Leonardoya Sforzalar iin hazrlad

atl antn yeniden ele almasn
salamtr.
belge Sforza ant iin yirmi yl nce izilen tasarlar

arasnda bir dizi incelemenin n plana kmasn
salamtr; bunlar, Gian Giacomo Trivulzionun
vasiyetnamesindeki Milanoda San Nazarodaki 4 0 0 0
dukalk ant mezarnn yapm iin izilmitir. Daha
1488de Magripli Ludoviconun rakibi olan, sonrada onu
dn hazrlayan Gian Giacomo Trivulzio bunun
sonucunda Fransa Mareali, Vigevano Markizi ve Milano
Senyr unvann almtr. Sonralar bu unvan kendisiyle
aras pek iyi olmayan Charles dAmboisea gemitir.
adaki tun heykelde

ya da izimde olduu
gibi atl bir ant iin
yaplm birok almada
at aha kalkarken grnr.
Yukardaki gibi baka
almalarda at rahvan
giderken gsterilir,
toynann altnda
Medicilerin ansna bir
kaplumbaa, bir de lm
uzaklatrmaya yarayan bir
kaynaktan su dken bir
kap gzkr._____________
boyutlu anatomi
Leonardo 1510 k boyunca, 1489 yl
izimlerine gre eilimlerindeki bir
deiimi ve ak bir gelimeyi ortaya
koyan bir dizi anatomik incelemeyi
bitirmeyi dnmtr. Her trl
tmdengelime ya da taraf tutmaya
kar dorudan gzlemin kesinliini
gzeterek, basit bir bak asyla snrl
kalmamtr: Sanki boyutlu bir nesnenin evresinde
dnerek filmini ekiyormu gibi yapmak, iskeletin
yapsm daha iyi gsterebilmek iin baz paralar ya da
organlar kard ya da tersine, vcut makinesinin yapsn
ve onu oluturan eleri aa karmak iin kaslarn
dardan grnmn koruduu kesit grnmlerle ve
ayr blmlerle insan makinesindeki gitgide ilerleyen
bozulmann evrelerini gstermek amacndadr.
Bu levhalar, estetik uralar ve bilimsel z birletiren
zmleyici bir srece gre inanlmaz bir adal
sergilemektedir. Aynaya yazar gibi yazlan paralar sanatsal
etkiye katkda bulunmakta ve hatta canavarca olan eyler
bile en st dzeyde bir gzellii da vurmaktadr.
Sanatnn nceden yerletirdii grsel a, sekiz bak
asna dnmekte, mantksal, ayrmsal, ritmik ve
neredeyse fotodinamik bir yapayl oluturmaktadr. Ama
seyirci bu desene bakarken gz doal olarak e n uygun
konumlar bulmak iin ideal bir bak yaratarak geometri
kurallarn bozmaktadr.
niversitesinde
P avia
anatomi doktoru olan
M arcantonio della
T orenin Leonardonun
anatomik
almalarndaki katks
hi kukusuz ok nemli
olmutur. nsan ve atm
deiik uzuvlarnn
olaanst izimleri
(yukarda), ya da aa ve
rmaklarla benzemeler
kuran akcierlerin ve
damarlarn
dallanmalarnn izimleri
M arcantonio della
Torenin hayranln
kazanmtr._____________
VAPRIODAN VATKANA 115
Leonardonun anatomik
incelemelerinin benzersiz simgesel
zellii her trl teorisini aar:
[Szl] betimlemeler ne kadar
ayrntlarda gizlenirse, okuyucunun
zihnini o kadar kartrrsn.
Valtellinadan Vaprio dAddaya
Leonardo, Lombardia topraklarn,
en ok da San Cristofano ve
Martesana Kanallarnn, Iseo
Glnn, Ogli Irmamn ve
zellikle Tre Cornide, Trezzoda ve
Vapriodaki Addanm hidrografisini
kartr; Vaprioda Melzi villasnda
'7
bir bytme tasars iin misafir
olarak bulunmaktadr. Bergama,
Brescia ve Valtelinanm kylarnn talya snrlarna kadar
haritasn kartr. Brianza gllerinin dzeylerini ler,
rnein Lambro Irma ve Como Glnden yararlanarak
Milano ve Fransayla arasnda daha rahat iletiim yollan
gelitirmeyi dnr. Cesur tasarlara el atarak st kapal
kanallar ve setler hayal eder. Hatta Arnonun
saptrlmasnda olduu gibi daha nceden olas kazanlar
deerlendirir. I. Franois 1516dan sonra gerekten de
Addada gemi yzdrlmesi iin bir tasarya mali destek
salayacaktr. Bu tasar XVI. yzylda gerekleecektir.
Demek ki bu bir delilik deildir!
1513: Vatikan Belvederinde
151 l de Leonardo, ertesi yl Maximiliano Sforzay, yani
Magripli Ludoviconun olunu Milanoda iktidara getirecek
isvireli milislerin Desioda provoke ettikleri yangnlar
gzlemler. Franszlar 1513 Eyllnde kesin olarak geri
ekilirler. Sforzayla gemiteki balarna ramen Leonardo,
Fransz Kralnn hizmetinde alt iin dmanla su
ortakl yapmakla sulanr. Floransada Kutsal Birlik
eskiden Franszlarn mttefiki ve Leonardonun arkada
olan Giuliano de Mediciyi iktidara getirir, sonra da 1513
apno _ _.y ....

gerdelinin (yukarda)
resminde ehri
Canonicaya balayan bu
blm ayrntlarnda bile
olaanst bir sadelik ve
inandrclk tar.
Martnda Kardinal Giovanni de Mediciyi X. Leo adyla

papa seer. Leonardonun erkek kardei Ser Giuliano
da Vinci, yeni Papann onuruna Floransanm
tertipleyecei byk elencelerin sahneye
konulmasnda Pontormo ve Andrea del Sarto gibi
sanatlarla birlikte alacaktr. 24 Eyll 1513te
Leonardo Romay terkederek Milanoya gider. Yannda
Francesco Melzi, Salai, Lorenzo ve il Fanfoia vardr.
Daha Aralk ayndan balayarak yeni koruyucusu
Muhteem Guiliano sanattan ve bilimden anlayan biri
olarak ona Vatikanm beldeverinde bir atlye salar
- Lorenzo de Medicinin oullar, babalarnn ona otuz
iki yl nce salamad kolaylklar sunmaktadrlar.
Orada, o zamanlar Saint-Pierre antiyesinin yneticisi
olan mzisyen Atalante Migliorotti, Bramante, Cesare
da Sesto ve ayn zamanda Raffaello gibi birok dost ve
renciyle karlar. Rakibi Michelangelo da oradadr;
o srada Siistina apelinin tonozu zerine Tufan'
resmetmektedir; hi kukusuz onun varlna zor
katlanmaktadr. Simge ve psikolojinin birbirine kart
resim ve doa olaylar desenleri, o zamanki notlarnda bir
frtnay betimleme ya da bir Tufan canlandrma tarz,
Michelangelonunkinden radikal olarak ayrlr.
Antikalar ve yenilikler
Leonardo o sralar Antik
dnemlere ve mitolojiye
dalmtr. Belvederdeki
Ariadne izer, zerlerinde
dans eden periler olan
Antik alak kabartmalar
inceler, imparatorluk
hanedannn harabelerini
betimler, Hakikat
gneinin maskeledii
Yalan alegorilerini ilemeli
akik eklinde canlandrd
defter zerine nl Bocca
della Veritanm eskizini
yapar.
ilemeli akik iin

B uLeonardonun
setii
konu Yalan alegorisidir
(yukarda). Kyamet
Frtnas adl iziminde
(ortada), br Tufan
izimlerinin ar
mekanik kaosundan
farkl bir felaket teorisi
sunar. Borazanlarn,
meleklerin ve tanrsal
yaratklarn ortasnda
saanan grlts
yanklanr, elerin
fkesi aalar sker,
svarileri yere frlatr. Ne
yapacan bilemeyen
kahramanlar ocuk
Herkl gibidir ve
sadakiler Leda
yum urtalarndan burma
merdiven gibi kan
ikizleri bize
hatrlatmaktadr.
116 MILANO, ROMA, AMB01SE
KAVRAMSAL YRNGELER 117
NiVin eski bir heykelinin restorasyonu bile Leonardoya mal

edilir; bu heykelin plak ocuklar Leda ve Kuu da
canlandrlanlara benzemektedir.
Ayn zamanda bilim, estetik ve mekanik
alanlarndaki aratrmalarn srdrerek para basma
makinelerine bir inceleme adar, pergellere, Monto Mariada
bulunan fosil kabuklara da ilgi duyar.
Bu dnemde ayn zamanda boyutlu teknolojik
izimlerinde -rnein ta biiminde tekerlek, halat eirecek
ya da maden ileyecek makineler- izgi teknii asndan
olduu kadar hacim soyutlamalar ve geometrik biimlere
varana dek bir arnmayla gelime kaydeder.
Geometrik metamorfozlar
CT /T yzl bu tac
- 3 0 (yanda)
izebilmek iin Leonardo
nce yansn yapm,
sonra kd delerek
emay oaltmtr. Halat
yapmaya yarayan makine
(yukarda) daha ok bir
dekor grnmndedir.
Maden ubuklar iin
bileyicide (aada, sada)
7 Temmuz 1514te Leonardo,

beldeverdeki atlyesinde geometrik
oyunlarndan birini tamamlamak
zeredir, saat 2 3 tr. O srada aycklar ve yzlmlerini
incelemekte, emberi drdllemeyi denemektedir.
Geometri sorular arasnda ilikiler kurarak madeni
cisimlerin deiimi konusunda deneyler gelitirmekte,
biimlendirilecek bir ktleyi (bir piramidi ya da bir kp,
ya da balmumundan bir silindiri) metamorfoza uratmaya
almaktadr. Biim deitirme kavram onun tutkusu
olmutur. Sz gelii bir krk araclyla hidrolik enerjinin
rzgr enerjisine dnmesi ya da arlk kaldran
makinelerde ya da tersine mercekleri dzeltmeye
yarayanlarda olduu gibi alternatif hareketin srekli

harekete dnmesi onu ilgilendirmektedir.
Leonardo geometrik incelemelerini anatomiye, ince
ulu yarmay biimindeki kalp kapakklarna uygular ve
geometrik deiimlerle mekanik yasalar arasnda
ilikiler kurar. Matematiksel bulular onda her
zaman heyecan uyandrmtr. Bir aycn iine yle
yazar: Bu bulu bana 1504 yl Noel sabah armaan
olarak verilmitir. Leonardoyu ayn zamanda byk
bir bayram gnnn sabahnda Anghiari Sava'n
resmederken ve Amonun saptrlmas tasarsn
gelitirirken hayal edebiliriz. Oysa Isabella dEste ona
yalnzca kendisine resim yapmas iin yalvarmtr;
Leonardo ise daha ok kemerler, genler ve emberi
drdlleme zerine almalara kendini vermektedir. O
sralarda Codex Atlanticus'ta yle yazar: Yanda emberleri
kareye dntrmenin deiik yollarn gsterdikten [...],
emberin kapasitesine eit bir kare oluturduktan ve
sonsuza dek byle devam etmek iin gerekli kurallar dile
getirdikten sonra, u anda De Ludo Geometrico (Geometrik
Oyun zerine) adl kitaba balyorum. Sanat ve bilim
alannda matematik deneylerine dalan Leonardo acaba
kendini mi aldatmaktadr? Hi kukusuz, bu tr sonsuzlua
yaklama almalarnn akim alabilecei snrda
kalacan bilmektedir. Geometrik oyunlar onun iin
yalnzca elence deil, ayn zamanda st dzeyde bir
soyutlama sanatdr.
anat
tarihisi Kenneth
Clark yle yazmaktadr:
Saysz geometrik oyun
izimleri [aada, solda]
Leonardonun zamann
ve dehasn byle boa
harcamas yznden bizi
zer: Sz konusu
izimlerin geometriyle
olan ilgisi bulmacalann
edebiyatla olan ilikisi
kadardr. Yine de bu
geometrik oyunlarn
bilimle ilikisi Leonardo
iin olduu kadar XX.
yzyl nc sanatlar
iin de ounlukla bir
Oyun deneyi
deirmen sistemlerine
gre bir deiim
gstererek, bir trbin
kullanlmaktadr.
Yukarda ktta ayck
zerine yle bir not
dlmtr: Mediciler
beni yarattlar ve yok
ettiler.
Hayvanlara duyduu sevgiden tr vejetaryen olan

Leonardo, Hindistandan 1515 ylnda Guiliano de
Mediciye bir Floransak tarafndan yazlan
mektupta rnek gsterilir. Ama bu
durum Leonardoyu Romada kaba
akalarn srdrmekten
alkoymaz: Vasari, Leonardonun
cva kullanarak ve baka
srngenlerden
eretilemedir.
Sanat boyutunda
akln tesine
gemeyi salayan
birtakm kesinliklere
gndermedir._________
SANAT BLGELER 119
kopartt kanatlar ve boynuzlar ekleyerek bir canavara

dntrd canl kertenkelenin hikyesini anlatmaktadr.
Yine Vasari bir gn herkesi bir odaya toplayan
Leonardonun, bir yere saklad demirci krklerini
iirdiini, hava dolu saydam hortumlar rettiini, bu
hortumlarn btn mekna yayldn ve seyircileri
kelere ekilmek zorunda braktn anlatr. Lomazzo ve
Vasari, Leonardonun elenceli oyunlar bularak
balmumundan ok ince ve ok hafif hayvan kalplar
rettiini ve ilerine fleyerek bunlar havada uurduunu
anlatrlar. Leonardo hayranlk verici olduu kadar gln
kostmler, fantastik aygtlar ve grnt oyunlar retir.
Harikalarn ve aknlklar yaratmann iirselliinden gz
yanltc k oyunlarnn ve igdnn iirselliine geer.
Sanat basit ocuk oyunlarndan ans oyunlarna kadar, en
basit zaman geirme aralarn deneylerinin temeline
dntrm, onlar mimari ve bilimsel ilkelere evirmitir;
rnein sabun kp yapmak iin saman kullanm, su
zerinde kaydrlan ya da su yzeyinde halkalar yaratan ta
atmlarn kullanmtr.
antastik hayvanlar
(aada), tiyatro
elenceleri iin
kullanlan -grotesk
figrler ve otom atlar
arasnda saylr. Floransa
ehrinin 1. Franois
onuruna Lyondaki
elencelere yollad
aslan, tekerlek gcyle
hareket etmektedir: Kral
kere vurunca, alp
leylaklarla dekore
edilmi mavi i
blmn gsterir.
Leylak kral ve
Floransay, aslan Lyon
Resim ve mimari, arap bilimi ve otomatlar

Leonardo sk sk Vatikandan uzaklar: 25 Eyll 1514te
Parmadadr; ayn 2 7 sinde Po kylarna byk olaslkla
papalk milisleri genel bakan olan Guiliano de Medicinin
evresinde mimarlk yapmaya gelmitir. Sonra, 8 Ekimde,
Romaya geri dner, Saint-Jean-des-Florentins tarikatna
mrit olarak seilmitir, sonradan buradan ayrlacaktr.
Louvredaki Vajtizci Yahya hi kukusuz bu dnemde
yaplmtr. Ayn dnemde Toscanal Baldassare Turini da
Pescia iin ocuklu Meryem'i ve kimlii bilinmeyen bir
Delikanl'nm portresini yapar. 14 Aralk 1514ten balayarak
Civitavecchia liman liman bataklklarnn kurutulmas
tasarlar gelitirir (bu tasary 19 Mays 1515te Fra
Giovanni Scotti da Como gerekletirecektir).
Floransada, Muhteem Lorenzonun ahrlar, yeni bir
Medici Saray ve Via Larga-San Lorenzo aras blgenin
yeniden yaplanmas iin tasarlar izer. Gelecekte son
koruyucusu olacak I. Franoisnn tahta k iin
Floransadan Lyona yollanacak mekanik aslan icat eder.
eonardo kedigillerin
deiimlerini, adarn
fkesini inceler, Fransz
Kralna adanacak olan
bir Aziz Georgios iin de
ejderhalar izer
(aada).
Denizcilik Alegorisini byk olaslkla bu yeni koruyucuya

adar.
Leonardo notlarnda nemli bir olay belirtir: Muhteem
Guiliano de Medici, 1515 Ocanm dokuzuncu gnnde,
gn aarrken Savoiadan kadn [Philiberte] almak iin
Romaya gitti. O gn Fransa Kralnm [XII. Louisnin] lm
haberi geldi. 1515 Aralnda Savoial Philibertein yeeni
olan yeni kral I. Franois ile tanmak iin Guiliano ve X.
Leoyla birlikte Bolognadadr. Uzun sredir hasta olan
Guiliano, ksa bir sre sonra, 17 Mart 1516da lecektir.
Leonardo ayn zamanda Milanoya gidip, Fiesoladaki
topraklarnn yneticisine daha iyi arap retmesi
konusunda eletiriler yapar ve neriler verir.
ehrini, Floransa
armasn, X. Leoyu, ve
Leonardonun kendisini
simgelemektedir._______
harita liman
B ubataklklarnn
havadan bir
grntsn
vermektedir (aada
Circeo, sada Terracina;
yukarda solda
Sermonetta).____________

13 Mart 1516da yeniden Romada bir matematik
problemini zmekle uramaktadr; Austosta ise San
Paolo Fuori le Mura Kilisesinin boyutlarn belirleme abas
ierisindedir.
Sz baktan keskind ir
1516dan nce Guiliano de Mediciye yazlan mektuplarla
ilgili epey ayrntl bir dizi not) Leonardonun krizler
geirdiini ve bir umutsuzluk srecinden getiini gsterir.
Mekaniki asistan Giorgio Tedesco ustadan, ve daha ok
Giovanni degli Specchi adl baka bir Almandan durmadan
ikyet etmekte, onlar ihmalkrlkla, azlarn
tutamamakla, hatta casuslukla sulamaktadr; (Onun
yznden gizli hibir ey yapamyorum). svireli
bekilerle oturup saatlerce pineklediini, Antik Romanm
harabelerinde gnlerini avlanmakla geirdiini, ksacas
yalnzca kendi karlarn gzettiini dnmektedir:
Belvederi aynacya dndrd. Bundan ksa bir sre sonra
engellenme ve kzgnlk havas grnr. Kendisine iftira
edilen Leonardo, byclkle sulanr ve Santo Spirito
Hastanesine bir daha gitmemesi iin bask yaplr: [Alman]
Papaya beni gammazlayarak anatomi almalarm
baltalad.
Aycklar ve mimari krokilerle dolu bir sayfa zerine, pek
anlalmayan szckler karalar: Mediciler beni yarattlar ve
beni mahvettiler. Acaba sz edilen Medici ailesiyle
ilikilerinin ac bir bilanosu mudur? Doktorlar
anlamndaki medici szcyle bir szck oyunu yaparak
onlar iin hayat bozucular m demek istemektedir?
Guilianonun lmnden sonra, Leonardo hayatn
kazanmak iin Alplerin br yanma gitmeye
hazrlanmaktadr.
Cloux atosunda, Amboise Saraynda
Leonardo 1516da Melzi ve bir de belki Salaiyle birlikte
Amboisea kabul edilir. Hayatnn son yllarn Cloux
atosunda geirecektir. VIII. Charles Amboise
yaknlarndaki kraliyet konana ok yakn olan bu atoyu
1490da alm, XII. Louis de sarayn buraya aktarmt.
Gelecein I. Franoiss olacak Franois de Valois annesi
Louise de Savoie ve Heptameronun yazar air kz kardei
Marguerite de Navarre la birlikte ocukluunun byk bir
blmn burada geirmitir.
LOIRE KIYILARINDA 121

mboise
yaknlarndaki Cloux
atosu XVII. yzyldan
sonra Clos-Luce adn
almtr (aada XIX.
yzyln bir gravr).
Amboise atosunun
grnm (en altta)
Leonardonun
rencilerinden birinin
W indsorda saklanan
elyazmalar arasndadr.
talyadan dnnde Louis de Ligny (Leonardonun

1499 ylndaki an defterinde adn and kraln kuzeni)
oraya yerlemiti. Cloux atosu-ve Amboise Saray,
Leonardo iin, ne bir srgn ne de bir mutluluk adasdr,
yalnzca st dzeydeki insanlarla bir karlama yeri,
kendisinin merkezini oluturduu bir dei-toku
alandr. Baka sanatlar da ondan nce orada
bulunmulard, sz gelii Leonardo tarz bir ressam olan
Solario ve 1508de Blois bahelerinin kanal ileriyle
urat iin Leonardonun adm and Fra Giocondo
bunlar arasndadr.
Bu konuda Rosso Fiorentino gibi I Franois iin
alacak olan heykeltra Benvenuto Cellininin tankl
epey artcdr ve tuhaf bir ekilde Leonardonun klasik
dillerdeki bilgisinden ve filozof olarak zelliklerinden
sz amaktadr: [Leonardo] Yunan ve Latin edebiyat
konulanndada bilgili olduu iin, Kral Franois onun
erdemlerine vurulmutu ve onun konumalarn
dinlemekten o kadar byk bir zevk alyordu ki yln
birok gnn onunla birlikte geiriyordu.
Alegoriler ve kutlamalar
Fransada Leonardo tiyatro etkinliklerine yeniden balar,
en fantastik sahnelemelerinden bazlarn yeniden oynatr.
rnein, 30 Eyll-1 Ekim 1517 aras I. Franoism halas
Guiliano de Medicinin dul kars Philiberte desi ile
birlikte Argentana girii iin ve 17 Haziranda I.
Franoisnm onuruna Cloux atosunda verilen Cennet
leninde mekanik aslan tekrar gndeme getirir.
zam anlar (yukarda

tablonun zerindeki
yazya gre) yirmi
yanda bulunan I.
Franois geen yzyl
bulunan ve sanatn esiz
babas Leonardo da
Vincinin deer
biilemez, yce, biricik
ve kesinlikle son resmi
olarak deerlendirilen bu
tabloda, Leonardo tarz
bir Aziz Yuhanna gibi
canlandrlmtr.
Amboiseda kald iki
yl iin Leonardo 2 0 0 0
Ek, Melzi 8 0 0 ve Salai
yalnzca 2 0 0 Ek
almlardr.______________
BR GNLK BYK TASARI 123
122 MLANO, ROMA, AMBOISE

Yar felli duruma gelmesine karn
Clouxdaki atlyesinde almalarn srdren
Leonardo 1518 Maysnda Amboiseda I
Franoismn olunun douu erefine verilen
elencelere ve kraln yeeni Madeleine de la Tour Y
dAuvergne ile Lorenzo de Medicinin dnlerine
katlr. Zafer taknn zerinde kraln amblemleri
olan semenderle kakm ve Leonardonun H
Elyazmasndan Latince bir sz olarak yer
almaktadr: Potius mori quam fcedari (kirlenmektense \
lm).
benzeyen merkez planl atolar da onun katksn gsterir.

Geleneksel olarak, Florimond Robertetnin Buryde, Georges
dAmboisem Gaillonda yapt atolarda her ikisini de
tanm olan Leonardonun mimari dncelerinin
etkilerinin grld dnlr.
nemli bir tanklk
Leonardo Amboiseda Loire Adasna ilgi duyar ve hidrolik
sistemleri inceler. Gizemli bir cmle not eder: Amboise
suyu olmayan esiz bir kaynaa sahip. 10 Ekim 1517de
Cloux atosunda Kardinal Louis
dAragon onu ziyaret eder. Itinerario
(Yolculuk) adl yaptnda kardinalin
sekreteri Antonio de Beatis ok nemli
* n
gzlemlerde bulunur, bata
,t >.at4l
m>y
Leonardonun salk durumuna deinir
ve sa eline fel indiini syler. Yal
ustann artk kendisinin zellii olan
yumuaklkla resim yapamadn ama
resim yapmay ve retmeyi
srdrdn anlatr:
deal bir kent

Artk Leonardo kraln mimar ve mhendisi, ayn
zamanda ba ressam olmutur. O srada yeni bir ehir olan Romorantin iin geni bir tasarm gerekletirir:
Geometrik plan bir Roma kalesini andran bu ehrin ad
Romolontinodur ve bu ad, Leonardonun yazdna gre,
efsanelerin Tibere benzettii Loire Nehrinin bir kolu olan
la Sauldre zerinde Julius Caesarm kurduu bir ehirden
gelmektedir. Bu balamda tam bir imparatorluk tasarsdr.
Leonardonun nerdii plan ok kavramsal bir plandr:
merkezde, iki dzeyde de bir kanal vardr ve yle bir eksen
oluturur ki sanda solunda srayla yollar, kprler,
binalar ve meydanlar yer alr. ehir perspektifi prensin
saray yla dorua kar. Ayn zamanda emeler, mutfaklar,
ve ahrlar da belirtilmitir. Dans edilen odalar zemin katta
olmaldr, nk birok kiinin lmne neden olan
yklmalar grdm. Leonardo deniz sava canlandrmalar,
deniz savalarndan sahneler ve gemi atmalar iin
kocaman bir havuz izer.
almalar balar ama Leonardonun sal bozulmutur,
almalara katlamaz, bir sre sonra da bir salgn hastalk
I.Franoisy tasarlarn Chamborda aktarmak zorunda
brakr. Leonardonun atonun yapmna katks 1518 tarihli
bir notta aka belirtilmitir -b u notta Chambordun
mimarlarndan olduu varsaylan Domenico Barnabei da
Cortona adl bir ustadan sz aar-, ama ayn zamanda
izmi olduu ift merdivenli krokiler, ha biiminde
odalaryla kare planl geni odalar, byk villalara
eonardo ayn zamanda

Devlet mekanikisidir;
kraliyet lenleri iin, o
zamanlar modann bana
buyrukluguna srt
evirerek, gzalc
kyafetler izer (yukarda),
bu kyafetlerin gzellii
baz zamanlar ardr;
dekorler yapmak iin
makineler dnr.
Romorantin iin yapt
almalarn bulunduu
sayfalarda, panoramik
grntlere, blgenin
corafi haritalarna,
m erkez planl ve sekizgen
yaplara (sada), bir
Kraliyet Sarayna ve gemi
atmalar iin bir havuza
rastlanr.
eonardo yeni bir ehir

olan Romorantine
giderek, orada oturanlarla
konum ak ister;
Villefranchea birka
kilometre uzakta olan bu
ehirde rman akn
deitirmek ve zerinde
gemilerin yzebilecei ve
ticaret yaplabilecek bir
kanal yaratmay
dnm ektedir; Frioulda
1 5 0 7 de yaptrd hareket
y i r f w i r v)JvfTr>
r'l 4
,<
'wjr , j " l
-f& r'P f*f ** ^^Tr-
^ wrf v)
*')
>] t*t vtr**
jf tftuy 3
firriv* 4/*#rsiY
-iA V
, - ,
" 'f
>r
' * ' t f 't
w r f f t j'-jz.
r, fi [Ufrr
^
tro?
j,
j f *
eden sava dnerek

*>** rman yatan
deirmenlerin
alavereleriyle temizlemek
iin bir yntem
gelitirmitir. Yal sanat
ahap mimaride de
gzlemci ve yaratc
zeksn kullanr: Evlerin
yerini deitirmeyi, onlar
Villefranchetan
Romorantine tamay
hayal etmektedir: lk bata
para para ina edildikleri
iin bu kolaylkla
gerekleecektir. Bu sz
yznden uzun zaman
Leonardonun prefabrike
4 yapy bulduu
r * sylenmitir._______________
*? ?
RESMN PORTRES OLARAK LA GIOCONDA 125
Epey alkan Milanolu bir renci

yetitirmitir (sz konusu gen
Francesco Melzidir). Sekreter ayrca
Leonardonun elyazmalarnm
okluunun zellikle de
yaymlandklar zaman kazanacaklar
nemin altn izer. Gerekten de
Leonardo, bunlar yaymlamay
dnmeye balar, hatta tipografileri
ve sayfa dzenleri zerine almaya
balar. Ama bunlar
yaymlanmayacaktr: Melzinin
talyaya gtrd elyazmaiar,
Melzinin olu tarafndan datlr ama
Toscana Byk Dknn
danmanlar onlar uyduruk eyler
olarak nitelendirirler ve Dkn satn
almasn engellerler.
Beatisin tanklna
D egre;
Monna Lisa, Lisa
Perfectissim i (mkemmel)
tablolardan Clos-Luceye
Leonardo Aragon Kardinaline
bitirilmi resim gsterir.
Muhteem Guiliano de Medicinin
talebi zerine doallkla resmedilmi
Floransak bir kadmm resmi olan
birincisinin Louvredaki La Gioconda
(ya da Monna Vanna, ya da plak
Gioconda) olduu dnlmektedir.
kincisi, Sanjohanne Baptista
j vene (Gen Vaftizci Yahya) belki de
Louvredaki Vaftizci Yahya olabilir
ama bu konuda jovene (gen)
szcnden kaynaklanan kukular
vardr. ncs hi kukusuz
Louvredaki Azize Annadr ama yine
de bitmediinden perfectissima
(mkemmel) saylmaz. Grubu
glgeleyen evren manzaras
Leonardonun resmettii son manzara
olabilir. Kiilerin ayaklarnn altndaki
akll kumun olaanst ilenii
(kimileri bunda bir eten
grmlerdir), Leonardonun ayn
zamanda yapay ve doal jeolojiyi birlikte gtren estetik ve

resim alanndaki cretli dncelerinin bir kantdr.
Vasari I. Franoisnm Leonardoyu Fransaya Azize
Annanm resim taslan boyamasn arzulad iin davet
ettiini anlatr; bu, yaptn tarihini belirlemek iin kymetli
bir bilgidir ama Paul Jove 1523-1527 arasnda Fransa Kral
I. Franoisnm satn alp apeline koyduu ahap zerine
annesi Meryem ve bykannesi Annayla oynayan ocuk
Isay gsteren bir resim [Leonardonun bir resminin]
bulunduunu belirtir.
Gherardini del Giocondo

deil, Isabella Gualanda
olabilir. Soyad bilinmeyen
Gaddiano Leonardonun
Piero Francesco Del
G iocondonun portresini
yaptn, onun karsnn
resmini yapmadn
syler. Salainin miras
ald resimler arasnda
bilinmeyen bir ressamn
yapt bir Gioconda daha
vardr. Bugn artk alm
olan ya da sam a bulunan
varsaymlar da retilmitir
(Leonardonun kendisinin
kadn halinin bir
otoportresi olduu gibi...).
Bu yapt Leonardonun
evren ve sanat
konusundaki
dncelerinin bir
zetidir. Manzara da
idealize edilmitir:
Kprnn Arezzo
yaknlarndaki Buriano
Kprs olduu
dnlmektedir (yanda,
aada). 1 5 0 2 tarihli bir
kom pozisyon, 1 5 0 5
ylnda Raffaello tarafndan
kopya edilmitir (stte) ve
Romada 1 5 1 3 ten sonra
Leonardo tarafndan
bitirilecektir. plak
Giocondadan ise geriye
yalnzca okul resimleri (sol
stte) ve bir taslak
kalmtr.__________________
KRALIN KOLLARINDA KUTSANMA 127
Ardndan kraliyet koleksiyonlarnda bu

tablonun varl konusundaki tm izler
kaybolur, ta ki tabloyu 1629da
Piemontede, Casale Monferratoda bulan
Kardinal Richelieu, onu XIII. Louisye
sunana kadar. 1525te bir Azize Anna 100
ek etmektedir, yani Salainin Milanodaki
evlilii ve korkun lmnden sonra
brakt eyler arasnda olan bir Gioconda
kadar. Acaba renci, ustasnn bayaptlarn talyaya m

gtrmtr? Baka kaynaklara gre I. Franois 4000 ek
karlnda, La Giocondy satn almtr. Dier taraftan
Leonardo 23 Nisan 1519 tarihli vasiyetnamesinde sanat ve
ressamlk almalaryla ilgili her trl portre ve ara gerecin
Salaiye deil, Melziye verilmesini istemitir. Yoksa portracti
szc resimlerinin tamamna gnderme yapmyor mudur?
aamay rendiimi
I dndm zaman,
lmeyi greniyormuum.,
diye yazar-Leonardo.
lmyle ilgili en nl
resim (altta) ayn zamanda
Kayalklar Madonnas'n
bulan Ingrese ait bir
yapttr (1 8 1 8 ).____________
eonardonun son
izimlerinden biri de
Meryem iin bir kyafet
denemesidir (yanda);
tam amlanmam olan bu
alma, Freudu ve
psikanalistleri yanltm,
onda ocukluundan
kalma gizli bir aylak ya
da akdoan bulmaya
almlardr.
Louvredaki Azize
Annann (yanda)
kom pozisyonunda
birok deiik ema
birbirine karmtr: n
plandaki piramit ve
gen figrleri oluturur;
baklarn izgileri
arasnda oluan a, erili
hacimlerin birbirine
girmesi ileri dolu klk
kyafetlerin zerindeki
metafizik durgunluktaki
k etkileri... Sonra
uzaktaki manzarann
evrensel boyutu,
sonsuzluunun ba
dndrclndeki
canl organizma._________
Leonardo 2 Mays 1 5 1 9 da Clos-Lucede lr. I. Franois

oradan uzakta olabilir, belki de Saint-Germain-en-Layedaki
atosundadr. Ama gerek Vasariye gerek de efsaneye gre
kuku yoktur: Leonardo kraln kollarnda can verir.
Leonardo ile ilgili hibir ey kesin deildir; her ey bir
efsane oluturmaya elverilidir, ama sanat sradan
aklamalara sdrlamaz. Yorumlama tarzlarnn tesinde,
radikal zgnlk, sanatn zgrl ve grntlerin gc
yaptna zamand bir gncellik verir; orada herkes kendi
yansmasn bulur ve Leonardonun evreninde kendi
dncesini arar.
rka sayfa: Leonardo

birok nl kiiyi
temsil eden ressam
bilinmeyen bir tabloda
Drer ve Tiziano arasnda.
128
TANIKLIKLAR VE
BELGELER
130 TANIKLIKLAR VE BELGELER
Otobiyografi ve bir
efsanenin portresi
Leonardo efsanesi bin bal bir
ejderha gibidir,
otoportrelerinden balayarak
birok izimin ona ait olup
olmad tartlmaktadr.
Leonardo da kendisinden
Piacenza Katedralinin
yapclarna yazd mektupta
olduu gibi nc ahsta sz
eder: nann bana, Floransak
Leonardo hari, deerli adam
kalm ad...
TANIKLIKLAR VE BELGELER 131

Tartlan otoportreler:
Leonardonun otoportreleri tartmalara
ve sorgulamalara konu olmutur.
1980de Hans Host herkesi artarak
Torinoda Biblioteca Realede bulunan
otoportrenin bile sahte olduunu ne
srmtr. Ona gre bu portre 1810da,
Bemardo Luininin Demokiiosundan
yararlanarak Leonardonun bir portresini
yapan Guiseppa Bossi tarafndan
izilmitir. Bu resmin kendisinin
olduunu ve sanatnn yalln
nceden gsterdiini syleyenler de
vardr. Luisa Vertovamn Leonardo
zamannn farkl zevklerini inceleyerek
yaplan bir zmlemeye dayanarak
Raffaellonun Plton'uyla kurduu ba
dikkate alnmazsa, bu otoportrenin ge
tarihinin yaklak 1515 yl olduunu da
syleyebiliriz (L. Vertova, 1991).
Yalnz Floransada geni ressam beresi
takm bir otoportre vardr ki onun
kesinlikle XVII. yzyldan kalma sahte
bir otoportre olduunu syleyebiliriz.
ayaklarn parmaklan st ste bindirecek

kadar sk olmasna ve nasrlarla
kaplanmasna zorlayacak bir hale
brnmtr. (Resmin Kitab, 529).
Srekli olarak gzelliin zn
aramaktadr. nsan gzellikleri arasnda
insanlar durdurann zengin ssler
olmadm, gzel bir yz olduunu
grmyor musun? Ar ve yapmackl
ssler yznden genliin ahane
gzelliini kaybettiini grmyor
musun? Acayip sa biimlerine ya da
takkelere rabet etme, bir parack sa
yer deitirdi diye utanca boulan
beyinsizler gibi olma [...] Ne de o
kendilerine danman olarak aynalarn
ve taraklarn alan kiiler gibi; onlarn en
byk dman kusursuz biimde
taranm salarn bozan rzgrdr [...]
Salarn tutkala bulayanlar ve
cilalanm gibi parlatanlar gibi
yapma: insanlarn delilikleri gitgide
artar ve Dou lkelerinden Arap
yaptrclar getiren denizciler bile
onlar tatmin edemezler (Resmin Kitab,
398).
Modann bana buyrukluuna kar
eonardonun 4 0 yandaki otoportresi: Bir

duvara yanstlan, bir pencereden
glgesinin evre izgileri (Pedretti Son Akam
Yemei konusunda glgelerden yaplmtr
demitir)._____________________________________
Leonardonun lmnden birka yl

sonra soyad bilinmeyen Gaddiano
yle yazmaktadr: [Leonardo]
yakklyd, haval, gzel grnl,
dengeliydi. O zamanlar uzun giyinmek
moda olmasna karn o dizine kadar
gelen pembe bir kyafetle dolard:
bukleli ve iyi taranm uzun salar
gsne kadar gelirdi.
Leonardo toplum kurallarna kar
gelen biri miydi? Gzel olmaya
alanlara srekli olarak buyruklaryla
ikenceler ektiren modann kapris ve
arlklaryla alay ettii dorudur. Moda
onun ocukluundan bu yana en
azndan sekiz kez deimitir: nceleri
kyafetlerin her taraf sslyken,
uRessamlarn kt bir ortak yanlar

vardr, eyleri kendilerine benzetirler
Eer [ruh] doduu vcuda benzeyen
birini bulursa onu sever ve ounlukla
ona k olur; bu yzden birok insan
kendilerine benzeyen kadnlara k
olur ve onlarla evlenir (Resmin Kitab,
105).
Gzel yzlerinin birounun gzel
ksmlarnn gzelliinin senin yargna
gre deil, ortak kanya gre
belirlendiini unutma. nk
kendininkine benzer yzler seerek
yanlabilirsin. Gerekten de kendimize
benzeyeni severiz: irkinsen gzellii
olmayan yzler seer ve birok ressamn
kendilerine benzeyen yzler yaptklar
gibi sen de irkin yzler yaparsn

(Resmin Kitab, 134).
Ruhunun vcudunda nasl
barndn renmek isteyen, vcudun
gnlk yaama tarzna baksn: Eer
gnlk yaaynda dzen yoksa ve
karklk varsa, ruhun besledii vcutta
da dzensizlik ve karklk olur (Codex
Atlanticus, 207a).
Tiziano ile Drer arasnda
Agnolo Bronzinonun atlyesinde yaplan
ve 1555-1565 tarihleri arasnda
tarihlenen bir tabloda Leonardo Venedik
resminin byk temsilcisi Tiziano ile
Kuzeyin Leonardosu denilen Drer
arasnda grlmektedir. Alman ressamn
varl Leonardonun onun zerindeki
ok zel etkisini anmsatr. Gerekten de
Drer, Achademianin Vinci dmleri
dizisini, anatomi ve atlar zerine
incelemelerini kopya etmitir, doa
zerine ve insan oranlar zerine
aratrmalarn derinletirmitir,
yuvarlak izmek iin pergeline ilgi
duymu ve askeri mimari desenleri
zerine almtr. Melencolia adl
yaptnda okgenliin geometrisini
sevdirir, Leonardo tarz bir tufan da
kendi dsel grsyle betimlemitir.
1525 ve 1538de yapm olduu drt
gravrde Leonardonun 1480de yapt
izimi tekrarlar; oysa Leonardo yle
yazmtr: Bu bulu portre izmeyi
bilmeyenlerin rnek almamalar gereken
bir bulutur; nk bu tembel yntemler
onlarn kapasitelerini yok eder (Resmin
Kitab, 35).
Drer talyadan yazm olduu
mektuplarnn sonuncusunda 1508
Ekiminde Venedikten Bolognaya
gitmeyi tasarladn yazmaktadr. Gizli
perspektif sanatna duyduum akla;
orada birisi bana bunu retir:

Milano ve Floransa arasnda Leonardo ile
karlatklarn hayal etmek acaba ok
mu romans olur?
Bilgi maaras ve tatl lm
Cokulu bir arzuyla srklenerek, her
eyin i yzn bilen doann yaratt
garip ve deiik biimlerin bolluunu
grmekten kayg duyarak, tepelerdeki
kayalar arasnda kalan mesafeyi kat
ederek kocaman bir maarann azna
vardm; [...] imde aniden iki heyecan
uyand: Korku ve arzu; Tehdit edici
karanlk maarann verdii korku, ayn
zamanda iinde ahane bir ey
sakladn dnerek bunu grme
arzusu (Codex Arundel, 115a).
Eer zgrln senin iin nemliyse,
yzmn akn hapishanesi olduunu asla
kefedemezsin (Codex Forster III, 10^).
lmnden birka saat nce, bu yal
adam bana yz yl yaam olduunu ve
zayflktan baka hibir fiziksel
rahatszlk hissetmediini syledi; ve bir
hastahane yatana oturarak, hi hareket
etmeden ve en ufak bir rahatszlk
belirtisi gstermeden tatllkla yaama
veda etti. Byle tatl bir lmn nedenini
bulabilmek iin otopsi yaptm [...] Dier
bir otopsi iki yanda bir ocuk zerinde
yapld ve orada onun durumunun yal
adamn durumunun tam tersi olduunu
kefettim (Windsor RL, 19027^).
Atlyesinde ressam
Heykeltratn almas] ounlukla toza
birok terin kanmasyla ve bir amur
kabuuna dnmesiyle birlikte giden
tamamen mekanik bir altrma
[gerektirir]; heykeltran btn surat
buna bulanr, bir fnnc gibi unlanr ve
st ba sanki kar yam gibi kk

paracklarla dolar. Evi pistir ve her
tarafta ta tozlan uuur. Ressamla birlikte
iken btn bunlar tam tersidir (gerek
ressamlar gerek heykeltralar arasnda en
iyilerden sz ediyoruz) nk ressam
yaptnn karsnda ok rahattr, iyi
giyinmitir, ho renklerle hafif bir fray
oraya buraya srter. Elbiselerini kendi
zevkine gre seer, evi tertemizdir ve
gzel resimlerle doludur. ou zaman
alrken mzik de dinleyebilir ya da
kendisine gzel birtakm edebiyat
yaptlarndan seilmi blmler
dinletilir, bunlan zevkle dinler,
eki sesi ya da baka grltler onu
rahatsz etmez. (Resmin Kitab, 32).
Sebat her trl engeli yener
nsan iin evrensellie ulamak gayet
kolaydr (G. elyazmas, 5^).
Ustasn aamayan renci zavalldr
(Codex Forster III. 66).
Leonardo Windsorn bir sayfasnda
(1249^) Danteden ve Petrarkadan
blmler aktarr: "imdi stnden
tembellii silkip atman gerekiyor, dedi
ustam, tyler zerinde kavuulmaz
ne... (Cehennem, XXIV); Oburluk,
uyku ve tembellik tyleri (Soneler, VII).
Ahlaki dnceler ve halk ataszleri
biriktirmektedir: Zaman olan ve onu
gereksiz yere harcayan arkadalarn
kaybeder ve onun hibir zaman paras
olmaz (Codex Atlanticus, 18a).
Bir gnde zenginlemek isteyen bir
ylda aslr (Windsor 1235 l a); "Kk
odalar ve oturma yerleri zeky uyandrr,
bykleri onu kaybeder (A elyazmas,
96a); Resmin tanrsal zellii ressamn
zekasn Tannnm zihninin bir
izdmne dntrr.
(Resmin Kitab, 65).
Gizemli/byl Portre
br insanlar daha uyurken, karanlkta
erken uyanan bir insan olmutur
Leonardo diye yazar Freud. inde
Leonardo efsanesinin oluturulduu
falcla kaan, hatta kesinlikle byl
bir yan olan boyutu unutmamak
gerekir; ok yakkl ve bir demir
ubuunu rahatlkla eebilecek gte,
aratrmalar tuhaf [...] Ama insanst
bir bilinci vardr (R.. Monti, 1966).
Dnceler ve aratrmalar
Cocteau iin Leonardo tpk Picasso gibi
aratran deil bulan biridir. Aslnda
Leonardonun aratrmalar sonsuz deil
midir? Her var noktas yeni bir k,
gzlem ve aratrma noktas deil midir?
Leonardo desen ve yazlann birbirine
kart not defterleri zerine
dncelerini kaydeder, aratrmalarnn
ve kurgulamalarnn genel hatlann
belirler, sanat ile gnlk yaant zerine
her trl gzlemini not eder. Codex
Atlanticusun 42^ sayfas genliinden bu
yana yapt incelemelerin ok
ynlln gsteren mkemmel bir
rnektir: Saat ve geometri krokileri ile bir
ejderha tasla, (Sforzalann mimar olan)
bazlan Filaretedeki astronom Carlo
Marmocchi ile ilgili olan uzun dnceler
yan yanadr. Abaks yani matematik ile
ilgili bir metinden (Brunelleschinin
arkada ve Christophe Colombea esin
veren) bilgin Paolo del Pozzo
Toscanelliye, ressam (Dante ve lahi
Komedya adl nl resmin ressam)
Domenico di Michelinoya, Aristoteles
evirmeni Yunanl filozof Arghyropulosa
geilir. Kodeksin baka bir sayfas cebirle
balar, sonra Marliani kemii konusunda
anatomiye geer, oradan Leonardonun
Milano iin topografik tasarlanna atlar;
sonuna Leonardo yle bir not dmtr:

Gianninoya mancnklar, Ferrara
Kulesinin nasl hibir delik brakmadan
duvarla rldn hatrlat (Codex
Atlanticus, 61 l a).
deme ve ticari deer
Acaba Leonardoya ne kadar para
denmitir? Benvenito Cellini 1540
ylnda I. Franoisnm kendisine yllk
300 ek nerdiini, bunu reddettiini ve
sonra da Leonardo ile birlikte ayn creti
aldn hatrlar: ylda 700 ek, ayrca
yapaca yaptlarn creti ve
asistanlanndan her biri iin 100 ek.
Baka kaynaklara gre I. Franoismn
Leonardoya son dedii cret 2 yl iin
2000 ek olmutur. Bu arada soylu
olan Melzi 800 ek ve tuhaf bir ekilde
Leonardonun hizmetisi olarak anlan
ressam Salai de 100 ek almtr.
1515te Romada Leonardo Guiliano
de Medici sayesinde her ay 40 dukalk
bir denek alyordu. Bunun 7 dukasn
Giorgio Detescoya vermek zorundayd,
Georgio ondan 7 yerine 8 duka isteyince
korkun kavgalar kyordu. Leonardo
1508 Temmuzu ile 1509 Nisan arasnda
Milanoda XII. Louisden toplam 390 ek
ve 200 frank (1 frank 48 sol
deerindedir) almtr. Bu parann
deerinin ortalama bir karln
verebilmek iin 1495 ylndan 1497
ylna kadar Leonardonun yapt
harcamalarn bir dkmn yapabiliriz:
Annesi Katerinamn mezar iin 120 sol
ve Paciolinin aritmetik ve geometri
Summasmm (klliyat) birinci basks
iin 119 sol. Bundan ksa bir sre nce
Magripli 3 yl boyunca 50 duka alyor
olmaktan ikyet etmekte, oysa tarihi
Bandellonun bir makalesinde de 2000
duka alyor olmaktan gurur duyduu
belirtilmektedir.
Kartlklar ve
elikiler
Anlamszla varan aykr
dnceler, alay, szck
oyunlar... Leonardonun
yaptnda igd, mantk,
rnekseme ve kontrpuan
teknii hep bulunur. Bunlar
yanl anlamalara yol aabilir,
okuma anahtarlar sunarlar,
tm glerini biimlere ve
karakterlere tayan bir
canlandrma yntemini
gndeme getirirler. Eer deifre
edilmezse doann taklidi bile
yalnzca bir aldatmaca olarak
kalr. Medusadan diyonizyak
Vaftizci Yahyaya kadar,
sanat akim canavarlarn ve
bilmecenin biimlerini yaratr.
B ir ocuk yz anamorfozu
Leonardonun yakn dostu Machiavelli

Mektuplarmz gren ok anr
herhalde, diye yazmaktadr, nk kimi
zaman bizim ciddi, byk hedefleri
kendilerinde toplayan, yreklerinde
namus ve alicenaplktan baka hibir
dnceye yer vermeyen kiiler
olduumuzu sanacaktr. Ama sonra
sayfalan evirdike, hafifmerep,
sznde durmayan, ehvet dkn ve
uyduruk eylerden baka hibir ey
dnmeyen varlklar olduumuz
dncesine varrd. Bu davran tarz
baz kiilere ters gelebilir, bana ise
vnlecek bir ey gibi geliyor nk
biz doaya yknyoruz ve doa
deikendir, ona yknen biri de
sulanamaz.
Leonardoda yaamn akldlyla
aklc eilimler yan yana bulunur:
Elyazmalar ura alanlarnn eitliliini
ve bolluunu aa vurur; srekli olarak
kartlklar iinde varolurlar, ahlak
ilkelerden kontrol edilemeyen keyfi
davranlara, kuru gzlemlerden elikili
dncelerin iirine geerler.
Elyazmalarmda insan ve hayvan, yal
ve gen, ktlk ve erdem, bar ve
sava, gelenek ve yenilik (karlatrmal
makineler...), fke ve dinginlik, kutsal ve
kutsal olmayan kar karyadr...
Phyllisin Aristotelesin zerinde ata
biner tarzda resmedildii desenin
arkasna u kart duygular yazarak
elenir: ehvet-zevk almama, akkskanlk, mutluluk-kskanlk, ansceza, tvbe.
Leonardo, bir aamada benimsediini
sonra inkr etmekten ekinmez, hatta bu
onun ynteminin zelliklerinden biridir;
bu yntem olaylarn zmleyici
deneyimini, geleneksel ve dogmatik
grlere kar gelerek tartr. Yalnzca
dorulanmalar gereken varsaymlar, akl
yrtmeler ve aratrma ynleri nerir.

Bu yzden aratrmalar srasnda
yalnzca not ettii bakalarnn
dnceleri ona mal edilmitir.
Leonardo, srad bir yntemle kendi
kantlarn glendirmek ve rnein hl
dnyann dz olduuna inanan
rakiplerinin yanl dncelerine kar
kmak iin kar geldii tezleri gndeme
getirmekten holanr (Codex Leicester, 6
B-31a). 1508e kadar suyun bir tr kan
dolam gibi, denizlerden dalara
tand dorultusundaki geleneksel
dnceye inanr: sonraki
aratrmalaryla bu kanaatini
deitirecektir.
meksemeler
Kasrgann ve vida tarz dairesel
hareketin iirsellii, Leonardonun ku
uuu izimlerinin, Ginevra Benci ya da
Mzisyen gibi portrelerinin salarnn,
kan dolam ve dokulu su hareketleri
zerine incelemelerinin, botanik,
mekanik (saatlerin yay zerine) ve de
geometrik morfojenezi aratrmalarnn
temel konusudur. Leda ve Kuudaki
ylan siluetinin, Aziz Georgios ve Ejderha
deseninin, ve de zellikle en farkl
eleri bozulan evrenin azgn kasrgasna
tayan Tufanlann konusu budur.
Leonardonun ne srd
meksemeler iinde en anlaml olan,
srekli olarak makro ve mikro evrenler
arasnda gidip gelerek, en anlaml
mekseme, insan ya da hayvan
vcutlarnn, toprak ve bataklk
esintilerinde bile arad dnyann
vcuduyla karlatrlmasdr: nsanda
nefes alp verdii zaman iinde
akcierlerin iip indii bir kan gl
varsa, dnyann vcudunun da,
dnyann da ayn ekilde nefes alabilmek
iin kabaran ve alalan bir okyanusu

vardr. (Codex Atlanticus, 55 k).
Codex Leicesterde bulunan ve kpkl
dalgalarla oyun masasnn zerindeki
jeton yn arasnda bulduu mekseme
gibi baz meksemeleri epey tuhaftr
(4B-4^). Anatomide ve embriyolojide,
ba bir eve, soluk borusunu bir
mzik aletine, ve dallanmalaryla
beraber bronlar bir aaca
benzetmektedir. Boazn anatomisini
temel alan Leonardo, sesli harfleri reten
bir matematik makinesi izerek, azn
iinde bulunan 24 kasn glmseme
imkn saladn, duygularn ve zihin
hareketlerinin de ayn yollardan geerek
ilediini aklar. Damarlar karacierin
gbresinin iine kk salmaktr belki
de? Leonardo kendi kendisiyle elikiye
dmekten ekinmez: eftali nasl
ekirdeinden kyorsa aynen yrek
de damarlarn aacn yaratan
ekirdektir! (Windsor, RL, 19028a).
Btn bunlar son derece basit
grlerdir ama bu szler resme
dkld zaman nefes kesici kesinlikte
izimler kar ortaya. Damarlar [...]
uzunlamasna geliir ve ylan gibi kvrlr
[...]; karacier kurur ve gerek renk
gerekse ierdii madde asndan
donmu yongaya benzer [...] tahta tala
gibi kk paracklar halinde dalr
[...] ok yalanm kiiler tahta renkli ya
da sert kestane renkli bir deriye
sahiplerdir, nk gdadan neredeyse
tamamen yoksundur bu deri.
Portakallarn derisi nasl zamanla
kalnlap, meyvelerinin eti azalyorsa,
damar a da insanda yledir (Windsor
RL, 191027b).
Oran yalnzca saylar ve llerde
deil ayn zamanda ses, arlk, zaman ve
konumlarda, varolan her gte bulunur
(K elyazmas, 49a).

Aykr grler ve saflk
Aykr grler en ok nerilerde
bulunur ama yntem ve rneklerde de
epey vardr, bir yarkreden dierine
kazlan bir kuyudaki rman dnyann
merkezinden geerek uzaklara
akabilecei rnei gibi (Codex Leicester
16A-2lk). Bir bakas onun rmaklarn
akyla ilgili gzlemidir; buna gre
vebann bulat rmaklar daha derin ve
daha saydamdr (a.g.y., 17B-20a); bu
byk hayvanlar rman zerinde
yrterek rma temizleme ynndeki
pratik yntemiyle ters den kaderci
bir anlaytr (a.g.y., 15 A-22^).
Dahice sezgilerine karn Codex
Leicester Leonardonun gelenekten miras
ald ya da kendi deneylerinin snrlar
yznden aamad yanllarla doludur.
Leonardo, ayn zerinde rzgrlarn ve
deniz dalgalannn bulunduuna,
(bunlarn da dnyann yanstt gne
nn aynalar olduuna), ayrca gelgit
yapann ay olmadna inanr (su
denizlerin dibi tarafndan iiliyormu,
1 lA-26b).
Gereklik ve d gc arasndaki
atma
Hareketin iki zellii vardr, nk
deiik glerden olumaktadr; biri
maddi dieri manevi olan iki ksma
blebiliriz onu. Bizde manevi olan d
gcnden, maddi olan da maddi
cisimlerden oluur (Madrid I, 122^).
Deney hi yanlmaz, yanlan kiisel
deneyimlerimize ters den sonular
vaat eden yarglarmzdr (Codex
Atlanticus, 4 7 l a). Her ne kadar doa
nce akldan esinlenip deneyle sonuca
ularsa da, biz tersini yapacaz, yani
deneyden balayp daha sonra akln

peine deceiz (E elyazmas, 55a).
Duyulardan gemeyen zihin nesneleri
botur ve ancak aldatc bir hakikat
sunarlar (Windsor RL19070^). Burada
Leonardo Codex Atlanticus 398^deki
grnn tam tersini sylemektedir:
Doada hibir etki nedensiz deildir;
nedeni anla, o zaman deney yapmana
gerek kalmaz. Lombardia deirmenleri
konusunda da yle yazmt: Bunlarn
en iyileri olacaklar; bu grmn
nedeni bu konu zerine bir deney
yapmam deil, asl neden genel
dncenin bu olmas. (Madrid
elyazmas I, 151^).
Elencesine peygamber
En byk mutluluk en byk felaketi
getirecektir ve bilgeliin kusursuzlamas
delilie frsat tanyacaktr (Codex
Atlanticus, 112a). Yani mutluluk bilinci
artka nsanlar kprdamadan koacak
ve yok olan kiilerle konuabilecek,
konumayanlar duyacaklardr.
Leonardo bize ayrca kehanetlerin -ve
dn- kullanma klavuzunu da verir:
Bunlar sanki uyduruk, sama sapan bir
ey sylyormu gibi syle. O zaman
ou kii bunlara ilgi duyarak,
kardka oalan, boaldka dolan bir
konu karmaya alacaktr. (Codex
Atlanticus, f. 1033).
Doa taklidinin tesinde
Leonardonun gerein canlandrlmas
ve doa taklidi zerindeki grlerinin
gerekilikle ya da indirgeyici bir
doalclkla, hele hakikatin yeniden
retilmesiyle herhangi bir ilgisi yoktur:
Doaya gnderme yapmak, en deiik
olaylar bilim ve deney yoluyla anlamak

ve incelemek iin, onun kusursuz ve
tanrsal yaratc yntemini anlamak iin
yeterlidir.
1490 tarihi verilebilecek Codex
A/anicusun 387a sayfasnda, Leonardo
genel batlaryla bir sanat tarihi izer,
Romallarn knden sonra Giottoyla
yeniden doan resim sanat daha nceki
resmin taklidiyle yeniden yozlam ve
sonra da Masaccioyla yeniden
uyanmtr.
Giottoyla Masaccionun getirdikleri
yenilikler ve deneysel deerler elbette
Leonardonun gznden kamamaktadr.
Ama aykr bir gr gelitirerek gen
Giottonun zgnln keilerin
harekellerini ve dier hayvanlarn
hareketlerini resmetme biiminde
aramaktadr; Masaccio ise ustalar ustas
doadan baka bir ustay rnek alanlarn
gereksiz uralarla vakit kaybettiklerini
yaptnn kusursuzluuyla
kantlamaktadr.
Ama Leonardonun szleri ou
zaman bir tuzaktr: Bu ou zaman
kasten hazrlanm bir tuzaktr, bazen de
izimin ve resmin kendisine sunduu
zelliklerle szel ifadedeki kapasitesi
arasndaki uyumsuzluktan kaynaklanr.
Atlanticus, 399ada yle yazar: Eski
eylerin taklidi yenilerinkinden daha
fazla vgye deer.
Sanatn tanrsall
konusunda yine
kendisiyle eliiyormu
gibi grnr: izim
yle stn bir beceridir
ki doann yaptlaryla
yetinmez, sonsuza dek
doann yaptndan
dahasn arar (Resmin
Kitab, 130). Baka bir yerde de: Her

yerde resmi meslek olarak seenler
doaya gre portre yapyorlar oysa
portrelerini doaya en ok benzeten kii
her ressamdan daha zavall bir hikye
anlatcsdr (a.g.y., 55).
Bakkhos ve Aziz Yuhanna
Bir Holbein ve bir Tiziano karlnda
XIII. Louisnin Ingiltere Kral I. Charlesa
verdii, Louvreda bulunan Aziz Yuhanna
Leonardonun en gizemli ve elikili
yapt olarak grlmektedir. Birok
anlama ekilebilecek glmsemesini
baz yazarlar -i dnyann seyrine
balayarak- la Giocondanm
glmsemesine, bazlar da Alice
Harikalar Diyarncla'ki nl ardnda
yalnzca gln brakp kaybolan
Cheshire kedisinin glmsemesiyle
ilikilendirmektedir.
Bakkhosn kimlii en inandrclktan
uzak ift cinsiyetlilik konusundaki
yorumlara gerek olmadan da olduka
artcdr; aslnda Bakkhos bir Aziz
Yuhanna resmiyken zerine XVII.
yzyln ikinci yarsnda, diyonizyak
simgeler olan asma yapra ve asa
eklenmi, bylece eski zaman havas
verilmitir. 1625te Fontainebleauda bu
yapt grm olan Cassiano del Pozzo
ok ince bir yapt ama
kimsenin houna
gitmiyor nk
tapnmay esinlemiyor
demitir.
ir kedinin dnm leri,

1 5 1 3 e doru.__________
Eros ve yceltme
ehveti denetleyem eyen hayvana
dnr diye y a z a r Leonardo.
Freudun Leonardo d a Vincinin
ocukluk Ans (1910) adl
denemesinden sonra, psikanaliz
yanl an lam alarla ve abartlarla
beslenen L eon ardonun Erosu
zerine bir yn sorgulam aya
taknt dzeyinde odaklan d
Leonardonun dier zelliklerinde
olduu gibi burada da
nyarglarn bir yansm asn ve
eletirinin ruh durumlarn
bulmuyor muyuz?
yakta sevimenin anatomik incelemesi

(ayrnt).______________________________

aylak konusunda bu denli
derinlemesine yazmak benim kaderim,
nk ilk ocukluk anlarmdan birinde,
bana yle geliyor ki, beikteyken bir
aylak stme stme gelip kuyruuyla
azm at ve dudaklarmn i tarafna
birok kez vurdu (Codex Atlanticus,
186b).
Bu ocukluk ans Freudun Leonardo
zerine kuramlar iin en nemli
kaynaktr; buradan u sonuca varr: Bu
durumdan etkilenen bir insan, baka
birinin kendisini aklarna adayaca gibi
kendini aratrmaya verecektir, hatta
sevmekten ok incelemeyle vakit
geirecektir.
gerekli bir ktlk (ya da bir kusur) ve

yaam koruyan bir iyilik arasnda gidip
gelen bu drt zdeyile insan doasndan
ayr dnlemeyecek zorunlulua
verdii nemi gsterir.
Ruhun tutkusu ehveti atar diye
yazd zaman da alaylarn dnda titiz
bir ahlak aradn ortaya koyar.
Leonardo ocuu olmasn istemiyor
muydu? Kardelerine yazd
mektuplardan birine ekledii bir notta
yle demektedir: Kendini gl bir
dman kazandn iin kutluyorsun,
ancak senin lmnle gelecek bir
zgrle tm gcyle ilerleyecektir o.
Byle bir mektubu gerekten yollam
mdr?
Leonardonun dedii
Ressam aka srkler
Sevime eylemi ve bunu gerekletiren
insan uzuvlar yle irkindir ki, yzn
gzellii, bu oyuna katlanlann ssleri,
ve edep olmasa, doa insan rkn
kaybederdi. Dier taraftan baka bir
yerde de yle bir gr gelitirir, erkek
cinsel organnn insan aklyla
balantlar vardr ve baz zamanlar
kendine zg bir zek gsterir, bazen
insan iradesinin dnda hareket eder ve
kendi kendine uyanr, insan bundan
utanmamak, aksine onu byk bir
merasimle sanki bir bakanm gibi
gstermelidir.
Diilik organnm yapsn ve
genilemelerini inceler, ona alayla kale
kapcsadm verir. Elenerek yazd
alayl yazlarda orospularla
deneyimlerinden sz aan birinin dilini
kullanr ve kadnlar ve din adamlar
zerine erotik fkralar anlatmakta
cmert davranr.
Cinsel hastalklardan korkmakta
mdr? Sklkla yaam kaybna neden
olan bo zevklere kar maddi manevi
salkllk nerir. ehvet remenin
nedenidir, itah yaamn desteidir,
korku ya da endie yaam uzatr. Ac
aleti korur. Leonardo grnen ama
Eer air insanlar btn canl trlerinde

en nemli ey olan aka srklyor
grnyorsa, ressamn da aynsn, hatta
daha fazlasn yapacak gc vardr, nk
n nne sevilen nesnenin bir suretini
koyar, k onunla sk sk grr, ona
pckler verir ve onunla konuur [...],
yazarn ona sunduu gzelliklerle bunu
yapamaz [...].
Tanrsal bir gzellii resmettiim bir
resmi satn alan bir k, kutsall temsil
eden yerleri yok ederek kendini hi
tutmadan resmi pebilmek istemi, ama
sonunda vicdan i ekmeleri ve akn
zevkini alt edebilmi, resmi evinden
karm. Baka bir ressamn yapt
nnde herkes esniyormu. Bakalar
yle keyif ve ehvet dolu resimler
yapyorlarm ki, resimler kendilerine
bakanlar ayn lene srklemiler: iir
bunu beceremez.
Resmin Kitab, 25.
elikili gstergeler
Leonardonun uramak durumunda
kald davadan hemen hemen bir yzyl
sonra, vakanvis Giovan Paolo Lomazzo,

ressamn yaants zerine epey bilgili
ama genellemelerde pek inandrc
olmayan bir ekilde, Dler Kitabnda
Leonardo ve byk Yunanl heykeltra
Phydias arasnda bir diyalog uydurarak
onu bir hayali kahraman yapmaktadr:
Leonardo rencim Antonio
Boltraffio, Salaiyle birlikte en
sevdiklerimdendir, onlarn ikisi de ok
bakaydlar.
Phydias Onunla Floransallarm pek
sevdii arkadan oyunlardan oynadn m?
Leonardo Hem de ka kere! ok
gzel bir ocuktu dorusu, en fazla on
beindeydi.
Phydias Bunu sylemeye utanmyor
musun?
Leonardo Niye utanacakmm ki? Bu
ilerin ustalarnn syledii gibi hibir
ura bu kadar vgye layk deildir;
bunun doruluunu da sana
kantlayacam [...].
Phydias Ne yani, yaarken
renemediim bir ey reneceim,
yle mi?
Leonardo Kendine unu syle, hl
onu bilmemek kadar irkin birey yoktur
dnyada [...]. unu bil ki erkekler
arasndaki ak yalnzca erdemlerin
(niteliklerin) rndr; erkeler ok
kk yalardan deiik sevgiler ve
arkadalklar gelitirir, bylece erkeklik
a gelince arkadalklar pekiir: bunun
dnda erkekler arasndaki ak
filozoflarn akl iin hep vgye deer
ilkelerden olmutur.
Bu tr sylevler ressamn
yaamyksnn bir ksmyla ilgilidir
yalnzca; ressam Bossi, Leonardonun
Cremona adl bir fahieyle de tensel
zevkleri tattn anlatyor. inde
Leonardonun pek sevdii Salaiyi
grdmz portrelere gelince, u
belirtilmeli ki, Leonardo 1478den beri,
Salai daha domadan bu melek
gzelliindeki delikanl tipini iziyordu
ve bu 1510a kadar da srd.
Gda ve salk
Vejetaryen Leonardo, hijyen
dkn Leonardo...
Elyazm alarnda mutfaklarn
zdevinimi ve tp reeteleri
zerine tasarlarn ortaya koyar
Leda ve Kuu y a da Uma
Kehaneti konularndaki alma
sayfalarnda, sm arladklar da
y er alr: arap ve ekm ek,
yum urtalar ve mantarlar,
minestra ve salata, am a ayn
zam an da et ve tavuk...
odex Arundel zerinde 1 5 0 2 tarihiyle

birlikte Leonardonun harcam a listesi..

nsan ve hayvanlar yalnzca bir geit, bir
gda kanal, dier canllar iin bir mezar,
bir lm han, yaamn bakalarnn
lmyle salayan, bir bozulma kndr.
(Codex Atlanticus, 207^). Leonardo bu
trden deyileri hibir ey yaratmadan
gereksiz yere konuan insanlar iin
kullanr: Bak, yalnzca besin kanal,
gbre reticisi ve kenef doldurucusu
olan insanlar vardr bu dnyada, nk
yapacak baka ileri yoktur (Codex
Frster III, 74^). Sinekler konusunda
daha korkun eyler yazar: insanlar
mezarlarndan kua dnm olarak
kacaklardr ve besinlerini alarak dier
insanlarn zerine saldracaklardr, hatta
ellerinden, masalarndan alacaklar
besinleri (Yazma I, 64a).
Hibir zaman domayacak olanlar ne
kadar da oktur
Kehanetler inde, insanlarn hayvanlara
kar zulmn knar: Saysz koyunun,
inein ve bunlara benzer hayvann
yavrularn alp boazlarm kesiyorlar ve
en barbar yntemle para para
kesiyorlar. Bir yerde de yle yazar:
Yenilen yumurtalarn iinden civciv
kmayacak demektir: Hibir zaman
domayacak olanlar ne kadar da oktur
(Codex Atlanticus, 1033a).
Bu tr knamalar Leonardonun
vejetaryen olduu kansn uyandrmtr.
Hindistandan Andrea Corsalinin
Guiliano de Mediciye yazd, 1516da
yaymlanan bir mektup bu kany
desteklemektedir. Kanl gdalardan
beslenmiyorlar, hatta aralarnda canl
olan hibir eye zarar verilmesine izin
vermiyorlar, tpk bizim sevgili dostumuz
Leonardo da Vinci gibi. te yandan
unu da anmsatalm ki Leonardo hayvan
kesmeyi denemektedir ve et satn alr.
Deniz rnleri iin de ayn eretilemeleri

kullanr: Cevizlerin, zeytin, mee
palamudu, kestanelerin ve nicelerinin de
yavrular annelerinin kollanndan alnp,
acmasz darbelerle yerlere atlyorlar,
sonra sakatlanyorlar (Codex Atlanticus,
393a).
inin ehli bir gastronom muydu?
1480de Leonardo i dndrme
mekanizmas zerine birok inceleme
krokisi izer, Codex Atlanticus'un bir
sayfasnda iki sistemi karlatrr:
Hareket ettirici enerjiyi bir arln
ekim kuvvetinin salad en geleneksel
sistem ve bir dieri ki bunun enerji
kayna pervaneyi harekete geiren
yukar doru kan scak hava akmdr
ve pervane de ii harekete geirir
(dahas atei azaltarak ya da oaltarak,
kzartmann dnme hz da deitirilir).
1506da, Codex Leicesterde, i
dndrc iin, kendisinin buhar
buluunu aklamaktadr. (Aslnda bu
yntem zaten antik alarda
uygulanyordu): Bir kp deliinden
kaynatlm su verilirse, su tamamen
buhara dnr ve bylece kzartmay
dndrr (9A, 28^).
Salk ve refah
Tp okullarnda canilerin cesetlerini
kesip biip inceliyor ve bu itici,
insanlkd alma srasnda duygusuz
kalabiliyordu (Paul Jove, Leonardo da
VincVnin Yaam, elyazmas, 1523-1527).
Ama Leonardo bu esiz anatomik
incelemelere karn, tp
uygulamalarndan ve tp dilinden
olduka uzaktr. Tuttuu notlarda basite
indirgenmi gzlemler de vardr:
Doktorlar, hastabakclar ve hastalann
banda bekleyenler, insann, yaamn,

saln ne olduunu, saln elerin
arasndaki tam eitlik ya da uyum
sayesinde durumunun iyi olacan ve de
eler aras uyumsuzluun saln
bozulmasna ve ykma yol aacan
bilmelidirler [...], ilalar, eer doru
kullanlrlarsa, hastalara salklarn geri
verirler (Codex Atlanticus Kodeksi, 730a).
Tam tersine yle de yazar: Doktorlar
hastalarndan geinir. nsanlar yle
alalacaklar ki onlarn aclarndan,
gerek zenginliklerinin, yani salklarnn
yitirilmesinden faydalanacaklar.
Leonardonun ktphanesinde bir
Salk Koruma Kitab bulunmaktadr.
Codex Atlanticus s. 213te ise on alt tane
tp dizesi vardr:
Salkl olmak istiyor musun, o zaman
uygula bu rejimi: / karnn ackmadan
yeme ve akamlan hafif ye / iyice ine
ve azna attn / pimi ve sade olsun. /
ila alan ktlk eder kendine. /
fkeden uzak dur ve ar havadan ka; /
Masadan kalkarken dik dur ve kendini
len uykusuna brakma. / arap
konusunda arya kama sk sk ama
azar azar i / ama yannda birey
yemeden olmaz ne de a karnna; /
gecikme sakn tuvaletin gelince. / Yz
koyun yatma ne de ban eerek ve iyi
rtn geceleri. / Kafan dinle ve hep
neeli ol, / ehvetten sakn ve diyet yap.
Burada Ortaa geleneklerinin
dncelerini benimsemektedir.
Leonardonun ahlak gr hayal
krkl yaratacak lde basittir. tah
olmadan gda almak nasl sal bozarsa,
arzu olmadan renim almak da bellei
sarsar (Elyazmas A l,114a).
Sk sk psikolojik yorumlar nerir:
Ressam ya da izimci yalnz olmaldr,
refah onun akimn gcn zayflatr
(Codex Ashburnham II, 27a).
Tapnma ve Son
Akam Yemei
Bir m anastrdaki yem ekhan e iin
yaplan Tapnmada gizemli
kiiler, sanki kafalar bireylerle
megul gibidirler, ederiyle bir
eyler gsterir y a da alann
dna, grlenin tesine
bakarlar. Son Akam
Y em ein de, perspektif,
grnmn uzam iinde maddi
manevi uzam a doru uzar. Ruh
kavram larnn bu iki
sahnelenmesi iki sonsuz
bayapttr.
~k jt neccim Krallarn Tapnmas iin

1 V 1 perspektif ve kompozisyon n
almalar.________________________________

Mneccim Krallarn Tapnmasnn ilk
almalarndan sonra Leonardo anlatda
masal havasndan syrlr ve ideolojik
olarak yeni bir gre ynelerek, daha
nce bilinmeyen slup ve
kompozisyonlar benimser. Son yaptta
grlecek dekor eleri yemekhane iin
tasarlad n almalarda vardr -antik
bir mimariye ait harabeler, pagan
alarla yeni an balay arasndaki
ilikilere gnderme yapma bu
elerdendir.
Yine de Leonardo, son versiyonda,
egemen perspektifin ve kompozisyonun
simetrisini salayan byk kulbenin
oranlarn kltr, Epifanyadan ok
Tapnma konusuna uyar. Tek hrgl
deve de yok olur... Ama zellikle
gelecei daha lkselletirilmi bir
boyuta yerletirerek Leonardonun
Milanoya gitmek zere Floransay
terkettiinde kurtulmaya alt Yeni
Platoncu esinine odaklanan o geometri
kaybolur. Kiiler n tabakadan
ykseliyorlarm, domakta olan
dnceler gibi yzeyde geliiyorlarm
gibi grnrler, doann ve yapayn,
insann ve Tanrnn oluumu iinde bir
yaam ak ve Epifanyanm oyuncular
evresinde cokulu bir dn yaratrlar.
Tm de sarslm, aknlk, endie,
inanamama gibi duygularn penesinde
kvranan, hareketlerinde ve duygularnda
oradan oraya savrulan kiilerdir. G
noktalar ve grnm ynleri dne dne
eylemin merkezine ynelmekte ve orada
Tanrnm vahyiyle iddet dinmektedir.
Sabit nokta Meryemdir; saya gelince
merasimli bir dzenleme ierisinde
dnmekte ve nceden takdire dair gizli
bir anlam tayan mneccim kraln
kendisine getirdii armaana doru
eilmektedir.
lk plann tesinde el kol hareketleri
yapan khin kadnlar yoktur ama
sanat, bunlar resmeden mimar, onu
taklit eden gen yardmclar, Tapnan

yeniden yapmna katlan duvarclar ve
doramaclar grnmektedir. Soldaki
Antik dekorda, bir kemer tepesinden
krlmtr, ama harabeler arasnda doa
ve zorlu yaam yeniden domaktadr.
Merkezde bir baka ykselme ve
birleme simgesi egemendir: Ka
noktasndaki mimari yaplar zerinde,
stuna kadar, ge kadar kan
merdivenler. Sada sava btn
iddetiyle srmektedir. Leonardo erdem
ile akldlk arasndaki sava gibi
valye ile ejderha arasndaki sava
konusu zerine almalarn izler. Ufka
doru alan bu dekorda, hareketli
ynlar hem efsanevi hem kahramans
bir fkeyle doludurlar: Pathos'a bir de
k dnemiyle Rnesans arasndaki
sreklilii vurgulayan simgesel bir
dnce katlmaktadr. Gemiin
harabeleri kemerler, stunlar ve Tarihin
merdivenleri arasnda doa kklerini
salmakta, hurma dallarn yeniden
yeertmekte ve Tarihin stn ve
merdivenleri arasnda, doa yine
kklerini salmakta, palmiyeleri yeile
dntrmekte, aalarn gvdeleri
broncone alegorisinde olduu gibi yani
Medicilerin all dalndaki gibi
ykselmektedir; ayn zamanda
kompozisyonun dengesi salanmakta
ayn zamanda hayat aac simgeleri
retilmektedir.
Son A kam Yemeinin tarihi ve
dinamii
Leonardo perspektif araclyla gerek
mekn, yanlsamayla yarat meknn
derinliinde geniletir. In ve
figrlerin izgisel kesinlemesiyle, bir
dizi yk, tavr, hareket ve ifadeyle
dramatik olay sahneler.
Tabann izimi (bugn artk pek iyi
seilmiyor), duvara aslm hallar,
tekneli tavan, uzaktaki manzara, Son

Akam Yemei'nin resmedildii byk
salonun perspektifinin doal bir
biimde yerletirildii izlenimi verirler.
Cepheden canlandrma sonucu, tabloda
temel k kayna yemekhanenin doal
gibi soldan gelmektedir. Klasik
heykelleri anmsatan giysileriyle on iki
havari kat simetriler olmadan, ama l
gruplar halinde dizilmilerdir:
Heyecan dolu iki akm merkeze
ynelmekte, merkezde de Isa arap
ayinini balatmakta, konunun can
alcsn noktasn da bu
oluturmaktadr.
iinizden biri bana ihanet edecek:
Btn tablo bu szn dinamiinden yola
kmakta, yzlerde, ellerde yce bir imge
tiyatrosu havasnda bu szn yanks
srmektedir. Usta ii bir natrmort
rnei olan ssl masa rts ve
masann stndeki nesnelerin uyumlu
birliktelii, neredeyse mzikal
armonilerden oluan oyunlanyla,
kompozisyonun ritmik kesimine katkda
bulunmaktadr.
Son Akam Yemei'nin zerimizde
brakt antsal etki yalnzca geni
boyutlarndan deil, mekn ve n
egemenlii arasndaki ilikiden ileri
gelmektedir. Sanki Leonardo, duvarlara
zamand ve bir anlk bir grnt
karm gibidir.
Ne yazk ki 1498te tamamlanan
resmin durumu uzun mrl olmadn
ok abuk belli edecektir. Bozulmann
temel nedeninin genel olarak
Leonardonun teknik deneyleri olduu
dnlr; ama duvarn nemlilii ve
binadaki deiimler fresk olarak
dnlmemi ama daha yava
yaplabilmesi amacyla a tempera
renklerle, ok ince organik maddelerden
ifte bir hazrlk sonucu elde edilen yal
boyalarla resmedilen tablonun
korunmasn gletirmitir.
T A N IK L IK L A R VL bi l ( .M I R
Sanat ii
makineler
U ak, denizalt, otomobil, zrhl
tank, asansr ve hatta bisiklet...
Aratrmaclarn son alm alar
insanst, y ar eytani bir
haberci, her trden buluun
(hatta bunlara zaten yzyllardr
kullanlan bulular d a dahildir)
mucidi bir Leonardo efsanesinden
uzaklam ak gerektiini gsteriyor.
Yine de Leonardonun yeni bir
teknolojik alfabe yaratt inkr
Peder Sabba da Castiglione 1549 ylnda

yaymlanan Anlar'mda Leonardonun
fenerlerin glgesinden kopartlan byk
figrleri ilk bulan kii olduunu syler.
Leonardo zdevinimli arabann ya da
matbaann, diki makinesiyle birlikte
insann en nemli bulular olduunu
syler.
Mimari bir yapt onun iin mekanik
ve hidrolik geni bir organizmadr,
byk zdevinim d btn kenti
kapsar. Hi yorulmadan geleneksel
grlerle, zamannn hayli ilerisinde
olan kendi sezgileri arasnda
karlatrmalar yaparak, yllar getike
yntemini de gelitirir: Uygulamalar ve
teknolojiler deiir, ayn mekanik
elerin kullanln deiik makine ve
ilev trlerine uygular.
edilem ez.
Silahlar: aerodinamik ve szck

haznesi
tamak iin asklaryla lir ya da

A leti
erganun._____________________
Leonardonun dik ya da eik biimde

boyutlu olan desenlerinde anlatt
olgular gzlemlerken ya da hayal
ederken kulland bak, tpk sava
makinelerini inandrc ve ba
dndrc klan zmsel grafik
yntem gibi tektir. zgr ve doal
yaratcl bunlar dntrerek, ilevleri
yalnzca topik olan anlatma, d
gcne dair, fantastik eler, estetik
gc olan bilimkurgu eleri
koymasn salar.
Leonardo 1480 ile 1490 arasnda her
trl ve her dzeyde ateli silaha merak
sarar: Fitilli akmaklar ya da sarmalms
bir yayla donatlm, sonsuz hidrolik
mimarileri anmsatan atelenen talar,
atlarn hzn ve saysn artrmak iin
ok sayda dner silahlkl yelpaze
eklinde ate eden orglu ya da 33 atl
tfekler, gemi toplar, hatta tekneli
tavan zerinde dnerek epey hacimli
bir ate reten havantopu ve son olarak

da bir circumfolgore, yani toplarla
donatlm dnen ve yuvarlak bir
platform.
Leonardo, tarihte ortaya km
silahlar iin de ok renkli yeni adlar
nerir: Alcimandre, Alobrot, Arcab,
Attanases, Bricola, Carcaflotiles,Clirp, Clot,
Frolisto, Imilcrone, Martilatro, Stringula
vb. Arkhimedesin bulduu iddia edilen
Architronc adl devrimci buharl topu da
unutmayalm; bu silahn en artc
zelliine baylr: duman, saldr,
titreimler. lmcl patlayc
kurunlarn etkilerine, ynlendirici
kk kanatl sivri kemer kafal
mermilere, bir de Cotombrot gibi havai
fiekleri andran alev kartan garip
gllelere vgler dzmektedir.
Etkileyici ve korkutucu canavarca bir
canlandrma peinde olmayan Leonardo,
daha ok dman mermilerinin isabetini
azaltmay salayacak bir aerodinamik
peindedir. Onun zrhl arac
bilimkurgudaki uan daireleri
mjdeler.
Denizcilik ve havaclk tasarmlar
Mancnklar dizisinde, ahap, ipler,
eler aras eklemlemeler, tm bunlar
olaanst bir geometri iinde yer alrlar
ve makinelerin etkilerini ve gcn
artrrlar.
Vincinin yapt bilim ve teknoloji
izimleri tarihinde tek olmasn,
yalnzca bitmek tkenmek bilmeyen
skc kantlara bavurmayan sunu
tarzna deil, ayn zamanda bir sanat
yapt olmasna, bir designe f m ii
olmasna borludur. Siennal
mhendislerin birka yl nceki
izimleriyle, Leonardonun uula
ilgili krokileri arasndaki fark ilgi
ekicidir.
H5
Yine de arl ve daha ok yev lmr

mekanizmalar yznden kanallar
eklemlemek ornilo!cri havada yaln >a
insann bir tek hareketiyle
ykselemeyecek gibi durmakladr, bilgin
Girolamo Cardanonun Leonardonun
uma hevesi konusundaki yorumu ksa
ve zldr: Vinci denedi ve baarsz
oldu. Planrleri kesinlikle daha
inandrcyd: Bir Leonardo makinesini
uurmay deneyen simgeci ressam
Arnold Bcklinin giriimlerinden
bir yzyl sonra, yakn bir tarihte bu
deney baaryla sonulanmtr, bir
deiiklik olarak yalnzca n tarafa
arl dengeleyecek bir ey
eklenmi, bir de ok hafif maddeler
kullanlmtr.
Denizcilik ve deniz alt makineleri
geree daha yakn olmutur:
Leonardonun hayatnn son
dnemlerinde, Milanoda, Vitriviusu
yaymlayan Cesariano, Sforza
atosundan Como Glne kadar deniz
altndan gidebilmitir. Leonardo
insanlarn ve hayvanlarn yzlerini
inceleyerek, ak eller, su altnda nefes
almay salayabilecek sistemler ve su
stnde yrmek iin amandralar
izmektedir. Zaman lsnn ve yldz
hareketlerinin, armoninin ve mekaniin
arasndaki ilikilere de ayn ekilde
hayranlk duymutur.
Daha garip bir dncesi de, B
elyazmasmda 20^de bulunur: ayaktan
uyandran bir alar saat. Bu zamann
tutumlu harcayanlar iin ayakl bir
saattir. u ekilde alr: Huni kar
terazide bulunan miktar kadar suyu kaba
aktardktan sonra, terazi kalkar ve
suyunu ilk kaba dker, o zaman bu
sonuncusunun arl ikiyle arpld
iin, uyuyan kiinin ayaklarn iddetle
havaya kaldrr ve insan da uyanarak
iine gider.

Tiyatro makineleri
lenler ve tiyatro gsterileri iin yapt
dekorlar ve makineler zerine
desenlerden ou bugn kaybolmu
olmasna karn, bazlar Codex
ArundeVde saklanmtr; Polizianonun
Orpheusu iin hazrlad dzenekler de
bunlar arasndadr: Arlklar
dengelemek iin kullanlan yklerle bir
da alr ve cehennemin iinden Plton
birden ortaya kar.
Codex Atlanticusta bir otomat olan
Ocel della commedia (komedya kuu),
Floransadaki Paskalya bayram iin
geleneksel araba patlatma trenleri iin
kullanlan colombinay (gvercin)
hatrlatr. Pliniusun tasvir ettii daire
biiminde bir sahne dzeneine sahip
olan Curius Tiyatrosu da bir
elyazmasmda canlandrlmtr: ok ince
uygulanm bir geometri ilkesi
uygulamas ayn anda iki deiik tiyatro
oyununun sahnelenmesini
salamaktadr.
Simya ve tarm
Leonardonun tasarlad ziraat
makineleri onun teknoloji alanndaki
geliimini (bir tek enerji kaynann dizi
halinde sonular ortaya koyduu 18.
sayfadaki otomatik skma makinesine
baknz), resim reeteleri iin malzeme
TANIKLIKLAR VIi BII.CEI R 147

arayn da gsterir. F elyazmas 42^de
Leonardo esnek bir destek (ya da bir
levha) retmek iin kimya sanat
yntemlerini anlatmaktadr. Bu plastik
maddeyi deiik renkten karmlarla
birlikte kaynatarak, iine inek ve kz
ikembelerini kartrarak ya da bir
Milano lahanas ya da marul yapra
kullanarak piirmektedir. Codex
Atlanticusta (64^) kral suyu (nitrik asit
ve kloridrik asit karm) konusunda
yle yazmaktadr: Gnei eritir.
Aslnda bu simya dntrmn
dndren, yaptlar altna boyamak
iin kullanlan reetelerin ncesindeki
ok tipik bir simyac gzlemine karlk
gelen altn gm ayrm yntemidir.
Leonardo sahte ve uyduruk bilimleri
acmaszca eletirir: Astroloji ve ruh
arma, aldatc fizyognomoni, el fal ve
simya byle bilimlerdir. Yine de
simyann kimyaya yaklat lde
saygdeer olduunu dnmektedir:
Damtmaya ilgi duyar, imbikler izer ve
porselenden imbik yapma eklini
tanmlar.
Leonardo trl temel soutma
yntemi - apkal, srekli ve
akntya kar soutma- ve
simyaclarmkine benzeyen frnlar izer;
renk ve resim cilas yapabilmek iin
aseton ve dier temel zmleyicileri
damtr. Son olarak da krlmaz fincan ve
kaplar, cam ya da sert ta taklitleri ve
maden eritme, dondurma, plastik elde
etme, deiik kaplamalar gibi her trden
ilemler dlemektedir.
Napoleonun mu yoksa Salainin mi
bisikleti?
Codex Atlanticusun yakn zamanda
onarlmas sonucu, bir sayfann ak
sak desenlerin bulunduu arka
tarafnda (tamamlanmam, belirsiz,

neredeyse ocuksu) bir bisiklet tasla
ortaya kt: Acaba Leonardonun elinden
mi kmtr bu? Hi kukusuz hayr.
Atlyesinde alan ocuklardan biri mi
yapmtr bunu peki? Acaba bu taslak
Ladislao Retinin ima ettii gibi Codexe
Napolon zamannda Fransaya getirildi
inde ya da yakn tarihteki bir onarm s
rasnda m eklenmitir? Bu bisiklet tipi
daha ok 1820 dnemini dndrmek
te deil midir? Augusto Marinoni iin
taslan sahicilii kesindir: Geni
aklklar bulunan kp biiminde dili
tekerlekleriyle bu zincirli tat tipi,
yalnzca Leonardonun yakn bir tarihte
bulunmu olan Codex Madrid Ideki bir
deseninde (10a) bulunur. Resme yeni
balayan bir renci, ustann -srad bir
ekilde khince- bisikleti bulma
srecinin ilk evresini gsteren bu izimi
almak iin beceriksizce kopya
etmitir...
Saylarn verdii zevkler ve imknsz
bulular
Leonardo hesaplardan ok holanr: Kimi
zaman mekanik bulularndan ve rmak
ile ilgili projelerinden fazlasyla kr elde
etmeyi ummakta, kimi zaman da
emberi drdllemesini zmek iin
kegenlerin sonsuz kenar saylar
zerine dnmekte ya da hemen hemen
mantkl grnen makineleriyle
rahata tayabilecei
arlklar yz milyarlarla
arpmaktadr. Kara ve
deniz mesafelerini lmek
iin yntemler gndeme
getirmitir. Olduka yakn
bir tahminle dnyann
apnn yaklak 12.500 km
^
1 1
V
1
olduunu duunmu, ama

Akdenizdeki liman saysnn 40.200den
az olmad sonucuna da varmtr.

Pacioliyle karlamasndan nce,
Leonardo basit aritmetik konularnda
zorlanyordu: Codex AtlanticusXa tek
saylarn kare kk olmadn
yazmaktadr. Dier taraftan 30 Kasm
1504 tarihli tuhaf bir notta yle sevinir:
Aziz Andreas gecesi, gece mum erirken,
gece ve zerine yazdm kt biterken,
bir saatten az bir zamanda emberi
drdlleme problemini zdm.
Telefonlar ve tek drbnler
insanlarn haberleri birbirlerine abuk
aktarabilmeleri iin bir tr iiletiim
zinciri izen Leonardo yz bin yz evde
yz beki on be dakika iinde
yeraltndan bu haberleri yanklayacaktr
diye yazar (B elyazmas, 23a). Codex
Atlanticustaki bir kehanetinde en uzak
blgedeki insanlarn birbirleriyle
konuaca ve birbirlerine yant
verebilecekleri gnn haberini verir.
Ama dnemi dnrsek sz konusu
olan telefonun icad deil yalnzca
karlkl mektup yazmaktr (1033^).
Keif sahibi Leonardo her eyden nce
hayranlk iinde unu salk veren
gzlemcidir: Gezegenlerin doasn
grebilmek iin dam a ve ay byk
grebilmek iin kendine gzlk yap,
son olarak da bir kt yapra al, diki
inesi ile onda delikler a ve o
deliklerden gnee bak (Codex
n.;._ Trivulziano, 12a) ve u sonuca
j&\ ular: Gne
kprdamamaktadr.
y
rekli hareketin incelenmesi

gjjSp^
^ (yanda); sol sayfada yakn tarihte
Codex Atlanticus'ta bulunan bir bisiklet

tasla (Acaba Leonardonun kendisine mi
aittir?)________________
Leonardoculuklar
ve La Giocondaya
tapnmalar
Leonardoculuk XIX. yzylda
dorua ular ve yanks
yzylmzn nc sanat
hareketlerinde de srer. Leonardo
her yerdedir: edebiyatta,
sinemada, tiyatroda, m zikte ve
bugn deiik mltimedya
aralarnda. nlenemez bir
ykselile, L eon ardonun sanatn
kitle iletiim aralarnn yayn
lgnl istila etmitir.
c c t eonardoculuklar ve
L^ L a Giocondaya
tapnmalar sergisi iin
kaleydoskopik amblem.
L a G io c o n d a
La Gioconda efsanesi de 1550 ylnda bir

gn Vassarinin epey ayrntl ama hayali
betimlemesiyle balar, Vassari kirpikler
gibi var olmayan ayrntlar zerinde
zellikle durur. 1625 ylnda
Fontainebleau atosunda resmi gren
Cassiano del Pozzo, yle der: Szden
baka eksii yok. 1800de Monna Lisa
Bonapartem odasna yerletirilir. 1804ten
beri Louvre Mzesinde sergileniyor, onun
iin zaman iinde vampir, hayali yaratk,
sfenks, sahte sapk, ak nesnesi, laik
Meryem ya da byk fahie, femme fatale,
erdii simgesi, Eskilerin hayal gcnn ya
da ada dncenin ete kemie
brnmesi, bir glmsemenin resmi
denmitir.
Sade onda diiliin zn bulurken,
romantik edebiyat ve dcadance edebiyat
(Oscar Wilde, Walter Pater, Josphin
Pladan, George Sand, Jean Lorrain, Jules
Laforgue) iin ise erdii bir melek gibi
szle anlatlamayacak anlalmaz bir
hayalettir.
21 Austos 1914te La Gioconda
Vincenzo Peruggia adl bir talyan
tarafndan Louvredan alnr. ki yl sonra
Floransada tekrar ortaya kacaktr.
Picassodan phelenilmi, Apollinaire
haksz yere hrszlkla sulanm,
dAnnunzio ise bo yere bu hrszla
ilham verenin kendisi olduunu
sylemitir. Bu olay tabloyu daha da nl
klm, yce ya da alak bir serap (Roberto
Longhi iin bir para yavan ekmek
dilimidir) ve kendinden gemi sanat
dmanlnn hedefi haline getirmitir.
II. Dnya Savanda emniyette olmas
iin Amboiseda ksa bir srgne gider.
1952de La Giocondann elli iki versiyonu
sergilenmitir. Bunlardan bazlar da
zgn yapt olarak tannmlardr. 1956da
bir saldrya uram, sonra 1963te
Amerikaya, 1974te Japonya ve Rusyaya
bir zafer yolculuuna kmtr.
Monna Lisada hamilelik ya da hastalk

belirtileri grenler de vardr. Zamanla ona
deniz kz, I. Franoismn metresi ya da
Atlantis Kraliesi gibi yeni deiik
kimlikler mal edilmitir. Sanat tarihileri
onu Reimsm meleiyle, Ortadoudaki bir
Roma mozayiiyle ya da Kamboyadaki
bir Khmer kralyla karlatrmaktadrlar.
Efsanevi bak bir Monna Lisa sendromu
oluturur: Ona bakan glmseyiinin esiri
olur, glmseyi gitgide bilmecemsi,
tanmlanamaz bir havaya brnr, o
zaman da tablonun btn gizemli bir
ayna rneine dnr.
1914te o zamanlar daha sprematizm
ressam olmayan Malevi La Gioconday
iki hala izer. Ksa bir sre sonra dadaist
ressam Marcel Duchamp ona byk takar
ve saygszca LHOOQ diye alay eder (Elle
a chaud au cul, [k terlemi]).
1965te Paristeki Fels Galerisi, Bay,
Bury, del Pezzo, Erro, Filliou, Gnoli,
Klasen, Rotella gibi sanatlarn katksyla,
bir La Gioconda leni tertipler. Mona
Lisa Uzman stn G. M. & G. G. Marcel
Duchampm Yksek Himayesindeki bu
lende Duchamp bir iskambil kartnn
arkasna nl bayann resmini bile izer.
F t ris t L eo n ard o
Fotodinamizm ve aeroresim zerindeki

kuramlar Leonardodan esinlenen talyan
ftristleri zellikle makineye olan
cokulu yaknlklaryla teknolojik ve
mimari topyalar asndan ona ok
yakndrlar. Ama La Giocondadan nefret
ederler. Carra onu yavan diye
deerlendirir, Ardengo Soffici ise aptal
koca kafasn eletirir, ancak ishal ilac
olarak ie yarayacan syler. Dier
taraftan Ungaretti yle dnecektir:
Belki de ftrizmin eksii Leonardo gibi
bir adamd, zamannn biliminden ve
sanatndan hi geri kalmayan biri, sanat
bilimin yolculuk ettii yere getirmeyi
becerebilirdi. Sanatn byl yn
[ftrizme] tamamen kapal kalmtr.
(Ftrizm zerine, 1927).
T i y a tr o d a
ve
a r k la r d a
Leonardovari bir romanc olan Jules

Verne, 1874te Monna Lisa ad-l bir komedi
yazar. Leonardoya tapanlardan biri olan
dAnnunzio bir Kayalklar Madonnas, bir
Leda ve Kuu yazm, bir de en
nemlisi La Gioconday alan Adam
adnda bir film senaryosu kaleme
almtr.
Bob Dylan, Nat King Cole ve Elton
John Leonardodan arklar yapmlar.
Eisenstein, Tarkovsky, Dali ve Bunuel gibi
byk ynetmenler de Leonardo
efsanesini kendisine yarar bir
biimde, yani sinemada
canlandrmlardr.
Sanat, sosyoloji, gstergebilim
Leonardo simgecilerden, Raffaello ncesi
akmn sanatlarndan, izlenimcilerden,
kbistlerden, gerekstclerden Pop
Arta, Kavramsal Sanata, Fluxusa ve
grafitizme kadar birok sanaty
etkilemitir. Efsanesi ada sanat sanki
bir taknt gibi megul etmekte, rnein
Jean Margatnm Bizarre adl yapt
ierisinde 1959da yaymlad La
Gioconda Krclk zerine ve 1969da
Jean Suyeuxnn Jeux Jocondeu gibi
artc yaptlar dourmutur. Bu
alandaki saysz inceleme ve
monografilerin tamamn gndeme
getirmeyerek, yalnzca La Gioconda
konusundaki byk sergileri
anmsatabiliriz; 1971de Tokyo ve
Paristeki Man Rayin tantt sergi ve
1978 Duisburg sergisi, ayn zamanda
Whitney Museumda Art About Art ve
1993te Louvreda, La Gioconda
evresinde adl bir blmle birlikte
Kopyalamak Yaratmak sergisi.
1972den bu yana Archivio dei
Leonardismi (ki 1993ten bu yana
Museo ideale de Vinciye baldr),
Leonardonun yaptnn her trl
kullanlnn btn belgelerini
toplamaktadr.
150 EKLER
KAYNAKA 151
KAYNAKA
Yaamykleri
- Bibliografa Vinciana, Ettore Verga ynetiminde,
Milano, 1931.
- Bibliotheca Leonardiana 1483-1989, Mauro
Guerrini, Milano, Editrice Bibliografia, 1990.
- Raccolta Vinciana (1 9 0 5 -1 9 9 5 arasnda
yaymlanan 2 6 say) Ettore Verga ynetiminde
ve gnmzde Agusto Marinoni ynetiminde.
- Achademia Leonardo da Vinci. Journal of
Leonardo Studies and Bibliography of Vincia, Cario
Pedretti ynetiminde, 8 cilt, Floransa, Guinti,
1988-1995.
- Carlo Pedrett. A Bibliography of his Work on
Leonardo Da Vinci and ihe Renaissance, Pellerano
Ludmer, J. ynetiminde, Los Angeles,
University of California, 1984.
Leonardo da Vincinin Yazlar
- Les Carnets de Lonard de Vinci, P. Valrynin
nsz, E. Mac Curdynin giri, tasnif ve
notlaryla, Paris, Gallimard, 1942.
- Trait de la peinture, A. Chastel tarafndan
evrilen ve sunulan metinler, Paris, BergerLevrault, 1987.
- Manuscrit sur le vol des oiseaux, yayma
hazrlayan A. Marinoni, eviren S. Bramly,
nsz Andr Chastel, Paris, Les Incunables,
1989.
- The Litterary Works of Leonardo de Vinci, A
Commentary to J. P. Richters Edition by C.
Pedretti, Los Angeles University of California
Press, 1977.
Sergi Kataloglar
- Le Codex Hammer de Lonard de Vinci, Jane
Roberts ynetiminde, sergi katalogu ve C.
Pedrettinin giriiyle, Paris, 1982.
- Laboratorio su Leonardo, Milano, IBM, 1983.
- Lenardo: il Cdice Hammer e la Mappa di Imola
presentad da Cario Pedretti, Bologna sergisi
katalogu, Floransa, Giunti Barbera, 1985.
- Lonard de Vinci ingnieur et architecte, Paolo
Galuzzi ve Jean Guillaume ynetiminde, sergi
katalogu, C. Pedrettinin girii, Montreal Gzel
Sanatlar Mzesi, 1987.
- Leonardo da Vinci, Londra sergisi katalogu, M.
Kemp ve J. Roberts ynetiminde, Yale
University Press, 1989.
- Leonardo artista delle macchine e cartgrafo, R.
Campioninin sergi katalogu, C. Pedrettinin
sunuu, Floransa, Giunti, 1994.
- Les Ingnieurs de la Renaissance de Brunelleschi

Lonard de Vinci, P. Galuzzi ynetiminde,
Floransa, Giunti, 1995, Franszca evirisi Cit
des sciences et de lindustrie pour la traduction
franaise, Paris, 1995.
- Leonardo da Vinci. Dlia Natura, peso e motto delle
acque. Il Codice Leicester, Venedik, Milano ve
Roma sergi katalogu, F. Zerinin sunuuyla,
Milano, Electa, 1995.
ncelemeler ve Monografiler
- Leonardo Saggi e ricerche, Leonardonun
doumunun 500. yl dnmnn kongresi,
Roma, Istituto poligrafico di Stato, 1954.
- Leonardo e Milano, antoloji, G. A. DellAcqua
ynetiminde, Milano, Banca popolare di
Milano, 1982.
-Alberti de Mazzeri, S., Leonardo da Vinci, Paris,
Payot, 1984.
-Baktin, L. M., Leonardo da Vinci, Roma-Bari,
Laterza, 1988.
- Baldini, U., Un Leonardo inedito, A. Paolucci ve
A. M. Petrioli Tofaninin sunuuyla, Floransa,
Universit Intemazionale dellArte, 1922.
-Bguin, S., Leonardo da Vinci, Paris, Louvre RMN, 1988.
-Beltrami, L. ynetiminde, Documenti e memorie
riguardanti la vita e lae pere di Leonardo da
Vinci, Milano, Treves, 1919.
- Berdini, F., La Gioconda chi ? F. Cardininin
sunumuyla, Roma, Tomo edizioni, 1989.
- Bora G.nin ynetiminde, Disegni e dipinti
leonardeschi delle collezioni Milanoesi, Milano,
Electa, 1987.
- Bramly, Serge, Leonardo de Vinci, Paris, J.- C.
Latts, 1988.
- Brion, M., Leonardo de Vinci, Paris, Albin Michel,
1952.
- Caroli, F., Storia della fisiognamica. Arte e
psicologia da Leonardo a Freud, Milano,
Mondadori, 1995.
- Chastel, A. Art et humanisme Florence au temps
de Laurent le Magnifique, Paris, P.U.F, 1952.
- Chastel, A., LIllustre Incomprise, Paris,
Gallimard, 1988.
- Cianchi, M., Les Machines de Lonard, C.
Pedrettinin girii, A. Vezzsinin ikonografyasi,
Floransa, Becocci, 1982.
- Clark, K., A catalogue of the Drawings of Leonardo
da Vinci in the Collection of Her Majesty The
Queen at Windsor Castle, Cambridge, 1935, 2.
bask, C. Pedrettinin katksyla, Londra, 1968.
- Cogliati Arano, L., Marinoni, A. ynetiminde,

Leonardo alVAmbrosiana, Milano, Electa, 1982.
- De Micheli, M., Leonardo, luomo e la natura,
Milano Feltrinelli, 1952.
- Eissler, K.R., Leonardo de Vinci, Psikanalitik
inceleme, Paris, P.U .F., 1980.
- Fiorio, M.T., Marani, P. C. ynetiminde,
Leonardeschi a Milano. Fortuna e collezionismo,
Milano, Electa, 1991.
- Firpo, L., Leonardo architetto e urbanista, Turin
Utet, 1971.
- Freud, S., Un souvenir denfance de Lonard de
Vinci, Paris, Gallimard, 1987.
- Garin, E., Scienza e vitale civile del Rinascimento,
Bari, Laterza, 1980.
- Gille, B., Lonard et les ingnieurs de la
Renaissance, Paris, 1964.
- Gombrich, E.H., Apelles Heredity, Oxford,
1976.
- Gould, C., The Artist and the Non-Artist, Boston,
N.J.G.S., 1975.
- Guillerm, J.P ., Lille, Tombeau de Lonard de
Vinci, le peintre et ses tableaux dans lcriture
symboliste et dcadente, Presses universitaires,
1981.
- Heydenreich, L. H., Invito a Leonardo, IUltima
Cena, C. Bertellinin nszyle, Milano,
Rusconi, 1982.
- Kemp, Martin, Leonardo da Vinci, Le mirabili
operaioni della natura e delluomo, Milano,
Aenoldo Mondadori, 1982 (Londra, 1981).
- Grard Madani, J. P., Lonard de Vinci,
Mythologie ou thologie?, Paris, P.U.F., 1994.
- Marani, P. C., Leonardo, Milano, Electa, 1995;
Leonardo de Vinci, Franszca evirisi Franoise
Lifran, Gallimard/Electa, 1996.
- Marani P. C. ve A. Vezzosi ynetiminde
Leonardo. La pittura, metinler: Argan, Berti,
Marchini, Brown, Alpatov, Kustodieva,
Heydenreich, De Campos, Becherucci, Gould,
Brizio, Rosci, Russoli, Repinska, Arasse,
Pedretti, Huyghe, Clark, Rudel, Meller, Calvesi
ve Fabian; Floransa, Giunti, 1977 ve 1985.
- Migliore S., Tra Hermes e Prome. Il mito di
Leonardo nel Decadentismo europeo, De C.
Pedrettinin giriiyle, Floransa, Olsckhi, 1994.
- Ottino dalla Chiesa, A. ynetiminde, Lopera
complta di Leonardo pittore, M. Pomilionun
sunuuyla, Rizzoli, 1967.
- Pedretti, C., Leonardo Architetto, Milano, Electa,
1978.
- Pedretti, C., The Codex Atlanticus of Leonardo da
Vinci. A Catalogue of Its Newly Restored Sheets,
New York, 1979.
- Popham, A.E., The Drawings of Leonardo da

Vinci, Londra, 1946, Paris.
- Reti, L. ynetiminde, Leonardo, Mondadori,
Milano, 1974.
- Richard Turner, A., Inventing Leonardo,
Berkeley-Los Angeles, University of California
Press, 1993.
- Solmi E., erittin vinciani. Lefonti dei Manoscritti
di Leonardo da Vinci e altri studi, dE. Garinin
sunuuyla, Floransa, La Nuova Italia, 1976.
- Valry, P., Ecrits sur Lonard, uvres, Paris, La
Pliade, Gallimard, 1957.
- Yourcenar, M., Le Temps ce grand sculpteur,
Paris, Gallimard, 1983, yeni bask 1991.
- Bulletin de lAssociation Leonardo de Vinci,
Amboise (Jean Guillaume, Leonardo da Vinci
ve Fransz Mimarisi, no 15, Aralk 1975)
Alessandro Vezzosinin yaptlar arasnda:
- Leonardos Return to Vinci: The Countess de
Bhague Collection, C. Pedrettinin giriiyle,
Amerikadaki gezici Berkeley sergisi katalogu,
1980, New York, Johnson Reprint, 1981.
- Leonardo dopo Milano, giri C. Pedretti, metin:
G. Dalli Regoli ve P. Galluzzi, Florensa, Giunti,
1982.
- Leonardo e il Leonardismo a Napoli e a Roma, giri
C. Pedretti ve deiik yazarlarn katksyla, sergi
katalogu, Florensa, Giunti, 1983.
- Codicie marchingegni 1 4 8 2 -1 5 1 3 , Vinci, 1993.
- La toseana di Leonardo, Floransa, Becocci, 1984.
- Leonardo. Art Utopia and Science, C. Pedrettinin
giriiyle, Toronto sergisi katalogu, Floransa,
Giunti, 1987.
- Leonardo scomparso e ritrovato, giri C. Pedretti,
sergi katalogu, bildiriler: M. Calvesi, L. Firpo,
A. Marinoni, C. Pedretti, Floransa, Giunti,
1988.
- Attualit di Leonardo, C. Pedrettinin giriiyle,
Roma sergisi katalogu, Floransa, Giunti, 1989.
- Vinci e Leonardo, II sigillo dei Vinci, StrumentiMemoria, Vinci, 1989.
- Leonardo da Vinci, Aktualits s mitoz, Museo
ideale, Vinci-Floransa, Budapete sergisi
katalogu, 1991.
- Arte e cultura della terra, II vino di Leonardo,
Floransa, Morgana, 1992.
- Le trame del genio, Prato, Texma, 1995.
- 1 Vinci nelle Vite del Vasari, Vinci, M1LDV, 1996.
Bir Cd-Rom:
- Leonardo. La pittura digitale, Floransa, Acta,
1988.
152 EKLER
RESMLERN LSTES
27sag A. V errocchionun
RESM LER LSTES
atlyesinde Leonardo,
K aranfilli M eryem ,
L.V. = Leonardo da Vinci
G inevra B encinin
MILDV = Museo ideale
Portresi, ayrnt, bkz s.
Leonardo Da Vinci
kontlarnn atosunun
kulesi ve S. Croche
39.
11 L.V., Su burgalarn
KAPAK
1 6 -17a Vinci, Guidi
gzlem leyen, dnen

adam incelemesi
kilisesinin pencereli
am kulesi.
18 A chadem ia Leonardi
M echiniye mal
edilm itir, Santa Maria
doru.
4 7 ,5 cm , M nih, Alte
del Fiore fenerinin
Buketti Kadn, 1 4 7 5 e
incelem esi, 147 8 'c
Pinakothek.
restorasyonu esnasnda
doru, mermer.
doru, Venedik,
22so l D onatellonun
atlyesi (acaba
Bartolom eo Bellano
otoportre midir?),
gravrlerinden
d ellAccoglienza,
Ambruaz ktphanesi,
1 5 1 3 -1 5 1 6 ya doru,
altsndan biri, 1 4 9 8 e
m erm erden alak
M iln. C odex
W ind sor R L 12579.
doru.
kabartm a, ayrnt,
BLM I
m akinesi iin resim.

Paris, Louvre Mzesi.
ufalayc (zeytin ya da
ceviz skm a aleti),
12 L.V., Karakter ve
aynnt, 1 4 9 4 -1 4 9 6 a
rem e zerine notlarla
doru, M adrid l
M adonnas (L.V .),
birlikte anatom ik
elyazm as, 4 6 b .
ayrnt, bkz. s. 5 5 , Son
incelem eler, 1 5 0 6 -
A kam Yemei, ayrnt,
1 5 0 8 e doru, W eim ar,
n o tlan , 1 5 1 7 -1 5 1 8 e
bkz. s.77.
Schlossm useum .
doru, C odex Arundel,
Arka kapak: K ayalklar
Srt: Vitruviusa gre

oranlarn incelenm esi,
ayrnt bkz. s.67.
GR
13 Tatan alak
kabartm a, 10. yy.,
ve dier iekler,
1 5 0 8 e doru,
2 4 5 a> ayrnt.
19 L.V. V incideki
V inci, Gretideki
Doccia deirmeninin
St.A nsano Roman
arklarm ve renkleri
Kilisesi.
tme incelem eleri,
14 L.V. nsan rahmi,

1. L.V., Betleem yldz
1 8 -1 9 L.V., Geometri
1 5 1 0 a doru, ayrnt,
W indsor R L 1 9 1 0 2 b .
14a 8 Kasm 1 4 5 8 de
1 5 0 4 e doru, Cod.
A ti, 7 6 5 a, aynnt
20 Leonardo tarz alt
keli karolar, XVI.
Orbignano S. Maria
del Pruno Kilisesi.
22sa M ino da Fiesole
ve atlyesi, ocuk sa
ve M eryem , 1 4 6 5 -
della N eve M anzaras,
M adonnas, ayrnt,
Ser Pietro (Piero) Da
1 4 7 3 -1 4 8 l e doru,
Paris Louvre Mzesi;
V inci noter nian. Los
MILDVnin yeniden
L ed a incelem esi,
Angeles, Belt Library
kurduu ekliyle.
tun, Floransa,
Palazzo Vecchio.
4 - 5 L.V., Kasrga
incelem esi, ayrnt,
1 5 0 8 -1 5 1 0 a doru,
W indsor R L 1 2 6 6 9 ve
Mjdenin meleinin
ayrnts, Floransa,
M anastr Yemekhanesi.
6 -7 L.V., L eda sa
incelem esi, ayrnt,
20a A zize M aria

M adelena, Neri di Bicci
Da V incin in kadastro
ve Rom ualdoya mal
zerindeki
beyannam esi, aynnt,
edilen ok renkli
tahtadan Donatello
2 5 A. V errocchio,
Yunuslu ocuk, ayrnt,
2 6 A. V errocchio, Davut,
aynnt, Ulusal Bargello
Mzesi.
2 6 - 2 7 Loranza di Credi
W ashington, Ulusal
mdahalesi olmu
Galeri.
3 0 Acaba A.
Leonardo mu?, ocuk

doru, pim i toprak,
Roma, Aglietti
Gallaudt koleksiyonu.
31 sol A. Verrocchio
D reyfus, 1 4 7 0 e doru,
atosu.
V incideki S. Croche
R L 12685.
tahta zerine
kilisesi haritas, ayrnt,
21 Giovanni Pisano,
yalboya, 1 5 ,7 x 12,8
1 5 7 6 ya doru,
1 5 8 0 e doru,
P eygam ber, Pistoiada
cm , W ashington
W ind sor R L 1 2 3 7 8 ve
Floransa, Devlet Arivi.
Kutsal Andrea
Ulusal Galeri.
Gzellik.
Yemekhanesi.
36 Mjdenin bir
40 st Compagnia di San
Luca kitabnda
ayrntsnn
Lionardo de Ser Piero
radyografisi, Floransa,
da V inciyle ilgili not,
M anastr Yem ekhanesi.
1 4 7 2 , Floransa, Gzel
36so l alt L.V.,

Yem ekhanedeki
Mjdenin m eleinin
Sanatlar Akademisi
Arivi.
40orta Olanclk
Benois veya iekli

M eryem , 1 4 7 8 -1 4 8 2 e
doru, 4 8 x 31cm ,
tahta zerine
yalboya, SenPetersburg, Ermitage.
4 4 st L.V., Kedili
M eryem incelem esi,
1 4 7 8 e doru, (belki
Christ Church Koleji.
birlikte zabta
(M anastr
tezkeresi, Floransa
Yem ekhanesindeki
Devlet Arivi.
M jde v e T apnm a),
Louvre.
31sag L.V., Kondottiero
36sag alt
Profili, 1 4 7 3 -1 4 7 7 e
Yem ekhanedeki
doru, Londra, British
Mjdenin m elek
Museum.
aynnts.
3 2sol A. V errocchio Aziz
Louvre.
doru, W indsor
olarak Erdem i Ssleyen
Floransa, M anastr
1 4 7 6 tarihli Leonardo
gelmektedir).
kom utanlarnn
zerine, 9 8 x 2 1 7 cm ,
Louvre.
44so l L.V., M adonna
da Vincinin adyla
Ulusal Bargello
ayrnt, M ilano, Sforza
tarafnda am blem
1 4 7 1 -1 4 7 4 , O xford,
nian, Floransa,
ayrnt, 1 5 0 3 e
Portresinin arka
profili, m erm er, Paris,
Kilisesinden
taraftarlarnn
Mjde, 1 4 7 0 -1 4 7 5 ,
tutkal ve yalboya
Cnotaphe Forteguerri
iin , 1 4 7 8 , Paris,
incelenm esi,
1 4 7 8 e doru, tahta
2 7 so l A. Verrocchio
Galeri.
39 st G inevra Bencinin
(Leonardoya da mal
edilm itir) M elek,
ayrntsnn
zerine yalboya,
1 6 x 6 0 cm , Paris,
sapmas iin incelem e,
ve V errocchio atlyesi,
4 3 a lt A. Verrocchio
mal edilm itir), Scipion
Mzesi (Vinci S. Croce
2 0 -2 1 L.V., Arno
3 4 -3 5 Leonardo da Vinci
3 8 ,8 x 3 6 ,7 cm ,
atlyesi (Leonardoya
T om asnn nanszl,
Salla delle Asse,
8 -9 L.V., Tufan, ayrnt,
1584.
(acaba Leonardonun
V incinin Ortaa
Mzesi.
ayrnt, 1 4 7 8 e doru,
tutkal ve yalboya,
doru. Floransa,
1 6 -17 Guelfe
K a d er Alegorileri,
(ayrnt, alt taraf
temsili, Discorsi
Giunti, Floransa,
(acaba Leonardoyla
atlyesi (Leonardoya
mal edilen) M adonna
W indsor R L 1 2 5 1 6 ve
3 4 Vinenso Borgini
Bencinin portresi
manzara aynnts
birlikte m i?), Mjde,
16 S. Chom unis de
4 3 s L.V., Z a fer ve
blm.
Londra British
Em poli, Collegial
biem inde, 1455.
39alt L.V., G inevra
Yem ekhanesi resimler
M useum.
ayrnt, 1 4 6 8 -1 4 8 l e
Floransa Devlet Arivi.
d ellAccademia.
doru, tahta zerine
3 0 x 4 0 x 2 1 cm ,
Yemekhanesi.
Gallcria
Ulusal Mzesi.
kesilm i), 1 4 7 5 e
sa, 1 4 7 0 -1 4 8 0 e
Floransa, M anastr
Floransa, Bargello
Floransa, M anastr
Floransa vaftiz yeri
atlyesinde yaplan bir
Tapnm as, aynnt,
kurulan iskele, 1 6 0 1 ,
tarafndan yaplan
M anastr Yemekhanesi
resim ler blm.
2 4 Mneccim K rallarn
Manasn: Yemekhanesi,
42sag st l apnm a
ocuklu M eryem ,
V errocchionun
BLM II
meleklerin ayrnts.
38sag al A. V errocchio,
M elek A rasndaki
1 4 7 3 , Floransa,
Iparmveszeti mzesi,
o f Vinciana.
m al edilm itir), ki
Collegial mzesi.
2 2 -2 3 L.V., Aziz M aria
inisi, Budapete
1 4 -1 5 1 4 5 7 yl Antonio
atlyesi (Peruginoya
doru, Londra Ulusal
yy.dan kalma Endls
ayrnt, 1 5 1 0 a doru,
s. 2 2 -2 3 .
2 8 -2 9 Verrocchio
mudur?), 1 4 7 2 ye
szlem esinin altnda
W indsor RL12 5 1 6 .
2 8 M an zara, aynnt, bkz
1 4 6 7 e doru, Em poli,
Vecchietti Rucellai
W indsor R L 12424.
2 -3 L.V., K ayalklar
Meryem, 1478 1485'e

doru, Floransa,
1 4 7 2 ye doru, tahta
(L .V .), aynnt,
doru, bir vida
38sol alt Isa'nn Vaftizi,
zerine yalboya, 6 2 x
m u?), M adonna
18a L.V., Otom atik
33alt Ghcrardo
M ubteemliiyle
Kilisesinin krss,
Vincinin Vinci
Atlanticus, 1 5 8 b 1 5 1 3 e
Floransa, Manastr
Yemekhanesi.
ayrnt, 1 2 9 8 -1 3 0 l e
(acaba ideal bir
n kapak: La G ioconda
Floransa,
Bartolini-Salim beni.
O rsanm ichele.
32sa L.V., Kyafet
incelem esi, 1 4 7 1 1 4 7 5 , tutkal boya, 2 8
x 15, zel koleksiyon.
37sol Yem ekhanedeki
davasyla ilgili olarak,
40alt Y aklam a (m im ari

dekorasyon ve ekil
incelem esi), 1 4 8 0 e
Mjdenin rahle
doru, Baillon Bonnat
ayrnts.
Mzesi.
37sa A. Verrocchio, Pier
I S3
41 st L.V., T ek Boynuzlu
de 1 4 8 3 ). Londra
British Museum.
4 5 L.V., el incelem esi
1 4 7 1 -1 4 8 1 e doru,
W ind sor R L 1 2 6 1 6 .
4 6 st L. Da Vinci
Prospektograf, 1 4 8 0 1 4 8 2 e doru, Cod. A ti
5 a, aynnt
ve Giovanni de Medici
H ayvanla G en Kz,
m ezarlan, ayrnt,
1 4 7 8 -1 4 8 0 e doru,
presler ve m akineler,
1 4 7 0 -1 4 7 2 , Floransa,
Oxford Ashmolean
Valdam o manzaras,
Mzesi.
su altnda nefes alma,
San Lorenzo.
38so l L.V., A. V errocchio
41 alt Yal ve Gen A dam ,
4 6 a lt L.V., Hidrolik
1480e doru, Cod. A ti,
atlyesi (acaba S.
1 4 7 8 , Floransa,
Utili, Bal M elek ve
Botticelliyle birlikte
M anastr Yem ekhanesi,
Tobie, Santa Maria del
m i?), sa nn vaftizi,
desenler blm.
Fiorenin kubbesinin
1 4 7 0 -1 4 7 6 ya doru,
alm alarnn ayrnts,
tutkal ve yalboya,
Lippi, M elekler ve
m ekanizm alarnn
1 4 7 0 e doru,
177 x 151 cm ,
A zizlerle Birlikte Btn
incelem esi ve elerine
33orta Giovanni Batista
42sol st Filippino
1 0 6 9 a.
4 7 st A lternatif akm
srekli akma
dntrm e
K '.M I KN I M KM I v ,
154 EKLER
ayrtrma, 1 4 8 0 e
C (B1 elyazm asn d a
doru, Cod. A ti. 3 0 b .
eklenm i, Ash. 2 0 3 7 )
47 st L.V., Yanstc alet,
54alt orta L.V., bulm aca,
cm ., Cracovie
Czatoryski Mzesi.
6 0 L.V., Kelimeler Listesi
1 4 8 7 ye doru, Cod.
A ti ,-8 5 0 a.
66alt L.V., Bir kafatas
1 4 8 0 e doru, aynnt,
1 4 8 8 e doru,
ve Karikatr, 1478-
kesim i, 1 4 8 9 a doru,
Cod. A ti., 8 1 2 a.
W indsor R L 12692.
1 4 9 0 a doru, Cod.
W indsor R L 19058.
47alt L.V., M otorlu araba

incelem esi (tiyatro
iin ), 1 4 7 9 a doru,
Cod. A ti, 8 1 2 a.
55sol L.V., K ayalklar

M adonnas, 1 4 8 3 1 4 8 6 , tahta stne
yalboya (1 8 0 6 da
Trivulziano, 3 0 a.
6 0 -6 1 L.V., Deneyimli
renciye ait, 1 4 9 0 a
doru, Cod. A ti, 5 2 0 a.
67 st L.V., Vitriviusa
gre oranlarn
incelenm esi, 1 4 9 0 a
doru, Venedik
6 1 L.V., 12 kulalk
Accadem ia Galerisi.
x 1 2 0 cm , Londra,
piram it eklinde
67alt L.V., Bir kilisenin
1 4 8 1 -1 4 8 2 , aa
National Gallery.
parat, 1 4 8 5 e doru,
ii, apsit, 1 4 8 8 e
stne tutkal ve
55sa L.V., (ve atlye)
Cod. A ti, 1 0 5 8 a .
doru, W indsor
4 8 L.V., M neccim
K rallarn Tapnm as,
tuvale aktanlm ), 199
62 st L.V., Sonsuz vida,
yalboya, 2 4 6 x 143
K ay alklar M adonnas,
cm , Floransa, M anastr
1 4 9 3 -1 5 0 8 e doru,
1 4 8 7 ye doru, B
Yemekhanesi.
tuval zerine
elyazm as, 8 3 b , Institut
49o rta L.V., T apnm a
yalboya, 1 8 9 x 1 2 0
incelem esi, 1 4 8 0 -
cm . Londra National
1 4 8 l e doru, Paris,
Gallery.
Ulusal Gzel Sanatlar

Okulu.
49alt L.V., A ziz
Hieronym us, 1 4 8 2 ye
56st L.V. Kadn Yz,

1 4 8 3 e doru, Torino,
Real Ktphanesi.
56alt L.V., K ayalklar
de France.
62alt L.V., U an m akine,
1 4 9 4 -1 4 9 8 e doru,
M adrid I elyazm as,
6 4 a.
62sag L.V., Balkadamlar
iin nefes alma sistemi,
doru, aa stne
M adonnas, Louvre,
tutkal ve yalboya,
ayrnt: bro.
Arundel, 2 4 b .
103 x 7 4 cm , Roma,
Vatikan Resim Mzesi.
BLM III
5 7 L.V., K ayalklar
68 st L.V., M ilano iin

ehircilik almalar
(Pilot Plan), 1 4 9 3 e
doru, Cod. A ti 1 8 4 b .
68orta L.V., ift kl
merdiven, 1 4 8 7 ye
doru, B elyazm as,
15 , Institut de
France.
68alt L.V., 12 Apsitli
m abet, 1 4 8 7 -1 4 8 9 a
doru, B elyazm as,
M adonnas, Louvre,
tarafndan harekete
5 6 , Institut de
ayrnt: melek.
geirilen kundakl yay,
France.
58orta L.V., Atlyesi

(kom pozisyon ve
5 0 L.V. K ayalklar
6 3 L.V., Yirmi insan
RL12609b .
katlm acaba
1 4 8 4 -1 4 8 8 e doru,
Cod. A t i, 1 0 7 0 a.
64 s L.V ., Aristotelesin
6 9 L.V., Mimari zerine

alm alar, 1 4 8 7 1 4 9 0 a doru, B
72 alt L.V., Sforza ant

1 4 9 0 a doru,
ge irilm i), giriik
W indsor R L 1 2 3 5 8 a .
b i t k i l e r v e v i s i
lkgi,|| k o n in u m
73 L.V., Saat yay, 1 4 9 4 -
A ti, 1 9 9 a.
5 2 -5 3 st L.V. Dzmece,
Petersburg, Ermitage.
58alt L.V., (acaba
Hamburg, Kunsthalle,
no 2 1 8 4 7 .
64alt L.V., Fantastik
doru, W indsor
R L 12613.
70 st sa L.V., Grotesk
Magripli Ludovicoya
bakalar da var
hayvanlarla birlikte
kafa, 1 4 9 0 dan sonra
tantma m ektubu,
m dr?), Mzisyen,
Ayna ve Gne
1 4 8 2 y e doru, Cod.
1 4 8 7 ye doru, tahta
Alegorisi, 1 4 8 5 - 1 4 9 0 a
(acaba 1 5 0 8 m i?), zel

koleksiyon.
A ti 10 8 2 r.
doru, Paris, Louvre
31 m . Milano,
Desenler Blm.
5 2 -5 3 alt L.V. Orakl

araba, 1 4 8 3 -1 4 8 7 ye
Ambrosiana Resim
doru, Londra British
Mzesi.
Museum.
5 3 M agripli Ludoviconun
5 8 -5 9 L.V., Yal ve Gen

A dam , 1 4 9 0 -1 4 9 5 e
portresi, de la pala
doru, Floransa,
Sforzesca diye anlan
Manastr Yemekhanesi
usta Pala Sforzescann
Desenler Blm.
ayrnts, M ilano, Brera
59 L.V. K akm l Kadn,
Resim Mzesi.
54st L.V. Lir deseni,
1 5 0 6 -1 5 0 8 e doru, f
1 4 8 9 -1 4 9 0 a doru,
tahta zerine
yalboya, 5 4 ,8 x 4 0
65 st L.V., Biim
incelemeleriyle birlikte
b ir sayfann ayrnts,
1 4 8 8 - 1 4 9 l e doru,
65alt L.V., Kskanlk
Alegorisi, 1 4 8 5 e
70alt L.V., D an ae
sahnelem esi iin
alm a, New York,
M etropolitan Museum.
71 L.V., G rotesk nsan,
ayrnt, 1 4 9 0 , (arkas
iin olduu gibi 1508),
W indsor R L 1 2 5 8 5 3 .
72 st L.V., Sforza
I ">02, a y rn , m,lml,
d o ru , M ilan o,
I opkp arivin I
m ekanizmas, 1 4 9 4 1 4 9 6 ya doru, M adrid

I elyazm as, 14a .
74all L.V., Bilm ece, Fal
S f o r z a l a r a t o s u .
81 st L.V. okulu, O n iki
1 5 0 2 yc doru,
W indsor R L 12682.
Proportionesinden
1 4 9 7 ye doru, Cod.
yararlanlarak, Luca
hareketle ip
dokuyacak bir ara
Pacioli, 1 4 9 8 e doru,
M ilano, Ambrosiana
ktphanesi.
81 alt L.V., O ranlar ve
iin alm alar, 1 4 9 5 e
oranlar durum u aac,
doru, Cod. A ti,
Luca Paciolinin
1090b .
Sum m a arithm eticasna
7 6 L.V., Mcevherli
gre (Venedik 1 4 9 4 ),
Kadn, 1 4 9 5 e doru,
1 5 0 4 e doru, M adrid
tahta zerine
II elyazm as, 7 8 a .
yalboya, 6 3 x 4 5 ,
Paris, Louvre.
BLM IV
temelinde sva zerine

tutkal ve yalboya,
4 6 0 x 8 8 0 cm , Milano
7 8 L.V., Son A kam

Yem ei, masa zerine
natrmort.
78alt L.V., Son A kam
Yemei, Yahuda, Petrus
ve Yuhanna.
7 9 L.V., Son A kam
Yemei, nakl masa
rts zerinde
natrm ort, Taddea ve
Sim on.
8 0 L.V., Sala delle Asse
ayrnts dkm ,
M ilano, Sforzalar
atosu.
80alt L.V., Dekorasyonda
kullanlan deniz
8 2 L.V., A zize A nna iin

taslak, aynnt, 1 5 0 7 ye
doru, Londra,
National Gallery.
8 3 L.V., Pera ve stanbul
deirmenleri zerine
iki incelem e, 1 5 0 2 1504. M adrid II
elyazm as, 5 5 b .
8 8 so l L.V., Tivolideki
Adrian villas iin
kroki, 1 5 0 1 e doru,
88sa L.V., Davut,
W indsor P 1 2 5 9 1
aynnts, 1 5 0 6 -1 5 0 8 .
89 st L.V., Kuzuyla
Oynayan ocuk
1 5 0 2 ye doru, L
doru, Malibu, Getty
elyazm as, Institut de
Mzesi.
Portresi, delikli kat

zerine kara, krmz
8 9 alt Raffaello, Kuzulu

Kutsal Aile, aynnt,
1 5 0 4 , zel koleksiyon.
9 0 L.V. ve rencileri,
'Lil I V . Innh IIiiiI/um

15 0 2 , W I iu I m h
R l. 12284
9 2 - 9 i 1..V ,, lo s lu u 'n
H idrografya /I ii iK u m ,
94alt Tavola Doria,

Anghiari Scvcinn
merkezinde hazrlk
alm as veya kopya,
8 6 x 115 cm , 1513
ncesi, yakn
tarihlerde Leonardoya
atfedilmi
(m uhtem elen
imdilerde
Japonyada).
9 4 -9 5 L.V., Anghiari
Sava incelem esi,
1 5 0 4 e doru,
Budapete
Szepmveszeti mzesi.
95sa st L.V., nsan
oranlar incelem esi,
1 4 9 0 a doru,
Venedik. Galleria
d ellAccademia.
9 5 a lt L.V., Anghiari
Sava incelem esi,
kalem ve pastel,
lli M eryem'in iki
1 5 0 3 -1 5 0 4 e doru,
1 5 0 0 e doru, 6 3 x 4 6
versiyonu, 1 5 0 1 e
Venedik, Galleria
cm , Paris, Louvre,
doru, tahta zerine
Desenler Blm .
yalboya. Drum laring
85 st Boltraffio, air
dellAccademia.
9 6 L.V., Yorumlu, dalga
Castle, Buccleuch
izim leri, 1 5 0 4 e
Gerolam o Cassionun
koleksiyonu; tahta
doru, Francesco di
am blem i 1 5 0 0 e
zerine yalboya (bir
Giorgionun Cod.
doru, 8 5 b arkas.
zamanlar tuvale
A shbu m ham 361
85alt Boltraffio, Gen

(kadn veya erkek)
portresi, 1 5 0 0 e doru,
Church Mzesi.
alm a, 1 4 9 3 e doru,
sayfa aynnts, 1 4 9 7 -
M adrid II. elyazm as,
1 4 9 8 e doru, I
4 1 , 8 x 2 7 , 8 cm.
elyazm as, 2 4 .
Chatsworth,
tahta zerine yalboya
| p 11
dellAccademia
incelem esi, W eim ar
8 4 L.V., Isabella d Este
I 502 I 50*1
( n I A l l , I 0
1 5 0 2 , W in d so r
sayfas ayrnts, 1 5 0 1 e
France, 6 5 b .
1111111111| Hu I l lil M
RL12277.
87alt L.V., Yel
aktarlm ), 5 0 ,2 x
(1 4 8 4 e doru), 2 5 a
3 6 ,4 cm , New York,
Floransa Laurenziana
zel koleksiyon.
9 0 -9 1 Cesare Borgiann
9 1 1ini I V , Autu 1 1
Galleria
arasnda Boazii
fosilleri incelem eleri,
15 7 a
incelem esi, 1 5 0 1 e
doru, Venedik,
kprs projesi,
antnn dklm esi iin
kubbe iin alma,
87st L.V., Arize Anna
Cod. A ti, 6 1 8 b .
7 6 -7 7 L.V., Son A kam

Yemei, 1 4 9 5 -1 4 9 8 ,
organik maddeler
Arezzo ve
Vallichana grnm,
D e Divina
co n T em po, 1 4 9 5 Forster II, 6 3 a, ayrnt.

75 L.V., Srekli
8 6 -8 7 a l 1..V.,
keli, Leonardonun
doru, O xford, Christ

66 st L.V., M ilanodaki
I l iyili
| v
a y r n t s , 1 4 9 8 e
Grazie.
3 3 cm . Sen-
Ih u y li l ' m li
I' m
I elyazm as, 4 5 a.
74 st L.V., Saat
Santa Maria delle
' M i ,<
V M M u m lu lll l l l l
de France.
incelem eleri, 1 4 8 8 e
1 1 l
llifrum, lUlr v
binm i Phyllis
doru, (1 4 8 5 ),
V lllIM
|i. v . l/
sunim i e k lb ,
Em ziren M eryem ,
stne yalboya, 4 2 x
II
yel l )Mi im l m
Louvre, bkz. s. 55.

Milano grn,
M /u m
Asse d uvar resm i
elyazm as, 12a, Institut

70 st sol L.V., Anatomi
Hfl
Vi|iii d AMli, MH/l
d m le r i, S a la delle
zerine ata biner gibi

alegorisi, 1 4 8 1 e
I nl k s ly o
1 4 9 6 ya doru, M adrid
Leonardonun mu?),
1 4 8 5 ten sonra, tahta
I V V O im h lir I M l
yurcIiH il. ( e l d e n
M adonnas, ayrnt,
51 L.V. Ku bak
8 0 8 1 1 V ve
iin alm a, 1485-
Ktphanesi.
9 6 - 9 7 L.V., Kaleleri
Leonardoya ak
mealeyle
m ektubu, 1 5 0 2 ,
kuvvetlendirme
156 EKLER
projesi, 1 5 0 2 ye doru,
Cod. Ati., 1 1 6 a .
hl/lN
102alt L.V., Kuuyla D iz
km L eda, 1 5 0 5 e
kom pozisyonu),
izgiler zerinde
ocuk sa ve ocuk
eskitilm i yeil tun,
doru, Chatsworh,
Vaftizci Yahya, tahta
2 4 ,3 cm ykseklikte,
lm zerine not,
Devonshire Dk kol.
Budapete
geom etrik figrler,
1 0 3 L.V. atlyesi, L eda ve
51 cm , restorasyonda
Szepmvszeti Mzesi.
9 7 L.V., Babasnn
hesaplar, izim ler ve
Kuu (Goerin
gsterilm em i resim,
ller, 1 5 0 4 , Cod.
tarafndan H iler adna
zel kol.
Arundel, 2 7 2 a.
el konulm u, R.
1 0 9 alt L.V. atlyesi
113 L.V., Karlatrmal

anatom i (insan ve at),
1 5 0 8 e doru,
119 L.V., Kedi C a n a v a t,

W indsor P T 2367
ayrnt, 1 5 1 5 e doru.
120 Telem aco Signorini,
Cloux m alikanesi,
I ">I 7'y<* (lg, < cI
M yem \ < ni l
Arundel, 69**
{Ol Ilk,
plak Gioconda (hc*IU
I 't H milil itil

( I *>1/), ilit n 11 im
yalboya I hiu 11 '
de Moa Vaa),
i n . I'a iv I nvr
124 st 1 V .iolyr*.!,
Gustavo Uziellinin
1 5 1 0 sonras, Scn-
Ricerche'i iin gravr,
Petersburg, Ermitage.
1 8 8 5 e doru.
127 )ra A lglhlr

Dominique lgcv
Do n a n lo nun Olumu.
124orta L.V., La
Siviero tarafndan geri
(W indsor R L 1 2 5 2 4
Vicopisano arasnda
alnm ), tahta zerine
imzal desen), Salvator
yzlebilir kanalla
yalboya 1 3 0 x 78
Mundi, 1 5 1 0 sonras,
ve Canonica arasnda
tahta zerine
Cloux manzaral
128 Agnolo Bronzino
cm . Floransa, Manastr
bir gem i, 1 5 1 3 e
1 2 4 Buriano kprl
A m oyu Prato, Pistoia
Yem ekhanesi.
yalboya, 6 8 ,3 x 4 8 ,6
Amboise atosu,
atlyesi, D rer ve
Serravalledeki
doru, W indsor
Arezzo manzaras.
1 5 0 8 e ya da 1 5 17ye
125 L.V., L a G ioconda
cm , zel kol.
RL1 2 4 0 0 .
9 8 st L.V., Floransa'yla
saptrma almas,
BLM V
1 5 0 3 e doru,
98 a lt L.V., Toscana deniz
1 0 4 L.V., O toportre,
I lO solst ve solalt L.V.
frtn as, 1 5 1 4 -1 5 17ye
rencileri, sonradan
doru, W indsor
1 5 1 5 e doru, Torino,
deitirilm i), Bakkhos-
1 5 0 3 e doru,
Reale Ktphanesi.
Aziz Yuhanna, 15 1 0
9 9 L.V., Floransa
nnden Mugnone ve
Arno akntlar
1 0 5 L.V., Pointing Lady,
sonras, XVII yy.
1 5 1 6 ya doru,
mdahalesiyle,
tahtadan tuvale
1 0 6 L.V., Gne, toprak,
aktarlm tutkal ve
incelem esi, 1 5 0 3 e
ay, 1 5 0 6 -1 5 0 8 e
yalboya, 177 x 115
doru, W indsor
doru, Cod. Leicester,

1 A -Ia .
cm , Paris, Louvre.
R L 12678.
1 0 0 -1 0 1 L .V ., Azize
1 0 7 L.V., Gz ve gne
1 1 0 -1 1 1 L.V., Vaftizci
Yahya, 15 1 0 sonras,
A nna, km r, krmz,
nlar, 1 5 0 8 -1 5 0 9 a
tahta zerine
kara kalem ve
doru, D elyazm as,
yalboya, 6 9 x 5 7 cm ,
estom pla taslak,
lb
Paris, Louvre
1 5 0 7 ye doru,
1 0 6 -1 0 7 L.V., nsan
I I l st Salvator Mundi,
1 39 x 1 0 1 cm
gzn reten camdan
(1 4 1 ,5 x 1 0 4 ). Londra,
bir gzle deneme,
National Gallery.
1 5 0 8 -1 5 0 9 a doru, D
tarafndan tekrar
elyazm as, 3 b (burada
resmedilmi, M jded e
lO lsa L.V., Uu
1 1 4 -1 1 5 L.V., Kyam et
atlyesi (L.V. ve
yollarnn haritas,
W indsor RL1 2 6 8 3 .
1 1 4 L.V., Vaprio d Adda
ayrnt, (bkz s 109).

11 la lt L.V., Bir rencisi
R L 12376.
115 L.V., Geometri
yalan alegorisi,
( 1 5 0 8 - ) 1 5 3 , W indsor
R L 12700b.
l l s t L.V., 2 5 6 tarafl
yzk, 1 5 1 3 e doru,
Cod. A ti., 7 1 0 a.
l l a l t L.V., Doktorlar
hakknda
deerlendirmelerde
bulunduu sayfa
zerinde geometrik
doru, (W indsor
1 5 1 3 e doru (-1 5 1 5 )
deseni, 1 5 0 4 ve Bale
Cod. A ti, 13a.
Ktphanesi.
Leicester, 8A -8a .
102solst Pontorm oya
108alt L.V., Fenerle zel
mal edilm i, Leda ve
etkiler projesi, 1 5 0 7 ye
Kuu, 1 5 1 0 a doru,
doru, Cod. Arundel,
tahta zerine
yalboya, 55 x 4 4 cm.
Floransa, Manastr
Yemekhanesi.
283b.
1 0 9 L.V., Dank sal,
iin alm a, 1 5 0 8 1 5 1 0 a doru,

W indsor R L 12360.
112sa st L.V.,
1 1 7 L.V., m etalik
ubuklar iin eki ii,
A ti, 1 0 a.
1 18 L.V., Aziz Georges
ve ejderha, 15151 5 17ye doru,
tahta zerine glgeli
R L 1 2 3 5 5 a.
R L 12575.
123st L.V., Rom orantin
kraliyet saray
alm as, 1 5 1 7 ye
doru, Cod. A ti, 2 0 9 a .
123alt L.V., Rom orantin
yeni ehir alm as,
1 1 8 -1 1 9 L.V. (yer ismini

Melzi yazm),
A
A chadem ia (L. V .), 18,
8 0 , 80, 81.
Alberti, Leon Battista
1 06, 107.
Aldobrandini 112.
Alexander VI 9 0 .
Alighieri, Dante 48.
Amboise, Charles d',
1 00, 102, 108, 1 0 9 , 112;
beyaz stbe,
maledilen Atl,
bataklklarnn
ve Kuu, 1 5 0 6 ya
2 4 ,7 x 2 1 cm . Parma,
Leonardonun (?)
kurutulm as, 1 5 1 4 -
Amboise 120, 121, 121,
doru, (ya da 1 5 1 3 ),
Ulusal Resim Mzesi.
balm um u yapt
1 5 1 5 , W indsor
122 .
zerine siyah lakadan
R L 1 2 6 8 4 3.
Andrea del Sarto 102,

115.
alarak Raffaello, Leda
W indsor R L 12759.
yeermi toprak ve
109st L.V. atlyesi (usta
112 sa alt L.V.
Ii.ii ama li'.l a, m
Arundel, 2 7 1 v. IA02
tarihli.
142 L.V. Mneccim
T iziano A rasnda
K rallarn Tapnm as
(ya da B alkondaki
L eon ardonun Portresi,
perspektif almas,
K adn ), tahta zerine
aynnt, 1 5 6 0 -1 5 6 5 ,
1 4 8 1 e doru.
yalboya, 7 7 x 5 3 cm ,
z e l koleksiyon.
Floransa, M anastr
Yem ekhanesi, desenler
1 5 0 2 ve 1 5 1 3 e doru,
TANIKLIKLAR VE
Paris, Louvre.
BELGELER
12 5 L.V.nin B alkondaki
blm.
1 4 4 L.V., Asklaryla
erganun ve lir.
Kadn rnek alarak

Raffalello, 1 5 0 5 , Paris,
1 2 9 Drer ve Tiziano
Louvre, Desenler
arasnda Leonardo
Blm.
portresi (bkz s. 128).

13 0 L.V. Den
12 6 L.V., Louvredaki
A zize Annadaki
glgesinin evresi, A
Meryem kyafeti
elyazm as, l a,
alm as, 1 5 1 6 -
(bytlm ayrnt)
1 4 9 2 ye doru.
1 5 17ye doru, Paris,
1 3 4 L.V. Anamorfoz,
Louvre, D esenler
Blm.
126alt L.V., A zize Anna,
1 4 6 Bisiklet krokisi, Cod.

A t i, 1 3 3 b .
1 4 7 L.V., Srekli akm
alm as, 1 4 9 4 e
doru, Cod. F orster 11,
91 r.
1 4 8 A.Vezzosi,
Leonardism i e
G iocon dolatie sergisi
Cod. A t i, 9 8 a, 1 5 1 5 e
afii iin fotokolaj,
doru.
1981.
DZN
Georges 123.
Ambrogio de' Predis 5 8 ,
59, 100.
102sa st L.V. rnek
1 8 1 8 , Paris, Pelit
Palais.
dokum a m akinas,
alm a, 1 5 0 8 -1 5 1 0 a
doru, W indsor
doru, W indsor
doru
I 10 I i n il,II.li l l l
1 1 6 -1 1 7 L.V., p
Trivulzio ant iin
1 5 0 6 -1 5 0 8 e doru,
Kostm, 1 5 1 6 ya
II|U0Q M
G ioconda, kpr
1 5 1 6 ya doru, Cod.
dlen nottur).
resm i), zel kol.
122 L.V., Gen a d am ve
A n a lin l
y a k a n a a V Y ll t a
ayrnts, Paris, Louvre.
A t i, 4 2 9 a .
m erkezi, denge
112sol alt L.V., Atl ant
edilen), Aziz Vaftizci
l ' l " i IH / yi l i
I in I \
M ediciler hakknda),
m elek (erkek)
(Jean Clouetye mal
I V , W in I....
I I J tf \ ay l *
oyunlar (belki de
alm as, 1 5 1 3 e
incelem esi, 1 5 0 6 -
121 L.V. Fransa evresi
Yahya H alinde I.
not aslnda kenara
Torino, Reale
12727.
Franois, 2 4 yanda.
yatay olarak gsterilen
aac incelem eleri,
doru, W indsor
zerinde hakikat ve
doru, kulann arlk
108st L.V., Denge
(Solario ya da Melzi),
alm alan sayfas
K odeksi, 15b , 1 5 0 5 e
varyasonlan ve dut
1 2 0 -1 2 1 L.V. atlyesi
iv/
kpralt
Anghari Sava 9 4 , 9 5 ,
9 6 , 9 7 , 1 0 0 , 1 0 3 , 107,
116.
Appiani, Jacop o IV 87.
Aragon, Louis d' 123.
Aragonlu Alfonso,
Napoli Kral, 72.
Arkhim edes 90 .
Arezzo 86.
Aristoteles 107.
Arno 99.
A ziz Hieronym us 4 9 , 58.
A zize Anna... 85 , 8 8 ,
1 2 4 , 126.
B
B akkhos 111.
Bachiacca, Francesco di
U bertino di 102.
Bacon 107.
Bartolom eo, Fra' 102.
Beads, Antonio de 123,
125.
Bellincioni, Bernardo 72.
Bendvoglio 2 3 , 41.
Bergama 114.
Bernabei da Cortona,
D om enico 122.
B icci'ler 21.
Blois 100, 121.
Bologna 3 4 , 85 , 119.
Boltraffio, Giovan
Antonio 5 8 , 84.
Borgia, Cesare 8 3 , 8 6 ,
90, 9 1 ,91.
Botticini, Francesco 26 .
Bram ante, Donato 68,
9 1 , 115.
Brescia 114.
Brunelleschi, Filippo 3 3 ,
33.
Bugiardini, Guiliano
Botticelli, Sandro 2 6 , 28,
Charles VIII, Fransa
52, 8 7 ,9 5 .
Kral 7 2 , 120.
102 .
Buridan 108.
Bury 123.
C
Casio, Gerolamo 85.
C ellini, Benvenuto 121.
Cesena 91 .
C ham bord 122.
158 EKLER
Cloux (Clos-Luc) 120,
120, 122, 123, 124, 127.
Credi, Lorenzo di 26, 26,
2 7 ,2 7 , 45.
I I 11 'I ,1' \l
Giocondo, Fra' 121.
Giotto 28.
Giovanni degli Speechi
120 .
Gonzague ailesi 52.
D
I
Da Vinci, Ser Piero 13,
15, 16, 25, 26, 43, 87,
97; Antonio 14.
De divina proportione (L.
V.) 81.
Della Robbia 31.
Dolcebuono, Giovanni
Giacomo 68.
Donatello 21, 22.
Durer, Albrecht 127.
Imola 86.
Ingres, Jean Auguste
Dominique 127.
Ivrea 70.
li Meryem 89, 90, 91,
103.
sa'nn Vaftiz Edilmesi,
35, 37, 38.
skenderiyeli Heron 108.
Este ailesi 52; Batrice

71; Ercole 73, 89;
Isabella 83, 84, 86, 88,
89, 97, 100, 116.
Kakml Kadn 18, 58, 59,

59.
Karanfilli Meryem 27.
Kayalklar Madonnas 51,
54, 55, 56, 56, 57, 58,
100, 111.
Kedili Madonna 45.

Ferrara, Jacopo Andrea
da 86.
Ferrara 52, 53, 89.
Fiesole 119.
Fiesole, Mino da 22.
Floransa, 22, 23, 28, 33,
34, 42, 52, 72, 81, 83,
85, 86, 87, 88, 89, 90,
91, 93, 95, 97, 100, 102,
105, 106, 118.
Franciabigio 102.
Franois I, Fransa Kral
77, 118, 119, 119, 120,
171
1 7 7
G
Gaillon 123.
Galianus 107.
Galli, Francesco,
Napoletano diye de anlr
58
Gaurico, Pompeo
90.
Ghiberti, Lorenzo 107.
Ghirlandaio, Domenico
26, 36, 43, 52, 87.
Ginevra Benci'nin Portresi
39, 39, 58.
L
Leda 45, 86, 101, 103,
103, 116.
Ligny, Louis de 85, 121.
Lippi, Filippino 42, 43,
87.
Lomazzo, Giovan Paolo
118.
Lorenzetti, Ambrogio 29.
Louis XII, Fransa Kral
7 7 ,8 4 , 8 9 ,9 0 , 100, 119,
120 .
Louis XIII, Fransa Kral
126.
Lyon 118, 119.
M
Machiavelli, Niccolo 91,
93.
Madonna Benois 44, 45.
Madonna Dreyfus 27.
Malatesta, Francesco 88.
Mantova 52, 83, 85, 87,
88, 90.
Manzara 1473 23, 28, 29,

29.
Marco d'Oggiono 58.
Marliani 108.
Martini, Francesco di
Giorgio 67, 67, 96, 97,
108.
Massaccio 28.
Maximilien, mparator
73, 85.
Medici, ailesi 23, 39, 52,
72, 112, 118, 120;
Giovanni de, Papa X Leo
114, 119; Guiliano de
41, 86, 114, 115, 117,
118, 119, 120, 124;
Lorenzo de, Muhteem
41, 52, 8 7 ,8 8 , 115, 122;
Piero de 37.
Melzi, Francesco 115,
120, 121, 124, 127.
Michelangelo 88, 95,
113, 115.
Michelozzo 22.
Migliorotti, Atalante 54,
115.
Milano 42, 43, 49, 52,
53, 54, 55, 56, 60, 66,
66, 67, 67, 68, 77, 81,
83, 84, 85, 88, 89, 90,
97, 100, 102, 105, 106,
112, 114, 115, 119.
Montefeltre, ailesi 52.
Mcevherli Kadn 76.
Mjde 26, 27, 35, 35, 36,
36,37, U l.
Mneccim Krallarn
Tapnmas 25, 48, 48, 49,
49, 55, 87,111.
Mzisyen 58, 59.
N-O
Napoli 85.
Navarre, Marguerite de
120 .
Oresme, Nicole 108.
P
Pacioli, Luca 81, 81, 84,
85, 89, 90.
Paragone (L. V.) 54.
Parma 118.
Pavia 67, 91.
Pecham, John 107.
Perugino, Pietro Vanucci
26, 27, 29, 40, 52.
Pesaro 91.
Piccionino, Niccolo 94.
Piero della Francesca 81.
Piero di Cosimo 52.
Piombino 86, 96, 96.
Pisa 42.
Pisano, Giovanni 21, 22.
Pistoia 26, 42.
Pius IX 49.
Pollaiolo, Antonio 37.
Pollaiolo, Pietro 42, 72.
Pontormo 102, 115.
R
Raffaello 27, 102, 103,
115.
Rembrandt 77.
Resmin Kitab (L. V.) 28,
29, 32, 48.
Richelieu, Kardinal 126.
Rimini 91.
Robertet, Florimond 89,
100, 127.
Roma 3 2 ,8 5 ,8 8 , 115.
Romorantin 122, 122,
123.
Rosselli, Cosimo 26.
Rosso Fiorentino 121.
Rubens, Pieter Paul 77.
Rustici, Giovan
Francesco 106.
S
Saint-Germain-en-Laye
127.
Salai 58, 96, 97, 101,
115, 120, 121, 125, 126,
127.
Salvator Mundi 109.
Sangallo, Antonio da 96.
Santi, Giovanni 27.
Savasorda 90.
Savoia, Philiberte de
119; Louise de 120.
Savonarola 87.
Saxe, Albert de 108.
Scoti da ( lomo,
Giovanni 1 IH.
Sesto, Cesarc ela 115
Sforza, Bianca Maria /1;
Francesco 53; Ludovlc,
Maripli 42, 51, 52, 52,
53,53, 54, 65, 70, 71,
72, 73, 77, 80, 83, 84,
112, 114; Massimiliano
114.
Simone, Francesco di 31.
Sixtus IV 52.
Solario, Andrea 121.
Son Akam Yemei 45,
73, 77, 77, 84, 111.
1
1,11 11>1,1, Mill till l>1III
liuopo I0H
1cdcsi o, Cilorgln 1.'0
Tedesco, Glullo
5H
Tivoli 88.
Tiziano, 127.
Torre, Marcantonio dlia
113.
Tour dAuvergne,
Madeleine de la 122.
Trivulzio, Gian Giacomo
112.
Tronabuoni 40.
I I I ' I I I-
1MIII * t 1 M
htilh .Ht 1 M
lblirt '<' 'M

Yllya III, 1 IH
124,
Vaga, Perin del 112.
Val di Chiana 86.
Vasari, Giorgio 25, 26,
32, 32, 33, 37, 40, 88,
95, 102, 117, 118, 125,
127.
V a ftic l
VlglVllU) l'H
vint i h , 1(1, i /, H
11, 97, 100
Visconti 84,
Vitelli, Vitellozzo 86
Vitrivius 67, 67, 86,
Witello 107.
____________________________________ F O T O R A F V E R E N L E R ____________________________________
Archiv fur Kunst und Geshichte, Berlin 12. Aurelio Amendola 21. DR (A. Vezzosi ve le Museo ideale
Leonardo Da Vinci, Vinci), 1, 6/7, 8 /9 , 11, 13, 14, 14a, 14/15, 16, 16/17, 18, 18a, 18/19, 19, 20,
2 0 /2 1 , 22sol, 2 2 /2 3 , 25, 27sol, 2 8 , 2 8 /2 9 , 31sag, 3 2, 32sag, 33orta, 3 4, 36 , 36asol, 37sol, 38asag, 39,
39a, 40orta, 41, 42sag, 43, 44sol, 4 5, 46, 46a, 47 , 47a, 4 7, 51, 5 2 /5 3 , 5 3, 54, 54orta, 54a, 55sag,
58orta, 58a, 59, 6 0, 6 0 /6 1 , 61, 6 2, 63, 64, 6 5, 6 6, 67a, 68, 68orta, 68a, 6 9, 70sol, 70sag, 70a, 71,
72, 72a, 7 3, 74, 74a, 75, 80, 8 1 , 8 0 /8 1 , 8 2, 8 3, 8 5, 8 6 /8 7 , 8 7, 8 8 , 89, 9 0 , 9 0 /9 1 , 91, 92, 9 2 /9 3 , 94,
9 4 /9 5 , 9 5, 9 6 , 9 6 /9 7 , 9 7 , 98, 99, 101, 102, 103, 104, 105, 106, 107, 1 0 6 /1 0 7 , 108, 109, 111, 112,
112sag, 113, 114, 114/115, 115, 116, 116a, 1 1 6 /117, 117, 118, 1 1 8 /119, 119, 120, 120/121, 121,
122, 123, 123a, 124, 126, 126a, 128, 129, 130, 134, 137, 138, 140, 142, 144, 146, 147, 148. Ecole
nationale suprieure des Beaux-Arts, Paris 4 9 u Electa 4 e plat de couverture, 7 9. Galleria Mathias Hans
109. Kunsthal, Rotterdam 3 0, l l a . C. Maffucci-C. Stamazzi 124. Paolo Tosi 20a, 22sag. Runion des
Muses nationaux, Paris 1er plat de courverture, 4 e plat de couverture, 2 /3 , 31sol, 4 0 , 43a, 5 0, 55sol,
56a, 5 7, 64a, 76, 8 4, 100/101, 110, 1 1 0 /111, 124orta. Roger-Viollet, Paris 127. Scala, Floransa 4/5,
1 6/17a, 2 4, 2 6, 2 6 /2 7 , 27sag, 3 4 /3 5 , 36asag, 37sag, 38sol, 38asol, 4 0 , 41a, 42sol, 4 4 , 4 8, 49a, 56,
5 8/59, 67, 7 6 /7 7 , 7 8, 125, Superintendance BAS, Florensa 33a.
_____________________________
T E E K K R _____________________________
Alessandro Vezzosi ve Dcouvertes Gallimard Uluslararas Leonardo da Vinci Dernei Bakan (Museo
ideale, Vinci) Agnese Sabato'ya bu kitabn hazrlanmasnda gsterdii ibirliinden tr en iten
teekkrlerini sunar. Ayn ekilde Floransa Fransz Enstits Mdr Michel Pierre'e yararl
tavsiyelerinden tr teekkr eder.
_______________________________________BASKI V E TASARIM_______________________________________
D EC O U V ERTES GALLIMARD
GENEL YNETM Pierre Marchand ve Elisabeth de Farcy.
REDAKSYON Paule du Bouchet. GENEL KOORDNASYON Frdric Morvan. GRAFK TASARIM Alain
Gouessant. TASARIM Violaine Grare. PROMOSYON BASKI Valrie Tolsto.
LEONARDO DA V IN C I, EVREN BLM V E SANATI
ZGN BASKI: Martine Buyschaert ve Frdric Morvan. FRANSIZCAYA UYARLAYAN: Frdric Morvan
ve Nathalie Palma. MAKET Valentina Lepore. KONOGRAF Alessandro Vezzosi ve Frdric Morvan.
DZELT Franois Boisivon.

Leonardo Da Vinci - Evren Bilimi Ve Sanatı

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Leonardo Da Vinci - Evren Bilimi Ve Sanatı

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Leonardo

Evren Bilimi ve Sanat

Yap Kredi Yaynlar - 1 6 0 2

Leonardo da Vinci - Evren Bilimi e*}^nat ,/-Alssgpdfo Vezzosi

lum Ser Piero 15 Nisanda [1452],

fi*'* 'i j t'ib y *

LEONARDO N KASABADA LEN VAR

Leonardonun dedesi Antonio da Vincinin, onun

byk ak ve byk arzuyla gerekleirse, o zaman ocuk

Birka ay sonra Ser Pieroyla deil ama onun Antonio di

BR DOA VE LKRNEK KARIIMI

Tanr tarafndan cezalandrlm, utanca boulmu devlere

GNDELK HAYATIN BEZEMELER

inchile rin , yani sazlarn

L eo n ard on u n alt grav r nd e

Vinci tpk Yahudiler gibi sol eliyle

eonardo srad bir

TOPRAKTAN MLEK YAPIMINA

Ser Pieronun, yani babasnn sahibi olaca bu aile frnn

Yaz uzmanlar iin ok gl bir iktidar arzusuna

Rnesansn ortasnda Toscanonun gbeinde

Baz nyarglarn tersine, Vinci ne dierlerinden ayr ne de

MONTALBANO LE VALDINIEVOLE ARASINDA

1.eonardo acaba hangi tarihten balayarak kendisini sanata

Leonardo hi kukusuz bir dahidir ve erken gelimitir.

u ' ->j A;f. I a ** ( ft

ilikilere girmitir. Orada Pisano kardelerin alak

tane Roma kkenli

er Piero resimlerden [Leonardonun

YEN BR SANATIN ARETLER

MEDICFLER ZAMANI FLORANSADA

Giorgio Vasarinin tankl En byk Ressamlarn,

listoia Katedralindeki Madonna di Piazza iin deme de bu

iki Meryem iin de

MEDICILER ZAMANI FLORANSADA

DOAYI TANIMAK IN BR ARA OLARAK RESM

Floransada Leonardo kendini ince bir insancln

igdsel ana temann ierisine, bir atonun perspektifini

11rasmdan kamaktadr, biimlerin betimlenmesi ve

gzlemlenmesinden cokuyla bahseder. Bunlar onun d

younluk ve saydamlk veren

gcn uyarmaktadr, nk belirsiz eyler araclyla,

birtakm tarama oyunlar

zihin yeni icatlara uyanr. Ama bir koulu nceden bilmek

gerekir: canlandrmak istediin eylerin btn ksmlarn

MEDICILER ZAMANI FLORANSADA

KUSURSUZ MEKANK SANAT, HEYKEL

hem srad bir olayla, atmosferin iki ucunu

Fantastik bir hayvan resmi

Kaybolan genlik yaptlarndan hatrlananlar arasnda

cipionu temsil eden

1 loransadaki vaftiz yerini ykseltme

MEDICILER ZAMANI FLORANSADA

bir temel zerinde vaftiz yerinin ykseltilmesi tasarsnn da

I conardonun alma eklini anlamak iin iki bayapt

Ieonardo ilk kez tutkal boya yerine yal boyay kullanm,

... BURADA SE BR USTA OLARAK BTRD

MEDICILER ZAMANI FLORANSADA _______________

Leonardonun rol belirleyici olmutur.

Idilm esi, Floransadaki San Salvi Kilisesinde 1515te

GZELLK ERDEM YCELTR

MEDICILER ZAMANI FLORANSADA

Simgesel bir portre

inevra Benci (yanda)

fi' 'i j t'ib y *