Eski Mezopotamya Ve Mısır Tarihi

T.C.
ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2280

AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1277
ESK MEZOPOTAMYA VE MISIR

TARH
Yazarlar
Yrd.Do.Dr. Savafl HARMANKAYA (nite 1)
Prof.Dr. Kemalettin KROLU (nite 2-6)
Do.Dr. Hakan SVAS (nite 7, 8)
Editr
Prof.Dr. Kemalettin KROLU
ANADOLU NVERSTES
www.evrenselpdf.com
Bu kitabn basm, yaym ve satfl haklar Anadolu niversitesine aittir.

Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr.
lgili kurulufltan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt
veya baflka flekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz.
Copyright 2011 by Anadolu University
All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without
permission in writing from the University.
UZAKTAN RETM TASARIM BRM

Genel Koordinatr
Prof.Dr. Levend Kl
Genel Koordinatr Yardmcs
Do.Dr. Mjgan Bozkaya
retim Tasarmcs
Yrd.Do.Dr. Alper Tolga Kumtepe
Grafik Tasarm Ynetmenleri
Prof. Tevfik Fikret Uar
r.Gr. Cemalettin Yldz
r.Gr. Nilgn Salur
lme Deerlendirme Sorumlusu
r.Gr. Glcan Ergn
Grafiker
Ayflegl Dibek
Kitap Koordinasyon Birimi
Do.Dr. Feyyaz Bodur
Uzm. Nermin zgr
Kapak Dzeni
Prof. Tevfik Fikret Uar
Dizgi
Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi
Eski Mezopotamya ve Msr Tarihi
ISBN
978-975-06-0954-1
2. Bask
Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 7.000 adet baslmfltr.
ESKfiEHR, Ocak 2013
www.evrenselpdf.com
iii
indekiler
indekiler
nsz ............................................................................................................
vii
Mezopotamyann Tarih (Yaz) ncesi Dnemleri................ 2

GRfi ..............................................................................................................
ESK TAfi AI / PALEOLTK (M 1100.000-12000)................................
ORTA TAfi AI / EPPALEOLTK (M 12000-10000).............................
YEN TAfi AI / NEOLTK (M 10000-5200) .........................................
Proto-Hassuna Pre-Hassuna Dnemi (M 6000-5750)...............................
Hassuna Dnemi (M 5750-5250)...............................................................
Samarra Dnemi (M 5300-5100)................................................................
BAKIR-TAfi AI / KALKOLTK ...............................................................
Halaf Dnemi (M 5500-4800) ....................................................................
Obeyd/Ubaid Dnemi (M 5900-4300) .....................................................
zet ...............................................................................................................
Kendimizi Snayalm .....................................................................................
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................
Sra Sizde Yant Anahtar ..............................................................................
Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................
3
4
5
6
9
11
11
12
12
15
17
18
19
19
19
Yazl (Tarihi) Srecin Bafllangc ve Smerler .................... 20

GRfi ..............................................................................................................
Smer lkesi ................................................................................................
URUK DNEM VE YAZININ GELfiM......................................................
Uruk Dnemi (M 4000-3100) ....................................................................
iviyazsnn Geliflimi ....................................................................................
SMER HANEDANLARI VE KENT DEVLETLER.........................................
UYGARLIK .....................................................................................................
Devlet Ynetimi ............................................................................................
Mitoloji ve Din...............................................................................................
Sanat...............................................................................................................
zet................................................................................................................
Kendimizi Snayalm......................................................................................
Okuma Paras ..............................................................................................
www.evrenselpdf.com
2. NTE
21
21
24
24
25
27
29
29
29
30
32
33
34
34
35
35
Akkadlarn Mezopotamyaya G, Akkad - Smer

liflkileri...................................................................................... 20
GRfi ..............................................................................................................
Akkadlarn Mezopotamyaya G ..............................................................
AKKAD MPARATORLUU ..........................................................................
Kurucu Kral Sargon.......................................................................................
Tanrlafltrlmfl Kral: Naram-Sin ....................................................................
III. UR SLALES (YEN SMER DEVLET).................................................
Siyasal Geliflmeler .........................................................................................
UYGARLIK .....................................................................................................
1. NTE
37
37
39
39
40
42
43
43
3. NTE
iv
indekiler
Akkad Devlet Anlayfl...................................................................................

Sanat...............................................................................................................
III. Ur Slalesi Dnemi Reformlar...............................................................
nfla Faaliyetleri..............................................................................................
zet................................................................................................................
Okuma Paras ..............................................................................................
4. NTE
M kinci Binylda Mezopotamya.......................................... 52

GRfi .............................................................................................................
Gler ve Yeniden fiekillenen Siyasal Yap ...............................................
Amurrular.......................................................................................................
Hurriler...........................................................................................................
Kent Devletleri ..............................................................................................
ESK ASSUR VE ESK BABL KRALLIKLARI.................................................
Eski Assur Krall .........................................................................................
Eski Babil Krall..........................................................................................
MTANN DEVLET VE KASSTLER..............................................................
Mitanni Devleti ..............................................................................................
Kassitler..........................................................................................................
ORTA ASSUR KRALLII................................................................................
UYGARLIK .....................................................................................................
Ticaret ............................................................................................................
Tarihleme .......................................................................................................
Devlet Ynetimi ve Kanunlar.......................................................................
zet ...............................................................................................................
Okuma Paras ........................................................................................... ..
5. NTE
43
44
45
46
47
48
49
49
50
50
53
53
54
54
55
56
56
57
59
59
61
62
64
64
65
65
68
69
70
71
71
71
Yeni Assur ve Yeni Babil Krall: Siyasi Tarih ..................... 72

GRfi ..............................................................................................................
YEN ASSUR KRALLII.................................................................................
Krallktan mparatorlua ...............................................................................
Yeni Assur mparatorluunun Yklfl.........................................................
YEN BABL KRALLII .................................................................................
zet................................................................................................................
Okuma Paras ..............................................................................................
www.evrenselpdf.com
73
74
79
82
82
84
85
86
86
87
87
indekiler
Yeni Assur ve Yeni Babil Uygarlklar ................................. . 88

GRfi: KAYNAKLAR ......................................................................................
Yazl Kaynaklar ............................................................................................
Kral Yllklar (Annallar)................................................................................
Limmu listeleri ...............................................................................................
Arflivler ...........................................................................................................
Arkeolojik Veriler ..........................................................................................
DEVLET YNETM ......................................................................................
Eyaletler .........................................................................................................
Ordu...............................................................................................................
KENTLEfiME VE SANAT................................................................................
Sanat...............................................................................................................
Din .................................................................................................................
Mezopotamyada Siyasal Deiflim - Kltrel Devamllk ............................
zet ...............................................................................................................
89
89
90
90
90
91
91
92
93
94
96
99
100
102
104
105
105
105
Eski Msr Tarihi ....................................................................... 106

GRfi ..............................................................................................................
Corafi Koflullar.............................................................................................
Slaleler ncesi Dnemde Msr..................................................................
ERKEN DEVR (1-2. SLALELER) (YAKL. OL. M 2920-2650)..................
ESK KRALLIK (3.- 8. SLALELER) (M 2650-2134) ..................................
BRNC ARA DNEM (M 2134-2040) ......................................................
ORTA KRALLIK (11.-14. SLALELER) (M 2040-1640)..............................
KNC ARA DNEM (M 1640-1532) ........................................................
YEN KRALLIK (18-20. SLALELER) (M 1550-1070) ................................
NC ARA DNEM (M 1070-712) ......................................................
GE DNEM (25-31. SLALELER) (M 712-332) ......................................
zet................................................................................................................
Okuma Paras ..............................................................................................
www.evrenselpdf.com
7. NTE
107
107
110
110
111
113
114
115
116
120
122
124
125
126
126
127
127
Eski Msr Uygarl......................................................... ......... 128

GRfi: KAYNAKLAR ......................................................................................
Yazl Kaynaklar ve Edebiyat........................................................................
DEVLET YNETM VE TOPLUMSAL YAPI ................................................
Ekonomi.........................................................................................................
Ev Yaflam ......................................................................................................
Din ................................................................................................................
l Gmme Gelenekleri ..............................................................................
Mumyalama ...................................................................................................
6. NTE
129
129
131
132
133
133
135
136
8. NTE
vi
indekiler
BLM, MMAR VE SANAT ...........................................................................

Bilim...............................................................................................................
Mimari ............................................................................................................
Gzel Sanatlar ..............................................................................................
zet................................................................................................................
Okuma Paras ..............................................................................................
www.evrenselpdf.com
137
137
138
143
145
146
147
148
148
149
indekiler
nsz
Frat ve Dicle nehirlerinin hayat verdii corafyann ad olan Mezopotamya,
Smer, Akkad, Babil ve Assur gibi uygarlklardan gnmze ulaflan geliflmifl kltrel birikimi de ifade etmektedir. nsann uygarlaflma sreci iindeki en temel
admlar Mezopotamyada atlmfltr. Yerleflik yaflam, tarm, hayvanlarn evcillefltirilmesi, anak mlek retimi, obsidiyen alet yapm, antsal tapnaklarn inflas gibi
nemli geliflmeler Kuzey Mezopotamyada Toroslarn eteklerinde yaflanmfltr.
Kentleflme, uluslararas ticaret, devletin ortaya kfl ve yaznn gelifltirilmesi gibi
etkileri gnmze kadar ulaflan admlar ise Gney Mezopotamyada M drdnc binylda atlmfltr. Mezopotamyada ortaya kan yenilikler Eskiada Anadolu, ran ve Akdeniz dnyas baflta olmak zere evresindeki btn toplumlar etkilemifl ve geliflmelerine katkda bulunmufltur.
Msr ise Nil Nehri vadisinde domufl ve geliflmifl bir uygarl ifade etmektedir. Burada M drdnc binyldan itibaren ynetim biimi, din, mimari ve l
gmme gelenekleri konusunda yaflanan geliflmeler dikkat ekicidir. evresi llerle evrili bir vadide bulunan Msr, kapal bir uygarlk grnmndedir. Nilin
Akdenize ulaflt delta blgesi uygarln dfl dnya ile adeta tek balantsn
oluflturmaktayd.
Mezopotamya ve Msrn uzun tarihini ana hatlaryla ele alan elinizdeki kitap,
sekiz niteden oluflmaktadr. lk nitede insann ilk tafl aletleri yapmaya bafllad
dnemden yaznn ortaya kflna kadar geen tarih ncesi dnem anlatlmaktadr. Daha sonra srasyla Smer, Akkad, Assur ve Babil gibi uygarlklar ile bu blgeye g ederek Mezopotamyal olan dier toplumlarn tarihi ele alnmaktadr.
Son iki nite Msr tarihi ve uygarlna ayrlmfltr. nitelerin seiminde tarihe yn
veren siyasal geliflmeler yannda ynetim biimi, din, mimari ve sanat gibi konular da deerlendirilmifltir.
Baflar dileklerimle
Prof. Dr. Kemalettin Krolu
Editr
www.evrenselpdf.com
vii
ESK MEZOPOTAMYA VE MISIR TARH
Amalarmz
N
N
N
Bu niteyi tamamladktan sonra;

nsann gnmz yaflam flartlarna ulaflana kadar geirdii bafllang evreleri
hakknda deerlendirme yapabilecek,
Tarih ncesinin mimarisi, l gmme gelenekleri, anak mlei, gnlk eflyalar ve dier kltr elerini aklayabilecek,
Mezopotamyada Sumer kltrnn kkenini, kentleflme ve ilk devletlerin
kurulufl srecini tartflabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Neolitik (Yenitafl a)
Halaf Kltr
Hassuna - Samarra Kltrleri

Obeyd Kltr
indekiler
Eski Mezopotamya ve
Msr Tarihi
Mezopotamyann
Tarih (Yaz) ncesi
Dnemleri
www.evrenselpdf.com
GRfi
ESKTAfi AI / PALEOLTK
ORTATAfi AI / EPPALEOLTK
YENTAfi AI / NEOLTK
BAKIR-TAfi AI / KALKOLTK
Mezopotamyann Tarih
(Yaz) ncesi Dnemleri
GRfi
ki nehir arasndaki lke anlamna gelen Mezopotamya terimi, Frat ve Dicle nehirleri ile bu nehirlerin kollar arasndaki blgeyi kapsayan corafya iin kullanlmaktadr. Bu terim Eski Yunancadaki orta anlamndaki mesos ve rmak manasna gelen
potamos kelimesinden tretilmifltir. Kuzey snr yaklaflk olarak Anadoluda Gneydou Toros Dalar, dou snr randaki Zagros Dalar, bat snr yaklaflk Amanos Dalar, gney snr ise Frat ve Dicle nehirlerinin birleflip beraber dkld
Basra Krfezidir. Mezopotamya kuzeyde dalk blge ve da eteklerinde step ortam, ortada ovalar, gneyi ve bats llerden meydana gelmifltir.
Mezopotamyann corafi yaps genel zellikleri bakmndan, Yukar/Kuzey, Orta ve Afla/Gney Mezopotamya olarak e ayrlmaktadr. Yukar Mezopotamya siyasi harita asndan Trkiyenin Gneydou Anadolu Blgesi, Kuzey Suriye, Kuzey
Irak, Afla Mezopotamya da Gney Irak ve ksmen Gneybat ran blgesidir.
Mezopotamyann kuzeyi, Zagros Dalar, Gneydou Toroslar ve Amanoslar tarafndan izilen yarm daire biimindeki hat nedeniyle Bereketli Hilal olarak adlandrlr. Blgenin en byk akarsuyu Frattr. Karasu ve Murat aylarnn oluflturduu Frat
Nehri Toros Dalarnn kuzeyinden kar sular ile beslenerek gneye doru Gaziantep
ve fianlurfa platolarn ayrp Trkiye-Suriye snrn aflarak Suriyeye ulaflr. Burada Balk/ Balih Nehri ve douda Habur ay ile birleflir. Bu yan kollarla daha glenen Frat
Nehri Mezopotamya dzlklerini geerek fiattlarapda Dicle ile birleflir.
Mezopotamyann ikinci byk nehri olan Dicle ise Gneydou Toroslarn orta
kesiminde iki kaynaktan doar. Diyarbakrdan sonra Ambar, Batman, Garzan ve Botan aylar ile birleflir. Raman Dann gney eteindeki dar boazlar geerek snrmz dflna kar. Kuzey Irakta Kk Zap, Byk Zap, Adhem ve Diyala sular ile
beslenir. Gney Mezopotamyada Frat Nehri ile birleflip Basra Krfezine dklr.
Mezopotamyann dou snrn teflkil eden Zagros Dalar silsile fleklinde kuzey-gney istikametinde uzanarak Mezopotamya ile ran Platosu arasndaki snr izer. Baz corafyaclar Toroslarda olduu gibi douda dalarn arasndaki ovalar ve
platolar, geitleri de Mezopotamya uzants olarak yorumlamaktadr.
Kuzey Mezopotamyann Suriye Ovas haricindeki Toros, Hakkri, Abdlaziz,
Sincar da eteklerindeki eflik ksm kfln yafll ancak ykseklii yznden sert iklime sahiptir. Afla Mezopotamya ise yazn kurak ve ok scaktr. Scaklk yaz aylarnda 40-50 dereceyi bulmaktadr. Kfllar ise souk geer.
www.evrenselpdf.com
Mezopotamyann uzak gemiflinin eflitli aflamalar, ilk kez saptand yerin

adyla anlan kltr isimleri altnda incelenir. Gnmze ulaflan eski yerleflme yerlerinde saptanan kalntlarn tarihlenmelerinde buluntularn teknik zellikleri, baflka yerlerde bulunanlarla benzerlikleri, geliflim srecinin izleri gibi kstaslar yannda C14 (karbon 14) analizleri gibi kimyasal yntemlerden de yararlanlr. Alt bafllklar halinde tarihleri de verilerek sralanan dnem isimleri tamamen ham madde
yapm tekniklerine gre ayrlmfltr. Birok kltr tarihisi pek ok nedenle bu snflandrmaya karfl kmfllarsa da terim ve tanmlamalar Trkiyedeki Orta Eitim
kurumlarnda kullanlmaya devam etmektedir. Aflada sunulan Halaf, Hassuna,
Samarra, Obeyd (Ubayd) gibi tarihncesi kltr isimleri herhangi yazl bir kaynaktan deil, ilk defa bulunduu hyk (tafl, kerpi, hayvan kemii, kl gibi kullanm
elerinin yklan yerleflme yerlerinde birikmesinden oluflan tepe) isminden esinlenerek verilmifltir. Daha sonra bu isimlendirme tm dnya kltr tarihileri tarafndan kabul grmfltr.
Resim 1.1
Mezopotamyann
tarihncesine ait
yerleflmeleri
gsteren harita
(Krolu 2010).
ESK TAfi AI / PALEOLTK (M 1100000-12000)

Kltr tarihileri insanlk tarihinin ok uzun sren bu dnemini Alt, Orta ve st olmak zere e blmektedir. Gnmze kadar gerekleflen arafltrmalarla insann
Afrikada ortaya kt kesinleflmifltir. Homo Erectus ad verilen eski atamzn buradan dalp yaklaflk 1500000 yl nce dnyann deiflik yerlerinde farkl ortamlarda yaflad saptanmfltr. nsann kltrel evrimi iinde bu insan trnn gereklefltirdii ilkler ok nemlidir. Mezopotamyann batsndan Gney Asyaya oradan Uzakdouya hatta Avustralya ktasna kadar yayld bilinen ve olaslkla be-
www.evrenselpdf.com
1. nite - Mezopotamyann Tarih (Yaz) ncesi Dnemleri
lirgin bir dili olan bu insanlarn bilinli avclk yapt, atefli kontroll kullanmay
rendii, ilk standart tafl aletleri rettii anlafllmaktadr. Afrikadan Asyaya geifllerinde o zamanlar olaslkla yaflanlmas zor olan Orta Mezopotamya yerine daha
bat kesimi, ky blgesini tercih ettikleri Filistindeki Ubeidia buluntu yerinde ele
geen ikili yzey (el baltas) endstri rnekleriyle belgelenmektedir.
Uzun yllar el baltas olarak tanmlanan, ounlukla kaba ve armut biiminde
olan aletler kazmak, kesmek, kymak, vurmak gibi ifllerde kullanlyordu. Ayn tip
endstrilere Kuzey Mezopotamyada Adyaman, Gaziantep, fianlurfa, Batman ve
Kuzey Suriyede rastlanlmaktadr. Homo Erectus insanlarnn maara, kaya sna, aa kovuu, adr ve kulbe tipindeki barnaklarda yafladklar, fundalklar tutuflturmak suretiyle hayvan srlerini rkttkleri, yanan veya yaralanan hayvanlar byk tafllarla ldrdkleri, akmaktaflndan yaptklar satr gibi aletlerle bunlar paralayp yedikleri anlafllmaktadr. Atefl yakmay da bilen bu tr insanlarn
geici kamp yerleri de yzey arafltrmalar sonucunda saptanmfltr. lerinde Adyamandaki fiehremuz Srt kamp yeri kazlarla incelenmifltir. zellikle Trkiye Gaziantep dzlklerinde, Ilsu Baraj gl alannda, Kuzey Suriyede yine bu dnemdeki insan tarafndan ifllevi bittii iin atlmfl veya unutulmufl ok sayda iki yzeyli (el baltas) alet gnmzde gerekleflen yzey arafltrmalarnda ele gemifltir.
Gnmzden 220000 yl nce olaslkla Homo Erectusdan geliflen yeni bir insan tr Homo Neanderthal insan ortaya kar. Bu tr, teknolojik olarak geliflmifl tafl aletler yapmay baflarmfltr. Neanderthaller llerini ilk gmen insanlardr.
l gmme geleneklerinde belki ruh ya da baflka dnya inanflnn varl Mezopotamyada Kuzey Irak-fianidar Maarasndaki nemli (?) bir kiflinin zellikle flifal ot ve ieklerle beraber trenle gmlmesi ile belgelenmifltir. Gnlk yaflant tpk Homo Erectuslarn yaflants gibi toplayclk ve avcln olduu karma ekonomi fleklindedir.
Yaklaflk 120000 - 110000 yllarnda gnmz insannn atas olan Homo Sapiens insan tarih sahnesine kar. Bu tarihlerde Neanderthal tr de yaflamaya devam etmifltir. Hatta iki trn uzun bir sre en az 60000 yl beraber yaflad, sonra
Neanderthallerin tmyle yok olduu kabul edilmektedir. Klasik snflamada bu
dnem stEski Tafl a olarak tanmlanmaktadr. Bu dnem insanlar Kuzey Mezopotamyada tahminen 25-30 kiflilik topluluklar halinde genellikle hayvanlarn
mevsime bal g yollaryla ilgili akarsu vadilerinde yaflamfllardr. Maara, kaya
sna dflnda ak havada aa dallar ve postlarla yaptklar adr tipinde basit
barnaklarda oturmufllardr. ok bilinli youn avclk ve toplayclkla yaflamlarn
devam ettirdikleri anlafllmaktadr. akmaktafl ve obsidiyenden (doal cam) ustaca yaptklar dilgi tr aletlerle birlikte kemikten bizler deri giysilerin kabaca dikilmesi iin kullanlmfltr. Sapienslerin dinsel dflnce sistemi dflnda sanat ile ilgilendikleri bilinmektedir. Cinsel organlar abartlarak yaplan ve kltr tarihileri tarafndan Vensad verilen kadn heykelcikleri (ana tanra) hem bolluk hem de
reme ile ilgili olmaldr. Homo Sapiensler de llerini gmmfllerdir.
ORTA TAfi AI / EPPALEOLTK (M 12000-10000)

Yaklaflk olarak M 12000 yllarnda Son Buzul ann sona ermesi ile Mezopotamyadaki iklimin yumuflad tahmin edilmektedir. Blgedeki nfusun artt ve
ilk defa kpein evcillefltirildii saptanmfltr. klimin deiflmesi ile besin kaynaklar da deiflmifltir. Yabani domuz, geyik, koyun, kei gibi dank yaflayan hayvanlarn oalmas ile avlanmann daha zorlaflt yorumlanmaktadr. ilek, fndk gibi eflitli yemifller ile yenebilecek kkler toplanmaya devam etmifltir.
www.evrenselpdf.com
Homo Erectus, Homo

Neanderthal, Homo
Sapiens: nsann ortaya
kfl srecinden itibaren
biyolojik ve kltrel
geliflimini gsteren
aflamalar iin kullanlan
terimler. Homo sapiens,
akll insananlamna gelir.
Zagros Dalarnn bat yamalar, Kuzey Mezopotamyann Trkiye snrlar

iindeki dalk blgesi ve Akdeniz kylarnda yaflayan, ekonomileri hl youn
besin toplayclna dayanan Homo Sapiens tr insanlarn kulland alet tipleri
bir nceki dnemin aletlerinden genelde farkszdr. Olaslkla hayvan eflitlerinin
farkllaflmasndan dolay av sistemi deiflmifl ve mikrolit ad verilen minik tafl aletler ortaya kmfltr. akmaktafl ve obsidiyenden retilmifl geometrik biimde olan
bu minik tafllar, boynuz veya ahflap bir sap zerine insan difli gibi yan yana saplanarak bileflik alet yapmnda kullanlmfltr. Olaslkla ok ve yay kullanm daha geliflmifltir. Bu insanlar olaslkla byk topluluk halinde yaflamaktaydlar. Bu dnemde, Kuzeybat Zagroslarda, siyah volkanik cam olan obsidiyenin ticaretini yapan bir kltr olarak bilinen Zarzi kltr grlr. Rusya steplerinden gelmifl olabilecek bu kltrn en iyi tanmland yer fianidar Maarasdr.
YEN TAfi AI / NEOLTK (M 10000-5200)

nsann doaya hkimiyetinin bafllad, avclk-toplaycla dayanan geim ekonomisinden besin retimine geiflin olduu bu dnem, dnyada baflta G. Childe
olmak zere pek ok kltr tarihisi tarafndan devrim olarak kabul edilmektedir.
Ayn srete toplumun sosyal yapsndaki farkllaflma da devam etmifltir. Byk
olaslkla tarmn yaygnlaflmasyla tahllar da biyolojik bir deifliklik geirmifl ve
doada yabanl olan zellikleri farkllaflmfltr. Bylece daha verimli ve daha dayankl trler ortaya kmfltr.
Neolitik Dnem Kuzey Mezopotamyada anak mleksiz ve anak mlekli
olmak zere iki dnemde incelenmektedir. Bu ayrlmada sanki anak mlek yapm nemli bir ayra olarak gzkse de esas ayrm toplum yaflamnda meydana
gelen byk deiflimlerdir. Killi topran bitki art ve su ile karfltrlp flekillendirilmesi, kuruduktan sonra piflirilmesi bu dnemden ok daha nceleri bilinmektedir. Yeni Tafl (Neolitik) tanm sadece tafl yapm geleneinde yontma tafln yannda srtme tafl teknii ile yaplan aletlerin oald bir dnem olarak tanmlanamaz. Bu dnemin bafllangcnda Orta ve Afla/Gney Mezopotamyaya olaslkla
evresel flartlarn zorluu yznden henz tam yerleflilmedii anlafllmaktadr.
Neolitik teriminin kullanm 1866 ylnda A. Candolle ile bafllar. Candolle bilinli ekip bimenin esasn oluflturan yabanl tahllarn Yeni Tafl a ile birlikte evrim
geirdiini belirtmifltir. Daha sonra R. Pumpelly Yakndouda tarm ve hayvancln vaha olarak tanmlanabilecek sulak, verimli ancak kk yrelerde, insan,
bitki ve hayvanlarnn beraberce yaflamak zorunda kalmasndan doduunu iddia
etmifltir. Gnmzden 12500 - 11500 yl ncesi iklimin ok kt olduu bilinmektedir. Yakndouda yaflayan gruplar belki su kaynaklarnn var olduu yerlerde
yaptklar gzlemler sonucunda hayvanlar evcillefltirip bitkileri ziraata almfllardr.
G. Childede ilk evcillefltirme ve ziraatn Frat, Dicle ve Nil gibi byk rmaklarn
kenarlarndaki taflknlarla meydana gelen verimli ve nemli topraklarda olduunu
ileri srmfltr. J.H. Breasted bu fikre karfl karak Zagros Dalarndan Toros
Dalar, Akdeniz ve Msra kadar yarmay biiminde bir blgeyi kapsad iin Verimli Hilal ad verilen blgede bu olayn baflladn kabul etmifltir. Bu konuda en
nemli alflma ise R.J. Braidwoodun baflkanlnda eflitli bilim dallarndan oluflan ekibin yrtt arafltrmadr. Irakta Jarmo, Trkiyede ayn kazlar ve dier arafltrmalar sonucunda Verimli Hilal blgesinin hemen kuzeyinde doal yaflam blgesi ad verilen alanda ilk kltre alma ve evcillefltirmenin olduu ne srlmfltr. Evcillefltirilecek hayvan cinslerinin ve yabanl bitkilerin doada bulunabilecekleri ortamda evcillefltirilebileceine dayanan bu kuram gnmzde de
geerliliini korumaktadr.
www.evrenselpdf.com
Yeni Tafl veya tarih kitaplarnda Cilal Tafl Devri (Neolitik) olarak geen bu srecin ilk evresi olan anak mleksiz Neolitik (M 10000-6000) rdn- Jerihoda yaplan arkeolojik kazlar sonucunda kendi iinde bir dizi geliflmeyi aklamak amacyla alt evrelere ayrlmfltr. anak mleksiz Yeni Tafl ann bafllang evresinde
(M 10000 - 8500) Kuzey/Yukar Mezopotamyada Filistin/Natuf kltrnden farkl
olarak greceli daha byk yerleflimler kurulmufltur. Bu yerleflmeler tafl temelli dal
rgl veya tafl temelli yma kerpi duvarl (kerpi amurunun duvar fleklinde ylmas) oval veya yuvarlak planl yaplardan oluflmaktadr. Meknlarn iinde ocak
ve ifllik yerleri, mekn dflnda avlu ve meydanlarn varl Trkiyede Hallan emi,
ayn, Krtik Tepe, Demirky gibi yerleflme yerlerinde saptanmfltr.
lk defa bu dnemde tapnak gibi byk iflgc gerektiren antsal zel yaplar
infla edilmifl, uzman bir zanaatkr snf ortaya kmfl, uzak blgeler arasndaki ticaret yaplmaya bafllanmfltr. Son zamanlarda kazlan Gbekli Tepede ise aplar
10 ile 30 metre arasnda deiflen boyutlarda, tafl duvarl, yuvarlak veya oval biimli tapnaklar bulunmufltur. Tapnan iinde ortada hem at lentolarna direk vazifesi gren hem de menhir ya da tanr sureti (put) olan 10 ton arlnda, uzunluu 3-5 metre arasnda deiflen iki adet tafl stel (dikilitafl) yer almaktadr. Bu merkezi dikilitafllarn etrafnda tafl sekiler arasnda duvara yapflk on iki adet daha kk
boyutlu dikilitafl sraldr. Kaz baflkan flimdilik bu tafllar menhir olarak tanmlamaktadr. Dikilitafllarn st yatay blm bafl, dikey blm gvdeyi temsil etmektedir. Bazlarnda yan yzeye kol, n yzeye parmaklarn ifllenmesi bunlarn
stilize insan tasviri olduunu kesinlefltirmektedir. zerinde bir giysi varmfl gibi izgiler ve kabartmalar oluflturulmufltur. Bazlarnda H biimli semboller bazlarnda
belki gnefl ve ay temsil eden iflaretler bulunmaktadr. Dikilitafllarn Sumer ve Yunan dinlerindeki tanr ailesine ait heykellerin flimdilik ilk rnekleri olduu dflnlebilir. Tapnan merkezindeki T bafll iki tanr suretinin belki gk tanr ile gnefl
tanrasn betimledii nerilebilir. Henz yaz keflfedilmedii iin bu konuda kesin yorum yaplamamaktadr. Kesin olan ok byk bir iflgc gerektiren bu yaplarn sekin ve uzman insanlar tarafndan infla edildii ya da ettirildiidir. Henz
maden keflfedilmedii iin zanaatkrlar Gbekli Tepenin olduu kayalkta, sahip
olduklar yass tafl balta ve keskilerin yardmyla tek para halinde kardklar byk tafllar nce dzgn yzeyli hale getirmifllerdi. kinci aflamada stellerin zerine ylan, yaban domuzu, tilki, yaban eflei, turna, yabani boa, gazel, ko, akrep
ve rmcek gibi figrleri kabartma olarak ifllemifllerdir.
nsan biiminde ifllenen figrlerin tanr olabilecei anlafllmaktadr. Figrlerin
tmnn erkek olmas da ilgintir. Bundan toplumda baba tanrnn arl olduu
anlafllmaktadr. Tapnan iine duvarlara korkutucu hayvan figrleri de konularak rahiplerin burada gereklefltirdikleri dinsel trenlerin avc ve toplayc toplum
zerinde daha etkileyici olmas salanmfltr.
Bir tapnak yaps mrn tamamladnda, nedenini bilemediimiz bir sebepten dolay dflardan getirilen toprakla doldurularak gmlmekteydi. Olaslkla rahip grevi de stlenen sekinler, yeniden dikilitafllar hazrlayp ayn alana ayn
planda ancak daha kk boyutta yeni bir tapnak infla etmekteydiler. Bu yzden
gn flna kan tapnak kalntlar i ie gemifl daireler fleklindedir. lk tapnan
olduu yerde yeni bir tapnak yapacak yer kalmadnda baflka tarafa geilmifltir.
Bu gmlp yeniden yapma sreci yllarca srmfltr. Gbekli Tepede yirminin
zerinde tapnak olduu saptanmfltr. Yine ilgin hususlardan biri baz tapnaklarda zellikle merkezdeki iki dikilitafln bafl ksmlarnn zamannda bilinli olarak
krlmasdr.
www.evrenselpdf.com
Gbekli Tepede henz aydnlatlmayan hususlardan biri tapnak alannn dflnda sivil mimari yani ruhban snf ve halkn yaflad yaplarn olup olmamasdr.
Gbekli Tepedeki tapnaklardaki T bafll dikilitafllara fianlurfa yresinde Nevali
ori, Hamzan Tepe, Sefer Tepe ve Karahan Tepe gibi yerleflmelerde de rastlanmfltr. Bu kltr yaratan uzman topluluklarn kuzeyden Rusyadan geldikleri iddia
edilmektedir.
Neolitik an bafllarnda yaflayan ky topluluklar llerini, iinde yafladklar kulbe tipi yaplarn taban altna atklar ukura, ceninpozisyonunda bzlmfl olarak gmmekteydiler. Bir anlamda atalar ile ayn meknda yaflmaya
devam ediyorlard.
anak mleksiz Yeni Tafl ann ikinci evresi, M 8500 - 7000 yllarna tarihlenir. Bu srete tarm modeline henz tam bir geifl yoktur. Bu dneme ait yerleflmelerde baflta domuz olmak zere az sayda kei, koyun, sr gibi yabani hayvanlarn evcillefltirildii anlafllmaktadr. Hangi hayvann ilk olarak evcillefltirildii
kesin olarak bilinmemektedir. Bu evrede yine Kuzey Mezopotamyada yerleflik dzen daha geliflmifltir. Her yerleflme kendi iinde merkezi sistemle ynetilmektedir.
Yaplarn dalm belirgin bir plan erevesinde merkezi sistemin nerisi ile infla
edilmektedir. Kylerde baz yaplarn hatta bazen tm kyn ifllevi bittikten sonra
tapnaklar gibi bilinli gmlmeleri bu dnemde de devam etmektedir. Kyn tm gmlnce yap sahibi aileler ayn yere eski duvarlarn temel gibi kullanp evlerini yeniden infla ederek ky yeniden kurmufllardr.
Neolitik Dnemin bu evresinde yuvarlak - oval ev ve tapnaklar drtgen
hale dnflmfltr. Hemen hemen tm yerleflmelerde sivil mimarinin yan sra
zel yaplar/klt yaplarnn oluflu yaygn bir inan sistemi olduunu gstermektedir. nanlmaz boyutta tapnak yaplarnn ve tanr heykellerinin yaplmasndan dinsel elerin tm toplumu ynlendirdii ve etkin bir ruhban snfnn
varl anlafllmaktadr.
Gmt gelenekleriyle ilgili olduka ilgin uygulamalar saptanmfltr. Gmtlerin yerleflim iine yapldn belirtmifltik. Baz durumlarda iskeletin ilk gmld
yerden baflka yere taflnd belgelenmifltir. Baz bireylerin bafllarnn kesilip tren
ve fllenlerde bir flekilde kullanld tahmin edilmektedir. Olaslkla ok nemli bireylerin kafataslarnn kille kaplanp gerek bafl biimine getirilme denemelerinin
yapld (etlendirilmesi) grlr. Ayrca kutsal stel ve kk tanr figrleri (idol)
bu dnemin eflitli ritel eleri olarak karflmza kar.
Diyarbakr/ ayn yerleflmesinde bu dneme ait, baflka yerleflmelerde saptanamayan ilgin bir yap ortaya karlmfltr. Bafllangta tapnak olarak infla edildii anlafllan drtgen yap daha sonra kyde yaflayan yaklaflk drt yz elli kiflinin
bedenlerinin sakland bir yer haline dnflmfltr. nce rtlp daha sonra
dalmfl vcut kemikleri yap iindeki mahzenlere yerlefltirilmifl, kafataslar ise yapdaki raflara konmufltur. Yapnn dier tarafnda ise duvar dibinde oturma sekileri ortada ise zenle parlatlmfl pembe renkte byk yass tafl levha bulunmufltur.
Tafl levhann atlaklarnda insan ve hayvan kan kalntlarnn oluflu bu tafln buraya ne amala yerlefltirildii konusunda ipucu vermektedir. Bu verilerden yola karak toplumda bir birey ldnde cesedinin belki bu yass tafln zerine yatrld, baflnn kesilerek gvdeden ayrld veya olaslkla kyn dflnda vahfli hayvanlarn ulaflamayaca bir yerde ksmen rtldkten sonra kafatasnn daha
sonra yaplacak trenlere katlmas iin yapnn iindeki rafa yerlefltirildii yorumlanmaktadr. Kyn iinde ok sayda basit toprak mezar da ortaya karlmfltr.
www.evrenselpdf.com
ayn yerleflmesinde o zamanki teknolojik imknlarla nasl yapld hl tartflma konusu olan ilgin yaplar vardr. Bunlardan biri kire + krmz taflck karflm (terrazzo) tabana sahip tapnak yapsdr. Yapnn tabannda, gnmzdeki
havuzlarn tabanndaki gibi beyaz renkli tafllarla yaplan izgili bir dfleme vardr.
Bunlarn yapmnda olaslkla nce krmz renkte taban harc, izgi oluflmas iin
dzgn bir aa yardmyla uzun boflluk braklarak dklmfl sonra bu boflluklar
beyaz tafl taflk ve kire harla doldurulmufltur. Son aflamada tm taban parlatlmfltr. Yine aynnde altta ifllik ve kfln barnma yeri olarak kullanlan mahzenlerin olduu iki katl yaplarn keflfedilmesi anak mleksiz Yeni Tafl anda yaflayan insanlarn inflaat asndan ne kadar geliflmifl olduunun bir gstergesidir.
Baflka yerlerde de benzer yaplarn varl ticaret ile teknolojik bilgilerin tm corafyaya nasl yayldn da belgelemektedir.
Binalarn zenli iflilii, zellikle tapnak tabanlarnn kire taflnn nce yaklp
sonra sndrlmesi ile oluflturulan kire ve kum karflm har tabakas (imentolaflmfl kire taban) ile kaplanmas bu evredeki teknolojik geliflimi ortaya koymaktadr. Bu dneme ait gnlk yaflamda kullanlan aletler arasnda ince kenarl dfl
izgi bezemeli tafl kaplar, tafltan bilezikler, eflitli tipte yontma tafltan ok ular, kemik aletler saylabilir. Mezarlara cesetlerin yanna armaan olarak konan boncuklarn bireyin zel taks olduu anlafllmaktadr.
anak mleksiz Yeni Tafl ann en son evresinde (M 7000 - 6000) bir nceki evreden devam eden geliflmifl yaflam biimi devam eder. Ancak bilinmeyen
bir nedenle bu evrenin sonunda bu kltr kmfltr. Yaklaflk bin yl sren byk karflklklarn yaflad bu evrede genelde byk yerleflmelerin terk edildii izlenmektedir. Olaslkla nfusun deiflmesi ve belki iklimdeki farkllaflma, avlanacak hayvan saysnn ve yabanl tahllarn azalmas byk yerleflmelerin boflaltlmasna, insanlarn kk topluluklar halinde daha ger flartlarda yaflamasna sebep
olmufltur. Bu karflk dnemle ilgili bilgiler snrldr.
Mezopotamyada ky yaflamnn bafllangcyla, yazl belgelerin ortaya kfl
arasndaki geliflmeler, tafl alet ya da madencilikte kat edilen aflamay gsteren adlar yerine, yerleflim karakteri, ev plan tipi, retim teknolojisi ve moda olan anak
mlek tipleri gibi ortak kltrel unsurlar tanmlayan adlarla anlr. Bu kltrler
genellikle ilk belirlendikleri yerin adn almfllardr. Aflada deineceimiz zere,
Hassuna, Samarra, Halaf ve Obeyd gibi isimler, hem bir kenti, hem de genifl blgelerde, farkl zaman dilimlerinde kabul gren kltrel unsurlar simgeler.
Proto-Hassuna Pre-Hassuna Dnemi (M 6000-5750)

Hassuna, Kuzey Irakta Musul yaknnda, Dicle Nehri zerinde kurulmufl bir yerleflim birimidir. Son arafltrmalarla Proto-Hassuna Dnemi (Hassuna ncesi dnem)
genel anlamda Kuzey Mezopotamyada anak mlekli Yeni Tafl ann bafllangc veya Erken Yeni Tafl a olarak kabul edilir. Bu dnemde kltrel anlamda
blgesel farkllklar fazla gzkmez. Blgede hayatlar hayvanclk ve tarm ekonomisine dayanan ky topluluklar yaygndr.
Blgede anak mlekli Neolitik Dnemin bafllangcnda bir nceki dnem yerleflme ve yap dzeni devam etmektedir. Ancak eski dnemdeki merkezi ve gl
inan sistemi bu dnemde grlmez. Klt yaplar da bulunmamaktadr. Yerleflmelerde gda depolamaya ynelik birimler fazladr. Yerleflme yerleri arasnda bu dnemi temsil eden mimari Hassuna Hynde, Yarm Tepe ve Telul Eth-Thalatlat
adl merkezlerde belirgindir.
www.evrenselpdf.com
10
Bu dnem yerleflmelerinde adr ve kulbe tipi yaplardan oluflan kamp izleri

saptanmfltr. Umm Dabagiyeh gibi yerleflmelerde de kk birka odadan oluflan
dikdrtgen yaplar infla edilmifltir. Duvar yapmnda skfltrlmfl amur topaklar kullanlmaktayd. Ambar olarak yapld dflnlen iki metrekareden kk odalar zgara fleklindedir. Baz evlere damdan girildiini gsteren merdiven izleri belirlenmifltir. Yaplarn iinde yemek piflirmek ve snmak iin yaplmfl ocak ve frnlar vardr.
Bu dnemi temsil eden yerlerden biri olan Tel Sottoda kk ocuklar mlek
iinde evlerin tabanlar altna gmlmfltr. Yarm Tepede cesetler dikdrtgen ve
yuvarlak yaplara yerlefltirilerek saklanmfltr.
anak mlein Kuzey Mezopotamyada ne zaman ve nerede ortaya kt tartfllmakta bu konuda eflitli modellemeler yaplmaktadr. lk anaklar belli bir merkezde yaplp bu bilgi deifl tokufl yntemi ile tm blgeye mi yaylmfltr? Yoksa
farkl blgelerde mi geliflmifltir? anak mlek kullanmnn geliflmifl tarmla birlikte
bafllad kesindir. Tarm bu anak mlek retim teknolojisini dourmufltur. Kil kap
yapmndan nce genelde kille svanmfl sepetlerin, deriden yaplmfl nesnelerin, al ve tafl kaplarn kullanld bilinir. Tarm rnlerin artmas ile bu tr kaplar ihtiyac karfllamamfl ve bu yzden kilden kap yapm bafllamfl olmaldr. Gerekten ilk
yaplan kil kaplar yemek piflirmeden ok depolamaya yneliktir. Hassuna ve Yarm
Tepede ele geen byk ve kaba mlekler buna rnek gsterebilir.
Kuzey Mezopotamyann tarihncesi toplumlar sepet yapmay ok iyi bilmekteydiler. Sepet ancak yln belli zamanlarnda, tafl veya tahta kaplar ise uzun zaman harcanarak retilebilmekteydi. Buna karfllk kil kaplarn yapm, her yerde su, kil ve saman olduu iin maliyeti olmayan bir ifllemdi. Mezopotamya ve evresinde toplumun geliflimine paralel olarak nce sepet, sonra piflirilmeden kullanlan kil kap, en
son da frnlanarak tamamen piflirilen kaplar kullanlmfltr. Bu flekilde bir ilerlemenin normal bir teknolojik geliflim olduu kabul edilmektedir. Genel olarak sepet daha hafif olduu iin gerler, anak mlek ise yerleflik topluluklar tarafndan tercih
edilmekteydi.
Proto-Hassuna Dneminin anak mlekleri, kilin su ve samanla karfltrlmasyla elde edilen hamurdan flekillendirilmifltir. lk yaplan rnekler yayvan ve derin kseler, yuvarlak ya da oval anaklar, ksa silindir boyunlu, yuvarlak gvdeli kaba
kaplardr. Hepsi elde flekillendirilmifltir. Tell Sotto ve Umm Dabaghiyah yerleflmelerinde daha sonraki Hassuna kltrnn yayld blgede yaygn olan ekmek piflirme kaplar da yaplmaktayd. Kselerin bazlar geometrik bazlar hayvan motifleri ile sslenmifltir.
Bu dnemde gnlk yaflamda ok nemli rol oynayan yontma tafl alet endstrisi retim asndan dflk kalitededir. Buna karfllk tafl kap, ok ucu gibi nesnelerin
retimi devam ettirilmiflse de eski rnekler kadar zenli deildir.
Bu dnemde tarm yaygnlaflmfltr. rnlerin bereketli olup olmamas tamamyla yamura baldr. Yerleflmelerde birok buday trnn tarma alnd belgelenmifltir. Bunlar arasnda tek sral emmer, kzl, ekmeklik ve kaplca buday
saylabilir. Ayrca alt sral arpa, mercimek ve bezelye de ekilip biilmekteydi. Evlerin iinde ve evresinde bulunan kemik kalntlarndan evcil sr, koyun ve kei yedikleri anlafllmaktadr. Bykbafl hayvanlarn etiyle birlikte post ve stnden
de yararlanmaktaydlar. Avcln daha az olduu saptanmfltr. Umm Dabaghiyah
hynn bu dneme tarihlenen kk kynde yaflayanlar tarmn yan sra
avcl da devam ettirmekteydiler. Avladklar hayvanlar arasnda yabani eflek ve
ceylan baflta gelmekteydi. Olaslkla bu hayvanlarn derilerinden faydalanp ayakkab ve giysi yapmaktaydlar.
www.evrenselpdf.com
Hassuna Dnemi ( M 5750-5250)

Mezopotamyada Hassuna ve Samarra kltrleri birbirleriyle iliflkilidir. Hassuna
kltrnn grld yerlerde Samarra kltrne ait anak mlek rnekleri de
bulunmaktadr. Hassuna kltrnn kkeni kendinden nceki lk Neolitik an
bafllangcndadr. Kltr daha ok Kuzey Irak blgesinde younlaflmfltr. Bu kltrn merkezi, en az 80 adet yerleflime sahip Sincar ve Habur vadileridir. Hassuna
Kltr erken ve ge olmak kaydyla iki evreli olarak tanmlanmaktadr.
Bu dnemde duvar yapmnda kerpi kullanlmaya bafllamfltr. Evler bir avlu
etrafnda yer alan ok sayda odadan oluflur. Duvarlara sva yapld belirlenmifltir. Duvarlarda tafl temel Gneydou Anadoluda Mezraa-Teleilat ve Akaray Tepe
yerleflmelerinde grlmektedir. Yap ilerinde deiflik tipte frn ve ocaklar yer almaktadr. Avlu ve sokak olarak nitelenen baz birimlerin taban tafl dflelidir. Avlularda ve meknlarn iinde silo ve byk depolama mlekleri bulunmufltur. Bu
dnem, yukarda anlatlan mimari zellikleri ile ky yaflamndan kasaba yaflamna
geifli gstermektedir. Hassuna Dneminde de bir nceki dnem gibi bebek ve
ocuklar, bir mlek iinde daha ok yerleflim alannda gmlmektedir.
Hassuna kltr, bu dnemde yaygn olarak kullanlan belli form ve bezemeye sahip anak mlek trleri ile tannr. Genel olarak iki grup altnda snflandrlabilecek anak mlek retilmifltir. Birinci gruptakiler olaslkta mutfakta kullanmak zere yaplan kaba, kahverengi, gri veya krmz renkte olan anak mleklerdir. kinci grup ise daha zenli bir biimde flekillendirilmifltir. Bunlar krmz boya astarl, izi ya da boya bezemelidir. En ok omurgal kseler ile boyunlu mlekler yaplmfltr. Hassuna anak mleinin izi bezemeli gelenei batya doru
gittike azalr. Rendeleme tepsisi olarak isimlendirilen ve ekmek piflirmede kullanld iddia edilen kaplarn her eflidi bulunmaktadr.
Hassuna Dnemi yerleflmelerinde ok sayda piflmifl topraktan sapan tanesi, yn
veya keten iplik elde etmek iin kullanlan arflak, mhr, tafl boncuk, kemik ine,
kemik spatl ve kemik biz gibi gnlk yaflamda farkl amalar iin retilmifl aletler
bulunmufltur. Srtme tafl endstrisinde en ilgin bulgular buday tmek iin kullanlan havanelleri ve yass tafl baltalardr. Yontma tafl alet endstrisinde orak-baklar sayca dierlerinden fazladr. Buluntularn ou anlafllaca zere tarmla ilgilidir.
Bu dnemde tarm ve hayvanclk toplumlarn esas geim kayna hviyetini kazanmfltr. Arpa, buday eflitleri ana gda maddesidir. Baklagiller de ekilmektedir. Koyun, kei ve sr ve domuz beslenmektedir. Nfusun ve dolaysyla kylerin says
artmfltr. Kent hviyetini taflyabilecek yerleflmeler yoktur. Tapnak olabilecek byk
ve zel yap bulunmad gibi dinsel inanfllar hakkndaki bilgilerimiz azdr.
Hassuna Dneminde doada bulunan ham bakrdan dvlerek tak gibi eflitli
nesneler yapmfllardr. Ergitilmifl bakrn en eski rnei de bu dnemde ortaya kar.
Samarra Dnemi (M 5300-5100)

Samarra Kltr, Hassuna kltrnn gelifltii blgenin daha gneyinde, Orta Mezopotamyada Zagros Dalarnn otlaklarla kapl eteklerinde ortaya kmfltr. Kendine zg boyal bir tr anak mlek grubu ile temsil edilen Samarra Kltr yerleflmelerinden en nlleri Tell Savvan, Coa Mami ve Samarradr.
Samarra Dnemi basit de olsa Mezopotamyada sulama kanallarnn ald ilk
dnemdir. Coga Mamide saptanan kanallar bu dneme tarihlenmektedir. Bitki kalntlar arasnda evcillefltirilmifl tahllar dflnda iri keten tohumlarnn bulunuflu
gerekte dzgn sulama yapldnn belirtisidir. Ne yazk ki bu toplumlardan keten ve ynl kumafl rnekleri gnmze gelememifltir. Yamura dayanan kuru ta-
www.evrenselpdf.com
11
12
rm yerine kanallar almasyla gelifltirilen sulu tarm yerleflmelerindeki nfusun atmasna neden olmufltur.
Bu dnemdeki drtgen planl yaplarda yaklaflk 60 cm boyutunda kaliteli kerpi kullanlmaya bafllar. Konutlarn iine ve dflna duvar ortalarna ve kflelere konan payandalar daha sonraki kltrlerdeki tapnak mimarisinin ncs olarak deerlendirilir. Tell Savvanda on befl odal byk yaplar gn flna karlmfltr.
Etraf hendekle ve duvarla korunan Coga Mami gibi kk ky yerleflmeleri bulunmaktadr. Samarra Dneminde de budaya ek olarak mercimek ve bakla yetifltirilmekte, koyun, kei ve domuz beslenmektedir.
Samarra mleki ustalar koyu kahverengi boya ile gzel desenlerle sslenmifl
ve iyi piflirilmifl kaplar retmifllerdir. Ayrca su mermerinden oyularak yaplmfl kaplar ve kadn heykelcikleri de bu dnem sanatkrlarnn ustalklarn gstermektedir.
Resim 1.2
Samarra Dnemi
ev tipleri
Kaynak:
Braidwood
1995:176.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Mezopotamyada
dnemde birok kltr ad gemektedir. Bu kltrlerin isimlenSIRA tarihncesi
SZDE
dirilmesi anak mlek yapm ve sslenmeleri rol oynamfltr. Bu doru bir yaklaflm mdr?
D fi N E LAI
M
BAKIR-TAfi
/ KALKOLTK
Anadoluda Kalkolitik Dnem bafll altnda incelenen geliflmeler, Mezopotamyada Halaf ve

bafllklar altnda incelenir.
S O Obeyd
R U
Halaf Dnemi (M 5500-4800)

DKKAT
Halaf kltr, douda Zagros Dalar, batda Frat Nehri, kuzeyde Toros Dalar
tarafndan evrelenen Kuzey Suriye, Kuzey Irak ile Trkiyenin Gneydou AnaSIRA SZDE
dolu Blgesinde
yaygnd. En belirgin zellii gnlk yaflamda boya ve izi bezemeli olaanst gzel anak mleklerdir. Bu kltr, ilk defa 1911 ylnda snrmza ok yakn konumdaki Halaf Hynde gerekleflen kazlarda saptand
AMALARIMIZ
iin Halaf kltr ad verilmifltir.
Halaf Dneminde moda olan gnlk kullanm eflyalar, Gneydou Anadolu
ve Kuzey Irak dflnda batda ukurova ve Amik Ovasna, kuzeydouda Van GK T A P
l evresine, douda Kuzeybat rana kadar ulaflmfltr. Halaf kltr rnlerinin bu
kadar genifl alana yaylmas ancak yaygn bir ticaret ile mmknd. Kltrn kkeni konusunda pek ok teori ortaya atlmfltr. Son yllarda Kuzey Suriyede Tell
TELEVZYON
Sabi Abyad Hynde gerekleflen arkeolojik kazlar, sz konusu kltrn Hassuna-Samarra gibi anak mlekli Neolitik dnem toplumlarnn etkisiyle ortaya
ktn gstermektedir. Bunun en iyi rnei Samarra ad verilen boya bezemeli
N T E R N Halaf
ET
kap rneklerinin
kltrnn bafllangcnda da grlmesidir.
Halaf Dneminde, ovalarda yaklaflk 2 ile 12 hektar arasnda deiflen boyutta
bir byk yerleflme ve evresinde 1 - 2 hektar geniflliinde kk uydu yerleflme-
N N
www.evrenselpdf.com
13
ler kurulmufltu. Byk yerleflmeler, etraf tahkimat duvar ile evrili, tarmn ve ticaretin yaygn olduu ynetim merkezidir. Kk olanlar ise hayvanclk ve st
rnlerinin arlkl olduu gnmzdeki iftliklere benzeyen yerleflmelerdir. Byk yerleflmelerde deirmen tafllar, ezgi tafllar, orak baklar gibi tahl retiminin
yapldn gsteren aletler vardr. Kk yerleflmelerde ise bitki ve hayvan kalntlar daha yksek oranda ele gemifltir. Temel geim kayna hayvanclk olan bu
yerleflmelerde avclk da nemlidir. Her iki yerleflim tipinde mal deifl tokuflu yaplarak gnlk hayatn devam ettirildii anlafllmaktadr. Yerleflim alanlar genellikle su kaynaklarna yakndr. Halaf kltrn en iyi flekilde tantan Musul yaknlarndaki Tell Arpaciya hydr. Bu dnemde bakrn kullanm daha nceki dnemlere gre yaygnlaflmfltr.
Halaf Dneminde toplumlar, avlu ve sokaklarla birbirinden
ayrlan, yuvarlak ve drtgen yaplar infla etmifllerdir. Halaf mimarisinin belirleyici elerinden biri olan yuvarlak yaplar arkeoloji yaznna Tholosad ile girmifltir. Tholos, dikdrtgen
planl girifli ve yuvarlak planl ana odas olan yap tipidir. Hem
yuvarlak yaplar hem de drtgen yaplar tafl temelli, yma duvarl ve svaldr. Tabanlar kil sva ile dzletilmifltir. ok sayda
yuvarlak yapda duvarlarn ie doru daraltlarak ykseltildii
saptandndan st rtnn kubbe biiminde olduu dflnlmektedir. aplar 4 ile 10 metre arasnda olan yuvarlak yaplarn daha ok depolama meknlar olduu iddia edilmektedir.
Baz bilim adamlar Yarm Tepede ortaya kan dik duvarllardan dolay bu tip yaplarn stnn ahflap, kamfl ve sazla dz
dam fleklinde kapatlmfl olabileceini de nermektedirler. Yerleflmelerde zellikle ev, depolama veya ahr olarak kullanlan
drtgen planl yaplar daha ok Halaf Dneminin sonlarnda
yaygnlaflmfltr.
Mekn ilerinde ocaklar yer almaktadr. Yaplar arasndaki
boflluklarda ekmek ve anak mlek piflirim frnlar ortaya karlmfltr. ap 1 ile
2 metre kadar olan bu oval veya yuvarlak biimli kubbeli frnlar iki katl infla edilmifltir. Alt katnda atefl yaklmakta, st katna ise piflirilecek kaplar dizilmekteydi.
ok odal ve payandal yaplar azdr. Halaf toplumunun tapnak gibi dinsel yaplar saptanamamfltr.
ller, yerleflim iinde, yap taban altna alan basit toprak mezara, bzlmfl
pozisyonda (cenin pozisyonu) gmlmekteydi. Yarmtepe ve Tell Arpaciya yerleflmelerindeki kazlarda kafataslarnn ayr gmld saptanmflsa da bu bir gelenek deildir. Yukar Mezopotamyada Kahramanmarafl/ Domuztepe yerleflmesinde
yaklaflk 3 metre apnda bir ukura llerin kafataslar beden kemiklerinin ayr brakld saptanmfltr. Bu klt ukuruna llerin yerlefltirilmesi, ayn yerde bulunan bir kap zerine boya ile yaplmfl bir resimde tasvir edilmifltir. Tm bulunamayan bu resimde, zerine kufllar konmufl baflsz bedenler yerde yatmaktadr.
Yanlarnda kolunu yukar kaldrmfl ayakta duran bir birey tasvir edilmifltir.
Halaf kltrnn zgn rn boya bezemeli kaplar, olaslkla mutfakta kullanlmak iin deil prestij rn olarak retilmifltir. Birok yerleflmede ele geen birbirinin benzeri olan kaplar, tek elden retilmifl ve deifl tokufl yntemi ile genifl bir
blgeye dalmfl olabileceklerini dflndrmektedir.
www.evrenselpdf.com
Resim 1.3
Halaf Dnemine
ait yap tiplerinden
birinin
tamamlanma
biimleri
Kaynak:
Lloyd 1978; Res.
36).
14
Resim 1.4
Halaf Dnemine
ait bir kap paras
zerinde hayvan
bezemeleri.
Erken Halaf Dneminde retilen kap biimleri snrldr. anak mlein zerine
farkl renk ve ton salamak amacyla bilinli olarak younluu azaltlan krmz veya
siyah renkte boyalarla motifler ifllenmifltir. Yaygn olan motifler arasnda boa, koyun
bafl, yaban eflei, yaban domuzu, tavflan, geyik ve kufl gibi yabani hayvanlar; ylan ve
akrep gibi srngenler; flematik bitki ve aalar, dans eden insanlar saylabilir. Ayrca
dikey veya yatay gsterilmifl dz ve dalgal zikzak izgiler, noktalarla oluflturulan daireler, ii taranmfl eflkenar drtgenlerle panolar hazrlanmfltr. fiematik boa bafllarna
gre geometrik motifler sayca daha fazladr. Halaf Dnemi mleki ustalar bu kaplar geliflmifl kubbeli frnlarda frnlamakta yani piflirmekteydiler.
Halaf Dneminin ortalarnda ise ok renkli bezeme grlmektedir. Kaplarn frnlanmalarnn daha iyi kalitede olduu gzlenir. Tanr simgesi olan stilize boa bafl figr ok kullanlmfl, doa betimlemeleri ortadan kalkmfltr. Sslemede krem astar
zerine yine krmz ve siyahn eflitli tonlarnda boya kullanld grlmektedir. En
ok kullanlan motifler gnefl, nokta, eri izgilerden oluflan geometrik bezeklerdir.
Karelerin birlefltirilmesiyle meydana getirilen dama motifi, genlerin birlefltirilmesi ile
oluflturulan kelebek motifi gibi bezemeler kaplarn tm yzeyine izilmifltir.
Halaf Dneminin ge evresinde mleki ustalar, kaplarn yzeyine yaptklar
renk cmbfl izlenimi veren uygulamalarla anak mlek retimini olduka ileri dzeye taflmfltr. Kaplar zerine hem boya ile hem de kazma yntemiyle bezemeler yaplmaktayd. Ayrca beyaz boya da kullanlmaya bafllamfltr. anak mlek piflirme frnlar bu evrede ok geliflmifltir. Malta hac ve balk pulu biiminde bezemenin ok
kullanld tabak formunda kaplar ortaya kmfltr. Kse ve mlekler de kullanlmaktadr. Kaplarn i yzeyleri etraf doldurulmufl rozetlerle bezenmifltir. Eski evrelerde var
olan doal yaflam sahneleri btnyle ortadan kalkmfl hatta boa bafllar bir dz iki
eri izgi ile tamamen stilize hale sokulmufltur.
Halaf Dneminde toplum gnlk yaflamda bak, kalem ve kazyc gibi aletleri
yapmak iin akmaktafl ve obsidiyeni (doal cam) kullanmfltr. Obsidiyen Dou Anadoludaki yataklardan elde edilmifltir. Baz yerleflmeler obsidiyeni ham madde olarak
salamfltr. Bir tr stat gstergesi olan tafl kaplarn da kullanld grlr. Kumtafl,
kiretafl, serpantin, mermer gibi malzemelerden genelde dz ya da yuvarlak dipli derin veya s kse biimde kaplar retmifllerdir. Tafl kap yapm uzun bir urafl gerektirmektedir. Bu dnemde hayvan kemikleri de daha nceki kltrlerde oluu gibi alet
yapmnda malzeme olmufltur. Halaf Dneminde eflitli tafllardan yaplan, kazma bezemeli mhrlerin kullanm artmfltr.
nan sistemiyle ilgili olabilecek en yaygn buluntular, idol olarak da adlandrlan
kk heykellerdir. Kadn biimindeki bu heykelcikler ana tanraolarak nitelendiril-
www.evrenselpdf.com
15
mifllerdir. Bunlar genelde bacaklar bitiflik, kollar iri ve abartl gsleri zerinde birlefltirilmifl olarak tasvir edilmifltir. Erkek tanr tasviri yoktur. dollerin ou boya ile yaplmfl ha ve izgilerle sslenmifltir. anaklarn zerine resmedilmifl boa bafl ve kobafl figrleri erkeklik ve bereketin simgesidir. Bir baflka simge erkeklik organdr.
Halaf Dnemi yerleflmelerinde tarmn yaygn olduunu gsteren birok alet bulunmufltur. En ok ele geen tahllarn biilmesinde kullanlmfl oraklardr. Ylda ortalama 250 - 400 mm yafl alan Halaf kltr blgesi kuru tarm iin olduka msaittir.
Bu dnemde emmer buday, iki sral arpa, einkorn buday, nohut, mercimek, badem ve fstk yetifltirildii saptanmfltr. Ayrca dokumada kullanlmak ve tohumundan
ya karmak iin keten ekilmekteydi.
Evcil olarak koyun, kei, domuz ve bykbafl hayvanlar beslenmekteydi. Evcil srn tarla srlmesinde kullanlmaya baflland iddia edilmektedir. Bu kullanmn
ok nemli olduuna iflaret eden baz bilim adamlar kaplar zerindeki boa bafl bezemesinin bu kadar ok olmasn buna balamaktadr. Beslenmede tahl retimi ve
hayvanclk kadar olmasa da avclk nemi bir yere sahipti. En ok avlanan hayvanlar kzl geyik, kaplumbaa, kufl ve balktr. Leopar, ay ve kzl tilki gibi hayvanlar da
avlanmfllardr.
ok sayda arflak ve kaplar zerindeki motifler dokumacn nemli yer tuttuunu gstermektedir. Olaslkla yn ve keten dokumacl yaplyordu. Halaf Dneminde de kamfl ve sazdan hasr ve sepet yapld belgelenmifltir.
Mezopotamyadaki dinsel eler nasl domufl, nasl geliflmifltir? Tartflnz.
SIRA SZDE
Obeyd/Ubaid Dnemi (M 5900-4300)

Kuzey Mezopotamyada Halaf Kltr devam ederken Gney D fi N E L M
Mezopotamyann verimli topraklarnda yeni bir kltrn doduu grlmektedir. Kltre ilk kez, Smer yerleflmesi olarak S O R U
bilinen Ur Hynn yaknnda Tel El Ubaid adl hykteki
arafltrmada rastlanmfl ve bu hyn ad verilmifltir. Obeyd
kltrn, kuzey ve doudaki dalardan gneye gelen, kanal- D K K A T
lar aarak kuru tarmdan sulu tarma geen topluluklarn oluflturduu sanlmaktadr. Obeyd kltr btn ayrntlaryla Eridu SIRA SZDE
kentinde ortaya karlmfltr. Ayrca Hac Muhammed, Tel ul
Savvan ve Tell Aveyli gibi birok hykte bu dneme ait yerleflAMALARIMIZ
melerin kalnts incelenmifltir.
Eridu kentinde Obeyd Dneminin ikinci evresinde tapnaklar infla edilmifltir. Sulu tarm olanaklaryla geliflen yerleflmelerde
ortaya kan refah seviyesi yksek toplumun yaflam biimini ta- K T A P
nmlayan Obeyd, nc evrede kuzeye doru yaylmaya bafllamfltr. Drdnc evrede kltr tm Mezopotamyaya yaylmfltr. Dou ve Gneydou Anadoluda, Dou Akdenizde hat-T E L E V Z Y O N
ta ukurovada ok sayda yerleflme yerinde Ge Obeyd kltrnn etkileri belgelenmifltir.
Bu dnemin yaflam biimi hemen hemen tmyle ziraat ve Nhayvancla
dayanTERNET
maktadr. Gney Mezopotamyada sulama kanallar vastasyla tarm gelifltirilmifl, elde
edilen rn artrlmfltr. Ancak Mezopotamya aa, maden tafl gibi hammadde kaynaklarndan yoksundur. Bu yzden Obeyd kasabalarnda yaflayan sekinler kurduklar ticaret kolonileri ile ihtiyalar olan hammaddeleri ok uzak blgelerden temin etmekteydiler.
D fi N E L M
Resim 1.5
Obeyd Dnemi
S O R U
kaplar zerindeki
bezemelerden
rnekler
DKKAT
Kaynak:
Lloyd 1978: Res.
33- 12). SIRA SZDE
N N
www.evrenselpdf.com
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
16
Organize iflleri yneten, ticaret ve tarm ynlendiren ynetici snf, byk tapnaklar infla ederek etkinliini artrmfltr. En iyi rnekler Mezopotamyada Eridu, Uruk, Tepe Gawra ve Malatya/Arslantepede ortaya karlmfltr. Genelde drtgen olarak infla
edilen tapnan merkez odasnda sunak ve podyum bulunmaktadr. Ortadaki podyumun kurban masas ifllevi olduu anlafllmaktadr. Kanatlardaki kk odalar tapnaa
sunulan armaanlarn depolanma ve rahiplerin yaflam alanlardr.
Tepe Gawrada yan yana tapnan varl tanr ailesine iflaret etmektedir. Kuzeydeki tapnakta ok sayda mhr baskl kil (bulla) ele gemifltir. Hububat doldurulan kaplarn azlar, bir bezle rtlmfl ve ip dolanarak balanmfltr. pin iki ucu bir
amur topak iine skfltrlmfl, topan zerine de mhr baslmfltr. Bulla olarak adlandrlan bu mhr basks, rnlerin belli merkezden gelen emirlerle depolanp sonra datldn gstermektedir.
Bu dnemde Basra Krfezi evresinde yaflayanlar, sazdan yaplmfl evlerde oturmakta, balklk ve hasr yapmyla geinmekteydiler. Orta Mezopotamyadaki Tell
Madhhurda Khait Kasm ve Abade, Kuzey Mezopotamyada Malatya/ Deirmentepe
gibi yerleflmelerde ok sayda odadan oluflan kerpi ev temelleri ortaya kmfltr. Ortadaki byk salondan yan meknlara kk kaplarla geilmektedir. Obeyd Dnemi
yaplarnn byk blm ift kanatl, ortada salonlu ve iki katl infla edilmekteydi.
Resim 6.1
Obeyd tapnak
planlar
Kaynak: Braidwood
1995:212).
Bir kuzey tapna
Obeyd toplumlarnda yerleflme iine gm yaplma gelenei devam etmifltir. Eriflkin llerin yerleflme dflna oluflturulmaya bafllayan mezarlklara gmld saptanmfltr. Eriduda kenarlar kerpile evrelenmifl, st de kerpile kapatlmfl sandk biiminde ok sayda mezar bulunmufltur. Bu erken mezarln yaklaflk bin kadar mezardan olufltuu anlafllmfltr. Ancak bunlardan iki yz adedi kazlarla incelenebilmifltir. ller bklmfl/bzlmfl (cenin) pozisyonunda mezara konmufltur. Baz durumlarda iki kiflinin ayn mezara konduu ortaya karlmfltr. Obeyd toplumlarnn
teki dnyaya inandklar cesedin yanna konan armaanlardan anlafllmaktadr. Genellikle mezara hediye olarak taklar konulmufltur. Ayrca tabak, anak, mlek gibi
eflitli kap da hediye olarak sunulmufltur. Olaslkla bu kaplarn iinde gda ve iecekler de bulunuyordu. Mezarlara ok nadir de olsa piflmifl topraktan kk heykelcikler de konmufltur.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
Mezopotamyadaki
l gmme adetleri nasl geliflim gstermifltir? Mezarlk fikri ilk ne zaman
SIRA SZDE
ortaya kmfltr?
D fi N E Lyapmnda
M
anak mlek
ortaya kan yeniliklerden biri yavafl dnen el arknn
kullanlmaya bafllamasdr. Bu yntemle mlek reticileri daha fazla sayda retim
yapma imknna
Seri retim, standart ve bezemesiz kaplarn yaygnS O R kavuflmufllardr.
U
laflmasna neden olmufltur. Elde anak mlek yapm da devam etmifltir. Obeyd Dnemine zg olan ve zerinde kare, zikzak, baklava, daire ve gen gibi motifler buKKAT
lunan kaplarDbu
kltrn snrlarn aflarak evre kltr blgelerine ulaflmfltr.
SIRA SZDE
www.evrenselpdf.com
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
17
zet
N
A M A
N
A M A
nsann gnmz yaflam flartlarna ulaflana kadar geirdii bafllang evreleri hakknda
deerlendirme yapma
Toros ve Zagros dalarndan gelen kar ve yamur sular ile beslenen Frat ve Dicle Nehirlerinin oluflturduu bereketli topraklar yalnz tarihi alarda deil tarihncesi dnemlerde de eflitli kltrlere befliklik etmifltir. nsann doaya
hkimiyeti arttka toplumlarn geliflimi hzlanmaya ve daha nce yaflanmayan blgelerde yaflanmaya bafllad. nsann iki buuk milyon yl
ncesine kadar giden gemifli, genel olarak yapt alet, gelifltirdii maden veya retim srecini
tanmlayan isimler altnda incelenir. Paleolitik en
uzun sretir. nsann Afrikada ortaya kfl ve
dnyaya dalma srecini kapsar. Mezolitik, Kuzey Yarmkrede iklim deiflimiyle insann yaflamna yansyan yenilikleri tanmlar. Neolitik ise
tarihncesinin nemli admlarnn atld, krlma noktalarndan biridir. Tarm, hayvanclk ve
kerpiten ev yapm bu dnemde bafllamfl ve gnmze kadar ulaflan kyl yaflam biiminin temelleri atlmfltr. Kalkolitik bu srecin devamnda ileri tarm toplumlarnn yaflad, baz madenlerin gndelik yaflama girdii dnemi tanmlar.
N
A M A
Mezopotamyada Sumer kltrnn kkeni,

kentleflme ve ilk devletlerin kurulufl srecini
tartflma
nsann uygarlaflma srecindeki en nemli aflamalardan biri yerleflik yaflama geifli, ikincisi ise
maden alarnn bafllangcdr. Kentleflme, yaznn gelifltirilmesi ve teknolojik alanda ortaya kan birok yenilikle tandmz dnemin alt yaps Obeyd dneminde oluflmufltur. Susuz tarm
yaplamayacak kadar kurak olan Gney Mezopotamyaya, Basra ve evresine yerleflen toplumlar, kereste, tafl ve madenin olmad bu blgede
uygarla nemli katklar yapacak geliflmelere
nc oldular. Organize olarak yaptklar sulama
kanallar tarm verimli hale getirmifl, uluslar aras ticaret de gnlk yaflamda ihtiya duyduklar
hammaddeleri elde etmelerini salamfltr.
Tarih ncesinin yap dzeni, mimari, l gmme gelenekleri, anak mlek, kk buluntular
ve dier kltr elerini aklama
nsan, ortaya kflndan itibaren uzun sre retim yapmamfl, doada bulduklaryla beslenmifl,
maara ve kaya snaklarnda barnmfltr. Kuzey Mezopotamyay oluflturan Zagroslar ve Toroslarn gney etekleri ile Dou Akdeniz kylarnda ilk defa retim aflamas bafllamfltr. Gnmzden yaklaflk olarak on bin yl kadar nce
bafllayan srete kyler kurulmufl, birok bitki
ekilip biilmeye bafllamfl, domuz, koyun, kei
ve sr evcillefltirilmifltir. Yeni ihtiyalar dorultusunda tafl alet teknolojisi de gelifltirilmifltir.
ller yerleflik dzene geildii dnemde daha
ok evlerin tabanlarnn altna gmlmfltr.
Kentlerin geliflmeye bafllamasyla mezarlk fikri
oluflmufltur.
www.evrenselpdf.com
18
Kendimizi Snayalm
1. Uzun yllar Halaf Dnemi ile zdeflleflen yap biimi
afladakilerden hangisidir?
a. Kare meknl yaplar
b. Drtgen planl yaplar
c. ok odal yaplar
d. Girifl eklentisi drtgen biimli olan yuvarlak yaplar
e. ki katl yaplar
6. Mezopotamyann tarih ncesi yerleflmelerinden antsal tapnaklarn ve 3-5 metre yksekliinde dikilitafllarn olduu yerleflme afladakilerden hangisindedir?
a. Demirky
b. Umm Dabagiyeh
c. Hac Muhammed
d. Arslantepe
e. Gbekli Tepe
2. Yuvarlak planl antsal tapnaklar Yukar Mezopotamyada ilk defa ne zaman grlr?
a. Samarra Dneminde
b. Obeyd Dneminde
c. anak mleksiz Neolitik ada
d. Eski Tafl Dneminde
e. Epipaleolitik ada
7. Mezopotamyada ilk defa basit de olsa sulama kanallar yaparak tarlalarn bilinli sulanmasn salayan
kltr afladakilerden hangisidir?
a. Hassuna ncesi
b. Samarra
c. Natuf
d. Halaf
e. Hassuna
3. Obeyd Dneminin klasik ev plan nasldr?

a. Tek odal
b. ift odal, tek katl
c. ift kanatl, ortada salonlu, iki katl
d. Birbirine yapflk ok odal
e. katl antsal planl
4. Afladakilerden hangisi anak mleksiz Neolitik
(Yenitafl) adaki inan sistemiyle ilgili deildir?
a. Bu evrede inan yoktu
b. Yuvarlak tapnaklar
c. T biimli dikili tafllar
d. Heykeller
e. Yabani hayvan bezemeleri
5. Krmz taflk ve kire karflml (terrazzo) tabanl tapnak afladaki yerleflmelerden hangisinde bulunmufltur?
a. Tell Hassuna
b. Tepe Asiab
c. Krtik Tepe
d. ayn
e. Tell Halaf
8. Eski Tafl (Paleolitik) anda Mezopotamyann hangi yresinde insanlara ait yontma tafl aletlere youn olarak rastlanmfltr?
a. Kuzey Mezopotamyada Gneydou Anadolu
ve Kuzey Suriye
b. Suriye l
c. Orta Mezopotamya
d. Gney Mezopotamyann bataklk alanlar
e. Gneydou Mezopotamya
9. Olaslkla ekmek piflirmeye yarayan yayvan genifl
kap tipi hangi dnemde yaplmaya bafllamfltr?
a. Halaf
b. Obeyd
c. Hassuna
d. Samarra
e. Zarzi
10. Hangi kltrde iyi piflirilmifl topraktan ok sert orak
ve sap delikli balta yaplmfltr?
a. Samarra
b. Obeyd
c. Halaf
d. Proto-Hassuna
e. Hassuna
www.evrenselpdf.com
19
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. d
2. c
3. c
4. c
5. d
6. e
7. b
8. a
9. c
10. b
Yantnz yanlflsa Halaf Dnemi blmn inceleyiniz.

Yantnz yanlflsa Neolitik a blmn inceleyiniz.
Yantnz yanlflsa Obeyd Dnemi blmn inceleyiniz.
Yantnz yanlflsa Samarra Dnemi blmn
inceleyiniz.
Yantnz yanlflsa Paleolitik a blmn inceleyiniz.
Yantnz yanlflsa Hassuna Dnemi blmn
inceleyiniz.
Yantnz yanlflsa Obeyd Dnemi blmn inceleyiniz.
Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1
Mezopotamyada yaplan arkeolojik kazlarda, kaz boyutu ne olursa olsun en ok elde edilen anak mlek
krklardr. Gnlk yaflamda ihtiya duyulan kaplarn
paralar zaman iinde yerleflmenin evresine dalmakta ve gnmze ulaflmaktadr. Bu kaplarn retim
teknolojisi, zerlerindeki bezemeler ve biimleri, srasyla dnemi, toplumun kltrel kimlii ve kullanm
amac gibi konularda bilgi verir. Arkeolojinin bafllangcnda Karbon 14 gibi laboratuar yntemleriyle tarihleme yaplmamaktayd. Bu nedenle bir yerleflme yerinde
toplanan anak mlek paralar, benzer rneklerle karfllafltrlmakta ve bir gelenein yaylm alann belirlemeye alflmaktadr. Yeni bir anak mlek tr bulunduunda tanmlamak iin nerede bulunmuflsa o yerin
ad verilmektedir. Bir kltr yalnzca anak mlek zelliklerine bakarak deerlendirilmez. Kltrn saptanabilen btn eleri de dikkate alnr.
yk tanrl inan sistemi olduu Gneydou

Anadoluda-Nevali ori, Gbeklitepe ayn gibi yerlerde saptanmaktadr. Tanrlar temsil eden dikilitafllara
bazen el ve kollar da ifllenmifltir. Yukarda isimleri geen yerlerden Gbeklitepede dikilitafllar tapnan iindedir. aynnde ikisi bir tapnan iinde, yaklaflk
on adet dikilitafl ise sra halinde meydana dizilmifltir.
Daha sonraki dnemlerde ise tapnaklarn iindeki tanr suretleri olaslkla ahflaptan yaplmfltr. Tanr fikrinin
ortaya nasl kt ise bilinmemektedir.
Sra Sizde 3
Mezopotamyada bzlerek (cenin) duruma getirilen
cesetler genelde basit toprak mezara yanna armaan
braklarak gmlmfltr. anak mleksiz Neolitik
ada bireyin cesedi yaflad yapnn iine taban altna gmlrken an sonundan itibaren yerleflim dfl
mezarlklara gmlmeye bafllamfltr. Daha sonraki dnemlerde yeni domufl, bebek ve ocuk cesetlerinin
yerleflim iine gmlmesine devam etmifltir. Yerleflim
dfl mezarlk fikrinin geliflmifl bir rnei, Gney Mezopotamyada Eriduda saptanmfltr. Mezarlk Obeyd Dnemine tarihlenmifltir.
Yararlanlan Kaynaklar
Arsebk, G. (1990). nsan ve Evrim, Ankara.
Braidwood, R.J. (1995). Tarih ncesi nsan, stanbul.
Lloyd, S. (1978). The Archaeology of Mesopotamia
From the Old Stone Age to the Persian Conquest, London.
Krolu, K. (2010). Eski Mezopotamya Tarihi. Bafllangcndan Pers Dnemine Kadar, stanbul.
Roaf, M. (1996). Mezopotamya ve Eski Yakndou
(ev. Z. Kl), stanbul.
Mellaart, J. (1998). Yakndounun En Eski Uygarlklar, stanbul.
zdoan, M.- Baflgelen, N. (Ed.), (2007). Trkiyede
Neolitik Dnem Yeni Kazlar, Yeni Bulgular, stanbul.
Sra Sizde 2
Mezopotamyada dinsel eler M 9700lerde anak
mleksiz Yeni Tafl anda ortaya kmaktadr. Bu
dnemde olaslkla biri baba tanr olmak zere iki b-
www.evrenselpdf.com
ESK MEZEPOTAMYA VE MISIR TARH
2
Amalarmz
N
N
N
N

lk uluslararas ticaretin hangi gerekeler ve koflullarda baflladn tartflabilecek,
Kentleflmenin ortaya kflyla birlikte toplum hayatna giren yenilikleri tanmlayabilecek,
Yaznn geliflim srecini aklayabilecek,
Smerlerden gnmze ulaflan kltrel etkileri deerlendirebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Kentleflme
Ziggurat
Devlet
ivi yazs
indekiler
Eski Mezopotamya
ve Msr Tarihi
Yazl (Tarihi)
Srecin Bafllangc
ve Smerler
www.evrenselpdf.com
GRfi
URUK DNEM VE YAZININ
GELfiM
SMER HANEDANLARI VE KENT
DEVLETLER
UYGARLIK
Yazl (Tarihi) Srecin

Bafllangc ve Smerler
GRfi
Smer lkesi
Mezopotamya, genel olarak Frat ve Dicle nehirlerinin arasnda kalan alann ad
olarak kullanlmaktadr. Antik yazarlarn iki nehir arasn tanmlamak iin Greke
mesos (orta) ve potamos (rmak) szcklerinden trettikleri bu isim, zaman ierisinde bu blgede oluflan uygarlklar ve bunlarn yaylm alann tanmlamak iin
kullanlmaya bafllanmfltr. Mezopotamya bir corafi terim olmakla birlikte, burada
geliflen Smer, Akkad, Babil ve Assur gibi uygarlklardan gnmze ulaflan geliflmifl kltrel birikimi de ifade etmektedir.
fiekil 2.1
Mezopotamya
ve evresi
Kaynak:
Krolu 2010
www.evrenselpdf.com
22
Eski Mezepotamya ve Msr Tarihi
Gnmzde Mezopotamya denince douda Zagros Dalar, kuzeyde Gneydou Toroslar, batda Amanos Dalar ve Suriye l, gneyde de Basra Krfezi
ile evrelenen alan akla gelmektedir. nsanolunun uygarlaflma sreci iindeki en
temel admlar bu genifl snrlar iinde atlmfltr. Yerleflik yaflam, tarm, hayvanlarn
evcillefltirilmesi, anak mlek retimi, obsidiyen alet yapm, iinde steller ve heykeller bulunan antsal tapnaklarn inflas gibi nemli geliflmeler, Kuzey Mezopotamyada Toroslarn eteklerinde yaflanmfltr. Verimli Hilalin kuzey u kesimini
oluflturan bu blgenin ne kmasnda, susuz tarm yaplabilecek kadar yamur almas nemli bir etkendir.
fiekil 2.2
Toroslarn
eteklerinde buday
tarlalar Eskiada
olduu gibi
gnmzde de
olduka verimlidir.
Kentleflme, uluslararas ticaret, toplumda sosyal snflarn oluflmas, devletin

oluflumu ve yaznn gelifltirilmesi gibi etkileri gnmze ulaflan ikinci nemli geliflim a ise Gney Mezopotamyada M drdnc binylda yaflanmfltr. Ortadou ve evresindeki toplumlar ynlendiren ve biimlendirilmelerinde byk rol
oynayan birok temel geliflme bu srecin rndr.
Smerlerin 3200 yllarnda gelifltirdii iviyazs, nasyada bin yla yakn bir
sre boyunca Akkad, Assur, Babil, Pers, Hitit ve Urartu gibi birok toplum tarafndan kullanlmfl; Fenike kylarnda gelifltirilen alfabe yazsna da nclk etmifltir.
Yaratlfl ve Tufan gibi tek tanrl dinlerle gnmze taflnan dinsel anlatlar ilk
kez Smerler tarafndan yazlmfl, sonrasnda dier Mezopotamya toplumlar tarafndan tekrar tekrar kopyalanmfltr. Yazl kanunlar, matematik, tp, fal, by ve
benzeri konularda nce bu corafyada admlar atlmfltr. Teknolojik aflamay gsteren mleki ark, araba tekerlei, saban, yelkenli tekne, yap kemeri ve tonoz
da Mezopotamyal toplumlarn uygarla yaptklar katklardandr. Drdnc binylda hz kazanan rgtl sosyal yaflamn getirdii sulu tarm, antsal yaplarn inflas, uzak blgelerle ticaret, kentleflme ve devletin kurulufluna zemin hazrlamfltr.
Smerlerin yaflad Gney Mezopotamya, Frat ve Diclenin birbirine en ok
yaklaflt Badat yaknlar ile Basra Krfezi arasnda kalan alandr. Buras Frat ve
Dicle rmaklarnn on binlerce yldr tafldklar alvyonlarla dolmufl, olduka bereketli bir alandr. Nilin Msra verdii hayat, Dicle ve Frat burada Mezopotamyaya
vermifl ve kent yaflamnn geliflmesi iin uygun bir ortam yaratmfltr. Erken Smer
www.evrenselpdf.com
2. nite - Yazl (Tarihi) Srecin Bafllangc ve Smerler
Hanedanlar tarafndan kurulan birok kentin bulunduu bu verimli topraklar, Sami toplumlarnn Mezopotamyaya geliflinden sonra Akkad ve Babil Krallnn gelifliminde de nemli rol oynamfltr.
Nehir yataklar bu blgede olduka deiflkendir. Bu nedenle bafllangta nehir
vadisi kenarnda kurulmufl olan sin, Nippur, Umma ve Larsa gibi kentler zaman
ierisinde nehirlerden kilometrelerce uzakta kalmfllardr. Basra Krfezinin az
blgesi tmyle bataklk ve sazlklarla kapl, farkl bir ekolojik ortamdr.
Basra Krfezinin gnmzdeki fleklini almas bu blgede yerleflik yaflamn srd dnemde gerekleflmifltir. Kuzey yarm kredeki Buzul a sonlarna doru, gnmzden yaklaflk 16000 yl kadar nce, krfezde deniz suyu seviyesinin
bugnknden 110 m kadar daha derinde idi. Bu dnemde Frat ile Diclenin sularnn Umman Krfezinde denizle bulufltuu anlafllmaktadr. Buzul ann sona
ermesi, yksek blgelerde birikmifl kar ve buzullarn erimesiyle deniz seviyesi
ykselmifltir. Zamanla Frat ve Dicle nehirlerinin tafld alvyonlarla doldurulan
ky fleridinin gnmzdeki biimini almas uzun yllar iinde olmufltur.
Btn bu nemli geliflmelerin yafland blge, birok bakmdan elveriflli yaflam koflullarna sahip deildir. rnein, buras nehir alanlar dflnda ldr. Susuz
tarma uygun olmayan blgede tarm yaplabilecek tarlalar da snrldr. Hayvanclk iin elveriflli ve zengin bitki rtsne sahip otlaklar bulunmamaktadr. Yap
malzemesi iin gerekli tafl ve kereste yoktur. Maden kaynaklar da blgeden olduka uzaktadr. Bu kadar olumsuz koflullara sahip bir blgede, insanolunun yaflamndaki en nemli geliflme srelerinden birinin yaflanmfl olmas olduka dikkat ekicidir. Burada mimaride, sanatta, sosyal alanda, teknolojide, kentleflmede
ve devlet organizasyonunda atlan ileri admlarn temeli, bu zor koflullar olmaldr.
Bu blgede yaflamak iin toplumun organize olmas bir zorunluluk idi. Nehir kylarndaki dar alanlar dflndaki kurak blgelerde tarm yapabilmek ancak geliflmifl
sulama ile mmknd. Bunun iin toplumun organize olarak Frat ve Dicle nehirlerinden kanallar atklar ve blgenin tarm potansiyelini artrdklar anlafllmaktadr. Dier temel ihtiyalar da dzenli ticaret ile uzak blgelerden salanmaktayd.
Bunun iin gvenli bir ortamn oluflturulmas, istikrarl bir ticaret ann kurulmas
gerekliydi. Gney Mezopotamyada yaflayan toplumlar bunu baflarmfllardr. Sulu
tarmdan elde ettikleri fazla rn yannda tekstil nemli bir art deer oluflturmufltur. Ayrca doudan gelen kalay ve deerli tafllar Dou Akdeniz ve Anadoluya
ulafltrarak bu yolla da nemli gelir elde etmekteydiler.
Mezopotamyada uygarlklarn ayakta kalmasn ve geliflmesini salayan ticari
iliflkiler, nehirler, nehir vadilerindeki yollar, dalar aflan belli geitler ve denizler
zerinden yaplabilmekteydi. Blgenin batsn kuflatan l ancak belli mevsimlerde ve yeterli donanma sahip olunduunda afllabilmifltir. Kereste, maden ve tafl gibi ihtiya duyulan eflitli hammaddeler de Mezopotamyaya bu iki nehir zerinden
ulafltrlabilmifltir. Frat Vadisinin son blm, Gney ve Orta Mezopotamyadan
Akdeniz kylarna ulaflmak iin kullanlyordu. Badatn gneyindeki Sippardan
bafllayan yol, Frat kysn izleyerek Mariye (Tel Hariri), daha sonra da l Tadmor (Palmira) zerinden vahalar araclyla aflarak Homs zerinden Fenike limanlar, fiam veya Filistine ulaflyordu. Ancak ikinci binylda devenin kervanlarda kullanlmaya bafllanmasna kadar, tek taflma arac olan eflek ile genifllii 500 kmyi
bulan lleri gemek olduka gt. Saray ve tapnaklarda kullanlan kaliteli ahflap malzemelerden sedir, servi ve ard aalar Lbnan ya da Amanoslardan Frat
yoluyla getiriliyordu. Daha yakn olan Zagroslardaki ormanlar ucuz kereste ihtiyacn karfllyordu. Doudaki rann kaliteli tafl yataklarna sahip olduu bilinmekteydi.
www.evrenselpdf.com
23
Buzul a: nsanolunun
Kuzey Yarm Kreye geldii
bir milyon yl ncesinden
gnmze kadar drt kez
buzul ve buzul aras dnem
yaflanmfltr. Buzul
dnemlerinde Kuzey Yarm
Krenin yksek kesimleri
erimeyen buzul ktleleriyle
kaplanmfl, gllerin hacmi
genifllemifltir. Buzul
dnemlerinde deniz seviyesi
gnmzdekinden daha
aflada idi. Buzul aras
dnemlerde ise iklim
normalden daha scak hale
gelmifl, karlar eriyerek deniz
seviyesini ykseltmifltir.
24
Mezopotamyada gelifltirilen sallar ve yelkenli tekneler dfl dnyaya almada

gneydeki Basra Krfezinin de kullanlmasn salamfltr. Szntlardan elde edilen
ve inflaatlarda da kullanlan bitmen (zift) yardmyla izolasyonu yaplabilen teknelerle nc binyln sonlarndan bafllayarak, Ur ile Dilmun (Bahreyn) ve Umman gibi uzak lkeler arasnda deniz ulaflm yaplabilmekteydi. nc ve ikinci
binylda bir pazaryeri konumunda bulunan Dilmun kanalyla Uzakdou veya Msrdan gelen mallar Mezopotamyaya ulafltrlabiliyordu.
SIRA SZDE
D fi N E L M
URUK DNEM
VE YAZININ GELfiM
D fi N E L M
Uruk Dnemi
S O R U (M 4000-3100)
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
NTERNET
Uruk, Basra Krfezi yaknnda, Frat Nehrinin sol kysnda yer alan, Mezopotamyann en nemli kentlerinden biridir. Burada yaplan arkeolojik arafltrmalarda,
DKKAT
uygarlaflma srecinin nemli admlarnn atld bir srecin bulgular saptanmfltr.
M drdnc binyln bafllarndan itibaren Gney Mezopotamyadaki kentler eSIRA
SZDE ve nfuslar hzla artmfltr. Yukarda belirttiimiz gibi, bykim merkezi
olmufl
yen kentlerde tarm ve hayvanclktan elde edilen rnlerin dflnda kalan rnler,
uzak blgelerle, deifl-tokufl esasna dayanan ticaret araclyla salanmaktayd.
AMALARIMIZ
Uruklu tccarlar bu amala Mezopotamyann bilinen snrlarna ulaflarak bir ticaret a oluflturdular. Kent yaflamnn zorunlu hale getirdii iflblm, tccarlarn
yan sra deiflik
ifl kollarnn oluflmasn da salad. Bylece inflaatlar, tekstilciler
K T A P
ve mlekiler gibi mesaisini belli bir uzmanlk alannda alflarak dolduran ve geliriyle dier ihtiyalarn karfllayan meslek gruplar olufltu. rnein, mleki arknn gelifltirilmesiyle seri retime geildii, bu rnlerin uzak blgelere pazarlanTELEVZYON
d anlafllmaktadr. Kalpta yaplmaya bafllanan devrik azl anaklar, Mezopotamyann bilinen btn snrlarna ulaflacak kadar yaygnd.
Bu dnemdeki geliflmeleri en iyi yanstan kent Uruktur (Gnmzde Tel elT E R N E gemifli,
T
Varka). Bu Nkentin
Ge Obeyd dnemine kadar gitmekle birlikte, en grkemli an Uruk ve sonrasnda yaflamfltr. Uruk, gk tanrs Ana (veya Anu) adanan batdaki Kullaba ve aflk tanras nannaya (Akkadca fltar) adanan doudaki
Eanna adl iki yerleflim yerinin birleflmesinden oluflmufltu. Alman arkeologlarn
yaptklar kazlar, kentin byk blmnn antsal boyutlardaki tapnak ve resmi
yaplardan meydana geldiini ortaya kartmfltr. Bu balamda kentlerin oluflumundan sonra antsal mimarinin geliflimine de bu kent nclk etmifltir.
Kentteki tapnaklar yaplmadan nce inflaat alan doldurularak ykseltilmifl ve
genifl teraslar oluflturulmufltu. Baz durumlarda da eski tapnaklarn yknts dzeltilerek teras olarak kullanlmflt. Zigguratlar, gittike geliflen mimarlk bilgisi ve artan iflgc sayesinde daha yksek teraslara antsal boyutlarda yaplmfllard. Uruk
kentinde, dou blmde tanr Anu adna yaplan tapnak bu tr bir teras zerinde
yer almaktayd. Gney Mezopotamyada Eridu ve Tel Ukair gibi kentlerde de benzer antsal mimari kalntlar saptanmfltr.
Gney Mezopotamyann birok kentinde sosyal yaflamda gzlenen farkllaflma, mimari alanda atlan ileri admlar ve yaygn ticaret ksa zamanda evre kltrleri de etkilemifltir. zellikle Anadoludan karfllanan temel ihtiya maddeleri nedeniyle Uruk kltr, Frat zerinden Orta ve Yukar Frat blgesindeki birok
merkeze taflnmfltr. Meknlar sslemek iin kullanlan konik iviler, kalpta yapl-
N N
Deifl-tokufl: Ticareti;
yaplan rnler, parann
gelifltirilmesinden nce belli
bir deer takdir edilerek mal
veya maden ile alnp
K T A P Her rnn
satlmaktayd.
karfll belli arlkta
gmfl olarak belirlenmiflti.
Deifltirilecek rnlerin
Tgmfl
E L E Vkarfll
Z Y O Ndenk
getirilerek alm-satm
gereklefltirilirdi.
AMALARIMIZ
Uluslar arasSIRA
ticaretin
SZDE ve farkl kltrlerle kurulan iliflkinin uygarlaflma srecine katklar konusunda bir deerlendirme yapnz.
www.evrenselpdf.com
mfl devrik azl kseler ve silindir mhrler gibi dnemi karakterize eden buluntulara birok yerde rastlanmfltr. Orta Frat blgesindeki Habuba Kabira, Tel Kannas ve Tel Brak gibi merkezler araclyla kuzeye taflnan kltr Karakaya ve Atatrk Baraj glleri altnda kalan Hassek Hyk, Samsat, Malatya-Arslantepe gibi
merkezden olduka uzak blgelere ulaflmfltr. Hassek Hyk Ge Uruk dneminde Mezopotamyadan gelen tccarlar tarafndan kurulan, evresi surlarla kuflatlmfl
merkezlerden biridir.
Malatya/Arslantepe ise Toroslarn kuzeyinde, gneyli etkilerle geliflmifl bir kenttir. Burada ortaya karlan antsal mimari ve depolar ve bu depolarda kullanlmfl
yzlerce farkl betimlemeye sahip mhr basks, seri olarak retilmifl anak mlekler blgede, ynetici bir snfn ve kent devleti modelinin varln gstermektedir.
iviyazsnn Geliflimi
Yaz, nfuslar olduka artan kentlerde, ortaya kan ynetici snfn iflleri dzene
koymak, yaygn ticari iliflkilerde karflklklar nleme abalarnn bir rndr.
Gney Mezopotamyann nfuslar hzla artan kentlerinde, merkezi idarenin yrtt infla projeleri oaldka, tapnaklarn depolarnda biriktirilen ve buradan datlan rnlerin miktar arttka basit iflaretler, saylar ve listeler ihtiyac karfllayamaz hale gelmiflti.
Uruk dneminin sonlarna doru, M 3200 yllarnda flimdiye kadar bilinen en
erken yazl belgeler ortaya kar. Bunlar daha sonraki iviyazsnn ncleri olarak grlebilecek, resim karakterindeki iflaretlerden oluflur. Yazc, temiz bir kil topan kil tablet biimine getirdikten sonra zerini kamfl ucuyla izerek karelere
ayrr ve sonra her bir kare iine anlatlmak istenen nesne ya da ifli tanmlayan resmi izerdi. Karflsna da miktar belirtilirdi. Bafllangta izilen karakterlerin ou
mal miktarn belirten say iflaretleriydi. Anlatlmak istenen her nesne ayr bir iflaretle betimleniyordu. Bu nedenle Uruktaki drdnc tabakada bulunmufl henz
tam okunamayan yazda 1500n zerinde ayr iflaret kullanlmflt.
Yaz yaygnlafltka yavafl yavafl kld ve resim zelliini kaybetti. Tabletlere izilen yatay hatlar zerine resim karakterinden dnfltrlen ivi biimli iflaret
kmeleri art arda yaplmaya baflland. Yatay, dikey, eik ve kfle engeli biimindeki ivi iflaretleri, bir kamfln kesilmifl ucuyla slak kile bastrlarak yaplyordu.
Szckler, iviyazsnda ounlukla tek bir iflaretle deil, her biri bir heceyi gsteren ivi iflaretleriyle yazlyordu. Ayrca eski sistemin devam olan, yani bir nesneyi gsteren iflaretler de kullanlyordu.
Yaz geleneinin kesintisiz bir biimde srdrlebilmesi iin kurumsal yap yani okul flarttr. En eski kentlerde zellikle tapnak ve resmi binalarda, kayt tutma
konusunda ihtiya duyulan bir yazc snf iin eitim verilmifltir. renciler iviyazs renmek iin uzun yllar bu okullara devam etmifllerdir. Ancak okuryazarlk yaygnlaflmamfltr. Bu nedenle yazc snf ayrcalkl hale gelmifltir. Tapnaklarda kutsal metinler, saraylarda da resmi ifller, ticarette mal listeleri ve senetler
bu snftan yazclara yaptrlmaktayd.
ivi yazsnn Mezopotamyada bin yla yakn devam etmesi, Smer dini ve
kltrne iliflkin metinlerin ok uzun yllar varln korumas, kentlerdeki bu okul
geleneinin korunmufl olmasyla mmkn olmufltur. Smerlerden sonra bu blgeye
gelen Akkad, Babil ve Assur gibi uygarlklar bu kkl kltr kurumlaryla benimsemifl ve devam ettirmifltir. Smerler zamanndan gnmze kalan ok sayda ivi yazl tablet olduu gibi, onlarn daha sonraki dnemlerde yaplmfl kopyalar da vardr.
www.evrenselpdf.com
25
26
lk yazlan belgelerin Smerce olduu anlafllmaktadr. Smerlerden sonra iviyazs gelenei baflta Akkad, Babil, Assur olmak zere Mezopotamyann btn uygarlklar, Anadoluda ise Hitit ve Urartular tarafndan alnmfl ve kullanlmfltr. Dou Akdeniz kylarnda geliflen ve Fenikeliler tarafndan yaygnlafltrlan alfabe yazs ise Aramiler, Anadoluda Frigler, Lidyallar ve dier Eski Bat uygarlklar tarafndan kullanlmfltr. Eskiada Msrda kesintisiz biimde kullanlan hiyeroglif
(resim) yazs, Anadoluda Luwiler, Hititler ve Ge Hititlerde yaygndr.
fiekil 2.3
SAG
bafl
Bafllangta resim
karakteri taflyan
yaz zaman iinde
stilize olarak ivi
yazs biimine
dnflmfltr
(Postgate 1992).
NINDA
ekmek
GU7
yemek
AB2
boa
APIN
saban
M 3100
M 3000
M 2500
M 2100
Smerce
M 700 okunuflu ve
anlam
iviyazs yaklaflk bin yla yakn sre kullanlmfl, sonra yerini yaygnlaflmfl
olan alfabe yazsna brakmfltr. Bu gelenein kesintiye uramas, dilin ve bu dili
kullanan toplumlarn da zamanla belleklerden silinmesine neden olmufltur. Smerler ve Akkadlar gibi eski toplumlar, tarihin hafzasndan silinmifltir. Assur ve Babil
gibi dier Mezopotamya uygarlklarndan bir blm kutsal kitap Eski Ahitte getii iin adlar gnmze ulaflmfltr.
Eskiada kullanlan ivi yazsnn yeniden okunup anlafllmaya bafllanmas,
gemiflin daha iyi anlafllmas bakmndan olduka nemlidir. Ancak binlerce yl
nce terk edilen bu yaz sistemin zm kolay deildir. lk admlarn atlabilmesi iin bir anahtar gerekliydi. On dokuzuncu yzylda baflta ngiltere olmak zere
Fransa ve Almanya adna, Osmanl egemenliindeki Irakta bulunan diplomatlar
bu iflin ncs oldular. lkelerindeki byk mzeler adna alflmalar yrtrken
bir yandan da iviyazl yzlerce tablet topladlar.
Bu bilinmeyen yaz sisteminin zm iin gerekli anahtar randa bulundu.
Kirmanflah yaknlarndaki Bisutun yaztlar, ayn metni yan yana dilde kaydetmiflti. Bunlardan ikisi Eskiada kullanlan Elamca ve Babilce ncs ise Farsann atas olan Eski Perse idi. 1802 ylnda Alman dilbilimci G. F. Grotefend, bu
yaztlardan yaplan kopyalar zerinde alflmaya bafllayarak ilk baflarlarn elde
etti. Grotefend daha ge Pehlevi yaztlarnda Pers krallarnn Byk Kral ve Krallar Kral unvanlarn kullandklarn renmiflti. Yaztlar yeniden gzden geirerek arafltrmasn ve yorumlarn srdrd. Sonuta nce sz konusu unvanlar ve
filan filann olu tanmlamasn kard. Bu zmleme tarihin babas Herodotun
adlarn gnmze tafld, Pers krallar Hystaspes olu Darius ve Darius olu
Kserksese uyuyordu. Bu admlardan habersiz olan baflka arafltrmaclar da benzer
sonulara varmfllard. 1835de temen Rawlinson flahn kardefline askeri danflman
www.evrenselpdf.com
27
olarak Kirmanflaha gitmifl; Bisutun yaztlarn yeniden kopya etmifl ve Perse versiyonu zerindeki alflmalarda Grotefend ile ayn sonulara ulaflmflt. Eski Perse
yaztn zmnde atlan bu admlar, ayn metnin evirisinin yazld dier dillerin de anlafllmasnda ve iviyazsnn zmlenmesinde anahtar rol oynamfltr.
Hitit ve Urartu dillerinin anlafllmas da yine ift dilli yaztlar sayesinde mmkn olmufltur.
Gnmzde kullanlan trafik iflaretleriyle hiyeroglif yazs arasndaSIRA
kullanm
SZDE amac bakmndan bir benzerlik kurulabilir mi? Tartflnz.
D fi N E L M
SMER HANEDANLARI VE KENT DEVLETLER
D fi N E L M
Smerler, nasyada tarihsel sreci bafllatan toplum olarak bilinmektedir. Gerekten de M drdnc binyln sonlarndan itibaren en eski yerleflmelerin,
nehirleS O R U
rin, dalarn, krallarn, tanr ve tanralarn isimleri yazl belgelere kayt edilmeye
bafllanmfl ve unutulmamak zere tarihin belleine aktarlmfltr. Bunlarn yannda
DKKAT
sosyal yaflama iliflkin pek ok ayrnt da bu sayede gnmze ulaflmfltr. Bu anlamda tarih Smerlere ok fley borludur.
SIRA ile
SZDE
Smerlerin konufltuu dil, gnmzde bilinen dier dil aileleri
dorudan akrabalk ba kurulamayacak farkl zelliklere sahipti. Mezopotamyadaki en yaygn
dillerden biri olan Akkadca, Assurca ve Babilce gibi Sami kkenli dillere akraba
AMALARIMIZ
deildir. randa yaygn olan Hint-Avrupa kkenli dillerden de olduka farklyd.
Smerce ile baz Ural-Altay dilleri arasnda birtakm benzer zellikler gzlenmekte,
bu benzerliklerin ne tr bir akrabalk gsterdii arafltrlmaktadr.
K T A P
Smerce, Mezopotamya evresinde konuflulan ve yazya geirilen btn dilleri
etkilemifl ve bu dillere ok sayda kelime vermifltir. Bunun nedeni, Smercenin
din dili olarak benimsenmesi, binlerce yl boyunca dualarn Smerce
okunmasdr.
TELEVZYON
Smerler tarih sahnesinden tmyle ekildikten sonra bile Smerce dini metinlerin kopyalarnn yapld bilinmektedir. Mezopotamya dflnda ivi yazs kullanan
Hitit ve Urartu gibi uygarlklarn yazl belgelerinde de Smerce kelimeler zgn
N T E Rdinlerde
NET
biimleriyle kullanlmaktayd. Yaratlfl ve Tufan gibi tek tanrl
de karfllafllan temel dinsel anlatlarn kkeni Smerlere dayanr. Yazl kanunlar, matematik, tp, fal, by gibi konularda atlan ilk admlarda onlarn pay vardr.
Smerlerin Mezopotamyann yerli halk m yoksa dflardan gle mi geldikleri
konusu ak deildir. Gney Mezopotamyann geleneksel yaflam biimi ile Smerlerin yaflam biimi arasnda belirgin bir fark olmamas, bu toplumun yerli bir halk
olabileceini dflndrr. Ancak Smerce belgelerde adlar geen Frat (Buranun/Purattu), Dicle (Idiglat/Diglat) gibi nehir adlar ile Eridu, Ur, Larsa, Lagafl ve
Nippur gibi nemli kent isimlerinin Smerce olmamas, bu adlarn blgede daha
nce yaflayan bir toplumdan deifltirilmeden alndn gsterebilir.
Smerlerden gnmze kalan iviyazl belgeler siyasal geliflmelere yer vermezler. Bu dnemin tarihi ve devlet ynetimini anlamamza katk yapabilecek
olanlar kral ad ile flehir devleti adn veren tabletlerdir. Yaztlara zamanla krallarn
gereklefltirdikleri baz seferler ve infla faaliyetleri de eklenmifltir. Bylece kent
devletleri ile buradaki krallarn isimlerini ve baz faaliyetlerini bu belgelerden derleme frsat domaktadr.
Smerlerden sonra yazdrlmfl olmasna ramen, Erken Hanedanlar dneminden sz ettii anlafllan Smer Kral Listeleri, mitolojiyle harmanlanmfl tarihi olaylar, birok kahramanlk yksn ve hanedan anlatr. Bu listelerde en eski zamanlardan M 1900 yllarnda hkm srmfl olan sin Hanedanna kadar Smer
N N
www.evrenselpdf.com
SIRA SZDE
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
28
Mit/os, mitoloji: Tarih,

inan, kahramanlk ve
olaanst motiflerle
rlmfl gemifle iliflkin
yazl metinler.
kent devletlerini yneten krallarn adlar ve hkmdarlk sreleri alt alta sralanr.
Her bir kent ayr bir slale tarafndan ynetilmektedir. Ayrca Smer lkesindeki
kentlerden bazlarnn siyasal ve dinsel bakmdan nem kazand, zaman zaman
dierleri zerinde bask kurduu anlafllmaktadr.
Kral listelerinin bafl taraf daha ok mitoloji ile i iedir. Bu listelere gre Smer
lkesinde Tufandan nce hkm srmfl, adlar bilinen efsanevi sekiz ynetici ve
kentleri vard. Tanrlar yeryzndeki ilk krall kurma grevini Eridu kentine vermifltir. Tufan ncesine ait sekiz kraln her biri binlerce yl iktidarda kalmfltr. Tufan sonucunda krallk yklmfl ancak yeniden kurulduunda egemenlik zaman zaman bir kentten dierine geerek el deifltirmifltir. Tufandan sonraki ilk Smer
Hanedan, srasyla Kifl, Uruk ve Ur hanedanlardr. Listelere gre krallarn iktidar
sreleri Tufandan sonra azalmaya bafllar.
Bu kentin dnemin siyasal ve sosyal geliflmelerini ynlendiren geliflmifl devletlerin merkezi olduu anlafllmaktadr. Kifl kral Etana, nc binyl bafllarnda
egemen olan ilk krallardan biridir. Onun dneminde btn lke istikrara kavuflmufltur. Bu dnemde Smer kent devletlerinin kuzeyine, Sami kkenli toplumlarn g etmekte, Smer kltrn benimseyerek kent yaflamna uyum salamaktaydlar. Bu nedenle Kiflte, Etanadan sonra bafla geen krallardan bazlar Sami
kkenli adlar taflmaktayd. Gney Mezopotamyada Kifl Kral unvan taflmak ayrcalk olarak kabul edilmekteydi ve bu yzden birok kral kendini bu unvanla tantmfltr. Erken hanedanlar dneminde kent devletleri arasnda birtakm ekiflmelerin yafland grlmektedir. Kral listelerinde sekizinci srada ad verilen Enmebaraggesi dneminde ilk kez Smerler ile randaki Elam arasndaki bir savafl da
kaytlara gemifltir.
Uruk Hanedannn kurucusu, kral Meskiaggaflerdir. Onu izleyen kral Enmerkar hem Uruk kentinin kurucusu ve hem de Hazar Denizi yaknnda olduu dflnlen Arattaya sefer yapan ilk kral olarak anlr. Smer dneminde Hazar blgesiyle ilgili olarak anlatlan ykler ve sefer kaytlar, onlarn bu blgeden gelmifl
olabileceklerinin gstergesi olarak da deerlendirilmektedir. Listelerde Uruk Hanedan iinde Lugalbanda, Dumuzi ve Glgamfl gibi mitolojik kahramanlar da sralanr. Bunlardan Glgamfl btn nasyada bilinen Tufan, Yaratlfl ve lmszlk
Arayfl gibi mitlerin en nl kahramanlarndan biridir. Ur Hanedannn kurucusu ise Mesannepadda adl krald.
nc binyln ortalarnda Kifl kral olarak tantlan Mesilimin yaztlarndan bir
blm Lagafl ve Kifl gibi ayr flehirlerde ele gemifltir. Bu dnemde gneydeki
kentlerden biri olan Lagafl ile kuzeyindeki Umma arasnda, tarm arazileri zerindeki egemenlik yznden yaflanan snr anlaflmazl uzun sreli savafllara neden
olmufltu. Kent devletleri arasnda yalnzca savafllar olmamakta, baz durumlarda
yaplan antlaflmalar sonucunda birlikler kurulmaktayd. Zaman zaman da bir kentin evresindeki birka kenti ele geirmesiyle g dengeleri deiflmekteydi. Mesilimin bu anlaflmazlklardan birinde arabulucu grevi stlenmifl olduu anlafllmaktadr. Yaztlarda ve tapnak duvarlarna aslan baz kabartmalarda, Lagaflta iktidar
eline geiren kral Ur-Nanfle, yapt inflaatlar, kanallar ve kazand baflarlarla
lmszlefltirilir. Kral Urukagina ise ilk yazl reformlar ile anlr. Birok kentte
kenti yneten kral, tapnaa hediye olarak yaplmfl heykellerinden bilinmektedir.
rnein Adab (Bismaya) kral Lugaldalu, tapnaa hediye olarak yaptrd heykelin sa omuzu zerindeki yaztndan tannmaktadr. Kutsal kent Nippurda tanr
Enlile hizmet etmekle vn duyan Lugalzagesi adl gl bir kral daha vard.
www.evrenselpdf.com
UYGARLIK
Devlet Ynetimi
Smerlerin yaflad Gney Mezopotamyada, 18i byk, 35 kadar flehir ve kasabann bulunduu bilinmektedir. Her byk kent bir krallk olarak rgtlenmifl veya belli bir dnemde krallk iddiasyla ortaya kmfltr. En nemli krallklar arasnda, kuzeyden gneye doru Sippar, Kifl, sin, Nippur, Adab, Zabalam, fiuruppak,
Umma, Girsu, Lagafl, Badtibira, Uruk, Larsa, Ur ve Eridu saylabilir. Kuzeyde Frat
zerindeki Mari ve eski adn bilmediimiz gneydeki Obeyd hynde de birer
krallk vard. Her kent surlarla evrilmiflti. evresinde ise kyler bulunmaktayd.
Kent iinde, merkezde ykseke bir tepe zerine yerlefltirilmifl bir tapnak yer almaktayd. Yksek yerlere kurulan tapnaklarn son biimi olan ziggurat Smerlerin mimariye kazandrd bir yap tipidir.
Toplum soylular, sradan vatandafllar, yanaflmalar ve klelerden oluflmaktayd.
Halkn ounluu tarm ve hayvanclkla uraflan iftilerdi. Ayrca yazclar, gemiciler, balklar, mimarlar, duvarclar, marangozlar ve mlekiler de kent yaflamnn vazgeilmez unsurlaryd. Her kentte zengin tccarlar ve gl aileler de vard. Tapnak sosyal yaflamn merkeziydi.
Kentlerin bymesi, devletin kurulmas ve artan savunma endiflesi yznden
ilk dzenli askeri birlikler kurulmufltur. Bunlar benzer kyafetler giymekte ve ayn
trde silahlar taflmaktaydlar. Smer askerleri, ok, yay, uzun mzrak, savafl baltas,
kalkan ve mifer ile savaflmaktayd.
Devlet kurumlarnn da olufltuu bu dnemde, ynetimin ve brokrasinin tam
olarak nasl iflledii bilinmemektedir. Ynetimde en byk otorite olarak anlan
unvanlar arasnda EN, ENS ve LUGAL bulunmaktadr. Bunlar srasyla bey, vali ve
kral anlam taflmaktayd. Smer kentleri, merkezlerindeki antsal tapnaklar ile ayn zamanda bir klt merkezi idi. Her bir kentte Smerlerin sayg duyduu tanrlardan birine adanmfl tapnak vard. Bu tapnaklar yneten rahip snfnn kentin yneticileri zerinde etkilerinin olduu, kraln da tapnak ve grevlilere yakn olduu anlafllmaktadr. Smer yazl belgeleri, UNKEN adnda sivil bir meclisin kentlerin ynetimiyle ilgili belli kararlarn alnmasnda rol oynadn belirtmektedir.
Ur kentinin mezarlnda, arkeolojik kazlarla ortaya karlan on alt kral mezar, kraln konumu ve evresindekiler iin tafld anlam konusunda ilgin bilgiler
verir. Mezarlardan birinde kraln bedeni ve ona sunulan hediyeler yannda onu
mezar odasna taflyan toplam yetmifl drt kifli ile alt kz tarafndan ekilen iki
araba bulunmufltur. Kral lnce yaknndaki grevliler de kurban edilmifl ve birlikte gmlmfllerdi. Kral mezarlarnda ele geen etkileyici buluntular arasnda Smer sanatnn en gzde rnekleri olan kz kafal lir kutusu, Ur Standard olarak
adlandrlan ve zerinde savafla gidifl ve dnfl sahneleri ifllenmifl pano, altn mifer, ok sayda altn kap, deerli tafllarla ifllenmifl mcevherler, mzik aletleri, mobilya paralar ve silahlar saylabilir.
Mitoloji ve Din
Btn Smer toplumu tarafndan kutsanan ve ad yazl belgelere geen yzlerce
tanr, tanra ve kutsal varlk vard. Tanrlarn insan, tanrlar aleminin de ynetici
snf gibi olduuna inanlmaktayd. Tanrlarn eflleri, ocuklar ve yardmclar vard. nem srasna gre bu tanrlara yaplan tapnaklarn boyutlar da deiflmekteydi. Mezopotamyada her kentin bir bafltanr iin infla edildii ve tanrnn evi oldu-
www.evrenselpdf.com
29
30
u kabul edilmekteydi. Gk tanrs An bafllangta Smerlerin bafltanrsyken sonra yerini hava tanrs Enlile brakmfltr. Ekur adndaki tapna Nippur kentinde
bulunan Enlil, ayn zamanda tanrlarn babas olarak bilinirdi. Nippur, Smerlerin
dini baflkentiydi ve orada hizmet etmek, inflaat yapmak veya yapmna katkda bulunmak byk bir onur olarak kabul edilirdi. Enki bilgelik tanrs; Ninmah (Ninhursag) ulu hanm, ana-tanra; Nanna ay tanrs; olu Utu gnefl tanrs; nanna
aflk tanrasyd.
Smer dini ve mitolojisi, Mezopotamyaya gelen dier toplumlar da etkilemifltir. Smer tanrlar, isimleri deifltirilerek aynen kabul edilmifl, Smer ilahileri ve
mitolojik anlatlar ortak bellekte gnmze kadar ulaflmfltr. Yaratlfl ve Tufan gibi Smer mitoslar, tek tanrl dinlerde de varln korumufltur. nasyadaki birok
toplumun rnek ald kahramanlk yklerinin fliirsel bir biimde anlatlmas modeli ilk kez Smerlerde karflmza kar. ou kahramanlk yklerinden oluflan
destan biimindeki bu ykler olaslkla arp ve lir eflliinde okunmakta, yeni kuflak bunlar mziiyle birlikte ezberlemekteydi. Smer destanlarndaki bafllca kahramanlar arasnda, Enmerkar, Lugalbanda ve Glgamfl gibi krallk yapmfl olabilecek adlar da bulunur. Uruk Hanedannn krallar arasnda da adlar geen bu
kahramandan Glgamfl, hem bir kral, hem de koruyucu bir ilah olarak kabul edilirdi. Glgamfl destan hem yazl ve hem de szl bir biimde Smerlerden sonra,
Akkad, Babil, Assur gibi Mezopotamya toplumlarna ve sonrasnda Anadolu uygarlklarna aktarlmfltr.
Smerlere ait Tufan Mitosu, nasyann en iyi bilinen ve tek tanrl dinlerde
benzer biimde tekrarlanan olayn anlatr. Bitkilerin, hayvanlarn ve insanlarn yaratlfl, kralln gkten indirilifli ile bafllayan destan, tanrlarn insanlar cezalandrmak iin Tufan karar almalar ile srer. Bu karardan hofllanmayan baz tanrlar,
kutsal kitaplarda ad anlan Nuhun karfll olan dindar Ziusudraya durumu anlatrlar. Dev bir geminin yaplmasndan, her hayvan trnden bir iftin ve kendisine
inanan iyi insanlarn gemiye bindirilmesinden sonra Tufan bafllar. Yeryz yedi
gn yedi gece boyunca sularn altna gmlr. Sonra gnefl tanrs Utu (Akkadca
fiamafl) grnr ve yeryzn aydnlatr. Ziusudra onun nnde eilir ve kurbanlar sunar. Ziusudra bundan sonra lmsz olarak, ilahi cennet Dilmuna gtrlr.
Smer kentlerinde byk tanrlarn evi olarak yaplan iki tr tapnak bulunmaktadr. Bunlardan ilki ziggurat olarak adlandrlan antsal yaplardr. Gnmze ulaflan ok sayda ziggurattan en salam olan Ur kentindedir. Tula veya kerpiten
basamaklar halinde infla edilen yapnn tepesinde kk bir tapnak yer alrd. Daha yaygn olan ikinci tr tapnak ise hemen btn Smer kentlerinde infla edilmiflti. Dikdrtgen bir kutsal odas bulunan tapnan evresinde depolar ve grevlilerin ikameti iin ayrlmfl meknlar bulunmaktayd.
Sanat
Smer sanatnn en etkileyici rnleri, ortasndaki bir delikle tapnak duvarlarna
ivilendii anlafllan bezemeli kabartmalardr. Bunlarn zerinde genellikle tanr
sembolleri, tapnak inflas veya kutsal varlklarn betimlemeleri bulunur. Bu belgeler araclyla Smer krallar, tanrlar ve dini trenler konusunda bilgi edinmekteyiz. Krallar tarafndan tapnaa hediye olarak sunulduu anlafllan kabartmalarn
birounda ivi yazl metinler de vardr. Ur kentinde bulunmufl bir kabartmada
kral Ur-Nammu kendisini baflndaki sepet iinde tapnak inflas iin tula taflyan,
tanrlarn hizmetinde bir kifli olarak betimletmifltir. Yannda kars ve ocuklar da
vardr. Birok kabartmada boynuzlu bafllklar ile Smer tanrlar da gzkr. Baz
www.evrenselpdf.com
31
kabartmalarda ise insan biimindeki tanr kabartmas yerine gnefl, ay, frtna, su
gibi tanrlar temsil eden semboller ifllenmifltir. Smerlerde heykeller de yine kutsal amal olarak yaplmfl ve tapnaklara hediye edilmifltir. Smer heykelleri genellikle eller karn zerinde bal, ibadet pozisyonunda yaplmfltr. zerlerinde sa
omuzu akta brakan bir elbise vardr. Smer heykellerinde tanrlar boynuzlu bafllklaryla ifllenmifltir. Kabartma ve heykellerde erkekler yannda kadnlar da ifllenmifltir. Bu gelenek Sami kkenli toplumlarn Mezopotamyaya gelifliyle, istisnalar
dflnda ortadan kalkacaktr.
fiekil 2.4
Ur Standard
olarak bilinen
panodan ayrnt.
Smerlerin savafl
arabas
kullandn,
arabalar efleklerin
ektiini, dzenli
askeri birliklerin
oluflturulduunu
gstermektedir
Kaynak: (Woolley
1934).
SIRA SZDEkral mezarSmer dnemi mezarlarnda bulunan zengin armaanlar, zellikle

larnda ele geenler Smer sanatnn sekin rneklerini oluflturur. Altn baflta olmak zere, Uzakdoudan gelen deerli tafllardan yaplmfl taklar, ss eflyalar ve
D fi N E L M
prestij rn mzik aletleri bunlardan bir blmn oluflturur. Kabartmalarda kutlama trenlerinde alnd gzken lir, kral mezarna armaan olarak da konmuflS O (47
R U X 20 cm botur. rnein Ur Standard olarak bilinen mzik aleti, gvdesinin
yutlarnda) bir yznde savafla gidifl, dier yznde ise savafltan dnfl ve baflarnn kutlanmas ifllenmifltir. Sahneler, deniz kabuklarnn ve lapisD lazuli
K K A T gibi tafllarn
ziftle tutturulmas tekniiyle yaplmfltr. Savafla gidifl sahnesinde, ayn tr kyafet
giymifl, benzer silahlar olan Smer askerlerinin varl dzenli ordularn oluflturulSIRA SZDE
duunu gstermektedir. Savafl arabas kullanlmakta, ancak henz at evcillefltirilmedii iin eflekler tarafndan ekilmektedir. At M ikinci binyldan itibaren efleklerin yerine arabaya koflulmaya bafllanmfl, ancak M birinci AMALARIMIZ
binylda zerine binilerek svari snf oluflturulmufltur.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
N N
Bu blm, Krolu, K., Eski Mezopotamya Tarihi. Bafllangcndan Pers

Kadar,
K TDnemine
A P
stanbul 2010 ve Roaf, M., Eski Mezopotamya ve Yakndou (ev. Z. Kl), stanbul 1996
adl yaynlardan kurgulanmfltr.
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Smerlerin uygarla kazandrd en nemli yenilikleri maddeler halinde

sralaynz.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
TELEVZYON
SIRA SZDE
D NTfiERN NE LETM
D N Tfi E RN ENLETM
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
www.evrenselpdf.com
32
zet
N
A M A
N
A M A
lk uluslararas ticaret hangi gerekeler ve koflullarda baflladn tartflabilme

Mezopotamya, insanolunun yerleflik yaflama geiflini izleyen srete nemli admlarn atld ve
tarihi deifltiren geliflmelerin yafland bir corafyadr. Gney Mezopotamyada, kabaca Badat ile Basra arasndaki blgede M drdnc
binyldan itibaren yerleflim yerlerinin nfusu artmfl, geleneksel yaflam biimi deiflmifl ve ilk
kentler ortaya kmfltr. Kentlerde artan ihtiyalar dorultusunda yeni ifl kollar oluflmufl, ticaret
geliflmifl ve daha karmaflk toplum yaps oluflmufltur. Kereste, tafl ve maden gibi hammadde
kaynaklarndan yoksun olan bu blgede yaflamak ancak geliflmifl bir ticaret ile mmknd.
Kentleflmenin ortaya kflyla birlikte toplum hayatna giren yenilikleri tanmlayabilme
Kentler, ilk krallklarn, antsal yaplarn, sanatn,
yaznn ve teknolojinin ortaya kt ve birok
alanda ileri admlarn atld yerler olmufltur. Gney Mezopotamyada M 3200 yllarnda ivi yazsn gelifltiren Smerlerin kentleflme ile bafllayan srecin en nemli aktrleri olduu anlafllmaktadr.
N
A M A
N
A M A
Yaznn geliflim srecini aklayabilme

Yaz, Gney Mezopotamyada organize yaflam
biimi, uluslar aras ticaret, kentleflme ve merkezi devletin kuruluflu gibi birbirini izleyen bir dizi
geliflmenin sonucunda ortaya kan problemleri
zmek iin gelifltirilmifl gzkmektedir. Yaznn
kesintisiz bir biimde devam etmesi, tapnak ve
krallklarn yazc yetifltirmek iin kurduklar
okullarn devam etmesi ile mmkn olmufltur.
Mezopotamyada Smerlerden sonra Akkad, Babil ve Assur lkesinde binlerce yl ivi yazs kesintisiz bir biimde devam etmifltir. Anadoluda
ise Hititlerin yklmasyla ivi yazs kesintiye uramfltr. Dou Anadoluda ilk devleti kuran Urartularda da durum benzerdir. ivi yazs devletin
yklmas ve kentlerin boflaltlmasyla son bulmufltur.
Smerlerden gnmze ulaflan kltrel etkileri
deerlendirebilme
Gney Mezopotamyada Smerler bamsz kent
devletlerinde yafladlar. Her kent kutsal bir klt
merkezi olarak kabul edilmifl, bafltanr iin yaplan bir tapnan etrafnda geliflmifltir. Smerler,
ivi yazsnn bin yla yakn kullanlmas nedeniyle kltrlerini kendilerinden sonra Mezopotamyaya gelen btn toplumlara aktarmfllardr. Ayrca din ve inan sisteminde de onlarn
erevesini belirledii esaslar kabul edilmifltir.
zellikle yaradlfl ve tufan gibi Smer mitoslar, gnmze kadar benzer biimde ulaflmfltr.
www.evrenselpdf.com
33
Kendimizi Snayalm
1. Afladaki lkelerden hangisinin topraklarnn bir
blm Eskiada Mezopotamya olarak adlandrlan
blgede bulunmaz?
a. Trkiye
b. Suriye
c. Irak
d. srail
e. ran
2. Mezopotamyada sulama olmadan tarm yaplamayacak blge neresidir?
a. Kuzey Mezopotamya
b. Badat evresi
c. Gney Mezopotamya
d. l alanlar
e. Yukar Dicle blgesi
3. Mezopotamyadan Dou Akdeniz kylarna balanan en uygun yol gzergh hangisidir?
a. Assur - Harran- Kargamfl hattn izleyen kuzey
yolu
b. Mari zerinden geen Frat yolu
c. Diyala geidini aflan dou yolu
d. Basra krfezi zerinden giden deniz yolu
e. Dicle yolu
4. Afladakilerden hangisi bir yerleflmenin kent olarak
tanmlanmas iin kriter olamaz?
a. Youn nfusun varl
b. Farkl sosyal snflarn bir arada yaflamas
c. Ynetici kesimin olmas
d. Antsal mimari
e. Geliflmifl tarm
5. Afladakilerden hangisi Gney Mezopotamya kentlerinden biri deildir?
a. Ur
b. Uruk
c. Eridu
d. Kifl
e. Assur
6. Afladakilerden hangisi yaznn gelifltirilmesinin nedenlerinden biri olamaz?

a. Kent nfusunun artmas
b. Yeni ifl kollarnn oluflmas
c. Yaygn ticaret
d. Organize yaflam biimi
e. Hayvancln geliflmesi
7. Ziggurat nedir?
a. Tapnak
b. Gzetleme kulesi
c. Haberleflme kulesi
d. Mezar ant
e. Snak
8. Afladakilerden hangisi Smer dini ile ilgili deildir?
a. Bafltanr fikri
b. Tek tanr anlayfl
c. Gnefl tanrs
d. Tufan
e. Glgamfl
9. Afladakilerden hangisi yaz geleneinin kesintisiz
srdrlebilmesinin nedenlerinden biri deildir?
a. Okullarn varl
b. Tapnaklarn ihtiyac
c. Devletin ihtiyac
d. Yerleflik yaflamn srmesi
e. Haberleflme ihtiyac
10. Hangisi Smer ordusunda kullanlan silahlardan biri deildir?

a. Mzrak
b. Topuz
c. Kalkan
d. Ok
e. Balta
www.evrenselpdf.com
34
Okuma Paras
Yakndouda en eski adan itibaren birok farkl kkenden gelen dilleri konuflan toplum i ie veya yan
yana yaflamfltr. Bunlardan bazlar iviyazs kulland
iin dilleri ve kkenleri hakknda daha fazla bilgi edinebilmekteyiz. Bir blm yerleflik olmayan yaflam biimleri nedeniyle yaz kullanmamfltr. Konufltuklar diller hakknda ancak komflularnn yazl belgelerine yansyan bilgiler erevesinde fikir sahibi olmaktayz.
Mezopotamyada Smerlerden sonra en ok yazl belge retilmifl dil Akkadcadr. Smerce M drdnc
binyln sonlar ve nc binylda yaygn olarak konuflulmufl ve yazlmfltr. kinci binylda resmi ifller ve tapnaklar dflnda fazla bir kullanm alan olmad anlafllmaktadr. badet dili olarak tapnaklarda uzun sre Smerce metinler okunmakla birlikte gnlk yaflamda etkisi giderek azalmfl ve ortadan kalkmfltr. Mezopotamyada ikinci binyldan itibaren artk nfusun byk blmn oluflturan Sami toplumlarnn dili Akkadca konuflulmaktayd. Akkadca, Sami kkenli dillerin ilk yazya geirilenidir. Sami kkenli diller iki gruba ayrlmaktadr. Mezopotamyada Akkadcann leheleri olan Dou Sami kkenli Babilce ve Assurca yaygndr. Dou
Akdeniz kylarnda ve Suriyede ise Bat Sami kkenli
branice, Aramice, Fenikece konuflulmaktayd. Bu diller
daha ok alfabe yazyla M birinci binylda yazya geirilmifltir. Suriye ve daha sonra Mezopotamyada konuflulan Amurru dili Bat Sami dillerinin ncs olarak kabul edilir. Btnyle bu dilde yazlmfl herhangi bir belge gnmze ulaflmamfltr. Ebla dili de M nc
binylda yazya geirilmeye bafllayan Sami kkenli bir
dildir ve Suriye evresinde konuflulmufltur.
Hurrice bu dillerle akraba olmayan, Kafkasyadan Anadoluya gelmifl Hurri toplumu tarafndan M nc
binyl ile birinci binyl arasnda konuflulmufltur. Dou
Anadolu evresinde birinci binylda konuflulan Urartucann akrabasdr. Mitanni dili ise Hint Avrupa kkenli
bir dildir ve M ikinci binylda Kuzey Suriye evresinde konuflulmufltur.
Mezopotamyann dousunda randan ise M nc
binyl ile birinci binyl arasnda Elamca adl dil yazya
geirilmifltir. Elamca da Smerce gibi kendine zg yanlar ile dierlerinden ayrlan ve blgede konuflulan hibir dille akraba olmayan bir dildi (van de Mieroop 2006:
54-55).
1. d
2. c
3. b
4. e
5. e
6. e
7. a
8. b
9. e
10. b
Yantnz yanlflsa Girifl blmn yeniden inceleyiniz.

Yantnz yanlflsa Smer lkesi blmn yeniden inceleyiniz.
Yantnz yanlflsa haritay yeniden inceleyiniz.
Yantnz yanlflsa Mitoloji ve Din blmn yeniden inceleyiniz.
Yantnz yanlflsa Mitoloji ve Din blmn yeniden inceleyiniz.
Yantnz yanlflsa iviyazsnn Geliflimi blmn yeniden inceleyiniz.
Yantnz yanlflsa Devlet Ynetimi blmn
yeniden inceleyiniz.
www.evrenselpdf.com
35
Sra Sizde 1
Temel ihtiya maddeleri yannda, az bulunan ve prestij
salayan rnlerin ihtiya sahiplerine ulafltrlmas Eskia koflullarnda olduka zordu. Bunun iin gerekli temel koflullardan biri kervanlarn getii yol gzerghlarnn gvenli olmas idi. Uluslar aras ticaret daha byk n hazrlklar gerektirmekteydi. Gvenli ortam yannda rnlerin fiyatlarnn belirlenmesi, vergi, konaklama gibi birok problemin afllmas gerekliydi. Ancak
btn bu zorluklarn aflld dnemlerde, ticaret sayesinde farkl kltrler tanflma imkn bulmufl, elde edilen zenginlik ile seri retim ve teknolojide ileri admlar
atlmfltr.
Bottero , J.- Stve, M - J. (2002). Evvel Zaman inde

Mezopotamya (ev. A. Tatler), stanbul.
Chiera, E. (1997). Kilden Kitaplar ivi Yazl Belgelerin Anlattklar (ev. Ali M. Dinol), stanbul.
Frangipane, M. (2002). Yakndouda Devletin Douflu (ev. Z. Z. lkgelen), stanbul.
Gates, C. (2003). Ancient Cities, London.
Kramer, S. N. (1999). Tarih Smerde Bafllar (ev. H.
Koyukan), stanbul.
Kramer, S. N. (2002). Smerler (ev. . Buze), stanbul.
Kuhrt, A. (2007), Eskiada Yakndou I-II, stanbul.
Postgate, N. (1992). Early Mesopotamia, Society and
Economy at the dawn of history, London.
Van de Mieroop, M. (2006). Antik Yakndounun Tarihi (ev. S. Gl), Ankara.
Woolley, C. L. (1934). Ur Excavations II, The Royal
Cemetery, London.
Sra Sizde 2
Hiyeroglif yazs, anlatlmak istenen konunun, vurgulanmak istenen nesnenin resim karakterinde izilmesiyle yazlmaktayd. Toplumun ortak belleinde bu resimler bir anlam taflmaktayd. Gnmzde kullanlan trafik iflaretleri de hiyeroglif yazda kullanlan mantkla hazrlanmaktadr. rnein otoyol levhas zerindeki bir at
arabas zerinde krmz izgi varsa biz bunu otoyola
araba giremez biiminde alglar ve yle aktarrz. Bir
levhada bina ve renci resimleri grrsek orada okul
olduunu anlarz.
Sra Sizde 3
Kentleflme
Yaz
Ortak din anlayfl
Geliflmifl sanat
Araba tekerlei
Ziggurat yaplar
www.evrenselpdf.com
3
Amalarmz
N
N
N

mparatorluk fikrinin ortaya kfln aklayabilecek,
Sami kkenli toplumlar ve Smerlerden farklarn tanmlayabilecek,
Antsal yaplarn inflasn aklayabileceksiniz,
Anahtar Kavramlar
mparatorluk
Tanr-kral
Reform
indekiler
Eski Mezopotamya ve
Msr Tarihi
Akkadlarn
Mezopotamyaya
G, Akkad-Smer
liflkileri
www.evrenselpdf.com
GRfi
AKKAD MPARATORLUU
III. UR SLALES (YEN SMER
DEVLET)
UYGARLIK
Akkadlarn Mezopotamyaya
G, Akkad - Smer
liflkileri
GRfi
Akkadlarn Mezopotamyaya G
Yazl srecin bafllamasyla birlikte Gney Mezopotamyada Smerlerin adlar n
plana kmflt. Akkadlar Smer lkesine g ederek gelen ve uzun yllar boyunca
kentlere yerleflerek buradaki yaflam biimini benimseyen Sami kkenli en eski topluluktur. Gney Mezopotamyada farkl etnik kkenden gelen yeni bir grubun siyasal olarak ne kmas uzun bir srecin rn olmaldr. Akkad g M nc
binyl boyunca yavafl yavafl yaflanmfltr. Gelenler buradaki uygarln tarihsel seyrinde bir kesintiye yol amamfl; tersine Akkadlar, egemen bir g haline gelinceye
kadar Smer kent kltrn zmsemifl ve kendi katklaryla birlikte bu kltrn
sonraki toplumlara aktarlmasnda nemli rol oynamfllardr. Bunun anahtar kent
yaflamnn devam etmesinde, oluflturulan kurumlarn geliflerek varln korumasnda aranmaldr. Akkadlarn siyasal olarak egemen g haline gelmesinden sonra
gnlk yaflamda Akkadca konuflulmakla birlikte, resmi devlet iflleri ve dini ayinlerde Smerce kullanlmaya devam etmifltir. Smer lkesindeki kkl kurumlar varln korumufl, geleneksel kltr kesintiye uramamfltr. Okuma yazmann retildii dini okullar bunlarn baflnda gelir. Mezopotamyada Smerler dneminde oluflan kltrn binlerce yl sonra bile toplumlar etkilemeye devam etmesi, kkl kurumlarn kent yaflamyla birlikte devam etmesi ise mmkn olmufltur.
Akkad adnn nereden geldii bilinmemektedir. Bu adn kral Sargonun baflkenti Akkad/Agade adndan gelmifl olabilecei nerilmektedir. Akkadlarn anavatan
ve Mezopotamyaya glerinin bafllangc konusunda da yeterince bilgi yoktur.
Glerinin yzyllarca srd anlafllmaktadr. Smer lkesine Suriyeden Frat
Nehrini izleyerek gelmifllerdir. Gler yalnzca gneye doru olmamfl, Kuzey Mezopotamya da bu yeni gelen gruplarca vatan olarak benimsenmifltir. Akkad kkenli toplumlar, Frat zerindeki Mari kentinde olduu gibi kuzeyde Dicle nehri kysndaki Assur kentinde de ksa zamanda nfusun ounluunu oluflturmufllardr.
M nc binyln sonlarnda Basra krfezi ile Nippur arasndaki alan Smer olarak adlandrlmaya devam ederken kuzeyi Akkad olarak adlandrlmaktadr. Smer
adnn yerini M ikinci binyldan itibaren ne kan Babil alacaktr.
Akkadlarn baflkenti Agadenin Babil veya Kifl kenti yaknlarnda olduu varsaylmaktadr. Ancak gnmze kadar bu kentin yeri kesin olarak keflfedilememifltir. Agade kentinin nehirlerin tafld kumullar altnda olduu anlafllmaktadr.
www.evrenselpdf.com
Kent kltr: Uygarlaflma

srecinin ilk nemli adm
Neolitik ada atlmfl, tarm
ve yerleflik kyl yaflam
bafllamflt. kinci nemli
adm M drdnc binylda,
kentleflme, sanat, geliflmifl
mimari, teknoloji, yaygn
ticaret ve kayt sistemi gibi
yeniliklerle birlikte
oluflmufltur. Btn bu
birikimi tanmlayan kent
kltrnn sonraki nesillere
aktarlabilmesi,
kazanmlarn kaybedilmeden
daha ileri gtrlebilmesi
bakmndan nemli
olmufltur.
38
Resim 3.1
Dur
Kurigalzu
Eflnunna
Haface
Sippar
BAB
ELAM
Susa
Nippur
sin fiuruppak
Uruk
Obeyd
Umma
Lagafl
ru
n
Babil
Cemdet Nasr
Kifl
AKKAD
Ka
Smer ve Akkad
lkesi.
Larsa
Ur
Eridu
Basra
BASRA
KRFEZ
Akkad mparatorluunun kurucusu kral Sargondur. Onu izleyen ve yaklaflk

iki yzyl devam eden egemenlik boyunca iktidara geen krallarn birounun yalnzca adlar bilinmektedir. ktidarda kalfl sreleri de afla yukar tahmin edilerek
hesaplanmaktadr. Akkad krallar hakkndaki bilgilerin ou, ikinci binyln bafllarna aittir. Nippurda tanr Enlil iin infla edilmifl en nemli Smer tapnana armaan olarak sunulmufl heykel ve kabartmalarda bulunan yaztlar, mhrler, lkenin
deiflik yerlerine yaplmfl seferlerin ansna dikilmifl steller Akkad krallar hakknda bilgi verir. Ayrca M sekizinci yzylda Assur yaztlarnda ve Hellenistik dnemde Antik kaytlarda karflmza kan kralln kurucusu Sargon ve torunu Naram-Sine ait mitolojik ykler, bu kralln Mezopotamya toplumunda brakt
derin izleri gstermesi bakmndan nemlidir.
Akkad ordular iki yzyla yakn bir sre boyunca Orta Anadoludan rana, Toroslardan Basra Krfezine kadar neredeyse bilinen dnyann btn snrlarna
ulaflmfllardr. Ancak Akkadlarn bu kadar genifl alanda srekli denetim kurduklarn dflnmek mmkn deildir. Bu seferler daha ok ganimet elde etmeye ve hara almaya ynelikti.
Akkad Slalesi
Sargon
Rimufl
Manifltuflu
Naram-Sin
fiar-kali-flarri
gigi
Nanum
mi
Elulu
Dudu
fiu-T/Durul
2350-2150
2334-2279
2278-2270
2269-2255
2254-2218
2217-2193
2189-2169
2168-2154
www.evrenselpdf.com
39
3. nite - Akkadlarn Mezopotamyaya G, Akkad-Smer liflkileri
SIRA SZDE aras iliflkiSami kkenli Akkadlarn Smer kentlerine yerleflmesinden sonra toplumlar
lerde hangi dil daha yaygn kullanlmfl olabilir?
AKKAD MPARATORLUU
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
Kurucu Kral Sargon
Akkad Krallnn kurucusu Sargonun (Akkadca fiarru-kin) gemifli, sonradan ona

yakfltrlan mitolojik ykler nedeniyle olduka belirsizdir. Ortadouda
yaygn
DKKAT
olarak bilinen sepet iinde nehre braklan ocuk motifli hikyelerden biri onun
yaflam yksn anlatr. Bu hikye kendi dneminden deil, Yeni Assur KrallSIRA SZDE
nn son baflkentinde M sekizinci yzyla ait arflivden gelmektedir. Hikyenin
bir blm flyledir:
AMALARIMIZ
Annem bana gebe kalmfl, beni gizlice dourmufl

Beni kamfl bir sepete koymufl, kapan ziftle yapfltrmfl
Sular ykselmeyen rmaa brakmfl
K T A P
Irmak yardm etti bana, su ekici Akkiye gtrd.
Su ekici Akki ibriini daldrrken kard beni sudan
Su ekici Akki olu bildi beni, bytt.
TELEVZYON
Su ekici Akki bahesine bahvan yapt beni.
Bahvanken (Aflk ve savafl tanras) fltar bana aflk oldu
(56) Yl krallk yaptm (Kaynak: Kuhrt 2007).
NTERNET
N N
Bir baflka hikyede ksz bir ocuun kralla giden yolu hayranlk motifleriyle rlmfltr. Fakir bir aileden gelen Sargon, Kifl Kral Ur-Zababann saraynda ifl
bulmufl ve ksa zamanda ykselerek vezir olmufltur. Belirgin olmamakla birlikte bir
saray ayaklanmasyla taht ele geirdii anlafllmaktadr. Kifl Kral unvann alan
Sargon bununla yetinmemifl, kendisi iin yeni bir baflkent kurmufl ve ksa zamanda adn lmszlefltirecek bir dizi eyleme giriflmifltir. Yazl belgelere gre yeni
baflkenti Agadede kendisi iin bir saray ve tanrlar iin de byk tapnaklar infla
ettirmifltir.
Sargonun tahtn ele geirdii Kifl kral Ur-Zababa dflnda, gneyde Smer
kent devleti Uruku yneten Lugalzagesi adl kral da yerinden etmifltir. Sargon
kralln ilan edip baflkentini kurduktan sonra, 56 yllk uzun saltanat boyunca kaytlara geen en az 34 savafl yapmfltr. Savafllarnn sras bilinmemektedir. Sargonun Kifl kentinden sonra gneydeki Smer kent devletlerini de ele geirmeye
bafllad anlafllmaktadr. Lugalzagesinin ynetimindeki Urukun zapt bu srecin
en nemli geliflmelerinden biridir. ou gsterifl ve vnme amacyla kaydedilen
yazl belgeler, onun Afla Denize (Basra Krfezi) kadar tm Smer lkesini
kontrol altna aldn belirtir.
Sargon, Smer kent devletlerinde gelifltirilmifl birok yenilii kendi amalar
dorultusunda biimlendirmifltir. Smerlerin kent devletleri arasndaki atflmalar
iin hazrladklar dzenli ordular, uzak blgelere sefer yapabilecek flekilde dzenlendi. Bir yaztnda her gn 5400 insan nnde yemek yerdi biiminde anlatlan
olay, onun dzenli ordusuna iflaret ediyor olabilir. Sargon douda ran zerine
ilerdi. Bu blge, Uzakdoudan gelen ticaret yollarnn Mezopotamyaya ulaflan
son blmnn gvenlii asndan ok nemliydi. Ayrca burada glenecek bir
krallk gvenlik asndan Sargonun denetimindeki Smer kentleri iin her zaman
www.evrenselpdf.com
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
40
tehdit oluflturmaktayd. En nemlisi de gemifli binlerce yl ncesine giden Elam,

zengin ganimet elde edilecek birikime sahipti. randa birok kent zapt edildikten
sonra, blge en azndan bir sre Akkad lkesinin bal hale getirildi. Susa ise bir
eyalet haline dnfltrld.
Akkad ordular kuzeye doru Frat boyunca ilerleyerek Mari (Tel Hariri) ve Halepin gneyindeki Ebla (Tel Mardih) gibi iki krall denetim altna ald. Gney
Mezopotamyada kurulmufl kentlerin hammadde ihtiyacnn bir blm yzlerce
yldan beri bu blgeden karfllanmaktayd. Uruk dneminden itibaren tccarlar bu
yolu kullanarak Toroslarn kuzeyine, Anadolu yaylasna kadar ulaflan bir ticaret a
kurmufllard. Yazl belgeler Sargonun bu seferleriyle Sedir Ormanlar ve Gmfl
Dalarna ulafltn belirtir. Bu seferi Sargona, hem Toroslardaki gmfl madenlerine ve hem de Amanoslarn deerli sedir ormanlarna ulaflma olana salamfltr.
Sargon hakkndaki mitolojik ykler gibi, tmyle kurgusal olabilecek birok
belge onun seferlerinin ulaflt noktalar da abartl bir biimde olduka uzak blgelere kadar geniflletir. Bunlardan bir blm, kralln snrlar dflnda bulunmufl
ve sonraki dnemlerde yaplmfl kopyalardr. Savafln Kral (fiar tamhari) olarak
adlandrlan ve Msrda el-Amarnada, Orta Anadoluda Kltepe ve Boazkyde
(Hattufla) ele geen bu tr belgeler, Sargonun Orta Anadoluya, Akdenizde Kbrs
(Alaflia) ve Girite kadar ulafltn belirtir. Sargon, bu yklerde anlatlanlara inanlacak olursa, Tuz Glnn gneyindeki Puruflhanda (Acemhyk) adl kentte oturan Akkadl tccarlarn yardm istemesi zerine, Orta Anadoluya ordusuyla sefer
yapan ilk kraldr. Bu hikye Anadolu toplumlarnn belleinde ok uzun sre yaflamfl olmaldr. lgin bir biimde Anadolunun ilk byk devleti olan Hitit Krallnn kurucu krallarndan Murflili de Gney Mezopotamyaya Babile sefer yapmfl
(M 1595) ve bu kenti yamalamfltr.
Sargonun uzak blgelerden tafld ganimetler, baflkentin ve yakn evresindeki dier nemli kentlerin zenginleflmesine katkda bulunmufl, antsal binalarn ve
surlarn yapmnda kullanlmfltr. Akkad ordularnn merkezden olduka uzak blgelere sefer yapabilme becerisine sahip olduu kabul edilmekle birlikte, buralar
uzun sre kontrol altnda tutabildii dflnlmemektedir. Nitekim Sargonun yaflllna iliflkin kaytlar yalnzca uzak blgelerin deil, Agade/Akkad evresindeki
kentlerin bile isyan ettiini anlatr.
Sargonun yerine geen olu Rimufl dneminde, kazanmlarn nemli bir blmnn korunduu anlafllmaktadr. Kuzey Suriyedeki Tel Brakta bir yaztta adnn
gemesi, ayrca Yukar ve Afla Denize (Akdenizden Basra Krfezine) kadar
tm lkeyi bir arada tuttuunu iddia etmesi bu abalarnn bir sonucudur. Rimuflun ksa saltanat, kardefli Manifltuflunun da katld bir saray entrikasyla son
bulmufltur. Manifltuflunun iktidar sresinde, lkedeki istikrar tam olarak salanamamakla birlikte, Akkad ordular Elam ve kuzeydeki Assur zerine baflarl seferler dzenlemifltir. Manifltuflu bir yaztnda Ninivede tanra fltar iin bir tapnak
yaptrdn, bir dierinde ise Afla Denizi gemilerle getikten sonra kendisine karfl koyan 32 kral yendiini bildirir.
Tanrlafltrlmfl Kral: Naram-Sin

Manifltufludan sonra kral olan Naram-Sin, Akkad lkesi ve evresinde en az dedesi Sargon kadar belirgin izler brakmfltr. Onun dneminden gnmze kalan ve
zerinde Naram-Sini gsteren kabartmalar, boynuzlu bafllk gibi Mezopotamya
sanatnda yalnzca tanrlara atfedilen semboller taflr. Akkadl bir memurun Tello
(Girsu) kentinde bulunan bir mhrnde Naram-Sinin unvanlar arasnda Ak-
www.evrenselpdf.com
41
kadn tanrs, evrenin fatihi gibi ona yklenen olaanst gc gsteren tanmlar
vardr. Bu durum onun bir tr tanr-kral olarak lmszlefltirildiini ve mitolojik
yklere konu edildiini gstermektedir.
Akkad ordular onun dneminde yama seferlerinin snrlarn geniflletmifltir. Naram-Sin, Sargon dneminde yamalanarak vergiye balanmfl genifl blgeyi denetlemek iin projeler gelifltirmifltir. Frat zerinden Kuzey Suriye blgesine girmifl ve Halep yaknndaki Eblada kurulmufl olan Sami kkenli gl bir krall ykmfltr. Arkeolojik kazlar da kentin Akkad dneminde tahrip edildiine iliflkin bulgular vermifltir.
Akkad ordular, Kuzey Mezopotamya blgesinin denetimi iin de seferler yapmfltr. Bu ynde Gneydou Anadolu blgesine sefer yapmfl ve Toroslara kadar
ulaflmfltr. Diyarbakrn dousunda, Pir Hseyin adl eski yerleflmede, buraya yaplan seferin baflarsn kutlamak iin dikilen Naram-Sin steli bu seferin kant olarak
gnmze ulaflmfltr. Stel, stanbul Eski fiark Eserleri Mzesinde sergilenmektedir.
Akkad ordular, Sargon zamannda olduu gibi Naram-Sinin krallnda da Toroslar aflarak Anadolu ilerine girmifltir. Uzak blgelere yaplan seferlerin yukarda belirttiimiz gibi ganimet elde etmek amacyla yapld belirgindir. Ayn blgelerin hem Sargon ve hem de Naram-Sin tarafndan tekrar tekrar fethedilmesine iliflkin kaytlar bu deerlendirmeyi dorular.
Naram-Sin dneminde Akkad mparatorluunun yaps, kent devleti modelinden olduka farkl yeni bir biim almflt. Snrlar genifllemifl, resmi dil olan Akkadca yaygnlaflmfl, yeni bir ynetim modeli oluflturulmufl ve dnemi temsil eden sanat eserleri uzak blgelerde benzer biimde yaplmaya bafllanmfltr. Kuzey Irakta
Ninive ve evresinde ele geen Akkad dnemi sanat eserleri ve baz yazl belgeler buradaki egemenliin kalc olduuna iflaret eder. Nuzi tabletleri arasnda Akkadca yazl olanlarn da bulunmas bu olguyu destekler. Tel Brak kentinde bulunan, evresi surlarla kuflatlmfl bir ynetim binas, blgede kalc infla faaliyetlerinin yrtldn gsterir. Buradaki sarayn tulalar zerinde Naram-Sin damgalar bulunmaktadr. Benzer biimde randa da bu dnemde Akkadca resmi ifllerde
kullanlmaya bafllanmfltr.
Naram-Sinin son yllar ve onun yerine
tahta geen olu fiar-kali-flarrinin egemenlik dnemi Akkadlar iin sonun bafllangc
anlamna gelen karflklklara tank olmufltur. Kuzey blgelerinde salanan istikrar ve
denetim bozulmufl, seferlerle sindirilen Lullubilerin komflular Gutiler gneye doru
hareketlenmifllerdir.
Kuzey Suriye ve Gneydou Anadoluda
Kafkasyadan g ederek gelen Hurriler yeni bir g olarak sahneye kmfllardr. fiarkali-flarri dnemi yaztlar, bir Bat Sami grubu olan Amurrularn da ilk kez bu dnemde Kuzey Suriyede etkin bir konuma geldiklerini aklar. Akkad dnemi sonrasna
ait baz fliirsel anlatlarda, devletin sonu ve
baflkent Agadenin dflfl, kutsal meknlara ve tanrlara karfl taknd tavra balanr.
Naram-Sinin kutsal kent Nippuru ve Enlilin tapna Ekuru yamalayarak, ganime-
www.evrenselpdf.com
Resim 3.2
Naram-Sin
stelinden ayrnt.
Akkad kral
kendisini
Mezopotamyada
tanrlara zg olan
boynuzlu bir bafllk
ile betimlettirmifltir.
Uzun salar ve
sakal bu dnemden
sonra btn
Mezopotamya
tarihi boyunca
ynetme erki
olanlarn erkeklik
sembol ve
belirleyicisi
olmufltur.
42
ti gemilerle baflkentine taflmas bunlar arasnda en belirgini olarak ne karlr.

Anlatya gre tanrlar bu olaydan sonra Akkadlar cezalandrmak iin zerlerine
Gutileri gndermifltir. Anlaflld kadaryla Naram-Sin sonrasnda iktidara gelen
krallar zamannda, lkenin farkl yerlerinde kan isyanlar ekonomik dengeleri
bozmufltu. Gutilerinki de dhil olmak zere gerekleflen g hareketleri sonrasnda ise Agade yklmfl, Akkad Devleti tarih sahnesinden silinmifltir. Mezopotamyaya gelen ve buradaki kkl kltr benimseyen birok toplum gibi Gutiler de
bu yap iinde erimifltir. Gutiler hakknda isimleri ve dal bir kabile olufllaryla ilgili snrl bilgiler dflnda fazla bir fley bilinmemektedir.
Akkad mparatorluunun zayflamasyla birlikte Smer kent devletlerinden birka hemen bamszln ilan etmifltir. Bunlardan en nemlileri Lagafl, Kifl ve
Uruktur. Yazl belgelerin yokluu nedeniyle karanlkta kalan bu dnemde, Lagafl
(Al Hiba) kenti bamszln korumay baflarmfl, tapnaklarn ve sulama sistemlerini onarmfltr. Ur Baba, ardl Gudea ve olu Ur-Ningirsu bu srecin baflarl
krallardr. Gudea bir saray ve heykel okulunda, gneyden Magandan getirilen olduka sert diyorit tafllardan yaptrd heykelleriyle lmszleflmifltir. Lagafl kralnn Elam zerine bir sefer yaptna iliflkin kaytlara da rastlanlmfltr. Yarm yzyl aflkn bir sreyi kapsayan bu dnem, M 2.112 ylnda Ur kentinin tarih sahnesinde ne kmasyla sona ermifltir. Ur kenti liderliinde yaflanan sre, Smerlerin son parlak dnemidir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SZDE
Kent devletiSIRA
ve mparatorluk
arasnda ne tr farklar vardr? Tartflnz.
III. UR SLALES (YEN SMER DEVLET)

D fi N E L M
Ur, Mezopotamya tarihine yn veren geliflmelere nclk eden nemli kentlerden

biridir. Basra Krfezine yakn oluflu, Fratn gney kysndaki stratejik konumu,
S O yollara
R U
douya alan
yaknl ve kkl bir kent kltrne sahip oluflu nemini
artrmaktayd.
Akkad mparatorluunun
kfl sreci, Gney Mezopotamyadaki Smer kent
DKKAT
devletleri iin yeniden douflun bafllangc olmufltur. Birok kentin yeniden kendi
ynetici slalesinin denetiminde gelifltii bu dnemde en gneydeki kentlerden
SIRA SZDE
Lagafl, Gudea adl kralyla, Ur kenti ise kral Utu-hegal liderliinde adn duyurmufltur. Yeni Smer Devleti olarak da adlandrlan ve bir yzyldan biraz uzun olan bu
dneme adn
veren III. Ur Slalesi, Utu-hegalin Ur kentine ynetici (ensi) olarak
AMALARIMIZ
tayin ettii Ur-Nammu tarafndan kurulmufltur. Ur-Nammu, Smer ve Akkad lkelerinin kral unvann kullanarak egemenlik alannn kentle snrl olmadn vurgulamfltr. KBu dorultuda
blgenin tek egemeni olmak iin Akkadlara boyun eT A P
diren Gutilere karfl mcadeleye girifltir. Ur-Nammudan sonra tahta kan fiulgi zamannda bu unvanlara Drt Bir Yann Kral (Evrenin Kral) da eklenmifltir. Bu da
III. Ur Slalesi
Akkad ynetim anlayflnn bir ideoloji olarak benimT E L E Vdneminde,
ZYON
sendiini gsterir.
Smer kral listelerine gre Ur-Nammu ile birlikte Ur kenti nc kez krall
devralyordu. Bu nedenle bu dneme nc Ur Slalesi ad verilir. III. Ur Slale N T E R N E TGney Mezopotamya ve evresinde yaflanan geliflmelerin bsinin ynetiminde
yk blm kayt altna alnmfl, ok sayda yazl belge dzenlenmifltir. Yaplan
inflaatlar, seferler, depolarda saklanan hububat, kazanlan savafllar kaydedilmifl; reformlar gereklefltirilmifl, lke bu dnemde yeniden douflun izlerini taflyan baflarlara sahne olmufltur. Bu nedenle modern tarihiler nc Ur slalesi dnemini
Smer Rnesanss olarak da adlandrrlar.
N N
www.evrenselpdf.com
III. Ur Slalesi
2112-2000
Ur-Nammu
2112-2095
fiulgi
2094-2047
Amar-Sin
2046-2038
fiu-Sin
2037-2029
bbi-Sin
2028-2004
Siyasal Geliflmeler
Ur Slalesi ksa zamanda Smer ve Akkad lkelerinin egemen gc haline gelmifltir. Bu dnemde uygulanan Akkad modeli fetih politikasyla ksa zamanda snrlar
genifllemifl ve devlet bir imparatorlua dnflmfltr. Smer kkenli krallar, yalnzca Smerce konuflan halkn yaflad lkenin devleti deil, Smercenin hi konuflulmad, ounlukla Sami kkenli toplumlarn yaflad kuzey blgelerinin de
egemeni haline gelmifllerdi. lkenin ynetiminde yeni dzenlemeler yaplarak
eyalet sistemi oluflturulmufltu.
Kurucu kral Ur-Nammu douda Elam lkesi ve Susa kentini egemenlik altna
aldktan sonra kuzeyde Assur kenti zerine sefer yapmfltr. Dicle boyunca Kuzey
Iraka ilerleyen Smerlilerin ilk kez bu kadar uzak blgeleri denetledikleri grlr. Btn bu blgelerden alnan ganimetler ve vergiler Ura taflnmakta, salanan
iflgc ile kanallar yannda antsal yaplar ve saraylar yaplmaktayd. Frat Nehri
zerindeki nemli ticaret merkezleriyle siyasal iliflkiler kurulmufltu. Bu kentler
arasnda Mari, Tuttul, Ebla ve Akdeniz kysna yakn Biblos gibilerinin adlar anlmaktadr.
Ur-Nammudan sonra tahta geen fiulgi Smer edebiyatnda ve mitolojisinde iz
brakan krallardan biridir. Kral fiulgi adna tapnak yaplmfl, ilahiler yazlmfl, tanr-kral anlayflyla kutsanmfltr. Siyasal yaylma politikas onun dneminde de benzer biimde srdrlmfltr. Eyaletlerden alnan vergiler ve sefer yaplan blgelerden alnan ganimetlerle infla faaliyetlerine hz verilmifltir.
fiulgiden sonra III. Ur Slalesi bir sre daha gcn korumuflsa da bu uzun
srmemifltir. Mezopotamya byk blm Suriyeden gelen yeni toplumlarn gne sahne olmufltur. Doudan da Elam aknlar buna eklenince kurulan devlet
varln koruyamamfl, Ur kenti yklmfltr. Kentin sembol ve koruyucusu olarak
kabul edilen tapnaklar talan edilmifl, tanr heykelleri rana gtrlmfltr.
III. Ur Slalesinin son bulmas Gney Mezopotamyada Smerlerin siyasal anlamdaki stnln de bitirmifltir. Ancak Smer kltr, yaz, edebiyat, din ve
mimaride belirgin bir biimde sonraki toplumlar etkilemeye devam etmifltir.
UYGARLIK
Akkad Devlet Anlayfl
Akkad dneminde ynetici slale ve kral daha gl konuma gelmifl, devletin toplum zerindeki egemenlii daha belirginleflmifltir. Sargon ile bafllayan srete yeni
bir devlet modeli ve yeni bir kral tipi gelifltirmifltir. Akkad krallarnn yeni ynetim
anlayflna koflut olarak, Agadenin Kral unvannn yan sra, Drt Bir Yann Hkmdar ve Evrenin Kral gibi unvanlar kullanmas bu yeni anlayfln yansmasdr. Naram-Sin bu unvanlara ek olarak, yukarda belirtildii gibi Akkadn tanrs
olarak tanmlanmaya bafllamfl, isminin baflna tanr isimlerini belirtmek iin konu-
www.evrenselpdf.com
43
44
lan bir iflaret ekletmifl ve stelinde kendisini, yalnzca ilahi varlklara zg bir simge olan ift boynuzlu bir bafllkla betimletmifltir. Bu yaklaflm, bir yanyla Erken Hanedanlar dneminden tandmz Lugalbanda ve Glgamfl gibi yar tanr krallar,
bir yanyla da sonraki krallarn benimsedii, tanr adna btn dnyay ynetmek
gibi yeni bir anlayfl yanstr.
Kraln konumuna koflut olarak devletin yapsnn da belirgin bir biimde deifltii grlr. Belirli snrlar olan kent devleti yerine btn dnyay ynetmeye
aday bir imparatorluk dflncesine geildiini veya bu dflncenin temellerinin
atldn syleyebiliriz. Ancak Yeni Assur veya Pers dneminde olduu gibi, imparatorluk topraklarna katld iddia edilen blgelerin dzenli ve organize olmufl
eyaletler biiminde ynetildiine iflaret eden veriler zayftr. Yalnzca Elam blgesine gsterilen youn ilgi ve burada Akkadcann resmi ifllerde kullanlmaya bafllanmas bu yndeki yaklaflmn izlerini taflr. Ayrca Kuzey Mezopotamyada yaplan infla faaliyetleri bu blgenin de merkezden ynetildiini gsterebilir. Ancak geleneksel olan Kifl kral unvannn kullanmndan beklenen ayrcalk terk edilmedi. Bir anlamda Smer kent devleti anlayflnn izlerini taflyan, bir kentin dierlerini denetledii algsnn srd anlafllmaktadr.
Akkad dneminde uzak blgelerle ticaret yaplmasnn teflvik edildii grlr.
Hindistan, Umman ve Bahreynden gelen gemilerin limanlara yanaflt, baflkentteki ynetici ve soylu snfn ihtiyac olan baz lks rnlerin bu yolla saland bilinmektedir. Byyen kentlerin ihtiyac ticarete ek olarak Akkad dneminde sk
sk yaplan seferlerle, alnan vergi ve ganimetlerle salanmaktayd. Hemen her yl
sefer yapma anlayfl, Mezopotamyada gl kral anlayflnn gstergesi ve kentlerdeki ihtiyalarn karfllanmasnn yntemlerinden biriydi.
Snrlarn genifllemesi, Akkadlarn farkl kltrlerle tanflmas, baflkente gelen
rnlerin artmas ve youn ticaret, gnlk yaflamda kullanlan l birimlerinde
zorunlu olarak standartlaflmay getirmifltir. Akkadlarn getirdii yeniliklerden biri
de yazl belgelerde kullanlan tarihleme sistemidir. Bu yeni sistemde her bir yl, bir
nceki yl meydana gelen nemli bir olayn adyla anlyordu. rnein, Sargonun
Mari kentini ykmas bir sonraki yln ad olmufltur. Bu sistem Babil ve evresinde
M 1500 yllarna kadar geerliliini korudu. Bu listeler sayesinde siyasal veya sosyal alanda meydana gelen ve btn toplumu ilgilendiren nemli olaylar yl ad olarak kayt altna alnmfltr. III. Ur Slalesi dneminden itibaren de her yla yksek
dereceli bir memurun ad verilmifl ve bunlarn listesi tutulmufltur (Eponym listeleri). Ancak bu listelerde byk eksiklikler vardr.
Sanat
Klt: Tanr veya tanrlarn
zelliklerini, tapnan, ibadet fleklini kapsayan tapnma ile ilgili eylemlerin tm.
Akkad sanat, sarayn ve kraln yceltilmesi kurgusuyla flekillenmifl propaganda

amal kabartma ve stel rneklerinden oluflur. Daha nceki dnemde krallar ldklerinde tanrlafltrlrken Naram-Sin yaflarken tanrlafltrlmfl ve klt sahibi olmufltu. Onun tanrsal zellikleri, alak kabartma tekniinde kaya yzeyine veya
kayadan koparlmfl yass, uzun dzgn stellere oyulan betimlemelerinde vurgulanmfltr. Naram-Sinin iki metre yksekliindeki nl steli/ dikili tafl (Resim 3. 2)
ran snrndaki Lullubi adl bir kabileye karfl kazanlan bir zaferin ansna Babil yaknndaki Sipparda dikilmifltir. Bu tafl zerinde tanr-kral dflman askerlerine basarak ordusunun nnde dalara trmanmaktadr. Baflnda boynuzlu bafllk, zerinde kraliyet niflanlar olan ok, yay ve savafl baltas, ayaklarnda Mezopotamyaya
zg sandaletleri vardr.
www.evrenselpdf.com
45
Bu stel Naram-Sinden bin yl kadar sonra savafl ganimeti olarak Elam kral tarafndan randaki Susa kentine gtrlmfltr. Mezopotamya
arafltrmalarnn bafllang dneminde Fransz arkeologlar tarafndan bulunan stel, Paristeki Louvre Mzesine nakledilmifltir. Naram-Sinin Diyarbakr yaknndaki Pir Hseyinde bulunan stelinin
bafl ksm ise stanbul Eski fiark Eserleri Mzesinde sergilenmektedir. Bu dnemden kalan birka kaya kabartmas benzer zellikler taflmaktadr. Kuzey Irakta Ninivede bulunmufl, son derece gzel iflilikli, dkm tekniinde yaplmfl tuntan bir bafl ve tun bir heykelin yaztl kaidesi bu
dnem sanatnn ulaflt seviyeyi gstermesi bakmndan dikkat ekicidir.
III. Ur Slalesi Dnemi Reformlar

Uygarln geliflimindeki nemli admlarn atld Gney Mezopotamyada drdnc binyln sonlarndan itibaren tutulmaya bafllayan yazl belgeler tarihsel ve
mitolojik kurgu iinde bilgi edinmemize katk yapar. Yukarda belirttiimiz gibi III.
Ur Slalesi dneminden olduka ok sayda belge gnmze ulaflmfltr. Bu durum
tapnaklarda ve nemli merkezlerde kurulan okullarda devletin ihtiyac olan yazc snfnn yetifltirildiini ve okul sisteminin gelifltirildiini gstermektedir. III. Ur
Slalesi dneminde resmi belgelerde yaygn olarak Smerce kullanlmfltr. Ancak
Akkad dneminde yaygnlaflmfl olan Akkadcadan da vazgeilmemifltir. Girsu (Tello), Umma ve Nippur yaknndaki Puzrifl-Dagan (Drehem) gibi kentlerde tutulmufl
belgeler olduka ayrntl bir ierie sahiptir.
Devletin btn faaliyetleri yazya geirilmekteydi. Gelir ve giderler kayt altna
alnmflt. Gelirlerin byk blmn canl hayvan alm ve datm oluflturmaktayd. Tarlalarda ve deirmenlerde alflan, hasat toplayan, dokuma yapan, kamfl
kesen, kanal kazan, teknelere mal ykleyen ve tekneleri eken insanlarn says titizlikle tutulmufl ve bunlara yaplan demeler belirtilmifltir. demeler genellikle,
bira, ekmek, ya, soan ve balk gibi yiyecek maddeleriyle yaplyordu. Denizaflr lkelerle veya nehir yoluyla ulafllan uzak blgelerle yaplan ticaret de devletin
kontrol ve izniyle, kaytlara geirilmesi kofluluyla gerekleflmekteydi.
Btn bu karmaflk ifllerin yaplmas yalnzca kaytlarn tutulmas ile mmkn
deildi. Bunlarn belirli kurallara balanmas, aksaklklarn ve olas problemlerin
zm iin dzenlemeler de gerekliydi. nce kent devletlerinde bafllayan toplumsal hayat dzenleme alflmalar iki ynl olarak geliflmekteydi. Bunlardan biri tapnak nclnde flekilleniyordu. Ancak zaman iinde glenen siyasal otorite ve krallar ncl almfl ve gnlk yaflamda ortaya kan problemleri zmek
adna admlar atmfllardr. Geleneksel kabuller yannda yazl kurallar ve baz reform abalar kent yaflamnn getirdii yeni sorunlara zm bulma kayglar taflr.
Lagafl kral Entemena ve Urukagina ilk reformistler olarak bilinirler. Yaplan bu ilk
dzenlemelerde daha ok bor aff gibi konular ifllenmifltir. Gerek anlamda ilk yasa koyucu kral Ur-Nammudur. Karmaflk hale gelen kent yaflam iinde miras, ticaret, bireysel iliflkiler gibi konularda ortaya kan anlaflmazlklarn yaygn olduu
www.evrenselpdf.com
Resim 3.3
Tuntan dkm
tekniinde yaplmfl
Naram-Sin bafl
(Saggs 1962).
46
anlafllmaktadr. Bu tr davalara Lagaflta bulunan bir grup belgeden anlaflldna

gre, kral, ensi veya hkimler tarafndan baklyordu. Smer yasalar daha ok taraflarn zararlarn nleyecek maddi karfll olan cezalar vermekteydi.
nfla Faaliyetleri
Eski Mezopotamya uygarlklarndan gnmze kalan ve uzak gemiflin izlerini en
belirgin biimde yanstan antlarn baflnda III. Ur Slalesi dneminde yaplan ziggurat gelmektedir. Bu dnemin byk krallarndan Ur-Nammu ve fiulgi, kentlere
byk yatrmlar yapmfllardr. Yaptklar seferlerden elde ettikleri ganimetler ve
zenginlik, kentlerin ehresinin deifltirilmesine katkda bulunmufltur.
Rvsim 3.4
Ur Zigguratnn
kentteki kazlar
yrten Woolley
tarafndan
yaplan
rekonstrksiyonu.
Kademeli bir
biimde ykselen
zigguratn
tepesinde bir
tapnak yer
almaktadr
(Kaynak: Wooley
1939)
Zigguratlar, masif bir ktle halinde, piramit biiminde ykseltilerek infla edilmifl tapnak binalardr. Kentin bafltanrsna adanan tapnak zigguratn tepesinde,
en yksek noktasnda bulunmaktadr. Ziggurat dflnda kentlerdeki resmi binalar
yeniden yaplmfl, altyap oluflturulmufl, kanallar almfl, ayrca btn bu antsal
binalar ayr bir duvar iine alnmfltr. Ur kentinde Ay tanrsna adanmfl, duvarlarla evrili alanda ziggurat, tapnak ambar, konutlar ve dini saray gibi yaplar bulunmaktayd.
Mezopotamyann dier kutsal kentlerinden biri olan ve ta giyme trenlerinin
yapld Nippur ve dier birok kentte de benzer inflaatlar yaplmfltr. Bu trde
byk infla projelerinin yapm, byk bir ekonomik kaynak ve iflgc gerektirdii iin uzun srmekteydi. rnein Ur Zigguratnn inflas birka kraln iktidar boyunca devam etmiflti. III. Ur slalesi dneminde kentler dflnda lkenin kuzeyinde de byk bir sur yaplmfltr. fiulginin oullarndan fiu-Sin dneminde, kuzeyden g eden Bat Sami kkenli Amurrulara karfl, Frat ve Dicle nehirleri arasna
byk bir duvar infla edilmifltir. Bu inflaat kraln drdnc ylnn da ad olarak takvim sisteminde yer almfltr.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Bir kraln tanrlafltrlmas
ne demektir?
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
www.evrenselpdf.com
SIRA SZDE
SIRA SZDE
47
zet
N
A M A
N
A M A
mparatorluk fikrinin ortaya kfln aklayabilme

Gney Mezopotamyada M 2350 yllarndan
sonra Akkad hkimiyetinin kuruluflu, Smer kltrnn devam etmesinde bir kesintiye yol amamakla birlikte siyasal anlamda birok yenilik
meydana getirmifltir. nce Akkadl Sargon ve Naram-Sin gibi efsanevi krallar ynetiminde Mezopotamya tek bir devletin egemenliine alnmfl,
arkasndan da bilinen dnyann snrlarna seferler yaplmfltr. Bu seferler Orta Anadolu, Dou
Akdeniz kylar, Kuzey Irak ve Toroslar ile Elam
lkesine kadar uzanmfltr. Bu blgelerden alnan ganimetler ve vergiler ile merkezi devlet yaps glendirilmifl, tapnaklar, saraylar ve surlar
infla edilmifltir. Farkl blgelerden getirilen insanlar kentlerdeki bu byk inflaatlarda ifl gc olarak kullanlmfltr. Kentlerin nfusu artmfltr. Bu
durum, belirli snrlar olan kent devleti anlayflndan, snr tanmayan ve farkl kltrleri ynetiminde birlefltiren imparatorluk modeline geiflin bafllangcdr.
N
A M A
Antsal yaplarn inflasn aklayabilme

Akkadlardan sonra Mezopotamyada glenen III. Ur Slalesi dneminde benzer anlayflla, Gney
Mezopotamya, ran ve Kuzey Irak ile evresine
sefer yaplmfltr. Smer kent devleti olan Ur bylece farkl etnik kkenlerden toplumlara hkmeden bir imparatorluk haline gelmifltir. Eyalet sistemi oluflturulmufl, dzenli vergi toplanmaya bafllanmfltr. Bu fetihler kentlerin zenginleflmesine
katk yapmfl ve gnmze kadar ulaflan zigguratlar gibi antsal lekte yaplar infla edilmifltir.
Akkad dneminden itibaren Naram-Sin gibi krallar baflarlarna paralel olarak yceltilmifl ve hayattayken yar tanr olarak kabul edilmifltir. III.
Ur Slalesi dneminde de tanr-kral anlayfl devam etmifltir.
Sami kkenli toplumlarn Smerlerden farklarn

tanmlayabilme
Akkadlar, Mezopotamyaya gelen Sami kkenli
toplumlarn ncsdr. Gleri uzun yllar boyunca devam etmifl, gelen Akkadl gmenler
Smer kentlerine yerleflmifller ve buradaki kkl
kltr benimsemifllerdir. Ancak kendi geleneksel yaplarna ait temel zelliklerini korumufllardr. Bu durum Akkadlarn egemenliinden sonra
yasalarda ortaya kan gze gz, difle difl esasna dayal ar kanunlarda kendini gsterir. Kadn
ile erkei birbirinden belirgin izgilerle ayran
bir toplumsal yap Smerlerden farkllk gsterir.
www.evrenselpdf.com
48
Kendimizi Snayalm
1. Akkadlar Mezopotamyaya hangi blgeden gelmifltir?
a. Anadolu
b. Suriye
c. ran
d. Hazar
e. Zagroslar
2. Akkadlarn baflkenti neresidir?
a. Akkad
b. Babil
c. Ur
d. Uruk
e. Kifl
7. III.
a.
b.
c.
d.
e.
3. Akkad kral Sargon hangi blgeye sefer yapmamfltr?

a. Elam
b. Suriye
c. Orta Anadolu
d. Dou Anadolu
e. Kuzey Irak
4. Yaflarken tanrlafltrlmfl Akkad kral hangisidir?
a. Sargon
b. Rimufl
c. Manifltuflu
d. Dudu
e. Naram-Sin
5. Ziggurat nedir?
a. Ev
b. Yol
c. Sur
d. Tapnak
e. Mezar ant
6. Afladakilerden hangisi III. Ur Slalesi dneminin

nemli geliflmelerinden biri deildir?
a. Uzak blgelere sefer yaplmas
b. Kayt sisteminin gelifltirilmesi
c. Smerce yannda Akkadcann da kullanlmas
d. Byk infla faaliyetlerinin yrtlmesi
e. Aramilerin g
Ur Slalesinin kurucusu hangi kraldr?
bbi-Sin
fiu-Sin
Amar-Sin
Ur-Nammu
fiulgi
8. III. Ur Slalesinin egemenlii hangi olayla balantl

olarak son bulmufltur?
a. Amurru g
b. Hurri g
c. Akkad iflgali
d. Ktlk
e. Deprem
9. Afladakilerden hangisi Akkad krallarnn kullandklar unvanlardan biri deildir?
a. Kifl kral
b. Smer kral
c. Evrenin kral
d. Agadenin kral
e. Assurun kral
10. III. Ur Slalesi dneminde toplumsal reform yapan
kral hangisidir?
a. Naram-Sin
b. Sargon
c. Ur-Nammu
d. fiulgi
e. Amar-Sin
www.evrenselpdf.com
49
Okuma Paras
Akkad mparatorluunun sonunu hazrlayan Guti saldrs, Mezopotamyada edebi metinlere konu oluflturmufltur. Dal bir kabilenin, kkl gelenekleri, tapnaklar ve saraylar olan kentlere gelip yama ve talan yapmas, daha nce bu merkezlerdeki byk tanrlara yeterince sayg gsterilmemesinin cezas olarak yorumlanmfltr. Akkad lkesinin bu talandan grd zarar
ve ektii aclar zamanla at olarak dilden dile aktarlmfltr. Aflada verdiimiz metin tanrlarn bafl olarak
kabul edilen Enlilin bir tr ceza olarak gnderdii Guti saldrsn anlatmaktadr. Anlaflld kadaryla Enlil bu
cezay Nippur kentinde bulunan ve Ekur adyla anlan
tapna ykld iin vermiflti:
Talan edilmifl bir kentin mallar deillerdi ama
Koca gemiler yanaflt tapnaa
Koca gemiler yanaflt Enlilin tapnana
Kentteki mallar talan edildi
Kentteki mallar talan edilirken
Akkadn saduyusu da kayboluyordu
Gemiler limandan hareket ederken Akkadn akl baflndan gidiyordu
Kasp kavuran frtna btn lkeyi sarar
Ykselen sel sularna karfl konulamaz
Kutsal Ekur ykld iin (Tanr) Enlil (ceza alarak) neleri ykacak acaba?
Guti dalarna doru bakt,
Usuz bucaksz da sralarn gzlemledi,
nsan snfndan saylmayan, topraktan pay almayan,
Engel tanmaz Guti,
Gdleri insana, akllar kpee, hatlar maymuna benzer.
Onlar ard Enlil dalardan
ekirge srleri gibi yayldlar topraklara,
Dktkleri kanla ovalar kapladlar, Enlil iin hayvan
avlarlar sanki
Hibir fley kurtulamaz ellerinden
Hi kimse kaamaz nlerinden.
Eliler kamaz artk da yollarna,
Ulaklarn gemisi geemez rmaklardan.
Grld gibi Gutilerin blgeye yapt gn sonucu olduka ykc olmufltur. Kanl savafllarn izlerini taflyan dizeler bu srete kentlerde byk insan kayplar olduuna iflaret etmektedir. Bu ykm dnemi sonrasnda bir sre dier kentlerle olan iliflkilerin zayflad,
gvenli bir biimde ticaret yapma imknnn ortadan
kalkt anlafllmaktadr (Kaynak: Kuhrt 2007: 73-74).
1. b
2. a
3. d
4. e
5. d
6. e
7. d
8. a
9. e
10. c
Yantnz yanlflsa Girifl blmn yeniden gzden geiriniz

Yantnz yanlflsa Akkad mparatorluu blmn yeniden gzden geiriniz
Yantnz yanlflsa Kurucu Kral Sargon blmn yeniden gzden geiriniz
Yantnz yanlflsa Tanrlafltrlmfl Kral: NaramSin blmn yeniden gzden geiriniz
Yantnz yanlflsa nfla Faaliyetleri blmn
yeniden gzden geiriniz
Yantnz yanlflsa III. Ur Slalesi blmn yeniden gzden geiriniz
Yantnz yanlflsa Akkad Devlet Anlayfl blmn yeniden gzden geiriniz
Yantnz yanlflsa III. Ur Slalesi Dnemi Reformlar blmn yeniden gzden geiriniz
www.evrenselpdf.com
50
Sra Sizde 1
Akkadca konuflan toplumun Smer kentlerine yerleflmesi uzun bir dnemde yavafl yavafl gerekleflmifltir.
Akkad kkenli aileler nce Smerce renmifl ve iki
dilli olarak kentlerde yaflamlarn srdrmfllerdir. Bu
nedenle uzun sre kentlerde yaygn dil Smercedir.
Bottero , J.- Stve, M - J. (2002). Evvel Zaman inde

Mezopotamya (ev. A. Tatler), stanbul.
Kramer, S. N. (2002). Smerler (ev. . Buze), stanbul.
Kramer, S. N. (1999). Tarih Smerde Bafllar (ev. H.
Koyukan), stanbul.
Kuhrt, A. (2007), Eskiada Yakndou I-II, (ev. D.
fiendil), stanbul.
Saggs, H. W. F. (1962). The Greatness that was Babylon, London.
Van de Mieroop, M (2006). Antik Yakndounun Tarihi (ev. S. Gl), Ankara.
Woolley, C. L. (1939). Ur Excavations V, The Ziggurat and its Surroundings, London.
Sra Sizde 2
Kent devleti, egemenlik alan bir yerleflim yeri ve evresiyle snrl, ounlukla ayn kkenden insanlarn yaflad kent ve buraya bal kylere egemen siyasal bir
gc tanmlar. mparatorluk ise farkl etnik kkenden
gelen ve farkl dinlere inanan toplumlarn yaflad, genifl blgelere egemen olan, eyalet sistemi ile ynetilen
bir ynetim biimidir.
Sra Sizde 3
Tanr-kral kavram Smerler dneminde ortaya kmfltr. Bir krala, tanrsal zellikler atfedilmesi, adna tapnak yaptrlmas, heykel ve kabartmalarnn tanrlara
benzer flekilde yaplmas, adna ilahiler yazlmas kraln
tanrlafltrlmas demektir. Akkad kral Naram-Sin bu anlayfln en belirgin rneidir.
www.evrenselpdf.com
www.evrenselpdf.com
Amalarmz
N
N
N

Yazy kullanmayan toplumlar aklayabilecek,
En eski uluslar aras serbest ticareti tanmlayabilecek,
kinci binyldaki kanunlar deerlendirebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Ksasa ksas
Uluslar aras ticaret
Hammurabi yasalar
indekiler
Eski Mezopotamya ve
Msr Tarihi
M kinci Binylda
Mezopotamya
www.evrenselpdf.com
GRfi
ESK ASSUR VE ESK BABL
KRALLIKLARI
MTANN DEVLET VE KASSTLER
ORTA ASSUR KRALLII
UYGARLIK
M kinci Binylda
Mezopotamya
GRfi
Gler ve Yeniden fiekillenen Siyasal Yap
Akkadlarn Mezopotamyaya gelifli, Sami kkenli toplumlarn blgede yavafl yavafl
ounluu oluflturmalar srecini bafllatmflt. III. Ur Slalesi ile kesintiye urayan
bu sre ikinci binylda yeni g dalgalar ile hzlanarak devam etmifltir. M ikinci binyln ilk yarsnda Mezopotamyaya batdan Suriye ynnden gelen Amurrular da Sami kkenlidir. Mezopotamyann hemen hemen btn kentlerine yaylan
bu g dalgas, kentlerin demografik yapsn deifltirmifltir. Bu dnemde geleneksel kent devleti anlayfl devam etmifltir. Mezopotamyada sin, Larsa, Uruk, Kifl,
Sippar, Mari, Eflnunna, Babil ve Assur kentleri birer krallk olarak ortaya kmfltr.
Bunlardan bir ksmnn egemenlik sresi ve krallarn faaliyetleri hakknda ok az
bilgi olsa da yazl belgelerde adlar gemektedir.
randa Elam Krall, Anadoluda ise M ikinci binyln ortalarndan nce Hitit
Krall Mezopotamya siyasetinde etkili olmufltur. Kuzey Mezopotamyada HurriMitanni Devleti ve arkasndan Orta Assur Krall dnemin siyasal geliflmelerinde
belirleyici olmufltur. kinci binylda birok kent devleti g dalgalar sonucu Amurru kkenli yneticilerin idaresine gemifltir.
www.evrenselpdf.com
54
Resim 4.1
kinci
binylda
Mezopotamya
Kaynak:
Krolu 2010
Amurrular
Akkadlardan sonraki en byk Sami grubunu oluflturan Amurrular III. Ur Slalesi
dneminde Frat zerinden yavafl yavafl nce Gney Mezopotamyaya yerleflmeye
bafllamfllard. Amurrular (Amoritler), Aramiler ve braniler gibi Bat Sami kkenli
toplumlardan biridir. Akkadca ile akraba olan dilleri nedeniyle toplumla kaynaflmalar zor olmamfltr. Mezopotamyaya gelen yar gebe ve gebe birok toplum gibi Amurrular da buradaki kentlerde geleneksel kltr benimsemifl Mezopotamyal olmufllardr.
Kent devletlerine yerleflen ve ounluu oluflturduklar birok kenti idare eden
Amurrular, resmi yazflmalarda Akkadca kullanmfllardr. ivi yazsn kendi dillerine uyarlamadklar iin varlklar ancak yazl belgelerdeki adlar araclyla izlenebilmektedir. Din ve mitoloji alannda kesintisiz devam eden Smer geleneklerini
benimsemifllerdir. Daha sonra Mezopotamya kkenli baz kltrel ve mitolojik unsurlarn tek tanrl dinlere aktarlmasnda araclk etmifllerdir.
Hurriler
Hurriler, Mezopotamya ve evresine M nc binyl sonlarnda kuzeyden gelmifllerdir. Akkad kral Naram-Sin dnemi yaztlarnda adlarndan sz edilmektedir.
Byk bir g dalgas ile gelen bu toplumun Amurrulardan farkl olarak yerleflik
bir kltr vard. Dou Anadolu, Orta Frat Havzas ve gneyde Filistine kadar genifl bir alana yaylmfllardr. Hurrilerin konufltuu dil Sami veya Hint-Avrupa kkenli dillerle akraba deildir. Hurrice, M birinci binylda Dou Anadoluda bir
devlet kuran Urartularn diliyle akrabayd. Bu diller gnmzde Kuzeydou Kafkasyada konuflulan baz dillerle benzerlik gsterir.
www.evrenselpdf.com
4. nite - M kinci Binylda Mezopotamya
Hurriler ikinci binyln bafllarnda Zagroslarla Dou Akdeniz kylar arasndaki

blgede kk krallklar halinde organize olmufllardr. Bu kentlerden biri modern
Kerkk yaknlarnda bulunan Gasurdu. Ad bilinen en erken yneticilerinden biri
Nagarl (Tel Brak) Talpufl-atilidir. nc binyl sonlarnda yaflayan dier krallar
ise Urkefl (Tel Mozan) ve Nagar kral Atal-flendi. Yaztlarda Hurri adlar taflyan
krallar hakknda fazla bilgi yoktur. kinci binyln bafllarnda douda Assur Krallnn baflkenti olacak Niniveyi Tifl-atal adl Hurri kkenli bir kral ynetmekteydi.
Dou Anadolu, ukurova blgesi gibi birok blgede nfusun nemli blm
Hurri kkenli idi. Kuzey Mezopotamyada Eski Assur Krall dneminde de (M
19.-18. yzyllar) varln koruyan Hurri toplumu, Assurun zayflamasyla yeniden
kk krallklar halinde organize olmufltur. Batda ise Hurri nfuzu Frat havzasn aflarak Anadolu ilerine kadar yaygnlaflmfltr. Kuzey Suriye blgesinde, M on
sekizinci yzyl sonu ile on altnc yzyl arasna tarihlenen Mari ve Alalah arflivlerindeki baz yaztlar onlarn bu blgelerdeki varlnn kantlarn sergiler.
Hurriler ilk kez merkezi byk bir devlet haline ikinci binyln ortalarnda Mitanni kkenli yneticilerin nderliinde gelmifllerdir. Aflada ele alacamz zere
bu dnemde Anadoluda Hititler, Mezopotamyada Orta Assur ve Msr arasnda
tampon bir devlet olarak gelifltiler. Mitanniler gibi Hititler ile de birok blgede i
ie geen bu toplum, Mezopotamya kltrnn kendi kltrleriyle birlikte Anadoluya taflnmasnda arac rol oynamfltr.
Kent Devletleri
Kuzey Mezopotamyada Hurri kkenli devletlerin egemen olduu M ikinci binyl bafllarnda Gney Mezopotamyada Amurru kkenli birtakm kent devletleri
blgenin denetimi iin mcadele etmektedir. Bunlardan biri Badatn gneydousunda yer alan sin (Bahriyat) kentidir. sin kentinin blgede yaklaflk yz yl kadar sren baskn pozisyonu Eski Assur kral flme-Dagan dneminde de srmfltr. sin krallar kendilerini yalnzca sinin deil Ur, Smer ve Akkadn kral olarak da ilan etmifllerdi. Sami kkenli bu krallarn Smer kltrne sahip ktklar
anlafllmaktadr. Birok sin kral, Ur krallar fiulgi ve Amar-Sin gibi kutsanmfllardr. sin kentinde resmi ifllerde Smerce kullanlmaya devam etmifltir. Bu dnemde kutsal kent Nippurdaki ktphanede byk bir Smer edebi yazt koleksiyonu oluflturulmufltur.
M ikinci binyln bafllarnda ne kan bir dier kent ise Larsa (Tel Senkereh) idi.
Larsa, Basra Krfezine yakn blgede Ur ile Uruk arasnda yer almaktadr. Bu dnemde kent Amurru kkenli krallarn idaresindedir. Larsa, Smer ve Akkad miras yannda ran zerinde de hak iddia etmifltir. Bu durum blgede ne kmfl olan sin ile atflmaya yol amfltr. Uzun sre devam ettii anlafllan atflma nedeniyle Mezopotamya tarihinde ikinci binyln bafllar sin-Larsa Dnemi olarak adlandrlmfltr.
Orta Mezopotamyada ne kan ve siyasal arenada rol oynayan iki kent bulunmaktadr. Bunlardan biri Badatn kuzeydousunda, Diclenin kollarndan Diyala
Nehri vadisinde yer alan Eflnunna (Tel Asmar), dieri de Frat zerindeki Maridir. Eflnunna, Mezopotamyadan Elama ulaflan anayolu denetleyen stratejik bir noktadr.
ran ve dou dnyasyla balantl yol zerinde oluflu, zellikle kalay ticaretinin younlaflt ikinci binylda kentin nemini artrmfltr. Anadolu ve Mezopotamyada
bulunmayan kalay, bakr ile karfltrlp tun yapmnda kullanlan en temel malzeme
idi. Btn Tun a boyunca Afganistan ve Pakistandan gelen bu deerli madde,
tarm aletleri ve silahlarn yapmnda kullanlmaktayd. Eflnunna sz konusu dnemde bymfl ve geliflmifltir. Yazl belgelerde, III. Ur Slalesi ile Babil kral Hammu-
www.evrenselpdf.com
55
56
rabinin kenti ele geirdii tarih (M 1763) arasnda kenti yneten 16 kralnn ad
gemektedir. Sami veya Elam kkenli adlar taflyan bu krallarn iktidarda kalfl tarihleri ve eylemleri konusunda fazla bir bilgi yoktur. Kent devletlerinin mcadelesi ierisinde zaman zaman bamszln kazanan Eflnunna krallar, Diyala Vadisini ve
Assur lkesine kadar Kuzey Mezopotamyay fethetme girifliminde bulunmufllardr.
Mari (Tel Hariri) ise Gney Mezopotamyadan Dou Akdeniz ynnde Frat
boyunca ilerleyen ana ticaret yolu zerinde, Suriye topraklarnda yer alr. Akkad
dneminde Naram-Sinin seferleri sonucunda tahrip olan kent, nce yerel yneticilerin/ krallarn nderliinde glenmifl, arkasndan M on sekizinci yzylda bir
krallk merkezi haline dnflmfltr. Ksa bir sre kuzeydeki Assur denetimine giren kent Zimri-Lim adl kral dneminde en parlak srecini yaflamfltr. Mari, Frat
zerinden sallarla yaplan hammadde ticaretinden byk miktarlarda bir gelir elde
etmekteydi. Ayrca karayolu ticaretinin nemli duraklarndan biriydi ve buraya Orta Anadoludaki Kanifl (Kltepe) ile gneyde, krfez zerindeki Dilmundan bile
mal geliyordu.
Mezopotamyada ikinci binyl bafllarnda birok kent kendi krallarnn idaresinde belli bir dnem istikrar iinde yaflamfltr. Ancak bu kentlerden Gney Mezopotamyadaki Babil ile Kuzey Mezopotamyadaki Assur bu sreci deifltirecek yaylma politikas izlemifltir. kinci binyln ilk yarsnn siyasi tarihi daha ok Eski Babil
ve Eski Assur krallklar tarafndan oluflturulmufltur.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
M kinci binyln
baflndan sonuna kadar Mezopotamyada kltrel olarak varln koruSIRA SZDE
yan toplumlar siyasal yapy nasl etkilemifltir?
D fi N E L MVE ESK BABL KRALLIKLARI
ESK ASSUR
Eski Assur
S O Krall
R U
Akkadlarn ve arkasndan da Amurrularn geliflinden itibaren yavafl yavafl Mezopotamyann tmne yaylan Sami kkenli toplumlar iki blgede uzun sre devam
DKKAT
edecek siyasal ve kltrel merkezler oluflturmufltur. Bunlardan kuzeydeki modern
Kerkk, Musul civarnda yer alan Assurdur. Gneyde eski Smer lkesinde ise BaSIRA SZDE
bil ne kmfltr.
Bu iki merkez Mezopotamya uygarlklarnn temsilcisi olarak sahip olduklar kkl gelenekleri neredeyse kesintisiz bir biimde M yedinci ve altnc yzyllara kadar srdrmfllerdir.
AMALARIMIZ
M ikinci
binyln bafllarndan M 612 ylnda son baflkent Ninivenin yklflna kadar olduka uzun sre varln koruyan Assur tarihi bafllk halinde incelenir: 1) Eski Assur (ikinci binyln ilk yars, 2) Orta Assur (ikinci binyln ikinci yaK T A P
rs) ve 3) Yeni Assur Krall (M 1000-612). Yaklaflk olarak bin befl yz yl devam eden Assur kltr birok bakmdan Smerler dneminde oluflan kkl geleneklerin devam idi.
T E L E V Z Yve
O N baflkenti adn bafltanr Assurdan almfltr. Kent, Eski Assur
Assur Krall
Krall dneminde nemli bir ticaret ve klt merkezi olmufltur. Kk Smerlere
kadar giden tanrlar yannda, burada kurulan kralln bafltanrs iin infla edilen tapnaklar toplum
birlefltirici rol oynamaktayd. Assur Krallnn kent dev N T E R Nzerinde
ET
letleri arasndaki siyasal mcadelelerden baflarl olarak ne kmasnn en nemli
nedeni bu dnemde ticarette oynad rol idi. Afganistan ve Pakistandan gelen kalayn bir blm ve Babil lkesinden salanan tekstil rnleri, baflta Orta Anadolu olmak zere ihtiya duyulan blgelere Assurlu tccarlar tarafndan bu merkezden pazarlanyordu. Assur Devleti bu dnemden sonra, Mezopotamya uygarlklar arasnda kuzeyin gl temsilcisi olarak ne kmfltr.
N N
www.evrenselpdf.com
57
Kral listelerine gre, ikinci binyln ilk yarsnda Assurda krkn zerinde kral
hkm srmfltr. Bunlardan yalnzca birkann iktidarda kalfl tarihleri ve etkinlikleri konusunda doru bilgilere sahibiz.
Eski Assur Krallar
I. Eriflum
kunum
I. Sargon (fiarru-kin)
II. Puzur-Assur
Naram-Sin
II. Eriflum
I. fiamfli-Adad
1813-1781
I. flme-Dagan
1780-1741
Yazl belgeler, Eski Assur krallarndan birka hakknda biraz daha ayrntl bilgi verirler. Bunlardan biri I. fiamfli-Adaddr. Kuzey Mezopotamyada Eski Assur
Krallnn siyasal olarak sz sahibi olmas, I. fiamfli-Adad dneminde, blgenin
Eflnunna Krallnn basksndan kurtulmasyla bafllar. nceki krallar hakknda adlar dflnda ayrntl bilgilere sahip deiliz. Ancak kurulan uluslar aras yaygn ticaret a, bu krallardan bir blmnn Anadoludaki yerel beylerle iliflki iinde olduunu gsterir.
Eski Assur dneminin en nemli geliflmesi, 1950 yllarnda bafllayarak 1750 yllarna kadar sren Anadolu kervan ticareti ve bunun her iki blgede neden olduu
deiflimlerdir. Anadolu, Mezopotamya kltr, burada retilen lks tketim mallar ve yaz ile tanflmfl, Assur ve ticarete katlan dier kentler ise ticaret sayesinde ihtiya duyduklar altn, gmfl ve dier hammadde kaynaklarn salamfllardr.
fiamfli-Adad dneminde Assur blgede tek byk g konumuna gelmifltir. Batya doru yapt seferlerle Yukar Habur blgesini denetim altna almfltr. Frat
zerinde, stratejik noktadaki Mariyi ele geirmifl ve olunu buraya ynetici tayin
etmifltir. Bylece batda Fratn kollarndan Balih Irma, douda Zagroslar, gneyde de Babil tarafndan evrelenen genifl bir alana egemen olmufltur. fiamfli-Adad
kendisine Assurun kuzeybatsnda, Yukar Habur blgesinde fiubat Enlil (Tel Leilan) adl yeni bir kent kurarak buraya yerleflmifltir. Yaztlara geen nemli faaliyetlerinden biri de kuzeydeki Ninive kentinde befl yzyl nce yaplmfl olan fltar Tapnan onarmasdr.
Yaygn uluslar aras ticaretin kesintiye uramas sonrasnda Assurun siyasal etki
alannn darald ve yeniden bir kent devleti biimine dnflt grlmektedir.
Eski Babil Krall

Babil, Gney Mezopotamyada hem bir kentin ad ve hem de burada M ikinci
binyl bafllarnda kurulan krallktan sonra blgenin ad olarak anlmaktadr. Babil
lkesinde Smerlerden sonra, Akkad ve Amurru kkenli toplumlar yerleflmifltir.
Eski Babil krallar Amurru kkenlidir.
Babil tarihi de dneme ayrlmaktadr: 1) Eski Babil Krall, 2) Kassit Egemenlii (ikinci binyln ikinci yars) ve 3) Yeni Babil Krall (M 625-539).
www.evrenselpdf.com
Kral Listeleri:
Mezopotamyada
bamszln kazanan her
kent, kenti yneten krallarn
adlarn bir liste halinde
kaydetmifltir. Baz
belgelerde iktidar zorla ele
geiren krallarn da
kendilerini gemiflte
yaflamfl nl krallara
dayandrd saptanmfltr.
Bu listeler kentlerin
gemiflini ve krallarn
flecerelerini vermesi
bakmndan olduka
nemlidirler.
58
Eski Babil Krallar

Sumuabum
1894-1881
Sumulael
1880-1845
Sabium
1844-1831
Apil-Sin
1830-1813
Sin-muballit
1812-1793
Hammurabi
1792-1750
Samsuiluna
1749-1712
Abi-efluh
1711-1684
Ammiditana
1683-1647
Ammisaduka
1646-1626
Samsuditana
1625-1595
Eski Babil Krallnn kurulduu dnemde, yukarda belirttiimiz gibi, Mezopotamyada birok kent devleti bulunmaktayd. Babil bu kentler arasnda Smer
ve Akkad uygarlklarnn prestijli gemifline ve Gney Mezopotamyann tmne
sahip olmak iddiasyla verilen mcadelede belli bir sre ne kmfltr. Eski Babil
kral listesinde bulunan krallarn birou hakknda, Assurda olduu gibi yeterince
bilgi yoktur. Hammurabiye dek, daha ok kenti korumak amacyla surlar infla edilmifl, ekonomik canlanmay salamak iin kanallar almfltr. Bu dnemde yalnzca Sumulael adl kraln Babil yaknnda olan Kifl kentine saldrdna iliflkin kaytlar mevcuttur. Babil Krall bu dneme damgasn vuran altnc kral Hammurabi
dneminde geliflerek blgenin egemeni olmufltur.
Hammurabinin ilk yllarnda, fiamfli-Adad nderliindeki Assur ve Zimri-Lim
nderliindeki Mari etkin devletler arasndadr. Ancak uzun sre dier kentlerin
varlklarn tehdit edecek bir giriflim bulunmamaktadr. Hammurabi ilk otuz yl boyunca Eflnunna Krallna bal baz kentlere saldrmak dflnda nemli bir icraat
yapmamfltr. Hammurabi, krallnn otuzuncu ylnda, krk bin kifli tarafndan savunulduu belirtilen eski Smer lkesindeki Larsay ele geirmifl ve eyalet haline
dnfltrmfltr. Doudan gelen Elam ordusunu yenmifl arkasndan da Eflnunnna
yamalanarak yklmfltr. Kuzeydeki Assur zerine de yrmfltr. Hammurabi,
uzun sre karfllkla anlaflmalarla dost olarak kald Mari kentini, otuz beflinci ylnda yakp ykmfl ve harabeye evirmifltir. Fetihlerle birlikte, kulland unvanlara Dnyann Drt Bir Yannn Kral ile Smer ve Akkad Kraln da eklemifltir.
Hammurabinin iktidar krk yl kadar srmfltr. Btn hayat boyunca yapt iflleri ve toplumsal hayat dzenlemek iin koyduu kanunlar tafl bir stel zerine yazdrmfltr. Hammurabiden sonra Babil yakalad bu geniflleme srecini devam ettirememifltir. Bu dnemde Mezopotamyaya doudan Kassitler olarak adlandrlan yeni bir halk gelmifl ve blgenin istikrarszlaflmasnda nemli bir rol oynamfltr. Basra Krfezi kylarn ise Deniz lkesi Hanedan olarak adlandrlan bir
kabile denetimi altna almfl ve deniz ticaretini nemli lde etkilemifltir. Ancak
Babil Krallnn yklfl blgeyi etkileyen bu gler veya kent devletlerinden birinin ne kmasyla olmamfltr. Babil yaklaflk bin kilometre uzakta Orta Anadoluda kurulmufl olan Eski Hitit Krallnn ikinci kral I. Murflilinin 1595 ylnda
yapt bir seferle ele geirilmifl ve yamalanmfltr. Bu olay Eski Babil slalesinin
de sonu olmufltur.
SIRA SZDE
M ikinci binyln
baflnda Mezopotamyadaki kentlerin ve kent devletlerinin glenmesi
SIRA SZDE
konusunda bir deerlendirme yapnz.
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
www.evrenselpdf.com
MTANN DEVLET VE KASSTLER

kinci binyln ikinci yarsnda genel olarak Mezopotamyann kuzeyinde Mitanni
Devletinin, gneyinde ise Kassit kkenli krallarn egemenlii grlr. Mitanniler
bu dnemde daha ok Hurri kkenli toplumun yaygn olarak yaflad blgede bir
devlet kurmufl, Kassitler ise Babil ve evresine yerleflerek Eski Mezopotamya kltrn benimsemifllerdir.
Mitanni Devleti
Kuzey Mezopotamyaya, Zagroslar ile Amanoslar arasndaki blgeye ikinci binylda gelen Mitanniler, Hurri toplumu ile kaynaflarak bir devlet kurmufllardr. Devletin baflkenti, Habur Nehrinin kaynak blgesi civarnda olduu anlafllan, ancak yeri henz bulunamamfl olan Waflflukani adl kentti. Devletin ad Mitanni olarak anlr. Assur, Babil ve Nuzi belgelerinde daha ok Hanigalbat; Msrda ise Naharina
veya Nahrima olarak adlandrlr. Hititler ise Hurrilerin lkesi deyimini de kullanmaktaydlar. Mitanni ve Hanigalbat politik bir yapy, Hurri blgenin etnik yapsn, Naharina (Nhr: Nehir) ise Frat ve Dicle zerindeki corafi konumunu ifade
eden adlard. Devletin ynetici slalesi ve krallar Hint-Avrupa kkenli Mitanni toplumundand. Mitra, Varuna, ndra, Nasatya ve Veda gibi Hint kkenli tanr adlar
ve atlkla ilgili teknik terimler, blgeye Mitanniler ile birlikte gelmifltir.
Mitanniler hakkndaki bilgilerin ou kendi kaynaklarndan deil, komflu krallklarn arflivlerindeki yazl belgelerden gelir. Hitit yaztlar, Msrda el-Amarna arflivinde bulunan mektuplar ve Orta Assur belgeleri bunlardan en nemlileridir. Bu
nedenle krallarnn sras, tarihleri ve siyasal geliflmeler hakknda yeterince bilgi
yoktur. Mitanni lkesindeki en nemli merkezler arasnda, Yukar Habur blgesindeki Tel Brak, kralln en dou ucunda bulunan Nuzi (Gasur), Arrapha (Kerkk
yaknnda) ve en batsnda yer alan Alalah (Tel Aana) saylabilir.
Mitanni Devleti, M 1500 yllarnda belli bir gce eriflmiflti. Anadoludaki Hitit
mparatorluu ile Msr arasnda bulunan tampon bir blgede kurulmas siyasi tarihinin de bu devletlere bal olarak geliflmesine neden olmufltur. Dnemin bu iki sper gcne M on nc yzylda Orta Assur Krall da eklenmifltir. Mitanni Devleti, 1500 yllarndan on drdnc yzyl ortalarna kadar bamsz; on nc yzyl ortalarna kadar da srasyla Hitit ve Orta Assur krallklarna bal olarak varln
srdrmfltr.
Mitanni Devletinin nfus ounluunu Hurriler oluflturmakla birlikte, birok
yerde Sami ve Hint-Avrupa kkenli toplumlar da youn biimde varlklarn korumaktayd. rnein lkenin dousunda Assurlularn ve Amurrularn devam olan
halklar, batda Alalah, Ebla, Halep, Emar ve Katna gibi nemli baz merkezlerde
ise Bat Sami grubundan toplumlar ounluktayd.
www.evrenselpdf.com
59
60
Mitanni Krallar (yaklaflk M 1500-1274)

Kirta
I. fiuttarna
Parratarna
Parsatatar
Saufltatar
I. Artatama
II. fiuttarna
Tuflratta, Artaflummara, II. Artatama, III. fiattuara
fiattivaza
I. fiattuara
Wasaflatta
II. fiattuara
Mitanni Devletinin bulunduu blge hakknda bilgi veren Msr kaytlar M

on sekizinci yzyla kadar kmakla birlikte, kralln kurulufluna iliflkin olanlar
daha ge tarihlidir. Mitanninin ilk iki kral olarak kabul edilen Kirta ve olu I. fiuttarna, Alalahda bulunan iki yazt zerindeki mhr basklarndan bilinirler. En doudaki Nuzi ve en batdaki Halepte bulunan yaztlarda ad geen Parratarna, anlaflld kadaryla lkede siyasal birlii salayan ve snrlar Zagroslarla Toroslar
arasndaki blgenin tmn kapsayacak flekilde geniflleten ilk kraldr. Eski yerel
krallklar, vergi ve destek vermek kofluluyla, Mitanni egemenlii altnda varlklarn korumufllardr.
Mitanni Devletinin Dou Akdeniz kylarna egemen olmas, doudan gelen
ticaret yollarn denetlemesi, hem Msr ve hem de Hititlerin bu ynde geniflleme
politikasnn hedefi olmasna neden olmufltur. Msr, M on befl ve on drdnc
yzyllarda sk sk Suriye ilerine doru seferler yapmfltr. Msrn 18. Slale firavunlarndan II. Amenophis, Mitanni kral Saufltatar ile savaflmfltr. Msr firavunlar III. ve IV. Tutmosis, Mitanni lkesiyle ilgilenmifltir. Ancak bu dnemde MsrMitanni ekiflmesi, bir dizi evlilikle glendirilen diplomatik antlaflmalarla sonulandrlmfltr. rnein Mitannili I. Artatama kzn IV. Tutmosisle, Tuflratta ise kz Tadu-Hepay III. Amenophisle evlendirmifltir. Msr ile Mitanni arasndaki bu
yaknlaflma blgeyle ilgilenen Hititlere karfl g birlii oluflturma abas olarak
deerlendirilebilir. Amarnada bulunan bir mektupta Tuflratta, Msr firavunu III.
Amenophisi Hititlere karfl kazand bir baflardan haberdar etmektedir. Ayrca
Mitanni kral Tuflratta Hititlerden elde ettii baz ganimetleri Msra hediye olarak
gndermifltir.
Hitit kral Kuzey Suriye blgesinde egemen olan Mitanni zerindeki basky artrmak iin nce ukurova evresindeki Kizzuwatna ile anlaflarak onu kendi safna ekmifltir. Ardndan da Tuflrattann zerine giderek onu yenmifltir. Ancak blgeyi btnyle ele geiremedii ve kendi yandafl bir ynetim oluflturmakla yetindii grlr. Tuflratta bir saray entrikas sonucu ldrlmfl, yerine ise Hitit yanls olu fiattivaza tahta geirilmifltir.
Mitanni Krallnn Hitit basksyla zayflamas, Assurun yeniden glenmesine
zemin hazrlamfltr. Mitanni egemenliinde olduu dnemde bile kendi yneticileri bulunan Assur kenti, bu srete evresini kontrol altna almfl ve yeniden siyasal arenada ne kmfltr. Nitekim bu sre ksa sre sonra Mitanninin Orta Assur
tarafndan tarih sahnesinden silinmesiyle sonulanmfltr. Assurun ikinci binyln
www.evrenselpdf.com
ikinci yarsndaki bu dnemi Orta Assur olarak anlr. Orta Assur krallarndan I.
fialmaneser (1274-1245) krallnn bafllarnda Mitanni kral II. fiattuaray yenerek
Mitanni egemenliine son vermifl ve topraklarn Assura katmfltr. Hurri ve Mitanni kkenli toplumlarn bu blgede oluflturduklar kltr uzun sre varln korumufl ve geniflleyen Assur Krallnn geliflimine katkda bulunmufltur.
Kassitler
Kral Hammurabinin ad ile lmszleflen Eski Babil Slalesinin 1595 ylnda Hitit
kral I. Murflili tarafndan yklmas, Gney Mezopotamyada yeni bir srecin bafllamasna neden olmufltur. Basra Krfezi ve evresine Deniz Slalesi, Babil evresine ise Kassitler yerleflmifltir.
Kassit ad M on sekizinci yzylda Babil kaytlarnda gemeye bafllar. Mezopotamyaya doudaki dalardan geldikleri anlafllmaktadr. Daha nce blgeye gelen Amurrular gibi uzun sren g dalgas sonunda nfuslar Mezopotamyadaki
kentlerde oalmfl ve birok yerde ynetimi ele geirmifllerdir. Kassitler yalnzca
Gney Mezopotamyaya g etmemifl, Suriye ve Kuzey Mezopotamyaya da yerleflmifllerdir. Ancak en etkili olduklar blge Babil evresi idi. Gney Mezopotamyaya yerleflen Kassitler kkl kltr benimseyerek asimile olmufllardr. Egemenlikleri sresince resmi yazflmalarda Babilceyi kullanmfllar, bu nedenle de dilleri
ve kkenleri konusunda dorudan bilgi verecek kaytlar brakmamfllardr.
Kral listelerine gre, Babil ve evresinde Kassit slalesinden, Gandafl, Agum,
Kafltiliafl ve Karaindafl gibi adlar taflyan 36 kral hkm srmfltr. Ancak bunlarn
geleneksel Babil krallarndan farkl olduunu gsteren ok az veri vardr. Babilin
sembol haline gelmifl olan bafltanrs Marduka bu dnemde de byk sayg duyulmufl ve onun en st sradaki yeri korunmufltur. Ancak Kassitlerin kendi tanr ve
tanralar da bu srete kutsanmaya devam etmifltir.
Babil, Kassitler dneminde de uluslar aras ticarette sahip olduu nemli stratejik konumunu korumufltur. Msrda ele geen el-Amarna Mektuplar, Babil ile
Msr arasnda diplomatik ve ticari iliflkilerin gelifltiine iflaret eder. Ayn dnemde
Doudan gelen mallar Frat zerinden Bat dnyasna ve Msra aktarlmaktayd.
Ticaretin getirileriyle zenginleflen Karaindafl ve ardl Kurigalzu zamannda Ur, Eridu ve Uruk gibi Smer kentlerinde, tapnaklar yenilenmifl ve nemli yaplar infla
edilmifltir. Urukta, nannaya adanan yeni bir tapnak yaptrlmfltr. Kurigalzu Badat yaknlarnda surlarla evrili Dur-Kurigalzu (Akar Kuf) kentini infla ettirmifltir.
Dur-Kurigalzu, baflkent Babili kuzeyden ve batdan gelebilecek Assur ve Elam saldrlarna karfl korumak amacyla infla edilmiflti ve iinde ynetim binalar, saray
ve ziggurat gibi yaplar yer almaktayd. Kassitler Mezopotamya kent kltrnn
devam etmesine, edebi ve dini metinlerin oaltlarak sonraki nesillere aktarlmasna da katk yapmfllardr.
www.evrenselpdf.com
61
62
Kassit Krallar
Gandafl
Agum
I. Kafltiliafl
II. Agum
1570 - ?
I. Burnaburiafl
Karaindafl
1415 - ?
I. Kurigalzu
I. Kadaflman-Enlil
II. Burnaburiafl
1375 - 1347
Kassit slalesi dneminde btn Gney Mezopotamya tek bir siyasal ynetimin
altnda toplanmfltr. Kassitlerin Gney Mezopotamyada glenmeleri sonrasnda
egemenlik alanlarn kuzeye doru geniflletme abas, bu blgenin egemeni olan
Orta Assur krallar tarafndan durdurulmufltur. Kassit-Assur atflmas, Mitanni Krallnn I. fialmaneser tarafndan yklmasndan sonra Assurun lehine geliflmifltir.
Assur kral I. Tukulti-Ninurta Babile saldrp kenti ele geirmifl ve kentin bafltanrs Mardukun heykelini, kutsal metinlerin yazld tabletleri Assura taflmfltr. Marduk, bu sreten sonra Assurda da byk sayg grmfl, onunla birlikte Babil
inan sistemi de yaygnlaflmfltr.
Mezopotamyadaki Kassit egemenlii, Assurun ksa sreli denetimi sonrasnda
doudan M 1155 ylnda gelen Elam kral fiutruk-Nahhuntenin saldrs ile son
bulmufltur. Babili yamalayan Elam ordular, nl Akkad kral Naram-Sin ve Eski
Babil kral Hammurabinin stellerini lkelerine gtrmfltr.
Kassitlerin tarih sahnesinden ekildii dnemde Anadolu ve Akdeniz kylar
byk bir kriz yaflamaktayd. Hitit Krall yklmfl, M ikinci binyl boyunca varln koruyan birok nemli kent yaklmfl ve sszlaflmflt. Yar gebe toplumlarn g bu krizi artrmfltr. Kuzeydeki Orta Assur Krall da birka yzyl boyunca siyasal, sosyal ve bayndrlk alannda nemli bir etkinlik gsterememifltir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Gemiflte kendi
yazt brakmayan toplumlarn tarihi ve kkenini arafltrma koSIRAdillerinde
SZDE
nusunda rneklerle bir deerlendirme yapnz.
D fi N E L M KRALLII
ORTA ASSUR
Kuzey Mezopotamyada ikinci binyln bafllarnda kent devleti olarak ne kan,

Anadolu ile Syaplan
O R U ticarette nc rol oynayan Assur, Mitanni Krall dneminde
adndan fazlaca sz edilmeyen bir kent idi. Ancak bu dnemde de kenti ynetenler kendilerini listelere kral olarak kaydettirmifllerdi. Mitanni Krallnn zayflama
DKKAT
srecinde yeniden glenen Assur, ksa srede blgesel bir g haline gelmifltir.
M on drdnc yzylda bafllayan bu sre yaklaflk olarak bin yllarna kadar
SIRA SZDE
devam etmifltir.
Bu dnemde Gney Mezopotamyada Babil ve evresinde Kassit
kkenli krallarn ynetimi devam etmektedir.
N N
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
N T E R N E T www.evrenselpdf.com
63
Orta Assur Krallar

Assur-uballit
1365-1330
Enlil-nirari
1329-1320
Arik-den-ili
1319-1308
I. Adad-nirari
1307-1275
I. fialmaneser (fiulmanu-aflared)
1274-1245
I. Tukulti-Ninurta
1244-1208
I. Assur-refl-ifli
1132-1115
I. Tiglat-pileser (Tukulti-apil-Eflarra)
1114-1076
Aflared-apil-Ekur
1075-1074
Assur-bel-kala
1073-1056
II. Eriba-Adad
1055-1054
IV. fiamfli-Adad
1053-1050
Assuru yeniden adndan sz ettiren bir g haline getiren ilk kral Assuruballittir. Assur-uballit, douda Zagroslara kadar olan alan kuzeyde Toroslara
kadar olan blgeyi denetim altna almay baflarmfltr. Bu dnemde Assurun Msr ile diplomatik iliflki kurma abasna girdii de grlr. Orta Assur Krall
M on nc yzylda hzl bir biimde glenmifl I. Adad-nirariden itibaren
blgenin en gl devleti olmufltur. Yukarda belirttiimiz gibi Mitanni Krallnn Hitit mparatorluu tarafndan zayflatlmasnn arkasndan Assur kral I.
fialmaneser bu devleti tarih sahnesinden kaldrarak topraklarnn byk blmn lkesine katmfltr.
fialmaneser, zengin hammadde kaynaklarna sahip Dou Anadoluya sefer yapan ilk Assur kraldr. Bu blgede yaflayan yar gebe toplumlar, kfl aylarnda Toroslarn gneyine inmekte ve Assur iin tehlike oluflturmaktaydlar. fialmaneserin
sefer kaytlar, birka yzyl sonra devlet haline gelecek olan Uruatri/ Urartu adl
afliretlerden ilk kez bu dnemde sz eder.
Orta Assur dneminde batda Frat, kuzeyde de Toroslara kadar genifl bir alan
merkezi idarenin denetimine sokulmufltur. Baflkentten uzak blgelerde kurulan
eyalet merkezleri, yerel halk zerinde denetimin salanmas, tarmsal faaliyetlerin
organizasyonu ve vergilerin toplanmas gibi grevleri stlenmiflti. Diyarbakr il snrlar ierisinde Dicle Nehri zerinde yeni garnizonlar bu amala kurulmufltu. I.
fialmaneser, baflkent yaknnda da, daha sonra Yeni Assur dneminde lkenin baflkenti olacak Kalhu (Nimrud) kentini infla etmifltir. Batda Frat Nehrine kadar alanda bulunan eski nemli kentler, vergi vermek kofluluyla varlklarn korumufllardr.
fialmaneserden sonra Assur kral olan I. Tukulti-Ninurta da kuzeydeki dalk blgeyle ilgilenmifltir. Bu dnemde Assur kaytlarnda Yukar Dicle ve kuzeydeki Dou Anadolu yaylasnn ad Nairi olarak gemektedir.
Nairi blgesine yaplan seferlerin kaytlar, Dou Anadoludan alnan bykbafl
ve kkbafl hayvan ve maden gibi ganimetler yannda byk gruplar halinde
tehcirden de sz eder. Tehcir bu dnemden sonra artarak devam eden bir politika haline getirildi. Orta Assur dneminde gneydeki Babile egemen olmak iin de
seferler dzenlenmifltir. Tukulti-Ninurta, Babil seferi sonrasnda elde ettii ganimetler yaynda Mardukun heykelini de Assura getirmifltir. Tukulti-Ninurta dneminin en byk infla program, Assur kentinin karflsnda, Diclenin dou kysnda
kurulan ve Kar-Tukulti-Ninurta ad verilen yeni bir baflkenttir. Ancak buras kraln
lmnden sonra terk edilmifltir.
www.evrenselpdf.com
Tehcir: Eski
Mezopotamyada M nc
binyln sonlarndan itibaren
birok krallk tarafndan
uygulanan nfus nakli
uygulamas. En yaygn
biimde birinci binylda Yeni
Assur ve Yeni Babil
krallklar tarafndan
uygulanmfltr. Bu yolla
getirilen insanlar, kentlerin
inflasnda iflgc, tarm
alanlarnda ifli veya orduda
asker olarak
deerlendiriliyordu.
64
Resim 4.2
Diyarbakrn
kuzeyinde, LiceGen Geidi
zerinde, Diclenin
kaynandaki I.
Tiglat-pileser
kabartmas
Kaynak: Krolu
2010
Mezopotamyada ksa zamanda en gl devlet haline gelen Orta Assur Krall, I. Tukulti-Ninurtadan sonra, blgede ortaya kan g dalgalar yznden
yeniden klmeye bafllad. M on nc yzyl sonlarnda meydana gelen ve
Ege kylaryla Dou Akdeniz havzasn etkileyen karflklklar srerken, Mezopotamya da byk g dalgalar yaflanmaktayd. Bu dnemde Dou Akdeniz kylarndaki nemli ticaret kentleri tek tek byk yangnlarla tahrip olmufltur. Dou
Anadolu zerinden gneye Muflki adl bir toplumun g bafllamfltr. Suriyeden
ise Arami adl Sami kkenli gebe bir toplum Gneydou Anadolu ve Assur lkesine doru ilerlemeye bafllamfltr. Bu blgedeki btn kentler, Assur eyalet
merkezleri bu g dalgasndan etkilenmifltir. Ayn yzylda Babildeki Kassit egemenlii son bulmufltur.
Bu srete Assuru en ok etkileyen Aramilerin g idi. Amurrular gibi Bat Sami
kkenli bir dil konuflan Aramiler kabileler
halinde blgeye gelmekteydiler. Orta Assur dneminin son gl kral I. Tiglat-pileser, ncelikli hedefi olarak Aramileri semifl olmasna ramen sonu alamamfltr.
Krall boyunca yirmi sekiz sefer yapmakla birlikte, Aramiler Kuzey Suriye ve Gneydou Anadoludaki nfus dengesini
bozacak kadar oaldlar. Tiglat-pileser
kuzeyden gelen Muflkilere karfl da savaflmfltr. I. Tiglat-pileser, lkenin snrlar ierisinde Assurun gcn gstermek iin
yllk sefer yapma geleneini devam ettirmifltir. Bu seferlerden birinin gnmze
ulaflan kant, Diclenin kaynana yaptrd kabartmas ve kazdrd yaztdr.
I. Tiglat-pileserden sonra klen devlet ksa zamanda baflkent evresini denetleyebilen kent devleti haline dnflmfltr. Yazl belgelerde baz seferlerden sz
edilse de, yaklaflk M bin yllarnda Yeni
Assur Devletinin kurulufluna kadar byk infla projeleri yrtlememifl, kabartma ve heykel yapm azalmfltr.
UYGARLIK
Ticaret
Mezopotamyada kentlerin geliflmesi ve gl siyasal bir yapya sahip olmalar ticaretten pay almalaryla mmknd. Mezopotamyada Uruk dneminden itibaren
uluslararas bir ticaret ann kurulduunu belirtmifltik. Yaygn ticaret Smerler dneminde de geliflerek devam etmifltir. Tun yapm iin gerekli olan kalay ve tak
yapmnda kullanlan deerli tafllara duyulan ihtiya Dou dnyas ile kesintisiz bir
ban kurulmasn zorunlu hale getirmiflti. Afganistan ve Pakistandan gelen deerli tafllar, Mezopotamyadaki kentlerde kurulmufl atlyelerde iflleniyor ve elit snfn
beenisi iin deerli taklar yaplyordu. Mavi bir tafl cinsi olan lapis-lazuli gibi ya-
www.evrenselpdf.com
r deerli tafllar prestijli taklarda kullanlyordu. Kereste, bakr ve dier hammaddelere duyulan ihtiya ise byk oranda Anadoludan karfllanyordu. Mezopotamyadaki ticari faaliyetler M ikinci binyln bafllarnda daha organize bir biimde
Assurun kontrolnde geliflmifltir.
Eski Assur krallar, Anadoludaki yerli beylerle anlaflarak gvenli ticaret iin uygun ortam oluflturmufllardr. M 1950-1750 yllar arasnda gerekleflen rgtl ticaret iki blgeyi kltrel olarak daha da yaknlafltrmfltr. Anadoludaki en nemli
ticaret merkezi yerel bir beyin denetimindeki Kayseri/ Kltepe (Kanifl/Nefla) idi.
Burada, Assurlu tccarlarn evleri ve dkknlarn da iine alan byk bir pazar yeri (karum) oluflturulmufltu. Kltepede ou Assurlu tccarlarn ticari yazflmalarnn belgeleri olan yirmi binin zerinde ivi yazl tablet gnmze ulaflmfltr. Bunlar Anadoluda tarihi srecin bafllangcna iflaret eden en eski yazl belgelerdir. Bu
ticarete ikinci binyl boyunca Mezopotamyada varln koruyan btn kentlerin
bir flekilde katld anlafllmaktadr. Ana yollar zerindekiler ise kervanlara sunduklar hizmetlerden aldklar pay nedeniyle olduka zenginleflmifllerdir.
Tarihleme
M ikinci binylda zellikle Babil ve Assur lkesinde kayt sisteminin geliflerek devam ettii grlr. Bu devletlerin zellikle baflkentlerindeki tapnaklarda ve saraylarda ihtiya duyduklar yazc snfn yetifltirmek iin geleneksel eitim sistemi devam etmektedir. Devlet brokrasisinde yazclk ayrcalkl bir snf oluflturmufltur.
Yazclarn bir blm bu dnemde tapnak ve saray dflndaki alanlarda hizmet
vermekte ve bu yolla geimlerini salamaktaydlar. zellikle ticari yazflmalarn
belli ktipler kiralanarak yaptrld anlafllmaktadr.
Eski Assur Krallnn ekonomik ve siyasal anlamda glenmesi, kayt sistemindeki geliflmeler belli standartlarn oluflturulmasna zemin hazrlamfltr. Tutulan kaytlara tarih koyulmaya bafllanmas bu srecin rndr. Bu dnemde uygulanmaya bafllayan sistemde, her yl seilen bir yksek devlet grevlisi limmu olarak tayin edilir ve yla onun ad verilirdi. Grevli limmular bir listede alt alta yazlarak
kayt altna alnrd. Gemifl yllardan sz edilirken filann limmu senesinde biiminde tarih dfllyordu. Bu sistem Mezopotamyada III. Ur Slalesi dneminde
de uygulanmflt.
Orta Assur dneminde bafllatlan yllk (annal) yazma geleneinde de tarihler limular esas alnarak verilmifltir. Yllklar, krallarn hayatlar boyunca yaptklar iflleri bir tablet veya stel zerinde arka arkaya anlatan yaztlardr. Burada limular yannda ikinci bir tarihleme sistemi daha uygulanmfltr. Her yln olaylar krallmn
flu ylnda filann limu olduu zaman diye bafllamaktadr. Bu yaztlar Assur krallarnn yaptklar seferleri izledikleri yollar, konakladklar yerleri, ele geirdikleri
ganimetleri, tasarladklar byk projeleri kronolojik bir biimde izleme olana
verir. Anallar btnyle kral yceltmek amacyla yazlmfllardr ve yalnzca baflarlardan sz eder. Hibir anal baflarszlktan ve yenilgiden sz etmez.
Gney Mezopotamyada Babil lkesinde ise, yln en nemli olay tarihlemelerde kullanlyordu. Belgelerde bir olaydan sz edilirken rnein Marinin ykld
yl gibi tarih dfllyordu. Yazl belgelerde geen bu trde tarihlemeler, blgenin
tarihi asndan nemli olaylarn birok belgeye not edilmesini salamfltr.
Devlet Ynetimi ve Kanunlar

Mezopotamyada M ikinci binylda birok krallkta geleneksel rfi uygulamalarn
ve kanunlarn yazl hale getirilmesi devam etmifltir. Bunlardan bazlar bu dnem-
www.evrenselpdf.com
65
66
de ortaya kan toplumsal problemlere zm bulmak amacyla yaplan ve geleneksel uygulamalar aflan reform niteliinde dzenlemelerdir. Geliflen kentlerde
karmaflk hale gelen iliflkiler bu tr dzenlemeleri zorunlu hale getirmekteydi. M
ikinci binyln bafllarnda, Babilin gneyinde ne kan sin kenti krallarndan Lipit-fltarn (M 1934-1924) yazdrd kanunlar bu dnemde yaplanlar ve reform
olarak deerlendirilen maddeler ierir. Bu kanunlar genellikle miras, kiralama ve
kle edinme gibi konular kapsamaktadr.
Mezopotamyada zellikle Sami kkenli toplumlarda dzenin nasl saland,
toplumsal snflarn kimlerden olufltuu, hangi sua ne tr cezalar verildii konusunda en ayrntl bilgiler ise Eski Babil kral Hammurabinin yazdrd kanunlardan renmekteyiz. Hammurabiyi tanr fiamafln huzurunda gsteren stel Sippar
kentine dikmifltir. Kanunlarn yaz ile tespiti halkn kendi haklarndan haberdar olmas anlamna gelmemektedir. nk Eskiada okuma yazma, olduka snrl sayda yesi olan yazc snf ile snrlyd. Bu tr steller, krallarn kendilerini yceltmek iin, tanr adna lkeyi ynettikleri mesajn halka ulafltrmak iin olduka sk
baflvurulan bir yntem idi.
Resim 4.3
Hammurabi
stelinin st blm.
Solda kral
Hammurabi, sada
ise Gnefl Tanrs
fiamafl, alt blmde
ise kanunlar da
kapsayan uzun bir
yazt yer alr.
Kaynak: Krolu
2010
Tanr huzurunda, ona sayglarn sunarken gsterilen Hammurabi, yalnzca bir

kral deil, toplumu ilgilendiren btn problemlere mdahale eden davalara bakan
bir yneticiydi. Stelinde kendisini tanr adna lkesini yneten, adil ve insancl bir
hkmdar olarak tantr. Zayflarn ve kszlerin koruyucusudur.
Eski Babil dneminde kral ayn zamanda tapnan ve tanrnn baflrahibi olarak
tanmlanr. Bu dnemde geliflen ticaret, zengin bir tccar snfnn oluflmasna da
zemin hazrlamfltr. Ticarette yaygn deme arac gmflt. Kredi alflverifli ve tefecilik de yapld bilinmektedir. Ancak bu uygulamalar, ar olan faizleri deyeme-
www.evrenselpdf.com
67
yenleri kle konumuna dflrrd. Smer krallar gibi, Hammurabi de bu duruma

dflen yurttafllarn kurtarmak iin yasal nlemler almfl ve bor yznden kle
olanlar affetmekle vnmfltr.
Hammurabi ve Tanr fiamafln kabartmasnn altnda 282 maddeden oluflan yasalar sralanmfltr. Babilde en ok karfllafllan sular ve bunlarn karfllnda hangi cezann verileceini belirten maddeler genel olarak ticaret, tarm, aile, klelik, ahlak dfl davranfllarla ilgilidir. Yazlfl biimi, eer flu yaplrsa flu ceza verilir biimindedir.
Hammurabi Yasalarnn birka flu biimdedir: Eer bir kifli bir baflkasn lm
cezas gerektirecek bir sula itham eder ancak kantlamazsa sulayan kifli lm cezasna arptrlr. Eer bir kifli hrszlk yapar ve yakalanrsa o kifli lme mahkm
edilir. Eer bir avilum bir muflkenumun gzn karr veya kemiini krarsa bir
gmfl mina der. Eer bir inflaat bir avilum iin yapt evi dayankl yapmaz ve
ev kp sahibi lrse, inflaatya lm cezas verilir. Eer ev sahibinin olunun
lmne neden olmuflsa inflaatnn olu ldrlr (Tosun-Yalva 1975).
Bu yasalar, Ortadouda gnmze kadar varln koruyan difle difl, gze gz
olarak deerlendirilen ve suu iflleyene, ayn arlkta ceza ngren ar dzenlemelerdir. Ancak ayrcalkl snflarn olduu, ar cezalarn daha ok alt snftan insanlara verildii grlr. rnein zgr yurttafl olarak tanmlanan avilum daha alt
snftan birine, yani bir muflkenuma zarar verirse ceza olarak belli miktarda gmfl
deyerek kurtulabilirdi. Ancak alt snftan biri st snftan birine karfl su ifllerse
gze gz esasna gre karfllk bulurdu.
Eski Mezopotamyada toplum birok snftan oluflmaktayd. Devlet grevlileri,
tapnaklarda alflan rahipler ve yardmclar, tccarlar, yazclar, kentin yerlileri, dflardan gelenler ve kleler gibi. zgr yurttafllar avilum, kentte yaflayan ancak
belli dereceye kadar haklar olanlar muflkenum, kleler ise vardum olarak adlandrlyordu. Eski Mezopotamyada kle, btn haklar elinden alnmfl kifli demek deildi. Borlarnn karflln demek iin geici bir sre kle olarak alfltrlanlar, savafl esirleri bu snftand.
Babil ve evresinde Kassit egemenliinden sonra da bu dzenlemelerin genel olarak devam ettii anlafllmaktadr. M ikinci binyln ikinci yarsnda Kassitlere zg
olan ve kudurru ad verilen snr tafllar lke ynetimi konusunda bilgi verir. Anlaflld kadaryla eyaletlerde, flaknu (ynetici) olarak adlandrlan valiler bulunmaktayd.
Mezopotamyada Sami kkenli krallklarn uygulad yasalar, kkl gelenekleri yanstmakta ve birok ortak ynleri bulunmaktayd. Bunlardan bir blm krallarn fermanlar olarak dzenlenmifl, bir blm ise steller ve kil tabletler zerine
ivi yazs ile yazlmfltr. Kuzey Mezopotamyada egemen olan Orta Assur Krallndan gnmze ulaflan yasa metinleri de bu kapsamdadr. Burada Sami kkenli toplumlarda kadnn durumu konusuna flk tutacak dzenlemeler vardr. Kadn
sosyal yaflamda nce babas, evlendikten sonra da kocasnn gzetimi altndayd.
Orta Assur kanunlarna gre koca eer savaflta esir alnmflsa kadn en az iki yl
onu beklemek durumundayd. Evlendikten sonra bile eski kocas gelirse ona dnmek zorundayd. Kadna verilen cezalar da olduka ard: Eer bir kadn hrszlk
yaparken yakalanrsa ya kocas tarafndan kulaklar, ya da madur tarafndan burnu kesilirdi. Evli bir kadn yalnz baflna dflarya ancak bafln rterek kabilirdi.
Evli olmayan kadn, kle ve fahifleler bafllarn balayamaz, balarlarsa dayakla cezalandrlrd.
Akkad, Babil, Assur ve Amurru gibi toplumlarda cezalandrma yntemi
kadnn toplumSIRAveSZDE
daki yeri nasldr? Bir deerlendirme yapnz.
D fi N E L M
www.evrenselpdf.com S O R U
Kudurru: Gney
Mezopotamyada Babil ve
evresinde M ikinci binyln
ikinci yarsnda Kassit
dneminin sonlarnda snr
blgelerinde dikilen steller.
zerlerinde kutsal semboller
ve yazt bulunan kudurrular
yaygnlaflmfl ve birinci
binylda da yapmlar
srdrlmfltr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
68
zet
N
A M A
N
A M A
Yazy kullanmayan toplumlar aklayabilme

Yaznn gelifltirildii dnemden sonra Mezopotamyaya gelen toplumlardan bir blm kendi
dillerinde yazl belge brakmamfllardr. Amurru,
Guti ve Kassit gibi toplumlar bunlar arasnda saylabilir. Bu toplumlar ynetimi ele geirdiklerinde resmi ifllerde yerleflik olan eski dili kullanmaya devam etmifllerdir. Bu nedenle kendi dilleri
yannda kkenlerini aydnlatacak veriler olduka
snrldr.
En eski uluslararas serbest ticareti tanmlayabilme
Kuzey Mezopotamyada ikinci binyl bafllarnda
ticarette oynad rol nedeniyle Assur, hem kendi
siyasal pozisyonunu, hem de Anadolunun geliflim izgisini kkl bir biimde deifltirmifltir. M
1950-1750 yllar arasnda 200 yla yakn bir sre
boyunca serbest ticaret araclyla Mezopotamya
ve Anadolu arasnda gl kltrel etkileflim yaflanmfltr. Bu ticaret Mezopotamya kentlerinin ihtiya duyduu hammaddeyi Anadoludan gvenli bir biimde elde etmesini salamfltr. Anadolu,
tekstil, lks eflyalar, taklar ve teknolojik rnlerde kendisinden daha ileri retim yapan Mezopotamyadan bu konuda etkilenmifltir. zellikle yaznn bu dnemde Anadoluya gelmesi tarihi (yazl) alarn bafllamasn salamfltr.
N
A M A
kinci binyldaki kanunlar deerlendirebilme

Mezopotamyada ikinci binyln bafllarndan itibaren gneyde, din ve kltr merkezi olarak Babil, kuzeyde de gl bir devlet merkezi konumu kazanan Assur n plana kmfltr. Mezopotamyada toplumsal dzen byk oranda yazya
geirilmemifl geleneksel/ rfi uygulamalarla salanmaktayd. Smer dnemindeki yazl kanunlardan sonra, Babil kral Hammurabi ikinci binylda kanun yapcs olarak adn duyurmufltur.
Babil, Gney Mezopotamyann nemli krallk
merkezlerinden biridir. Hammurabi yasalar ise
ksasa ksas/ gze gz, difle difl olarak tanmlanan ve olduka sert cezalar ngren yasalard.
Birok bakmdan benzer olan Orta Assur kanunlar ise zellikle erkein kadn zerindeki denetim hakkna iflaret eden uygulamalar ile dikkat
ekicidir.
www.evrenselpdf.com
69
Kendimizi Snayalm
1. M ikinci binylda Mezopotamyaya kuzeyden gelen toplum hangisidir?
a. Mitanniler
b. Kassitler
c. Hurriler
d. Amurrular
e. Deniz Halklar
2. Amurrular, afladaki toplumlardan hangisiyle ayn
kkenden deildir?
a. Akkad
b. Assur
c. Arami
d. Mitanni
e. Babil
3. Afladakilerden hangisi ikinci binyldaki nemli
kent devletlerinden biri deildir?
a. Mari
b. Eflnunna
c. sin
d. Larsa
e. Ninive
4. Eski Assur Krallnn siyasal olarak ne kmasn
salayan en nemli faktr hangisidir?
a. Gl krallar
b. Din
c. Stratejik konum
d. Babilin zayf olmas
e. Ticaret
5. Gze gz difle difl olarak tanmlanan yasalar ilk
kez yazya geiren kimdir?
a. Hammurabi
b. fiamfli-Adad
c. Lipit-fltar
d. Naram-Sin
e. Sargon
6. Eski Babil Devletini kim ykmfltr?

a. Assur kral fiamfli-Adad
b. Mari kral Zimri-lim
c. sin kral Lipit-fltar
d. Hitit kral I. Murflili
e. Elam
7. Mitanniler hangi kkenden gelen bir dil konuflmaktaydlar?
a. Sami
b. Ural Altay
c. Hint-Avrupa
d. Kendilerine zg
e. Kafkas
8. Mitanni Krall dneminde Anadoluda hangi devlet vard?
a. Hitit
b. Urartu
c. Frig
d. Lidya
e. Pers
9. Dou Anadoluya sefer yapan ilk Assur kral hangisidir?
a. Sargon
b. I. Tukulti-Ninurta
c. I. fialmaneser
d. I. Tiglat-pileser
e. Sanherib
10. Orta Assur Krall dneminde Dou Anadoluda
hangi toplum vard?
a. Kassit
b. Arami
c. Mitanni
d. Uruatri
e. Frig
www.evrenselpdf.com
70
Okuma Paras
Orta Assur dnemindeki annal/ yllk yazma gelenei,
bir anlamda tek yanl resmi tarih yazcl olarak deerlendirilebilir. I. fialmaneserden itibaren Assur krallar
yaptklar seferleri, infla ettikleri yeni kentleri ve tapnaklar bu yllklarnda anlatmfllardr. Yllklara kraln unvanlar saylarak bafllanr. Kraln gcn bafltanr Assurdan ald zellikle vurgulanr. Arkasndan o dneme kadar yaplan en nemli faaliyetlere vurgu yaplr.
Seferlerinde ulafllan en uzak noktalar, bazen abartlarak
sralanr. ou kez savafllan dflmann gcnn abartld grlr. rnein Assur kral I. Tukulti-Ninurta (12441208) aflada verdiimiz yaztnda Dou Anadoluda
Nairi lkelerinde 40 krala boyun edirdiinden sz etmektedir. Oysa bu dnemde bu blgede yar gebe
afliretler olduunu ve bunlarn merkezi bir devlet kurmadklarn biliyoruz. Assur kral her bir aflireti bir devlet olarak abartmaktadr. Ylln bir blm flyledir:
Tukulti-Ninurta, evrenin kral, gl kral, Assurun kral, tanr Assura dflman olan, itaat etmeyenlerin fatihi,
Uqumanu ve Paphu lkelerindeki isyankrlar malup
eden. Kadmuhu lkesini ve Qutu ordusunu, dalk blgeleri ezen, Subaru lkesinin askerlerini datan, Alzu
ve Purulumzuya boyun ediren kral. Tanr Assur ve
yce tanrlarn desteiyle dnyann drt kflesine yryen, yukarda ve afladaki dflman blgelerini ele geiren, gl kral, savafl kral, Nairi lkelerinin tmn
egemenlii altna alan ve krk kraln, onlarn komutanlarn ayaklarna kapandran Azalzi ve Separdi lkelerini kendi topraklarna katan, Smer ve Akkad malup
eden ve orada sonsuza dek gcn hkim klan, Kassit
kral Kafltiliafl ele geiren, Assur kral fialmaneserin
olu (Grayson 1972 no: 721)
Orta Assur blmnde belirttiimiz gibi bu dnemde

Assur Krall, Kuzey Suriye ve Gneydou Anadolu
blgesindeki Mitanni topraklarnn Frat Nehrine kadar
olan blmne hkim olmufltur. Yllkta ad geen kentlerin byk blm bu blgededir. Subaru olarak adlandrlan bu blgenin fethi I. fialmaneser dneminde
gereklefltirilmiflti. Tukulti-Ninurtann da ayn blgeye
seferler yapt grlmektedir. Kassit Krall zerindeki stnln ise yaztta iddia edilenin aksine olduka
ksa srd bilinmektedir. Assur kralnn btn Akkad
ve Smer mirasna sahip kmak anlayfl ise yaygn bir
krallk/ egemenlik sembol olarak alglanmaldr. Yoksa Assurlularn Gney Mezopotamyaya tmyle hkim
olduunu gsteren bir kant yoktur. Anallar grld
gibi kral yceltmek iin yazdrlmfl, dnemin siyasal
olaylarn da ieren ancak yenilgilerden ve baflarszlklardan sz etmeyen tarafl belgelerdir.
www.evrenselpdf.com
71

1. c
2. d
3. e
4. e
5. a
6. 4
7. c
8. a
9. c
10. d
Yantnz yanlfl ise, Hurriler blmn yeniden inceleyiniz.

Yantnz yanlfl ise, Amurrular ve Mitanniler
blmn yeniden inceleyiniz.
Yantnz yanlfl ise, Kent Devletleri blmn
yeniden inceleyiniz.
Yantnz yanlfl ise, Eski Assur Krall blmn yeniden inceleyiniz.
Yantnz yanlfl ise, Devlet Ynetimi ve Kanunlar blmn yeniden inceleyiniz.
Yantnz yanlfl ise, Eski Babil Krall blmn yeniden inceleyiniz.
Yantnz yanlfl ise, Mitanni Devleti blmn yeniden inceleyiniz.
Yantnz yanlfl ise, Mitanni Devleti blmn yeniden inceleyiniz.
Yantnz yanlfl ise, Orta Assur Krall blmn yeniden inceleyiniz.
Yantnz yanlfl ise, Orta Assur Krall blmn yeniden inceleyiniz.

Sra Sizde 1
M ikici binyln baflnda Mezopotamyada Amurru ve
Hurri nfusu etkindir. Bu dnemde kurulan Babil ve
Assur gibi birok kralln baflnda Amurru kkenli krallar bulunmaktadr. Hurriler ise Kuzey Mezopotamyada
nce kent devletleri halinde iken M ikinci binyln
ikinci yarsnda Mitanni kkenli krallarn nderliinde
gl bir devlet haline dnflmfllerdir. Hurri kltr
zellikle Hititler zerinde etkili olmufltur.
Sra Sizde 2
M ikinci binyln bafllarnda, douda Afganistan ve
Pakistana batda Dou Akdeniz kylar yoluyla Akdeniz dnyasna ve Anadoluya uzayan ticaret, Mezopotamya zerinden yaplmaktayd. Bu blgede stratejik
konumda olan kentler bu ticaretten paylarna dflen gelirle refah seviyelerini artrmfllardr. Assur ise ticarette
ncl stlenmifl ve bu sayede siyasal olarak da ne
kmfltr.
genin yaygn dili ile yapmfllardr. Bu nedenle bu tr

toplumlarn konufltuklar dili ve dil ailesini saptamak
olduka zordur.
Sra Sizde 4
Smerler dneminden sonra Akkadlarn Mezopotamyaya gelifliyle birlikte ifllenen sulara verilen cezalar
arlaflmflt. Eski Babil kral Hammurabinin steli zerinde gnmze ulaflan yasal dzenlemeler gze gz
difle difl ya da ksasa ksas olarak tanmlanan trdedir. Burada suluya verilen ceza, madurun zararn
karfllamaktan ok intikam niteliindedir. Orta Assur
kanunlar kadnn byk oranda erkein (baba veya
kocann) denetiminde olduunu gsterir.
Chiera, E. (1997). Kilden Kitaplar ivi Yazl Belgelerin Anlattklar (ev. Ali M. Dinol), stanbul.
Dinol, B. (2003). Eski nasya Toplumlarnda Su
Kavram ve Ceza, stanbul.
Grayson, A. K. (1972). Assyrian Royal Inscriptions I,
Wiesbaden.
Klengel, H. (2001). Kral Hammurabi ve Babil Gnl (ev. N. Oral), stanbul.
Krolu, K. (1998). tepe I: Yeni Kaz ve Yzey Bulgular Iflnda Diyarbakr/ tepe ve evresinin Yeni Assur Dnemi Tarihi Corafyas, Ankara.
Kuhrt, A. (2007), Eskiada Yakndou (ev. D. fiendil) I, stanbul.
Oates, J. (2004), Babil (ev. F. izmeli), Ankara,.
Tosun, M.-Yalva, K. (1989). Sumer, Babil, Assur Kanunlar ve Ammi-fiaduqa Ferman, Ankara.
Sra Sizde 3
Kassitler gibi Mezopotamyaya g ederek dflardan
gelen toplumlardan bazlar kendi dillerinde yazt brakmamfltr. Bunlar resmi yazflmalarn geldikleri bl-
www.evrenselpdf.com
Amalarmz
N
N
N

Mezopotamyann en gl devletleri olan Yeni Assur ve Yeni Babil krallklarnn geniflleme ve byme srecini aklayabilecek,
Nfus nakli/tehcir uygulamalarnn gerekelerini ve boyutlarn deerlendirebilecek,
Yeni Babil Krallnn yklflyla nasyadaki siyasal g merkezlerinin nasl
yer deifltirdiini aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Tehcir
Lamaflflu
Eski Ahit
Asma Baheler
indekiler
Eski Mezopotamya ve
Msr Tarihi
Yeni Assur ve Yeni

Babil Krall: Siyasi
Tarih
www.evrenselpdf.com
GRfi
YEN ASSUR KRALLII
YEN BABL KRALLII
Yeni Assur ve Yeni Babil

Krall: Siyasi Tarih
GRfi
Yeni Assur Krall ve onun mirasn devralan Yeni Babil Krall, Eskiada Mezopotamyada geliflen uygarlklarn son temsilcileridir. Assur ve Babil, Mezopotamyada kuzey ve gneyin temsilcisi olarak birka binyl boyunca nemini korumufltur. M ikinci binylda Eski Assur ve Eski Babil, arkasndan kuzeyde Orta Assur ve
gneyde Kassit srecinin yaflandn bir nceki nitede anlatmfltk. Yeni Assur
Krall M yaklaflk 1000 ile 612; Yeni Babil ise M 625-539 yllar arasndaki dnemi kapsar.
Yeni Assur Krall, yaklaflk drt yz yllk egemenlik srecinde, en gl olduu sekiz ve yedinci yzylda, gneyde Basra Krfezi, douda rann bir blm, kuzeyde Toros Dalar, batda Suriye, Dou Akdeniz sahilleri, ukurova ve
Msra egemen olmufltur. Bu dneme kadar hibir Doulu krallk bu kadar genifl
snrlara sahip olmamflt. Ele geirdii blgelerde, Ge Hitit, Arami, brani, Hurri
ve Mitanni gibi farkl kkenden birok toplum bulunmaktayd. Assur Krall, btn bu blgelerden ald ar vergiler, elde ettii ganimetler ve insan gc ile yklfl srecine kadar bymfltr. Eski baflkent Assurdan (Kalat fiergat) sonra Yeni
Assur Dneminde srasyla Kalhu (Nimrud), Dur fiarrukin (Khorsabad) ve Ninive
baflkent olarak yeniden infla edilmifltir. Bu dnemde ele geirilen blgelerde, eski
yerleflmeler nce vergiye balanmfl arkasndan da birer eyalet merkezine dnfltrlmfltr. Assur Krallna katlan baz yerlerde, baflkent modelinde yeni eyalet
merkezleri infla edilmifltir.
Assur, Smerlerden beri birka bin yldr devam eden kkl geleneklere sahip
bir devletti. Zaman iinde farkl kltrlerden ald etkilerle hepsini aflan boyutlarda projeler gelifltiren bir imparatorluk haline geldi. Orduya asker olarak almak, tarlalarda ve inflaatlarda alfltrmak, gvenlii salamak ve yeni eyalet merkezlerine
nfus kazandrmak gibi birok ama iin tehcire tabi tuttuu insanlarn says
yz ylda - drt milyona ulaflmfltr. Yeni Babil Krall da bu tehcir srecini benzer flekilde devam ettirmifltir. Her iki devletin Dou Akdeniz kylarna, Kuds evresine yaptklar seferlerin Eski Ahitte anlatlmas, insanln belleine yerleflerek
bu toplumlarn Batda tannmasn salamfltr.
SZDEarasnda naYeni Assur Krallnn egemen olduu corafya ile MezopotamyannSIRA
snrlar
sl bir iliflki kurulabilir?
www.evrenselpdf.com
Eski Ahit: Byk blm

branice, bir blm de
Aramice yazlmfl olan,
Tevrat ve Zebur da dhil
olmak zere 39 kitaptan
oluflan kutsal kitap.
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
74
YEN ASSUR KRALLII

Resim 5.1
Yeni
Assur
Krall ve
komflular
(Krolu
2010).
Ege, Anadolu ve Dou Akdeniz ky fleridi baflta olmak zere Anadolu ve Mezopotamya, M 1200 yllarndan itibaren birka yzyl srecek gerileme ve kfl
dnemine girmiflti. Kuzey Mezopotamyada Orta Assur Krall, on birinci yzylda
I. Tiglat-pileser gibi gl krallar ile bu sreci atlatmaya alflmfl ancak baflarl
olamamflt. Suriyeden Aramiler ve kuzeyden Muflkilerin g Orta Assur Kralln baflkent ve evresine kadar ekilmeye mecbur brakmflt.
Demir ann (M 1200-330) bafllangc olarak kabul edilen bu yeni dnem,
birok bakmdan nemli geliflmelere sahne olmufltur. Msr ve Dou Akdeniz ky
fleridinde ilk tek tanrl dinin yaylmaya bafllamas tarihsel bir dnflm olmas asndan dikkate deerdir. Eritilmesi ve ifllenmesi olduka geliflmifl frnlar ve atlyeler gerektiren demirin yaygnlaflmas, yeni tarm aletleri ve silahlarn yapmna olanak tanmfltr. Bu nedenle demiri kullanan uygarlklar dierleriyle rekabette nemli bir avantaj elde etmifltir.
Yeni Assur Krall yz yl aflkn bir dnem boyunca yalnzca Mezopotamyann deil, Anadolu, Akdeniz dnyas, ran ve hatta Msr da iine alan btn
blgenin en byk sper gc idi. Bu genifl corafyada kurulan btn devletler,
bir flekilde, ynetim anlayfl, mimari, sanat ve teknolojide Assurdan etkilenmifltir.
Kuzey Suriyedeki Ge Hitit Devletleri, Dou Anadolu evresindeki Urartu, Anadoluda Frig, Lidya, randa Med, Gney Mezopotamyada Babil, Dou Akdenizdeki
kent devletleri ve Msr bu dnemin politik dnyasnda Assuru izleyen ve ba kuran devletler arasnda saylabilir.
www.evrenselpdf.com
75
5. nite - Yeni Assur ve Yeni Babil Krall: Siyasi Tarih
Yeni Assur Krallar

II. Assur-rabi
1012-972
II. Assur-res-ifli
971-967
II. Tiglat-pileser
966-935
II. Assur-dan
934-912
II. Adad-nirari
911-891
II. Tukulti-Ninurta
890-884
II. Aflurnasirpal (Assur-nasir-apli)
883-859
III. fialmaneser
858-824
V. fiamfli-Adad
823-811
III. Adad-nirari
810-783
IV. fialmaneser
782-773
III. Assur-dan
772-755
V.Assur-nirari
754-745
III. Tiglat-pileser
744-727
V. fialmaneser
726-722
II.Sargon
721-705
Sanhrib (Sennaherib, Sn-ahhe-eriba)
704-681
Esarhaddon (Assur-aha-iddina)
680-669
Aflurbanipal (Assur-bani-apli, Osnappar)
668-627
Assur-etel-ilani
626-?
Sin-flumu-liflir
Sin-flarra-iflkun
? -612
II. Assur-uballit
611-609
nasyada birka yzyllk kriz dneminin arkasndan yukarda saydmz Demir a krallklar kurulur. Bunlardan Urartu, Frig ve Lidya gibi birok devlet, Assurdan farkl olarak blgelerine Demir anda gelen hanedanlarca kurulmufltu.
Yeni Assur kral listeleri ve krallarn yllklar M bin yllarndan itibaren Assur
krallarnn adlarn vermekle birlikte, kralln geniflleme ve glenme srecinin
M onuncu yzylda bafllad anlafllmaktadr.
II. Assur-dan ve olu II. Adad-nirari, bu sreci bafllatan Assur krallardr. Bu dnemde Kuzey Suriyeye sefer yapan Assur ordular, Aramilerin youn olarak yerlefltii kentleri vergiye balamfl ve etkinlik alann Habur blgesine kadar geniflletmifltir.
Bu blgeyi Bit Bahiyani adl Arami kkenli bir afliret ynetmekteydi. Byk bir blm yar gebe olan bu halk bir devletin kontrolne almak olduka zordu. Adad-nirari, krallnn sonlarnda Hanigalbat evresine st ste yedi sefer yapmak zorunda
kalmfltr. Assur Krall bundan sonra blgedeki kentleri kendine vergi ve hara veren ynetimler haline getirmifl ve bylece Akdenize ve Toroslardaki hammadde yataklarna ulaflan yollarn denetimini salamflt. Assurun yeniden glenmeye bafllad bu dnemde gneyde Babil de glenmekteydi. M 891 ylnda Babil ile Assur
arasnda yaplan bir antlaflma karfllkl kz alp vermeyle glendirilmifltir.
Yeni Assur Krallnn siyasal anlamda geniflleme politikas iki blge zerinde
younlaflmaktadr. Bunlardan birincisi batda Ge Hitit ve Arami krallklarnn bulunduu Kuzey Suriye ve Gneydou Anadolu, ikincisi ise gneydeki Babil ve
evresi idi. II. Adad-nirarinin yerine geen olu II. Tukulti-Ninurta, Mardin ve Tur
Abdin Dalar (Kafliyari) zerinden ilerleyerek Diyarbakr blgesine yerleflmifl olan
Arami kabilesi Bit-Zamani zerine seferler yapt. Bit-Zamani kabilesi Amediyi (Di-
www.evrenselpdf.com
Hanigalbat: Yukar Habur

blgesinin Assur
yaztlarnda geen ad.
76
yarbakr) baflkent yapmflt. Uzun sre bu kent Assura karfl bir diren noktas olarak varln korumufltur. II. Tukulti-Ninurta dneminde, antlaflmalarla gvence altna alnmfl Babil evresindeki dzen bozulmufltu. Assur ordular bu ynde yaptklar seferlerle snrlarn Dur-Kurigalzu ve Sippara kadar geniflletmifltir.
Resim 5.2
Dicle kysnda II.
Aflurnasirpal
tarafndan kurulan
yeni baflkent
Kalhunun Layard
tarafndan izilen
temsili resmi. Solda
ziggurat, sada
saray (Layard
1853b).
Yeni Assur Krallnn M dokuzuncu yzyldaki en gl krallar II. Aflurnasirpal ve olu III. fialmaneserdir. Assur ordular bu dnemde btn komflular zerine gitmifl, olaanst miktarlarda ganimetler toplamfltr. Assur krallar, devletin
gl olduu dnemlerde neredeyse her yl sefere kmaktaydlar. Bu seferler, yllklarda ayrntl olarak anlatlmaktadr. Ganimet elde etmek, vergiye tabi klmak,
snrlar geniflletmek ve snr blgelerini gvenli hale getirmek gibi birok amala
yaplan seferler, batda ukurova blgesine ve Dou Anadolu yksek yaylasna
kadar ulaflmfltr. Denetim altna alnan blgelerden elde edilen ganimetler ve salanan yeni insan gc, baflkent evresinin imarnda kullanlmaya baflland. Elde
edilen ganimetlerin byk blm aslnda, byyen kentlerin ihtiyalarn ve yeni inflaatlarn masraflarn karfllamak iin kullanlmaktayd. II. Aflurnasirpaln en
byk projesi lkenin yeni baflkenti olarak Kalhuyu (Nimrud) infla etmesidir.
Resim 5.3
II. Aflurnasirpalin
baflkenti
Kalhudaki
saraynn taht
odas. Bu resim,
A.H. Layard
tarafndan ortaya
karlan arkeolojik
buluntular esas
alnarak
yaplmfltr. Ortada
kral, sada hadm
grevli, solda vezir
ve yazclar
gsterilmektedir
(Layard 1853).
www.evrenselpdf.com
II. Aflurnasirpal, iktidarda kald yirmi befl yl boyunca kaytlara geen on drt
sefer yapmfltr. Onun hedefleri arasnda ncelik yine lkenin batsyd. II. Aflurnasirpal Zagroslardaki Diyala blgesine sefer yapt. Yukar Dicle blgesine M 882,
879 ve 866 yllarnda kez ilerledi. Assur krallar, baflkentlerinin bulunduu blgeye hayat veren Diclenin kaynak blgesini olduka nemsemekteydiler. Bu blge,
tarm potansiyeli kadar, hammadde ve maden yataklar bakmndan da olduka zengindi. lk seferde, Dicle kysnda Tuflhanda (tepe) bir eyalet merkezi kuruldu.
Bylece blge, Amedi (Diyarbakr) kenti evresini sahiplenen Arami kkenli Bit-Zamani kabilesine terk edilmemifltir. Bu seferlerin kaytlarnda blgede bulunan btn
Nairi krallarndan vergi alnd belirtilir. Kraln blgeye gelifli ve Tuflhanda bir saray inflas, orada diktii bir stel zerinde (Kurkh steli) flu flekilde anlatlr.
Kafliyari Dan getikten sonra ikinci kez Nairi lkelerine girdim. Sigiflu kentinde
kamp kurdum ve geceyi geirdim. Sigiflu kentinden hareketle Tupusu olu Lapturunun
glendirilmifl kenti Madaraya yaklafltm. Kent iyice glendirilmifl drt duvarla evrilmiflti. Kenti kuflattm. Gl silahlarmn grnflnden korkuya kapldlar ve onlardan mallarn mlklerini ve hizmetim iin oullarn aldm. Vergi ve hara vermeleri kofluluyla hayatlarn baflladm. Kenti yaktm, yktm ve harabeye evirdim.
Madara kentinden hareketle Tuflhan kentine girdim. Tuflhanda bir saray kurdum.
Tuflhanda Nirdun lkesinden vergi ve hara olarak atlar, katrlar, kazanlar, ayna,
kz koyun ve flarap aldm. Tupusu olu Lapturunun ynettii, Kafliyari Da zerindeki iyi tahkim edilmifl altmfl kenti yktm, yaktm, harabeye evirdim.
... Benden nce gelen Assur kral prens fialmaneserin Nairi lkeleri snrnda yaptrd garnizonlar olan Sinabu ve Tidu kentleri Aramiler tarafndan zorla ele geirilmifllerdi; ben tekrar elde ettim. Nairi lkesinde Assur kalelerini ellerinde tutan Assurlular -ki bunlar Arami lkesine tabi klnmfllard- onlarn kentlerini ve yerleflim
alanlarn ele geirdim ve huzur iinde oturulur kldm. Bit-Zamanili Amme-baalaya ait olan Ahlamu Aramilerinden bin befl yz kifliyi yerlerinden aldm ve Assura
gtrdm. Nairi lkelerinin hasadn topladm ve lkemin geimi iin Tuflhan, Damdammusa, Sinabu ve Tidu kentlerinde depoladm. (Grayson 1996).
Yazttan anlaflld zere Assur ordular, Mardin zerinden kuzeye ilerlemifllerdir. Buradaki Kafliyari Dalar, gnmzde Mardin ile Diyarbakr arasndaki Tur
Abdin Dalardr. Hemen kuzeyinde Nairi lkeleri bafllamaktadr. Yani Yukar Dicle blgesi ve Amedi (Diyarbakr) Nairi lkelerinin bir parasdr. Bu blgede ordunun ilerleyifli gn gn anlatlmakta, nerede konaklad ve sonra hangi kente ulaflld belirtilmektedir. Ordunun Eskia koflullarnda bir gnde ortalama yirmi
befl-otuz kilometre yol alabilecei dflnldnde, Assur yaztlarnda geen yerlerin gnmzde neresi olduu bulunabilir. Ayrca savafl arabalarna sahip ordunun ilerleyebilecei geit blgelerinin belirli olmas da bu konuda tespitte bulunmay kolaylafltrr. Assur kral Tuflhanda bir saray kurduundan ve stel diktiinden
sz etmektedir. 1863 ylnda sz konusu stel tepe (eski Kurkh) kynde bulunmufl ve British Mzesine taflnmfltr. Burada 1988-1992 arasnda yaplan kaz alflmalarnda Assur saraynn mimari kalntlar da belirlenmifltir. Assur ordusunun
blgede Aramilerle mcadele ettii, bir ksmn tehcir yoluyla Assura gtrd
anlafllmaktadr.
Aramiler, Assur Krallna Kuzey Suriyede de byk bir diren oluflturmaktaydlar. II. Aflurnasirpal, Til-Barsip (Tel Ahmar) evresine egemen olan Bit-Adini ad-
www.evrenselpdf.com
77
78
Resim 5.4
III. fialmaneserin
Diyarbakr
yaknndaki tepe
Hy (eski
Kurkh) zerinde
bulunan steli
(Krolu 2010).
l Arami Krall zerine en az drt sefer yapmfl, Fratn batsna geerek Akdeniz
kylarna ulaflmfltr. Fratn batsndaki blgeler bu dnemde vergi vermek kofluluyla varlklarn korumufllardr.
II. Aflurnasirpalden sonra Assur tahtna oturan III. fialmaneser otuz drt yllk
saltanat boyunca en az otuz drt sefer yapt. Batda, bir problem olarak varln
koruyan Frat Nehri evresindeki Bit-Adini adl Arami Krall Assur eyaletine dnfltrld. Bu kralln baflkenti Til-Barsipin ad M 856 ylnda Kar-fialmaneser
olarak deifltirildi. Suriyedeki devletler iin ciddi bir tehlike oluflturan bu durum,
onlar Assura karfl bir birlik oluflturmaya zorlad. fiam (Damaskus) kral Hadadezerin (Adad-idri) ynetiminde birleflen devletler arasnda srail, Ammon, Fenike
prenslikleri, hatta Msr ve Araplar bile vard. III. fialmaneser ile mttefikler Asi
Nehri yaknlarndaki Karkar mevkiinde M 853 ylnda yaplan byk savaflta birbirlerine stnlk salayamadlar. Kendini savafln galibi olarak aktaran Assur kral, bu savafltan sonra daha ileri gidememifl ve geri dnmek zorunda kalmfltr. Blgede fiam gibi gl krallk merkezleri Assura boyun ememifltir. Dou Akdenize
ulaflan nemli bir yol zerindeki Kargamfl Assur egemenliine girmifl, ancak burada kurulan dzen uzun sre istikrarl gitmemifltir.
III. fialmaneser, batda ukurova ve
Toroslara, kuzeyde de Dou Anadolu
blgesine seferler yapt. Kue (ukurovada), Tabal (Kayseri evresinde) ve
Melid (Malatya) gibi krallklardan vergi
ald. Dou Anadoluya ise en az befl
kez ilerledii kaydedilmifltir. Bu seferleri anlatan Assur yaztlar ayn zamanda Van Gl havzasnda Urartu Devletinin kurulufl srecine ait bilgiler de
verir. lk krallardan Arame ve arkasndan Sarduri, fialmanesere ramen Urartu Krallnn kuruluflunu gereklefltirmifllerdir. III. fialmaneser dneminde
ad ilk kez geen toplumlardan biri de
randaki Medlerdir. Assurun gney
komflusu Babilin bu dnemde, Assur
ile boy lflebilecek gte bir krallk
olduu anlafllmaktadr.
Yeni Assur Krall zellikle II. Aflurnasirpal ve III. fialmaneser dneminde
nasyann en gl devletlerinden biri olmufltu. Snrlar kuzeyde Toroslar,
batda Frat, gneyde Babil ve douda
da Zagroslar aflp Med lkesine ulaflmflt. Hzl bir biimde byyen krallkta ele geirilen topraklarn ynetimi, ya vergi vermesi kofluluyla eski yneticilere braklyor ya da kurulan eyalet merkezlerine yeni valiler atanyordu. III. fialmaneserin son yllarnda orduyu valiler veya komutanlar sefere gtrmeye bafllamflt. Ayrca merkezin kontrol zayflaynca atanan valiler blgelerinde yerel krallar gibi glenmifllerdi. III. fialmaneserin kardefli Assur-danin-aplann taht ele geirmek iin bafllatt isyana blgelerinde bamsz olmak isteyen yirmi yedi byk kentin yneticisi katlmfltr. Bu isyan III.
www.evrenselpdf.com
79
fialmaneserin lmnden sonra da kesilmedi. Assur bundan sonraki krk yl aflkn

bir sre, kazanmlarnn nemli bir blmn koruyamad. lkenin batsnda Kuzey Suriyede Aramilerin Bit-Adini Krall ve Kargamfl kontrolden kmflt. Assurun snrlar Yukar Habur blgesine kadar gerilemiflti.
Assur Krallnn zayflad sre, Melid (Malatya), Kummuh (Kommagene,
Adyaman), Tabal (Kayseri), Kue, Hilakku (ukurova, Kilikya), Gurgum (Marafl),
Unki (Antakya) ve Kargamfl gibi Ge Hitit devletlerinin glenmesine olanak salad. Antsal girifl kaplarn ssleyen ve Ge Hitit sanatnn temsilcileri olarak kabul
edilen kabartma ve heykellerin byk blmnn Assur basksnn hissedilmedii
bu dnemde retildii anlafllmaktadr. Ayn dnemde Frig Devleti Sakarya Nehri
civarnda kurulufl srecini tamamlamfl etkinliini Orta Anadolunun dousuna kadar geniflletmiflti. Kuzeydeki Urartu Devleti, M sekizinci yzyln ortalarna kadar
Dou Anadolu, Kuzeybat ran ve Kafkasyann bir blmne egemen olmufl, Ge
Hitit devletlerinden Fratn bat kylarndaki Melid ve Kummuhu haraca balamay baflarmflt.
Assurun zayflamasyla Yukar Dicle blgesinde kurulmufl olan garnizonlar boflaltlmfl ve blgede denetim kaybedilmiflti. Urartu yaztlarnda geen baz yer adlar, kral Minua nderliindeki Urartu ordusunun dokuzuncu yzyl bafllarnda
yamalamak amacyla Toroslar aflarak Dicle havzasna indiini gstermektedir.
fialmaneserin veliahd V. fiamfli-Adad zamannda isyanlar bastrlmakla birlikte
Assurun yeniden blgesinin sper gc olma giriflimi ancak M 745 ylnda tahta
kan III. Tiglat-pileser dneminde bafllayabilmifltir. V. fiamfli-Adad dnemine ait
yazl kaynaklar, Nairi lkesine sefer yapldn, Babilin ise yamalandn bildirmektedir. Halefi III. Adad-nirari ocuk denecek yaflta tahta kt iin bir sre annesi fiammuramat lkeyi ynetmifl, bu durum geleneklerine bal Mezopotamya
toplumunda efsanelefltirilecek kadar abartlmfltr. III. Adad-nirariden sonra tahta
kan kral dneminde de i problemler lkeyi meflgul etmifltir. Bu karflk srecin sonunda M 745 ylnda III. Tiglat-pileser bir taht entrikasyla kral olmufltur.
SIRA yaklaflm
SZDE
Yeni Assur Krall ile komflular arasndaki iliflkileri belirleyen temel
nasld?
Bir deerlendirme yapnz.
fiammuramat: Sami kkenli

toplumlarda ailenin,
devletin, brokrasinin ve
toplumsal hayatn btn
erkekler tarafndan kontrol
edilmekteydi. III. AdadNirarinin annesi
fiammuramatn bir sre
ocuk yafltaki olu adna
lkenin ynetiminde sz
sahibi olmas, byle bir
toplum yapsnda
efsanelefltirilecek kadar
abartlmfltr. Bu mitolojik
anlatmn Ortaaa kadar
devam ettii grlr. Baz
Ortaa kaynaklarnda Van
Kalesinin bile bu kralie
tarafndan yaptrld
anlatlr.
D fi N E L M
Krallktan mparatorlua
D fi N E L M
Bir saray entrikasyla tahta kan III. Tiglat-pileser, Assur Krallnn yklflna kaO R Tiglat-pileser,
U
dar devam eden kesintisiz geniflleme srecini bafllatan kraldr.S III.
btn lkede etkinliini artrmak iin bir dizi reform gereklefltirdi. Eyaletleri kltt, orduyu glendirdi ve haberleflme a kurdu. Bu dnemde
Assur KrallDKKAT
nn evresinde nemli geliflmeler yaflanmaktadr. Kuzeyde Urartu, snrlarn Kuzeybat randaki Urmiye havzasna, batda da Ge Hitit krallklarnn bulunduu
SIRA SZDE
blgeye kadar geniflletmifl, Assur lkesine yama seferleri dzenlemeye bafllamflt. Douda randa Medler glerini artrmaktaydlar. Batda Ge Hitit ve Arami
kent devletleri Assurun zayf olduu dnemde yeniden gl
birer krallk haline
AMALARIMIZ
dnflmfl ve ortak dflmana karfl ittifaklar yapacak kadar organize olmufllard.
Gneyde Babil ve Kaldeliler Assura karfl olan glerin merkezinde yer alyordu.
Tiglat-pileser tahta ktnda Urartu kral II. Sarduri, Frat KNehri
n T Aevresine
P
fuz etmek iin Melid ve Kummuh krallklarn kendine balamfl, dier Ge Hitit
devletleri zerindeki denetimini artrmak iin harekete gemiflti. Urartu mttefiklerinin oluflturduu glerle Assur ordusu arasndaki savafl M
AdyaT E L743
E V Zylnda
YON
man blgesindeki Halpada (Glbafl) gerekleflti. Assur ordusu byk bir zafer ka-
N N
NTERNET
www.evrenselpdf.com
SIRA SZDE
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
80
Midas: M sekizinci yzyln

nemli siyasal aktrlerinden
biri Frig kral Midastr.
Kargamfll Pisiris ve Assur
kral II. Sargon ile adafl
olan bu kral, Assur
yaztlarnda Muflkili Mita
olarak anlr.
zand. Urartu bu savafltan sonra lkesinin batsndaki etkinliini bir sre iin kaybetmifltir. Ancak Assurun da Toroslarn kuzeyine egemen olduunu sylemek zordur. Tiglat-pileser, Urartuya karfl ikinci byk seferini M 735 ylnda yapt. Assur ordusu bu kez Urartunun baflkentine kadar ilerleyerek Tuflpann surlarn kuflatmfltr. Assur yaztlarnn abartl ifadeleri bile baflkentin dfltn sylememektedir. Urartu bu savafltan byk yara almakla birlikte ksa zamanda tekrar toparlanmfltr.
Assur Krall III. Tiglat-pileser dneminde Yukar Dicle blgesindeki Tuflhan
adl eyalet merkezini yeniden infla etti. Assur lkesinin batsnda Akdeniz ky fleridine kadar olan tm krallklar vergiye baland. Fratn dousundaki Arami kenti Hadatu eyalet merkezine dnfltrlerek iinde bir Assur saray infla edildi.
III. Tiglat-pileserin gneydeki Babil ile iliflkileri bafllangta dosta olmakla birlikte Kaldelilerin M 729 ylndaki isyan sonrasnda Babil dorudan Assura baland. Tiglat-pileser Smer ve Akkad lkelerinin Kral unvann da kullanarak
kendini Babil kral ilan etti. Tiglat-pileser, douda Zagros Dalarn aflarak Medlerle savaflmfl (737-736) ve ald binlerce esiri baflka blgelere nakletmiflti. Ancak
blgede Assura bal bir ynetim oluflturma abas sonusuz kalmfltr.
III. Tiglat-pileserden sonra ksa bir sre tahta oturan V. fialmaneserin ardl II.
Sargon birok alanda babas III. Tiglat-pileserin politikasn izlemifltir. Yerel yneticilerin idaresinde olan ve Assura vergi veren Kargamfl, Kue, Atuna, Tabal ve Melid gibi Ge Hitit krallklar, Orta Anadoluda glenen Muflkili Mita (Frig kral Midas) ile birlikte Assura karfl direnme konusunda iflbirlii yapmfllard. Msr, Dou
Akdeniz blgesini Assura kaptrmamak iin mcadele ediyordu. Toroslarn kuzeyindeki Urartu Krall Urmiye havzasndaki etkinliini artryordu. M sekizinci
yzyl sonlarnda kuzeyden Anadoluya ynelen Kimmer gleri ise yalnzca Assur
iin deil btn blge krallklar iin tehlike olmaya bafllamflt. Btn bunlara ek
olarak gney komflusu Babil, Elamn devreye girmesiyle yeniden Assura karfl
cephe oluflturma srecine girmiflti.
Sargon Ge Hitit krallklar zerinde hkimiyet kurmak iin byk aba harcad.
Frig kral Midasn desteini alan Tabal Assurun yeni hedefi olmufltu. Sargon bu ittifaka karfl M 718 ylnda bir sefer yapmfl, karfl cephede yer ald anlafllan Kargamfl kral Pisiris de cezalandrlmfltr. Ancak Mezopotamya corafyasndan farkl olan
dalk Toroslardaki savafln, Assur yaztlarnn kaydettii kadar baflarl olmad anlafllmaktadr. Birka yl sonra Sargon (M 715) Frig kral Midas, Tabal ve Urartu koalisyonuna karfl batya bir sefer daha yapmak zorunda kalmfltr. Assura karfl byk diren gsteren Tabal, corafi konumu nedeniyle avantajlyd. Bu blgedeki ittifak ancak Kimmerlerin Anadolu ilerine ilerlemesiyle dalmfl, Frigler Assurdan yardm istemek zorunda kalmfllard. Ancak Tabal bir diren noktas olarak kald. Nitekim Sargon M 705 ylnda son seferini yine Tabal zerine yapmfl ve bu savaflta lmfltr.
Assurun Urartu ile mcadelesi M 714 ylnda yaplan byk bir sefer kapsamnda bafllad. Urmiye Glnn gneyindeki Manna ve Zikirtu blgelerine ilerleyen Assur ordusu, dalk blgede karfllaflt Urartu ordusunu bozguna uratt.
Sargon bu sefer srasnda Urartularn ulusal tanrs Haldinin Van Glnn gneyindeki Muflaflir Tapnan yamalad. Urartu, bu yenilgiden sonra Urmiye havzasndan ekilmek zorunda kald.
Assurun Suriye ve Dou Akdeniz blgesinde kurduu stnlk Msrn ayn
blge ile ilgilenmesi nedeniyle sk sk kesintiye uramaktayd. Sargon bu blgedeki glerle M 720 ylnda Karkar mevkiinde savaflt ancak ksa bir sre sonra Msrn blgeye mdahalesi yznden tekrar sefer yapmak zorunda kald. ki savafl
www.evrenselpdf.com
sonunda Assur ordular btn Dou Akdeniz ky fleridini Msr snrna kadar denetim altna almfl, hatta Msr hara demek zorunda braklmfltr.
Sargondan sonra tahta kan Sanhrib (Sennaherib) snrlar geniflletmeye devam etti. Bu dnemin en nemli geliflmesi gneydeki Babilin yaklp yklmas ve
yeni bir baflkent olarak Ninivenin inflasdr. Bafllangta Sanhribin Babil politikas, bu kutsal ve nemli g merkezinin saygnlna zarar vermeden denetim altnda tutulmas zerine kuruluydu. Mezopotamyada Babildeki tapnaklara ve klt
merkezlerine duyulan sayg Assur krallarn buna mecbur brakmaktayd. Bu dorultuda Sanhrib Elamn Babil ile iliflkisini kesmeye alfllmfl, Babilde kendi yandafl bir kral tahta oturtmufl, bu da zm olmaynca kendi olunu burada ynetici yapmfltr. Ancak btn bu uygulamalar Babili Assurun denetiminde tutmaya
yetmemifltir. Sanhrib M 700 yllarnda yapt bir seferle diren oluflturan btn
kentleri ve Babili yerle bir etmifltir. Surlar ve tapnaklar yklmfl, lke yamalanmfltr. Tanr heykelleri Assura getirilmifltir. Mezopotamya ve zellikle de Assur
halk tanrlarn rahatsz edilmifl olduunu dflnerek bu olay nedeniyle cezalandrlacaklar inancyla byk bir endifle ve korkuya kaplmfllardr.
Sanhrib, babas gibi Dou Akdeniz kylarna da sefer yapmfl ve Msr snrna
kadar olan blgeyi yamalamfltr. Yahuda Krallnn baflkenti Lakiflin halk srgn edilmifl, Kuds ar bir bedel deyerek yamadan kurtulmufltur. Kudsn kuflatlmas Tevratta da anlatlr. Sanhrib M 696 ve 695 yllarnda babas Sargona
direnmifl olan Kue ve Tabal zerine gitti. ukurovann nemli kenti Tarziyi (Tarsus) ele geiren Sanhrib buraya kendine bal bir ynetici tayin etti. Tabal seferinin ise baflarsz olduu anlafllmaktadr.
Sanhribden sonra, Assur tahtnda on iki yl kadar kalabilen, Esarhaddon kral
oldu. Assur yazl belgeleri bu dneme sdrlan birok ilgin olay arasnda Msrn nemli kenti Memphisin yamalanmasn ve Babilin itibarnn iadesi iin atlan admlar ne karrlar.
Esarhaddon Dou Akdeniz kylarna ve Msra M 679, 674 ve 671 ylnda
sefer yapmfl, sonuncusunda Msrn baflkenti Memphisi ele geirerek Afla ve
Yukar Msrn Fatihi unvann adnn nne ekletmifltir. Babilin yamalanmasnn toplum zerindeki olumsuz etkisini azaltmak amacyla bu dnemdeki kazanmlarnn bir blmn Babil ve evresinin imarna harcamfltr. Assura taflnmfl
olan tanr Nabu heykelleri de Babildeki asl meknlarna yerlefltirilmifltir.
Anadolu Demir a krallklarndan Urartu, Frig ve Lidya iin olduu kadar Assur
iin de gittike byyen tehlike Kimmer gleriydi. Esarhaddon M 679 ile 676 tarihlerinde Anadoludaki Kimmerler zerine en az iki sefer yapmfltr. Ancak yazl
belgelerin sylediklerinin aksine Kimmer tehlikesi azalmamfl, onlar izleyen skit adl yar gebe toplumun da Anadolu ve rana gelmesiyle problem bymflt.
Esarhaddondan sonra Assur tahtna geen Aflurbanipal yklfl srecinin en gl
kraldr. Assurun bu dnemdeki ncelikli hedefinde yine Msr, Babil, Elam ve Kimmerler vard. Aflurbanipal Msra karfl iki sefer gereklefltirmifltir. M 667 ylnda
Memphis, 663 ylnda da Teb kenti ele geirilerek yamalanmfltr. Aflurbanipal Babilde kardefli fiamafl-flum-ukini kral ilan etmiflti. Ancak Elam kral Teummann Gney
Mezopotamya kentlerini iflgal etmesi, Assur ile atflmay kanlmaz hale getirmiflti.
Aflurbanipaln ordusuyla Elam ordusu M 653 ylnda Ulai Nehri kysnda karfllaflmfl,
savafl, Elam ordusunun bozgunuyla son bulmufltur. Ancak Babil kral olan kardeflinin
Assura karfl ittifak arayfllarna girmesi birka yl sonra Assur ordularnn Babile girmesine zemin hazrlamfltr. Babil bir kez daha yaklp yklmfltr. Aflurbanipal Babilden sonra Elam lkesinin baflkenti Susay da ele geirip yamalamfltr.
www.evrenselpdf.com
81
82
Aflurbanipal dneminde Harran klt merkezi olarak ne karlmfltr. Kraln

kardefllerinden biri, Harrandaki ay tanrs Sinin en yksek rahibi olarak grev almflt. Anadolunun bats bu dnemde Kimmer saldrlarna direnmeye alflyordu.
Lidya kral Gyges Kimmer basksna tek baflna direnemeyeceini anlad iin dnemin en byk gc olan Assurdan yardm istemiflti.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Assur krallarnn
Babili yamalayp tanr heykellerini kendi lkelerine taflmalar, halk
zerinde nasl bir etki yapmaktayd?
D fi N E L M
D fi N E L M
Yeni Assur
mparatorluunun Yklfl
S O R sonra
U
Aflurbanipalden
Yeni Assur tahtna geen krallar, ykselifl ve geniflleme sreS O R U
cini devam ettiremediler.
nasyada Bozkr kkenli Kimmer ve skitler ile randa
Medler ve Gney
Babil tarihsel sreci deifltirecek flekilde glenD K K A Mezopotamyada
T
mekteydiler.DAssurun
yklfl
sreci
M
614 ylnda Med ordusunun Assur lkesinin
KKAT
merkezine yapt seferle bafllamfltr. lk seferde Assur ve Nimrudu ele geiren MedSIRA SZDE
ler, gneyden ilerleyen Babilliler (Kaldeliler) ve kuzeydeki skitlerin de yardmn
SIRA SZDE
alarak M 612
ylnda son baflkent Niniveyi de ele geirip tahrip ettiler. Harrana kaan kral ailesi
M
609 ylna kadar varln srdrmfltr. Bu dnemden sonra MeAMALARIMIZ
zopotamyaAMALARIMIZ
Babilin, Anadolu ve evresi ise Medlerin egemenliine girmifltir.
N
N N
N
Grayson, A. KK.(1982),
T A P Assyria: Ashur-dn II to Ashur-nirari V (934-745), Cambridge Ancient HistoryK III/2:
Grayson, A. K. (1991). Assyria: Tiglath-pileser III to Sargon
T A238-281;
P
II (744-705 B.C.) Cambridge Ancient History III/2: 71-102; Krolu, K. (2010). Eski MezopotamyaT Tarihi.
Pers Dnemine Kadar, stanbul.
E L E V Z YBafllangcndan
ON
TELEVZYON
YEN BABL KRALLII

Yeni Assur Krallnn baskn siyasal gcne ramen saygn bir klt merkezleri
T E R N E Tanlamda da varln korumufltur. Yeni Assur krallar, yukarda
olan Babil Nsiyasal
N T gibi
E R N EBabil
T
deindiimiz
ve evresiyle ilgilenmifl, burada muhalif bir gcn geliflip
bymesini engellemeye alflmfltr. Babil birka kez Yeni Assur krallar tarafndan
yaklp yklmfl ancak arkasndan itibarnn iadesi iin yeniden infla edilmifltir. Assur krallarndan III. Tiglat-Pileser, V. fialmaneser, II. Sargon ve Sennaherib kendisini Babil kral ilan ederek kral listesine girmiflti.
Yeni Babil Krall, Assurun yklfl sonrasnda Mezopotamya ve evresinde
onun mirasn devralmfltr. Bu sre, M 625 ylndan M 539 ylnda Pers iflgaline kadar 86 yllk bir dnemi kapsar. Mezopotamya ve evresindeki toplumlar iin
Babilin egemenlii, gerekte g merkezinin gneye kaymasndan te bir anlam
taflmamaktayd. Devlet yaps, ynetim anlayfl ve kltr bakmndan Yeni Assur
ile Yeni Babil birbirinin devam denecek kadar yakndr.
Yeni Babil Krallar
Nabopolassar (Nabu-apla-usur)
625-605
II. Nebukadnezzar (Nabu-kudurri-usur)
604-562
Amel-Marduk (Evil-Merodah)
561-560
Neriglissar (Nergal-flar-usur)
559-556
Labafli-Marduk
556
Nabonidus (Nabu-naid)
555-539
www.evrenselpdf.com
83
Yeni Babil Dneminin ilk kral olan Nabopolassar, Yeni Assur Krallnn yklfl srecinde Medlerle iflbirlii yapmfl, son baflkent Ninivenin dflmesinde nemli rol oynamfltr. Babil bundan sonra ksa zamanda glenmifl, Harrana kaan ve
orada Msrn desteini de alarak direnmeye alflan son Assur kral II. Assur-uballiti yenmifltir. Assurun yklfl dneminde blgedeki nfuzunu artrmaya alflan
Msr M 605 ylnda Kargamfl yaknlarnda malup etmifl ve blgenin tek egemeni olmufltur.
Nabopolassardan sonra tahta kan Nebukadnezzar, Babilde yaptrd grkemli yaplar, seferler ve toplu nfus nakilleri nedeniyle kaynaklarn ne kard krallardan biridir. srail ve Kudste yaptklar Eski Ahitte anlatlmaktadr. Nebukadnezzar, Msrn desteiyle vergi vermeyi reddeden Dou Akdeniz kysndaki
kent devletleri zerine uzun seferlere kmfltr. M 601 ylnda Msr zerine ilerlemifl ancak burada istedii baflary elde edememifltir. M 597 ylnda Babil ordusu bu kez Yahuda Krallna savafl amfl, Kuds kuflatmas sonrasnda on bin kadar Yahudi Babile srgn edilmifltir. Srgn edilenler arasnda Eski Ahitte peygamber olarak ad geen Hezekiel de vardr. Babile boyun emeyen Kuds yaklaflk on yl sonra (M 586 ylnda) yaplan savaflla ele geirilmifl, surlar, tapnaklar
ve saraylar yamalanmfl ve yaklmfltr. Savaflta esir alnan Kdsller yine Babile
srgn edilmifltir. Babil bu dnemde eski dnyann en grkemli kenti haline getirildi. nl Babil kulesi, surlar ve fltar Kaps son fleklini ald.
Yeni Babil Krall, Pers egemenliine kadar elde ettii gc ve snrlar korumay baflarmfltr. Yazl belgeler Babil ordularnn Nebukadnezzardan sonra da
Dou Akdeniz kylar ve ukurova zerine sefer yaptklarn kaydederler. Kral listesindeki son Babil kral Nabonidus din alanndaki uygulamalar ile dikkat ekicidir. Olaslkla annesinin Harranl olmas nedeniyle buradaki Sin Kltne byk
sayg duymaktayd. Kral Nabonidus, Smer ve Akkad dneminden bu yana Babil
evresinde varln koruyan tapnaklarn itibarn ykseltiyor ve buralarda okunan
ilahilerin doru bir biimde retilmesine nem veriyordu. Kralln on yl iin oSIRA SZDE
luna brakp Bat Arabistandaki Taima vahasnda inzivaya ekildii
yolundaki kaytlar onun dindar kifliliine iflaret eder. Kalde Slalesinin ynetiminde Babil yz
yldan ksa zamanda eski dnyann merkezi haline gelmiflti. DBabil
Kulesi, Asma
fi N E L M
Baheleri ve fltar Kaps gibi yaplar sayesinde n yaylmflt. Babilin Asma Baheleri kentin nn aflacak biimde efsanelere konu olmufl ve en kk kalnts
S O R U
bulunmayan bu baheler dnyann yedi harikas arasnda saylmfltr.
Ancak bu
grkemli iktidar merkezi, randa Medlerin yerine Perslerin egemen olmasyla byk bir tehdit atlana girmifltir.
DKKAT
Persler M 539 ylnda yalnzca Babil kentini ve lkesini deil, ayn zamanda
Medlerin egemen olduu Anadoluyu da ele geirdiler. Bylece Mezopotamya kSIRA SZDE
kenli siyasal devletlerin egemenlii son bulmufl, yerini M 334 yllarnda bafllayan
Byk skender seferine kadar ran kkenli Pers egemenliine brakmfltr. Ancak
burada oluflan kkl kltr ve gelenekler, Persler ve arkasndan
gelen Hellenleri
AMALARIMIZ
de derinden etkilemifltir.
N N
Oates, J. (2004). Babil (ev. F. izmeli), Ankara.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
www.evrenselpdf.com
84
zet
N
A M A
N
A M A
Mezopotamyann en gl devletleri olan Yeni

Assur ve Yeni Babil krallklarnn geniflleme ve
byme srecini aklayabilme
Yeni Assur Krall M onuncu yzyldan itibaren batda Akdeniz ky fleridi ve ukurova, kuzeyde Toroslar, douda Zagros dalar, gneyde
de Babil lkesine doru genifllemifltir. M 612
ylnda son baflkent Ninivenin dflflne kadar
Assur ordular bu snrlarn telerine gemifl, douda ran, batda da Yahuda Krall ve Msr bir
sre iflgal edilmifltir. Assur Krall sefer yapt
blgeleri nce vergiye balamfl, arkasndan eyalet haline getirmifltir. Denetimi zor olan blgelerin halk tehcire tabi tutulmufltur.
Yeni Assur Krallnn yklflndan sonra Yeni
Babil Krall M 625-539 yllar arasnda ksa zamanda yukarda snrlar izilen blgenin tek egemeni olmufltur. Bu dnem imparatorluun merkezi Kuzey Mezopotamyadaki Ninive yerine Gney Mezopotamyadaki nl Babil kenti olmufltur. Msr bu dnemde de bask altnda tutulmufl
ancak varln korumay baflarmfltr.
N
A M A
Yeni Babil Krallnn yklflyla nasyadaki

siyasal g merkezlerinin nasl yer deifltirdiini
aklayabilme
lk kent devletlerinin kuruluflundan itibaren Mezopotamyada ynetime gelen hanedanlar, fetih
yoluyla deil, g ederek blgeye yerleflen ve
kkl kltr benimseyen toplumlar iinden
kmfltr. kinci ve birinci binyldaki Assur ile
Babil arasndaki rekabet benzer geleneklere sahip hanedanlarn stnlk mcadelesi biimindedir. lk kez M 539 ylnda randan gelen
Hint-Avrupa kkenli Persler Mezopotamyay iflgal ederek blgeyi yabanc bir g olarak ynetmeye bafllamfltr. M 330 yllarndan itibaren de Makedonya kral skender ve ardllar
blgeyi ele geirmifllerdir. Persler dneminde
ran, skender sonrasnda ise Bat kltr blgeye gelmifl, ancak her iki kltr de buradaki
kkl birikimden etkilenmifltir.
Nfus nakli/ tehcir uygulamalarnn gerekelerini ve boyutlarn deerlendirebilme

Assur ve Babil krallar gl olduklar dnemlerde hemen her yl sefere karlard. Anallarda (yllklar) bu seferlerden dnflte elde edilen ganimetler listelenir, yakalanan ve tutsak olarak merkezi blgeye getirilen kadn ve erkeklerin says
verilmektedir. Yaztlarda yerlerinden alnarak
tehcire tabi tutulan insanlarn nasl deerlendirileceine dair de baz ipular bulunmaktadr. Orduya asker olarak almak, tarlalarda ve inflaatlarda alfltrmak, gvenlii salamak ve yeni eyalet
merkezlerine nfus kazandrmak gibi birok
ama iin tehcire tabi tutulduu anlafllan insanlarn says yz ylda - drt milyona ulaflmfltr. Yeni Babil Krall da bu tehcir srecini
benzer flekilde devam ettirmifltir. Her iki devletin
Dou Akdeniz kylarna, Kuds evresine yaptklar seferlerin Eski Ahitte anlatlmas, insanln belleine yerleflerek bu toplumlarn Batda
tannmasn salamfltr.
www.evrenselpdf.com
85
Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden hangisi, Yeni Assur Krall dneminde Anadoludaki siyasal glerden biri deildir?
a. Hitit mparatorluu
b. Urartu Krall
c. Frig Krall
d. Lidya Krall
e. Kimmerler
6. Ge Hitit krallklarndan hangisi Assur egemenliine

karfl uzun sre direnmifltir?
a. Kargamfl
b. Melid
c. Tabal
d. Kue
e. Samal
2. ukurovann, Yeni Assur yaztlarnda ad ne olarak gemektedir?

a. Tabal
b. Hanigalbat
c. Kue
d. Tarzi
e. Mitanni
7. Yeni Assur krallarndan hangisi Babili yamalayarak, tanr heykellerini kendi baflkentine taflmfltr?
a. Esarhaddon
b. II. Aflurnasirpal
c. III. fialmaneser
d. III. Tiglat-pileser
e. Sanhrib
3. Yukar Dicle blgesindeki Arami kabilesinin baflkenti neresidir?

a. Tuflhan
b. Tidu
c. Sinabu
d. Amedi
e. Bit Bahiyani
8. Assur ordular Msr ilk kez ne zaman yamalamfltr?

a. M 745
b. M 714
c. M 700
d. M 671
e. M 612
4. Urartu Krallnn kurulufl dneminde, Arame ve

Sarduri adl krallar zerine sefer yapan Assur kral
hangisidir?
a. II. Aflurnasirpal
b. III. fialmaneser
c. II. Sargon
d. Sanhrib
e. III. Tiglat-pileser
9. Kudsten byk gruplar tehcire tabi tutan ilk Babil kral hangisidir?
a. Nabopolassar
b. Nebukadnezzar
c. Amel-Marduk
d. Neriglissar
e. Nabonidus
5. Yeni Assur Kralln, III. fialmaneser sonrasnda iine dflt karflk dnemden karan kral kimdir?
a. Aflurbanipal
b. III. Tiglat-pileser
c. II. Sargon
d. Sanhrib
e. II. Aflurnasirpal
10. Babilden sonra Mezopotamyann ynetimi hangi

gcn eline gemifltir?
a. Hitit
b. Hellen
c. Pers
d. Msr
e. Med
www.evrenselpdf.com
86
Okuma Paras
Yeni Assur krallar, tanr adna lkeyi ynetmekteydi.
Bu nedenle hiyerarflinin en tepesindeki kifliydi. Kutsal
kiflilii, tanrlara yakn olmas toplumsal kabul grmesi
asndan nemli bir zellikti. Bu nedenle kabartmalarn ve heykellerin ounda kral ile birlikte Assurun byk tanrlarn sembolize eden figrler de ifllenmifltir.
Assur kral, lkesinin refah iinde yaflamas, kentlerinin
ihtiyalarnn karfllanmas ve yeni yatrmlarn yaplmas gibi nemli btn projelere karar veren kifliydi. Kral
her yl, eyaletlerin, baflkentin, tapnaklarn ihtiyalarn
karfllamak iin sefer yapmak zorundayd. Ordunun baflnda sefere kmak kraln greviydi. Ancak Yeni Assur
dnemi boyunca kral birok seferde bu grevini eyalet
valilerinden birine devretmifl gzkmektedir. Yalnz bu
valiler de kral adna grev yapmakta, seferlerin anlatld yaztlar da baflar kraln adna kaydedilmekteydi.
Seferlere kfl gerekesi afla yukar btn yaztlarda
birbirine benzemekle birlikte, sonu blmnde ele
geirilen ganimetler beklentilerin neler olduunu aklayacak trdedir. Bunlar genellikle gidilen blgenin birikimi ile ilgilidir. Eer dalk bir blgeyse hayvan ve
insan, maden bakmndan zengin ise tonlara ulaflan
miktarda altn, gmfl ve bakr ele geirilir. Sefere giden ordunun bykl, hedef olarak seilen blgenin
zenginlii ve elde edilen baflar bu ganimet listesinin
uzamasna yol amaktadr. Assur kaytlar kendi ordusu
ve dflman birlikleri hakknda da ayrntl tanmlar verir. III. fialmaneserin M 853 ylnda Karkar mevkiinde
Dou Akdeniz blgesinin birleflik ordusuna karfl kazandn syledii zaferde dflman kuvvetlerinin listesi Yukar Dicle blgesindeki tepede bulunan ve
Kurkh Monoliti ad verilen yaztta anlatlmaktadr. Bu
yaztn ierii Dou Akdeniz kysna yakn blgede siyasi olarak ne kan kentler konusunda da nemli bir
veridir:
Onun krali kenti Karkar yaktm, yktm. Yirmi kral
birlik oluflturmufllard: Damascuslu (fiam) Hadad-ezerin
(Adad-Idri) 1200 savafl arabas, 1200 svari ve 20 000
piyade, Hamath kral Irhulenunun 700 savafl arabas,
700 svari ve 10 000 piyade, srail kral Ahabn 2000
savafl arabas, 10000 piyade, Biblostan 500 adam, Msrdan 1000 adam, Irqanatudan 10 savafl arabas, 10000
adam, Arvad (Fenike) kenti kral Matinubaaldan 200
adam, Uflanat lkesinden 200 adam, fiianu kral Adunubaaldan 30 savafl arabas ve X 000 bin adam, Arap Gindibudan 1 000 deve, X 000 adam, Amonlu Bit Ruhubi
kral Baasadan X00 adam. Bana karfl saldrya getiler.
Tanrm Assurun bana verdii kudret ve gl silahlarla onlarla savafltm. Onlar Karkardan Gilzanuya kadar
fethettim. 14000 adamn klcmla kestim...(Grayson
1996: 23)
Assur kralnn, dflmannn gc hakknda bu kadar ayrntl bilgiyi nasl elde ettiini bilemiyoruz. Baz kaytlarda kendi ordusunun yz binin zerine kan rakamlara ulafltndan sz etmektedir. Bunlar abartl olsa da
dnemin savafl gc hakknda bir fikir vermesi bakmndan olduka nemlidir.

1. a
2. c
3. d
4. b
5. b
6. c
7. e
8. d
9. b
10. c
Yantnz yanlfl ise, Yeni Assur Krall blmn yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, Krallktan mparatorlua
blmn yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, Yeni Babil Krall blmn yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, Yeni Babil Krall blmn yeniden gzden geiriniz.
www.evrenselpdf.com
87
Sra Sizde 1
Mezopotamya ad bafllangta Frat ve Dicle nehirlerinin sulad alan tanmlamak iin kullanlmfl olmakla
birlikte zaman ierisinde bu blgede geliflen ortak kltrn yaylm alannn ad olmufltur. Mezopotamya, kuzeyde Toroslar, douda Zagroslar, batda Amanos Dalar, Suriye l ve gneyde de Basra Krfezi tarafndan evrilen alann addr. Zagroslar ve Toroslarn yarm daire biiminde kuflatt kuzey blm Verimli
Hilal olarak adlandrlr. Yeni Assur Krall, kkl Mezopotamya uygarlnn mirasna sahip olmak yannda,
bu isimle anlan corafyann tmn egemenlik altna
almfl bir krallktr.
Brinkman, J. A. (1964), Mesopotamian Chronology of

the Historical Period, Ancient Mesopotamia, Portrait of Dead Civilization, A. L. Oppenheim, Chicago: 335-352.
Gates, C. (2003), Ancient Cities, London.
Grayson, A. K. (1982), Assyria: Ashur-dn II to Ashurnirari V (934-745), Cambridge Ancient History
III/2: 238-281.
Grayson, A. K. (1991). Assyria: Tiglath-pileser III to
Sargon II (744-705 B.C.) Cambridge Ancient History III/2: 71-102.
Grayson, A. K. (1991, 1996). Assyrian Rulers of the
Early First Millennium BC I (1114-859), II (858745), Toronto.
Kirschbaum, E.C. (2004). Asurlular/ Tarih, Toplum,
Kltr, (ev. A. Yarbafl), zmir.
Krolu, K. (1998). tepe I: Yeni Kaz ve Yzey Bulgular Iflnda Diyarbakr/ tepe ve evresinin Yeni Assur Dnemi Tarihi Corafyas, Ankara.
Kuhrt, A. (2007). Eskiada Yakndou I-II (ev. D.
fiendil), stanbul.
Layard, A. H. (1853). The Monuments of Nineveh,
London.
Layard, A. H. (1853b). A Second Series of the Monuments of Nineveh, London.
Sevin, V. (1991). Yeni Assur Sanat I. Mimarlk,
Ankara.
Sra Sizde 2
Yeni Assur Krall M onuncu yzyldan itibaren geniflleme srecinde komflu krallklar zerinde birka aflamal bir politika izlemifltir. Mezopotamya snrlar iindeki
kentler nce vergiye balanmfl, ikinci aflamada bunlar
birer Assur eyaletine dnfltrlmfltr. Toroslar ve Zagroslar gibi dalk blgelerdeki gler ise yaplan byk
seferlerle Assura tabi klnmaya alfllmfl, bu blgenin
doal kaynaklar ve birikimleri yamalanmfltr.
Sra Sizde 3
Babil, Gney Mezopotamyada Smerlerden itibaren
birka bin yldr kutsal kabul edilen blgede yer almaktayd. Mezopotamya corafyasndaki btn toplumlar
dinin ve mitolojinin kayna olan bu blgeyi kutsal kabul etmekteydi. Babilin ayr bir siyasal g olmas kutsal meknlar konusundaki algy deifltirmemekteydi.
Bu nedenle Babildeki tapnaklara zarar verenlerin mutlaka tanrlar tarafndan cezalandrlacana inanlrd.
Bu inan khinler ve rahipler tarafndan canl tutulmaktayd. Yeni Assur krallarndan birka Babile karfl takndklar tavr nedeniyle sorgulanmfl, arkasndan gelenler de kendilerini tanrlara ve topluma kabul ettirebilmek iin tapnaklar ve dier kutsal meknlar onartmfl ve saygnlklarn iade etmifllerdir.
www.evrenselpdf.com
Amalarmz
N
N
N

Mezopotamyann en gl devletleri olan Yeni Assur ve Yeni Babil krallklarnn ynetim biimini aklayabilecek,
Kentleflme, mimari ve sanat alanndaki geliflmeleri deerlendirebilecek,
Yeni Assur ve Babil dnemini renmemizi salayan kaynaklar sralayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Limmu listeleri
Kral listeleri
Mektuplar
Annallar
Lamaflflu
indekiler
Eski Mezopotamya ve
Msr Tarihi
Yeni Assur ve Yeni

Babil Uygarlklar
www.evrenselpdf.com
GRfi: KAYNAKLAR
DEVLET YNETM
KENTLEfiME VE SANAT
Yeni Assur ve Yeni Babil

Uygarlklar
GRfi: KAYNAKLAR
Yeni Assur ve Yeni Babil krallklarnn tarihi, birok farkl kaynaktan gelen bilgilerle yazlr. Bu kaynaklar bafllk altnda toplanabilir: Yazl kaynaklar, arkeolojik kaynaklar ve yabanc kaynaklar.
M birinci binyln ilk yarsn kapsayan bu iki krallk dnemi iin yazl kaynaklar olduka zengindir. zellikle Yeni Assur Krall, resmi kaytlarn tutulmas
konusunda olduka titiz davranmfltr. Baflkentler ve eyalet merkezlerinde bulunan
resmi arflivlerde saysz ivi yazl belge gnmze ulaflmfltr. Baflkentlerde devletin hizmeti iin yazc snfn yetifltiren okullarn bu dnemde de nemli bir kurum
olduu anlafllmaktadr. Birok kentin harabeleri altnda, ivi iflaretlerinin tekrar
tekrar yazld rencilere ait alfltrma tabletleri bulunmufltur. Ayrca Smerler dneminden itibaren geleneksel hale gelmifl olan tapnaklardaki eitim de devam etmektedir. Halkn okuryazar olduu konusunda herhangi bir veri yoktur. eflitli
bor senetleri, mal listeleri, masraflar gibi ticari yazflmalar genellikle kiralanan bir
ktip yardmyla kaytlara geirilmekteydi. Yazclardan bir blmnn serbest alflt, ticarette ihtiya duyulan kaytlar tuttuu anlafllmaktadr.
Yazl Kaynaklar
Yazl kaynaklar genellikle resmi niteliklidir. Devletin ideolojisine uygun bir biimde tutulan kaytlar birka grupta ele alnabilir: Bunlar arasnda Assur annallar, gsterifl yaztlar, mektuplar, limmu listeleri ve synkroniktik kral listeleri (Assur
ve Babil krallar paralel biimde verilir) dnemin tarihi konusundaki en temel
kaynaklardr. Ayrca M sekizinci yzyl sonrasnda yaygnlaflan Arami dokmanlar da bu gruba dhil edilir. Gsterifl yaztlar, sefer yaplan blgelerde, ulafllan
son noktalarda ana kayalar zerine yaplan kabartmalarla birlikte yazlmfltr. Bunlar da Assuru yceltmek amacyla yazdrlmfltr ve yllklardaki abartl ifadeleri
tekrarlarlar.
Yeni Assur Krallnn adafl olan devletlere ait yaztlarda da karfllkl iliflkilere ait deerlendirmelere katk yapacak bilgiler vardr. Ge Hitit ve Urartu yaztlar, dorudan veya dolayl olarak bu srecin anlafllmasna yardm eder. Kutsal kitap Eski Ahit, Dou Akdeniz kylarna sefer yapan Assur krallarnn blgedeki faaliyetleri, M yedinci yzyldan itibaren de Msra ynelen seferleri konu edinen
Msr Hiyeroglifleri bu gruba dhil edilebilir. Yeni Assur Krallnn n Bat dnyasna da ulaflmfltr. nl tarihi Herodot baflta olmak zere birok Greke yazan
www.evrenselpdf.com
90
tarihi ve yazar, mitolojiyle karflk ve abartl da olsa bu krallktan ve kentlerinden

sz ederler.
Yazl belgelerden kral yllklar Assur tarihini renmek, limmu listeleri ise kronolojisini (zaman) belirleyebilmek iin deerlendirilmesi gereklidir.
Kral Yllklar (Annallar)

Yeni Assur dnemi boyunca gl krallarn hemen hepsi, tafl steller zerine ve
tabletlere her yl yaptklar nemli iflleri yazdrmfllardr. Bu yaztlar kraln tahta kt yldan itibaren tutulmakta ve her yl yaplan eylemler, krallmn ikinci ylnda, nc ylnda gibi ifadelerle bafllamaktadr. Yeni Assur dneminin gl
krallarna ait annallar byk oranda gnmze ulaflmfltr. Ancak yukarda belirttiimiz gibi bunlar tek yanldr ve yalnzca baflarlardan sz ederler. Assurun zayflad veya yenildii dnemler annallarda bulunmamaktadr. Bu nedenle Assur yaztlarnda kaydedilmemifl veya atlanmfl dnemlerle, gerileme ve kfl sreleri
byk oranda paralellik gsterir.
Limmu listeleri
Ktphane: Mezopotamyada
ivi yazsnn ortaya
kflndan itibaren kil
tabletlerin topland resmi
veya zel arflivler
oluflmufltur. Aflurbanipaln
arflivi birok bakmdan
baflkalarnn kullanmna
uygun olmayan depolarda
saklanan geleneksel
arflivlerden farkldr. Burada
belgeler ihtiya
duyulduunda
bulunabilmesi amacyla
sistematik bir biimde
dzenlenmifltir. Ayrca din,
mitoloji, astronomi ve tp ile
ilgili birikimi sonraki
kuflaklara aktarmak
amacyla yaplmfl kopyalar
da bu mekna
kazandrlmfltr. Bu haliyle
Aflurbanipaln arflivi
ktphane zelliklerine daha
yakndr.
Yeni Assur dneminde her yl Mart aynn ikinci yarsnda kutlanan Yeni Yl trenleri, o yl iin seilen yksek bir memur tarafndan ynetilir ve o yl, treni yneten bu memurun adyla anlrd. Yaztlarda nemli bir olay anlatlrken filann limmu ylnda diye tarih dfllrd. Bu memurlarn adlar tabletlere arka arkaya yazlarak listeler oluflturulmufltur. Yeni yl trenlerini, tahta ktklar ilk yl krallar ynetir ve bylece krallklarnn bafllangcnda listelere girerlerdi. Yeni Assur dneminde, yaklaflk 250 yllk bir sre iin limmu listeleri eksiksiz denebilecek flekilde gnmze ulaflmfltr. Bu listelere baz nemli olaylar da kaydedilmifltir. Bu
olaylar arasna bir gnefl tutulmas da eklenmifltir. Gkbilimciler, sz konusu gnefl tutulmasnn 15 Haziran 763 ylnda gereklefltiini hesaplamfl ve tm listenin
ait olduu dneme yerlefltirilmesi salanmfltr. Limmularn isimleri alt alta yazlarak oluflturulan kesintisiz listeler, M dokuzuncu yzyln ilk yarsndan yedinci
yzyl sonuna uzanan dnemi kapsar.
Arflivler
Yeni Assur Krallnn baflkentlerinde ve eyalet merkezlerinde, devletin resmi yazflmalarnn korunduu kil tablet arflivleri bulunmaktayd. Bu arflivlerde mektuplar, casus raporlar, ekonomik ve askeri geliflmeleri ieren yazflmalar saklanmfltr.
Ayrca baflkentlerdeki arflivlerde kutsal metinler de korunmaktayd. Yeni Assur
krallarndan Aflurbanipal sanata ve bilime nem vermekte, gemiflle ilgilenmekteydi. Hatta yaztlarda kendisine Smerce ve Akkadca belgeleri anlayabildii, en zor
matematik problemleri zebildii biiminde vgler yaplmfltr. Smer ve Babil
lkesine yapt seferlerden sonra, tapnaklarnda saklanan tabletleri lkesine taflmfl ve yazclarna bunlarn kopyalarn yaptrmfltr. Btn bu tarihsel belgeleri Ninivede byk bir ktphane haline dnfltrd arflivinde sistematik bir biimde dzenletmifl ve saklamfltr. Burada bilim adamlarnn kulland standart listeler, referans kitaplar, iki dilli szlkler, iflaret ve eflanlaml szck listeleri, tbbi tan listeleri, kehanet, dinsel tren ve by zetleri gibi metinler de bulunmaktadr.
Smerlere ait nl Yaratlfl Destan ve Glgamfl Destan gibi edebiyat yaptlar Ninivedeki tabletler sayesinde okunabilmifltir.
www.evrenselpdf.com
91
6. nite - Yeni Assur ve Yeni Babil Uygarlklar
Arkeolojik Veriler
Arkeolojik kazlar sonucu ortaya karlan Assurlulara iliflkin buluntular, bu devletin yapsn, mimarisini, sanatn, toplumun yaflam biimini ve ulafllan refah seviyesi gibi ayrntlar renmemize katk yapar. Assur krallar lkenin merkezi blgesi olan Byk Zap ve Kk Zap rmaklarnn Dicleye karflt blgede drt
baflkent ve birok yerleflim merkezi infla etmifllerdir. Her bir kent belli bir plan anlayflndadr. lkeye adn veren ve M ikinci binyldan itibaren siyasal ve kutsal
merkez olan Assur kentidir. Sonra srasyla Kalhu (Nimrud), Dur-fiarrukin (Horsabad) ve Ninive (Koyuncuk) baflkent olarak dzenlenmifl ve uygarln en sekin
mimari ve sanat yaptlarnn flekillendirildii yerler haline getirilmifltir. Ayrca Balavat (mgur Enlil) ile Kuzey Suriyedeki eyalet merkezleri Guzana, Til Barsib ve Sultantepe gibi flehirlerde yrtlen arafltrmalar bu uygarln rn olan birok veri salamfltr. Yukar Dicle blgesindeki tepe, Ziyarettepe, Giricano gibi merkezlerde de yeni yazl ve arkeolojik kaynaklar gn flna karlmfltr.
Neden Smer ve Akkad adlar unutulmuflken Yeni Assur ve Yeni BabilSIRA
uygarlklarnn
adlaSZDE
r modern toplumlar tarafndan bilinmekteydi?
DEVLET YNETM
D fi N E L M
D fi N E L M
Yeni Assur ve Yeni Babil krallklarnda, Mezopotamyann geleneksel devlet ynetim anlayfl dorultusunda en tepede kral bulunurdu. Kraln Synetici
O R U slaleden
gelmesi nemliydi. Taht zorla, bir taht entrikasyla ele geiren farkl slale mensuplar bile kendilerini yerine getikleri krala balayan yaztlar veya flecereler yazDKKAT
drmfllardr. Kral en byk tanrlarn yeryzndeki temsilcisi, onun adna lkeyi
yneten byk rahip idi. Kraln kutsal kiflilii tanrlara, tapnaklara yapt hizmetSIRA
SZDE deil, Sler erevesinde kabul grrd. Assur lkesinde yalnzca kendi
tanrlar
mer ve Akkad lkesinin tanrlar da sayg grr, onlarn tapnaklarnn kutsallna
inanlrd. Kraln tahta tanrlar tarafndan seilerek oturtulduuna inanlr, ya da yaAMALARIMIZ
ztlarda byle olduu vurgulanrd. Tahta kfl treni de lkenin en byk tanrsnn tapnanda gereklefltirilirdi. Sarayn duvarlarna aslan, sefer yaplan blgelerde ana kayalara yaplan veya tapnaklara sunulan heykellerde kral,
asas ve
K T bafll,
A P
kendisini koruyan tanr sembolleriyle betimlenirdi.
Assur ve Babil krallar yaztlarnda isimlerinin baflnda Byk Kral, Gl
Kral, Yukar Denizden (Akdeniz) Afla Denize (Basra Krfezi)
T E L E VKadar
Z Y O N Olan Blgenin Hkimi, Drt Bir Yann Kral, Evrenin Kral ve Smer - Akkad lkelerinin Kral gibi unvanlar kullanrlard. Kral en byk rahip olmas yannda ordunun komutan, nemli davalara bakan yarg ve kanun koyucu idi.
N T Eeyalet
R N E T merkezleAssur ve Babil uygarlklarnda devlet ynetiminde, baflkent ve
rinde kraln altnda, binlerce ylda geliflerek flekillenmifl kkl bir brokrasi bulunmaktayd. Yeni Assur Krallnda brokrasi Assurdan sonra srasyla baflkent olan
Kalhu, Dur-fiarrukin ve Ninive kentlerinde hizmet etmifltir. Babil ise eski dnyann
en grkemli klt merkezi ve deiflmez baflkenti idi.
Krall ynetim merkezi olan baflkentin sitadeli, yani kraln saray ve ynetim
merkezinin kalbi, brokrasinin tepesindeki grevlilerin bulunduu yer idi. Sarayda, kral ve ailesinin yan sra, ayn aileden st dzey yneticiler ve hadm grevliler yaflard. Ynetimde ok sk bir hiyerarflik dzenin var olduu bilinmektedir.
Kral ile herkes dorudan grflemez, nemli grlen istekler bir grevli araclyla krala iletilirdi. st dzey grevlere ncelikli olarak kral soyundan gelenler atan-
S O R U
DKKAT
N N
www.evrenselpdf.com
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Hadm: Yeni Assur
dneminden Osmanlya
kadar birok Dou
saraynda, kral Nailesinden
TERNET
olmayan erkek grevliler
hadm edilerek, yaplan bir
mdahaleyle erkeklii yok
edilerek alflmaktayd.
Bunlardan nemli bir
blm ocuk yaflta saraya
getirilip burada yetifltirilen
grevlilerdi. Assur
kabartmalarnda hadm
grevliler sakalsz
gsterilirdi. Sakal
Akkadlardan itibaren Sami
kkenli toplumlarda erkeklik
sembol olarak
alglanmaktayd.
92
maktayd. Eyaletlerde nemli aileler ve yerel yneticilerin slalesinden gelenler bu

greve getirilmekteydi. Yeni Assur dneminde sarayda grev yapmfl olan baz hadm (fla refli) memurlar da eyaletlere veya orduda yksek grevlere atanmfltr.
Bunlar duvar resimleri ve kabartmalarda sakalsz olarak gsterilen, erkeklii bir
operasyonla bitirilmifl saray grevlileriydi. Soylarn devam ettirme endiflesi olmad iin, zellikle III. Tiglat-pileser sonrasnda yaplan reformlarla hadm memurlar, haremdeki grevlerinin yan sra, ordu komutanlklarna, hatta eyalet yneticiliine kadar ykseltilmifllerdir. Bunlar turtanu (baflkomutan), rab saki (byk saki), nagir ekalli (saray habercisi), abarakku (gvenlik sorumlusu), bel pihati veya
flaknu (eyalet yneticisi) gibi unvanlar taflrlard.
Mezopotamyann nemli uygarlklarndan Yeni Assur ve Yeni Babil dnemi
yukarda sylediimiz gibi dierleriyle karfllafltrldnda olduka ayrntl olarak
belgelenmifltir. Bunda devletin hizmetinde alflan yazc snfnn byk katks
vardr. Gnmze ulaflan ivi yazl kil tablet arflivleri, ana kayalar veya steller (dikili tafllar) zerindeki uzun yaztlar yannda saray duvarlarn ssleyen birok kabartmada yazclarn varln gsteren resimler vardr. Assur kabartmalarnda kraln yannda, iviyazs ile kil tablete ve olaslkla Aramice alfabe yazs ile papirs
zerine kayt tutan iki yazc grlr. Kamfllardan yaplan papirs, korunmas zor
olduu iin gnmze ok fazla ulaflmamfltr. Yazc snf, brokrasinin ayrcalkl kesimini meydana getirdi.
Eyaletler
Yeni Assur ve Yeni Babil krallklar egemen olduklar blgeleri farkl yntemlerle
merkeze balamaktayd. Baflkent ve evresindeki byk kentlerin imar, buralardaki ynetim binalarnn ve tapnaklarn inflas, tamiri ve masraflar eyaletlerden
gelen vergiler ve sefer sonras elde edilen ganimetlerle karfllanmaktayd. Ayrca
kentlerin ihtiya duyduu yiyecekler iin dzenli tarm ve kesintisiz bir ticaretin
yrtlmesi gerekliydi. Bu nedenle baflkent ve evresinde merkezi ynetimin
planlamas ve kontrol daha belirgin bir biimde grlr.
Tarm veya madencilik bakmndan zengin olan blgelerde kurulan eyalet merkezlerinde merkezden tayin edilen ynetici ve brokratlar dorudan saraya bal
olarak grev yapard. Bunlar blgelerindeki geliflmeleri yazdklar mektuplarla saraya bildirirlerdi. Elde edilen gelirleri ve topladklar vergileri dzenli olarak gndermek asl grevleriydi. rnein tarm ve madencilik bakmndan zengin olan
Yukar Dicle havzasnda, Diyarbakr evresinde Amedi, Tuflhan ve Tidu gibi eyalet merkezleri bu anlayflla infla edilmiflti. Sitadel ve afla flehirden oluflan eyaletlerin boyutlar 30 hektar aflmaktayd. Kuzey Suriye ve Gney Mezopotamyada bulunan nemli kentler ve kent devletlerinde genel yapya fazla mdahale edilmemiflti. Bunlar yaplan seferlerle kralla balanmfl, vergi demesi ve isyan etmemesi kofluluyla bir tr otonom ynetim olarak korunmufltur. Kargamfl, Til Barsip gibi kentler Assur karflt ittifaklara girmedikleri srece geleneksel yapsn korumufltur. Yeni Assur dneminde zaman zaman Assur karflt ittifaklara giren Babile uyguland gibi bu kentler isyan ettiklerinde yaklp yklmfl ve dorudan kralla
balanmfltr.
Bir blgenin dorudan kralla bal eyalet haline getirilmesi buraya merkezdeki brokrasinin kk bir modelinin oluflturulmas anlam taflmaktayd. Assur ve
Babil lkesinin snrlar iinde bu trde ok sayda eyalet oluflturulmufltu. Eyaletlerde temel ihtiyalar iin merkezi planlama erevesinde ifl blm oluflturulmak-
www.evrenselpdf.com
93
ta, atlyeler kurulmakta, tarm potansiyelini artrmak iin nfus nakilleri gereklefltirilmekteydi. Assur Krallnn yeniden dzenledii blgelerin tmnde gnlk
ihtiyalar iin seri retimden kmfl tek tip anak mlek retimi gereklefltirilmekte, ancak ynetici baflkentte olduu gibi lks kaplar kullanmaktayd. Assur ve
Babil krallklar ele geirdii yeni kentlerdeki uzman ve sanatlardan yararlanmakta, bunlardan ihtiya duyduklarn baflkente taflmaktayd.
Ordu
Yeni Assur ve Yeni Babil krallar iin sefere kmak yalnzca yeni topraklar elde etmek veya gvenlii salamak amacyla yaplan bir ifl deildi. mparatorluklarn
merkezlerinde geliflen brokrasi ve ynetici snfn giderleri iin hazineye gelir
salamak, vergilerin dzenli denmesini salayacak g gsterisinde bulunmak,
yeni iflgc elde etmek gibi birok neden sefer gerekeleri arasnda saylabilir. Assur Krallnn merkezinde, ekal maflarti ad verilen kflla sarayda eitim yapan
dzenli bir ordusu vard. Ancak komutan ve ekirdek gten oluflan buradaki birlikler sefere giden ordunun olduka kk bir blmn olufltururdu. Byk ordu genellikle baflkent ve evresinde yaflayan kyllerden meydana gelmiflti. Eyaletler de sefer dneminde orduya askeri birliklerle katlmak zorundaydlar. Ele geirilen lkelerden tehcire tabi tutulan topluluklarn bir blm eitilerek orduya
asker olarak katlrd. Ordudaki asker says kralln gc dorultusunda deiflmekle birlikte baz dnemlerde yz bini aflt kaydedilmifltir. rnein III. fialmaneser Dou Akdeniz ky blgesine yapt sefere yz yirmi bin askerle gitmiflti.
Orduda iki snf bulunmaktayd: Piyade ve svari. Askerlerin ou piyade idi. Svari snf M dokuzuncu yzyldan itibaren oluflmaya bafllamfltr. Ayrca esas vurucu gc oluflturan savafl arabalar nemli oranda temsil edilmekteydi.
Resim 6.1
Kale kaplarn
krmak ve surlarda
gedik amak iin
gelifltirilmifl
tekerlekli ar
silahlar (Handcock
1912).
Orduda kullanlan silahlar geleneksel ok, yay, kalkan, kl ve mzraktan oluflmaktayd. Assurlular savafl arabalar yannda, kale kaplarn krmak, surlarda gedik amak iin tekerlekli kobafl ve benzer ar silahlar gelifltirmifllerdi. Bronz
levhalar ve tafl bloklar zerine ifllenmifl savafl sahnelerinde bu tr silahlar n planda ifllenmifl ve Assurun egemen gcnn snr tanmazl vurgulanmfltr. Yeni Assur kral yllklar ve savafl sahnelerinin ifllendii kabartmalar, ordunun savafltan dnerken ald olaanst saydaki ganimetleri saymaktadr.
Yeni Assur Krallnn snr tanmaz bir g haline gelmesinde gelifltirdii
hangi tr silahSIRA SZDE
larn katks olmufltur? Tartflnz.
D fi N E L M
www.evrenselpdf.com S O R U
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
94
KENTLEfiME VE SANAT
Yeni Assur Krallnn glenmesi, yeni baflkent ve eyalet merkezlerinin inflas,
antsal yaplarn oalmas, daha gsteriflli heykel ve kabartma yapmna zemin hazrlamfl gzkmektedir. Ekonomik ve siyasal alanda elde edilen g, imparatorluun ihtiflamn gsteren birer propaganda arac olarak bu tr yatrmlar hzlandrmfltr. Bu dnemde Assur krallar, baflkent, birok eyalet merkezi, saysz tapnak ve saray infla etmifltir. Btn bu kentler ve imar faaliyetlerinin geliflmifl bir altyap sistemi vardr. Uzak blgelerden ime suyu getirilmifl, bentler ve yollar infla
edilmifltir.
Yeni Assur dneminde infla edilen baflkent ve eyalet merkezlerinin ortak bir
plan anlayfl vardr. Assur kentleri iki blmden oluflur: Sitadel ve afla flehir. Ayrca baflkentlerde bir kflla saray (ekal maraflti) daha vardr. Sitadel, kentin yksek
blmnde yer alrd. evresi ayr bir surla evrilen sitadelde saray, tapnak ve kral
ailesinden yneticiler iin yaplmfl konaklar bulunurdu. Sarayn evresinde botanik bahesi bulunmaktayd. Bu blmde farkl trde hayvanlar da beslenmekteydi. Bu gelenek Dou krallklarnda ok uzun sre benzer biimde devam etmifltir.
Afla flehir, halkn yaflad blmd. Btn kentin evresi ayrca surla evrilmiflti. Surlarn kalnl yirmi metreyi aflmaktayd.
Assur kentleri, olduka bykt. II. Aflurnasirpaln infla ettii Kalhu 360 hektar,
II. Sargonun kurduu Dur-fiarrukin (Horsabad) 300 hektar, son baflkent Ninive
yaklaflk olarak 750 hektar geniflliindeydi. Sennaherib kente seksen kilometre
uzaktan, kanal ve sukemerleriyle su getirtmiflti.
Assur Krallnn M ikinci binyln baflndan beri geleneksel baflkenti olan Assur kenti yerine yeni baflkenti kuran II. Aflurnasirpal alfl trenine lkenin drt
bir yanndan 70 bine yakn kifli davet etmifl ve 10 gn boyunca ziyafetler vermiflti.
Kalhu II. Sargon dnemine kadar yaplan birok inflaatla grkemli hale gelmifl ve
baflkent olarak kullanlmfltr.
Kalhu kenti surlar 7,6 km uzunluundadr. inde II. Aflurnasirpal tarafndan
yaptrlan Kuzeybat Saray ve tapnaklar yer alr. Assur saraylar iki avlu evresine yerlefltirilmifl, kabul salonu, harem ve dier meknlardan oluflmaktayd. Kabul
salonu, propaganda amal yaplan tafl kabartma levhalarla sslenmiflti. Ana girifllere kt ruhlardan korunmak amacyla etkileyici byklkte lamaflflular yerlefltirilmiflti. Kabul salonuna yerlefltirilen kabartmalarda kral, dier kabartmalardan daha belirgin ve n planda ifllenmifltir. Tanr kabartmalar ve kutsal sembollerle birlikte gsterilen kraln en etkileyici kabartmalar savafl ve av sahneleridir. Bu kabartmalar saraya gelen ziyaretilerin grebilecei flekilde dzenlenmiflti.
Yeni Assur Krall dneminde kurulan ikinci baflkent Dur-fiarrukindir. II. Sargon, kendi adn verdii kenti, daha nce yerleflilmemifl bir blgede btn birimleriyle planlayarak infla etmifltir. Kenti evreleyen surlarn kalnl yirmi drt metre, uzunluu ise yedi km kadardr. Sitadelde kendisi iin infla ettirdii sarayn
200den ok odas vardr. Sarayn kaplarna lamaflflular, duvarlarnda da kabartmalar yerlefltirilmifltir. lkenin drtbir yanndan getirilen zanaatkr ve on binlerce iflinin alflt kentin inflas yaklaflk on ylda tamamlanmfltr. II. Sargonun son yllarnda tamamlanan kent, kraln lmnden sonra terk edilmifltir. Sargon, baflkent
dflnda, eyaletlerden Harran, Til Barsip, Kargamfl ve Malatyada da baz ynetim
binalar yaptrmfltr.
www.evrenselpdf.com
95
Resim 6.2
II. Sargonun
kurduu
Dur-fiarrukin
kentinin sitadeli
(Loud-Altman
1938).
II. Sargonun lmnden sonra tahta geen Sanhrib Niniveyi (Koyuncuk) baflkent olarak yeni bafltan infla etmifltir. Sennaherib Kalde, Arami, Manna, Kue, Filistin ve Tyreden tehcire tabi tuttuu halklarn iflgcnden yararland. Yeni baflkentin evresi on km uzunluunda surlarla evrildi. Yeni sarayn girifli de Kuzey Suriyedeki Ge Hitit saraylarnn modeli rnek alnarak Bit Hilani tipinde stunlarla sslendi. Kaplar, Amanos Dalarndan getirilen sedir aalarndan yaptrld. fiehirde kflla saray (ekal maflarti) ve botanik bahesinin yan sra su gereksinimini
karfllamak iin sukemerleri ve uzun kanallar infla ettirdi. Yeni Assur dneminin
sonlarndaki en gl krallardan biri olan Aflurbanipal da Ninivede byk infla
projeleri gereklefltirdi. Sitadeldeki Kuzey Saraynn duvarlar yaflam boyunca
yapt nemli savafllar anlatan tafl kabartmalar ve av sahneleriyle bezenmiflti.
Mezopotamyann en grkemli kentlerinden biri ve bu blgede geliflen uygarlklarn son baflkenti Babil idi. Babil, Yeni Assur Krallnn yklflndan sonra yz
yla yakn bir dnem tek baflkent olarak hizmet etmifltir. Babil M ikinci binyln
ilk yarsnda nl kanun yapc Hammurabinin slalesine de baflkentlik yapmflt. Gnmze ulaflan antsal kalntlarn ou Yeni Babil dneminin gl krallar Nabopolassar ve Nebukadnezzar dnemine aittir. Babilin boyutlar 850 hektar
kadard. Blgenin en byk yerleflmeleri arasndaki kentte yaklaflk seksen bin
kiflinin yaflad varsaylmaktadr. Kentin evresi iki sra halinde surlarla evrilmiflti. Savunmay glendirmek amacyla surlarn dflna bir de hendek kazlmflt. Frat nehri kentin ortasndan gemekteydi. Nehrin dou yakasnda, kuzeyden gneye doru srasyla Nebukadnezzarn saraylar, Babil Kulesi olarak adlandrlan
ziggurat ve Marduk Tapna Esagila gibi nemli yaplar sralanmflt. Orijinal yksekliinin doksan metre kadar olduu hesaplanan zigguratn gnmze yalnzca
kalntlar ulaflmfltr. Yazl kaynaklarda Babilde bin kadar da tapnak olduu
kaydedilmektedir.
Kentteki saraylar, Assur saraylarndan daha byk ve renkliydiler. Kentin gneyindeki saray befl byk avlu evresinde toplanmfl meknlardan oluflmaktayd.
Taht odas, olaanst boyutlarda yaplmfl; duvarlar eflitli bitki ve hayvan motifleri ve geometrik desenlerle bezeli srl tulalarla kaplanmflt.
www.evrenselpdf.com
96
Babil kentinin en grkemli blm, adn aflk ve savafl tanrasndan alan fltar
Kaps idi. Kap ve evresindeki surlar srl tulalardan aslan, ejder, boa ve rozet
bezemeleriyle sslyd. Bunlarn byk blm arkeolog Koldewey ve ekibi tarafndan Almanyadaki Berlin Mzesine taflnmfl ve orada yeniden dzenlenmifltir. Bir blm de stanbul Arkeoloji Mzesinde sergilenmektedir. Babilin mitolojik yklere konu olan Asma Baheleri ise gnmze ulaflmamfltr.
Sanat
Yeni Assur Krall dneminde sanatn ulaflt seviyeyi gsteren en nemli eserler,
saray duvarlarn ssleyen kabartmalardr. Baflkent Kalhu, Dur-fiarrukin ve Ninivedeki saraylar iin dnemin sanatlar tarafndan yaplan bu kabartmalardaki figrler, yukarda sylediimiz gibi devletin gcn ve kraln baflarlarn lmszlefltirmek amacyla dzenlenmiflti. Mezopotamya uygarlklarnn keflfedilmeye baflland on dokuzuncu yzylda zellikle Londra/British Mzesi ve Paris/Louvre Mzesi adna Kuzey Irakta kazlar yapan Batl uzmanlar bu saraylardaki eserlerin ounu lkelerine gtrmfllerdir. Halen Assur sanatnn bu en gzde eserleri sz konusu mzelerde sergilenmektedir. Babilin sanat eserinin en grkemlileri, yukarda szn ettiimiz nl fltar Kaps kabartmalaryla birlikte Almanyaya gtrlmfltr.
Yeni Assur dneminde kabartmalar sarayn ve tapnaklarn grlebilen blmlerine yerlefltirilmekteydi. Resmi devlet ifllerinin yapld kraln kabul salonunda
en grkemli kabartmalar bulunmaktayd. Kabartma yapma anlayfl, Ge Hitit kent
devletlerinde yaygn bir gelenekti. Hemen hemen btn kentlerin antsal girifl kaplarnn evresinde bu tr kabartmalarla ssl ortostat ad verilen tafllar bulunurdu. Yeni Assur Krallnda kabartmalarn mimarinin bir paras olarak uygulanmas Ge Hitit etkisiyle yaygnlaflmfltr.
Yeni Assur dneminde tafl bloklar zerine ifllenen sahneler, seferlerden, sefer
sonras yaplan kutlamalardan, dini trenlerden ve av sahnelerinden seilmifltir.
Btn bu sahnelerde kral kusursuz bir biimde yceltilmifl olarak gsterilmifltir.
Sahnelerin ayrntlar, figrleri tanmlayan zellikler ve verilmek istenen mesaj byk bir hassasiyetle belirlenmifl, benzer kabartmalarda benzer biimde uygulanmfltr. Bu durum Yeni Assur dneminde sanatlarn belli kurallar rendikleri bir
okulda yetifltiklerini gstermektedir. Bu okullarda eitilen yetenekli sanatlarn sarayda grev yapt anlafllmaktadr.
Sahneler sarayn duvarlarna yerlefltirilen iki metre kadar ykseklikteki yass tafl
levhalar zerine ifllenmifltir. Av, savafl veya kutlama sahneleri birbirini izleyen birok tafl boyunca devam etmektedir. Baz sahnelerin yukardan aflaya doru yatay hatlar arasna da ifllendii grlr. Kral, baflnda sivri ulu bafll ve elinde asas, zerindeki giysisi ve bunun gibi birok ayrnt ile kolayca fark edilecek biimde ifllenmifltir. Yukarda belirttiimiz gibi Yeni Assur dneminde bir olayn yks, arka arkaya film fleridi gibi tafl levhalara ifllenmeye bafllanmfltr. zellikle M
yedinci yzylda yaplan savafllardan ayrntlar olduka canl bir biimde resmedilmifltir. Bu ykc anlatm imparatorluun sonlarnda daha karmaflk bir biimde
savafl sahnelerine de uyarlanmfltr. Aflurbanipal dneminde Elam kralna karfl kazanlan savafl, kraln ldrlfl ve baflnn kesilerek Niniveye getiriliflini anlatan
sahneler bu deerlendirmeye rnek verilebilir.
Yeni Assur sanatnn zgn ve bu dnemin zelliklerini yanstan yanlar yannda geleneksel yanlar da bulunmaktadr. fllenilen baz sahnelerdeki betimlemeler Smer dneminden bu yana yinelenen elerdir. rnein iki tekerlekli savafl arabas ve altndaki l dflman askerini gsteren sahneler, Smer dnemine
www.evrenselpdf.com
97
ait nl Ur Standard zerindeki slubuyla Yeni Assur dnemine kadar tekrar tekrar yaplmfltr.
Kralln genifllemesi ve bir imparatorluk haline dnflmeye bafllamasna paralel olarak bu sanat dalnda da yenilikler yaplmfltr. Aslan, boa, yabani at, geyik
ve ceylan gibi hayvanlarn avland sahnelerde kahraman yine, byk avc kraldr. Aflurbanipal dnemi kabartmalarnda gsterildii gibi, bazen sarayn botanik
bahesinde beslenen aslanlar, halkn huzurunda yaplan kontroll bir av flenliinde kafesten braklmakta, kral da bu aslanlar avlamaktayd.
Yeni Assur dneminde heykeller genellikle tapnaklara armaan olarak yaplmaktayd. Az sayda heykel gnmze ulaflmfltr. British Mzesindeki II. Aflurnasirpal ve stanbul Eski fiark Eserleri Mzesindeki olu III. fialmanesere ait olan iki
heykel sekin rnekler arasndadr.
Lamaflflular, Yeni Assur sanatnn arlklar krk tona ulaflan antsal ve sekin
rneklerdir. Bunlar, insan bafll, hayvan gvdeli ve kanatl olarak yaplan ve kt
ruhlardan saray korumak iin sarayn girifline konulan heykellerdi. Assur krallar,
tek para tafltan yaplan bu tr heykellerin, tafl ocandan baflkente getiriliflini konu alan kabartmalar da yaptrmfllardr. Bu kabartmalardan anlaflld kadaryla kabaca ifllenmifl olan lamaflflu bir kzan zerine yerlefltirilmekte, yzlerce kifli, urganlar yardmyla ekerek lamaflfluyu taflmaktayd. Kral da bu tr byk projelere
efllik etmekteydi.
Resim 6.3
Tam ifllenmemifl bir
lamaflflunun kzak
zerinde
taflnmasn
gsteren kabartma
(Layard 1853b).
Tafl zerine ifllenen kabartmalardaki figrler gerek renklerine boyanmflt. Baz saraylarn duvarlarna dorudan boya ile kraln eylemlerini anlatan sahneler de
izilmifltir. III. Tiglat-pileserin Til Barsip saraynda bu uygulamann ksmen salam
bir rnei gnmze ulaflmfltr.
Yeni Assur dneminde, baflarlarn hikyeci anlatm tafl kabartmalar yannda
bronz levhalar zerine de uygulanmfltr. III. fialmaneser dnemine ait Balawat kap kabartmalar bunun en iyi korunmufl rneidir. Gnmzde British Mzesinde
olan bu levhalar, ykseklii 7 m kadar olan ahflaptan ift kanatl bir kap zerine
yaplmfltr. Bu levhalar zerinde, fialmaneserin ilk 10 ylnn nemli olaylar ykc bir slupta anlatlmfltr. Sahnelerin zerine iviyazl notlar da eklenerek sefer-
www.evrenselpdf.com
98
ler vurgulanmfltr. Burada ifllenen sahneler arasnda, ordunun Dou Anadolunun

dalk blgesine ilerleyifli ve kraln Diclenin kaynana ulaflarak burada kendi kabartmasn yaptrfl da yer alr.
Yeni Assur dneminde sarayn ve tapnaklarn dflnda, kentlerin meydanna dikilen steller zerinde ve sefer yaplan blgelerde ana kayalara ifllenen kabartmalar
da yaplmfltr. Bu kabartmalarda Assur yceltilirken dflman lkelerin yneticileri
aflalanmfltr. rnein III. fialmaneserin yaptrd Siyah Obelisk denen drt yz ifllenmifl tafl antta srail kral Jehu III. fialmaneserin ayaklarna kapanrken gsterilmektedir. Benzer bir flekilde Esarhaddon Zincirlide (Samal) diktirdii stelde
Fenike kraln ve Msr yneticisini benzer bir anlayflla ayaklarnn dibinde, olduka kk ve dudaklarna halka taklmfl biimde resmettirmifltir.
Assur sanat, burada bir blmn zetlediimiz antsal boyutlardaki tafl eserlerin yan sra, Suriye ve Filistin blgesinin etkisiyle fildifli ve cam; geleneksel Mezopotamya sanatnn devam olarak da damga ve silindir mhrclk konusunda
da son derece parlak rnler vermifltir.
Yeni Babil sanat, birok bakmdan geleneksel Mezopotamya sanatnn devam
olmakla birlikte kendine has zellikleri daha belirgindir. zellikle fltar Kaps ve
saraylarn duvarlarna uygulanan renkli kabartmalar Babil sanatn yanstan zelliktedir. Tanr ve tanralarn kutsal hayvanlarnn ifllendii bu kabartmalar olduka
zor bir teknolojinin rnyd. Bir btnn paralar olarak retilen her bir kerpi
kabartma, kompozisyonu oluflturmak zere renklendirilerek pifliriliyor, srla kaplanyor ve tula haline getiriliyordu. Bunlar da panolar iinde yerine yerlefltirilerek
tanra fltarn aslan, tanr Adadn boas, Mardukun ejderhas yaplyordu.
Resim 6.4
Babil kentinin
fltar Kaps ve
temsili bir tren
(Unger 1931).
www.evrenselpdf.com
Din
Mezopotamya toplumlarnn Smerlerden itibaren oluflmaya bafllayan ortak hafzalarnda din olduka nemli bir yere sahipti. Bu ortak bellek, birka binyl boyunca anlatlan mitolojik ykler, ilahiler ve kasidelerle beslenmiflti. Mezopotamya devletlerinden her birinin ayr bafltanrs olmakla birlikte toplum ve devlet Smer, Akkad ve Babilin nemli tanrlarna sayg gsterirdi. Kral, tanrlarn saygnln korumak ve yceltmekle grevliydi. Tapnaklar onartmak ve yeni tapnaklar
infla etmek de onun sorumluluundayd. Bu meknlara atanan grevliler ve hizmetliler onun himayesi altndayd. Tapnaklara zengin hediyeler sunmak ve belirli dnemlerde kurban kesmek, toplumsal saygnlk asndan yerine getirilmesi zorunlu grevlerdi.
Assur lkesinin bafltanrs Assur idi. Dier tanrlar arasnda savafl tanrs Ninurta, aflk tanras fltar, gnefl ve adalet tanrs fiamafl, ay tanrs Sin ve frtna tanrs
Adad byk sayg grmekteydi. Bunlar iin yaplan tapnaklar kentlerdeki nemli
yaplar arasnda idi. Bunlarn dflnda da adna dualar okunan, adaklarda bulunulan pek ok tanr, tanra ve kutsal varla inanlrd.
Mezopotamya toplumu kehanetlere de inanmaktayd. Tapnak grevlileri ve
khinlerin gelecek hakknda syledikleri nemsenmekteydi. Tanrlarn eflitli yollarla gelecek hakknda mesaj gnderdii ve khinlerin bu mesajlar okuduu varsaylrd. Khinler bunu kurban edilen hayvanlarn i organlarna, cierlerine ve
yldzlarn hareketlerine bakarak yaparlard. Gelecekte meydana gelecek ktlklerden ve yaplmfl bylerden korunmak iin eflitli yntemler uygulanrd. Assur
krallar zaman zaman khinlere danflarak gelecekleriyle ilgili kehanetler isterlerdi.
Eer bafllarna bir ktlk geleceine iliflkin iflaretler alrlarsa bundan korunmak
iin tahta bir sreliine vekil kral oturtulur ve ktln onu etkilemesi beklenirdi. Assur krallarndan Esarhaddon dneminde en az alt, Aflurbanipal zamannda ise iki kez krallk tahtna bu gerekeyle sahte bir kral (vekil kral) getirilmifltir.
Babil, Smer lkesine daha yakn olmas nedeniyle yalnzca bu kentte yaflayanlar tarafndan deil btn Mezopotamyallar tarafndan kutsal kabul edilen meknlara sahipti. Kentte bin kadar tapnan varlna iliflkin kaytlar kutsalln gstergesi olarak kabul edilir. Babilin bafltanrs Marduk idi. Smerlerin birok tanrsnn
nemli zellii bu tanrnn ad altnda birlefltirilmiflti. Kentteki nemli btn trenlerde kral, bafltanr Marduk heykeline hediyeler sunar ve onunla birlikte tren alayna katlrd.
Babilin en nl bayram kutlamalarndan biri Mart aynn ikinci yarsnda bafllayan yeni yln gelifli dolaysyla yaplrd. Gnmzdeki Nevruzun atas olabilecek bu bayram Babilde on bir gn boyunca kutlanrd. Bafltanr Marduku simgeleyen heykel alnarak kral ve dier btn devlet erkn fltar Kapsndan geit yoluna girer ve bu tren iin infla edilmifl Akitu Tapnana giderlerdi. Kral, tapnaa byk armaanlar sunard. Dindar kral Nabonidusun bir tren srasnda yaklaflk yz elli kg altn ve ton kadar da gmfl verdii kaydedilmifltir. Bu kutlamalara evre kentlerden ve devletlerden davetliler de katlrd.
Babildeki tapnaklarda yazclar, binlerce yldan beri Mezopotamya toplumlarnn bildii dini ve edebi metinleri renir ve kopyalarn yaparlard. Tapnaklarda
kehanet ve bilicilik de okutulurdu. Babil bu balamda Eski Mezopotamyann danfllan byk khinlerine sahip merkezlerin baflnda gelmekteydi. Assurda olduu gibi khinler krallarn vazgeilmez danflmanlar konumundaydlar. Seferlere
kmadan mutlaka khinlere danfllr ve onlardan alnan mesajlara gre hareket
www.evrenselpdf.com
99
100
edilirdi. Babil ve evresindeki birok kentte yldzlarn hareketlerine duyulan ilginin temel nedeni gelecekle ilgili kehanette bulunabilmekti.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Mezopotamyada
Yeni Assur ve Yeni Babil uygarlklarnda bir sanat okulunun gelifliminde
SIRA SZDE
sanatnn bamsz eser yapabilmesinin ne kadar katks vardr tartflnz.
D fi N E L M
Mezopotamyada
Siyasal Deiflim - Kltrel Devamllk
Daha nceden belirttiimiz gibi Mezopotamyada kurulan hemen hemen btn

O R U
devletler, buS corafyaya
g ederek yerleflmifl, buradaki geleneksel yapy tanmfl
ve bir flekilde Mezopotamyal olmufl toplumlar tarafndan kurulmufltu. Mezopotamya btnD olarak
K K A T yabanc bir siyasal gcn egemenliine girmemifltir. Bu nedenle M drdnc binylda geliflen kentler ve tapnaklar baflta olmak zere kkl kurumlar binlerce ylda yeni kurulanlarla birlikte geliflerek birikimlerini sonraki
SIRA SZDE
dnemlere aktarmfllardr. Bu yerleflik kltr sayesinde ivi yazs gelenei bin
yla yakn bir sre devam etmifltir. Smerce dualar, bu uygarln ortadan kalkmasndan binlerce
yl sonra da ayn dilde tekrarlanmfltr.
AMALARIMIZ
Yeni Babil Krall en gl olduu dnemde Persler tarafndan tarih sahnesinden kaldrlnca Mezopotamya ilk kez btnyle yabanc bir gcn egemenlii alK Dengeleri
T A P
tna girmifltir.
deifltiren geliflmeler, Medler gibi Hint-Avrupa kkenli bir
toplum olan Perslerin glenerek randa iktidar ele geirmesiyle bafllamfltr. Perslerin ilk byk kral Kyros (550-530) Med sarayn ve ynetimini devraldktan sonT E L E Vilerlemifltir.
ZYON
ra Anadoluya
Persler, M 547 ylnda Lidya kral Kroisosu yenerek
baflkenti Sardeisi tahrip etmifl ve Anadolunun byk blmne egemen olmufltur. Bundan sonraki srete Pers - Yunan savafllar bafllamfl ve olduka uzun sre
devam etmifltir.
bu dnemde Anadoludan aldklar vergilerle randaki bafl N T E RPersler
NET
kentlerini grkemli birer kente dnfltrmfllerdir. Bilinen dnyann egemeni olma iddiasndaki Persler M 539 ylnda Babili, II. Kambyses (529-522) dneminde de Msr ele geirmifllerdir. nasyada yeni bir sre bafllamfltr.
Persler, dflardan gelen bir g olmakla birlikte, ok uzak olmadklar iin blgeyi tanmaktaydlar. Mezopotamya ve evresindeki kkl tapnaklara ve klt merkezlerine sayg gsterdiler. Tapnaklardaki okullarda iviyazs kullanlmas bu dnemde de devam etmifltir. Ancak alfabe yazsnn daha kolay olmas nedeniyle
Aramice yaygnlaflarak ortak dil haline dnflmfltr. Aramicenin Sami kkenli olmas, Mezopotamya toplumlar arasndaki kltrel iliflkilerin devam etmesine ve
geleneklerin aktarlmasna katkda bulunmufltur.
Eski Mezopotamya, insanolunun uygarlaflma srecindeki en nemli admlarn
atld, krlma srelerinin yafland bir blgedir. Buzul ann arkasndan Neolitik dnemde tarm, hayvanclk, yerleflik yaflam, anak mlek retimi, tapnak
inflas gibi ilk admlar Kuzey Mezopotamya ve Dou Akdeniz kylarnda atlmfltr.
Bu admlar milyonlarca yl doann sunduklaryla yetinen insann retim aflamasna geiflini salamfltr. Yerleflik yaflamn bafllamas insann kazanmlarn ve tecrbelerini sonraki nesillere aktarmasn kolaylafltrmfl ve geliflmesini hzlandrmfltr.
kinci nemli krlma sreci Uruk Dneminde gerekleflmifltir. Bu dnemde
Gney Mezopotamyada kentleflme ile birlikte sulu tarm, teknoloji, mimari, sanat
ve uluslar aras ticaret geliflmifl, en nemlisi de yaz ortaya kmfltr. Bu adm tarihi sreci bafllatan nemli bir dnm noktas olmufltur.
N N
www.evrenselpdf.com
nc deiflim ve dnflm sreci olarak deerlendirebileceimiz Demir anda tek tanrl bir dinin Dou Akdeniz kylarnda ortaya kfl, uzun srede etkilerini gsterecek yeni bir bafllangtr. Msr ve Mezopotamya uygarlklaryla yakn iliflkisi olan bir blgede ortaya kan bu yeni dinin baz mesajlarnn Smerlerden beri ortak belleklerde var olan Yaradlfl ve Tufan gibi anlatlarla verilmifl
olmas kkl kltrn arl olarak alglanabilir. Demir anda ortaya kan birok toplum gnmze kadar varln korumufl ve siyasal geliflmelerde nemli rol
oynamfltr. Mezopotamya kltr gnmzde de Ortadou toplumlar arasnda
bir flekilde varln korumaktadr. Hammurabi yasalarndaki ksasa ksas yaklaflm, Orta Assur yasalarndaki kadnn rtnmesi ve erkeklerden saknmas uyarlar bu konuda rnek olarak verilebilir.
www.evrenselpdf.com
101
102
zet
N
A M A
N
A M A
Mezopotamyann en gl devletleri olan Yeni

Assur ve Yeni Babil krallklarnn ynetim biimini aklayabilme
Yeni Assur ve Yeni Babil krallklarnda, Mezopotamyann geleneksel devlet ynetim anlayfl
dorultusunda en tepede kral bulunurdu. Kraln
ynetici slaleden gelmesi nemliydi. Taht zorla, bir taht entrikasyla ele geiren farkl slale
mensuplar bile kendilerini yerine getikleri krala balayan yaztlar veya flecereler yazdrmfllardr. Assur ve Babil krallar yaztlarnda isimlerinin baflnda Byk Kral, Gl Kral, Yukar
Denizden (Akdeniz) Afla Denize (Basra Krfezi) Kadar Olan Blgenin Hkimi, Drt Bir Yann Kral ve Evrenin Kral, Smer ve Akkad
lkelerinin Kral gibi unvanlar kullanrlard. Assur ve Babil uygarlklarnda devlet ynetiminde,
baflkent ve eyalet merkezlerinde kraln altnda,
binlerce ylda geliflerek flekillenmifl kkl bir brokrasi bulunmaktadr. Krall ynetim merkezi
olan baflkentin sitadeli, yani kraln saray ve ynetim merkezinin kalbi, brokrasinin tepesindeki grevlilerin bulunduu yer idi. Sarayda, kral
ve ailesinin yan sra, ayn aileden st dzey yneticiler ve hadm grevliler yaflard. st dzey
grevlere ncelikli olarak kral soyundan gelenler atanmaktayd. Eyaletlerde nemli ailelerin bireyleri ve yerel yneticilerin slalesinden gelenler bu greve getirilmekteydi.
Kentleflme, mimari ve sanat alanndaki geliflmeleri deerlendirebilme
Yeni Assur Krall, M 1000 ile 612 yllar arasndaki yaklaflk drt yz yllk egemenlik srecinde baflkent, birok eyalet merkezi, saysz
tapnak ve saray infla etmifltir. Btn bu kentler
ve imar faaliyetlerinin geliflmifl bir altyap sistemi
vardr. Assur kentleri iki blmden oluflur: Sitadel ve afla flehir. Ayr bir surla korunan sitadelde saray, tapnak ve kral ailesinden yneticiler
iin yaplmfl konaklar bulunurdu. Sarayn evresinde botanik bahesi bulunmaktayd. Bu blmde farkl trde hayvanlar da beslenmekteydi.
Afla flehir, halkn yaflad blmd. Assur kentleri olduka bykt. II. Aflurnasirpaln infla ettii Kalhu 360 hektar, II. Sargonun kurduu Dur-
fiarrukin (Horsabad) 300 hektar, son baflkent Ninive yaklaflk olarak 750 hektar geniflliindeydi.
Mezopotamyann en grkemli kentlerinden biri
ve bu blgede geliflen uygarlklarn son baflkenti Babil 850 hektar kadard. Blgenin en byk
yerleflmeleri arasndaki kentte yaklaflk seksen
bin kiflinin yaflad varsaylmaktadr.
Yeni Assur Krall dneminde sanatn ulaflt
seviyeyi gsteren en nemli eserler, saray duvarlarn ssleyen kabartmalardr. Baflkent Kalhu,
Dur-fiarrukin ve Ninivedeki saraylar iin dnemin sanatlar tarafndan yaplan bu kabartmalardaki figrler, devletin gcn ve kraln baflarlarn lmszlefltirmek amacyla dzenlenmiflti.
Yeni Assur dneminde sanatlar okullarda yetifltirilmekteydiler.
Lamaflflular, Yeni Assur sanatnn arlklar krk
tona ulaflan antsal ve sekin rneklerdir. Bunlar,
insan bafll, hayvan gvdeli ve kanatl olarak yaplan ve kt ruhlardan saray korumak iin sarayn girifline konulan heykellerdi. Tafl zerine
ifllenen kabartmalardaki figrler gerek renklerine boyanmflt. Yeni Assur dneminde, baflarlarn hikyeci anlatm tafl kabartmalar yannda
bronz levhalar zerine de uygulanmfltr. III. fialmaneser dnemine ait Balawat kap kabartmalar bunun en iyi korunmufl rneidir. Assur sanat tafl ve bronz eserlerin yan sra, Suriye ve Filistin blgesinin etkisiyle fildifli ve cam; geleneksel
Mezopotamya sanatnn devam olarak da damga ve silindir mhrclk konusunda da son derece parlak rnler vermifltir. Yeni Babil sanat,
birok bakmdan geleneksel Mezopotamya sanatnn devam olmakla birlikte kendine has zellikleri daha belirgindir. zellikle fltar Kaps ve
saraylarn duvarlarna uygulanan renkli kabartmalar Babil sanatn yanstan zelliktedir. Tanr
ve tanralarn kutsal hayvanlarnn ifllendii bu
kabartmalar olduka zor bir teknolojinin rnyd. Bir btnn paralar olarak retilen her bir
kerpi, kompozisyonu oluflturmak zere flekillendirildikten sonra boyanyor, srla kaplanyor,
pifliriliyor ve tula haline getiriliyordu. Bunlar da
panolar iinde yerine yerlefltirilerek tanra fltarn aslan, tanr Adadn boas, Mardukun ejderhas yaplyordu.
www.evrenselpdf.com
N
A M A
Yeni Assur ve Babil dnemini renmemizi salayan kaynaklar sralayabilme

Yeni Assur ve Yeni Babil krallklarnn tarihi, birok farkl kaynaktan gelen bilgilerle yazlr. Bu
kaynaklar bafllk altnda toplanabilir: Yazl
kaynaklar, arkeolojik kaynaklar ve yabanc kaynaklar. M birinci binyln ilk yarsn kapsayan
bu iki krallk dnemi iin yazl kaynaklar olduka zengindir. zellikle Yeni Assur Krall, resmi
kaytlarn tutulmas konusunda olduka titiz davranmfltr. Baflkentler ve eyalet merkezlerinde bulunan resmi arflivlerde saysz ivi yazl belge
gnmze ulaflmfltr. Baflkentlerde devletin hizmeti iin yazc snfn yetifltiren okullarn bu dnemde de nemli bir kurum olduu anlafllmaktadr. Yazl kaynaklar, annallar, mektuplar, kral
listeleri gibi birok grupta toplanabilecek ierie
sahiptir. Arkeolojik kaynaklar btn Assur ve Babil kentlerinde arkeolojik kazlarla ortaya karlan bu dneme ait mimari, sanat, gnlk yaflam,
savafl, din gibi alanlarda yaplmfl veya retilmifl
eflyalardr. Yabanc kaynaklar, Yeni Assur Krallnn adafl olan Ge Hitit kent devletleri, Urartu, Babil, Msr ve daha sonraki dneme ait olan
Antik Yunan yazl belgelerinden oluflur.
www.evrenselpdf.com
103
104
Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden hangisi Yeni Assur Krallnn kronolojisi konusunda bilgi veren yazl kaynaklardr?
a. Annallar
b. Limmu listeleri
c. Mektuplar
d. Gsterifl yazltar
e. Hiyeroglif yaztlar
6. Yazl belgelere gre Yeni Assur ordusunda en ok

ka asker bulunurdu?
a. 50 000
b. 70 000
c. 100 000
d. 120 000
e. 150 000
2. Afladakilerden hangisi Yeni Assur ve Yeni Babil

krallklar hakknda bilgi veren yabanc kaynaklardan
biri deildir?
a. Urartu yaztlar
b. Ge Hitit yaztlar
c. Msr yaztlar
d. Eski Ahit
e. Lidya yaztlar
7. fltar Kaps hangi kentte bulunmaktayd?

a. Babil
b. Assur
c. Tuflhan
d. Karkamfl
e. Ninive
3. Kral Aflurbanipaln ktphanesi hangi kentte bulunmufltur?

a. Assur
b. Babil
c. Dur-fiarrukin
d. Ninive
e. Kalhu
4. Yeni Assur dneminde kurulun ilk baflkent hangisidir?
a. Kalhu
b. Assur
c. Ninive
d. Babil
e. Dur-fiarrukin
5. Yeni Assur ve Babil krallklarnda kraln ynetme
yetkisini kimden aldna inanlrd?
a. Halktan
b. Kanunlardan
c. Tanrdan
d. Ordudan
e. Babasndan
8. Saraylarn kaplarna kt ruhlardan korunmak iin

yerlefltirilen bafl insan, gvdesi hayvan biiminde kanatl heykellere ne ad verilmektedir?
a. Stel
b. Kabartma
c. Lamaflflu
d. Ziggurat
e. Fresko
9. Babilin en byk tanrs hangisidir?
a. fltar
b. Adad
c. Sin
d. Marduk
e. fiamafl
10. Yeni yln bafllangc hangi ayda kutlanan trenlerle
ilan edilirdi?
a. Ocak
b. fiubat
c. Mart
d. Nisan
e. Mays
www.evrenselpdf.com
105

1. b
2. e
3. d
4. a
5. c
6. d
7. a
8. c
9. d
10. c
Yantnz yanlflsa Yeni Assur ve Babil Tarihinin

Kaynaklar blmn yeniden gzden
geiriniz.
Yantnz yanlflsa Yeni Assur ve Babil Tarihinin
Kaynaklar blmn yeniden gzden
geiriniz.
Yantnz yanlflsa Arflivler blmn yeniden
gzden geiriniz.
Yantnz yanlflsa Kentleflme ve Sanat
Yantnz yanlflsa Devlet Ynetimi blmn
yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlflsa Ordu blmn yeniden
gzden geiriniz.
Yantnz yanlflsa Kentleflme ve Sanat
Yantnz yanlflsa Sanat blmn yeniden
gzden geiriniz.
Yantnz yanlflsa Din blmn yeniden
gzden geiriniz.
Yantnz yanlflsa Din blmn yeniden
gzden geiriniz.

Sra Sizde 1
Smer ve Akkad isimleri ivi yazl belgelerde anlmaktayd. ivi yazsnn ortadan kalkmasyla bu toplumlarn
isimleri unutuldu. Yeni Assur ve Yeni Babil krallklarnn Dou Akdeniz kylarna, zellikle de Kudse yaptklar seferlerin ve bu blgede yaptklarnn Eski Ahitte
anlatlmas unutulmalarn engellemifltir.
Sra Sizde 2
Yeni Assur Krall dneminde ordu piyade, svari ve
atlarn ektii savafl arabalarndan olufluyordu. Piyade
snf en byk blm idi. Svari snf bozkr kkenli
yar gebe toplumlarn Yakndouya gelifliyle yavafl
yavafl geliflmifltir. Assur Krall dneminde yaplmfl kabartmalar zerinde kale kaplarn krmak iin gelifltirilmifl tekerlekli ko bafllar ve benzeri ar silahlar resmedilmifltir. Ayrca kalelere girmek iin tneller kazdklar,
uzun merdivenler yaptklar da gzkr.
Sra Sizde 3
Yeni Assur ve Babilde sanatlar eserlerinin konularn
semekte ve bunlar ifllemekte zgr deildiler. Devleti, tanrlar ve kral yceltmek sanatn en temel amacyd. Bu nedenle krallar ve tanrlar sahnelerin merkezinde, dier figrlerden farkl olarak betimlenmifltir. Assur
ve Babile direnen dflmanlar ise aflalamak amacyla,
yaral, esir veya yenilmifl olarak gsterilmifltir. Ancak
Assur ve Babilde sanat olduka geliflmiflti. Bunda sanatlarn iyi eitim almalarnn, evre kltrlerden sanatlarn birikimlerinden yararlanmalarnn nemli rol vardr.
Gates, C. (2003). Ancient Cities, London.
Handcock, P.S.P. (1912). Mesopotamian Archaeology, London.
Krolu, K. (2010). Eski Mezopotamya Tarihi.
Bafllangcndan Pers Dnemine Kadar, stanbul.
Kuhrt, A. (2007). Eskiada Yakndou I-II (ev. D.
fiendil), stanbul.
Layard, A. H. (1853). The Monuments of Nineveh,
London.
Layard, A. H. (1853b). A Second Series of the
Monuments of Nineveh, London.
Loud, G.-Altman, C.B. (1938). Khorsabad II. The
Citadel and the Town, Chicago.
Sevin, V. (1991). Yeni Assur Sanat I. Mimarlk,
Ankara.
Unger, E. (1931). Babylon, Berlin.
Van de Mieroop, M (2006). Antik Yakndounun
Tarihi (ev. S. Gl), Ankara.
www.evrenselpdf.com
Amalarmz
N
N
N

Eski Msrn corafyasnn yaflam biimi zerindeki etkisini aklayabilecek,
Eski Msr tarihinin dnemlerini aklayabilecek,
Eski Msrn siyasi olaylarn tartflabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Nil Nehri
Firavunlar
Krallk
Kadefl Antlaflmas
indekiler
Eski Mezopotamya ve
Msr Tarihi
Eski Msr Tarihi
www.evrenselpdf.com
GRfi
ERKEN DEVR (1-2. SLALELER)
(YAKL. OL. M 2920-2650)
ESK KRALLIK (3.- 8. SLALELER)
(M 2650-2134)
BRNC ARA DNEM
(M 2134-2040)
ORTA KRALLIK (11.-14.
SLALELER) (M 2040-1640)
KNC ARA DNEM
(M 1640-1532)
YEN KRALLIK (18-20. SLALELER)
(M 1550-1070)
NC ARA DNEM
(M 1070-712)
GE DNEM (25-31. SLALELER)
(M 712-332)
Eski Msr Tarihi

GRfi
Corafi Koflullar
Msr, 15-25 km geniflliindeki Nil Vadisini kaplar. Dnyann en uzun nehri (6695
km) olan Nil, Viktorya Gl civarndan ortaya kar ve kuzeye doru akarak Akdenize dklr. Eski Msr Uygarl, Nil Vadisinde geliflmifltir. Nil Vadisinin batsn dalk olan Bat l, dousunu Dou l, Kzldeniz tepeleri ve Kzldeniz snrlamaktadr. Kuzeyde Delta Blgesinden bafllayan vadi, gneyde alayanlara kadar uzanr. alayanlar blgesinde bulunan kayalklar geifli zorlafltrr.
alayanlarn gneyinde ise Sudan (Eskiada Nubya) yer alr. Eski Msrn geleneksel gney snr Birinci alayandr. Buradan kuzeye Memfise kadar olan blge Yukar Msr, Memfisin kuzeyindeki Nil Deltas ise Afla Msr olarak adlandrlr. Memfis ile Abidos arasndaki blge bilim adamlarnca Orta Msr adyla anlr.
Ancak Eski Msrllar ki lke dediklerinde sadece Afla ve Yukar Msr ifade
etmifllerdir.
Nil Vadisinin 200 km batsnda vadiye paralel olarak kuzey gney ynnde Siva, Bahariye, Farafra, Dahla ve El Harga gibi adlar taflyan vahalar dizisi bulunur.
Bu vahalar da Msrllar tarafndan iskn edilmifltir.
Eskiada lkenin saldrya en ak blgesini kuzeyi oluflturmaktayd. Libya,
Sina Yarmadas ve Suriyeye de kuzeydeki Delta Blgesinden geitler vardr. lkenin byk blmnn dfl dnyadan soyutlanmfl olmas, homojen bir Msr uygarlnn yaratlmasna neden olmufltur.
Eskiada Nil Vadisine hemen hemen hi yamur yamazd. Bu nedenle topran verimlilii, tmyle Nil Nehrinin taflknlarna balyd. Gneydeki Etiyopya
dalarna yaan yaz yamurlar Nil Nehrinin her yl dzenli olarak taflmasna neden olurdu. Nil Nehri Mays aynda ykselmeye bafllard ve Temmuzdan Ekime
kadar vadi zerinden akard. Bu mevsime eski Msrllarca Taflkn (akhet) denirdi. Kasmn baflnda sular ekilmeye bafllar, nehir yavafl yavafl yatana gerilerdi.
Nehrin getirdii balk, yatann iki yannda birikir ve verimli tarm topraklarn
olufltururdu. Kasm ile fiubat arasndaki Ekim (peret) mevsiminde tarla snrlar
belirlenir, tarlalar srlr ve tohumlar topraa ekilebilirdi. Marttan Hazirana kadarki dnem ise Hasat (shemu) mevsimiydi. Olgunlaflan rnlerin hasad bu
mevsimde yaplrd. Herodotos, Msr Nilin bir armaandr diyerek bu nehrin
www.evrenselpdf.com
108
Msr iin tafld hayati nemi vurgulamfltr. Nil Nehrinin taflknlarnn getirdii
balk topraktan, normal mevsim yafllaryla beslenmifl bir topraktan elde edilenin
- drt kat fazla rn alnabilmifltir. Eer Nil Nehri olmasayd Msrn Akdeniz
kys dflnda hibir yerinde tarm yaplamazd.
Resim 7.1
Msr Haritas
(Hornung
2004b, s. 7).
www.evrenselpdf.com
109
7. nite - Eski Msr Tarihi
Resim 7.2
Nubya Haritas
(Hornung 2004b,
s. 8).
Eski Msrda retilen bafllca rnler arasnda, ekmek yapmnda kullanlan dflk kaliteli Emer buday, arpa, mercimek, nohut, soan, sarmsak, baflta hurma
olmak zere eflitli meyveler, yem bitkileri ve susam saylabilir. Delta kesiminde ve
vahalarda yetifltirilen zm krmz ve beyaz flarap yapmnda kullanlrd. Ayrca
nar ve hurma flarab ile bira da yaplrd. Bataklk alanlar zenginlerin avlad av
hayvanlarnn ve papirslerin bol bulunduu alanlard. Papirsler bir tr kt, hasr, tekne ve alet yapmnda kullanlrd. Papirs ve ekimi yaplan ketenden giysi,
www.evrenselpdf.com
110
halat ve yelken bezi imal edilirdi. Arclk nemliydi ve bal bafllca tatlandrc olarak kullanlrd.
Hayvanclk, bataklk kysndaki alanlarda ve Delta Blgesinde yaplrd. En
ok tercih edilen et tr sr etiydi, ancak koyun, kei, domuz ve ceylan eti de yenirdi. rdek, kaz, gvercin ve yabani kufllar da tercih edilen yiyeceklerdendi. Yeni Krallk ve Yunan - Roma dnemlerinde tavuk yaygnlaflmflt.
Msrllar Nil Nehrini ulaflm iin de kullanmaktaydlar. zellikle sularn taflma
dneminde nehrin debisi gneyden kuzeye doru ulaflma olanak salyordu. Nehir zerinde seyahat edenler belli iskelelerde mola vererek dinleniyor ve erzak alp
yollarna devam ediyorlard.
Nil vadisinin iki yannda bulunan dalar inflaat faaliyetleri iin ihtiya duyulan
granit, bazalt ve kalker gibi tafl trleri bakmndan zengindi. Bunun dflnda dou
dalar ve Nubya Blgesinde (Sudan) ok zengin altn yataklar da bulunmaktayd. Sina Yarmadasnda bakr ve firuze yataklar vard. nflaat faaliyetleri ve tekne
yapm iin kullanlan ahflap ise blgede yetiflen hurma, incir, lgn gibi aalardan
salanyordu.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Eski MsrdaSIRA
mevsimler
SZDE nasl belirlenmiflti? Tartflnz.
Slaleler ncesi Dnemde Msr
D fi N E L adan
M
Msrda Paleolitik
(Eski Tafl a) beri insanlar yaflamaktayd. Paleolitik
kltrlerin izleri gnmzden 500 000 yl nceye kadar gitmektedir. Yaflam koflullar gnmzdekinden
farklyd, daha nemli, gnmzdeki ekvatoral iklime daha
S O R U
yakn bir iklim vard. Bugn vadinin yarsndan fazlasn kaplayan Nil Nehri, o dnemde tm vadiyi kaplyor ve daha sonralar l hline gelecek olan yerlerde inDKKAT
sanlara zg yerleflim alanlarn evresinde topluyordu. Paleolitik a insanlarna
ait tafl aletler Nil Vadisini evreleyen dalarda bulunmufltur.
SIRA SZDE
Gnmzden
12 000 yl nce Sahrann kuraklaflmas ve lleflmesi sonucunda
bu blgede avclk ve toplayclkla geinen halklar Delta Blgesine ve Nil Vadisine g etmifllerdir. Neolitik ada (Cilal Tafl a) insanlar ilk kyleri kurmuflAMALARIMIZ
lar, hayvanlar evcillefltirmifller, tarm yapmaya bafllamfllar ve anak mlek retmifllerdir. Neolitik a ve Slaleler ncesi dneme iliflkin en nemli kltrler arasnda AflaK Msrda
T A P Merimde (M 4300-3800) ve El-Meadi (M 3300-3100), Yukar Msrda ise Badari Kltr (M 5000-4000), I. Nagada Kltr (Amra Kltr: M 4000-3500), II. ve III. Nagada Kltr (Gerze Kltr: M 3500-3100/3000)
saylabilir.T E L E V Z Y O N
Arkeolojik buluntular ve daha sonraki dnemlere ait yazl kaynaklar, Slaleler
ncesi Dnemde Yukar Msr ve Afla Msr yneten krallar olduunu gstermektedir. Yukar Msrda Memfis civarnda ve Afla Msrda Deltada bu dneme
N Tflahin
E R N E Tmotifi yer alan kraliyet amblemleri bulunmufltur. Afla Msr
ait zerinde
krallar krmz, Yukar Msr krallar beyaz bir ta takyorlard.
N N
ERKEN DEVR (1-2. SLALELER)

(YAKL. OL. M 2920-2650)
Yeni Krallk Dneminin baflnda yerleflmifl bir gelenee gre M 3000 yllarnda
Menes adl efsanevi bir kral, Afla Msr ve Yukar Msr krallklarn tek bir krallk
altnda birlefltirmeyi baflarmfltr. Ancak Yukar Msrllarn baflkenti olduu sanlan
Hierakonpoliste bulunmufl olan, tapnaa adak olarak sunulmufl Narmer Levhasnn bir yzndeki kabartmalarda, Yukar Msrn beyaz tacn giyen Kral Narmer,
www.evrenselpdf.com
111
Delta Blgesini ele geirip bir reisi esir alrken betimlenmifltir. Levhann dier yznde de Narmer, Afla Msrn krmz tacn giymifl flekilde resmedilmifltir. Narmer Levhas sayesinde bugn birok tarihi Msrn gerek birlefltiricisinin Narmer
olduu konusunda fikir birlii iindedir.
Msr Devletinin bu flekilde kuruluflundan Byk skenderin M 332 ylnda
Msra gelifline kadar geen sredeki Msr tarihi, Eski Msrl tarihi Manetho tarafndan 31 slaleye ayrlmfltr.
Msr, Erken Devirde 1. ve 2. slaleler tarafndan ynetilmifltir. 1. Slale efsanevi kral Menesle bafllar. Menesin gerekten yafladna iliflkin izler kesinlik kazanmamfltr. Kendi dnemlerinde bu krallar resmi unvanlarn oluflturan Horus adlaryla tannrlard, kral listelerinde geen doum adlar kullanlmazd. Bu nedenle
kral listelerinde ad geen Kral Aha ile Menesin ayn kifli olduu dflnlmektedir.
1. Slaleyle birlikte yaz yaygn olarak kullanlmaya bafllamfl ve siyasi baflkent olarak Memfis kurulmufltur. Abidos ve Hierakonpolis bu dnemin dier nemli merkezleridir. 1. Slalenin Yakndou ve Libya ile iliflkileri olmufltur. lke topraklar
gneyde kinci alayana kadar uzanmfltr. Bu dnemde krallar ve saray halk
Abidosta ln ilerinde bir mezarla gmlmfllerdir. Mtevaz boyutlarda infla
edilmifl olan bu mezarlar sonraki dnemlerde soyulmufllardr. Yksek devlet grevlilerinden bir grup ise Sakkarann kuzeyinde ln yannda infla edilmifl mezarlara gmlmfllerdir.
2. Slalenin ilk kral Peribsen Msr tarihinde Horus deil Seth unvan taflyan
ilk ve tek kraldr. Peribsen adnn bir Horus ad olan Sehmehibden deifltirdii dflnlmektedir. 2. Slale dneminin baflnda kraliyet mezarl Sakkaraya taflnmfltr. Kral Hasehemvi dneminde Suriye - Lbnan blgesindeki liman kenti olan Biblos ile ticaret iliflkileri kurulmufltur. Yukar Msrda birok tafl yap infla ettirilmifltir.
Bu dnemde gerek kraliyet gerekse zel kiflilerin yaptrd tafl heykellerin kalitesi artmfltr. Hasehemvi tm rakiplerini ortadan kaldrarak, devletin btnln
gvence altna almfl, krallk dini oluflturulmufltur.
Sonu olarak, Erken Devirde Msrn snrlar kuzeyde Delta Blgesinden gneyde Birinci alayana kadar uzanmfltr. Msr merkez devlet ynetimi oluflturulmufl ve yzyllarca kullanlacak olan krallk modeli gelifltirilmifltir. Hiyeroglif yaz ve krallk dini yaygnlaflmfltr.
Erken Devirde Eski Msrdaki nemli geliflmeleri maddeler hlindeSIRA
yaznz.
SZDE
ESK KRALLIK (3.- 8. SLALELER) (M 2650-2134)
Manetho: Ptolemaioslar
dneminde (M 289-246)
yaflamfl Eski Msrl tarihi
ve rahip. Yunanca yazd
Aegyptica/ Msr Tarihi adl
eserinde Msr Devletinin
kuruluflundan Byk
skendere kadar geen
srede bafla geen Msr
krallarn 31 slaleye
ayrmfltr.
Horus: fiahin bafll, insan
gvdeli ya da flahin fleklinde
gsterilen gkyz
tanrsdr. Msrn ilk devlet
tanrsdr. Tanr Osiris ve
tanra sisin oludur.
Kralla yakndan iliflkiliydi.
Kral mutlak bir hkmdar ve
ayn zamanda tanr
Horusun yeryzndeki
temsilcisiydi.
Seth: Kimlii belirsiz bir
hayvan bafll, insan gvdeli,
dzensizliin llerin,
frtnalarn ve savafln
tanrs. Osirisin kardefli.
D fi N E L M
3. ve 4. slaleler dzeni ve barfl salayarak Klasik Msr uygarlnn temellerini

atmfllar ve glendirmifllerdir. Eski krallkta kraliyet ve ynetim merkezi Memfis
S O RGeleneksel
U
kentidir. Memfis modern Kahirenin yaklaflk 20 km gneyindedir.
dflnceye gre ilk kral Menes tarafndan kurulmufltur ve ayn zamanda tanr Ptah
kltne tapnlan byk bir dinsel merkezdir.
DKKAT
3. Slale krallarnn siyasi faaliyetleri hakknda ok az bilgi vardr. Bu slalenin
gl krallarndan Coser (M 2630-2611) zamannda birinci ve ikinci alayanlar
SIRA SZDE
arasndaki Afla Nubya Blgesi ilk kez egemenlik altna alnmfltr. 3. Slale dneminden itibaren Msr, Sinada bakr ve firuze madenlerine sahip olmufl ve iflletmeye bafllamfltr. 3. Slalenin son kral Huni (M 2599-2575)AMALARIMIZ
Nilin Elefantin Adasnda bir kale kurarak Msrn Birinci alayandaki gney snrn iyice gvence
altna almfltr.
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
www.evrenselpdf.com
112
Mastaba: Sedir anlamna

gelen Arapa bir szcktr.
Bir mastaba, dik ya da hafif
eimli kerpi ya da tafl
duvarlar olan, dikdrtgen
planda bir oda
grnmndedir. Tavan
genellikle dzdr. Zemin
altnda, tavandan dik bir
kuyu ile inilen mezar odas
vardr.
Nekropolis: Yunanca
mezarlk (ller Kenti)
anlamna gelen szck.
Genellikle uzun sre
kullanlan, genifl ve nemli
gm alanlarn niteler.
3. Slale ile birlikte mtevaz binalardan antsal tafl mimariye geilir. Tula, ahflap ve hasrdan infla edilen Coserin krali ikametgh Sakkaradaki Basamakl Piramitin etrafn kuflatan antsal bir tafl yapya dnfltrlr. Krali atlyelerde gerek
boyutta ilk tafl heykeller yontulur ve kabartma sanat geliflir. Coserin ikametghnn yaknndaki Sakkara platosunda, veziri mimar mhotep tarafndan infla edilen
6 basamakl ve 60 m yksekliinde Basamakl Piramit ykselir. Dnyann en eski
piramidi olan bu yapnn gneydousunda kk ibadet odalaryla evrili bir tren avlusu vardr. Coserin halefleri olan krallardan Sehemhet (M 2611-2603) Sakkarada, Coserin Basamakl Piramidinin gneybatsnda, kral Huni ise Meidumda
yaptrmaya baflladklar piramitleri bitirememifllerdir.
4. Slalenin ilk kral Snefru Nubya blgesine sefer yapmfl 7 000 esir ve 200 000
bafl hayvan ganimet olarak almfltr. Kuzeyde bakr madenleri bakmndan zengin
olan Sina Yarmadasna, Fenikeye ve batdaki Libyallara karfl da sefer yapmfltr.
4. Slale byk piramitlerin dnemidir. Eski Krallk Dneminde 3. ve 4. slaleler
zamannda infla edilen nl piramitler o dneme Piramitler a adnn verilmesine neden olmufltur. Snefru (M 2575-2551), Meidumda Huninin bafllad piramidin yapmna devam eder, ancak daha sonra kendi piramit kompleksini yapmak
iin inflaat yarm brakr. Dahflurda Eik piramit ve Kzl Piramit olarak adlandrlan iki piramit yaptrmfltr. Kzl Piramit geometrik olarak ilk gerek piramittir.
Babas Snefrunun yerine geen Keopsun (Hufu) (M 2551-2528) Giza Platosunda yaptrd piramit 146 m yksekliiyle Eski Msrda infla edilmifl en byk
piramittir. Ayrca Dendarada ilk Hathor tapnan da yaptrmfltr. Keops saltanat
srasnda babas Snefru gibi Sina Yarmadasna yaplan seferlere devam etmifltir.
Keopsun yerine geen olu Racedef de (M 2528-2520) kendisine Gizann 8 km
kuzeyindeki Abu Ravvafl kayalk tepelerinde bir piramit yaptrmak istemifl ancak
erken lm sonucu inflaat yarm kalmfltr. Racedefin yerine geen kardefli ya da
vey kardefli olan Kefren (Hafre) (M 2520-2494) mezar kompleksini Keops Piramidinin hemen gneybatsna yaptrr. Kefrenin olu Mikerinos (Menkaure) (M
2490-2472) Gizadaki son piramidi yaptrmfltr. Bu piramit 66,5 m yksekliinde
olup Keops ve Kefren piramitlerinden ok alaktr. Giza piramitleri Msrn en grkemli antlar olarak karflmza karlar. Antsal mimariye sahip olan piramitler g
ve zenginliin simgesiydiler. Keops Piramidi antik dnyann yedi harikasndan birini oluflturur. Yaplardan baflka 4. Slale zamannda heykeltrafllk, kabartma, yazt ve mezar hediyelerinde de parlak, stn bir sanat anlayfl grlr.
4. Slalenin son firavunu fiepseskaf (M 2472-2467) kendisine piramit yerine
ok byk bir mastaba yaptrmfltr.
5. Slale firavunlar Sina Yarmadasna seferler yapmfllar ve buradaki kabilelerle atflmfllardr. Ayrca Libya yamalanmfltr. Suriye ile ekonomik ve diplomatik iliflkiler glendirilmifltir. Ticaret iliflkileri ise Egeye ve Girite kadar uzanmfltr.
5. Slale zamannda piramitlerin boyutlar klmfltr. Bu slaleden Userkaf (M
2465-2458) Sakkarada Basamakl Piramitin hemen yan baflna kk bir piramit
yaptrmfl buna Abusir yaknlarnda Gnefl Tanrs Ra iin yaptrd antsal bir tapna eklemifltir. Ondan sonra Menkauhora (M 2396-2388) kadar gelen befl kral
da bu tr gnefl tapnaklarn piramit mezarlarnn yanna yaptrmaya devam etmifllerdir. Gnmze kadar bu tapnaklardan sadece Userkaf ve Neuserreye (M
2416-2392) ait olanlar kazlp gn flna karlabilmifltir. Kazlan iki tapnak gibi
dierlerinin de Abusir kynn kuzeyindeki Memfis Nekropolnn bir blgesinde olduu tahmin edilmektedir. Ra (gnefl) tapnaklar da piramitler gibi bir vadi
www.evrenselpdf.com
tapna, geit yolu ve klt tapnandan oluflmaktadr. Ancak klt tapnann ardnda piramit deil yksek ve eimli bir kaidenin zerinde bir stun ya da dev bir
dikilitafl ykselir. Bu slalenin son krallar zamannda gnefl dininin neminde bir
azalma olmufl ve gnefl tapnaklarnn yapm sona ermifltir.
4. ve 5. slaleler tarihinin en nemli geliflmelerinden biri, gnefl dininin ortaya
kmasdr. Msr firavunlar, Rann Olu (Gnefl Tanrsnn Olu) Horus unvann kullanmaya bafllamfllardr.
Eski Krallk zamannda Msr topraklar gneyde Afla Nubya, Kuzeyde Sina
Yarmadasna kadar uzanyordu. 6. Slale, kral Teti (M 2323-2291) tarafndan
kurulmufltur. Onu I. Pepi (2289-2255) ve II. Pepi (M 2246-2152) takip etmifltir.
Bu slale dneminde de monarflik kurumlar geliflmifltir. I. Pepi dneminde Msr
birlikleri Dou l ve Nubyaya sefer dzenlediler. Kuzeyde Sina blgesindeki
bedeviler (Kum halk) ve Gney Filistindeki kabileler malup edildi. I. Pepinin
olu kral Merenre (M 2255-2246) zamannda da Dou lne ve Nubyaya keflif seferleri yaplmfl ve Nubya flefleri tarafndan sunulan vergiler kral Merenre tarafndan kabul edilmifltir. Merenre gen yaflta lnce yerine geen vey kardefli ve
6. Slalenin son firavunu olan II. Pepinin uzun saltanatnda (M 2246-2152) yaflanan gerileme Eski Kralln kfln hazrlamfltr. Bu kfl dfl etkilerden kaynaklanmamfltr. II. Pepi ocuk yaflta tahta kt iin lke siyasetinin uzun sre
kraln annesi ve eyalet yneticisi olan aile yeleri tarafndan belirlenmesi, krall
ve ynetimi zayflatmfltr. Kralln zayflamasnda kraln yetiflkinliinde bile gl
bir kiflilik olmamasnn etkisi olmufltur.
7. ve 8. slaleler zamannda (M 2150-2134) ok ksa srelerle tahtta kalan 75
civarnda kral bafla gemifltir. Bu krallar dneminde otorite kaybedilmifltir. 8. Slalenin sonuna gelindiinde lkenin birlii tamamen bozulmufl ve Memfis krali ikametgh ifllevini yitirmifltir. 8. Slalenin son kral Neferirkare ile Eski Krallk Dnemi sona ermifl ve I. Ara Dnem bafllamfltr.
BRNC ARA DNEM (M 2134-2040)

Bu dnemin baflnda baflkent Memfis, Fayyum Blgesinin gneyinde Herakleopolis kentinde oturan eyalet yneticisi bir ailenin eline gemifltir. Bu aile krallk makamn devralarak, 9. ve 10. slaleleri kurmufltur.
Yukar Msrda ise Teb kentinde yerel bir slale tarafndan 11. slale kurulmufltur. Teb slalesiyle daha gneydeki Elefantin eyalet yneticileri arasnda yakn akrabalk iliflkileri vard. Teb ile Elefantini ayran Edfu ve Hierakonpolis eyaletleri
yneticisi Anktifi de Yukar Msrda bamsz hareket eden bir baflka gt.
Teb hkmdar ailesi kraliyet unvann Herakleopolis eyalet yneticileriyle ayn
zamanda almfllardr. 11. Slalenin ilk kral I. nyotef (Sehertavi) (M 2134-2118)
Teb Blgesinin kral olmufltur. Kardefli II. nyotef (M 2118-2069), krall zamannda Anktifinin lmnden yararlanarak Hierakonpolis ve Edfu eyaletlerini de ele
geirerek Birinci alayana kadar Yukar Msrn sahibi olmufltur. Yneticileri Herakleopoliste oturan Kuzey Krall ve yneticileri Tebde oturan Gney Krall Msrn tamamna sahip olmak iin bafllangta savaflmalarna ramen daha sonra i
sorunlarla uraflmak zorunda kaldklarndan dosta geinmeyi yelemifllerdir. Gney Krallnn kral III. nyotefin (M 2069-2061) saltanat genelde sakin geer. III. nyotefin olu I. Mentuhotep (M 2061-2010) Gney Krallnn baflna getiinde Kuzey Krallnn baflna da Merikare geer. Merikare, Tebin egemenliindeki
Tinit Eyaletini iflgal etmek ister. Ancak Gney Krall saldry pskrtmfl ve Tinite saldrya karfllk olarak Siutu (Asyut) almfl ve bundan sonra da Kuzey Krall-
www.evrenselpdf.com
113
114
nn merkezi Herakleopolisi ele geirmifltir. Kuzey Krall bylelikle yklmfltr.

Daha sonra Memfis ve Delta blgesi de I. Mentuhotepin eline gemifltir. Bylece
Msr siyasi olarak yeniden birlefltirilmifl ve Birinci Ara dnem sona ermifltir.
ORTA KRALLIK (11.-14. SLALELER) (M 2040-1640)

I. Mentuhotep (M 2061-2010) iki lkeyi birlefltirmesi nedeniyle saltanatnn geri
kalan blmnde Horus adn, Horus Sema - taui = ki lkeyi birlefltiren olarak
deifltirmifltir. Teb kenti Msrn baflkenti hline gelmifltir. Onun zamannda Msra
kereste salamak iin Biblosa seferler yaplmfltr. Yukar Msrda krali imar faaliyetleri grlmfltr. Deir el-Bahride mezar kompleksleri yaplmfltr. Siyasal ve
ekonomik istikrara sahip bir devlet oluflturulmufltur. Olu II. Mentuhotep de (M
2010-1998) babasnn imar programn devam ettirmifl ve Delta Blgesine kadar
yaymfltr. II. Mentuhotep yresel beylerle anlaflmfl, onlarn destei ile lkenin birliini yeniden salamfltr. Gebe saldrlarna karfl lke snrlarn gvenlik altna
almfl, Msrn etkisini Nubyaya kadar uzatmfltr. 11. Slalenin son kral III. Mentuhotep (M 1998-1991) gayri meflru bir kral olduu iin sonraki kral listelerinde
yer almamfltr. O da bafla geer gemez byk imar projeleri yrtmfltr. Veziri
olan Amenemhet nasl olduu bilinmeyen bir flekilde taht ele geirmifl ve 12. Slalenin ilk kral olmufltur.
I. Amenemhet (M 1991-1962) zamannda Msr 11. Slale krallar dneminden
sonraki ikinci parlak dnemini yaflamfltr. I. Amenemhet, Orta Msrda Memfisin
30 km gneyinde Liflt ky yaknndaki taviyi (kentin adnn anlam: iki lkeyi ele
geiren Amenemhettir) yeni bir baflkent olarak kurmufltur. Ayrca ikametghnn
yaknnda kendine ait bir piramit yaptrmfltr. kinci alayanda Buhen Kalesinin
yapmna bafllamfltr. Bylece Gney Nubyadaki tafl ocaklar ve altn madenlerini
daha kolay kullanabilmifltir. Asyadan gelecek bedevi aknlarn nlemek iin Deltann dou snrnda surlar infla ettirmifltir. Bakr ve turkuaz yataklarnn bulunduu
Sina Blgesi de kontrol altna alnmfltr. Libyallara karfl kuzeybatda bir sur ya da
kale olmamas nedeniyle bu blgenin gvenlii de sk sk yaplan seferlerle salanmfltr. I. Amenemhet, kendi lmnden sonra tahtn el deifltirmesini kolaylafltrmak iin, olu I. Senusreti (M 1971-1926) tahta ortak ederek yeni bir gelenek bafllatmfltr. Bu sistem 12. Slalenin dier krallar tarafndan da uygulanmfltr.
I. Amenemhet ve I. Senusret ortak saltanat zamannda gneyde kinci alayana kadar olan topraklar egemenlik altna alnmfltr. Bu seferleri bizzat Senusret
dzenlemifltir. Afla Nubyada byk kaleler dizisi inflasna bafllanmfltr. Msrn
genelinde genifl apl infla faaliyetleri yrtlmfltr. I. Senusret Libya seferindeyken babas I. Amenemhet ldrlmfltr. Ancak ortak krallk sistemi nedeniyle bir
karflklk yaflanmadan I. Senusret kral olmufltur. Senusret List kentinde yaflamfl ve
piramit mezarn oraya yaptrmfltr. Nubyann tamamn kolonilefltirmifl, Msrn
etkinliini nc alayann gneyindeki Kermaya ve Kufl Blgesine kadar
uzatmfltr.
I. Senusret de babas gibi lmnden yl nce olu II. Amenemheti taht orta yapt. II. Amenemhet (M 1929-1892) babas I. Senusretin salad salam
konum nedeniyle askeri sefer yapma gerei duymad. O ve halefi II. Senusret (M
1897-1878) zamannda 50 yllk bir barfl dnemi yaflanmfltr. II. Amenemhet dneminde Punt, Suriye, Asya, Girit, Babil, Biblos, Ugarit ve Kk Asya ile ticari faaliyetlerde bulunulmufltur. Senusret, Piramit mezarn Memfis yaknlarnda yaptrr.
lmnden sonra yerini tahta ortak ettii olu II. Senusret alr. Fayyum Blgesinde Moiris Gl ve evresinde kurulan barajlar, bentler ve alan kanallarla d-
www.evrenselpdf.com
zenli sulama yaplarak blge verimli hale getirilmifltir. II. Senusret zamannda da
devam eden barfl dneminde eyalet yneticileri glerini arttrrlar.
II. Senusretin iktidar paylaflt III. Senusretin (M 1878-1841) tahta kflyla
i ve dfl politika yeniden hareketlenmifltir. Yeni kral ilk ifl olarak eyalet yneticilerinin etkinliine son vermifltir. Msrn idari teflkilatnda reform yapmfl ve lkeyi
drt idari blgeye ayrmfltr. Onun hareketli dfl politikas Msrn en nemli krallarndan biri olarak kabul edilmesini salamfltr. Nubyada kinci alayann gneyine inerek buray infla ettirdii yeni kaleler ve bytt eski kalelerle gvenli hale getirmifl ve Msrn gney snrn Semnaya kadar uzatmfltr. Nubyada 18.
Slalenin sonuna kadar bir tanr olarak grlmfl, Semnadaki tapnak ona ve yerel tanr Deduene adanmfltr. III. Senusretin Msrdaki en gz alc kalntlar heykelleridir. Bu heykellerde ilk kez zengin ama yafll, ypranmfl bir yz ifadesi grlr. Bu ifadeyle kralln zorluu belirtilmeye alfllmfltr. mar faaliyetleri olarak
da Deltann dousundaki I. Amenemhet Tapna geniflletilmifltir. Karnak yaknlarnda savafl tanrs Montu iin bir tapnak infla ettirilmifltir.
III. Senusretin olu ve taht orta III. Amenemhetin (M 1844-1797) ynetimi
barfl iinde gemifltir. lke snrlar korunmufltur. Msr etkisi nc alayan
aflarak bir ticaret kenti olan Kermaya kadar uzanmfltr. Sinadaki bakr ve turkuaz
ocaklar iflletilmeye devam etmifltir. Fayyum Blgesinde iki piramit ve eflitli antlar fiedette (Krokodilopolis) sular tanrs Sobek iin bir klt salonu ve Medine Madide ylanl tanra Renenutet iin bir tapnak yaptrmfltr. III. Amenemhet daha
sonra Fayyum Blgesinde tanrlafltrlmfltr.
III. Amenemhetin (M 1844-1797) lmnden sonra bafla geen IV. Amenemhet (M 1799-1787) gl bir kral deildi. Onun saltanatnda bir gerileme devri
bafllamfl olmasna ramen lke snrlar korunmufltur. Gneyde snr kinci alayandr. Sinadaki madenler iflletilmeye devam etmifltir. IV. Amenemhetin erkek
varisi olmad iin lmnden sonra yerine kz kardefli Nefrusobk (M 17871783) gemifl ve lkeyi drt yl ynetmifltir. lkenin refah dzeyinde bir azalma olmamfltr. Nefrusobk ile 12. Slale sona ermifltir.
13. Slale boyunca 150 yllk bir zaman dilimi iinde ksa srelerle hkm sren 70 kadar kral bafla gemifltir. ki ya da drt yl gibi ksa aralklarla deiflen krallar nedeniyle, merkezi g zayflamfltr. Bu dnemde siyasal iktidar, babadan oula geen vezirlik kurumunun eline gemifltir. Vezirlik kurumu Afla Msr Vezirlii
ve Yukar Msr Vezirlii olmak zere ikiye ayrlmfltr. 13. Slalenin sonlarnda
Dou Deltas youn olarak Asyal gmenlerin istilasna sahne olmufltur. Asyal
gmenler merkezi hkmetten (13. Slale) byk oranda bamszlaflmfl ve Delta Blgesinde eflitli kk krallar (14. Slale) hkm srmeye bafllamfltr. Bunun
zerine 13. Slale Yukar Msra ekilmifl ve slalenin sonuna kadar Yukar Msrda egemenlik srmfltr. Bu slalenin son krallarna ait antlar sadece Yukar
Msrda Assuan ve Abidosta bulunmaktadr.
KNC ARA DNEM (M 1640-1532)

M 1700lerden sonra Suriye zerinden Msra giren baz gebe kavimler Dou
Delta Blgesini iflgal ettiler. Msrllar, bu gebeleri yabanc diyarlarn flefleri anlamna gelen hekau - kasut olarak adlandrdlar. Antik yazarlar bunlara (Yunancalafltrarak) Hiksoslar demifllerdir. Hurri kkenli Hiksoslar Delta Blgesine egemen olmufllar ve 15. Slaleyi oluflturmufllardr. Bylece Msrda ilk defa yabanclardan oluflan bir slale kurulmufltur. Memfisi ele geirerek, Dou Deltasnda
kendi baflkentleri olan Avarisi kurmufllar ve Msrn tanrs Seth ile zdefllefltirdik-
www.evrenselpdf.com
115
116
leri tanrlar Baal iin bir tapnak infla etmifllerdir. Hiksos krallar tm Msra ve Filistinin snr blgelerine egemen olmufllardr. Taht zerinde hak iddia eden dier
gruplara da anlayfll davranmfllardr. Yukar Msrda 13. Slale varln srdrmfltr. Bu dnemde Kuzeybat Deltada 14. Slalenin de varln srdrd dflnlmektedir. Hiksos krallarna paralel olarak bir yerlerde kendilerini kral ilan
eden bir baflka Asyal krallar grubu 16. Slaleyi oluflturur. Bu slaleler iinde en
nemlisi Yukar Msrda 13. Slale sona erince Tebli bir aile tarafndan kurulan 17.
Slaledir. 17. Slale, Birinci alayandan Abidosun kuzeyindeki Kusaeye kadar
olan topraklarda hkm srmfltr. Btn bu kk krallklar vasal olarak 15. Slaleye balydlar. 15. ve 17. slaleler aras kinci Ara Dnem (M 1640-1532)
olarak adlandrlr. Alt Hiksos kralndan oluflan 15. Slalenin en dikkat ekici krallar Hian ve haleflerinden Apepidir.
Hiksoslar, Msr kltrn hemen benimsediler. Bunun yannda Msra gelirken beraberlerinde koflumlu atlarn ektii savafl arabal birlikler, eflitli maddelerden yaplmfl ayr ayr paralardan oluflan gl bir yay, yeni kl eflitleri ve farkl silahlar getirdiler ve bunlar sayesinde Msrllar kolayca malup ettiler. Ayrca lir
ve lavtay da Msrllara onlar tantmfllardr. Bu mzik aletleri ksa zamanda moda
olmufltur. Dier yenilikler arasnda, hazr bronz alaflm ithal edilerek arsenikle yaplan bronz ifliliine son verilmesi de vardr.
Hiksoslar Dneminde Msr bir kltrel zenginlik yaflamasna ramen Msrllar,
dflardan gelen bu istilaclara alflamamfllar ve Hiksoslar benimseyememifllerdir.
17. Slaleden II. Sekenenre Tao, yaklaflk 40 yl tahtta kalan Apepiye karfl karak Hiksoslar ynetimden uzaklafltrma mcadelesini bafllatmfl ancak bu mcadelesi srasnda lmfltr. II. Sekenenre Taonn olu Kamose (M 1555-1550) babasnn Hiksoslarla bafllatt mcadeleyi devam ettirmifltir. lkeyi kendisiyle paylaflan Hiksos kralnn yannda sadece bir prens olmaya daha fazla katlanamayacan syleyerek Hiksos egemenliini tanmadn ilan etmifltir. Kuzeye doru nehir
gemileri ve Nubyal paral askerlerle bir sefer dzenler, Memfis kentini ve Fayyum
blgesini ele geirir. Avaris nlerine kadar gelir ama flehrin savunmas ve Hiksoslarn atl arabal birliklerinin gc nedeniyle flehri alamaz. Yerine geen kardefli
Ahmose (M 1550-1525) Hiksoslarla mcadeleyi srdrmfltr. Ahmose nce
Nubyallarla Hiksoslarn balantsn kesmifl daha sonra Memfis ve Avaris kentlerini ele geirmifltir. Hiksoslara karfl, onlardan rendikleri atl savafl arabalarn kullanarak savaflmfltr. Sonuta M 1532 de Hiksoslar yenerek Filistine srmfltr.
Nubya zerinde de Msr egemenlii tekrar kurulmufltur.
SIRA SZDE
D fi N E L M
Firavun: Firavun (Per Ao)
szc byk ev = saray
S O R U
anlamndadr. Bu szcn
kral anlamnda kullanlmas
Yeni Krallk Dneminde M
1400lerden
D K K A Titibaren kabul
grmfltr.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Msrda ilk SIRA

yabanc
slale hkimiyeti nasl sonulanmfltr? Tartflnz.
SZDE
YEN KRALLIK (18-20. SLALELER) (M 1550-1070)
D fi N E L M
Yeni Krallk
Dnemi, 18. Slalenin ilk kral I. Ahmosenin Hiksoslar yenip Msrda siyasal birlii tekrar kurmasyla bafllar. Yeni Krallk Dnemi firavunlar saS Opek
R U ok lkeyi fethederek byk bir imparatorluk kurdular. Ahmovaflydlar ve
se, lke birliini salamann yannda gl bir ekonomi de oluflturmufltur. lkesinin snrlarn gneyde kinci alayandan kuzeyde Filistin yaknlarna kadar geDKKAT
niflletmifltir. Teb flehri, ynetim merkezi ve vezirin grev yapt yer olmas yannda Amonun klt merkezi olarak lkenin dinsel baflkenti olma zelliini de taflSIRA SZDE
maktadr. Orta
Krallk Dneminde byk sorunlara yol aan eyalet yneticileri
kurumunu yeniden oluflturmayan kral, zerk Nubyay genel bir valinin ynetimine vermifltir.
Ahmose, Abidosa kendisi ve ailesi iin byk mezar ve klt kompAMALARIMIZ
N N
K T A P
www.evrenselpdf.com
TELEVZYON
TELEVZYON
leksleri yaptrr. Ahmose daha sonraki Ramsesler dneminde tanr olarak sayg
grmfltr.
Ahmosenin olu I. Amenofis (M 1525-1504) Msrn etkisini gneyde Afla
Nubyaya kinci alayann gneyine kadar uzatmfl ve burann idaresini genel
vali Turiye vermifltir. 18. ve 20. slaleler dneminde Tebdeki nekropoln kurucusu olarak kabul edilen I. Amenofis annesi Ahmose Nofretari ile birlikte Deir elMedine halk tarafndan sayg grmfl ve Teb Nekropolnn koruyucu tanrs
saylmfllardr.
I. Tutmosis (M 1504-1492), M 1500lerde kuzeye doru sefer yapp Filistin
flehirlerini ele geirmifl, Suriyedeki Mitanni Devletini malup ederek lkesinin snrlarn kuzeyde Frat Nehrine, gneyde ise Drdnc alayana kadar geniflletmifltir. Bylelikle Yukar Nubya yani Kufl Blgesi bir imparatorluk haline gelen Msrn yeni eyaleti olmufl ve Afla Nubya gibi genel vali Turinin idaresine verilmifltir. Nubya bir smrge olarak idare edilmektedir ve genel vali Msr kralna karfl
sorumludur. I. Tutmosisin izdii gney snr daha sonraki dnemlerde deiflmemifltir. Bu dnemde Karnak Tapnanda ek inflaatlar (2 pilon, stunlu salon ve 2
dikilitafl) yaplr. Ayrca yine I. Tutmosis, iinde gizli kaya mezarlar bulunan Krallar Vadisini Yeni Kralln mezarl haline getirmifltir. Memfis askeri karargh olmufltur. Ticaret ve Nubya altnlar sayesinde Msrn zenginlii artmfltr.
I. Tutmosisin yerine geen II. Tutmosis (M 1492-1479) Nubya ve Filistine askeri seferler yapmfl, Karnak Tapnanda infla faaliyetlerinde bulunmufltur. II. Tutmosis ldnde I. Tutmosisin kz ve firavun II. Tutmosisin kraliesi olan Hatflepsutun olu yoktu. vey olu III. Tutmosis (M 1479-1425) tahta ktnda ok
kk olduu iin, lkeyi kral naibi/ taht orta olarak vey annesi Hatflepsut ynetmifltir. Hatflepsut III. Tutmosis reflit olduunda naiplii brakmamfltr. M
1473te, babas I. Tutmosisin gerek vrisi olduunu iddia ederek, tanrlarn isteiyle kral olduunu ilan etmifl ve ynetimi ele geirmifltir. Hatflepsutun (M 14731458) ve III. Tutmosisin krallklarnn meflruiyetini Amonun bir kehanetine balamas Amon rahiplerinin siyasal glerinin arttn gstermektedir. III. Tutmosis
yetkileri elinden alnmasna ramen Hatflepsutun yannda taht paylaflmaya devam
etmifltir. Hatflepsut zamannda Msr baflarl ve istikrarl bir dnem yaflamfl ve ok
glenmifltir. Kadn firavun Somali kysndaki Punta bir ticaret seferi yapar. Deir
el- Bahride yaptrd ller tapna, dnemin en nemli yaplarndan biridir. Tapna Amon, Ra-Haranti, Anubis ve Hathor adl tanrlara adamfltr. Kendini
Amonun kz olarak grmfl ve Amonun Karnak Tapnan geniflletmifltir. Msrn birok yerinde ve Nubyada tapnaklar infla ettirmifltir.
Hatflepsutun lmyle yerine III. Tutmosis yeniden tahta getiinde (M 14581425) vey annesinin heykellerini paralatmfl, kabartmalardan tasvirlerini, antlar
ve dikilitafllar zerine hiyeroglifle yazlmfl olan adn sildirtmifltir. Daha nce I.
Tutmosis tarafndan malup edilen Suriyedeki Mitanni Krall Msra meydan
okuyor ve Msr egemenliinden kurtulmak istiyordu. III. Tutmosis Filistin ve Suriye zerine en az 17 sefer dzenledi. Frata kadar Suriye ve Filistini ele geirdi. Firavun kazand zaferi Karnaktaki Amon Tapnann duvarlarna yazdrd. Nubya
zerinde de egemenliini kabul ettirdi ve baflkent Napatay ele geirdi. Gney snrn Drdnc alayana kadar uzatt.
III. Tutmosis krallnn son yllarnda olu II. Amenofisi taht orta yapt. II.
Amenofis (I.. 1427-1401) kendini savafl ve mthifl bir sporcu olarak tantmfltr.
Suriyeye seferler gereklefltirdi. Bu dnemde Mitanni Krall gcnn doruundayd. IV. Tutmosisin (M 1401-1391) saltanat dneminde Mitanni Krall Ana-
www.evrenselpdf.com
117
Pilon: Tapnak kaplarnn iki

yannda kaideleri genifl,
yukar doru daralan Msra
zg duvarlardr. Genellikle
pilonlarn zerine tapna
hangi kral yaptrdysa onun
zaferlerini betimleyen
kabartmalar yaplrd.
Pilonlarn nne tapna
hangi kral yaptrdysa onun
byk boyutlu birka heykeli
ve dikilitafllar dikilirdi.
Dikilitafl: Tek bir bloktan ve
genellikle pembe granitten
yaplan, yukar doru incelen
ve tepe noktas kk bir
piramit fleklinde biten tafl.
Dikilitafllar gnefl
simgeleriydi. Baz Eski
Krallk Dnemi mezarlarnn
ve tapnaklarnn kaplarnn
nne ift olarak dikilirlerdi.
118
doluda Hititlerin glenmesinden ekindii iin Msr ile barfl yapt. IV. Tutmosis
bir Mitanni prensesi ile evlendi. Daha sonra bafla geen III. Amenofis de (M
1391-1353) birden fazla Mitanni prensesi ile evlendi ve barfl glendirildi. Bu dnemde Babil Akkadas diplomasi dili olarak kullanlmaya bafllad.
III. Amenofisin olu IV. Amenofis (M 1352-1335), M 1350lerde Msrn geleneksel tanrlar yerine Gnefl (Aton) monoteizmini (tektanrclk) yerlefltirerek
dinde reform yapmak istemifltir. Kars nl kralie Nefertiti de firavuna bu konuda yardm etmifltir. Bu klt bir gnefle tapma kltyd. Tapt gnefl tanrsn flnl gnefl diski fleklinde tasvir ettirmifltir. Ona gre gnefl, flnlaryla tm varlklar
korur ve onlara yaflam verirdi. Artk lke tanrs Amonun yerini flnl gnefl (Aton)
almfltr. Aton iin Teb kentinde ilk tapnak yapld. Baflkent Orta Msrda Memfis
ile Teb arasnda yeni kurulan Akhetaton (ufuktaki Aton) (bugnk el-Amarna)
kentine taflnd. Burada yaplan Aton Tapnann zeri, dier Msr tapnaklarnn
aksine gkyzne doru ak braklmflt. Tahminen krallnn beflinci ylnda
Amenofis (Amon bafllaycdr) olan ismini Atonun hizmetkr/Atonu memnun
eden anlamna gelen Ekhnaton olarak deifltirmifltir. Ekhnatonla ilgili resimler ve
kabartmalarda firavun genellikle dorudan doruya flnlarn saan gneflin altnda gsterilmifltir.
IV. Amenofisin gnefli tek tanr olarak kabul ettirmek istemesi rahiplerin tepkisini ekti ve lke karflkla srklendi. Dier tanrlara ait birok tapnak kapatlmfl, topraklarn btn kullanm haklar dorudan firavuna devredilmifl, ekonomik
yap bozulmufltur. Ksacas yeni din benimsenmemifltir.
M 1335te Ekhnaton un lmyle bafla geen Tutankaton (M 1333-1323)
henz yedi yaflndayd. ocuk yafltaki kraln naipliini Ekhnaton dneminde Gnefl Tanrsnn bafl grevlisi olan Aya yapmfltr. Firavunun ad birka ay sonra Tutankamon olarak deifltirilmifltir. Akhetaton flehri iki yl sonra tamamen terk edilmifl ve baflkent Memfise taflnmfltr. Tutankamon, eski Msr dini olan Amon dinini ve ok tanrcl geri getirmifltir. Firavun, daha 19 yaflndayken hastalanarak
lr. Krallar Vadisindeki zengin armaanlarla dolu mezar 1922 ylnda bulunana
kadar bozulmadan kalmfltr.
Tutankamon ldnde Aya tahta kmak ister, bunun zerine Tutankamonun
kars Ankhesenamon Hitit kral fiuppiluliumaya oullarndan birinin kendisiyle
evlenerek Msr firavunu olmasn teklif eder. Bunu kabul eden Hitit kral olunu
Msra gnderir. Ancak Prens Zannanza Msra giderken yolda ldrlr. Bunun
zerine Aya (M 1323-1319) ksa bir sre kralla el koyar. Aya lnce de yerine
komutan Horemheb tahta geer. Horemheb (M 1319-1307), Msrn idari yapsn dzeltir. Karnak Tapnana yeni yaplar ekletir. Horemheb de kralln, arkadafl ve kendisi gibi bir komutan olan I. Ramsese brakr.
I. Ramses (M 1307-1306) 19. Slalenin kurucusudur. Saltanat ksa srmfl ve
yerine olu I. Seti (M 1305-1290) gemifltir. I. Seti, Hititlerin zayf durumundan
yararlanarak Suriyeye sefer yapmfl ve eskiden Msrn kontrolnde olan topraklarn bir blmn geri almfltr. I. Seti son dnemlerinde olu II. Ramsesi (M
1290-1224) tahta ortak etmifltir. 19. Slale firavunlarnn en gls olan II. Ramses, Msr lkesinin snrlar iinde olduu kabul edilen kuzeydeki Suriye iin babas gibi Hititlerle mcadele etmifltir. M 1285 ylnda Suriyede Asi Nehri (Orontes) yaknndaki Kadeflte Hitit Kral Muvatalli ile savaflmfltr. Tarihe Kadefl Savafl olarak geen bu savafl sonucunda II. Ramses byk bir zafer kazandn iddia
etmektedir. Ancak Hitit kaynaklarna gre yenilgiden flans eseri kurtulmufltur. M
1270 ylnda II. Ramses ve Hitit Kral III. Hattuflili arasnda yaplan Kadefl Barfl Ant-
www.evrenselpdf.com
119
laflmas, tarihte iki byk devlet arasnda yaplan ilk resmi yazl anlaflmadr. Anlaflmaya gre Kadefl Hititlerde kalmfltr. II. Ramses, III. Hattuflilinin iki kzyla evlenmifl ve ynetici slaleler arasnda akrabalk ba kurulmufltur.
Ramses, baflkenti Delta blgesindeki Per-Ramses (Ramsesin Mlk) adl flehre
taflmfl, Karnak ve Luksor tapnaklarna ekler yaptrmfltr. Nil Nehrinin bat kysnda firavunun ller tapna olan Ramesseumu ykselir. Yukar Msrda ise
Abu Simbel kaya tapnaklarn yaptrmfltr.
Resim 7.3
nasya Haritas
(Hornung 2004a,
s. 84).
II. Ramsesin yerine geen Merneptah (M 1224-1214) Hitit, Ugarit ve Amurru

krallklaryla dostane iliflkilerini srdrmfltr. Hatta ktlkla mcadele eden Hitit
Krallna tahl yardm yapt. M 1200lerde Merneptahn generalleri, Libyallarla
birleflerek Delta Blgesine saldran Deniz Kavimlerini Bat Delta Blgesinde geri
pskrtmfllerdir. Merneptah saltanatnda baflkent Memfise taflnmfltr. 20. Slalenin gl firavunlarndan olan III. Ramses zamannda (M 1194-1163) Libyallar
ve kinci Deniz Kavimleri g Msr zorlamfl, ancak III. Ramses karadan ve denizden saldran Deniz Kavimlerini pskrtmeyi baflarmfltr. III. Ramses, Teb flehri
yaknlarndaki Medinet Habu Tapnann duvarlarna yazdrd yaztlarda, Deniz
Kavimlerine karfl kazand zaferi anlatmfltr.
www.evrenselpdf.com
120
Teb flehrinde Hons Tapna ve bat kysndaki ller Tapna III. Ramsesin
imar faaliyetlerinden nemli olanlardr. III. Ramsesin giderek artan i sorunlarla
ilgilenmesi gerekmifltir. Ekonomi iyi deildir. Memurlar baflna buyruk hareket ediyor, cretler denmiyor ve fiyatlar artyordu. fli kenti Deir el-Bahride oturan ve
kral mezarlarnn inflasnda alflan ifliler, cret yerine aldklar taynn datm iki
ay gecikince greve gitmifllerdir.
20. Slalenin son firavunlar, lkedeki bozulmalar durdurur dflncesiyle bir
sembol olarak Ramses adn almfllardr (IV. Ramses M 1163-1156, V. Ramses M
1156-1151, VI. Ramses M 1151-1143, VII. Ramses M 1143-1136, VIII. Ramses
M 1136-1131, IX. Ramses M 1131-1112, X. Ramses M 1112-1100). Ancak bu
yntem lkeyi iine bulunduu kt durumdan ve kflten kurtaramamfltr. rnein IX. Ramsesin uzun saltanat dneminde ekonomik ve siyasal olarak byk
skntlar yaflanmfltr. Bunun en nemli gstergelerinden biri Teb Nekropolndeki mezarlarn soyulmas ve bu soygunlara uzun sre gz yumulmufl olmasdr.
Nekropol iflileri X. Ramses (M 1100-1070) dneminde tekrar greve gitmifllerdir.
XI. Ramses zamannda ekonominin kt durumu ve ktlk nedeniyle Teb halk,
Teb yksek rahibine karfl ayaklanr. Firavun yksek rahibin devrilmesinden sonra kan i savafl nedeniyle lkede dzeni yeniden salamas iin gneydeki Kufl
genel valisi Panahesiyi grevlendirir. Panahesi, Nubyal paral askerlerle Orta Msr diktatrlkle ynetir. Onun lmnden sonra XI. Ramsesin saltanatnn 19. ylnda Yukar ve Orta Msrda g, yksek rahip ve general olan Herihor adl bir
grevlinin eline gemifltir. Herihor, Tebde dzeni salamak iin alflmfl ve firavunun da desteini almfltr. Herihoru Pianhi takip eder. O da XI. Ramsesten nce
lmfltr. XI. Ramses Afla Msrda iktidar Taniste oturan Smendese devretmifltir. Bylece lke gerek manada blnmeye bafllamfltr. Daha sonraki dnemde
yksek rahipler de zaman zaman kral unvann kullanmak istemifllerdir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Yeni KrallkSIRA
Dneminde
SZDE bir kadn firavunun bafla geifli nasl gerekleflmifltir?
NC ARA DNEM (M 1070-712)
D XI.
fi NRamsesin
ELM
M 1070de
lmnden sonra Msr tahtn 21. Slaleyi kuran Smendes (M 1070-1044) ele geirmifltir. Onun taht hi zorlanmadan ele geirmesinin
S O R Ufiravun ailesiyle evlilik yoluyla akrabalk kurmufl olmasdr. M
nedeni olaslkla
1070de bafllayp M 712 ylna kadar sren dnemde Msr nc Ara Dnemini
yaflar. Bu dnemde Asyada kazanlan blgeler kaybedilmifl, Nubya ve Dou DKKAT
l, Msr etkisinden kmfltr. Pianhiden sonra da Kufl Genel Valilii makam ortadan kalkmfltr. Kuzeyde, Msr kraliyet ailesi ve Smendesin ikametgh kenti TaSIRA SZDE
nisti. Gneyde
Teb rahipleri merkez otorite karflsnda glerini artrmfllar ve ayrlk hareketlere giriflmifllerdir. El-Hibadan Assuana kadar uzanan Nil Vadisi de
Teb yksek
rahiplerinin denetimindedir.
AMALARIMIZ
Tanis kentinde Smendesten sonra tahta I. Psusennes (M 1040-992), Tebde
ise Pianhiden sonra bafla yksek rahip I. Pinecem gemifltir. Tanis ve Tebdeki iktidar sahipleri
dostluk ve akrabalk iliflkileri kurulmufltur. Bu dnemde
K Tarasnda
A P
kral mezarlar Teb lnde deil, Tanisin tapnak blgesinde bulunmaktadr.
Yksek rahipler Krallar Vadisinde talan edilen kral mezarlarndan kurtulabilen eski krallaraTait
iki byk gizli mezara taflmfllardr.
E L Emumyalar
VZYON
Teb kentinde Pinecemden sonra bafla geen Masaherta lnce, 20. Slalenin
sonlarnda olduu gibi ayaklanmalar kmfl, ancak bunlar bastrlarak, siyasal muhalifler Bat lndeki vahalara srgn edilmifllerdir.
N N
NTERNET
www.evrenselpdf.com
21. Slale firavunlarndan Siamun (M 978-959) zamannda Tanis kraliyet ailesi dfl askeri seferlere kmfltr. Filistinin Gezer kenti fethedilmifl, srail Krall tehdit edilmifltir. Ancak daha sonra bu krallkla evlilik yoluyla akrabalk kurulmufltur.
Bir Msr prensesi Kral Sleymana efl olarak gnderilmifltir. eyiz olarak da Gezer
kenti hediye edilmifltir. Yksek rahip II. Pinecem lnce gneydeki ikametgh
merkezi Teb de nemini yitirmifltir.
III. Ramses, Libyallarn kard sorunlar kkten zmek amacyla bu lkeye
dzenledii seferlerden sonra getirdii Libyal esirlerin ounu Delta Blgesinde
Bubastis evresine yerlefltirmifltir. Paral askerlerin liderleri olan Libya kabile flefleri Tanis krallar iin ok nemliydi. Bu flefler Tanis kral Siamunun halefi II. Psusennes (M 959-945) zamannda etkilerini arttrdlar. Bubastis kentinden ve Libya
kkenli olan I. fioflenk (M 945-924), II. Psusennesin lmnden sonra Msr tahtn ele geirdi ve 22. Slaleyi kurdu. Kraliyet kenti yine Tanis idi. I. fioflenk olu
Osorkonu eski kraliyet soyundan bir prensesle evlendirmifltir. Bylece Msr Libya
kabile fleflerinin egemenlii altna girmifltir. Delta Blgesindeki Libyallar birok
kuflaktan beri Msr kltr iinde yetifltikleri iin yadrganmamfllardr. I. fioflenk,
olu putiyi yksek rahip olarak Tebe gndermifltir. puti, Teb kentini kral I. fioflenkin valisi olarak ynetmifltir. Msrn geleneksel mttefikleri Biblos ve Nubya
ile yeniden iliflkiler kurmaya alflmfltr. I. fioflenk Kudse sefer yaparak Kral Sleymann saray ve tapnan yamalamfl, zengin ganimetlerle lkesine dnmfltr. Bu ganimetlerle Karnak Tapnanda infla faaliyetlerinde bulunmufltur.
Yaklaflk 100 yl kadar sren bir barfl dneminden sonra 22. Slalenin kfl
dnemi kral II. Takelot (M 860-835) ile bafllamfltr. II. Takelot olu ve veliaht
Osorkonu Tebde Amon yksek rahipliine atar. Ancak Tebliler Osorkonu kabul
etmeyince i savafl kar. Bu kargafla dneminde III. fioflenk (M 835-783) kardefli Osorkonun hakk olan krall ele geirir. Ancak lkenin dier yerlerinde de
krall ele geirmek isteyenler ortaya kar. Bunlardan biri olan I. Pedubaste (M
828-803) de yeni bir kraliyet soyu olarak Leontopoliste 23. Slaleyi kurar. Bundan
byle daha kk hkmdarlar kendilerini kral ilan etmifller yerli haktan destek
grnce de krallk iddialarn srdrmfllerdir. Tebde de dinsel nderlerin oluflturduu yeni bir soy grlr. Gneyde de baflkenti Cebel Barkal olan Nubya kral
Kaflta (M 770-750) idaresindeki 25. Slale kuzeyde Tebe kadar Yukar Msrn
hkimi olur. Bat Delta Blgesindeki Sais kentinde ise 24. Slale hkm srmekteydi. M 8. yzyln sonuna gelindiinde Msrda birok kral vardr. 22-25. Slaleler arasnda her bir kral dierinden ayr olarak kendi ynetimini kurmufltur. Bylece Msrda iktidar paylaflmyla ilgili kargafla artmfltr.
M 8. yzyl sonlarnda Msrdaki en nemli gruplar Afla Msrda 24. Slale,
Yukar Msrda ise 25. Slale idi. M 730 dolaylarnda Saisli etkisinin geleneksel
Teb blgesi olan Nil Vadisinde yaylmas zerine, 24. Slale ile 25. Slale arasnda anlaflmazlk kmfltr. 24. Slale kral Tefnahte (M 724-717) gneydeki 25. Slalenin tehditlerine karfl Delta glerinin byk bir blmn arkasna alarak Libya direniflinin nderi olmufltur. Kral Kafltann halefi olan Napata kral Piye (M
750-712) Nil Vadisini ele geirmek iin harekete gemifl, yerel yneticilerden ve
zellikle de Tefnahteden teslim olmasn isteyerek kuzeyde Memfise kadar ilerlemifltir. Memfisin dflmesi zerine Deltadaki Libyal hkmdarlarn ou Piyenin
egemenliini tanyarak Tefnahteyi dfllamfllardr. Piye Deltann ilerine doru
ilerlemeye devam edince Tefnahte onun egemenliini tanmak zorunda kalmfltr.
Ancak Deltada varln da devam ettirmifltir. Deltadaki kk krallklar tamamen
www.evrenselpdf.com
121
122
egemenlik altna alamayan sadece onlarn kendisini tanmasyla yetinen Piye, baflkenti Napataya geri dnmfltr.
GE DNEM (25-31. SLALELER) (M 712-332)

Napata kral Piyenin kardefli ve halefi olan 25. Slaleden fiabaka (M 712-698) ile
Msrda ge dnem bafllamfltr. Tefnahtenin olu Bakenrenef (Bokkhoris) (M
717-712) Memfisi denetimi altna almaya bafllaynca fiabaka karfl saldrya geerek
Sais Slalesine son vermifltir. Baz yerel krallar ise bamszlklarn korumufllardr.
Nubyallar Memfisi baflkent yapmfl ve bir sre Msrda yaflamfllardr. 25. Slalenin krallar kendilerini firavunlarn halefi olarak grmfllerdir. Yukar Msrda olduu gibi Afla Msrda da tarihleme 25. Slale krallarnn saltanat yllarna gre
yaplr. Bu dnemde lke ekonomisi Nubya altnlar sayesinde hareketlenmifltir.
20. Slaleden beri ilk defa antsal yaplar infla edilmeye bafllanmfltr. fiabakadan
sonraki fiebitku (M 698-690) ve Taharka (M 690-664) dnemlerinde de ekonomik geliflmeler devam etmifltir.
Birleflik gl Msr ve Nubya Devletinin Yakndoudaki tek rakibi Assur mparatorluudur. M 671 ylnda Assur kral Esarhaddon (M 681-669) Msra sefer dzenler ve Memfisi ele geirir. Taharka gneye kaar. Msr lkesi savafl tazminat demek zorunda braklr. Assurlular, Delta devletlerini mttefik olarak grdkleri iin onlara dokunmazlar. Taharka iki yl sonra Memfisi geri almak iin dner. Onun glendiini gren Esarhaddon Msra bir sefer daha dzenler ama yolda lr (M 669). Yerine geen Aflurbanipal (M 669-627) Msrda Assur ynetimini yeniden kurarken Delta Blgesinde Saiste kendini kral olarak tanmlayan 26.
Slaleden I. Neko ve olu I. Psammetikos ile ittifak yapar. Taharkann halefi Tantamani (M 664-657) M 664te Nubyadan Deltaya kadar olan blgeyi eline geirir. Bu sefer srasnda I. Neko lr. M 663-657 tarihleri arasnda Assurbanipal
Msra sefer dzenler, Tantamani Nubyaya kaar. Msrn tamam Assur tarafndan
iflgal ve yama edilir.
I. Psammetikos (M 664-610) krallnn bafllarnda, M 664-657 tarihleri arasnda Afla Msrdaki btn yerel yneticileri etkisiz hale getirir ve Msrn birliini tekrar salar. Bu srada Aflurbanipaln Babilde bir isyanla uraflmasn frsat bilerek Assurdan bamszln kazanr. 26. Slale firavunlar dfl siyasette, Yeni
Krallk Dneminde Suriye ve Filistinde elde edilen baflarlar tekrar etmek istemifltir. I. Psammetikos ile bafllayan seferler II. Nekho (M 610-595) ile devam etmifltir. II. Nekho 609da Yahuda kral Yofliay malup eder ve lkesini vergiye balar.
Fenike ky kentleri Msrn egemenlii altna girer. Yeni krallk zamanndan beri
ilk defa Suriyeye girilir. Ancak II. Nekho Babil Kral II. Nebukadnezzara Kargamflta yenilerek Msra geri ekilmek zorunda kalr. Bu yenilgiye ramen M 601
ylnda Msra sefer yapan II. Nebukadnezzar geri pskrtmeyi de baflarr. Ayrca
Yunanllar rnek alarak sra krekli gemilerden oluflan bir donanma kurar. II.
Nekhodan sonra gelen II. Psammetikos (M 595-589) Nubya kral Aspaltann Msr tekrar ele geirmeye alflabileceini dflnerek, generalleri Amasis ve Potasimtoyu Nubyaya sefere gnderir. Msr ordusu nc alayan aflarak gneye
ilerler ve baflkent Napatay kuflatr. Bunun zerine Aspalta, baflkenti Napatadan
daha gneydeki Meroeye taflmfltr.
II. Psametikosun olu Apries (M 589-570) zamannda II. Nabukadnezar Kuds kuflatr. Apries kenti kurtarmaya alfltysa da baflarl olamaz. Bu olay zerine ok sayda Yahudi Msra snd. M 570de Apries, Kyrenedeki Yunanl ko-
www.evrenselpdf.com
lonistlere karfl Libyal kabilelerin yardm istemesi zerine destek olmak iin bir
birlik gnderir ancak gnderdii birlik Kyrenelilere yenilir. Bunun zerine Apriesin birlikleri ayaklanarak general Amasisi kral ilan etmifllerdir. Apries art arda yaplan savafllardan birinde lmfltr.
Amasis, Msrllar, Libyallar ve Yunanllar barfltrr. Barfl anlaflmasnn yan sra politik bir evlilik yapar. Bylece dostluk ve akrabalk balar kurulur. Bat Anadoludaki onia kenti Miletosun Msrda Bat Deltada kurduu ticaret kolonisi Naukratisi Yunanllara brakr. Ege adalar Samos ve Lindosa deerli adaklar gnderir. Bu yolla Yunanllarla iyi iliflkiler kurar. Msra da zen gsterir ve halkn takdirini kazanr. Amasisin saltanatnn (M 570-526) son dnemlerinde Pers mparatorluu giderek ykselmektedir.
Pers kral Kyros (M 559-529), Anadoluda Lydia kral Kroisosun baflkenti Sardeisi eline geirerek Lydia Kralln (M 546da) ykar. Persler M 539 ylnda
Babili de ele geirirler. Kyrosun olu Kambyses (M 529-522) Pers tahtna ktnda, Msra sefer hazrlklarna bafllamfltr. Bu srada Msrda da Amasisin yerine olu III. Psammetikos (M 526-525) tahta gemifltir. Kambyses M 525de III.
Psammetikosu yener ve Memfisi ele geirir. Msr kral tutsak edilir ve ldrlr.
Daha sonra tm lke Kambyses tarafndan iflgal edilir. Msrllar, Libyallar ve Kyreneliler Perslere itaat ederler. Ancak Kambyses Nubya ve Sivaya yapt seferlerde
baflarsz olur. Msr lkesi, Perslerin satrapl (eyaleti) haline gelir.
Perslerin kurduu Msrn 27. Slalesinin ilk kral olan Kambyses, tapnaklara
ilgi gstermedii iin Msrllar tarafndan benimsenmemifltir. Halefi olan Pers kral I. Darius (M 522-486) ise dini duygulara hitap ederek Msrllarla uzlaflmaya alflmfltr. Sakkarada Apis boalarnn gmld yeri geniflletmifl, el-Harga vahasnda tanr Amon iin bir tapnak yaptrmfltr. Bylece Pers ynetimi saygnlk kazanmfltr. Onun zamannda Msr yasalar derlenip kitap haline getirilir. Darius ynetimi Msr iin bir refah dnemi olmufltur.
M 490 ylnda Persler Yunanistanda yaplan Maraton Savaflnda Yunanllara
yenilince Delta Blgesinde Perslere karfl 80 yl kadar srecek bir ayaklanma bafllamfltr. M 404 ylnda Sais kentinden Amirtaios (M 404-399) Deltay Pers ynetiminden kurtarmfltr, kendisini kral ilan ederek M 400 ylna kadar btn Msr lkesine hkim olmufltur. Amirtoios, 28. Slalenin ilk ve tek kraldr.
M 399dan sonra Msrn son yerlileri olan 29. ve 30. slaleler dneminde Msrllar, lkelerini eski bir eyalet (satraplk) olarak gren Perslere karfl baflaryla
mcadele ettiler. Ancak M 343 ylnda Pers kral III. Artakserkses Msr ele geirmeyi baflard. Msrn 31. Slalesini yine Persler kurdu ve Msra on yl daha
egemen oldular.
M 334 ylnda Makedonya Kral Byk skender (III. Aleksandros) Makedonyallar ve Yunanllardan oluflan bir ordu ile Perslere karfl nl Dou Seferine kar. M 332 ylnda Byk skenderin Msr ele geirmesiyle buradaki Pers egemenlii son bulur. Msr, skenderin lmnden sonra komutanlarndan I. Ptolemaios (M 304-284) tarafndan kurulan Ptolemaioslar Devletine balanr. Bundan
sonra 250 yl boyunca Msr Yunanllar tarafndan ynetildi.
www.evrenselpdf.com
123
124
zet
N
A M A
N
A M A
Eski Msrn corafyasnn yaflam biimi zerindeki etkisini aklayabilme

Eski Msr Kltr Nil Vadisinde geliflmifltir. Dar
ve birka km genifllikte olan vadi, kuzeyde Delta Blgesinden gneyde Assuandaki Birinci alayana kadar uzanyordu. Msr, bat ve douda
llerle evrilmifl olup douda kyya paralel uzanan sradalarla Kzldenizden ayrlmfltr. lkenin gneyi alayanlarla kuflatlmfltr. Bu blgede bulunan kayalklar geifli zorlafltrmaktadr.
alayanlarn gneyinde ise Sudan (Eskiada
Nubya) yer alr. Dnyann en uzun nehri olan
Nil (6695 km), Viktorya Gl civarndan ortaya
kar ve kuzeye doru akarak Akdenize dklr. lkenin byk blmnn dfl dnyadan soyutlanmfl olmas, kendine zg bir Msr uygarlnn yaratlmasna neden olmufltur.
Eski Msr tarihinin dnemlerini aklayabilme
Eski Msr, yerel tarihi Manethoya gre kuruluflundan Byk skendere (M 332) kadar 31
farkl slale tarafndan ynetilmifltir. Tarihsel kurgu bu erevede yaplmakta, slaleler kronolojik
olarak gruplara ayrlmaktadr. Msr tarihinin dnemleri flunlardr: Erken Dnem (1.-2. Slaleler:
Yakl. Ol. M 2920-2650), Eski Krallk (3.-8. Slaleler: M 2650-2134), Orta Krallk (11-14. Slaleler: M 2040-1640), Yeni Krallk (18-20. Slaleler: M 1550-1070), Ge Dnem (25-31. Slaleler: M 712-332). Bunlarn dflnda, firavunlarn
glerini kaybettii zamanlarda, ou farkl soylardan gelen krallarn egemen olduu ara dnem yaflanmfltr.
N
A M A
Eski Msrn siyasi olaylarn tartflabilme

Msrda Paleolitik adan beri (M 500 000)
insanlar yaflamaktayd. M VI. binylda Cilal
Tafl a da denilen Neolitik ada ilk kyler
kurulmufl, hayvanlar evcillefltirilmifl ve tarm
bafllamfltr.
Kralln Yukar ve Afla Msrda Slaleler ncesi dnemde baflladna iliflkin deerlendirmeler
bulunmaktadr. M nc binyl bafllarndan
drdnc yzyla kadar sren ynetici slaleler
tarihi boyunca kurulan merkezi devletler uzun
sre btn blgenin tek egemeni olarak yaflayamamfltr. Msrda yaflanan siyasal geliflmeler genellikle Nil Vadisinin kuzeyinde, ortasnda veya
gneyinde devlet olma iddiasyla ortaya kan
gler arasnda yaflanmfltr. Eski Msr, Assurlularn gelifline kadar dflardan gelen bir siyasal
gcn egemenliine girmemifltir. Kuzeydeki Delta blgesine gelen baz gruplar ksa zamanda buradaki kltr benimsemifl ve Msrl olmufllardr.
M sekizinci yzyldan sonra Yeni Assur Krallarnn seferleri de ksa sreli iflgalle sonulanmfltr. Msr tarihinin krlma noktas M 525 ylnda
Persler tarafndan iflgal edilmesiyle bafllamfltr.
Msr M 332 ylnda Yunanllar, M 30 ylnda
da Romallar tarafndan iflgal edilmifltir.
www.evrenselpdf.com
125
Kendimizi Snayalm
1. Eski Msr takviminde ka mevsim vard?
a. 2
b. 3
c. 4
d. 5
e. 6
6. Eski Msr Tarihinde ka ara dnem yaflanmfltr?

a. 2
b. 3
c. 4
d. 5
e. 6
2. Eski Msr Tarihini 31 slaleye ayrarak yazan tarihi afladakilerden hangisidir?

a. Herodotos
b. Thukydides
c. Manetho
d. Berossos
e. Strabon
7. Kendi lmnden sonra tahtn el deifltirmesini kolaylafltrmak iin, olu I. Senusreti tahta ortak ederek
yeni bir gelenek bafllatan Msr kral hangisidir?
a. II. Mentuhotep
b. I. Tutmosis
c. III. Tutmosis
d. I. Amenemhet
e. IV. Amenofis
3. Antik dnyann yedi harikasndan biri olan Keops

Piramidi ne zaman infla edilmifltir?
a. Erken Devirde
b. Eski Krallk Dneminde
c. Orta Krallk Dneminde
d. Yeni Krallk Dneminde
e. Hellenistik Dnemde
4. Msr iflgal eden ve Msrllar tarafndan yabanc diyarlarn flefleri denilen topluluk hangisidir?
a. Persler
b. Libyallar
c. Hiksoslar
d. Nubyallar
e. Makedonyallar
5. Afladakilerden hangisi kadn firavundur?
a. Hatflepsut
b. Ahmose
c. III. Tutmosis
d. IV. Amenofis
e. I. Amenemhet
8. nl Kralie Nefertiti hangi Msr Firavununun

kraliesidir?
a. II. Ramses
b. III. Tutmosis
c. Merneptah
d. I. Pepi
e. IV. Amenofis
9. II. Ramsesle Kadefl Barfl Antlaflmasn imzalayan
Hitit kral kimdir?
a. III. Murflili
b. III. Hattuflili
c. Muvatalli
d. IV. Tudhalya
e. I. fiuppiluliuma
10. Byk skender Msr hangi tarihte ele geirmifltir?
a. M 450
b. M 332
c. M 30
d. MS 395
e. MS 476
www.evrenselpdf.com
126
Okuma Paras
II. TUTMOSSN NUBYA SEFERN ANLATAN

YAZIT
Yazt, II. Tutmosise ait, Elefantinden Philaeye giden
eski bir yol kenarnda kaya zerine hiyerogliflerle kaznmfltr. Kraln saltanatnn ilk ylna (M 1492) tarihlenir. Yaztn bafllangcnda krallarn isimleri ve lakaplar sralanr. Tutmosisin Kuzey Delta ve deniz kys, Yukar ve Afla Msr, Nubya ve Sina, Suriyeyi de iine
alan dou lleri, Fenkhu topraklar ve Hartumun gneyine uzanan lkeler zerindeki hkimiyeti vurgulanr. Ardndan gelen blmlerde flunlar sylenir:
1. b
Haberci ieri geldi, Kral Hazretlerini selamlad ve

flunlar dedi: Kuflun (Kuzey Nubya) kt halk isyanda. ki diyarn efendisinin (Msr Kralnn) halk ona dflman olmufltur ve savaflmaya bafllamfltr. [Nubyadaki] Msrllar, Babanz [I.] Tutmosis,
gneydeki ve Dou lndeki kabileleri durdurmak iin infla ettii kalenin snandan srlarn afla sryorlar.
Kral Hazretleri bu szleri duyduu zaman tpk
bir panter (ya da leopar) gibi fkelendi ve dedi ki;
Beni seven Ra ve Babam, Tanrlarn Kral, iki diyarn tahtnn efendisi Amon zerine yemin ederim ki
ilerinde canl tek bir adam brakmayacam.
Daha sonra Kral Hazretleri, ki Diyarn Efendisine karfl ayaklanmfl ve kral hazretlerinin ynetiminden memnun olmayanlar devirmek iin bir
askeri birlii Nubyaya yollad. Bu onun ilk savaflyd. Kral Hazretlerinin askerleri Kuflun sefil topraklarna vardlar. Aldklar emre bal olarak askerler, hizmetkrlar eflliinde kraln bulunduu yere gtrlen sefil Kufl Prensinin olu hari canl
hibir adam brakmadlar. Kral tahtna oturdu.
Askerleri yakaladklar esirleri ona getirdiklerinde
esirler iyi tanrnn ayaklar altna brakldlar. Topraklar eskiden olduu gibi baml duruma geri
getirildi. nsanlar sevindiler ve liderleri memnun
oldu. ki Diyarn Efendisine vgler yadrdlar ve
Tanry ilahi iyiliinden tr ycelttiler. Bunun
meydana geliflindeki neden, kral hazretlerinin, babas Amonun bafllangtan bu yana Msrn tm
krallarndan daha ok sevilmifl olan, talar flanl,
Gney ve Kuzeyin Kral, Aakhepe-renra, Rann
olu, tpk Ra gibi ebedi yaflam, sreklilik ve huzur
bahfledilen, II. Tutmosisin cesaretiydi (Wallis Budge, 2008, 136-137).
2. c
3. b
4. c
5. a
6. b
7. d
8. e
9. b
10. b
Yantnz yanlflsa Corafi Koflullar blmn

yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlflsa Erken Devir blmn yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlflsa Eski Krallk Dnemi blmn yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlflsa kinci Ara Dnem blmn yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlflsa Yeni Krallk blmn yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlflsa zet blmn yeniden
gzden geiriniz.
Yantnz yanlflsa Orta Krallk blmn yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlflsa Ge Dnem blmn yeniden gzden geiriniz.
www.evrenselpdf.com
127

Sra Sizde 1
Eski Msrda mevsimler, blgeye hayat veren, yaflamn
kaynan oluflturan ve getirdii alvyonlarla bereketli
tarm alanlar oluflturan Nil Nehrinin taflknlarna gre
belirlenmiflti. Eski Msr takviminde mevsim bulunmaktayd. Nehrin mays aynda ykselmeye bafllayp,
temmuzdan ekime kadar vadi zerinden akt mevsime Taflkn (akhet) mevsimi denirdi. Kasmn baflnda
sularn ekilmesi sonucu, nehrin yavafl yavafl yatana
ekilmesiyle, nehir yatann iki yanna biriken milli
toprakta ekim faaliyetlerinin yaplabildii mevsime
Ekim (peret) denirdi. Marttan hazirana kadarki dnem ise Hasat (shemu) mevsimiydi.
Sra Sizde 2
Erken Dnemde Eski Msrdaki geliflmeler:
1. Afla Msr ve Yukar Msr Krallklarnn birlefltirilmifl ve merkez devlet oluflturulmufltur,
2. 1. ve 2. slalenin krallarnn saltanat srd Erken
Dnemin sonlarnda Msrn snrlar gneyde Birinci alayana kadar uzanmfltr,
3. Msrda yzyllar boyunca kullanlacak merkezi ynetim sistemi, bir baflka deyiflle krallk sistemi oluflturulmufltur,
4. Hiyeroglif yaz yaygn olarak kullanlmaya bafllamfltr.
Sra Sizde 3
M 1700lerden sonra Suriye zerinden Msra giren
Hurri kkenli toplumlar Delta Blgesine egemen olmufllar ve 15. Slaleyi oluflturmufllardr. Bylece Msrda ilk defa yabanclardan oluflan bir slale egemenlii kurulmufltur. Bu yeni slale Memfisi ele geirerek,
Dou Deltasnda kendi baflkentleri olan Avarisi kurmufltur. Msrn tanrlarndan Seth ile zdefllefltirdikleri
tanrlar Baal iin bir tapnak infla etmifllerdir. 15. Slaleyi oluflturan Hiksos krallar tm Msra ve Filistinin
snr blgelerine egemen olmufllardr.
15. ve 17. slaleler aras kinci Ara Dnem (M 16401532) olarak adlandrlr. Hiksoslar, Msr kltrn
hemen benimsediler. Bunun yannda Msra gelirken
beraberlerinde koflumlu atlarn ektii savafl arabalarndan oluflan birlikleri, eflitli maddelerden yaplmfl ayr
ayr paralardan oluflan gl bir yay, yeni kl eflitleri ve dier silah eflitleri getirdiler. Hiksoslar Dneminde Msr bir kltrel zenginlik yaflamasna ramen
Msrllar, dflardan gelen bu istilaya alflamamfllar ve

Hiksoslar hi benimseyememifllerdi. 17. Slaleden Ahmose (M 1550-1525) M 1532 de Hiksoslar yenerek
Filistine srmfltr.
Sra Sizde 4
Yeni Krallk Dneminde tahta geen kadn firavun Hatflepsuttur. vey olu III. Tutmosis (M 1479-1425) tahta ktnda ok kk olduu iin, Kralie Hatflepsut,
I. Tutmosisin gerek vrisi olduunu iddia ederek tahta geti (M 1473-1458). Onun zamannda Msr baflarl ve istikrarl bir dnem yaflad.
Baines, J. - J. Malek (1986). Eski Msr, (ev. Z. Aruoba
- O. Aruoba), stanbul.
Desplancques, S. (2006). Antik Msr, (ev. I. Yerbuz),
Ankara.
Freeman, C. (2003). Msr, Yunan ve Roma, Antik
Akdeniz Uygarlklar, (ev. S. K. Ang), Ankara.
Hornung, E. (2004a). Ana Hatlaryla Msr Tarihi,
(ev. Z. Akarsu Ylmazer), stanbul.
Hornung, E. (2004b). Msrbilime Girifl, (ev. Z.
Akarsu Ylmazer), stanbul.
nan, A. (1987). Eski Msr Tarih ve Medeniyeti,
Ankara.
Kuhrt, A.(2009). Eskiada Yakndou, Cilt I, stanbul.
Schulz, R.-M. Seidel (2004) Egypt. The World of the
Pharaohs, Germany.
Vercoutter, J. (2003). Eski Msr, (ev. E. aykara),
stanbul.
Wallis Budge, E.A. (2008). Antik Msr Edebiyat,
Yaznsal Metinler, zmir.
www.evrenselpdf.com
Amalarmz
N
N
N
N

Eski Msrn yazs, edebiyat ve bilimini aklayabilecek,
Eski Msrn devlet rgtnn iflleyiflini ve toplum yapsn aklayabilecek,
Eski Msr dini ve l gmme geleneklerini aklayabilecek,
Gnmze ulaflan Eski Msr kalntlarnn genel zelliklerini tanmlayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Krallar Vadisi
Hiyeroglif Yaz
Takvim
Piramitler
Mumyalama
indekiler
Eski Mezopotamya ve
Msr Tarihi
Eski Msr Uygarl
www.evrenselpdf.com
GRfi: KAYNAKLAR
DEVLET YNETM VE TOPLUMSAL
YAPI
BLM, MMAR VE SANAT
Eski Msr Uygarl

GRfi: KAYNAKLAR
Msr tarihi, M 3000 yl civarnda ortaya kan yazl belgeler yannda zengin arkeolojik buluntulara dayanlarak yazlmaktadr. Yaz gelenei, deiflik yaz trleri ve yaz malzemeleri bu blmde, arkeolojik malzemenin byk blmn
oluflturan tapnaklar ve mezar antlar ise ilgili bafllklar altndaki gelecek blmlerde ele alnmaktadr.
Yazl Kaynaklar ve Edebiyat

Eski Msrda yaz M 3000 yl civarnda ortaya kmfltr. Baz arafltrmaclar Msrllarn yazy Mezopotamyallardan rendiklerini dflnmektedirler. Msrllar yazy Mezopotamyadan renmifl olsalar bile, takliti olmamfllar ve kendilerine zg
bir yazy gelifltirme baflarsn gstermifllerdir. Her iki yaz sistemi arasnda byk
farklar olmas bunu aka kantlamaktadr. Yaz, Msrda da Smerlerde olduu
gibi eflyann fleklini izmekle bafllamfltr. Ancak Smer yazsndan farkl olarak Msr hiyeroglifi temelde resim biimindedir.
Hiyeroglif Yaz: (Eski Yunanca: hieros: kutsal, graphikos: oyma=hieroglyphikos)
zellikle kutsal metinlerin tafla kaznmasnda kullanlan resm bir yazyd. Hiyeroglifler M 3000 yllarndan MS drdnc yzyla kadar kullanlmfltr. Tafl, ahflap,
fildifli malzeme zerine kaznmfl ya da eflitli malzeme zerine resmedilmifltir. En
basit dzeyde hiyeroglif, yazcnn ifade etmek istedii nesnenin resmedilmesi biiminde oluflmufltur. Buna piktogram denir. Bir insan anlatlacaksa insan resmi,
balk anlatlacaksa balk resmi izilirdi. Piktogramn sesi ayn zamanda uzun bir
szcn iinde hece olarak da kullanlabilirdi. Piktogramlar, soyut kavramlar da
temsil edilebilirdi. rnein bir papirs rulosu, yazmak anlamna gelmekteydi.
Msr hiyeroglifleri 1822 ylnda Eski Msr Uzman ve Dilbilimci Jean-Franois
Champollion tarafndan zlmfl ve Eski Msr tarihi ve uygarl ile ilgili pek ok
gvenilir bilgiye ulafllmfltr. Msr yazsnn belirgin zellii, onun her zaman aslna bal kalmfl olmas ve basit iflaretlerden oluflmufl olsa bile Fenike, Eski Yunanca ve gnmzn modern dillerinin yazlar gibi alfabetik olmasdr. Bu yaz, daha
sonra oluflan komflu alfabetik yazlar ve Fenike yaz sistemlerini harf yazs fikri
bakmndan etkilemifltir.
Hiyeratik Yaz: Msr yazl belgelerinin byk bir ksmn oluflturan ynetim ve
hukuk metinlerinin yazmnda, en yaygn hiyeroglif iflaretleri ksaltlarak kullanlmaya bafllamfltr. Zamanla bu ksaltmalar oalnca hiyerogliften tmyle farkl bir
www.evrenselpdf.com
130
yaz olan hiyeratik yaz ortaya kmfltr. Bu yaz hiyeroglif yazya gre ok daha
ksa srede yazlabiliyordu. Bu yaz eflidine daha ok papirsler zerinde rastland iin son dnemlerde kitap yazs tanm da giderek yaygnlaflmfltr. Hiyeratik yazya papirslerden nce kil kaplar zerinde rastlanmfltr. Tafla oyulmalarna
ise ok ender olarak rastlanr. Bu trde yaz ile yazlmfl belgeler Eski Krallk
Dneminde azdr, ancak Orta Krallk Dnemine ait bol miktarda materyal vardr.
Yeni Krallk zamannda da papirsler, tafl veya anak mlek paralar ve kil kaplar zerinde bu tr yazya ska rastlanr. M yedinci yzylda ynetimle ilgili belgelerde daha ifllek olan demotik yaz kullanlmaya bafllanmfltr. Ancak dini metinlerde M 200e kadar Hiyeratik yaz kullanlmfltr.
Demotik Yaz: M 700den sonra ynetimle ilgili yazflmalarda kullanlan hiyeratik yaz basitleflip, ifllek hale gelmifl ve 26. Slale zamannda yerini demotik yazya brakmfltr. En eski demotik papirsler olan Rylands I ve II papirsleri I.
Psammetikos (M 664-610) zamanna aittir. Demotik (Eski Yunanca: demotikos:
halkla ilgili) halk yazs demektir. Amasis zamannda (M 570-526) ynetim ve hukukla ilgili belgelerde kullanlan resmi yaz biimi demotik yaz olmufltur. Ptolemaioslar Dneminin baflndan itibaren edebi metinler de demotik yaz ile yazlmaya
bafllanmfltr. Demotik yaz, antsal tafl yaztlarda hiyeratik yazdan daha sk olarak
kullanlmfltr. MS beflinci yzyldan (Dou Roma Dnemi) kalma Philae Adas demotik yaztlar, bu yaz ile yazlmfl son rneklerdir. Yedi adet demotik karakter ek
harf olarak Kopt yazs alfabesine alnmfltr. Demotik yaznn tutarl bir transkripsiyonu henz yaplamamfltr.
Kopt Yazs: MS nc yzyldan itibaren demotik yaznn yerine kopt yazs
denilen bir yaz tr kullanlmfltr. Hristiyan Msrllarn (Kiptiler) Yunan alfabesine yaptklar alt harflik ilave ile oluflan yazdr.
Eski Msrda yazc okullar vard. nk eflitli devlet kurumlarnda alflacak
memurlarn okuma yazma bilmesi gerekmekteydi. Saray, ordu ve tapnaklarda
yazc okullar almaktayd. retmenler, ounlukla rahiplerdi. Kk kylerde ise yazclar ailelerine ve akrabalarna okuma yazma retirlerdi. rencilere
ncelikle hiyeratik yaz, sonra daha karmaflk olan hiyeroglif yaz retilirdi. renme sreci uzundu. Baz Msr kaynaklarna gre bu sre on iki yla kadar kyordu. renilmesi gereken yzlerce iflaret vard ve hiyeroglif yazmak bafll
baflna bir sanat hline gelmiflti. Hiyeroglif yazabilmek byk bir saygnlk kazanmak anlamna geliyordu ve yneticilik grevine doru giden yolu ayordu.
Okuma yazma renen renciler corafya, matematik, edebiyat, tarih, ticaret,
din ve anatomi dersleri de gryorlard.
Msrllar hemen hemen her malzemenin zerine yaz yazmflt. En ok da tafl,
papirs ve kil zerine yaz yazmak tercih edilmifltir. Kolay bozulan malzemeler
olan ahflap, metal, deri, kemik ve kumafl da yaz yazmak iin kullanlmfltr.
Papirs, Nil Nehrinde yetiflen saz tr bir bitkidir. Papirs kt hline getirmek iin, gvdesinden ince fleritler kesilir, dz bir zemine nce yatay daha sonra
dikey olarak dizilir ve preslenerek kurutulurdu. Yaklaflk 48x43 cm boyutlarndaki
her tabaka u uca eklenerek 40 m uzunlua kadar ulaflan papirs rulolar yaplabilirdi. Yaz, yatay fleritlerin olduu yze (recto), siyah mrekkep kullanlarak, kolonlar hlinde yazlr, nemli szcklerin alt krmz afl boyasyla izilirdi. Yeni
Krallk ve sonraki dnemlerde dikey fleritlerin olduu arka yze (verso) de yaz yazlmfltr. Papirsler yazldktan sonra rulo hlinde saklanrd. Aslnda papirs kolay bozulabilen bir malzemedir. Eski Krallk Dneminden ok az papirs gnmze kalmfltr. Ancak daha sonraki dnemlerde zellikle ller Kitab olarak
www.evrenselpdf.com
131
8. nite - Eski Msr Uygarl
yazlp mumyalarla beraber mezarlara braklan papirs rulolar sayesinde papirs

rnekleri artmfltr. Papirs rulolarnn ok az tam ve eksiksiz olarak gnmze
gelebilmifltir. Gnmze kalmfl en uzun papirs rulosu Londra/British Mzesinde
bulunan 40,5 m uzunluundaki Harris Papirsdr. Papirs zerine yaz, ucu lifli
kamfl ile yazlyordu. Siyah mrekkep iin kurum, krmz mrekkep iin toprak
kullanlyordu. Pahal ve nadir bulunan bir malzeme olmas nedeniyle el yazmalar silinip, papirsler yeniden yaz yazmak iin kullanlabiliyordu. Papirs zerine
yaz yazmak da beceri isteyen bir iflti. Bu nedenle okullarda renciler kopya etmeleri iin verilen metinleri ve devlerini anak mlek paralar ya da kire tafl
paralar zerine yazyorlard.
Eski Msr edebiyatna baktmzda Eski Krallk Dneminin yazl belgeleri
ncelikle dinsel belgelerdir. Bunlar piramitlerin ve yeralt mezarlarnn duvarlarna kaznmfl bysel metinlerdir. Byk tanrlarn bayramlar iin dinsel ayin
ve ilahilerin de bu dnemden itibaren yazlmaya bafllad dflnlmektedir.
Bunlara ait rnekler Orta ve Yeni Krallk Dneminden bilinmektedir. Yeni Krallk zamannda nemli tapnaklarn rahipleri tapnaklarnn farkl din retileriyle ilgili kitaplar yazmfllardr.
Din dfl edebiyat rnekleri de Eski Krallk zamanndan itibaren grlr. Bunlar
lnn yaflam yklerini anlatan mezar yaztlardr. lnn yapt grevler, sahip
olduu topraklar ve baflarlar anlatlmfltr. Mikerinos saltanatndan itibaren grev
yapan yksek memur Ptah-flepses, 6. Slalenin yksek memurlar Uni/Una ve
Herkhufun otobiyografileri bu tre rnektir. Uninin otobiyografisi Abidostaki
mezarnda kiretafl bir blok zerine, Herkhufun otobiyografisi de Assuandaki
mezarnda bir tafl blok zerine hiyeroglifle yazlmfltr. Her iki metin de Kahire Mzesinde korunmaktadr. Orta ve Yeni Krallk zamanlarnn ileri gelenlerinin otobiyografileri de bilinmektedir.
Orta Krallk Dneminin nemli eserlerinden biri olan Sinuhenin Tarihi ayn
zamanda otobiyografik bir nitelie de sahiptir. Eserde kral I. Senusret zamannda
gzden dflp Suriyeye snan yksek memur Sinuhenin maceralar anlatlr. Sinuhe, Suriyede bir kabile flefinin hizmetinde bulunur. Daha sonra Msra dnmesine izin verilir. Kral, Sinuheyi nezaketle karfllar ve onurlandrr.
Yeni Krallk edebiyatnda lirik aflk fliirleri, flarklar, masallar, krallk byclerinin mucizeleri zerine ykler, Asya ve gneye yaplan gezilerin anlatmlarn ieren rnekler vardr. Yeni Krallk Dneminde edebi bir biim alan krallk yllklar
nemlidir. Yllklarda Msr firavunlar seferlerini, fetihlerini ve yaptklar byk iflleri anlatrlar.
Msr tarihiyle ilgili Anadoluda Hitit, Mezopotamyada zellikle Yeni Assur ve
Yeni Babil kaynaklar, kutsal kitap Eski Ahit ve Antik Yunan kaynaklarnda da bilgiler bulunmaktadr.
zerine yaz yazlan papirs rulolar gnmze hangi ortamlarda ulaflabilmifltir?
SIRA SZDE Tartflnz.
DEVLET YNETM VE TOPLUMSAL YAPI
D fi Nbaflnda
ELM
Msr, dier n Asya krallklar gibi mutlak bir krallkt. Ynetimin
mutlak
hkim olarak kral, firavun yer almaktayd. Firavun szc byk ev anlamndadr. Bu szcn kral anlamnda kullanlmas Yeni Krallk Dneminden
itibaren
S O R U
kabul grmfltr. Msr kral gkyz tanrs Horusun yeryzndeki temsilcisidir.
Daha sonra Gnefl Tanrsnn olu olarak Byk Tanr fleklinde karflmza kar.
DKKAT
Orta Devlet zamannda Msrda tahta oturan kraln tanrlar tarafndan onaylanma-
SIRA SZDE
www.evrenselpdf.com
AMALARIMIZ
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
132
s gerekirdi. Yeni Devlet zamannda ise yaflayan firavunlar tanrsallafltrlmfltr.

Kral, tanrnn temsilcisi olarak topraklarn, mallarn ve insanlarn sahibidir. Kraln
insanlarn hizmetinde besleyici olma, hak hukuk salama ve savafllk gibi ifllevleri olmas gerekiyordu. Hkmdar, uyruklarn beslemek ve ihtiyalarna gre donatmak, adaleti salamak ve yasalar yapmakla grevlidir. Ayn zamanda ordunun
baflkomutandr. Tanrlarn tapnaklarn infla etmek, geniflletmek, ayn zamanda da
kltlerine nezaret etmek zorundadr. Kraln tanrlardan ald meflruiyeti genellikle
babadan oula ya da kardeflten kardefle geerdi. Erkek vris olmamas durumunda kraliyet ailesinden bir kzla evlenen erkek kralla sahip olabilirdi.
Kraldan sonra en nemli kifli, yardmcs olan vezirdi. Bu makam Eski Krallk
zamannda geliflmeye bafllamfltr. Vezir, devlet ynetimini, hukuk sistemini ve
ekonomiyi denetlemekle grevliydi ve sadece krala hesap verirdi. Eyaletler kraln
tam yetkiyle atad yneticiler tarafndan ynetilirdi. Merkezden atanan eyalet valileri, kral adna lkeyi yneten vezire karfl sorumluydular. 18. Slale krallarndan
II. Amenofis (M 1427-1401) dneminden bafllayarak, ynetim sorumluluunu lkenin kuzeyinde ve gneyinde iki vezir paylaflmfltr. Kuzeyde Memfis, gneyde
Teb kenti vezirlik merkeziydi.
Msr, gl dnemlerde eyaletlere blnerek idare edilmekteydi. Her eyaletin
baflnda kral/ firavun tarafndan tayin edilmifl bir vali bulunurdu. Tarla snr lme,
vergi toplama, hukuk ve ordu ile ilgili ifllere bakan bir memur snf bulunmaktayd. Memurlar okuma yazma bilenler arasndan seiliyordu. Bir baflka snf olan rahipler din gcn ellerinde bulunduruyorlard. Memurlar ve rahipler devletin gcn kaybettii zamanlarda nfuz mcadelelerine giriflmifller ve devlet ynetimini
ele geirmeye alflmfllardr.
Memurlar ve rahiplerin altnda ok genifl bir ifti tabakas vard. Mlk ve toprak daha Eski Krallk dneminden itibaren devlet mal saylyordu. ifti tabakas
baml durumdayd. Ayrca yine baml olan ifli snf vard. Bunlardan baflka
heykeltrafllk, marangozluk, dericilik, mlekilik, tafl kap yapcl, tulaclk,
tekne yapmcl, ahflap doramacl, kasaplk, frnclk, bira reticilii, metal iflilii, kuyumculuk, mcevhercilik, oymaclk gibi her branfltan zanaatkrlar da
baflka bir snf oluflturmaktayd. M ikinci binyldan itibaren Msrda kleler de
grlmeye bafllar. Ancak Msrda kleliin ekonomik bakmdan zel bir nemi
hibir zaman olmamfltr.
Ekonomi
fiaduf: Bir ucuna ipe bal

kova, dier ucuna arlk
balanan bir srn yere
dikilmifl bir baflka direin
st ksmna raptedilmesiyle
oluflturulan, kuyu veya
nehirden su ekmeye
yarayan kaldra benzeri
ara.
Sikke: M 7. yzyln ikinci
yarsnda Lidyallar
tarafndan icat edilen
madeni paraya sikke ad
verilmektedir.
Msrda ekonominin temelini tarm oluflturmaktayd. Nil Nehrinin taflknlaryla sulanan arazilerde tarm yaplrd. Orta Krallk Dneminde Nil taflknlarnn sulayamad arazileri sulamak iin kanal ama alflmalar yaplmfltr. Yeni Krallk zamannda fladuf adl verilen ara kullanlarak nehirden su ekilmifl ve sulama yaplmfltr. Bylelikle ekilebilir arazi yzde on - onbefl orannda arttrlmfl ve ylda iki
kez rn alnabilmifltir. Baflarl iftiler ve zanaatkrlar retim gelirlerini vergilerini verdikten sonra biriktirebiliyorlard. fliler de cretlerini tayn olarak alyorlar,
bir ksmn artryor, bofl zamanlarnda da ek ifller yaparak birikim ediniyorlard.
Ekonomide deifl-tokufl sistemi kullanlmfltr. Takas sistemi yaklaflk 90 gramlk bir arlk birimi olan deben zerine kuruluydu. Bir deben, altn, gmfl ve
bakr olarak hesaplanabilirdi. Metalin deeri arttka debenin deeri de artyordu.
rnek vermek gerekirse bir deben gmfl, bir deben bakrdan yz kat daha deerliydi. Msrllar hibir zaman sikkeyi ieren bir takas sistemi gelifltirmemifllerdir.
www.evrenselpdf.com
133
Ahflap baflta olmak zere pek ok hammadde dfl lkelerden salanmfltr. Erken dnemlerden itibaren Somali, Suriye, Mezopotamya ve Girit ile ticari iliflkiler
kurulmufltur. Ticaret 18. Slale zamannda geliflkin bir hal almfltr. Btn ticaret faaliyetleri ve Nilin taflkn ovas dflnda kalan tafl ocaklarnn iflletimi krallarn/firavunlarn tekelindeydi.
Eski Msr devlet ynetiminin Ortadoudaki dier devletlerden farklarn
tartflnz?
SIRA SZDE
Ev Yaflam
D fi N E L M
Eski Msrda kadnlar 12-14 yafllar arasnda ergenlik bafllangcnda
evlendirilirdi.
Erkekler ise 20 yafllar civarnda evlenirdi. Yeni evlenenlerin eflyalarnn hem kz
S O R U halinde kahem de erkek tarafnca salanmas gerekiyordu. Bu nedenle boflanma
dnn mallar zerinde hakk vard. Msrllarda genellikle tek efl evlilii yaygnd.
Kadnlar genellikle keten ve yn eirme, ekmek piflirme, tahl tme gibi ev iflleDKKAT
riyle uraflrd. Bazlar rahibe olabiliyordu. Belki de gnefl altnda alflmadklar
iin kadnlar duvar resimlerinde ak renk tenli olarak betimlenmifllerdir. Kraliyet
SIRAgleri
SZDE de yoktu.
ailesinin baz yeleri ya da kralieler dflnda kadnlarn siyasal
En ok kullanlan unvanlar evin hanmyd. Hemen hemen hibiri okuma yazma
bilmezdi. Kadnlarn mlk edinme, mlklerini idare etme, mlklerine el konulduAMALARIMIZ
unda dava aabilme haklar vard. Erkekler evin geimini salamak iin dflarda
alflrd. Duvar resimlerinde erkeklerin deri rengi krmzyla gsterilirdi.
Erkek ocuklar 14 yaflna geldiklerinde iinde snnetin deKyer
T ald
A P bir trenle eriflkinlie adm atarlard. Bu yaflta yapacaklar meslekle ilgili ya da tapnak okulunda resmi retimle, babalarnn meslekleriyle ilgili eitimleri almfl olurlard.
Baz sekin kiflilerin evleri iyi bir flekilde eflyalarla dfleliydi.
tabuT E L Sandalyeler,
EVZYON
reler, yataklar gibi zarif mobilyalar kullanlrd. Mobilyalar ahflap, fildifli ve cam ifllemelerle sslyd. Sekin evlerinde hizmetiler ve kleler de bulunurdu. Evin
iinde yemek piflirme, temizlik ve servis hizmetleri hizmetiler ve kleler tarafn N T E Rgibi
N E T mzik aletdan yaplrd. Bu evlerde verilen ziyafetlerde harp, lavta, flt, obua
leriyle mzik yaplr, dans kzlar dans ederlerdi.
N N
Din
Din, Msr kltrnn tmn kapsar. Msrda din kola ayrlyordu; Resmi
din, lm ve gmlme ile ilgili ifllemler ve nfusun byk ounluunun gnlk uygulamalar.
Resmi din tapnaklarda dzenlenen festivaller ve dini trenlerden (klt trenleri) olufluyordu. Klt karfllkl iliflki temeline dayanyordu. Krallar tanrlara karfl
dinsel grevlerin yaplmasn salard. Din tapnmlar kral adna rahipler tarafndan yrtlyordu. Krallar tanrlara duyduklar hayranl, saygy dile getirirler,
onlara eflitli sunular yaparlar ve niteliklerini verlerdi. Tanrlarn da buna karfllk
krala ve lkenin insanlarna iyilik bahflettiine inanlrd. Kltn amac dnyann
dzenini salamakt. Belli bafll tapnaklar, blgelerinde yaratc olarak kabul edilen yerel tanrlara adanmfl tapnaklard. Klt heykeli tapnakta karanlk bir odada
saklanr ve trenler srasnda sembolik bir tekne zerinde taflnrd. Tapnaklar dflnda lke iinde daha kk tanrlara ya da ana tanrlarn farkl biimlerine adanmfl, yerel kk tapnaklar de vard. Halk tabakalar bu kk tapnaklara giderler ve orada sunularda bulunurlard.
Slaleler ncesi Dnemde hayvan biimli tanrlar vard. Bunlar totem din inanflndan kaynaklanmaktayd. Daha sonra tanrlar insan biiminde dflnlnce
www.evrenselpdf.com
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
134
hayvan totemlerinin baz uzuvlar insan vcuduna eklenmiflti. Bylece hayvan bafll, insan vcutlu tanr betimlemeleri ortaya kmfltr. Tanrlarn ve tanralarn birou yerel tanrlard. nk bunlarn her biri bir yer ile yakndan iliflkiliydi. Bu
tanr ve tanralardan bir ksmnn klt btn Msra yaylmfl ve devletle birlikte
anlan resmi hviyet kazanmfltr. rnein Tebin Amon-Ras, Memfisin Ptah, Heliopolisin Ra-Harahtisi gibi.
Nekropolis: Yunanca
mezarlk (ller Kenti)
anlamna gelen szck.
Genellikle uzun sre
kullanlan, genifl ve nemli
gm alanlarn niteler.
Belli bafll Msr tanrlar:

Nut
:
Gk tanras.
Geb
:
Yer Tanrs.
fiu
:
Hava tanrs.
Amon
:
Teb kentinin tanrsdr. Amon-Ra adyla gnefl tanrs olarak
Yeni Krallk Dneminde devlet tanrs olmufltur. Kutsal hayvan kotur.
Ra (Ra-Harahti) :
Baflnn stnde gnefl kursu ile betimlenen flahin bafll gnefl
tanrs.
Horus
:
fiahin bafll ya da flahin fleklinde ve iki tal Msrn ilk devlet
tanrs, gkyz tanrs.
Ptah
:
asal mumya biiminde betimlenen yaratc tanr, zanaatkrlarn efendisi. Teb, Abidos ve Yeni Krallk Dneminin
devlet tanrs olarak birok yerde tapnlrd.
Thoth
:
Balkl kuflu bafll yazma ve sayma tanrs.
Sobek
:
Timsah ya da timsah bafll sularn tanrs.
Hons
:
ounlukla mumya biiminde, bazen baflnda ocuk sanda
grlen yan peremle veya yarm ay ile gsterilen ay tanrs.
Osiris
:
Mumya biiminde, asa, ty ve boynuzlarla ssl beyaz tala
betimlenen bitkilerin lm tanrs ve lmden sonraki dnyann yneticisi.
sis
:
Osirisin kars ve Horusun annesi koruyucu tanra.
Hathor
:
Baflnda gnefl kursu, inek boynuzlaryla ya da inek bafll ve
inek fleklinde gsterilen gkyz, aa, nekropolis tanras, kadnlarn tanras. Kutsal hayvan inektir.
Montu
:
ounlukla flahin bafll, baflnn zerinde gnefl kursu ve iki
ty ile gsterilen savafl tanrs.
Seth
:
Kimlii belirlenemeyen bir hayvan bafll, dzensizliin, llerin, frtnalarn ve savafln tanrs, Osirisin erkek kardefli.
Min
:
ki tyl kurdeleli bafllkla gsterilen dou lnn efendisi,
bereket tanrs.
Maat
:
Oturan ya da ayakta duran, kadn formunda, her zaman baflnda bir ty ile betimlenen, bazen kollarnda bir ift kanat
grlen doruluk ve adalet tanras.
Anubis
:
Uzanmfl kpek, akal ya da kpek bafll, mumyalamayla ilgili nekropolis tanrs.
Bastet
:
Aslan ya da kedi bafll savafl tanras.
Sahmet
:
Aslan bafll savafl tanras.
Mut
:
Aslan bafll ya da akbaba bafl ss takmfl insan fleklinde betimlenen savafl tanras.
Neith
:
Savafl ve av tanras.
www.evrenselpdf.com
Apis Boas
Bes
Nefthys
Taveret
:
:
mhotep
zerinde eflitli iflaretler bulunan ve boynuzlar arasnda gnefl kursu taflyan Ptah ile iliflkili kutsal boa.
Cce, ounlukla tyl bir ta ve aslan yelesi ile betimlenen
aile tanrs ve gen kzlarn koruyucusu.
Tanra sisin kz kardefli, koruyucu tanra.
Su aygr ve hamile kadn vcudu karflm olan aslan peneli
ve timsah kuyruklu hamile kadnlarn koruyucusu.
Kral Coserin tanrlafltrlmfl veziri. Ktiplerin efendisi, iyilefltirici ve Ptahn olu saylrd.
IV. Amenofis (M 1352-1335), M 1350lerde Msrn geleneksel tanrlar yerine tek tanr inancn yerlefltirmeye alflmfltr. Bu yeni kltte Gnefl yani Aton
tek tanryd. Kars nl kralie Nefertiti de firavuna bu girifliminde yardm etmifltir. Bu yeni din gnefle tapma kltyd. Bu klte gre Gnefl, flnlaryla tm varlklar korur ve onlara yaflam verirdi. Artk lke tanrs Amonun yerini flnl gnefl tanrs Aton almflt. Aton iin Teb kentinde bir tapnak yapld. Orta Msrda
Memfis ile Teb arasnda kurulan yeni baflkent Akhetatonda (Amarna) da bir
Aton Tapna infla edildi. Bu tapnan zeri dier Msr tapnaklarnn aksine
gkyzne doru ak braklmflt. Tahminen krallnn beflinci ylnda Amenofis Amon bafllaycdr anlamna gelen Amenofis adn, Atonun hizmetkr/
Atonu memnun eden anlamna gelen Ekhnaton olarak deifltirdi. Ancak firavun
Aton dinini yaymakta baflarl olamamfl, lmnden sonra eskiden olduu gibi
yine Amon dinine geri dnlmfltr.
Tapnaklardaki klt ifllemleri drt ayda bir ay alflan ksmi zamanl rahipler tarafndan yrtlyordu. Tapnaa sadece rahipler girebiliyordu. 18. Slale zamannda tapnaklarn bymesi sonucunda rahiplik bir snf olarak ortaya kt. Tapnaklardaki dini ifllemler bir grevli rahip, bir vaiz rahip ve gndelik iflleri yapan rahipler tarafndan yrtlrd. Rahiplik genelde babadan oula geen bir meslekti. Ancak kral isterse birini rahip olarak da atayabilirdi. Tanrlara sunulacak adaklar, personel giderleri ve tapnan ihtiya duyduu belirli rnler hep tapnak gelirlerinden karfllanyordu. Tapnaklara bal alflan atlyeler ve okullar da vard.
Halktan baz insanlar ise tapnak arazilerini ifllerlerdi.
l Gmme Gelenekleri
Msrda yaflam sresi ksa olduu iin yirmili yafllarna ulaflacak kadar uzun yaflayanlar mezarlarn planlamaya bafllarlard. Bir Msrl ldnde tanrlar katnda,
kiflinin lmden sonraki yaflamna karar verilen bir duruflma yapldna inanlrd.
nanfla gre, duruflmaya tanr Osiris baflkanlk ederdi. Duruflmada ayrca lnn
yalvarmak zorunda olduu 42 yarg vard. Tanr Anubis duruflma srasnda lye
yardmc olur, kalbi teraziye koyma seromonisine efllik ederdi. Anubis ile tanr
Thoth, Osiris ve 42 yargcn huzurunda tartma ifllemini yapard. Anubis lnn kalbini terazinin bir kefesine koyard. Terazinin dier kefesine ise Msrllarn hakl
dzen kavramnn temsilcisi Maat konulurdu. Maat ounlukla bir hiyeroglif bazen de bir devekuflu ty ile gsterilirdi. Kalp ile Maat dengede kalrsa, snama
baflarl demekti. Kiflinin iyi bir hayat geirdii anlafllr ve yeni hayatna geifline
izin verilirdi. Terazi dengede kalmazsa yani snama baflarl olmazsa terazinin altnda tasvir edilen yiyici ya da llerin yiyicisi ad verilen difli bir karflk yaratk
ly yok ederdi. Bu srada btn olup biteni tanrlarn ktibi tanr Thoth yazarak
not alrd. Msrllar iin bu dnyadan ayrlmak birinci evre idi, ikinci lm ise s-
www.evrenselpdf.com
135
136
namadan geemeyip tamamen yok olmak demekti. kinci lmle lenler yer alt
dnyasnda cezalandrlr ve baflka bir varla dnflrlerdi.
Resim 8.1
Osiris
Baflkanlndaki
ller Mahkemesi
Mumyalama
Natron: Karbonat,
bikarbonat, klorid ve sodyum
slfat karflm olan bir eflit
tuz. Nil Nehrinin kenarnda
doal olarak bulunuyordu.
Slaleler ncesi Dnemde ller l kenarna alan basit ukurlara gmlyor

ve zerleri kum ile rtlyordu. Kuru iklim ve scak kum cesedin nemini alarak
kurumasna neden oluyordu. Bylece bedenler rmeden korunuyordu. Bunu
tesadfen gren Msrllarda, ldkten sonra ruhun bedene tekrar girip br
dnyada yaflamaya devam edebilmesi iin bedenin korunmas gerektii inanc
geliflti. Bu nedenle cesetlerin mumyalanmas gerekiyordu. Slalelerin bafllangcndan hemen nce cesetler sandukalara konulmaya baflland ve dolaysyla scak kum ile temas kesildi. Doal yollardan meydana gelen koruma olanaksz hale gelince, yapay olarak cesedi koruma yollar aranmaya bafllad ve bylece
mumyalama gelenei geliflti.
Mumyalama iflleminin gereklefltirildii mekn taflnabilir, lnn evi yaknna
kurulan bir adr veya tapnaklarla balants olan zel bir mumyalama yeriydi.
ncelikle l zel bir masaya yatrlyor ve vcut ykanyordu. Burun deliklerinden engele benzeyen bir alet yardm ile beyin ve i organlar dflar karlrd. Vcut iindeki yumuflak ksmlarn karlmasnn nedeni rmeyi nlemekti. Gz
ve yanaklarn kmemesi iin bu yumuflak ksmlara keten tamponlar konuluyor,
lnn gz kapaklar da kapatlyordu. Karnn sol alt ksmnda elin girebilecei kadar kk bir yark alarak mide, karacier, akcier ve barsaklar karlyordu.
Bu organlar natron ad verilen bir eflit tuz iinde bekletilip kurutulduktan sonra kanopik ad verilen drt adet kavanoz iine konulurdu. Bu kavanozlarn kapaklar, Osiris ve sisin olu olan Horusun drt olunun bafln temsil eden figrler fleklindeydi. akal bafll Duamutef mideyi, flahin bafll Kebehsenuf barsaklar,
maymun bafll Hapy akcieri, insan bafll olan mset karacieri korurdu. Vcutta
organlardan boflalan yerler hurma flarab ve bitkilerle ykanyordu. lnn vcudunun tamam natron ile kaplanarak 40 gn bekletilirdi. Bylelikle vcudun nemi
tamamen alnyordu. Vcut bu ifllemlerle kurutulduktan sonra, yalanr, erimifl reine srlr ve keten bezlerle sarlrd. Sarglar arasna muska ve taklar konulurdu. Hazrlanan mumya ahflap bir tabuta koyulurdu. Ancak len kifli kralsa biri altndan dier ikisi ahflaptan tabut iine konurdu ve bu tabutlarn hepsi tafl bir
lahdin iine yerlefltirilirdi. Kanopik vazolar da yanna koyulurdu. yi kalitede bir
mumyalama ifllemi toplam 70 gn srerdi. Zengin olmayanlar daha az kaliteli
mumyalama yaptrabilirlerdi.
www.evrenselpdf.com
137
Mumyalama sadece insanlara deil kutsal saylan kedi, boa, timsah gibi hayvanlara da uygulanrd.
Mumyalama ifllemi bittikten sonra l mezara yerlefltirilirdi. Mezar duvarlarndaki resimler lmden sonraki yaflama hazrlkla ilgiliydi. Cenaze treninin en
nemli aflamalarndan birini de az ama ayini oluflturuyordu. Bu ayin ile tabutunda yatmakta olan lnn azn saran sarglarn kesileceine ve ikinci hayatnda yiyip ieceine inanlyordu. Daha sonra mezara kiflinin zel eflyalar, gnlk kyafetleri, ok eflitli yiyecekler, sabti, flavati veya ushebti ad verilen heykelcikler ve papirse yazlmfl ller Kitab konulurdu. Bylece l br dnyadaki yaflamna uurlanrd.
Eski Msrda mumyalama gelenei nasl bafllamfltr? Tartflnz.
BLM, MMAR VE SANAT
SIRA SZDE
Sabti, flavati veya ushebti:

Orta Krallk Dneminin
sonlarndan bafllayarak bir
ya da daha fazla sayda
mezarlara konulmaya
bafllanan mumyalanmfl
insan fleklinde gm
heykelcikleridir. Bunlar, l
br dnyada angarya bir ifl
yapmaya arldnda
canlanp onun yerine
alflacana inanlan
iflilerdi.
D fi N E L M
Bilim
R U
Eski Msrda vergi alnacak tarlalarn llmesi iin yzlmS Ohesaplamann
bilinmesi gerekiyordu. Bu nedenle hesaplama iflleri geliflmifltir. Msrllar say saymak
iin onlu sayma sistemini (1, 10, 100, ....10.000.000a kadar) buldular. Ancak pay
DKKAT
birden byk olan kesirleri hesaplarken zorluk ekiyorlard. Aritmetik bilgileri de
basit dzeyde idi. Ancak geometri konusunda ileri dzeyde bilgiliydiler. Msr geoSZDE karflmza
metrisi baz problemlerin zmleriyle alan ve hacim lsSIRA
fleklinde
kmaktadr. zellikle taflknlardan sonra Nil kenarndaki tarla snrlarnn saptanmasnda geometri ok nemliydi. Msrllar kenar uzunluklarnn oran 3, 4, 5 olan
AMALARIMIZ
genin hipotensnn karflsndaki ann dik a olduunu biliyorlard. Baz bilim adamlar Msrllarn Pisagor Teoremini bildiklerini dflnmektedirler. Pi saysn gerek deere (3.1416) ok yakn olarak 3.16 olarak hesaplamfllardr.
Pi sayK T A P
sn kullanarak krenin hacmini hesaplayabiliyorlard. Drtgenlerin ve genin
alann da hesaplayabiliyorlard.
Msrl gkbilimciler gkyzn inceliyor ve gruplarna gre
T E L Eyldz
V Z Y O Nlisteleri yapyorlard. Ancak bu alflmalar Babilliler dzeyinde deildi.
Eski Msrda yaflayan insanlar tp konusunda da baz bilgilere sahiptiler. nsanlarn yaflam sresi ksayd. ocuklarn anne stnden kesildikleri yafl olan yafln N T Eaz
R Nsayda
ET
da ocuk lmlerinin yzdesi ok yksekti. Altmfl yafln geen
kifli de
grlmesine ramen ortalama mr 29 yld. Sekinlerin yaflam sresi daha uzundu
ancak onlarn da ancak yzde on - onbeflinin 50 yaflndan fazla yaflad anlafllmfltr. Parazit hastalklar, verem ve difl eti iltihab yaygn grlen rahatszlklard. Msrl hekimler dahili yaralanmalardan etkilenen organlar iin, reeteler yazmfllar,
farkl eflitteki yaralanmalar iin deneysel tedavi yntemleri uygulamfllardr. Krklar ve ak yaralar iyilefltirebildikleri ve hatta kafatas ameliyatlar yaptklar saptanmfltr. Msrllar cesetleri mumyalamak iin amak zorunda olduklarndan anatomiyi renmifllerdir. Ancak insan vcudunun nasl alfltna iliflkin bilgilerinin geliflmemifl olmas etkili tedavi yntemleri gelifltirmelerini engellemifltir. fiyle ki; Kalbin
vcudun merkezi olduu, kan yannda salya, idrar ve sperm gibi svlarn da kalpten kt dflnlmekteydi. ounlukla bir tanr tarafndan insandaki sv dolaflmnn engellenmesi nedeniyle dhili hastalklarn ortaya ktna inanlmfltr.
Hastalklar iyilefltirmek iin hibir etkisi olmayan ilalara bel balanmfltr. fiifal bitkiler, hayvanlarn et suyu, Nil Nehrinin amuru, hastann trnaklarndaki kir,
fare dflks, ekmek kf gibi maddeler ila olarak kullanlmfltr. Hastalklar ya do-
ller Kitab: Dounlukla

fi N E L M
papirs zerine yazlan ve
mumya ile birlikte gmlen
bir dizi by formldr.
S O R U
Toplam 200 kadar olan
byden her kopya iin
seilenler deifliktir. Yeni
DKKAT
Krallktan Yunan-Roma
Dnemine kadar grlrler.
N N
www.evrenselpdf.com
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
138
al yolla iyileflmifl ya da ekmek kfnn penisilin grevi grmesi gibi kullanlan

ilacn tesadfen ifle yaramas sonucu iyileflme grlmfltr.
Msrllarn M 3000lerde gelifltirdikleri Msr takvimi Dnya Uygarlk Tarihi
asndan nemli olmufltur. Msr takvimi Gnefl takvimiydi ancak gneflin yllk
hareketinin incelenmesi sonucu ortaya kmamfltr. Sirius Yldznn ufukta grnmesi ile Nil Nehrinin periyodik taflknnn ayn gn bafllamasna dayanan bir takvimdir. Bu olayn 365 gnde bir meydana geldii saptanmfltr. Bu takvime gre bir
ylda drder aylk 3 mevsim (Taflkn, Ekim, Hasat) vard. Msrllar bir yl her biri
30 gnden oluflan 12 aya blmfller, buna bayramlar iin ayrdklar 5 gn ekleyerek 365 gnlk bir Msr yl gelifltirmifllerdir. Ancak bu yl gnefl ylndan 6 saat eksikti. 365 gne ilaveten altflar saatten drt ylda bir oluflan artk gn olmad iin
Msrllarn gnefl yl her drt ylda bir, bir gn geri kalyordu. Daha sonra M 45
ylnda Romal Julius Caesar Msr takvimine dayanan yeni bir takvim kurmufltur.
Jlyen Takvimi adyla anlan bu takvimin Msr takviminden fark ortalama yl 365
1/4 gn kabul etmesiydi. Bu takvimde birbiri ardna yl 365 gn, her drdnc
yl ise 366 gn olarak kabul edilmifltir. Ocak ay yln bafllangcyd. MS 1582de
Papa XIII. Gregor tarafndan yaplan dzeltme sonucunda, bugn hl kullandmz Gregoryen Takvimi ortaya kmfltr. Sonu olarak gerek Avrupada 1582 tarihine kadar kullanlan Jlyen Takvimi, gerekse gnmzde kullanlmakta olan Gregoryen Takvimi Msrllarn takvimine dayanmaktadr.
Msrllar gndz saatlerini lmek iin basit gnefl saatleri de yapmfllardr. Gnefl saati zerinde, gnn saatini gsteren izgiler vard ve gneflin glge uzunluundan yararlanlarak saat tespit ediliyordu. Hava kapal olduunda ve geceleri
gnefl saatleri ifle yaramyordu. Bu durumda ise su saatleri kullanlrd.
SIRA SZDE
D fi N E L M
Mastaba:
S O R Sedir
U anlamna
gelen Arapa bir szcktr.
Bir mastaba, dik ya da hafif
eimli kerpi ya da tafl
D K Kolan,
A T dikdrtgen
duvarlar
planda bir oda
grnmndedir. Tavan
SIRA SZDE
genellikle
dzdr. Zemin
altnda, tavandan dik bir
kuyu ile inilen mezar odas
vardr.
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Eski Msr takviminin

SIRA SZDEDnya Kltr Tarihi asndan nemi nedir?
Mimari
D fi N E L M en geliflmifl rnekleri, antsal boyutlardaki mezarlar ve tapEski Msr mimarisinin

nak yaplardr.
Mezarlar:S M
O R Unc binyldan itibaren Msr krallar kerpiten yaplmfl mastaba ad verilen mezarlara gmlmfllerdir. Mastabalarda, dik bir kuyu iinde, zemin seviyesinin altnda bir mezar odas bulunur. Mezar odasnn tam zerinde zeDKKAT
min seviyesinde dikdrtgen planl, kerpi ya da tafltan bir yap yer alr. Yapnn dou yzne lnn ruhunun (Ka) geebileceine inanlan sahte kap yaplrd. BuSZDE
ras aslndaSIRA
kk
bir odayd. Kapnn zerinde lnn unvan ve ad yazlrd. 3.
Slale zamannda oda geniflletilmifl, 4. Slale zamannda ise oda iine bir sunak
eklenmifltir. Sunak zerine yiyecekleri sembolize eden maddeler ya da gerek yiAMALARIMIZ
yecekler braklrd. Ayrca odaya lnn heykel ve heykelcikleri konulurdu. Eer
lnn mumyas bozulursa, ruhun bu heykellerden birinin iine gireceine inanlrd. Oda duvarlar
gnlk hayattan alnan resimlerle sslenirdi. Halk tabakas da
K T A P
mastabalara gmlrd. Halka ait mastabalarda, oda duvarlarnda ekim, hasat, ba
bozumu, hayvanclk, balklk, avclk, dokumaclk gibi ifller bafltan sona kadar
bir film fleridi
gibi (rnein ekme, bime, balyalama gibi) her aflamas ile resmedilTELEVZYON
mifltir. Bunlarn yannda oyunlar, danslar ve yelkenlilerin ifllendii sahneler de vardr. Bu sahnelerde mezarda yatan kifli, faaliyetleri bizzat ynetir flekilde gsterilmifltir. Daha sonra 6. Slale zamanndan itibaren mezar odalarnda duvar resimle N T E R N Ebiyografisi
T
ri yannda lnn
de yer almaya bafllamfltr. Mastabalar piramitlerin yaknna infla edilmifllerdir.
N N
www.evrenselpdf.com
139
Msr firavunlar M 2630 ile M 1640 yllar arasnda kendilerine piramit biiminde mezarlar yaptrmfllardr. Bu tipte byk mezar antlar, firavunlarn
lmlerinden ok nce yaplmaya bafllanmaktayd. Piramitlerin iki ana tr vard: Basamakl piramitler ve gerek piramitler. 3. Slale kral Coserin Sakkaradaki nl basamakl piramidi M 2630larda yaplmfltr. Kral mezarlarnn ilk antsal rnei ve Msr tarihindeki ilk piramittir. Coserin veziri olan mimar mhotep
tarafndan infla edilmifltir. Mezar antnn yapmna ilk olarak Sakkara geleneine
uygun biimde byk bir mastaba fleklinde bafllanmfl, ancak daha sonra eklemelerle 6 basamakl bir piramit ortaya kmfltr. Piramidin gneydou yannda
kraln Sed Festivali iin yaplmfl tapnak ve pavyonlardan oluflan bir yap grubu vardr. Piramidin kuzeydou kflesine yakn bir kapal odada (Serdab) Kral
Coserin oturur durumda bir heykeli bulunmufltur. Bu, Msrn tafltan yaplmfl ilk
byk krali heykeli olarak bilinir.
Sed Festivali: Bir kraln

lmnden 30 yl sonra ilk
kez, daha sonra da 3 yllk
aralarla kutlanan, kraln
yeniden douflunu kutlayan
tren. Bu tren, kraln teki
dnyada uzun sre hkm
srme isteini yanstrd.
Resim 8.2
Giza platosunda
Keops (sada) ve
Kefren piramitleri
(Schulz- Seidel
2004, res. 32)
4. Slaleden itibaren gerek piramitler de yaplmaya bafllamfltr. Bunlar basamakl piramitlerin geliflmesi sonucu ortaya kmfllardr. En erken rnekleri 4. Slalenin ilk firavunu Snefrunun (M 2575-2551) Memfisin 50 km kuzeyindeki Meidumda ve Dahflurda yaptrd piramitlerdir. Snefru Meidumda kral Huninin bafllad piramidin yapmna devam eder, ancak daha sonra kendi piramit kompleksini yapmak iin inflaat yarm brakr. Bu dnemde mimarlar henz tam bir piramit yapmay baflaramyorlard. Snefrunun Meidumdaki piramidinin st ksm eimi artrlarak bitirilebildiinden piramit eik olmufl ve Eik Piramit olarak adlandrlmfltr. Snefru, Dahflurda Eik Piramitten baflka Kzl Piramit olarak adlandrlan
bir piramit daha yaptrmfltr. Kzl Piramit geometrik olarak ilk gerek piramittir.
Snefrunun olu Keops, Giza platosundaki en grkemli piramidi infla ettirmeyi baflarmfltr. Bugne kadar yaplmfl olan en byk piramit olan bu piramidin yann-
www.evrenselpdf.com
140
da yer alan olu Kefren ve Mikerinosa ait piramitler daha kk boyutlardadr. Bu

mezarlar tafltan infla edilmifltir. Piramitler tek bafllarna durmazlar, bir cenaze kompleksinin parasdrlar. Bunlarn yapmnda kullanlan byk boyutlu ar tafl bloklar, istenilen ykseklie rampalar kullanlarak kaldrlyordu. Bu rampalar hafif
eimli kerpi, tula ve molozlardan yaplmfl ykseltilerdi. Byk tafl bloklar, ahflap kzaklar zerinde ekilerek yerine taflnyordu. Piramidin yapm tamamlandktan sonra rampalar kaldrlyordu. rnein Keops Piramidinin yapm iin gnde
21-22 ton arlnda 285 adet tafl blok tafl ocanda ifllenmifl, taflnmfl ve yerine
yerlefltirilmifltir. Bylelikle ylda 100.000 tafl blok yerlefltirilerek piramidin inflas 23
ylda yani Keopsun saltanatnn 23. ylnda tamamlanabilmifltir.
Keops Piramidi Antik dnyann yedi harikasndan biridir. Antn kenar uzunluu 230 m, ykseklii 146 mdir. Piramit kompleksi, vadi tapna, vadi tapnandan piramidin dou kenarnda bulunan gm treni tapnana giden yol, gm treni tapna ve kralielerin piramitleri olarak bilinen 3 kk piramitten
oluflur. Ayrca bu alanda, piramidin dou ve gney kenarnda 5 tekne ukuru,
piramidin dou, bat ve gneyinde mastaba alanlar bulunur. Kral ailesinden gelenler dou kesimindeki mastaba mezarlara, yksek grevliler ise bat kesimdeki mastaba mezarlara gmlmfllerdir. Piramit, Eski Krallk Dneminin sonunda
toplumsal huzursuzluun artt, siyasi otoritenin kaybolduu bir srete soyulmufl ve tafllar baflka yerlerde kullanlmfltr. Modern arafltrmaclar Keops Piramidini incelemeye baflladklarnda piramidin gm odasnda sadece granitten yaplmfl olan lahdi bulabilmifllerdir. Orta a boyunca da piramidin dfl yzndeki kiretafl kaplamalar sklmfltr, hatta Giza ve Kahiredeki yaplarda kullanlan tafllar da piramitten karfllanmfltr.
5. Slale krallar piramitleri daha kk lekte ve dayanksz malzemeden
yaptrmfllardr. Piramit yapm Orta Krallk Dneminin sonuna kadar (3. - 13. slaleler) devam etmifltir. Piramitlerin her trl abaya ramen kolaylkla soyulmas,
piramidin altna ya da iine infla edilen mezar odalarnn ve odalar iindeki hediyelerin, mezar soyguncular tarafndan talan edilmesi zerine, Orta ve Yeni Krallk
zamanlarnda kaya mezarlar tercih edilmifltir. Orta Krallk zamannda Deir el-Bahride yaplan Mentuhotepin kaya mezar ve Yeni Krallk zamannda Hatflepsutun
Deir el-Bahrideki kaya tapnak mezar bunlarn antsal rnekleridir. Yeni Krallk
Dneminde mezar soyguncular nedeniyle kaya mezarlar ok gizli yerlere yaplmfltr. Krallar Vadisinde bulunan gizli kaya mezarlar koridorlar, gizli geitler, sahte mezar odalar ve gerek mezar odasndan oluflacak flekilde karmaflk yapda
planlanmaya bafllanmfltr. Ge dnemde ise antsal mezarlar yerine byk lahitler
kullanlmfltr. Halk tabakas da Yeni Krallk Dneminde kayalklar iine oyulan
mezar odalarna, ge dnemde de lahitlere gmlmfllerdir.
Tapnaklar: Erken Devirde yaplmfl olan tapnaklar konusunda ok az bilgimiz
vardr. Hierakonpolis flehrinde yuvarlak planl bir tapnaa ait izler bulunmufltur.
Eski Krallk zamannda yaplmfl tapnaklarn en gzel rnekleri 5. Slale krallar
tarafndan Gnefl Tanrs Ra iin yaplanlardr. Bu slaleden Userkaf (M 24652458) Abusir yaknlarnda Gnefl Tanrs Ra iin antsal bir tapnak yaptrmfltr.
Ondan sonra Menkauhora (M 2396-2388) kadar gelen befl kral da bu tr gnefl
tapnaklarn piramit biimindeki mezarlarn yanna yaptrmaya devam etmifllerdir.
fiimdiye kadar bu tapnaklardan sadece Userkaf ve Neuserreye (M 2416-2392) ait
olanlar kazlp gn flna karlabilmifltir. Kazlan iki tapnak gibi dierlerinin de
Abusir kynn kuzeyindeki Memfis Nekropolnn bir blgesinde olduu tahmin edilmektedir. Ra tapnaklar da piramitler gibi bir vadi tapna, geit yolu ve
www.evrenselpdf.com
141
klt tapnandan oluflmaktadr. 5. Slale krallarndan Neuserre tarafndan Abu

Gurabda yaptrlan Gnefl Tapna en gzel rneklerden biridir. Tapnan en belirgin zellii iinde bir sunan bulunduu ak avlu ve gnefl tanrsnn simgesi
olan kaln bir dikilitafltr. Tapnak alann snrlayan duvarlarn dflnda piflmifl topraktan bir kayk vardr. Eski Msrllar, Gnefl Tanrs Rann bu kaya binerek gece yolculuuna ktna inanyorlard. Bu slalenin son krallar zamannda gnefl
dininin neminde bir azalma olmufl ve gnefl tapnaklarnn yapm sona ermifltir.
Orta Krallk zamanndan kalan tapnaklarn ou orijinal planlarn koruyamadan gnmze kadar gelmifllerdir. Bunlarn bazlar Hiksoslar tarafndan tahrip
edilmifl, bazlar da 18. Slale firavunlar tarafndan gelifltirilmifllerdir. Deir el- Bahride bulunan Mentuhotep Tapna, Orta Krallk zamanndan gnmze kadar bozulmadan gelebilen tapnaklardan biridir. Kayalk bir dan yamacna yaplan tapnaa vadiden bir geitle varlr. Buradan avluya geilir, avlunun arkasnda gnefl
tanrs kltyle alakal olduu dflnlen mastaba biimli bir yapy ieren teras
yer alr. Yapnn kayalara oyulmufl i ksmnda bulunan simgesel mezar odas kral
Mentuhotepin l kltyle ilgilidir.
Yeni Krallk zamannda tapnaklar, byk tanrlara adananlar ve l klt ile ilgili mezar tapnaklar olmak zere iki ayr tiptedir. Firavun Hatflepsutun Deir elBahride Krallar Vadisinde bulunan terasl tapna ve II. Ramsesin Ramseseumu
l klt ile ilgili tapnaklardr. Hatflepsutun Tapna, ksmen kayalara oyulmufl,
ksmen kendi baflna duran terasl bir yapdr. ki tarafnda sfenksler bulunan bir
geit ile tapnaa ulafllr, rampalar ile tapnan farkl seviyelerdeki avlusuna klr. Avlularn duvarlar kabartmalarla ssldr. Kabartmalarda byk mavnalar,
kutsal doumla ilgili sahneler, Hatflepsutun ta giyme treni, Punt ile yaplan alflverifli gsteren sahneler vardr. Yukar avlunun gney ve kuzeyindeki tonozlu odalar Hatflepsuta, babas I. Tutmosise, tanr Ra-Harahtiye ve tanr Amona adanmfltr. Salonun arkasndaki bir dizi niflin iinde firavun Hatflepsutun heykelleri vardr
ve ayn duvardaki giriflten tapnaa geilir. kinci avlunun kenarlarnda da tanr
Anubis ve tanra Hathorun simgesel tapnaklar vardr.
Resim 8.3
Luksor Tapna.
Pilon duvarlar, II.
Ramses heykelleri
ve dikilitafl. Schulz,
Seidel 2004, s. 180,
res. 64
Byk tanrlara adanan tapnaklar ise Yeni Krallk zamannda ok nem kazanmfltr. lke dflna sefere kan Msr krallar yaptklar savafllarda baflar kazandk-
www.evrenselpdf.com
142
lar zaman tanrlara flkranlarn sunmak iin ya yeni tapnaklar yaptrmfllar ya da

eskilerini gelifltirmifllerdir.
Eski Msr tapnaklarnda M on drdnc yzyla kadar standart bir plan grlmez. Fakat III. Amenofisten (M 1381-1353) itibaren belli bir tapnak tipiyle
karfllafllmaktadr. Yeni Krallk Dnemi tapnaklarna uzun bir yoldan ulafllr.
Yol kenarlarna tapnak hangi tanrya adandysa o tanrnn kutsal hayvannn baflna sahip sfenksler konulmufltur. Yolun sonunda tapnak kapsna ulafllr. Bu
kapnn iki yannda kaideleri genifl, yukar doru daralan pilon ad verilen Msra zg duvarlar vardr. Genellikle pilonlarn nne tapna hangi kral yaptrdysa onun byk boyutlu birka heykeli ve dikilitafllar konulurdu. Bu dikilitafl
rnekleri daha sonraki dnemlerde taflnarak stanbul, Londra, Paris, New York
gibi kentlerde meydanlara dikilmifllerdir. Pilonlarn zerine de tapna hangi
kral yaptrdysa onun zaferlerini betimleyen kabartmalar yaplrd. rnein Luksor Tapnann pilon duvarlarnn zerinde II. Ramsesin Kadefl Savafln betimleyen kabartmalar yer almaktadr.
Pilon duvarlarnn arasndaki kapdan taraf bir veya iki sra stunla evrili avluya geilir. Avlu duvarlar dini sahneler ve nadiren de savafl sahnelerini ieren kabartmalarla bezenmifltir. Halk ancak bu avluya kadar girebilirdi. Avludan
birka basamakl merdivenle Hipostil Salonu ad verilen tavan ok sayda stunla taflnan yar aydnlk bir salona geilir. Duvarlarndaki kabartmalarda dini sahneler bulunmaktadr. Buraya sadece rahipler ve kral girebilirdi. Baz tapnaklarda hipostil salonu pilonlardan hemen sonra da yaplmfltr. Hipostil salonundan
sonra stunlarla taflnan kk lekli odacklar gelmektedir. Karanlk olan bu
odacklarda kutsal eflyalar, tapnak hazineleri, taflnabilir tanr heykelcikleri saklanrd. Bu plan esaslar Yeni Krallk Dneminde kk farklarla her tapnak inflaatnda uygulanmfltr. Karnak, Luksor ve Medinet Habu tapnaklar bu trdeki
tapnaklarn en gzel rnekleridir. Bu tapnak plan Dendara, Esna ve Edfudaki
tapnaklarda grld zere Hellenistik Dnem ve Roma Dneminin ilerine
kadar varln korumufltur.
Resim 8.4
II. Ramsesin Kaya
Tapna. Abu
Simbel.
www.evrenselpdf.com
Byk tanrlar iin kaya tapnaklar da yaplmfltr. Bunlarn en gzel rnei II.
Ramsesin Abu Simbelde yaptrd kaya tapnadr. Bir geitten n avlu ve terasna varlr. Tapnan n cephesinde 20 m yksekliinde Ramsesin oturur durumda drt heykeli ve heykellerin bacaklarnn altnda II. Ramsesin akrabalarnn daha kk boyda heykelleri bulunmaktadr. Tapnan iinde, sekiz stunlu byk
salonun arkasndaki niflte Ramsesler dneminin nemli tanrlar olan Memfisin
Ptah, Tebin Amon-Ras, Heliopolisin Ra-Harahtisi ve II. Ramsesin heykeli yer
almaktadr. Bylelikle kral yaflarken tanrlafltrlmfltr. Byk salonun uzun kuzey
duvarna Kadefl Savafln, gney duvarna da Suriye, Libya ve Nubya savafllarn
tasvir eden renkli kabartmalar yaplmfltr.
Abu Simbelde bu Byk Tapnak ile ayn zamanda yaplan Kk Tapnak,
bsekin Hathoruna ve II. Ramsesin kraliesi Nefertariye adanmfltr. Tapnan
n cephesinde drt tanesi II. Ramsesin, dier ikisi kralie Nefertarinin olmak
zere 10 m yksekliinde alt adet ayakta duran heykel vardr. Bu heykellerin
her birinin etrafnda da prens ve prenses heykelleri bulunmaktadr. Tapnan
plan Byk Tapnakn planna benzer. Stunlu Hathor salonu, odal bir geit ve
kutsal odadan oluflur. Arkadaki niflte kral koruduuna inanlan bir Hathor inei
heykeli vardr.
Saray yaplarna gelince hemen hemen hepsi kerpiten yapldklar iin gnmze kadar gelememifllerdir. zellikle Yeni Krallk Dneminde Teb flehri saray
yaplar nemliydi.
Gzel Sanatlar
Msr tasvir sanat biimleri olan heykel, kabartma ve resim Eski Krallk Dneminden beri belirgin bir zellie sahipti. Ayn dnemde tafl vazo yapm fildifli oymacl, mobilya ve madeni eflya yapm gibi sanat dallarnn dzeyi de yksekti.
Eski krallk Dneminde heykelcilik byk bir ilerleme gstermifltir. Firavun
Kefrenin diorit heykeli, rahip Renefer heykeli ve nl yazc heykeli bu dnemin
nemli heykelleridir. Orta ve Yeni Krallk dnemlerinde heykelcilik daha da geliflir. Orta Krallk Dneminden itibaren bstler de yaplmaya bafllanmfltr. Yeni
Krallk zamanna ait I. Ramses ve II. Ramses heykelleri ve Ekhnatonun kars Kralie Nefertitinin bst nde gelen heykeltrafllk eserleridir.
Msrl sanatlar ustalklarn gndelik eflya ve dini objelerin retiminde de gstermifllerdir. Orta ve Yeni Krallk mezarlarnda kleleri, ift sren iftileri, obanlar, zanaatkrlar, savafllar vb. temsil eden ok sayda ahflap ve tafltan yaplmfl
heykelcik bulunmufltur. Ayrca yine Orta Krallk Dneminden itibaren mezarlara
konulmaya bafllanan Ushebti ad verilen heykelcikler zenli bir iflilik gsterirler.
Kabartma da nemli bir sanat koludur. Kabartmalar kntl kabartma ve girintili kabartma olmak zere iki trde yaplrd. kntl kabartmalar yzeyden 5 mm
dflarya doru kntldr, girintili kabartmalarda ise flekillerin dfl izgileri yzeyin
iine oyulur ve flekil ifllenirdi. Dfla kntl kabartmalar daha ok yaplarn iinde,
gneflte daha iyi grnen ieri girintili kabartmalar ise yaplarn dflnda kullanlrd. Bafllca dinsel yaplar ve nemli zel mezarlar kabartmalarla sslenirdi. Genellikle renkli olan kabartmalarda perspektif yoktur. Eski Krallk zamannda zellikle
mezarlarda kabartmalar byk geliflim gstermifltir. Bu kabartmalarda lnn hayatndan sahneler ifllenmifltir. nsan betimlerinde bafl yandan, gvde cepheden,
bel, bacaklar ve ayaklar da yandan gsterilmifltir. Orta Krallk Dneminde heykel-
www.evrenselpdf.com
143
144
cilik ile beraber kabartmalarn da geliflim gsterdii grlr. Yeni Krallk Dnemine ait gzel kabartma rnekleri arasnda Hatflepsutun Punta yapt sefer, Kadefl Savafl ve I. Setinin askeri seferlerini konu alan kompozisyonlar saylabilir.
Duvar resimleri de ilk defa Orta Krallk Dneminde ortaya kar. Kabartma
yapmaya uygun olmayan kalitesiz tafln kullanld mezarlarda, zel evlerin ve saraylarn kabartma yapmaya elveriflli olmayan kerpi duvar yzeylerine renkli resimler yaplmfltr. Kabartmadan sonra gelmesine ramen resim konusunda da gzel eserler verilmifltir. Duvar resimlerinde savafl sahneleri, portreler ve manzaralar
ifllenmifltir. Yeni Krallk zamanna ait zel yaflamn ve lksn vurguland ok
canl resim rnekleri vardr. Resim sanatnda perspektif hi kullanlmamfltr.
Bir baflka tasvir biim olarak ender grlen kakmaclk da vardr. Bunlar tafla
alan oyuklara renkli amur, cam ve renkli tafllarla yaplmfllardr. Msrda camclk, ahflap oymacl, mobilyaclk, metal iflilii ve anak mlek yapm geliflkin
olarak yaplyordu.
SIRA SZDE
Eski MsrdaSIRA
5. Slale
SZDE tapnaklarnn zellikleri nelerdir?
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
www.evrenselpdf.com
145
zet
N
A M A
N
A M A
Eski Msrn yazs, edebiyat ve bilimini aklayabilme

Eski Msrda yaz M 3000 yl civarnda ortaya
kmfltr. Bu yaz hiyeroglif yani resim yazsyd. Zamanla hiyeroglif iflaretlerin ksaltlmasyla
hiyeratik yaz ve demotik yaz denilen yazlar
kullanlmfltr.
Eski Msr edebiyatna baktmzda Eski Krallk
Dneminin yazl belgeleri ncelikle dinsel belgelerdir. Bunlar piramitlerin ve yeralt mezarlarnn duvarlarna kaznmfl bysel metinlerdir. Byk tanrlarn bayramlar iin dinsel ayin ve ilahilerin de bu dnemden itibaren yazlmaya bafllad dflnlmektedir. Bunlara ait rnekler Orta
ve Yeni Krallk Dneminden bilinmektedir. Yeni Krallk zamannda nemli tapnaklarn rahipleri tapnaklarnn farkl din retileriyle ilgili kitaplar yazmfllardr. Din dfl edebiyat rnekleri
de Eski Krallk zamanndan itibaren grlr. Bunlar lnn yaflam yklerini anlatan mezar yaztlardr. lnn yapt grevler, sahip olduu
topraklar ve baflarlar anlatlmfltr.
Eski Msrllar geometri konusunda ileri dzeyde
bilgiliydiler. zellikle taflknlardan sonra Nil kenarndaki tarla snrlarnn saptanmasnda geometri ok nemliydi. Eski Msrda yaflayan insanlar tp konusunda da baz bilgilere sahiptiler.
Parazit hastalklar, verem, difl eti iltihab yaygn
grlen rahatszlklard. Msrl doktorlarn krklar ve ak yaralan iyilefltirebildikleri saptanmfltr. Msrllarn M 3000lerde gelifltirdikleri Msr
takvimi Dnya Kltr Tarihi asndan nemli olmufltur. Nil Nehrinin periyodik taflknlarna dayanan bir takvimdir.
Eski Msrn devlet rgtnn iflleyiflini ve toplum
yapsn aklayabilme
Msr da dier n Asya krallklar gibi mutlak bir
krallkt. Devletin baflnda kral-firavun bulunurdu. Krallk genellikle babadan oula ya da kardeflten kardefle geerdi.
Kral/firavundan sonra en nemli kifli, yardmcs
olan vezirdi. Vezir kral adna lkeyi ynetirdi.

18. Slale krallarndan II. Amenofis (M 14271401) zamanndan bafllayarak ynetim sorumluluunu lkenin kuzeyinde ve gneyinde iki vezir paylaflmfltr. lke eyaletlere blnmflt her
eyaletin baflnda firavun tarafndan tayin edilmifl
bir vali bulunurdu. Bir baflka snf olan rahipler
din gcn ellerinde bulunduruyorlard. Memurlar ve rahiplerin altnda ok genifl bir ifti tabakas, zanaatkrlar ve kleler vard.
N
A M A
N
A M A
Eski Msr dini ve l gmme geleneklerini

aklayabilme
Din, Msr kltrnn tmn kapsar. Krallar tanrlara karfl dinsel grevlerin yaplmasn salar,
tanrlara duyduklar hayranl, saygy dile getirirler, onlara eflitli sunular yaparlar ve niteliklerini verlerdi. Tanrlar da buna karfllk krala ve
lkenin insanlarna iyilik bahflederlerdi. Msrllar
daha hayattayken mezarlarn planlamaya bafllarlard. nsanlar ldkten sonra, tanrlar katnda
len kiflinin lmden sonraki yaflamna karar verilen bir duruflma yaplrd. Duruflmaya Osiris
baflkanlk ederdi. l gmlmeden nce mumyalanrd.
Gnmze ulaflan Eski Msr mimari kalntlarnn genel zelliklerini tanmlayabilme
Eski Msr mimarisinin en geliflmifl rnekleri, antsal boyutlardaki mezarlar ve tapnak yaplardr.
Mezarlar, bu uygarln en zengin sanat rnlerinin gnmze ulaflt antsal piramitler ve kayalar iine oyulmufl grkemli odalardan oluflur. Saray mimarisi ve sivil mimari alanndaki rnekler
ise gnmze kadar korunamamfltr.
www.evrenselpdf.com
146
Kendimizi Snayalm
1. Msr piramitlerinin en by hangi Msr kral tarafndan yaptrlmfltr?
a. Menes
b. Snefru
c. Coser
d. Keops
e. Kefren
7. Mumya yaplrken, i organlarn konulduu vazolara

ne ad verilir?
a. Habefl
b. Obsidien
c. Kanopik
d. Kiten
e. Ka
2. Vezir ve mimar olan mhotep tarafndan infla edilen

Basamakl Piramit hangi Msr kralna aittir?
a. Snefru
b. Coser
c. Kefren
d. II. Ramses
e. Hatflepsut
8. Orta Krallk Dneminin sonlarndan bafllayarak

bir ya da daha fazla sayda mezarlara konulmaya bafllanan, l br dnyada angarya bir ifl yapmaya arldnda canlanp onun yerine alflacana inanlan mumyalanmfl insan fleklindeki gm heykelciklerine ne ad verilir?
a. Apis
b. Pilon
c. Obelisk
d. Ushebti
e. Habefl
3. Gnefl Tanrs Ra iin yaptrlan Gnefl tapnaklar,

kanc Msr slalesi firavunlar zamanna aittir?
a. 3. Slale
b. 4. Slale
c. 5. Slale
d. 18. Slale
e. 20. Slale
4. Eski Msrda Gnefli tek tanr olarak kabul ettirmek
isteyen firavun afladakilerden hangisidir?
a. II. Mentuhotep
b. I. Tutmosis
c. III. Tutmosis
d. Hatflepsut
e. IV. Amenofis
5. Mumyalama ile ilgili tanr afladakilerden hangisidir?
a. Anubis
b. Osiris
c. Tot
d. Ra
e. Horus
9. Eski Msrda erkek ocuklar ka yaflna geldiklerinde bir tren yaplarak eriflkinlie adm atarlard?
a. 10
b. 14
c. 18
d. 20
e. 22
10. Eski Msr takviminde bir yl ka gnd?
a. 300
b. 325
c. 350
d. 365
e. 375
6. ller mahkemesine baflkanlk eden tanr afladakilerden hangisidir?

a. Anubis
b. Osiris
c. Tot
d. Ra
e. Horus
www.evrenselpdf.com
147
Okuma Paras
Aninin zdeyiflleri
Kahire Mzesinde korunan bir papirste Eski Msr davranfl kurallarna ait ilgin bir metin bulunmaktadr. Genel olarak bu davranfl kurallar Aninin zdeyiflleri
olarak bilinir ve afladaki rnekler karakteri ve konusu
hakknda bize fikir vermektedir.
Bir kifli eline geen frsat bir kez kard m, baflka bir
tanesini yakalamak iin [bofluna] abalar.
Baflkas ayaktayken sen oturma, sosyal statn onunkinden daha yukarda olsa bile ve zellikle de bu kifli
yafll bir adamsa.
Kaba szler syleyen birinin nezaket grmesi beklenilmemelidir.
Eer her gn kendi ellerinle [yaptn] yolda ilerlersen,
sonunda olman gereken yere varrsn.
nsanlar her gn ne hakknda konuflmallar? Yksek
mevkilerdeki yneticiler kanunlar tartflmal, kadnlar
kocalar hakknda konuflmal ve her insan kendi iflleri
ile ilgili konuflmaldr.
Asla hibir misafirinize kaba szler sylemeyin; dedikodu yaparken sarf ettiiniz bir sz dner gelir ve sizin
evinize dfler.
Eer kitaplarla aran ok iyiyse ve onlar incelemiflsen,
okuduklarn kalbine iyice yerlefltir ki bylece daha sonra ne sylersen iyi olacaktr. Eer bir ktip herhangi bir
mevkiye terfi ettirilirse, kendi yazdklar hakknda konuflacaktr. Hazineden sorumlu mdrn hi olu yok
ve mhr memurunun hi varisi yok. Yksek memurlar, eli flerefli bir konumda olan ktibe, ocuklara vermedikleri bir sayg gsterirler...
Bir insann kfl ona dilinden gelir; dikkat edin de
kendinize bir zarar vermeyin.
Bir insann kalbi tpk bir tahl ambarna benzer, ii
her trden cevapla doludur; iyi olanlar se ve onlar
syle; kt olanlar ise iine gmerek sakla. Kaba bir
flekilde verecein cevap silah savurmaya benzer; fakat eer tatllkla ve sakin bir flekilde konuflursan her
zaman [sevilirsin].
Sana, seni karnnda taflyan anneni verdim ve seni taflrken o, benim yardmm olmakszn bu byk ykn
sorumluluunu zerine ald. Aylar sonra sen dodun,
annen kendini bir boyunduruun altna sokarak seni
yl boyunca emzirdi... Sen eitim alman iin okula
gnderildiinde, annen dzenli olarak her gn retmenin iin evden ekmek ve bira getirdi. fiimdi ise sen
bydn, bir karn ve kendi evin var. ocuklarna bak
ve onlar tpk annenin seni yetifltirdii gibi yetifltir. An-
neni zecek hibir fleye izin verme, aksi takdirde eer o

ellerini Tanrya aarsa Tanr onun flikyetini duyacak
[ve seni cezalandracaktr].
Yannda baflka biri varken ekmeini, ilk nce ona
uzatmadan yeme...
fkeliyken birine asla cevap vermeyin ve onun yanndan uzaklafln. O, kzgnlk ierisinde konufltuunda
siz ona kibar bir flekilde karfllk verin, nk yumuflak
szler onun kalbinin ilacdr.
Kaynak: Wallis Budge 2008, s.286-289
www.evrenselpdf.com
148

1. d
2. b
3. c
4. e
5. a
6. b
7. c
8. d
9. b
10. d
Yantnz yanlflsa Mimari blmn yeniden

gzden geiriniz.
gzden geiriniz.
gzden geiriniz.
Yantnz yanlflsa Din blmn yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlflsa Din blmn yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlflsa l Gmme Gelenekleri
Yantnz yanlflsa Mumyalama blmn yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlflsa Mumyalama blmn yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlflsa Ev Yaflam blmn yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlflsa Bilim blmn yeniden
gzden geiriniz

Sra Sizde 1
Papirs, Nil Nehrinde yetiflen saz tr bir bitkidir. Papirs kt hline getirmek iin, gvdesinden ince fleritler
kesilir, dz bir zemine nce yatay daha sonra dikey olarak dizilir ve preslenerek kurutulurdu. Yaklaflk 48x43 cm
boyutlarndaki her tabaka u uca eklenerek 40 m uzunlua kadar ulaflan papirs rulolar yaplabilirdi. Papirsler
yazldktan sonra rulo hlinde saklanrd. Kolayca tahrip
olabilecek veya ryecek papirs rulolar, iklimin olduka kuru olduu Msrda hava ve su ile temas olmayan
piramit ve kaya mezarlarnda ancak korunmufltur.
Sra Sizde 2
Eski Msrda ynetim flekli mutlak krallkt. Devlet ynetiminin en stnde firavun-kral bulunmaktayd. Kraldan sonra en yetkili grevli vezirdi. Vezir, kral adna lkenin ynetiminden sorumluydu. lke eyaletlere ayrlarak ynetiliyordu. Eyaletlerde merkezden atanan valiler grev yapyordu. Bu ynetim flekli Ortadoudaki
birok eski uygarlkla benzerdi. Ancak Msrda en tepedeki firavun-krala yakfltrlan tanrsal zellikler ve
bunlar iin yaplan piramit ve heykeller dier uygarlklardan farkldr.
Sra Sizde 3
Msrllar insann ldkten sonra br dnyada yaflamaya devam edeceine inanmaktaydlar. Dnyadayken
bedenden ayrlan ruhun teki dnyada dnebilmesi
iin vcudun salam olmas gerekmekteydi. Slaleler
ncesi Dnemde ller l kenarna alan basit ukurlara gmlyor ve zerleri kum ile rtlyordu. Kuru iklim ve scak kum cesedin nemini alarak kurumasna neden oluyordu. Bylece bedenler rmeden korunuyordu. Msrllar zaman ierisinde bu yntemi gelifltirdiler. Slalelerin bafllangcndan hemen nce cesetler sandukalara konulmaya baflland ve dolaysyla scak kum ile temas kesildi. Doal yollardan meydana
gelen koruma olanaksz hale gelince, yapay olarak cesedi koruma yollar aranmaya bafllad ve bylece mumyalama gelenei geliflti.
Sra Sizde 4
Msr takviminin Dnya kltr tarihi asndan nemi,
gnmzde kullandmz takvimin temelini oluflturmufl olmasdr. Nil Nehrinin periyodik taflknlarna dayanan bir takvimdir. Bu takvime gre bir ylda, drder
aylk mevsim (Taflkn, Ekin, Hasat) vard. Buna dayanarak Msrllar, bir yl 30 gnlk 12 aya blmfller,
buna befl gn ekleyerek 365 gnlk bir gnefl yl gelifltirmifllerdir. Ancak 365 gne ilaveten altflar saatten drt
ylda bir oluflan artk gn olmad iin Msrllarn gnefl yl her drt ylda bir gn geri kalyordu. M 45 ylnda Msr takvimine dayanan Jlyen Takvimi, MS
1582de Papa XIII. Gregor tarafndan yaplan dzeltme
sonucunda, bugn hl kullandmz Gregoryen takvimi ortaya kmfltr.
Sra Sizde 5
Eski Krallk zamannda yaplmfl tapnaklarn en gzel
rnekleri 5. Slale krallar tarafndan Gnefl Tanrs Ra
iin yaplanlardr. 5. Slale krallarndan Neuserre tarafndan Abu Gurabda yaptrlan Gnefl Tapna bunlardan biridir. Tapnan en belirgin zellii iinde bir sunan bulunduu ak avlu ve gnefl tanrsnn simgesi
olan kaln bir dikili tafltr. Tapnak alann snrlayan duvarlarn dflnda piflmifl topraktan bir kayk vardr. Eski
Msrllar, Gnefl Tanrs Rann bu kaya binerek gece
yolculuuna ktna inanyorlard. 5. Slalenin btn
firavunlar bu tr gnefl tapnaklarn piramitlerinin yan baflna yaptrmfllardr.
www.evrenselpdf.com
Baines, J.-J. Malek. (1986). Eski Msr, (ev. Z. AruobaO. Aruoba), stanbul.
Desplancques, S. (2006). Antik Msr, (ev. I. Yerbuz),
Ankara.
Diakov, V.- S. Kovalev, (2008). lka Tarihi-1, Ortadou, Uzakdou, Eski Yunan, (ev. . nce),
stanbul.
Freeman, C. (2003). Msr, Yunan ve Roma, Antik Akdeniz Uygarlklar, (ev. S. K. Ang), Ankara.
Gndz, A. (2002). Mezopotamya ve Eski Msr,
Bilim, Teknoloji, Toplumsal Yap ve Kltr,
stanbul.
Hornung, E. (2004). Ana Hatlaryla Msr Tarihi, (ev.
Z. Akarsu Ylmazer), stanbul.
Hornung, E. (2004). Msrbilime Girifl, (ev. Z. A. Ylmazer), stanbul.
nan, A. (1987). Eski Msr Tarih ve Medeniyeti,
Ankara.
Jean, G. (2001). Yaz. nsanln Bellei, (ev. N. Bafler), stanbul.
Kuhrt, A.(2009). Eskiada Yakndou, Cilt I, stanbul.
Sayl, A. (1991). Msrllarda ve Mezopotamyallarda Matematik, Astronomi ve Tp, Ankara.
Schulz, R.-M. Seidel (2004) Egypt. The World of the
Pharaohs, Germany, 2004
Wallis Budge, E.A., 2008). Antik Msr Edebiyat, Yaznsal Metinler, zmir.
Yldrm, R. (1996). nasya Tarih ve Uygarlklar,
zmir.
www.evrenselpdf.com
149

Eski Mezopotamya Ve Mısır Tarihi

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Eski Mezopotamya Ve Mısır Tarihi

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2280

ESK MEZOPOTAMYA VE MISIR

Bu kitabn basm, yaym ve satfl haklar Anadolu niversitesine aittir.

UZAKTAN RETM TASARIM BRM

Mezopotamyann Tarih (Yaz) ncesi Dnemleri................ 2

Yazl (Tarihi) Srecin Bafllangc ve Smerler .................... 20

Akkadlarn Mezopotamyaya G, Akkad - Smer

Akkad Devlet Anlayfl...................................................................................

M kinci Binylda Mezopotamya.......................................... 52

Yeni Assur ve Yeni Babil Krall: Siyasi Tarih ..................... 72

Yeni Assur ve Yeni Babil Uygarlklar ................................. . 88

Eski Msr Tarihi ....................................................................... 106

Eski Msr Uygarl......................................................... ......... 128

BLM, MMAR VE SANAT ...........................................................................

ESK MEZOPOTAMYA VE MISIR TARH

Bu niteyi tamamladktan sonra;

Hassuna - Samarra Kltrleri

Eski Mezopotamya ve Msr Tarihi

Mezopotamyann uzak gemiflinin eflitli aflamalar, ilk kez saptand yerin

ESK TAfi AI / PALEOLTK (M 1100000-12000)

1. nite - Mezopotamyann Tarih (Yaz) ncesi Dnemleri

ORTA TAfi AI / EPPALEOLTK (M 12000-10000)

Homo Erectus, Homo

Eski Mezopotamya ve Msr Tarihi

Zagros Dalarnn bat yamalar, Kuzey Mezopotamyann Trkiye snrlar

YEN TAfi AI / NEOLTK (M 10000-5200)

1. nite - Mezopotamyann Tarih (Yaz) ncesi Dnemleri

Eski Mezopotamya ve Msr Tarihi

1. nite - Mezopotamyann Tarih (Yaz) ncesi Dnemleri

Proto-Hassuna Pre-Hassuna Dnemi (M 6000-5750)

Eski Mezopotamya ve Msr Tarihi

Bu dnem yerleflmelerinde adr ve kulbe tipi yaplardan oluflan kamp izleri

1. nite - Mezopotamyann Tarih (Yaz) ncesi Dnemleri

Hassuna Dnemi ( M 5750-5250)

Samarra Dnemi (M 5300-5100)

Eski Mezopotamya ve Msr Tarihi

Anadoluda Kalkolitik Dnem bafll altnda incelenen geliflmeler, Mezopotamyada Halaf ve

Halaf Dnemi (M 5500-4800)

1. nite - Mezopotamyann Tarih (Yaz) ncesi Dnemleri

Eski Mezopotamya ve Msr Tarihi

1. nite - Mezopotamyann Tarih (Yaz) ncesi Dnemleri

Obeyd/Ubaid Dnemi (M 5900-4300)

Eski Mezopotamya ve Msr Tarihi

Bir kuzey tapna

1. nite - Mezopotamyann Tarih (Yaz) ncesi Dnemleri

Mezopotamyada Sumer kltrnn kkeni,

Eski Mezopotamya ve Msr Tarihi

3. Obeyd Dneminin klasik ev plan nasldr?

1. nite - Mezopotamyann Tarih (Yaz) ncesi Dnemleri

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

Yantnz yanlflsa Halaf Dnemi blmn inceleyiniz.

Sra Sizde Yant Anahtar

yk tanrl inan sistemi olduu Gneydou

ESK MEZEPOTAMYA VE MISIR TARH

Bu niteyi tamamladktan sonra;

Yazl (Tarihi) Srecin

Eski Mezepotamya ve Msr Tarihi

Kentleflme, uluslararas ticaret, toplumda sosyal snflarn oluflmas, devletin

2. nite - Yazl (Tarihi) Srecin Bafllangc ve Smerler

Eski Mezepotamya ve Msr Tarihi

Mezopotamyada gelifltirilen sallar ve yelkenli tekneler dfl dnyaya almada

2. nite - Yazl (Tarihi) Srecin Bafllangc ve Smerler

Eski Mezepotamya ve Msr Tarihi