KUANTUM AYAR ALAN TEORLERNN

KUANTZASYONU VE STANDART MODEL

QUANTIZATION OF QUANTUM GAUGE FIELD

THEORIES AND THE STANDARD MODEL

MEHMET KEMAL GM

PROF. DR. MGE BOZ EVNAY

Tez Danman

Hacettepe niversitesi

Lisansst Eitim-retim ve Snav Ynetmeliinin

Fizik Mhendislii Anabilim Dal iin ngrd

YKSEK LSANS TEZ olarak hazrlanmtr.

2015

ZET

KUANTUM AYAR ALAN TEORLERNN KUANTZASYONU VE

STANDART MODEL

Mehmet Kemal GM
Yksek Lisans, Fizik Mhendislii Blm
Tez Danman: Prof. Dr. Mge BOZ EVNAY
Haziran 2015, 73 sayfa

Bu almann temel amac, ada fiziin hemen her alannda temel omurga haline gelmi
olan ayar teorilerinin kuantizasyon probleminin incelenmesidir. Bu dorultuda, bal sistemler olan ayar teorilerinin kuantizasyonu, Dirac kanonik kuantizasyon yntemi ve Feynman
yol integrali kuantization formalizmi zerine ina edilmi olan Faddeev - Popov yntemi kapsamnda karlatrmal olarak ele alnmtr. Ayar teorilerinin kuantizasyonunda en nemli
ve incelikli konu olan ayar tespit sreleri zerine zel dikkat sarfedilmitir. Bu srelerin
kanonik formalizmde son derece karmak olmasna karn, Faddeev - Popov yol integrali
formlasyonunda ok daha kolay ve dorudan halledilebilirler. Bu matematiksel ve estetik
stnlkler, fonksiyonel yol integrali formalizmini ve Faddeev - Popov metodunu, alan kuantizasyonu balamnda, merkezi bir noktaya tamtr. almann son evresinde ayar tespit
srecinin bir sonucu olarak ortaya kan, BRST simetrisi olarak adlandrlan, bir kalt simetri
zerinde allm ve ayar teorilerinin renormalizasyonu balamndaki nemli rolne iaret
edilmitir.
Anahtar Kelimeler: Yang - Mills teorisi, bal sistemlerin kuantizasyonu, Dirac kanonik
kuantizasyon metodu, ayar tespiti, yol integrali kuantizasyonu, Faddeev - Popov yntemi,
BRST simetrisi.

ABSTRACT

QUANTIZATION OF QUANTUM GAUGE FIELD THEORIES AND

THE STANDARD MODEL

Mehmet Kemal GM
Master of Science, Department of Physics Engineering
Supervisor: Prof. Dr. Mge BOZ EVNAY
June 2015, 73 pages

The main purpose of this study is to review the quantization problem of gauge theories which
have become the fundamental backbone in the modern physics. The quantization of gauge
theories, which are constrained systems, were considered in the frameworks of the canonical
quantization method of Dirac, and the Feynmans path integral formalism, using Faddeev Popov method, comparatively. The gauge fixing processes, which are the most important and
subtle issues in the quantization of gauge theories, were paid particular attention to. Although,
these processes are extremely complex in the canonical formalism, they can be handled easily
and straightforwardly in the context of the Faddeev Popov method. These mathematical and
aesthetical advantages have elevated the functional Path Integral Formalism and the Faddeev
- Popov method to a central position in the area of field quantization. In the last stage of the
study, a residual symmetry, known as BRST symmetry, which occures as a result of the gauge
fixing processes, was reviewed, and its important role in the context of the renormalization
of gauge theories was discussed.
Keywords: Yang - Mills theory, quantization of constrained systems, Diracs canonical quantization method, gauge fixing, path integral quantization, Faddeev - Popov ansatz, BRST
symmetry.

ii

TEEKKR
Yksek lisans tez almam sresince, bu almann titizlikle yaplmasn salayan ve destekleyen danmanm Sayn Prof. Dr. Mge Boz Evinaya; engin birikimi ve sabryla bana
rehberlik eden ve beni destekleyen Sayn Prof. Dr. Namk Kemal Paka; bu tez sresince
yardmlarn, moral desteklerini ve dostluklarn esirgemeyen tm arkadalarma ve desteklerini yanmda hissettiim anneme ve babama, tm itenliim ve minnettarlmla teekkr
ederim.
Bu tezin son evrelerinde, 014 A602 006 nolu CERN-LHC-CMS Projesi erevesinde Hacettepe - CERN Bilimsel birliine lk Adm isimli alt yap projesi destei ile CERN-CMS
yelii gerekletirilmitir. Yaplan teorik almalarn uygulamalarna ynelik ileri eitim
evresinin anlan BAB Projesi erevesinde 2015 yaznda CERNe yaplacak ziyaret aracl
ile gerekletirilmesi planlanmaktadr. Projenin salad motivasyon ve potansiyel olanaklar
iin niversitemiz yetkililerine itenlikle teekkr ederiz.

iii

GSTERMLER VE KISALTMALAR
Gsterimler

1 0
0
0
0 1 0
0
0 0 1 0
0 0
0 1

c=1=

c i ki = c i ki

Minkowski metrii

Doal Birim sistemi

Einstein Toplam Kural

Ksaltmalar
1PI

Tek Nokta Etkileimi (1 Point Interaction)

QCD

Kuantum Renk Dinamii (Quantum Chromodynamics)

QED

Kuantum Elektrodinamii(Quantum Electrodynamics)

QG

Kuantum Ktle ekim (Quantum Gravity)

SM

Standart Model (Standard Model)

WI

Zayf Etkileimler (Weak Interactions)

iv

NDEKLER

Sayfa
ZET............................................................................................................................... i
ABSTRACT .................................................................................................................... ii
TEEKKR..................................................................................................................... iii
GSTERMLER VE KISALTMALAR ........................................................................... iv
NDEKLER ................................................................................................................ v
EKLLER ......................................................................................................................vii
1. GR........................................................................................................................... 1
2. YEREL AYAR DNMLER VE AYAR KURAMLARI...................................... 3
2.1. Global Faz Dnm ve Yerel U(1) Ayar Dnm............................................... 3
2.2. SU(N) Ayar Dnm ve Yang-Mills Teorisi .......................................................... 6
3. DIRACIN KANONK KUANTZASYON YNTEM VE AYAR ALANLARININ KANONK KUANTZASYONU .........................................................................11
3.1. Mekanik Sistemler iin Diracn Kanonik Kuantizasyon Yntemi ..............................11
3.2. Birinci Snf Balar ve Ayar Dnmleri..................................................................18
3.3. Abelyen Ayar Alanlarnn Kanonik Kuantizasyonu ....................................................20
3.4. Abelyen Olmayan Ayar Alanlarnn Kanonik Kuantizasyonu .....................................25
3.5. Dirac ddias ve Ayar Teorileri...................................................................................31
4. YOL NTEGRAL YNTEM VE AYAR ALANLARININ YOL NTEGRAL
YNTEM LE KUANTZASYONU ..........................................................................33
4.1. Yol ntegrali Yntemi ................................................................................................33
4.1.1. Kuantum Alanlar in Yol ntegrali Formalizmi ......................................................33
4.1.2. Balantl Diyagramlarn reteci.............................................................................35
4.2. Faddeev - Popov Yaklam .......................................................................................38
4.3. Ayar Alanlarnn Feynman Kurallar ..........................................................................43
5. BRST SMETRS .......................................................................................................48
5.1. BRST Simetrisi..........................................................................................................48
5.2. Ward (Slavnov - Taylor) zdelikleri ........................................................................54
6. SONU........................................................................................................................57
A.NOETHER TEOREM.................................................................................................59
B.GRASSMANN NTEGRALLER ................................................................................62
C.YOL NTEGRALNN NASI VE GE GENLKLER..........................................66
v

D.POISSON PARANTEZLERNN DAILMA ZELL ...........................................70

KAYNAKLAR ................................................................................................................71
ZGEM .....................................................................................................................73

vi

EKLLER

Sayfa
ekil 4.1. nc mertebede W [J] ve [] arasndaki ilikinin grafik temsili...........38
ekil 4.2. Faddeev - Popov Determinantnn diagramatik gsterimi............................41
ekil A.1. Eylemin deiimi .......................................................................................59
ekil C.1. Yol integralini hesaplanabilmesi iin, yol ncelikle ok saydaki ara
noktalar zerinden kesikli hale getirilir................................................................66
ekil C.2. Yol integrali, konfigrasyon uzaynda iki noktay birletiren tm olas
yollar zerinden toplam ierir. ............................................................................67

vii

1.GR
4 Temmuz 2012de CERNde Higgs bozonunun deneysel olarak gzlemlendiinin ilan edilmesiyle tamamlanan Standart Modelin iskeletini oluturan ayar alan kuramlar, doadaki
etkileimleri aklamada kullanlan en gl aralardr.
Ayar simetrisine sahip bilinen en eski teori, Maxwellin formle ettii elektromanyetik teoridir. Daha sonra Einstein denklemlerinin de benzer bir simetriyi ierdii Hilbert tarafndan
gsterilmitir. Ayar kavram ilk kez bu iki teoriyi birletirmeye alan Hermann Weyl tarafndan demiryollarndaki ray ls teriminden (track gauge/scale) esinlenerek kullanlmtr. Weylin bu iki kuram birletirme abas boa kmasna ramen, ayar kelimesinin
kullanmna devam edilmitir ve kuantum mekaniinin gelitirilmesiyle lek kavram U (1)
simetrisine denk gelen bir faz deimezliine karlk kullanlmaya balanmtr. Bu erevede, ykl nesneler arasndaki etkilemeyi salayan kuvvet tayc alanlarn sistematik bir
ekilde sisteme dahil edilmesi mmkn olmutur [1][2][3].
Kronolojik olarak daha nce Kuantum Elektrodinamiini (QED) modellemede kullanlan
Abelyen U (1) ayar alan kuramnn 1954te Chen Ning Yang ve Robert Mills tarafndan
SU (N ) gruplar iin geniletilmesiyle, Elektrozayf ve kuvvetli etkileimlerin (Kuantum
Renk Dinamii - QCD) de ayar alan kuramlar ile modellenmesinin n almtr [4]. Elektrozayf etkileim SU (2) grubu ile modellenirken, kuvvetli etkileimler SU (3) grubu ile modellenir.
Ayar alanlarnn kuantizasyonu yukarda bahsedilen temel etkileimin kuantum kuram
erevesinde aklanabilmesi iin gereklidir. Ancak ayar kuramlarnn en belirgin ve bilinen
zellii olan artk serbestlik derecelerine sahip olmalar, sistemin bilinen standart kuantizasyon yntemleri ile kuantize edilmesini engeller. Bu tip fiziksel sistemler; yani sistemi
matematiksel olarak betimleyen alanlarn serbestlik derecelerinin, doada gzlemsel olarak
saptanan serbestlik derecelerinden daha yksek olduu sistemler, bal fiziksel sistemler olarak adlandrlr.
Bal sistemlerin kuantizasyonundaki bu incelik ilk olarak Dirac tarafndan kanonik kuantizasyon yntemi erevesinde ele alnmtr [5]. Bu yntem daha sonra Anderson, Bergman
ve dierleri tarafndan gelitirilmitir [6].
Bal sistemlerin kanonik erevede kuantizasyonu iin 1980lerin sonunda Faddeev ve Jackiw, Diracn kanonik Hamilton ynteminden daha kestirme ve ekonomik bir yntem ortaya
atmtr [7]. Bu yntem Diracn ynteminin aksine sistemin balarn batan tretip bunlar
snflandrmak yerine teoride ba denklemlerinin adm adm zlmesini ve yol boyu sistemin artk serbestlik derecelerinin elenmesini ierir.
1960larn sonunda ayar alan kuramlarnn Feynmann yol integrali formalizmi erevesinde
1

kuantize edilebilmesi iin Faddeev ve Popov bir yaklam ortaya atmlardr [8]. Ayar kuramlarnn renormalize edilebilirlii ise tHooft, Slavnov ve Taylorun ncl ve daha birok
bilim insannn katklaryla gsterilmitir [9][10][11].
Ayar alanlar Faddeev - Popov yaklam erevesinde kuantize edilirken teoriye fiziksel olmayan baz hayalet paracklarn dahil edilmesi gerektii saptanmtr. Bu hayalet paracklar Faddeev - Popov hayaletleri olarak adlandrlrlar. Bu yeni paracklarn varl, kuramda
yeni bir simetriye yol aarlar. Bylece Faddeev - Popov yaklam ile ayar sabitlemesi yaplarak kuantize edilen teori, artk ayar simetrisini kaybederken, orijinal simetrinin kalnts
yeni bir fermiyonik simetriye sahip olur. Bu simetri ilk olarak Becci, Rouet Stora ve onlardan bamsz olarak Tyutin tarafndan gsterilmitir ve bu bilim insanlarna ithafen BRST
simetrisi olarak adlandrlmtr [12][13][14].
Bu almada, esas olarak yukarda bahsedilen kuantizasyon yntemlerinden Diracn kanonik ve Faddeev ile Popovun yol integrali yaklamlar ksaca zetlenerek, Abelyen ve
Abelyen olmayan ayar alan kuramlarnn bu yntemlerle nasl kuantize edildii allmtr.
almann ikinci blmnde klasik alan kuram balamnda ayar alan kuramlar ve ayar
simetrileri ksaca tantlmtr.
nc blmde, Dirac kanonik kuantizasyon yntemi detayl bir biimde incelenerek Maxwell ve Yang - Mills teorilerinin bu yntemle kuantizasyonu allmtr. Burada zellikle
ayar saptama konusu ayrntyla tartlm ve bu srecin kanonik Hamiltonyen erevesinde
ne denli karmak ve zahmetli olduu gzlemlenmitir. Abelyen durumda ok fazla zorlanmadan stesinden gelinebilen bu husus, Abelyen olmayan durumda neredeyse baedilemez
boyutlara ular.
Buna karlk bu konu Faddeev - Popov formalizmi erevesinde son derece basit ve k bir
ekilde zlebilmektedir. Dier hesaplama stnlkleri yannda bu balamdaki rahatl da,
neden bu yntemin giderek, zellikle ayar teorileri iin, standart kuantizasyon yntemi haline
geldiini gstermektedir.
Drdnc blmde Yol integrali yntemi ksaca zetlenerek, Yang - Mills teorisinin Faddeev
- Popov yaklam ile nasl kuantize edilecei detaylca gsterilmi ve bu erevede teorinin
Feynman kurallar tretilmitir.
Son blmde ise Faddeev - Popov yaklamnn bir sonucu olarak teoride ortaya kan BRST
simetrisi incelenmi, bu balamda Faddeev - Popov hayaletlerinin fiziksel durumlar tarafndan ierilemeyecei ksaca gsterilmitir. Daha sonra kuramn renormalize edilebilirlii iin
kilit neme sahip olan Ward (Slavnov - Taylor) zdelikleri tretilmitir.
Bu almalar yaplrken Feynman yol integrali formalizminin yannda kullanlan klasik alan
kuramnda r ac bir teorem olan Noether teoremi ve Faddeev - Popov hayaletlerinin
yol integrallerinin hesaplanmas iin gerekli olan Grassmann integralleri almann sonunda
ekler ksmnda zetlenmitir [15].
2

2.YEREL AYAR DNMLER VE AYAR KURAMLARI

Yerel ayar simetrisi alanlarn fazlarnn her uzay-zaman noktasnda birbirlerinden bamsz
seilebilme ilkesine dayanr. Yerel ayar simetrisine sahip olan kuramlar ayar kuramlar olarak
adlandrlrlar. Bu srekli gruplar bir Lie grubu olutururlar ve teorinin simetri grubu veya
ayar grubu olarak adlandrlrlar.
Klasik bir alan teorisinde mevcut global faz simetrileri yerelletirmek istendiinde Lagranjiyene ayar alan ad verilen vektr alanlarnn eklenmesi gerekir. Bylece teorideki alanlarn
temsil ettii paracklar arasndaki etkileme, sisteme k bir biimde dahil edilmi olur.
Ayar grubu U (1) olan Kuantum Elektrodinamii (QED), bir tane ayar alanna sahiptir ki, bu
da foton olarak bildiimiz parac temsil eder.
2.1.Global Faz Dnm ve Yerel U(1) Ayar Dnm
Greli kuantum mekaniinde serbest maddesel paracklar, rnein elektron, Dirac denkleminin zmleri olan spinr alanlar ile betimlenirler. Bu serbest spinr alanlarn Lagranjiyen
younluu1 (Dirac Lagranjiyeni),
m

L = i

(2.1)

dnm parametresi, , reel skaler bir sabit ve g, etkileim sabiti olmak zere
U eig

(2.2)

eklinde tanmlanm global faz dnm altnda deimez kalr.

Eitlik (2.2)deki global dnmn parametresi, (x) gibi uzay-zamann bir fonksiyonu
olarak deitirilerek dnm yerel hale getirilebilir. Bu dnm altnda Eitlik (2.1)deki
Lagranjiyen artk deimez kalmaz. nk nn uzay-zaman trevlerini ieren terimleri de
artk dnm Lagranjiyene eklenecektir:

L L = L g

(2.3)

Yerel ayar dnmleri altnda Lagranjiyeni deimez brakmak iin, Eitlik (2.1)deki trevin kovaryant trevle deitirilerek, Lagranjiyene ile etkileen bir vektr alan eklenmesi
gerekir:
D + igA .
(2.4)
1

Bundan sonra ksaca Lagranjiyen olarak anlacaktr.

Bu durumda yeni Lagranjiyen,

D m

L = i

(2.5)

olur.
Eitlik (2.5)teki Lagranjiyenin deimezliinin salanabilmesi iin, D nin gibi dnmesi gerekir:
(D ) D = U (D ) .
(2.6)
Bu durumda, A ayar alannn dnm kural
(
)(
)
D = + igA eig(x) = eig(x) ( ) + igA eig(x)

(2.7)

ifadesinden
]
[
(ig ) + igA = [igA ]
A = A .

(2.8)

eklinde bulunur.
Bylece yerel ayar dnmleri altnda deimez kalan bir Lagranjiyen ina edilmi olur.
Ancak yeni Lagranjiyen A nn dinamik terimlerini de iermelidir. Vektr alan iin antisimetrik alan iddeti tensr
i
F [D , D ] = A A
g

(2.9)

tanm ile, ayar alan iin dinamik Lagranjiyen terimi

1
LA = F F
4

(2.10)

eklinde ifade edilir. Burada alan iddeti tensrnn bileenleri

F 0i = E i
1
ijk F jk = B i
2

(2.11)

olmak zere, F nn kontravaryant matris gsterimi

0 E 1 E 2 E 3

E1
0
B 3 B 2

E2 B3
0
B 1

3
2
1
E B
B
0

(2.12)

formundadr.
Yerel ayar simetrisini ihlal edecei iin, ayar alan Lagranjiyeninde A2 gibi bir terim olmamas gerekir. Kolayca gsterilebilecei gibi, anlan A2 terimi vektr alannn ktlesinin
karesine kar gelmektedir. Dolaysyla ayar simetrisine sahip olan bir vektr alann ktlesiz
olmas gerekir. Sonu olarak yerel ayar dnmleri altnda deimez kalan Lagranjiyen
[
]
D m
1 F F
L = i
4

(2.13)

eklinde yazlabilir.
Ayar alanlar iin hareket denklemi, Euler - Lagrange denkleminden
= 0
F g

(2.14)

olarak elde edilir.

Yerel U (1) ayar dnmleri iin Noether Akm, Eitlik (A.2)den yola klarak
j =

L
L
L
A +
+ ( )
( A )
( )

(2.15)

eklinde tanmlanr. Eitlik (2.2) ve (2.8)den alanlarn ayar dnmleri altnda sonsuzkk
deiimleri
A =
= ig
= ig

(2.16)

gz nne alndnda, Noether akm

.
j = F g

(2.17)

formunda bulunur. Dolaysyla, Eitlik (2.11) kullanlarak ve Eitlik (A.3)den hareketle, Noether yk

Q =

d xj =

(
)
0
d3 x E i i g

(
)
d3 x i E i g
d3 xG (x)

(2.18)

eklinde elde edilir. Burada G (x), klasik elektromanyetik kuramdan hatrlanaca zere, Ma-

xwell hareket denklemlerinden birini oluturan

E
=0
G (x) =

(2.19)

Gauss yasasnn kuantum operatr karldr. Gauss yasasnn kuantize edilmi alanlarn
ayar dnmlerinin jenaratr olduu ileride ayrntl bir ekilde gsterilecektir.
2.2.SU(N) Ayar Dnm ve Yang-Mills Teorisi
Aralarnda etkileme olmayan N tane Dirac alan ele alndnda, sistemin Lagranjiyeni
L = ia a ma a a ,

a = 1, 2, . . . , N

(2.20)

eklinde ifade edilebilir. Ktlelerin eit olduu durumda

1
.
.

.
N

(
1

ve

)
(2.21)

tanmlar yaplarak, Lagranjiyen daha kompakt bir biimde

m

L = i

(2.22)

formunda yazlabilir. Grld zere bu Lagranjiyen global bir SU (N ) simetrisine sahiptir.

Bu ifadenin, a , a = 1, 2, 3 , uzay-zamann reel skaler fonksiyonlar ve T a , SU (N ) grubunun
anti-Hermityen jenaratrleri2 olmak zere,
= U
U

e ,

= gT a a

(2.23)

eklinde tanmlanan global dnm altnda deimez kalmas gerekir. Bu simetriyi yerelletirmek iin,
A gT a Aa
(2.24)
SU (N ) iin T a lar grubun anti-Hermityen jeneratrleri olmak zere SU (N ) grubunun Lie cebiri ve normalizasyonu yledir:
[ a b]
T ,T
=
f abc T c
(
)
1 ab
T r T aT b
=

2
2

matris deerli bir vektr potansiyel olmak zere,

D I + A

(2.25)

kovaryant trevi tanmlanabilir. Bu, kovaryant trevin temel gsterimdeki halidir. Lagranjiyenin deimez kalmas iin alann kovaryant trev de
D D = U (D )

(2.26)

eklinde dnmelidir:
(

)
I + A U = U [(I + A ) ] .

(2.27)

Bu ifadeden hareketle, ayar alanlarnn dnm kuralnn

U ( ) + ( U ) + A U = U ( ) + U A

(2.28)

ara basama gz nne alnarak

A = U A U 1 ( U ) U 1

(2.29)

olmas gerektii bulunur. Eer sonsuzkk bir parametre ise, dnm,

A = A D

(2.30)

eklinde ifade edilebilir. Burada D kovaryant trevin adjoint temsildeki ifadesidir ve ak

hali
D I + [A ,
(2.31)
olarak gsterilir. Dolaysyla yerel SU (N ) ayar dnmleri altnda deimez kalan Lagranjiyen
D m

L = i
(2.32)
formunda yazlabilir.
Yapy tamamlamak iin bu Lagranjiyene ayar alanlarnn kinetik teriminin de eklenmesi gerekir. Kinetik terimin mevcut Abelyen olmayan durumda belirlenebilmesi iin, Abelyen durumdan ipular karlabilir. Eitlik (2.25)te tanmlanan temel temsildeki kovaryant trevler iin, Eitlik (2.9)dakine benzer yaklamla, Abelyen olmayan alan iddet tensr, matris
temsilinde
[D , D ] = A A + [A , A ] F

(2.33)

eklinde bulunur. Eitlik (2.24)teki matris gsterimi tanmndan hareketle

a
F = gF
Ta

(2.34)

a
F
= Aa Aa gf abc Ab Ab

(2.35)

yazlabilir ve bu ifadeden

elde edilir. Burada f abc kompakt SU (N ) grubunun yap sabitidir.

Lagranjiyene (2.33)te gsterilen alan iddeti ile yazlan kinetik terim eklenirse, nihai Lagranjiyen
D m
1 F a F a
L = i
(2.36)
4
formunda olacaktr. Burada SU (N ) gruplarnn normalizasyon zellii kullanlarak, ayar
alanlarnn kinetik terimi
1
1 a a
F
= 2 T r (F F )
LA = F
4
2g

(2.37)

eklinde de yazlabilir.
Ayar alanlar iin Euler-Lagrange denklemleri, vektr potansiyelin deiimine karn eylemin deimez kalmas ilkesi gerei dorudan elde edilirler3 . ncelikle A deki sonsuzkk
deiimlerin, F de yaratt deiiklie baklrsa;
F = A A + [A , A ] [A , A ]
F = D A D A

(2.38)

bulunur. Eylemdeki deiim ise;

{

}
(
)
1

D
S =
dx
T r [ (F F )] + i
2g 2
{
}

1
4

=
dx
T r (F F ) + i (A )
g2
}
{

T r [F (D A D A )] + i (A )
=
dx
g2
{
}

2
4

=
dx
T r [F (D A )] + i (A )
g2

(2.39)

olur. Birinci terimde ksmi integrasyon kullanlrsa,

S =
3

2
A
d x 2 T r [(D F ) A ] + i
g
4

}
+ yzey terimleri

Kukusuz bu ana basamak atlanp, Euler - Lagrange denklemleri kullanlarak da bulunabilirler.

(2.40)

bulunur. Bu mertebedeki deiimler altnda S = 0 olmas gerektiinden, Eitlik (2.24)de

yer alan tanm da kullanlarak hareket denklemi
(D F )a + ig b (T a )bc c = 0

(2.41)

eklinde elde edilir.

Eitlik (2.25)te tanmlanan kovaryant trev operatrleri iin de Jacobi zdelii:
[D , [D , D ]] + [D , [D , D ]] + [D , [D , D ]] = 0

(2.42)

formunda yazlabilir. Bu ifadeden hareketle Eitlik (2.33)te kullanlarak, Bianchi zdelii

elde edilir:
[D , F ] = 0 .
(2.43)
Dual alan tensr

1
F = F
2

(2.44)

[D , F ] = D F

(2.45)

eklinde tanmlandnda,

ifadesi de kullanlarak, Eitlik (2.43)

D F = 0

(2.46)

formunda yazlabilir. Bu ifadenin, hareket denklemlerinin bir sonucu olmadnn vurgulanmas gerekir.
SU (N ) Ayar dnmleri iin, Noether akm; Eitlik (2.23) ve (2.29)dan yararlanlarak,
alanlarn ayar dnmleri altnda sonsuzkk deiimleri,
Aa = Dab b
a
a

=
=

g (T c )ab c b
g b (T c ) c
ab

(2.47)

ve Eitlik (A.2)nin de kullanlmasyla,

j = F ,a Dac c ig a (T c )ab c b

(2.48)

eklinde bulunur. Bu durumda, Noether yk

Q =

d xj =

(
)
d3 x F 0,a Dac c ig a (T c )ab c b

(
)
d3 x Diac E i,a iga (T c )ab b c
d3 xGc (x) c

(2.49)

formunda elde edilir. Burada Gc ile gsterilen terim Abelyen olmayan alanlar iin Gauss yasasdr. Maxwell durumunda belirtildii gibi, bu korunumlu ykn, kuantize edilmi alanlarn
ayar dnmlerinin jeneratr olduu ileride ayrntl bir ekilde gsterilecektir.

10

3.DIRACIN KANONK KUANTZASYON YNTEM VE AYAR

ALANLARININ KANONK KUANTZASYONU
3.1.Mekanik Sistemler iin Diracn Kanonik Kuantizasyon Yntemi
Bilindii gibi konfigrasyon uzaynda L (qi, qi ) , i = 1, 2, ..., N gibi bir Lagranjiyen ile temsil
edilen sistemin faz uzaynda tanml Hamiltonyene dnm, pi ler kanonik momentumlar
olmak zere,
L
pi = i
(3.1)
q
Legendre dnm ile yaplr:
H (p, q) = pi qi L (q, q)
.

(3.2)

Bu dnmn tersinir olabilmesi iin konfigrasyon uzaynda birbirinden bamsz her qi

hzna kar, dierlerinden bamsz bir pi momentumu karlk gelmelidir. A dnm matrisi olmak zere bu iki uzay arasndaki dnm
( )
( ) (
)( )
q
q
I 0
q
=A
=
b b
p
q
q

(3.3)

eklinde tanmlanabilir. Burada b ve b, N N boyutlu matrislerdir. qn

kuadratik terimlerini
ieren Lagranjiyenler iin
b = b(q) ve b = b(q)

(3.4)
olmaldr. Dolaysyla ters dnme karlk gelecek olan A1 matrisi
(
A1 =

I
0
1
1
b b b

)
(3.5)

eklindedir. Yani A1 , b matrisinin singler olmad durumda tanmldr. Eitlik (3.3)ten

grlecei zere pi momentumu, b ve b matrisleri cinsinden
pi = bij qj + bij qj

(3.6)

formunda ifade edilebildiine gre, b matrisinin elemanlar

bij =

pi
2L
=
qj
qi qj

11

(3.7)

olmaldr. Yani, A matrisinin tersinin var olmas iin, bnin tersinin var olmas, bunun iin
de
det b = 0
(3.8)
olmas gerekir. Aksi durumda, dnm tersinir olmayacaktr. Yani N adet birbirinden bamsz pi momentumu tanmlanamayacak ve sistemin Hamiltonyeni bir tek (unique) olmayacaktr. Bu tip sistemler bal sistemler olarak adlandrlrlar.
b matrisinin rank R olmak zere, R < N olduunda N tane bamsz hzn sadece R tanesi
koordinatlar ve elenik momentumlar cinsinden yazlabilir. Ancak, burada faz uzay deikenlerini birbiriyle ilikilendiren N R = M tane daha bant vardr. Bunlara birincil ba
koullar ad verilir ve
m (q, p) = pm g m (q, p) = 0

m = 1, 2, ..., M

(3.9)

eklinde gsterilebilirler. Birincil ba koullar sistemin faz uzayn 2N (N R) = N +

R < 2N boyutlu bir P hiperyzeye snrlar. Bu hiperyzeye birincil ba yzeyi denir ve
2N boyutlu hiperyzeyi tarafndan kapsanr. Yani sistemi betimleyen Hamiltonyen, bu
ba yzeyi zerinde tanmlanr. Bu noktada Diracn yapt bir tanmn devreye sokulmas
gerekir.
Herhangi iki F, G dinamik deikeni C hiperyzeyi zerinde birbirlerine eitse
F G|C = 0

(3.10)

bu iki dinamik deiken birbirlerine zayf eittir denir ve bu iliki

F G

(3.11)

eklinde gsterilir. Bu durumda, Eitlik (3.9)da tanmlanan ba koulu ifadesi

m (q, p) = pm g m (q, p) 0

(3.12)

olarak yazlabilir. Bu ba koullarnn varlnda, Hamilton hareket denklemlerinin yeni formunun nasl olaca Hamiltonyenin deiimi ile belirlenir:
H = qi pi + pi qi
= qi pi

L i
q .
q i

L i L i
q i q
qi
q
(3.13)

Bu ifadeden Hamiltonyenin sadece q ve pnin fonksiyonu olduu kolaylkla grlebilir. Ancak bu Hamiltonyen, bir tek ekilde belirlenemez. nk q ve p arasnda ba koullar
tarafndan belirlenen ekstra bir iliki var olduundan, bu ilikinin fiziksel sistemi betimle12

yen, Hamiltonyen iine de tanmas gerekir. Dolaysyla, sfra eit olan ba koullarnn
bir lineer kombinasyonu Hamiltonyene eklenir ve Hamiltonyen ba yzeyi zerinde
H H + um m .

(3.14)

eklinde ifade edilir. Eitlik (3.14)te um ler bilinmeyen Lagrange arpanlardr. Bu eitlik
birincil ba koullarn da ierdiinden, Hamilton hareket denklemlerinin yeni formu

H
m
+ um i ,
i
p
p
H
m
pi i + um i
q
q
qi

(3.15)
(3.16)

eklindedir. Grlecei gibi hareket denklemleri bilinmeyen um parametrelerini iermektedir

ve bu um parametreleri, tutarllk gerei, q ve plerin fonksiyonlar olmaldr. Ayrca burada
H n, birincil Hamiltonyen, Hp olarak,
Hp H + um m

(3.17)

tanmlamak mmkndr. Bu birincil Hamiltonyende yer alan ba koullar tutarllk iin zaman iinde evrilmemelidirler. Yani
m 0
(3.18)
olmaldr. Eitlik (3.18)deki bantlar tutuarllk artlar olarak adlandrlrlar.
Klasik dinamikten hatrlanabilecei zere iki F ve G dinamik deikeninin Poisson parantezleri
F G F G
{F, G}
(3.19)

,
qi pi pi q i
eklinde tanmlanr ve herhangi bir dinamik deikenin zamanla deiimi
F = {F, H} {F, Hp }

(3.20)

eklinde ifade edilebilir. Dolaysyla Eitlik (3.20) kullanlarak, tutarllk artlar

m {m , Hp }
{m , H} + un {m , n }
hm + Cmn un 0

(3.21)

bulunur. Burada Cmn , ba koullarnn Poisson parantezlerinin ina ettii matrisin elemanlardr.
Eitlik (3.21)de elde edilen tutarllk artlar, yeni tutarszlklarn ortaya kmasna sebep
13

olabilirler: rnein; L = qq,

Lagranjiyeni = p1 ba koulu ile H = q Hamiltonyenini

verir. Bu ba koulunun zamana gre trevi 1dir. Bu da yeni bir tutarszla sebep
olur. Bu tr tutarszlklarn bertaraf edilebilmesi iin, Eitlik (3.21) ile gsterilen artlar iki
farkl durum iin yeniden gzden geirilmelidir:
1. det C 0 durumunda Lagrange arpanlar
un C nm hm

(3.22)

eklinde tek ve sabit bir biimde belirlenir. Bu ifadede

(
)
C nm = C 1 nm

(3.23)

olarak tanmlanmtr. Bu tespit ile, herhangi bir dinamik deikenin zaman iindeki
deiimi
F {F, Hp } {F, H} + {F, m } um
{F, H} {F, m } C mn hn
{F, H} {F, m } C mn {n , H}

(3.24)

eklinde belirlenir ve Eitlik (3.24) herhangi bir balang noktasnn ba yzeyinde

bulunmasn garantiler.
2. det C 0 durumunda Lagrange arpanlar belirlenemez. Eer Cnin rank R < N ise
A = N R tane wa bo zvektr vardr:
wam Cmn 0

a = 1, 2, ..., A .

(3.25)

Eitlik (3.21) soldan wam lar ile arplrsa

hm wam 0

(3.26)

elde edilir. Bu durumda Eitlik (3.22)deki denklemler tamamen salanaca gibi, K1

tane yeni ba koulu da ortaya kar:
k 0,

k = M + 1, ..., M + K1 .

(3.27)

Bu ba koullar ikincil ba koullar olarak adlandrlr.

kincil ba koullarnn elde edilmesinden sonra, birincil ba yzeyinden daha dk boyutlu
bu yeni ba yzeyi zerinde birincil ve ikincil ba koullar iin tutarllk artlar snanmasna devam edilir. Algoritma burada durabilecei gibi yeni ba koullar da ortaya kabilir.
14

Dolaysyla bu algoritma, ortaya kan her yeni ba yzeyi zerinde, tutarllk artlar belirlenip yeni bir ba koulu ortaya kmayncaya kadar srdrlr 1 . Sonu olarak btn ba
koullar (birincil, ikincil, ncl...)
j 0,

j = 1, ..., M + K J

(3.28)

eklinde belirlenir. Burada birincil ba koullarnn sistemin momentumun tanmndan belirlendiini, ancak ikincil, ncl... ba koullarnn, birincil ba koullarnn hareket denklemlerinden tretildiini hatrlatmak gerekir.
Eer ba yzeyi ba eitlikleri ile tanmlanyorsa, bu yzeyde sfr olan herhangi bir faz uzay
fonksiyonu ba koullarnn lineer kombinasyonu biiminde de yazlabilir. Hamiltonyen de
v j gelii gzel sabitler olmak zere
HE = H + v j j

(3.29)

eklinde ifade edilebilir.

Ba koullar Dirac tarafndan bir baka snflandrmaya daha tabi tutulmutur. Eer bir
F (q, p) fonksiyonu tm j ba koullaryla Poisson parantezleri sfra zayf eitse,
{F, j } 0,

j = 1, 2, ..., J ,

(3.30)

birinci snf, dier durumlarda ise ikinci snf fonksiyon olarak adlandrlr. Ba koullarnn
bu ekilde, birinci, ikinci snf olarak snflandrlmas; birincil, ikincil, ncl... eklinde
snflandrlmalarndan tamamen bamszdr.
Bu noktada, birinci snf fonksiyonlar iin nemli bir teoremin vurgulanmas gerekir:
Teorem 1. Birinci snf fonksiyonlar kmesi Poisson parantezleri altnda kapaldr.
spat: Eer F ve G birinci snf ise Eitlik (3.30) ba koullarnn lineer komibinasyonuna
kuvvetli eit biimde yazlabilir:
{F, j } = fjj j

(3.31)

{G, j } = gjj j

(3.32)

ve benzer ekilde
1

Algoritma u ekilde sonlanr:

1. 0 0 elde edildiinde,
2. Lagrange arpanlardan birisi belirlendiinde,
3. Yeni bir ba koulu bulunmadnda.

15

olarak ifade edilebilir. Jacobi zdeliinden faydalanlarak

{{F, G} , j } = {F, {G, j }} {G, {F, j }}
= {F, gjj j } {G, fjj j }
= gjj {F, j } + {F, gjj } j fjj {G, j } {G, fjj } j
0.

(3.33)

olduu kolaylkla gsterilebilir. Bu durumda F ve Gnin Poisson parantezleri birinci snftr.

Artk sistemdeki tm ba koullar, birbirlerinden bamsz olan I tane birinci snf
i (q, p) 0,

i = 1, ..., I ,

(3.34)

= 1, ..., S

(3.35)

ve geriye kalan S = J I tane ikinci snf

(q, p) 0,

ba koullar olmak zere iki kategoriye ayrlabilirler.

Zamandan bamsz ba koullarnn belirlendii bu yntemde tm Lagrange arpanlar belirlenebilecei gibi, bir ksm belirsiz de kalabilir. Eer sistemdeki birincil ba koullarndan
birinci snf olanlar varsa, tm ba koullarnn belirlenmesi sonucunda hala birincil Hamiltonyende belirlenememi Lagrange arpanlar kalr.2 Bu belirlenemeyen Lagrange arpanlarnn says birincil ba koullarndan birinci snf olanlarnn says kadardr.
Birinci snf ba koullar, daha sonra ayrntl ekilde incelenecek olan yerel ayar deimezlii ile ilikilerinden tr, zel nem tarlar.
Dirac tarafndan yeni bir cebir tanmlamak amacyla, ikinci snf ba koullarnn, elemanlar
= { , } ,

(3.36)

eklinde tanmlanan bir matrisi ina ettii gsterilmitir. Bir sonraki aamada kullanlmak
zere bu matrisin baz zelliklerini gzden geirmek gerekir: kinci snf ba koullarnn,
1. matrisi singler deildir. Yani matrisinin determinant ba koullar tarafndan
tanmlanan en kk ba yzeyi, C , zerinde sfrdan farkldr:
det 0 .
2

(3.37)

Maxwell alan kuram iin de tutarl bir Hamilton formalizmi tanmlamak iin ayar sabitleme koullarna
ihtiya vardr ve bu ayar sabitleme koullarn birinci snf ba koulu olacak ekilde semek gerekir (Bkz.
Blm 3.2).

16

Aksi durum varsaylarak bu ifade ispatlanabilir. Eer singlerse ve

ra = r { , } 0

(3.38)

koulunu salayan r2 = 0 karakterine sahip bir r vektr (null vector) var ise ikinci
snf ba koullarnn zayf eitlii kullanlarak Eitlik (3.38),
{r , } 0

(3.39)

eklinde yazlabilir ve r ayrca birinci snf ba koullaryla da sra deitirebilir.

Bu da daha nce birinci snf ba koullar iin Eitlik (3.30)da yaplan tanmla eliir.
Yani, matrisinin determinant sfrdan farkl olmaldr.
2. matrisi antisimetriktir. Bundan dolay matrisin boyutu ift olmaldr. Bir dier deyile, ikinci snf balarn says olan S ift say olmaldr.
3. kinci snf ba koullar iin tutarllk koulu yazlrsa
= { , H} + v { , } 0
= { , H} + v 0

(3.40)

eitliine ulalr. Dolaysyla det 0 zellii gz nnde bulundurulduunda, Eitlik (3.40)daki denklemler v lar iin zlebilir.
Bu noktada artk sistemin kuantizasyon ilemine geilebilir. Bir sistem kuantize edilmek
istendiinde, faz uzaynn temel deikenleri olan konum ve elenik momentuma Hilbert
Uzaynda tanml kuantum ilemciler kar getirilir. Bu tr iki ilemcinin komtasyon bantlar da kuantum Hilbert uzaynn elemandr. Herhangi iki kuantum operatr olan F ve
G iin kuantum komtatr
[
]
i {F, G}
F , G
(3.41)
eklinde gsterilir ve bu durumda ba koulu bantlar | gibi bir kuantum durumu zerine
snrlama getiren kuantum ilemciler olarak ele alnr. Dolaysyla
[
]
{1 , 2 } 0 1 , 2 | = i {1 , 2 } | = 0

(3.42)

eklinde bir edeerlik salanr. Eitlik (3.42)den grlecei zere, kapallk zelliklerinden
tr, yalnz birinci snf ba koullarna sahip sistemler iin klasik kuramdan kuantum kuramna gei yaplabilir. Ancak sistemin Lagrange arpanlar da sistemde ikinci snf balar
olmadan hesaplanamaz.
Bu problemi amak maksadyla, Dirac; ikinci snf ba koullar iin, ba yzeyi zerinde
birinci snf gibi davranabilmelerini salayacak yeni bir cebir tanmlamtr. kinci snf ba
17

koullarnn Poisson parantezleri, Dirac parantezleri ile deitirilip; karlk gelen komtatrleri sfra kuvvetli eit hale getirilerek kuantizasyon yaplabilir.
Herhangi iki faz uzay deikeni iin Dirac parantezi
{F, G}D {F, G} {F, } { , G}

(3.43)

eklinde tanmlanr. Burada ( )1 olup, = dr. Eitlik (3.36)dan

kolaylkla grlecei zere herhangi bir faz uzay fonksiyonunun ikinci snf ba koullaryla
Dirac parantezleri sfrdr:
{F, }D = {F, } {F, } { , }
= {F, } {F, }
= {F, } {F, } = 0 .

(3.44)

Poisson parantezlerinin tm zellikleri Dirac parantezleri tarafndan da salanr. Tm birinci

snf ve ikinci snf ba koullarnn Dirac parantezleri sfra zayf eit olur.
Son olarak bir faz uzay fonksiyonunun Hamiltonyeni ile Dirac parantezine baklrsa
{F, H}D = {F, H} {F, } { , H}

(3.45)

bulunur. Hamiltonyenin tm ba koullaryla Poisson parantezi sfra zayf eit olaca iin
ikinci terim sfra zayf eit olur ve
{F, H}D {F, H} = F

(3.46)

elde edilir. Bu ifadeden anlalaca zere, Dirac parantezleri, Poisson parantezleri ile ayn
hareket denklemlerini verir.
Bylece ikinci snf ba koullarna sahip bir sistemin kuantizasyonu, Poisson parantezleri
Dirac parantezleri ile yer deitirilerek ve tm ikinci snf ba koullar batan sfra kuvvetli
eit olacak ekilde ayarlanarak gerekletirilmi olur.
3.2.Birinci Snf Balar ve Ayar Dnmleri
Bir nceki blmde belirtildii zere birinci snf ba koullarnn ayar dnmlerinin jeneratr olduu gsterilebilir: Bu maksatla, geniletilmi toplam Hamiltonyendeki Lagrange
arpanlarna bakmakta fayda vardr. Birincil ba yzeyi zerinde birincil Hamiltonyen Eitlik
(3.17)deki gibidir ve bu ba yzeyi zerinde birinci snf ba koullarnn tutarllk artlar

j {j , H} + um {j , m } 0
18

j = 1, , J m = 1, , M

(3.47)

eklinde olur. Bu ifade um ler iin J tane homojen olmayan lineer denklem sistemidir ve
um ler iin genel zm
um = v a Vam + U m
(3.48)
formunda yazlabilir. Bu ifadede Vam lar homojen zmler, v a gelii gzel katsaylar ve
U m ler homojen olmayan zmlerdir. Bu durumda geniletilmi toplam Hamiltonyen
HT = H + U m m + v a Vam m
= H + v a a

(3.49)

dzenlemesiyle ifade edilebilir. Diracn snflandrmasna gre H ve a srasyla birinci

snf Hamiltonyen ve birinci snf ba koullardr. Hamiltonyende v a gibi gelii gzel katsaylarn olmas tm durumlarn gzlenebilir olmadn ve bir fiziksel durumun sonsuz farkl
gsterimi olabileceini syler. Yani balangta, (0) = (q (0) , p (0)), olan bir (q, p)
durumu iin hareket denklemleri ayn fiziksel durumu temsil eden farkl zmler verirler
( (t) = (t)). Bu durum sistemde ayar simetrisinin olduuna iaret eder.
Bu zellikten faydalanlarak, birinci snf ba koullarnn ayar dnmlerinin jeneratr
olduu gsterilebilir: Bir F dinamik deikeninin t gibi sonsuzkk bir zaman aral iindeki telenmesi incelendiinde,
F (t) = F (0) + {F, HT } t
= F (0) + [{F, H } + v a {F, a }] t .

(3.50)

bulunur. Eitlik (3.50)de v a lar keyfi parametreler olduklarndan, v a nn v1a ve v2a gibi iki
zel seimi iin F in tdeki deerlerinin fark
F (t) = F2 (t) F1 (t) = t (v2a v1a ) {F, a }
a {F, a }

(3.51)

eklindedir. Bu ifadede, sonsuzkk keyfi bir sayy temsil eder.

Eitlik (3.51) deki dnm, sonsuzkk ayar dnmdr ve eer F deikeni, bu
dnm ile yeni bir F deikenine dntrlrse, bu yeni F deikeni de ayn hareket
denklemlerini salayacaktr. Eitlik (3.51)den grlecei zere, bu dnmn jeneratr
birincil birinci snf ba koullardr.
kincil birinci snf ba koullarnn da ayar dnmlerinin jeneratr olabilecei benzer bir
yntemle gsterilebilir. Bunun iin F dinamik deikenine arka arkaya iki sonsuzkk ayar
dnm uygulanr. a parametreli ilk dnm F deikenini
F1 = F (0) + a {F, a }
19

(3.52)

formunda dntrrken, a parametreli ikinci dnm de uygulandnda, F deikeni

F12 = F1 + a {F1 , a }

= F (0) + a {F, a } + a {[F (0) + a {F, a }] , a }

(3.53)

ve bu dnmler ters srayla uygulandnda

F21 = F (0) + a {F, a } + a

]
}
{[

F (0) + a {F, a } , a

(3.54)

bulunur. Bu iki dnm de F fonksiyonunu ayn fiziksel duruma denk gelecek ekilde dntrr. Bu durumda F21 F12 fark, Poisson parantezleri iin Jacobi zdelii de kullanlrsa,

F = F21 F12 = a a [{{F, a } , a } {{F, a } , a }]

= a a {F, {a , a }}

(3.55)

elde edilir. Grld gibi ayar dnmnn jenaratr {a , a }dr. Bu Poisson parantezi birincil ba yzeyi zerinde sfra zayf eittir. Ancak Teorem 1de de gsterildii zere
birinci snf balar Poisson parantezleri iin kapallk zelliine sahiplerdir; yani {a , a }
birinci snf ba koullarnn bir lineer kombinasyona kuvvetli eittir:
{a , a } = aa a a .

(3.56)

Dolaysyla a lar ikincil ba koullar da olabilir. Ksaca, birincil birinci snf ba koullar
ayar dnmlerinin jeneratr iken, ikincil birinci snf ba koullar da ayar dnmlerinin
jeneratr olabilir ve bu dnmler sistemin fiziksel durumunda bir deiiklie sebebiyet
vermezler.
3.3.Abelyen Ayar Alanlarnn Kanonik Kuantizasyonu
Ayar alanlarn kuantizasyonu iin, ncelikle A (x) vektr alanna karlk gelen kanonik
alan momentumun hesaplanmas gerekir:
(x)

L
= F 0 ,
(0 A )

(3.57)

0 = 0
i = E i .

20

(3.58)

Vektr alan ve kanonik momentumu iin, e zamanl Poisson parantezleri

{A (x) , A (y)}|x0 =y0 = 0 = { (x) , (y)}|x0 =y0

(3.59)

{A (x) , (y)}|x0 =y0 = 3 (x y )

(3.60)

eklinde ifade edilir. Eitlik (3.58)ten grld zere, = 0 durumunda 0 = 0 olduundan, 0 n tm dier dinamik deikenlerle Poisson parantezlerinin sfr vermesi beklenir;
ancak bu Eitlik (3.60) ile eliir. Dolaysyla 0 = 0, ba koulu olarak sisteme dahil edilmelidir. Bu ba koulunun varl, teoriyi kuantize etmeye alrken bal sistemler iin
gelitirilmi bir kuantizasyon ynteminin kullanlmasn gerekli klar.
lk olarak Diracn kanonic yntemi kullanlarak, bu kuantizasyon ileminin nasl gerekletirileceine baklabilir.
ncelikle
1
L = F F
4
)
1( i i
=
B i B i,
2

(3.61)

Lagranjiyeni ile betimlenen sistemin, kanonik Hamiltonyen younluu

Hcan = 0 A L = i 0 Ai L
(
)
= i i + i A0 L
)
1( i i
=
+ B i B i + i i A0
2

(3.62)

olarak elde edilir. Kanonik Hamiltonyen, (3.62)deki ikinci terim iin bir ksmi integrasyon
uygulanarak

d3 x Hcan

= H0 d3 xA0 i i

Hcan =

(3.63)

olarak bulunur. Burada H0 , Eitlik (3.63)daki ilk terime karlk gelen Hamiltonyendir.
Birincil ba koulu
1 = 0 = 0

(3.64)

olmak zere, birincil Hamiltonyen

Hp = Hcan +

d3 x1 1

(3.65)

eklindedir. Bu ifadede 1 , Lagrange arpann temsil eder. 1 ba koulu iin tutarllk art
21

ise

{
}
1 0 , Hp 0

(3.66)

eklinde yazlr. Eitlik (3.66)deki Poisson parantezi hesaplanmak istenirse, Eitlik (3.59) ve
(3.60) kullanlarak, bu hesaba tek katknn sadece Eitlik (3.63)daki ikinci terimden gelecei
kolaylkla grlr3 . Bylece

)}
{
}
(
)
d y (x) , A (y) i (y) x0 =y0 = d3 y 0 (x) , A0 (y) x0 =y0 i i (y)

(
)
=
d3 y 3 (x y ) i i (y)
3

= i i (x)
0

(3.67)

elde edilir. Grld gibi birincil ba koulu iin yazlan tutarllk art ikincil bir ba koulu
ortaya karmtr:
2 = i i 0 .
(3.68)
yleyse, ikincil Hamiltonyen;

HS = Hcan + d x1 1 + d3 x2 2

= H0 + d3 x [1 1 + (2 A0 ) 2 ]

(3.69)

olmak zere, Eitlik (3.60)daki e zamanl Poisson parantezleri vastasyla, yeni tutarllk
artnn
2 =

{(

)
}
i i , HS 0
0 0

(3.70)

zdeliini salad kolayca gsterilebilir. Tutarllk artnn aikar bir biimde salanmasyla, bu noktada algoritma sonlanr.
Grld zere, teorinin iki birinci snf ba koulu vardr. Bir nceki blmde tartld
zere, sistemde birinci snf ba koullarnn varl yerel ayar simetrisinin varlna iaret
eder. Bu durumda sisteme, bu birinci snf koullarn ikinci snfa dntrecek ekilde ayar
3

E zamanl fonksiyonel Poisson parantezlerinin

{F, GH} = {F, G} H + G {F, H}

standart dalm zelliklerini salad EK.Dde gsterilmitir.

22

sabitleme koullar eklenir. rnein;

1 (x) A0 (x) 0

(3.71)

2 (x) i Ai (x) 0

(3.72)

Coulomb Ayar sabitleme koullar seilebilir.

Burada dikkat edilmesi gereken bir nokta da ayar sabitleme koullarnn birincil ba koullaryla benzer yapda, yani:
0 (x) 0 A0 (x) 0
i i (x) 0 i Ai (x) 0

(3.73)

olmasdr. Bu ayar sabitleme konusunun tad incelik, bir sonraki blmde Abelyen olmayan durum iin ayrntl bir biimde tartlacaktr.
Bylece teorinin tm ba koullarnn kmesi
1 1 , 2 1 , 3 2 , 4 2

(3.74)

elde edilir. Bu ba koullarnn oluturduu matrisinin elemanlar daha nce Eitlik (3.36)da
ij (x, y) = {i (x) , j (y)}|x0 =y0

(3.75)

eklinde tanmlanmt. Bu matrisin 13 = 31 ve 24 = 42 bileenleri dndaki

bileenleri sfrdr. Sfrdan farkl bileenler ise
{
}
12 = 21 = {1 , 2 } = 0 (x) , A0 (y) x0 =y0 = 3 (x y )
34 = 43

{
}
{3 , 4 } = i i (x) , i Ai (y) x0 =y0

(x )i (y )j {i (x) , Aj (y)}x0 =y0

= (x )i (y )j ji 3 (x y ) = 2x 3 (x y ) .

(3.76)

(3.77)

olarak bulunur Sonu olarak, (x, y ) matrisi

0 1 0
0

1 0
0
0
3 (x y ) .

(x, y ) =
2
0 x
0 0
0
0 0 2x

23

(3.78)

ve bu matrisin tersi olan matrisi

1
(x, y ) =
0

1
0
0

0
0
0
3 (x y ) .

0
0
2
x
0 2
0
x

(3.79)

formunda elde edilir.

Artk Eitlik (3.43)te gsterildii gibi, iki dinamik alan deikeninin e zamanl Dirac parantezleri hesaplanabilir:


{A (x) , A (y)}D x0 =y0 = 0 = { (x) , (y)}D x0 =y0

(3.80)


{A (x) , (y)}D x0 =y0 = {A (x) , (y)}|x0 =y0

[

d3 z d3 w {A (x) , 0 (z)} 3 (z w)
{A0 (w) , (y)}
{
(
)}
{( j
)
}]
3
+ A (x) , i i (z) 2
z w)

Aj (w) , (y) x0 =y0

z (

3
3
= (x z) 0 0 (x z)
d3 z d3 w i j
[
]
j 3
3
(z )i 3 (x z) 2

(
z

w)

(
)

(
w

y
)
w
z
(
)

1
{A (x) , (y)}D x0 =y0 =
0 0 i j (x )i 2 (x )j 3 (x y ) .
(3.81)
x
Ayar sabitleme denklemlerinin, Eitlik (3.71) ve (3.72), altnda Dirac parantezleri


{A (x) , A (y)}D x0 =y0 = 0 = { (x) , (y)}D x0 =y0
(
)
1
ij (x )i 2 (x )j 3 (x y )
x
= ij (tr) (x y)

(3.82)


{Ai (x) , j (y)}D x0 =y0 =

(3.83)

eklinde elde edilir.

Kuantizasyon srecindeki son adm, tm Dirac parantezlerinin kuantum komtatrler ile deitirilmesidir. Bu durumda, Eitlik (3.82) ve (3.83)

[A (x) , A (y)]|x0 =y0 = 0 = [ (x) , (y)]|x0 =y0

24

(3.84)

[Ai (x) , j (y)]|x0 =y0

(
)
1
= i ij (x )i 2 (x )j 3 (x y )
x
= iij (tr) (x y)

(3.85)

halini alr ve bylece sre tamamlanm olur.

Burada bir ayrntya daha deinmek gerekir: Eitlik (3.71) ve (3.72)de verilen ayar sabitleme
koullar sayesinde teorinin kanonik Hamiltonyeni de

d3 x

Hcan = H0 =

1 ( 2 2)
+B
2

(3.86)

eklinde elde edilir.

Abelyen ayar kuram iin, kuantum Noether teoremi uygulanarak, bulunan korunumlu ykn
ayar dnmlerinin jeneratr olduu rahatlkla gsterilebilir. Bu tartma Abelyen olmayan durum iin EK.A sonunda yapldndan, Abelyen durum iin hesaplamalar ayrnt ile
gsterilmemitir. Abelyen olmayan kuram iin yaplan hesaplarda SU (N ) gruplarnn yap
sabiti f abc = 0 alnarak, tm sonular kolayca Abelyen durum iin uyarlanabilir.
3.4.Abelyen Olmayan Ayar Alanlarnn Kanonik Kuantizasyonu
Abelyen olmayan ayar alanlarn kuantizasyon iin de, Abelyen duruma benzer ekilde, ncelikle Aa (x) vektr alanna karlk gelen kanonik alan momentumlar
,a (x)

L
) = F 0,a
a
0 A
(

(3.87)

0,a = 0
i,a = E i,a

(3.88)

oluturularak, e zamanl Poisson parantezleri

}
{ a
A (x) , Ab (y) x
{

0 =y0

}
{
= 0 = a (x) , b (y) x

}
Aa (x) , b (y) x

0 =y0

0 =y0

= i ab 3 (x y )

(3.89)
(3.90)

eklinde ifade edilir. Ancak, Eitlik (3.88)ten grld zere 0,a = 0 olduundan, 0,a n
tm dier dinamik deikenlerle Poisson parantezlerinin sfr vermesi beklenir. Ancak bu durum Eitlik (3.90) ile elieceinden, 0,a = 0, bir ba koulu olmaldr. Abelyen durumda-

25

kine benzer ekilde teorinin kanonik Hamiltonyen younluu hesaplanr ve

Hcan = a 0 A,a L = a0 0 A0,a + ai 0 Ai,a L
(
)a )
(
= ai i,a + Di A0
L
(
)
(
)a
1 i,a i,a
=
+ B i,a B i,a + ai Di A0
2

(3.91)

formunda bulunur. Bu ifadeden de kanonik Hamiltonyen

d3 xHcan

(
)a
= H0 d3 xA0,a Di i

Hcan =

(3.92)

eklinde elde edilir. Buradaki ikinci terim, integral altnda bir ksmi integrasyon yapldktan
sonra yzey terimleri atlarak bulunmutur.
Birincil ba koulu
a1 = 0,a = 0

(3.93)

olmak zere, birincil Hamiltonyen

Hp = Hcan + d3 xa1 a1

[
(
)a
]
= H0 d3 x A0,a Di i a1 a1

(3.94)

eklindedir.
a1 ba koulu iin tutarllk art hesaplanrken, fonksiyonel Poisson parantezlerinin dalm zellikleri kullanlanlarak tek katknn sadece Eitlik (3.94)deki ikinci terimden geldii
kolayca grlebilir:
{

0,a

(x0 , x) , Hp

=
=
=

{
}(
)b
d3 y 0,a (x0 , x) , A0,b (x0 , y ) Di i (x0 , y )

(
)b
d3 y ab 3 (x y ) Di i (x0 , y )
( i
)a
D i (x0 , x) 0 .

(3.95)

Eitlik (3.95)den grld zere, birincil ba koulu iin yazlan tutarllk art ikincil bir
ba koulu ortaya karmtr:
(
)a
a2 = Di i 0 .
(3.96)

26

yleyse ikincil Hamiltonyen

xa1 a1

HS = Hcan + d
+ d3 xa2 a2

= H0 + d3 x [a1 a1 + (a2 Aa0 ) a2 ]

(3.97)

eklinde yazlabilir. imdi a2 nn tutarllk artna baklrsa

a2 {a2 , HS }

(3.98)

olmaldr. Eitlik (3.98)te eitliin sa tarafndaki tek katknn Eitlik (3.97)teki nc

terimden gelecei kolaylkla grlebilir:
{
a2

a2

(x) ,

dy

b2

Ab0

}
b2

(y )

(3.99)

Bu durumda q2 , ba koullar SU (N ) grubunun cebiri gerei

{ a
}
2 (x0 , x) , b2 (x0 , y ) = f abc c2 (x0 , x) (x y )

(3.100)

(
)
a2 (x) = f abc c2 (x) b2 (x) Ab0 (x)

(3.101)

ifadesini salar.
Bylece,

eitliine ulalm olur. a2 nin tutarllk art

a2 = Aa0

(3.102)

seimi yaplarak, yani yeni Lagrange arpan tespit edilerek salanm olur ve algoritma sonlanr. Bu durumda ikincil Hamiltonyen de

HS = H0 +

d3 x a1 a1

(3.103)

ifadesine indirgenmi olur.

zetlersek, teorinin iki adet birinci snf ba koulu vardr.
Dirac algoritmas erevesinde ilerleyebilmek iin, bu balara eit sayda ayar sabitleme
koullar eklenerek, tm ba koullar kmesini ikinci snf ba koullarna dntrmek
gerekir [22].
Ayar alanlarnn (rnein; elektromagnetik alan) fiziksel zelliklerinden biri olan transvers-

27

lik zelliini saladndan, Coulomb ayar, en ok kullanlan ayardr:

a2 = i Aai 0 .

(3.104)

a2 nn a2 ile eleerek, istenen zellii (ikinci snfa dntrme) yaps gerei salayaca
aktr. Burada zel dikkat gerektiren a1 ile elemeyi salayacak ikinci ayar koulunun ne
ekilde seileceidir. Bu incelikli husus Abelyen durumda, basitliinden dolay pek sknt
yaratmamt.
Abelyen olmayan duruma gemeden nce, bu seimi (1 = A0 0) kritik bir perspektiften tartmak faydal olacaktr. Hi gzard edilmemesi gereken nokta (Abelyen durumda
genel olarak dillendirilmese de), 2 = i Ai koulunun da tutarllk koulunu (yani zamanda
evrilmeme) salamas ve bunu 2 ile uyumlu olarak yapmasdr:
2 = 0 (i Ai ) = i (0 Ai ) .

(3.105)

Bu koulun, Gauss yasas ile birlikte deerlendirilmesi ve uyumunun salanmas gerekir.

Tanm gerei
i = F0i = 0 Ai + (i A0 )
(3.106)
olduundan,
0 Ai = i + i A0

(3.107)

yazlabilir. Eitlik (3.107), Eitlik (3.105)de yerine konulursa,

2 = i (i + i A0 )
2 A0
= i i +

(3.108)

elde edilir. Gauss yasas ile uyumluluk gerei, 2 nin tutarll

2 A0 0
2 =

(3.109)

kouluna ulalmasn salar. Bu koulu her yerde salayan statik (2 nin tutarllnn gerei
2 A 0 0 denklemince garanti edilen) A0 n
bulunan
A0 0

(3.110)

koulunu salamas gerekir ki, zaten Abelyen durumda da bu seim yaplmtr.

Bu tartmann bu detayda yaplmasnn nedeni, eldeki Abelyen olmayan erevede durumun olduka farkl olmas ve bu inceliklerin gzard edilerek Coulomb ayar seiminin tpk

28

Abelyen durumda olduu gibi yaplmasnn doru ve mmkn olmaddr. Bu seimin

a2 = i Ai,a 0

(3.111)

ksm fiziksel olarak transverslik zelliini salamas nedeniyle, tartmaszdr. ncelikle

bu a2 koulunun tutarllnn snanmas gerekir:
ai = F0ia = 0 Aai + Di Aai

(3.112)

tanmnn altnda
a2 = 0 (i Aai ) = i (ai + Di Aa0 )
= i ai + i Di Aa0

(3.113)

bulunur. a2 , Gauss yasas ile uyumluluk zorunluluu gerei, Eitlik (3.96) kullanlarak, Eitlik (3.113)da
i ai = a = [Ai , i ]a = f abc Abi ci
(3.114)
yazlrsa
a2 = a + i Diab Ab0

(3.115)

elde edilir.
Eitlik (3.115)den hemen grlebilir ki; a2 nn tutarllk zorunluluu A0,a (x) 0 gibi bir
ayar seimini dlamaktadr. Zira, bu seim, a = 0 olmasn gerektirir, bu da Abelyen olmayan teoriyi Abelyen duruma indirgeyecektir.
Bu seenek ortadan kaldrldna gre a1 ile uyumlu bir eleme yapabilecek bir ayar seimi
M ab i Diab

(3.116)

a2 = M ab Ab0 + a 0

(3.117)

tanm yaplarak, Eitlik (3.115)den

eklinde bulunur.
zetle, Yang - Mills teorisi iin birinci snf Dirac ba koullarna elik edecek Coulomb
ayar tespiti koullar
a1 = M ab Ab0 + a 0
a2 = i Ai,a 0
olarak seilir.
29

(3.118)

Dirac algoritmasndaki bir sonraki adm Dirac parantezlerinin hesaplanmasdr. Bunun iin
daha nce Eitlik (3.36)da tanmland gibi ba koullarnn oluturduu matrisinin ina
edilmesi gerekir. ai ve ai koullar ai genel ifadesi ile gsterilirse
a1 a1 , a2 a1 , a3 a2 , a4 a2

(3.119)

olmak zere, matrisinin elemanlar,

{ a
}
b

ab
ij (x, y) i (x) , j (y) x

0 =y0

(3.120)

eklinde tanmlanr.
Bu matrisin elemanlar son derece karmak ifadelerdir. Bu durum, zellikle Dirac parantezlerinin inasnda kullanlacak olan 1 in hesaplanmasnda, bu yntemin kullanll
balamnda ciddi kukular yaratan, teknik zorluklar ortaya koyar.
matrisinin sfrdan farkl elemanlar
ab
ab
12 = 21 =

} {
}
a1 , b2 = 0a (x) , A0,b (y) x0 =y0 = M ab (x) 3 (x y ) (3.121)
,

{ a b} { a
}
b
abc c
ab
(x) 3 (x y ) ,
22 = 2 , 2 = 1 (x) , 1 (y) x0 =y0 = f

(3.122)

{ a b} { a
}
ab
b
ab
y ) x0 =y0 = f abc c2 (x) 3 (x y )
23 = 32 = 2 , 3 = 1 (x) , 2 (
[
]
+f abc i Ac0 i 3 (x y )
+ ab (Ac0 c2 ) a2 Ab0 , (3.123)

ab
33 =

} {
}
a3 , b3 = a2 (x) , b2 (y) x0 =y0 = f abc Gc (x) 3 (x y ) ,

ab
ab
34 = 43 =

(3.124)

} {
}
a3 , b4 = a2 (x) , b2 (y) x0 =y0 = M ab (x) 3 (x y )(3.125)

olarak bulunur.
Dirac parantezlerinin elde edilmesi iin 1 in dolaysyla da, ncelikle M 1 in hesaplanmas gerekir. Bu hesaplamada,
M ab = Aab + B ab
(3.126)
olmak zere
2
Aab = ab
B ab = f abc Aci i

30

(3.127)

tanmlar yaplarak
1
1
1 1
1 1 1
= B + B B +
A+B
A A A A A A

(3.128)

2 operatrnn Green fonksiyonudur.

alm kullanlacaktr. Hemen grld zere, A1 ,
M 1 in kesin ifadesi, ancak
ab
Gab (x, y) = c
(3.129)
|x y |
fonksiyonunu ieren sonsuz bir seri alm ile ifade edilebilecektir. Bundan sonraki admlar
gereksiz karmaklklar ierdii iin artk bu dorultuda devam edilmeyecektir.
Btn bu tartmadan karlan ders: kanonik Hamiltonyen formalizminin, Abelyen durumda ok fazla sknt karmadan ayar teorisinin (ve dier basit bal sistemlerin) kuantizasyonunda kullanlabilmesine karn, Abelyen olmayan durumda, zellikle Faddeev - Popov yol integrali formalizmi gibi ok k ve basit bir alternatifi varken, hi de kullanl ve
ekonomik bir yntem olmaddr.
Bu perspektiften bakldnda, bir sonraki blmde detayl olarak incelenecek olan Faddeev
- Popov yol integrali ynteminin neden bu denli ne kt ve artk ayar alanlarnn (ve dier
pek ok bal sistemin) standart kuantizasyon yntemi olarak benimsendii ok ak ekilde
grlecektir.
3.5.Dirac ddias ve Ayar Teorileri
Diracn birinci snf ba koullarnn ayar dnmleri olduu iddiasn snamak iin tezin
kapsam balamnda, daha gereki bir platform olarak ayar alan kuramlar ele alnabilir:
lk olarak Abelyen kuram ele alnrsa, hatrlanaca zere, ayar alanlarnn parametreli
sonsuzkk dnmlerinin
A =
(3.130)
eklinde olduu Blm.2de gsterilimitir. Bu dnmlerin, kuramn birinci snf balar
tarafndan retilip retilmediklerini gstermek amacyla kuramn birinci snf balarn, ayar
alanlar ile kanonik komtatrlerine baklrsa;
[1 (x) , A (y)]x0 =y0 = [0 (x) , A (y)] x0 =y0 = i0 3 (x y) ,
[2 (x) , A (y)]x0 =y0 = [i i (x) , A (y)] x0 =y0 = ii (x )i 3 (x y) (3.131)
olduu grlr. Eitlik (3.131)den karlabilecek ilk ders, birincil birinci snf ba koulunun, tek bana ayar dnmlerini retemediidir. Yine burada ikincil birinci snf ba
koulu olan Gauss yasas ise sadece ayar alanlarnn uzay bileenlerinin dnmn rettii
de sylenebilir.
Kuantum Noether kuram balamnda, dnmlerin Noether yknn kuantize edilmi alanlarn dnmlerinin jeneratr olduu bilinmektedir (Bkz. EK.A). Buradan hareketle Abel31

yen durumda Noether yk, kuramn birinci snf ba koullar cinsinden

Q =

d xJ

d3 x ( )
d3 x [1 (0 ) 2 ]

(3.132)

eklinde yazlabildii grlr. Eitlik (3.132)dan, ayar dnmlerinin jeneratrnn ancak

birinci snf ba koullarnn zel bir kombinasyonunun olaca grlebilir.
Benzer tartma Abelyen olmayan teori erevesinde de yaplabilir. Bu durumda birinci snf
ba koullarnn ayar alanlar ile kanonik komtatrleri

[ a
]
[
]
1 (x) , Ab (y) x =y = a0 (x) , Ab (y) x0 =y0 = i0 3 (x y) ,
[ a
]0 0
[
]
3
2 (x) , Ab (y) x =y = (Di i )a (x) , Ab (y) x0 =y0 = ii ab (Dx )ac
i (x y)
0

(3.133)
eklinde yazlr. Abelyen durumda olduu gibi birincil birinci snf ba koulu, tek bana,
ayar dnm retmezken; Gauss yasas da sadece uzay bileenlerinin dnmn retir.
Kuantum Noether kuram balamnda ayar dnmleri ele alndnda, Noether yk birinci
snf ba koullar cinsinden

Q =

d xJ

d3 x,a (D )a
d3 x [a0 (D0 )a (Di i )a a ]
d3 x [a1 (D0 )a a2 a ]
d3 x [a1 (0 )a + ( a a2 ) a ]

(3.134)

eklinde yazlabilir. Burada a

a = f abc 0,b Ac0

(3.135)

eklinde tanmlanmtr ve bir renk yk olarak yorumlanabilir.

Eitlik (3.134), birinci snf ba koullarnn tek balarna ayar dnmlerinin jeneratrleri
olamayacan, ancak zel bir kombinasyonlarnnn bu dnmleri retebileceini daha
ak bir biimde gstermitir. Yani, ancak bu kombinasyon iinde birinci snf balar ayar
dnmlerinin jeneratr ilevini stlenirler. Bu nedenle, Diracn ortaya att birinci snf ba koullarnn ayar dnmlerinin jeneratrleri olduu iddiasnn ayar kuramlarnda ,
zellikle de birincil ba koulu iin, salkl bir ekilde almad grlebilir.

32

4.YOL NTEGRAL YNTEM VE AYAR ALANLARININ YOL

NTEGRAL YNTEM LE KUANTZASYONU
4.1.Yol ntegrali Yntemi
Bir nceki blmde ayar alanlarnn kuantizasyonu Diracn bal sistemler iin gelitirdii
yntem ile yapld. Kanonik yntem Hamiltonyen sistemler iin gelitirilmi olduundan doas gerei ak Lorentz deimezliine sahip deildir. Kukusuz bu deimezliin mevcudiyeti zel tekniklerle (Schwinger cebiri) snanabiliyorsa da, daha sonra Feynmann gelitirdii bir yntem olan, yol integrali kuantizasyon yntemi bu bakmdan ve dorudan fiziksel
sonularn retilmesine odakli bir yapya sahip olmas, c-saylar ve alanlarla hesap yapmann kolayl, farkl ayar sabitleme koullar arasnda daha rahat bir gei salamas... gibi
baka balamlarda da pek ok avantaj salamaktadr.
Bu gl estetik yanlarna ramen yol integrali ynteminin teknik bakmdan dikkat gerektiren birka zel durumu sz konusudur: rnein; yol integrali yntemi Minkowski uzaynda
iyi tanml deildir. Bu yzden fonksiyonel integraller daha iyi yaknsama zelliine sahip
olan klidyen metrikte hesaplanr ve hesaplamann sonunda tekrar Minkowski metriine geri
dn yaplr. Gauss integralleri tesinde kesin integral yntemlerinin bilinmiyor olmas, bu
yntemin esas olarak bir pertrbasyon yntemi olmas anlamna gelir.
4.1.1.Kuantum Alanlar in Yol ntegrali Formalizmi
Kuantum alan kuramna gei, kuantum mekaniksel erevedeki sonlu serbestlik derecesinden, (x) gibi sonsuz sayda serbestlik derecesine sahip deikenlere geilerek yaplr. Buna
gre, bir x noktasndaki alann bir y noktasna gei olasl, T , zaman sralama operatr
olmak zere,

0 |T [ (x) (y)]| 0 =

(
)
4
[d] (x) (y) exp i d x L ()

(4.1)

eklinde yazlr. Bu integrali hesaplamak iin Eitlik (C.10)dakine benzer bir rete fonksiyoneli tanmlanr:

Z [J] = N

{
}
4
[d] exp i d x [L () + J (x) (x)] .

(4.2)

Bu ifadede, integral eleman ve normalizasyon

[d]

d (x)

Z [J = 0] =
33

[d] ei

d4 xL(x)

(4.3)

formundadr.
Bu integral skaler alanlar iin hesaplarken, sonlu serbestlik derecesi durumunda izlenen admlar benzer srayla uygulanr.
rnek olarak skaler alan teorisi ele alnrsa; klasik alanlarn, Klein - Gordon denklemini bir
kaynan varlnda salayan, homojen olmayan zmler olduu dnlerek,
(

)
+ m2 cl (x) = J (x)

(4.4)

ifadesinden balanabilir.
Klein - Gordon denkleminin Green fonksiyonu
(

+ m2

)
x

F (x y) = 4 (x y)

(4.5)

ifadesi ile tanmlanr. Bu durumda Eitlik (4.4)n zm olan klasik alanlar

cl (x) =

d4 yF (x y) J (y)

(4.6)

formunda ifade edilebilir.

Bu noktada skaler alanlar
+ cl

(4.7)

eklinde bir telemeye tabi tutularak, Eitlik (4.2)deki Gauss integrali alndnda,
{
Z (J) = exp i/2

d x d y J (x) F (x y) J (y)
4

(4.8)

bulunur. Bu durumda, normalizasyon katsays, Eitlik (4.3)ten

[ (
)]1/2
N 1 = det + m2

(4.9)

olarak elde edilir. Dolaysyla Eitlik (4.5)te tanmlanan propagatr, Eitlik (4.8)den fonksiyonel trevler alnarak,



iF (x y) =
Z (J)
J (x) J (y)
J=0

(4.10)

eklinde elde edilir. Eitlik (4.10)a gre, Eitlik (4.1)de tanmlanan alanlarn gei genlikleri
(x1 , x2 , , xn ) = in 0 |T [ (x1 ) (x2 ) (xn )]| 0


Z (J)

.
=
J (x1 ) J (x2 ) J (xn ) J=0
34

(4.11)

olarak bulunur. rnein 4-nokta iin bu trev aka,

( 4

i=1

J (xi )




Z (J)


= F (x1 x2 ) F (x3 x4 ) + F (x1 x3 ) F (x2 x4 )

J=0

+F (x1 x4 ) F (x2 x3 ) .

(4.12)

formunda ifade edilir.

rete fonksiyoneli, Z (J), J = 0 etrafnda kuvvet serisi olarak da yazlabilir:

1
Z (J) =
d4 x1 d4 xn J (x1 ) J (xn ) Z (n) (x1 x2 ) .
n!
n=0

(4.13)

Bu ifadede,
Z

(n)

(x1 x2 ) =
Z (J)
J (x1 ) J (xn )
J=0
= in 0 |T [ (x1 ) (x2 ) (xn )]| 0

(4.14)

eklindedir.
4.1.2.Balantl Diyagramlarn reteci
Karmak Feynman diagramlarn analiz ederken bu diagramlar, balantl ve balantsz
olarak ayrmak gerekir: Balantsz diyagramlar, herhangi bir izgiyi kesmeden iki paraya
ayrlabilir. Balantl diagramlar iinse bu mmkn deildir.
Eitlik (4.2)de tanmlanan Z (J) rete fonksiyoneli, hem balantl hem de balantsz
Feynman diagramlarn retir. Bu durumda yol integrali ynteminin renormalizasyon kuramn da ieren fiziksel problemlere uygulanmasnda, balantsz diagramlardan arndrlm
yeni bir W (J) fonksiyoneli tanmlamak gerekir:
Z (J) = eiW (J) .

(4.15)

Z ve W arasndaki ilikiyi daha ak bir ekilde gstermek iin W (J), J = 0 civarnda

kuvvet serisine alabilir:

1
W (J) =
dx1 dxn J (x1 ) J (xn ) W (n) (x1 , , xn ) .
n!
n=0

(4.16)

Bu seride ilk drt terim iin trevlere baklmas, Z ve W arasndaki ilikiyi zmleyebilmek
iin yeterlidir. Serideki tek sayda trev ieren terimler daha nce gsterildii zere sfrdr.

35

kinci ve drdnc trevler ise srasyla,

i Z
i
2W
Z
2Z
= 2

J (x1 ) J (x2 )
Z J (x1 ) J (x2 ) Z J (x1 ) J (x2 )

(4.17)

ve
4W
=
J (x1 ) J (x2 ) J (x3 ) J (x4 )

)
i
2Z
2Z
+ perm.
Z 2 J (x1 ) J (x2 ) J (x3 ) J (x4 )
i
4Z

(4.18)
.
Z J (x1 ) J (x2 ) J (x3 ) J (x4 )

eklindedir. J = 0 olduunda, Eitlik (4.17)den rahatlkla grlecei zere ikinci mertebeden trevler ieren terimler iin
iW (2) (x1 , x2 ) = Z (2) (x1 , x2 )

(4.19)

bants salanr. Ancak drdnc mertebeden trevleri ieren terimlerde iliki bu kadar
aikar deildir:
[
]
W (4) (x1 , x2 , x3 , x4 ) = i Z (2) (x1 , x2 ) Z (2) (x3 , x4 ) + perm. iZ (4) (x1 , x2 , x3 , x4 )
(4.20)
W (J)nin yalnzca balantl diyagramlar rettiinin gsterilmesi iin, rnek olarak 4
teorisi ele alnabilir: Anlan teori kapsamnda, Eitlik (4.8) kullanlarak
Z

(2)

(x1 , x2 ) = iF (x1 x2 ) +
2

d4 z F (x1 z) F (z x2 ) F (z, z)

(4.21)

Z (4) (x1 , x2 , x3 , x4 ) = [F (x1 x2 ) F (x1 x2 ) + 2 perm. terim]

[
i

d4 z F (x1 z) F (z, z)
2
F (z x2 ) F (x3 x4 ) + 5 perm. terim]
[
i

d4 z F (x1 z) F (x2 z)
4!
F (x3 z) F (x4 z) + 23 perm. terim]

(4.22)

sonular elde edilir. Bu faktrler Eitlik (4.20) ile verilen W (4) (x1 , x2 , x3 , x4 ) ifadesine yerletirildiinde, balantsz diyagramlara karlk gelen terimlerin birbirini yok ettii ve sadece
balantl diyagramlara denk gelen terimlerin kald grlebilir.
Bu formalizmde nemli olan, meru vertekslerin (proper vertices) rete fonksiyonelidir

36

ve Legendre dnm ile

() = W (J)

d4 x J (x) (x) .

(4.23)

eklinde tanmlanr. Ancak bu ifadede ve J birbirinden bamsz deildir ve aralarndaki

iliki aikar deildir. Bu iliki, Eitlik (4.23)n J ve ye gre ksmi trevleri alnarak grlebilir:
W (J)
()
(4.24)
= (x) ;
= J (x) .
J (x)
(x)
Trev ilemi tekrarlandnda:
2 W (J)
(x)
=
J (x) J (y)
J (y)
2
()
J (x)
(x, y)
=
(x) (y)
(y)

G (x, y)

(4.25)

bulunur. (x, y) ve G (x, y), srekli uzay zaman indislerine sahip sonsuz boyutlu matrisler
olarak dnlerek birbirlerinin ters matrisleri olduu gsterilebilir:

2 ()
2 W (J)
d z (x, z) G (z, y) = d4 z
(x) (z) J (z) J (y)

(z) J (x)
=
d4 z
J (y) (z)
4
= (x y) .
4

(4.26)

Eitlik (4.26)nn bir kez daha Jye gre ksmi trevi alndnda

d4 z

3 W (J)
2 ()
J (x) J (u) J (z) (y) (z)

2 W (J)
3 ()
4
= dz
d4 z G (u, z )
(4.27)
J (x) J (z)
(y) (z ) (z)

elde edilir. Eitlik (4.27)de

=
J (u)

(z )
dz
=
J (u) (z )
4

d4 z G (u, z )

(z )

(4.28)

zincir kural kullanlmtr. Zincir kuralnn iki kez daha uygulanmasyla, ifadenin sadeletirilmesi mmkndr:

3 W (J)
= d4 x d4 y d4 z G (x, x ) G (y, y ) G (z, z )
J (x) J (y) J (z)
3 ()

.
(4.29)
(x ) (y ) (z )

37

Bu ifadenin grafik temsili ekil 4.1de gsterilmitir.

ekil 4.1: nc mertebede W [J] ve [] arasndaki ilikinin grafik temsili.

rete fonksiyonelleri arasndaki ilikiye dikkat edilirse diyagramlardaki bacaklarn says

ile tekrarlanan trevlerin saysnn ilikili olduu grlebilir. Fonksiyonel yol integrali yaklamnn avantaj, bu sonularn pertrbasyon teorisinden bamsz olmasdr. Bu sayede
karmak grafiksel tekniklere bavurmadan deiik tiplerdeki propagatrler ve verteksler arasndaki ilikiler rahatlkla elde edilebilir.
4.2.Faddeev - Popov Yaklam
Yol integrali formalizminin asl gl yn istenilen ayar sabitleme koullarnda alabilme
serbestlii vermesindedir (kanonik yntemde, bu hi kolay deildir). Yol integrali ynteminde ayar sabitleme, fonksiyonel integrale bir veya bir ka delta fonksiyoneli yerletirilerek yaplabildii iin, istenilen ayarda allabilir. Bu yaklam Faddeev ve Popov tarafndan
1967 ylnda gelitirilmitir.
Ayar teorilerinde eylem, ayar dnmleri altnda deimez kald iin yol integralinde
[dA ] integral eleman zerinden yaplan toplamda, birbirlerine ayar dnm ile bal sonsuz AU konfigrasyonu integrasyona katk yapar ve yol integrali raksar. Yani
AU = U A U 1 ( U ) U 1

(4.30)

]
[
dnm altnda eylem deimez kald iin dAU zerinden alnan integral, Udan gelen
sonsuzluu ierir ve

[dA ] eiS[A ]

(4.31)

bulunur.
yle ki, bir A ile balayp tm mmkn AU lar dikkate alnrsa fonksiyonel uzayda bir
yrnge taranm olur. Buradaki problem udur: yrnge boyunca U deitiinden sonsuz
farkl U iin toplam tekrarlanr ve integral sonsuza gider. Bu problemin zm yrngenin

38

dilimlenmesiyle mmkn olur. Bunun iin de integrale [ A,a ] veya [i Ai,a ] gibi ayar sabitleme faktrlerinin eklenip, integralin konfigrasyon uzaynda A,a = 0 veya i Ai,a = 0
gibi bir yzey zerinde kalmas salanr. Genel olarak ayar sabitleme ilemi, alanlarn herhangi bir fonksiyonu, rnein,
[F (A )]
(4.32)
ile yaplabilir ki bu delta fonksiyoneli de
F (A ) = 0

(4.33)

yzeyinde ayar sabitler.

Ancak fonksiyonel integrale delta fonksiyoneli dorudan yerletirildiinde, integral eleman
deiir. Faddeev ve Popov, yol integraline delta fonksiyoneli yerine,

1 = F P

[ ( )]
[dU ] F AU

(4.34)

zdelii ile tanmlanan bir tamlk koulu eklenmesi ile bu belirsizliin ortadan kaldrlabileceini gstermilerdir. Bu ifadede, F P , Faddeev - Popov determinantdr. Burada ilk olarak
gz nne alnmas gereken husus, grup elemannn ayar dnmleri altnda deimezliidir. Bu da gruptan cebire geilerek, sonsuzkk hesaplarla dorulanabilir. yle ki, U ve
U SU (N ) grubun elemanlar ise, grubun integral eleman, sonsuzkk dzeyde,
[dU ] = [d (U U )] d [U ] .

(4.35)

eklinde yazlabilir. Bu durumda U = e parametrizasyonu gz nne alnrsa, sonsuzkk

lar iin grup eleman
( )
U I + + O 2
(4.36)
formunda alacandan, ardarda iki SU(N) dnm, sonsuzkk lar cinsinden
U U = U
(I + ) (I + ) I +
I + ( + ) I +

(4.37)

eklinde ifade edilebilir. Eitlik (4.37)in sol tarafnda parametresi iin diferansiyel alndnda, grup integral eleman
[dU ] =

(d ) (x)
a

a,x

(d)a (x)

(4.38)

a,x

olarak yazlabilir ki, bu da kapallk zellii gerei grubun integral elemannn deimediini
gsterir.
39

Eitlik (4.34)teki tamlk koulu Eitlik (4.31)deki yol integraline yerletirilirse

(
)

[ ( U )] i d4 xL[A]
[dA ] F P [dU ] F A
e

(4.39)

elde edilir.
Bu noktada Faddeev - Popov determinantnn ok nemli bir zelliine deinmek gerekir:
Faddeev - Popov determinant ayar dnmleri altnda deimez kalr: Eer F P (A )daki
A alan AU ile deitirilirse Eitlik (4.35)teki tanm gerei
1
FP

AU

[ ( )]
=
[dU ] F AU U

[ ( )]
=
[d (U U )] F AU U

[ ( )]
=
[dU ] F AU

= 1
F P (A )

(4.40)

bulunur.
1

Btn yol integralinde A AU dnm yapldnda [dA ] integral eleman ve eylem

( )
deimez kalr. Ancak F AU faktr F (A ) olarak deiir. Bu durumda Eitlik (4.39)daki
integrali

[dU ]

[dA ] F P [F (A )] ei

formunda yazlr. Bylece

d4 xL[A]

(4.41)

[dU ] =

(4.42)

sonsuz faktrnn integralden izole edilmesi mmkn olur. yle ki, ayar F (A ) = 0 yzeyinde sabitlendii iin, bu ekilde ayar serbestisi nedeniyle oluan sonsuzluun fonksiyonel
integralden izolasyonu gerekleir.
Bu durumda, yol integralinde ayar sabitleme problemi, F P iin ak bir ifade bulma ilemine
indirgenmi olur. Eitlik (4.33)ten de yararlanarak Faddeev - Popov determinant
}
{ 
 F (AU (x))  1
[ ( U )]



F A = (U U0 ) det 
.

 U (x ) 

(4.43)

eklinde yazlabilir. Bylece, Faddeev - Popov determinant

F P



 F (AU (x)) 



= det 


 U (x ) 

40

(4.44)

olur.
Teorinin Feynman kurallarn yazarken, bu determinantn ak ifadesinin kullanlmas gere( )
kir. Bu ak ifadeyi bulmak iin, kk grup parametreleri iin F AU seriye alrsa,
F

AU

)
(x) = F (A (x)) +

d4 yM (x, y) (y) + ,

(4.45)

Eitlik (4.44)teki determinantn M (x, y) matrisinin determinantna indirgenecei grlebilir.

Faddeev - Popov determinant M matrisinin determinantna indirgendikten sonra, bu determinant c ve c gibi iki alan zerinden Gauss integrali formuna dntrlebilir:

F P = det M =

{
}
[ ]
4
4
[dc] dc exp i d xd y c (x) M (x, y) c (y) .

(4.46)

Burada nemli olan nokta udur: Bu determinantn paydada deil de payda kalabilmesi iin
c ve cn Grassmanyen alanlar olmas gerekir (Bkz Ek.C). Yani c ve c, Fermi - Dirac istatistiine uyan (anti-komtasyon bantlarn salayan) skaler hayalet ve anti-hayalet (Faddeev
- Popov hayaletleri) alanlardr.
Alternatif olarak bu determinant, lineer cebirdeki bilinen bir zdelikten faydalnarak
F P = det M = eT r(logM )

(4.47)

eklinde yazlabilir. Burada determinantn kesikli hale sokulmu x ve y uzaylar ile izospin
indisleri zerinden alnd hatrlanmaldr. Bu ifade M = I + L olacak ekilde yazldnda
det (I + L) = exp {T r [log (I + L)]}
(
)
(1)n1
= exp
T r (Ln )
n
n=1

(4.48)

elde edilir. Lnin kuvvetleri zerinden iz ilemi Feynman kuramnn pertrbasyon almnda
kapal halkalar olarak yorumlanr (Bkz ekil 4.2) ve bu, hayalet alanlarn sadece i diagramlarda grlp, fiziksel olarak gzlemlenemeyeceinin gstergesidir1 .

ekil 4.2: Faddeev - Popov Determinantnn diagramatik gsterimi

1

Bu tartma, Blm.5te sistemin fiziksel durum uzaynn inas yaplrken, tekrardan ele alnacaktr.

41

Bir dier nemli nokta ise [F (A )] fonksiyonelinin eksponansiyel bir forma dntrlerek
Eitlik (4.40)deki yol integralindeki eyleme eklenmesidir. Bunun iin ayar sabitleme terimi,
F (A ),
F (A ) = 0
(4.49)
yzeyinden
F (A ) = B a (x)

(4.50)

gibi bir yzeye genelletirilir. Burada B a (x), ayar alanlarndan bamsz, uzay zamann keyfi
bir fonksiyonudur. Bu durumda Eitlik (4.34)te grlen Faddeev - Popov determinant F P
deimez kalr ve bu ifadedeki zdelik

1 = F P

[ ( )
]
[dU ] F AU B a (x) .

(4.51)

formunda genelletirilebilir. Eitlik (4.31)de tanmlanan yol integraline Eitlik (4.51) yerletirilir ve sonsuz hacim faktrleri integralden izole edilirse, rete fonksiyoneli,

Z [J] =

[dA ] [dB] F P
]}
1
2
a
(B (x))
2

{
[ ( U)
]
[
a
F A B (x) exp i d4 x L (x) + J ,a Aa
(4.52)

formunda elde edilir. Eitlik (4.52)de integrale eklenen

i
[dB] exp
2

d x (B (x))

(4.53)

faktr bir sabitle arpma denk gelir ve dolaysyla sadece bir normalizasyon faktrdr.
Burada , keyfi sabiti ayar parametresini temsil eder. B a zerinden Gauss arlkl bir fonksiyonel integral alndnda rete fonksiyoneli

Z [J] =

[dA ] F P

{
[
]}
1
2
4
,a a
exp i d x L (x) + J A
(F (A ))
2

(4.54)

ekline dnr.
Bu aamada,
F (A ) = A,a = 0

(4.55)

Landau ayar iin F P determinant hesaplanabilir: nfinitesimal parametreli Abelyen olmayan ayar dnmleri altnda ayar alanlarnn dnm kural
AU = A D

42

(4.56)

gz nne alnarak, Eitlik (4.55)den, ayar sabitleme terimi

( )
F AU = A,a D = 0

(4.57)

olarak bulunur. Bu ifade, Eitlik (4.45) ile karlatrlrsa, M (x, y) matrisi iin:
Mab (x, y) =

U (a) (x)

AU

)b

(y) =

{
}

bc c

(D
)

(y)

a (x)

= [ D ]ab 4 (x y)

(4.58)

ifadesi elde edilir. Bu matrisin determinant Gauss formunda Grassmann integrasyon yntemleri de kullanlarak (Bkz. EK.B):

F P = det M =

{
}
4
a
ab b
[dc] [d
c] exp i d x c (x) [ D ] c (x)

(4.59)

eklinde elde edilir.

Bylece, Landau ayar iin, yol integrali rete fonksiyonelinin
{
[
1 a ,a
1
4
[dA ] [dc] [d
c] exp i d x F
F

( A,a )2
4
2
]}
a
ab b

c (x) ( D ) c (x)
(4.60)

Z [J = 0] =

ifadesine ulalr.
4.3.Ayar Alanlarnn Feynman Kurallar
Eitlik (4.60)ta, Landau ayarnda, elde edilen
Sef f = SY M + Sgf + SF P G
{
}

1 a ,a
1
4
,a 2
a
ab b
=
d x F F

( A ) c (x) [ D ] c (x)
4
2

(4.61)

etkin eylemi, ayar alanlar ve hayalet alanlar asndan etkileimsiz kuadratik ksmlar ve
etkileimli ksmlar olmak zere iki ksma ayrlabilir:
a
f
= Aa Aa .

(4.62)

olmak zere, ayar alanlar iin etkileimsiz ksm

(0)
SY M +gf

1
1 a ,a
f

d x f
( A,a )2
4
2
4

43

]
(4.63)

eklindedir. Bu ifadeye ksmi integrasyonlar uygulanarak,

(0)
SY M +gf

1
1
d4 x Aa (g ) ab Ab + Aa ab Ab
2
2
[
(
)
]

1
4 1 a

=
d x A g 1
ab Ab
2

(4.64)

bulunur. Eitlik (4.64)te

[

K
ab

(x y) =

Aa

(
)
]
1

g 1
4 (x y) ab

(4.65)

tanm yaplarak, Eitlik (4.65) cinsinden

(0)
SY M +gf

1
4 (x y) Ab (y)
d4 x d4 y Aa (x) K

ab
2

(4.66)

formunda yazlabilir. Bu durumda (etkileimsiz) rete fonksiyoneli

(0)
ZY M +gf

(0)

,a

[dA ] eiSY M +gf + d xJ A

{
[
]

1 a

4
4
b
=
[dA ] exp i
d x d y A (x) Kab (x, y) A (y)
2
}

+i d4 xJ ,a (x) Aa (x)
{
}
4
4 1 ,a
ab
,b
= exp
d x d y J (x) (x, y) J (y)
(4.67)
2

[J] =

eklinde ifade edilir. Burada ab

(x, y), Feynman propagatr olmak zere, Eitlik(4.5)te
verilen tanm gerei

4
b
d4 z Kac
(x, z) bc
(z, y) = (x y) a

(4.68)

zdeliini salamas gerekir.

Eitlik (4.65)te ak hali grlen kernel iin propagatr, Eitlik (4.68) ifadesi ve Fourier
dnmnden de faydalanlarak

44

(
)
]
1

d z (x z) g (z) 1
(z ) (z ) ac

(k) eik(zy)
d4 k bc

(k)
=
d4 z d4 k ab 4 (x z)
[
(
]
)
1
2

g k + 1
k k eik(zy)

[
(
)
]

1
4

(k) g k + 1
=
d k ab
k k eik(xy)

(4.69)

d4 k ik(xy)
e
ab =
(2)4

eklinde hesaplanr. Artk hesaplama cebirsel bir denklem zmne indirgenmi olur. Feynman propagatr kapal formda
(k) = A (k) g + B (k) k k

(4.70)

olarak yazlrsa, Eitlik (4.68) ve (4.69)dan A ve B katsaylarnn salayaca bir cebirsel

denkleme ulalr:

Ak 2

)
]
[ (
1 2
1
1
+ k k A 1
Bk =

(2)4

(4.71)

Buradan hareketle, Eitlik (4.70)de tanmlanan A ve B katsaylar

A =

1
(2)4
1
k2

(4.72)

]
[
d4 k ik(xy) 1
k k ab
g + ( 1) 2
e
k 2 + i
k
(2)4

(4.73)

B = A ( 1)
formunda bulunur. Bylece,

ab

(x, y) =

ile tanmlanan Feynman propagatr elde edilmi olur. Bu ifadenin diagramatik gsterimi
(Feynman Diagram)

gGg

,a

,b

]
[
1
k k ab
2
g + ( 1) 2 .
k + i
k

(4.74)

eklindedir2 .
2

Buradaki i paramtresi sonsuzkk bir paramtre olup, reel eksendeki kutuplarn integralde yol aaca
raksamalardan kanmak iin gelitirilmi bir reglarizasyon yntemidir.

45

Eitlik (4.74)te = 1 seimi (Feynman Ayar) ile propagatr

ab

(x, y) =

d4 k ik(xy) g
e
k 2 + i
(2)4

(4.75)

formunda daha basit bir hale dnr. Skaler alan propagatrne benzediinden, bu seimle
hesap yapmak ok daha kolaydr.
Benzer biimde hayalet alanlarn kuadratik eylem teriminden balanarak,

(0)
SF P G

d4 x d4 y ca (x) ab cb (y)

(4.76)

d4 k ik (xy)
1
ab
4 e
2

(2)
(k ) + i

(4.77)

propagatr hesaplandnda

(x, y) =
ab

hHh

elde edilir ve diyagramatik olarak

,a

,b

ab
(k )2 + i

(4.78)

ile gsterilir.
Etkileimli terimler iin verteks faktrlerini hesaplamak amacyla, eylemdeki etkileim terimlerinin pertrbatif alm yaplabilir. J , ve srasyla A , c ve c alanlarna kar gelen
kaynak terimler olmak zere, elde edilen
{
[
]}

(0)
(0)
4
Z [J] = exp i d x L
, a, a
ZY M +gf [J] ZF P G [, ]
a
J

(4.79)

rete fonksiyonelinden temel verteks fonksiyonlar () hesaplanabilir:

a
1. ayar bozonu ieren 21 abc f
A,b A,c terimi iin,

Vvu
}]

,c

3
i=1

ki = 0 durumunda;

,b

k3

k2

]
[
abc
iabc
=
i
(k

k
)
g
+
(k

k
)
g
+
(k

k
)
g
1
2
2
3
3
1 .

k1

,a

(4.80)

46

2. Drt ayar bozonu ieren 14 abc ade Ab Ac A,d A,e terimi iin,

Vvu
uv
U 

,a

4
i=1

ki = 0 durumunda;

,b

,d

[
i abe cde (g g g g )
+ace bde (g g g g )
]
+ade cbe (g g g g )

iabcd
=

(4.81)

,c

3. ki hayalet ve bir ayar bozonu ieren ca (x) abc A,c cb (x) terimi iin,

Jjg
i
I

,a

sonularna ulalr.

47

abc
iabc
k
= g

(4.82)

5.BRST SMETRS
5.1.BRST Simetrisi
nceki blmde gsterildii zere, ayar sabitlemesi yapldktan sonra bulunan
Lef f = LY M + Lgf + LF P G
1
1 a ,a
F

= F
( A,a )2 + ca (D c)a
4
2

(5.1)

etkin Lagranjiyeni artk ayar simetrisine sahip deildir. Fakat bu Lagranjiyen hala kalnt bir
fermiyonik simetriye sahiptir. Yeni Lef f
Aa = w (D c)a
w
ca = f abc cb cc
2
w

ca = ( A,a ) .

(5.2)

dnmleri altnda deimez kalr. Burada w dnmn parametresi ve sabit bir Grassman
saysdr.
Eitlik (5.2)deki dnmlere gre etkin Lagranjiyendeki baz terimlerin nasl dnt
incelendiinde, genel olarak A , c ve c alanlarn temsil etmek zere 2 = 0 olduu
grlr. Gerekten de, A alan iin balanarak

(D c)a = Dab cb + f abc Ab cc

(
)
w
= Dab f bcd cc cd + wf bcd (D c)c cd = 0
2

(5.3)

elde edilir. Benzer ekilde, c alanna bakldnda

(

1 abc b c
f cc
2

w
= f abc cb cc = f abc f bde cd ce cc
2

(5.4)

bulunur. Eitlik (5.4), SU (N ) grubunun cebirinden ve hayalet alanlarn anti-komtasyon

ilikilerinden faydalanlarak1 ,
1

[
]
SU (N ) grubunun anti-Hermityen jeneratrlerinin cebri: T a , T b = f abc T c
[
[
]] [
] [
[
]]
ve Jacobi zdelii: T c , T d , T e + T d , [T e , T c ] + T e , T c , T d
=
f

acb bde

48

+f

adb bec

+f

aeb bcd

0
0

)
1 ( abc bde d e c
f f c c c + f abd f bec ce cc cd + f abe f bcd cc cd ce
3
)
1 ( abc bde
=
f f + f abd f bec + f abe f bcd cd ce cc
3

f abc f bde cd ce cc =

(5.5)

formunda yazlabilir. Eitlik (5.5)te eitliin sa tarafnda, parantez iindeki ifade SU (N )

grubunun Jacobi zdelii olduundan, sfra eittir. Dolaysyla Eitlik 5.4de sfra eit olur.
Bylece, hayalet alanlar da iki kez dnme tabi tutulursa sonucun sfr olaca ( 2 = 0
karakteristii) gsterilmi olur.
Ayar sabitleme teriminin dnm ise,
( A,a ) = w (D c)a

(5.6)

eklindedir. Anti-hayalet alanlar iin Euler - Lagrange denklemi yazlrsa, Eitlik (5.6)dan
(D c)a = 0

(5.7)

{
}
bulunur. Bu ifadeden de grld gibi tm a = Aa , ca , ca alan kmesi iin
2 a = 0

(5.8)

bants salanmaktadr.
Ancak burada dikkat edilmesi gereken husus, Eitlik (5.3), (5.5) ve (5.6)dan da grlecei
zere, Aa ve ca alanlarnn dnmleri iin dnmlerin 2 = 0 karakteri tm faz uzaynda geerliyken, ca alan iin bu zelliin sadece hayalet hareket denklemlerini salayan
faz uzayndaki hiperyzey zerinde geerli olmasdr.
Artk Lagranjiyenin bu dnmler altnda deimezlii snanabilir. Aa alanlar iin dnm, a = wca parametreli bir ayar dnmne karlk geldiinden, Lagranjiyendeki F 2
terimi otomatik olarak deimez kalr. Dolaysyla Lagranjiyende deimezliine baklmas
gereken terimler ayar sabitleme terimi ve hayalet alan Lagranjiyenleridir. lemler yapldnda, bu ksmdaki deiimin bir tam treve eit olduu grlr:
1
(Lgf + LF P G ) = ( A,a ) ( A,a ) + (
ca ) (D c)a

w
w
= ( A,a ) (D c)a ( A,a ) (D c)a

[
]
w
= ( A,a ) (D c)a .

(5.9)

Bilindii gibi Lagranjiyene bir tam trev eklemek eylemde deiiklie sebep olmayacandan, bu Grassmanyen parametreli dnmler altnda eylemin deimezlii salanm olur.
49

Bu deimezlik BRST simetrisi olarak adlandrlr.

Ancak, daha nce de bahsedildii gibi, BRST dnmlerinin yukardaki formlasyonunda
bir kst sz konusudur. nk anti-hayalet alanlarnn dnmlerinin 2 = 0 karakteri sadece faz uzayndaki hiperyzey zerinde geerlidir. Bunu amak iin yardmc alan (auxiliary field) tanmna gidilir. Uygun yardmc alann kurama dahil edilmesiyle, simetri cebiri
tm faz uzaynda kapal hale getirilir. Yardmc F a alan
1
F a A,a

(5.10)

olarak tanmlandnda, ayar sabitleme terimi u ekilde yazlabilir:

Lgf = ( F a ) Aa + F a F a .
2

(5.11)

Eer F a iin hareket denklemleri yazlrsa, grlr ki; Eitlik (5.11)deki ifade, Eitlik (5.1)deki
bilinen ayar sabitleme terimine eittir. Bu yeni durumda, toplam etkin Lagranjiyen
Lef f = LY M + Lgf + LF P G
1 a ,a

= F
F
+ ( F a ) Aa + F a F a + ca (D c)a
4
2

(5.12)

eklinde yazlr. Anlan durumda, alanlarn BRST dnmleri:

Aa = w (D c)a
w
ca = f abc cb cc
2

ca = wF a
F a = 0

(5.13)

formunda bulunur. Bu dnmler, anti-hayalet alanlar iin de tm faz uzaynda 2 = 0

karakteri gsterir. Yani F a dahil, tm bu yeni alan kmesi iin, artk hibir snrlamaya gerek
kalmadan
2 a = 0
(5.14)
olur.
Bu durumda, etkin Lagranjiyenin dnmne tekrar baklrsa, F a = 0 olduu iin,
(Lef f ) = (Lgf + LF P G )
= F a A,a +
ca (D c)a
= w F a (D c) w F a (D c) = 0

(5.15)

bulunur. Bylece etkin Lagranjiyenin tm BRST dnmleri altnda deimezlii bu yeni

50

erevede salanm olur. Bu sonucun, yardmc alann olmad; dolaysyla, yalnz antihayalet alanlarn hareket denkleminin saland rejimde geerli olan dnmlere gre daha
stn olduu aktr. Ayrca bir nceki formlasyonda Lagranjiyende bir tam trev ortaya
karken, burada deimezlik Lagranjiyen dzeyinde ek bir terim ortaya kmadan salanmaktadr.
zetle, buradaki BRST simetrisi, orijinal ayar simetrisinin bir kalnts gibidir.
BRST dnmlerinin Grassmann doalar gerei anti-BRST dnmleri de tanmlanabilir:
a = w
A
(D c)a

(
)
a = w
c
F a f abc cb cc
ca = w f abc cb cc

2
a = wf
F
abc F b cc .

(5.16)

Bu dnmler de etkin Lagranjiyeni deimez brakr, ancak bu tezdeki pedagojik boyutlu

alma balamnda BRST simetrisinden farkl ve yeni bir bilgi iermediklerinden ilerki tartmalarda anti-BRST dnmlere deinilmeyecektir. Yine de burada ksaca belirtmek gerekir ki, yukarda grlen BRST ve anti-BRST dnmleri, Grassmann deikenlerinin asimetrik doalar gerei, birbirine simetrik deildir.
Yukarda ayrntl bir biimde tartlan BRST simetrisine ek olarak, etkin Lagranjiyen, aadaki parametreli sonsuzkk bozonik global simetri dnmleri altnda da deimezdir
(hayalet says simetrisi 2 ):
ca = ca

ca =
ca .

(5.17)

Artk etkin Lagranjiyene kar gelen kuantum durum uzaynn fiziksel olarak gzlemlenebilen durumlardan daha fazla durum ierdii aktr. Bu nedenle, fiziksel Hilbert uzaynn
uygun bir biimde seilmesi gerekir. Ayrca bu vektr uzaynn sistemin zaman iindeki deiiminden etkilenmemesi de gereklidir. Bunun daha iyi tartlabilmesi iin Landau ayarndaki
QED rnei ele alnabilir.
Landau ayarndaki QED iin, fiziksel durumlar, Gupta - Bleuler art olarak adlandrlan
A(+)
(x) | = 0

(5.18)

artn yerine getirecek biimde seilirler. Burada (+) indisi ayar alanlarnn hareket denklemlerinin pozitif frekansl zmlerini temsil etmek iin kullanlmtr. Bu tek bir artm
gibi grnse de, her koordinat iin bir deere sahip olacandan, sonsuz sayda art ierir.
2

hayalet says simetrisi: ghost scaling symmetry

51

Ancak Gupta - Bleuler tr bir art yazmak Abelyen olmayan durumda mmkn deildir,
nk ayar alanlar Abelyen durumda olduu gibi, byle serbest bir hareket denklemini salamazlar. Bununla beraber, srasyla, BRST simetrisinin ve hayalet says simetrisinin jeneratrleri olan QBRST ve Qc Noether ykleri korunur ve bu nedenle sistemin zamanla deimesine karn deimez kalan fiziksel bir Hilbert uzay tanmlamada kullanlabilirler. Yani
sistemin fiziksel vektr uzaynn
QBRST | = 0 ,
Qc | = 0

(5.19)

ifadelerini salamas gerekir. Burada nemli olan noktalardan bir tanesi de bu artlarn QEDde
de ortaya kmas ve sonsuz saydaki Gupta - Bleuler artnn aksine, sadece iki art ne srmesidir. Bu iki art Gupta - Bleuler artn yeniden tretmek iin kullanlabilir.
Bunu gstermek iin BRST simetrisinin korunumlu Noether akm ele alnrsa,
(w)

jBRST (x) = F ,a Aa +
ca (D c)a + ca ca
(
)
1 abc a b c
a
,a
a
a
= w F
(D c) + F (D c) f ( c) c c
2

(5.20)

bulunur. Abelyen kuram iin f abc = 0 olduundan, Noether yk

QBRST =

(
)
d3 x F 0,a ca + F a 0 ca
(
)
d3 x F 0i,a i ca + F a ca
( (
)
)
d3 x i F 0i,a ca + F a ca
d3 xF a ca

(5.21)

eklinde yazlr. QBRST hesaplanrken yukardaki ilemde ksmi integrasyondan sonra Maxwell hareket denklemleri kullanlm ve son basamakta yzey terimleri atlmtr. Eer yardmc ve hayalet alanlarn yaratma ve yok etme operatrleri cinsinden dekompozisyonu yaplr ve BRST yk, yok etme operatrleri en sada olacak ekilde normal sralamaya tabi
tutulursa,

[
]
QBRST = i dk c() (k) F (+) (k) F () (k) c(+) (k)
(5.22)
formunda yazlabilir. Benzer biimde hayalet yk de

Qc =

d3 xf abc ca cb Ac0

52

(5.23)

eklindedir. Eitlik (5.19)daki

Qc | = 0

(5.24)

art hatrlanrsa, fiziksel durumlarn hayalet saylarnn sfr olmas gerektii grlr. Bu
demektir ki, fiziksel durumlar eit sayda hayalet ve anti-hayalet parack iermelidir. Yani
teorinin fiziksel durumlar
| = |A  |c, c
(5.25)
eklinde gsterilirse, BRST yknn

QBRST | = i

[
]
dk c() (k) F (+) (k) F () (k) c(+) (k) |A  |c, c

= 0

(5.26)

koulunu salamas gerekir. Bu da ancak

c(+) (k) |c, c = 0 = F (+) (k) |A

(5.27)

olmas durumunda gerekleir. Yani fiziksel durumlar hi hayalet parack iermemelidir:

ve

| = |A  |0, 0 = |A

(5.28)

(
)
F (+) (k) | = A(+) (k) | = 0

(5.29)

olmaldr ki, bu da Abelyen durumda Gupta - Bleuler artndan baka bir ey deildir. Bu durum teorinin Abelyen olmamas halinde de salanr ve teorinin fiziksel durumlarnn hayalet
parack iermedii gsterilmi olur.
Son olarak ayar sabitleme parametresinin fiziksel sonularda grlemeyecei ve hayalet alanlarn fiziksel dnyada serbest olarak gzlemlenemeyecei gsterilebilir. Bunun iin etkin
Lagranjiyendeki bu ekstra terimlerin bir BRST deiimi olarak yazlabileceinin gsterilmesi yeterli olacaktr. Gerekten de dnm parametresi w = 1 olarak alnarak

Lgf + LF P G = ( F a ) Aa + F a F a + ca (D c)a
2
(
)
a a
a a
c A c F
2
[
(
)]
a a
a a
= QBRST , c A c F
2
+

(5.30)

olduu gsterilebilir. Bu durumda, fiziksel bir sistem iin QBRST | = 0 olduundan, Lag-

53

ranjiyene eklenen bu terimlerin

[

| (Lgf

(
)]
a a
a a
+ LF P G ) | = | QBRST , c A + c F
|
2
+
= 0

(5.31)

denklemini salad, yani teorinin matris elemanlarna bir katksnn olmad grlr. Artk,
sistemin fiziksel matris elemanlarnn ayar parametresi den bamsz olduu gsterilebilir
(dnm parametresi w = 1 olarak alnmtr):

Z [J]
i
J
0|0 =
= 0| d4 x F a F a |0J

i
=
d4 x 0| (
ca F a ) |0J
2

i
=
d4 x 0| [QBRST , ca F a ]+ |0J = 0 .
2

(5.32)

Son basamakta, fiziksel Hilbert uzayna ait vakumun BRST yk tarafndan yok edilmesi
zellii kullanlmtr.
5.2.Ward (Slavnov - Taylor) zdelikleri
Ayar kuramlarnn BRST deimezlii teorinin salma genlikleri arasnda baz ilikileri ortaya karr. Anlan ilikiler, Ward zdelikleri veya Slavnov - Taylor zdelikleri olarak
bilinir. Ayar kuramlarnn renormalize edilebilirlii asndan nemli role sahip olan bu zdelikler yol integrali formalizmi erevesinde ele alnabilirler:
Kaynak terimleri ile beraber etkin Lagranjiyen
(
)
1 abc b c
Lef f = LT OT + J
+ J F + i (
c c ) + K (D c) + K f c c ,
2
(5.33)

a
a
eklinde yazlabilir. Burada J ayar alanlarnn, J yardmc F alannn, ve srasyla
hayalet ve anti hayalet alanlarn kaynak terimleriyken, K a ve K ,a da kompozit operatrlerin
kaynak terimleridir. rete fonksiyoneli3 , genel olarak tm alanlar A ve tm kaynaklar J ile
gsterilmek zere

,a

Aa

a a

a a

Z [J] = eiW [J] = N

[dA] ei

,a

d4 x Lef f

(5.34)

olarak ifade edilebilir.

3

Etkin Lagranjiyende BRST deiimlerine ait kompozit operatrlerin kaynak terimlerinin de bulunmasnn
nedeni aada aklanacaktr.

54

Alan operatrlerinin vakum beklenen deerleri Eitlik (5.34)ten

a
W
A = ,a ,
J
W
ca = i a ,

W
(D c)a =
,
K ,a

W
,
J a
W

ca = i a ,

(
)
W
1 abc b c
f cc
=
.
2
K a
F a =

(5.35)

eklinde elde edilebilir.

Kaynak terimlerin sabit olmas durumunda etkin Lagranjiyenin BRST dnm:
a ca
ca a )
Lef f = J ,a Aa + J a F a + i (
[
(
)]

1 abc b c
a
4
,a
a a
= iw d x J (D c) + i
f c c + F
,
2

(5.36)

olur. BRST dnmleri altnda rete fonksiyonelinin deimez kalmas gerektiinden;

(
)
4
4
Z [J] = 0 = N [dA] i d x Lef f ei d xLef f
[
(
)
]

1 abc b c
a
4
,a
a
a
a
= iw d x J (D c) + i

f cc
+ i F
2
[
]

4
,a W
a W
a W
=
dx J
i

+ i
,
(5.37)
K ,a
K a
J a

elde edilir. Bu ifade, teorinin balantl Green fonksiyonlarndan tretilmi Master Denklemidir. Burada kompozit operatrlerin kaynaklarnn gereklilii aka grlmektedir.
Fiziksel perspektiften anlam tadklar iin, genellikle, teorinin 1PI verteksleri ile ilgilenilir. Bu verteks fonksiyonlar, daha nce Eitlik (4.23)te gsterildii zere, balantl Green
fonksiyonlarnn rete fonksiyonelinden Legendre dnm ile gerek vertekslerin rete
fonksiyoneline geilerek elde edilebilir:

[A, K] = W [J, K]

(
)
d4 x J ,a Aa + J a F a + i (
a ca ca a ) .

(5.38)

Eitlik (5.38)den

= J ,a ,
Aa

= i
a ,
a
c
W

=
,
,a
K
K ,a

= J a ,
F a

= i a ,
a

W
=
,
a
K
K a

55

(5.39)

tanmlar kullanlarak, Eitlik (5.37) ile tanmlanan Master Denklemi

]
W
W
a
dx
+
iF
=0
Aa K ,a ca K a

ca
4

(5.40)

eklinde yazlabilir.
Teorinin BRST deimezliinin sonucu olan bu Master Denklemi ayar teorilerinin renormalize edilmesinde nemli bir role sahiptir: rnein, Eitlik (5.40), momentum uzaynda

]
W

a
=0
dk
+
iF
Aa (k) K ,a (k) ca (k) K a (k)

ca (k)
[

formunda yazlr,

2
F b (p)cc (p)

(5.41)

trevi alnr ve alan deikenleri sfra eitlenirse

2
2
2

=0
F b (p) Aa (p) cc (p) K ,a (p) cc (p)
ca (p)

(5.42)

bulunur.
Bu ifade, F ve A lar ieren kark iki-nokta fonksiyonlar ve hayalet fonksiyonlarnn ikinokta fonksiyonlarn iermektedir. Dolaysyla sonu olarak kuantum dzeltmelerinin Eitlik 5.42deki ifadeyi salamas gerekir. Bu bakmdan ayar teorilerinin BRST deimezlii, bu
teorilerin renormalize edilebilirlii ve ayar serbestlii asndan ok temel bir neme sahiptir.

56

6.SONU
Bu almann asl amac bal sistemler iin gelitirilmi kuantizasyon yntemlerinden Diracn kanonik kuantizasyon ve Feynmann yol integrali yntemleriyle ayar alan kuramlarnn kuantizasyonunun incelenmesidir.
Bu amala, ikinci blmde ilk olarak Abelyen olmayan global simetriye sahip spinr alanlarn
genel rnei zerinden, bu simetriler yerelletirilerek ayar teorilerinin inas ile baland.
Yang - Mills teorisinin temel zellikleri tantld.
nc blmde bal sistemler iin Diracn gelitirdii kanonik kuantizasyon yntemi
zetlendi. Bu yntemde Hamiltonyen, balar tarafndan belirlenen indirgenmi faz uzaynda
yazld. Bu indirgenmi faz uzaynda birincil balar iin, ba yzeyinde zamanla deimemeleri anlamna gelen, tutarllk artlarndan ikincil balar ortaya kt. Bu algoritmann ayar
alanlar iin ikincil ba koullarnn elde edilmesiyle sonland ve bu ikincil ba koulunun
Gauss yasas olduu grld. Balar iin Dirac tarafndan gelitirilen dier snflandrma
erevesinde, birinci snf balarn Lagrange arpanlarn belirlemek iin kullanlamayaca,
ikinci snf balarn kuantizasyonuda nemli yere sahip olduu ve teori kuantize edilirken
bu yeni balar iin yeni bir cebirin tanmlanmas gerektii (Dirac parantezleri) anlald. Bu
yntem kullanlarak, Maxwell ve Yang - Mills teorileri kuantize edildi. Ba koullar iin
nerilen bu yeni snflandrma ayar kuramlarna uygulandnda sistemde momentumun zamansal bileeninin sfr olmas ve Gauss yasas olarak ortaya kan balarn birinci snf olmalarndan tr, sisteme bunlar ikinci snf balara dntrecek olan ayar sabitleme terimleri (Coulomb ayar) eklenerek, Dirac parantezleri teorideki ayar alanlar ve onlarn elenik
momentumlar iin yazld. Bu blmde, ayrca, birinci snf balarn ayar dnmlerinin
jeneratr olduu Diracn yntemi kullanlarak gsterildi ve Kuantum Noether teoremi kapsamndaki karl tartld.
Drdnc blmde Feynmann yol integrali kuantizasyon metodu incelendi. Alanlarn vakum beklenen deerlerine eit olan Green fonksiyonlarnn rete fonksiyonelinden nasl elde
edildii, buradan iki nokta gei fonksiyonlarnn (propagatrler) ve tek nokta etkileimlerin Green fonksiyonlarnn (verteks fonksiyonlar) ina yntemleri alld. Ayar alanlarnn
bu yntemle kuantizasyonu, Faddeev ve Popovun gelitirdii, ayar sabitleme yntemi ile
yapld. Bu yaklamda yol integraline ayar sabitleme koulunu ieren delta fonksiyonunun
yerletirilmesi sonucu ortaya kan Faddeev - Popov determininantnn bir etkin Lagranjiyen
terimine dntrlebilmesi amacyla teoriye fermiyonik skaler alanlarn (Faddeev - Popov
hayaletleri) nasl eklendii incelendi. Bu yeni formda rnek olarak teorinin iki nokta gei
fonksiyonlar ve tek nokta etkileim fonksiyonlar (Feynman kurallar) elde edildi.
Son blm olan beinci blmde ise Faddeev - Popov yaklamnn bir sonucu olarak teoride
BRST simetrisi olarak adlandrlan kalnt bir simetrinin ortaya kt grld. Bu dnm57

lerin Grassmann doalarnn bir sonucu olan 2 = 0 karakterinden faydalanlarak, Faddeev

- Popov hayaletlerinin fiziksel durumlarda ortaya kmayacaklar gzlendi. Bunu yaparken
BRST ve bozonik global bir simetri olan hayalet says simetrisi iin Noether ykleri yazlarak, bu yklerin fiziksel sistemi betimleyen uzaylar zerinde izdmnn olmad gzlemlendi. Son olarak yine bu blmde teorinin BRST simetrisi kullanlarak, kuramdaki gei
genliklerinin renormalize edilmesinde nemli bir yere sahip olan Master Denklemi [Ward
(Slavnov - Taylor) zdelikleri] ina edildi.

58

EK A.NOETHER TEOREM
Doadaki simetrilerin korunum yasalar ile birebir ilikili olduu ok eskiden beri bilinmektedir. Klasik mekanik balamnda ok eskiden beri bilinen bu simetri ve korunum yasalar
arasndaki iliki 20. yyn balarnda Emmy Noether tarafndan sistemli bir yapya kavuturulmutur.
Herhangi bir bir fiziksel sistem zerinde allmaya balanrken sistemin Lagranjiyeni btn simetrileri ierecek ekilde ina edilir. Dolaysyla Lagranjiyen alan kuram, eylemin,
alanlarn (i veya izospin dnmleri altnda ya da) uzay-zaman telenmeleri ve Lorentz
dnmleri altnda deimez kalmas prensibi zerine kuruludur.
Genelletirilmi a alanlarndaki birinci mertebe deiimlerin eylemde deiiklik yapmamasn ngren en kk eylem prensibi erevesinde eylemin deiimi

S =

L a
L
+
a = 0
a

( a )
[
)]
)
(
(

L
L
L
4
a
a
=
dx

+

a
( a )
( a )
= 0
(A.1)

d xL =

d4 x

eklinde yazlabilir.

ekil A.1: Eylemin deiimi

Bu alan konfigrasyonlar Euler - Lagrange denklemini salyorsa Eitlik A.1de grlen ilk
terim sfr olacaktr. Eylemin deimezlii iin ikinci terimin de sfr olmas gereklilii bir
korunum yasas verir:
(

L
a
a
( )

)
= j = 0 j 0 + i j i = 0 .

59

(A.2)

Bu ifadede j Noether akmdr. Bu akmn zamansal bileeninin hacim integrali ise,

Q=

d3 x J 0

(A.3)

Noether ykn tanmlar. Eitlik (A.2)deki sreklilik denkleminin hacim integrali alndnda:

dQ
3
0
d x 0 j + dsi j i =
+ yzey terimleri = 0
(A.4)
dt
bulunur.
Eer yzey terimleri sonsuzda yeteri kadar hzl bir biimde sfra gidiyorsa, Eitlik (A.3)teki
Q yk korunuyor demektir ve bu da bir korunum prensibi anlamna gelir:
Simetri Korunan Akm Korunum Prensibi
Alanlar kuantize edildiinde, Noether yk alanlarn dnmlerinin jeneratrleri olur ve Q
Noether yk olmak zere, kuantum uzaynda dnmler
U eiQ

(A.5)

olarak tanmlanabilir. Bu niter dnmler altnda, Genelletirilmi bir alan

U1 U
eklinde dnr. Kuantumlanm alanlarn beklenen deerlerinin dnm klasik alann
dnmnn ile ayn olmas beklenir. Bunu gstermek iin ayar alanlar rneinden faydalanabilir. Kuantize edilmi ayar alanlar
(

Aa

U1 Aa U = U A U 1 ( U ) U 1

(A.6)

formunda dnr 1 .
Saf Yang - Mills Lagranjiyeni
1 a ,a
F
L = F
4

(A.7)

1
Burada notasyon karmaasndan kanmak iin kuantum ayar alanlar betimlemek iin de ayn Aa gsterimi
kullanlacaktr.

60

iin sonsuzkk ayar dnmlerinin Noether yk

Q =

d xj =

(
)
d3 x F 0,a Dac c

d3 x (D )c c
d3 xGc (x) c

(A.8)

eklindedir. Sonsuzkk deiimler iin, Eitlik (A.6)un sol taraf

(

Aa

= U1 Aa U (I iQ) Aa (I + iQ)
[
]
Aa + i Aa , Q

(A.9)

halini alr. Bu deiimin, daha nce Eitlik (2.46)de gsterilenle uyumlu olmas gerekir.
yleyse, ayar alanlarnn sonsuzkk deiimlerinin
Aa

[
]
= i Aa (x) , Q

[
=

Aa

=i

(x) ,

]
d y ((D ) (y )) (y )
3

[
] ( )bc b
d3 y Aa (x) , c (y ) D(y)
(y )
[
] ( )bc b
d3 y i ac 3 (x y ) D(y)
(y )

[
]
Aa (x) = i Aa (x) , Q = Dab b (x)
olduu grlebilir ki bu sonu daha nce eitlik (2.46) ile rtr.

61

(A.10)

EK B.GRASSMANN NTEGRALLER
Antikomtatrleri ve kareleri sfr olan saylar, Grassmann saylar olarak adlandrlr. Fermiyonik sistemler iin Grassmann saylar zerinden integrallerin alnmas gerekir. Grassmann
integrallerinin c-saylardan farkl baz zellikleri vardr:
bir Grassmann deiken, c bir c-say olmak zere, gelii gzel bir () Grassmann fonksiyonunun tm uzay zerinden integrali telemeler altnda deimez kalr:

d ( + c) .

d () =

(B.1)

Bu deimezliin sonularnn incelenmesi iin, rnein () Grassmann fonksiyonunun

Taylor serisine ald durum ele alnabilir. Bu seride, 2 = 0 olduu iin birinci kuvvetten
sonraki terimler sfr olacaktr:
() = a + b .
(B.2)
Dolaysyla () fonksiyonunun integrali, I0 ve I1 srasyla

I0 =

I1 =

(B.3)

olmak zere,

d () =

d ( + c)

aI0 + bI1 = (a + bc) I0 + bI1

(B.4)

eklinde yazlabilir. Eitlik (B.1)deki deimezliin salanabilmesi iin, srasyla,

I0 =
I1 =

d = 0

d = 1

(B.5)

olmas gerekir. Kolayca grlebilecei zere, bir Grassmann deiken zerinden integral, o
deiken cinsinden treve eittir:

d
d
.
(B.6)
d
Grasssmann integrallerinin nemli bir zellii daha vardr: I1 integrali ele alnarak c, bir csay olmak zere,
= c
(B.7)
62

dnm yapldnda

d =

k d c = 1

(B.8)

olmas gerektiinden ve Jacobian

d
=c
d
eklinde tanmlandndan k = J 1 olmaldr. Bu durumda I1 integrali
J=

d J 1 c = 1

I1 =

(B.9)

(B.10)

formunda yazlr. Yani, Grassmann integrallerinde deiken deiimi yapldnda, Jacobian

c-saylardan farkl olarak integrantta paydaya yazlr.
Bu sonu, deiken saysnn birden daha fazla olduu durum iin genelletirilebilir: yle
ki,
i = cij j
i, j = 1, , n
(B.11)
deiken deiimi yapldnda, Jacobian
di
dj

Jij =

(B.12)

eklinde tanmlanr. Eitlik B.11deki deiken deiimi

di i = 1

(B.13)

(det Jij )1 di cij j = 1

(B.14)

I=

integraline uygulandnda, Eitlik B.13

I=

eklinde dnr.
Eitlik (B.14)n ispat iin, n = 2 durumu ele alnabilir:
1 = c11 1 + c12 2
2 = c21 1 + c22 2

(B.15)

olmak zere
I=

d1 1 d2 2 = 1

63

(B.16)

integrali

I =

d1 (c11 1 + c12 2 ) d2 (c21 1 + c22 2 )

Kd1 d2 (c11 c22 1 2 c12 c21 2 1 ) = 1

(B.17)

eklinde yazlabilir. Bu durumda, Grassmann deikenlerinin anti-komtasyon bantlarndan, Eitlik (B.5)teki I1 sonucundan, ve Jacobiann Eitlik (B.12)deki tanmndan faydalanlarak, I integrali
I = K (c11 c22 + c12 c21 ) = 1
= K(det Jij ) = 1

(B.18)

olarak bulunur ve Eitlik B.16nn salanmas iin

K=

1
(det Jij )

(B.19)

olmas gerektii grlebilir.

Bu sonular, yol integrali balamnda zel bir nem sahip N tane Grasmann deikenin olduu Gauss integrali rnei zerinden genelletirilebilir:
I (A) =

(
di di exp

i=1

)
i Aij j

(B.20)

i,j=1

Burada i ve i , N iki farkl Grassmann deiken kmesidir.Bu integralin hesaplanabilmesi

iin exponansiyel terim kuvvet serisine alr.
Bu hesaplamay kolaylatrmak iin, N = 2 durumu ele alnarak daha yksek mertebeden
durumlar iin genelletirilebilir:

I (A) =

2
i=1

) 1 (
)2
(

i Aij j
di di 1 + i Aij j +
.

| {z } 2! | {z }

(I)

(B.21)

(II)

Herhangi bir sabitin Grasmann integralinin sfr olmasndan kaynakl olarak ilk terim sfrdr. Dier terimler sras ile ele alndnda, kuvvet serisindeki birinci mertebeden terimin
integrali

)
(
d1 d1 d2 d2 1 A11 1 + 2 A21 1 + 1 A12 2 + 2 A22 2 = 0

bulunur.
64

(B.22)

kinci terimin integrali hesaplanrken, i2 = i2 = 0 durumu dikkate alndnda, sadece belirli

terimlerden katk gelecektir. Bu durumda ikinci terimin integrali

(
)
d1 d1 d2 d2 1 A11 1 2 A22 2 + 2 A21 1 1 A12 2

= 2 (A11 A22 + A12 A21 )

= 2 det A

(B.23)

eklinde bulunur. Bu durumda, tm terimlerden gelen nihai katk

I (A) = det A

(B.24)

olarak hesaplanr. Bu sonu, c-saylar cinsinden alnan Gauss integrallerinden farkl bir sonutur ve alanlarn yol integrali kuantizasyonunda nemli bir rol oynar.

65

EK C.YOL NTEGRALNN NASI VE GE GENLKLER

Yol integrali, esas olarak konum operatrnn Heisenberg resmindeki iki farkl z durumunun arasndaki gei olasl olduu iin, bu olasl hesaplanrken nce bu iki zaman
arasndaki uzay aralnn sonsuzkk aralklara blnmesi ve bu sonsuzkk aralklar boyunca gei genliinin hesaplanmas gerekmektedir (Bkz. ekil C.1):

ekil C.1: Yol integralini hesaplanabilmesi iin, yol ncelikle ok saydaki ara noktalar zerinden kesikli hale getirilir.

iH(tN t1 )

xN , tN | x1 , t1 = xN | e

|x1 =

dxN 1 . . . dx2 xN , tN | xN 1 , tN 1

xN 1 , tN 1 | . . . |x2 , t2 x2 , t2 | x1 , t1 .

(C.1)

Gei genliinin Eitlik (C.1)de verilen ifadesinde, bir ara nokta integrali, t = ti ti1
olmak zere, tamlk ve normalizasyon koullar1 da kullanlarak,

iH(x,x )t

x2 , t2 | x1, t1 = x2 | e
|x1, = dp x2 | peiH(x,x )t p |x1,

dp ipx2 iH(x,x )t ipx1

dp iH(x,p)t ip(x1 x2 )
=
e
e
e
=
e
e
2
2

(C.2)

eklinde yazlabilir. Burada q-saydan c-sayya geiin H (x, x ) H (x, p) eklinde yapldna dikkat ekmek gerekir. nfinitesimal aralk iin,
x lim

t2 t1

(x1 x2 )
(t2 t1 )

Konum ve momentum z vektrlerinin normalizasyonlar yle yaplmtr:

I = dx |x x| ,
x| y = (x y) ,

eipx
I = dp |p p| ,
p| x =
2

66

(C.3)

olarak tanmlandndan, Eitlik (C.2)deki ifade

x2 , t2 | x1, t1 =

dp i[pxH(x,p)]t
e
2

(C.4)

formunda yazlabilir. Dolaysyla N limitinde tm ara noktalar zerinden toplam srekli hale gelir ve gei olaslk genlii

xN , tN | x1 , t1 =

{
[dx] [dp] exp i

tN

}
dt [px H (x, p)]

(C.5)

t1

olarak elde edilir.

2

p
H = 2m
+ V (x) zel formundaki Hamiltonyenler iin, Eitlik (C.5)teki genel formdan
Feynman formuna kolayca geilebilir ve

xN , tN | x1 , t1 =

{
[dx] exp i

tN

}
dtL (x, x)

= [dx] eiS

(C.6)

t1

olduu gsterilmi olur (Bkz. ekil C.2)

ekil C.2: Yol integrali, konfigrasyon uzaynda iki noktay birletiren tm olas yollar zerinden toplam ierir.
Son olarak, zaman sralama operatrnn propagatrde nasl yer ald incelenebilir: Bunun
iin, Xj (tj ) ve Xk (tk ) operatrlerinin arpmlarnn, tj > tk iin,|x1 , t1 balang durumu
ile xn , tn | son durumu arasnda sandvilenmesiyle elde edilen gei ifadesi

xn , tn | Xj (tj ) Xk (tk ) |x1 , t1 =

dxn1 . . . dxj+1 . . . dxk+1 . . . dx2

xn , tn | xn1 , tn1 xn1 , tn1 |
|xj+1 , tj+1 xj+1 , tj+1 | xj , tj xj (tj )
|xk+1 , tk+1 xk+1 , tk+1 | xk , tk xk (tk )
|x2 , t2 x2 , t2 | x1 , t1

67

(C.7)

eklinde yazlabilir. Eer Eitlik (C.6)da n limiti alnrsa, bu ifade

xn , tn | Xj (tj ) Xk (tk ) |x1 , t1 =

{
[dx] xj (tj ) xk (tk ) exp i

tn

}
dtL (x, x)

(C.8)

t1

halini alr. Eer zaman sralamas deitirilirse, Eitlik (C.8)in sol tarafnda operatrlerin
sras deiirken, eitliin sa tarafnda c-saylarn sralamasnn nemi olmayacaktr. Yani,
zaman sralamas operatr formalizminde operatrlerin sralamas asndan nemliyken, yol
integrali formalizminde c-saylarla hesap yapldndan, bu sralama bir deiiklik yaratmayacaktr. Bunun nedeni, yol integralinde uzay-zamann e dilimlere blnmesiyle bu sralamann zaten ilk aamada yaplm olmasdr.
Burada, ileriki tartmalar iin gerekli iki tanm vermekte fayda vardr: Birincisi, kuantum
mekaniksel bir O niceliinin xj noktasndan xi noktasna gei genliini veren, O integrali:

O N

1
[dX] O(x) exp
xi Dij xj
2
i,j=1

)
,

(C.9)

dieriyse, bu gei genliklerinin rete fonksiyonelidir:

I (D, J)

n
n

1
dxi exp
xi Dij xj +
Ji xi
2
i=1
i,j=1
i=1

)
.

(C.10)

Burada normalizasyon katsays N ,

I (D, 0) = N 1

(C.11)

ifadesi ile belirlenebilir.

Bu tanmlamalardaki ama, O iin genel bir ifade bulup daha sonra n limitinde
sonsuz serbestlik derecesine gemektir. Bu yolda, ilk nce I (D, 0) ifadesinin hesaplanmas
iin D matrisini diagonal hale getiren
xi = Sij xj

(C.12)

gibi bir benzerlik dnm yaplabilir:

)
n
n

1
1
1
Sik xi
Ji Sik
Sik Dij Sjl1 Sjl xj +
xi Sik
I (D, J) =
dxi exp
2
i=1
i,k=1
i,j,k,l=1
)
(

n
n
n

1

=
xk Dkl
xl +
Jk xk .
(C.13)
dxk exp
2
k=1
k=1
k,l=1

n

D matrisi diagonal forma getirildiinde, diagonal elemanlar D matrisinin zdeerleri oldu68

undan, integrale katk sadece bu zdeerlerinden gelir. Dolaysyla Dii = di olmak zere,
her bir xi zerinden Gauss integrali alndnda

)
( n
1 (
)
(2)
I (D, J) =
Ji D1 ik Jk
exp
d
2
i
i=1
i,k=1
( n
)

(
)
(2)
1
=
exp
Ji D1 ik Jk
det D
2
i,k=1
n

(C.14)

elde edilir. Bu ifadeden grld zere, integralin alnmasyla paydaya D matrisinin determinantnn kare kk gelir2 .
Daha nce de belirtildii gibi ama, Eitlik (C.9)dakine benzer bir gei genlii hesaplamaktr. Burada normalizasyon katsays
N 1 = I (D, 0) = (2)

n/2

(detD) /2
1

(C.15)

olmak zere x1 x2 xn gibi bir arpmn gei genlii

x1 x2 xn N

1
dxi x1 x2 xn exp
xi Dij xj
2
i=1
i,j=1

)
(C.16)

eklindedir. Bu ifade; rete fonksiyoneli, I (D, J)nin Jye gre srayla trevlerinin alnp
daha sonra Jnin sfra eitlenmesiyle de retilebilir.
Her bir trev, integranda bir xi getirecei iin Eitlik (C.16)daki ortalama

n



x1 x2 xn =
I (D, J)

Ji
i=1
J=0

1
=
Dk1 k2 . . . Dk1
n1 kn

(C.17)

elemeler

eklinde hesaplanabilir. Bu ifade Gauss integrallerinin zellii gerei tek sayda x iin sfra
eit olacaktr. Ancak, iki ve daha fazla ift saydaki x iin ise sfrdan farkl sonu verecektir.
rnein, iki x iin:
(
)
xi xj = D1 ij
(C.18)
sonucunu verirken, drt x iin ise sonu:
xi xj xk xl =

[(

D1

) (
ij

D1

( 1 ) ( 1 ) ]
( 1 ) ( 1 )
D
+
D il D jk
+
D
jl
kl
ik

(C.19)

eklinde olur. Bu indislerin elemeleri, temelinde operatrlerin normal sralamas yer alan
Wick Teoremine gre yaplmtr.
2

Determinant benzerlik dnmleri altnda deimezdir.

69

EK D.POISSON PARANTEZLERNN DAILMA ZELL

Mekanik sistemler iin iki dinamik deikenin Poisson parantezi
{F, G} =

F G F G

qi pi pi qi

(D.1)

eklinde tanmlanr. Buna gre

F (GH) F (GH)

qi pi
pi qi
F H
F G
F H
F G
H +G

H G
=
q p
qi pi
pi qi
pi qi
[ i i
]
[
]
F G F G
F H
F H
=

H +G

qi pi pi qi
qi pi
pi qi
= {F, G} H + G {F, H}

{F, GH} =

(D.2)

zellii salanr.
E zamanl Poisson parantezlerinin fonksiyonel genelletirilmesi

{F (x) , G (y)}x0 =y0 =

d3 z

F (x0 , x) G (x0 , y )
F (x0 , x) G (x0 , y )

i (x0 , z) i (x0 , z) i (x0 , z) i (x0 , z)

(D.3)

eklinde tanmlanr.
Mekanik durumda sz konusu olduu gibi, ak biimde

{F (x) , G (y) H (y)} =

F (x0 , x) G (x0 , y )
d3 z
H (x0 , y )
i (x0 , z) i (x0 , z)

F (x0 , x) H (x0 , y )
+ d3 z G (x0 , y )
i (x0 , z) i (x0 , z)

F (x0 , x) G (x0 , y )
d3 z
H (x0 , y )
i (x0 , z) i (x0 , z)

F (x0 , x) H (x0 , y )
d3 z G (x0 , y )
i (x0 , z) i (x0 , z)

(D.4)

eklinde ifade edilen Poisson parantezlerinin fonksiyonel durum iin dalma zellii de
F (x) , G (y) H (y) = {F (x) , G (y)} H (y) + G (y) {F (x) , H (y)}
olarak elde edilir.

70

(D.5)

KAYNAKLAR
[1] Weyl, H., Gruppentheorie und Quantenmechanik, 87-88, S. Hirzel, Leipzig, 1928 (Theory of Groups and Quantum Mechanics, translated by H. P. Robertson, 100-101, New
York, 1950 ).
[2] London, F., Quantenmechanische Deutung der Theorie von Weyl, Zeitschrift fr Physik, 42, 375-389, 1927.
[3] Fock, V., Geometrisietrung der Diracschen Theorie des Electrons, Zeitschrift fr Physik, 57, 261-277, 1929b.
[4] Yang, C.N. and Mills, R.L., Conservation of Isotopic Spin and Isotopic Gauge Invariance, Physical Review, 96 191-195, 1954.
[5] Dirac, P.A.M., Lectures on Quantum Mechanics, Yeshiva Univesity Publications, New
York, 1964.
[6] Anderson, J.L., and Bergmann, P.G., Constraints in Covariant Field Theories, Physical
Review, 83, 1018-1025, 1951.
[7] Faddeev, L.D. and Jackiw,R.W., Hamiltonian Reduction of Unconstrained and Constrained Systems, Physical Review Letters, 60 , 1692, 1988.
[8] Faddeev, L.D., Popov,V.N., Feynman diagrams for the Yang-Mills field, Physics Letters, 25B, 29-30, 1967.
[9] tHooft, G. ,Renormalization of massless Yang-Mills Fields, Nuclear Physics, B33,
173-199, 1971
[10] Slavnov, A. A., Ward identities in gauge theories, Theoretical and Mathematical Physics, 10, 99, 1972.
[11] Taylor, J. C., Ward Identities and charge renormalization of the Yang-Mills field, Nuclear Physics, B33, 436 1971.
[12] Becchi, C. and Rouet, A. and Stora, R., Renormalization of gauge theories, Pysical
Letters, B52, 344, 1974.
[13] Becchi, C. and Rouet, A. and Stora, R., Renormalization of gauge theories, Annals of
Physics, 98, 287-321, 1976.
[14] Tyutin, I.V., Gauge Invariance in Field Theory and Statistical Physics in Operator Formalism, arXiv:0812.0580 , 2008.
71

[15] Noether, E., Invariant Variation Problems, Gttingen Nachrichten 1918, 235-257, 1918;
(English translation by Tavel, M.A. Transport Theory and Statistical Physics, 1, 186207, 1971).
[16] Abers, E.S. and Lee, B.W., Gauge Theories, North-Holland Publishing Company, Amsterdam, 1973.
[17] Cheng,T., Li, L., Gauge theory of elementary particle physics, Clarendon Press, Oxford,
1993
[18] Das, A., Field Theory A Path Integral Approach, Second Edition, World Scientific Publishing Co. Pte. Ltd., Singapore 2006.
[19] Das, A., Lectures on Quantum Field Theory, World Scientific Publishing Co. Pte. Ltd.,
Singapore, 2008.
[20] Ghiotti, M. Gauge fixing and BRST formalism in non-Abelian Gauge theories, arXiv:0712.0876, 2007.
[21] Kaku, M., Quantum Field Theory A Modern Introduction, Oxford University Press,
Oxford, 1993
[22] Pak, N.K., Introduction to Instantons in Yang-Mills Theory, ICTP Lecture Notes,
IC/80/17, Trieste, Italy, 1980.
[23] Pak, N.K., Quantum Field Theory Lecture Notes, 2014-2015.
[24] Pak, N.K., Younlatrlm Kuantum Ayar Alan Teorisi Atlye almas Notlar, Hacettepe niversitesi, Fizik Mhendislii Blm, Mart-Haziran, 2014
[25] Turan, ., The Faddeev - Jackiw Quantization of the U(1) Gauged SU(2) WZW Model,
Master Thesis, The Graduate School of Natural and Applied Sciences of the METU,
Ankara, 1999.
[26] Zee, A., Quantum Field Theory in a Nutshell, Princeton University Press, New Jersey,
2003.

72

ZGEM
Kimlik Bilgileri
Ad Soyad: Mehmet Kemal Gm
Doum Tarihi: 24.01.1988, Kelkit
Doum Yeri: Kelkit/GMHANE
E-posta: mkgumus@hacettepe.edu.tr
Adresi: Hacettepe niversitesi Beytepe Kamps Fizik Mhendislii Blm 06800 ankaya/ANKARA
Eitim
Lise: Yahya Kemal Beyatl Yabanc Dil Arlkl Lisesi, Yenimahalle/ANKARA (2001 2005)
Lisans: Hacettepe niversitesi, Fizik Mhendislii Blm (2005 - 2011)
Yksek Lisans: Hacettepe niversitesi, Fizik Mhendislii Blm (2012 - )

Yabanc Dil ve Dzeyi:

ngilizce (yi)
Deneyimi:
Aratrma Grevlisi, Hacettepe niversitesi, Fizik Mhendislii Blm (2012 - )
Deneyim Alanlar:
Tezden retilmi Projeler ve Btesi:
Tezden retilmi Yaynlar:
Tezden retilmi Tebli ve/veya Poster Sunumu ile Katld Toplantlar:
Ankara Yksek Enerji Fizii (AYEF) altay, Szl Sunum, (12-14 ubat 2015)
stanbul Yksek Enerji Fizii (YEFST) altay, Szl Sunum, (18-19 Nisan 2015)

73