T.C.

DOKUZ EYLL NVERSTES

GZEL SANATLAR ENSTTS
SNEMA-TV ANASANAT DALI
DOKTORA TEZ

FOTORAFK TEMSL OLGUSU VE ADA FOTORAFTA

SAVAIN ESTETZE EDLMES

Hazrlayan
SUZAN ORHAN

Danman
PROF.DR.SMBER ATAY ESKER

ZMR - 2011

YEMN METN

Doktora tezi olarak sunduum Fotorafik Temsil Olgusu ve ada Fotorafta

Savan Estetize Edilmesi adl almann tarafmdan, bilimsel ahlk ve geleneklere
aykr decek bir yardma bavurmakszn yazldn ve yararlandm eserlerin
bibliyografyada gsterilenlerden olutuunu, bunlara atf yaplarak yararlanlm
olduunu belirtir ve bunu onurumla dorularm.

...... /..... / 2011

SUZAN ORHAN

ii

YKSEKRETM KURULU DOKMANTASYON MERKEZ

TEZ/PROJE VER FORMU
Tez/Proje No:

niversite Kodu:

Konu Kodu:

Tez/Proje Yazarnn
Soyad : ORHAN

Ad: SUZAN

Tezin Trke Ad : FOTORAFK TEMSL OLGUSU ve ADA FOTORAFTA

SAVAIN ESTETZE EDLMES
Tezin Yabanc Dildeki Ad: PHOTOGRAPHIC REPRESENTATION FACT and THE
AESTHETICIZATION of WAR WITHIN THE CONTEMPORARY PHOTOGRAPHY
Tezin Yapld
niversite : D.E..

Enstit : GZEL SANATLAR

Yl : 2011
Tezin Tr :
1- Yksek Lisans

Dili : TRKE

2- Doktora

Sayfa Says : 249

3- Tpta Uzmanlk

Referans Says : 239

4- Sanatta Yeterlilik
Tez Danmannn
Unvan : PROF. DR.

Ad : SMBER

Soyad: ATAY ESKER

Trke Anahtar Kelimeler

ngilizce Anahtar Kelimeler

1. Temsil

1. Representation

2. Fotojurnalizm

2. Photojournalism

3. ada Fotoraf

3. Contemporary Photography

4. Estetik

4. Aesthetic

5. Sava

5. War

Tarih :
mza :
Tezimin Eriim Sayfasnda Yaynlanmasn stiyorum: EVET HAYIR

iv

ZET
Sanatn temsil edici bir etkinlik olup olmad, gnmzde hala devam
eden bir tartmadr. Dier temsil sistemlerinden farkl olarak, belirli bir gemi
zamanda, gerekten varolan kaydeden fotoraf ise bu tartmann nemli bir
bileenidir. Fotoraf, benzerlik derecesinin yksek oluu, nesnesine baml
olmas, teknik kayt zelliinin yaratcsnn mdahalesine snrl izin vermesi
gibi nedenler ileri srlerek kurgusal bir temsil deil kopya olarak
deerlendirilmitir. Buna karn, fotoraf pratiinde zamanla ortaya kan ok
ynl retimler, dncenin, d gerekliin bir grntsyle de ifade
edilebileceini kantlamtr. Fotorafnn retim srecindeki teknik ve tematik
seimleri, fotorafn temsil zelliini ispatlayan en nemli ynleridir.
Fotoraf, estetik yaratcla olanak vermesinin yan sra, temel zellii
belgesel kayt olmasdr. Toplumsal ve doal olaylarn grsel kaydnda
kullanlan fotoraf, savalarn belgelenmesinde ve aktarlmasnda da en nemli
aralardan biridir. Sava fotoraflnn tarihsel geliimine bakldnda,
teknik olanaklarn belirleyici olduu ilk dnemlerde, daha ok sava alan ve
cephe gerisinin grntlendii gzlenir. Kk ve elde tanabilen fotoraf
makinelerinin icadyla birlikte, sava fotorafs atmann ortasna girebilmi
ve yakndan kaydedebilmitir. Televizyon yayncl ve ardndan da dijital
yayncla gei, sava fotorafln nemli lde etkilemi, yaanan
gereklii daha arpc biimde yanstabilmek ve televizyon gibi dier grsel
medya aralaryla rekabet edebilmek iin ok, iddet veya estetik eilimi n
planda olan grntlerle sava temsil edilmitir.
Deien kresel ekonomik yapyla birlikte savalarn yaps da
deimitir. ada sava fotorafl da bu deiimle birlikte, dijital
olanaklarn salad kolaylklar ve sanatsal geleneklerin etkisiyle
biimlenmitir. Savan tanklk boyutunu temsil eden fotojurnalistler, sava
kaydederken oluan bireysel estetik sluplaryla hem gzellii yaratrken hem
de gzellii temsil etmektedirler. Bununla birlikte, fotojurnalistlerin bireysel
yorumlarndaki art, sava fotorafnda temsilin dnmne neden olmutur.
Bu dnm anlamak iin, ada sava fotorafndaki estetik eilimler rnek
fotoraflarla incelenmi ve fotorafn temsil zelliinden kaynakl olarak
fotojurnalistlerin ve sava bir tema olarak ele alan fotoraflarn, sava
araclyla kendilerini ifade ettikleri durumlarn ortaya kt bulgulanmtr.
Sonuta ortaya kan estetik grntlerin, sava gereinin kopyalar m yoksa
sava gereiyle btnleemeyen bir etkinliin sonular m olduu tartmas
sonlanacak gibi grnmemektedir.

ABSTRACT
Whether the art is a representative action or not is an ongoing argument
today. Apart from other representation systems, the photography which records
what actually exists in a certain past is a significant component of this
argument. The photography was evaluated as a copy rather than a fictional
representation due to reasons such as its; high resemblance level, dependency to
its object, limited allowance of its technical recording feature to the interference
of its creator. But however, the multi-pronged production within the
photography practice emerged in time, verified that the idea could also be
expressed through a vision of outer reality. The technical and thematic
preferences of the photographer within the production process, are the most
important aspects that proves the representation characteristics of the
photography.
Besides enabling aesthetical creativity, the main feature of the
photography is being a documentary recording. Used in the visual recording of
the social and natural events, the photograph is one of the most important
means in documenting and communicating the wars. Looking at the historical
development of the war photography, its obvious that within the initial periods
where the technical opportunities were determinative, mostly the battlefields
and the rear frontlines were photographed. Through the invention of small and
portable cameras, the war photographer could manage to be in the heart of the
conflict and had the possibility to record closely. Television broadcasting and
afterwards changeover to digital broadcasting, dramatically affected the war
photography, in order for reflecting the reality more impressive and for
competing against the other visual medias such as the television, the war was
represented with scenes where shock, violence and aesthetical tendencies are
more prominent.
Together with the altering global economic structure, the nature of wars
also changed. Through this alteration, also the war photography was formed by
the facilities provided by the digital opportunities and by the impact of artistic
traditions. Representing the witnessing dimension of the war, the
photojournalists both create the beauty through their individual aesthetical
modes comprising of losing the war and also represent the beauty itself. Besides,
the increase in the personal interpretations of the photojournalists caused the
transformation of the representation within the war photography. In order to
understand this transformation, aesthetical tendencies within the contemporary
war photography were examined and it was discovered that; some
circumstances were occurred were the photojournalists express themselves
through the war emerging from the representation characteristics of the
photography and the photographers who approach the war as a theme express
themselves. It does not seem as the discussion will reach to an end that the
ultimately produced aesthetical scenes are either the copies of war reality or the
consequences of an activity which does not integrate with war reality.

vi

NSZ
Bu almann tamamlanma srecinde emei olan birok insan oldu.
yi niyetli ve sabrl yaklamnn yan sra, bitmek bilmeyen sanat bilgisi ve
grgsyle motive edici yaklam, fikir ve kaynak konusundaki zverili destei iin
sevgili hocam Prof. Dr. Simber Atay Eskiere;
almann nemli blmlerinin ekillenmesi iin destek veren Nezaket Tekine;
eviri konusundaki yardmlarndan dolay, Bar Yldrm, Berhan Soner ve ar
Krmzya;
Tezin tamamn sabrla okuyup, devrik cmleleri dzelten, noktalama iaretlerini
hizaya sokan ve uzun cmleleri ksaltp anlalr klan; ksaca redaksiyon desteini ta
Manchesterdan yapan Emel Yuvayapana;
zellikle son gnlerdeki manevi ve moral destei iin kz kardeim Nilfer elike;
alma zamanlarnda, yalarnn stnde bir anlay ve olgunluk gsteren canm
kzlarm Dersu ve Duruya;
Ve dier btn destek verenlere ok ok teekkr ediyorum.

Suzan ORHAN

vii

FOTORAFK TEMSL OLGUSU VE ADA FOTORAFTA

SAVAIN ESTETZE EDLMES
YEMN METN

ii

TUTANAK

iii

Y..K. DOKMANTASYON MERKEZ TEZ VER FORMU

iv

ZET ...

ABSTRACT ... vi
NSZ .....

vii

NDEKLER .....

viii

RESM LSTES ........... xi

FOTORAF LSTES .........

xii

GR ...................................

BRNC BLM
TEMSL KAVRAMI VE ADA TEMSL TARTIMALARI
BALAMINDA FOTORAFK TEMSL OLGUSU
1-TEMSL OLGUSU ...........

A-Mimesis .................

B-Temsil (Representation) .................

12

C-Temsil Teorileri (Stuart Hall) .................

23

D-Yapsalc Temsil Teorisi .............................

26

1)Gstergebilimsel Temsil Yaklam .............................

27

2)Foucault ve Sylemsel Temsil Yaklam ...........................

28

a- Sylem Kavram ........................... ...........................

29

b- ktidar / Bilgi ........................... .............................

30

c- zne ........................... ........................... ...................

32

d- Las Meninas ile Temsil Edilen zne Kim? ............

36

2-TEMSL VE LGL TARTIMALI ALANLAR .................. ................... 41

A-Benzerlik Kavram .................. ................... .................. .................. 42
B-Temsilin Balamlar / Belirleyicileri .............................. ................
3- FOTORAFK TEMSLN NTEL ................................... .................

47
53

A-Fotorafik Temsilin Nitelii Tartmalar ..................... ................. 54

viii

B-Scrutonun deal-Aktel Fotoraf Ayrm

62

C- Temsili Bir Sanat Olarak Fotoraf (Robert Wicks)

68

KNC BLM
SAVAIN FOTORAFK TEMSLNN TARHSEL GELM
1- SAVA KAVRAMI VE SAVA FOTORAFILIINDA LK
DNEMLER 73
A- Sava Kavram ..

73

B- Krm Sava: lmn Glgesi Vadisi .

82

C- Amerikan Sava ve Gettsyburg Muharebesi .

85

2- SAVA FOTORAFINDA KNC DNEM .

89

A- 1.Dnya Sava Fotoraflar: Askeri Estetik .

89

1-lk Renkli Sava Fotoraflar

96

2-Kolonyal Asker Portreleri .

99

3-Frank Hurleyin Spiritel Kurgu Fotoraflar ...

100

B- spanya Sava: lm Annn Kayd .

103

3- 2. DNYA SAVAI VE KORE SAVAI ...

109

A- 2. Dnya Sava ..

109

1- ki Sava Aras Kltrel Ortam ve Fotojurnalizm

111

2- Savan Elejik (Hznl) Temsili: Baltermants .

113

3- Margaret Bourke-White ...

115

4- Gerek in Gerekst: Lee Miller ve Henry CartierBresson ......

117

5- Mit ve Simge Sava: Rosenthal ve Khaldei ...

123

6- Capa, Rodger ve Smith ...

128

B- Kore Sava .....

133

NC BLM
ADA FOTORAFTA SAVAIN ESTETZE EDLMES
1- GNMZ SAVALARININ YAPISI VE VETNAM SAVAI LE
BALAYAN DEM .

140

A- Yeni Savalar ....

140

ix

B-Postmodern Sava ....

145

C-Vietnam Sava le Balayan Deiim ...

150

2- ADA SAVA FOTORAFINDA ESTETK TEMSL

YNELMLER .....

164

A-ada Sava Fotoraf Estetii ...

166

B-Estetik Peyzajlarla Sava Temsilleri ..

174

1- Paral Kompozisyon: Gilles Peress ..

179

2- Et in Arcadia Ego: Simon Norfolk ....

182

3- iirsel Forma Doru: Luc Delahaye ..

188

C-Magnum Estetii ...... 193

D-Avant-garden Miras ....

201

1- Paolo Pellegrinin Ftrist Estetii ....

201

2- Diyalektik Montaj: Martha Rosler ...

204

E-Savan zlerle Temsili .......

207

F-Mnemonic (Bellekle lgili) Projeler ....

211

3--EBU GARB FOTORAFLARI ........ 215

A-Ar Grnrln Ardndaki Sakl .....

218

B-Pathos Formula ............

220

C-Ebu Garib Fotoraflarnn Estetik Yeniden retimi ...

226

1-Antonin Kratochvil: Homage to Abu Ghraib

(Ebu Garibe Sayg) ........

229

2-Clinton Fein: Torture (kence), 2007 .......

231

SONU .....

233

KAYNAKA ..... 241

ZGEM

RESM LSTES
1- Rene Magritte, Bu bir pipo deildir. 1928-1929
2- Diego Velazquez, Las Meninas (Nedimeler), 1656
3- Filippo Lippi, Madonna della Cintola, 1460
4- Jacques Callot, Kyllerin ntikam, 1633
5- F. Goya, Bu daha da kt, 1810-14
6- F. Goya, Ne de buras, 1810-14
7-Otto Dix, Yaral Asker, 1916
8-Pablo Picasso, Korede Katliam, 1951
9- Edward Munch, lk, 1893
10- Nicolas Poussin, Et in Arcadia Ego, 1637-38
11- Lakoon ve Oullar, M 150
12- Lakoon detay
13- F. Goya, Engizisyon Kurban, 1810-14
14- F. Botero, Abu Ghraib 66, 2005
15- F. Botero, Abu Ghraib 50, 2005

xi

FOTORAF LSTES
1-Roger Fenton, lmn Glgesi Vadisi, Krm, 1855
2-Timothy OSullivan, lm Hasad, Gettsyburg, Temmuz 1863
3-Alexander Gardner, l Keskin Nianc, Temmuz 1863
4- Topu bombardman sonras aal yol, Guillemont, Fransa, Austos 1916
5-Yaral askere siperde ilk mdahale, Toulon, Fransa, 22 Mart 1918
6- Siperde l askerler (Yer ve zaman bilinmiyor)
7-l Fransz askerleri, Argonne, Fransa
8- Amerikal askerler atma srasnda, Argonne Orman, Fransa, 1918
9-Fernand Cuville, Oyuncayla Oynayan Kk Kz, Reims, 1917
10-Paul Castelnau, Katedralin Kuleleri, Reims, 1917
11-Hans Hildenbrand, 350 bin askerin ld Verdun, Yaz 1916
12-P. Castelnau, Senegalli asker
13-14- F. Cuville, Vietnaml ve Cezayirli askerler, 1917
15- F.Hurley, Mermi ukurundaki l Alman askeri, Zonnebeeke, 4 Ekim 1917
16- F. Hurley, lm Melei
17-Frank Hurley, Zonnebeeke Muharebesi,1917
18-19- 20-Robert Capa, Gerda Taro, Barselona, 1936
21-Robert Capa, Vurulup Den Asker, Cerro Muriano, Eyll 1936
22-Gerda Taro, Cumhuriyeti Kadn Milis, Barselona, 1936
23- Dmitri Baltermants, Keder, 1942
24-Dmitri Baltermants, Tchaikovsky, Almanya, 1945
25- M. Bourke-White, Bombalama Sonras Krupp Fabrikas, Essen Almanya,
Temmuz 1945
26-M. Bourke-White, Alman Siviller Ulusal Sularna Yz eviriyor, Buchenwald
Kamp, 1945
27- Lee Miller, Buchenwald Toplama Kamp, 1945
xii

28- Lee Miller, Yangn Maskeli Kadnlar, Downshire Tepesi, Londra, 1941
29- D. Scherman, Hitlerin kvetinde Lee Miller, 1945
30- Henri Cartier-Bresson, Gestapo spiyoncusu, 1945
31- Rosenthal, Iwo Jimada Bayran Ykselii 23 ubat 1945
32- Y. Khaldei, Orak ekili Bayran Reichstagda Ykselii, 2 Mays 1945
33- Yevgeny Khaldei, Sava okundaki Ren Geyii, Murmansk, 1941
34-35-36- Robert Capa, D-Day (kartma Gn), Omaha Sahili, Normandiya, 6
Haziran 1944
37- G. Rodger, Burma, 1942
38- G. Rodger, Deve ve Asker, rdn, 1941
39- G. Rogder Libya, Dou l, 1941
40- W.E. Smith, Er Angelo Klonis, Saipan, Temmuz 1944
41- W.E. Smith, l Bebek, 1 Temmuz 1944
42- W. Eugene Smith, Japon ntiharclar Takip, Saipan, 1944
43-D. D. Duncan, simsiz Denizci, Koto-ri, Kuzey Kore, 9 Aralk 1950
44-D. D. Duncan, Yaral Asker len Arkada in Ac ekiyor, Kore, Eyll 1950
45-B. Hardy, Pusanda Gney Koreli Siyasi Siyasi Tutsaklar, 1 Eyll 1950
46-B. Hardy, Pusan Tren stasyonunda Gney Koreli Tutsaklar, 1 Eyll 1950
47-M. Desfor, Bir ift Bal El ve Kardaki Nefes Delii, Yangji, Kore, 27 Ocak 195
48- G. Smith, Bo Top Mermileri, 18 Haziran 1953
49- L. Burrows, Khe Sanh yaknlar, Nisan 1968
50- L. Burrows, 484 Tepesi, Ekim 1966
51- L. Burrows, Uzan, 1966
52- L.Burrows, Saldr Sonras, 1966
53- P. J. Griffiths, Piyade ve Yaral Vietkonglu, 1968
54-P. J. Griffiths, Tutuklanan Vietkonglu, 1968

xiii

55- P. J. Griffiths, Sivil Kurban, Vietnam, 1967

56- P.J. Griffiths, Deforme Fetsler, 1980
57- Nick Ut, Napalmden Ka, K. Vietnam, 8.6.1972
58- E. Adams, Sokakta nfaz,1.2.1968
59- R. L. Haeberle, My Lai Katliam, 16.3.1968
60- L. Burrows, Bombalanan Ky, Vietnam, 1966
61- L. Freed, Sahildeki l Msrl Asker, Gazze, 1967
62- S. Greene, Cehenneme Hogeldiniz, Grozni, 1995
63- A. Kratochvil, Sava Manzaras, Irak, 2003
64- Gilles Peress, Bosna, 1993
65- Gilles Peress, Sarejevo, Bosna, 1993
66- Gilles Peress, Nyarabuye, Ruanda, 1994
67- Simon Norfolk, Bleed, Bosna
68- Simon Norfolk, Chronotopia, Afganistan
69- Simon Norfolk, Afganistan, Chronotopia
70- Simon Norfolk, Afganistan, Chronotopia
71- Luc Delahaye, l Taliban Askeri, 12 Kasm 2001
72-Luc Delahaye, Snagova Yaknndaki Toplu Mezar, Bosna, 16 Kasm 2006
73-Luc Delahaye, Taliban Mevzilerinde ABD Bombardman, Kasm 2001,
Afganistan
74- P.J. Griffiths, Vietnam, 1968
75- Micha Bar Am, Yom Kippur Sava, 25 Ekim 1973
76-: Gilles Peress, Tebriz, 1980
77- Steve McCurry, Kuveyt, 1991
78-: S. Meiseles, 11 Eyll Saldrs, 2001
79- S. McCurry, DTM Kalntlar, 11 Eyll 2001

xiv

80- T. Hoepker, kiz Kulelere Saldr, 11 Eyll 2001

81- P. van Agtmael, Musul, Irak, 2006
82- Paolo Pellegrin, Kosova/Arnavutluk, 1999
83- P. Pellegrin, Darfur, Sudan, Yaz 2004
84- P. Pellegrin, Oran Blgesi, Cezayir, 2001
85- M. Rosler, Sava Eve Getirmek, 1967-72
86- M. Rosler, Balonlar, 1967-72
87- M. Rosler, Sava Eve Getirmek, 2004
88- M.Rosler, Nian Al ve Ate Et, 2008
89- S. Greene, Groznide lm, 1995
90- S. Greene, Zelina, Grozni, 2001
91- G. Peress, Nyarubuiye Kilisesi, Ruanda, 1994
92- G. Peress, Serebrenika Soykrm, Bosna,1996
93- Susan Meiselas, Tarihi Yeniden erevelemek, 2009
94- Simon Norfolk, Normandiya Sahili
95- Simon Norfolk, Normandiya Sahili
96- C. Thompson, Auschwitz 14, Polonya, 2008
97- C. Thompson, Auschwitz 1, Polonya, 2008
98- Ebu Garib Cezaevi, Badat
99- Uzm. . Lyndie England, Ebu Garib Cezaevi, 2003
100- Ebu Garibte Gilligan adl mahkum, 2003
101- Ebu Garib, C. Graner ve S. Harman
102- Ebu Garib, 2003
103- J. Fontcuberta, Googlegram 5, Abu Gharib, 2005

xv

104- J. Fontcuberta, Googlegram 5, Detay

105- Antonin Kratochvil, Homage to Abu Ghraib, 2006
106-107-108-Antonin Krotachvil, Homage to Abu Ghraib, 2006
109- Ebu Garib, Orijinal Fotoraf
110- Clinton Fein, Srala ve Kirlet, 2007

xvi

GR
Gnmzde, sanat ve edebiyatn temsil edici zelliinin olup olmad
tartmalar devam ederken ve sanattan siyasete btn alanlar iin bir temsil
krizinden sz edilirken, mekanik kayt araclyla elde edilen fotorafik grntnn
temsil nitelii, belgesel ve sanatsal olmak zere iki ynyle ele alnarak
sorgulanmaktadr. Sanatsal yn olup olmad tartmas, zellikle temsil edici
niteliiyle karlatrmal olarak yrtlmekte, fotorafn nesnesine baml
olmasndan kaynaklanan benzerlik derecesinin ykseklii, onun arasal zelliinin
daha ok kopya olarak nitelendirilmesine yol amaktadr. Belgesel kullanmnda ise,
fotorafnn teknik ve tematik seimlerinin ve estetik eilimlerinin belgeleme
tarzn, belge olmasnn nne geirmesi sonucunu dourabilmektedir.
Fotoraf, onu kaydeden fotorafnn niyetine ve ona ykledii anlama bal
olarak kategorize edilebilir. Btn ifade yntemlerinin i ie getii gnmzde,
metinleraras gndermeler sanat eserlerini hibrid bir yapya brndrmekte, fotoraf
da

kendi

gelenekleri

ve

sanatsal

anlat

yntemlerini

bnyesine

katarak

ekillenmektedir. Estetik eilimler belgesel rneklerde de aa kmakta ve

fotorafn gerei yanstma niteliini belirlemektedir. Bu haliyle, fotorafnn
yorumu ile birlikte teknik ve tematik seimleri, fotorafn temsil zelliini aa
karmaktadr. Fotorafn bu zellii balangtan beri var olsa da, ada
rneklerinde ok daha n plandadr.
Savan fotorafik kaytlar, sava fotorafsnn bireysel slubunun ve
yorumunun n plana kt estetik yaptlara dnm, fotojurnalist Luc
Delahayen byk boy basklar rneinde grld gibi, galeri ve mzelerde
klasik tablo olarak sergilenmeye balamtr. Bu demek deildir ki, savan daha
dorudan fotorafik kayt rnekleri artk grlmemektedir. Bu almada
sorunsallatrlan durum veya ileri srlen tez, ada fotorafta savan estetize
edilmesi olduu iin, estetik yn n plana kan sava temsilleri zerinde
durulmutur. Sava gereinin fotoraflarda estetize edilmesi, aslnda etikle

balantl da ele alnabilir ama bu baka bir almann konusu olarak daha detayl
incelenmesi gereken bir konudur.
ada sava fotoraflarndaki biimin baskn karakteri, ierii ikincil plana
atmas ve sava gereini yeterince temsil edip etmedii tartmaldr. Ama bu
noktada, fotorafn da bir temsil biimi olduu hatrlanrsa, sorunun fotorafn
yapsndan deil de temsil olgusunun karakterinden kaynakland rahata
anlalacaktr.
Tm bu somut durumlarn nda ele alnan, ada fotoraf temsillerinde,
savan estetize edilip edilmediini bulgulamaya ynelik alma, grsel sanatlar ile
fotoraf kuram zerine yazlm literatr taramas ve rnek fotoraf incelemeleriyle
yrtlmtr. Fotoraf incelemeleri, Bakhtinin hipermetin olarak tanmlad
kavramn olanaklar erevesinde, nceden yazlm metinlerden veya imgelerden
izler tamaktadr (sonrakilere bir eyler brakabilmek midini de iine tayarak).
Dier bir ifadeyle bu almann gelecekteki akademik yarar ilgili balamdaki
metinleraras ilgi ve aratrmalar boyunca ortaya kacaktr. armsal olarak dier
metinlere bavuru, ifade zgrl ve dnce zenginliine olanak tanrken, zaten
birbirine bal olan bilginin kiisel olmaktan kmasn salayabilmektedir. Vietnam
Sava srasnda Larry Burrowsun ektii, yeillikler ortasnda patlayan bomba
fotorafn

incelerken,

manifestodaki

Marinettinin

szlerine

gnderme

Etiyopyadaki
yaplmas

sava

zerine

hipermetin

yazd

balamnda

deerlendirilebilir.
almay gerekletirirken, kiisel olarak, letiim Fakltesi formasyonu ile
Gzel Sanatlar Fakltesinde kazanlan bak as, bir uyum ierisinde
sentezlenmeye allmtr.
almann ilk blmnde temsil kavram ve fotorafik temsilin nitelii
zerinde durulmutur. Temsil kavram, kkeninde yer alan mimesis kavramyla
karlatrmal ele alnarak, benzerlikler ve farkllklar zerinde durulmutur. Temsil
zerine dnen ve yazan kuramclarn grlerinden yola karak, genel gerekliin

estetik aralarla ifadesinin olanakll sorgulanmtr. Byk oranda Stuart Hallun,

Temsil almalar (The Work of Representation) metninde yer alan temsil teorilerini
snflandrma biiminden faydalanarak, yapsalc temsil yaklamlar ayrntl ele
alnmtr. Saussurecu anlamdaki dilbilimsel anlayn dorultusunda oluan
yapsalc temsil yaklam ise iki alt balkta incelenmitir; gstergebilimsel temsil
yaklam ve Foucaultnun sylem temelli temsil yaklam. Stuart Hall temsil
teorileri zerinde dururken, daha ok Michel Foucaultnun sylem, iktidar/bilgi ve
zne kavramlarn nasl kavrad zerinde durur. znenin sylem iinde retildiini
ve bununla ilikili olarak iktidar/bilgiyi ele alan Foucaultnun temsili kavray
zerinde ayrntl olarak durulmutur.
Temsil ile ilgili tartmal alanlar ksmnda ilk nce, daha ok benzerlik
zerinden yryen temsil tartmalarna deinilmitir. Nelson Goodman, 1976 tarihli
Sanat Dilleri (Languages of Arts) adl metninde, benzerliin, grsel temsilde yeterli
veya gerekli bir koul olmadn ileri srer. Umberto Econun, nesnesini benzerlii
ile temsil eden ikonik gstergeyi tutarsz olarak deerlendirmesi ve Gombrichin
temsilde ortaya kan deiimleri tarihsel olarak incelemesi benzerliin ele
alnndaki yaklam farkllklarn da gstermektedir. Temsilin balamlar konusu,
Kendall L. Waltonun Mimesis as Make-Believe adl almasndan faydalanarak
belirlenmeye allmtr. Eletirme, benzerlik, gnderme yapma ve zdnmsellik, Waltonun temsil konusunda zerinde durduu belirleyicilerdendir.
Fotorafik temsilin niteliinin ne olduu aratrlrken, ncelikle fotoraf
kuramn oluturan klasiklemi deerlendirmelere bavurulmutur. Bu minvalde,
Walter Benjamin, Roland Barthes, Susan Sontag ve Allan Sekulann yaklamlarna
deinilmitir. Ardndan, Roger Scrutonun, 1981 ylnda Critical Inquaryde
yaymlanan ve fotorafn bir temsil olmadn iddia ettii makalesi Fotoraf ve
Temsil (Photography and Representation) ayrntl olarak incelenmitir. Scrutonun
makalesini eletiren ve fotorafn temsili bir sanat olduunu ileri sren Robert
Wicks, bu savunusunu 1989 ylnda, British Journal of Aestheticsde yaymlanan
makalesi Temsili Bir Sanat Olarak Fotorafta (Photography as a Representational
Art) dile getirir. Bu iki makale, fotorafn temsil zellii zerine ayrntl olarak

yazlm en nemli makalelerdendir ve bu yzden detayl bir biimde ele alnmas

alma asndan uygun grlmtr.
Fotorafn temsil karakterinin niteliinin belirlenmeye alld almann
spesifik alan sava fotoraf olarak belirlenmitir. Bu yzden, almann ikinci
blm, sava fotoraflnn, tarihsel geliimi temsil zelliklerine gre
incelenmitir. ncelikle sava kavramna deinilmi ve zellikle Carl von
Clausewitzin Sava zerine adl almasnda yer alan sava tanm zerinde
durulmutur. Clausewitzin, savan, politikann baka aralarla devam olduu
tespiti, uzun sre farkl ideolojik yaklamlar tarafndan kabul grm bir tespittir.
Benjaminin teknolojiyi devreye sokarak sava ele alna deinildikten sonra,
oymabasklar araclyla savan ykmn betimleyen iki nemli isim zerinde
durulmutur: Jacques Callot ve Francis Goya.
Roger Fentonun, Krm Savanda kaydettii lmn Glgesi Vadisi (1855)
fotoraf, sava fotoraflnn balangcnda yer alan klt rnek olarak
deerlendirilmektedir. Teknik kstlar yznden sadece cephe gerisi ve atma
sonras alanlarn kaydedildii ilk dnemler, sava gereinin dolayl olarak
yanstld dnemlerdir. Amerikan Sava, zellikle kanl atmalara neden olan
Gettsyburg Muharebesi sonras fotoraflaryla incelenmitir.
1.Dnya Sava, daha ok ordularn grevlendirdii asker fotoraflarn
kaydettii bir sava olmutur. Uzun sren siper savalar ve bekleyi, askerler
tarafndan olduka yakn plandan fotoraflanabilmitir ancak sansr nedeniyle ok
az gazetelerde yer almtr. lk renkli sava fotoraflar, I. Dnya Sava srasnda
otokromatistler tarafndan retilmitir. Sava peyzajlarnn yan sra kolonyal asker
portreleri de renkli olarak bu dnemde kaydedilmitir. te yandan savata lmlerin
art ve modern teknolojinin savan gidiatn belirlemesi, Avustralyal sava
fotorafs Frank Hurleyin hem savan ykcln etkili olarak tanmlama abas,
hem de lmler karsnda ruhsall n plana karan kurgu fotoraflar retmesine
neden olur.

spanya Sava, General Franco yanls milliyetilere kar savaan

Cumhuriyetilerle anaristlere, iinde baz aydn ve yazarlarn da yer ald
olaanst bir uluslararas destein verildii savatr. Robert Capann Vurulup
Den Asker fotorafyla lm ann kaydettii sava yine bu savatr. Capann
yan sra Gerda Taro da savata bulunmu ve kadnlarn aktif olarak katld sava
kadn bir fotoraf gzyle arpc biimde kaydetmitir. Bununla birlikte Vu,
Regards, Ce Soir, Life ve Daily Mail gibi birok resimli dergi ve gazete savan
arpc grntlerini sayfalarnda geni bir biimde yaymlyorlard.
II. Dnya Sava, toplama kamplar ve atom bombas dolaymyla hafzalara
kaznm ve olduka fazla sayda fotoraf tarafndan kaydedilmi ilk savatr.
Avrupada yaylan faizm dalgasndan dolay Amerikaya kaan Yahudi kkenli
insanlarn arasnda aydnlar, yazarlar ve sanatlarn yan sra fotomuhabirleri de
vardr. Bu fotomuhabirleri, iki dnya sava arasndaki kltrel ortamla ve glenen
avant-garde sanat hareketleriyle de i iedir. Ermanox, Leica ve Rolleiflex gibi
kk ve pratik fotoraf makinelerinin, az kta bile grnt almaya olanak salayan
yapsal kolaylklar, savan ncekilere gre daha rahat ve ayrntl kaydedilmesini
salamtr. II. Dnya Sava fotoraflarnda gzlemlenen savan fotorafik temsil
biimleri, Dmitri Baltermants, Margaret-Bourke White, Lee Miller, Robert Capa,
George Rodger ve Eugene Smithin kareleri incelenerek ortaya kartlmaya
allmtr. Joe Rosenthal ve Yevgeny Khaldeinin bayrak gibi bir ulusal simge
araclyla, mitsel sylemi kullanan fotoraflar Roland Barthesn mit kavram
balamnda ele alnmtr.
Kore Sava, II. Dnya Savann ardndan iki kutuplu hale gelen dnyann
ilk karlamas anlamnda nemlidir. Savan fotorafik temsil asndan en nemli
zellii, David Douglas Duncann yakndan ektii asker portreleridir. te yandan
Bert Hardy ve Max Desforun grsel kaytlar ise savan insan psikolojisi ve bedeni
zerindeki etkisini sorgulamaya neden olan grntler olarak ele alnmtr.
almann nc blmnde, ilk nce, gnmz savalarnn yapsn
anlamaya ynelik olarak, Herfried Mnklerin yeni sava kavram ile Chris Hobles

Grayin postmodern sava kavram ele alnmtr. Klasik devletler savandan yeni
savalara gei, deien kresel ekonomik sistemle balantl olarak ele alnm ve
bunun sava fotorafln nasl etkiledii bulgulanmaya allmtr. Deiimin
balad ilk sava olarak Vietnam Sava grldnden dolay ayrntl olarak ele
alnm, televizyon gibi yeni medya aralarnn sava temsilde etkin bir ekilde
devreye girmesiyle birlikte sava fotoraflnda gzlemlenen yeni temsil stilleri
rnek fotoraflarla incelenmitir. Larry Burrowsun, olduka yakndan renkli olarak
kaydettii karelerdeki yaral askerlerin kanlar iindeki bitkin halleri; Philip Jones
Griffithsin sava ve savan sonradan ortaya kan etkilerini takip ederek btnsel
yaklam; Nick Utun Napalm saldrsndan kaan ocuklar kaydettii fotoraf ile
Eddie Adamsn Gney Vietnaml polis efinin, sokak ortasnda bir Vietkongluyu
infaz ayrntl olarak ele alnmtr. Btn bu rneklerde ve ABD ordu fotorafs
L. Haeberlenin My Lai katliam fotoraflarnda n plana kan ok edici grntler,
savan temsilinde nemli bir aamay iaret eder. Sava iddet ve lm demektir,
dolaysyla sava fotoraf da bunlar dorudan yanstmaldr.
ada sava fotorafnda gzlemlenen estetik temsil ynelimlerinin
incelendii blmde, ncelikle ada sanat tanmlamas balamnda ada fotoraf
konusu ele alnd. Fotoraf sanatnda gzlemlenen estetik eilimler tarihsel bak
asyla deerlendirildiinde, dnemsel estetik sluplarn etkilemesinin yan sra,
fotorafn kendi geleneklerinin de bu estetik yaplanmada nemli rol oynad aa
kmaktadr. Savan fotorafik temsilinde de durum ok farkl deildir.
Fotojurnalistlerin bireysel yorumlarnn artt, paral kompozisyon uygulamas ve
farkl alarn kullanlmasyla kadraja alnan birden ok odan, fotoraf karesini
geleneksel erevesinden kard gzlenmitir. stelik bu savan peyzajlarla
temsilinde de, aktel temsilinde de ayndr. Fotojurnalistler, bir yandan savalarn ve
dier sosyal olaylarn belgelenmesinde tarihsel tanklklarn gerekletirirken, bir
yandan da estetik sluplar ve bireysel yorumlaryla gzeli temsil eder
durumdadrlar. Savaa ve insanl ilgilendiren dier sorunlara yaklamlar, sorunu
zmek temelli deil sadece iaret etmek temellidir.

Bu balamda ilk nce sava peyzajlar konusu ele alnmtr. Gilles Peressin
paral kompozisyonlar, Simon Norfolkun Et in Arcadia Ego bal altnda
srdrd kavramsal projeleri ve Luc Delahayein History serisinde yer alan byk
format basklar, ada sava estetiinin gzlemlendii peyzajlar balamnda
incelenmitir. Kolektif yapya sahip Magnum fotoraf ajansnn ortak temsil
pratiinde, belirgin bir biimde ortaya kan stilistik yaklam dneme ayrlarak
ele alnmtr. Ardndan avant-garde sanatn etkisi, Paolo Pellegrinin ftrist estetie
sahip fotoraflar ile Martha Roslerin ev ii sava kolajlar diyalektik montaj
balamnda irdelenmitir. Savan, insanda ve meknda brakt izler dolaymyla
temsili, Stanley Greene ve Gilles Peressin almalar zerinden incelenmitir.
Mnemomnic (bellekle ilgili) projeler, savan ortak bellek zerinden temsil
edilmesine dayal yaklamlardr. Bu dnceden hareketle, Susan Meiselasn,
Nikaragua devrimi srasnda ektii eski fotoraflarla, on yl sonra fotoraflarda yer
alan insanlarn bazlarn bulup grmesi ve bu grmelerin videolaryla birlikte
sergilemesinden oluan Yeniden erevelenen Sava adl projesine deinilmitir.
Simon Norfolkun Normandiya Sahilleri; Yeni Bir Dnya Yapyoruz (The Normandy
Beachs: We Are Making A New World) projesi ile Cole Thompsonn AuschwitzBirkenaunun Hayaletleri (The Ghost of Auschwitz-Birkenau) kurgular bu balamda
ele alnan dier projelerdir.
almann son blmnde, Ebu Garib fotoraflar ve bu fotoraflarn
yeniden temsilleri ele alnmtr. ABD ve mttefiklerinin, 2003 ylndaki Irak igali
sonrasnda, ABD ordusuna bal askeri personel, Ebu Garib cezaevindeki tutuklulara
uyguladklar fiziksel, psikolojik ve cinsel ikenceleri, bizzat kendileri kaydedip an
fotoraf olarak internette dolama sokarlar. Grntler karsnda tm dnyaya
nce bir ok dalgas yaylr ama hemen ardndan, fotoraflardaki grntler, sanat
tarihinde yer alan ortak formlar ve pornografi balamnda ele alnr. Grntlerin
eletirel yorumlar, ktlkle pornografinin kartn tanmlamaya ynelik olsa da
genel eilim yaplan ikenceyi ikincil planda brakan bir tarzdadr. te yandan
askerlerin ektii an fotoraflarn, Fernando Botero kendi resim stilinde yeniden
betimlerken, Joan Fontcuberta dijital olanaklarla mozaik biiminde yeniden iler.
Antonin Kratochvil, kendine zg yabanclama estetiiyle, fotoraflardaki sahneleri

stdyosunda modellerle yeniden canlandrarak fotoraflar. Clinton Fein ise, yine

stdyo ortamnda ama moda fotorafna ait aydnlatma kullanarak ve doygun
renklerle, cezaevi fotoraflarn modellerle yeniden canlandrarak fotoraflar. Ebu
Garib cezaevi fotoraflar ve yeniden temsilleri savan fotorafik temsilinde son
durak kabilinden ele alnmtr. Askeri personelin korkun an fotoraflar, savan
temsili balamnda yeniden retilerek sanatn klasik formlarna sokulmaya
allmtr.
Savan fotoraflarla estetize edilmesi gerei, ada savaa zg bir durum
mudur, yoksa aslnda fotorafn icadyla birlikte kaydedilmeye balanan savalarn
fotorafik temsillerinde gzlemlenen genel bir durum mudur sorusu, alma
boyunca cevaplanmaya allan temel sorudur.

BRNC BLM
TEMSL KAVRAMI VE ADA TEMSL TARTIMALARI
BALAMINDA FOTORAFK TEMSL OLGUSU
1-TEMSL OLGUSU

A- Mimesis
Temsil kavramnn Antikitede kullanlan biimi mimesis, en genel anlamyla,
doa ve insan davrannn sanatta ve edebiyatta taklide dayanan ifadesi (veya
temsili) olarak tanmlanmaktadr. Temeli Platon ve Aristoya dayanan mimesis,
anlatbilimde (narratology) diegesis ile birlikte anlatnn iki kart biimi olarak kabul
edilmektedir. Edebi eserlerin incelenmesinde mimesis, konumann ve hareketin
dorudan takdimini, diegesis ise olaylarn szl temsilini (rnein yazarn dorudan
anlatc roln stlendii anlaty) ifade eden anlat biimleridir.
zlenimler / yansmalar / taklitler (impressions / reflections / imitations)...
Temsil kavramnn kkeninde yer alan mimesisin Platon tarafndan kullanmn
anlamak iin bu temel kavram olduka aklaycdr. dealar dnyasna inanan
Platon felsefesine gre, her eyin asl dealar dnyasnda bulunmaktadr ve bu
dnyadakilerin hepsi onun iyi ve kt taklitleridir.
Platonda dealar, zaman ve mekn iinde bulunan somut, tikel nesnelerden
ayr olarak, kendilerine ait bir soyut varlklar evreninde var olurlar. Yani, onlar
zamann ve meknn dnda olup, ayr bir dealar evreni meydana getirirler.
dealar,

gereklik

ve

deer

derecesi

bakmndan,

tikel

varlklarn

ok

ykseindedirler; bir baka deyile, dealar somut varlklarn, tikel nesnelerin

kendilerinin yalnzca grnleri olduu mutlak gerekliklerdir. Bir dea, somut
varln, tikel nesnesinin bir kopyas olduu model ya da ilk rnektir.1

Ahmet Cevizci, Felsefe Szl, Paradigma Yaynlar, stanbul 2002, s:529

Yan sra, Platona gre nemli olan, duyularla alglanan nesneler dnyasna
ait ampirik (deneysel) bilgiye dayal doksa (san) deildir, deimeyenlerin aklla
elde edilen, evrensel olan, dealarn deimez bilgisi episteme (gerek bilgi)
nemlidir. Episteme/doksa ayrm aslnda dealar evreni / nesneler evreni ayrmna
da denk der. Bu anlamyla sanat ve temsil (mimesis) nesneler evreninden,
duyularla elde edilen izlenimlerin yansmalardr; yani yansmann yansmas olarak
Platonun felsefesinde vcut bulmaktadr.
Platonun mimetik sanat anlayna gre, gerek varlk alan dealar
dnyasndan olutuu iin, sanat eseri sadece kopyann kopyasdr. Sanat gereklii
deil grnn taklidini verir. Gerekten var olan dealar olduuna gre, d
dnyadaki nesneler ve fenomenler gereklii olmayan kopyalardr. Her nesnenin
zn oluturan varlk ideadr (ya da eidostur) ve nesne ister yapay isterse doal
olsun gerek deildir, zamanla bozulup ryecek ve yok olacak olan maddedir. Asl
gerek olan evrensel gereklie sahip, yok olmayacak olan dealardr. Platoncu
mimetik sanat anlayndaki sanat eseri, gerek varln (dealarn) kopyalarna (d
dnyadaki nesne ve fenomenler) ait izlenimlerin (impressions) yansmalarnn
(reflections) taklitleri (imitations), yani dealarn kopyasdr. Bu durumda sanat eseri
gerekliin deil kopyann kopyas durumundadr. Platon, sanatn hakikati, kt
kopya ettii iin veremediini syleyerek onu deersiz hatta zararl bulur ve sanat
da, bu haliyle insanlar gereklikten uzaklatrd iin deal devlette yer almamaldr
diye dnr.
Oysa ki Aristoteles, doa ve insan davrannn sanatta ve edebiyatta taklide
dayanan temsili olan mimesisin Platoncu yorumunu ve dealar teorisini eletirir.
Aristoteles, hocasnn ortaya att dealar teorisinin yararsz ve imknsz bir kuram
olmasnn yan sra varolan eylerin bilgisini aklamad gibi eylerin hareketini de
aklayamadn ileri srmtr. Aristoteles zellikle, eylerin dealardan dolay
varolduklar kabul edilse bile, eylerin hareketleri ile varolu ve yokolularn
dealarn aklayamadn belirlemitir: dealarn kendileri deimez ve hareketsiz
olduu iin Aristotelese gre, bu dnyadaki nesnelerin de, dealarn kopya ya da
suretleri olmak durumundaysalar eer, hareketsiz olmalar gerekir; oysa onlar

10

hareket halindedirler. Peki, onlar hareketlerini nereden almaktadrlar?2 Aristoteles

ayrca Platonun bahsettii ekliyle duyusal nesnelerin zn oluturan dealarn bu
nesnelerle olan ilikisini aklamak iin kulland pay alma* ya da yknme**
benzetmelerinin de bo szler olduunu ileri srmtr.
Aristoteles felsefesinde mimesis veya taklit daha somut bir ekilde, sanatn
rolnn doann taklidi olduu ileri srlrken kullanlmtr. Ona gre, her insanda
doutan gelen bir taklit (mimesis) yetenei ile hazz vardr ve sanat da olaylarn ve
varlklarn zndeki ideali, fikri taklit ederek adeta doann eksik brakt yanlarn
tamamlar. Sanat doay taklit eder szyle Aristoteles, sanatn mimesis olduunu
zellikle vurgular. Aristotelesin syledii ekliyle mimesis bir yeniden yaratmadr
ve yetkin olann taklididir.
Aristoteles Poetikada mimesisi yaznsal yaptn yaznsalln kuran
deimenin veya kopuun amblemi olarak deerlendirir ve temsil edilebilir eyler
iin snflama belirler:
-eyleri ya olmu olduklar veya imdi olduklar gibi,
-ya sylendikleri veya sanldklar gibi,
-ya da olmalar gerektii gibi temsil etmek.3
2

Cevizci, a.g.e., s:529-530

*Platona gre, duyusal dnyadaki eyler, dealardan pay aldklar ya da dealar taklit ettikleri iin
varolurlar ve duyusal dnyadaki gerek ya da kalc ve deimez ynler bu pay alma ilikisi sayesinde
sz konusu olur. Platon, dealardan meydana gelen aklla anlalabilir dnya ile duyusal dnya
arasndaki ilikiyi aklamaya alrken, pay almann, deadan bir paraya sahip olma anlamna
gelmediini zellikle vurgulamtr. nk bir dea, bu dnyadaki duyusal eylerden her biri ona
sahip olacak ekilde, paralar olan bir ey deildir ve blnemez bir varlktr. Duyusal eyler
dealardan pay alyor olsalard, dealar aktel dnyada eylerin paralar olarak varolacak ve
dolaysyla bu dnyaya ikin olan varlklar haline geleceklerdi. Oysa bu dnyaya akn olup, ayr bir
dealar dnyasnda varolurlar. u halde, duyusal nesneler dealar, gerekte dealarn kendileri
olmakszn, dealardan bir paraya sahip olmadan rneklerler.
**Sanat bir taklit olarak gren Platon, sanatlar, kopyann kopyasn yapmakla sulam ve
yknmeci sanatlarn gerek hakknda insanlarn kafasn kartrarak, insan hazza yneltip gerekten
uzaklatrdyla ilgili uyarlarn Devlet adl metninde sralamtr. yknme Platon'a gre ikiye
ayrlr: retim iin zanaatkrlarn kulland yknme ve sanatlarn akl kartran yknmesi.
Birincide yknme retim iin kullanlr ve yapacaklar nesneyi tanmak zorunda olan zanaatkrlar
dealara yknrler, ikincide ise sanatlar sadece kopyann kopyasn reterek akl kartrmaktan
baka bir ey yapmazlar ve sanat eitim amal kullanlsa bile temelde daha az tehlikeli hale
getirilemez, gerekliin aratrlmasn saptrr. Ayrca unu da vurgulamak gerekir ki burada
bahsedilen yknme kavram, Mihail Baktinin, metinleraras ilikileri belirlerken tespit ettii
yknmeden (pasti) farkldr nk Baktinin bahsettii yknme, bir metnin biemini taklit
etmektir.
3
Paul Ricoeur, Zaman ve Anlat-1 Zaman-Olay rgs-l Mimesis, eviri: Mehmet RifatSema Rifat, Yap Kredi Yaynlar, stanbul 2007, s:104

11

Bu blmleme yaznsal yapt iin yaplm olsa da gnmzde grsel imgeler

dnyasn da karlayabilir. Fotorafn ontolojik yapsndan dolay ilk ayrm daha
uygun gibi gelse de insann yaad gereklii deitirme abasnda, artk olduka
yaygn kullanm olan bir takm maniplasyonlarla sadece olann deil de olmas
gerekenin de fotorafik temsili olasdr.
Son zamanlarda temsil kavramyla ilgili nemli almalar yapan Jacques
Ranciere, Grntlerin Yazgsnda, mimesisin yalnzca benzerlik olmadn, belli
bir benzerlik rejimi olduunu savunur:
Mimesiste yalnzca benzerlik buyruunu grenler, sanatsal moderniteye
ilikin basit bir fikir oluturabilirler: sanata has olann taklit artndan zgrlemesi
olarak sanatsal modernite: plak kadnlar ve sava atlar yerine renkli plajlarn
saltanat. Bylelikle asl olan skalarlar: Mimesis benzerlik deildir, belli bir
benzerlik rejimidir. Mimesis sanatlarn zerine ken ve onlar benzerliin iine
kapatan dsal bir zorlama deildir. Mimesis, yapma tarzlar ile onlar grlebilir ve
dnlebilir klan toplumsal uralarn dzenindeki kvrmdr, ne iseler o olarak
var olmalarn salayan ayrmadr. Bu ayrma ikilidir: Bir yandan, gzel
sanatlar zgl amalar dolaysyla yanslama (imitation)- dier sanatlardan
basit teknikler- ayryordu. Ama ayn zamanda sanatn yanslamasn normal
artlarda benzerliklerin meru kullanmnn kurallarn koyan dinsel, etik ya da
toplumsal ltlerden bak klyordu. Mimesis kopya ile model arasndaki iliki
olarak anlald biimiyle benzerlik deildir. Yapma tarzlar, sz kipleri,
grlebilirlik formlar ve anlalabilirlik protokolleri arasndaki bir ilikiler
kmesinin barnda benzerlikleri iler klmann bir tarzdr.4
B- Temsil (Representation)
Platon ve Aristoteles sanatsal yaratma edimini tartrken mimesis kavramn
kullanrlar ve daha sonralar bu kavramn yerine temsil (representation) kullanlmaya
balanr. Mimesis ve representation anlam olarak birbirlerine yakn olsalar da ayn

Jacques Ranciere, Grntlerin Yazgs, eviri: Aziz Ufuk Kl, Versus Kitap, 2008 stanbul, s:
77

12

ey deildirler. Bununla beraber biz zaten Platoncu mimesis anlayyla Aristotelesi

mimesis anlaynn dahi farkl olduunu biliyoruz. Mimesis taklit anlamn daha ok
ierirken representation (temsil) eyleri bir taklitle tekrar etmekten daha ok mevcut
klmak, onlar zihinde mevcuda getirmek anlamna gelmektedir.
Latince repraesentareden gelen representationn dilimize evirisinde
yeniden sunum tabiriyle sk sk karlalsa da bu ok doru olmayan bir eviridir.
Representation, dorudan mevcut bulunmayan bir eyi, kendi dndaki bir eyle var
etme anlamn tamaktadr. Repraesentare, Klasik Latincede ak grlr hale
getirmek ya da yeniden gstermek (to make present or manifest or to present
again) anlamnna gelmektedir ve daha ok cansz nesneler iin kullanlmaktadr.
Siyasi, sosyal, kltrel, epistemolojik ve dilsel alanda olduka yaygn kullanm olan
represantation yani temsil gnmzde, bir eyin, bir olgunun ya da nesnenin, dsal
bir gerekliin baka bir dzlemde, dil ya da dncede, aynen hi bir anlam veya
ierik kayb olmadan yanstlmas, betimlenmesi.5 olarak tanmlanmaktadr.
Ortaa Hristiyanlk literatrnde yaygn bir ekilde kullanlmaya balanan
temsil kavram mistik ynleri olan bir kavram olarak belirir ve asl yaygnlamas 13.
yzyl ve 14. yzyln balarnda olur. Papa ve kardinallerin sa ve havarileri gibi
dinsel kiilikleri temsil ettiklerini vurgulamak iin bu dnemde repraesentare (ng.
representing, embodying) terimi kullanlmtr.
Bat sanatndaki bu dinsel temsilin yan sra adalet sisteminde de ortaa
hukukular temsil kavramn kullanmaya balamt.6 Hukuktaki bu kullanmla
birlikte gndelik dile giren temsil kavram, bir eyin temsili olarak mevcut klnmas
sreciyle birlikte bu srecin ieriini ve mevcut klnan varln kendisini de
nitelendirmeye balar.

Cevizci, a.g.e., s:1019

Bir kiinin temsil edilmesi anlamnda persona repraesentata, repraesentat unam personam, unium
pesonae repraesenta vicem gibi terimler kullanlyordu. Bu konuyla ilgili ayrntlar iin baknz Hanna
Fenichel Pitkin, The Concept of Representation, University of California Press, London, England,
1972, s:241-252; Anantha Ch. Sukla (Edt), Art And Representation, Contributions to
Contemporary Aesthetics, Westport, CT.USA, Greenwood Publishing Group, 2001, s:1
6

13

17. yzyla gelindiinde ise Descartes, Hobbes, Spinoza ve Leibniz gibi baz
filozoflar insan doasna ait bilgiyi aklamaya alrken representation terimini
mimesis terimi ile birlikte kullanmaya balarlar. Rnesansn etkisini iinde
barndran bu dnemin filozoflar, dncelerinin kaynanda bulunan matematik ve
fizik ilgisi sayesinde, doann da matematiksel formllerle ve kavramlarla
anlalabileceini savunmular; doa ile akl, madde ile zihin arasnda bir uygunluk
fikrinden hareketle rasyonalizm fikrine ulamlard. Daha sonraki aydnlanma
felsefesini de etkileyecek olan Kartezyen Felsefe bu dnemdeki rasyonalizmden
domutur.
Descartesn Kartezyen felsefesinin temelinde bilimsel bilginin kesinliine
inanma fikri yatar. Temelinde phe yatan Kartezyen yntem zmleyici (analitik)
olduundan, dnce ve problemlerin nce paralara ayrlp sonra bunlarn mantksal
bir sraya gre dzenlenmesi sz konusudur.7 Bu indirgemeci yaklam bilimsel
kuramlarn gelitirilmesinde nemli bir etken olmann yan sra analitik yanyla
temsili olduka glendirerek etkilemitir.
Kartezyen devrim, sanatsal temsil biimlerini de deitirmitir. Grnmlerin
gzle grlp alglandktan sonra oluan imgesinin olduu gibi resmedilmesi,
betimlenmesi deneyimi ve eylerin grn arasndaki ilikilerin nemsenmesi,
yerini artk bu grnmlerin paralara ayrlarak l ve farkllklarnn ortaya
kartlmasna brakr. Benzerlikleri, yaknlklar, sempati ve anti-patiyi da vuran
grnmlerin ifresi farkl ve ok daha ll ele alnmaya balanr. Grnr olan
bylelikle, felsefi dzlemde estetiin alanna dhil olur ve bu grnmlerin paral
okunuu daha sonralar grnr olan her imgenin bir dili olduu tezlerine kadar varr.
Grsel sanatlardaki bu paral okumaya dayal oluan anlam araylarnn
temelindeki Kartezyen dnce, eletirilere de neden olmutur. Alman filozof Martin
Heidegger, Descartesin Kartezyen ynteminin modern dnyada her eyin lsnn
hesapsal olana indirgenmesine yol atn ileri srerek, bu hesaplamay varln

Orhan Hanerliolu, Felsefe Szl, Remzi Kitabevi, stanbul, 1999, s: 58-59

14

unutulmasna yol at iin eletirmitir. Ama bu belirleme modern sanatn veya

modern temsilin biimlenmesini nemli lde belirlemitir.
Bu dnemde doa bilimleriyle uraan Galileo ve Kopernikus, kaydettikleri
gelimelerle felsefi dnceyi de nemli derecede etkilemilerdir. Gelitirdikleri
sistematiin en temel sonucu da gereklik karsnda gzn yanlabileceini ortaya
koymalar olmutur. Gne, ay ve yldzlarn dnyann etrafnda dndkleri
yanlsamasn dzelttikleri iin gerek dnyay deil, algladmz dnyay
bildiimize dair derin bir karsamay belirginletirmilerdir.
dealist diyalektik felsefenin kurucusu Alman filozof, F. Hegel, tarihin sonu
sylemiyle birlikte sonu gelen, tkenen eyler arasnda sanatn da olduunu syler.
Giderek duyumlanabilir olandan yani kkensel anlamyla estetik olandan uzaklaan
sanat, hakikati bir lde vermektedir ama maddesel boyutundan tr onunla tam
olarak btnleememekte, kavram olamamakta ya da kavram olduu an sanat dna
dmektedir. Sanat temsil edici olmayan bir etkinlik olarak ele alan Hegel, Yunan
uygarlnn temel kategorisi olan estetiin de, insanln Tine ulam srecinde
getii evrelerden biri olarak kabul eder.8
Eski Yunandan balayarak, grme, duyum ya da alg ile ulalabilir olarak
dnlen gerei betimleme, sanatn temel eilimi olmutur. Zaman zaman
duyumsanabilir varoluun kendisinin tesine gnderme yapma deneyimleri yaansa
da, zneyi varolua eklemleme sanatsal alglamann zn oluturur. Klasik temsilin
gndergesel zelliinden kaynaklanan bu durum ve bu zellik, modernite ile birlikte
yklmaya balar. Gndergenin yava yava yokoluu ile birlikte sanattaki evrilme
gerei araytan, betimleme abasndan uzaklap saf ontolojik varolua ynelik
araylara tanklk etmeye ynelmitir. Temsildeki bu deiim temsil krizi olarak
adlandrlmakta ve gerei araytan uzaklald iin de olduka eletirilmektedir.

Tlin Bumin, Hegelde Sanatn lm,

http://www.narteks.net/index.php?option=com_content&view=article&id=4443:hegelde-qsanatnoeluemueq-tuelin-bumin&catid=124:hegel&Itemid=92 08.11.2010

15

Modernist sanatn temelleri, 1880lerde Empresyonizm (zlenimcilik)

akmna bal ressamlarn dnyay grdkleri gibi temsil etmeyi brakmalaryla
atlmtr diyebiliriz. Bu durumla birlikte temsil temel sorun haline gelmi, sanat
kendi kendisini konu haline getirmeye balamtr. Manet ve dier izlenimci
ressamlar, tablolarnda resim yaptklar srecin izlerini gizlememiler, sonrasnda ise
Cezannen getirdii yeniliklerle farkl bir yola girilmeye balanmtr. Artk yava
yava doadaki grntlerin taklidi braklmaya balanm, temsil ikinci plana
itilmitir.
Geleneksel sanattaki temsilin gndergesel zellii XX. yzyl balangcndaki
soyut sanatla birlikte yok olmutur diyebiliriz. Biimden biimsizlie, simgesellikten
soyuta ve objektiflikten objektif olmayana gei, Varln, Varoluun temsilini
sanatn temel hedefi olarak merulatran niteliklerden ve sfatlardan arndrlm
ampirik grnmn tesinde Varla, saf ontolojik Varolua ynelik araya tanklk
etmektedir.9

Resim 1: Rene Magritte, Bu bir pipo deildir. 1928-1929

Srrealist ressam Rene Magritte, resimde yer alann nesne deil sembol
olduunu vurgulayan tarzdaki pipo resmine ekledii, Ceci n'est pas une pipe. (Bu
bir pipo deildir.) yazsyla, resmin temsil ettii ile ilikisini izleyiciye sorgulatr.

France Farago, Sanat, eviri: zcan Doan, Dou Bat Yaynlar, Ankara 2006, s:10

16

Temsilin ileyiinde, sanatnn alglad bir gereklii sembollerle temsil ettiinde,

izleyicinin bu temsil dolaymyla o gereklii kabul edip benimsemesi durumunu
sarsar aslnda. Bu tavryla, sanat eserinin, yani temsilin, temsil edilenden ayrlmas
gerektiine iaret eden Magritte, bylece temsili sanatn sonun balangcnda
olduunu radikal bir ekilde duyurmu olur.
Michel Foucault, Magrittein bu tablosundan yola karak yazd ve tabloyla
ayn ismi tayan kitabnda, modern resimden dilbilime, grnt ile gsterge
arasndaki ilikilere kadar pek ok konuya deinir.10 1973 ylnda kaleme ald
metninde, nesne ile onu iaret eden szck arasnda herhangi bir grsel veya iitsel
bir iliki olup olmadn sorgular. Sonuta grsel temsilin iki kavram zerinden
giderek sorgulamasn devam ettirir: benzerlik (resemblance) ve andr (similitude).
Benzerlik, nne model ald eyi canlandrmak ister, yani nndeki ey olmak
isterken andr, model ald ey olmamak iin direnir. Modeline benzememeye,
gnderme yapmamaya direnen Magrittein Bu bir pipo deildir tablosu da bir eit
andrtr. Magritte, pipo deseninin altna, onun gerek bir pipo olmadn yazarak,
grnt ile gerek arasndaki uuruma dikkat ekerken, Foucault da dilin grnenleri
tam olarak karlayamad zerinde durur.
Avant-garde sanat hareketleriyle birlikte geleneksel temsil anlaynn
yklmasnn kkeninde yatan en nemli eylerden birisi de, klasik sanatn devrimci
modern hayatn hzn yakalayamamasdr diyebiliriz. Modern yaamn hareketini
yakalamak iin Ftrizm, sanatla hayat tekrar birletirmek iin Dadaizm ve dier
avant-garde hareketler aslnda sadece geleneksel sanatn devrimci modern hayat
temsilinin eksiklii deildi ayn zamanda bunlar geleneksel ile modern dnyalarn
temsilindeki oranszlkt.
Perspektifin, Leonardo Da Vinci, Paolo Ucello ve Albert Drer gibi ressamlar
tarafndan da kullanlmaya balamasyla birlikte, Rnesans sanatndaki kusursuz
form, denge, uyumlu oranlar ve zarafet gibi konulara gsterilen ar hassasiyetle
klasik temsil olduka glenmi, temsil eden ile temsil edilen arasndaki uygunluun
10

Bkz, Michel Foucault, Bu Bir Pipo Deildir, eviri: Selahattin Hilav, Yap Kredi Yaynlar,
stanbul, 1993

17

lt olan benzerlik bu dnemde ve daha sonrasnda gerekliin lt durumuna

gelmiti. Fakat avant-garde hareketlerle birlikte, perspektifle gereklik yanlsamasn
glendirmi olan Rnesans ve sonrasnn sanatndaki temsil anlaynn btn
nermeleri alt st altst olmu, temsil ve gereklik tartmas gnmze dein bir
sonuca varmakszn srmtr.
Estetiin konusu olan sanat dallarnda zellikle resimde- temsil olgusunu,
gereklii temsil etmedeki gcyle fotorafn icad olduka etkilemitir. Benzerlik
araclyla gereklii temsil abasndan fotoraf sayesinde kurtulan resim sanat,
farkl araylar ve ifade ynelimlerine doru evrilmitir. Benzerlik zerinden temsili
artk fotoraf stlenmitir ama ne zamana kadar?
Temsil konusu, Klasik Alman Felsefesinin nemli filozoflarndan Immanuel
Kant tarafndan da ele alnmtr. Kant iki farkl tr temsilden bahseder: ilki duyusal
anlamndaki sensitive yani sezgisel, maddi, materyale dayal olan; ikincisi ise
entelektel anlamndaki intellectual yani anlalr, formal ve kavramsal olandr.
lkinde eyler grndkleri gibi temsil edilirlerken ikincisinde olduklar gibi temsil
edilirler. Yani duyusal olarak dnlen eyler, nesnelerin grnd eklinin
temsili iken, entellektel olan eyler, onlarn olduklar gibi temsilleridir. Kant bu iki
bili eklini sensitive ve seymbolic olarak ta ayrr.11 Kantn temsil kavramn bu
ekilde kavramas, temsilin d dnyadaki fenomenlerin ve gerekliin kopyasn
yeniden insan bilincinde retmek olmadn, tersine gerei, ona anlam verecek
tarzda mevcut klmak, yaplandrmak olduunu ortaya koymaktadr.
Temsil

kavram

gnmzde

gerek,

gereklik

ve

hipergereklik

kavramlaryla birlikte de ele alnmak durumundadr. Gerek (real), kalc ve

deimez olup kavramsal bir bantyla tantlanm bilinebilen varolandr. Nesnel,
evrensel ve deimezdir. Cevizci gerek kavramn yle tanmlar: Gemi ya da
gelecekte veya teorik bir yapm olarak deil de, imdi fiilen varolan iin kullanlan
niteleme.12 Gereklik (reality) ise insann aray sonucunda vard sonu anlamdr.
Bilinebilen varolutur. En genel anlam iinde, d dnyada nesnel bir varolua
11
12

Anantha Ch. Sukla (Edt.), a.g.e., s: 4

Cevizci, a.g.e., s:449

18

sahip olan varlk, varolanlarn tm, varolan eylerin btn; bilinten, bilen insan
zihninden bamsz olarak varolan herey.13 Sanatn ana ilevi gereklii imgeye
dntrmek olarak kabul edilirse eer, bunun uzantsnda yer alan temsil gereklik
ilikisi ayrntl olara ele alnmak zorundadr. nsann gerei aray ve kavray
servenindeki en etkili arac olan sanat, avant-garde krlmayla birlikte, deien
temsil biimleriyle yanstmaya alt gerek nedir sorusunu cevaplandrmaktan
kendi varoluunun anlamn zmeye evrilmitir.
Bu evrilme geleneksel sanattaki gndergesel zelliin kayboluu ile
aklanmaya allsa da bu noktada Fransz dnr Jean Baudrillardn* gerein
yerini alan simlakrlar benzetmesi ve imgeye zg belirledii drt aama olduka
aklayc olabilir. Simlasyon bir eyin kendisinin deil, yanlsamasnn ifadesidir,
yani kopyann kopyas veya gerein yerine gemi sahtedir. Simlasyon kuramyla
birlikte toplum ve medya incelemeleri alannda da alm olan Baudrillard, yitirilen
gerein ve onun yerine ina edilen simlakrlarn izini arad Simlasyon ve
Simlakrlar adl metninde imgeye zg drt aamay yle sralar:
-derin bir gerekliin yansmas olarak imge
-derin bir gereklii deitiren ve gizleyen imge
-derin bir gerekliin yokluunu gizleyen imge
-gerekliin hibir eidiyle ilikisi olmayan yani kendi kendinin saf simlakr olan
imge.14
Baudrillardn ortaya koyduu bu imge basamaklarndan ilki Rnesans
iaret eder ve imgenin bir ayin grevi stlenmesi nedeniyle olumlu bir niteliktedir.
kinci aama ise 16 ve 17. yzyllar arasna denk gelir ve aydnlanma ile Hollanda
sanatn ierir; bu durumda birinciye tezat olarak, imge insanlar tarafndan kt by
trnden bir ey olarak kabul edildii iin olumsuz bir zelliktedir. nc basamak

13

Cevizci, a.g.e., s:450

Jean Baudrillard simlasyon kuramna bal kalarak, batnn iflas eden sistemini, tketim
toplumunun yapsn, medya ve kitle iletiim aralarna dair eletrileri ile oka tartlan bir ada
bir dnrdr.
14
Jean Baudrillard, Simlasyon ve Simlakrlar, eviri: Ouz Adanr, Dou Bat Yaynlar, Ankara
2003, s:23
*

19

tarihsel olarak bakldnda Sanayi Devrimi, modernist sanatn douu ve avantgarde hareketleri iine alarak II. Dnya Savana kadar olan dneme denk den
aamadr ve derin bir gerekliin yokluunu gizleyen bu imge safhasnda imge bir
grnmn yerini almaya alr (byleme arac olmaya alan imge). Gnmz
ve dijital teknoloji dnemini iine alan son aama ise gerekliin hibir eidiyle
ilikisi olmayan yani kendi kendinin saf simlakr olan imge aamasdr ve bu son
aamada imge artk gereklik evrenine deil de simlasyon evrenine ait bir ey
olarak belirir. Bu son aamada artk imge nesnel gereklii temsil etme yeteneinden
yoksundur

ve

artk

ortada

sadece

hipergereklik

vardr.

Baudrillardn

terminolojosinde ska geen bir kavram olan hipergereklik (argereklik), bir

eyin asl veya gereklii olmadan, bir gerein modelleriyle yaratlmasdr. Ona
gre artk bir hakikat veya gereklik yoktur, ideoloji gemite kalmtr ve sadece
zorunlu ve evrensel taklitler vardr.
Baudrillarddan ok ok nceleri, baz farkllklara karn Platon imgede
yanlsamal bir gereklik olduunu zaten tespit etmi ve imgenin sadece eyin yerine
geerek onu nasl temsil ettiini, bu temsil etmeninse sadece ve sadece verili bir
gerekliin simlakrn retmek olduunu bulgulamt. Platon, gerekliin ne
olduu, neyin gerekte var olduunu sorgulad metafiziinde, gerekliin d
dnyada ya da maddede deil, d dnyadaki eylerin dealarnda olduunu ne
srmt.
Temsil, yaps gerei, zne-nesne, temsil eden-temsil edilen, gstergegsterilen gibi ikilikler zerine kuruludur ve Farago, temsil eden ile temsil edilen
arasndaki uygunluu denetleyenin grntye duyulan gven olduunu belirler:
Temsil eden ile temsil edilen arasndaki uygunluu denetledii dnlen
grntye duyulan gven, duyularmzn dorudanlnn bizlere gsterdii grlr
gerekliin objektif karakterini postla olarak ortaya koymamz gerektirir. Bu ayn
zamanda, Rnesans insannn ve sonraki yzyllarda yaayan insanlarn inand
gibi zekann ve duyularn dnyay bizlere gsterme gcne sahip olduuna inanmay
gerektirir. O halde bu estetik anlay normatiftir, zira benzerlik, temsil eden ile

20

temsil edilen arasndaki uygunluun, gerekliin ya da gereksiliin lt

niteliindedir. Bu durumda, temsil etmeye ya da resmetmeye dayanan sanatsal
etkinlikten nce, gerek, verili olarak bulunmaktadr ve varolu kesindir. Ampirik
gerekliin gnderge rol oynamasnn tek nedeni, hi kimsenin insann dnyada
olduundan, dnyann insana sunulduundan ve varla kenetlendiinden phe
duymamasdr.15
Ranciere, sanatn benzerlii bakalama uratarak imgeler oluturduunu
ileri srer. Ona gre sanatn imgeleri bir sapma yaratan, bir benzemezlik reten
ilemlerdir. Sanatsal grnt/imgeler, kendi halleriyle birer benzemezliktir ve
grnt/imge grlebilir olann tekelinde deildir.
yle

bir

grlebilir

vardr

ki

grnt/imge

oluturmaz;

yle

grnt/imgeler vardr ki tmyle szcklerden olumutur. Ama en gncel grnt

rejimi sylenebilir ile grlebiliri ilikiye sokan rejimdir ki, bu iliki sylenebilir ile
grlebilirin hem benzerlii hem de benzemezlii zerinde oynar. Bu iliki iki
terimin maddi olarak burada bulunmasn hibir biimde art komaz. Grlebilir
olan, anlaml deyilerde kullanlabilir; sz ise kr edici olabilen bir grlebilirlik
gc uygulayabilir.16
Ranciere, genel olarak sanatn varln, grme dzeni ile syleme dzeni
arasndaki ilikiler sistemi olarak deerlendirir. Sanatn temsil edilebilirlik rejimini
benzerlik rejimine indirgeyip, figratif olmayan bir modern sanat hatta temsil
edilemeyen sanat onun karsna koymaya kar kar. nk ona gre, temsiliyet
rejimi benzerliin belli bir bakalatrmnn rejimidir, sylenebilir ile grlebilir
arasnda, grlebilir ile grlemez arasndaki ilikiler sisteminin rejimidir. Sanatsal
bir pratik, baka bir pratikle edeerlik rejimine tabi tutularak var olur.
Mehur Ut pictura poesis (Resim naslsa iir de yledir, Horatio, Ars
Poetica) deyiinin taahht ettii iirin resimsellii fikri iki asal ilikiyi tanmlar. lk
olarak, sz anlatma ve betimleme yoluyla burada olmayan bir grlebilirin
15
16

Farago, a.g.e., s:11

Ranciere (2008), a.g.e., s: 10

21

grlmesini salar. kinci olarak, bir fikrin ifadesini pekitirerek, zayflatarak ya da

baka bir kla sokarak, bir duygunun iddetini ya da llln duyumsatarak,
grlebilir olana ait olmayan bir eyin grlmesini salar. Grntnn bu ikili ilevi
grlebilir ile grlemez arasndaki istikrarl ilikiler varsayar: rnein bir duygu
ile onu ifade eden dil oyunu arasndaki ilikiler, ama ayn zamanda resim yapann
elinin kulland, duyguyu tercme eden ve dil oyunlarn transpoze eden ifade
izgileri.17
Rancierein zerinde durduu, bir sanatn bir baka sanat zerinden
deerlendirilmesi veya anlamlandrlmas durumudur. Resmin iirle edeer olmas
gibi. te yandan, sanatta temsili rejimin yklmasnn, sanatn sanat olarak nihayet
bulunmu zn tanmlamadn sadece sanatlarn estetik rejimini tanmladn
savunur ve bu rejimi, pratikler, grlrlk formlar ve anlalrlk kiplerinin bir baka
eklemlenmesi olarak grr. Rancieree gre, resimde temsili rejimin yklmas, XIX.
Yzyln banda, janrlar hiyerarisinin geersiz klnmasyla olur. Bu dnemde,
tarihsel resmin soyluluuna kar amiyane insanlarn amiyane etkinliklerini temsil
eden resme itibar kazandrlr. Bylece resimsel formlarn iirsel hiyerarilere
tabiiyeti, szckler sanat ile formlar sanat arasndaki belli bir ban iptal
edilmesiyle balar. Szcklerin gc resimsel temsil tarafndan norm olarak alnmas
gereken model olmaktan kar.18 Farkl sanatlarn yapma tarzlar arasndaki
edeerlik yzeyi kaybolunca grlrlk ve anlalrlk formlar arasndaki
kavramsal eklemlenme uzam da kendiliinden yok olur. Temsiliyet rejiminin
ykl, her eyin eit duruma gelmesi ve eit lde temsil edilebilir olmasdr.
Rancierein kuramna gre, eit lde temsil edilebilir olan, temsiliyet sisteminin
ykmnn nedenidir.
sanatta temsiliyet rejimi sanatn grevinin benzerlikler meydana getirmek
olduu bir rejim deildir. Benzerliklerin l arta tabi olduklar rejimdir:
grlrn belli bir saknmn da rgtleyen bir szn grlrl modeli;
eylemin ncelii tarafndan ynetilen, iir ya da tabloyu bir hikaye ile
zdeletiren, bilme efektleri ile pathos efektleri arasndaki ilikilerin ayarlanmas;
17
18

Ranciere (2008), a.g.e., s: 15

Bkz. Ranciere (2008), a.g.e., s: 80

22

sz edimlerini sahicilik ltnden muaf klarak onlar gereksiliin (vraisamblance)

ve uygunluun isel ltlerine tabi klan kurguya zg bir ussallk rejimi.
Kurgularn ussall ile ampirik olgularn ussall arasndaki bu ayrlma temsil
rejiminin zsel unsurlarndan biridir.19
Sonuta benzerliin temsiliyet rejiminden zgrlemesi ve her eyin eit
lde temsil edilebilir olmasyla temsiliyet sisteminin ykldn savunan Ranciere,
temsil ve temsil krizi konusunda olduka farkl bir bak asna sahip olduunu
ortaya koyar.

C- Temsil Teorileri (Stuart Hall)

Medya ve kltr alannda almalar yapan sosyolog Stuart Hall, anlam ve
dili kltre balayan ey olarak tanmlad temsilin, dier insanlara, dnyay
anlaml bir ekilde ifade etmek ya da anlaml bir eyler sylemek iin dilin
kullanlmas olduunu belirtir. Ama hepsi bu deildir, temsil bir kltrn yeleri
arasnda anlamn deitirildii ve retildii srecin de nemli bir parasdr. Bu,
eylerin temsil edilen ya da ifade edilen imgeleri ve gstergeleri dilin kullanmn
kapsar.20 Stuart Hall, ayn kltre bal, ayn kavramsal haritaya ve dile sahip
insanlarn anlam ve dolaysyla da temsili ortak baz kodlar zerinden kurduunu
vurgular. Anlam, temsil sistemi tarafndan yaplandrlr ve bu da bizim dilsel ve
kavramsal sistemimiz arasndaki ban kurmu olduu kodlar tarafndan ina edilir
ve sabitlenir.
Hall, temsil kavramnn, anlam ve dili kltre nasl balad sorusu zerinde
durur ve bu ba deiik teorinin temsil yaklamlar araclyla inceler:
-yansmac yaklam (reflective approach),
-niyetsel yaklam (intentional approach)
-yapsalc yaklam (constructionist approach)
19

Ranciere (2008), a.g.e., s: 122

Stuart Hall, The Work of Representation, Stuart Hall (Edt.), Representation: Cultural
Representations and Signifying Practices, Sage Publications, London 2003, iinde s: 15
20

23

Yansmac yaklamda dilin anlam, zaten var olan olaylarn, insanlarn ve

nesnelerin dnyalarn basit bir ekilde yanstp yanstmadna baklrken, niyetsel
yaklamda, dili konuann ya da yazarn, ressamn sadece kendi kiisel anlamn
ifade edip etmediine baklmaktadr. Anlamn dilin iinde kurulup kurulmadna
odaklanm olan yapsalc yaklamn ierisinde iki ynl bak as mevcuttur: ilki
sveli dilbilimci Ferdinand de Saussureun semiyotik yaklam, ikincisi ise Michel
Foucaultnun sylem yaklam.21 Hall bu temel yaklam araclyla temsilin
ileyiini bulgulamaya alr.
Yansmac

yaklam

aklarken

mimesis

kavramna

deinir.

Hall;

..4.yzylda Yunanllar dilin, resimlerin doay nasl yansttn aklamak iin

mimesis kavramn kullanrlar; onlar Homerosun nl iiri lyadann bir dizi
kahramanlk olaylarn yansttn dnrlerdi. Bu yzden, dnyada var olan gerei
basite yansttn aklad iin teori mimetik olarak da adlandrlabilir.22
Yansmac yaklamda dilin bir ayna gibi grev grd kabul edilir yani dil
dnyada zaten var olan anlam yanstan bir ayna gibidir.
Niyetsel yaklam, konuann/yazarn dil zerinden, dnyadaki nesnelere
kendi verdii anlamlar inceler. Hall, niyetsel yaklam biraz sorunlu bulur nk
anlam dil ierisinde tek bana retilmez. nk dilin z iletiimsizdir ve bu da
paylalan kodlara ve paylalan dilsel uzlamalara baldr. Dil kesinlikle kiisel
olamaz, dil batanbaa toplumsal bir sistemdir. Bizim kiisel anlamlarmz toplum
iindeki kodlara ve kurallara girmek zorundadr.
Estetik olgusunun bileenlerine yeni bir yorum getiren ve bu bileenleri
toplumsal hafza olgusu ile rttrmee alan ngiliz estetiki ve filozof Richard
Wollheim, temsilde niyetin nemli olduunu ama asl nemli olann alg olduunu
savunur:
Temsili anlam, aslnda genel olarak resimsel anlam, benim grme gre,
bizatihi niyete bal deildir, gerekletirilmi niyete baldr. Ve niyet de resimde,
21
22

Hall, a.g.e., s: 15
Hall, a.g.e., s:24

24

uygun bir izleyicide, niyete uygun den bir deneyim ortaya karabildii zaman
gerekletirilmi olur. Ayrca izleyicinin, sanatnn niyeti konusundaki bilgisinin, bu
bilgi nasl elde edilmi olursa olsun, resimde grd eyi meru olarak bir kalba
dkebilecei de unutulmamaldr. Bu bilginin, aslnda baka bir bilginin de, meru
olarak yapamayaca ey ise algnn yerine gemektir. Eer uygun izleyicinin btn
yapabildii sanatnn niyetini bulup renmek ve eseri buna uygun olarak
yorumlamaksa, bunun da resme dair deneyiminde brakt bir iz yoksa, temsilin
koullar yerine getirilmemi demektir. Temsil, algsaldr.23
Yapsalc yaklam, dilde anlamn ne eylerin kendi iinde ne de bir bireyin
dili kullanmnda sabitlenmediini savunur. Yapsalclar somut dnyann varln
inkar etmezler fakat anlam ifade edenin somut dnya olmadn, kavramlarn
temsili iin dil sistemini kullandmz sylerler. Anlam oluturmak iin dilsel ve
temsilsel sistemlerin ve kltrn kavramsal sistemini kullananlar aslnda sosyal
aktrlerdir.24
Stuart Hall, bu yaklama da eletirel yaklar. Yansmac yaklam
aklarken, Gertrude Steinn bir iirindeki Gl bir gldr bir gldr. (A rose is a
rose is a rose.) szlerinden yola kar. Benim bir gl gl olarak alglamam, ortak
kodlar ve dile dhil olduum iindir. Yani iek bir kodla ilikilenmitir ve yle
alglanr. Ben, kavram zel bir kelime ve imajla birletiren kodu bildiim iin gl
kelimesini bahede yetien bir bitki olarak alglamaktaym. Ben gerek bir glle
konuamam.
Hall, trafik iaretleri rneini verir; hangi rengi kullandmz yapsalclar
tartmaz. Gsterenler renklerin kendileri deildir ama a) onlar farkldr ve
birbirlerinden ayrt edilir, b) onlar zel bir sra halinde organize edilmitir, c) krmz
yeilden sonra gelir, arada sar vardr, vb. Bunlar birbirinden farkl olularyla
nemlidirler. Yapsalclar, btn gstergelerin keyfi/nedensiz (arbitrary) olduunu

23

Richard Wollheim, On Pictorial Representation, Edited by: Rob van Gerwen, Richard
Wollheim On the Art of Painting: Art as Representation and Expression in iinde, Cambridge
University Press, 2001, s:27
24
Hall, a.g.e., s: 25-26

25

syleyerek aklarlar. Keyfiliin anlam, gsterge ve onun anlam arasndaki ilikinin

doal olmamas durumudur. Trafik iaretleri rneinde, anlam sabitleyen renk deil
kodun kendisidir. Bu da gstergenin anlamn aslnda kendisinin sabitlemediini
gsterir. Anlam, yapsalclara gre ilikiseldir.
D- Yapsalc Temsil Teorisi
Temsil zerine younlaan ana yaklamdan sonuncusu olan yapsalc
yaklam zerine daha ok younlaan Hall, yapsalc yaklam yansmac ve
niyetsel yaklamlarn karsna koyar. Yapsalc perspektifte temsil, anlamlarn
ortaya kartlmasdr ve kltrel srecin / pratiin ne ekilde ilediinin ortaya
konulmas balamnda incelenir.
Hall burada dzen olduunu ve temsilin de bu dzenler arasnda balant
kurmay ierdiini vurgular. Bu dzen unlardr: birincisi eylerin, insanlarn,
olaylarn ve deneyimlerin dnyas (bildiimiz dnya). kincisi, bildiimiz, gerek
dnyaya bakarak bir takm kavramlar ortaya karttmz kavramsal dnya;
ncs ise, bu kavramlar anlatmak iin kullandmz gstergeler, yani dilin
dnyasdr. Bu dzen arasnda bir tercme olmas gerekir, yani hangi kavram iin
hangi szc kullanacaz ve bu dnyadaki hangi gereklie denk decek. Kodlar
nosyonu burada ortaya kar; anlam retimi yorum pratiine baldr ve yorum da
kodun aktif bir ekilde kullanmyla srdrlmektedir. Bir tarafta bir eyi kodlayan
insan, dier tarafta da o kodu zen, yorumlayan insan vardr. Anlamlar her zaman
deien, kayan eyler olduu iin de kodlarn, daha ziyade sabit yasalar ya da
krlmaz kurallar olarak deil, sosyal uzlamlar, konvansiyonlar olarak dnlmesi
gerekir. nk anlamlar kayp yer deitirdike kanlmaz olarak bir kltrn
kodlar da belli belirsiz deiirler. Biz hi fark etmeden deiirler. Kltrdeki
kavramlarn ve snflandrmalarn byk avantaj udur ki, onlar bizim eyler
hakknda dnmemizi salarlar. Bu eyler var mdr, yok mudur? Gerekten hibir
zaman var olmular mdr, olmamlar mdr? Bu konuda dnmemizi salarlar.
Fantezilerimiz, arzularmz, imgelemimiz iin kavramlar olduu gibi gerek denilen
nesneler iin de maddi dnyadaki eyler iin de kavramlarmz vardr. Ve dilin

26

avantaj dnya hakkndaki dncelerimizin sadece bize zg kalmamasn

salamaktr, kafamzn ierisinde kalmamasn salamaktr. Biz dnya hakkndaki
dncelerimizi dile tercme edebiliriz. Onlar, onlarn yerine duran gstergeleri
kullanarak konuturabiliriz. Ve bylece de konuuruz, yazarz, onlar hakknda baka
insanlara bir eyler syleriz. Stuart Hall, bu teori erevesinde yapsalc yaklam,
Saussure

ve

Barthestan

yola

karak

dile,

anlamlandrmaya

younlaan

gstergebilim ile Foucaultdan yola karak sylemsel pratiklerin bilgiyi nasl

rettiine younlaan sylem yaklam olarak iki ana dala ayrr.25
1) Gstergebilimsel Temsil Yaklam
kili ztlklar zerinden gstergelerin anlamnn olutuu zerinde duran
Saussure, anlam retmek iin gsterenlerin farkllk sistemi iinde organize olmak
zorunda olduklarn, dilin gsterenler ve gstergeler arasnda keyfi bir iliki
yarattn belirlemiti. Saussure, dili ikiye bler; birincisi dil sisteminin genel
kodlar ve kurallar olan langue (rnein ngilizce cmle zne + fiil + nesne
diziminden oluur), ikincisi ise languen kurallarn ve yapsn kullanan, izim ve
yaz kurallarn kapsayan ve de asl konumac ya da yazar tarafndan retilen parole
(sz). Dilin toplumsal blm langue, bireysel/znel iletiim yn olan paroleden
ayran Saussure, dilin nasl alt kavramn toplumsal saduyudan ayrr.
Stuart Hall, Saussureun modelini eletirir. Hall, Saussureun byk
baarsnn, temsil srecinin kendisinde yani dilin nasl altnda ve anlam
retiminde nasl rol oynadnda, dile sosyal bir gereklik olarak odaklanmamz iin
zorlamas olduunu belirtir ama gstergenin iki yn olan gsteren ve gsterilene
odaklanrken gsteren ve gsterilenin, gndermeye (refferance) nasl hizmet ettiine
ok az dikkat ettiini ileri srer. Peircen da nceden dikkat ektii, gsteren
gsterilen arasndaki ilikide, Saussureun anlam olarak sylemek istedii eyin, hem
anlam hem de gnderme olduunu ama Peircen sadece onun gnderme diye
tanmlad ey ve gsteren-gsterilen arasndaki ilikiye dikkat ektiini ekler.

25

Hall, a.g.e., s: 61-62

27

Dier bir problem olarak da Saussuren, dil zerinde alrken, daha ok dilin
biimsel ynleri zerinde odaklanmas eiliminde olmasn grr.26
Btn kltrel nesneler anlam tarlar ve btn kltrel pratikler anlama
baldrlar. Saussuren yaklamnn izini sren Roland Barthesn semiyotik
yaklamnn arkasnda bu tartma vardr. Semiyotik yaklamda sadece kelimeler ve
imajlar deil ayn zamanda nesnelerin kendileri de anlamn retiminde gsteren
olarak yer alabilirler. Kyafetler vcudu korumak iin giyilirler ama mesaj da tarlar.
Kyafetler gsterendir, bat tketici kltrndeki moda kodu da gsterilendir. Moda
dilinde gsterenler, kesin bir sra halinde ve kesin ilikiler kapsamnda dzenlenir.
Barthes btn bu ilikilerin anlamlandrlmasnn iki ekilde olduunu belirtir: temel
anlam (denotation) ve yananlam (connotation). Yananlam daha geni anlamdr ve
yaylmtr. O bir ideolojinin paralaryla beraber iler ve gsterilenler kltrle,
bilgiyle, tarihle daha yakn ilikiye, bir iletiime sahiptirler. Barthes, mitin de yan
anlamda altn ve herkese gre farkl yorumlandn Panzani markal makarna
reklam dolaymyla aklar. Panzani, bir makarna markas olmasnn tesinde talyan
ulusal kltrnn nemli bir mesaj olarak alglanabilir ve talyanlk mitini
tayabilir.
2) Foucault ve Sylemsel Temsil Yaklam
Gstergebilimsel yaklamda temsil, dil ierisinde ilevselletirilmi kelimeler
temelindeki gstergeler olarak alglanr. Gstergebilimciler, temsil srecini dile
indirgemekle snrlyorlarm gibi grnrler ve ona duraan, kapal bir sistem gibi
davranrlar. zne dilin merkezinden karlr ama daha sonraki teorisyenler
Saussureun bo brakt bu alana yani zne sorununa geri dnerler. Bunlardan biri
de temsili sylem, iktidar ve zne kavramlaryla aklayan Michel Foucaultdur.
Foucault, temsili daha dar anlamda ele alr ve anlamdan ok bilginin
retimiyle ilgilenir. Sylem diye tanmlad ey bilginin retimidir. Foucaultnun
yaklam gstergebilimsel yaklama nazaran daha ok tarihsel temellidir ve ona
26

Hall, a.g.e., s: 35-36

28

gre iktidar ilikileri, anlamn ilikileri deil onun temel kaygsdr. Bununla birlikte
Foucaultnun sylemsel temsil yaklamnda nemli nokta vurgulanmaldr:
sylem kavram, iktidar / bilgi sorunu, zne sorunu. Bu balam dorultusunda
temsil kuramn oluturan Foucault, gstergebilimsel yaklam ve Hegelci
Marksizmi reddeder.27
a- Sylem Kavram
Ahmet Cevizci, yapsalc anlaya gre sylemi yle tanmlar: alglama
tarz ya da emalarn, dil ve bilgi pratiini yneten, kontrol altnda tutan, kltrel
kod, derin yap; dilin dnceyi, bilgiyi ve entelektel faaliyeti rgtleyen dzenleyen
ardalan, ek dilsel yaplar btnnden meydana gelen ideolojik boyutu. Foucault
ise, dil pratiini veya dilin kullanmn belirleyen ek yaplar ideolojik alan
balnda zmler. Ona gre, sz konusu ek yaplar mmkn hale getiren ey,
kendisinin sylem formasyonlar diye tanmlad, tarihsel olarak yaplanm ilgi,
kavram, tema ve karlarn bileimidir.28
Foucaultnun temsile yaklamndaki nem, sylem yoluyla bilginin ve
anlamn retilmesiyle ilgilenmi olmasndan gelir. Temsil sistemi olarak dili deil
sylemi nemseyen Foucaultya gre, anlam ve anlam pratikleri sylem ierisinde
yaplanr. Gstergebilimciler gibi o da yapsalcdr fakat dierlerinin aksine o dil
zerinden deil sylem zerinden bilginin retimi ile ilgilenir. Sylem kavram,
eylerin var olduu yer hakknda deil onlarn geldii yer hakkndadr. Sylem,
temsil, bilgi ve gerek gstergebilimcilerin tarih dlk eiliminin aksine Foucault
tarafndan radikal bir ekilde tarihselletirilir. Foucault, her bir dnemde eylerin
arasnda hibir sreklilik olmayan bilgi pratiklerinin, zneleri, nesneleri ve bilgi
formlarn rettiini dnr.

27
28

Hall, a.g.e., s:43

Cevizci, a.g.e., s: 969-970

29

b- ktidar / Bilgi
ktidar / bilgi sorunu, Foucaultnun temsille ilgili zerinde durduu dier
nemli konudur. Modern toplumdaki bilgi ve iktidar arasndaki ilikiye
younlamasnn sebebi bilgiyi her zaman iktidar ilikileri ierisinde karmak olarak
rlm ekilde grmesidir. nk bilgi denilen ey her zaman pratikteki toplumsal
olularn, toplumsal tavrlarn dzenlenmesinde kullanlan bir aratr.
Foucaultnun temsile tarihsel, pratik ve yaamsal bir ierik kazandrmas onu
klasik sosyolojinin ideoloji teorilerine, zellikle de Marksizme ve Marksist snf
teorisine yaknlatrr ama ayn zamanda uzaklatrr da. Gramsci gibi snf
indirgemeciliini reddeden Foucault, Marksn, her an egemen fikirleri, o an
egemen snfnn fikirleridir29 dncesine yakn durur ama klasik Marksist ideolojik
teoriye ynelik eletirisini de gelitirir:
Foucault diyordu ki, klasik Marksist teori bilgi ve iktidar arasndaki tm
ilikileri, bir tr snf iktidar ile snf karlarna indirgeme eiliminde. Oysa
Foucault snflarn varln reddetmiyordu ama ayn zamanda ekonomi ya da snf
indirgemeciliine de gl bir ekilde kar kyordu. kinci olarak Foucault,
Marksizmin burjuva bilginin arptmalarn kendi hakikatinin karsna koyduunu
dnyordu. Ama o, herhangi bir dncenin mutlak doruluk iddiasnda
bulunamayacan syleyerek sylem oyununun dna kamayaca iin bir
dncenin mutlak doruluk iddiasnda bulunamayacan savunuyordu. Dncenin
btn politik ve toplumsal biimlerinin kanlmaz olarak bilgi ve iktidar ilikilerine

29

Karl Marks, Friedrich Engels, Alman deolojisi-Feuerbach, eviri: Sevim Belli, Sol Yaynlar,
2. Bask, Ankara, Eyll 1987, s:79. Marks, Alman deolojisinde, Egemen Snf ve Egemen Bilin
kavramlarndan bahsederken yle der: Egemen snfn dnceleri, btn alarda egemen
dncelerdir de, baka bir deyile, toplumun egemen maddi gc olan snf, egemen manevi gtr
de. Maddi retim aralarn elinde bulunduran snf, ayn zamanda, zihinsel retim aralarn da
emrinde bulundurur, bunlar o kadar birbirinin iine girmi durumdadrlar ki, kendilerine zihinsel
retim aralar verilmeyenlerin dnceleri de ayn zamanda bu egemen snfa bamldr. Egemen
dnceler, egemen maddi ilikilerin fikirsel ifadesinden baka bir ey deildirler, egemen
dnceler, fikirler biiminde kavranan maddi, egemen ilikilerdir, u halde bir snf egemen snf
yapan ilikilerin ifadesidirler; baka bir deyile, bu dnceler, onun egemenliinin fikirleridirler.
Bir snfa kar kmas yznden, srf bu yzden, devrimci snf, kendisini, bir snf olarak deil de,
hemen tm toplumun temsilcisi olarak sunar, tek egemen snfn karsnda toplumun tm kitlesi
olarak grnr. s: 79 ve 81-82

30

yakalanacan dnd iin Foucaultnun almalar geleneksel Marksist sorunu

reddeder. Nedir o geleneksel Marksist sorun, dil, temsil ve iktidar hangi snfn
karlarna alyor, Marksizm bu konuyla ilgilenir, ama Foucault bu ilgiyi
reddediyor.30
Marksn, devrimci snfn kendisini bir snf deil de tm toplumun temsilcisi
olarak sunmas fikri, Foucault iin anlamszdr. nk o, iktidar elinde bulunduran
kim olursa olsun mutlak doruluk iddiasnda bulunamayacan ve kendi sylemini
dayatacan ileri srer.
Foucault, bilgi ve anlamn sylem yoluyla retilmesini belirli birtakm
temsilleri ve metinleri tahlil ederek bulgulamaya alrken metnin ya da
uygulamann ait olduu sylemsel formasyonun btnn analiz etme eilimdedir.
Foucaultnun ilgilendii ey, insan ve toplumbilimler tarafndan ortaya kartlan
bilginin, btn halklarn yan sra bedenlerin de davrann, anlayn, pratiini ve
inancn dzenlemesidir.

Foucaultnun almalar aka dile dn denilen

akmdan etkilenmi olmasna ve bu akm erevesinde hareket etmesine ramen ayn

zamanda temsile yapsalc bir yaklam iermektedir. Onun sylem tanm dilden ok
daha genitir ve Sausureun yaklamndaki pratik ve kurumsal reglsyonlarn pek
ok dier baka elementini de ierir. Ama sadece Sausurreun linguistik (dilbilimsel)
oda darda braklmtr. Foucault her zaman ok daha tarihe spesifik dnr.31
Ele ald her eyin tarihini deil de soyktn karma eilimi bu yzdendir.
Stuart Hall, Foucaultnun temsil de dhil btn ele ald konularda syleme
fazla kapld ynnde eletirildiini ifade eder. Ve bu yzden de onun takipileri
bilgi/iktidar ilikilerindeki maddi ekonomik ve yapsal faktrleri daha fazla gz ard
etme eilimine girmilerdir. Ayn zamanda baz eletirmenler, insan bilimlerindeki
her tr iktidar kriterini reddetmesini ve bunun yerine bir tr hakikat rejimi fikrini ve
eyleri hakiki ya da doru klma iradesi olan g istenci (will-to-power) rejimini
getirmesini eletirmilerdi. Foucaultnun, insan bilimlerindeki hakikat kriterinin
yerine g istencini koymas da onu bir tr grelilik saldrlarna ak
30
31

Hall, a.g.e., s: 48
Hall, a.g.e., s: 51

31

brakmaktadr.32 Hall, yine de Foucaultnun almalarnn temsil ve anlam

konusundaki ada teorilere ok nemli etkilerde bulunduuna vurgu yapar.
c- zne
Michel Foucault, Kelimeler ve eyler adl metninde, temsilin benzerlik ve
iaret ile kurulduuna vurgu yapmtr. Temsil pratiinin son 300 yllk tarihini
inceledii bu almasnda Foucault, 17.yzyl ile 19.yzyl arasnda temsilin yansz,
nesnel, bilinli ve evrensel bir dnce olduunu, fakat onun, 19.yzyln bandan
itibaren, zne olarak insann douuyla birlikte, karmaklap belirsizletiini ne
srer. Temsilin zne ve nesnesi arasndaki ikilik kaybolduunda, onun znesi ve
nesnesi ayr ve bamsz olmayp, sk skya balantl hale geldii zaman,
Foucaultya gre, basit, doal ve sahici olmayan bir temsil ortaya kmtr.
Benzerlik ve iaretin zamanla temsili ikiye katladn Foucault u ekilde
belirlemitir: Bir fikir bir dierinin, aralarnda yalnzca bir temsil ba
kurulabilmesinden tr deil, ayn zamanda bu temsilin kendini her zaman temsil
eden fikrin iinde temsil edebilmesinden tr de iareti olabilir. Veya, temsilin
kendine zg z iinde, her zaman kendine dik olmasndan tr: ayn anda hem
iaret hem de gstermek; bir nesneye nazaran balant ve kendine nazaran
davurumdur. aret klasik adan itibaren, temsil etmenin temsil edilebilir olmas
iinde temsil edilebilirliktir.33
Foucaultnun almalarnda dilden syleme ve bilgiye doru bir kayma
vardr ve bunlarn iktidarla olan ilikilerine odaklanr. Btn bu ilikiler iinde,
19.yzyln banda doan znenin nerede yer aldyla ilgilenir. Foucaultdan nce
Saussure znenin temsille bir alakasn kurmuyordu ve dil bizim admza konuur
(dil bizi konuur) diyordu. Sausurreun dnsel erevesinde zne, bireysel
konuma edimleri parollerin yazar, yaratcs olarak ortaya kar. Ama Saussure,
parol

seviyesinden

bakld

zaman

dilin

bilimsel

bir

analizinin

ortaya

32

Hall, a.g.e., s: 51
Michel Foucault, Kelimeler ve eyler, eviri: Mehmet Ali Klbay, mge Kitabevi, 2.Bask,
Ankara 2001, s:108-109
33

32

kartlabileceine inanmyordu. Bu noktada Saussure ile benzer dnen

Foucaultya gre bilgiyi reten ey zne deil sylemdir. Sylem iktidarla i ie
gemitir. Ama illa da bir zne bulmak zorunda deildir. Yani kral, hkim snf,
burjuvazi, devlet gibi bir zne bulmak zorunda deildir. Bunlar olmakszn da
g/iktidar denklemi ileyebilir. te yandan Foucault zneyi yine de teorisinin bir
paras haline getirmitir. Yani zneyi elbetteki temsilin merkezi ve yazar yaratcs
konumuna getirmemitir ama yine de onun teorisinde zneye bir yer vardr.
Gerekten de Foucaultnun almalar ilerledike giderek zne konusuna daha fazla
eilmeye balar ve son tamamlanmam eserinde o kadar ileri gider ki zneye
kendisinin ve kendi tavrlarnn bir tr z-dnmsel (reflexive) bilincinde
olduunu syler. Dndnn bilincinde olan bir zne, dnyorum o halde
varm felsefesinin devam gibi, insan insan yapan dnmesi deil de dnmesi
zerine dnmesidir. Dolaysyla Foucault da o kadar ileri gitti ki dnmsel bilin
atfetmeye kadar gitti zneye. Yine de zneyi eski egemenliine getirecek kadar ileri
gitmez. Yani Foucault zneye, ilk almalarna oranla son almalarnda daha fazla
nem atfetmitir.34
Foucault, geleneksel zne kavrayna eletirel yaklayordu. Geleneksel
dnme biimi zneyi kendi bilinciyle, btnyle bilinle donanm bir birey olarak
dnr. Klasik dnce biiminde zne, zerk ve istikrarl bir varlktr ve benliin
merkezidir, bamszdr. Eylemin ve anlamn bamsz ve zgn kaynadr. Bu
kavraya gre biz kendi azmzdan kan szleri duyduumuz zaman esasnda
sylenen eyle zdeizdir. Ve bu zdelik -znenin syledii eyle zdelii- ona
anlama ilikin ayrcalkl bir konum verir (yani klasik zne anlaynda anlamn
kaynanda biz varz). Dil ve temsile ynelik bir yapsalc kavraya gidi zneyi bu
ayrcalkl konumundan byk oranda yerinden eder. znenin bilgi ve anlam
karsndaki ayrcalkl konumunu deitirir. Ayn ey Foucaultnun sylemsel
yaklam iin de geerlidir. Bilgiyi reten sylemdir, o sylemi dile getiren zneler
deil. zneler bir takm metinler ortaya kartabilirler ama bu ortaya kartlan
metinler epistemenin snrlar dhilinde hareket eder. Foucaultnun episteme dedii
ey belirli bir dneme ve kltre ilikin sylemsel formasyon yahut hakikat rejimidir.
34

Bkz. Hall, a.g.e., s: 54-55

33

Yani episteme Foucault da belirli bir dnemin bilgi edinme biimleridir, rnein
aydnlanma dneminde herkesin neden sonu ilikilerine gre dnmeleri gibi.
Gerekten de Foucaultnun en radikal nermelerinden biri budur. zne sylemin
ierisinde retilir. Yani zne sylemin znesidir. Sylemin znesi sylemin dnda
olamaz, nk syleme tabi olmak zorundadr. Sylemin kurallarna ve geleneklerine
teslim olmak, sylemin bilgi/iktidarn konumlanmasna teslim olmak zorundadr.
zne, sylemin rettii bilgi trnn taycs haline gelebilir. Yine iktidarn
deitirildii nesne haline de gelebilir ama bilgi/iktidarn dnda o bilgi/iktidarn
kayna ve yaratcs (yazar) olarak duramaz. Foucault, 1982 tarihli zne ve ktidar
makalesinde yle diyor:
Benim hedefim farkl modlarn tarihini ortaya kartmaktr. Yani bizim
kltrmzn, insanlarn zne haline getirildii eitli modlarn tarihini ortaya
koymak. Bireyleri zne haline getiren ey bir iktidar biimidir. zne kelimesinde iki
tane anlam vardr: Bir bakasnn kontrolne ve bamllna tabi olan ey ve
kendisinin kendi kimliine bilin ve z farkndalkla bal olan ey. Subject
kelimesinin her iki anlam da esasnda birilerini hkmranl altna alan ve teba
haline getiren bir iktidar biimini ima eder. Her iki anlamnda da mutlaka bir eyin
kontrol altna alnmas sz konusudur.35
Baka birisinin kontrol altna alnan zne ya da kendi zdeliine kendi
kimliine bilin ve z farkndalkla balanan zne, her ikisinde de bir eyin altna
konuluyor, birinde kendimizin birinde bakasnn. Bu yzden de sylemi ve temsili
daha tarihsel yapma meselesi Foucaultda znenin de radikal bir ekilde
tarihselletirmesine baldr. unun yaplmas gerekir, yaratc znenin kendisinden
kurtulmamz gerekiyor. Foucault, tarih tarafndan yaratlan zne fikrini vurgular ama
diyalektik dnceye gre zne hem tarih tarafndan oluturulur hem de tarihi
oluturur. i snf hem tarihin rndr, hem de tarihin bir aamasnda o tarihi
ilerleten temel unsur haline gelebilir. Foucault sadece tarihin rn olma meselesini
vurgular, dierini reddeder.
35

Michel Foucault, The Subject and Power, Eds.: H. Dreyfus and P. Rabinow, Beyond
Structuralism and Hermeneutics in iinde, Brighton, Harvester, 1982, s: 208-210den aktaran
Stuart Hall, a.g.e., s: 55

34

Anlam, temsil ve iktidara ilikin Foucaultnun sylemsel yaklamnda zne

nerededir? Stuart Hall, Foucaultnun znesinin sylem yoluyla iki farkl anlamda
yahut iki farkl yerde retildiini bulgular: bunlardan ilki sylemin kendisinin bir
takm zneler retmesidir. Bu zneler yle figrlerdir ki bilginin bir takm
biimlerini kiiselletirirler, sylem bilgiyi retir, bu retilen bilginin kiilemi
halleridir bu zneler. Bu zneleri sylemin ierisinde tanmlanan eyler olarak
tanmlayabiliriz. Mesela, deli, histerik kadn, ecinsel, gibi znelerdir. Yani bir takm
sylemin kiilemi halleridir. Bu figrler ayn zamanda bir takm zgr sylemsel
rejimlere ve tarihsel dnemlere de zgdrler. Ama sylem ayn zamanda zne iin
bir yer de retir, rnein okuyucu ya da izleyici, bu da ikincisidir. Okuyucu ve
izleyici ayn zamanda bir syleme maruz braklandr. Ve bu maruz brakld
eyden kendi birtakm bilgilerini ve anlamlarn ortaya kartr. Belirli bir dnemdeki
btn bireylerin bu anlamda belirli sylemin zneleri veya tebalar haline gelmesi
kanlmazdr ve bylece de o bilgi iktidarn tayclar haline gelir. Yani zneler bir
eye maruz kalyor, sonra onun taycs haline geliyordur. Ama onlar iin ya da
bizim iin, onlar ya da biz, kendimizi ya da onlar sylemin en anlaml olduu
konuma yerletirmemiz gerekir. Ve bylece de o sylemin zneleri yahut tebalar
haline gelmek iin kendimizi o sylemin anlamlarna, iktidarna ve reglsyonuna
(dzenlemesine) tabi tutmamz gerekir. yleyse btn sylemler zne konumlar
ina ederler ve bu zne konumlarnn ierisinde sylemler anlamldrlar.36
Bu yaklamn temsil teorisi iin son derece radikal ierimleri olduunu
syleyen Hall, bunun nedeninin bu yaklamn ne srd, sylemlerin kendisi
zne pozisyonlarn retirken, ancak bu pozisyonlarda anlaml ve etkili hale
gelebilirler, dncesi olduunun altn izmektedir. Yani sylemler vardr, bu
sylemler bir takm zne konumlar retir, ancak sz konusu zne konumlarndan o
sylem anlamn bulur. Bireyler, sosyal snf, cinsiyet, rk ve etnik karakterleriyle
farkllk gsterebilirler, baka faktrler de eklenebilir buna. Ama kendilerini
sylemin ina ettii bu konumlarda yerletirmedikleri srece, yani kendilerini o
sylemin iktidarna tabi/zne klmadklar srece ve bylece de onun iktidar
bilgisinin zneleri yahut tebalar haline getirmedikleri srece esasnda o anlam
36

Hall, a.g.e., s: 56

35

almazlar. Yani zencinin zenci olabilmesi iin kendini zenci olarak dnmesi
gerekir. rnein bu teoriye gre, erkekler iin retilen pornografi sadece kadnlar
iin iler/alr. Eer bir anlamda kadnlar kendilerini arzu eden erkek izleyici
konumuna koyarlarsa ve modellere bu eril sylemsel pozisyondan bakarlarsa
pornografik olurlar. Bu konum da esasnda erkek pornografisinin ortaya kard
ideal tebaa konumudur. Kadnn pornografik olabilmesi iin kendisine erkek gzyle
bakmas gerekir.37
d- Las Meninas ile Temsil Edilen zne Kim?
Stuart Hall, temsille ilgili metninde Foucaultnun Kelimeler ve eyler
kitabnn banda uzun uzun inceledii spanyol ressam Diego Velazquezin
Nedimeler (Las Meninas) adl tablosundan bahseder. Eletirmenlerin, bu resmin,
temsilin doas konusunda bir takm sorunlar ortaya karmas konusunda hem fikir
olmalarnn tesinde Foucaultnun bu resme ilgisi, zne konumlarn daha geni ele
alabilmek iin ok iyi bir rnek kabul etmesi ile resmin sabit ve nihai bir anlamnn
olmadn dnmesidir.
Las Meninas, sarayn iindeki bir oda veya ressamn stdyosunu
gstermektedir. Tablonun merkezinde kk bir prenses ve onun yannda
nedimelerinin yer almasna ramen, sa tarafta arkasnn bir ksmn grdmz bir
vale, onun nnde de elinde frasyla bize (veya resmini yapmakta olduu
konusuna/kralla kralieye) bakmakta olan ressam grmekteyiz. Prensesin ve
ressamn bakt yerde (ayn zamanda izleyicinin/bizim olduumuz yerde) kardaki
aynada yansmalarn grdmz kralla kralienin olduunu anlyoruz. En arkadaki
kl bir kap aralnn eiindeyse henz odadan kmakta olan (Foucault, bu
adamn odaya girmekte olan bir ziyareti olduunu sylese de bedeninin
yneliminden kmakta olduunu anlyoruz) bir adam gryoruz.

37

Hall, a.g.e., s: 56

36

Resim 2: Diego Velazquez, Las Meninas (Nedimeler), 1656

Foucault, ressamn konusuna bakt yerde yer alan kral ve kralie ile biz
seyircilerin konumunun srekli bir yer deitirme iinde olduunu ve bu durumun
izleyiciyi tablonun temsiline baladn syler:
Bir ressamn oradan itibaren bizi seyrettii bir tabloya bakyoruz. Bir kar
karya durutan, birbirlerine bakan gzlerden, birbirlerine dik ayla bakarken
kesien baklardan daha fazla bir ey deil. Fakat bu ince grlebilirlik hatt,
dnte koskoca bir karmak belirsizlikler, alveriler ve syrlmalar ebekesini
kapsamaktadr. Ressam baklarn bize ancak, bizim onun modelinin yerinde
bulunduumuz lde yneltmektedir. Biz seyirciler fazlalzdr. Bu bak
tarafndan kabul edilen bizler, onun tarafndan kovulmakta, bizden nce burada
bulunmu olan tarafndan ikame edilmekteyizdir: bizzat modelin tarafndan. Fakat
bunun tersine, ressamn tablonun dnda, onun karsna den bolua ynelen
bak, ona seyircilerden gelen kadar modeli kabul etmektedir; bu belirgin ama
kaytsz yerde, bakan ve baklan srekli alveri halindedir. Hibir bak, kararl

37

veya daha dorusu, tuvali diklemesine delen bakn yansz izinin iinde deildir;
zne ve nesne, seyirci ve model rollerini sonsuza kadar tersyz etmektedir.38
Foucault, grlen mi yoksa gren miyiz sorusunun cevabnn bylece
karmaklatn, ressamn bize bakmasna baktmz ve tablonun tam merkezinde
yer almasna ramen resmin znesinin/konusunun kk prenses olmadn syler.
Resmin znesi, odadakilerin ounluunun baklarn ynelttii ve kardaki
aynadan soluk yansmalarn grdmz Kral IV. Philippe ve kars Marianadr.
Grntnn gerek merkezinin simgesel olarak kurulduunu yle syler:
Bu merkez, yknn iinde simgesel olarak hkm srmektedir; nk kral
IV. Philippe ve kars tarafndan igal edilmitir. Ama asl neden, tabloya nazaran
sahip olduu l ilevdir. Modelin resminin yapld andaki bak, sahneyi
seyreden seyircininki ve ressamn tablosunu yaparkenki bak (temsil edilen deil
de, nmzde olan ve szn ettiimiz tablo) bu noktada akmaktadr. Bu
bakan ilev, tablonun dndaki bir noktada birbirlerine karmaktadr; yani
baklana nazaran ideal, ama temsilin ondan itibaren mmkn olmasndan tr
tamamen gerek bir noktada. Bizatihi bu gerekliin iinde, grlmez olamaz. Fakat
bu gereklik tablonun iinde yanstlmtr bu ideal ve gerek noktann ilevine
tekabl eden figr halinde yanstlm ve farkllatrlmtr-. Bunlar: solda, elinde
paletiyle ressam (ressamn z portresi); sada, ayann bir basaman zerinde,
odaya girmeye hazr ziyareti btn sahneyi tersten almakta, ama asl seyir olan
kral ile karsn cepheden grmektedir-; nihayet merkezde, sabrl modellerin tutumu
iinde, ssl ve hareketsiz duran kral ile kralienin yansmas.39
Foucaultnun, Las Meninastan yola karak oluturduu temsil teorisine dair
nemli noktalar ve znenin rol zerine dncelerini Stuart Hall maddeler halinde
toparlamtr. lk madde; bu resmin alt metninin temsil ve zne meselesi olduudur.
kinci madde; buradaki temsil gerekliin doru bir yansmas veya taklidi deildir,
resimdeki insanlar saraydaki gerek insanlara benzeseler de resmin sylemi sadece
olay yanstan aynadan ibaret deildir, onun tesinde resim bir sylem retmektedir.
38
39

Foucault (2001), a.g.e., s: 29

Foucault (2001), a.g.e., s: 42-43

38

nc madde; resimdeki anlam, ayn zamanda grebildiimiz ve gremediimiz

eylerin etrafnda ina edilmi olmasdr. Resimde her ey grnr olmasna ramen
anlamn olumas bizim onu ne ekilde okuduumuza baldr. Btn resim aslnda,
gremediimiz tuvaldeki resim hakkndadr. Sadece aynadaki yansmalarndan
varsayma gidiyoruz. Aynadaki kralla kralie resimde hem varlar hem yoklar. Bir tr
yer deitirme yoluyla mevcutlar resimde. Dorudan temsil edilmemiler, aynadaki
yansmalar dolaymyla yokluklar temsil edilmitir. Foucaultya gre resmin anlam
bu karmak bulunular (varlk-yokluk) tarafndan ortaya kartlmaktadr. Yani
temsil sadece gsterilen anlamyla deil, ya da olduu ey anlamyla deil
gsterilmeyen zerinden de ilemektedir. Drdnc madde; resimdeki kiilerin
konumundan m seyirci konumundan m baktmza gre deien resmin iki konusu
ve merkezinin olduudur; ocuk prensesle yokluklar yoluyla var olan kral ve
kralie. Resimdeki temsil ak ve salam olmasna ramen iki merkez, iki konu, iki
bakma konumu ve iki anlam arasnda gidip geldiimiz iin resimle ilgili mutlak bir
doruya varamyoruz. Dolaysyla da resmin anlam her zaman ortaya k srecinde
olduu iin nihai anlama ulalamaz. Beinci madde; ressamn resimde bak nasl
dzenlediine/ynettiine bakarak resmin bir sylem olarak nasl ilediini
syleyebiliriz. zleyici konumundaki resme bakan bizlerin bak resimdeki temsil
edildii ekliyle bak ilikilerini takip eder. Nedimelerin baknn yneldii ocuk
prenses nemlidir, ama resimdeki dier figrlerin baklarnn yneldii kralla
kralie de nemlidir. Resmin sylemine tabi tutulan izleyici esasnda iki tr bak
atmaktadr; Sahneye dardaki bir konumdan, resmin nnden bakmaktadrlar. Ama
ayn zamanda da sahnenin dna bakmaktadrlar. Bunu, kendilerini resimdeki
figrlerin bakyla zdeletirerek yaparlar. Yani biz hem sahnenin iine, resme
bakarz, hem de onlarn bakt yeri dnrz. Kendimizi resmin zneleri, konusu
haline yanstarak ona bir anlam verebiliriz. Sylem tarafndan gsterilen konumu
alr, onunla zdeleir, kendimizi onun anlamna tabi tutar ve onun zneleri, konular
haline geliriz.40
Altnc madde; Foucault, bu resmin anlamnn tamamlanmam olduunu
dnr. Bunun nedeni de resme bakan seyirciye gre anlamn deimesidir. Anlam
40

Hall, a.g.e., s: 58-60

39

bu yzden de resimle izleyici arasndaki diyalogda ina edilir. Velazquez elbette ki,
seyirci konumunda kimin duracan bilmiyordu. Bir resme herkes bakabilir, yine de
resim bir anlam ifade edecekse hangi bak noktasnn ideal olaca dnlerek
kurulmutur. Seyirci resmin nndeki konumda resmedilmitir, yani Velasquez
seyirciyi de resmetmitir. Bu anlamda sylem, izleyici zne iin zne konumu
retmektedir. Resmin ilev grebilmesi iin izleyici, ncelikle kendisini resmin
sylemine tabi tutmaldr, zne klmaldr. Ve ancak bu biimde resmin ideal
izleyicisi, anlam reticisi yahut znesi haline gelebilir. Ressam izleyiciyi gzetmi,
resimdeki bir bak seerek onu zne haline getirmitir. Sylemin izleyiciyi bir zne
olarak ina etme meselesi budur. Ancak bu sayede biz, ona bakan ve ondan anlam
reten bir zne seyirci iin yer ina etmesini salyoruz. Yedinci madde; temsilin
resimde konumda ortaya kmasdr. lki resimde gsterilmeyen ama anlamn
retilmesinde mevcut olmas gerektii iin zne olarak konumlandrlan seyircidir.
kincisi hem seyirci nasl bakyor diye seyircinin bulunduu yerde olan hem de
seyirciye kardan bakarak resmi resmeden ressamdr. Dolaysyla ressamn iki
konumu vardr. ncs de arka taraftaki merdivenlerde duran figrdr ve o her
eye bakmaktadr. Seyircinin ve ressamn konumunu birletiren bu figr hem btn
manzaraya dardan bakyor hem de ressamn bakt kral ve kralieye bakyor.
Sekizinci madde; arka taraftaki ayna eer gerek bir aynaysa seyirciyi de yanstyor
olmas gerekirdi, nk seyirci, tam olarak herkesin bakt yerde ve her eyin anlam
rettii yerde duruyor ancak ressam seyirciyi gstermiyor. Seyircinin yerinde
spanya kral ile kraliesini gsteriyor. Resmin sylemi seyirciyi bir ekilde egemen
konumuna yerletiriyor. Foucault temsilin sylemi, seyircinin bakt zne
konumundan bakld takdirde bir anlam retileceini syler. Bu ayn zamanda bir
kamerann da sahneyi resmetmek iin konulaca yerdir. Velazquezin bu
pozisyonda oturtmay setii kiiler tam da egemenlerdir, kral ve kralie. Btn
aratrmalarn sahipleridir, yani hem resmin konusudur, resim onlar hakkndadr, ama
ayn zamanda resimdeki konudur. Onlar btn aratrmalarn sahipleridir, ierideki
resim kral ve kralieyi konu alrken genel resim de onlar hakkndr. Bylece sylem
yerine oturmaktadr, ama ayn zamanda da hem sylemi yerine oturtan onlardr hem
de bir stn egemenin yerinden bakarak resmi anlalabilir klmaktadrlar.41
41

Hall, a.g.e., s: 60-61

40

2-TEMSL VE LGL TARTIMALI ALANLAR

mgelerin toplumsal ilevlerini resim sanatndan rneklerle inceledii Sanatta
Anlamn Grnts adl metninde Richard Leppert, temsil araclyla kandrma
siyaseti yapldn ne srer. Grme duyusunun insanolunun elindeki en nemli
aralardan bir olduunu ve bu aracn gerekliin hem aklanmasnda hem de
denetlenmesinde kullanldn syleyen Leppert, bu dnyann mimetik bir temsilini
izme, yani boyutlu bir eyi iki boyuta uydurma kabiliyetinin kimi toplumlarda
by ve benzeri zel glerle bir tutulduunu, bunun da hi artc olmadn
belirtir. Trompe loeil yani gz aldatmak resim trn temsildeki kandrma
rneklerinden biri olarak tespit eden yazar, muzip ve vgye deer bir aldatmayla,
aslnda olmayan varm gibi gsteren bir ayna, doann aynas gibidir eklindeki
mkemmel resim tekniinden bahseder. Bir tablo ierisinde baka bir resim
tablosunun arkasnn yer almas bu tre rnek olarak gsterilebilir. Bat sanat
tarihinin bandan beri grlen bu trde eserler veren ressamlar arasnda William M.
Davis (Bir Tablo Arkas, 1870) ve Cornelius Norbertus Gijsbrechts (Trompe-Loeil:
Ters evrilmi Tablo, 1670) gibi sanatlar yer almaktadr. Seyirciyi kandrma
kabiliyeti ve hedefi ile bu tarz temsil biimleri filozoflarn yzyllar boyunca
tartt temsilin genel ieriine dair sorular da ortaya sermektedir.
Leppertin temsil konusundaki eletirileri aslnda Platonun mimesis ile ilgili
uyarlarndan farkl deildir:
Trompe loeil konusunda eski filozoflarn cann skan en nemli ey, temsil
ile etik arasndaki ilikiydi; yani, imgelerin insan karakteri zerindeki etkisinin,
tasvire bir toplumu ve bu toplumun kltrn biimlendirme gc vermesiydi. Baka
bir deyile, Bat uygarlnn douundan itibaren u gerek ok iyi anlalmt:
Temsil, polisi biimlendirmede byk bir potansiyele sahipti; temsil, z itibariyle
siyasiydi. Bu durumda u soruldu: temsil, dnceyi uyarmak ve bylelikle de fikirler
retmek yoluyla gerekliin mahiyetini anlamamzda bize yardm m eder, yoksa
duyular uyarmak ve bylelikle de biliten yoksun bir fiziksel tepki retmek yoluyla
yzeylerin d grnn- kopyasyla bizi kandrr m? Yce zihne mi hitap

41

ediyordu, yoksa pespaye bedene mi? grye giden bir bulvar myd yoksa sahtelie
uzanan bir otoyol ve sahtekrln muteber klnmas myd?42
Leppert temsilin tehlikesinin ideolojik kullanmndan dolay olduunu ileri
srerken aslnda olduka hakl grnmektedir. Leppertin zellikle zerinde
durduu, grme ve temsil ikilisinin birlikte rettii bilgi konusudur. Temsil nasl z
gerei siyasiyse, bilgi de iktidarn olmazsa olmazlarndan olan bir aratr:
Fakat burada hala bir zorluk var: Temsil tehlikelidir; tam da mahiyeti
gerei, asla temsil ettii eyin kendisi olmad iin ve bu lde yanltcdr;
gerek gerekliin z kavraymzn dnda kalrken, bu arada bunun tersini
dnerek kendimizi aldatabiliriz. Nitekim Platonun temsille uramasnn bir
nedeni de, inanmak iin grmenin yeterli olduuna inanma tehlikesini alglam
olmasyd.43
A- Benzerlik Kavram
Semiyotiki Charles Sanders Peirce, gstergeleri nesneleriyle kurduklar
ilikileri dolaymyla kazand anlama gre grntsel gsterge (icon), sembol
(symbol) ve belirtisel gsterge (index) olarak e ayrmtr. kon, nesnesini
benzerlii ile temsil edebilen gstergedir ve resim, fotoraf, harita ve diyagram bu
snflandrma iinde yer alan grsel gsterge biimleridir. ndeks, gsterge ile
nesnesi arasndaki bir ba veya belirtinin sonucuyken (duman=ate) sembolde
gsterge ile temsil ettii nesnesi arasnda benzerlik veya balant olmadan, o nesneyi
nitelemesi konusunda, uzlama sonucu ortaya km bir durum sz konusudur
(terazi=adalet). Peircen ikon ayrm temsilin benzerlik zerinden kurulmas
anlamnda fotoraf olduka gl bir ekilde iine alr. Bununla birlikte fotoraf
indeks zelliini de tad iin ikisinin bileimi olarak kabul eder. nk
fotoraflar, nesnelerine benzerliklerinin yan sra nesneleriyle fiziksel olarak
balantldrlar. Fotorafik temsil, boyutlu dnyann iki boyutlu dorudan bir
42

Richard Leppert, Sanatta Anlamn Grnts, eviri: smail Trkmen, Ayrnt Yaynlar, stanbul
2002, s:35
43
Leppert, a.g.e., s:36

42

kayd olduu iin benzerlik derecesi olduka gldr ve bu adan temsil mi,
kusursuz bir kopya m tartmalarn yaratmaktadr.
Benzerlik (resamblance), temsil kavram konusunda zellikle Nelson
Goodmanin zerinde durduu kilit bir kavramdr. Sanat Dilleri (Languages of Arts)
adl metninde benzerlik konusuna eletirel bir yaklamdadr ve metninde zellikle
zerinde durduu konu Saussureun tersine bir dnceyle, dilin sanatlar da
kapsayan sembolik sistemlere en iyi modeli salayaca ifadesidir. Bilindii gibi
Saussure dilin, yeni kurulacak olan gstergebilim iinde yer almas gerektiini yani
onun

kapsam

iinde

yer

alabileceini

savunmutu.

Daha

sonraki

gstergebilimcilerin ou ise bunun tam tersini savunmu ve btn sembol

sistemlerinin dil zerinden ve dilbilim yntemleriyle anlalacan ynnde
dnceler gelitirmilerdir. Goodman doadaki her eyin az ok birbirine
benzeyebildiini dolaysyla da benzerliin resimde veya dier ikonik temsillerde
zorunlu veya yeterli bir koul olmadn savunur:
Bir nesne/obje, maksimum derecede kendisine benzer, ancak kendi kendisini
nadiren temsil eder; oysa temsil yanstcdr. Yine, temsilin aksine, benzerlik
simetriktir: A Bye ne kadar benziyorsa, B de Aya o kadar benzer; fakat bir resim
Wellington Dkn temsil edebiliyorken, Dk resmi temsil etmez. Ayrca, birok
durumda, birbirine ok benzer nesne iftlerinden her biri dierini temsil etmez:
montaj rn otomobillerin hibiri geriye kalan herhangi birinin temsili deildir; ve
normalde bir insan ikiz kardei olsa bile dier insann temsili deildir. Aktr ki,
herhangi bir derecede benzerlik temsilin yeterli art deildir Benzerlik referans
iin zaruri de deildir; hemen her ey baka bir eyi temsil edebilir. Bir nesneyi
temsil eden resim tanmlayan bir pasaj gibi- ona atfta bulunur ve ok daha zelde
ona delalet eder/iaret eder. Delalet etme/iaret etme temsilin ekirdeidir ve
benzerlikten ayr bir eydir.44

44

Nelson Goodman, Languages of Art, An Approach to a Theory of Symbols, Hackett Publishing

Company, Inc., Indianapolis, 1976, s:4 den aktaran W.J.T. Mitchell, konoloji, maj, Metin,
deoloji, eviri:Hsamettin Arslan, Paradigma Yaynclk, stanbul 2005, 1.bask, s:72

43

Alntda delalet veya iaret etme olarak evrilen denotation gstergebilimin

nemli kavramlarndan biridir ve dz anlam veya temel anlam olarak da karlk
bulmaktadr. Goodman metnindeki ilk blm bu kavrama ayrmtr. Temel anlam
temsilin zdr, ekirdeidir ve bu benzerlikten (benzeimden) bamszdr45
belirlemesi, zellikle Walton tarafndan olduka eletirilmiti. Goodman, gerekliin
temsil yoluyla yeniden retilmesinde benzerliin hibir derecede yeterli bir durum
olmadn ama resimsel temsilin farknn benzerlii kullanmas olduunu
vurgularken biz buradan fotorafn benzerlii daha da gl bir ekilde muhafaza
ettiini kabul etmek durumundayz. Ama bu fotorafn temsil derecesini veya bir
temsil formu oluunu engellemez.
Burada aslnda vurgulanmak istenen sanat yaptnn ne olduu sorgulamas
yaplmasnn yerine bir nesnenin ne zaman sanat yapt ilevini kazanddr.
Goodmann dncesinde iaret etmenin n plana kmasnn nedeni de budur.
Benzerlik deil ama belli bir nesnenin sanat yaptna dnmesi, onu almlayan
znenin konumu ile birlikte nesnenin gndergesel zellii temsili belirler. Nesne
belirli bir alanda ve biimdeki sergileni ekliyle ve sresiyle simge ilevi grp
sanat yapt saylabilir. rnein bir p kutusunun yanndaki krk bir kola iesi
bulunduu yerde hibir anlam ifade etmezken, bu ie tketim ile ilgili bir ada
sanat sergisinde, bir sanat tarafndan, galeri veya mzede sergilendiinde sanat
yapt ilevi kazanr. Yan sra ayn krk ienin fotoraf ekilip, bir sanatnn,
bunun bir sanat eseri olduuna dair beyanyla birlikte, benzer bir konseptteki sergide
sergilendiinde de ayn temsil gcnde bir sanat yapt olarak deerlendirilir.
Buradaki simgesel temsili sanat yapt ilevi sadece benzerlikle kurulmamtr;
mekan, sergileme biimi, znenin konumu ve krk ienin hem metaforik hem de
metonimik anlamyla birlikte btn bir hakim ve yaygn tketim anlayn ortaya
sermesiyle

olumutur.

Dmzdaki

nesneler

resmedildiinde

veya

fotoraflandnda simgesel bir ilev kazanr ve sanat yapt haline dnrler. Biz
bu nesneleri, bizim gzmzde dnyann bir deikesini oluturuyor izlenimi
brakt srece bir sanat yapt olarak tanmlamaya devam edebiliriz.

45

Goodman, a.g.e., s:5

44

Goodman, benzerliin temsil iin hibir derecede yeterli bir durum

olmadn srarla ve tekrar tekrar syler ve baz objeler benzer dierlerini ok az
temsil eder, bir karde ikiziyle bile temsil edilemez. derken bir resmin bir objeyi
onun bir sembol olarak, onun yerine geerek gnderme yaptn ve gndergesiyle
iliki kurulmas iin de benzerlik derecesinin olmadan temsil edebileceini ortaya
koyar.
Temsilde benzerlik konusunu ele alrken Umberto Econun ikonik
gstergelerden kurtulma isteine varan kar duruundan da bahsetmek gerekiyor.
Peircen tanmlad biimiyle, nesnesini benzerlii ile temsil edebilen ikon Ecoya
gre tutarsz bir kategoridir:
konik gstergeler ksmen konvansiyonca ynlendirilmekle kalmaz, ayn
zamanda motive de edilirler; onlarn bazlar, dierleri yeni bir kural amalarken,
kurumlam stilistik kurala atfta bulunur. Dier durumlarda, operasyonel
kurallar yn verse de, benzerliin oluumu, kltrel alkanlklar sergilemekten ok,
temel alg mekanizmalarna bal grnyor. Bu noktada yalnzca tek bir sonu
mmkn grnyor: ikonizm ne tekil bir fenomendir ne de yegne semiyotik
fenomendir. O her amal etiket altnda (tpk Karanlk alarda salgn
kavramnn muhtemelen birok hastal iermesi gibi) bir araya getirebilen bir
fenomenler koleksiyonudur. 46
Econun bu kar duruu aslnda metinlerle karlatrldnda imajlarn daha
farkl olduunu belirlemesinden kaynakldr. Benzerlikten kaynakl olarak bu
gstergelerin gsterdikleri eylerle doal ve zorunlu balant iinde olmalar yani
motive edilmi olma durumlar dil temelli gsterge sistemiyle elimektedir.
Econun ikonik gstergeye kar olan bu eletirel yaklam fotorafa ynelik
eletirel yaklamlar da aydnlatmaktadr. Fotorafik gsterge gsterdii eye,
nesneye bal olmas ve grnenleri olduu gibi kaydetmesi fotorafnn teknik ve

46

Umberto Eco, A Theory of Semiotics, Bloomington: Indiana University Press, 1976, s:216dan
aktaran W.J.T. Mitchell, a.g.e., s:73

45

ieriksel seimlerinin gz ard edilmesine ve motive edilmi olmas onun bir temsil
olamayacan iddia etmeye kadar vardrmaktadr.
Sanat alannda temsil sz konusu edildiinde, zerinde en fazla tartlm
konu olan benzerlik, sanat felsefesi ve tarihisi E.H. Gombrich tarafndan da ele
alnmtr. Betimlemenin geliimini ve ruhbilimini belirlemeye alt btn
yaptlarnda sorgulad temel konu, doaya balln sanatsal yetkinliin lt
olup olmaddr. Sanat ve Yanlsamada, ilkel kavimlerin ve Msrllarn
betimlemede bildiklerine dayanan kavramsal yntemlerine karn zellikle
zlenimcilerin bayaptlarnda gzlemlenen grdklerini yanstmay baardklar
evrimsel sreci bilmek ve grmek zerinden belirleyerek aralarndaki geleneksel
kartla dikkat eker.
Gombrich, grnen dnya, ayr zamanlarda ve eitli halklarca, neden bunca
deiik biimler ierisinde betimlenmitir? sorusundan yola karak, temsilde ortaya
kan deiimlerin nedenlerini aratrr. Sanatta, dorudan nesnel doalcln veya
nesnel benzerliin olmadn, sanatn kaynann, grnen dnya deil, insann i
dnyas ve d dnyaya kar verdii tepkiler olduunu syler. Rnesans sanatnda,
gerekliin temsil edilirken, tek bir bak asna gre konumlanm ve dz bir izgi
izleyen perspektifin genel geerliini kabul eder.
Dil, varolan nesneleri veya balamlar adlandrmaz, iinde yaadmz
dnyay bizim iin snflandrr diyen Gombrich, sanatn kulland resimsel
gstergelerin de ayn eyi yaptn ileri srer:
sluplar da tpk diller gibi, malzemenin dzeni ve snflandrlmasyla,
sanatya sorma olanan kazandrdklar sorular bakmndan birbirinden
ayrlrlar; fakat grnen dnyann bize yollad bildiriim o denli karmak
niteliktedir ki, hibir resim herhangi bir zamanda bunu btnyle yanstamaz. Ayn
motifin iki betimi arasnda bile zdelik yoksa, bu durum grmenin znelliinden
deil, grsel izlenimlerin okluundan kaynaklanmaktadr.47
47

E. H. Gombrich, Sanat ve Yanlsama, eviri: Ahmet Cemal, Remzi Kitabevi, stanbul, 1992, s: 99

46

Temsil kavramn ele alrken daha ok Rnesans sanat ve sonrasndan yola

kan Gombriche gre Rnesansn temsil ilkesi, doann yanlsama yoluyla bire bir
tuvale yanstlmasdr. Bunun iin eski alardan beri kullanlan ortak emalar
(formlar) mevcuttur ve bu emalarla ada sanat eserlerinde de karlaabiliriz.
B-Temsilin Balamlar / Belirleyicileri
Kendall L. Walton (d. 1939), Mimesis as Make-Believe adl almasnda
temsili sanatlarda temsil nesnelerini belirlemeye alr. Grsel sanatlar ve roman
gibi edebi kurmaca yaznda temsilin insan yaamnda ve kltrndeki nemini ve
bunun gereklikle ban bulgulamaya abalar. almasn daha ok edebiyat, resim,
heykel, tiyatro ve sinema zerinden rneklerle oluturan Walton, temsilin
nesnelerinin eitlilikler gsterebileceini tespit eder ve temsilde eletirme
(matching), benzerlik veya alegorilerle kurulan gnderme yapma edimi (referring),
eserde yaratcsnn belirdii z-dnmsellik zellii (reflexivity) ile nesne
kullanmnn gereksiz olduu ve gerek olmayan nesnelerin kullanld durumlar
zerinden konuyu tartr.
Walton, romanlar ve resimler zerinden rneklemelerle temsilin balamn
kurmaya alr. Rus yazar Lev Tolstoyun roman Sava ve Bar, Napolyon ile ilgili
bir romandr ve ayn zamanda Napolyon bu romann bir nesnesidir. Roman boyunca
okuyucu bu tarihi figr ve onun hakknda (described as being of or about
something) kurgu veya kurgu olmayan pek ok unsurla karlar. Walton btn bu
unsurlarn temsili gerekletirdiini ileri srer. Bir ey, bir nerme hakknda,
kurmaca olarak temsili verebiliyorsa, temsil nesnesidir. Veya bir ey, eer temsilin
gerekletirdii kurmaca hakknda bir nermeye sahipse, verilmi olan bir temsilin
nesnesidir/konusudur ve bu kurmacadan yola karak biz gerek eyleri bulgularz.
Yani bir almann temsil ettii, betimledii veya tasvir ettii ey ne ise o (of) veya
onun hakknda (about) olma durumunu zel nesnelerle kurar.48 rnein eletirme
(matching) gibi bir yntemle, iman bir adamn bir eserde temsil edilmesi btn

48

Bkz. Kendall L. Walton, Mimesis as Make-Believe, On the Foundations of the Representational

Arts, Harvard University Pres, 1990, s:106-109

47

iman adamlar hakknda ve imanlk hakknda sz syleyebilir. Bu adam ksa

boylu ve fakir veya uzun boylu ve zengin olabilir.
Walton temsilin belirleyicilerinin neler olduu zerinde dururken, bunun
bazen sradan dilsel referansla olabildii gibi (rnein Napolyon veya Sezar gibi
bildik isimlerle) bazen de dilsel olmayan simgelerle (dinsel simgeler gibi)
gerekleebildiini vurgular. Sanat kendi niyetini belli simgelerle yanstmaya
alr. Walton bu noktada tpk Roger Scruton gibi fotoraf ayr bir yere koyar ve
resimde ressamn niyetini ieren nesnelerin yer almasna karn, fotorafta
fotorafnn niyetinin dnda da nesnelerin fotorafta bulunabileceini savunur.49
Burada bizim konumuz olan fotorafik temsil iin nemli olan vurgulama u
ki, Walton temsilin belirleyici unsurlar arasnda causal link yani Scrutonun da
bulgulad nedensel ba belirlemesini kabul eder ama u farkla; bunu temsilin bir
biimi/yntemi olarak ortaya koyar. Scruton fotorafn bu zellie sahip olduunu
(nesneye ballk) ve bu yzden temsil olamayacan iddia ederken, Walton
nedensel ban hem resimde hem de fotorafta olduunu nk yaamda ne varsa
onu yakalama yanstma abasnn sz konusu olduunu savunur.
talyan ressam Filippo Lippi, Lucrezia Buti adl yerel bir rahibeyi Madonna
della Cintola adl almasnda model olarak kullanr. Rahibe resimde, ressamn
portresi iin tpk bir asilzade gibi poz verir. Artk Madonna della Cintola rahibe
Lucreziann portresiyle ayn anlamda deildir, ayn hissi uyandrmaz. Rahibe, onun
nesnesi deildir; daha ok kutsal kitaba ait olan Meryemdir. Resimde kavranan
eyler Meryem hakkndadr, Lucrezia hakknda deil.50

49
50

Walton, a.g.e., s:111

Walton, a.g.e., s:112

48

Resim 3: Filippo Lippi, Madonna della Cintola, 1460

Waltonun Filippo Lippinin 1460 tarihli resmi ile rnekledii bu durumu

fotoraftan da rnekleyebiliriz. Fred Holland Day, 1898 ylnda gerekletirdii The
Seven Last Words of Christ adl fotoraf almasnda, model olarak kendini
kullanm ve sa eklinde portre serisi ekerek birletirmitir. Bizim fotorafta
grdmz artk fotorafnn kendisi deil daha ok sa imgesidir.
Temsilde gnderme (referring), Waltonun zerinde durduu dier bir
konudur. Temsil nesnesi, kendinden baka bir eye gnderme yapt zaman veya
kendinden baka bir eyi gsterdii zaman temsil etme bir eit bavurma
durumudur. (Yukarda bahsettiimiz rnekte olduu gibi Lippinin resmi rahibe
Lucretiay temsil etmez nk ona gnderme yapmaz, Meryeme gnderme yapar
ve onu temsil eder.) Walton, referansn bazen, saf bir kurgusal karakterin, kimi iaret
ediyorsa veya kimin yerine geiyorsa, o gerek karakteri akla getirmesi eklinde
olabileceini belirtir ve rnek olarak da Voltairein Candide adl romanndaki Dr.
Pangloss karakterinin filozof Leibnizi simgelemesini gsterir. Okuyucu bu
bavurma durumunu iki karakter arasndaki benzerlikler (resamblances) zerinden
kurar ve bu bir eit alegoridir. Candide, Leibniz hakkndadr veya onu temsil eder
buna karlk Madonna della Cintola, rahibe Lucrezia Butinin bir resmi olarak tasvir
edilmesine karn ne onu temsil eder ne de ona gnderme yapar. Bu iki farkl temsil

49

biimi kartrlmamaldr. Bunlarn yan sra, Kafkann Dnm ve Beckettin

Godotyu Beklerkeninde olduu gibi bakalam / dnm, daha az belirgin olan
alegorik gndermelerin olduu temsil biimleri sanatlardaki yeni anlat biimlerinin
ortaya kmasyla birlikte gzlenmitir.
Temsil nesnelerinin kullanmnda nemli olan nokta temsil edilen konuya en
uygun arala bunun gerekletirilmesidir. Gerek eylere dair ifade veya iddia ieren
baz temsiller gnderme (reference) gerektirir ve bu gnderme yapma bizim
grdmz gibidir yani temsile ihtiya duymaz. Bununla birlikte temsil etme
seilmi bir yntem olabilir. Walton alegorik dolaylln gndermeyi saklama
etkisinden kaynaklanan kullanl bir yntem olduunu ve bununla birlikte ak
alegorik referanslarn da sahte bir tavr / hile havas tayabileceini vurgular. Tarihi
romanlar, portre, dinsel ikonlarda basit ve apak gndermelerle temsil etme tercih
edilebildii gibi bir ifade zellikle gl ve zorlu bir durumun temsili de olabilir.51
Bir eyin temsil edilmesi iin o ey hakkndaki ynlendirmenin anlalmas, bir
nesneyle balantlandrlarak o konunun anlalmas kolaylatrabilir. Bazen de ifade
bile gereksiz olabilir, sadece temsilde kullanlan nesneler ne srlen savn
anlalmasn mmkn klabilir.
Nesnelerin kullanmndaki dier bir yntem ise, genel bir gereklikten yola
klarak (rnein belirli bir sava veya belirli yaanm bir afet), zel bir anlatnn
kurgulanmasdr. Bunun yan sra olaand yaratklar gibi nesneler kullanlarak
temsilin gerekletirilmesi de sz konusu olabilmektedir; sinemada New York
ehriyle ilgili kayglar u boyutta yanstan Merian Cooper ve Ernest B.
Schoedsackn 1933 ylnda ynettii King Kong filmi; edebiyatta Jonathan Swiftin
Gullivers Travels metni gibi rneklerde bu yntem kullanlmtr. King Kongun
New Yorkta olmas nedeniyle New York ile dorudan balant kurmamz deil, bu
kentin gerek olmas ve gerekte var olan, tandk bir yer olmas temsilin genel bir
gereklikten yola klarak kurgulanmasn salar. Gullivers Travelsda ise tam tersi,
fantastik bir yerde kurgulama vardr. Somut, bilindik bir nesneyle temsilin

51

Bkz. Walton, a.g.e., s:113

50

gereklemesi gerekmez ve rnein tek boynuzlu at gibi gerek d, mitolojik bir

imgenin kullanlmasyla da bu olanakl olabilir.
Waltonun zerinde durduu nemli konulardan biri de z-dnmsel
temsilin (reflexive representation) niteliidir. Waltonun z-dmmsel temsille
kastettii ey, zellikle edebi kurmacalardan mektup, gnlk ve gezi gnlklerinde
grlen, eser sahibinin, eserinde kendini temsil ettii genel bir durumdur. rnein,
Samuel Beckettin Malone Dies adl metni, lm deindeyken, dzensizce
karalad kendi notlarndan oluan bir yazarn son gnlerini anlatan bir metindir.
Eserde, yazarn kendine gnderme yapma durumu sz konusudur, yani zdnmsel olarak temsil edilen yazarn kendisidir.
Walton, temsilde z-dnm zelliinin yinelenen bir tema olma
durumunun da sz konusu olabileceini, Saul Steinbergin Drawing Table (1966)
balkl izimini rnek gstererek aklamaya alr. Karikatrist bu iziminde
kendini de betimlemeye alt masa ile birlikte tasvir eder ve tam bir i ie geme
durumu sz konusudur.
Genel olarak bakldnda modern sanatn geliimi ve evrimiyle birlikte
temsil biimleri de deimitir ve bir temsil her zaman baka bir eyin temsili deil,
kendi kendisinin temsili de olabilmektedir. Ancak Walton dnmll sanatn
balangcndan gnmze var olan bir gereklik olarak rneklerle ortaya koyar;
Resmin resmi (Matissein The Red Studiosu,), hikye hakknda hikaye
(Keith Fort, The Coal Shoveller), oyun hakknda oyun (Hamlet), heykelin heykeli
(..30 ylna ait Romal bir asilzadenin kendi atalarna ait bir bstle olan heykeli),
film hakknda film (Truffautnun Day for Night filmi), roman hakknda roman (Italo
Calvinonun If on a Winters Night a Traveler roman), resim hakknda roman
(Oscar Wilden Picture of Dorien Gray roman), resim hakknda iir (Keatsn Ode
on a Grecian Urn), film hakknda roman (Manuel Puigin Kiss of the Spider

51

Woman), ve daha saylabilir. Btn bu temsillerin temsilleri farkl bir nermenin

kurgusal bir almasdr.52
Waltonun rneklerine ek olarak biz de fotoraf sanatndan, fotorafn
fotoraf olan rnekler verebiliriz; Richard Princen 1989 ylnda yaymlanan
Spiritual America adl kitabnda yer alan bir fotoraf bu konuya olduka denk
dmektedir ve bu bir sigara reklam fotorafndan tekrar kurgulayarak bir kesitini
alp oluturduu Untitled (Cowboy) adl fotoraftr. Sherrie Levinen 1981 tarihli
almas

After

Walker

Evans,

Levinen

Evansn

fotoraflarn

tekrar

fotoraflamasyla oluturduu bir almasdr. Bu iki rnek, fotorafn kendi

rprodksiyon

zelliinin

yan

sra

temsilin

temsili

olma

zelliini

de

tamaktadrlar. Bunlarn yan sra baz z-dnml temsiller kurgusal bir alma
olmayabilir, kendilerini biyografi, tarih, haber ve makale olarak da temsil edebilirler.
Yukarda bahsettiimiz Beckettin Melone Dies adl almasn yine bu duruma
rnek gsterebiliriz.
Fotoraf iin ok geerli olmamakla birlikte, Waltonun temsille ilgili tespit
ettii bir nokta da, nesnenin gereksizlii durumudur. Bunu daha ok gerek
nesnelerin temsilini ayrks tutarak btn temsillerin nesneye baml olmadn
belirlemek amal ifade eder. Btn temsillerin nesnesi yoktur ve bir eyi temsil etme
olana temsil kavramnn temelidir. Fakat bir nesneye baml olan kavramlar,
sadece o eyle temsil edilebilirler nk onun temsil edilmesi fikri nesnesini zorunlu
klabilir. rnein savan temsilini gerekletirmek iin, grsel veya yaznsal olmas
fark etmez, savaa ait bir konuyu/nesneyi/izi betimlemek zorunluluu vardr. Ama
burada asl vurgulanan udur; temsilde kullanlan bir nesnenin neden olduu temel
anlam aslnda vurgulanmak istenen anlam olmayabilir. Vurgulanmak istenen baka
bir ey olabilir. Walton bu noktada Nelson Goodmanin denotation is core of
representation yani temel anlam temsilin zdr sloganna vurgu yaparak bunun
tam olarak doru olmadn nk temel anlamla birlikte eletirmeye veya
gndermeye dayal olarak baka anlamlarn da ortaya kabileceini savunur.

52

Walton, a.g.e., s:121

52

Waltona gre temel anlam temsilin z deildir ve ona gre bu yanllk temsil etme
ile eletirme arasndaki karklktan ileri gelmektedir.53
Bu belirlemelerden yola karak maara resimlerinin temsili olmadn, bir
gerekliin

dorudan

betimlenmesi

olduunu

syleyebiliriz.

Gombrichin

tespitlerinde ortaya kan bir gereklik olarak, M.. 60 bin ile 10 bin aras dnemin
bizon resimlerinin, ncesinde sanatsal veya amasal bir gelenein olmamas, bu
dorudan insan izleinin kaydn mmkn klmtr. Temel anlam burada tek varolan
anlamdr ve ilevsellik ile gereklik olduka gldr. Oysaki daha sonraki temsili
sanat pratiinde Waltonun da iddia ettii gibi temel anlam yoktur. Temsili olmann
nosyonu temel anlamsal nosyondan bamszdr. Bir eyi temsil etmekle onun
anlalmas ayn deildir ve temel anlam terimleriyle temsil gereklemez. Temsil
nosyonu sonradan kazanlan bir zellik olabilmektedir. Bu noktada fotoraf sanatnn
farkn ortaya koymak gerekirse, fotorafta temel anlam nesneye bal bir temsil
olmas nedeniyle mevcuttur.
Gnmz iin ne srlen simlatif yaam ve onun rn olan sanatsal
imgelerde ise hem gerekliin kayb hem de temsilin yokluu/belirsizlii durumu
yaanmaktadr. Melez sanat eseri hem gemiin deneyimini, hem kavramsal
yneliini hem de temsilin krizini ayn anda bnyesinde tamaktadr. Sanat eseri
hem maara resimlerindeki gibi gereklikten hem de pratik ilevselliinden syrlm
zamanlararas ve metinleraras bir yapya brnerek karmaklamtr.
3- FOTORAFK TEMSLN NTEL
Fotorafn dier grsel sanatlar gibi bir sanat olup olmad tartmas
yapladursun asl sorunu zecek tartma fotorafn temsili bir sanat olup
olmaddr. Bu konuda kart pek ok fikir mevcuttur. Yaplmas gereken ise btn
bu fikirleri tek tek inceleyip bir sonuca varma giriimidir. Eer temsil kavram
gerein anlamlandrlarak mevcut klnmas veya yaplandrlmas ise zellikle

53

Bkz. Walton, a.g.e., s:122-125

53

gnmzde fotorafn da bu balamdaki varl grmezden gelinemeyecek kadar

etkili bir boyuttadr.
A-Fotorafik Temsilin Nitelii Tartmalar
Avner Ziss, Estetik adl metninde, estetik biliminin konusunun geliip
bymesinde ve estetik etkinlikte fotoraflk, sinema ve televizyon gibi yeni
sanatlarn ortaya knn, estetiin sorunlarnn ve etkinlik amalarnn deiiklik
geirmesinde etkili olduunu ileri srer.54 Fotoraf sanat, Zissin de vurgulad gibi
artk estetiin alan ierisindeki yerini salamlatrmtr.
Alexandre G. Baumgarten ile birlikte felsefenin ana dallarndan biri haline
gelen estetik, Kant dncede gzelliin salad duyusal hazzn incelenmesine
indirgenmi, Hegel tarafndan ise gzel sanat kuram olarak ele alnp incelenmiti.
Marksist estetik yaklamsa, biim ierik uygunluunu n plana kararak, gerein
zmsenmesinde

ve

deitirilmesinde

sanatn

katksn

nemser.

Estetiin

gnmzdeki alglanna bakldnda, bir i ie geme gzlenir nk artk bilimsel

estetik yaklam, dnyann estetik olarak zmsenmesini ve sanatsal yaraty yani
temsili- ierdii gibi gerekliin dntrlmesinde sanatn katksn da nemli
grmektedir. Fotorafn estetik rn olarak genel sanat kuramnda ele aln da bu i
ie gemi alglama dorultusundadr.
Fotoraf, kendi miladndan gnmze, dier btn zelliklerinden en nce
belge nitelii yznden gerekliin temsilinde birincil olarak grevlendirilmi grsel
bir aratr. Grsel dnyann nesneleri ve zneleri olarak varln srdren
fotoraflar, 1980lerden gnmze, betimleyicilik nesnellik, netlik ve tekillik gibi
sadece modernistlere hitap eden zellikleriyle deil, antrma, basmakalplk,
fazlalk,

arlk

ve

gizem

gibi

postmodernist

zellikleriyle55

de

deerlendirilmektedir. Bunun yan sra fotorafn temsil nitelii ile ilgili

54

Avner Ziss, Estetik, eviri: Yakup ahan, Hayalbaz Kitap, 2009 stanbul, s: 5
Andy Grundberg, Modernist Akm Srecinde Fotoraf ve Sanat, eviri: Kemal Atakay, Sanat
Dnyamz, 84.Saynn iinde, YKY, stanbul, 2002, s: 119
55

54

yaklamlarda teknik ve estetik yn ile birlikte seyircinin anlamlandrma pratii

zerinden de tartmalar yaplmaktadr.
Temsil ettii eyin yerine geme eilimi bilimsel aratrmalardan
belgelemeye kadar epeyi geni bir alana yaylma olana verir fotorafa; ama bunun
bedelini kendisine ramen stlenmek zorunda kald sorumlulukla, sonuta hayli
ar bir biimde demek zorunda kalr. Bu nedenle dier sanat dallar ile
karlatrdmzda, fotoraf hibirinde olmad kadar pratik amala kullanrz;
hatta bu fiilin sadece fotorafta gndeme geldiini sylemek mmkndr. yle ki,
fotorafn kefinden bu yana karlatmz rnekler dikkate alndnda, pratik
amaca ynelik olanlarn ezici bir ounluk oluturduuna kimse kar kamaz.
Nitekim ilk gnden beri fotorafik grnty zorunlu klan, bu grntde zorunlu
olan hep amtr; bu da hi deilse yaygn kanya gre-, gerekle beslenen
fotorafn borcunu yine gerekle demek zorunda kalarak ar ve bitmeyen bir
sorumluluk aldn gsterir bize. Deklanre her bas, fotorafn geree kar
vergi mkellefiyetini bir kez daha kabullenmedir.56
Hal byleyken estetiin konusu olan sanat dallarndaki temsil krizi tartmas,
fotorafn geree en azndan nesneye- mahkmiyeti yznden daha az sz
konusudur denilebilir. nk belgesel rnekler kadar kurmaca stillerde bile belirli bir
tarihsel dnemdeki baskn estetik ynelimi ve gustoyu yanstmas dolaymyla belge
olma zellii mevcuttur. te yandan, geree en fazla uygun olmas dnlen
fotorafik sava temsillerinde sorunsallatrlan sava deil sava araclyla
sanatnn kendi varolu sorgulamas, estetik ynelimin basknl veya bizzat sava
fotorafnn kendisi olabilmektedir. Btn bunlar almann son blmnde
rneklerle ayrntl bir biimde ele alnacak. Burada yaplmas gereken gerek,
temsil, sanat ve estetik tartmalar boyunca fotorafik temsil yaklamlarn
incelemektir.
Mekanik yeniden retimin, sanat eserinin biriciklik zelliini, ona ait olan
kutsal auray paralayarak yok ettiini savunan Walter Benjamin, fotorafn
56

Mehmet Ergven, Fotoraf: Gizemli Kayt, Sanat Dnyamz, 84. Say, 2002, s:184

55

rprodksiyon zellii zerinde durur. Saysz mekanik oaltma ile estetik

temsillere demokratik bir biimde herkesin ulaabilmesini ilk balarda olumlu olarak
deerlendirse de daha sonra farkl dnr:
Benjaminin fotoraf zerine dnceleri, teknik ve tarihsel ilerlemeyi
yorumlama biimine gre, her ikisi de belirsiz ama ters ynde vurgulanan iki
zamanda geliir: nceleri fotoraf cokuyla karlar, zgrleme ve laiklemenin
itici gc olarak grr fotorafl (1931-1936); bunun bedeli de gelenein
siliniidir, ancak bu da siyasal ynde yeni bir gelenek adna kabul edilebilir. kinci
aamadaysa, siyasal savam iin bir k yolu olarak dnlen fotorafa kukuyla
yaklar (1936-1940); ilericilik kr, bu nedenle de karanlkdr; gelenek zel bir
anlamda- bu uurda feda edilemeyecek kadar deerli bir zenginliktir; artk onu
kurtarmak, fatihler tarihinin her zaman gizledii anlamsal potansiyellerini korumak
sz konusudur.57
Benjamin, ilk fotoraflarn baarsnn fotoraflarndaki gerek ve lm,
teknik ile nesne arasndaki mkemmel uyumla temsil ederek salamalarndan
kaynaklandn, uzun poz srelerinin yaratt younlamann ise auraya yol
atn dnyordu. Tekniin ilerlemesi ve hz bu auray paralar ve geleneksel
klt deer yok olur. Tekniin olanaklaryla oaltm a, sanat klt temelinden
bylece ayrr. Benjamin, fotorafn sergileme deerinin klt deerini geri plana
ittiini dnr sadece portre fotoraflar buna bir sre direnmitir- ve zamanla
Atgetnin Paris fotoraflar rneinde de olduu gibi belli bir biimde alglanmas
istenen gdlenmi- fotoraflarn ortaya ktn ifade eder:
Bu fotoraflar artk belli dorultuda bir almlamay, yaklam gereksinirler.
zgrce kanat rpan bir derin dncelere dalma eylemi, onlara uygun dmez. Bu
fotoraflar, izleyiciyi tedirgin eder; izleyici, onlara uzanan belli bir yolu aramak
zorunluluunu duyumsar. Bununla ezamanl olarak resimli gazeteler, izleyiciye yol
gstericilik yapmaya balarlar. Gsterilen yollarn doruluu ve yanll birbirini
dengeler. Gazetelerde alt yazlar, ilk kez zorunlu olmutur. Ve bu alt yazlarn, bir
57

Rainer Rochlitz, Walter Benjamin ve Fotoraflk, Deneyim ve Yeniden oaltlabilirlik,

eviri: Esra zdoan, Sanat Dnyamz, 84. Say, s: 189

56

tabloya konan addan ok farkl karakterde olduu da aktr. Resimli dergilerdeki

resimlere bakan izleyicinin altyazlar araclyla ald direktifler, ksa sre sonra
sinema filmlerinde daha kesin ve buyurgan bir nitelik kazanr; sinema filminde tek
tek her resmin anlamnn kavranma biimi, nceki resimlerin oluturduu zincir
tarafndan saptanm gibidir.58
Benjaminin zerinde durduu sergileme deeri, temsili, almlama veya
anlamlandrma boyutunda etkilemesinin yan sra izleyiciyi ynlendirme etkisi
sayesinde ideolojik ileve sahiptir. Kitle iletiim aralarnn yaygnlamasyla oluan
ve daha ok grsellie dayal kitle kltr bu ideolojik ilev sayesinde oluur ve
devamlln salar.
Roland Barthes, fotorafn temsil zelliini, izleyicisinde yaratt etki
bakmndan incelerken, temel anlam ve yan anlam tanmlamalarn daha ileri dzeye
tayarak,

kendi zel kavramlar olan studium ve punctum ile aklar. Barthes,

fotoraf zerine dncelerini yazd metni Camera Lucidada, fotorafta temsil

edilen gerekliin, ortak kltrel kodlar araclyla, ortak olarak alglanan
bilgilenmeye dnk niteliini studium olarak adlandrr. Studium, belirsiz, kaypak
ve sorumsuz bir ilgidir.59 der Barthes, yani ortalama duygular uyandran bir ilgi.
Punctum ise, fotorafnn bilinli veya bilinsiz olarak temsile dahil ettii bir
ayrntnn kiisel olarak alglanan etkileyici, kodlanmam niteliidir. Deneyimler ve
bilgi, bu ilgiyi belirlemez.
Barthes, fotorafta studiumdan ok punctumu nemser. Ona gre, fotorafn
etki noktas punctum, fotoraf, izleyicinin nnde deilken ve onu dnrken de
aa kabilir. Ve bir fotoraf iyice grebilmenin yolu baka bir yana bakmak ya da
gzleri kapatmaktr:

58

Walter Benjamin, Pasajlar, eviri: Ahmet Cemal, YKY Kazm Takent Klasik Yaptlar Dizisi, 4.
Bask, stanbul, 2002, s: 60-61
59
Roland Barthes, Camera Lucida, eviri: Reha Akakaya, Altkrkbe Yayn, 3. Bask, stanbul,
2000, s: 43

57

Fotoraf sessiz olmaldr (yaygarac fotoraflar vardr, onlar sevmem): bu

bir lllk sorunu deil, bir mzik sorunudur. Mutlak olan zellik ancak bir
sessizlik hali ve abas iinde salanabilir (gzlerimizi yummak grnty sessizlikte
konuturmaktr).

Fotorafn

beni

duygulandrmas

iin

onu

her

zamanki

zrvalarndan geri ekmem gerekir: Teknik, Gereklik, Rportaj, Sanat,

vb.: susmak, gzlerimi kapatmak, ayrntnn kendi ahengiyle etkin bilince
ykselmesine izin vermek.60
Barthesn, fotoraftaki punctumun aa k iin kurgulad bu sahne
aslnda fotoraf teknik, estetik ve gereklii temsil derecesi tartmalarnn dna
karp zel bir konuma yerletirir. Bu sahne kurgusunu znel olarak yapar ama
Barthesn nasl bir entelektel kiilik olduu bilindii iin dikkate deer bir
yceltme olarak deerlendirilebilir. Ayrca, ritele dntrd punctumu aa
karma younlamasn anlatt blmn ad gerek sonras ve sessizlik de
olduka anlamldr nk fotorafa atfettii deer gerein temsilinin tesine tanr,
gerei delip gemee davettir bu.
Fotorafn allagelmi grnt tartmalarna sokulmasna ve fotoraf
yorumcularnn fotorafn temsil ettii eyi yapay kabul ettikleri iin onu dnyann
bir benzeri/andran olmadn ileri srmelerine kar kar Barthes. nk ona gre
hibir ey fotorafn analojik olmasn engelleyemez ama ayn zamanda da fotorafn
noemasnn (dnce ierii anlamndaki Husserlin kavram olan noema, burada
fotorafn ierii anlamndadr) analoji ile hibir ilikisinin olmadn da ileri srer:
Dhil olduum, hatta Fotorafn baz kodlar okumamz ekse de- kodsuz
grnt olduunu ileri srdm zamanlarda da dhil olduum gerekiler,
fotoraf gerekliin bir kopyas olarak deil, ancak gemi gerekliin bir
yayl olarak alrlar: yani bir sanat deil, bir sihir. Bir fotorafn andrmsal m,
yoksa kodlanm m olduunu sormak pek iyi bir zmleme yolu deildir. nemli
olan, fotorafn kantlayc bir kuvvete sahip olmas ve tanklnn nesneye deil,

60

Barthes (2000), a.g.e., s: 71

58

zamana dayanmasdr. Olaybilimsel adan bakldnda Fotorafn doruluu

kantlama gc, temsil gcnn zerine kar61
Barthes, gemi bir gereklikten kaynakland ve temsil ettii gemi
varoluu dorulamasndan dolay fotoraf sanat deil bir by olarak kabul eder.
Ona gre fotorafn dorulama (authentication) gc temsil gcn aar. Dier
temsil sistemlerinden farkl olan fotoraf gerekten varolan resmeder; resim ve
edebiyattaki szck ve fra darbelerinin iaret ettii eyler ise doru olmak zorunda
deildir. Barthes, nesnenin k yardmyla kaydnn sadece gerekten olmu olan
aa kardn ve fotoraflarn gereklii reddetmedii zerinde durur.
Platon, Devlet adl yaptnn 7. Kitabnda, dnyaya dair asl gereklik olan
dealarn insanlar tarafndan grlemeyeceine dair iddiasn maara metaforu
araclyla aklar. Bu metafora gre, yeraltnda maarams bir yerde, giriteki a
arkalar dnk olarak zincire vurulmu insanlarn grebildiklerinin sadece
karlarndaki duvara yansyan glgeler olduu, btn nesneleri bu glgelerden
grp bildiklerini aklamaya yardm eder. Platon, kendi aralarnda konuacak
olsalar Bu adamlarn gznde gerek, yapma nesnelerin glgelerinden baka bir
ey olamaz ister istemez.62 der ve maaradan knca ktan gzleri kamaacak olan
insana, maara duvarnda bo glgelerini grd eyler, dardaki gerek
nesnelerden daha gerek gibi gelecek diye ekler.
Platonun maara metaforu, Susan Sontagn, 1977de kaleme ald Fotoraf
zerinede (On Photography),

grnt anda fotorafn varlnn, duvardaki

yansmalar daha gereki klarak tutsaklk koullarn deitirdiini ne srerken

kulland klt rnektir. Bize yeni bir grsel ifre reten fotoraflar, neyin
bakmaya deer olduu ve neyi gzlemlemeye hakkmz olduu konusundaki
grlerimizi deitiriyor, geniletiyor. Bunlar bir dilbilgisi ve daha da nemlisi bir
grme tresi olutururlar.63 Sontag, gereklik minyatrleri diye adlandrd

61

Barthes, a.g.e., s: 107

Eflatun, Devlet, evirenler: Sabahattin Eybolu, M. Ali Cimcoz, 4. Basm, Remzi Kitabevi,
stanbul, 1980, s: 200
63
Susan Sontag, Fotoraf zerine, eviri: Reha Akakaya, Altkrkbe, stanbul, 1993, s: 17
62

59

fotoraflarn, gzle grlr gereklikle teki mimetik nesnelere oranla daha masum
ve bu yzden de daha doru bir ilikisi olduunu, bunun yan sra, resimler ve
izimler kadar gerekliin birer yorumu olduunu srarla belirtir.64
Sontagn fotorafn bir sanat formu olup olmad ynndeki dnceleri
ok net deildir. Bir yandan, fotorafn, balangta daha ok sanatsal bir etkinlik
olarak kendini var ettii, fakat sanat olma ynndeki iddiasnn az olduunu ama
kendi endstrilemesinden sonra sanat olarak layk olduu yere oturduunu
vurgularken te taraftan fotorafn bir sanat olmadn hatta bunun sorgulanmasnn
yanltc olduunu savunur:
Her ne kadar fotoraf sanat denilebilecek iler retirse de fotoraf znellik
gerektirir, yalan syleyebilir, estetik zevk verir- fotoraf bir kere bir sanat biimi
deildir. Dil gibi, o da iinde (baka eylerin yannda) sanat eseri de retilen bir
ortamdr. Dil kullanlarak bilimsel sylem, brokratik notlar, ak mektuplar, bakkal
listeleri ve Balzacn Parisi yaplabilir. Fotoraftansa pasaport fotoraflar,
meteeroloji fotoraflar, pornografik fotoraflar, rntgenler, dn fotoraflar ve
Atgetnin Parisi yaplabilir. Fotoraf, rnein resim ve iir gibi bir sanat deildir.
Baz fotoraflarn etkinlii, geleneksel gzel sanat anlayna uysa bile, kendi
iinde deerli olan ayr ayr nesneler reten olaanst yetenekli bireylerin etkinlii
de, ta fotorafn bandan beri sanatn modas gemi olduunu iddia eden o sanat
kavramna destek vermitir. Fotorafn gc ve onun bugnk estetik kayglarn en
ortasnda yer al- onun her iki sanat dncesinin de onaylamasdr. Ancak
fotorafn sanat modas gemi klma biimi, uzun vadede daha gldr.65
Gerek dnyann yerini giderek grnt dnyasnn almasna kar gelitirilen
ada tepkiler, grntnn Platoncu deer yitiriini yanstr. Gerek bir eye
benzedii srece doru, bir benzerlikten teye geemediyse yalan saylan temsilin
varl tartmalar fotorafik grntler anda anlamn yitirir. Sontaga gre,
ressamn sehpas zerindeki resim, ressamn konusuyla ayn deerde deildir, onu
sadece temsil eder ya da gnderme yapar; fotoraf ise konusuna benzemekle kalmaz,
64
65

Bkz. Sontag (2003), a.g.e., s:20- 21

Sontag, a.g.e., s: 156-157

60

ayn zamanda ona gsterilen saygy ifade eder. O konunun bir paras, bir
uzantsdr fotoraf ve onu elde etmenin ve zerinde egemenlik kurmann etkili bir
yoludur.
Fotoraf baka hibir grnt sisteminin tadna varamad glere
sahiptir. nk, daha ncekilerin tersine, fotoraf grnty yapan kiiye baml
deildir. Fotoraf grnt yaratma srecine ne denli dikkatle mdahale ederse
etsin, bu srecin kendisi optik-kimyasal (ya da elektronik) bir sre olarak kalr, bu
srecin rnleri otomatik olur, bu srecin makinalar gerein daha da ayrntl ve
bu yzden daha yararl haritalarn karacak biimde deitirilir. Bu grntlerin
mekanik yoldan douu ve verdikleri gcn birebirlii, grnt ve gereklik
arasndaki yeni bir ilikiyle sonulanr. Ve eer fotorafn ayn zamanda o en ilkel
ilikiyi grnt ve nesnenin ksmi zdeliini- yeniden oluturduu sylenebilirse,
artk grntnn gc ok baka bir biimde yaanr. Grntnn yararn belirten
ilkel dnce grntlerin gerek nesnelerin niteliklerine sahip olduunu
varsayarken, bizim eilimimiz gerek nesnelere grnt nitelikleri atfetmektir."66
Marksist kuramc, fotoraf ve ayn zamanda film yapmcs Allan Sekula (d.
1951) ise fotorafn sanat ynyle deil, somut toplumsal ilikilerde bir iletiim
biimi olarak grlmesi gerektiini savunur. Sanat insanlar aras iletiimin bir
biimi gibi grdmz varsayn; katksz, dokunakl deneyimlerin ve ifadelerin
gizemliletirilmi, dumanl, tarih-d alan olmak yerine, somut toplumsal ilikilerde
demirlemi bir sylem.67 Sekulann sanatn ve doal olarak fotorafn ilevsel
ynne dair belirlemeleri, toplumsal fayda ve etki asndan nemini n plana
karmak amaldr. Fotoraflarn ilevi grmezden gelinenleri aa karmak
olmaldr.

66

Sontag, a.g.e., s: 165

Allan Sekula, Dismantling Modernism, Reinventing Documentary (notes on the Politics of
Representation), Photography Against the Grain: Essays and Photo Works 1973-1983 iinde (Halifax,
Nova Scotia; The Press of the Nova Scotia College of Art and Design, 1984), s: 53den aktaran Terry
Barrett, Fotoraf Eletirmek, mgeleri Anlamaya Giri, eviri: Yeim Harcanolu, Hayalbaz
Kitap, stanbul, 2009, s: 197-198
67

61

Toplumsal gerekiliin eletirel olarak yeniden ele alnnn nclerinden

olan Sekula, ekonomik ve siyasal mcadele veren topluluklara, zellikle de
neoliberal politikalar sonucunda yerlerinden edilen topluluklara odaklanan film ve
fotoraf almalar yapmaktadr.68 Kuramsal metinlerinde yer alan grlerini film
ve fotoraf almalarnda yanstan Sekula, fotoraf tarihsel ve toplumsal bellein
inasnda etkili bir ara olarak grr. Bu yzden de geleneksel belgesel fotoraf
anlayn reddeder:
rnein tm iyi niyetine ramen Eugene Smith Minamatada, civadan
zehirlenen Japon balklarnn evreyi kirleten irkete kar ceza istemiyle
srdrdkleri mcadeleyi deil, daha ok onlar iin duyduu merhameti temsil
ediyor. Tekrar syleyeceim: liberal estetiin znel manzaras kolektif mcadeleden
ok merhamettir. Byk Sanatn takdiriyle dolaymlanm olarak merhamet, siyasi
anlayn yerine geer.69
Eletirel

toplumsal

belgecilii

savunan

Sekula,

sanat

fotorafl

araclyla oluan merhametin yeterli olmad gibi doacak tepkinin de ynn

deitirip direnii tevik etmedii iin geleneksel belgecilii reddeder. 70 Fotoraf
sadece yzey grnmleriyle ilgilenmemeli, grnlerin altnda yatan karmak
toplumsal gncel ilikileri akla kavuturmaldr.
B- Scrutonun deal-Aktel Fotoraf Ayrm
Fotorafn resim ve dier sanatlar gibi bir temsil formu olup olmadn
tartan ada felsefecilerin banda, Fotoraf ve Temsil (Photography and
Representation) adl makalesiyle bu konudaki tartmalarn merkezi konumuna
yerlemi olan Roger Scruton (d. 1944) gelmektedir. Scruton fotorafn bir temsil
biimi olmadn ileri srerken bunu resimle karlatrmal olarak yapar ve kendi
kavramlaryla konuyu belirlemeye alr. deal resim/aktel resim ve ideal

68

http://www.iksv.org/bienal10/sanatci.asp?sid=81 11.10.2010
Allan Sekula, a.g.e., s: 62den aktaran Terry Barrett, a.g.e. , s: 221
70
Barrett, a.g.e., s: 222
69

62

fotoraf/aktel fotoraf kavramlar onun anahtar kavramlardr. Scruton, fotorafn

ne olduunu tartt makalesinde, ideal fotoraf ve aktel fotoraf ayr ele alr.
deal resim fotorafn icat tarihi olan 1839 ylna kadarki olan dnem
eserlerini kapsarken aktel resim sonraki dnemin karm tarzlarn ifade eder. Da
Vincinin Mona Lisa tablosu ideal resim rnei iken Marcel Duchampn Mona Lisa:
LHOOQ (1919) tablosu aktel resim rneidir. Fotorafa kadar resim eylerin
grnmn geree en yakn ekilde resmetme abasyken sonrasnda daha zgr
kalm ve ifade biimleri eitlenmitir. Scrutona gre, ideal resim aktel resimden
farkl olduu gibi ideal fotoraf da aktel fotoraftan farkldr. deal fotoraf
zellikle 19.yzyla ait saf, bamsz fotoraf rnekleriyken aktel fotoraf resim
sanatna ait yntem ve amalarla birlikte fotoraflarn kendi el sanatlaryla
kirlettikleri abalarn sonucudur.71 Scruton temsil konusundaki tartmalarn daha
ok ideal resim ve ideal fotoraf zerinden yapar.
Scruton aktel fotorafla ilgili deil, ideal fotorafla, daha dorusu ideal
resimle bir tutulabilecek olan bir ideal fotorafla ilgilidir. Makaleden kan sonu
aslnda Platoncu anlamda bir fotoraf ideali araydr. Fotoraf akn dzeyde
kavramsal olarak ele alp ideal rnekler zerinden bunun temsil asndan
olanakszln ortaya karmaktadr. deal ile kastettii mantkl bir idealdir.
Bu ayrmlarn yan sra Scrutonun asl zerinde durduu iki kavram
intentional ve causal dir. ntentional amal/niyetli olarak, causal ise nedensel
olarak dilimize evrilebilir. Scruton, resim sanatnda ressamn eserinde niyetini,
amacn (intention) betimlediini belirlerken fotorafta bunun olmadn, sadece
nedensel (causal) bir ba bulunduunu ileri srer. yle ki ressam resmini
olutururken kendi dncesini, yorumunu katarak bunu gerekletirir ve
konunun/nesnenin

eserde

bulunmas

koulu

yoktur.

Oysaki

fotoraf

konusuna/nesnesine bamldr ve ne gryorsak onun kayddr. Scruton bu tespitini

ideal resim ve ideal fotoraf zerinden yapmakla birlikte fotorafn temsili bir sanat
olmas iin nedensel ban yeterli olamayacan ileri srer. Bir resim eer bir
71

Roger Scruton, Photography and Representation, Critical Inquiry, 7: 3 (1981: Spring), s:578

63

konuyu temsil ediyorsa, o konunun direk olarak eserde yer almas gerekmez, eer ki
yer alyorsa da resim konusunu olduu gibi temsil ediyor anlamna gelir. Bununla
birlikte eer x bir adamn resmiyse bu resimde adama zg baz zellikler yer
almayabilir. Resmin konusuyla olan amasal bann kurucusu sanatdr ve sonuta
ortaya kan temsili bir durumdur.
deal fotoraf ise konusuna kesin bir bala baldr, yani bir fotoraf bir eyin
fotorafdr ve iliki amasal deil nedenseldir. Eer bir fotoraf bir konunun
fotorafysa, o konu fotorafta mevcuttur. Eer x bir adamn fotorafysa, fotorafta
zel bir adam mevcut olmaldr ve nasl grnyorsa yle yer almaktadr. Fotoraf
ve konusu arasndaki bu nedensel ba temsil iin yetersizdir. Scruton bu durumu
yle formle eder;
Temsili basit bir ekilde tanmlamak gerekirse, xin yyi temsil etmesi
durumunun doruluu, eer x y hakknda bir dnceyi ifade ederse veya eer x
ylerden birinin yerine gemek iin tasarlanmsa gerekleir ve her ne olursa olsun
sadece nedensel ban varl temsil iin yeterli olmayacaktr.72
Bu belirlemelerin tesinde grnm bir niyetin gerekletirilmesi olarak deil
aktel bir konunun nasl gerekletirildiinin kayddr ve ideal fotoraf bir konunun
nasl grndnn grnmdr. Fotoraftaki nesneye bamllk resimde yoktur
ve fotoraf sonu olarak vardr. Resme baktmzda inanmamz gerekmiyor ama
fotorafta inanyoruz ve inanmak istiyoruz. Fotorafnn niyetinin fotorafa girmesi
ne mmkndr ne de gereklidir, o sadece nesnenin/konunun nasl grndnn
kayddr.
Scruton, resimde temsil iin gerekli nesne olduunu ve bunlarn
birincisinin konuya bakn niyeti (rnein bir tanr), ikincisinin temsil edilen konu
(rnein bir sava) ve ncsnn de gzlem malzemesi olan resim olarak
belirler.73 Resme bakarken nasl grmek istiyorsak yle grrz. Bir sava resminde
savay tanr olarak grebiliriz. Sanat bilgisine sahip olmak temsil edileni
72
73

Scruton, a.g.e., s:579-580

Scruton, a.g.e., s:580

64

anlamamz salamakla birlikte resmin aralar da grme biimini etkilemektedir.

Resimdeki niyeti, ortak dnceyi alglamamz iin ortak bilgi, ortak hissiyat
gereklidir ve dncenin toplumsal ve nesnel karakteri bunu belirlemektedir.
Fotorafta ise nesneye bal kayttan kaynaklanan, zel bir ann szkonusu olduu
grnmle gerekliin i ie gemesi durumu vardr ve bu realite almlayc
tarafndan doru veya yanl anlalabilir. Nesnenin nasl fotorafland anlk olarak
ortaya km bir dnceden kaynaklanr ve ann manas n plandadr. Resimde,
grnt dncenin ifadesi iken fotoraftaki grnt grnenin nasl grndnn
kayddr. Fotorafnn niyetinin grntye girip girmemesi nemli deildir.
Scruton, ressamn resmindeki detaylara olan hkimiyetinin fotorafnn
fotorafnda asla bulunamayacan da ileri srer. Ona gre fotorafnn kontrol
dnda pek ok detay nedensel srecin sonucudur. Oysaki bir tablodaki her ince
ayrnt sanat tarafndan bir anlam ifade edecek ekilde betimlenir. Scrutonun bu
belirlemeleri aslnda Witkinin fotoraflarndaki olaanst detay hkimiyetini akla
getirir. Witkinin her bir fotoraf, olaanst titizlikle kurgulanm, her ayrnt,
nesnelerin yerletirilmesi, kontrastlk en ince detaylarna kadar dnlm
fotoraflardr. Sadece Witkin rnei bile Scrutonun bu iddiasnn geerliliini
yitirmesine yetebilir.
Eer ki fotoraf tpk bir ressam gibi temsili bir sanat yapmaya abalarsa,
ideal fotoraftan uzaklap kanlmaz olarak aktel resme doru kayar dncesi de
yine Scrutonun iddialar arasnda yer almaktadr. Fotorafn tarihi boyunca kendini
hep estetik ideallerle temsili bir sanat olarak kurmaya abaladn Henry Peach
Robinson, Laszlo Moholy-Nagy ve Hannah Hchn fotomontaja dayal srrealist ve
ftristik almalaryla rneklendirir.74 Bu aba aslnda fotorafn nesne ile olan
nedensel ban koparp temsili boyuta tama abasdr ona gre. Bu ba krma
abas, fotoraf ekmeden nce fotorafnn konusunu evresel dzenlemeler
yaparak kurgulamas veya ekim sonras maniplasyonlarla gerekleir. Yani
Scrutona gre fotorafta temsil sreci fotoraf ekilmeden nce (veya karanlk oda
mdahaleleriyle) oluturulur.
74

Scruton, a.g.e., s:595

65

Fotorafnn konu seimi, ereve, k vb. gibi dzenlemelerle fotoraf

ekmesi, fotorafn temsil zellii iin yeterli deildir. Bu seimler fotorafik retim
srecinin teknik ynlerini kapsar ve d gereklii birebir yanstmas bakmndan
ayna olma zelliini engellemez. Aynaya baktmz zaman birini grrz, onun
temsilini deil, ayna grnty bozan bir ayna bile olsa. Btn bu iddialar temsilin
ayna gibi olmadn, benzerliin yetersiz kaldn ortaya koymak amal olarak
Scruton tarafndan ortaya atlm iddialardr.
Scrutonun makalesindeki nemli noktalardan biri de fotorafnn seimleri
olsa da, ortaya kan fotorafla konu ierii arasnda dier temsili sanatlarda olduu
trden temsili eylem (representational act) ilikisinin olmamasdr. Dier bir nokta,
izleyicilerin resimleri anlamlandrrken birikimleri ve deneyimleri dorultusunda
hareket ettikleri dncesidir. Biz bu anlamlandrma biiminin fotoraf iin de
geerli olduunu ok rahatlkla syleyebiliriz. Yz elli yl akn bir gemie sahip
olan fotoraf gnmzde yaygn grsel aralar sayesinde izleyiciye ulaarak belli bir
grsel alglama ve birikim yaratmakta, sonuta da izleyiciler fotoraflar bu ynde
anlamlandrmaktadr. Yan sra fotorafn kendi gelenekleri ve kendine zg stilleri
de mevcuda gelmektedir. rnein, bugn artk fotojurnalistik bir gelenekten de
stilden de bahsedebiliriz, belgesel bir gelenek ve stilden de. rnek bir isim olarak
Simon Norfolku bu noktada anabiliriz ve sava blgelerinde savan izlerini takip
ederek ektii pitoresk fotoraflarnn hem manzara fotoraf stilini hem de
geleneini temsil ettiini belirtebiliriz.
Scrutonun makale boyunca ska vurgulad dier bir noktada, resimle
fotorafn en nemli ayrm noktasnn resimde gerekliin yorumunun fotorafta ise
bu gerekliin nasl grndnn bulunduudur. Fotoraf gerekliin karldr,
deitirme dntrme yoktur. Resimde ise grsel unsurlarn yan sra yorumu da
grrz, neye benzediini deil, ressamn onu nasl grdn grrz. zel bir
anda znenin nasl grndn fotoraf bize verir, resimde de bir zaman yakalama
abas mevcuttur ama bu uzatlm (extended) bir zamandr. Btn bunlarn tesinde
ideal fotorafn sadece benzerlik (resemblance) sayesinde temsil yapabileceini
kabul eden Scruton bunun bir nesnenin kendisi olarak deil de baka bir eye

66

benzeyen bir nesne olarak kaydedilmesi sonucu oluabileceini savunur. Yani x

ynin z olarak kaydedildii bir ideal fotorafsa bu sz konusu olabilir.75
Btn bu belirlemelerin sonucunda yazar, temsilin sadece fotorafn
nesnesini belirtmek anlamnda bir ba veya iliki olduunu belirler. Fotorafta, resim
gibi bir temsil olma (being a representation) durumu deil de temsili bir kullanma
sahiplik (having a representational use) durumu vardr.76 Yani bir kadn Vens gibi
fotorafladmzda, aslnda Vensn temsilinin fotorafn elde ederiz, onun
fotorafik temsilini deil. Scrutonun burada ortaya att, fotorafta temsili bir
kullanma sahip olma durumu aslnda dier sanatlar iin de geerlidir diyebiliriz.
Vensn resimsel imgesini yaratmak isteyen bir ressam veya heykeltra model
kullanabilirler, o zaman ortaya kan eser de temsilin resmi veya temsilin temsilidir
diyebiliriz. Vens eklinde fotoraflanan belirli bir kadnn fotoraf, fotoraftaki
kadn deil Vens temsil eder. Biz kendi deneyimlerimizden, birikimlerimizden
yola karak fotorafnn bu figr kullanma, betimleme biiminden, ifade edilmeye
allan dnceyi bulgulamaya alrz.
Daha ok merak duygusu ieren fotorafa izleyici estetik bir ilgiyle
yaklarsa, onu bir temsil arac olarak grp deerlendirirse o zaman fotorafn
temsili bir sanat olabileceini kabul eden Scruton, bunun tamamen bizimle ilgili bir
ey olduunu da vurgular. Kabulleni ve yaklam tarz aracn zelliini
belirleyebilir. rnein Luc Delahayein sava fotoraflarn incelerken, fotorafta
daha ok onun estetik ynelimlerini grmeye altmzda, bu imgeler bizim iin
artk estetik birer temsildir.
Nesneye ballk, eserde sanatnn niyetinin grlmemesi, detaylara hkim
olamama gibi zelliklerin fotoraf, temsili bir sanat statsne tayamaz gibi
belirlemelerinin yan sra, Scrutonun fotorafa dair iki tespiti daha vardr. Bunlardan
birincisi kurgusal (fictive) bir yapya sahip olmamas, dieri de fotorafnn
eserinde individal stilinin belirgin olamayacadr. D dnyay olduu gibi
mekanik bir ekilde kaydeden, ayna gibi yanstan fotoraf kurgu iermez, kopya eder
75
76

Scruton, a.g.e., s:590

Scruton, a.g.e., s:597

67

sadece. Bu yzden de sanatnn bireysel stili fotoraflarda yer almaz. Bu yaklam

da eletirilebilir, yle ki; belki tek bir fotorafa bakarak bir fotorafnn individal
stilini gremeyebiliriz (ki bu dier sanat alanlarndaki sanatlar iin de geerli bir
durumdur) ama birden ok fotorafn yan yana gelmesi bize fikir verebilir. Hem
belirgin bir stil hem de ifade edilmeye allan konuyu bylece tanmlayabiliriz.
Bunun yan sra tek bir karede bile bir stili belirlemek mmkndr. Steve
McCurrynin tek bir fotorafna baktmzda belki ilk anda fotorafik stili hakknda
kesin bir bilgi sahibi olamayabiliriz ama birden ok almasn grdmzde onun
sava blgelerinde ektii fotoraflardaki renk arayn ve bunu mkemmel bir
ekilde yakaladn tespit edebiliriz. Fotorafnn individal bir taz vardr ve hem
konusu hem de kendi dncesi bu grntlerin arkasndan grlebilir.
C- Temsili Bir Sanat Olarak Fotoraf (Robert Wicks)
Estetik tarihi zerine almalar bulunan Robert Wicks, Scrutonun
makalesinden sekiz yl sonra Photography as a Repsentational Art adl iddial
makalesi ile fotorafn sanatsal ve temsili nitelii zerine dncelerini dile
getirmitir. Wicks, fotorafn nedensel (causal) ve mekanik bir sre olmas
zelliine dayanarak baz estetikilerin fotoraf sanat, fotorafy da sanat kabul
etmemeleri gibi geleneksel dncenin geerliliini yitirdiini; nk iyi bir fotoraf
elde etmenin deklanre basmaktan fazlasn gerektirmesinden yola kan usta
fotoraflarn, fotoraflarnda ierik ve kompozisyonu estetik yarg anlamnda bir
bala oluturarak kurmakta olduklarn ifade etmitir.
Wicks makalesinde Scrutonun tam karsnda yer alarak, fotorafn estetik
ve sanatsal kapasitesinden yola karak fotorafn temsili bir sanat olma niteliini
belirlemeye alr.
Scruton, fotorafta sanatsal olarak varolan eylerin fotorafik araca zg
zelliklerden kaynaklanmadn iddia eder. Edebi, dramatik, resimsel veya heykelsi
anlamdaki bir temsil gibi fotorafik temsilin olduuna inanmaz. Scrutona gre,
fotorafn bir eyin temsili olarak estetetik deeri onun yalnzca temsil edilen

68

nesnenin estetik zelliklerinden salanr, fotoraf yaplmadan nce nesnenin varolan

zelliklerinden.77
Wicks, Scrutonun fotorafik aracn temsil zelliini tamamen reddetmesinin
tesinde, ideal bir fotorafn bir nesnenin grnmnn mkemmel bir kaydn
saladn kabul ettiini, bylece de fotoraf bir kayt arac olarak kabul ettiini
vurgular. Aslnda temel sorun estetik bir ilginin temsil edilmesidir ve bu yaklam da
geleneksel estetik teorinin sorunudur. Scruton ideal fotoraf ile estetik bir ilginin
temsilinin imknszlna zaten vurgu yapmt nk ona gre ideal fotorafik
mkemmel yeniden retim bir nesnenin grsel grnmn ve plak gzle ne
gryorsak onun sadece bir kopyasn, suretini verir ve bunun tesinde de nesne ile
ilgili bize hibirey syleyemez. Yani ideal fotoraf, tpk ayna gibi nesneleri
gsterir; bizim bir fotoraf gzel bulmamz demek fotoraftaki nesnenin veya
konunun gzel olmasndan kaynaklanr.
Scrutonun btn bu savunduu fikirlerin kart olarak Wicks, fotorafn
tpk bir ayna gibi plak gzle grlen nesneleri olduu gibi yanstmasndan yani
grnty tekrarlamasndan farkl olarak, fotorafn -ideal veya aktel- nesnenin
veya konunun grntsn yakaladn ve sakladn savunur. Bylece nesneyi
inceleme frsat bulur ve plak gzle olduundan daha ok ey grebiliriz.
Fotorafn bu zellii, Edward Muybridgein koan atlarn fotoraflarn seri halde
ekip, atlarn drt ayann da havadayken ikisinin tam arkada, ikisinin de tam nde
durduuna dair yanl inanc yerle bir edip drt ayan da karn blgesinde
toplandn fotorafik olarak belgeledii zamandan beri bilinmektedir. plak gzn
alglayamadn

fotorafn

kaydetmesi

ve

saklamas

grsel

bilinci

de

evrimletirmitir. Wicks, fotorafn nesnesiyle ayn estetik zellikleri her zaman

paylamad iin ikisinin estetik olarak birbiriyle deitirilebilir olmasnn yanl bir
inan olduunu ileri srer. Yani nesnesiyle fotoraf ayn estetik deerde veya
zellikte deildir.

77

Robert Wicks, Photography as a Repsentational Art, British Journal of Aesthetics, 29:1

(1989:Winter), s:2

69

Scrutonun, fotorafla estetik bir ilginin ifade edilememesi tezine Wicks kar
kar ve bunun nasl olas olabileceini rneklerle gstermeye alr. rnein bir
fotoraf bir fabrikay grntlerken, pozlandrma boyunca veya ncesinde fabrika
hakkndaki dncelerini ifade edecek bir tarz benimseyip ona gre davranacaktr.
Bunu, setii teknik, bak as, n kullanm, ereveleme, ekim zaman vb.
gibi unsurlarla kurabilir. Oluturduu grntyle sadece fabrikada yaplan ilere de
dikkat ekebilir, bacadan kan duman n plana kartarak fabrikann neden olduu
hava kirliliine de...
Konusunu dondurarak kaydeden fotorafta resimsel veya elii gibi etkilerle
kirlenme Scruton tarafndan aktel fotoraf olarak tanmlanmt. Bu durumu
anlamak iin Wicks resimsel metodlar ve amalar nedir sorusunu sorar ve asl
nemli olann hangi genel metodlarla resimde ve fotorafta temsilin bamsz olarak
yaplabildiinin belirlenmesi olduunu vurgular. lk olarak ele ald konu,
Scrutonun da bahsettii, temsili sanat erevesinde kurgusal (fictive) temsil
kapasitesidir. Scruton, resim ve edebiyatn bu yetenee sahip olduklar iin temsili
sanatlar olduunu fotorafnsa nesnesine mutlaka bal olduu iin byle bir
kurgusal karakterden yoksun olduunu savunurken Wicks, bu bak asnn olduka
geleneksel olduunu savunur; fotorafn kurgusal olamama durumunun, resimle
karlatrmal

olarak,

sadece

konu

ierii

balamnda

snrlandrldnda

olabileceini nk resmin hem gerek hem de olas olanla ilgili olabileceini

fotorafnsa sadece gerek olan kapsadn savunur.
Fotorafn temsili bir sanat olup olmad problemini zmek iin, ayn
zamanda, yle bir karlatrma da yapmak zorundayz: bir nesne hakkndaki gerek
dnceleri vurgulayan gerek nesnenin resmi ile, ayn nesnenin fotorafn
karlatrmalyz. Sadece bu anlamda fotoraf ve resim arasndaki temsili ifade
kapasitesi farkllklar belirgin hale gelecektir.78
Wicks, bu dncesini salamlatrmak iin, bir kiinin ekspresyonist bir
portresinin izgesel(spectral) maviler, sarlar ve morlarla resmedilmesinin o kiinin i
78

Wicks, a.g.e., s:5

70

dnyasn doru olarak ortaya koyup koyamadn dnmemizi salk verir ve

resmin de bunu tam olarak gerekletiremeyeceini belirtir. Temsil edilen
dncenin ifadesi, kurgusal temsil kapasitesi burada da ok belirgin deildir.
Nesnelerin grntsne dorudan baml olan natralistik temsil ise bu bamllk
yznden Scruton tarafndan daha az temsili olarak kabul edilmiti.
Wicks, Scrutonun zellikle ideal fotoraftan yola karak, fotorafn
gsterdii ey hakknda bir dnce ifade edemeyeceine dair fikirlerini
maddeletirerek hepsinin anti-tezini belirginletirir. lk olarak, Scrutonun, bir
nesnenin grnmnn mkemmel bir kopyas o nesne hakknda bir dnce ifade
edemez, bu yzden de sadece nesnenin nasl grndnn kopyasn retir (it can
only replicate how the object looks)79 grne kar kar. Wicks, pek ok nesnenin
anlam deitirerek veya anlam glendirecek ekilde sembolik olarak pozlandrlm
fotorafik imgelerinin varolduunu, bunun bir rnei olarak da dur iareti/fabrika
fotorafnn hem ideal hem de aktel olabileceini ileri srer. Dier nemli nokta ise,
Scrutonun ressamn resmindeki ifadeci detaylara fotorafya gre daha ok hkim
olmas yolundaki dncesidir. Wicks fotorafta ayrntlarn kontrolnn bir sorun
tekil etmediini, nk bir fotorafnn objektifini yavaa evirerek, objektifine
takaca bir filtreyle veya deiik ebattaki bir objektifle grntdeki btn detaylar
en ince ayrntsna kadar elde edebileceini ne srer.
Tm bunlardan yola karak fotorafn temsili bir sanat olarak grlmesi
gerektiini savunan Wicks, fotorafn temsili bir sanat olarak ifade kapasitesini
resimle karlatrarak belirlemeye alr. ncelikle fotorafa zg, dncenin
temsili bir biimde ifade edilme biimlerini belirler: ilki, hareketli bir nesnenin
imgesini dondurmak suretiyle tarttrmasdr. Dier temsil biimleri, fotorafnn
zel film seiminden (renkli, siyah/beyaz, infra-red, deiik grenli filmler, bask ve
slayt) ve ekim teknikleriyle (zamanl pozlama, uzun sreli pozlama, kaydrarak
veya teleskopik pozlama) ortaya kar. Btn bu fotorafik seenekler fotorafya

79

Wicks, a.g.e., s:6, Burada kullanlan kavram replicate nemlidir ve imitate ile kartrlmamaldr.
Raplicate, -ounlukla oaltmak iin- aynn yapmak, kopyalamak anlamndadr, imitate ise taklit
rnek almak, andrmak, benzerini yapmaktr. Replicate daha ok uygulama anlamnda
kullanlmaktadr.

71

plak gzle deneyimlenenden yola karak nesnenin imgesini yaratmas imknn

salar. Fotorafik imgenin retimi, zel bir ara (medium) olarak fotorafln
kendine zg yntemleriyle ortaya kan grsel zellikler kullanlarak mmkn
olabilir. Wicks, btn bu zelliklerin konu ieriine uygun bir ekilde yorularak
dncenin fotorafik temsilinin mmkn olduunu savunmaktadr.80
Sonu olarak, Wicks Scrutonun ortaya koyduu nedensel ban temsil iin
yeterli olmad ynndeki tezini geleneksel bularak reddetmekte ve fotorafn bu
ynnn avantaj saylabileceini, resim sanatnn da hem kurgusal temsil hem de
natralist temsil kapasitesine sahip olduunu ifade etmektedir. Yan sra, gelien
teknolojiyle birlikte snrszca artan teknik imknlar ve bu teknikler iinde kaybolan
konu ierikleri de her iki sanat alannda da ortak olarak yaanmaktadr.

80

Wicks, a.g.e., s:7

72

KNC BLM
SAVAIN FOTORAFK TEMSLNN TARHSEL GELM
1-SAVA KAVRAMI VE SAVA FOTORAFILIINDA LK DNEMLER
A- Sava Kavram
Sava, ilk toplumlardan gnmze deiik biimlerde ve ykclkta hep
varolmu, ilkel toplumlarda daha ok atmalar eklinde, uygar toplumlarda ise
kurumsallam bir yap olarak varln srdregelmitir. Sanayilemeyle ve
sonrasnda gelen teknik icatlarla modernize olmu, hayatla birlikte sava yntemleri
ve aralarnn da modernize olmasn getirmi ve toplu kymlarn yaand,
askerlerin yan sra sivillerin de ldrld kuralsz savalar dourmutur.
Gnmzde ise sava, artk sava uaklarndan atlan bombalarn yzlerce paraya
ayrld ve bu paralardan bazlarnn hemen patlamad, sya duyarl ve oyuncak
eklinde bile olabilen bu paralarn ocuklarn ellerinde patlatld acmasz planlar
ieren bir grnmdedir.
nsandaki igdsel ykcln ve ldrme arzusunun dizginsiz bir ekilde
ortaya kt sava olgusuna yaklamlar eitlilik gsterir. Sigmund Freuda
dayanarak, savan nedeni olarak sadece insandaki ykclk igds olduunu ileri
srenler vardr ancak bu yanltr. Freud, nsanlar savaa arld zaman,
ilerindeki birok motif, yani soylu ve baya, ak ak ortaya dklen ve
suskunlukla geitirilen trdeki motifler bu ary evetleyebilir.81 derken insandaki
ykclk igdsnn savan temel nedeni olmadn, sava halindeyken ortaya
kan insani ktcllkler olduuna vurgu yapar. Bir savan nedeni sadece
ekonomik, politik, kltrel, ulusal ve dinsel olabildii gibi bunlardan bir kann
birlikte neden olduu durumlar da sz konusudur. Hitlerin II. Dnya Savana da
yol

aan

saldrganlklarn

ve

Yahudi

katliamn

sadece

rklkla

81

Sigmund Freud, Bar ve Sava Sorunu zerine, Yarn Dergisi, eviri: Ouz zgl,
Ankara,Say: 32, Nisan 1994, s: 13-14den aktaran Ertan Ylmaz, Amerikan Sinemasnda Sava ve
Vietnam Filmleri, Antrakt Sinema Kitaplar, stanbul, Eyll 1997, s: 18

73

aklayamayacamz gibi sadece ekonomik byme ve gl olma abas olarak da

aklayamayz.
Sava zerine dnen ve yazan pek ok kii olmutur ama gnmzde hibir
sava metni yoktur ki Napolyona kar savam Prusyal General Carl Von
Clausewitzden* (1780-1831) bahsetmesin. Clausewitz, Sava zerine (On War1832) adl almasn, savan ne olduunu, savan olutuu toplumsal ve politik
ilikileri nelerin belirlediini ve barn tahsis edilmesi iin hangi koullarn gerekli
olduunun yer ald bu almay Napolyon Savalar ve Fransz Devrimi
deneyimlerine dayanarak dzenlemitir. Clausewitzin nemi savan, politikann
baka aralarla devam olduu tespitini yapmasndan gelir:
Sava politikann baka aralarla devamndan baka bir ey deildir.
Bylece savan sadece politik bir eylem olmakla kalmayp gerek bir politik ara,
politik ilikilerin bir devam ve bunlarn baka aralarla gerekletirilmesi olduunu
gryoruz. Savan btn zellii kulland aralarn zelliinden ileri gelir.82
Bu sav, bugn kartlan savalara bakldnda anlamn biraz kaybetmitir.
Clausewitzin sava kuram klasik devletler sava veya modern savalar
balamndadr. Balama nedeni ve sonucu belli olan, hasmlarn askeri, ekonomik ve
birok ynden eit olduu, genellikle sonucunu nihai byk bir muharebenin
belirledii, daha ok askerlerin ld ve yaraland ve yasas-mekn-sresi belirli
savalardr. Oysaki kapitalizmin ikinci byk krizinin 1970li yllarda yaanmas ve
bunun sonucunda uygulamaya konulan neo-liberal politikalarn getirdii sermayenin
uluslararaslamas, hammadde kaynaklar ve ucuz igc neredeyse o blgeyi
kltrel, ekonomik ve siyasi adan ele geirme plan ile dnyann pek ok
*

C.V. Clausewitz, askeri eitimini aldktan sonra, Prens August ile birlikte Fransann 1806da
Prusyaya kar at savaa katld ve ayn yl Franszlara esir dt. Prusyann yenildii bu sava
eletirel bir ekilde inceledikten sonra 1808de reformcu subaylarn yannda yer alan Clausewitz, 1812
ylnda Prusya Kral II. Friedrich Wilhelmin Fransa ile yapt bar kararn eletirerek Prusya
Ordusundan ayrlp Rusyann hizmetine girdi. Napolyona kar savata (1812) Rus Ordusunda
yarbay olarak grev yapan Clausewitz Prusya ordusuna tekrar geri dnd ve 1818-1830 yllar
arasnda Harp Okulu Komutanl yapt. Sava zerine adl yaptn da bu dnemde yazd. Polonya
zgrlk Sava (1831) srasnda Pozende kurulan ordunun kurmay bakanl grevini de yapan
Clausewitz ayn yl kalp krizinden ld.
82
Carl Von Clausewitz, Sava zerine, eviri: iar Yaln, Spartaks Yaynlar, kinci Bask,
stanbul, 1997, s: 53

74

noktasnda yaanan savalar ve igaller, klasik devletler savandan farkllklar

gsterir. Modern savalar daha ok siyasi saiklerden kaynaklanrken neo-liberal
sistemdeki yeni savalarn ana nedeni ekonomiktir. Dinsel ve etnik nedenlerle de
savalar kmaktadr ama kresel kapitalist sistemde bu unsurlar da zde ekonomik
nedenler iin bahane edilmektedir. Sermayenin uluslararaslamas ve pazar
oluturmas nndeki engelleri kaldrma yolundaki, g kullanm batan beri
devletler araclyla olmaktadr.
Burjuvazinin hizmetisi olarak devlet pre-kapitalist snflarn ve devletlerin
kapitalist meta ihracnn kstsz genilemesine kar koyduklar engelleri amak iin
siyasal ve ou zaman askeri g kullanmak zorunda kald. Serbest rekabeti
kapitalizm ann en liberal ve saf burjuva devletleri bile hibir zaman uluslar
aras pazarlar ele geirmek iin g kullanmaktan vazgemedi: ngiliz
kapitalizminin indeki Afyon Savalar ve ngilizlerin Hindistandaki fetih ve
konsolidasyon seferleri, ABDnin Meksikadaki genileme sava, Fransann
Cezayirdeki sava vb rnekleri hatrlamak yeterlidir 83
Ernst Mandelin 70lerin banda yazd bu metinden sonra pazar iin
sava daha lgn bir boyuta vard ve bu gnmzde de hammaddeye serbest eriim
ve yatrmlarn kresel bazda srdrlebilmesi iin pek ok corafyada devam
ettirilmektedir. Sadece ABDnin dnyay ele geirme tarihine baktmzda 1893ten
2003e kadar olan srede dnyann farkl blge ve lkelerinde on drt darbe,
saldr/igal dzenlediini gryoruz.84 ncelikle Hawaii Adas, Kba, Porto Riko,
Honduras ve Nikaragua gibi lkelerle balayan igaller, Souk Sava ile birlikte
Guatemala, ran, Vietnam ve ilide uygulanm ve gnmzde de Afganistan ve
Irak ile devam etmektedir.
Gnmzde artk sava politikann baka aralarla devam olmaktan km,
bar ve demokrasi getirmek bahanesiyle yaplr duruma gelmitir. Bu durum savan
bir ara olarak kullanlmasn ve daha da tesine geilerek inandrcl olmayan
83

Ernest Mandel, Ge Kapitalizm, eviri: Candan Badem, Versus Kitap, ubat 2008, s:413-414
Bu konuda daha ayrntl bilgi iin baknz Stephen Kinzer, Darbe, Hawaiiden Iraka
Amerikann Rejim Deiiklikleri Yzyl, eviri: Zeynep Beler, letiim Yaynlar, 2007
84

75

suni sava gerekeleri yaratlmasna kadar varmaktadr. Uluslararas sermaye iin

cazip corafyalardaki Irak benzeri lkelerde, ynetim biimleri anti-demokratik
bulunmakta ve demokrasi gtrme grevi stlenilerek igal gerekletirilmekte;
varl mehul yeni terr rgtleri yaratlmakta veya bir lke toptan terr lkesi
addedilmekte fakat ama aslnda blgenin petrol ve dier zenginliklerini rahata
kullanabilmek iin kendi hareket alann rahatlatma projesi iin binlerce insan
ldrlmektedir. Reel sosyalizmin kyle birlikte hareket alan rahatlayan ve
muhalefet veya ciddi bir kar gle karlamayan bata ABD olmak zere batl
kapitalist lkeler, bu sava oyunu srasnda u boyutlarda yaanan sava sularn bile
kapatmaya almamakta, hatta tehir etmektedirler. Iraktaki Ebu Garip cezaevi
fotoraflar buna en iyi rnektir. Yan sra sava gerekesi olarak Amerikann ileri
srd Irakn nkleer silah bulundurduu gerekesi de (Iraka 2003 ylnda yaplan
igalin ilk nedenlerinden biriydi) ispatlanmaynca nkleer silah bulamadklarn
rahata kabul etmekte ama igali ve sava srdrmeye devam edebilmektedirler.
Clausewitzin sava teorisi -ok ilgintir ki- hem Adolf Hitler85 hem de
Vladimir lyi Lenin86 tarafndan benimsenmitir. Savan arasall bakmndan ele
alndnda Sava zerinede yer alan btn taktik ve stratejilerin farkl dnya
grne sahip liderler tarafndan kabul edilmesi ok da anlalmaz bir durum gibi
grnmemektedir. Bu kabullerin tesinde savan politikann devam olduu gerei
gnmzde de ak bir ekilde gzlemlenmektedir.
Lenin, sava saldrgan ve savunucu (hakl) savalar eklinde ikiye ayrr ve
I.Dnya Savan kastederek bu savan emperyalist bir sava olduunu syler.
Sosyalistlerin savaa kar tutumunu ise Lenin yle aklar:

85

John Keegan, Sava Sanat Tarihi, eviri: Fsun Doruker, Yeni Yzyl Tarih Dizisi (Sabah
Kitaplar), stanbul, 1995, s:552
86
Pierre Naville, Carl Von Clausewitz, Sava zerine, eviri: iar Yaln, Spartaks Yaynlar,
stanbul, kinci Bask, 1997 adl metinde nsz, (1954), s:20-21 Naville bu iddiasn tabii ki
Leninin Sosyalizm ve Sava adl metninde geen u szlerinden dolay ne srmektedir: Sava
politikann baka aralarla devamdr (yani iddet aralaryla). Bu nl sz, sava zerine derin
bilgisi olan yazarlardan birisi, Clausewitz tarafndan sylenmitir. Marksistler, hakl olarak, bu beliti,
daima, her savan zelliini kavramada teorik temel olarak grmlerdir. Marx ve Engels de
savalara ite bu gr asndan bakmlardr. Wladimir lyi Lenin, Sosyalizm ve Sava,
eviri: N. Soluku, Sol Yaynlar, Ankara, Ekim 1976, s:16

76

Sosyalistler, halklar arasndaki savalar daima barbarca ve canavarca

bulmular ve ktlemilerdir. Bizim savaa kar tutumumuz gene de aslnda burjuva
pasifistleri ve anaristlerden farkldr. Her eyden nce, biz, bir yanda savalar ile
te yanda lke iindeki snf savamlar arasndaki ayrlmaz ball; snflar
ortadan kaldrlmadan ve sosyalizm kurulmadan savalarn ortadan kaldrlmasnn
olanakszln ve i savalarn, rnein, ezilen snfn ezene, klenin kle
sahiplerine, serflerin toprak beylerine, cretli iilerin burjuvaziye kar verdikleri
savalarn haklln, ilerici niteliini ve gerekliliini tamamen kabul ederiz. Biz
Marksistler, hem pasifistlerden, hem anaristlerden, her savan ayr ayr, Marxn
diyalektik materyalizmi gr asndan, tarihsel bir inceleme yaplmas gereini
kabul ederiz. Her savata kanlmaz bir biimde olagelen dehete, zulme, sefalete ve
ikenceye karn, tarihte ilerici nitelikte pek ok sava vardr; bu savalar (rnein
mutlakiyet ya da klelik gibi) ok kt ve gerici kurumlarn yklmasna ya da
(Trkiye ve Rusyada olduu gibi) Avrupada en barbar despotluklarn ortadan
kalkmasna yardm ederek, insanln gelimesine hizmet etmilerdir.87
Sermayenin uluslararaslamas ve kapitalizmin dnya zerinde egemenliini
kurduu evreye yani emperyalizme gei, teknolojinin yardmyla olmutur.
Dolaysyla teknoloji, savalarn da belirleyici unsuru haline gelmitir. Sosyalist bir
bak asyla ve teknolojiyi hesaba katarak sava tanmlayan Walter Benjamin
olmutur:
Savan ekonomik nedenlerinin nemini ortaya koyan aklamalara hi
girimeksizin, emperyalist savan en kt ve en tehlikeli yannn, ada
teknolojinin dev boyutlara varan gc ile, ayn ada teknolojinin araclyla
gnmz toplumlarnda eriilebilmi bulunan moral aydnlanmann snrll
arasndaki uurum olduu rahatlkla sylenebilir. Gerekten, gnmzdeki burjuva
toplumlar, kendi ekonomik doalarna uygun olarak, teknolojiyi insanal deer
denebilecek olan her eyden tm gcyle ve alabildiine ayrmakta; teknolojinin,
toplumsal dzenin gelimesinde, kendisini doal-gelime ynnden alakoyan varolan
toplumsal ilikilerin karsnda kendisi iin ayr sz hakkna sahip bir birlikte87

Lenin, a.g.e., s:10-11

77

belirleyici ge konumuna gelmesinin engellemektedir. Bu durum yzndendir ki,

Birinci Dnya Savanda grld zere, gelecekteki sava da, teknolojinin kle
isyan olarak ortaya kacaktr.88
Top, tfek, tabanca, tank ve bomba gibi sava aralarnn teknolojik geliimi
sava ve savataki kahraman asker tanmlamalarn deitirmi, tek bir atom
bombas II. Dnya Sava sonunda Japonyann sava bitirmesinde yeterli
olabilmiti. Souk Sava dnemi ise nkleer bomba paranoyas ile beslenmi, uzaya
kan insann uydular araclyla savataki gc elinde bulundurmas dncesi
yaygnlap gndelik hayat dahi belirlemitir. Dijital teknolojinin devreye girmesiyle
ise gece grl kamera ve gzlklerle, yakn savata bile teknolojiye hkim olan
taraf stn hale gelmitir.

Resim 4: Jacques Callot, Kyllerin ntikam, 1633

Savan fotorafik temsilinin tarihsel geliimine gemeden nce, sava belki

de sava kuramclarndan daha etkili tanmlayan Jacques Callot (1592-1635) ve
Francisco Goyann (1746-1828) oymabasklarna deinilmelidir. Fransz Barok
sanatnn nemli isimlerinden Jacques Callot, Avrupada Otuz Yl Savalar (16181648) tm iddetiyle srerken, 1933 ylnda, 18 oymabaskdan oluan Les Miseres et
les Malheurs de la Guerre adyla bir seri alma yapar. Daha ok halk ve saray
88

Walter Benjamin, Estetize Edilmi Yaam, Sunan: nsal Oskay, Der Yaynevi, stanbul 1995, s:
104

78

enlikleri ile tarihsel konular baaryla ileyen Callot, Fransz Ordusunun kendi
memleketi Lorraini istila ve igal edii srasnda sivillere uyguladklar vaheti
teknik ustalyla etkili bir biimde betimlemitir.
Bunlar geni ve derin bir perspektife sahiptir; ok sayda figrn olduu
geni al manzaralardr, tarihten gelen byk sahneler; onlara eklenen her yaz da,
grntlerde resmedilen felaketler zerine veciz bir yorum. Callot, askerlerin
ktalarna sevk edilmelerini gsteren bir kalpla balar, sonra da gs gse
sren vahi arpmalar katliam, yamay ve rza gemeyi, ikence ve idam etme
yntemlerini (esiri bileklerinden iple yukar ekip sonra tekrar brakarak drmek
suretiyle ldrme, daraalar kurma, lm mangalar oluturma, kaza oturtma,
tekerlee balama) kyllerin askerlerden ald c gzler nne serer ve
ganimetlerin nasl paylatrldn gstererek serisini noktalar. Baka bir lkeyi
fetheden bir ordunun vaheti zerine eserler yapmakta srar etmek rktc ve
emsali grlmeyen bir durumdur, fakat Fransz askerleri de iddet orjisinin uursuz
figranlar olmaktan baka rol oynamazlar. Callotnun, Hristiyanln hmanist
duyarlln resmetmesinde yalnzca Lorraine Dklnn sona ermesine yas
tutmaya deil, bunun yan sra, sava bittikten sonra, iki bklm vaziyette bir yol
kenarnda sadaka dilenen, st ba yrtk prtk askerlerin sefilliini gstermeye de
yer vardr.89

Resim 5: F. Goya, Bu daha da kt, 1810-14

Resim 6: F. Goya, Ne de buras, 1810-14

89

Susan Sontag, Bakalarnn Acsna Bakmak, eviri: Osman Aknhay, Agora Kitapl, stanbul,
2004, s: 42-43

79

Francisco Goya, 1810-1820 yllar arasnda rettii Savan Felaketleri adl

gravr serisini, Fransann spanyay igali srasnda yaanan olaylardan yola
karak oluturmutur. Fransz Devrimini desteklemesine karn, onlarla sava
halinde olma durumu sanaty ikileme srklemitir. Goya sava sadece taraf
olduu lke asndan ele almaz, savala birlikte ortaya kan babozukluklarn
sonularn her iki tarafn insanlar asndan eit betimler:
Goya, savan partizan ve sovenist yann benimsememitir. Sava kt
adamlarn aka belli olan bir tiyatro oyunu biiminde grmemitir. Byk aclar
ektiren ve acmaszca sulad savan taraflar deil, tm vahetiyle savan
kendisi ilgilendirmitir sanaty. Onun gznde, populacho (gruh, ayaktakm)
olarak niteledii baz spanyollar, en az yzsz celltlar ve Fransz ordusunun vahi
tecavzcleri kadar tiksindiricidir. Goyann resmettii savan kahramanca, soylu
ya da yce bir yan yoktur. Ressamn tam olarak anlatmaya alt savan iren
yandr: ate hattnn arkasnda, en temel igdlerin babo braklmasyla ortaya
kan korkun sahneler, tarih kitaplarnda ve destanlarda karlamadmz
ikiyzllkler.90
Goyann gravrlerinde sava sahnelerinin yan sra savan yol at alk ve
salgn hastalklar da yer alr. Btn olumsuz ynleriyle sava gerekten tam bir
felaket gibi betimleyen sanatnn figrlerindeki yz ifadeleri savaa bakn ele
verir niteliktedir. Figrlerin yzlerindeki dehet ifadeleri, vahice ldrme sahneleri,
llerin stndeki kyafetleri alan fakirlerin durumlar, yannda bebei ile birlikte
lm kadnn betimlenii sava olanca plaklyla yanstan ok gl
tanmlamalardr.
Yeni sava kavramna ve zamanla deien sava yntemlerine, savan
fotorafik temsilinde estetize etme ynelimlerini inceleyeceimiz almamzn
nc blmnde tekrar deineceiz. Fakat bizim iin asl nemli olan sava
fotoraf ve temsil biimleri olduu iin konudan ok fazla uzaklamamak adna
bunu gerekli olduu kadar ve ksaca yapmaya alacaz.
90

Alfonso E. Perez Sanchez, Goyadan Savan Felaketleri, eviri: Ayegl Hatay, P Dnya Sanat
Dergisi iinde, Sava ve Sanat Says, Say 30, Yaz 2003, s:128

80

Savan fotoraf araclyla kayd, tarihsel nemi olan dier olaylarn

kaydnda olduu gibi daha etkili ve yaratt gereklik duygusu ok daha yksek
olmutur. Bunun en byk nedeni benzerlik ve bu benzerliin yaratt gereklik
yanlsamasdr. Oysaki fotorafn kaydettii benzerlik seilmi bir sahnenin, seilmi
bir zamanda ve yine seilmi teknik zelliklerle kaydettii benzerliktir. Btn bunlar
seen fotorafnn kaydettii ann grnts gerektekiyle hibir zaman birebir
deildir. Gombrich, benzerliin snrlarn tartrken sadece n bile d
dnyadakiyle asla birebir yanstlamayacan ve bunun fotorafta bile imknsz
olduunu syler:
Fotorafn en kk parasnn bile ayn noktadan tutulacak bir aynann
yanstaca bir grntye uymayaca konusunda hibir kukumuz yoktur bunun
nedeni fotorafta renklerin deil, ama snrl bir yelpaze ierisinde grinin az saydaki
tonlarnn bulunmasdr; doal olarak bu tonlardan hibiri, bizim gereklik diye
adlandrdmza uymaz. Konumuz asndan daha da nemli nokta ise, tonlar
yelpazesinin kendiliinden ortaya kmam oluudur. Bildiimiz gibi, bu tonlar
geni lde filmin ileniine baml olduundan, yine geni lde fotoraf
tarafndan belirlenir. Birbirlerinden iyice farkl grnen her iki fotoraf da ayn
negatiften baslmadr. Grinin eitli tonlar arasndaki ayrmlarn ok kk olduu
kopya, yumuak, hafif puslu bir klandrma yaplm izlenimini uyandrmaktadr.
Kontrastlardan yana daha zengin olan ikinci kopyann etkisi ise bambakadr.
Dolaysyla fotoraf yoluyla oluturulan resim, doann tam bir kopyas olmak bir
yana, kendisine kaynaklk eden negatifin bile tam bir kopyas deildir.91
Benzerlik yanlsamas nedeniyle fotoraf, tarihi olaylarn kaydnda o kadar
etkili bir ara olarak kullanlmtr ki ou zaman politik amalar iin eitli
maniplasyonlar uygulanarak propaganda malzemesi olmutur. Kitleleri inandrmak
veya kandrmak iin gl bir ara olarak kullanlagelen fotorafn bu zelliini
almamz boyunca tartmaya alacaz.

91

Gombrich, a.g.e., s: 48

81

B- Krm Sava: lmn Glgesi Vadisi

Her ne kadar, Meksikallarla Teksasllar arasnda 1847 ylnda yaanan sava
Charles J. Betts ve dier baz anonim fotoraflar tarafndan ilk fotoraflanan sava
olarak kabul edilse de savaa dair arpc, kalc ve tanmlayc ilk fotoraflar, Roger
Fentonun (1819-1869) Krm Savanda ektikleridir. ngiltere, Fransa, Osmanl
mparatorluu ve Sardunyann Rusya ile kar karya geldii bu sava (1853-1856)
iki buuk yl srm ve toplam 240 bin kiinin lmyle sonulanmtr.

Foto1: Roger Fenton, lmn Glgesi Vadisi, Krm, 1855

Fentonun, Krm Sava fotoraflar ilk defa gazete ve dergilerde litografik

basklar ile yer alm ve cephe gerisi fotoraflarla da olsa sava grsel olarak
yanstmtr. Fotoraflardan oluan bir seki Londra ve Pariste galerilerde
sergilenmi, ayrca bazlarnn rprodksiyonlar kartpostal eklinde baslp sata
sunulmutur. Daha ok teatral bir dzenlemenin n plana kt bu fotoraflarda,
savan ykc yn, arpma sonralar gsterilerek sansrlenmi bir vaziyettedir. Bu
hem Sava Bakanlnn savan olumsuz ynlerinin halka gsterilmesini
engellemesinden (ller, sakatlar, hasta askerler asla fotoraflanmayacakt) hem de
olduka hantal aletlerle almas ve arpma sahnelerini annda kaydedecek bir hza
fotoraf teknolojisinin henz ulamam olmasndan kaynaklanmtr.

82

Fentonun ektii fotoraflar dnemin allagelmi sava ressamlarnn

sava temsilleriyle karlatrldnda aslnda arpma anlarn gstermemesi
bakmndan ve daha ok cephe gerisi ile sava alanlarn betimlemesi nedeniyle ok
ekici sava fotoraflar saylmayabilir. Ama gerek on be dakika sren pozlandrma
sreleri gerekse uzun ve zahmetli slak levha yntemi ile yaplan kalotip bask
tekniinin kstlar92 bu fotoraflar anlamaya alrken nemli noktalardr. Tekniin
belirleyiciliini bir yana koyarsak Fentonun fotorafla balamadan nce ressam
Paul

Delarochedan

ald

resim

eitiminin

etkisini

bu

fotoraflarda

gzlemleyebiliriz.
Savan fotojurnalistik anlamda ve bir sreci kapsayan bu ilk kayt rnekleri
fotorafn bir temsil olma zelliini mkemmel olarak yanstr. Tekniin belirleyici
olma derecesini, o dnemi gz nnde bulundurarak ve bugnden bakarak
syleyemeyiz ama Fentonun arapnel paralarnn oraya buraya sald, bir
atmann yaand bir vadide ektii fotoraf savan bugnk fotorafik
temsilleriyle karlatrldnda sava olduka gl ve etkileyici bir ekilde
tanmlad bir imgedir. lk bakldnda sradan bir manzara fotoraf gibi duran bu
grnt daha dikkatli bakldnda savan izlerinin belirginlemesiyle orada neler
yaandna dair ipularn bize verir ve bu muhteem soyutlamayla sava-lmldrme gibi kavramlar belirginlemeye balar. Fentonun bu ok hznl
fotorafn lmn Glgesi Vadisi olarak adlandrmas da bu yzdendir, burada
lmler oldu ama imdi sadece izleri, glgesi mevcut der gibidir. Kutsal kitapta,
Davudun 23. Mezmurunda* da geen lmn Glgesi Vadisi adlandrmasnn
hikyesi bir yl ncesine dayanr:
92

Kalotip, daguerreotip gibi kullanm ok zor ve pahal bir tekniktir. ngiliz Scott Archerin 1851de
gelitirdii bu teknik uzun ilemler gerektirir: Mercek (cam) zerine iine gm tuzlar katlm,
eter iinde eritilmi pamuk barutundan oluan bir madde dklyordu. Bu zehirli madde (kolokyum),
kurutma ileminden nce kullanlmamalyd, nk bir kez kurudu mu tm duyarlln
yitirmekteydi. Bu ksa zaman zarfnda toplam 15 dakika kadar- fotorafnn plakalar hazrlamas ve
plakalarn da ilem grmesi iin gerekli tm malzemeleri hazrlamas gerekmektedir. Gerek gezgin
laboratuarlar (fotoraf ekilen yerde kurulan adrlar ya da at arabalarnn karanlk oda haline
getirilmesi) fotoraflara elik eder. rnein Mathew Brady, Sava srasnda bir arap satcsnn
eski at arabasn kullanacaktr. Pierre-Jean Amar, Basn Fotorafl, eviri: nci narl, Krmz
Yaynlar, Mart 2009, stanbul, s: 20
*
Davudun ilahileri olan mezmurlar kutsal kitapta toplam 150 tanedir. Mezmur 23 ise yledir: RAB
obanmdr, Eksiim olmaz. Beni yemyeil ayrlarda yatrr, Sakin sularn kysna gtrr. imi
tazeler, Ad uruna bana doru yollarda nclk eder. lmn glgesi vadisinden gesem bile,
Ktlkten korkmam. nk sen benimlesin. oman, denein gven verir bana. Dmanlarmn

83

Roger Fentonun lmn Glgesi Vadisi fotorafnn ekildii yerde

yaklak bir yl nce 25 Ekim 1854te ngiliz Ik Svarileri byk bir hezimete
uramt. Rus Ordusu stratejik olarak daha avantajl konumdayd. ngiliz Ordusu
ise ayn zamanda yanl strateji ve eksik koordinasyon kurban olmutu. Sonuta 637
askerin 247 tanesi hayatn kaybetti. Askerler ehit olan arkadalarnn ansna
buraya lmn Glgesi Vadisi adn verdiler.93
Susan Sontag, bu fotorafn Fentonun Krmda ektii ve iyi eyleri
belgeleme abasnn dna kan tek fotoraf olduunu belirtir ve ekler:
Fentonun unutulmaz fotoraf, olmayan eyin, lsz lmn portresidir.
stelik bu, orak bir ovadan uzakta bir bolua doru kvrlan, kayalar ve gllelerle
kapl, geni, tekerlek izlerinin belli olduu bir yolu gstermesine ramen, onun
ektii fotoraflar arasnda, bir mizansen eklinde tasarlamaya ihtiya duymamas
gerektii tek rnektir.94
Fentonun lmn Glgesi Vadisi fotoraf, sava fotorafl iin ilk
klasik rnektir:
-Krm Savann metonimik bir ifadesidir.
-Sava fotorafna zg imdiki zaman ile manzara fotorafna zg
zamanszln kesimesidir.
-Varln iinde yokluu, yokluun iinde varl alglayan metafizik bilince
iaret eden bir gstergedir.
-Kyamet sonras ikonografisi balamnda iirsel bir yorumdur.
-lk sava fotorafsnn sava fotorafnn geleceini ebediyen tanmlad
bir sylemdir.
-Bir sava kltr ikonudur.

nnde bana sofra kurarsn, Bama ya srersin, Ksem tayor. mrm boyunca yalnz iyilik ve
sevgi izleyecek beni, Hep RAB'bin evinde oturacam.
93
Simber Atay Eskier, Roger Fentonun lmn Glgesi Vadisi & Postmodern Sava
Muhabirlii, http://www.fotoritim.com/yazi/simber-atay-eskier--roger-fentonun-olumun-golgesivadisi--postmodern-savas-muhabirligi&bulunanlar=simber%20atay 15.10.2010
94
Sontag (2004), a.g.e., s: 50

84

-Bir fotoraf tarihi klasiidir.

-Klasiklemi bir sava metaforudur.
-Sava fotorafsnn eletirel, evrensel ve individalist konumunun ideal
bir temsilidir.95
Sava alan peyzajlar ve cephe gerisi grntlerinin arlkta olduu
Fentonun Krm Sava fotoraflarnda yerlerdeki cansz bedenler de mevcuttur.
Savan ykcln ve dehetini sadece sava anlarnda deil, sava sonrasnda ve
sava

yaayan

askerlerin,

rnein

dilenirkenki

halleriyle

gsteren

sava

temsillerinde poz vermelerin younlukta olmas, savan gerekliini gnmzdeki

rneklerdeki gibi yanstmasa da fotoraflarn etkisini azaltmaz.
Bununla birlikte bugn de savaa kavramsal olarak yaklaan pek ok
fotojurnalistin almasnda savan izleri zerinden savan tanmlanmasna gitmek
gibi tercihlere sk rastlamaktayz. Simon Norfolkun Irak ve Afganistan gibi
corafyalarda ektii bombalama sonras oluan bo mermi kovanlar, ykk bir
havuz, kent ve bina grntleri; Stanley Greenin eenistan sokaklarnda ve
yerlerde kaydettii siyah beyaz kan izleri, yknt ve harabe grntleri; Antonin
Kratochvilin eski Yugoslavyada ve Irakta ektii ykk kentler ve tank izlerinin
silik bir ekilde belirdii yol grntleri hep savan izlerini takip ederek yaanan
deheti gstermeye alan gnmz fotoraf almalardr. Fenton teknik snrllk
ve sansr anlayyla bunu yapm gibi grnse de aslnda bugn de peinden gidilen
bir fotorafik anlayn -farknda olmadan- ncs olmutur. Farknda olma veya
olmama zerine de kesin konuulamaz aslnda, nk daha ncesinde ald resim
eitimi onun olduka pitoresk grntler peinde olduunu bize dndrtebilir.
C- Amerikan Sava ve Gettsyburg Muharebesi
Amerikan Sava, 1861-1865 yllar arasnda, lkenin kuzey ve gney
eyaletleri arasnda yaanmtr. Ekonomisi daha ok tarma dayal olan gney
eyaletlerindeki toprak sahipleri, tarlalarda altrmak zere Afrikadan getirilen
95

Atay Eskier, a.g.e.

85

kleleri ucuz igc olarak kullanyorlard. Dnemin ABD bakan Abraham

Lincolnun klelii kaldrma giriimi karsnda, gney eyaletleri ayaklanr ve
bamszlk ister. Sonuta sava kazanan taraf kuzey olur ve klelik kalkar. Demir
yollar, modern sava gemileri, havan topu, alaybozan tfei ve para etkili top gibi
unsurlarn ilk defa kullanm, i savan gidiatn nemli derecede belirler. Bununla
birlikte, telgraf teknolojisinin, muharebe alan ile merkez komuta arasndaki aktif
kullanmndan dolay, bu sava ilk telekomnikasyon sava olarak nitelenebilir.
Savan en nemli muharebelerinden birisi olan Gettsyburg Muharebesi 1-3
Temmuz

1863te

Pennsylvaniann

gneyindeki

Gettsyburg

kasabasnda

gereklemitir. gn boyunca sren iddetli arpmalar sonucunda gneyliler

byk bir yenilgi yaam ve sonuta yaklak 50 bin l saysyla, Amerikan
tarihine, bu kadar ksa srede en ok kayp verilen sava olarak kaydedilmitir.
Amerikan Sava Mathew B. Brady ve ekibindeki Alexandre Gardner ve Timothy
OSullivan gibi eitimli fotoraflar tarafndan belgelenmitir. Muharebe alanlar,
cephanelikler, askeri birlikler ncelikle belgelenen konulard. Abraham Lincoln'un
bizzat grevlendirdii bu kuzeyli ekip tarihsel bir olayn grsel kaydn resmi olarak
ilk defa bu kadar detayl oluturuyorlard. Yan sra sava gerekliini daha etkileyici
gstermek iin dzenlemeler yapp yle fotoraf ekiyorlard.
Gettsyburgda yaanan savan fotoraflarnda en dikkat ekici olanlar hi
kukusuz muharebe alanlarnda ekilmi llerin olduu fotoraflardr. arpma an
sonras sessizliini ve duraanln gsteren bu kareler, temsili snrlandrararak
sadece gsterebildii alanda nelerin yaanm olabileceine dair ipularn barndrr.
Bu temsilin en nemli zellii ve yetersizliidir diyebiliriz. Grebildiimiz kadarn
yorumlayabiliriz. O'Sullivan'n l askerlerin olduu fotoraf, o muharebeye ait
istatistik veriler aklandnda asl anlamn bulabilir; aksi halde yaratt anlam hep
kadrajla snrldr diyebiliriz. Bilgi temsili belirleyen unsurlardan biridir.

86

Foto 2: Timothy OSullivan, lm Hasad, Gettsyburg, Temmuz 1863

O'Sullivan'n bu fotorafyla birlikte Fenton'un bir vadi boyunca kaydettii

gllelerin yerini l asker bedenleri almtr. Savata kullanlan silah kalntlar ile
l asker bedenleri, yaanan trajediyi eit derecede temsil edebilirler mi? Yant her
zaman iin tabii ki hayr olmaldr. Fakat bu cevab geersiz klacak durumlar da
vardr. rnein bir binaya yaplan silahl saldrdan sonra binann duvarlarnda ortaya
kan saysz mermi izinin grnts, o saldr srasnda len bir insann
grntsnden daha etkili olabilmekte ve saldrnn boyutunu daha etkili ortaya
koyabilmektedir.
Sava fotoraflnn bu ilk dnem rnekleri dikkatle incelendiinde hep bir
dzenleme yaplm ve yle kaydedilmi izlenimi yaratmaktadr. Fotoraf
eletirmenleri ve aratrmaclar tarafndan da oka tartlan konularn banda gelen
bu durum fotoraflarn gereklii yanstp yanstmad zerinde odaklanmaktadr.
Fenton'un glleleri kendisinin oraya buraya saarak dzenledii ve kaydettii;
Gardner'n, kayalklar zerindeki l askeri, baka bir yerden oraya tad ve
fotoraflad; O'Sullivan'n yere serilmi konfederasyon askerlerini bir araya
toparlayp grntledii birok fotoraf metninde ileri srlr. Bu tartma spanya
Sava'nda Robert Capa'nn ektii Vurulup Den Asker fotoraf, II. Dnya
Savan'nda Joe Rosenthal'in ektii Iwo Jima fotorafnda ve daha birok fotorafta

87

srmtr. Sahte (fake) fotoraf tartmas fotorafa yklenen gereklii birebir

yanstma zelliinden kaynaklanmaktadr. Oysaki dediimiz gibi fotorafn ilk
zellii elbette ki kayt arac olmasdr ama sonuta fotorafnn teknik, tematik ve
estetik seimleri/dzenlemeleri onu bir temsil aracna dntrr. Temsil kavramn
aklarken, ilk blmde, Richard Leppert'in de vurgusundan yola karak belirlendii
gibi temsil ideolojiktir. Fotoraf gereklii aklad/gsterdii gibi ayn zamanda
da denetlemektedir.

Foto 3: Alexander Gardner, l Keskin Nianc, Temmuz 1863

sava belgeleyen fotoraflardan biri de Alexander Gardner'dr (18211882). Gardner'n, l bir keskin niancy kayalarn zerinde ve olduka yakndan
fotoraflamas, sava bizzat yaamayanlar ve sadece duyduklar/okuduklar
kadaryla bilen izleyiciler iin ok etkisi yaratacak kadar serttir. Sert kayalarn
zerinde ylp kalm ve talam l bir beden sava lm-ldrme kavramlar
zerinden temsil eder ve Sontag'n da vurgulad gibi gsterilenin ardna saklanan
gsterilmeyeni dndrtmeye balar: Hicks'inkiler gibi resimlerin uyandrd
acma ve irenme duygular, sizi hangi resimlerin, hangi zulmlerin, hangi lmlerin
gsterilmedii sorusunu sormaktan da alkoymamaldr.96 Sontag'n burada
bahsettii, Tyler Hicks'in, 2001 ylnda Kabil'de ektii ve bir Taliban askerinin
ldrln gsteren kareleridir. Gardner'dan farkl olarak Hicks Taliban askerinin
96

Sontag (2004), a.g.e., s:12

88

ldrln aama aama kaydetmi ve bir sreci fotoraflamtr. Ama son kareye
bakldnda sonu ikisinde de ayndr. ki sava arasnda tarihsel, teknolojik,
ideolojik saysz farkllklar mevcuttur. Benzer olan savan tanmlanmas ve lm
zerinden betimlenmesidir. ki bak asnda da rtk olarak ortaya kan ey, baz
eyler gsterilirken baz eyler gsterilmemektedir. Gsterilecek olan, fotoraf
tarafndan seilmektedir.
Amerikan Sava fotoraflar, bata Harpers Weekly olmak zere dnemin
periyodik dergileri North American Rewiev, The Atlantic ve National Geographic
Magazinende yaynlanm97 ve sava alanna uzak olan insanlara sava gstermitir.
Brady, Gardner ve OSullivann l asker fotoraflar bu dergilerle evlere kadar
girmitir.
2- SAVA FOTORAFINDA KNC DNEM
A- 1.Dnya Sava Fotoraflar: Askeri Estetik
20.Yzyln ilk yarsnda iki byk dnya sava yaanmtr. Teknolojik
yenilikler hem savalar hem de sava fotorafln nemli lde belirlemitir. En
byk ykm ikincisinde yaansa da ilk yaanan dnya sava, iine ald corafyalar
gz nne alndnda ve tarihsel dnm etkisiyle olduka byk boyuttadr. 28
Temmuz 1914 ylnda Avrupa'da balayan ve drt yl sren sava, dier kta lkeleri
ve smrgelerinin de katlmasyla btn dnyaya yaylmtr. Daha ok ekonomik
nedenlerle ortaya kan ve sonuta Avrupa ekonomisinin kmesine yol aan bu
savata 9 milyon asker lm, 11 milyon insan da sakat kalmt. mparatorluklardan
ulus devletlere gei, sonrasnda ise faizm ve II. Dnya Sava'na doru evrilme
1.Dnya Sava'nn yaratt sonulardandr.98
ncekilerden farkl olarak 1.Dnya Sava'nda teknik ve taktiksel farkl yeni
yntem ve silahlar kullanlmtr. Sava, cephe gerisi saldrlar ve sabotajlarla sava
97

http://www.ipeters.de/photography.html 22.03.2008
Nur Bilge Criss, Bar Olmayan Sava, Dou Bat Dergisi, Sava ve Bar Says, Say:24, 2003,
s:29-53
98

89

alan dna kartlm, askerlerin dnda sivillerin de lmne yol am, sosyal
hayat dorudan etkilemitir. Ar silahlarla donatlm siperlerde ilk defa siper
sava gerekletirilmitir. Mitralyz, yar otomatik tfekler, tank ve zrhl aralar, 15
km. uzaa ate edebilen toplar, klor gaz (Almanya, Ypres atmalarnda kulland),
sava uaklar ve zeplin ilk defa kullanlmtr.
1.Dnya Sava fotoraflarna gemeden nce savaa bizzat katlarak yaam
ve resmetmi davurumcu Alman ressam Otto Dixi anmak gerekmektedir. Gnll
olarak Alman Ordusuna katlan Dix sava gereini, siperde yaam ve lmn
biraradaln yakndan grr ve resmeder. Sava srasnda toplumun nasl ktlk
zerine kurulduunu gren Dixin savaa yaklam Goyayla benzerlikler tar:

Resim 7: Otto Dix, Yaral Asker, 1916

Dix denemelerini

sonuna kadar

gtrr,

Sommeda, Flandresda,

Champagneda alr. Geceleri mitralyz kullanr ve gllelerden, mermilerden

korunur. Gndzleri fzen ve kara kalem, zaman zaman da guva almalar yapar.
Modern savan dehetini modern bir slupla dile getirir. Tutkulu bir anlatm iinde
eriyen kbizm, ftrizm ve davurumculuk patlamalarn, kundaklamalarn, kl
bombalarn gsterdii etleri yanm cesetlerin anlatlmas iin ok uygun
yntemlerdir. Bu dehet arivlerini Dresdende bir dostuna yollar muhafaza etmesi

90

iin; bu paralar, genel olarak insanla kar ve zel olarak da Almanyaya kar
bir barbarlk davas iin kullanacaktr.99
Dix, savatan sonra da benzer almalar yapar ve sava kurbanlarnn
ycelikleriyle alay ettii sulamasyla karlar. Eserleri Hitler faizmi dneminde
yozlam sanat saylr ve sanat srekli gzetim altnda tutulur. Savaa katld iin
adeta bir canavara benzeterek resmettii otoportresi, siper betimlemeleri sava
konusundaki karamsar grlerini yanstr. Yaral Asker

(1916) adl almas

savan yaratt dehet ve korkuyu betimler niteliktedir.

Dixin karamsar bir ekilde tanmlad 1.Dnya Savanda, sava aralar
deimi ve modernize olmu, sava taktikleri deimi ve savan fotorafik temsili
de deimitir. Krm'da devletin grevlendirdii ve finanse ettii fotoraflar sava
grntlemiti. Amerikan Sava'nda ise galeriler, bamsz finansrler ve devlet
sava grntlemek iin fotoraflar tayin etmiti. Oysa 1.Dnya Sava'nda sansr
daha fazla devredeydi ve asker fotoraflarn ektii fotoraflar dnda
ulaabildiimiz kareler ok az mevcut. 1914-1918 savann grntleri o dnemin
basnnda ok az yaynland nk askeri sansr ok glyd ve birlikler ve sivil
halkn moralini bozmaktan kanmak gerekmitir. ki sava aras anlamazlklar ok
daha iyi ilenecektir ve spanya Sava bunun en mkemmel rneidir.100 Sansr
daha nceki savalarda da sz konusuydu ama 1.Dnya Sava'ndan bugne kalan
fotoraflara baknca durumun fark ortaya kmaktadr:
Sansr her zaman vard tabii, fakat o sralarda ve uzunca bir sredir her ey
generallerin

ve

devlet

bakanlarnn

keyfine

kalmt.

Cephedeki

basn

fotoraflna ilk bilinli yasak Birinci Dnya Sava'nda konmutu; hem

Almanlarn hem de Franszlarn yksek komuta merkezleri, yalnzca birka seme
askeri fotorafnn fiili arpmalarn yakn blgelerine girmesine izin veriyorlard.
(Britanya Genelkurmay'nn basna uygulad sansr onlarnkine kyasla biraz daha
esnekti.) Kald ki, ok edici nitelikteki fotoraflarn lke iinde kamuoyunu ne kadar
99

Emmanuel de Waresquiel ynetiminde, syankar Yzyl, Yirminci Yzyln Bakaldr Szl,

eviri: smail Yergz, Sel Yaynclk, Birinci Bask, Nisan 2004, s:200
100
Amar, a.g.e., s:68

91

derinden sarsabileceini kavramak iin de aradan elli yln daha gemesi -ve sava
haberlerinin ilk defa televizyonda verilmesiyle birlikte sansrn fiilen gevemesinin
beklenmesi- gerekecekti. Vietnam Sava dneminde, sava fotorafl, meslein
doas gerei savan bir eletirisine dnmt.101

Foto 4: Topu bombardman sonras aal yol, Guillemont, Fransa, Austos 1916

Asker fotoraflarn grevlendirildii ve sansrn belirleyici olduu bu

byk savaa ait grntleri incelediimizde arpc baz sonularla karlarz.
Siperler, yaral askerler, askeri birlikler ve savata kullanlan silah ve mhimmat
grntlerinin yan sra bombardman sonras aal bir yol zerinde zarar grm
aa grntlerinden, vcutlarnn yars amura gmlm l asker fotoraflarna
kadar farkl kayt rneiyle yz yze gelmekteyiz. Savan doada yaratt tahribat
kaydedilerek savan izleri srlmektedir. Gnmzdeki sava fotoraflarnda
ska rastladmz bu tavr ilk defa asker fotoraflar tarafndan byk savata
grlmektedir.

101

Sontag (2004), a.g.e., s:65

92

Foto 5: Yaral askere siperde ilk mdahale,

Foto 6: Siperde l askerler

Toulon, Fransa, 22 Mart 1918

Birinci Dnya Sava btn byk gleri ve aslnda spanya, Hollanda,

skandinavya lkesi dnda btn Avrupa devletlerini kapsad. Dahas, denizar
dnyadan askeri birlikler ilk kez kendi blgelerinin dna savamaya ve faaliyet
gstermeye gnderildiler. Kanadallar Fransa'da savatlar, Avusturyallar ve yeni
Zelandallar kendi ulusal bilinlerini Ege'deki bir yarmadaya -onlarn ulusal miti
haline gelen Gelibolu-ilediler ve daha nemlisi, Birleik Devletler, George
Washington'n Avrupa'nn kark ileri konusunda yapt uyary reddetti ve
yirminci yzyl tarihinin biimleniini belirleyecek ekilde oraya savamak iin asker
gnderdi. Hintliler Avrupa'ya ve Ortadou'ya gnderildiler, inlilerden oluan
alma

birlikleri

Bat'ya

geldiler,

Afrikallar

Fransz

ordusuyla

birlikte

savatlar.102
Hobsbawm'n, corafi snrlarn/snrszln tespit etmeye alt bu byk
sava en kanl biimiyle daha ok bat cephesinde yaand. Uzun sren siper
atmalar ve bekleyiler askerlerde psikolojik travmalara neden oldu. Siperlerde
102

Eric Hobsbawm, Ksa 20.Yzyl, 1914-1991, Arlklar a, eviri: Yavuz Alagon, Sarmal
Yaynlar, s:37-38

93

yaanan yaralanmalarn, bekleyiin ve l bedenlerin fotoraflarn incelediimizde

bu gereklii biraz daha iyi anlayabiliriz. Fotoraf ekenler de asker olduu iin, bu
durumu olduka yakndan kaydedebilmilerdir.

Foto 7: l Fransz askerleri, Argonne, Fransa

Asker fotoraflar hem sava yakndan, olduu gibi kaydederken hem de

savan

izlerini

soyutlayarak

takip

etmilerdir.

Gnmzdeki

rnekleriyle

karlatrldnda daha dorudan kayt rnekleri gibi grnseler de ou karenin

hem kompozisyon hem de teknik olarak olduka zenli oluturulduu ve estetik bir
unsura sahip olduu gzlenmektedir. Sava fotoraflarndan bahsederken estetik
vurgusunu yapmak sorunlu gibi grnse de almann ana odak noktas, tam da
sava gibi bir trajedinin grntlenmesinde bile estetize etme gereinin ta Krm'dan
beri var olduunu ortaya koymaktr. Burada deindiimiz sorunlu grnme durumu
trajik

bir

olayn

kaynaklanmaktadr.

estetik
Sontag,

-veya

gzel-

Dnya

olamayaca

Ticaret

genel

Merkezi'ne

dncesinden

yaplan

saldrnn

fotoraflarnn gzel bulunmasnn neden saygszlk olarak grld zerinde

durur ve usta ellerden km o fotoraflarn gzel olduunu zellikle vurgular:
Kanl bir sava alannn gzel olabilmesi -'gzel' olann yce, korkun ya da
trajik biimde kaydedilmesi-, sanatlarn elinden kan sava grntleriyle ilgili
olarak ok sk tekrarlanan bir dncedir. Geri bu fikir, kameralarn ektii
grntlere uygulandnda tam yerine oturmaz: Sava fotoraflarnda gzellik
grmek, kalpsizlikle eanlaml saylmaktadr. Oysa, ykm manzaras da nihayetinde

94

bir manzaradr: Burada sz konusu olan, ykntlar iinde bir gzelliktir.....Fakat

fotoraflar, nesneleri ne olursa olsun, hep dntrc bir etki yaparlar; herhangi
bir ey, bir grnt halini aldnda, gerek hayatta olmad ekilde gzel korkutucu, dayanlmaz- olabilir pekala.103
Sontag'n gzellik diye indirgedii aslnda estetize olma durumudur da
diyebiliriz. Kulelerin ykm fotoraflarnda karlalan benzeri durumlar her ne
kadar usta/sanat fotoraflar iin snrlandrlsa da 1.Dnya Sava'nda adlarn ve
eitim seviyelerini tam bilemediimiz asker fotoraflar iin de geerli
grnmektedir. Fotoraflar incelediimizde lm, ldrmeyi, ykmlar ve acy
ok net grebiliyoruz ama bu grntlerin amatrce kaytlaryla da profesyonelce
kaytlaryla da karlaabiliyoruz. Sonuta Sontag'n da belirttii gibi sava zaten
grnt halini alp dntnde gerek hayatta olmad ekilde estetik olabiliyor.
Estetik veya gzel olurken de o gereklii temsil etmeye devam ediyor.

Foto 8: Amerikal askerler atma srasnda, Argonne Orman, Fransa, 1918

Byk savaa ait, o dnem yaynlanan ve daha sonradan ortaya kan

fotoraflara baktmzda baz arpc ilkler ve zelliklerle karlarz. Bunlardan
ilki savan trajedisini olanca plaklyla yanstan yakn ekim yaral-l asker
grntleridir. atma annda orada/siperde bulunan ve koullar ok iyi bilen asker
fotoraflarn elde edebildii grntler sava olanca gerekliiyle yanstr. Yakn
103

Sontag (2004), a.g.e., s:76

95

tanklk ve kaytlar o dnemde sansrlense de, pek ou sonradan gn na km

ve gnmzde, kitaplarn yan sra internet zerinden de herkesin kolaylkla
eriilebilecei duruma gelmitir.
1- lk Renkli Sava Fotoraflar
1.Dnya Sava fotoraflarndaki dier bir zellik, otokrom (autochrome)
tekniiyle ekilen ilk renkli sava fotoraflardr. 1907 ylnda Lumiere Kardeler
tarafndan

gerekletirilen

bu

teknik,

fotoraflarn

otokrom

ilemi

ile

renklendirilmesine dayanyordu:
Cam plakalarn zerine ok ufak mozaik paralar eklinde krmz, yeil ve
mavi boyal patates niastas ile kaplanarak ileme balanyordu. Kullanlan bu
niastalarn ana grevi emlsiyon zerinde a duyarl filtre grevi grmeleriydi.
lem sresince hazrlanan emlsiyon tabakas ilk olarak siyah-beyaz pozitif bir
grntye dnrd. Daha sonra renklendirme ilemine balanrd. Autochorome
ile renklendirme ilemi 1930lu yllara kadar devam etti ve bu yllarda renkli
filmlerin ve basklarn kmasyla son buldu.104
Lumiere Kardelerin gelitirdii ilk pratik renkli fotoraf cam tabaka sreci
olan otokrom yntemiyle elde edilen fotoraflar noktasal renklendirme yapld iin
daha ok resim grmne sahiptir. Renkler mat ve k solgundur. Bu yntemle
oluturulan sava fotoraflar da olduka pitoresk bir grnmdedir.
Savaa katlan askerlerin amatr ekimlerinden oluan fotoraflarn yan sra
Fransz ordusu tarafndan grevlendirilmi Fernard Cuville (1887-1927), Paul
Castelnau (1880-1944), Jules Gervais Courtellemont ok sayda renkli sava imgesi
oluturmutur. Alman fotoraf Hans Hildenbrand Alsas ve Champagne blgesinde
ayn teknikle 1915-16 yllarnda sava renkli fotoraflam dier bir fotorafdr.
Lumiere Kardelerin 1903 ylnda renkli fotorafn patentini almalar ve 1907de ilk
renkli film prosesinin gelitirilmesiyle yaygnlamaya balayan renkli fotoraf sava
104

http://www.hisse.net/forum/entry.php?b=713 11.07.2010

96

alanndan da daha arpc ve gereki grntlerin yakalanmasna olanak vermitir.

Kendilerini otokromatistler olarak adlandran Cuville ve Castelnau, sava, savan
etkiledii gndelik hayat ve denizar lkelere gidip savaan Fransz kolonilerine ait
askerlerin portrelerini ekerek byk bir grsel tarih arivi oluturmulardr.105

Foto 9- Fernand Cuville, Oyuncayla Oynayan Kk Kz, Reims, 1917

Cuvillein Oyuncayla Oynayan Kk Kz adl fotorafnda, silahlarn ve

askeri malzemelerin hemen yan banda kendi oyununu srdren kk bir kz yer
almaktadr. Fotorafa ilk baktmzda bizde uyandrd his kurgulanm bir
grntyle kar karya olduumuzdur. Cuville, savan acmaszln ve
masumiyeti sahne dzenlemesiyle gelecee gndermektedir. ocuk imgesi,
gnmzde de sava tanmlamada ve kar duruu simgelemekte kullanlan bir ara
halindedir. Cuvillein bu renkli fotoraf sava kart ilk fotoraflardan biridir
diyebiliriz.

105

http://www.awm.gov.au/exhibitions/captured/french/index.asp 02.05.2009

97

Foto 10: Paul Castelnau, Katedralin Kuleleri, Reims, 1917

Castelnaunun, Katedralin Kuleleri adl fotoraf, savan meknsal

ykmn/tahribatn gstermektedir. 1. ve 2. Krfez Savanda hafzalara kaznan
Saddamn saray, mzeler ve tarihi birok yerin harabeye dnm grntlerini
artran bu fotoraf savan ykclnn boyutlarn gstermektedir. Arka tarafta
grlen iki kule ise 11 Eyll saldrsn artrarak bugnden gemie bakmann ve
deerlendirmenin hibir zaman bugnden soyutlanamayacann srardr.

Foto 11: Hans Hildenbrand, 350 bin askerin ld Verdun, Yaz 1916

98

Alman fotoraf Hans Hildenbrandn Verdun fotoraf fotoraftan ok

empresyonist bir resim gibidir. Otokrom tekniiyle elde edilen fotoraf iddetli
atmalarn yaand Verdunun 1916 yaz aylarndaki ykk halini gstermektedir.
Fotoraf savan en fazla kayp verilen blgelerinden birini kaydetmitir ama
kulland teknik sayesinde ykm estetik bir hal almtr. Estetize etme teknikten
kaynakl bir sonutur.

2- Kolonyal Asker Portreleri

Fransz sava fotorafs otokromatistler Cuville ve Castelnau yeni tekniin
icadyla byk savan ba gstermesi arasndaki zamansal yaknl kendi lehlerine
evirip hem sava hem de kolonilerden gelen ve Fransa iin savaan askerlerin
renkli portrelerini ekerek byk bir antropolojik grsel ariv oluturmulardr. Bu
asker portreleri, Fransann genileyen kolonyal bymesinin boyutlarn da
gstermektedir.

Foto12:P.Castelnau, Senegalli asker, Foto 13-14: F. Cuville, Vietnaml ve Cezayirli askerler 1917

ki fotorafnn asker portrelerine baktmzda, bu savan dier

kaytlarnda olduu gibi yakndan kayt sz konusu olsa da konuya kar hep bir
mesafe gze arpmaktadr. Durumu/kiiyi var olduu biimiyle soyutlayarak
tanmlama, kaydetme abas sz konusudur. Seri, farkl rklara mensup askerlerin,
kendi lkelerine zg askeri kyafetleriyle verdikleri rahat pozlardan olumaktadr.

99

Cuville ve Castelnau sava sonrasnda da otokrom tekniini sanatsal bir form

olarak kullanmay srdrmler ve toplumsal corafya aratrmalarna devam
etmilerdir. Amatr ve profesyonel pek ok fotoraf tarafndan kabul gren yeni
renkli fotoraf teknolojisinin doal detaylar mkemmel biimde yanstt
dnlyordu.
3- Frank Hurleyin Spiritel Kurgu Fotoraflar
Avustralya Sava Mzesinde, 1.Dnya Savan fotoraflayan Frank
Hurleyin

(1885-1962),

ounluu

kurgudan

oluan

yzlerce

fotoraf

bulunmaktadr. Avustralyal fotoraf, daha dramatik bir etki yaratmak iin, iki veya
daha

fazla

cam

negatiften

meydana

getirdii

pozitif

basknn

yeniden

fotoraflanmasyla yeni bir tek negatif elde ettii almalar gerekletirir. Hurley
War Photography adl denemesinde birden ok negatifi neden kurguladn yle
aklar:
Fotoraf makinasyla modern sava fotoraflamann alamaz zorluklar
vard. Olay tek bir negatifte toplamak iin defalarca deneme yaptm ancak sonu
mitsizdi. imdi ise modern savan neye benzedii farkl negatiflerin birleimiyle
elde edilmi oldu.106
Hurleyin modern savan neye benzediini etkili bir ekilde gstermek iin
yaptn syledii bu sahtelik aslnda gnmzn ada sava fotoraflar
tarafndan da yaplmaktadr ama Hurley daha ok ticari olarak ilgiyi ekmek iin
yapmtr bu fotoraflar.
lm Melei (Death the Reaper) isimli fotorafnda nde l bir asker
yatmaktadr. st planda ise bir patlama sonras oluan duman bulutu ierisinde bir
iskelet formu olumutur. Bu fotoraf, Byk Sava boyunca ve sonrasnda

106

Frank Hurley, War Photography, The Australasian Photo-Review (15 February 1919) adl
almadan aktaran Robert Dixon, Spotting the Fake: C. E. W. Bean, Frank Hurley and the
Making of the 1923 Photographic Record of the War, History of Photography, Volume 31,
Number 2, Summer 2007, Routladge, s:166

100

spiritualizme olan ilginin artnn da bir gstergesidir.107 ki adet negatifin

birletirilmesinden elde edilen bu grnt, savan neden olduu ok saydaki lm
karsnda ruhun ebediyen yaadna iaret ederek direnme duygusunu glendirir
durumdadr.

Foto 15:F.Hurley, Mermi ukurundaki l Alman askeri,

Foto16: F. Hurley, lm Melei

Zonnebeeke, 4 Ekim 1917

Cloth Hall Ykntlar (1917) isimli fotoraf, Ypresteki nl Cloth Halln

gotik kemeri arasnda kasabann ykntlarn gstermektedir. Askeri aralarn yer
ald caddenin zerinde gne nlaryla evrelenmi koyu bir bulut kmesi grlr.
Fotoraf glendirmek iin farkl zamanlarda ekilmi negatifler bir araya
getirilmitir. Zonnebeeke Muharebesi adl alma ise adet negatifin bir arada
kullanlmas sonucu elde edilmi ve siperlerden kmakta olan askerleri sava
uaklar ve ilerde patlayan bombalarla birlikte kompoze ettii iin muharebe annda
yaanan btn olaylar tek bir karede toplayabilmitir.

107

Dixon, a.g.e., s: 171

101

Foto 17: Frank Hurley, Zonnebeeke Muharebesi,1917

Bu fotoraflar kayt ve propaganda fotorafl arasnda bir yerdedir. Daha

ok ilgi ekmek ve spiritel bir etki yaratmak zere kurgulanmtr. u an hangisinin
daha nemli olduunu sylemek zordur: kayt yapmak m, yoksa bir kompozisyon
oluturmak m? Dier yandan fotoraf tarihisi Martyn Jolly, Hurleynin
kompozisyonlarnn salad ikon etkisinin, hibir kaytl fotorafta bulunmadna
iaret eder.108 Ama u da unutulmamaldr ki Hurley ncelikle ticari (commercial)
bir adamdr.
1.Dnya Sava kapsad corafya, ykcl ve sonular bakmndan XX.
yzyl belirleyen bir anlama sahiptir. Ekim Devrimi nedeniyle Rusya savatan
ekilmi; savatan yenik kan Almanyann bu yenilgiyi tolore etme giriimi Hitler
faizmini dourmu, ardndan 2.Dnya Sava patlak vermi, sonrasnda ise sava
gezegenin deiik corafyalarnda srekli hale getirilmitir. Bununla balantl olarak
sava fotorafl da fotojurnalizmin kurumsallamas, tekniin olanaklar ve
dnemsel estetik yaklamlarn etkisiyle hem tarih yazmn grsel olarak yapmaya
balam, hem de sava corafyalarnda fotoraflarn bireysel hikyelerinin takibini
yaptklar bir ara haline gelmitir. Zamanla basnda dzenli kullanlmaya balanan
fotoraf, belge olmasnn yan sra iletiim arac haline gelecektir. Renkli fotoraf
teknolojisi gelise de byk sava fotoraflarnda yer almayan kan ve paralanm
108

Dixon, a.g.e., s: 177

102

bedenlerin

detayl

grntleri

savan

fotorafik

temsilinde

kullanlmaya

balanacaktr.
B- spanya Sava: lm Annn Kayd
spanya Sava, 17 Temmuz 1936 - 1 Nisan 1939 tarihleri arasnda
cumhuriyetilerle milliyetiler arasnda yaanm ve byk bir ykma yol am i
savalardan biridir. Seimle ibana gelen cumhuriyeti Halk

Cephesi

koalisyonuna kar, General Francisco Franconun banda bulunduu milliyeti

glerin ayaklanmasyla balayan sava, gl olmalarna karn danklk ve -sol
iinde hala tartlan bir konu olan- yanl politikalar sonucunda cumhuriyetilerin
yenilgisiyle sonulanmtr. Anaristlerin de katld i savata Cumhuriyetilerin
yenilgisinin ardndan General Franco, 36 yl srecek olan faist diktatrln
kurmutur.
Bu savata sa Almanya ve talya, solu ise Sovyetler Birlii desteklemiti:
Sa Almanyadan ve talyadan asker, danman ve malzeme olarak byk yardm
aldndan, o zamana kadar Batl demokrasilerin hkmetlerinin yattrma
politikas izlemeleri karsnda aresizlik iinde bekleyen dnyann drt bir
yanndaki faizm kartlar, spanya Savan uluslararas faizme szden baka
bir eyle de kar kma frsat olarak grmlerdi.109 Bu dnce dorultusunda
dnemin pek ok aydn savaa aktif olarak katlmak ve cumhuriyetileri
desteklemek zere spanyaya gitmitir. Bunlar arasnda George Orwell, Ernst
Hemingway ve Andr Malraux gibi isimler yer almaktadr.
Uluslararas gnlllerin katlmnn youn olduu i sava* ilk defa
bamsz ajans ve dergiler iin birok fotoraf takip etmi ve kaydetmitir.
Fotojurnalizmin altn alarnn balad bu dnemde sayfalarnda fotorafa daha
arlkl yer veren Life gibi resimli dergiler oalm, Vu gibi ajanslar da

109

Richard Whelan, Robert Capa, eviri: Mehmet Harmanc, Agora Kitapl, stanbul, 2006, s: 95
Hobsbawm, spanya Savanda, elliden fazla ulustan, krk binden fazla gnll gen yabancnn
Cumhuriyetiler iin savatn ve ounun ldn; Franco saflarnda ise saylar bini amayan
yabanc gnllnn bulunduunun anlaml olduunu vurgular. Bkz. Eric Hobsbawm, a.g..e., s:198
*

103

bnyelerinde profesyonel fotoraflar altrmaya balamt. Robert Capa, Gerda

Taro ile birlikte Fransz haber ajans Vu iin spanya Savan takip etmiti ve
Capann dnya apnda tannmasn salayan fotoraflar Life dergisinde
yaymlamt. Capa ve Taronun yan sra Chim (David Seymour), Henri-Cartier
Bresson

ve daha birok fotoraf,

savan medya araclyla dnyaya

duyurulmasnda etkin olan arpc sava fotoraflarn reten isimlerdi.

Fotoraflarn sava kolaylkla izlemelerini ve kaydetmelerini salayan en
nemli etmenlerden biri teknolojik yeniliklerdir. Bu savata, Capa Leica ile Taro ise
Rolleiflex marka fotoraf makinesiyle almt.110 Az kta grnt almaya
yarayan kk ve tanabilir fotoraf makinesi Ermanox, Almanlar tarafndan icat
edilmiti ama asl nemli gelime Leica ve Rolleiflexin retilmesiyle oldu:
Ancak en nemli bulu, 1925de Leitz firmas tarafndan piyasaya srlen
Leica makinede kullanlan 35 mm. rulo filmdir (pelikl) ve Oscar Barnack
tarafndan 1913de sinema filmlerinin ekiminde kullanlan 24 x 36lk ebattaki bu
makine, zellikle de deiebilir objektiflerle donandklar andan itibaren pek ok
basn fotorafsnn makinesi haline gelecektir. 1929da Franke ve Heidecke
firmas, st ste iki objektifli, rulo film zerine 6 x 6 cm. formatta 12 grnt veren
Rolleiflexi piyasaya srer. 1950lerin sonuna kadar kullanm ok yaygndr. Bu
yeni makineler fotoraflara sezgilerini izleyerek, saniyenin yzde birinde
alabilecekleri byk bir hareket zgrl verir. Yeni stilleri daha gereki
fotoraflara neden olur. zen gsterilmi ve mkemmel lde net fotoraflar
daha az aranr. Fotorafik belgelere daha fazla gerekilik ve doruluk getiren
grenlerin, flu grntnn ya da deformasyonun baz kusurlar kabul grmektedir.111
zetle, fotoraf teknolojisindeki yenilik, politik durum, 1920li yllarda
balayan gnlk gazete ve dergilerde fotogravrden fotoraf kullanmna gei ve
bamsz ajanslarn kurulmas spanya Savana, medya araclyla dnya
apnda en yakndan takip edilen ilk sava olma zelliini kazandrmt. Bu durum
savan fotorafik temsilinde de bir evrimi getirmitir. Bu savala birlikte fotoraf,
110
111

Whelan, a.g.e., s:100

Amar, a.g..e., s:53

104

siyasal olaylar temsil eden bir form haline gelmi ve sava medyada estetize edilerek
yaygn olarak yeniden retilmeye balanmtr. spanyada yaanan savaa dair
gereklik resimli dergilerdeki, minimal yazl ve bol fotorafl haberler zerinden
kurulmutur. Yazl medyada grselliin youn bir ekilde kullanm ortak grsel bir
hafzay da bylelikle ina etmeye balamtr.
nceki savalara ait fotoraflara bugn baktmzda temsil zellii tayor
diyebiliriz ama baz farkllklar mevcuttur. spanya Savann olduu dnemde
fotoraflarn medya araclyla ok fazla insana ulamas ve Capann Vurulup
Den Asker fotorafnda olduu gibi fotorafn sava ikonik dzeyde temsil eder
duruma gelmesi sz konusudur. Oysaki Fentonun lmn Glgesi Vadisi fotoraf,
Krm Savan fotorafik bilgiye ve ilgiye sahip insanlar iin temsil edebilir.

Foto 18-19-20: Robert Capa, Gerda Taro, Barselona, 1936

Robert Capa ve Gerda Taro savan balamasndan iki buuk hafta sonra
lkeye giderek birok cepheyi gezip fotorafladlar. Barselonada anarkosendikalistlerin ounlukta olduu CNT (Ulusal i Federasyonu), Trokist POUM
(Marksist Birleik i Partisi) ve komnistlerin hkim olduu PSUC (Katalonya
Birleik Sosyalist Partisi) byk fraksiyondu. PSUC Rusyadan gelen silahlar
kontrol ettii iin merkezi hkmeti ele geirmi ve CNT ile POUMu bastrmt.
Capa ve Gerda PSUC Milis Kadnlar Birliinin talimlerini grntlediler: Fransz
ve ngiliz dergileri o zamana gre bir yenilik olan spanyol kadn milislerini
istiyorlard. CNT ve POUM milisleri arasnda kadnlar da vard, ama sadece

105

kadnlarn olduu bir birlik PSUCye zgyd112 Kadn milislerin fotoraflarn

eken ikili daha sonra da sava srasnda devam eden gndelik hayat da
fotorafladlar:
Capayla Gerda Barselonadayken sokaklarda ve kafelerdeki insanlar,
barikatlar zerinde oynayan ocuklar ve kaplarnda fraksiyonlarnn ba harfleri
yazl el konmu arabalarn sokaklarda hzla geilerini grntlediler. Her tarafta
kiliselerden dumanlar ykseliyor ve fkeli kalabalklarn atmalarn banda atee
vermedii kiliseler anaristler tarafndan kundaklanyordu. Kiliselerin ykntya
dnm ileri, ya garaj ya da zenginlerin el konulmu mallarnn depolar olarak
kullanlmaktayd.113

Foto 21:Robert Capa, Vurulup Den Asker, Cerro Muriano, Eyll 1936

Savan fotorafik temsilinde, lm annn kaydn ilk defa yapm olmas

dolaysyla Capann Vurulup Den Asker fotoraf ok nemli bir admdr. Savan
balangcndan ay sonra ekilen bu fotorafta, Cerro Murianoda, vcuduna
kurun isabet etmi ve yere dmekte olan cumhuriyeti bir asker grlmektedir.
Kurun henz isabet etmitir ve asker sol elindeki tfeini brakmak zeredir.
Capann olduka yakndan ektii bu fotoraf askerin (Federico Borrel Garcia)
lm ann belgeleyerek sava en dolaysz biimde gzler nne sermektedir.
112
113

Whelan, a.g..e., s:98

Whelan, a.g.e., s:98

106

Fotoraf, ilk nce Vunun 23 Eyll 1936 tarihli saysnda daha sonra da Lifeda
yaynlanr.
Capaya en byk sava fotorafs unvann kazandran bu fotoraf,
gnmzde daha ok sahte (fake) olduuna dair tartmalarla gndeme
gelmektedir. Bu konudaki bir dizi iddiay Capayla ilgili yazd kitabnda sralayan
Richard Whelan, fotorafn gerek mi poz verdirerek mi ekildiini ve o gn o
tepede neler olduunu tam bilemeyeceimizi, fotorafn gc ve sembolik deerinin
daha nemli olduunu syler:
.Ancak btn speklasyon ve elikilere ramen Capann Vurulup Den
Asker fotorafnn ok gl bir grnt, savata len tm Cumhuriyeti askerlerin,
hatta Cumhuriyeti spanyann sembol olduu gerei deiemez. Fotorafn
gerekten bir insann vurulduu anda m ekildiini renmekte srar etmek
nemsizdir, zira resmin bykl, bir tek adamn lmnn doru olup
olmamasnda deil, sembolik anlamnda yatmaktadr.114
Capa, i savan ilk bir ylnda, Vu, Regards, Ce Soir ve Life iin aralklarla
spanyada bulunmu, atma olan cepheleri, savan ortasndaki insanlarn hayatta
kalma abalarn, varolar, askerlerin bo zamanlarda yaptklar satran oynama,
mektup yazma, kitap okuma hallerini fotoraflamtr. Sava devam etmekte ama
gndelik hayat da srmektedir. Capann ve Gerdann sava zaman spanyada
ektikleri fotoraflarn bazlar, sava gndelik hayatn izleri zerinden olduka
gl bir ekilde temsil etmektedir.
Kadnlarn ilk defa aktif olarak katld bu savata kadn bir fotorafnn
bulunmas da anlamldr. Regards ve Daily Mail, sk sk savataki spanyol
kadnlarnn fotoraflarn srekli olarak sayfalarnda yaynlyordu. Daily Herald ise
17 Ekim 1936 tarihili saysnda, R. N. Currey imzal haberini, spanyol Amazonlar
adyla yaynlamt.115 Gerda Taro, bazen Capa ile birlikte bazen de kendi bana
cephede savaan milisleri fotoraflamt ancak ad ok duyulmad iin onun
114
115

Whelan, a.g.e., s:104

Caroline Brothers, War and Photograpyh, Routladge, 2.nd Published, New York, 2005, s: 79-80

107

fotoraflar da Capa adyla veya adsz olarak gazete ve dergilerde yaymlanmaktayd

(Regards, Weekly Illustrated, Life, Schweizer Illustrierte Zeitung ve Ce Soir). 1936
ylnn ubat ayna kadar sren bu durumdan sonra Gerdann fotoraflar ya kendi
adyla ya da Capa ile birlikte yaynlanmtr.

Foto 22- Gerda Taro, Cumhuriyeti Kadn Milis, Barselona, 1936

Gerda Taro tpk sevgilisi Robert Capa gibi Cumhuriyeti milislerin tarafnda
yer alarak yanda bir pozisyonda sava fotoraflamtr. lm de yine bu sava
srasnda 29 Temmuz 1937de olan fotorafnn kareleri bir kadnn gznden sava
temsilleridir. Cumhuriyeti Kadn Milis fotorafnda, karya ate etmek iin,
dikkatlice nian alan kadn bir milis yer almaktadr. Kadn milis evresinden
soyutlanarak ve cepheden grntlenmitir. Kurgu hissi vermesine ramen i savata
kadnlarn da olduunun sembol haline gelen fotoraf ayn zamanda siyasal
yaamn iinde kadnlarn da sz sahibi olduunun iaretidir.

108

3- II. DNYA SAVAI VE KORE SAVAI

A- II. Dnya Sava
II. Dnya Sava, binlerce fotoraf (asker fotoraflar ve fotojurnalistler)
ve sanat tarafndan milyonlarca grnts kaydedilmi ilk byk savatr. Savaa
dair her trl konunun geni bir skalada fotorafland bu olayn ncelikle
nedenlerini ortaya koymak gerekmektedir. ki dnya sava arasndaki ekonomik ve
siyasal gelimelerle birlikte teknolojik yenilikler, dnyay etkisine alacak ikinci
byk savan koullarn hazrlamtr. 1.Dnya Savandan galip kan ABD,
ngiltere, Fransa ve talya malup lkelerle antlamalar imzalamlar fakat bu
antlamalar uzun sreli uygulanamamtr. Sava sonras dnyada ortaya kan
istikrarsz durum sadece yenik lkelerin deil yenen lkelerin de honutsuzluundan
kaynaklanmaktayd. Hitlerin 1933te iktidar ald Almanya kadar talya da
saldrgan bir politika izliyordu.
Avrupa, Ortadou ve Uzakdou haritalarnn yenilenmesine doru giden
srete Rusyada yaanan Bolevik Devrimi ve ekonomisi zor durumda olan
lkelerin bunu ama giriimleri gibi nedenler savan knda etkili olmutur.
Almanya ve Japonyann (bir yl sonra talya, ardndan Macaristan ve spanya)
SSCBnin olas bir saldrsna kar birlikte hareket etmek zere Anti-Komintern
Paktn 25 Kasm 1936da imzalayarak oluturduklar cephe aslnda savan kimler
arasnda olacann ilk sinyallerindendir. 1.Dnya Savandan sonra bamsz bir
devlet haline gelen Polonyaya, 1 Eyll 1939da Almanyann saldrsyla resmen
balayan II. Dnya Sava, alt yl boyunca srm, atom bombas saldrsyla ve
toplama kamplarnda insanln daha nce hi maruz kalmad ekilde aresizce
toplu kymlar yaamasna neden olmu en acmasz sava olmutur.
II. Dnya Savann en nemli aktr ve nedeni Hitler Almanyasdr
diyebiliriz. ktidara geldii gnden itibaren Alman ulusunun ycelii ve birlii
zerine sylem gelitiren Adolf Hitler, tm Almanlar tek bir devlet ats altnda
toplamak ideali ynnde hareket etmitir. Bu amala Mart 1938de Avusturyadan,

109

ayn yln Eyll aynda da ekoslovakyadan Almanlarn yaadklar blgeleri

Almanyaya katmaya balamt.116 Bu saldrsna uluslar aras bir tepki almayan
Hitler, tam bir yl sonra Polonyaya saldrnca Fransa ve ngiltere Almanyaya sava
ilan ettiklerini aklarlar. Yan sra Stalin ynetimindeki Rusya Hitleri ekonomik ve
diplomatik ynden destekler ta ki Almanya Haziran 1941de Rusyaya da
saldrncaya dek. Balangta Rusyadaki ilerlemesini srdren Alman Ordusu, k
aylaryla birlikte ar souk karsnda asker gc ve teknik bakmdan yetersiz kalr.
zellikle 1942 ve 1943 yllarnda sava daha ok Rus cephesinde youn atmal
geer. Bu arada Aralk 1941de Japonya, Pearl Harbordaki ABD filosuna saldrm
ve bylece ABDde da savaa girmitir.
Rus Ordusu 1944 yaznn sonlarna doru sava ncesi snrlar geip Berline
doru ilerlemeye balar. Ayn tarihlerde Amerikan birlikleri de Normandiya
kylarna kartma yapar ve Rene doru ilerlemeye balar. Alman Ordusu Nisan
1945e kadar dayanr ve sonunda yenildiini anlayan Hitler 1 Mays 1945de kendini
ldrr. Sonuta Almanya ikiye ayrlr; Federal Alman Cumhuriyeti ve Demokratik
Alman Cumhuriyeti.
Sava batda bitmiti ama dou cephesinde hala sryordu. Douda savan
sona ermesi iin Japonyann kararllnda en ufak bir atlak belirtisi yoktu.
Japonlarn hzla teslim olmalarn salamak iin Hiroima ve Nagazakiye nkleer
silah atlmasnn nedeni budur. 1945te zafer topyekun, teslimiyet kaytsz
artszd.117 Franklin D. Roosevelt ynetimindeki ABD, sava atom bombasyla
bitirmiti ama sonular bakmndan olduka trajikti: 6 Austos 1945te Hiroimaya
atlan atom bombas sonucunda ylsonuna kadar yaklak 140 bin kii, 9 Austos
1945te Nagazakiye atlan atom bombasndansa yaklak 74 bin kii hayatn
kaybetmiti. Sonuta Japonya teslim olmutu ama yaanan trajedi savan toplama
kamplaryla birlikte en ok anlan olay olmutu.

116

William H. McNeill, Dnya Tarihi, eviri: Alaeddin enel, 8. Bask, mge Kitabevi, Ankara,
2004, s:781
117
Hobsbawm, a.g.e., s:61

110

1- ki Sava Aras Kltrel Ortam ve Fotojurnalizm

ki dnya sava arasnda Avrupada etkili olan yeniliki akmlar ilk dnya
savann karamsar sonularn, Ekim Devriminin cokusunu ve Hitler Faizminin
izlerini tar:
Brechtin Baal, Blochun topya Tini, Thomas Mannn Bir
Apolitiin Grleri, Rus gelenekilerinin Devrimci Antolojisi hep 1918de
yaymlanr. Mondrian nl Stijl dergisini, Max Ernst Ventilatoru, Tristan Tzara
Daday ayn yl yayn yaamna sokar. 1919, daha da etkili olacaktr. AragonBreton-Soupault ls Litterature dergisini kartrlar; spanyada Borgesin etkili
olduu Ultra dergisi de yeni bir atlmdr; Berlinde Dada gsterileri yaplr; Benn
ve Trakln iirleri yaymlanr; Bauhaus kurulur; Roma, Floransa ve Tarantoda
faist gelecekilerin kulpleri alr.118
Sanat anlaylar bakmndan ortaklklar tayan bu dnemin aydnlar, siyasal
grleri asndan farkl ulara srklendikleri grlecektir:
talyan

ftristleri

faizme,

Rus

ftristleri

komnizme

balanr;

gerekstclerden Eluard ve Aragon Stalinci izgiye yaklarlar. Breton ise

Trokiyi yeler; davurumcularn iki nemli kafasndan ilki, Brecht, sosyalist
savama katlrken, Gottfried Benn Nazileri destekler; Eliot yzn monariye,
Pound Mussoliniye dnerken, Hemingway spanya i savanda Cumhuriyetilerin
yannda yer alr; spanyada ise Dali Francoya, Picasso kar kutba ynelir.119
ki sava arasnda aydnlarn genel eilimi yenilik adna gemii sorgulama
biimindedir ve bu hem sa hem de sol eilim iinde yaygndr. Yeniliki sanat
felsefesinin bu temel zellii fotoraf sanatn da etkilemitir. Avant-garde anlay
savan fotorafik temsilinde, Lee Millerin srreal sava imgelerindeki gibi ve
Margaret Bourke-Whiten sava sanayisini kaydettii konstrktvist karelerindeki

118
119

Enis Batur (Der.), Modernizmin Serveni, YKY, 3.Bask, 1999, stanbul, s:102-104
Batur (Der.), a.g.e., s: 104

111

gibi kendini aa karr. Ama ncelikle modern fotojurnalizmin kendi znel

geliimini ele almak gerekmektedir.
2.Dnya Savann fotorafik temsilindeki fark anlamak iin ncelikle baz
gelimelere

bakmak

gerekmektedir.

ncelikle

modern

fotojurnalizmin

kurumsallamas nemlidir. Basnda fotorafn kullanlmasyla basn fotorafl

fotojurnalizm olarak adlandrlsa da modern fotojurnalizmin kurumsallamas
Almanyada Weimar Cumhuriyeti dneminde (1919-1933) olmutur. Bu dnem
Almanya iin ekonomik ve siyasi ynden grece refah bir zaman dilimidir. Savatan
byk bir yenilgiyle ve borla kan Almanya 1923 ylnda ekonomik krizi kontrol
altna almtr; Yeni anayasas da zgrlkleri, kanun nnde eitlii ve demokrasiyi
savunan ilerici ve liberal bir yapdayd. Bu zgr koullar sanat ve edebiyat alannda
byk gelimelerin yaanmasna olanak salamtr. Yan sra sava sonrasnda pek
ok Yahudi kkenli aydn ve sanat da Almanyaya g etmi, bunlarn arasnda
zellikle Dr. Erich Salomon gibi fotoraflar editrlk, ajans sahiplii gibi
zellikleriyle fotojurnalizmin kurumsallamasnda etkili olmulardr.
te yandan avant-garde sanat akmlar ve teknolojik yenilikler bu
kurumsallamada etkin olan dier faktrlerdir. Fotomontaj politik bir ara olarak
kullanan Berlin Dada grubundan John Heartfieldin almalar; Bauhaus
sanatlarndan Lazslo Moholy-Nagy ve Bayer gibi isimlerin fotorafn yaratclk
snrlarn zorladklar rntgen, fotogram, solarizasyon ve soyut fotoraflk
alanlarndaki deneyleri; Sovyet avant-garde sinemasnn nemli ismi Vertovun
olaylar olduu gibi yanstmaya alan ve kurguyu n plana karan sinema gz;
Alman fotoraf August Sanderin objektif portre almalaryla ortaya kan Yeni
Nesnellik akm fotojurnalizmin kurumsallamasnda etkili olmutur.120
Fotoraf teknolojisindeki yenilikler kamera ve optik ile grntnn olutuu
duyarl malzemenin geliiminde, duyarkat hznda yaanmt. Ermanox ve Leicann

120

Modern fotojurnalizmin Wiemar Cumhuriyeti dnemindeki kurumsallamas iin daha ayrntl

olarak baknz: Merter Oral, Weimar Cumhuriyetinden Gnmze Fotoraf Ajanslarnn
Fotojurnalizme Katklar, Yaymlanmam Doktora Tezi, 2000, Dokuz Eyll niversitesi Sosyal
Bilimler Enstits.

112

kk ve tanabilir olmasndan kaynaklanan pratiklii, hzl ve daha gereki kayt

olana salarken, 1930da Leicann objektifi deiebilen yeni bir kamera retmesi
tek bir makine ile ekim seeneklerinin artmasna olanak vermiti.
Weimar Cumhuriyeti Almanyasnn kltrel ortam ile teknik ve estetik
yenilikler bir araya gelince, fotojurnalizmin geliiminde etkili olacak resimli haber
dergilerinin saysnn artmas ve fotoraf ajanslarnn nc fotoraflar tarafndan
kurulmas kolaylamtr. Berliner Illustrierte Zeitiung, Mnchner Illustrierte Presse
ve Arbeiter Illustrierte Zeiutung gibi resimli haber dergilerinin says 10u gemiti.
Bu dergiler kendi bnyelerinde ok fazla fotoraf altrmadklar iin ajanslara
bamlydlar. Dephot, Mauritiusi Keystone, Wide World, A.B.C. , Hanke ve
Atlantic & Pacific gibi ajanslar bu dergilerin fotoraf kaynayd. Dergiler ve
ajanslarn yan sra Salomon, Tim Gidal, Martin Munkasci, Wolfgang Weber ve
Felix H. Man gibi Yahudi kkenli fotoraflar, bu dnemde modern fotojurnalizmin
kurumsallamasnda etkili olan isimlerdir.
2- Savan Elejik (Hznl) Temsili: Baltermants
Dmitri Baltermants (1912-1990), Rus Komnist Partisinin dergisi zvestia
iin sava takip eder ve Ukrayna, Polonya ve Almanyada atma anlarn ve
alanlarn fotoraflar. Onun fotoraflar savan tarihini evrensel bir trajedi olarak
anlatr.121 Savaa yaklam biimi Goya ve Otto Dixle benzerlikler tar; savan
yol at trajedi ve ykm olduu gibi yanstr fakat bir farkla, o da hznn youn
bir ekilde karelerinde yer almasdr.
Fotoraf d dnyaya ait bir grnty ele geirip, onu kadraja alp
dzenler ve bir teknik kullanarak dzenleyip izleyiciye sunar. Sunulan bu fotorafik
temsil fotorafnn setii kadarla snrldr. Sonuta ortaya kan imge geree
dier temsil biimlerinden daha yakn kabul edilir. Bu yaygn kan eletiriye aktr
ama Rus fotoraf Blatermantsn Keder fotoraf o tarihte, orada, bunlar
yaand ve biz o acnn gerekliine inanmak zorundayz n kabuln daim klacak
121

http://www.artdaily.org/index.asp?int_sec=11&int_new=37977 05.09.2008

113

Foto 23: Dmitri Baltermants, Keder, 1942

bir yapdadr. Krmdaki Kerch Kynde Nazi katliam sonrasnda, askerlerin su

birikintileri ve amurlar zerinde geni bir alana yaylm l bedenleri evresinde,
yaknlarnn yaad aresizlik ve acy, gkyzndeki bulutlarn kontrast halleriyle
btnletiren Baltermants, 2.Dnya Savann en etkili ve estetik fotorafn
kaydetmitir. 2.Dnya Savann ikonik imgelerinden biri olan bu fotorafta estetik
mkemmellik gerei saklamak, ikincil plana atmak yerine daha da gl
klmaktadr.

114

Foto 24: Dmitri Baltermants, Tchaikovsky, Almanya, 1945

Baltermantsn, savan hznn tayan dier bir fotoraf da, Almanyada

Rus askerlerini ykk bir evde kaydettii Tchaikovskydir. Fotorafta ykntlar
arasndaki piyanoyu bir askerin ald ve dierlerinin de onu sakin bir ekilde
dinledii grlmektedir. Romantik Dnem Rus klasik mzik besteci Pyotr lyi
Tchaikovskynin adn tayan fotoraf, Almanyaya giren Rus birliklerine bal
askerlerin tahminen- savan sonlarna doru yaadklar bu ann, sava gereinden
syrlma ve daha insani eylerle ilgilenme isteini iaret etmektedir. Bu karede
Baltermants, savan yol at kederin yannda umudu da fotoraflamtr.

3- Margaret Bourke-White
Life dergisinin 23 Kasm 1936da yaymlanan ilk saysnn kapanda
Margaret Bourke-Whiten (1904-1971) Fort Peck Baraj fotoraf yer almtr. Bu
fotoraf, dnemin avant-garde akm konstrktivizmi olduka etkili bir ekilde
yanstr. Margaret Bourke-White, endstriyel fotoraflk alanna younlam ve
Amerikann yan sra Almanya ve Rusyada ektii grafik endstri fotoraflaryla
makine estetiini yakalamaya almtr.

115

Endstrinin kendine has iten estetik ifadesini, tekrar eden formlarn gl

perspektiflerini, normal hayatta her gn karmza kmayan devasa eserleri ve
allagelmiin dndaki figrleri grntleyen usta fotoraf; endstriyi,
endstriyel sre ve yaplar, tasarmn modern dnyann olumasndaki gl
roln ve sonunda endstriyel retimin temel ta olan insan emeini kefetmeyi,
yceltmeyi amalam; bunu da istisnai (ve belki de topik) bir ekilde
gerekletirmitir. Ik-glge oyunlar ile ierii dramatize ederek, allagelmiin
dndaki bak alar ve perspektifler ile bildik formlar yepyeni bir kimlikle
sunarak donuk endstriyel ortamlardan sanat karmtr.122

Foto 25:M. Bourke-White, Bombalama Sonras

Foto 26: M. Bourke-White, Alman Siviller Ulusal

Krupp Fabrikas, Essen Almanya, Temmuz 1945 Sularna Yz eviriyor, Buchenwald Kamp, 1945

Modernist endstriyel yapy estetik bir ifade aracna dntren BourkeWhite, II. Dnya Savann bu yapy nasl yerle bir edip zdn de
fotoraflaryla kaydeder. Sava hem mimari hem de insani anlamdaki ykmla takip
eder. Lee Miller gibi Almanyadaki toplama kamplarn da fotoraflar, hava

122

Murat Germen, Margaret Bourke-White: Tasarmn Fotoraf / Fotorafn Tasarm,

http://www.fotoritim.com/yazi/murat-germen--margaret-bourke-white-tasarimin-fotografi--fotografintasarimi 12.11.2010

116

bombardman sonras yklan nl Krupp Silah Fabrikasn da, ykk demir

kprleri de
Krupp Silah Fabrikasnn hava bombardman sonras yklm halini
yanstan fotoraf olduka ironiktir. Silah reten bir fabrikann silahla yerle bir
ediliinin ironisidir bu. Kk bir elik dkm atlyesi olarak Fredrich Kruppun
1811de kurduu fabrika ksa zamanda byr ve zamanla silah retmeye de balar.
Sava gemisi ve zrhl levha retimi de yapan fabrikada Versay Antlamas sonras
Almanya silahszlanmaya zorlannca silah retimi durur. Hitler zamannda yeniden
silah retimine balanan fabrikada 2.Dnya Sava boyunca silah retilmi ve sava
sonunda fabrika sahipleri sava sulusu olarak yarglanmt. Firmann pek ok
savan kmasnda pay olduu iddia edilmiti.123
Bertolt Brechtin, Krupp fabrikalarnn fotoraflar dolaymyla yapt
gereklik sorgulamas, bu fotoraf daha da anlaml klmaktadr:
Krupp ya da A.E.G. fabrikalarnn fotoraf bize bu kurumlar zerine fiilen
bir ey retmez. Gerek anlamyla realite ilevsel muhtevasndan soyutlanmtr.
nsan ilikilerindeki eylemenin, (a.b.,) rnein fabrikadakilerin yerli yerine
oturtulmasna izin vermez. O halde gerekten bir eyler kurmak, yapay bir eyler,
ortaya koymak gerekmektedir. yleyse tamamen sanat gereklidir, ama grgbilgiden hareket eden eski sanat kavraynn bir hkm kalmamtr.124
4- Gerek in Gerekst: Lee Miller ve Henry Cartier-Bresson
Adornonun Auschwitzden sonra iir yazmak barbarlktr.125 sz
Auschwitzi anlatmak ve anlamak iin nemli bir mottodur. Polonyann Auschwitz
kasabasnda Alman Nazi Ordusunun 1942de kurduu ve yl iinde alt
milyondan fazla Yahudinin ldrld toplama kampna ait fotoraflar, modern

123

http://tr.wikipedia.org/wiki/Krupp 12.11.2010
Bertolt Brecht, Sur Le Cinema, s:171 den aktaran Mutlu Parkan, Brecht Estetii ve Sinema,
Dost Kitabevi Yaynlar, Ankara 1983, s:24
125
Prismen, Vol 10a, s:30
124

117

insann grd ilk toplu insan kymn grntleridir. Naziler, 2.Dnya Sava
boyunca Avrupann deiik kentlerinden topladklar Yahudi, komnist, ingene,
sakat ve homosekselleri trenlerle Auschwitze ve oras da yetmeyince ek olarak ina
ettikleri Birkenau ve Maidaneck toplama kamplarna tayp ounu ldrmlerdi.
nsanlar topluca sistematik bir biimde yok ederken stlerinde tbbi deneyler de
yapmlard. Bu trajedinin ardndan insanlk iin ok ey anlamn kaybetmi, genel
bir umutsuzluk ve karamsarlk yaratmt.
Kamplarda gizlice ekilen ve sonradan ortaya kan fotoraflar yaanan
insanlk trajedisinin boyutlarn aka ortaya sermektedir. Naziler bu toplama
kamplarnda yaptklarn dnyadan gizlemeye almlar, kapatldktan sonra
kamplar yakarak su delillerini yok etmek istemilerdi. Ama sonradan ortaya kan
fotoraflar ve kamplarda kalanlarn anlattklar, gizin zerindeki perdeyi kaldrmtr.
Sava srasnda yaplan soykrm ve her trl insanlk d uygulama bylece ortaya
kmtr.

Foto 27: Lee Miller, Buchenwald Toplama Kamp, 1945

Lee Millern Buchenwald Toplama Kamp fotorafnda da grld gibi,

iskelet haline gelmi yaayan sska bedenlerin grntleri ve ldrldkten sonra st
ste istiflenerek oluturulan sska ceset yn grntleri kadar kamplarda len

118

insanlara ait ayakkab, mcevher ve altn dilerden oluan ynlar da yaananlarn

boyutunu sergilemeye yetmektedir. Baz fotoraflar bu kamplar fotoraflamay
reddetse de (Capa gibi) Lee Miller, Margaret Bourke-White, George Rodger
(Bergen-Belsen Kamp) ve baz amatr ve asker fotoraflar bu trajedinin fotorafik
kaydn tutarak orada yaananlar grsel tarih arivine eklemilerdir.
Lee Miller (1907-1977) modellikten fotorafla gemeyi tercih etmi ve
Pariste dnemin nl srrealistleriyle tanp bu minvalde almalar yapm bir
isimdir. 1929 ylnda Pariste Man Ray ile tanmasnn ardndan onun hem rencisi
hem de modeli olmutur. Bu birliktelik srasnda bir gn film banyosunda
negatiflerin olduunu unutarak karanlk odann n aarlar, tesadfen oluan bu
grnty solarizasyon olarak adlandrrlar.126 Yeni bulduklar yntemle Man Ray
Millern pek ok portresini eker. Bu arada, ngiliz Vogue dergisi iin Paris
fotoraflar eken Miller, ayn dergi iin sava muhabirlii de yapar:
Ayn yllarda kinci Dnya Savann patlamasyla Miller, kadnlarn n
saflarda yer almas yasak olmasna ramen ngiliz Vogue dergisinin tek yetkili
muhabiri olarak cepheye gitmi. Miller, cephedeki askerlerin, Napalm saldrlarnn,
hava saldrlar ve muharebelerin bol bol fotoraflarn ekmi. Ama onu gelmi
gemi en iyi sava fotoraflarndan biri yapan, bunlar kadar savan sivil yann
da gsteren portreleri olmu. Kadn gnlller, dehet iindeki sava madurlar,
intiharnn hemen ardndan gen bir Alman kadn subayn fotoraf127
Lee Millern sava fotoraflar tpk Paris fotoraflar gibi nkteli srrealist
bir zelliktedir. ki dnya sava arasnda, Freudun dler ve bilinalt
kuramlarndan yola karak Srrealist felsefe ve yaam biimini belirleyen Andre
Breton Varolu baka bir yerde.128 diyerek bitirdii ilk manifestoyu 1924 ylnda
yaymlar. Yaratc bilinaltn irdelemek ve zgr klmakla toplumu gelitirici bir
politika belirleyerek olumlu ynde yaratcl savunan srrealistler arasna Eluard,

126

Carolyn Burke, Lee Miller on Both Sides of the Camera, Artpress, Vol:349, Octobre 2008, s:69
Ferhan stanbullu, Srrealistlerin konu, Radikal Cumartesi, 20-09-2008
128
Andre Breton, Srrealist Manifestolar, eviri: Yeim Seber Kafa, Artemis Gnebakanl, Aye
Gngr, Alt Krkbe Yayn, 2009, s:53
127

119

Aragon gibi airlerin yan sra Arp, Ernst, Miro, Dali, Magritte ve daha bir ok
sanat dhil olmutur.
Mantksal dzeni yok ederek bilinaltna, snrszla ve geree
varlacana inanan sanatlar resmi, grlen cismin betimlenmesi deil, usun
betimlenmesi olarak deerlendiriyor ve bu noktadan hareket ederek mantk d
uygulamalarla us d evreler yaratyorlard.129
Srrealist evrede bulunan ve bu dnceden etkilenen Miller, sava
alanlarnda kadn bir fotoraf olarak stelik srrealist bir kadn fotoraf olarak
bulunmas, srp giden bir muharebedeki sra d ve basit olan grntleri
yakalamasna olanak vermitir. Srrealist fotoraflarn ounluu montaj ve kolaj
kullanarak ifadeyi seseler de Lee Miller, arkada Henry Cartier-Bressonun
srrealist vizyondaki tarzn artran yaklam benzerlii ile, basitlikteki derin
gerein anlamn ortaya karmaya arl fotoraflarla savan temsilini ortaya
koyar. Yangn maskeli kadnlar fotoraf, kadnlarn maskelerle garip grnt
sergilemelerinin tesinde, bombal saldrlarn olduu sava gnlerinde gzlerini
korumak zorunda kaldklarn iaret eder. Srrealist retorii ve aralarn kullanarak
savan neden olduu travmatik gereklii gl bir ekilde sunan Millern sava
fotoraflarnda umutla umutsuzluk, gerekle gerekst, gelecekle geleceksizlik
arasnda gidi geliler gzlenmektedir. Srrealist avant-garde estetik ve dnceyle
oluan bu fotorafik sava temsilleri, sosyal ve kltrel ierikleriyle de gl birer
yorumdurlar.
Millern Hitlerin kvetindeki pozu arkada Dave Scherman tarafndan
ekilmitir. Lifen fotoraflarndan ve ayn zamanda Millern arkada olan
Scherman bu fotoraf, Hitlerin intiharnn ardndan Mnihteki villasn ngiliz
Vogue iin gezen ve Temmuz 1945 saysnda Hitleriania adl makaleyi yazan
Millerla birlikteyken ekmitir. Hitlerin Eva Braun ile yaad villay inceler.

129

Eczacba Sanat Ansiklopedisi, Yap-Endstri Merkezi Yaynlar, 1.Cilt, s:670

120

Foto28:Lee Miller, Yangn Maskeli Kadnlar,

Downshire Tepesi, Londra, 1941

Foto29: D. Scherman, Hitlerin kvetinde LeeMiller,

1945

Miller ve i dekorasyonun tpk Nazi rejimi gibi olduka sert ve kuralc dizayn
edildiini grr ve yazar.130 Nazi dehetinin yaratcsnn ev dizaynn hem vasat,
kiiliksiz ve bir miktar da sanatsal hem de srreal bulur Miller ve Hitlerin kvetine
girerek aslnda bir performans (gsteri) sanat gerekletirir. Bu gsteride sahne
Hitlerin banyosudur ve binlerce insan saf bir Alman rk yaratmak uruna toplama
kamplarnda ldrten bir diktatrn kvetine girip banyo yaparak izleyiciyi ok eder.
Schermann kaydettii fotoraf araclyla izleyiciyle buluan bu gsteri, sanatnn
kendi bedenini kullanarak gerekletirdii bir eit ele geirme operasyonudur.
Kendi banyosunda bile kendi fotoraf olan bir diktatrn zel meknnn dilini
zmeye alr. Ama bizzat yaayarak, iine girerek. Bu performatik fotoraf,
dnyann byk ksmn kapsayan savan aktrlerinden birinin yaad ev
dolaymyla savan temsilidir ve bu da srrealist bir hamledir. Benzer grntleri
Irak igali sonras Saddamn saraynda Amerikan askerleri de gerekletirecektir
ama farkl bir minvalde.
Goethenin Elective Affinitiesine yazd giri paragraflarnda anlatt
zere, bir sanat rnnn iki yan vardr: arad ve iletmek istedii hakikat (truth
content) ve iledii konu (subject matter). Sanat rnnn peinde olduu hakikat,
130

Becky E. Conekin, Lee Miller: Model, Photographer, and War Correspondent in Vogue,
1927-1953, Fashion Theory, Volume 10, Issue , s:110

121

iledii konu ile ne denli derinden ve ne denli incelikle balanabilmise sanattn

koullarna o denli uyulmu olur. Sanat rnnn zaman karsndaki kalcl da
buna baldr. rnn realias ortadan kalkm bile olsa, zaman iinde, yeni yeni
okuyucu kuaklarnn bu realiay rnn metninde tekrar tekrar bulabilmeleri de
buna baldr.131

Foto 30: Henri Cartier-Bresson, Gestapo spiyoncusu, 1945

Lee Miller gibi Henri Cartier-Bressonun srrealist vizyondaki sava

fotoraflar, Walter Benjaminin dncesini nsal Oskayn yukardaki zetinden
anladmzn tersine zaman gese bile konularndan syrlmadan da realiay ve
tesini bugnn fotoraf okuyucularna tarlar. Benjamin elbette ki daha uzun bir
zaman dilimini kastetmektedir ve gelecekte bu syrlma gerekleebilir ama
gnmzde 2.Dnya Sava srekli bir yeniden retim malzemesi olarak sanat
hayatnda nemini korumakta (zellikle film endstrisinde) ve gncel kalmaktadr.
Yan sra savaa ve toplama kamplarndaki kitlesel imhaya ait srekli yeni belgeler
ve fotoraflar ortaya kmakta ve yaymlanmaktadr.

131

Walter Benjamin, Estetize Edilmi Yaam, eviri ve Sunu: nsal Oskay, Der Yaynlar, stanbul
1995, s:11

122

Henri Cartier-Bresson (1908-2004), tpk Lee Miller gibi srrealist bir bak
as ve dnceyle sava kaydetmi bir fotorafdr. Paristeki avant-garde
evreyle i ie olan fotoraf daha ok srrealistlere yakn durmutur. Sava
balaynca Fransz Ordusuna alnan ve sonrasnda Almanlara esir den fotoraf,
kandan savan sonuna kadar yeraltnda yaamak zorunda kalr ve sava
esirlerinin kamasna yardm eden gizli bir dayanma rgtnde alr. gal
altndaki Fransa ve Parisi fotoraflayan Cartier-Bresson, decisive moment (karar
an) eklinde tanmlad an fotorafl balamnda, yaanan bir olay en etkili
biimde temsil eden an yakalayp kaydetmekteki nemi ne karmtr.
Susan Sontagn Zaten btn fotoraflar srrealisttir dsturuyla birlikte
Cartier-Bressonun srrealist vizyona sahip fotoraflar ele alndnda o ana dair
gereklik sorgulamas sadece grnenle kalmaktan kurtulur. Gestapo spiyoncusu
fotorafnda olduu gibi, savan tam ortasnda ortaya kan insani zaaflar ve
Goyann ok daha nceden sava tasvirlerinde betimledii, insann zor zamanlarda
ortaya kan ktcllne vurgu yapar. Belirli bir an zerinden insann varolu
zelliklerine gtren ve tarttran bir grntdr bu.
5- Mit ve Simge Sava: Rosenthal ve Khaldei
II. Dnya Savann son gnlerinde, Joe Rosenthalin, Iwo Jimaya ABD
bayra diken deniz subaylarnn fotorafyla, Yevgeny Khaldeinin Almanyann
yenilgisiyle Reicshtag binasna Rus askerlerin orak ekili SSCB bayran diktii
anlar gsteren fotoraflar mitsel ve simgesel anlamlaryla n plana karlar.
Fotoraflar daha iyi yorumlamak iin mit kavramna deinmek yerinde olacaktr.
Klasik anlamyla mit, dnyevi gereklii doast biimde aklama
abasnda kullanlan aralar olarak kabul edilmektedir. Fransz Antropolog Claude
Levi-Strauss, yapsalc bir yaklamla miti dile benzetir ve onun tpk dil gibi belirli
kartlklar temelinde kavranabileceini vurgular. Bu kartlklar dier geni
sylemler, toplumsal pratikler ve kodlar sistemidir.132 Roland Barthes ise, burjuva
132

Erol Mutlu, letiim Szl, Bilim ve Sanat Yaynlar/Ark, 3.Basm, Ankara 1998, s:314

123

toplumundaki mit kavramnn, gstergelerin yan anlam dzeylerinden biri olduunu

ada Sylenler metninde belirtir. Barthes, miti (sylen), politikadan arnm bir
sz eklinde tanmlar ve burjuvazinin (kenter snf) kltrel tahakkmn yeniden
retmede kulland bir silah olduunu yle ifade eder:
imdi

kenter

toplumunda

sylenin

gstergebilimsel

tanmn

tamamlayabiliriz: sylen politikadan arnm bir szdr. Kukusuz, politikay derin

anlamda, gerek, toplumsal yaplar iinde, dnyay oluturma gleri iinde insan
ilikilerinin btn olarak anlamak gerekir; burada zellikle arnm szcne
etkin bir deer vermek gerekir; burada ilemsel bir ynelii belirtmekte,
durmamacasna bir yok edii gerekletirmektedir. rnein asker-zenci durumunda,
boaltlm olan Fransz imparatorluksall deildir kukusuz (tam tersine, hazr
klnmas gereken budur); smrgeciliin olumsal, tarihsel, tek szckle, retilmi
niteliidir. Sylen nesneleri yadsmaz, tam tersine, ilevi onlardan sz etmektir; u
var ki, artr onlar, gnahszlatrr, doa ve sonraszlk olarak temellendirir, onlara
aklamann deil de saptamann rn olan bir aklk verir: Fransz
imparatorluksalln aklamadan saptarsam, onu doal, kesin diye benimsemem
iin fazla bir ey gerekmez: ite gvene gelmiimdir. Tarihten doaya geerken,
sylen bir tutumluluk rnei verir: insan edimlerinin karmakln yok eder, onlara
zlerin yalnln kazandrr, her trl eytiimi, dorudan grnenin tesine varma
yolundaki her abay siler, derinlikten yoksun olduu iin elikiden de uzak bir
dnya, her yanyla ak bir dnya dzenler, mutlu bir aklk kurar: burada nesneler
kendi balarna anlam belirtir gibidir.133
Barthes, hem ilkel hem de ada mitlerin tarihsel bir dnemin baskn gc
tarafndan retildiini ve bu mitlerin ideolojik olarak iledii zerinde zellikle
durur. Mitlerin deiimi ise bal olduklar kltrn deerlerinin ve ihtiyalarnn
deimesiyle olmaktadr. ki fotorafta da grld zere savan sonucunda zafer
kazanan taraf zaferini, simgesel arac olan bayrak dolaymyla kantlamaktadr.

133

Roland Barthes, ada Sylenler, eviri: Tahsin Ycel, Hrriyet Vakf Yaynlar, stanbul 1990,
s:179 Tahsin Ycelin eviri dili ve imparatorluksal gibi kendine zg kavramsallatrmalar, eviri
metni anlamay hayli zorlatrsa da bu durumun yapsalc dilbilimcilerin yaygn bir tavr olduunu
belirtmek gerekiyor. (S.O.)

124

Amerikallk miti ve devrim yapm ve onu korumaya alan gl sosyalist devlet

miti, bayraklar araclyla sabitlenmeye allmaktadr. Barthesn, belirgin bir
yokluk olan mitin burjuva toplumundaki ilevinin gerei boaltmak olduunu
vurgulad gibi burada da sava gereinin yokluu ve ama g ve zafer vardr.

Foto 31:J. Rosenthal, Iwo Jimada Bayran Ykselii, Foto 32: Y. Khaldei, Orak ekili Bayran
23 ubat 1945

Reichstagda Ykselii, 2 Mays 1945

Pasifik Okyanusunda kk bir ada olan Iwo Jimada, Japonya ile ABD
arasnda 16 ubat- 26 Mart 1945 tarihleri arasnda gerekleen sava sonunda, ada
ABDlilerin eline gemiti. atmalar srerken ise 6 ABD deniz subaynn adadaki
en yksek volkanik tepeye ABD bayran dikmelerini Joe Rosenthal (1911-2006)
kaydetmi ve fotoraf, kendi topraklar dnda savaarak zaferler kazanan ABD
askerini, kendi halknn gznde Iwo Jima miti zerinden kahramanlatrmt.
Fotorafta ge doru ykselen ABD bayra, zaferi ve gc simgelerken, savan
ekonomik, politik ve dier nedenleri ulusallk vurgusu ardna saklanmaktadr.
Rosenthalin Pulitzer dl ald bu ikonik fotoraf, zaman iinde sava
simgeleyen en popler ve yeniden retilen fotorafik sava temsillerinden biri haline
gelmitir.
Barthes, mitlerin ana ilevinin tarihi doallatrmak olduunu ileri srer.
Bu ilev mitlerin aslnda belirli bir tarihsel dnemde egemen olmay baarm
toplumsal snfn rn olduklar gereine iaret etmektedir; mitlerin yaydklar
anlamlar bu tarihi beraberlerinde tarlar, ancak mit olarak ileyebilmeleri iin
yaydklar anlamlarn tarihsel ya da toplumsal deil doal olduunu vurgulamalar
gerekmektedir. Mitler kendi kkenlerini ve dolaysyla siyasal ve toplumsal

125

boyutlarn gizemletirirler ya da gizlerler. Mitolog, mitlerin gizemini zerek

(bysn bozarak) gizli tarihlerini ve dolaysyla sosyo-politik ileyilerini aa
karr.134
Rosenthalin fotorafnn, daha nce yaanan ann, fotoraf tarafndan
yeniden kurgulanarak kaydedilmesinden elde edilen grnt olduu gerei artk
ou kii tarafndan bilinmektedir. Bu durum, bu fotorafn ideolojik ilevinin
geerliliini daim klar. Barthesn vurgulad gibi, fotoraflarla yaratlan
kahramanlk miti savataki insan eylemlerinin karmakln ve btn elikileri
ortadan kaldrp yalnlk verir.
II. Dnya Savann fotorafik ikonlarndan birini de, sava Kzl Ordu
adna kaydeden Yevgeny Khaldei (1917-1997) kaydetmitir. Berlindeki Parlamento
Binas Reichstaga Sovyet bayra asan askerlerin olduu fotorafn arka plannda
ykk, harabe ve hala yanmakta olan kent grlmektedir. Arka plandaki bu
grntlerle sert atmalarn yaand fikri vurgulanrken, binann tepesine aslan
ve n planda yer alan orak ekili bayrak, zafer kazanann gcn ispatlamaya
yarayan bir ara ilevini grmektedir.

Foto 33: Yevgeny Khaldei, Sava okundaki Ren Geyii, Murmansk, 1941
134

John Fiske, letiim almalarna Giri, eviri: Sleyman rvan, Bilim Sanat Yaynlar/ARK,
Ankara, 1996, s: 119

126

Yevgeny Khaldei, dnemin Sosyalist Gerekilik anlayndan etkilenmi ve

eletirel gerekilii fotoraflarnda yanstmaya almtr. Sava, gndelik hayat
ve sradan olaylar zerinden tanmlamaktan ekinmemitir. Bununla birlikte,
fotoraflar incelendiinde,

fotojurnalizmin gerek ve ideal etkisinin arasnda

kald sylenebilir. rnein, Rusyann kuzeybatsnda yer alan Murmanskta

ektii Sava okundaki Ren Geyii adl fotoraf, sava eletirel bir yaklamla
tanmlayan en etkili fotoraflardan biridir. Khaldeinin Yasha adn verdii geyik,
bombalamalar srasnda tundradan kp askerlerin yanna gelmi, uzun sre onlarla
birlikte kalmtr.135
1.Dnya Sava srasnda bir ikmal liman olarak kurulan Murmansk, II.
Dnya Sava srasnda ngiliz ve ABD konvoylarnn Kuzey Buz Denizi zerinden
SSCBye sava malzemesi tadklar liman olarak kullanlr. Khaldei, kentin sava
uaklar tarafndan bombalanmas srasnda bir ren geyiinin tedirgin izleyiini
yakalam ve kaydetmitir. lk bakta kolaj sanlma ihtimali ok yksek olan
fotoraf, Hristiyanlkn Noel simgelerinden biri olan geyiin hem o mitsel
dnyadan hem de kendi doal gerekliinden syrlp Khaldeinin sava temsilinde
doal bir figr haline gelmitir. Bu gl fotoraf, insann doaya yapt tahribatn
dorudan ifadesidir. Ve izleyici bu tahribatn gereklemesine ren geyiinin
gznden bakmaktadr. Daha dorusu kendi yaptna, kendine bakmaktadr.
Rosenthalin wo Jima ve Khaldeinin Reischtag fotoraflarndaki ideolojik
basknln aksine bu fotoraf sava olgusunun geldii boyutu ve teknolojik ykmn
doaya ztln tanmlamaktadr. lk iki fotoraf da sava, savamay ve sonunda
kazanlan zaferi mitletirip yceltirken, Murmansk fotoraf savan anlamszlna
iaret eder.

135

Alexander and Alice Nakhimovsky (Biographical Essay), Witness to History, The Photographs
of Yevgeny Khaldei, Aperture, New York, 1997, s: 8

127

6- Capa, Rodger ve Smith

II.

Dnya

Sava

ok

sayda

profesyonel

fotojurnalist

tarafndan

fotoraflanmtr ancak bunlarn hepsinden tek bir almada bahsetmek olanaksz

grnmektedir. Savan fotorafik temsilinde belirgin stilleri olan ve klasikleerek
ardllarn etkileyen isimlerden bahsederken, savan bitiminden iki yl sonra
Magnum Fotoraf Ajansn kuracak veya iinde yer alacak birka ncye deinmek
gerekmektedir.
spanya Sava sona erince Parise dnen Robert Capa, Naziler tarafndan
igal edilmi bu ehirde fazla duramaz ve ABDye gitmek zorunda kalr. Uzun
uralar sonunda oturma izni alr ve 6 Austos 1943 tarihinden itibaren II. Dnya
Savan Life adna izlemeye balar. Tunus, Cezayir, talya, Fransa, Belika ve
Almanyada ABD askeri birlikleriyle birlikte sava izleyen ve kaydeden Capa, bu
savaa dair en nemli karelerini, ABD birliklerinin Normandiya kysndaki Omaha
Sahilinde yaptklar kartmann ilk gnnde yakalar. ABD birliklerinin, 6 Haziran
1944de, hava ve denizden yaptklar byk kartmann be kolundan birinin yapt
bu kartma ile Almanlar byk kayp vermi ve savan sonucunu belirlemede etkili
olmutur.

Foto 34-35-36: Robert Capa, D-Day (kartma Gn), Omaha Sahili, Normandiya, 6 Haziran 1944

Capa, ABD birliklerinden 2. Taburun E Blyle Omaha Kumsalna iner.

Kumsala iki mil kala gemiden kartma botlarna nakliye olurlar ve bir yandan iki
metreye varan dalgalarn olduu denizden mayn denmi kumsala varmaya
alrken bir yandan da Capa kartmay grntlemeye alr. Whelann aktard
Capann u szleri kartmann ilk gn sahilde yaananlar anlamaya yeterlidir:

128

su ok souktu ve kumsal hala yz metreden fazla uzakt. Kurunlar

evremdeki suda delikler aarken ben en yakn elik engelin ardna sndm yi
fotoraf ekebilmek iin ok erken ve hava ok griydi, ama gri sular ve gri
gkyznde, Hitlerin kartmaya kar oluturduu srrealist yaplar arasnda
kk adamlarn komaya almalar ok etkiliydi.136
D-Day olarak tarihe geen kartma srasnda Capa iki rulo 35 mmlik filmde
72 poz arpc grnt kaydeder ve Lifen Londra brosuna gnderir. Ancak
karanlk odann kurutma blmnde yaanan bir kaza sonucu sadece on biri
baslacak durumda kurtarlr ve olaydan dolay karanlk odada alan on sekiz
yandaki Larry Burrows sulanr. Burrows ileride Vietnam Savann en etkili
karelerini ekecek fotorafdr ve aslnda olayda onun bir suu yoktur. Kurtarlan on
bir poz olduka bulanktr ama kartmaya dair anlar olduka arpc ekilde
yanstr. Bu durumu bir ay sonra renecek ve Lifen editr Wilson Hicks
tarafndan kartmay en iyi o grntledii iin kutlanacak olan Capa, ayn zamanda
Lifen kadrosuna dhil edilecektir. Olay renince bata umursamaz tavr gsteren
Capa, ailesine yazd bir mektupta, baslan be tane, yananlarn yannda hi
saylr demiti.137
Capann, D-Day (kartma Gn) fotoraflar bulanklna ramen olduka
arpc karelerdir. Kalan resimlerin bulank olmas resimlere neredeyse elle
tutulabilir bir aciliyet duygusu verdiinden dramatik etkileri artmt. Hem Capa her
zaman savan heyecann iletmek iin kameray hafife sallamak gerektiini
sylerdi.138 Olduka zor koullarda elde edilen grntlerdeki bulanklk hem
dramatik etkiyi hem de gereklik duygusunu olduka artrrken aslnda tezat olarak
fotorafn gerein temsilindeki konumunu da kabul edilenin aksine yerle bir
ediyordu. Flu olan fotoraf grnts gerein bire bir ayns deildir burada, nk
136

Whelan, a.g. e. , s: 231

Whelan, a.g.e., s: 233 ve 236. Whelan, bu olaydan dolay yllarca Burrowsun sulanmasnn doru
olmadn ayn kitabndaki u notuyla vurgular: Bunlara ek olarak, Capann kartmadan nce ve
sonra Rolleiflexiyle ektii grntler salam kalmtr. Daha sonra Vietnamda sava fotorafs
olarak n yapacak olan Larry Burrowsun Capann kartma Gn negatiflerini yakt doru
deildir. O srada on sekiz yanda olan Burrows, gerekten de o gece Lifen karanlk odasnda
alyordu, ama banyo edilmi filmin kurutulmasndan o sorumlu deildi. s: 233
138
Whelan, a.g.e.,, s: 233
137

129

gerek bu deildir. Somut koullar ekimi teknik olarak etkilemi ve zaten fotorafik
kaytta ve bunun metinletirilmesinde gerekle biraz oynamay tercih eden ve seven
Capann iine gelmiti. Whelan, Robert Capa kitab boyunca, Death in the Making
ve Slightly Out of Focusta, Capann, yaad birok olay olduu gibi deil de
olmasn istedii gibi yazdn belirtmitir.
Capann, savan scak bir anndaki koullardan dolay elde ettii bu bulank
fotoraflar, daha sonra Antonin Kratochvil gibi baz sava fotoraflarnn estetik
biim tercihine ilham verecektir. Krotachvilin zellikle Ebu Garib kurgularndaki
bulanklk Capann D-Day fotoraflarn artrr. Flu fotoraflar, fotorafn bir
temsil olduunu ve gerei bire bir asla yanstamayacan kantlayan fotoraf
rneklerindendir.
George Rodger (1908-1995), sava srasnda Time ve Life dergileri iin
alm fotorafdr. Normandiya kartmasn ve Parisin zgrlne kavutuu
gn Capa ile birlikte izlemi ve kaydetmitir. Savan daha ok Burma, rdn,
Libya, Msr ve Hindistan cephelerinde bulunmu Rodger savan bitiminde de
Bergen-Belsen toplama kampn fotoraflamtr.

Foto 37:Rodger, Burma, 1942

Foto 38:Rodger, Deve ve Asker, Foto 39: Rogder Libya, Dou l,

rdn, 1941

1941

Rodgern sava fotorafl asndan nemi, llerde develerin stnde

savaan Arap lejyonu askerlerini fotoraflayarak batl sava izleyicisine douyu
yanstm olmasndadr. Egzotik topraklarda sren sava, eski ve yeni silahlarla

130

yaplmaktadr. Japonyann srekli bombalad Burma, geni l arazisi boyunca

develer eliinde yoluna devam eden Arap asker kafileleri ve otantik giysili sivil halk
Rodgern sava fotoraflarndaki etkiyi

artrmaktadr. Savan

ortasndaki

ocuklarn korkulu yzlerinde savan izlerini srer Rodger. Btn bunlara benzer
grntler yarm asr sonra Ortadouda ada sava fotoraflar tarafndan tekrar
kaydedilecek ama daha ok renkli olarak.
W. Eugene Smith (1918-1978), Pasifik kylarnda, Guam, Tarawa, Saipan,
Leyte, wo Jima ve Okinawada Life iin sava fotoraflayan isimlerden biridir.
Amerikan deniz birliklerindeki askerleri yakn ekim kaydeden Smith, savan
verdii yorgunluu ve tedirginlikle kark umursamazl zellikle Yunan asll
Amerikan askeri Er Angelo Klonisin yz ifadesinde yakalamtr.

Foto 40: Smith, Er Angelo Klonis, Saipan, Temmuz 1944

Foto 41:Smith, l Bebek, Temmuz 1944

Lifen World War II adl kitabnn kapanda da yer alan Er Klonisin stteki
fotoraf, iki duda arasndaki sigaras, kirli sakal ve dikkatli bir ekilde arkasndaki
bir yerlere bak fotoraf ikonlatran nedenler arasndadr. lmn her an
gelebilmesi ihtimalinin farknda ve ama umursamaz bir halde varln srdrmeye
devam etme durumudur savata yaam. Angelo Klonis 10 Austos 1942de
Amerikan Ordusuna katlm ve savan sonuna kadar atmalara katlm, Life

131

dergisinde

fotoraflar
139

ikonlamtr.

yaynlannca

sadece

fotoraf

deil

kendisi

de

Matarasndan su ierkenki pozu pullara bile baslmtr.

W. Eugene Smithin bu savata kaydettii dier nemli poz Saipanda bir

askerin l bir bebei elinde tutup ona dikkatli ve akn bir ekilde bakt ann
kayddr. Eimli arazinin biraz aasnda baka bir asker onlara bakmaktadr. lm
savan en somut sonucudur. Zaferler veya yenilgiler, ardnda saysz l, yaral
brakr sava. Kentleri, evleri yerle bir eder. Ama en acmasz bebek ve ocuklarn
lmdr. Dnyaya yeni gelmi bir bebein, her eyden habersiz varoluu, yine her
eyden habersiz bir ekilde son bulur. Smithin bu fotorafndaki askerin
kucandaki l bebee baknda kilitlenen durum savan en dorudan
tanmlanmasdr. Fotorafn gc, izleyicinin baknda da bu tanm yaptrmasnda
ve sorgulatmasndadr.

Foto 42: W. Eugene Smith, Japon ntiharclar Takip, Saipan, 1944

W.Eugene Smithin Japon ntiharclarn Takip adl fotorafnda, yerde yatan

l bir Japon askeri ve hemen onun sa tarafnda, silahn karya dorultmu ve
mevzilenmi bir halde dman askerlerini dikkatle izleyen Amerikan askerleri yer
almaktadr. lmn normalleip sradanlat en belirgin anlardan biridir bu an.
139

http://www.helleniccomserve.com/angeloklonis.html 19.03.2010

132

Sava fotorafs da bu normallemeyi kaydettii iin ou zaman sulansa da

yapacak bir ey yoktur. lmek ve ldrmek zerine kurulu sava gereini
kaydederken, mutlak sonucu olan lm kaydetmemek sava eksik kaydetmektir.
Zamanla, medya araclyla izleyicisine ulaan, savataki l ve yaral
fotoraflar, en ok merak edilen ve tketilen bir konulardan biri haline gelmi;
savan pornografik grntlerinin estetize edilerek insanlara sunulmasnda etik
snrlar zorlanmtr. Ama bu sonusuz ve iki ulu bir konu olarak varln
tartmalar boyutunda srdrecee benzemektedir. Bir yanda savan olanca
gerekliiyle kaydedilmesi ihtiyac, bir yanda da fotorafnn kiisel baar
kaygsyla bu durumu suistimal edip lmden nemalanmas eletirisi birlikte
ilerlemektedir. Niyetler sorgulanabilir ama Goyann Savan Felaketleri serisi
hatrlanarak savan yol at sonular gstermeye alma abas da anlalmaldr.
B- Kore Sava
II. Dnya Sava sonunda, ABD ve SSCBden oluan iki kutuplu bir dnya ve
bu iki kutba da dhil olmay reddeden, koloni imparatorluklarnn ortadan kalkyla
birlikte Birlemi Milletler Genel Kurulunda oy hakk oluan yeni uluslardan
mteekkil bir nc dnya blou meydana gelmiti. Kore ise sava sonunda,
Sovyet yanls Kuzey Kore ve Amerika yanls Gney Kore olarak ikiye ayrld ve
38.enlem snr oldu. Kuzey Korenin 38. enlem snrn ihlal ettii gerekesiyle
balayan Kore Sava, Souk Sava dneminin ilk scak sava olmu ve 25 Haziran
1950 ile 27 Temmuz 1953 tarihleri arasnda gereklemitir.
Kuzey Koredeki komnist ynetim (1950de) Gney Koreye saldrd
zaman, in komnistleri iktidar daha yeni (1949) ele geirmi bulunuyorlard.
Amerikallar, Kuzey Korenin saldrsn, komnist yaylma plann gerekletirme
yolunda atlm yeni bir adm saydlar. Ruslar o tarihlerde Birlemi Milletlerin
oturumlarn boykot ettiklerinden, Birleik Amerika, Birlemi Milletler Gvenlik
Konseyinde, saldrgan Kuzey Koreye kar yaptrmlarda bulunulmas ynnde oy
verilmesini salayabildi. Bunun zerine, Birlemi Milletlerin teki yelerinden

133

gelen kk birliklerle birlikte Amerikan birlikleri, Kuzey Kore komnistlerine kar

savaa katld. Kuzey Koreliler yenilmek zereyken inliler yardmlarna kotular ve
ok gemeden, Birlemi Milletler glerini, savatan nceki Kuzey ve Gney
Koreyi ayran snr izgisine yakn bir noktaya kadar srdler.140

Resim 8: Pablo Picasso, Korede Katliam, 1951

ki tarafn da honut olmad bir atekesle biten savan sonunda 3 milyon

insan lm ve yine eski snrlar korunmutur. Savan sonucunda en kazanl kan
lke ise Amerikann etkisiyle, Birlemi Milletler birliklerinin gereksindii
malzemelerin balca satcs durumuna gelen Japonya oldu. Japonya iin bu sava,
kinci Dnya Savann ykntlarndan kendini kurtararak yeniden derlenip
toplanp canlanmas iin gereksindii drty veren talep artn salad ve ayn
tarihlerde Almanyada grlen ekonomik toparlanma abasn bile aan bir
kalknmaya yol at.141
Birlemi Milletler karar dorultusunda birok lke gibi Trkiyede Koreye
asker gndermi ve sonuta 721 Trkiyeli asker bu savata hayatn kaybetmitir. Bu
savan sonunda Trkiye, Kore Savana destei gz nne alnarak, bat blou iin

140
141

McNeill, a.g.e., s: 808

McNeill, a.g.e., s: 809

134

gvenilir bir mttefik olduunu ispatlad iin bloun ortak savunma sistemi olan
NATOya dhil edilmitir.
Pablo Picassonun Korede Katliam adl tablosu, tpk Goyannkiler gibi
savan insana yapt ve yaptrdklarnn plak bedenler zerinden temsilidir.
Tabloda savan ortasndaki sivil kadn ve ocuklarn onlara silah dorultmu
askerler karsndaki savunmasz hallerini rkek ve korkmu plak bedenleriyle
arpc bir biimde yanstr. Silahl olmalarna karn askerler de plak
resmedilmitir. Savan ortasndaki insanlarn hangi tarafta olurlarsa olsunlar lme
kar savunmasz olduklarnn ifadesidir bu. Picassonun bu resmi, sava nedeniyle
ortaya kan iddetin bedensel anlatmdr.
Kore Savan fotoraflayan birok fotoraf vardr, fakat zellikle etkileyici
asker portreleri ile David Douglas Duncan (d. 1916) bahsedilmesi gereken ilk
isimdir. Sava baladnda Tokyoda olan Duncan, Life iin Kore Savan izlemek
zere bu lkeye gider ve savan ilk aylarnda ektii fotoraflar 1951de This Is
War: A Photo Narrative of the Korean War adyla kitaplatrr. Pusan blgesindeki
arpmalar ve Chosin Reservoirdan geri ekilmeyi, hatrlanmaya deer karelerle
kaydeder Duncan.
Duncann sava fotoraflnn evrimi balamndaki nemi, bu savata
grntledii askerlerin yakn ekim yz ifadelerinde yakalad savaa dair korku,
endie ve yorgunluktur. Askerlerin gzlerindeki baklarnda yakalanan derin ifade
savan bireysel ynn yanstr. Sava asker daha nce defalarca yakndan
fotoraflanmt

ancak

Vietnamda

iyice

belirginleecek

olan

savan

bireysellemesindeki etkili ilk admlar Duncann portreleriyle balamtr. Burada

bahsettiimiz bireyselleme sadece savan bireysellemesi deil, savan fotorafik
temsilindeki bireysellemedir, yani genel bir adla adlandrlan askerin bir birey
olarak savata varoluunun kabuldr.

135

Foto 43: D. D. Duncan, simsiz Denizci, Koto-ri,

Kuzey Kore, 9 Aralk 1950

Foto 44: D. D. Duncan, Yaral Asker len

Arkada in Ac ekiyor, Kore, Eyll 1950

Duncann stteki iki asker portresi savan iki farkl zorluunun

yansmalarn tar. lk portre, aralk aynda eksi 40 derecede hem soukla hem de
dmanla savaan askerin sert ve etkili baklarnn objektife dolaysyla da
izleyiciye ynelmi halini; ikinci portre ise kendisi yaralanan ama kaybettii
arkadann acsn yaayan askerin zntsn tar.142 lk portredeki keskin
donukluk ile ikinci portredeki acy yaay, askerlerin savan ortasndaki
aresizliinin temsilidir. Daha ncesinde, savaan asker hep kahraman olarak
tanmlanm, zayf halleri sansrlenmi veya hi gsterilmemitir. Duncann Kore
Sava portreleriyle bu sansr durumunda ilk defa belirgin bir ekilde krlma
yaanmtr.
Bert Hardy (1913-1995), Picture Post iin Kore savan grntlemek zere
derginin editr Tom Hopkinson tarafndan grevlendirilir. Muhabir James Cameron
ile birlikte Amerikal General Douglas MacArthurun Inchon indirmesini izleyen ve
grntleyen Hardynin bu savaa dair en etkili kareleri Pusan tren istasyonundaki
kareleridir.

142

http://www.hrc.utexas.edu/exhibitions/web/ddd/gallery/war/263.html 10.07.2010

136

Bert Hardynin, 1 Eyll 1950de, Gney Koredeki Pusan tren istasyonunda

ektii bir dizi fotorafta, yar plak ve yere melmi halde bekletilen politik
tutsaklar yer almaktadr. Yalar 14 ile 70 arasnda deien yaklak altm Gney
Koreli, komnist Kuzey Koreye sempati duyduklar dnld iin orada
tutulmaktadrlar.143
O tarihlerde, Birlemi Milletler Glerinin kontrolndeki tek Kore kenti
olan Pusanda yaanan bu olay, Nazi Almanyasnn toplama kamplarndaki
grntleri hatrlatrken ayn zamanda da Kbadaki Amerikan ss Guantanamoda,
2002den itibaren Taliban ve El Kaide mensubu olduu zannyla tutuklanan
insanlarn maruz kald psikolojik ve fizyolojik ikencelerin grntlerini
hatrlatmaktadr.

Tutsaklarn

uzun

sreli

belirli

bir

pozisyonda

tutularak

etkisizletirilmesine dayal bu ikence yntemi sava dnemlerinde olduu kadar

toplumsal muhalefetin yaand dnemlerde de yldrma ve sindirme amal ska
kullanlr olmutur.

Foto 45: B. Hardy, Pusanda Gney Koreli Siyasi

Tutsaklar, 1 Eyll 1950

143

Foto 46: B. Hardy, Pusan Tren stasyonunda

Gney Koreli Siyasi Tutsaklar, 1 Eyll 1950

http://www.gettyimages.com/detail/84010528/Hulton-Archive 12.07.2009

137

Bert Hardynin stteki ilk fotorafnda grdmz Gney Koreli tutsak,

olduka tekinsiz bir halde ve fotoraflandnn farkndadr. Yar plak haldeki
tutsak, dua eder gibi ellerini enesinin altnda birletirmi ve yan gzle onu kaydeden
Hardye bakmaktadr. aresizliinin kaydedilmesinin anlamn bulmaya alr gibi
dncelidir.
Duncan ve Hardynin yan sra AP fotoraflarndan Max Desfor, Gene
Smith ve Robert Schutz Kore Savan zgn biimde kaydetmilerdir. Genel sava
grntlerinin yan sra iki fotorafnn da ektii soyut fotoraflar savaa dair etkili
verileri bilgiye gerek kalmadan ortaya serer.
Max Desfor, aslnda Kuzey Korede bulunan Pyongyangda, Taedong Nehri
zerindeki ykk bir kprden gemeye alan mltecileri grntledii fotorafyla
tannm ve Pulitzer dl alm bir fotorafdr. Desforun bir sava esirine ait bir
ift bal el ve nefes nedeniyle karda olumu bir deliin olduu fotoraf, savataki
insann aresizlii ve kurban olma durumunu yanstmasndaki gc ile n plana
kmaktadr. Beyaz zeminde grdmz cansz bal ele ait donmu parmaklar ve
alnan son nefeslerin ssyla olumu kk bir delik dnda bir ey yoktur.
lmeye/donmaya terk edilmi bir asker.
Gene Smithin savan son aylarnda fotoraflad bo top mermileri yn,
savan sadece drt gnlk arpmas srasnda kullanlan miktar olduu144 bilgisi
ile birlikte deerlendirildiinde anlamn bulmaktadr. Savan geneline ait korkun
saptamay yapmak bu yndan yola karak mmkn olabilmektedir.

144

http://www.boston.com/bigpicture/2010/06/remembering_the_korean_war_60.html

138

Foto 47: M. Desfor, Bir ift Bal El ve Kardaki Nefes Delii, Yangji, Kore, 27 Ocak 1951

Foto 48: G. Smith, Bo Top Mermileri, 18 Haziran 1953

Gene Smithin fotoraf, te yandan, savan sava malzemeleri kalntlaryla

tanmlanmas ve temsilinde, Fentonun Krm Savanda ektii lmn Glgesi
Vadisi fotorafndan sonraki gelinen noktaya iaret eder. Benzer grntleri Simon
Norfolk 1990larda Afganistanda renkli olarak tekrar kaydedecek ve savan
atklarndan savan dehetini tanmlamaya devam edecektir.

139

NC BLM
ADA FOTORAFTA SAVAIN ESTETZE EDLMES
1- GNMZ SAVALARININ YAPISI VE VETNAM SAVAI LE
BALAYAN DEM
A- Yeni Savalar
Kapitalist sistemde, ar sermaye birikiminin yol at ekonomik krizler, her
zaman nemli dnmlerin balangc olmutur. XX. yzyln son eyreinde
dnya, krizlerle beslenen kapitalizmin ikinci byk ekonomik krizine sahne oldu.
1929daki ilk krizde, Keynesyen politikalara sarlp, krizi zmek iin devleti
devreye sokan sermaye bileenleri, 1970lerin ortasnda yaanan ikinci byk krizde
devleti politikay terk edip devletin klmesini savundular. Ekonomik krizin
ardndan, devletin, bireylerin doumlarndan lmlerine kadar refahlarndan sorumlu
olduu refah devleti anlaynn kyle yeni iktisat politikalar kresel boyutta
yaylmaya balad. Devleti Keynesyen anlaytan neo-liberal sisteme gei, devletin
klmesini, zelletirmeleri ve pazarn egemenliini tm dnyada n plana kard.
Pazarn egemenliini elde tutmak ve yeni pazarlar yaratmak iin de srekli
yeni savalar sahneye konuldu. Bu savalarn ounluu, geen yzyln bana dek
dnyaya egemen olmu imparatorluklarn kenar blgelerinde ya da krlma
noktalarnda ortaya kt; Yugoslavyann paralanmasyla son bulan Balkan
Savalar, Avusturya-Macaristan mparatorluu ile Osmanl mparatorluunun kar
karya geldii nfuz blgesiydi; Kafkasya ve snr blgelerdeki savalar, Rus ar
mparatorluu ile Osmanl mparatorluunun mcadele ettikleri ortak noktalard.
Gnmzde bile bir tl bitmek bilmeyen srail-Filistin atmas, Afganistan Sava
ve Pakistan Sava yine Rus, Britanya ve Osmanl mparatorluklarnn nfuz
blgeleriydi. Endonezya, Somali, Gine gibi sava blgeleri olan Afrika lkeleri ise
Avrupal smrgecilerin elinden II. Dnya Sava sonras kurtulmutu.

140

Neo-liberal ekonomik yaplanma, 1960l yllarn sonundan itibaren tm

dnyada, yaamn btn alanlarnda belirleyici olmaya balamtr. Pek ok eyin
bana neo nekinin getirildii bu dnem, savalar iin de benzer ekilde
ilemektedir. Siyasi dnce tarihi ve sava kuram zerine nemli aratrmalar olan
Herfried Mnkler, 2002de kaleme ald Yeni Savalar (Die neuen Kriege) adl
kitabnda, neo-liberal sistemde savalarn devletin kontrolnden ktn ve
zelletirildiini ileri srer:
Siyasi kamuoyu tarafndan uzun sre fark edilmediyse de, savan ehresi
son on-yirmi ylda adm adm deiti: Souk Sava senaryolarna bile byk lde
damgasn vurmu olan klasik devletler sava bir sava modeli olarak artk miadn
doldurmua benziyor; savalarn gerek tekelleri olmaktan kan devletlerin yerini
giderek devlet-benzeri aktrler, hatta ksmen zel aktrler yerel sava lordlar,
gerilla gruplar, dnya apnda faaliyet gsteren paral askerlik irketlerinden
uluslar aras terr alarna kadar- ald ve sava, bu aktrler iin verimli bir faaliyet
alan haline geldi. Hepsi olmasa da ou, sava kendi hesabna yrten ve bunun
iin gereken gelirleri ok eitli biim ve yntemlerle salayan sava giriimcileri:
Bu giriimciler zenginlerden, devletlerden ya da gmen cemaatlerinden maddi
destek alyorlar, kendi kontrollerindeki blgelerde sondaj ama ve maden arama
hakkn sata sunuyorlar, uyuturucu ve insan ticaretine giriyorlar ya da hara ve
fidye iin antaj yapyorlar, stne stlk mlteci kamplarnn (ya da en azndan bu
kamplara ulam yollarnn) kontroln de ellerinde bulundurduklarndan, uluslar
aras rgtlerin yardmlarndan da kar salyorlar. Fakat savaan taraflar gerekli
kaynaklara nasl ularlarsa ulasnlar, klasik devletler savandan farkl olarak,
sava finansman bu savalarn yrtlmesinde ok nemli bir rol oynuyor. Finans
biimlerinin deimi olmas, yeni savalarn ufukta herhangi bir son grnmeden
genellikle onlarca yl srmesine de yol ayor.145
Mnkler, erken Yenia Avrupasnda oluan klasik devletler savann pek
ok zelliinin yeni savalarda olmadn belirtir. Klasik devletler sava, sava
ilanyla balayan ve bar antlamasyla sonlanan ba sonu belli savalard (I. ve II.
145

Herfried Mnkler, Yeni Savalar, eviri: Zehra Aksu Ylmazer, letiim Yaynlar, 1.Bask,
stanbul 2010, s:11-12

141

Dnya Sava gibi) ve belirli sava hukuku kurallar erevesinde askerler tarafndan
yrtlrd. Cephe, cephe gerisi ve vatan ayrmlar belirgindi. Clausewitzin de
vurgulad gibi savan can alc noktas olan nihai ana muharebe klasik devletler
savanda sonucu belirlerdi. Ama yeni savalarda bunlarn hibiri yoktur. Yeni
savalarda ne belirli bir cephe ve asker vardr, ne de savan sresi bellidir; nadiren
atmalarn olduu dk younluklu savalar sz konusudur artk. Askerlerden ok
sivillerin ld ve yaraland, iddetin devletin kontrolnden kt, sava
alanlarnn bilgisayarla ynetildii, sapan, bak ve talarla yaplan arkaik sava
biimleriyle uak gemileri, uydular, lazer gdml bombalar, nkleer silahlar ve
fzelerin kullanld son teknoloji sava biimlerinin i ie getii savalar
yaanmaktadr artk.146
Mnklere gre yeni savalarn en nemli zellii asimetrik oluudur; klasik
devletler savanda hkim olan simetrik iliki, temelde gleri eit olan hasmlarn
savayla kurulurdu. Oysa zellikle 80li yllardan sonra yaanan savalarn ou eit
olmayan hasmlarn asimetrik savalardr. Asimetrik savan yaand en arpc
rnekler Vietnam Sava, 1. ve 2. Krfez Savalar ile Filistin-srail Savadr. Bu
asimetrinin en byk nedeni de ABDdir:
Askeri aygtlarn asimetrik stratejiler karsnda ne kadar gsz
olabileceini ABD ilk kez Vietnam Savanda, silah teknolojisi bakmndan ok
stn olmasna ramen, partizan usul mcadele eden hasmn bir trl
yenemediinde grd yirmi yl sonra Sovyetler Birlii de Afganistanda benzer bir
deneyim yaad. ABDnin yksek gvenlik aklar daha sonra Lbnanda ve
Somalide de aka gzler nne serildi: ABD deniz kuvvetlerinin Beyruttaki
karargahnn bir bombal saldrda yerle bir edilmesi, Somalili sava lordu Aididi
tutuklama denemesinin byk kayplarla baarszla uramas, Amerikal bir
askerin cesedinin sokaklarda srklenmesinin grntleri ABDnin birliklerini apar
topar geri ekmesine ve siyasi iradesini artk dayatamadn tm dnyann gzleri
nnde kabul etmesine yol at. Mogadiu Etkisi denen bu durum Amerikallarn

146

Bkz. Mnkler, a.g.e., s: 17-57

142

askeri tehditlerinin inanlrln hayli yitirmesine, postheroik zihniyetin ABDnin

tketim ve lks toplumuna yenildii phesiyle kmsenmesine neden oldu.147
Ekonomik, teknolojik, askeri g ve kltr endstrisi bakmndan gl olan
bir lkenin kendi topraklarndan ok uzaktaki corafyalara yapt saldrlara kar
verilen cevap partizan sava eklindedir. ABD saldrlarn hep kendi topraklar
dnda gerekletirdi ve 11 Eyll saldrsyla birlikte ilk defa kendi snrlar iinde
bir sava sahnesini yaad. Zaman ve meknn belirsiz olduu yeni savalarda
bylece brolarn bulunduu gkdelenler de sava alan haline geldi.
Yeni savalarn dier nemli zellii, devletin tekelinden kan savan
zelletirilmesi ve ticariletirilmesidir. Devlet benzeri aktrlerin ve zel aktrlerin
saylarnn artmasn bunun nemli bir gstergesi olarak gren Mnkler, bu
durumdan en ok kar salayanlarn sava lordlar*, yerel komutanlar ve blgeler tesi
giriimciler olduu zerinde durur. Mlteci kamplarna yaplan uluslararas
yardmlara silah zoruyla el koyanlar; isyanlar bastrmak iin kendi ordusuna
gvenemeyen devlet bakanlaryla ibirlii iinde olanlar ve sava veya isyan
blgelerindeki retim tesislerine koruma hizmeti veren uluslararas paral askerlik
irketleri bu sistemin nemli bileenleridir.148 Bunlarn yan sra silah sanayisi
savalarn hem kartlmasnda hem de uzun sre srdrlmesinde nemli bir
etkendir. Savaan taraflarn her birine silah satan uluslararas irketler, yatrmlarnn
devam ve karllk oranlarnn art iin sava daim klma yolunda elinden geleni
yapar durumdadrlar.
Dier bir zellik olarak yeni savalarn devlet kurmaktan ziyade devlet ykma
savalar olduunu Mnkler yle ifade eder:
Gen ve henz istikrarsz devletlerin kne yol aan gnmz savalar
srekli olarak dardan siyasi mdahalelere maruz kalrlar, her eyden nce, kendi
147

Mnkler, a.g.e., s: 51
Mnkler kitabnda, sava lordlarnn en ok, devlet dzenin tamamen kt yerlerde, zellikle
piyasalarn devlet tarafndan korunmad, iddete dayal olmayan mal ekonomilerinin iddet yoluyla
salanm mal, hizmet ve yasal nvanlarla bir arada olduu yerlerde ortaya ktn vurgular.
148
Mnkler, a.g.e., s: 35-44
*

143

ulusal ekonomilerinin geliimini siyasi kontrol altnda tutmalarn imkansz hale

getiren dnya ekonomi piyasas sistemlerine tabidirler. zellikle de yer alt
zenginlikleri, petrol ve maden, elmas ve deerli metaller biimindeki ulusal servet
bamsz bir ekonominin geliimine katkda bulunmak yle dursun, ou zaman bu
zenginliklere sahip olmay ya da bunlardan pay kapmay amalayan atmalar
kkrtmtr. Nitekim gnmzdeki baarsz devletler (failed states), salt kltrel ve
toplumsal olarak yeterince btnlememi toplumlara zg kabilecilik yznden
deil, zellikle de salam devlet yapsnn olmad yerlerde ykc etkilerini gsteren
ekonomik kresellemenin ekimine kaplarak baarszla uradlar.149
Gnmz savalarn (zelikle Afganistan, Angola, Kongo, srail-Filistin),
Otuz Yl Savalaryla karlatrarak ele alan Mnkler pek ok benzerlik de bulur.
1618-1648 yllar arasnda, ounlukla Alman mparatorluu topraklarnda gemi
olan Otuz Yl Savalarnn yeni savalarla benzer olan yn, sava iddetinin
dmann silahl kuvvetlerinden ok sivil halka yneltilmesi ile talan ve soygun
amal dzensiz seferlerin yaplmasdr. Ayrca dman askeri yenilgiye uratma
abasndan ok ekonomik olarak tketmeyi hedefleyen stratejilerin benimsenmesi ve
nihai askeri bir sonu alnamamas da dier ortak zelliktir.
iddetin silahl dmandan ok sivil halka yneltildii gnmzn sava
corafyalarnda, sava bir yaam biimi haline gelmitir, Sava aktrlerinin
nemaland

soygun

ve

talan

ekonomisi,

korku

ve

iddet

araclyla

srdrlmektedir. zellikle 2. Krfez Sava srasnda Ebu Garip cezaevinde

Amerikan askerlerinin kendi kaytlarndan dnyaya tehir edilen Irakllara
uyguladklar ikence, aalama ve cinsel iddet grntleri yeni savalarn en u
boyuttaki uygulamalardr. Yan sra tecavzler, kurbanlarn organlarnn kesilerek
beden paralarnn ganimete dnmesi yaygnlamtr. Liberya i savan anlatan
Hans Christoph Buch, orada yaanan iddetin boyutunu yle anlatr:
Sava insann iini dna karr: Monroviadaki bir kavakta trafik
lambasnn yerini alan ve srclere buradan teye geilmez sinyalini veren kesik
149

Mnkler, a.g.e., s: 22-23

144

ba grdmde bu metafor kelimenin tam anlamyla gerek oluyor. Biraz daha

dikkatle baknca, kprye girii engellemek iin yola enlemesine gerilmi ipin
katledilen kiinin barsaklar olduunu anlyorum, kurbann basz gvdesi ise
korkun bir natrmort gibi bir bro sandalyesinde oturuyor.150
Burada ksaca zetlemeye altmz Mnklerin yeni sava kuramna gre,
gnmz savalar Clausewitz tarafndan yorumland biimiyle politikann baka
aralarla devam olmaktan kmtr. Mnklerin, Sava, kendini politikann bir
arac olan nesne konumundan kurtarp, politikann yerini almtr.151 diyerek
vurgulad gibi, siyasi bir ara olmaktan kan sava gnmzde artk bamsz bir
yaam biimi halini almtr. Ortadouda, Afrikada, Kafkasyada hala devam eden
ve dk younluklu atmalarla gndelik hayat belirleyen sava kendi ekonomisi,
iddeti ve yasadlyla blge corafyalarnda gndelik hayat belirlemektedir.
B- Postmodern Sava
Gnmz savalarnn, Clausewitzin devletler sava yaklamyla artk
tanmlanamayaca zerinde duran bir dier nemli bir isim de Chris Hobles
Graydir. Grayin 1997de kaleme ald ve 2000 ylnda dilimize evrilen
Postmodern Sava adl kitabnda, amzn dijitalleen savalar, postmodern
terimiyle nitelendirilmektedir. Gray, gnmz savalarnn 1950ye kadar olan
modern savalardan ok farkl olduunu, enformasyonun n plana ktn ve
nihayet siber-sava ile bilgisayar teknolojileri yannda, klasik sava teknikleri ve
aralar dnda her yntemin kullanldn syler ve postmodern sava
tanmlamasn bu nedenle yaptn belirtir.152 Graye gre, sava artk politikann
baka aralarla devam deil postmodern modaya uygun olarak bar iin
yaplmaktadr ve politikann bir biimidir. Savan gerekelendirilmesinde kullanlan
bar, topyekn savan yerini alan dehet verici olan bir bartr. Bu barn ad

150

Hans Christoph Buch, Blut im Schuh. Schlachter und Voyeure an den Frontes de
Weltbrgerkriegs, Frankfurt am Main, 2001, s: 117den aktaran Herfried Mnkler, a.g.e., s: 32
151
Mnkler, a.g.e., s: 60
152
Chris Hobles Gray, Postmodern Sava, eviri: Derya Kmrc, Alfa Yaynlar, stanbul 2000, s:
25-30

145

Pax Amerikanadr. ABDye ve Batya bar, geri kalanna ykm ve lm anlamna

gelen bir bartr bu. 153
Reel sosyalizmin yklmasyla son bulan souk sava, ABDnin komnizm
paranoyas dolaymyla yaratt dman imgesinin yok olmasna neden olmutur.
Silahlanma ve sava psikolojisi iin gereken yeni dman imgesi, neo-liberal
ekonomik yaplanma iin gereken kresel yaylmacln karsnda engel veya tehdit
olarak grd nc dnya lkeleri, devrimci hareketler ve her trl ekonomik,
politik oluumdur. II. Dnya Sava sonras ABDnin baz batl lkelerle birlikte,
nc dnya lkelerine kar trl bahanelerle saldrmas kendi gcn ve nfuz
alann geniletmek amaldr. Bu amacna ulamak iin de her trl iddet, terr,
komplo ve darbeye bavurmaktadr.
Gray, cyborg asker ya da asker cyborglarla yrtlen gnmzdeki savan
niteliklerini maddeler halinde sralar. Bunlardan bazlar unlardr:
-Sava iin asli ahlaki hakllk gerekesi artk bartr. -Bask iin asli pratik
hakllk gerekesi zgrlk mcadelesidir. -Gvenlik, gezegenin geleceini ciddi bir
tehlikeye atmaktan geer. -nsanlar yeni ldrclk dzeyleri iin ar zayftr;
makineler savan karmaklyla ba edemeyecek kadar aptaldr. Sava
siborglayor. -Bedenlerle makineler arasnda srekli bir gerilim vardr. Salt askeri
terimlerle, tanklar, gemiler, fzeler ve silahlar gibi askeri terimler insanlardan daha
nemlidir. Ama birok lkede insan askerler, siyasal olarak ok daha deerlidir. Muhaberenin hzn makineler belirler, ama insanlar tarafndan hayata geirilir;
leri silah sistemleri ne makine ne de insandr; ikisidir, yani siborgdur. Sava alan,
gerekten bir sava alandr. imdi artk boyutludur ve atmosferin tesine uzanr.
Binlerce elektronik dalga boyu zerinde sava verilir. Sava alan, cephe olduu
kadar evdir de. -Sava meknlar da genellikle fazlasyla snrlandrlmtr.
Birok hedef muhtemelen saldr d kalr. Sava blgelerinde bile postmodern
silahlarn fkesi; zel ldrme kutular, serbest at blgeleri, politik olarak kabul
153

etin Veysal, amzn Baz Drlerinin Sava Hakknda Dnceleri ve Gnmz

Savalarnn Nitelikleri, Felsefelogos Ortak Kitab, Gnmzde Sava says iinde, 22. Say,
2004/1, Bulut Yaynevi s:38

146

edilebilir hedefler ve-eer varsa- fiili sava hattyla snrlandrlmtr. -Muhabere

artk insani boyutlar amtr; lazer nlar kadar hzldr; gnde 24 saat srer.
Snr izgisi ultra dk ve ultra yksek frekans boylaryla belirlenir ve binlerce mil
geniliindedir. Politika o kadar askerilemitir ki, her sava eylemi politik hazrlk
ve hakllk gerekesine ihtiya duyar. Btn nemli kararlarn askeri temelde
alnd sadece ok snrl bir sava mekn kalmtr. Savalar ancak siyasal olarak
kazanlabilir. Askeri aralarla yaplabilecek en iyi ey kaybetmemektir. Bugn artk
teknolojik olarak kolay olan ak soykrm, pek ok insan iin ahlaki olarak
imknszdr; ama aslnda hi de yle deildir. Sanayilememi ve sanayilemekte
olan blgelerdeki baz insanlar, Bat kltr olmakszn, Batl teknolojiyi istiyor,
bazlar ikisini de; tekiler hibirini. Takm elbiseli savunma bakanl
grevlilerinden cephe boylarndaki kadn doktorlara, ajanlara, muhabirlere,
analistlere, komandolara, teknisyenlere, zel grevlilere dein askerler artk
niformal deildir. Savalarn geleneksel erkek cinsiyeti () mutlak anlamda
olmasa da kyor. Kadnlar artk dorudan ldrmekle ilgili grevler dnda
(sava pilotluu dnda) postmodern savan hemen her alt kategorisinde hizmet
verebiliyor. Savata siviller ve doa, genelde askerlerden daha ok tehlikeye maruz
kalyor. Yeni sava trleri bulundu ama eski tr savalar sryor. Enformasyon
savayla (siber-sava ya da info-sava olarak da bilinir) birlikte, en gelimi
uygulamaclar, saldrya en ak olanlardr. Sava genel kltrn iine
yaylyor.154
Yeni dnya dzensizliinin sonucu ya da nedeni olan savalarn,
gnmzdeki

gerekleme

biimine

eletirel

yaklaan

Grayin

yukardaki

belirlemelerinin aka gsterdii gibi insan ve doa, kresel kapitalist sistem iin
artk en nemsiz varlklardr. Sava, gndelik hayatn iinde nemli bir belirleyendir.
Yol at korku ve kayg araclyla hedefteki kitleler kontrol altnda
tutulabilmektedir. Enformasyon ve bilgisayar teknolojileri bu kontrol salamada en
etkin belirleyicilerdir. Gray, btn bunlarn karsnda insanln son bir ans
kaldn, zor olmasna ramen tek zmn, insanln uluslararas siyasal dzeni
deitirmesinde olduunu sylemektedir.
154

Gray, a.g.e., s: 222-224

147

Gnmzn yeni veya postmodern savalar, klasik devletler savandan veya

modern savalardan yapsal farkllklar gsterse de kolektif bellekte yer etmi sava
gerei ile birlikte anlamlandrlmaktadr. talyan tarihi Enzo Traverso, Gemii
Kullanma Klavuzu adl metninde, son yllarda yaanan savalarn ayn zamanda
bellek savalar olduunu yle aklar:
Bellek daima imdiki zamandadr ve bu durum bellein tarzn belirler:
olaylarn ayklanarak annn (ve dinlenmesi gereken tanklarn), yorumlarn,
derslerin korunmas. Bellek politik bir koza dnr ve etik bir buyruk biimini
alr bellek grevi- ve bu da ou zaman suistimal kayna olur. Bunun rnekleri
eksik deildir. Son yllardaki btn savalar, Birinci Krfez Savandan ikincisine,
Kosova ve Afganistan savalarn da unutmadan, ayn zamanda bellek savalaryd,
nk grevin ve bellein ritel olarak anmsanmasyla meruluk kazanmlardr.
Saddam Hseyin, Arafat, Milosevic ve George W. Bush gsterilerin sloganlarnda,
afilerde,

medyada

ve

kimi

politik

liderlerin

sylevlerinde

Hitlerle

karlatrlmlardr. Siyasal slam genellikle Nazi fanatizmiyle zdeletirilmitir.

srailli tarihi Tom Segev, Menahem Beginin 1982 ylnda srailin Lbnan
igalini dnleyici bir eylem olarak yaadn; 1943 ylnda Nazileri Varovadan
kovan hayali bir Yahudi ordusu olarak grdn belirtir. Daha yakn dnemde,
2002 ylnda, Fransadaki srailoullar Merkez Haham Kurulu, Fransann 1938
Kasmndaki

Kristal Gece srasnda Nazi Almanyasnda

patlak verenle

kyaslanabilir bir anti-semitizm dalgasnn arifesinde olduunu ilan ediyordu. Buna

karlk, Portekizli yazar Jos Saramagoya gre, Filistin topraklarn srail igali,
Holocaustla kyaslanabilir. Eski Yugoslavyadaki sava srasnda Srp milliyetiler
Kosoval Arnavutlara kar etnik temizlikleri eski Osmanl basksna kar bir rvan
olarak grrken, Fransada antikomnizmi meslek edinmi profesyoneller Belgrada
atlan bombalar totalitarizme kar zgrln savunulmas olarak niteliyorlard.
Liste uzayp gidebilir. Kolektif bellein politik boyutu (ve buna elik eden
suistimaller) tarih yazmn etkileyebilir yalnzca.155

155

Enzo Traverso, Gemii Kullanma Klavuzu, eviri: Ik Ergden, Versus Kitap, stanbul, 2009,
s: 7-8

148

Gnmz savalarnn en nemli nedenlerinden biri olarak gsterilen terr,

devlet ve kurulu dzenler tarafndan ideolojilerine baklmadan, iddete bavuran
btn hareketleri tanmlamak iin kullanlmaktadr. Bilindii gibi, ABDnin 2003
ylndaki Irak igali, terrle mcadele kapsamnda gerekletirilmiti. Aslnda,
Saddam Hseyinin, Ortadounun petrol kaynaklarna ve petroln dnyaya
ulamasna ynelik bir tehdit olduuna inanld iin yaplan igal iin, terre destek
vermesi ve kitle imha silahlar bulundurmas gereke gsterilmiti. 1980li yllarla
birlikte siyasal terminolojiye iyice yerleen terrizm kavramyla birlikte, toplumda
kurbann herkes olabilecei kans uyandrlarak hareket edilmektedir. Bu, ulusal ve
uluslar aras leklerde ileyen bir mekanizma haline gelmitir. mer Lainer,
terrizm kavram nda ele alnmas gereken olgulardan en nemlisinin, 1980li
yllarda aikar hale gelen derin siyaset buhran olduunu ne srer:
Modern alar kuran fikir ve dinamikler zerine teekkl etmi olan
siyaset alan, yani siyasetin icra edildii, ynetenler ve ynetilenler arasndaki
siyasi ilikinin hemen tm kurum, kurulu ve kanallar, bugn hangi lkeden
baklrsa baklsn, derece derece ya ekilden ibaret kalm, ya ilevini yerine
getiremez olmu, ya ilevini fiilen kurulu mantna aykr oluumlara terk etmi
veya bakalaarak ayn aykrlkta bir ilev ya da etkide bulunur hale gelmitir. Bu
olgunun ynetilenler katndaki grnm, ya siyasete kar tam bir ilgisizlik veya
siyasi tercih ve tavrlarn gayri siyasi kstaslarla tayini biiminde tezahr eden bir
apolitiklemedir.156
Toplumun zellikle orta-alt katmanlarnda ortaya kan bu apolitikleme, fikir
ve deerlere inancn sarsl gibi bir zmszl dourmaktadr. Lainer, siyaset
alannda yaanan bozulmayla birlikte, tabanda yaanan inan sarslnn dourduu
tepkinin, terr mantna uygun oluumlara dnebildiini belirtir. Ama ise,
siyaset alann yeniden dzenlemek ve tarihi boyunca kaynanda yer alan fikir ve
deerlere daha uygun hale getirmektir.

156

mer Lainer, Bir Modern a Pratii Olarak Terr, Cogito, iddet Says 6-7, 1996, s: 258

149

Vietnamdan gnmze yaanan savalar, kltrel, ekonomik ve teknolojik

farkllklara karn iddeti, ykm ve acy ayn derecede yaatmaktadr. Sebastiao
Salgadonun 1986-1992 yllar arasnda gerekletirdii fotoraf projesi Workers
(iler) ile, dnyann az gelimi, gelimekte olan ve gelimi blgelerinde,
kullanlan teknoloji seviyesi deise de emek smrsnn deimedii gereini
aa karmasna benzer ekilde savalar da farkl teknolojiler ile yaplsa da sonuta
ortaya kan grntler benzerdir.
C- Vietnam Sava le Balayan Deiim
Nasl ki fotorafn icad ve yaygnlamasyla birlikte resim sanat d
gerekliin aslna en uygun temsilini yapmaktan kurtulup farkl araylara
girebildiyse, Vietnam Sava ile birlikte televizyonun, hemen sonrasnda da dijital
yayncln yaygnlamasyla, sava fotorafl savan en nemli kayt arac
olmaktan kurtulup yeni zgr araylara girebilmitir. Bu demek deildir ki sava
fotoraflnn etkisi yok olmutur tam tersine, nasl ki resim sanat daha zgr ve
avant-garde yaplanmay kurduysa sava fotoraflar da sava corafyalarnda hem
atmalarn izlerini srmeye devam edip tarihi fotoraflarla yazarken bir yandan da
belirli kavramsal yaklamlarla ve individalist tavrlaryla sava sorunsallatrp
anlatmaya eilim gstermilerdir. Simon Norfolkun Afghanistan: Chronotopia
projesi, Antonin Kratochvilin Ebu Garib fotoraflarn yeniden kurgulayarak kendi
gemiinin izlerini aratrd Homage to Abu Ghraib (Ebu Garibe Sayg) bu tarz
projelerdendir. Bunlarn yan sra Luc Delahaye, Paolo Pellegrin, Stanley Greene gibi
daha birok nemli fotojurnalistin sava blgelerinde yaptklar fotoraf projelerini
sralayabiliriz.
Bu olayn bir yndr, dier yn ise yine Vietnam ile balayan ve televizyon
haberciliiyle rekabette ayakta kalmak ve sava fotoraflarn sattrabilmek iin
sava fotoraflarnn, iddet dozaj yksek arpc ve ok edici fotoraflar retmeye
meyletmeleridir. Bununla birlikte Magnum gibi ajanslarn fotoraflarnn
izgilerinde zamanla oluan fotojurnalistik estetik slup ve disiplinleraras
etkileimler, sava fotoraflnn estetik bir alan olarak varoluunu salamtr.

150

Ama bu tartmal bir alandr, belgesel fotoraflara yneltilen sefalette estetik

aramak sulamas gibi, hepsi birer memento mori (lm hatrla) olan sava
fotoraflarnda n plana kan estetik eilimler kimi zaman savan gerekliini arka
plana atabilmektedir. Bu durumun etik yn sorunsallatrlabilir ama bu almann
asl konusu estetize etme biimlerini bulgulamadr.
Aslnda karmak gibi grnen durum ok nettir: Clausewitzin sava,
politikann baka aralarla devamdr sznden yola karak diyebiliriz ki,
politikann devam olan savan medyada dolaysyla fotoraflarda- yer ald
biimiyle estetize edilmesi aslnda politikann estetize edilmesinden baka bir ey
deildir.
Vietnam Savann fotorafik temsili nceki savalara gre ok farkldr.
1958 ylndan itibaren zellikle batda yaygnlaan yeni bir kitle iletiim arac olan
televizyon, savan fotorafik temsilini byk lde deitirmitir. 1.Dnya Sava
srasnda propaganda amal ekilen belgesellerin sinemalarda gsterimiyle balayan
sre II. Dnya Sava srasnda da devam etmi, gerek sava sahneleri hareketli
olarak insanlara ulatrlm ve radyonun da youn kullanmyla birlikte basl yayn
organlar dnda yeni iletiim aralar etkin bir biimde devreye girmitir. ki dnya
sava srasnda bu durum sava fotorafnn konumunu ok fazla etkilememi ancak
Vietnama gelindiinde yaygnlaan televizyon yayncl savan fotorafik
temsilinde yeni araylara gidilmesine neden olmutur.
ABDde byk televizyon kanal ABC, CBS ve NBCin yaynlar
araclyla Vietnam Savan evlerinde izleyen Amerikallarn savala ilgili
kanaatleri, bu kanallarn yayn politikalar dorultusunda olumutur. Hkmet
yanls yayn yapan ve ticari sponsorlarn istei dorultusunda hareket eden
kanallarn halka gsterdikleri sava yanldr. Ama bu sadece televizyonlar iin
geerli bir durum deildir, resimli dergiler ve gazetelerde de sansr ve oto sansr her
zaman sz konusu olmutur. Ancak televizyonun arasal zelliinden kaynakl hz
nedeniyle toplum zerindeki etkisi daha fazladr. Resimli dergilerdeki sansrc
editr basksna kar 1947de Capa ve arkadalarnn kurduu Magnum Ajans en

151

byk olumlu tepkisel cevaptr. te yandan savan televizyonlarda yaymlanmas

sava kart hareketin olumasnda da etkili olmu ve bu durumu aratran resmi
grevlilerin eer kameralar Vietnama girmeseydi biz bu sava kazanrdk
demesine bile yol amtr. Oysaki ABD medyas, baz istisnalar hari, sava
destekler ynde yayn yapmaktayd ama bugnden baktmzda biraz da acemilik
yznden medya neyi gsterip neyi gstermeyeceini -bugn ki kadar- tam
hesaplayamamt.
Bizim dilimize Vietnam Sava olarak yerlemi ancak Vietnamllarn
Amerikan Sava dedikleri savan nedenleri, II. Dnya Sava sonras balayan eski
smrge sistemlerinin paralanma srecinde yatmaktadr. Vietnam, 21 Temmuz
1954te yaplan Cenevre Konferansnn ardndan ikiye blnmt. Kuzey Vietnam
olarak bilinen Vietnam Demokratik Cumhuriyetinde ynetimde Vietminh, Gney
Vietnam olarak anlan Vietnam Cumhuriyetinde ise Fransann denetimi altnda bir
hkmet kuruldu. Gney Vietnamda ki muhalefet 1957de silahl ayaklanmaya
dnt. 1960da Vietkong tarafndan desteklenen ve Gneyin Komnist partisi
olarak anlan Ulusal Kurtulu Cephesi kuruldu. 1963te mevcut hkmet
drldyse de bunun yerine askeri bir cunta geldi. 1961 ylnda ABD ve Kennedy
hkmeti Gney Vietnamdaki asker saysn birka yzden 16 bine kard. Ama,
Kuzey ile Gney arasndaki szmalar engellemekti. Kruev de 1961de Bamszlk
mcadelesini destekleyeceklerini aklamt.157
ABD, 1965de Gney Vietnamdaki saldrlar bahane ederek Kuzey
Vietnama hava saldrs balatt. Bu saldr Gney Vietnamdaki gerilla savann
daha da genilemesine yol at. Sava ve ayn zamanda yrtlen grmeler 15
Ocak 1973e kadar srd, 25 Ocakta Pariste silahlarn braklmasna karar verildi.
15 Mays tarihinde de Gney Vietnamda geici devrim hkmeti kurularak birleme
sreci balad. 2 Temmuz 1976da birleme resmen gerekleti ve Vietnam Sosyalist
Cumhuriyeti kuruldu. Souk sava dneminin en scak blgesi olan Vietnamda
ABD on yl kadar savat, ve bu mutsuz lkenin zerine btn kinci Dnya
157

Bkz. Devrimler Ve Kar Devrimler Ansiklopedisi, Cilt 3, ada Devrimler, Geliim Yaynlar
2. Bask 1987, s. 570-585

152

Savanda kullandndan ok fazla patlayc brakarak nihayet yenilgiye urad ve

1975te ekilmek zorunda kald.158
Vietnam Sava, televizyondan yaymlanan ilk sava olmasnn yan sra hem
kendi lkesinde hem de Avrupada sava kartln dolaysyla da askere gitmemeyi
destekleyen renci genliin muhalefetine yol amtr. Yeni teknolojik aralarn
insanlarn gndelik hayatn kapsad ve belirledii noktada yaanan kltrel
dnm, savala birlikte yaanan protestolar da hesaba katarak anlayabiliriz.
Avrupada artan renci saysyla birlikte niversitelerde balayan savaa ve her eye
kar muhalefet, isyan ve itaatsizlii krklemiti:
Ve eer 1945ten sonraki altn yllarda, devrimcilerin 1917den sonra
dn grdkleri ezamanl ayaklanmaya denk den tek bir an var idiyse, bu an
kukusuz 1968 idi; kta apnda ayaklanmann merkezi olan Pariste 1968
Maysndaki olaanst isyann harekete geirdii renciler, Batda ABD ve
Meksikadan, sosyalist Polonya, ekoslovakya ve Yugoslavyaya kadar her yerde
ayaklandlar. 1968in (1969 ve 1970e kadar srd) devrim olmamasnn ve asla
bir devrim olarak grlmemesinin ve grlemeyecek olmasnn nedeni, saylar ve
eylem yetenekleri ne olursa olsun rencilerin tek balarna bir devrim
yapamayacak olmalardr.159
Btn bu alkantlara yola aan Vietnam Sava, Larry Burrows, David
Burnett, Don McCullin, Gilles Caron, Philip Jones Griffiths, Horst Faas, Tim Page,
Dirck Halstead, Catherine Leroy, Nick Ut ve daha birok fotoraf tarafndan
kaydedilmitir. Farkl uluslardan 135 fotorafnn ld bu ilk medyatik sava
srasnda allagelen dergicilik anlay da lmtr diyebiliriz:
1960

ve

1975

yllar

arasnda,

televizyon

yaynlarnn

says,

telekomnikasyon uydularnn sayesinde 10 kat artar, grntler bir ktadan

dierine abucak seyahat eder. Bu anndalkla mcadele etmek zorlar; bunun da
ok byk sonular olacaktr. Sayfalarca sren konular yaynlayan dergiler, sayfa
158
159

Hobsbawm, a.g.e., s:268

Hobsbawm, a.g.e., s:364

153

oalmasn azaltacak, ok grntleri ve daha yapay fotoraflar tercih

edeceklerdir. Aktaliteye kaplmaya daha az hevesli olacaklar, bylelikle de bu
ama, televizyona ait olacaktr. Ayn zamanda konularn eitlendirme zorunluluu
hissedeceklerdir. People, seyahat ya da turizm hakknda iac fotoraflar
bundan byle en ok sattranlar olacaklardr. Dergiler, fotoraflarn
fotoraflarn kendileri oluturma, hatta kimi zaman da bunlar organize etme
elencesine sahip olacaklar konular smarlayacaklardr. Kullanlan teknik
olanaklar sinemannkilere yaklamaktadr: aydnlatmalar, asistanlar, mizansen
gibi.160
Dergilerin daha yumuak konulara ynelmesi, siyah-beyaz fotoraftan
uzaklap renklinin arlkl tercih edilmesi, scak haber fotoraflarndan belgeselci
bir tarza geiin yaanmas, ticari sponsorlarn daha ok televizyona kaymas gibi
nedenler sonucu dergicilikte yaanan kriz had safhaya varr ve ilk fire verilir: 29
Aralk 1972de Amerikan gazeteleri Life ld! diye manet atarlar. Televizyonla
rekabet basn fotoraflnn dev isminin lmne neden olmutur. Lifen yan
sra, 1956da Colliers, 1969da The Saturday Evening Post ve 1971de Look yayn
hayatna son verecektir. Life 1978 ylnda aylk olarak tekrar yaymlanmaya balasa
da hibir zaman eski kalitesine ulamayacaktr.161
Sava fotoraflarnn yaymland dergiler bu durumdayken Gamma, Sygma
ve Sipa gibi Paris merkezli yeni fotoraf ajanslar kurulur162 ve savan fotorafik
temsili de ynn belirler. Daha ok renkli fotoraflanan Vietnam Sava
grntleri, kan, iddet ve ok arlkldr. Televizyondan srekli olarak sava
helikopterleri

grntleri

yaymlanrken

fotoraflarda

da

sanki

televizyon

grntsnden bir kesitmi gibi benzer sahneler kaydedilir. Kan ve iddetin

snrszca ok amal da olsa Vietnam Sava fotoraflarnda fazlasyla tercih
edilmesi yeni oluan bu durumda var olma abasdr diyebiliriz.

160

Amar, a.g.e., s:88

Amar, a.g.e., s:89
162
Michel Frizot (Edt.), A New History Of Photography, Knemann, Kln, 1998, s: 604
161

154

Resimli dergiler ve gazetelerin dnda televizyon araclyla evlere kadar

giren hareketli sava grntleri, izleyicinin artan merak dorultusunda ok fazla
tketilmeye balanm ve ideolojik propaganda soslu iddet, lm, yaralanma ve
ykm grntleri normallemeye balamtr. Savaa dair gereklik televizyon
haberleri zerinden kurulmaya balanm, yan sra da gereklik kavram temsiller
zerinden bulgulanmaya ve sorgulanmaya balamtr. Televizyon grntlerinin
yan sra savan renkli fotorafik temsilleri de gerekliin tarafl yaplandrlmasnda
etkin rol almtr.

Foto 49-L. Burrows, Khe Sanh yaknlar, Nisan 1968

Foto 50: L. Burrows, 484 Tepesi, Ekim 1966

Vietnam Sava ile sava fotoraflnda yaanan dnm anlamak iin

ncelikli incelenmesi gereken isimler vardr. Bunlardan ilk akla gelen Larry Burrows
(1926-1971), henz 16 yandayken okuldan ayrlm ve Life dergisinin Londra
brosunda almaya balamtr. Capann D-Day fotoraflarn kurutma odasnda
yakmakla sulanan Burrows, sava fotorafs olarak anlmaktan holanmamasna
ramen, Kongo, Ortadou ve Vietnam gibi sava blgelerinde ok fazla zaman
geirmiti.163 1962den 1971 ylna kadar Vietnam Savan Life iin fotoraflayan
Larry Burrows, fotojurnalist arkadalar Henri Huet, Kent Potter ve Keisabura
Shimamoto ile birlikte, 10 ubat 1971de Laosda helikopterlerinin dmesi sonucu
lmtr.
163

Catherine Leroy (Edt.), Under Fire, Great Photographers and Writers in Vietnam, Random
House, New York, 2005, s:26

155

Larry Burrows, helikopter sava diye anlan Vietnam Savann, televizyon

haberlerinde de yaymlanan toz duman arasnda kalkan ve inen helikopter
grntlerinin fotoraflarn arpc bir renk kullanmyla kaydetmitir. Askerlere ait
kep ve silah gibi nesneleri memento mori olarak, yaral askerleri ve yan bandaki
yorgun siper arkadalarnn aresizliini, ksaca savaa dair en ok edici sahneleri
yakalayabilmi fotorafdr. Sontag, 1960l yllarn ortalarndan itibaren savalar
grntleyen en nl fotoraflarn kendilerine bitikleri roln, savan gerek
yzn gzler nne sermek olduunu dndklerini ve Burrowsun da bunlardan
biri olduunu syler: Burrows, btn sava renklerle yanstan (geree benzetmeye
yeni bir kazanm getiren, yani oku devreye sokan) ilk nemli fotorafyd.164
Burrowsun fotoraflar, sadece ok edici zellikte deildir, yan sra askerleri
yorgun ve bitkin bir halde, yaral askerleri kanlar iinde kaydettii iin ve patlayan
bombalar sonras Vietnamn yeil tarlalarnn ortasndan ykselen duman bulutlar
karelerinin ounluunda merkezde olduu iin savaa eletirel bak da yaplandrr
durumdadr. Fotoraflardaki askerler, kanksatlmaya alld gibi ABDnin
kahramanlar deil, yorgun ve umutsuzlardr. Binlerce kilometre tede ve hi
bilmedii bir lkedeki savata yer alnn derin nihilizmini yaayan umutsuzlarnn
baklarn yakalamtr Burrows.
Vietnam Savann televizyonlarda ve dier medyada yer al biimini
inceleyen Mustafa Mutlu, sava kaydetmek zere lkeye giden 500e yakn
muhabirden ok aznn gerek sava haberlerini aktardklarn, daha ok Amerikan
halkna moral verecek iyi ve olumlu haberleri iletmeyi yelediklerini belirtir. Mutlu,
teknik ve ulamla ilgili somut koullardan dolay, televizyonlardan aktarlan sava
grntlerinin ounlukla, helikopterlerin ini ve kalklar, ABD askerlerinin
cephelere k ve yarm mil uzakta yanan Vietkong cephaneliklerinden ykselen
dumanlardan olutuunu ileri srer.165
164

Sontag (2004), a.g.e., s: 37

Mustafa Mutlu, Vietnamdan Krfeze: Savalarda Kamuoyu Oluumu, Okumu Adam
Yaynlar, stanbul, 2003, s: 220 Mutlu, televizyonlardan yansyan sava haberlerinin Vietnam
Savan destekler tarzda olduunu ama bunda teknolojinin de pay bulunduunu syler: Savan
byk blm kameralarn zaten grnt alamad gece vakti cereyan etmitir. Askeri operasyonlar
gece yapldndan dmanla dorudan, yz yze temas ok nadir gerekleiyordu. Ayrca, 1960l
yllarda kameralarn byk ve hantal oluu kameramanlarn iini zorlatryordu. Bundan baka o
165

156

Foto 51: L. Burrows, Uzan, 1966

Foto 52: L.Burrows, Saldr Sonras, 1966

Savan televizyonlarda bu ekilde eksik verilmesinin tek nedeni teknik

sorunlar deildir elbette. ABD hkmetinin, sava kazanacana dair propagandas
ve ynlendirmesiyle sava blgesine giden muhabir ve fotoraflarn ounluu ilk
balarda gstermedikleri savan gerek yzn My Lai katliam ve benzer olaylar
yaandktan sonra gstermeye balarlar. Ancak Larry Burrowsun fotoraflarna
baktmzda, yaanan savan, askerlerde yaratt bireysel ykmdan, lkenin doal
yapsnda yaratt tahribata kadar pek ok ynn grebiliriz: yerde yatan yaral
arkadana doru uzanan baka bir yaral ABD askerinin amur iindeki perian
hallerini gsteren ikonlam fotorafta olduu gibi. Bu fotorafn detaylarnda aa
kan arpc etki, bandan yaralanm ve yz kanlar iinde kalm bir askerle, ona
ilk mdahaleyi yapan arkadann olduu fotorafta da aa kar. Bu fotoraf,
savan tek bir askerin aresiz baklar dolaymyla tanmlanmasdr. Vietnam ile
birlikte sava artk bireysellemitir ve savan fotorafik temsili de tek tek asker
grntleriyle yaplmaya balanmtr. Kore Sava srasnda Duncann asker
portrelerinden farkllk tayan bu portrelerden izleyiciye kahramanlk deil antiyllarda uydu iletiimi yeterince gelimediinden, ekilen grntlerin New Yorka uakla ulamas 23 gn alyordu. s: 220

157

kahramanlk yks iletilir. Hkim sylemin dna kan Burrowsun bu fotoraflar

Lifen sayfalarnda fazla yer almaz, fotorafnn, daha ok aznda sigarasyla
grev banda olan ve askeri mhimmat kontrol eden din ABD askerlerinin olduu
kareleri dergi sayfalarna tanr.166
Philip Jones Griffithsin (1936-2008), Vietnam Sava fotoraflarndan
oluan 1971 tarihli ilk kitabnn ad Vietnam Inc. (Vietnam A..), onun bu savaa
bakn anlamak iin yeterlidir. Vietnam Inc., sava dneminde halkn gndelik
hayatn, insanlarn yzlerindeki korku ifadeleriyle yansyan yaadklar trajediyi,
kanlar iindeki yaral ve llerle, yaknlarnn acsn, sava kurbanlarn ve askerleri
ilgili corafya ile birlikte anlatr. Bu alma Griffithsin grsel tankldr.167
Savata yaanan deheti ve zellikle de sivil halka ynelik etkilerini arpc biimde
yanstan fotoraflardan oluan kitab yaymlandktan sonra Vietnama girii
yasaklanan fotoraf, 1980 ylnda bu kez sava sonras agent orange kurbanlarn
belgelemek zere tekrar lkeye gider. Vietnam Sava kart dncenin
oluumunda, dier fotojurnalistlerin sava temsilleri kadar Griffithsin fotoraflarnn
da etkisi byktr.
Griffithsin, ounluu siyah beyaz olan Vietnam Sava fotoraflarndaki
keskin kontraslk ve ayrntlara vurgu, yaanan savan fotorafik temsilinde
gereklik derecesini ykseltirken, oluturduu arpc kompozisyonlar yeni bir
fotoraf estetiinin ilk rneklerindendir. Fotorafta n plana karmak istedii l ya
da yaral sava kurbanlarnn bazen sadece ban, bazen de amur iinde acdan
kvranan bedenin byk blmn, tanmlayc evresel elemanlarla birlikte kadraja
dahil eder fotoraf. Ortaya kan fotoraflar, izleyiciyi rahatsz edecek kadar
savan gerek yzn aa karan ayrntlaryla ekspresyonist estetiin
zelliklerini tar.

166

Bkz. http://www.foammagazine.nl/portfolio?foto=10 linkindeki 16 Nisan 1965 tarihli Life

sayfalar. 7.12.2010
167
Bkz. Philip Jones Griffiths, Vietnam Inc., Phaidon, 2005

158

Foto 53: Griffiths, Piyade ve yaral Vietkonglu, 1968 Foto 54: Griffiths, Tutuklanan Vietkonglu, 1968

1966 ylnda Magnum yesi olan Griffiths, sadece Vietnam Savan deil,
sava srasnda ABD Ordusunun bir bitki zehiri olan agent orange kimyasal silah
olarak kullanmasn ve buna bal olarak ortaya kan kusurlu doumlar da kapsayan
pek ok olay, 35 yl boyunca Gneydou Asyada takip edip fotorafik kaydn
tutmutur. Vietkong gerillalarnn ormanda kamufle olmasn engellemek kullanlan
iin bitki ldrc agent orangen en korkun etkisi olan doumlardaki anomalinin
sonularn gsteren fotoraflar, bilim kurgu filmlerindeki sahneleri hatrlatmaktadr.
Griffithsin, len ceninleri laboratuarlardaki kavanozlarda, yaayanlar da evlerinde
kaydettii fotoraflar, Vietnam Savann sava sonras (post-war) fotoraflardr.
Sonradan oluacak etkisi dnlmeden ya da nemsenmeden savata kullanlan bir
kimyasaln sonularnn fotoraflar, savan en dorudan temsilleridir. Griffiths, bu
fotoraflar, 2003 ylnda, Agent Orange: Collatral Damage in Vietnam adyla
kitaplatrmtr.
2005 ylnda yaynlanan kitab Vietnam at Peacede de yer alan kurbanlarn
fotoraflar savan kalc izlerini yanstr. Fotoraf bu kitabnda, savan
bitiminden 25 yl sonra hala duran bo mermi kovanlar, helikopter ve uak enkazlar
ile uluslararas markalarn gndelik hayat kaplad reklamlarla ii ie bir yaamn
srld Vietnam tantr. Sava oktan bitmi olmasna ramen izleri ve enkaz
hala durmaktadr.168

168

Bkz. Philip Jones Griffiths, Vietnam at Peace, Trolley, London, 2005. Savan kaldrlamayan
enkaz grntleri iin zellikle baknz The Debris of War (Savan Enkaz) blm, s: 58-69

159

Foto 55: P. J. Griffiths, Sivil Kurban, Vietnam, 1967

Foto 56: P.J. Griffiths, Deforme Fetsler, 1980

Bir grevli tarafndan etiketlenen, yank bedeni ve bandajl kafasyla

Vietnaml bir kadnn eliyle yzn kapatt ikonlam fotoraf ve Agent Orange
Serisinden Ho Chi Minh kentindeki Tu Du Hastanesinde, formaldehit svlarda
saklanan yeni domu deforme fetslerin grntleri sava kart bir anlayla
oluturulmu distopik karelerdir. Yan sra her iki kare de srrealist kurgular
artrsa da tamamen gerek ve ABDnin insanla kar iledii sularn
dokmanlardr.
Kuzey Vietnamn Trang Bang blgesine, 8 Haziran 1972de, bir ABD
uandan atlan drt napalm bombasndan sa kurtulan ocuklarn korku iindeki
kalarn, APnin 21 yandaki foto muhabiri Nick Ut belgeler. Fotorafn tam
merkezinde plak bedeni, ak kollar ve lk att anlalan yz ifadesiyle 9
yanda bir kz ocuu (Kim Phuc) yer almaktadr. Norveli ekspresyonist ressam
Edvard Munchun lk (1893) tablosunda betimledii korku, Utun fotorafnda
ete kemie brnmtr. Edvard Munch (1863-1944), 5 yanda annesini, 13 yanda
da ablasn tberkloz hastalndan kaybetmi, yaad travmay ilk resimlerinden
itibaren hastalk, lm ve bunalm temalaryla ifade etmitir. I. Dnya Savann
travmasyla ortaya kan Ekspresyonizmin ilk balangc kabul edilen lk
tablosunda sanatnn gelecek iin tad kayg, korku, hayat ve lm gibi bireysel

160

geler yer almaktadr. Nick Utun fotorafnda ise benzer bir biimde, kk bir
lkenin sava travmasnn l, kk bir kzn lyla temsil edilir. Burada ac
ekme sembol yok, sava var ve savan travmasnn fotorafik temsili sz konusu.
Sava dneminde ikonlam bu fotoraf gnmzde Vietnam Savann simgesi
durumundadr.
Fotoraflar gelecek zaman tanmlamazlar, gemi ve imdiyi ierirler.
Tanmlamalarn gemite, anlamlandrma eylemini imdiki zamanda ileten
fotorafik temsiller gelecek zerine ipotek koyarlar. yle ki, bu fotoraflar Vietnam
Savanda

neler

yaandn

belgelerken

ayn

zamanda

ABDnin

kendi

topraklarndan binlerce mil uzaktaki bir lkede neler yapabileceini insanlara

kanksatarak korku ve hegemonyay daim klar. Sonuta uzun vadede kazanan
ABDdir. nk insanlarn bilinaltna kadar ileyen bu grntler, sava kartln
rgtleyen aralar olduu kadar, gezegenin imparatorluuna soyunan bir devletin
uluslararas toplumu sindirmedeki en etkili aralardr. Bu kurgu fotoraflara ait
deil, fotorafa ve zamana aittir.

Foto 57: Nick Ut, Napalmden Ka, K. Vietnam, 8.6.1972

Resim 9: E. Munch, lk, 1893

Susan Sontag, duraan fotoraflarn etkisini

televizyonun hareketli

grntsyle karlatrrken Nick Utun fotorafn rnek gsterir:

Fotoraflar bir ak deil, ancak gerek birer zaman dilimi olduklar iin
hareketli grntlerden daha fazla aklda kalrlar. Televizyon, her biri bir ncekini

161

silen rastgele grntlerin bir akdr. Her bir duraan fotoraf saklanp tekrar
tekrar baklabilecek ince bir nesneye dnm olan ayrcalkl bir andr. 1972de
dnyann pek ok gazetesinin ba sayfasnda kana benzer (zerine az nce bir
Amerikan napalm serpilmi olan plak bir Gney Vietnaml ocuk yol boyunca
fotoraf makinasna doru kouyor, kollar ak, acyla haykryor) fotoraflar
herhalde kamuoyunda savaa kar duyulan tiksintiyi arttrmada televizyondan
aktarlan yzlerce saatlik barbarlktan ok daha etkili olmutur.169
Bu belirlemeler olduka dorudur; zellikle Vietnam Savann, iddeti
renkli ve ok yakndan gsteren ok edici fotoraflar, o dnemde bu haksz savaa
kar tepki ve protestolarn, zellikle Amerika dndakilerin Yankee Go Home!*
sloganyla olumasnda etkili olmutu. Ama benzer grntlerle srekli karlaan
insanlar, daha sonraki birok savan iddet dozaj yksek fotoraflarna yalnzca
bakp geer duruma gelecek kadar duyarszlaabilmitir. Almlayclar srekli
grdkleri benzer grntlere zamanla alarak normal karlamaktadrlar. Fotorafn
dier grsel aralarla birlikte neden olduu bu normalletirme edimi, gnmzde,
almlayc konumundaki bireylerin vicdanlarn krelterek pasifletirmektedir.

Foto 58: E. Adams, Sokakta nfaz,1.2.1968

Foto 59: R. L. Haeberle, My Lai Katliam, 16.3.1968

169

Sontag (1993), a.g.e., s: 32

Yankee Go Home! slogan, zellikle 1968 olaylarnda, ABDnin baka lkelere ynelik askeri
mdahalelerini protesto gsterilerinde yaygnlamtr. ABDnin emperyalist yaylmaclna kar
kan daha ok sol eilimli politik gruplarn kulland bu slogan, emperyalizm ve smrgecilik
kartln vurgular.
*

162

Eddie Adams (1933-2004), 1 ubat 1968de, Gney Vietnaml polis efi

Nguyen Ngoc Loan'n, bir Vietkong esirini Saygonda, sokak ortasnda tabancasn
ekip kafasndan vurduu an kaydettiinde sava fotoraf tarihinde bir ikon
yaratmtr. Daha nce, Robert Capa, spanya Savanda, Cumhuriyeti bir askeri
vurulup derken kaydettiinde savata lm ann ilk defa belgeleyen fotoraf
olmutu ve sonrasnda da dnyann en iyi sava fotorafs olarak anlmaya
balanmt. Capann klasiklemi fotorafnda kaydettii an, ada savalarda
birok fotoraf tarafndan defalarca tekrarlanmtr. Ama Pulitzer dlne de layk
grlen Adamsn fotorafnn yaratt etkiyi dierleri yakalayamamtr. Merminin
atelendii an gsteren fotorafta, arkas dnk polis efinin yznde ve bedeninde
gzlenen sakinlik ldrme eyleminin sradanln, Vietkonglu esirin gergin ve
korkmu yz ifadesi ise lm karsnda duyduu korku ve kaygy yanstmaktadr.
NBC televizyon kanalnn da yaymlad sokak infaz belleklerde Adamsn
karesiyle yer etmitir.
My Lai Katliam, ABD Ordusunun, Kuzeye kar birlikte savat Gney
Vietnamdaki kyde, My Lai, My Khe ve My Sonda, Vietkongu destekledikleri
dnlen 500e yakn insan katlettii olaydr. Temen William Calley
komutasndaki birliklerin, 16 Mart 1968de, ezamanl olarak kyde yaptklar
katliam Amerikan ordu fotomuhabiri Ronald L. Haeberle kaydetmitir. Yaplan
katliam ngiliz gazeteci Seymour Hersh aa karm ve haber yapm, drt gn
sonra da Cleveland Plain Dealerda Haeberlenin ektii fotoraflar yaymlanmtr.
Bu olayn aa kyla birlikte ABD ynetimi, gazeteci ve fotomuhabirlerini
atma blgelerinden uzak tutmaya balar. Katliam ABD ordusu tarafndan bir yl
sonra kabul edilmi ve bata Temen Calley olmak zere 14 asker bu sava suundan
dolay yarglanmtr. Yarglama sonucunda askerler beraat etmi, Temen Calley ise
nce mr boyu hapse mahkm edilmi, ardndan da cezas yl ev hapsine
evrilmitir.
Silahsz, sivil, gen, yal, ocuk, bebek ayrm gzetilmeden yaplan
katliamn Haeberle tarafndan ekilen ve 1969 ylnda Life dergisinde de yaymlanan
fotorafta,

ldrlmelerinden

hemen

nce

Vietnaml

kadn

ve

ocuklar

163

gsterilmektedir. Sivillerin yzlerindeki korku ifadesi yaanan korkun trajediyi

anlamaya yetmektedir. Dier bir kare ise, toprak bir yolun ortasnda yatan,
katledilmi insanlarn cansz bedenlerini gstermektedir. Savata len birok insann
cansz bedeninin bir arada grntlendii fotoraflar daha nceki savalarda da
kaydedilmiti ancak onlar genellikle -toplama kamplar hari- askerdi ve siyah beyaz
ekilmiti. Bu renkli karede yer alanlar ise hem hepsi hem sivildir hem de iinde
ocuk ve bebekler de bulunmaktadr.
Bugn, Ebu Garibde yaplan ikenceleri, askerlerin kendilerinin kaydedip
basn-yayn organlarnda dolama sokmalarnn nedenini anlamaya alrken,
benzer bir durumun daha nce Vietnamda yaandn gryoruz. ABD Ordusunun
yapt bir katliam, yine ordunun kendi foto muhabirinin ektii grntlerle
kaydedilmi, ardndan da gazete ve dergilerde yaymlanmtr. Bu durum, genelin
sava suu olarak grd katliam ve benzeri olaylarn, yapan kiiler ve taraflarnca
sava rutini sayldndan kaydnda bir mahsur grlmediini aa karmaktadr.
Dolaysyla tehirinde de bir saknca yoktur dncesiyle dolama sokulan
grntlerin etkisi verilen tepkilerle anlalabilmektedir.
2- ADA SAVA FOTORAFINDA ESTETK TEMSL YNELMLER
almann

bu

blmnde,

ada

fotoraf

erevesinde

sava

fotorafln deerlendirirken tarihsel (kronolojik) bir sralamadan daha ziyade

sava fotoraflarnn yaklamlarnn kategorizasyonuna gidilmitir. Son 20-30
yln ran-Irak gibi sonlanm savalar ile srail-Filistin, Irak ve eenistan gibi hala
srmekte olan kronik savalar, fotojurnalistler tarafndan realist bir vizyonla
belgelenmitir. Fotojurnalistler, genel olarak bakldnda, 1970li ve 1980li yllara
kadar btnsel kompozisyonu olan, belirli bir odaa sahip ve yaanan olayn
karmakln netletirip dzenleyen fotoraf stilini benimsemilerdir. 1980den
sonra ise, postmodern sanatn paral ve belirsiz temsil anlaynn etkisi, kavramsal
sanatn etkisiyle belirli kavramlarla oluturduklar projeler erevesinde savalar
kaydeden fotoraflarn olumas ve yeni savalarn yapsal zellikleri gibi
nedenlerle sava fotorafl tam bir dnm yaamtr. Gnmze zg olarak,

164

sava sadece foto muhabirleri ele almamaktadr. Kavramsal fotorafta ve fotoraf

sanatnda, sava ve sava fotoraflarn tema olarak seen sanatlarn/fotoraflarn
estetik belirlemeleri savan temsilinde nemli hale gelmitir.
Savalarn tanklk boyutunu temsil eden fotojurnalistler, gnmzde sava
idealletirerek deil formlletirerek estetize etmektedirler. Sava fotoraflarnn,
savalarn kaydn yaparken problemleri grntleyerek zmek zere yklendikleri
hmanist misyon, II. Dnya Savandan sonra etkisizleip yok olmutur. Artk, daha
ok, sadece problemlere iaret eden grntler reten fotojurnalistler, birey olarak
konumlarn gsteren sbjektif nitelikli projeler retmeye balamlardr. Teknoloji
gelitike savalarn da grnt enflasyonu niceliksel birikime yol am, bylece
fotorafn bir are olma stats sona ermitir.
Sava fotorafnda gittike bireysel (individual) yorumlarn artmas, temsilin
dnmne neden olmutur. Btn insanln sorunlar, bir fotojurnalistin sorunu
haline gelmi ve yle temsil edilir olmutur. rnein, eenistan Sava, tm
insanl ilgilendiren bir sorundur ama Stanley Greene bu sava devaml takip edip
kaydettiinde, onun bireysel hikyesi haline gelmekte ve blgede yaanan sava
Greene araclyla sorunsallatrlmaktadr. Sadece fotoraflar deil fotojurnalist de
sava temsil eder durumdadr. Bylece fotojurnalistin, ikili bir ilevi olumaktadr;
aktel ve kltrel. eenistanda ne olmutu sorusunun haber anlamndaki yantn
verirken aktel, varoluu bir yabanclamaya neden olan zel bir estetik ifade
kullanmyla da fotorafik dil yetisine katkda bulunan bir kaynak olarak kltrel
ilevini gerekletirmektedir. Fotojurnalistler, sava kaydederken oluan bireysel
estetik sluplaryla hem gzellii yaratrken hem de gzellii temsil etmektedirler.
Bir ey bir fotorafta genellikle daha iyi grnr, ya da daha iyi
grnd dnlr. Dorusunu isterseniz, eylerin normal grnlerini
iyiletirmek fotoraf sanatnn temel ilevlerinden birisidir. (Bir eyi olduundan
daha iyi ya da daha gzel gstermeyen bir fotorafn her zaman hayal krkl
yaratmasnn nedenlerinden birisi budur.) Gzelletirmek, kamerann klasik
ilemlerinden birisidir ve yanstlan grntye moral verici bir hava katar.

165

irkinletirmek, bir eyi en kt haliyle gstermek ise daha modern bir ilevdir: Bu,
didaktik zelliiyle daha etkin bir tepki vermeye arr bizi. Fotoraflarn sulayc,
muhtemelen de davranlar deitirici bir ierik kazanmas iin, mutlaka ok edici
bir taraflarnn olmas gerekir.170
Sontagn yukarda zetledii gibi fotoraflar bir eyleri gzelletirmekte,
eyleri daha iyi gsterebilmektedir. Gzelletirilen ve daha iyi gsterilen eyler
arasnda sava da yerini almtr.
A- ada Sava Fotoraf Estetii
Clausewitzin, endstrilemi ulus-devletlere bal ordularn yapt modern
sava tanmlamas gnmzde fazla geerli deildir. Mnklerin de Grayin de
zerinde durduu gibi neo-liberal dnemde baka trl bir sava vardr artk.
Kuramclarn yeni veya postmodern olarak tanmladklar gnmz savalar, siyasi
nedenlerden ok kresel ekonomik nedenlerden/karlardan dolay kartlmaktadr.
Enformasyon ve dolaysyla medya bu yeni savalarn nemli belirleyicileridir.
Krfez Savalarnda yaand gibi savan baz blmleri medya araclyla
yaymlanan anlk basn toplantlaryla gerekletirilmektedir. Grsel ve iitsel
medya, yeni savalarn yeni cepheleri konumundadr artk. stelik yine 2. Krfez
Savanda grld gibi ayn zamanda CNNe kar El Cezirenin de savadr bu.
Peki Vietnam Savanda televizyon haberciliinin yaygnlamasyla balayan
bu yeni srete sava fotoraflarnn temsil konumu ve etkisi nedir? Sanat ve
dnce alanlarndaki yeni durumlar adlandrrken neo veya post neki modas,
fotorafta daha dorusu sava fotorafnda hangi yeni durumlarn olumasna neden
olmutur? nternet alar sayesinde dijital sava grntlerine dnyann her
noktasndan annda ulalabilmesiyle oluan hz, sava blgesindeki habercinin ve
fotojurnalistin konumunu nereye tar? Dk younluklu ve ama uzun sreli devam
eden kronik yeni savalar, sava fotorafsnn grnt retimini nasl etkilemitir?
Ortaya kan sava fotoraflar incelendiinde, dorudan sava kaytlarndan ok
170

Sontag (2004), a.g.e., s: 81-82

166

estetize edilmi sava grntleri neden ounluu oluturmaktadr? Bu sorular daha

da oaltlabilir ve tm bu sorularn cevabn ararken ncelikle fotoraf
teknolojisinde dijitale geile yaanan yeniliklere ve bu yeniliklerin etkilerine
deinmek gerekmektedir.
boyutlu nesneleri, belirli bir mekn ve zamanda dondurarak iki boyutlu
olarak kaydeden fotorafik grntde estetik yn, kullanlan teknik ve fotorafnn
niyetiyle olumaktadr. Aslnda kullanlan teknii de fotoraf belirlemektedir ancak
teknolojik seviyenin gelimilii ayr bir etkendir. Bir fotoraf eskiden kullanlan
teknikleri kullanarak da fotoraflar retebilir. Fotorafik grnt estetii,
grntnn daha iyi alglanmasn salayan grsel gelerin dzenlenmesi ve bu
dzenlemenin alglanmasn iermektedir. Fotorafn grsel geleri teknik, k ve
grmek (fotorafnn bak as), grnty kontrol etmeyi salayan sistemlerdir.
Fotoraf, setii bir konuyu yine setii tekniklerle, k, renk, hareket gibi grsel
estetik geleri kullanarak kendi bak asyla bir ereveye alp kaydeder.171
Fotorafik grnt estetii, kayt aamasnda teknik olarak bu ekilde
oluurken, sanatsal, teknik ve ideolojik etmenlerle balantl olarak bask ve
sergileme biimi de estetik grn belirlemektedir. Fotoraf estetiinin bu
belirleyicileri deiik dnemlerde farkl estetik yaklamlar ortaya kartmtr.
ngilterede 1850-1870 yllar arasnda grlen sembolist fotoraf sanat akm HighArt (Yksek Sanat) fotoraflar Oscar Gustave Rejlander, Henry Peach Robinson
ve Julia Margaret Cameron, oklu bask teknii ve teatral kurgu sahne ekimleriyle
daha ok dinsel ve mitolojik konular iledikleri bir estetik yaratmlardr. High-Art
fotorafn gerek yaamdan kopukluunu eletiren baz Avrupal ve Amerikal
fotoraflar, izlenimci resmin de etkisiyle gerek yaam kesitlerini kaydetmeyi ama
kendi znel yorumlarn da fotoraflarda yanstmay ieren Pictorialist (Resimsel)
Fotoraf akmn yaratrlar. Yumuak odakl objektiflerle elde edilen soft ve gizemli
fotoraflarda estetik zellik konudan daha n plana kartlr. Resim gibi fotoraflar
reten Pictorialistler kurumsallamaya giderler ve ngilterede The Linked Ring
Brotherhood (1893), Amerikada Photo-Secession (1902), Avusturyada Vienna
171

Levend Kl, Fotorafa Balarken, Dost Yaynlar, Ankara, 2002, s: 173-183

167

Camera Club ve Pariste Photo-Club gibi gruplar kurarlar. Bu dnemde, fotoraf bir
sanat mdr tartmalar devam ederken, Alfred Stieglitz ve arkadalar Amerikada
bir yandan Camera Work dergisini karrken bir yandan da fotoraflar Galeri
291de sergiliyorlard. Fotoraf, belgesel kayt zelliinin yan sra artk estetik bir
ifade arac olarak da sanat dnyasnda yer edinmiti.
Avant-garden nemli belirleyicilerin biri olan fotoraf, avant-garde
hareketlerle birlikte kendi teknik olanaklar erevesinde temsil snrlarn zorlamaya
balam, modern gndelik hayatn dinamizmini ftrist estetikle, tanmlamasn ve
reddiyesini dadac fotomontajla ve dselliini srreal tespitlerle, mekaniini
konstrktivist dorudan kaytlarla yapmtr. Man Ray rayogram ve solarizasyonu
estetik

bir

neri

olarak

gerekletirerek

karanlk

oda

kazalarn

frsata

dntrmtr. Gerei, benzerlik derecesi dier sanatlara gre yksek grnt

retimiyle temsil eden fotoraf modernizmin estetik belirleyicisidir. Televizyon ve
dier yeni medya aralarnn yaygnlamasyla balayan grnt anda, dijital
(saysal) grntye gei en ok fotorafik temsili etkilemitir.
Daguerreotype ve cam negatiflerin duyarl yzey olarak kullanmn film
dnemi izledikten sonra fotorafln mekanik teknolojisi, 1970li yllardan
itibaren elektronik teknolojiye ynelmitir. lk nce fotoraf makinesinde balayan
mekanik teknoloji kullanm ile netleme, k lm, film sarma ve gsterge
sistemlerinde elektronik teknoloji kullanlmtr. Elektronik teknolojide, duyarl
yzey olarak film kullanlmaya devam edilmi ancak dijital sisteme geince film
ortadan kalkmtr. Bir tr kayt kopyalama sistemi olan dijital sistem saylarla
alan bir kopyalama sistemidir. Grntnn cam, film gibi yzeylerin zerine kayt
edilmesi ve sabitlenmesi optiin ve kimyann kullanld dnemken, filmin ortadan
kalkarak, yerine grnt kayd iin bilgisayar disketi, CD ve hafza kartlarnn
kullanlmas optiin elektrikle birletii dnem, saysal sistem dnemidir.
Saysal (dijital) sistemde grnty oluturan en kk birime piksel (pixel)
denir. Grnt piksellerin birlemesinden oluur. Grenlerden oluan film grnts
kesintisiz bir sretir. Grnty oluturan grenlerin birini dierinden ayrmak
gtr. Saysal sistemin grntsn oluturan pikselleri ise bir zgara gibi

168

dnmek gerekir. Grnt, yatay ve dikey olarak yan yana sralanm piksellerden
oluur. Bu bir birinden ayrt edilebilen pikseller ayn zamanda grntnn niteliini
yani znrlln belirler. znrllk, grntnn her bir 2.5 cmdeki piksel
says ve buna bal olarak grntnn ortaya kard renk ve k deerleridir.
Dk znrllk grntnn teknik ve estetik olarak yapsn zayflatr, yksek
znrllk ise artrr. Grnt nitelii asndan znrllk, grnt boyutu ve
parlaklk asndan nemlidir.172
Dijital fotoraf makinelerinin hafzasnn bilgisayar hafzasna benzemesi ve
hafzaya kaydedilen grntnn bilgisayara aktarlp internet zerinden annda
iletilebilmesi genelde haber fotorafln, zelde de sava fotorafln
etkilemitir. Bilgisayara aktarlan grnt, fotoraf tarafndan bilgisayar zerinde
tekrar ilenebilmekte ve dijital maniplasyona tabi tutulduktan sonra kullanma
sokulmaktadr. Hafza kartlarnn bellek kapasitesi geni olduundan, fotoraf bir
olaya ait yzlerce kare ekebilmekte, sonrasnda da en iyisi olduunu dnd
fotoraf kullanabilmektedir. Bununla birlikte fotoraf karesindeki gereksiz
ayrntlar annda yok edebilmekte, k ve renk dzenlemesini tekrar yapabilmekte,
fotoraf en arpc ve estetik biime dntrerek dolama sokabilmektedir.
Yeni bir iletiim teknolojisi olarak internet, gazetecilii etkilemi ve 1990l
yllarda on-line gazetecilik kavramnn ortaya kmasna neden olmutur.
Gnmzde birok gazetenin tpk televizyon habercilii gibi internet ortamnda online versiyonlar yer almakta yan sra sadece web ortamnda yaymlanan gazeteler
bulunmaktadr. Sadece gazetelerin deil birok byk fotoraf ve haber ajansnn
web sayfas da internet habercilii yapmaktadr. Hal byle olunca dijital olanaklar
sava fotorafln hem kolaylatrmakta hem de daha ok insana eriimini
salamaktadr.
Gnmzn sava fotoraflar, insanlarn evlerinde naklen izledikleri ve
l/yaral saysna indirgenmi yeni sava grntleri, medya ve grsellik anda
hzla baklp tketilen sradan imgelere dnmtr. Sradanlk, saniyede binlerce
172

Kl, a.g.e., s: 196-197

169

sayda retilen dijital grntlerin arasnda kaybolup etkisizleen ok edici dehet,

iddet ve trajedi grntlerinin normallemesidir. Sava fotoraflarnn ounluu
byle bir ortamda ilk nceleri sadece, tam ortasnda yer ald sava en etkili ve
arpc ekilde grntleme derdine dmtr (Vietnam Savanda olduu gibi).
Ama zamanla, Mnklerin bahsettii dk younluklu savan seyri, sava
blgesindeki fotorafya dnmek iin daha uzun zaman vermekte ve savan
fotorafik temsilinde farkl estetik eilimlerin daha ok ortaya kmasna neden
olmaktadr. Sava fotoraflarnda, avant-garde estetik yaklamlardan, klasik ve
modern peyzaj yaklamlarna, renk/form aratrmalarndan soyutlamalara kadar pek
ok estetize etme biimi fotorafik temsilde ne kmaya balamtr. Sonuta da
ortaya kan estetik sava temsilleri sayesinde, uluslararas sanat piyasasnda, sava
fotoraflar nemli bir yer edinmeye balamtr.
Kapitalizmin kendini yeniden yaplandrd 1970ler ve 1980lerde btn
sektrlerde olduu gibi medya sektrnde de deiiklikler yaanm, medya; sanayi,
finans ve dier sektrlerle ortak ileyii sayesinde, egemen snfn sylemini
yaygnlatrd hegemonik bir iktidar arac haline gelmitir. Medyann yan sra
sanat, zellikle de Rancierein mekanik sanatlar173 dedii fotoraf ve sinema -baz
istisanai muhalif kar durular dnda- sektrleraras ilikiler anda egemen snfn
syleminin yeniden retildii aralar haline gelmitir. Dolaysyla sava fotorafnda
da durum farkl deildir. Fotojurnalist Bruno Barbey bir syleisinde savan
fotoraflarda estetize edilerek milyon dolarlara satlmasn yle eletirir:
savan estetize edilmesiyle ilgili bir takm sorunlar olabilir. Bana da
ldrlen insanlarn fotoraflarnn ekilmesi garip geliyor. Trajik insan
hikayelerinin kamuya aktarlmas esnasnda bu tip sorunlar yaanabilir. nk son
dnemde grdm ey bunun bir sanat dal olarak grlmeye balanmas. Byle bir
eilim var. Mzeler bunu alyorlar ve ok byk paralara satyorlar. len bir
adamn yanndaki karsnn fotorafn dnrsek, bu tr fotoraflar mzeler
tarafndan milyon dolarlara satlyor. Birileri bu fotoraftan milyon dolarlar
kazanyor. Ama oradaki dul kalan kadnn durumu ne olacak bu durumda. Onun

173

Ranciere (2008), a.g.e., s: 171

170

hayatndan bir eyler alyorsun ve sen onun zerinden bir kazan salyorsun. Beni
bu ksm dndryor. Yoksa ressamlar da sava zerine resimler yapyor. Buna
kar deilim ama gelinen noktada bu ii sanat eilimi iinde deerlendirmek
dndrc ve rahatsz edici.174
Savan trajedisini yanstan fotoraflarn sanat piyasasnda milyon dolarlara
satlmasnn yan sra ok sayda retilmeye balanan ve dolama sokulan benzer
grntler insanlar zerindeki etkisini zamanla kaybetmektedir. Grntlerin insan
uyuturduunu savunan Susan Sontag, benzer grntlerle tekrar tekrar karlaan
insan iin o olayn giderek daha az gerek hale gelmesini yle ifade eder:
Ayn kural, pornografi iin olduu gibi ktlk iin de geerlidir. Nasl
insann ilk kez bir pornografik film seyrettii zamanki aknl birka film daha
izledikten sonra yava yava yokolursa, fotoraflanm gaddarlklarn yaratt ok
da tekrarlanan izlemelerle hafifler. Bizi kzdran ve zen tabu duygusu, neyin
uygunsuz olduunu belirleyen tabu duygusundan daha gl deildir. Ve bunlarn
her ikisi de son yllarda fazlasyla zorlanmlardr. Dnyay saran usuz bucaksz
sefalet ve adaletsizliin fotorafik katalogu herkesi gaddarlkla tantrd, dehet
verici olan sradan bir ey haline getirdi onu daha bir tandk, uzak (bu yalnzca
bir fotoraf) ve kanlmaz kld. Nazi kamplarnn ilk fotoraflar ktnda
bunlarn hibir baya yan yoktu. Otuz yl sonraysa belki de bir doyum noktasna
ulald. Sorumluluk sahibi fotoraf u son yllarda vicdan uyandrd kadar
ldrmtr de.175
Savan fotoraflarda estetize edilmesi, ieriin biim yznden arka plana
atlmas veya gerein sulandrlmas olarak alglanabilmektedir. Bu karmak gibi
grnen durumu aklayabilmek iin ada sanat ve estetize etme zerinde ksaca
durmak gerekmektedir. ada sanat kavram, modern sanat ve postmodern sanatla
balantl olarak ele alnarak anlalabilir. 1984 ylnda yaymlanan Sanatn lm

174

Selahattin Sevinin Bruno Barbey ile yapt rportajn tamamna u linkten eriilebilir:
http://www.fotomuhabiri.com/roportaj/bruno/bruno.html 8.11.2010
175
Sontag (1993), a.g.e., s:34-35

171

adl derleme kitapta, Arthur C. Dantoya* ait Sanatn Sonu adl bir makale yer alr.
Danto, bu makalesini, modernizme ait byk anlatlarn artk sona erdiini savunan
ada Fransz dnr Jean Franois Lyotardn, 1979 ylnda yazd Postmodern
Durumdan be yl sonra yazmtr. Danto ise, benzer bir biimde, Bat sanatnn da
Hegelci anlamda sona erdiini ve sanatn mimesis teorisi ile ideolojilerden arnarak
zgrletiini savunur. Bu dnceler nda Danto,1997 ylnda yazd Sanatn
Sonundan Sonra adl metninde, modern ve ada kavramlar iin unlar syler:
Modern nasl ki en yakn tarihli anlamna gelen salt zamansal bir kavram
deilse, ada da, u anda cereyan eden her ey anlamna gelen salt zamansal bir
kavram deildir.176 Dantoya gre, ada kavram, sadece zamansal olarak
aklanamaz. Bir dnemin ierisinde retimde bulunan sanatlar belirli bir zaman
sonra geriye dnp baktklarnda gerekletirdikleri deiimleri alglayabilirler.
ada sanatlar iin de geerlidir bu. Danto, modern ile ada arasnda kesin bir
izgi olduunu yle ifade eder:
Kanmca, ada sanat uzun bir sre u anda yaplmakta olan modern
sanattan bakaca bir anlam tamad. Ne de olsa modern, imdi ile o zamanki
arasnda bir fark bulunduunu ima eder: Gidiat istikrarn koruyarak byk lde
ayn kalsayd, bu ifadenin hibir ilevi olmazd. Modern szc tarihsel bir yapy
ima eder ve bu adan en yakn tarihli gibi ifadelerden daha kuvvetlidir.
ada ise, en ak anlamyla, u anda olmakta olan demektir: ada sanat da
adalarmzn rettii sanat olsa gerektir. Bu sanat, zamann snavndan henz
*

1984 ylnda, editrln Berel Langin yapt The Death of Art (Sanatn lm) (New York,
Haven Publishers, 1984) adl kitapta, Dantonun Sanatn Sonu adl makalesi yaymlanr. Kitapta
sanat kurmacs Hans Beltingin de bir makalesi vardr ve iki yazar da sanatn sonunu tartr. Danto,
ikisinin de yanl anlaldn, 1960larda Bat sanatnn Hegelci anlamda sona erdiini ve sanatta,
mimesis teorisinden ve ideolojilerden kurtulmu yeni bir an baladn belirterek yeni bir eletiri
tr ve estetik anlay nerir. Geleneksel estetik kavramlarn ve anlaylarnn ada sanata artk
uygulanamayacan ve yeni bir estetik kavrayn zorunlu olduunu ileri srer ama ada sanat
tanmlarken de belirli bir slup deil sluplar kullanma tarz olarak tanmlar. Belting ve kendisinin ne
yapmaya altn daha sonraki Sanatn Sonundan Sonra adl kitabnda yle zetler: Benim metnim
bir kitapta Sanatn lm bal altnda ba makale olarak yaymland yaymlanmasna ama Belting
de ben de sanatn lmnden sz etmiyorduk. Sz konusu balk bana ait deildi; ben sanat tarihi
ierisinde, kanmca nesnel olarak ayrdna varlm belirli bir anlat zerine yazyordum ve bana
kalrsa, sonu gelmi olan da o anlatyd. Bir yk sona ermiti. Artk sanat olmayacak, ki lm
bunu ima ediyor elbette, gibi bir dncem yoktu. Ne ki, ortaya nasl bir sanat karsa ksn, gven
tazeleyici bir anlatya srtn dayayamayacak, byle bir anlatnn iinde yknn bir sonraki, uygun
aamas olarak grlmeyecekti. Sona eren ite bu anlatyd, anlatnn sjesi deil. Arthur C. Danto,
Sanatn Sonundan Sonra, eviri: Zeynep Demirsu, Ayrnt Yaynlar, Mays 2010, stanbul, s: 26
176
Danto, a.g.e., s: 32

172

gememi olacaktr phesiz. Yine de ada sanat bize o snavdan gemi olan
modern sanatn bile sunamayaca bir anlam ifade edecektir: Bize yakn duracak,
bizim sanatmz olacaktr. Ama sanat tarihi isel olarak evrilirken ada sanat
da kanmca, tm sanat tarihinin daha nce hibir evresinde grlmemi belirli bir
retim yaps dhilinde retilmi bir tr sanatn ad haline geldi. Tpk modern
kavramnn salt yakn tarihli sanata deil bir sluba, hatta bir dneme atfta
bulunmas gibi, ada kavram da srf u ann sanatndan daha fazlasna iaret
eder oldu. Dahas ada sanat bir dnemden ok sanatn byk anlatsnda
dnemlerin tkeniinin ardndan ne olacan gsteriyor bana gre; bir sanat retme
slubundan ok, sluplar kullanma tarzna iaret ediyor. Daha nce grlmemi
sluplar kullanan bir ada sanat da var kukusuz; ne ki tartmann bu
aamasnda bu konuya girmek istemiyorum. Yalnzca modern ile ada
arasna ok kesin bir izgi ekme abam okurun dikkatine sunmak istiyorum.177
Dantonun, ada sanat bir sanat retme slubundan ok, sluplar kullanma
tarz olarak tanmlamasndan yola karak ada fotoraf ve ada sava fotoraf
iin de benzer bir tespit yapabiliriz. Fotorafn kendine ait teknik olanaklar
erevesinde, gemi ve ada btn sanat retme sluplarnn, ada sava
fotoraflar tarafndan kullanldna gnmzde fazlasyla tank olmaktayz.
Fotorafn kendi geleneksel estetik tarzlar, sava fotorafsnn niyeti ve estetik
beenisi ile teknik zelliklerin kullanm birletiinde ortaya kan fotorafik sava
temsilleri, yaanan gerein aktarlmasnda zayf kalabilmektedir. Bu noktada
fotorafnn grntye ekledii metin, anlalrl salamakta ve bilgi vermektedir.
Sava fotoraflarnda grlen ey artk ounlukla sava deil, estetik bir imgedir
yani fotoraftr. Sava olduu gibi dorudan (straight) grntleyen fotoraflar da
var elbette ama biz almamzn sorunsallatrd estetize etme zerinde
durduumuz iin sadece bu rnekler zerinden tanmlamalarmz yapyoruz.
ada fotoraflarda savan estetize edilmesi nasl gereklemektedir? Tabii
ki Dantonun ada sanat iin syledii gibi fotoraf da btn estetik sluplar
kullanarak yapmaktadr bunu. Klasik, modern, postmodern veya avant-garde stillerle
sava belgeleyen rnekler de vardr, sadece fotorafa ait teknik olanaklarn salad
177

Danto, a.g.e., s:33

173

flu ekimle belirsizletirme, deiik alar kullanarak meknsal bozmalar yaratma ve

dijital efektlerle elde edilen estetik uygulamalar da gzlenmektedir. Vietnam Sava
fotoraflar daha ncekilerle sonrakiler arasnda bir gei veya deiimin balad
fotoraflardr. Savan fotorafik temsili bu srete daha ok ok edici ve arpc
niteliktedir ama daha nceki rneklerle karlatrldnda belirgin bir yeni estetik
nitelik gze arpar:
Vietnam Sava haberleri hakkndaki yazsnda Moeller, Vietnam yanstan
fotoraflarn, yzyln iki savanda kullanlan estetik deerlerden ayrldn iddia
etti. Fotoraflar, zenle planlanm sava alan kompozisyonlar yerine, bir sivil
veya askerin, sava ortamndaki bireysel strabn sergiliyordu. Bu yeni slup,
sava kiiselletirmekteydi. Ayn zamanda, dnyada meydana gelen olaylarn
yanstlmasnda o zamana kadar geerli olan habercilik anlayna meydan okuyor
ve onu deitiriyordu.178
B- Estetik Peyzajlarla Sava Temsilleri
Bat sanatnda peyzaj (manzara) resminin balangc Yunan sanatnn
Hellenistik dnemine kadar uzansa da, gnmze kadar gelen ilk rnekler Roma
sanatna aittir. Konutlarn oda ve bahe duvarlarn dle gerek karm
manzaralarla ssleme modas, Ortaaa gelindiinde sanat zerinde kilisenin
egemenlii yznden soyut ve gizemli bir nitelik kazanarak doal biimler doast
gerein simgeleri biiminde betimlenmeye balanmtr. Gotik dnemde yeniden
doalcla dnlm ve Antik adan beri tm anlam ve deerini yitirmi olan
organik yaam yeniden nem kazanmtr. Bu dnemde el yazmalarndaki
minyatrlerde manzara figrl konular fon olarak kullanlmtr. Alman ressam
Albrecht Drerin (1471-1528), 1494te bir talya gezisi srasnda gezi notlar
eklinde yapt suluboyalar, manzara resminin ilk saf rnekleri saylmaktadr.
Drerin etkisiyle, Almanyada manzara resmi zamanla bir uzmanlk alanna
dnm, talyada ise Leonardo Da Vincinin gelitirdii doayla insan edeerde
gren ve izleyiciyi figrle manzara arasndaki birliin yaratt ruh durumuyla
178

Catherine A. Lutz, Jane L. Collins, National Geographici Doru Okumak, eviri: Mefkure
Bayatl, Agora Kitapl, stanbul, 2005, s: 42

174

etkileyen anlatmc manzara anlay, G. Bellini, Giorgino ve Tiziano gibi Venedikli

ressamlar tarafndan da kabul grmtr. El Grekonun yapt Toledo Manzaras
adl tablo bu dnemin en grkemli yaptdr.179
Barok dnem, Reformun dinsel resme kar olmas ve burjuvalarn bir
saygnlk lt olarak tablo alm yaparken kendi lkelerini betimleyen manzaralar
tercih etmeleri, manzara resminin bamszlamasn salamtr. Barok dnemin
yksz ve figrsz Hollanda (Felemenk) grnmleri Van Goyen, Hobbema ve
Van Ruisdael gibi ressamlara aittir. Ayn dnemde talyada ise Antik a ve
Rnesans sanatnn idealizmi ile doa gzlemini birletiren manzara resmi, Annibale
Carracci ve onun izleyicileri Poussin ve Claude Lorrain ile gelimekte, altn bir an
zlemiyle dolu ideal manzaralar resmedilmektedir. Rokoko dneminin manzaralar
ise daha ok parklar ve veduta denen byk lde geree dayanlarak yaplan
ayrntl kent resimlerinden oluur.
19.Yzyln balarnda doa bilim, felsefe, edebiyat ve sanat etkisi altna
alm ve Romantizm de manzara resminin en baarl dnemi olmutur. Turner,
Constable ve Corot gibi romantik ressamlarla figr resmin nne gemi ve manzara
ressamn duygularnn da yansmas olmutur. Ak havada yaplan almalarla
sadece betimleme eilimi terk edilmi, grsel deneyimleri ve k deiimleri gibi
unsurlar da resme yanstmlardr. zlenimci akmla birlikte manzara resmin konusu
haline gelmi, ressamlar bir anlk grsel izlenimlerini resmetmilerdir. Van Gogh ve
Gauguinin anlatmc, Cezanne ve Seuratnn yapsalc eilimleriyle manzaralarda
artk d gereklerden uzaklalm ve doa soyutlanmaya balamtr.180
Sanat hayatlatrarak toplumu dntrme abas iindeki avant-garde
sanatn doay ele al, nce onu geometrik olarak paralayp birletirmek,
sonrasnda da gstergeler yn haline gelen kent manzaras (cityscape) araclyla
yeni modern hayat tanmlama abas eklinde olmutur. Avant-garde harekette
yceltilen manzara, sanayilemi kentin plkleri ve demir yn kprlerdir,
iekli krlar deil. te yandan varoluun baka bir yerde olduu mottosuyla hareket
179
180

Eczacba Sanat Ansiklopedisi, s: 1170-1171

Eczacba Sanat Ansiklopedisi, s: 1171

175

eden srrealistler dler, korkular ve hayallerden esinlenerek dsel manzaralar

betimlemilerdir.
Klasik ve modern manzara estetik stillerinin pek ounu ada sava
fotoraflarnn almalarnda gzlemleyebiliriz. Roger Fentonun Krm Sava
srasnda ektii lmn Glgesi Vadisi, OSullivann Amerikan Savanda
ektii lm Tarlalar, I.Dnya Sava srasnda Fransz otokromatistlerinin
izlenimci sava peyzajlar teknik kstlarn rnleriyken Vietnam Savanda yeil
ormanlarn iinde patlayan bombalar ve ykselen dumanlar ile Krfez Savalar
srasnda yaklan kentlerden ve petrol kuyularndan ykselen duman bulutu
manzaralar, insanlarn yan sra doay ve kltrel miras da tahrip eden yeni
savalar ve sava teknolojilerinin eletirel kaytlardr.

Foto 60: L. Burrows, Bombalanan Ky, Vietnam, 1966

Foto 61: L. Freed, Sahildeki l Msrl

Asker, Gazze, 1967

Larry Burrowsun bir Amerikan sava uann kk bir Vietnam kyn

bombalad anda ektii fotoraf, evrensel dinamizmi savunan Ftrist Filippo
Tommaso Marinettinin Etiyopyadaki smrge savana ilikin manifestosunu
dndrr:

176

Yirmi yedi yldan bu yana biz ftristler, savan estetie aykr diye
nitelendirilmesine kar kmaktayz Bu balamda yaptmz saptamalar,
unlardr: Sava gzeldir, nk gaz maskeleri, korkutucu megafonlar, alev
makineleri ve tanklar araclyla insann, boyunduruk altna alnan makine
zerindeki egemenliine gereke kazandrr. Sava gzeldir, nk insan bedeninin o
dlenen konumunu, metalletirilmesi konumunu kutsayarak geree dntrr.
Sava gzeldir, nk iekler aan bir ayr mitralyzlerin ateten orkideleriyle
zenginletirir. Sava gzeldir, nk tfek ateini, top atlarn, atein kesildii
anlar, parfm ve rme kokularn tek bir senfoni halinde birletirir. Sava
gzeldir, nk byk tanklarnki, geometrik uak filolarnnki, yanan kylerden
ykselen duman helezonlarnnki gibi yeni mimari biimler ve daha pek ok eyler
yaratr... Ey ftrizm airleri, yazarlar ve sanatlar... bir sava estetiine ilikin bu
temel ilkeleri anmsayn; anmsayn ki, yeni bir iir ve yeni plastik sanatlar uruna
harcadnz abalar yine sizin nzla aydnlansn!181
Sava uandan atlan bombann patlad anda oluan grnt, Amerikann
Vietnamda Marinettinin topyasn gerekletirdiini kantlar gibidir. Burrowsun
yapt da bunun kaydn tutmaktr. Bu bir sava peyzajdr ve patlamayla oluan
grntnn estetik veya gzel oluu nemsizdir. Fotoraf ilk bakta, patlamann
yarataca tahribat ve lecek insanlar dndrmektedir.
Magnum fotoraflarndan Leonard Freedin Gazze Krfezinde ektii
baka bir sava manzaras, 1967de srail ile Arap komular Msr, rdn, Suriye ve
Irak arasnda yaanan 6 Gn Sava srasnda kaydedilmitir. nc Arap-srail
Sava diye de adlandrlan bu sava sonunda, srail topraklarn drt kat geniletmi
ve bugn de sren anlamazlk ve atmalarn temelini atmtr.
Fotorafn n plannda, savata len Msrl bir askerin kemikleri yer alrken,
ileriye doru devam eden sakin bir sahil manzaras ve denize doru bakan silik bir
insan bulunmaktadr. Msrl askere ait kemikler lm hatrlatan anlamda deil,
lm gsteren daha dorusu ly gsteren, onun bedenine ait paralarla arkeolojik
181

Filippo Tommaso Marinettiden aktaran Walter Benjamin (2002), a.g.e., s:78

177

anlamda fotoraflanmtr. Sembolik deer sz konusu deildir. te yandan sadece

alt gn sren bir savata len bir asker ne kadar srede iskelet haline gelir diye
sorular sormamza yol aan ey, fotorafn hangi gn ve ay ekildiini bilemiyor
olmamzdr. Bu yzden de kurgusal dzenleme yaplm olma olasl yksek
grnmektedir ama fotorafn temsil zelliinden dolay bunu tartmak anlamszdr.

Foto 62: S. Greene, Cehenneme Hogeldiniz, Grozni, 1995 Foto 63: A. Kratochvil, Sava Manzaras,
Irak, 2003

Noor ajansa bal alan Stanley Greenein sava alan peyzajlarndaki, bo

yollar ve mesafe gibi unsurlar, Robert Frankn The Americans (Amerikallar) (1958)
almasnda olduu gibi hzn ama toplumsal hzn anlatr. Peyzajn iirsel bir
ifadeye olanak vermesi nedeniyle bo sava alan fotoraflar dier sava
fotoraflarnn yan sra sorunu mkemmel dzeyde temsil etmeye olanak tanr.
Landscape (doa manzaras) fotoraflarla birlikte harabeye dnm ehirlerde
ekilen citiscape (kent manzaras) fotoraflarnda da yine hzn gzlenir. Stanley
Greenein 1995te Groznide ektii Welcome to Hell (Cehenneme Hogeldiniz),
sokaklarda isyanclarn asld ipin n planda grld fotoraftaki hkim duygu
hzndr. Savan en dehet katliamlarnn yaand kent sokaklarna ait bu
fotorafta arka planda yer alan ykk binalar ve bo yol her adan lm ve sava
tanmlar. Savan izlerini ifade arac olarak kullanan Simon Norfolkun Irak,
Afganistan ve Sarajevo gibi sava alan corafyalarnda kaydettii bombalanm bir
havuz, ykk bir ak hava sinemas ve harabe binalarn fotoraflarnda da
gzlemlediimiz bu yaklam, savan her yerde ve her ekilde yaam alanlarn,
kentleri nasl harabeye dntrdn gzler nne serer.

178

Antonin Kratochvil, 2003 ylnda Irakn igaliyle balayan 2.Krfez Sava

srasnda blgede bulunan fotojurnalistlerden biridir. Irakn sahip olduu nemli
petrol yataklarnn bulunduu Basra kenti sava srasnda sert atmalara sahne olur.
zellikle d mahallelerde, Irak kuvvetleri koalisyon gleriyle uzun sre savar
ama koalisyon glerinin eline geen ilk yerleim yeri Basra olur. Kratochvilin,
koyu duman bulutlar altndaki Basra kentinde kaydettii sava manzaras, ngiliz
birliklerinin geride brakt izlerdir ve bu izler savan belgeleridir. 2010 ylnda
yaynlanan Warzone adl kitapta da yer alan fotoraf,182 Kratochvilin kendine zg
a seimi, eiklik ve gkyzn engelleyen bir ereveleme ile bask bir
karakterdedir. Kompozisyondaki eikliin getirisi ise, yryen insan figrn
fotorafa kazandrmasdr.
Sava gereinin tanklk boyutunu temsil eden fotojurnalistler, bu gerein
grsel kaydn deiik biimlerde tutarlar. Bu biimlerden biri olan peyzaj, atma
blgelerinin fotoraflar araclyla yaananlar yanstrken, kayt zaman, ereveye
dhil edilen evresel elemanlar, renk ve a gibi gelerin fotoraf tarafndan
yaplan orkestrasyonu, hem anlam hem de tarz belirlemektedir. Gnmzde, dilsel
anlatm eklentisini tercih eden Simon Norfolk gibi fotoraflar olduu gibi bunu
tamamen reddeden Gilles Peress gibi sadece fotorafik grntnn gcnn
yeterliliini savunan ve bu minvalde hareket eden fotoraflar e zamanl olarak
almalar retmilerdir. Luc Delahaye ise byk format renkli panoramalarnda
sava manzaralarn, klasik resim geleneindeki tablo anlayyla izleyiciye sunar.
Dier fotorafik grntleme politikalarn kullanmalarnn yan sra peyzajlarla
sava etkili biimde temsil eden ve zamanla kendilerine has estetik stilleri
belirginleen fotoraflar Peress, Norfolk ve Delahaye konu asndan ayrntl
incelenmelidir.
1- Paral Kompozisyon: Gilles Peress
Gilles Peress (d. 1946, Fransa), ran, Ruanda, rlanda ve Bosnada savan
izlerini kendine has slubuyla fotoraflam ada fotojurnalistlerden biridir.
182

http://www.noorderlicht.com/en/photofestival/land/exhibitions/warzone/ 30.01.2011

179

Fotoraflar pek ok mzede de sergilenen Peressin kitap eklinde de baslan nemli

almalarndan bazlar unlardr: Telex Iran (1984), Farewell to Bosnia (1994), The
Silence; Rwanda (1995) ve The Graves: Srebrenica and Vukovar (1998).183 1972de
Magnuma katlan Peress, yirmi yl boyunca takip ettii rlandadaki atmalar ve
Avrupadaki gmen Trkiyeli iilerin yaamlarn da belgesel bir tarzda
kaydetmitir.
Siyaset ve felsefe eitimi ald dnem olan 1960l yllarn Parisinde politik
ve entelektel ortamdan etkilenen Peress, entelektel dil ile gereklik arasndaki
kopukluu fark edip eletirir ve fotorafn gerei aktarmadaki gcnn dilden daha
fazla olduu kansyla fotorafa ynelir. Bu konudaki dncesini Szcklere
gvenmiyorum, fotoraflara gveniyorum.184 diyerek ifade eden Peress, yaanan
gereklii dilin ve medyann maniple ettiinin ayrtna varr ve ikisine birden
pheci yaklar. Bu pheyi kaldrmann zm olarak, dorudan olayn kendisine
tank olunmas gerektiini dndnden atma yaanan blgelere gider.

Foto 64: Gilles Peress, Bosna, 1993

Peressin, 1979da randa yaanan slam Devrimi sonrasnda gsterileri

kaydederken ektii Tebriz fotoraf geleneksel kompozisyon ve temsil anlayndan
farkl olarak, ok odakl, dank erevelenmi bir grntdr. Peress,
peyzajlarndaki erevelemeyi de ayn serbestlikle yapar. Bir arabann iinden
ekilen Bosna manzarasnda, arabadan kaynakl youn siyahlk, doal ama yamuk
bir ereve oluturur. Bir tarlada bekleyen insan ve bir aa silik olarak
seilmektedir. nsann karada en ok kulland ve seyahat ettii arabalarn
183
184

http://inmotion.magnumphotos.com/insight-photographers/gilles-peress 13.12.2010
New York September 11by Magnum Photographers, Power House Book, 2001, s: 46

180

camlarndan grnd biimiyle manzaray kaydetmitir Peress. te yandan,

fotoraf Yugoslavyada i savan yaand yllarda kaydedildii iin, btn
belirsizliine ramen, bir dnemi, sava dnemini tanmlamaktadr.
Peressin, Farewell to Bosnia (Elveda Bosna) kitabndaki fotoraflar, 1 Mart
1992-14 Ararlk 1995 tarihleri arasnda yaanan savan ve soykrmn grsel
tutanaklarna dnmtr. Hrvatistann Yugoslavyadan ayrlma giriiminin
ardndan Bosna-Hersekli Mslmanlar da ayn talepte bulununca sava balam ve
yl srmtr. zellikle kumandan Slobodan Milosevi komutasndaki Srp
birlikler ve zel yaplanmalarn Bosnal Mslmanlara uygulad ikence, tecavz,
ldrme ve karmalarn dnda yaptklar soykrm aa karak belgelenmi ve
sulularn bir ksm sava bitiminde yarglanmtr. Yaplan soykrm ve yaanan
trajediyi Peressin huzursuz kareleri temsil eder.

Foto 65: Gilles Peress, Sarejevo, Bosna, 1993

Foto 66: Gilles Peress, Nyarabuye, Ruanda, 1994

Sarajevoda, bir merminin isabet etmesi sonucu krlan camn ardndan

grlen ve iki gkdelenin bulunduu kent manzaras yine bir miktar eik bir ereve
iine alnmtr. Fotoraf mermi delii olan camn ardndan kaydedilmeseydi, yer ve
zaman bilgilerinden dolay zaten sava dnemine ait bir kayt olduu bilinecekti.
Ancak krk camn ardndan kaydedildii iin sava temsildeki etkisi ikiye
katlanmaktadr. Seyirci fotorafa baktnda ilk nce krk cam grr, bu bir
atma, kavga veya kargaay iaret eder. Camdaki krk olmasayd, fotorafn bir
camn ardndan ekildii belli olmayabilirdi. Bak daha sonra kardaki iki
gkdelene kayar ve ardndan da kenti ve yollar fark eder. Aslnda camdaki kra

181

ramen, iki gkdelen fotoraftaki belirginlikleri yznden zaman zaman n plana

kmaktadr.
Peressin, Nyarabue fotoraf, Ruandada da yaanan soykrm zamannda
ektii ok edici fotoraflardan biridir. Orta Afrika lkesi Ruandada, HaziranAustos 1994 tarihlerinde, Hutular, aznlktaki Tutsilerle lml Hutularn da iinde
olduu 800 bin insan katletmi, 2 milyona yakn insann da komu lkelere mlteci
olarak snmasna neden olan soykrm gerekletirmilerdi. Hutular, balta, bak,
satr ve ta gibi ellerine geirdikleri her aletle Tutsiler ve lml Hutular en vahi
biimlerde ldrmlerdi. Fransann, siyasi, askeri, diplomatik ve lojistik olarak
destek vermekle suland185 bu soykrm, blgede Birlemi Milletler Bar Gc
olduu halde gereklemitir.
Peress, arkada tamamn almad bina ve yanlardaki aalarla Ruandada bir
manzara kaydetmitir. Ama manzarann ve fotorafn n ksmnda, yerde yatan ve
yz bize (ve de fotorafya) dnk ve gzleri hala ak l bir insan yer
almaktadr. Peress, Ruandada genel manzara budur der gibi kaydetmitir fotoraf.
Uygar Batnn BMsinin lkelerinin ve kresel hmanist kurulularnn sessiz
kald bu trajik olay insanlarn gzne sokar gibidir. Fotorafta yaanan gereklii
kaydedip iletirken, kendi tepkisi ve fkesini de yanstr.

2- Et in Arcadia Ego: Simon Norfolk

Simon Norfolk (d. 1963, Lagos, Nijerya) daha nce sava yaanm
blgelerde, savan hala var olan veya silinmi izleri dolaymyla manzara
fotoraflar eken bir fotorafdr. almalarnn btnn Et in Arcadia Ego
olarak tanmlayan fotoraf, hipermetin* eklinde tasarlad web sayfasnda,
185

Fransann sulamalar reddettii haber iin baknz AAnn 13 ubat 2009 tarihli haberinin
Hrriyet Gazeteside yer al: http://www.hurriyet.com.tr/dunya/9588275.asp?gid=229&sz=42222
10.11.2010
*
Hipermetin (hypertext): Gerard Genettenin, bir metni ak ya da kapal bir biimde teki metinlerle
iliki ierisine sokmak olan metinsel aknln ya da metinlerarasnn (transtexuality) biimlerinden
biri olarak saptad ana-metinselliki (hypertexualite), bir kapsaym ilikisine gre deil, bir aktarm
ilikisine gre tanmlar. Farkl ana-metinsel olgular, ilikinin doasna (ana-metnin taklit edilmesi
ya da dntrlmesi) ve dzenine gre (oyunsal, yergisel, ciddi) bir snflandrma nerir. Bir taklit

182

fotoraflaryla birlikte, yazlar ve dnce erevesi iine ald konulara balantlar

verir. Okuyucuyu, Claude Lorrain ve Caspar David Friedrichin resimlerinde yer
alan, barbarlar tarafndan yklm uygarlk sembolleri saray ve gotik kiliselerin
grntlerine ynlendirir. Yazlarnda aktarm ilikisiyle verdii balantlardaki Et in
Arcadia Ego, Barok dnem ressamlarndan Poussinin resminin addr.186
talyan Barok resminin nemli temsilcilerinden Nicolas Poussin (1594-1665),
Et in Arcadia Ego adl tablosunda, esiz gzellikteki Arcadiada eski bir lahiti
inceleyen obanlar resmetmitir. Antik a mitolojisi ile Rnesans sanat anlaynn
idealizmini birletiren ressamn Arcadainn obanlar olarak da adlandrlan
manzara resminde, obanlarn inceledii lahitin zerinde Et in Arcadia Ego yazs
yer almaktadr. Ben (lm) Arcadiada bile varm anlamna gelen cmle, ilk adan
beri sanatsal bir tema olarak kullanlmtr. Buradaki ben/ego/znenin lm
olduunu bulgulayan, ngiltere kral III. Georgedur. obanlar klasik heykellerin
llerine ve beden tasvirlerine gre betimlenmitir. Poussinin bu cmleyi Memento
mori (lm hatrla) balamnda resme dhil etmesinin amac, lmn yaamn her
zamannda ve corafyasnda kol gezdiini hatrlatmaktr. Ayn temay, Poussinin
ada ve Fransz manzara resminin gl temsilcilerinden biri olan Claude Lorrain
de (1600-1682) resmetmitir.

Erwin Panofsky, Meaning in the Visual Arts metinindeki Et in Arcadia Ego:

Poussin and the Elegiac Tradition blmnde, Poussinin, Ortaa Sanatnda yaygn
bir biimde yapld gibi lm dramatik bir ereveye almadn vurgular.
obanlarn dler lkesi Arcadiada bile olan lm, ressam tarafndan allagelen
ekilde kasvet verici bir ekilde deil pastoral bir seyir nesnesi olarak tasvir
edilmitir. lm temas ho bir tefekkr (contemplation) nesnesi olarak
betimlenmitir.187

ilikisine gre ekillenen pasti (yknme) ve bir dnm ilikisine gre gerekleen parodi
(yanslama) ve alayc dntrm, ana-metinsellik bal altnda yer alrlar. Kubilay Aktulum,
Metinleraras likiler, teki Yaynevi, 2. Basm, 1999, Ankara, s: 84-85 Metinleraras aktarm
ilikisiyle oluan hipermetin, web teknolojisi sayesindeki pratik olarak yaplandrlabilmektedir.
186
187

http://www.simonnorfolk.com/pop.html 17.11.2010
Erwin Panofsky, Meaning in the Visual Arts, Penguin Books, Middesex, 1987, s: 340-367

183

Resim 10: Nicolas Poussin, Et in Arcadia Ego, 1637-38

Oxford ve Bristol niversitelerinde, felsefe ve sosyoloji eitimi alan

Norfolk, bir sre belgesel fotorafla ilgilenir ancak 1994 ylnda fotojurnalistlii
brakp manzara fotoraflna ynelir. Norfolk, Irak, Afganistan, Bosna, srailFilistin, Normandiya ve daha birok sava yaanm corafyada Poussinin antik
mitololojik yaklam balamnda ele ald gibi sava ve lm belgelemektedir.
Poussinin lm gzel bir seyir nesnesine dntrmesi gibi Norfolk da, zellikle
baskn olarak tercih ettii altn sars renk araclyla, sava huzurlu ve gzel bir
seyir nesnesine dntrr. Yakn ve uzak gemite sava yaanm yerleri,
Arcadiaya benzer bir ekilde tasvir ederek, lme, ykma, savaa gzelleme yapar.
Arcadia da bile olan hem lmdr, hem de lmn izlerinin grsel takipisi olan
fotorafnn kendisi.
Esiz gzellikteki pastoral krlaryla Arcadaida bile olan lm, u anda
dingin bir sakinlikte olmasna karn bir zamanlar Normandiyadayd; mermilerle
delik deik edilmi Afganistandaki ak hava sinemasndayd; Bosnadayd;
Iraktayd. Norfolkun takip ettii sava izlerinin kimisi silinmitir, kimisi hala
durmakta ve o izlere yenileri eklenmektedir. Sava kaltlar ve daha nce muharebe
yaanm yerlerin imdiki manzaralar dolaymyla fotorafik sava temsilleri reten
Norfolk, projelerini belirli kavramlara dayandrarak yapmaktadr.

184

Foto 67: S. Norfolk, Bleed, Bosna, 2005

Foto 68: S. Norfolk, Chronotopia, Afganistan,2002

Norfolkun Afganistan sava peyzajlarndan oluan Afghanistan: Cronotopia

(2002) ile Bosna Savann izlerini srd Bleed (2005) projelerinden iki fotoraf
onun mnemonic (anmsatc) ve gncel tarzn yanstr. Fotoraflarna hkim olan
altn rengi k, Barok manzara resminde hkim olan ve antikiteyi artran bir
anlam tar. Fotoraflarda yer alan, sava srasnda tahrip olmu doal ve tarihsel
yaplara ait kaltlar, lmn dolayl hatrlatclardr. Fotoraflarda zaman belirsiz
veya nemsizdir. Sava srasnda bombalanm, yaklp yklm alanlar genellikle
insansz fotoraflanmtr. Fotoraflarda yer almayan insan gesi ykm izleri
dolaymyla vardr, gizli znedir. Bir zamanlar burada yaamtr ama imdi yoktur.
Yokluk varln iaretidir. Yok olan aslnda yok edilendir. Savan sulular da
kurbanlar da ykmn boyutlar itibariyle tanmldrlar.
Kanayan Bosna projesindeki soyutlamalar ve kar manzaralaryla Bosna
Sava srasnda yaplan toplu katliamlara ve toplu mezarlara gnderme yapar. 14
Temmuz 1995te, Petkovicideki alminyum fabrikasnda yzlerce Bosnal ldrlr
ve fabrikann yanndaki gle atlr. Norfolkun fotorafnda yer alan, karla kapl
gln zerinde alminyum atklarndan oluan byk krmz leke, ilerdeki kk
tepelie ve fotorafn beyaz zemininden kaynakl saflna tezat bir bulunula
seyirciyi ok edici niteliktedir. Atklardan oluan byk krmz leke, bir zamanlar
orada akan kanlarn metaforu olarak bulunmakta ve fotoraf, bellek araclyla
Bosna Savan ve yaplan soykrm temsil etmektedir.

185

Afganistan sava manzaralarndan oluan almasn Chronotopia olarak

tanmlamasnn nedeni, Rus dilbilimci Michail Bakhtinin, romann temel belirleyici
gstergelerinden sayd zaman ve uzam kavramlarn aklarken, zamansal ve
uzamsal ilikilerin ikin bantlln cronotop* olarak adlandrmasn anlaml
bulmas ve kabul etmesidir. Bakhtin, zaman-uzama edebiyatn biimsel olarak
kurucu kategorisi188 anlamn atfeder ve bunlar olmadan soyutlama yaplamayacan
syler. Bakhtin, eserde temsil edilen dnya ne denli gereki ve aslna sadk olursa
olsun zaman-uzamsal olarak asla gereine zde olamayacan da vurgular.
Zaman-uzam zdesizlii Norfolkun Afganistan fotoraflarnda e katlanm bir
ekilde yansr. lk olarak Norfolk, fotoraflarnda genellikle, scak sava yaandktan
sonraki zaman kaydetmektedir; ikincisi, btn almalarn Et in Arcadia Ego
balyla adlandrarak nce Barok dnemi ardndan da Barokun idealletirdii
antikiteye ait zaman bir arada yaplandrarak, fotoraflarn anlamlandrlmasnda
zamanszl nermektedir; ve ncs fotorafn zaman gemi zamandr189.
Norfolkun dncesinde ve fotoraflarnda, Afganistandaki zamann
katmanlar Chronotoptur. Afganistann 1980 ylnda SSCB tarafndan igaliyle
yaanan sava, 11 Eyll saldrs sonrasnda ABD ve ngiliz sava uaklarnn
saldrlar ve gnmzde de devam eden atmalar 30 yldr sren savalarn
ykmlar ve silah atklar st ste katlanmtr. Norfolk bu yzden Afganistan
Arkeolojik Sava Mzesi gibi grr ve Bakhtinin bu manzaray chronotope olarak
tanmlayabileceini syler. Zamann ve meknn hareketini ayn anda ieren,
zamann katmanlarn gsteren bir yer. Afganistan kronotopyas bir ayna gibidir,
harap olmu ve gemiin amuruna atlmtr; krk paralar prldayan paralardr,
nceki uygarlklar ve kayp azameti yanstr.190 Norfolka gre, tarih boyunca
birok uygarlk barbarlar tarafndan yklsa da izleri arkada ipularndan izler (trail of
clues) brakrlar. Afganistan peyzajlar ite bu izlerin grsel tutanaklardr.

Cronos, zaman, topos ise yer anlamna gelmektedir.

Jale Parla, Don Kiottan Bugne Roman, letiim Yaynlar, stanbul, 2000, s: 316
189
Roland Barthes (2000), a.g.e., s: 109
190
http://www.simonnorfolk.com/pop.html 17.11.2010
188

186

Foto 69: S. Norfolk, Afganistan, Chronotopia

Foto 70: S. Norfolk, Afganistan, Chronotopia

Sava corafyalarnn arkeolojik kaytlarn tutan Norfolkun Afganistan

fotoraflarndan biri olan Darulamandaki bakanlk sarayna ait ykk havuzun
fotoraf savan yol at ykm n plandaki bo havuz araclyla gsterir.
Havuzun iindeki kuru otlar, uzun sredir ilevsiz hale getirildiinin ve atl
brakldnn iaretleridir. Duvarlarndaki balk resimleri olduka ironik kalmakta ve
resme hkim olan koyu krmz ve sar renk sadece havuzun deil onun dnda kalan
topraklarn da kuruluunu ve lmn yanstmaktadr. Manzarann ilerisinde grlen
bakanlk saraynn harabeye dnm ve terk edilmi hali ile evrede birka bina
dnda bir eyin olamamasnn yaratt sessizlik fotorafa hkimdir.
Taliban Hava Kuvvetine bal kargo ua Antonovun, ABD tarafndan
bombalandktan sonraki kalntlarnn Kabil havaalanndaki grntsnn olduu
fotorafta, gkyzndeki bulutlar kalntlardan daha fazla n plandadr. Ykntlarn
olduu dier manzara fotoraf Kabilin batsnda yer alan Afsharda kaydedilmitir.
Bu blge, 1990larn ilk yllarnda Rabbani glerinin komularyla etnik mcadele
iinde olduu Hazaradadr.
Norfolk, hipermetin eklinde kurgulad proje yazsnda sanat tarihine
yapt gndermelerin Afganistandaki sava gereini ikinci plana atmak niyetiyle
olmadn aklamaya alrken, aslnda fotoraflarndaki estetik belirlemelerin de
bu tehlikeyi yaratabilecei dncesiyle savunusunu yapar gibidir:

187

Sanat tarihsel referanslar merak uyandrc olabilir, fakat Afganistann

ykm ncelikle ve her eyden ok milyonlarca kiinin hayatn kaybettii bir insanlk
trajedisidir. Bu saldrlarda len insanlara dair neredeyse hibir kayt kalmamtr,
sadece kym anlatan adli izler hayatta kalmtr. Afganistan bir kronotop olarak
grmek, manzaradaki kant insanlk felaketine yeniden balayabilir. Arkeolojik
kalntlar modern savan korkun aclarnn, yaygn medyada yaynlanmayan
korkun aclarn tek gstergeleridir.191
3- iirsel Forma Doru: Luc Delahaye
Luc Delahaye (d. 1962, Fransa), byk format renkli panoramalar mze ve
galerilerde sergilenen ve fotojurnalizmi sanat fotoraflna edeer klan ada
fotoraflardan biridir. Panoramalarnda yer alan temalar arasnda sava ve sava
manzaralar da yer almaktadr. Henz 20li yalarnn banda fotojurnalist olan
Delahaye genellikle bamsz olarak veya Newsweek gibi Batl haber dergileri iin
Lbnan, Afganistan, Ruanda, eenistan ve Bosna Savalarn kaydetmitir. 19942004 yllar arasnda Magnum ajansna ye fotojurnalistlerden biriydi. Sava
kaydederken fotorafn konusuyla/zneyle arasnda koruduu mesafeyi yanstan
fotoraflaryla, kendi tarzn ksa zamanda belirginletirir. Birok galeri ve mzede
fotoraflar sergilenen Delahaye, aralkl olarak portre serileri de gerekletirmitir.*
1998 ve 1999 yllarnn k aylarnda, Rusyada yolculuklar yapar ve lkede yaanan
ekonomik krizin sosyal sonularn fotoraflar. Rus halknn mcadelesini tasvir
eden bu arpc alma, Winterreise (Winter Journey, K Yolculuu) adyla 2000
ylnda yaymlanr.
Delahaye, 2001 ylndan itibaren, nemli olaylar takip etmek iin dnyay
dolamaya balar ve gncel olaylarn byk lekli fotoraf serisinin ilkini History
adyla 2003 ylnda yaymlar. Seri ounlukla ada ve arkaik savalar, soykrm ve

191

http://www.simonnorfolk.com/pop.html 17.11.2010
Luc Delahayen baz seri almalar arasnda unlar yer almaktadr: Portreler/1, 1996, Paris
metrosundaki evsizler; Memo, 1997, Bosnada sava kurbanlarnn yerel gazetelerdeki fotoraflarnn
rprodksiyonundan oluan seri; tekiler, 1999, metroda insanlar habersiz olarak fotoraflad seri;
Bir ehir, 2003, Fransada, Toulousen bir banliysne sosyal ve mimari bir bak.
*

188

siyasi g sahnelerinin grntlerinden oluurken, 2005 ylnda Endonezyada

yaanan tsunami felaketinden grntleri de kapsar. Filistindeki Cenin mlteci
kamp, Ruandada kitlesel bir cenaze treni, Solobodan Miloseviin Laheydeki
davas, Bosnada lenlerin kimlik tespiti iin, ICMP birlii tarafndan alan toplu
mezar ve l bir Taliban askeri serideki fotoraflardan bazlardr.
Historyde, sava manzaralar ve kresel olaylar, byk ve orta format
kameralar kullanarak kaydeden ve bazen de bilgisayarda grnt zerinde
dzenlemeler yapan Delahaye, fotoraflar grkemli ebatlarda ve panoramik olarak
sergiler. rnein Getty Galeride 2007de alan Recent History sergisinde yer alan
fotoraflardan biri olan Bosnada alan toplu mezar fotorafnn lleri 181.9 x
301.9 cmdir. Ebat nemlidir: Sanat tarihi ile sizin aranzda fiziksel bir yaknlk
kurar. Burada sizi ele geiren ve size kar direnen bir uyum, bir gizem vardr.192
diyen Delahaye, byk ebat ekim ve bask sayesinde konuyu hem olaanst
netlikte hem de btn evresel detaylaryla birlikte yanstrken ayn zamanda kendine
has bir estetik stili de tablo fotoraflarla ina eder. Bu almada yer alan fotoraflar,
daha nceki tarzndan olduka radikal bir ayrmay yanstr. Belgesel tarz yine
devam etmektedir ancak daha sanatsal bir grsel tarih yazm gerekletirmektedir.
Ve bu tablo fotoraflar, bir tanesi 15.000 $a olmak zere, 2003 ylnda, New York
Galeride sata kartlmtr.193
History serisinde, geleneksel resmin tablo ve ereveleme anlayn
artran ve fotoraflarda n plana kan zengin renkler, belgesel fotorafl,
akn bir anlat formu olarak ortaya koyar. Kabilde, 2001 ylnda kaydettii l
Taliban Askeri fotorafnda olduu gibi, konuyu ok yakndan kaydetmeyi reddeder
Delahaye, ona gre bu sama bir duygusallktr:

192

Luc Delahaye, (The Guardian Gazetesi yazar Peter Lennonun, The Big Picture balkl
yazsnda
Delahaye
ile
yapt
syleiden,
31
Ocak
2004)
http://www.guardian.co.uk/artanddesign/2004/jan/31/photography 12.11.2010
193
Peter Lennon, The Big Picture, The Guardian, 31 Ocak 2004
http://www.guardian.co.uk/artanddesign/2004/jan/31/photography 05.10.2010

189

Foto 71: Luc Delahaye, l Taliban Askeri, 12 Kasm 2001

Ben insanlara, savan nasl olduunu grmeleri iin en azndan bir ans
vermek istiyorum. Fotorafta, daha fazla alan kaydetmeye almamn nedeni,
olayn btn bileenlerini mmkn olduunca fazla ortaya karmak. Bu yzden de
byk format kamera kullanyor ve byk basklar yapyorum. Kendimi n plana
karmyor, aptalca duygusallkla ok yakndan kaytlar yapmaya veya kolay resim
yapmaya almyorum.194
Fotorafn konusuyla arasnda koruduu mesafe, kulland tekniin sonucu
olan muhteem detaylar ve doygun renklerle elde edilen panoramalarda ortaya kan
duygu, huzurdur denilebilir. Huzur, sava fotoraflar iin ok yabanc bir tanmlama
olabilir, bu kullanlan renklerle ilintili de alglanabilir, ancak en nemli neden,
Delahayen mesafeli kayt yaklamnn sonucu olarak ortaya kan, fotoraftaki
anlamn sonlanm veya kapanm olmasdr. Taliban askeri, ite orada lmtr ve
byk bir sessizlikle yatmaktadr. Uzaktan bomba ve silah sesleri geliyor olabilir,
sava devam ediyor olabilir, ama seyirci iin tek odak yerde yatan cansz bedendir.
Ve onun iin her ey bitmitir. Fotorafnn izleyiciye gstermek istedii olay gayet
nettir. Yaanan savan birok yn ve durumu olabilir ancak fotoraf karesinin
iinde anlatlan yk bitmi bir ykdr. Bosnada toplu katliamlar yaplm ve
insanlar toplu mezarlara gmlmtr. Uluslar aras kurululara bal birimler bu

194

http://www.absolutearts.com/artsnews/2004/11/08/32512.html 9.10.2010

190

mezarlardaki insanlarn kimlik tespitini yapmak iin oradadr. Bu fotorafla birlikte

genocide Bosna iin tartmasz kabul edilmi gerektir artk.

Luc Delahaye, Snagova Yaknndaki Toplu Mezar, Bosna, 16 Kasm 2006

Fotorafta belge ve kurgunun birlikte ilerlediini syleyen Delahaye, belgesel

fotorafta iirsel bir formun olaslndan bahseder:
Belgesel hayali olana, kurgu geree doru meyillidir. Kurgu zerinden bir
gereklik formu amalarsanz o zaman gereklik kendi aklndan dolay gizemli
(enigmatik) hale gelecektir. Belgesel fotoraf, ilgin bir ekilde iirsel bir formu
baarma olana sunuyor. Benim iin bu ilgin bir olaslktan daha fazladr, benim
amaladm budur. Eer bir grnt yeterince glyse, bize direniyorsa, eer,
onun belirsiz btnlnn bir ksm bizim anlaymzdan kayorsa, bu durum
gereklikten bir eylerin kazand anlamna gelir.195
Taliban

Mevzilerindeki

ABD

Bombardman

(2001)

adl

fotoraf,

Delahayen, amalad iirsel formu yakalad almalarndan biridir. Fotoraf,

tarihsel ve estetik deer asndan olduka dikkate deerdir. 11 Eyll 2001de, bata
New Yorktaki Dnya Ticaret Merkezinin bulunduu ikiz kuleler olmak zere,
ABDye kar uakl drt saldr dzenlenmi ve yaklak 3 bin kii lmt. ABD,

195

Philippe Dagen, Luc Delahaye: Snap Desicion (Luc Delahaye ile sylei), Art Press, Issue: 306,
Nowember 2004, s: 33

191

ngiltere ve dier NATO yesi lkelerin de destei ile ilk nce saldry stlenen El
Kaideye ve onu destekleyen Taliban rgtne ynelik youn bir operasyon
balatm, daha sonra da Irak igal etmiti. Fotorafn kaydedildii tarih,
Afganistandaki bu iki rgte ynelik bombardmann younlat zamandr.
History serisinde yer alan bu fotorafn tarihsel deerinin arka plannda bu bilgiler
yer alr.

Foto 73: Luc Delahaye, Taliban Mevzilerinde ABD Bombardman, Kasm 2001, Afganistan

Estetik veya iirsel form ise altn sars rengin hakim olduu geni bir
dzln zerinde, gkyzne ykselmi bir duman bulutunun panoramik
grntsyle aa kar. Fotorafn altndaki bilgiler olmasa, grntnn bir
sonbahar manzaras, duman bulutunun da herhangi bir yangndan kaynakl olduu
dnlebilirdi. Fotorafn altndaki bilgilerle birlikte grdmz manzaray
yorumlamaya baladmzda bunun bir sava fotoraf olduunu ve sava temsil
ettiini biraz zor da olsa- kabul ederiz. nk, nceki blmde deindiimiz Simon
Norfolkun fotoraflarnda olan soyutlayarak gerei ifade etme edimi, burada ok
da fazla grsel ipucu barndrmayarak karmza kmaktadr.
te yandan bu fotoraf, Herfried Mnklerin, ada savan zelliklerinden
bahsederken deindii, askeri, teknolojik ve kltrel ynden gleri eit olmayan
taraflarn yapt asimetrik savalar grsel olarak da tanmlar. 11 Eyll saldrlar
sonrasnda, ABD ve ngiltere, nce, uzun menzilli fzeler ve sava uaklaryla,
kendilerine gre gsz olan Taliban ve El Kaideyi hava bombardmanna tutmu
sonra da, askeri birliklerini Afgan topraklarna gndermilerdi. Terrizmle mcadele

192

ad altnda balatlan bu savan, El Kaide lideri Usame Bin Ladinin yakalanmasna

kadar srmesi planlanmtr. Fotoraf, savan ilk aylarndaki hava bombardmannn
fotorafdr ama ortada ne savaan asker, ne de sava malzemesi herhangi bir
mhimmat vardr. Hasmlardan gl olan, gsz olana btn olanaklaryla
saldrmakta ve eit olamayan bir sava yaanmaktadr.
C- Magnum Estetii
Magnum fotoraf ajans, 1947 ylnda, Robert Capa, Henri Cartier-Bresson,
George Rodger ve David Seymour (Chim) tarafndan kurulmu kolektif bir
yaplanmadr. Kurucularnn ounluu sava muhabiridir ve nceden birlikte
altklar byk dergi ve gazetelerin editoryal politikalar yznden eitli sorunlar
yaamlardr. Bamsz bir ajans, zgrce alabilmeleri iin en iyi seenektir:
Tm yelerinin hareket zgrlnn salanmas ve negatifleri zerindeki
haklarnn garanti altna alnmas iin kooperatif yaplanma en iyi zmd. Bylece
fotoraflar zgrce alma olana bulacaklard.196
Magnumu kuran fotoraflarn balangta benimsedikleri ve daha sonraki
pratiklerinde de belirginleen kimi eilimler, ajans benzerlerinden ayrr. zellikle
Capada vcut bulan, savan ve dier tm olaylarn kaydedilmesinde taknlan
eletirel ve hmanist tavr ile bir yandan tarihe tanklk yaparken dier yandan da
fotorafik dil yetisine katk salayan, yaratc, bireysel estetik stiller ajansn genel
stilini oluturur.
Fotorafta ierii ve anlam nemli lde etkileyen grsel stil; k seimi,
ereveleme, alan derinlii, odak ve kompozisyon gibi gelerle belirlenmektedir. Stil
bir bireye, bir gruba veya tarihsel bir dneme ait olabilir. Magnumun stili 1980ler
ve 1990larda yava yava deimitir. Magnumun baskn olan temsil anlay yle
karakterize edilebilir: dramatik, gereki, sanatsal, anlat ynnden zengin ve

196

Oral, a.g.e., s:82

193

yaratcsnn kahramanca bir hmanist kiilie sahip olmas.197 Magnum ajansnn

ortak stili belirli zamanlarda deiimler gstermitir.
Michelle Woodwarda gre, szde evrensel perspektifler fotorafnn ve
konunun ortak hmanizmini yanstmaz, fakat aslnda sekin batl bak yanstr.
Magnum ajansnn ve estetiinin gl bir insani tepki gelitirdii, bununla beraber
bunun life-style fotoraf retimleriyle sona erdiini belirtir. 1980lerde Sebastiao
Salgadonun altn madeni iileri zerine olan nl almas zerine yle der:
Salgado rnei izleyicilerin duygularn kazanmaya alan, ince ekilde ilenmi ve
youn biimde sanatsal betimlemelerle rlm yksek estetik belgesel fotoraf
biiminin klasiidir. Magnum, etkisini 1960larda yitirir. Gilles Peressin 1980lerin
bandaki ran fotoraflar, fotoraf zerinden devrimin nasl ilerlediini anlamann
yetersizliinin rneidir: daha tede bir noktada Magnum ajansnn 11 Eyll
sonrasnda estetik prensiplerinin yeniden glendii zerine bir tartma geliir.198

Foto 74:P.J. Griffiths, Vietnam, 1968

Foto 75: Micha Bar Am, Yom Kippur Sava, 25 Ekim 1973

- lk Dnem (1947-1980): Sava fotoraflar zerinden Magnumun estetik

stili

deerlendirildiinde,

kuruluundan

1980lere

kadarki

ilk

dnemde,

Woodwardn da tanmlad gibi, klasik Magnum stili geleri olan belgesel

gerekilik, anlat, sanatsal ve dramatik ifade biimi ne kar. Btnlkl
ereveleme, yanstlmak istenen konunun fotorafn merkezine alnmas, d
197

Michelle Woodward, The Construction of Photojournalism: Visual Style and Branding in the
Magnum Photos Agency, Masters of Science in Comparative Media Studies at the Massachusetts
Institute of Technology, June 2002, s: 8 ve 12
198
Diane Smyth, Humanising Photography, Durham Centre for Advanced Photography Studies,
(organized in partnership with Autograph ABP), Conference Report, 2527 September 2009

194

dnyada bulunu ekliyle rengin ve formun fotorafa dhil edilmesi gibi

kompozisyon zellikleri ile sava realist bir vizyonda temsil edilir.
Griffithsin Vietnam Sava fotoraf ile Micha Bar Amn Yom Kippur
Savann* son gnnde Msrl askerlerin srailli askerlerce teslim alnp
gtrln gsteren karesi klasik Magnum stilini yanstan iki rnektir. Griffiths bu
grnty, Gney Vietnam kenti olan Saygonda, Kuzeylilerin ABD ordusu ile
birlikte kenti ele geirmek iin balatt saldr srasnda kaydetmitir. Yaanan
atmalar sonucu yaralanan bir sivil ve banda bekleyen asker, fotorafn n
planndadr. Arka planda ise, atmalardan dolay kenti terk eden iki kadn ve
patlamalardan dolay ykselen dumanlar grlmektedir. Fotoraf, sava ve savan
yol at trajediyi gereki ve dramatik bir biimde temsil eder. Ayn ekilde, Micha
Bar Amn, Yom Kippur Savann son gnnde ektii fotoraf, Msrl askerlerin
elleri havada sraile teslim olular, Arap lkelerinin hedeflerine varamadklarn
ispatlamaktadr. Fotoraf, somut bir gerekliin dolaysz bir biimde fotorafik
temsilidir ve Magnumun ilk dnemindeki baskn stilini mkemmel biimde
yanstmaktadr.
- kinci Dnem (1980-2001): 1980li yllara gelindiinde Magnumun grsel
stilinde ve temsil anlaynda krlma yaanr ve bu yeni stil 2001e kadar srer.
Klasik Magnum stilindeki temel dramatik elemanlar (anlat, sanat ve gerekilik)
hala varln korumaktadr, deien ey dzenlemedir. Direk ve dzenli
kompozisyonlar yerine, yeni bir Magnum temsil modu oluur; dzensiz, kaos,
egzotizm ve rastgele grnen bir ereve iinde kark bir dzenlemeyle, anlay
eksikliini vurgulayan bir temsile doru evrilme geliir.199 Bu evrilmeyle birlikte
klasik Magnum stilinden, ifade ve sanata daha ok vurgu yapan, belgesel deeri az
temsillere doru gei yaanr.
*

Yom Kippur Sava veya Ramazan Sava, Araplarla srail arasnda 1967 ylnda yaanan 6 Gn
Savann sonunda srailin topraklarn drt kat geniletmesine tepki olarak, Msr ve Suriyenin
sraile saldrmasyla balamtr. 6-25 Ekim 1973 tarihinde yaanan bu savata ABD sraile, SSCB
de Arap devletlerine silah yardm yapmtr. Savan sonucunda srail Sinadaki Msr ordusunu
kuatr ve Msr bar kabul eder. Bu savan en nemli sonularndan birisi, sraile silah yardmnda
bulunduu iin Araplarn ABDye petrol ambargosu uygulamas ve sonuta da 1970lerin ortasnda
yaanan ekonomik krize (petrol krizi) neden olmasdr.
199

Woodward, a.g.e., s: 98

195

Bunun nedenleri birden fazladr. ncelikle fotorafik temsili, modernist

sanatn yan sra postmodern sanatn da etkilemeye balamasdr. kincisi,
televizyonun yaygnlamas ve habercilikte daha hzl hale gelmesidir. ncs,
1960lar ve 1970lerde Andy Warholun da iinde bulunduu Pop-Art hareketinin,
sradan tketim nesneleriyle nemli ahsiyetleri, afi veya reklam panosu biiminde
tasarlanm ve rengrenk oaltlm tablolarla temsiliyle gerekleen sradan ve
klieyi yceltme eilimi fotojurnalizmi de etkilemitir.

Foto 76: Gilles Peress, Tebriz, 1980

Foto 77: Steve McCurry, Kuveyt, 1991

Klasik Magnum stilini kran ilk fotoraflardan biri Gilles Peressdir. Peress,
randa 1979

ylnda Ayetullah Humeyni nderliinde gerekleen slam

Devriminin ardndan yaanan deiimi, toplu gsterilerde ve gndelik hayatn

aknda fotoraflar. 1980 ylnda Tebrizdeki bir gsteri srasnda ektii
fotorafnda olduu gibi, geleneksel kompozisyonun ehliletirdii bakn ezberini
bozacak ekilde radikal kompozisyonlar ve alarla fotoraflar eker. Bu radikallik,
ele alnan konuyla ilgili daha ok eleman kadraja dhil etme serbestisini salayarak
fotorafn ifade gcn artrr. Yars ya da byk ksm kesilerek kadraj dnda
braklan yzler anlamn nihayetlenmesini engeller. Aslnda avant-garde sanat, eserin
geleneksel kompoze ediliini byk lde ykmt ancak gerei belgelemek
misyonunun modern sahibi fotoraf, bunu henz gerek anlamda denememiti.
Peressin misyonu, ilk amac haberi grsel olarak iletmek olan fotorafta bunu
baarmak olmutur.
Renk, 1980lerde ve 1990larda nemli bir ifade arac haline gelmitir. Susan
Meiselesin, Nikaragua Sava fotoraflarnda n plana kan renk kullanm ile

196

Steve McCurrynin renge ykledii anlam farkldr. McCurrynin Kuveyt

fotorafnda da grld gibi renk bir fon ilevi grmektedir. Sava, fotorafnn
renk aratrmasnda bir eit ara ilevi grr. Ortadouda yaanan savalarn en
klie grnts, gndz veya gece yanan petrol kuyularndan kan dumann, n
planda insan, deve veya tank sileti ile birlikte kaydedildii grntdr. Aslnda
blgede yaanan savan nedenini ok net eleveren bu grntler, batl
fotojurnalistlerin egzotik hislerinin davurumu eklinde yansmaktadr. Yangndan
kan dev alevler ve dumanlar grsel bir ovun paralar gibi izleyiciye
sunulmaktadr.
- nc Dnem (2001den gnmze): 10 Eyll 2001de Magnumun
yllk toplants iin New Yorkta bulunan ajans fotoraflarnn ou, ertesi gn
ikiz kulelere yaplan saldry fotoraflar. Yaklak 3 bin kiinin ld saldrnn
fotoraflarndan oluan kitap, New York September 11, By Magnum Photographers
adyla 16 Kasm 2001de yaymlanr. Kitaptaki fotoraflar Magnumun klasik
stilinde deiimin ipularn tar. Woodward, 1980ler ve 1990larda Magnum
stilinde baskn olan paralara ayrma (fragmentation), sinizm ve saf grsellie olan
vurgunun bu fotoraflarda yer almadn syler.200 Grntlerde onlarn yerine
samimiyet ve aklk ile gl bir empati hissi vardr. Kaosa ramen herhangi bir
karklk yoktur. Editrln Steve McCurrynin yapt kitapta saldrnn
hikayesini anlatmak yerine, sanatsal olan, zekice ve mkemmel tasarlanm
kompozisyonlar ieren fotoraflar kitaba koymadk.201 eklindeki aklama,
Magnumun estetik belirlemeleri hangi durumda askya aldn gstermektedir.
11 Eyll saldrs ve ikiz kulelerin yanarak kl oluu, grnt ann amatr
ve profesyonelleri tarafndan, kentin birok noktasndan kaydedilir.

Magnum

fotoraflarndan Susan Meiseles, beyaz ve gri dumanlar iinde yanan kuleleri

sokaktaki insanlarn arasndan ve onlarn gr alanndan kaydeder. Bu mesafe,
insanlarn hi beklenmedikleri bylesi bir saldr karsnda takndklar tavrlar da

200

Woodward, a.g.e., s: 108

Magnum Photos, New York September 11, by Magnum Photographers (New York:
powerHouse Books, 2001). p. 67.den aktaran Michelle Woodward, a.g.e., s: 108
201

197

Foto 78: S. Meiseles, 11 Eyll Saldrs, 2001

Foto 79: S. McCurry, DTM Kalntlar, 11 Eyll 2001

kaydetmesine olanak verir. Dev kulelerin yanarak kl oluu karsnda ok olan ve

olay alglamaya alan insanlarn aknlklarn yakalar. Steve McCurry ise daha
soyutlamac kompozisyonla direk yangn ve yangn kalntlarn kaydeder. Her iki
fotoraf da kendi zgn stillerini yanstan grntlerle saldry tanmlarlar ancak
baskn olan stil deil yaanan gerekliktir.
Yeni savalarn ounluu, nc dnya lkeleri diye tabir edilen ekonomik
ynden geri kalm, din, rk ve kabile gibi konular yznden her an bir i savan
kma olaslnn yksek olduu lke topraklarnda yaanmaktadr. Sava kuramcs
Herfried Mnkler, uluslar aras sermaye bileenlerinin kresel ekonomik karlar
dorultusunda, bu corafyalardaki savalar ynettii ve kendi hareket alann
rahatlatmak iin dk younluklu sava srekli hale getirdiini Yeni Savalar kitab
boyunca dile getirir. ABD, yeni savalarda hem en nemli batl aktr durumundadr,
hem de zellikle Ortadou ve slam lkeleri gibi corafyalarda, savalardan,
ambargolardan ve komplolardan yorulmu insanlarn fkesini kazanm haldedir.
stelik bu gsz lkelerin, urad igal ve saldrlara verdii tepki terr olarak
adlandrlmakta ve bu terr zamanla bir iletiim stratejisi haline gelmektedir.202 11
Eyll saldrs da bir terr eylemi olarak tanmland ve stelik Afganistandaki El
Kaide rgt tarafndan da stlenildi. Terrn, tek tarafl tanmlanmasnn doru
olmadn belirterek, bu saldrya kadar savalar egzotik topraklarda, yabanc
insanlarn arasnda, lme ve yaralanma tehlikesiyle kar karya olann ailesi ve
sevdikleri deil, sadece kendi bedeni olduunu bilen ada sava fotorafsnn
gerekle yz yze gelmesine deinmek gerekmektedir.
202

Bkz. Mnkler, a.g.e., s: 163-188

198

Irak ve Kuveyt gibi lkelerin yanan petrol kuyularndan ykselen dumanlarn

New Yorktaki ikiz kulelerden ykselmesi sava alanna, batdaki dev gkdelenlerin
de dahil edildiinin gstergesidir. Steve McCurry ve bir ok fotojurnalistin daha
nce Ortadouda kaydettii dev yangn bulutlar bu sefer ikiz kulelerden
kmaktadr. Bunun anlam, bu tarz srad bir saldr, batdaki en imkansz yere
yaplabiliyorsa yaamn akt her noktaya yine yaplabilir. Bu gerekle sadece
fotoraf deil, sava evindeki televizyonlardan bir film gibi izleyen, dergi ve
gazetelerden fotorafnn grsel stiliyle snrlanm fotorafik temsillerinden gren
batl izleyici de yzyze gelmitir.

Foto 80: T. Hoepker, kiz Kulelere Saldr, 11 Eyll 2001 Foto 81: P. van Agtmael, Musul, Irak, 2006

1964 ylndan itibaren Magnum yesi olan Thomas Hoepkerin (d.1936,

Mnih) 11 Eyll saldrs dolaymyla kaydettii fotoraf, batl izleyici profilini
olduka net olarak tanmlar. Karda ikiz kulelerden dumanlar ykselirken, n
planda, rahat vcut tavrlarndan olayn ciddiyetini tam kavramadklar anlalan be
kii yer almaktadr. Gneli bir le tatilinde dinlenirken grlen insanlar, sanki bir
Martha Rosler kolajna yerletirilmi gibidirler. Rosler, ev ii grntlerine sava
fotoraflarndan paralar ekleyerek rettii kolajlaryla sava eletirel biimde
temsil eden bir sanatdr. Hoepkerin fotoraf da hem Roslerin sava kolajlarn
hatrlatmakta hem de batl izleyiciyi ironik bir biimde tanmlamaktadr.
11 Eyll saldrs sonras, Magnumun temsil anlaynda nemli deiimler
yaanmtr. Kulelerin yanp kl olmas sreci, Magnum fotoraflar tarafndan
postmodernist anlamda deil modernist anlamda fotoraflanmtr. Postmodern
estetie ait kesmeler, paral kompozisyon veya herhangi bir ironik yaklam yoktur.

199

Bu durum, Magnum fotoraflarnn (ve genelde olay kaydeden btn profesyonel

fotojurnalistlerin) ortak bir yaklamn aa kartr: 11 Eyll ciddi bir saldrdr ve
ciddi biimde kaydedilmelidir, yani postmodern mdahalelerle sulandrlmamaldr.
Saldry, daha nce, Irakta, Afganistanda, Bosnada ve Ruandada sava
kaydettiiniz gibi kaydedemezsiniz.
kiz kulelerin, iindeki 3 bin insanla birlikte yokoluunu izleyen ve kaydeden
Magnum fotoraflarnn, daha sonraki savalar kaydedilerinde yaanan deiimi
en iyi yanstan fotoraflardan birisi, gen Magnumculardan Peter van Agtmaelin (d.
1981), 2nd Tour Hope I dont Die (2009) adl kitabnda yer almaktadr. Agtmael ayn
adla, Magnum ajansnn essay olarak kategorize ettii video almas da
bulunmaktadr.203 2006 ve 2008 yllarnda Irak ve Afganistandaki atmalar
fotoraflayan van Agtmael, ABD askerlerinin Musuldaki bir eve yapt baskn
kaydetmitir. Fotoraf iki merkeze sahiptir, birinde evde arama yapan askerlerin
olduu oda, dierinde ise sorgulanmak iin ayakta bekletilen bir ocuk yer
almaktadr. Askerlerin olduu oda, ve rengiyle souk bir grnmdeyken,
ocuun bekledii oda sar kl ve daha scak grnmektedir. ocuun duruu,
sava nedeniyle yaanan mutsuzluu ve huzursuzluu hissettirmektedir. Fotoraf,
Van Agtmaelin dolaymyla Magnumun klasik

hmanist tavrn ve sava

kaydederkenki ilkesellie geri dn iaret eder. Magnum Landscape adl kitabn,

Landscapes of War blmnde olduu gibi:
Magnum savatan sonra domutur ve elli yl boyunca atmann bir tan
olarak kalmtr. Fotoraf savan nnde giderken veya takip ederken sessizlik
iinde durur ve savan izlerini aa karr. Manzara iinde kaydedilmi olan
sava, ele geirdiinin snrn izmek iin bolua ihtiya duyar. Sras geldiinde
bir manzara yaratr: igalciler dolaysyla yenilen, snrlarn yer deitii, insanlarn
g ettii, tahribatn srd mutlaklktr bu. Savan geici manzaras hatrlayn
bir yeri, bar iin ina edilen bir yap haline gelir. 204

203
204

http://inmotion.magnumphotos.com/essay/2nd-tour-hope-i-dont-die 9.11.2010
Magnum Landscape, Phaidon, London, 2000, s:121

200

Sonu olarak, Woodward, Magnumda iki baskn fotoraf stili gzlemler;

samimi bir ekilde tanklk etmek ile ortaya kan klasik modernist stil ve ironi ile
sradan anlara ait zeki kompozsyonlarla oluan yeni postmodernist estetik. New York
September 11 kitabnda, gereklii yanstmak iin klasik stilin seilmesiyle birlikte,
Magnumun grsel stilinde, hmanist ve realist belgeselci tutum yeniden gl bir
ekilde belirmeye balar.
D-Avant-garden Miras
Sanatta avant-garde, XIX. yzylda ortaya kan modernist estetiin ortaya
koyduu sanat iin sanat anlayna bir tepki olarak, sanatn politikletirilmesi olarak
tanmlanabilir. Her ne kadar modernist estetiin sanatn zerklii misyonunu
sahiplenseler de, bunu salt olarak mevcut meta toplumunun dinamikleri iinde
olumlarlar ama bunun tesinde sanat ile hayatn btnleecei topik bir toplum
misyonunu sahiplenerek, mevcudu olumsuzlarlar. Bylelikle sanat, sanat iin sanat
anlaynda olduu gibi, sanatn, sanat yaptnn yceltilmesi biimine brnmez.
Kendi varolu koullarn dinamitleyen siyasal bir jeste dnr. Bu srecin izlerini
ekspresyonist akmdan ftrizme, kbizme ve en tede srrealizm ile dada gibi
akmlara kadar takip etmek mmkndr. Ne var ki, meta toplumu ve ona bal
ileyen sanat piyasas ve kurumunun avant-garde hareketi sanat olarak
tanmlamas, kabul etmesi ve kurumsallatrmas ile bylesi bir estetik anlayn
dinamikleri de ortadan kaldrlm olur. zellikle 1950lerden sonra balayan srete
ve gnmzde kresel bir dzeyde, sanatn akademik camiada bilimsel bir nesne
haline getirilerek, kadavra misali paralarna ayrtrlmas ile, onun btn eletirel,
politik ve ykc gc de elinden alnm olur. Bu anlamyla avant-garde nemli
ama tarihsel bir sanatsal hareket olarak grmek gerekmektedir.
1- Paolo Pellegrinin Ftrist Estetii
ada sava fotorafnda avant-garde estetiin izdmleri pek ok
fotojurnalistin stilinde belirgin bir biimde ortaya kmaktadr. Bunlardan birisi
ftrizmin hareket ve hz tanmlayna benzer bir estetii kullanan Paolo
Pellegrindir. Eadweard J. Mybridge ve Etienne-Jules Marey, XIX yzyln son

201

eyreinde, hz ve hareketin birok fotorafik kaydn yaparlar. Arturo ve Anton

Bragaglia kardeler, ise uzun poz sreleri kullanarak hareketin aamalarn
kaydederler. Anton Bragaglia, kendi almalarn fotodinamizm olarak adlandrr ve
1913 ylnda Fotodinamismo Futurista adyla yaymlar. Bragagliann fotodinamizm
almalarndaki

amac,

hareketin

karmakln,

ritmini,

maddelemekten ayrlmay yanstan grntler retmektir.

gerei

ve

Nesnelerin hareket

aamalarn, enerjiyi ve hz temsil eden bu netsiz fotorafik almalar, ftrist

ressamlarn fotomontajlarnda, rayogramlarda, grntlerin st ste ekimlerinde
(superimposition / srempresyon) ve stage-setslerde bavurduu kaynaklardr.205

Foto 82: Paolo Pellegrin, Kosova/Arnavutluk, 1999

Magnum yesi talyan fotojurnalist Paolo Pellegrin (d.1964, Roma), hem

ftrist resmin hem de Bragagliann fotodinamizm rneklerinin esintisini tayan
sava fotoraflar retmektedir. Pellegrin, hareketi ve st ste bask izlenimi veren
yansma grntlerini olduka arpc ve kaotik bir biimde kaydeder. Kendi
deyimiyle sonulanmam fotoraflardr bunlar. Traktryle Arnavutluka geen
Kosoval mlteciyi, cama vuran yansmalarla birlikte grntledii srempresyon
kare hem anlamn nihayetlenmediini vurgular hem de devam eden birden ok
anlam tar. zelde Bosna Savann ve genelde de sava gereinin ac verici
205

Michel Frizot (Edt.), A New History of Photography, s: 243-257

202

sonularndan birisi olan yurdundan kopu ve zorunlu mltecilik, Kosoval

mltecinin yzndeki zgn ifadede sabitlenmi gibidir. Adamn baklarndan
okunan aresizlii kaydeden Pellegrin, dank bir kompozisyon kurgusuyla, savan
gl bir temsilini ina etmitir.
Hareketi, , glgeleri ve sava corafyas insanlarn flu kayderek, savan
kalcln insanlarnsa geiciliini vurgulayan almalarndan bir dierini
Darfurda gerekletirmitir. Darfurda, su kaynaklar ve tarm alanlarnn
paylamyla ilgili 2003 ylnda balayan sorun, kurakln artyla birlikte iyice
bymt. Zamanla blgedeki kabileler ile Sudan Hkmetiin kurup destekledii
milis kuvvet Janjavid arasnda atmalar balam ve i sava bir soykrma neden
olmutur. Birlemi Milletler tarafndan 2006da yaplan aklamaya gre, blgede
2003 ylndan itibaren 450 binin zerinde insann etnik ve dini sebepler yznden
ayrtrlarak ldrld, 2 milyon insann da topraklarndan uzaklatrlarak
mlteci eklinde yaamaya zorland belirtilir. Sudan hkmeti bunu kabul etmese
de blgeye giden fotojurnalistler, Janjavid milislerinin gerekletirdii iddia edilen
vaheti ortaya karmaya almlardr.

Foto 83: P. Pellegrin, Darfur, Sudan, Yaz 2004

Foto 84: P. Pellegrin, Oran Blgesi, Cezayir, 2001

Darfurda devam eden sava ve soykrm belgeleyen fotojurnalistlerin

fotoraflarndan oluan Darfur/Darfur: Life/War adl kitap 2008 ylnda yaymlanr.
Pellegrinin 2004 ylnda tamamlad Darfur projesindeki fotoraflarn bir ksm da
kitapta yer alr. Pellegrinin karelerinden birinde, Kaas blgesindeki bir kampta
yamurda yryen mlteci bir kadnn sileti grlmektedir. Siyah beyaz fotorafn
st ksmnda yer alan kara bulutlar, Darfurda yaanan kaotik ortam yanstr.

203

Fotorafn sol taraf boyunca kamp adrlar dizilidir. Sa tarafta ise yine insan
siletleri belirsiz ve karanlk bir biimde yer almaktadr. Mlteci kampnn frtna
esnasndaki flu grntleri, st kapal bir biimde, orada yaanan zorluklarn
fotoraflara bakarak anlalamayaca iddiasn tar.
2001 ylnda gerekletirdii Algerian Patriots (Cezayirli Vatanseverler) adl
almasnda, Mascara kasabas yaknndaki bir kyn gece kaydedilmi bir
grnts yer alr. Bir duvarn nndeki silahl vatanseverler, ky olas bir
saldrdan korumak zere beklemektedirler. Yan taraftan gelen klar yznden,
duvarda oluan glgelerle gerek insanlarn grnts adeta i ie gemi
durumdadr. Hangisi glge hangisi glgenin sahibi belli deildir ve fotoraf birden
fazla katmanlym gibi yanlsamal bir grntye sahiptir.
2- Diyalektik Montaj: Martha Rosler
Diyalektik ve simgesel montaj ayrm yapan Jaques Ranciere, farkllklarn
arpmas yoluyla ayr trden bir dzenin srrn hedef alyorsa diyalektik; unsurlar
gizem (mystere) formunda topluyorsa simgeci olarak montaj iki terimle aklar.
Simgesel de gizem mistik nitelii deil, Mallarmenin gelitirdii, Godardn belirtik
bir biimde yeniden ele ald estetik bir kategoridir ve benzerliin simgesel olarak
kuruluunu ifade eder. Ranciere, ayr trden unsurlardan oluan kk dzenekler
yaratmak iin kaosun gcn kullanan diyalektik tarzn, sreklilikleri fragmante
ederek ve birbirini aran terimleri birbirinden uzaklatrarak, ya da tersine trde
olmayanlar yaklatrarak ve badamazlar bir araya getirerek arpmalar
yarattn ifade eder.206 Diyalektik kolajda yan yana dizili benzer veya farkl her
imge ayr birer cmledir. Yazarn, montajn cmle-imgesi dedii dzenek
paralarnn birliktelii, badamazlarn bulumasdr:
Badamazlarn bulumas, bir baka ly benimseten bir baka ortakl
apak klar, arzunun ve ryann mutlak gerekliini dayatr. Ama kapitalist altn
Hitlerin grtlanda gsteren, yani ulusal devrim lirizminin ardndaki ekonomik
206

Ranciere (2008) a.g.e., s:59 ve 61

204

tahakkm gereini grnr klan John Heartfield tarz militan fotomontaj da

olabilir; bundan krk yl sonra, Vietnam savann grntlerini Amerikallarn yuva
mutluluunun reklam grntleriyle harmanlayarak eve servis eden Martha
Roslerin fotomontaj da.207
Ranciere, sralad btn bu durumlarn hepsinde, bir dnyann ardndaki bir
baka dnyann grnr klndn, Roslerin, evin rahatlnn ardnda, uzaktaki
atmay grnr kldn vurgular. Bylelikle ayr trden olanlar birletiren
cmle-imge, oyalayc ya da grkemli grnmleri ardnda kendi yasasn dayatan
teki dnyann srrn ifa eder.

Foto 85: M. Rosler, Sava Eve Getirmek, 1967-72

Foto 86: M. Rosler, Balonlar, 1967-72

Gerekliin fragmanlara ayrlm olmasn ve eserin oluturulma evresini tarif

eden montaj208, avant-garde hareketin ana ilkelerinden biridir. Fotomontaj ise
zellikle ftrist, dadac ve srrealist pek ok avant-garde sanatnn, olduka esnek
iliki kurduu bir tarzdr.
Martha Rosler (d. 1943, California), sava fotoraflar ile reklam
grntlerini bir arada kullanarak eletirel fotomontajlar reten ada sanatdr.
Video, performans ve fotoraf alannda retim yapan Rosler, batnn patriarkal
kltrne dair gerekler ve mitlerle ilgili almaktadr. Sosyo-ekonomik gereklerin
207

Ranciere (2008), a.g.e., s: 60

Peter Brger, Avangard Kuram, eviri: Erol zbek, 5. Bask, letiim Yaynclk, stanbul,
2009, s:140
208

205

ve siyasi ideolojilerin gndelik hayat zerindeki etkisini de inceleyen Rosler, devlet,

aile, medya ve birey arasndaki ilikileri sorgulayarak, kamusal ve zel alan
arasndaki snr balamnda kadnn roln analiz eder. Bununla birlikte, kapitalist
lkelerde rtk bir ekilde merulatrlan insan haklar ihlallerini, eletirel
makalelerinde ve kitaplarnda feminist bir bak asyla sklkla ifa eder.209
Roslerin sava temal ilk fotomontajlar, 1967-72 yllar arasnda yapt,
Vietnam

Sava

fotoraflaryla

reklam

grntlerini

birlikte

dzenleyerek

oluturduu Bringing the War Home: House Beautiful (Sava Eve Getirmek: Ev
Gzel) adl almasdr. Televizyonlardan yaymlanan ve Amerikallarn evlerinde
izledii ilk sava olan Vietnam Savann kurbanlarnn grntlerini, huzurlu ve k
evlere yaptrr. Elektrik sprgesi reklamnda, mankenin sprgeyle tozunu ald
perdenin camndan grnen cephedeki iki askerin tezat bulunuuyla, bir kesinde
iirilmi renkli balonlaryla ocuklarn mutlu olaca taahhd verilen villa
reklamndaki l ocuunu kucanda tayan Vietnaml kadnn tezat bulunuu
seyirciyi sorgulatma amaldr. Ranciere, Balonlar fotoraf zelinde, Roslerin
fotomontajlarndaki, iki grntnn balantl verilmesinin ikili bir etki yaratma
amac tadn syler ve bunlar yle aklar:
Mutlu Amerikan i meknn emperyalist savan iddetine balayan
tahakkm sisteminin bilincine varlmas ve bu sistemdeki gnahkr su ortaklnn
hissedilmesi. Bir yandan grnt unu sylyordu: Grmeyi bilmediiniz gizli
gereklik ite burada, bununla tanmal ve bu bilgiye gre hareket etmelisiniz. Fakat
bir durumun bilinmesinin onu deitirme arzusunu harekete geirecei kesin
deildir. Bu yzden grnt baka bir ey sylyordu. Diyordu ki: Apak gereklik
ite burada, ama onu grmek istemiyorsunuz, nk bundan sorumlu olduunuzu
biliyorsunuz. Bylece eletirel dzenek ikili bir etkiye ulamay hedefliyordu: Gizli
gereklik hakknda bilinlenme ve inkr edilen gereklikle ilgili bir sululuk
duygusunun uyanmas.210

209

http://www.mediatecaonline.net/mediatecaonline/SConsultaAutor?ope=2&ID_IDIOMA=en&criteri
=Rosler,+Martha 18.12.2010
210
Jacques Ranciere, zgrleen Seyirci, eviri: E. Burak aman, Metis Yaynclk, stanbul, 2010,
s: 29

206

Foto 87: M. Rosler, Sava Eve Getirmek, 2004

Foto 88: M.Rosler, Nian Al ve Ate Et, 2008

Martha Rosler, benzer fotomontajlar ayn serinin devam eklinde, bu sefer

Irak Sava grntlerini kullanarak yapar. 2004 ve 2008 yllarnda kurgulad
almalarda, parlak renkli moda ve reklam grntlerine, ABD askerlerinin,
kafalarna uval geirdikleri Irakllarn ellerini arkadan balayarak saatlerce
bekletmeleri ve bir tankn zerinden sivil halkn zerine nian allar gibi
fotoraflar kesip yaptrr. 11 Eyll saldrlarnn fkesiyle savaa giden ABD ve
mttefiklerinin askerleri ile zel birliklere ait paral askerlerin Irakta estirdikleri
terr, ikence, iddet ve aalama, bizzat askerlerin kendileri tarafndan kaydedilip
dolama sokulmutu. Rosler, yeni savalarn uzaktaki saklanmayan bu yeni yzn,
moda gsterilerinin yanna tayarak gsteri ann iki tezat tehirini bir araya
getirir. Sonuta oklara fazlasyla alm ve duyarszlam gnmz izleyici
kitlesine, bambaka evrenlere ait grnen geleri bir arada sunarak kendi eletiri
geleneini devam ettirir.
E- Savan zlerle Temsili
ada fotojurnalistler, sadece sava alan grntleri, atmalar ile l ve
yaral grntlerini kaydederek savan fotorafik temsilini gerekletirmezler.
Meknlar ve insanlar zerinde brakt fiziksel ve psikolojik izlerle de sava gl
bir biimde tanmlar ve yanstrlar. Stanley Greenein (d. 1949, Harlem) Open
Wound: Chechnya (Ak Yara: eenistan) adl kitab, 1994-2003 yllar arasndaki

207

eenistan-Rusya sava fotoraflarndan oluur. Savan geride brakt izlerin

grntlerinden oluan kitapta yklm binalar, ller, yaral ve sakatlar ile alk,
yoksulluk ve kaosun grntleri yer alr. Genliinde Kara Panterler yesi, Vietnam
Sava srasnda da muhalif bir aktivist olan Greenein, yllarca sren bu sava
sabrla belgeleme abas, sadece orada yaananlar kaydedip dnyaya bildirme
amal deil ayn zamanda kendini de ifade etme aracdr.
Gnn birinde bu aclar durduracama inandm iin fotoraf
ekiyorum. diyen Greene, insanln yaad dramlara kar duyarlln fotoraf
aracyla ifade etmeyi Eugene Smithden etkilenerek semitir. New Yorkdaki
Grsel Sanatlar Okulunda ve Cambridgede maj almalar alannda sanat eitimi
alrken, 1971de Eugene Smith ile balayan arkadal btn enerjisini
fotojurnalizme ynlendirmesine neden olur. Bir sre baz dergiler iin moda fotoraf
eken Greene, 1986 ylnda Parise tanr ve ans eseri Berlin Duvarnn ykl
esnasnda orada bulunarak bu olay fotoraflar. Bu olay onun iin bir dnm noktas
olmutur; elinde ampanya iesiyle duvarn stnde duran kzn fotoraf, bu
tarihsel olayn sembol haline gelir. Greene daha sonra 30 yl boyunca Afrika,
Rusya, Amerika, Asya ve Orta Douda yoksulluk ve savalar fotoraflar.211
Katrina, An Annatural Disaster, 2005 ylnda New Orleansda yaanan kasrgann
arpc grntlerinden oluur. Beyond The Wire ve Voyage to The Country Of Hate,
2004-2005 yllar arasnda ektii Irak Sava fotoraflarndan oluan bir
almayken Liquid Empire, 2006 ylnda Azerbaycanda, Fractures ise 2006da
srail saldrs altndaki Lbnanda ektii fotoraflardan oluur. Bunlarn yan sra
Rusyada, 29 kiiyi ldrm bir seri katil olan Rostov zerine Serial Killer adyla
bir fotoraf almas da mevcuttur.
Open Wound, Greenein adeta kendi hikyesi haline gelen eenistandaki
sava,

peyzajlarla, portrelerle, sembolik izlerle ve trajik anlarla kaydettii

fotoraflardan oluan projesidir. Sava blgesinde bulunduu dnemlerde een

halk ile kurduu empati, Rus ordusu ile yaanan savan konuulamayacak anlarn
fotoraflayabilmesini olanakl klmtr. Sovyetler Birlii daldktan sonra birlie
211

www.noorimages.com 23.04.2008

208

bal birok ulus gibi eenler de bamszlk mcadelesi vermi ve 1991 ylnda
een-ngu Cumhuriyeti ad altnda bamszlklarn ilan etmilerdi. Rusya,
eenlerin bamszlk savan srekli bastrmaya alm ve 1994de Yeltsinin
emriyle Rus uaklar Grozniyi bombalamt. ki yl boyunca sren atmalardan
sonra Moskova, 1996da imzalad bir antlamayla resmi olarak eenistann
bamszln tansa da atmalar devam etmi ve 1999dan gnmze kadar da
aralklarla srmektedir.
Death in Grozny (Groznide lm) (1995) adl fotoraf, savan hem soyut
hem de somut dzlemde yanstld en arpc metaforik fotoraftr. Rusya
tarafndan gerekletirilen bir roket saldrsndan sonra, lm bir insann bedeninin
karl zeminde brakt iz, hem savan bir grnmyken hem de fotorafn
ontolojisine dair bir yorum gibi durmaktadr. Christian Caujolleda bu fotoraf
yorumlarken onun bir iz olma niteliini yle dile getirir: Bu bir rportaj fotoraf
ama kendi kendisini sblim (yce) hale getiren bir fotoraf. Belgesel fotorafn yle
bir gsterimi ki bayapt eklinde ama bu gsterimin iinde temsil ettiinden baka
bir ey anlatyor.212 Anlatt ey fotorafn doasna ait bir tartmadr; karl
zeminde sadece bir bedenin izi vardr, cansz bir bedenin Kaldrldnda, bedenin
brakt iz, bir eit fotoraf basks gibidir. z, iddetin, mcadelenin, savan, yok
olmann izi ve bir fotoraf metaforudur. Ama sonuta bir formdan baka bir ey
olmayan bu iz bir manay muhafaza eder. Caujolle, Greenein bir izle anlam hem
bylesine gereki ama hem de enigmatik bir ekilde betimlemesinin Eugene Smithi
hatrlattn belirtir.

Foto 89: S. Greene, Groznide lm, 1995

212

Foto 90: S. Greene, Zelina, Grozni, 2001

Christian Caujolle, Circonstances Particulieres 2, Sovenirs, Acted Sud, France 2007, s:257

209

Open Wound, Stanley Greenein, sava ve sava alan grntlerinin dnda,

savan kurbanlarnn arpc portrelerini de ierir. Roland Barthesn, bir fotoraftaki
arpmaya, etkilemeye gnderme yaparak tanmlad punctumu hatrlatrcasna
izleyiciyi arpan, deip geen bir portre, Nisan 2001de Groznide ektii ve Zelina
adl gen bir kadna ait olan bir portredir.
Bu savan trajedisi her eyi yaralad, binalar, erkekleri, kadnlar,
ocuklar ve krk kalpleri. O, Grozni merkezdeki apartman dairesinin penceresinden
dikkatlice darya bakyor. Zelina, kasm 1999da Rus birliklerinin Grozniyi
kuatmas srasnda ocuunu kaybettikten sonra travma geirdi. O imdi her eyden
korkuyor ve karanlk ktkten sonra darya kamyor.213
Komularnn yardmlaryla yaayan gen kadn, her yerde lm grmekte
ve bu duygu ile yaamaya almaktadr. Zelinann buharl cam arkasndan beliren
kusursuz gzellikteki masum yz, yaad travmay ve acy tay, onun
grntsne ek olarak yaadklar da renildiinde fotorafn etkisini artrmaktadr.
Zelina, gzellii ve masumiyetiyle ilk bata, Hristiyan ikonolojisini ve onun estetik
rneklerinden Madonnann betimleniini hatrlatsa da, yznde tad hzn,
Filistini, Irak, eski Yugoslavyay ve daha birok corafyadaki savalarn ac
izlerini tamaktadr.
zler zerinden benzer fotorafik tanmlamalara Gilles Peressde de rastlarz.
Ruandadaki soykrmn izini tayan 1995 tarihli fotoraf ile 1996 ylnda Bosnada
kaydettii grnt, bu blgelerde neler yaandna dair ipularndan fazlasn
gstermektedir. Ruanda fotorafnda, Greenein fotorafndan farkl olarak kafatas,
kollara ait kemikler ve tirt bulunmaktadr. len kiinin bedeninin alt ksmnn
sadece izi kalmtr ancak buradaki iz, kadavrann kokmamas iin atlan muhtemel
ila yznden olumutur. Yan tarafa ekilmi kyafet paralar, sahne kurgusu
yaplm olma ihtimalini glendirse de nemli olan, oluan izin, l bir bedenin ne
kadar uzun sre olduu yerde brakldn iaret etmesidir. Fotoraf, 1994 ylnn
Haziran ve Austos aylarnda, Hutularn, Tutsilerle lml Hutulara yapt katliamn
213

www.fragments.nl 15.6.2008

210

izinin fotorafdr. Ayn ekilde, Bosnada Serebrenicadaki Pilica iftliinde

kaydettii fotorafta grlen, 20 metre derinliinde ve 100 metre geniliindeki
toplu mezar, bir yl nce yaplan soykrmn izleridir.

Foto 91-G. Peress, Nyarubuiye Kilisesi, Ruanda, 1994

Foto 92:G. Peress, Serebrenika Soykrm,

Bosna, 1996

Bu ve benzer izleri (duvarlardaki mermi delikleri, evlerin iindeki kan izleri,

sokaklardaki kan glleri) ada fotoraf estetii asndan deerlendirdiimizde,
ok edici ve belgesel yn ar basan ama yine de belirgin bir kompozisyonla, bat
sanatnda lm iaret etmek iin kullanlan memento mori balamnda bir ifade
mevcuttur. Caujollenun vurgulad gibi, beden izinin fotoraf basks gibi
olumasnn tesinde bedenin yoklukla temsili sz konusudur. Peressin Bosna
fotoraf ise mimarlkta ve heykel sanatnda kullanlan rlyef (yzey zerine yaplan
ykseltme ya da kertmeler; kabartma) izlenimi yaratmaktadr.
F-Mnemonic (Bellekle lgili) Projeler
ada fotoraf ve fotojurnalistlerin, sava belgeleme tavrlarndan biri de,
daha nce sava yaanm blgeleri fotoraflayarak bellek aratrmas yapmaktr.
Bellekle ilgili gerekletirilen fotorafik projeler, unutmaya kar hafzay canl
tutmak, arivlerde kalm savalar bugne armak veya bir eit ele geirme
faaliyetidir. Fotorafnn hafzas, tarih ve fotoraf tarihi, bu projelerin nemli
bileenleridir. Bununla birlikte, medya teknolojilerinin yol at bellek ve bellek
yitimine kar verilen bir eit grsel mcadeledir. Sava fotoraflnda, savan
aktel belgelenmesinin dnda, imdiki zamanda ayn corafyaya dnerek, gelecei
tanmlamak, bylece bellek kaytlarn tazelemek estetik ve ideolojik bir stratejidir.

211

Vietnam Sava blmnde deinilen, Griffithsin, sava sonrasnda bu lkeye

giderek Agent Orange ve Vietnam at Peace adl almalar boyunca savan izlerini
ve lkedeki yeni yaplanmay aratrmtr.
Susan Meiselas, 1970ler ve 1980ler boyunca, Orta ve Gney Amerikadaki
siyasi ayaklanmalar fotoraflar. Nikaraguadaki devrim, El Salvadordaki i sava,
Arjantindeki kirli sava, Kolombiyadaki insan haklar ihlalleri ve ilide Pinochet
rejiminin bitiini kaydeder. 1990lardan itibaren ise, Saddam Hseyin ynetimindeki
Irakta, Krt gruplarn maruz kald bask ve iddeti fotoraflar.

Foto 93: Susan Meiselas, Tarihi Yeniden erevelemek, 2009

Meiselas, daha nce Nikaraguada, Somoza rejimine kar savaan Sandinista

gerillalarn kaydetmi ve 1981de Nicaragua adl kitabn yaynlamt. Meiselas, on
yl sonra (1991) lkeye tekrar gider ve daha nce ektii fotoraflarda yer alan baz
gerillalar bulup onlarla grr. Grmeleri videoya kaydeden Meiselas, video
grntlerini, orijinal fotoraflarla birlikte sergiler.214 Grme yapt 5 kiinin de
hayat artk bambakadr ve Meiselasn da amac, lkede yaanan deiikliklerin bu
insanlar nasl etkilediini ortaya kartmaktr. rnein devrim srasnda tank
operatr olmak isteyen gen Martha, on yl sonra Meiselasla karlatnda, siyasi
dman konumundaki bir adamla birlikte yaamaktadr. Bir dnem dnyann ilgi
oda olmu insanlarn eski fotoraflar ve yeni video grntleri birlikte sergilenir.
Tarihi Yeniden ereveleme (Re-framing History) adyla 2009da sergilenen
214

http://hemisphericinstitute.org/hemi/en/visual-art/item/123-susan-meiselas

212

fotoraflar, daha nce, 2008 ylnda yaymlanan kitab In Historyde de yer

almaktadr.

Foto 94: S. Norfolk, Normandiya Sahili

Foto 95: S. Norfolk, Normandiya Sahili

Simon Norfolk, Sava Alanlar ad altnda, Afganistan, Irak, Bosna,

srail/Filistin, Beyrut ve bir zamanlar savan var olduu daha birok corafyada,
savaa dair bellek aratrmalar yapar. Aslnda Norfolkun btn almalar sava ve
bellek zerinedir. II. Dnya Savanda, Normandiya kartmasnn gerekletii 5
sahili de bu erevede fotoraflar. 6 Haziran 1944 tarihinde gerekleen kartma,
daha ok Robert Capann D-Day fotoraflaryla zdelemitir.
Norfolkun, Normandiya Sahilleri; Yeni Bir Dnya Yapyoruz (The
Normandy Beachs: We Are Making A New World) balkl projesinde yer alan
fotoraflarda savaa dair hibir iz yoktur. Fotoraflarda grlen ey, olaanst
gzellikteki sahil manzaralardr. Norfolk, kendi web sayfasnda projeyi anlatrken,
hipermetinsel taktikler kullanarak okuyucuyu ynlendirerek bilgilendirir, ancak,
baka bir mecrada ayn fotoraflarla karlaan her hangi bir izleyici iin sadece
gzel bir manzara fotorafnn tesinde bir anlam ifade etmeyecektir. Norfolkun,
lmn bir zamanlar bu gzel sahillerde olduunu hatrlatan fotoraflar, ortak bellek
zerine kurulmu sava temsilleridir.
Dilde, anlatda, grntde ya da kaydedilmi seste olsun, btn temsil
biimlerinin bellee dayandn grmek iin ok gelikin bir kurama gerek yok. Baz
kitle iletiim aralar bizde katksz bir imdilik yanlsamasn uyandrmaya alsa

213

da, temsil (re-presentation, yani yeniden sunum) hep sonradan gelir. Ama bellein
kendisi, bizi sahici bir balangca gtrmek ya da geree dorulanabilir bir eriim
salamaktan ok, ge kalmlnda bile ve zellikle de bu yzden temsile dayanr.
Gemi bellein iinde yaln bir halde bulunmaz, an haline gelmesi iin dile
getirilmesi gerekir. Bir olay yaamak ile onu bir temsil iinde anmsamak arasnda
bir yarn olumas kanlmazdr. Bu atlaktan yaknmak ya da bu atla
grmezlikten gelmek yerine, onu kltrel ve sanatsal yaratclk asndan gl bir
uyaran olarak anlamak gerekir Bellei oluturan, gemi ile imdi arasndaki bu
ok ince yarktr: Bu yark, bellei gl bir biimde canl klar, onu arivden ya da
baka herhangi bir depolama ve yeniden arma sisteminden ayrt eder.215

Foto 96: C. Thompson, Auschwitz 14, Polonya, 2008

Foto 97: C. Thompson, Auschwitz 1, Polonya,

2008

Cole Thompson, 2008 ylnda Polonyaya yapt bir gezi srasnda toplama
kamplarn gezer. Aslnda niyeti fotoraf ekmek deildir ancak kamp gezmeye
baladktan birka dakika sonra buna kendini mecbur hisseder. Att her admda,
orada hangi insanlarn ayaklarnn ayn admlarla yrdn ve o insanlarn
ruhlarnn hala orada oyalanp oyalanmadn merak eder. Ve bylece ruhlar
fotorafladn syler.216
215

Andreas Huyssen, Alacakaranlk Anlar, eviri: Kemal Atakay, Metis Yaynlar, stanbul,1999,
s: 13
216
http://www.colethompsonphotography.com/Ghosts.htm 02.01.2011

214

Thompson, bu gezi sonrasnda gerekletirdii The Ghost of AuschwitzBirkenau (Auschwitz-Birkenaunun Hayaletleri) adl almasnda, kamplarda daha
nce yryen ayaklarn sahiplerini betimleyebilmitir. Fotoraf kariyerine balad
ilk zamanlar Ansel Adams ve Edward Westondan etkilenerek kendine zg siyah
beyaz tarzn oluturan ve etkileyici minimalist manzaralar reten fotorafnn bu
almasnda, Rus fotoraf Alexey Titarenkonun etkileri gzlenir. Titarenko, uzun
poz sreleriyle kaydettii fotoraflarnda, meknlar sabit ama gelip geen insanlar
flu ve silik grntleyerek hayatn geiciliini iaret eden spiritel fotoraflar retir.
Cole Thompsonda toplama kamplarnda bir zamanlar var olmu yaam ve lm
fotoraflar.
3- EBU GARB FOTORAFLARI
Fotoraf, icat edildii zamandan gnmze sosyal olaylarn grsel olarak
belgelenmesinde en etkili aralardan biri olmutur. Fotorafn kendi geleneksel
tecrbeleri, sanatsal, tarihsel ve teknolojik koullar ile birlikte fotorafnn niyeti bu
belgelemede nemli belirleyicilerdir. Fotoraf, teknik bir arala retilmesine ramen,
kullanlacak teknii ve konuyu belirleyen fotoraf olduu iin, dorudan (straight)
belgesel kayt rnekleri de dhil olmak zere birer temsildir, stelik benzerlik
derecesi yksek olduu iin de mimetik temsil olarak adlandrlabilir. Savalarn
fotorafik kayd da, balangtan beri, fotoraf reten kiinin -orduya bal veya
bamsz fotoraflar- bak asn ve ifade biimini barndrr.
Savalarn fotorafik kaydnda taraflar, hasmlarnn zayf ve ktcl ynn,
kendilerinin ise kahraman ve insancl ynn ne karan grntleri, balangtan
beri tercih etmilerdir. Sansr yasalar, sava gnlerinde, yazl ve grsel iletiimi her
zaman belirlemi, bu ynde sk denetimler getirilmitir. Moral gc yksek tutmak
ve sava iin gerekli olan kamuoyu destei ile asker malzemesini temin etmek iin,
taraflar kendi sava sularn hep gizlemilerdir. Birlemi Milletlerin Uluslararas
Ceza Mahkemesi sadece bu sular aa karmak iin oluturulmu bir
mahkemedir. Uluslararas Ceza Mahkemesi, soykrm, sava sular ve insanla
kar ilenen sular yarglama yetkisine sahiptir ve Sudandaki Darfur soykrm,

215

Demokratik Kongo Cumhuriyetindeki katliamlar ile Ugandadaki soykrm,

mahkemenin soruturma yrtt olaylardandr.
11 Eyll saldrlarndan iki yl sonra, ABD ve bata ngiltere olmak zere
batl mttefiklerinin, 2003 Nisan aynda Iraka saldrsyla balayan savata, ordu
birliklerine bal askerlerle, zel birliklere bal paral askerlerin, Irakllara
uyguladklar ikence, aalama ve her trl iddet, bizzat olayn failleri tarafndan
video ve fotoraf araclyla grntlenerek dnyaya duyurulmutu. ounlukla
Ebu Garib cezaevinde gerekletirilen sistematik ikence grntleri, hibir sava
fotorafsnn daha nce tank olmad ekildeydi. Goyann betimledii ekilde,
dmana her trl ktl yapan ve yznde bunun fkesini tayan insanlar deildi
fotoraflardakiler, tam tersi ldrdkleri, yaraladklar veya ikence yapmaya devam
ettikleri kurbanlarnn yannda glmseyerek poz veren ve yaptndan haz alan
kadn ve erkek askerlerdi.

Foto 98:Ebu Garib Cezaevi, Badat

Foto 99: Uzm. . L. England, Ebu Garib Cezaevi, 2003

Clausewitz, snrsz kuvvet kullanmn, savalardaki karlkl eylemler ve

arlklar sralarken ilk sraya koyar: Sava bir iddet hareketidir ve bu iddetin bir
snr yoktur. Dman taraflardan her biri dierine iradesini kabul ettirmek ister,
bundan da karlkl bir eylem doar ki kavram olarak ve mantken, sonuna kadar
gitmeyi gerektirir.217 Clausewitzin bu tespiti, gleri eit olan hasmlarn yapt
savalar iin geerlidir ve karlkl bir durum sz konusudur. Oysaki Irakn
igaliyle yaanan sava Mnklerin bahsettii asimetrik bir savatr ve Irakn gc
217

Clausewitz, a.g.e., s:38

216

ABD ve mttefiklerinin gc karsnda yok denecek kadar azdr. Buradan kan

sonu udur, savalar deimitir, ancak savan gl tarafnn, zayf hasmna
uygulad snrsz iddet deimemitir. Peki, bu aamaya nasl gelinmitir?
ABD hkmeti, terre kar sava kapsamnda, ilk nce El Kaide ve Taliban
kertmek iin 7 Ekim 2001de Afganistana saldr dzenlemi ve esirleri
Kbadaki Guantanamo ssne yerletirerek, uzun sorgulamalara tabi tutmutu.
Ardndan da Nisan 2003te, kitle imha silah bulundurmas ve Saddam Hseyinin
terre destek vermesi iddiasyla Irak igal edilmiti. galle birlikte, Badata yakn
Ebu Garib cezaevinde, tutsaklara sistematik olarak ikence ve kt muamele
yapld, Uluslararas Kzl Ha rgt tarafndan tespit edilmi ancak ABDli
yksek rtbeli yetkililer, 2003 Kasmndan 2004 Mays ayna kadar ikenceyi
reddetmilerdi. Ta ki ikenceleri yapan askerlerin, ektikleri fotoraflar internette
yaymlamas ve ardndan da ayn fotoraflarn Mays 2004te, Amerikan CBS
kanalndaki 60 Dakika II adl programda, btn dnyaya gsterilmesine dek.218
kence fotoraflar, bu programdan sonra, gazete, dergi, televizyon ve internet
araclyla dnyann drt bir yanna yayld.
Fotoraflarda ve videolarda yer alan grntlerin bazlar unlard: bana
uval geirilen tutsaklar rlplak soyularak zellikle kadn askerler tarafndan
cinsel aalamaya maruz braklyor ve piramit eklinde st ste ylyor; stlerine
insan dks srlerek koridorlarda gezdiriliyor; boyunlarna ve cinsel organlarna ip
balanarak koridorlarda ekiliyor ve zerlerine kpekler salnyor; belli bir
pozisyonda uzun sre tutulup elektrik veriliyor ve lnceye kadar dvlp ikence
ediliyordu. Grntlerin yaymlanmasndan sonra dnemin ABD Bakan George W.
Bush, ikenceci askerlerin, kendi bana hareket eden birka rk elma olduklarn
ve herhangi bir emir almadan bu davranlar sergilediklerini syleyerek olayn
mnferitliini n plana karmt. Sonuta, cezaevindeki cinayetler ve ikenceden
dolay 12 asker yargland ancak verilen en ar ceza 10 ylla snrl kald ve pek ok
dava da dt.

218

Pnar Uyarolu Yldz, Ebu Garip kence Fotoraflar: iddetin Politik konografisi, Dou
Bat Dergisi, iddet Says, No: 43, 2007-08, s: 13

217

A- Ar Grnrln Ardndaki Sakl

ABD askerlerinin Iraktaki Ebu Garib cezaevinde kendi ektikleri iddet ve
ikence fotoraflarnn btn dnya medyasnda dolamas sava fotoraflarnda
gelinen son noktay iaret etmektedir. Fotorafn icadndan gnmze savan
temsilindeki en etkili grsel ara olan fotoraf, savan taraf olan lke ordularnca
kurulan birimler tarafndan resmi kayt ve propaganda amal kullanlmtr ama Ebu
Garib fotoraflarnda daha farkl bir durum ortaya kmtr. yle ki; savata taraf
olan bir lke, ikence, tecavz gibi olumsuz eylemlerinin belgelerini/grntlerini
her zaman saklamaya meyletmi, sava sular yllar sonra alan arivler araclyla
ortaya karlabilmitir Peki ama Ebu Garibde yaplan saysz insanlk d ikence
ve muamele neden bylesine aka ve ftursuzca sergilenmitir?
Savan bu anti-grntlerinin bylesine rahata medyada dolama
sokulmas, Amerikan Savunma Bakanl tarafndan zararl bulunup gereksiz
iddeti tevik edecei ve alevlendirecei ve dnyann dier blgelerinde grev yapan
Amerikan askerlerinin hayatn tehlikeye sokaca endiesiyle ilk balarda
engellenmeye allsa da, ortaya ktktan sonra baka bir ilevi daha yerine
getiriyordu. Bu nemli ilev de savan ekonomik ve siyasal gerekelerinin
saklanmasndan baka bir ey deildi. Bir yanda bu ar -grnrlk savata
paralanm bedenler- dier yanda tam bir grnmezlik savan batl gzlemcilere
bir bilgisayar oyunu gibi grnmesi- byk lde savan ekonomik ve siyasal
mantnn giderek daha da gizlenmesiyle ilintili.219 Renata Saleclin vurgulad
gibi bu fotoraflardaki ar grnrlk baka bir eyleri saklamak veya yalan
sylemek iin bir maske grevi grmtr.
Gnmzde bir trend haline gelen tehir aslnda effaflk yanlsamas
yaratarak hibir eyin gizli kalamayacan iaret ediyormu gibi grnmesine
ramen asl gizlenmek istenen tam da bu tehir edilenin kendinde ve ardnda
saklanmaktadr. Bu, grnenlerin temel anlamsal olarak bakldnda, o yap
hakknda hibir ey sylemedii anlamna gelmez. Burada ikili bir durum sz
219

Renata Salecl, Sava Sanatlar ve Sanatlarn Sava, Sanat/Siyaset, Kltr anda Sanat ve
Kltrel Politika iinde, Editr: Ali Artun, letiim Yaynlar, 1.Bask 2008, stanbul, s:296

218

konusudur. Bu fotoraflara baktmzda ilk nce grdmz ey ABDnin

yabanclara/kendinden olmayanlara kar olan aalama, bask, boyun edirme ve
yok etme politikasdr. Fotoraflarda ortaya kan baka bir yn de batnn gzyle
dounun alglanmas ve dounun/doudaki Mslman dmann deerlerinin yerle
bir edilmesidir. Bu sadece doululuk batllk sava veya batnn gznde tekiyi
temsil eden dou iin geerli deil, savalan her dman iin de geerlidir:
Paradoksal olarak, sava durumlarn incelediinizde, saldran taraf iin en
nemli eyin tekinin fantezisini tahrip etmek, yani dmann kendini tutarl bir
btn olarak alglamasn salayan senaryoyu paralamak olduunu grrsnz.
Yani sava halinde asl yok edilmesi gereken, dmann ulusal simgeleri ya da
kendine dair algsdr. 220
Nkleer silah bulundurduu gerekesiyle Iraka yaplan saldr/mdahale ve
demokrasi gtrme plan, hem iddia edildii/gereke gsterildii gibi lkede hibir
nkleer silah bulunmamasn hem de saldr boyunca sergilenen terr ile haksz
savan perdelenmesini ve belki de daha nce denenmemi ekliyle perdelenmesini
gerektirmiti. Askerlerin cezaevinde kendi yaptklar ikenceleri birer hatra
fotorafym gibi gururla sunmalar ve savaa taraf veya kar olanlarn btn
ilgilerinin bu fotoraflara younlamas, igalci glerin fazlasyla iine gelmekteydi.
Fotoraflardaki birka asker sulanp yarglanarak iin iinden klabilirdi ki yle de
yapld. te taraftan savata len ve yaralanan ABDli askerlere ait grntler ve
lkelerine gnderilen tabutlarn havaalannda grntlenmesi srarla engellenmitir.
Kendini gl ve hakl klmak adna neyi saklayp neyi tehir edeceini ok iyi
hesaplayan saldr gleri, gelenekselletii zere sansr uygulamaya devam etmiti.
Ama Ebu Garip fotoraflar tehlikeli veya olduka cesur bir tehirdir bunun da
nedeni belki de karlarnda gl bir muhalefet bulmayacaklarna emin olmalardr.
Sava evindeki kanepesinde uzanarak izleyen gnmz insan zaten grsellik
anda her gn saysz imajla yz yze geldii iin bu fotoraflar onda ok fazla bir
sarsnt yaratmamtr. Sava kartlarnn ksk sesli tepkileri ise hibir somut
yaptrma yol amad gibi etkisizliini srdrmeye devam etmektedir.
220

Salecl, a.g.e., s:287

219

B-Pathos Formula
Ebu Garib Cezaevinde askerlerin ektii ikence fotoraflar zerine, ksa
sre iinde birok eletirel deerlendirmeler yazlp knansa da, tarihin deiik
dnemlerindeki sanat eserleriyle karlatrmalar da yapld. Batl eletirmenlerin
hemen hepsi, daha ok semboller zerine kurulu olan Bat sanat zerinden giderek,
fotoraflardaki semboller ve sahne kurgularn zmleyen deerlendirmeler
yaptlar. konografik ve kurgusal deerlendirmeler yle bir boyuta vard ki, yeni bin
yln ilk yllarnda, sistematik olarak yaplan bir ikence grmezden gelindi.
Tutsaklarn duru biimleri ikonografik zmlemeye tabi tutuldu, ac ekerken ki
halleri sanat tarihindeki Lakoon ve benzerleriyle karlatrld. Sadece metinler aras
balamda alnp deerlendirilmedi bu fotoraflar, ayn zamanda yeniden temsil de
edildiler.
Stephen F. Eisenmen, Ebu Graib Etkisi adl metninde, fotoraflarda
bulgulad grsel mirasn yansmalarn incelerken zellikle zerinde durduu
kavram pathos formuladr. Eisenmann ikenceciyle kurban arasndaki itilaf
gstermesi balamnda ele ald Pathos Formula, Aby Warburgun, ilk alardan
gnmze kadar gelen ve duygular ifade eden yz ifadeleri, vcut durular, el
hareketleri ve aksesuarlarn kendini tekrarlamasn tanmlarken kulland kavramdr.
Ebu Garib fotoraflar da her ne kadar sanat eseri olarak ele alnmalar mmkn
deilse de tarihin deiik dnemlerindeki duru benzerlikleri balamnda ele
alnabilir nk Pathos Formula bir eit kltrel alt bilintir ve en olmadk yerlerde
ortaya kabilir.
Warburg, Rnesansn antik ada ne grd ve ne arad sorunuyla
eanlaml olan yaratnn izini srerken, Rnesans sluplarnn douunu yeni bir
biim dilinin oluturulmas balamnda irdelemitir. Bunu yaparken, Rnesans
sanatlarnn klasik yontulardan yle geliigzel dn almadklarn saptamtr.
Sz geen sanatlar byle bir eyleme ancak anlatm gc zellikle yksek bir
devinimin veya jestin betimlemesini gereksindiklerinde, baka bir deyile
Warburgun bir coku formul (Pathosformel) diye adlandrdna erimek

220

istediklerinde girimilerdir. Warburgun zellikle Quattrocento sanatlarnn sk

sk dn aldklar biimlerden yararlandklar yolundaki buluu, geni bir ilgi
uyandrmtr. Warburgun arlkl olarak ikonografi ve tipolojiyle ilgilenen
halefleri de, Rnesans veya Barok dnemine ait olup, o gne dein doalc saylm
resim eserlerinin de kural olarak geleneksel biimleri salt deiime urattklar
olgusunu destekleyecek yeni yeni kantlar getirmilerdir; gnmzde bu trden
balamlarn aratrlmas, geni lde eski slup eletirisi almalarnn yerini
almtr.221

Resim 11: Lakoon ve Oullar, M 150

Resim 12: Lakoon detay

Eisenman, Pathos Formulann eitli deiikliklere urayarak antik

dnemden XIX yzyln ortalarna kadar varln srdrdn, sonrasnda
Avrupadaki faizmle tekrar ortaya ktn ve en sonunda da ABD emperyalizminin
sava ve benzeri durumlarda bunu srdrdn savunur:
Pathos Formula, On dokuzuncu yzyl sonunda ve yirminci yzylda
Avrupa ve Amerikan sanatsal ve kltrel retiminin en az bir blmnden (modernist
avangard) silindi, faizmin ykseliiyle arpc biimde yeniden ortaya kt.
Getiimiz yzyln ortalarndan itibaren endstriyel ve kitlesel kltr epeyce
etkiledi. Daha sonra brokratlar, askerler ve kltr endstrisi tarafndan ABD
emperyalizminin zindanlarnda gardiyanlk yapan ahlaki olarak sakatlanm
221

Gombrich, a.g.e., s: 37

221

insanlarn zihinlerinde oluan bir eit hastalk olarak kabul edildi. Bu yzden Ebu
Graib fotoraflarnn ortaya kard ve tekinsizlik hissinin yaratt okla birok
yorumcunun unuttuu ya da inkr ettii- ey, bu grntlerin Avrupa ve Amerikan
sanatndan ve Kzlderililerden Vietnam Savana, Chicagodaki karakollardan
Kbadaki Guantanamo Krfezindeki toplama kampna kadar ABD iddetinin ve
zalimliinin olaand, temel zellii olduudur.
Ebu Graib ikence fotoraflarn Warburgun deyimiyle bellekte saklanan
kltrel mirasn rnleri olarak grmek mmkndr. Bu fotoraflar askeri
anlamda zafer kazananlar yalnzca gl deil, ayn zamanda kadiri mutlak olarak,
kaybedenleri ise yalnzca gsz deil, ayn zamanda sefil, hatta insandan ok
hayvana yakn gsteren hastalkl bir bakn grntleridir. Bu vahi yaklamda
kaybedenlerin varl kazananlarn yaptklarn hakl karmakta, kurbann szde
hayvanilii zalimin korkun iddetini onamaktadr. 222

Foto 100: Ebu Garibte Gilligan adl mahkm, 2003 Resim 13:F. Goya, Engizisyon Kurban, 1810-14

Francisco Goyann, Engizisyon Albmnde yer alan Engizisyon Kurban ile

Ebu Garib Cezaevinde Gilligan olarak bilinen tutsan duru, kyafet ve balarna
geirilen klah/uval benzerliini deerlendiren Eisenman, yzeysel bir benzerlik

222

Stephen F. Eisenman, Ebu Graib Etkisi, eviri: Il zbek, Versus Kitap, stanbul, 2007, s: 13-14

222

olsa da bunu Pathos Formula balamnda ele alr. Tutkulu ac ekiin benzer
formlar Ebu Garibde tekrarlanmtr. Lakoon ve oullarnn ac ekiini gsteren
heykelde olduu gibi, Antik dnemden beri sanatlar ac ekmeyi benzer biimlerde
betimlemilerdir ancak bu ikence fotoraflaryla ayn anlamda deildir. Eisenman,
barbarlk belgeleri olarak tanmlad hapishane fotoraflarnn gsze ektirilen
acy, yaatlan aalanmay onayladn, oysa Goya, Picasso ve Bacon gibi
ressamlarn

kendi

betimlemelerinde,

reddettiklerini vurgular.

bu

kurbanlatrmay

aka

knayp

223

Foto 101: Ebu Garib, C. Graner ve S. Harman

Foto 102: Ebu Garib, 2003

Slavoj Zizek, ikence fotoraflarnn, Amerikan alt kltrnn sonularndan

biri olduunu ve fotoraflardaki tutsaklarn duru ve kostmlerinin teatral bir
sahnelemeyi akla getirdiini syler. Zizek, grntlerin, Amerikan performans
sanat, dehet tiyatrosu, Robert Mapplethorpenin fotoraflar ve David Linchin
filmlerindeki tuhaf sahneleri andrdndan yola karak hkmet destekli ikencenin
cinsel ieriinden pornografiyi ve sado-mazoist alt kltr sorumlu tuttu.224:
Fotoraflar, ABD yaam tarznn gerekliini tanyan herkesin aklna, ABD
popler kltrnn mstehcen alt ksmn getirdi hemen rnein, insann kapal bir
toplulua kabul edilmek zere iinden gemesi gereken ikence ve aalanma ieren
inisiasyon trenleri. ABD basnnda, dzenli aralklarla buna benzer fotoraflar
grmyor muyuz: bir ordu birliinde ya da bir lise kampsnde bir skandal patlak

223
224

Eisenman, a.g.e., s: 36
Eisenman, a.g.e., s: 31

223

verdii, bir inisiasyon riteli abartld ve asker ya da renciler hogrlemeyecek

bir lde zarar grd, aalayc bir poza girmeye, (anslerine herkesin
gznn nnde bira iesi sokmak gibi) kltc jestler yapmaya, inelerle delik
deik edilmeye vb. zorlandklar zaman.225
Susan Sontagn Ebu Garib fotoraflarna yaklam lin kavramyla ilintili
olmutur. The New York Timesda, 23 Mays 2004 tarihinde yaymlanan
Bakalarnn kencesine Bakmak (Regarding The Torture of Others) adl yazsnda,
Ebu Garib cezaevi fotoraflarn lin fotoraflaryla karlatrd. Lin fotoraflar,
faillerinin yaptklar eyde sonuna kadar hakl olduklarn dndkleri kitlesel bir
eylemdi. Ebu Garib fotoraflar da yle.226 Sontag, bilgi ve itiraf iin sistematik
olarak ikenceye bavurma, yaplanlara izin verme, gz yumma veya grmezlikten
gelme, ikencenin politik olarak yaplabilir olarak kabuln gsterdiini ve asl
sorunun bu olduunun altn iziyordu. Bakalarnn Acsna Bakmak adl kitabnda
ise, ac eken bedenleri gsteren resim ve heykellere kar duyulan itahl merakn
plak bedenlere gsterilen arzulu merak kadar iddetli olduunu savunur. Sontag,
sanat araclyla zalimliklerin temsil edilmesini ve ac ekmenin betimleniindeki
amac sorgular:
Yunan mitolojisinde acyla kvranan Laokoon ve ikiz oullarn temsil eden
heykel grubu, sann Istrabnn resim ve heykel alanndaki saysz versiyonlar ve
Hristiyan din ehitlerinin gaddarca idamlaryla ilgili sonsuz sayda grsel malzeme:
Bu eserlerde amalanan ey, kesinlikle insanlar harekete geirip alevlendirmek,
dahas onlar eitmek ve rnek oluturmaktr. Dolaysyla, bu eserlere bakan kiiler,
ac eken kiilerin acsn paylaabilir, o acy ilerinde duyabilirler.227
Ebu Garib fotoraflaryla ilgili yaplan yorum ve eletirilerden kan genel
sonulardan biri, toplumsal alt bellekte yer etmi sembollerin farkl zamanlarda ve
yerlerde, yenilenerek ortaya kt gereidir. Dier bir sonu ise, cezaevinden

225

Slavoj Zizek, Paralaks, eviri: Sabri Grses, Encore Yaynlar, stanbul 2008, s: 367-368
http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=9503E5D7153FF930A15756C0A9629C8B63&pag
ewanted=all 22.02.2010
227
Sontag (2004), a.g.e., s: 39-40
226

224

yansyan barbarlk grntlerinin, ABD hkmeti destekli sistematik ikence olduu

gerei, yaplan yorumlarda arka planda braklmtr. Mahkmlara yaplan cinsel
istismar ve aalamalar, sadece pornografi ve sado-mazoist eilimlerin aa k
balamnda ele alnarak, yaplan ikenceler gz ard edilmitir. kenceci askerler,
emperyalist bir alay etme gds228 zerinden hareket ederek ve dmana her eyi
yapmaya haklar olduunu dnerek bu kadar rahat hareket edebilmilerdir.
Yaplan ikenceler Nazi toplama kamplarn hatrlatsa da farkllklar
mevcuttur. Almanlar toplama kampnda bulunan ve ounluu Yahudi olan insanlar
topluca ikenceye maruz brakp, topluca ldrrken; Ebu Garib cezaevinde, piramit
eklinde st ste ylan insanlar haricinde, genelde insanlara tek tek ikence
yaplm ve ou ldrlmtr. Bunlarn kaytlar, ldrdkleri insanlarn yannda
glmseyerek verdikleri pozlarla, kendi ektikleri fotoraflarda da mevcuttur. Yani
bireyselleen savata, ikence de bireysellemitir.
Ebu Garib fotoraflarnn ele alnmas, ya ikonografik zmlemeye tabi
tutularak Bat sanatnn tekrarlanan sembolleri balamnda deerlendirilmekte ya da
Bat sanatnn formlarna yeterince uymad dnlen fotoraflarn yeniden
retilerek bu forma sokulmaya allmas eklindedir. Fotoraflarn pornografiyi
iermesi ve alt kltr yanstma ilevi de sorgulanmtr ancak zellikle yaplan,
ksk sesli bir insan haklar ihlali tespitinin ardndan, sanat tarihi bilgisi az olan
beceriksiz askerlerin rettii grntleri sanatsal bir forma sokma abasdr. Bu
dnce ok korkun veya tarafl gibi gelse de, rnein Boteronun yapt ey,
ikence fotoraflarndan yola karak, askerlerin fotoraflamad

biimde

kurbanlarn idealletirilmi ac eki sahnelerini geleneksel biimde resmetmektir.

Clinton Fein ise, fotoraflardaki sahneleri, daha doygun renklerle ve kurbanlarn
bedenlerini moda fotorafna zg k kullanmyla belirginletirerek, kendi
modelleriyle yeniden retir.

228

Homi K. Bhabha, Location of Culture, Routledge, New York, 1990, s: 85den aktaran Stephen F.
Eisenman, a.g.e., s: 32

225

C-Ebu Garib Fotoraflarnn Estetik Yeniden retimi

galci askerlerin Irakl tutuklulara yaptklar iddet ve ikenceyi kendi
ektikleri fotoraflarla belgelemeleriyle bu fotoraflarn ikonlamas ve estetik
yaratclklara ilham vermesi, savan yeniden temsillerine olanak vermitir.
Fernando Botero, John Fontcuberta, Antonin Kratochvil ve Clinton Fein Ebu Garib
fotoraflarndan esinle orda yaananlar bir kere daha ve kendi estetik stilleriyle
yeniden reten sanatlardan bir kadr. Yeniden retilen ikence fotoraflar ve
resimleri her ne kadar cezaevinde yaanan insanlk d uygulamalar eletirel bir
yaklamla unutturmamaya alsa da sanatlarn kendi zgn stilleriyle yarattklar
estetize edilmi sanat yaptlardr.
Adeta iirilmi balon gibi grnen tombul insan figrleriyle tannan
Kolombiyal ressam ve heykel sanats Fernando Botero (do. 1932), Ebu Garib
cezaevi fotoraflarndan esinlenerek Abu Ghraib (2004-2005) adl seri almasn
yapar. Sanat yaamnn ilk dnemlerinde soyut denemeler yapsa da daha sonra
figratif resimde karar klan Boteronun stili Kolombiya halk sanat geleneinin
izlerini tar ve iman Mona Lisa tablosu en az orijinali kadar tannmaktadr. Abu
Ghraib serisinde de, ayn iman figrlerle oluturduu kompozisyonlarda, Irakl
mahkmlarn yaad ikence ve aalamalar, sanatn gelenekleri dorultusunda
yeniden yorumlamtr.

Resim 14: F. Botero, Abu Ghraib 66, 2005

Resim 15: F. Botero, Abu Ghraib 50, 2005

226

Botero, tpk Goya, Grosz, Manet, Otto Dix, Beckmann ve Picasso gibi
sava, sanatsal bir tema olarak kullanan ve eletirel bir yaklamla tanmlayan
ressamlardan biridir ve bu gelenein bir parasdr. Savan neden olduu felaketlere
tank olan veya bizzat yaayan sanatlar, yaadklar dnemlerde, eserlerine bu
tanklklarn yanstmlardr. Botero da, Irakn igali srasnda, ABD ordusuna bal
askeri personelin, Irakl mahkmlara uygulad fiziksel, psikolojik ve cinsel iddetin
temsillerini kendine zg stiliyle yeniden kurar.
Orijinal fotoraflarda, mahkmlarn yz ifadeleri, kafalarna geirilen
balklarla saklanmtr. Botero, mahkmlarn yaad ikenceyi daha etkili ifade
etmek iin, resimlerinde, sadece gz band veya yzn byk ksmn akta brakan
balklar izmitir. Bylece belirgin yz ifadesi ile bedensel ve psikolojik acy,
sanatn gelenekleri dorultusunda tarif edebilmitir. Bir ressam bir fotorafnn
yapamayaca eyleri yapabilir, nk bir ressam grnmezi grnr hale
getirebilir.229 diyen Botero, kurbanlarn fotoraflarda grnmeyen ac ekilerini
resimlerinde grnr klar.
spanyol sanat John Fontcuberta (d. 1955), gnmzn ikonlam
grntlerini

foto-mozaik

programyla

yeniden

rettii

Googlegrams

(Googlegramlar) adl almasnda, Ebu Garib fotoraflarn da tema olarak

semitir. Dijital foto-mozaik (Photo Mosaic) program, istenilen grseller ve
fotoraflarn dzenlenerek yeni bir mozaik grnt edilmesine olanak salar.
Fontcuberta da, Google arama motorunda, alt konuyla balantl olarak bulduu
binlerce grnty dzenleyerek, yeni mozaik imge oluturur. Evsiz bir adamn
resmini, dnyann en zengin kadn ve erkeklerinin kk boyutlu portrelerini
birletirerek resmeder.

Uzman avu Lyndie Englandn Gus olarak bilinen

tutukluyu, plak bir halde ve boynuna ip geirip srklerken ki fotorafn, Ebu

Garib cezaevindeki ikencelerle ilgili skandal yaratan fotoraflar kullanarak mozaik
bir grnt olarak yeniden oluturur. Bu mozaikte, George Bushun da binlerce
kk fotoraf yer almaktadr.

229

http://www.thenation.com/article/body-pain 18.01.2011

227

Foto 103: J. Fontcuberta, Googlegram 5, Abu Gharib, 2005 Foto 104: J. Fontcuberta, Googlegram 5,
Detay

Fontcubertann niyeti, insanlarn inanlar dorultusunda internette

paylalan yaygn bir evrensel ve demokratik bilincin ironik bir eletirisini
yaratmaktr. nternet, her eit bilginin youn bir ekilde yer alabildii bir mecradr;
hem insanlarn grlerini paylaabildii hem de grlerin ynlenebildii bir alan
yaratr. Bylece Fontcuberta, bir kavram veya grnt zerine en yaygn olan
bilgiye ulaabilmektedir. Bunun doruluu veya yanllln sorgulamaktan ok
yaygn olan kany tespit etme zerinedir almas. rnein Abu Ghraib
googlegram, Abu Ghraib ile en ilgili grsellerin bir araya gelmesiyle olumutur;
doal olarak George Bushun ok sayda portresi yer almaktadr. nternet birok
fikrin ve grsellerin birbiriyle balantsn salayan dnyann belleini oluturma
kapasitesine sahiptir.230
Fotorafn gerekliini sorgulayan gncel ileriyle tannan Fontcuberta, Ebu
Garib cezaevi fotoraflarn ve bu fotoraflarla balantl olarak Googleda bulduu
grntleri bir araya getirerek temsili yeniden ina eder.

230

Nezaket Tekin, Andre Malrauxnun Hayali Mzesinin ada Sanat Politikalar ve Gncel
Sanat Projeleri Asndan nemi, Dokuz Eyll niversitesi Gzel Sanatlar Enstits Sinema-Tv
Anasanat Dal Doktora Tezi (yaymlanmam), zmir, 2010, s: 186-187

228

1-Antonin Kratochvil: Homage to Abu Ghraib, 2006 (Ebu Garibe Sayg)

VII Fotoraf Ajans yesi Antonin Kratochvil (d. 1947), Ebu Garib
fotoraflarnn gazete, dergi, televizyon ve internet ortamnda dolama girmesinden
iki yl sonra Ebu Garibe Sayg (Homage to Abu Ghraib) adl bir alma yapar. ek
asll fotojurnalist Kratochvilin, 1968deki ek Bahar sonrasnda ailesiyle yaad
mlteci hayat ve babasnn be yl boyunca Stalinist alma kampnda kalmas,
fotoraf almalarndaki karamsarln nedenidir. Ebu Garibe Sayg almasn
babasna adamasndaki neden de babasnn kamplarda kald sre boyunca ikence
grmesidir.231 Ebu Garib cezaevinde yaanan ikence ve aalama fotoraflarn
yeniden kurgulayarak reten Kratochvil, ailesiyle birlikte yaadklarna benzer
durumlar yaayanlarla fotoraflar araclyla zdeleir ve kurbanlar yceltir.

Foto 104: Antonin Kratochvil, Homage to Abu Ghraib, 2006

Sanat ve yazarlarn, kendi yaad deneyimleri veya yaamlarnn belli

dnemlerini eserlerinde yanstmas, Kendall L. Waltonun z-dnmsel temsil
olarak adlandrdna, almann ilk blmnde deinilmiti. Kratochvil de uzun
yllar yaad mlteci hayatn, dnyann pek ok yerinde fotoraflad mlteci
kamplar fotoraflaryla yanstr.
231

http://www.viiphoto.com/showstory.php?nID=529 13.01.2009

229

Mltecilik deneyimi, Guetamala ve Moolistandaki sokak ocuklar, Tibetli

mlteciler ve sava kurban Afganistan gibi konulu fotoraf almalarna ok youn
biimde yansr. Dou Avrupann bamszlamasnn yirmi yl ncesini ve sonrasn
yaamtr. Bu dnem boyunca Kratochvil mlteci problemlerini, ekonomik sknty,
politik karmaay ve nceden komnist olan uluslardaki bozulmay belgelemitir
fotoraflaryla. Bu alma, 1997de baslm olan Broken Dream isimli kitabnda
toplanmtr.232
Kratochvilin zgn fotoraf stili karanlk bir atmosfere sahiptir. Sava, tahrip
olan evre, insanlk felaketleri, yklan/yok olan kltrler ve zor koullarda alan
insanlar gibi konular ele alrken hep ayn karanlk atmosfer hkimdir. Kratochvilin
stdyo ortamnda oluturduu Ebu Garib kurgularndaki figrlerin ounluu
olduka netsiz siletler eklindedir. Orijinal fotoraflardaki durular ve balk gibi
unsurlar, figrler hareket halindeyken kaydedilmesine ramen belirgindir. Simber
Atay Eskier, Krotachvilin yorumlarnda yabanclatrma estetiinin hkim olduunu
vurgular:
Allmn tesinde kesimler, iri grenler, blur efektler, fotorafnn
konumunu, dikkatini yneltmesini ve a semesini somut olarak yanstan enerjik bir
kamera kullanm, bazen sert fla kullanmlar, oktandr yani Toplama Kamplarnn
ortaya kndan bu yana, yani uygarlmzn iflasna tank olduktan sonra kederin
distorsiyona uratt vizyon, yine de insanlk durumuna en azndan iaret etme
refleksi, sbjektiflie sahip kma abas genellikle siyah beyaz artk bazen de
renkli ve bu estetii sistematik hale getiren fotorafnn adn ve eserini telaffuz
etmek daima bir zevktir: Robert Frank, Amerikallar, 1958. Kratochvilin bu estetii
semesinin nedeni, bir sava fotorafs olarak aslnda yabanclama sorununu
tanmlyor

olmasdr.

Fotoraflar

yabanclamann

metonimik

ifadesidir.

232

Ken Light, amzn Tanklar, Belgesel Fotoraflar Anlatyor, eviri: erife Tekin, Ceren
zpnar, 2. Bask, Fotorafik Vizyon Yaynlar, stanbul, 2006, s:123

230

Kratochvil, olaanst kariyerinin bir noktasnda tarihin tankl konumunu terk

eder ve stdyosunda Abu Ghraib izlenimleri imal eder (2006).233

Foto 106-107-108: Antonin Kratochvil, Homage to Abu Ghraib, 2006

Krotachvil, Ebu Garib fotoraflarn, stdyo ortamnda yeniden kurgulayarak

oluturduu ikence sahnelerini net olmayan bir biimde ve glgeler eklinde
kaydetmeyi tercih etmitir. Aslnda kendi stilinin bir uzants da diyebileceimiz bu
belirsiz kareler orijinallerini ok iyi bildiimiz iin anlam kazanmaktadrlar. Beden
araclyla savan temsilleri olan bu fotorafik imgelerin siyah beyaz kaydnda
iddetin ve kan, yara gibi ikence izlerinin yok edilmesi fotoraflardaki etkiyi
azaltmamaktadr. nk izleyicinin hafzasnda o grntler zaten mevcuttur ve
Kratochvil bu bilinle hareket eder.
2- Clinton Fein: Torture (kence), 2007
Ebu Garib fotoraflar, savalarn grsel tanklar fotojurnalistler tarafndan
deil de bizzat olayn failleri olan ABD askerleri tarafndan kaydedilip internette
dolama girince, fotoraflar kendi stili ve bakyla yeniden reten fotoraflarn
arasna Clinton Fein de katlr. Sava kart ve provakatif politik almalaryla
bilinen Johannesburg doumlu sanat Clinton Fein (d. 1964), 2006-2007 yllarnda
233

Simber Atay Eskier, http://www.fotoritim.com/yazi/simber-atay-eskier--roger-fentonun-olumungolgesi-vadisi--postmodern-savas-muhabirligi 15.01.2011

231

Torture (kence) adl almasn yapar ve sergiler. Medyada kimi blmleri

flulatrlp sansrlenerek dolatrlan tutsak bedenlerine ait grntleri, stdyo
ortamnda olduka belirgin k ve renkle yeniden kaydeder. Bylece, yaanan
ikence ve aalamalar, beden temsilleri ve sansr kavram zerinden tartmaya
indirger.

Foto 109: Ebu Garib, Orijinal Fotoraf

Foto 110: Clinton Fein, Srala ve Kirlet, 2007

Dk znrlkl ve dank kompozisyonlu orijinal Ebu Garib

fotoraflarn, stdyo ortamnda ve bir dizi dijital maniplasyonla, byk format,
parlak, gl ve dehet verici rprodksiyonlarna dntrr. Moda fotoraflna
ait aydnlatma ile stilize edilen grntlerde Fein daha ok iddetin cinselletirilmesi
ve koreografi zerine odaklanr. Rahatsz pozisyonlarda uzun sre ayakta bekletilen
tutsaklarn kafalarna geirilen balklar ve i amarlar n plana karan sahneler
kurgular.234 Fein, arpc beden tasvirlerindeki etkiyi artrmak iin figrlere kan ve
kesik izleri simlasyonlar uygular. Fotoraflarda korkuya ramen ortaya kan
rahatsz edici, batan karc ve tedirgin edici gzellik ve erotizm, fotorafn baka
bir alanndan, moda fotoraflnn aydnlatma ve slubunun kullanmndan
kaynaklanr. Dntrlen imgelerin kurgusal zelliinin n plana k, eletirel
boyutunun yan sra, gnmzn bir gereinin, fotorafnn estetik kayglarnn
arac ve tketiminin kurban olmas sonucunu dourur.

234

http://www.clintonfein.com/torture/ 31.01.2011

232

SONU
ada fotorafta savan estetize edildiine dair iddia, fotorafn bir temsil
formu olarak kabul edilmesi zerinden yrr. Fotorafn temsil ynnden aa
kan eksiklii, fotorafn deil genel olarak temsilin eksikliidir. Temsil, bir olgu,
nesne veya dsal bir gerekliin baka bir dzlemde kurulmasdr ve bu eylem hibir
zaman tamamlanm bir eylem deildir. D gerekliin temsili, arada bir yaratcnn
(sanat) varln zorunlu klar ve temsil de o yaratcnn yanstabildii kadarla
snrldr. Yaratcnn kendi yorumu ve seimleri, o temsili dier benzerlerinden
farkl klar.
Fotorafik temsil, birtakm mekanik, kimyasal veya dijital ilemler
sonucunda elde edilen grntlerle kurulur. Fotorafnn ektii grntye
mdahalesi, teknik ve tematik seimleriyle gerekleir. Daha sonra da sergileme
seenekleriyle devam eder; fotoraf, dev boyutta basklar alp fotoraflarn bir
mzede de sergileyebilir, daha kk basklarla herhangi bir sokakta iplere asarak da
sergileyebilir.
boyutlu dnyann, belirli bir zamanda, iki boyutlu bir dzlemde
kaydedilmesi, sadece bir kopya ilemi olmaktan kal hayli zaman oldu. Sadece
gnmzdeki rneklere bakldnda bile fotorafn bir temsil formu olup olmadn
tartmak olduka anlamsz grnmektedir. Susan Sontagn szn ettii ekliyle
fotoraf bir sanat biimi deildir, fotoraf dil gibidir, yani baka eylerin yan sra,
iinde sanat eseri de retilen bir ortamdr.235 Bu dnce, fotoraf eylemi iindeki
fotorafnn ve onun niyetinin nemini vurgular. D gereklii aslna en yakn
ekilde kaydedebilen fotorafik mekanik ara, kullancsnn niyetine bal olarak, ya
dorudan bir kaytla ama bu da bir seimdir- ya da hem kayt aamasnda, hem
bask aamasnda hem de sunum aamasndaki maniplasyonlarla (mdahale demek
daha doru olabilir) d bir gereklii veya sanatnn kendini ifadesini olanakl
klabilmektedir.

235

Susan Sontag (1993), a.g.e., s: 156

233

Modernizmin estetik belirleyicilerinden biri olan fotoraf, zellikle avantgarde harekette, dier sanat alanlaryla i ie geerek hem kendi ontolojik snrlarn
geniletmi hem de genel olarak estetiin gereklii daha etkili ve diyalektik
anlamda temsilini olanakl klmtr (rnein fotomontajlar). te yandan bu i ie
geme, zamanla anlatnn snrlarn mekn ve uzam balamnda esneterek, temsilin
disiplinlerarasnda korunakl bir noktaya tanmasnda da nemli bir etken olmutur.
Anlamn gndergesinden kopuu veya gstergeler aras bir temsile doru gidi
gereklik krizi tartmalarna yol amtr.
Modernist estetiin en temel zelliklerinden bir tanesi biimin n plana
geerek ieriin anahtarn oluturmasyd, postmodernizm ile birlikte ierik
neredeyse tamamen gzden kaybolmaya balamtr. Bu, yaptn ieriksiz olmas
anlamnda anlalabilecei gibi ieriin birbirinden tamamen zt ynlerde
grlebilmesini de beraberinde getirmektedir. Burada sz konusu olan modernist
sanat yaptnn ok anlaml yapsnn yerini alacak olan bir tr ar anlamllktr.
Temsil sreci ile temsil edilen nesne arasnda yaanan akmama krizi, potmodern
estetikte, bu suretle, herhangi bir gereklie gndermede bulunmayarak almaya ve
temsilin gereklii yanstmaya alrken aslnda onu tahrif ettiini aa karmaya
alr. Postmodern sanat yapt, -postmodern romanda da olduu gibi- gereklii
temsil etmek yerine temsili sorunsallatran, katmanl bir yap grnmne brnr.
Anlam srekli ertelenir veya her okumada sonsuz iaretler sistemi yznden
yenilenir. Postmodern sanat yaptnda, romanda olduu gibi yazar, okur, metin
yoktur; yalnzca o metin araclyla oluan sylemler vardr.236 Fotorafn bu
koullardaki temsil tavr, hem belgesel alanda hem de sanatsal amal kullanm
alannda, dier disiplinlerle benzerlikler ve farkllklar tar. Bunun en net
gzlemlendii alan da sava fotorafldr diyebiliriz.
Mevcut postmodern durumdan genelde belgesel fotoraflk zelde de sava
fotorafl nemli lde etkilenmitir. nsan ilgilendiren btn sosyal ve doal
olaylarn belgelenmesinde ve aktarlmasnda etkili bir ara olan fotoraf, objektif
kayt idealiyle retilse de, sonular asndan bakldnda yle olmad anlalr.

236

Jale Parla, a.g.e., s: 180

234

Objektifin arkasndaki gzn estetik bilgisi ve beenisi, sava gibi trajik bir
gerekliin kaydedilmesinde bile belirleyici olabilmektedir. Bununla birlikte bazen
sadece kullanlan bir teknik veya teknik bir eksiklik, fotorafta estetii
belirleyebilmektedir.237 rnein, I. Dnya Sava srasnda Fransz ordusunun
grevlendirdii fotoraflar Fernand Cuville ve Paul Castelnau ile Alman fotoraf
Hans Hildenbrand, otokrom tekniini kullanarak renkli olarak ve empresyonist resim
etkisi uyandran sava fotoraflar elde ederler. Otokrom yntemiyle, sava
peyzajlar, asker portreleri ve bombalama sonras yklan binalar kaydeden
fotoraflarn estetik stilleri teknikten kaynakl olarak olumutur.
Christian Frei, sava fotorafs James Nachtwey hakknda Sava
Fotorafs (War Photographer) adl bir belgesel film eker. 2001 ylnda ekilen
film, fotorafnn baka kameralarla ekilen grntleriyle, Nachtweyin fotoraf
makinesine yerletirilmi bir parmak kameras sayesinde kendi kaydettii
grntlerin kurgusundan oluur. Belgeselde, neden sava fotoraflamak sorusunu
Nachtwey yle cevaplar:
Tarihin balangcndan bu yana var olan bir insan davranna fotoraf ile
son vermek mmkn olabilir mi? Bu dnce gln derecede anlamsz grnyor.
Fakat beni motive eden, ite bu biricik dnce idi. Bana gre fotorafn gc insani
hisleri atelemesinde yatyor. Eer sava bir insaniyeti yok sayma giriimi ise,
fotoraf savan ztt olarak alglanabilir ve doru kullanlrsa savan panzehiri
ierisinde etkin bir karm maddesi olarak kullanlabilir.238
Sava fotorafl, ilk dnemlerinden gnmze kadarki srecinde, bir
yandan savaa dair tarihsel bir bellei ina ederken, bir yandan da Nachtweyin
yukarda vurgulad gibi, doru kullanld takdirde, savan insaniyeti yok sayma
giriimine kar durmay rgtler. Bunu da, dnemsel teknolojik ve politik olanaklar
erevesinde, sava en arpc biimde ve birok ynyle kaydedip insanlara
gstererek yapar.
237

Portre ressam David Octavius Hill (1802-1870) ile kimyager Robert Adamson (1821-1848), 18431847 tarihleri arasnda, kalotip yntemi kullanarak, dnemin nemli isimlerinin kurgusal portrelerini
ekerler. Kalotipin teknik problemleri Hill & Adamsonun estetik sluplar haline gelir. Fotoraflar
iin bkz. http://www.getty.edu/art/gettyguide/artObjectDetails?artobj=105647
238
http://www.viiphoto.com/bookDetail.php?book_id=30&price=30

235

1970li yllarda, deien kresel ekonomik yapya paralel olarak, savalarn

yaps da deimeye balar. ran-Irak Sava gibi baz istisnalar hari yeni savalarn
ounda devlet glerinin yan sra devlet-benzeri aktrlerle zel aktrler savalarda
belirleyici hale gelir. Sava kuramcs Mnkler yeni savalar iin nemli zellik
belirler; savan devletin kontrolnden kmas; gleri eit olmayan hasmlar
arasnda asimetrik savalarn gereklemesi; partizan savalar ve terrizm ile ortaya
kan, nceden askeri sistemin tekelinde olan iddet biimlerinin zerklemesi ve
bamszlamas.239 Bu deiimle birlikte, aralkl atmalarn grld dk
younluklu savalar, baz corafyalarda srekli hale gelir ve gndelik hayatn bir
parasna dnr. srail, Filistin, Afganistan, Irak, eenistan, Sudan gibi daha
birok corafya, aralkl olarak atmalarn yaand yerler arasnda saylabilir.
Savalar ve sava teknolojisindeki yapsal deiim, bu savalarn fotorafik
kaydnda da belirleyici etmen olur. Belirli aralklarla atmalarn srd blgelerde
bulunan fotojurnalistler, atma zamanlarnn dnda, blge ile ilgili ama sava
dolayl olarak da temsil eden fotoraf almalar yaparlar. rnein, Stanley Greene,
eenistan Savan takibi srasnda, sava kurbanlarnn, ellerinde kaybettikleri
yaknlarnn fotoraflaryla birlikte portrelerini eker.
ada sava fotoraflnn ekillenmesindeki etmenlerden biriside mevcut
sanat ortamndaki eilimler ve ifade biimleridir. Postmodern sanat eserinin paral
ve ok odakl yapsna benzer kompozisyonlar, Gilles Peress gibi baz
fotojurnalistlerin fotoraflarnda, 1980li yllarn banda grlmeye balanr. Klasik
sava fotoraflarnn aksine yeni oluan stil, konuyu birden fazla bileeniyle
yanstt iin daha gl bir anlatya sahiptir. Ama fotoraf seyircisi, sava benzeri
trajik olaylarn bylesine allmam bir tarzda temsiline yabancdr. Zamanla
seyircinin gz buna alr ama grnt anda buna benzer o kadar fazla retim
olur ki savaa kar bir tepkiyi rgtlemekte bu fotoraflar etkisiz hale gelir.

239

Mnkler, a.g.e., s: 14-15

236

ada sava fotorafnda gzlemlenen estetize etme eilimleri, Peressin

peyzajlarnn yan sra, Simon Norfolkun barok stildeki sava alan kaytlarnda ve
Luc Delahayen byk format basklarndaki, konuyu belirgin bir mesafede ve
evresel ayrntlaryla kaydettii almalarnda da grlr.
te yandan klasik sava fotorafnn dnmn anlamak iin baklmas
gereken en arpc yer Magnum estetii olacaktr. Fotojurnalizmin Weimar
Cumhuriyeti dneminde balayan kurumsallamas, dnyann nemli merkezlerinde
birok fotoraf ajansnn kurulmasyla devam eder. Kolektif bir yaplanmaya sahip
Magnum bunlardan biridir. 1947 ylnda kurulan ajansn zamanla belirginleen zgn
stili, 1980lerde ilk deiimini yaar. Robert Capa, George Rodger ve David
Seymour gibi kurucu yelerinin eletirel ve hmanist bir tavrla oluturduklar klasik
Magnum stili dramatik, gereki, sanatsal ve anlat ynnden zengin bir yapdadr.
1980lere gelindiinde Magnumun grsel stilinde ve temsil tarznda deiim balar.
Magnumun klasik stilinde yer alan dramatik unsurlar yine devam eder ancak
dzensiz, kaotik, kark bir dzenlemeye sahip kompozisyonlar arlk kazanmaya
balar. Bylece, fotorafnn kendi yorumunu n plana karan ve sanata daha ok
vurgu yapan belgesel deeri az temsillere doru gei yaplr. Bu yeni temsil modu,
sadece

Magnuma

zg

olmakla

kalmaz,

baka

kurumlar

iin

alan

fotojurnalistlerde de gzlemlenir.
Woodwardn da zerinde durduu gibi, Magnumda iki baskn fotoraf stili
gzlemlenir; samimi bir ekilde tanklk etmek ile ortaya kan klasik modernist stil
ve ironi ile sradan anlara ait zeki kompozisyonlarla oluan yeni postmodernist
estetik. 11 Eyll saldrlarna ait fotoraflarn sekisinden oluan New York
September 11 adl kitaba, yaanan gereklii yanstmak iin klasik stilde ekilmi
fotoraflar konulur. Bu olaydan sonra Magnum fotoraflarnn grsel stili
postmodern estetiin yan sra hmanist ve realist belgeselci tutumun da ne kt
bir grnm sergiler.
Avant-garde sanatn baz stil kullanmlar Paolo Pellegrin gibi baz sava
fotoraflaryla, Martha Rosler gibi sava kavramsal olarak ele alan ve diyalektik
montajlarla sava temsilleri reten fotoraflarda belirgin bir ekilde ortaya

237

kmaktadr. Pellegrin, ftrist sanatn, hareketi tanmlamasna benzer bir

yaklamla, savan dinamizmini yakalamaya alan siyah beyaz flu fotoraflar
eker. Yansmalarla oluan, st ste binmi grntlerin srempresyonlar,
Pellegrinin avant-garde denemeleri artran dier bir stilidir. Martha Rosler ise,
reklamlarda yanstlan konformist Amerikan ev ii grntleri ile sava fotoraflarn
birlikte kullanarak fotomontajlar retir. Bringing the War Home: House Beautiful
(Sava Eve Getirmek: Ev Gzel) adyla, 1967-72 yllar arasnda, Vietnam
Savann eletirel yorumlaryla yapt almay, ABDnin Irak igaliyle birlikte
2004-2008 yllarnda ayn adla devam ettirir.
Savan, meknlar ve insanlar zerinde brakt izler dolaymyla temsili,
birok fotorafnn almasnda yer alan bir yaklamdr. Savan kalntlarnn
grntleri, klasik sanatn formlar balamnda deerlendirilebilecei gibi, fotorafn
kendi ontolojisi dolaymyla ele alnp deerlendirilebilir. zlerin takibiyle oluan
benzer fotorafik kayt rnekleri incelendiinde, fotojurnalizm balamnda ortak bir
estetik yaklamn kurulduunu iaret etmektedir.
Medya teknolojilerinin yol at bellek ve bellek yitimine kar verilen
mcadele olarak ekillenen bellekle ilgili fotoraf projeleri, daha nce sava
yaanm blgelerin gnmzdeki haliyle fotoraflanmas veya fotorafnn daha
nce kaydettii bir savan ardndan, sz konusu olan blgeyi ve insanlarn,
bugnk durumuyla karlatrmal olarak ele almasdr. Susan Meiselasn, savatan
on yl sonra Nikaraguaya gidip, sava srasnda ektii fotoraflarda yer alan
insanlar bulup grmesi ve eski fotoraflarla, yeni grmelerin videolarn birlikte
sergilemesi;

Simon

Norfolkun,

II.

Dnya

Sava

srasnda

Normandiya

kartmasnn yaand ve binlerce askerin ld sahilleri, savatan fiziksel hibir

iz veya kalnt tamayan gnmzdeki halini fotoraflamasdan oluan almas;
Cole

Thompsonn,

2008

ylnda

ektii

Polonyadaki

toplama

kamplar

fotoraflarndan oluan almas bellei canl tutmaya ynelik fotoraf projeleridir.

Bu projeler, belirli mekanlar zerinde, belirsiz bir zaman tanmlamas yapan ve
fotoraflarn kendi estetik yaklamlaryla kurulmu almalardr.

238

Ebu Garib cezaevinde, ABDli askeri personelin tutsaklara uyguladklar

fiziksel, psikolojik ve cinsel ikence ve aalamalar, -karelerin iinde ounlukla
kendileri de olduu halde-, an fotoraf eklinde ekip internette dolama
sokmalar, devam eden savan bir noktasnda yaananlarn fotorafik kaydnda yeni
bir aamay iaret eder. ABD ve mttefiklerinin, 2003 ylndaki ikinci Irak igali
srasnda gerekleen bu olay, sava tanklk boyutunda temsil eden fotojurnalistler
asndan da sarsc bir olaydr. Askerlerin mahkmlara uyguladklar iddet ve
aalamalar ftursuz bir biimde kendilerinin tehir etmesi, nce dnya apnda bir
oka sonra da youn eletirel yorumlara neden olur. Ancak yorumlar daha ok
fotoraflardaki mahkmlarn durular zerine younlar ve klasik sanatn Pathos
Formula gibi formlaryla benzerlikler aranr ve sonuta ac ekmenin gzellii
balamnda analize tabi tutulur. Yan sra Slavoj Zizek, askerlerin bu davrann,
Amerikan alt kltrnn ritellerine benzeterek pornografik ve sado-mazoist
ierikli olmas balamnda deerlendirir. Bu ve benzer yorumlarn yan sra,
fotoraflarn, Botero, Fontcuberta, Kratochvil ve Fein gibi sanatlar tarafndan
estetik yeniden temsilleri de gerekletirilir. Cezaevi fotoraflarnn dntrlerek
yeniden retilmesi, kitle iletiim balamnn tesinde ada fotorafta da Ebu
Garibin bir ilham kayna haline gelmesi eklinde dnlebilir. Yukarda belirtilen
rneklerin yan sra gelecekte Ebu Garib kaynakl baka almalarn ortaya kmas
mmkn grnmektedir.
Sava srasnda, mahkmlara uygulanan ikenceleri, daha nceden olduu
gibi savan grsel tanklar olan fotojurnalistler deil de, bizzat o ikenceleri yapan
askerlerin kaydedip yaymlamas, savan belgesel kaydnda sava fotorafsnn
konumunu tartmal hale getirmitir. nk bu olaylara ilikin grsel kayt, gelenek
olduu zere fotojurnalistin eylem ve tasarrufundan syrlp bizzat olayn taraf
asndan gerekletirilmi ve iletilmitir.
Nachtwey, Sava Fotorafs belgeselinde, fotoraflarn tarihsel ilevinin
nemini idealize ederek yle vurgular:
fakat herkes orada olamaz. te bu yzden fotoraflar oradalar;
insanlara gstermek, uzanp onlar yakalamak ve yaptklar eye ara verip olan

239

bitene ilgi gstermelerini salamak, genel medyann yattrc etkilerinin arasndan

syrlp meydana kacak kadar gl fotoraflar yaratp insanlar sarsmak, protesto
etmek ve bu protestonun gc ile dierlerini de protesto edecek noktaya getirmek
iin
Sava fotoraflar gnmzde geleneksel tekniklerinin yan sra fotorafn
anlat olanaklarn zenginletiren multimedya (essay) tekniklerini uygulamaya
balamlardr. Klasik foto-deneme (photo-essay) anlats yeni boyutlar kazanmtr.
Hatta aktel tanklklar aka kiisel gnceler gibi tanmlanmaktadr. Magnum,
Noor, VII gibi nemli ajanslarn yeleri bu tr, multimedyatik individalist
almalar artk ilgili kategori balamnda gerekletirmektedirler.
Sonu olarak aka belirtilmesi gereken nokta, sava fotorafndaki
deiikliklerin temel nedeni, savan yapsal olarak deimesidir. Dk younluklu
savalar devam ettike, sava fotorafsnn konumu ve ilevi de gittike klasik kitle
iletiim kriterlerinin tesinde karmak bir nitelik kazanmtr. yle ki, fotorafik dil
yetisi asndan, bugnn sava fotorafs, fotoraf yalnzca bir kitle iletiim
eleman olarak deil, bir sanat olarak icra ve temsil etmektedir.

240

KAYNAKA
AGAMBEN, Giorgio; Tank ve Ariv, Auschwitzden Kalanlar, eviri: Ali hsan
Bagl, Dipnot Yaynlar, Ankara, 2010
AKTULUM, Kubilay; Metinleraras likiler, teki Yaynevi, 2.

Basm, 1999,

Ankara
ALTU, Taylan; Kant Estetii, Payel Yaynlar, stanbul, 1989
AMAR, Pierre-Jean; Basn Fotorafl, eviri: nci narl, Krmz Yaynlar,
Mart 2009, stanbul
ANTMEN, Ahu; 20. Yzyl Bat Sanatnda Akmlar, Sel Yaynclk, 3. Bask,
stanbul, 2008
ARTUN, Ali (Edt.); Sanat/Siyaset, Kltr anda Sanat Ve Kltrel Politika,
letiim Yaynlar, 1.Bask 2008, stanbul
BADIOU, Alain; Baka Bir Estetik, eviri: Aziz Ufuk Kl, Metis Yaynlar,
stanbul, 2010
BARRETT, Terry; Fotoraf Eletirmek, mgeleri Anlamaya Giri eviri: Yeim
Harcanolu, Hayalbaz Kitap, stanbul, 2009
BARTHES, Roland; Camera Lucida, eviri: Reha Akakaya, Altkrkbe Yayn, 3.
Bask, stanbul, 2000
BARTHES, Roland; ada Sylenler, eviri: Tahsin Ycel, Hrriyet Vakf
Yaynlar, stanbul 1990
BATUR, Enis (Der.); Modernizmin Serveni, YKY, 3.Bask, 1999, stanbul
BAUDRILLARD, Jean; Simlasyon Ve Simlakrlar, eviri: Ouz Adanr, Dou
Bat Yaynlar, Ankara 2003
BENJAMN, Walter; Estetize Edilmi Yaam, Sunan: nsal Oskay, Der Yaynevi,
stanbul 1995
BENJAMN, Walter; Pasajlar, eviri: Ahmet Cemal, YKY Kazm Takent Klasik
Yaptlar Dizisi, 4. Bask, stanbul, 2002
BERGER, John; Grme Biimleri, eviri: Yurdanur Salman, Metis Yaynlar, 4.
Basm, stanbul, 1990
BHABHA, Homi K.; Location Of Culture, Routledge, New York, 1990

241

BRETON, Andre; Srrealist Manifestolar, eviri: Yeim Seber Kafa, Artemis

Gnebakanl, Aye Gngr, Alt Krkbe Yayn, 2009
BROTHERS, Caroline; War And Photograpyh, Routladge, 2.nd Published, New
York, 2005
BUCK-MORS, Susan; Kresel Bir Kar Kltr, eviri: Sreyya Evren, Versus
Kitap, stanbul, 2007
BUCK-MORS, Susan; Rya Alemi ve Felaket, eviri: Tuncay Birkan, Metis
Yaynclk, stanbul, 2004
BURKE, Carolyn; Lee Miller On Both Sides Of The Camera, Artpress, Vol:349,
Octobre 2008
BRGER,

Peter; Avangard Kuram, eviri: Erol zbek, 5. Bask, letiim

Yaynclk, stanbul, 2009

CAUJOLLE,

Christian;

Circonstances Particulieres 2, Sovenirs, Acted Sud,

France 2007
CEVZC, Ahmet; Felsefe Szl, Paradigma Yaynlar, stanbul 2002
CLARK, Graham; The Photograph, Oxford University Press, Oxford, 1997
CLARK, Toby; Sanat ve Propaganda, eviri: Esin Hosucu, Ayrnt Yaynlar,
stanbul, 2004
CLAUSEWITZ, Carl von; Sava zerine, eviri: iar Yaln, Spartaks Yaynlar,
kinci Bask, stanbul, 1997
CONEKN,

Becky

E.;

Lee

Miller:

Model,

Photographer,

And

War

Correspondent n Vogue, 1927-1953, Fashion Theory, Volume 10, Issue

CMERT, Bedrettin; Estetik, De Ki Basm Yaym, Ankara, 2008
CRISS, Nur Bilge; Bar Olmayan Sava, Dou Bat Dergisi, Sava Ve Bar
Says, Say:24, 2003
DAGEN, Philippe; Luc Delahaye: Snap Desicion (Interview with Luc Delahaye),
Art Press, Issue: 306, Nowember 2004
DANTO, Arthur C.; Sanatn Sonundan Sonra, eviri: Zeynep Demirsu, Ayrnt
Yaynlar, Mays 2010, stanbul
DEBORD, Guy; Gsteri Toplumu, eviri: Ayen Ekmeki & Okan Takent,
Ayrnt Yaynlar, 2. Basm, stanbul, 2006

242

DEVRMLER VE KARI DEVRMLER ANSKLOPEDS - Geliim Yaynlar,

2. Bask 1987
DIXON, Robert; Spotting The Fake: C. E. W. Bean, Frank Hurley And The
Making Of The 1923 Photographic Record Of The War, History Of Photography,
Volume 31, Number 2, Summer 2007, Routladge
ECO, Umberto; A Theory Of Semiotics, Bloomington: Indiana University Press,
1976
ECZACIBAI SANAT ANSKLOPEDS, Yap-Endstri Merkezi Yaynlar,
1997
EFLATUN; Devlet, evirenler: Sabahattin Eybolu, M. Ali Cimcoz, 4. Basm,
Remzi Kitabevi, stanbul, 1980
EISENMAN, Stephen F.; Ebu Graib Etkisi, eviri: Il zbek, Versus Kitap,
stanbul, 2007
ERGVEN, Mehmet; Fotoraf: Gizemli Kayt, Sanat Dnyamz, 84. Say, 2002
FARAGO, France; Sanat, eviri: zcan Doan, Dou Bat Yaynlar, Ankara, 2006
FISKE, John; letiim almalarna Giri, eviri: Sleyman rvan, Bilim Sanat
Yaynlar/Ark, Ankara, 1996
FLORENSKI, Pavel; Tersten Perspektif, eviri: Yeim Tkel, Metis Yaynlar,
stanbul, 2001
FOERSTEL, Lenora (Haz.); Medya ve Sava Yalanlar, eviri: Ahmet Antmen,
Yordam Kitap, stanbul, 2007
FOSTER, Hal; Gerein Geri Dn, eviri: Esin Hosucu, Ayrnt Yaynlar,
stanbul, 2009
FOUCAULT, Michel; Bu Bir Pipo Deildir, eviri: Selahattin Hilav, YKY,
stanbul, 1993
FOUCAULT, Michel; Kelimeler Ve eyler, eviri: Mehmet Ali Klbay, mge
Kitabevi, 2.Bask, Ankara 2001
FOUCAULT, Michel; The Subject And Power, Eds.: H. Dreyfus And P. Rabinow,
Beyond Structuralism And Hermeneutics n inde, Brighton, Harvester, 1982
FRIZOT, Michel (Edt.); A New History Of Photography, Knemann, Kln, 1998
GERWEN, Rob van (Edt.); Richard Wollheim On The Art Of Painting: Art As
Representation And Expression, Cambridge University Press, 2001

243

GOMBRICH, E. H.; Sanat Ve Yanlsama, eviri: Ahmet Cemal, Remzi Kitabevi,

stanbul, 1992
GRAY, Chris Hobles; Postmodern Sava, eviri: Derya Kmrc, Alfa Yaynlar,
stanbul, 2000
GRIFFITHS, Philip Jones; Vietnam at Peace, Trolley, London, 2005
GRIFFITHS, Philip Jones; Vietnam Inc., Phaidon, 2005
GRUNDBERG, Andy; Modernist Akm Srecinde Fotoraf Ve Sanat, eviri:
Kemal Atakay, Sanat Dnyamz, 84.Say, Yky, stanbul, 2002
HALL, Stuart (Edt.); Representation: Cultural Representations And Signifying
Practices, Sage Publications, London 2003
HANERLOLU, Orhan; Felsefe Szl, Remzi Kitabevi, stanbul, 1999
HEIDEGGER, Martin; Sanat Eserinin Kkeni, eviri: Fatih Tepebal, De Ki
Basm Yaym, Ankara, 2007
HOBSBAWM, Eric; Ksa 20.Yzyl, 1914-1991, Arlklar a, eviri: Yavuz
Alagon, Sarmal Yaynlar, stanbul, 2002
HUYSSEN, Andreas; Alacakaranlk Anlar, eviri: Kemal Atakay, Metis
Yaynlar, stanbul, 1999
STANBULLU, Ferhan; Srrealistlerin konu, Radikal Cumartesi, 20-09-2008
JAMESON, Fredric; Marksizm ve Biim, eviri: Mehmet H. Doan, YKY,
stanbul, 1997
JIMENEZ, Marc; Estetik Nedir, eviri: Aytekin Karaoban, Doruk Yaymclk,
stanbul, 2008
KEEGAN, John; Sava Sanat Tarihi, eviri: Fsun Doruker, Yeni Yzyl Tarih
Dizisi (Sabah Kitaplar), stanbul, 1995
KILI, Levend; Fotorafa Balarken, Dost Yaynlar, Ankara, 2002
KINZER, Stephen; Darbe, Hawaiiden Iraka Amerikann Rejim Deiiklikleri
Yzyl, eviri: Zeynep Beler, letiim Yaynlar, 2007
LANER, mer; Bir Modern a Pratii Olarak Terr, Cogito, iddet Says 67, 1996
LENN, Vladimir lyi; Sosyalizm Ve Sava, eviri: N. Soluku, Sol Yaynlar,
Ankara, Ekim 1976

244

LEPPERT, Richard; Sanatta Anlamn Grnts, eviri: smail Trkmen, Ayrnt

Yaynlar, stanbul 2002
LEROY, Catherine (Edt.); Under Fire, Great Photographers And Writers In
Vietnam, Random House, New York, 2005
LIGHT, Ken; amzn Tanklar, Belgesel Fotoraflar Anlatyor, eviri:
erife Tekin, Ceren zpnar, 2. Bask, Fotorafik Vizyon Yaynlar, stanbul, 2006
LUTZ, Catherine A. & COLLINS, Jane L.; National Geographici Doru Okumak
eviri: Mefkure Bayatl, Agora Kitapl, stanbul, 2005
MAGNUM LANDSCAPE, Phaidon, London, 2000
MANDEL, Ernest; Ge Kapitalizm, eviri: Candan Badem, Versus Kitap, 2008
MARSHALL, Gordon, Sosyoloji Szl, eviri: Osman Aknhay, Derya
Kmrc, Bilim ve Sanat Yaynlar, Ankara, 1999
MARX, Karl, ENGELS, Friedrich; Alman deolojisi-Feuerbach, eviri: Sevim
Belli, Sol Yaynlar, 2. Bask, Ankara, Eyll 1987
MCNEILL, William H.; Dnya Tarihi, eviri: Alaeddin enel, 8. Bask, mge
Kitabevi, Ankara, 2004
MITCHELL, W.J.T.; konoloji, maj, Metin, deoloji, eviri:Hsamettin Arslan,
Paradigma Yaynclk, stanbul 2005, 1.Bask
MUTLU, Erol; letiim Szl, Bilim Ve Sanat Yaynlar/Ark, 3.Basm, Ankara
1998
MUTLU, Mustafa; Vietnamdan Krfeze: Savalarda Kamuoyu Oluumu,
Okumu Adam Yaynlar, stanbul, 2003
MNKLER, Herfried; Yeni Savalar, eviri: Zehra Aksu Ylmazer, letiim
Yaynlar, 1.Bask, stanbul, 2010
NAKHIMOVSKY, Alexander And Alice (Biographical Essay); Witness To
History, The Photographs Of Yevgeny Khaldei, Aperture, New York, 1997
NEW YORK SEPTEMBER 11, BY MAGNUM PHOTOGRAPHERS; Power
House Book, 2001
ORAL, Merter; Weimar Cumhuriyetinden Gnmze Fotoraf Ajanslarnn
Fotojurnalizme

Katklar,

(Yaymlanmam)

Doktora

Tezi,

Dokuz

Eyll

niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, zmir 2000

245

PANOFSKY, Erwin; Meaning n The Visual Arts, Penguin Books, Middesex,

1987
PARKAN, Mutlu; Brecht Estetii Ve Sinema, Dost Kitabevi Yaynlar, Ankara
1983
PARLA, Jale; Don Kiottan Bugne Roman, letiim Yaynlar, stanbul, 2000
PITKIN, Hanna Fenichel; The Concept Of Representation, University Of
California Press, London, England, 1972
PRISMEN, Volume 10a
RANCIERE, Jacques; Grntlerin Yazgs, eviri: Aziz Ufuk Kl, Versus Kitap,
2008 stanbul
RANCIERE, Jacques; zgrleen Seyirci, eviri: E. Burak aman, Metis
Yaynclk, stanbul, 2010
RICOEUR, Paul; Zaman Ve Anlat-1 Zaman-Olay rgs-l Mimesis, eviri:
Mehmet Rifat-Sema Rifat, Yap Kredi Yaynlar, stanbul 2007
ROCHLITZ, Rainer; Walter Benjamin Ve Fotoraflk, Deneyim Ve Yeniden
oaltlabilirlik, eviri: Esra zdoan, Sanat Dnyamz, 84. Say
SANCHEZ, Alfonso E. Perez;

Goyadan Savan Felaketleri eviri: Ayegl

Hatay, P Dnya Sanat Dergisi Sava Ve Sanat Says Say 30, Yaz 2003
SCRUTON, Roger; Photography And Representation, Critical Inquiry, 7:3, 1981:
Spring
SHEPHARD, Ben; Sinir Sava, Askerler ve Psikiyatrlar 1914-1994, eviri: Dilek
endil, Evren Barn Egrik, Literatr Yaynlar, stanbul, 2006
SMYTH, Diane; Humanising Photography, Durham Centre For Advanced
Photography Studies, (Organized In Partnership With Autograph Abp), Conference
Report, 2527 September 2009
SONTAG, Susan; Fotoraf zerine, eviri: Reha Akakaya, Altkrkbe, stanbul,
1993
SONTAG, Susan; Bakalarnn Acsna Bakmak, eviri: Osman Aknhay, Agora
Kitapl, stanbul, 2004
SUKLA, Anantha Ch. (Edt); Art And Representation, Contributions To
Contemporary Aesthetics, Westport, Ct. Usa, Greenwood Publishing Group, 2001

246

TEKN, Nezaket; Andre Malrauxnun Hayali Mzesinin ada Sanat

Politikalar Ve Gncel Sanat Projeleri Asndan nemi, Dokuz Eyll
niversitesi Gzel Sanatlar Enstits Sinema-Tv Anasanat Dal, Doktora Tezi
(Yaymlanmam), zmir, 2010
TRAVERSO, Enzo; Gemii Kullanma Klavuzu, eviri: Ik Ergden, Versus
Kitap, stanbul, 2009
VEYSAL, etin; amzn Baz Drlerinin Sava Hakknda Dnceleri Ve
Gnmz Savalarnn Nitelikleri, Felsefelogos Ortak Kitab, Gnmzde Sava
Says inde, 22. Say, 2004/1, Bulut Yaynevi
WALTON, Kendall L.; Mimesis As Make-Believe, On The Foundations Of The
Representational Arts, Harvard University Pres, 1990
WARESQUEL, Emmanuel De (Ynetiminde); syankr Yzyl, Yirminci
Yzyln Bakaldr Szl, eviri: smail Yergz, Sel Yaynclk, Birinci Bask:
Nisan 2004
WHELAN, Richard; Robert Capa, eviri: Mehmet Harmanc, Agora Kitapl,
stanbul, 2006
WICKS, Robert; Photography As A Repsentational Art, British Journal Of
Aesthetics, 29:1 - 1989:Wnter
WOODWARD, Michelle; The Construction Of Photojournalism: Visual Style
And Branding n The Magnum Photos Agency, Masters Of Science n
Comparative Media Studies At The Massachusetts Institute Of Technology, June
2002, S: 8
YILDIZ, Pnar Uyarolu; Ebu Garip kence Fotoraflar: iddetin Politik
konografisi, Dou Bat Dergisi, iddet Says, No: 43, 2007-08
YILMAZ, Ertan; Amerikan Sinemasnda Sava Ve Vietnam Filmleri Antrakt
Sinema Kitaplar, stanbul, Eyll 1997
ZISS, Avner; Estetik, eviri: Yakup ahan, Hayalbaz Kitap, 2009 stanbul
ZIZEK, Slavoj; Paralaks, eviri: Sabri Grses, Encore Yaynlar, stanbul 2008

247

WEB ADRESLER
http://www.narteks.net/index.php?option=com_content&view=article&id=4443:hege
lde-qsanatn-oeluemueq-tuelin-bumin&catid=124:hegel&temid=92
http://www.iksv.org/bienal10/sanatci.asp?sid=81
http://www.fotoritim.com/yazi/simber-atay-eskier--roger-fentonun-olumun-golgesivadisi--postmodern-savas-muhabirligi&bulunanlar=simber%20atay
http://www.ipeters.de/photography.html
http://www.hisse.net/forum/entry.php?b=713
http://www.awm.gov.au/exhibitions/captured/french/index.asp
http://www.artdaily.org/index.asp?int_sec=11&int_new=37977
http://www.fotoritim.com/yazi/murat-germen--margaret-bourke-white-tasariminfotografi--fotografin-tasarimi
http://tr.wikipedia.org/wiki/krupp
http://www.helleniccomserve.com/angeloklonis.html
http://www.hrc.utexas.edu/exhibitions/web/ddd/gallery/war/263.html
http://www.gettyimages.com/detail/84010528/hulton-archive
http://www.boston.com/bigpicture/2010/06/remembering_the_korean_war_60.html
http://www.foammagazine.nl/portfolio?foto=10
http://www.fotomuhabiri.com/roportaj/bruno/bruno.html
http://www.noorderlicht.com/en/photofestival/land/exhibitions/warzone/
http://inmotion.magnumphotos.com/insight-photographers/gilles-peress
http://www.hurriyet.com.tr/dunya/9588275.asp?gid=229&sz=42222
http://www.simonnorfolk.com/pop.html
http://www.guardian.co.uk/artanddesign/2004/jan/31/photography
http://www.guardian.co.uk/artanddesign/2004/jan/31/photography
http://www.absolutearts.com/artsnews/2004/11/08/32512.html
http://inmotion.magnumphotos.com/essay/2nd-tour-hope-i-dont-die
http://www.mediatecaonline.net/mediatecaonline/sconsultaautor?ope=2&d_doma=
en&criteri=rosler,+martha
www.noorimages.com
www.fragments.nl
http://hemisphericinstitute.org/hemi/en/visual-art/item/123-susan-meiselas

248

http://www.colethompsonphotography.com/ghosts.htm
http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=9503e5d7153ff930a15756c0a9629c8
b63&pagewanted=all
http://www.thenation.com/article/body-pain
http://www.viiphoto.com/showstory.php?nd=529
http://www.clintonfein.com/torture/
http://www.getty.edu/art/gettyguide/artObjectDetails?artobj=105647
http://www.viiphoto.com/bookDetail.php?book_id=30&price=30

249

ZGEM
Ad soyad: SUZAN ORHAN
Doum yeri ve yl: Ardanu / 1971
Yabanc dil: ngilizce
Eitim:
Yksek Lisans: 2004, Dokuz Eyll niversitesi Gzel Sanatlar Enstits Fotoraf
Ana Sanat Dal, 20. Yzyl Ba Amerikan Straight Fotorafnda Anlamn nas
Lisans: 1995, Ege niversitesi letiim Fakltesi Gazetecilik Blm
Lise: 1988, Ardanu Lisesi, Nide Ortaky Lisesi ve Bursa elebi Mehmet Lisesi
Kiisel Sergiler
2008- bugn, bugn anlamak temal 3. Karaburun Bilim Kongresi erevesinde
Karaburun Halk Eitim Merkezinde, Karaburun/zmir
15-21 Haziran 2009- bugn, 73.Uluslararas Bergama Kermesi kapsamnda
Birgn Sanat Evinde

Grup Sergileri
-Yurt ii ve yurt d fotoraf etkinliklerini organize eden Kadnlar in Kadnlar
Tarafndan projesi kapsamnda u sergilere katld: 1- 1/7 Mart 2007 tarihleri
arasnda, Bursa Boykoop.ta karma fotoraf sergisi; 2- 8/16 Mart 2007 tarihleri
arasnda, Eskiehir Hayal Perestte karma fotoraf sergisi; 3- 8/14 Nisan 2007
tarihleri arasnda, Zonguldak Devlet Gzel Sanatlar Galerisinde karma fotoraf
sergisi; 4- 25 Mays 2008 tarihinde stanbul thehollde Kadnlar in Kadnlar
Tarafndan Projesinin son ak artrmas/fotoraf projesi
2009-2010-nsanlk Durumu iin Gndelik Hayat: Dou-Bat
2-21 Aralk 2009 etin Eme Sanat Galerisi, zmir
16-31 Ocak 2010 Alanya Belediye Konservatuvar, Antalya
12-27 Mart2010 Mersin Fotoraf Dernei, Mersin
7-13 Nisan 2010 Nilfer Belediyesi Konak Kltrevi, Bursa
5-30 Haziran 2009, Hackleyin (Hack it!) iin Kenti-Boz, Kargart, stanbul
16-31 Ocak 2010, Ofsayt Korkusu, Hayalbaz Sanat Drenei, zmir

250

17-28 ubat 2010, Toplum Dman (Public Enemy) iin uyum-poz-an

Kargart, stanbul
28 Eyll-30 Kasm 2010, Bellek Aratrmalar ve Eski Ttn Deposu (Memory
Researches and Old Tobaco Warehouse), K2 Gncel sanat Merkezi, zmir
14-17 Kasm 2010, nsan Olgu, Ege Palas Otel, zmir (9. Adli Bilimler Kongresi
kapsamnda)

251