Mustafa Bozdemir

STANBUL TCARET ODASI

EKONOMK VE SOSYAL TARH YAYINLARI

YAYINNO: 2010-79
STANBUL, 2011

Copyright TO (stanbul Ticaret Odas)

Tm haklar sakldr. Bu yaynn hibir blm, yazarn ve TO'nun nceden yazl izni olmakszn mekanik olarak, fotokopi yoluyla veya herhangi bir ekilde oaltlamaz. Eserin baz blmleri veya paragraflar, sadece aratrma veya zel almalar amacyla, yazarn ad ve TO belirtilmek suretiyle kullanlabilir.

ISBN 978-9944-60-794-0 (Basl)

ISBN 978-9944-60-795-7 (Elektronik)
TO AGRI MERKEZi

Tel: (2 2) 444 O486

TO yaynlar iin ayrntl bilgi

Bilgi ve Dokman Ynetimi ubesi

Dokmantasyon Servisi'nden alnabilir.
Tel

: (22) 455 63 29

Faks

: (22)

52

06 4

E-posta : ito.yayin@ito.org.tr
nternet: www.ito.org.tr
Odamz yayniarna

tam metin ve cretsiz olarak

internetten ulaabilirsiniz.

Proje Tasann
Aktif Tantm Ajans
Tel: (2 2) 320 62 42 Faks: (2 2) 2 O 08 45
info@ aktiftanitim.com- www.aktiftanitim.com
Katkda

Bulunanlar
Abdurrahman en
Aye Altunba

Seda Blbl
Tasann

Erkarn Grafik 1 lhan Bata

Bask-

Cilt
Altnoluk Yayn San. A..
Tel: (22) 67 07 07 Fax: (22) 67 07 7
info@erkammatbaasi.com www.erkammatbaasi.com

Erzincan ili Otlukbeli ilesinde dodu. Liseyi 1976/77 retim

ylnda stanbul alayan Lisesi'nde tamamlad. Almanya'da 1979 ylnda 6 ay sreyle
Ausland Institute (Yabanclar Enstits)'de Almanca dil eitimi ald. Daha sonra Mainz
Johanns Gutenberg niversitesi Studien Colleg blmnde okudu ve Alman Lisesi
denklik diplomas alarak Bochum Ruhr niversitesi 'nde okumaya hak kazand. Drt
smestrde burada Almanca eitimi alarak renimini tamamlad. 1985 ylnda Avusturya
Milli Eitim Bakanl 'nn Szleme li retmenlik snavn kazanarak smestr
Avusturya'da Milli Eitim Bakanl'nda retmenlik yapt. Bu esnada Avusturya Milli
Eitim Bakanl'na bal Pedagoji Yksek Okuluna iki smestr devam etti ve Pedagojk
formasyon eitimi ald.
1 Ocak 1960

Yazarn

ylnda

eserleri:

1999/ hracat Gelitirme Merkezi (GEME) iin ek Cumhuriyeti Deri Pazar

Aratrma ve hracat imkanlar
2006 Trk-Suriye hracaatlar Katalou
2007 Trk-ran hracaatlar Katalou
Osmanl'dan Cumhuriyet' e Endstriyel Mirasmz (TO)
Osmanl'dan Cumhuriyet' e Kltrel ve Sosyal M1rasmz (Yayna hazrlanyor)
yi derecede Almanca, normal dzeyde ngilizce ve orta dzeyde Arapa bilen Mustafa

Bozdemir, 6 yl Almanya' da 8 yl da Avusturya' da olmak zere 14 yl Avrupa' da yaad.

Bu dnemde; dou-bat kltrleri zerine deneyimler edindi ve bunlar imdi kaleme
almak zere almalar yapmaktadr. Yazar, 3 yl sreyle Arap-Ortadou lkelerine
aratrma ve inceleme gezileri yapt. Mustafa Bozdemir, halen ekonomi ve kltr tarihi
zerine aratrmalar yapmaktadr.

Takdim................................................................................................................... 17
nsz ..................................................................................................................... 19
Osmanl'da A ve Orman rnJeri Sanayi ........................................................ 29
Aa ve Mobilya Sektrnn Osmanl' da ve Trkiye' deki Geliimi .............................. 3
Mobilya Sektrnn Osmanl Trkiye'sindeki Geliimi ................................................ 3
Mobilyann Tarihesi ...................................................................................................... 3
Osmanl'da Oyma Mobilya .............................................................................................. 32
Osmanl Trkiye'sinde Ev Yaam Tarz ......................................................................... 33
Tanzimatn E tkisi .................................................................................................: .......... 33
Osmanl'nn Avrupa Etkisi .............................................................................................. 34
Mobilya Sektrne Daruleytam Marangozhaneleri ve Meslek Okullarnn Etkisi ........ 35
Meslek O kullarnn Geliimi ........................................................................................... 35
Eskiehir Kereste Fabrikas (88) .................................................................................. 37
Sakarya Ormanlar ve Kereste Ocakl Tersane-i Amire'ye Kereste Temini (57) .... 39
Kereste Emini .................................................................................................................. 39
Tahta Serdarl ............................................................................................................... 39
Kereste Bk Atlyeleri ................................................................................................... 42
Demir- Tahta Fabrikas ( 96) ....................................................................................... 43
Trk Oca Sanayi Sergisi ( 9 9) ............................................................................... _..... 43
ORS'n Tarihesi (Orman rnleri Sanayi- 892) .................................................... 43
Osmanl'da Alveri

Merkez eri (Bugnk AVM'ler) ....................................... ~. 45

Osmanl' da Bedestenler (ar, Ticaret Merkezi ve Borsa) ............................................ 4 7
Hacegan (Bedestende i yapan tccar) ............................................................................. 47
Anadolu' da ve Osmanl' da Bedestenler (AVM'ler) ......................................................... 49
Osmanl Devleti'nde En Byk Alveri Merkezi .......................................................... 51
stanbul Kapalar ( 46) ............................................................................................. : 5
ithal Kumalarn lkeye Girii ....................................................................................... 52
Galata Bedesteni (Fatih ars- 48) ........................................................................... 53
Eminn Msr ars (660) ......................................................................................... 54
Beyazt Sahaflar ars ( 460) ........................................................................................ 55
Osmanl'da Taptanc Halleri ........................................................................................... 56
Ya, Un, Bal ve pekKapanlar ........................................................................................ 56
Ehli Hiref Divanhanesi .................................................................................................... 56
Kapan Haclar ................................................................................................................. 57
Osmanl'da Alkoll ecek Sanayi ............................... :............,.:~ ........................... 59
Osmanl'da Alkoll ecek retimi (890) ...................................................................... 6
engelky Suma. Fabrikas (875) ............................................. ~ .. ;.................................. 6

Suma Fabrikasndan Butik Otele ..................................................................................... 62

Bykdere Nektarve Bira Fabrikas (1890) .................................................................... 63
Bomonti Bira Fabrikas (1 909) ......................................................................................... 63
Aydn Bira ve Izmir Halkapnar Rak Fabrikalar (1 912) ................................................. 64
Paabahe Tekel spirto Fabrikas (1 822) ........................................................................ 65

Osmanl'da Bankaclk

Sektr ............................................................................. 67

Osmanl'da Bankaclk ....... ........ ..... .......... ....................................................................... 69

Osmanl'da Sarraflk .................................................................................................... ~ ... 69
Bank-

Osmani ahane (1863) ......................................................................................... 70

Milli Banka in Mcadele ........................ ............ .. .... ..................................................... 71
Yabanc Bankalar (1 84 7-1 908) ......................................................................................... 71
Milli Bankalar .................................................................................................................. 72
Galata Borsas ve Bankaclk Hareketi (1 872-187 5) ........................................................ 73
Vander Burse (Borsann Douu) .................................................................................... 73
Galata Borsas'nn Douu (1 9. yy. Ortalar) .................................................................. 74
stanbul'un Tapusunu Ele Geirme Giriimi .................................................................. 7 5
Osmanl mparatorluu'nda Yabanc zel Bankalar ...................................................... 76
zmir Ticaret Bankas ( 184 3-1 844) ................................................................................. 76
Osmanl'da Basm ve Yayn

Sektr ...................................................................... 87

Matbaa-i Amire ............................................................................................................... 89

skdar Basmevi (Dar't-Tbbaat'l-Cedide/Yeni Tbbi Basmevi -1803) ................. 91
Mhendishane Matbaas (1 795) ...................................................................................... 91
Adliye Gazetesi (18 7 3) ..................................................................................................... 92
Dersaadet Ticaret Odas Matbaas (1 887) ....................................................................... 92
Devlet Kitaplar Basmevi (1 939) ..................................................................................... 93
Ciltilik ............................................................................................................................ 9 3
Bahriye Matbaas (1 89 5) .................................................................................................. 94

Osmanl'da

Bursa ve Blgesi Sanayi ..................................................... ~ ................ 95

Bursa Sanayi ve Tarihsel Geliimi (1326-1 437) .............................................................. 97

Osmanl Devleti'nde Bursa Tekstil Sanayi ............................... ;...................................... 98
Osmanl Devleti'nde lk Dokuma Atlyesi (1 43 7-1591 ) ............ ;.................................. 1Ol
Yabanc Sermayenin Bursa'ya Gelii (1833) ............. ;; ........................................ :......... 102
Bursa pek Fabrikas (1 846) ....................................................................... :............ ~ ...... 103
Harir Fabrika-i Hmayunu (pekli- 1852) ........... ............................................... :........ 104
Fabrika-i Hmayun ile Koza Her Eve Girecek .... ............ .......... ................................... 104
Osmanl Ekonomisi'nde pek Ticareti ......................................................................... ; 104
XIX. Yzyl Bursa pek Bcekilii Okulu: Harir Dart Talin (1880) ....................... 106
Cumhuriyet'e Gei ....................................................................................................... 107

Osmanl' da

Cam Sektr .................................................................................... 109

Osmanl' da Cam retimi ..............................................................................................
Edirnekap Tekfur ie Fabrikas ( 550) .......................................................................
Erikap'da Cam ve Su: 2
Beykoz Cam i ( 789-807) ......................................................................................... 3
Modiano Cam Fabrikas ( 884- 889) ........................................................................... 4
Paabahe Cam Fabrikas .............................................................................................. 5
Osmanl'da ini ve Seramik retimi .................................................................. 117
znik inisi ( 42 ) ......................................................................................................... 9

Ktahya ini ve Seramikleri ( 377) .............................................................................. 20

Trler, Motifler, Bezerneler .......................................................................................... 2
Muhtesem Osmanl Porselenleri ................................................................................... 2
ini ve Seramik retimi ................................................................................................ 22
Beykoz ini Fabrikas (845) ......................................................................................... 22
Yldz ini Fabrika-i Hmayunu (890- 892) ............................................................ 23
Osmanl'da

Darphane-i Amire (Para- Pul ve Deerli Evrak Basm) ................ 125

lk Darphane'nin izleri (Bursa - 32 7) .......................................................................... 2 7
Fatih Sultan Mehmet'in Darphanesi ( 467) .................................................................. 27
Darphane-iAmire (Para Basm Dairesi- 843) ............................................................ 27
Cun1huriyet Dnemi'nde Dnm: .......................................................................... 28
Osmanl' da

Deri - K undura Sanayi ..................................................................... 131

Osmanl' da Deri ve Kunduraclk ( 4 53) ...................................................................... 33

Debbahane ve Kalavrahane-i Amire (82) : 133

Debbahane-i Amire'den Sonraki En Eski Messeseler: ................................ .; ............ 33
Osmanl'da Deri Kundura Sanayisinin Sorunlar (867) ....................................... ~ ...... 34
Islah- Sanayi Komisyonu .............................................................................................. 34
Osmanl ttihat SaralkAnonim irketi ( 93) ............................................................ 34
II. Mahmut Dnemi ( 8 56) ........................................................................................... 34
Sergi-i Osmani (Osmanl Fuar irketi ' - 856) .............................................................. 35
Beykoz Deri ve Kundura'nn Smerbank'a Dnm ( 933) .................................... 35
Yedikule Debbahaneleri /Kazleme (Deri leme)Zeytinburnu ( 453) ................... 35
skdar _Debbahaneleri ( 572) ................................................................................... 40
Kasmpaa De b bahaneleri (1763) ................................................................................ 4
Tophane Debbahaneleri ( 764) .................................................................................. 42
Osmanl'da Deri Kundura Sanayi ................................................. ~ 43

Beykoz Deri ve Kundura Fabrikas(82) ..................................................................... 43

Beykoz Ayakkab Fabrikas (884) ................................................................................. 44
Trklerde Ayakkab~ 44

Osmal'da Elektrik retimi ............................................................................... 147

Osmanl' da Elektrikretimi ......................................................................................... 49
Dalnabahe

Gazhanesi (853) ...................................................................................... 49

Dalnabahe Gazhanesi'nin zellemesi ( 94) ........................................................... 5

Beylerbeyi Saray Gazhanesi (862) .............................................................................. 52

Yediku1e Gazhanesi (880) ............................................................................................ 53
Kuzguncuk Gazhanesinin Son Durumu ....................................................................... 55
Kadky Hasanpaa

Gazhanesi (89) ........................................................................... 56

Silahtaraa ElektrikSantral ( 9O- 93)

................................................................... 57

skdar Elektrik Fabrikas ( 9 ) (B alarba Elektrik Kuvvet Merkezi) ................... 58

!

Osmanl'da Gda ve ecek Sanayi .......................................................................

161

Dersaadet'te Ekmein Tarihesi ................................................................................... 63

Osmanl

Dneminde Frnlar ........................................................................................ 65

Beyaz Frn- (800'l Yllarn Ortas) ........................................................................... 66

Osmanl'da Deirmenler ............................................................................................... 67
Kasmpaa

Unkapan

Un Fabrikas (800) ..................................................................................... 69

Un Fabrikas (838) ...................................................................................... 69

Askeri Tahiniye Fabrikas (838) ................................................................................... 69

ankr Tarihi

Un Derneni ( 920) ............................................................................ 70

Trkiyenin En Eski Betonarme Un Fabrikas ( 928) ................................................... 70

':

Kasmpaa Tuz Arnbar-Tuz malathanesi (840) ....................................................... 70

Os~anl'da

Selhaneler- Stlce Mezbahanesi (620) .................................................. 7

Osmanl'da Sucuk ve Pastrma retimi ........................................................................ 72

;'

Akide ekeri (582) ........................................................................................................ 73

Akide ekeri'ninMerkezi Eminn-Bahekap ( 777) ................................................. 74
'

Osmanl'da lk eker Markas ........................................................................................ 75

Hac

Bekir'in Yurtd Tantm: Sergi-i Osmani ........................................... :.............. 75

Cu:_rhuriyet

Dnemi Tantm ...................................................................................... l75

Koska H.elva ( 907) ........................................................................................................ 76

Kurukahveci Mehmet Efendi (87) .............. ~ 76
Osmanl'dan Gnmze Zeytinya retimi (850) .................................................... 78
Osmanl' da

Buz ve Souk Hava Depolar(17 68) ........................................................... 79

Buzdolabnn
.

Serveni ................................................................................................... 79

Karlklar ......................................................................................................................... 79

Osmanlda eker Fabrikalar

'

Osmanl' da

,
'

,.
i'
.'i "

Uluda

(1840) .............................................................................. 80

Gazozun Tarihi .......................................................................................... 8

Gazoz Fabrikas (877) ..................................................................................... 8

Osmanl' da Haberleme

Sektr ........................................................................ 183

PTT - Posta ve Telgraf ve Telefon N ezareti ............................................................... 18 5
Postahane-i Amire (2 3 Ekim 1840) ............................................................................... 185
Telgraf (184 7) ........................................................................................... ..................... 187
Telefon (1881) ............................................................................................................... 188
Osanl'da n.aat ve Yap Sektr ...................................................................... 191

Osmanl'da Tula- Kiremitve imento retimi (1845) .............................................. 193

Eskiehir'de Tula

Kiremit (1915 - 1927) .................................................................... 194

Paabahe ukurayr Tula ve

Kir emit Fabrikas ( 184 5) ............................................ 194

Zabtiye Nezareti Mektfrbi Kalemi'ne Dileke* ............................................................. 195

lk imento Fabrikas Eskihisar imento Fabrikas (1910-1912) ................................ 195

DARICA-Aslan imento (1910) ................................................................................... 196

stinye Lineros Kire Fabrikas ..................................................................................... 196

Yunus imento .............................................................................................................. 197

Osmanl'da zmir-Aydn Blgesi Sanayisi ........................................................... 199

XIX. yy. Boyunca zmir'de Fabrikalama abalar (1740) ............................................ 201

Zeytinya Fabrikalar

(1886) ........................................................................................ 201

AydnMeyan Bal Fabrikas

(1854) ....................................................................... : ........ 201

Tarihi Un Fabrikas Binalar (1847) .............................................................................. 202

zmir avk Kat Fabrikas (1847) ................................................................................. 203
lk Ya Fabrikas: zmir Ya Fabrikas (1850) ...............................................................203

II. Ya Fabrikas (1870) .................................................................................................. 203

Pamuk ve Ya Fabrikalar (1886) ................................................................................... 203
zmir Havagaz Kumpanyas (1857) .............................................................................. 204
zmir Kuma Fabrikas- Basmahane (1861) ....................................................... ~ ........... 206
zmir Muslin Boyama ve Basma Fabrikas (1847) ......................................................... 207
Abacolu M eyan Bal Fabrikas

(187 5) ......................................................................... 2 07

Tanen (Asit) Fabrikas (1891) .............. ;............................................................ ;............ 207

Un Fabrikalar (19. yy) ................................................................................................... 207
Demir- elik ve Dkm Fabrikalar (19. yy) ................................................................ 207
rr (Pamuk leme) Fabrikalar (1870) ........ ~ ............................................................. 208
Dnerta

Sebili ............ ;................... ;.............................................................................. 21 O

Gaffarzade Sebili ve emesi (1900) ............................................................................. 21 O

zmir Bomonti Nektar Fabrikas (1912) ...................................................................... ;. 211

zmir Buz Fabrikas -- zmir Anonim Buz irketi (191 O) .................. :............................ 212

Abdullah ve kr Bey'in Buz Fabrikas (1889) ,............................................................ 213

zmir' deki Dier Fabrikalar: ............. 1 .- 214

Osmanl'da zmit Blgesi Sanayi ......................................................................... 215

Osmanl'nn Sanayi ehri zmit ( 800) ......................................................................... 2 7
zmit Liman ve Tersanesi (889) .................................................................................. 2 7

Denizyolu Ulam ................................................................................................... ~ ..... 2 7

Demiryolu Ulam

(873) ............................................................................................. 2 7

Kuma Fabrikalar (844)

.............................................................................................. 28

zmit uha (Kuma) Fabrikas: ...................................................................................... 28

zmit pek Fabrikalar (880) ......................................................................................... 28

Hereke-i Fabrika-i Hmayunu (843 -

845)

............................................................... 2 9

Hereke Ta skele Liman ( 84 3) .................................................................................. 2 2

Ulupnar ......................................................................................................................... 222

Dekovil Hatt letmesi ( 845- 846) ............................................................................. 222

Demiryolu (855) .......................................................................................................... 223
zmit Liman'ndan Yaplan hracat (890) .................................................................... 223
zmit Kat Fabrikas (844) .......................................................................................... 223

Osmanl'da Kat ve Yan rnleri Sanayi ........................................................... 225

Osmanl'da Kat Kullanm .......................................................................................... 227
Bizans Dnemi .............................................................................................................. 228
Bursa Cilimboz Deresinde Kurulan lk Osmanl Kathane ( 486) ............................. 228
nc Sultan Selim Dnemi ....................................................................................... 228
Yalova lk Kat Fabrikas ( 744) .................................................................................. 229
Beykoz Kat Fabrikas ( 804) ....................................................................................... 229
zmit Kat Fabrikas (844) .......................................................................................... 229
zinir avkKat Fabrikas (847) ................................................................................. 230
Hamidiye Kat Fabrikas ( 92) ................................................................................... 230
Osmanl'da

Kayseri ve Konya Blgesi Sanayi ..................................................... 231

Kayseri Sanayisi ............................................................................................................. 2 33
Kayseri' de Boyahaneler (Elvanclk) - 864 - 9 O......................................... ~ ............. 2 34
slam Suhulet irketi ( 9 ) ........................................................................... ;.............. 234
Kayseri'de retim ......................................................................................................... 234
Kayseri Teyyare Fabrikas ..................................................................... ~ ....................... 235
Ma denler ........................................................................................................................ 2 36
Osmanl Dnemi Hal ve pek Fabrikalar: ............... ~ ................................................... 2 36
Gayrimslim Va tandaiannza Ait Fabrikalar: .................................................... ........ 2 36
Kayseri Gherile Fabrikas .......................................................................................... 2 36
Kayseri Fabrika-i Hmayunu (864) ............................................................................. 236
Konya Sanayi .........-........................................................................................................ 239
Konya Gherile Fabrikas ( 896) ................................................................................. 240
2. Konya Ar Bakm Fabrikas ...................................................................................... 240
1

Osmanl'da

Kendir, uval, Halatve Yelken Bezi Sanayi .................................... 241

Osmanl' da Kendir retimi ........................................................................................... 24 3

Ye lke n ihra c .................................................................................................................. 244

Kendir Teli ve Canik Kendir Emaneti (Kendir retimi) ............................................. 245
Osmanl' da

Kimya Sanayi .................................................................................... 249

Osmanl' da Sabun malat ( 45 3 - 70 ) ....................................................................... 2 5

Meyve Sabunlar ............................................................................................................ 253

Baruthane-i Amire (699- 726) .................................................................................. 254
Kasmpaa

Baruthanesi (Kathane) II.

Beyazt Dnemi .............................................. 2 55

Kkekmece Azatl Baruthanesi ( 789) ..................................................................... 2 5 5

Osmanl

Kibritleri Anonim irketi ( 9. yy) ................................................................... 2 56

Kkekmece- Osmanl Kibritleri Fabrikas (898) ................................................... 256

Bykdere Tekel Kibrit Fabrikas ................................................................................ 257
Mumhaneler- M um retim Atlyeleri ......................................................................... 2 57
Beykoz spermecet (Mum Ya) Fabrikas (863) ......................................................... 258
Galata Yksek Kaldrm Pil Fabrikas ( 9 7) ................................................................ 259
Bere Pil Fabrikas ........................................................................................................ 259
Eczaneler ....................................................................................................................... 2 60
Osmanl'da
Osmanl

Limanlar ve Rhtmlar ...................................................................... 263

Dneminde Limanlar ..................................................................................... 265

Gelibolu Liman (390) ................................................................................................. 267

inebolu (Kastamonu) Liman ( 882-2007) ................................................................... 267
Dersaadet stanbul Liman'nn Tarihesi ( 879) .......................................................... 269
Galata Rhtm ............................................................................................................... 270
Haydarpaa Liman (899)

............................................................................................ 270

Paabahe Liman- Rhtm (856) ............................................................................... 27

zmir Liman (875) ................................ ........................................................................ 27

Alsancak Liman ............................................................................................................ 2 72

Bandrma Liman (879) ................................................................................................ 273

Marmara Ereiisi (Tekirda) Liman ve Rhtm (876) ............................................... 274

zmit Liman (889) ....................................................................................................... 274
skenderun Liman ( 909) ............................................................................................. 2 7 5

Samsun Liman ( 90) ................................................................................................... 276

Derince Liman ( 900) .................................................................................................. 277
Glck Liman ( 9 5- 9 6) .................................................................. :....................... 2 77
Osmanl Devleti'nde Yolcu Bindirme-ndirme skeleleri ................ :............................ 278

Osmanl' da

Ma en Sana-yi ................................................................................... 281

Osmanl'da ve Anadolu'da Bakr Madencilii ............................................................... 283
Tokat Kalhaneleri (Dkmhaneler) (65- 70) ....................................................... :.283
Osmanl'da Kmrn Sanayide Kullanm (829) ........................................................ 284
Ergani Bakr letmesi Messesesi (850) ..................................................................... 285
Elaz Krom Ocaklar (870) ......................................................................................... 287
Ereli- ZonguldakKmr Madenieri (870- 9) .................................................... 288
Osmanl'nn 00 Yl nceden iletmeye At Madenler ........................................... 290
ayeli Bakr, Manganez ve inko Madenieri (892) .................................................... 290
Akhisar ZmparaMadeni (888) .................................................................................... 292
Aal ~ Terkos Linyit Havzas ( 9 2) ............................................................................ 293
Eskiehir Lle Ta Ocaklar ( 7O) ............................................................................. 294
Simli Kurun letmesi ................................................................................................... 295
Trk Mermerciliinin lk Fabrikas ( 92) ................................................................... 295
Osmanl' da Makine ve

l
l
f

1
f

f
!

Metal Sanayi ................................................................... 297

Osmanl'da Makina Sanayi Tarihi ( 7. yy.) ................................................................... 299
Makine ve Kimya Endstrisi Kurumu (1 79 3- 92 5) ...................................................... 300
Osmalda Sanayi Devrimi'nin Balangc ( 775-803) .................................................. 30
Zirai Harman Makinas icad (856) ............................................................................. 302
Zeytinburnu Demir Fabrikas (843) ............................................................................ 302
Ahmet Sreyya Emin Bey'in Salra Topu (866-868) ................................................. 303
Yedikule imendifer Fabrikas (843) ........................................................................... 303

Eskiehir Demiryolu inaa Fabrikas ( 894) ~ ... 303

Anadolu Osmanl imendifer Kumpanyas ................................................................... 304
akir Zmre ( 98- 923) .............................................................................................. 308
Metal ve Dkm ............................................................................................................ 3 O
Dkmclk(520-656)

.............................................................................
3O
Osmanl'da Bakrclk ve Bakr Kab malat (638- 826) ............................................... 3
Bak ve Kaklk (638) ............................................................................................. 3 2
Tokat Kalhaneleri (Dkmhaneler) (165 - 70) ......................................................... 3 3
Lengerhaneler (Gemi Sanayiinde pa ve Zincir retim Tesisleri) ( 775) ................. 3 6
1

Rahmi Ko Sanayi Mzesi ............................................................................................. 3 7

Zeytinburnu'ndaki Dier Fabrikalar ............................................................................. 3 7
Osmanl' da

Otomotiv Sanayi ............................................................................... 319

Otomobilin Osmanl'da Tarihi (895) ~ 32

Dersaadet (stanbul) Otobs ve Omnibs Anonim irketi ( 909) ................................ 323
Osmanl'dan Cumhuriyet lk Trk Otomobili ............................................................ 324

Trkiye' de Otomotiv .Sanayii ........................................................................................ 32 8

Osmanl 'da Pet ol retimi Sanayi ...................................................................... 331

Osmanl' da

Petrol Aramacl (1890) ........................................................................... 333

Trkiye'de Petrol .......................................................................................................... 335
Osmanl'da

Plastik Sana)'i ....... ~ ............................................................................ 341

stanbul Goma Lastik Fabrikas (1892) ......................................................................... 343

Blumenthal Plak ve Gramofon Fabrikas (1886-1911) .................................................. 343

Osmanl'da Rasathane-i Amire (stanbul Gzlem Evi) ....................................... 345
stanbul Rasathanesi (1574) ............. :............................................................................. 347

Rasathane-i Amire (1868) .............................................................................................. 352

Rasathane-i Amire' den Kandilli Rasathanesi'ne (1911-1982) ....................................... 3 53
Osmanl' da

Savunma Sanayi ................................................................................ 3 57

Gelibolu Tersanesi (1390) ............................................................................................ 359

555 YllkAr Sanayi Tesisleri Tersane-i Amire (1455) .............................................. 359
Hali Tersanesi (145 5) ................................................................................................... 361
Camialt Yeri (Camialt Tersanesi) ........................................................................... 362
Ortaada Dnyann En Byk Tersanesi Takzak (1463 -192 3) ................................ 362
stanbul Tersanesi'nde Denizalt nas (1886) ............................................................. 363
Sinop Tersanesi (1461) .................................................................................................. 363
Bahriye Nezareti Fabrikas (1682) ................................................................................. 370
stinye Tersanesi (18 56) ................................................................................................. 371
Glck Tersanesi (1915- 1919) .................................................................................... 372
PendikTersanesi(1463 -1999) ..................................................................................... 372
Tophane-i Amire (Top Dkm ve imalathane Kurumu- 1453) .................................. 373
Klhane-Sultan Ahmet Endstri Meslek Lisesi (1868) ........................................ :...... 37 S
Cebehane-i Amire (Sava Mhimmat malat) (1868) ................................................. 376
Lengerhane (1613) ......................................................................................................... 377
Tfenkhane (1718) ........................................................................................................ 377
akir Zmre Uak Bombas ve Silah Fabrikas (1915-1923) ......................................... 378
MKE Kurumu - (Bkz. Makina Sanayi) .......................................................................... 380
Baruthaneler- (Bkz. Kimya Sanayi) ..... ~ ........................................................................ 380
Osmanl'da

Selanik Eyaleri Sanayi........................ ~ .............................................. 381

Osmanl

Ynetimi'nin Son Yllarnda Selanik'te Sanayi ve Ticaret (1874-1912) ......... 383

stanbul- Selanik.:. Dedeaa.:. skp- Belgrad Demiryolu (1871-1894).~ ................. 383
SelanikteSosyal Yaam .............. ;.................................................................................... 386
Osmanl'da
Osmanl' da

Su Datm Sistemi ................................................... ~ ....................... 387

Su Datm Sistemi ..................................................................................... 389

S:u. Terazileri .................................................................................................................. 391
Barajlar ve Baraj Glleri ........................................-........................................................ 398

Osmanl'da

TanmAletleri Sanayi ...................................................................... 401

Osmanl mparatorluu'nda Tarmsal retim ve D Ticaret ...................................... 403
eker Fabrikalar (Bkz: zmir Sanayi) ............................................................................ 408
Pamuk- rr Fabrikalar .................................................................................. ~ .......... 408
Osmanl' da Tarm Aletleri Sanayisi ............................................................................... 409
Osmanl' da At ve At Yetitiricilii ................................................................................. 4 O
Nalbantlk: II. Mahmut Dnemi (808) ........................................................................ 4 4
Avrupa iek Kltrnde Osmanl'nn Etkisi .............................................................. 4 5
Sabuncakis (874) .......................................................................................................... 46
Osmanl Belgelerinde ay Tarm ................................................................................ 4 7
Osmanl'da Tekstil ve

Giyim Sanayi ................................................................... 421

Osmanl Ekonomisi'nde Kuma retimi ve pek Ticareti (299- 453) ....................... 423
Osmanl'da uhaclk (Ynl Kuma Dokuma-582) ................................................. 426
plikhane-i Amire Eyp plik Fabrikas (827) .............................................................. 428
Osmanl'da pek Fabrikalar (880) ............................................................................... 429
slimye uha Fabrikas (Bugnk Bulgaristan- 836) .................................................. 434
Feshane-i Amire (Kuma ve Fes retim Kurumu-839) .............................................. 434
Hereke Fabrika-i Hmayun (833) (Hereke Devlet Fab~ikalar Kurumu) .................. 436
zmit uha (Kuma) Fabrikas (843) (Bkz. zmit Sanayi) ............................................ 436
Hereke Hal ve pekli Dokuma Fabrikas (89) ........................................................... 436
Manifa turaclar ( 8 5O) ................................................................................................... 4 37
Bakrky Bez Fabrikas (850) ....................................................................................... 439
Baker Maazalar (856) ................................................................................................ 440
Kula Mensucat ( 866) .................................................................................................... 44 3
Krkaa rr Fabrikas (Manisa- 876) .................................................................... 444
Adana Milli Mensucat Fabrikas ( 907) ......................................................................... 445
Osmanl' da Gelimi zel Kuma Markalar ................................................................ 446
Trabzon Bezi ve Dokumaclk ( 46) ...............................................................
446
Rize Bezi (850- 9 5) ................................................................................... .,. ............ 447
ile Bezi ....... .................................................................................................................. 449
Tokat Bezi ve Yazmacll (540- 82) ...................................................................... 450
_Patiska (Hasse Kuma) .................................................................................................. 452
Kayseri Haclar Bezi ...................................................................................................... 4 5 3
Hereke Hal (Bkz. Hereke Fabrika-i Hmayun) ................................................ .-.: ........ 453
Kula Mensucak (Bkz. Tekstil Sektr) .......................................................................... 453
Bursa pekKuma (Bkz. Tekstil Sektr) .................................................................... 453
Basma Kuma (Bkz. Bakrky Bez Fabrikas) ............................................................... 453
1

Osmanl'

a Ttn ve Sigara Fabrikalan ..... .

................................................ 455
Osmanl'da Ttn ve Sigara retimi (60-603) ...................................................... 457
Duyun-u Umumiye-i Osmaniye Varidat Muhassasa daresi (88-882) .................. 460
zmir Ttn Fabrikas (876) ........................................................................................ 46
Cibali Ttn Fabrikas (884) ....................................................................................... 463
Samsun- Regie Sigara Fabrikas ( 897) ........................................................................ 464
Adana Ttn ve Sigara Fabrikas (895) ....................................................................... 467
Llecilik- Tmbeki ve Nargile (603) .......................................................................... 467
Osmanl'da Uak Sanayi

(Teyyare) ..................................................................... 469

Trklerde Havacln Geliimi ( OtO- 9O) ............................................................. 47
Osmanl' da Son Dnem Havaclk Sanayi ( 909- 9 5) ................................................ 4 7
Yeilky Hava Liman ( 9 - 92) ............................................................................. 472
Kayseri Uak Fabrikas ve Cumhuriyet' e Gei ( 920) ................................................. 475
Vecihi H rku: Bir Havaclk Kahraman ( 92 5) .......................................................... 4 75
Kayseri Teyyare Fabrikas (932) .................................................................................. 475
Beikta Teyyare Fabrikas ( 93 7) ................................................................................ 4 76
Milli Sanayici Nuri Demira ......................................................................................... 476
Etimesgut Uak Fabrikas ( 940) .................................................................................. 4 78
Osmanl' da Ulam

Sektr ................................................................................. 4 79
Osmanl' da Demiryolu Ulam Sistemi ......................................................................... 48
Osmanl' da lk Demiryolu (Sultan Abdlmecit Dnemi - 85 6) .................................. 484
stanbulAnadolu Demiryolu (SultanAbdlaziz Dnemi- 872) ................................ 484
Haydarpaa Gar Tarihesi ( 905) .................................................................................. _
486
stanbul- Badat Demiryolu ( 905) .............................................................................. 489
Hicaz Demiryolu II. Abdlhamit'in Kalknma U flm ( 900- 908) ............................... 490
stanbul - Rusuk (Rum eli) Demiryolu ......................................................................... 492
Sirkeci Tren Gar ........................................................................................................... 492
Osmanl' da ehirii Demiryolu Ulam ....................................................................... 494
Dnyann En Eski kinci Metrosu (87) ..................................................................... 496
Hali-Karadeniz Dekovil (Kmr Tama Hatt- 93) ............................................. 497
Osmanl Denizyolu Ulam .......................................................................................... 499
irket-i Hayriye ............................................................................................................. 499
Osmanl Dneminde ehirii Kent Yollar ................................................................... 502
Foto Galeri 902 ............................................................................................................ 506
Yararlanlan

Kaynaklar .................................................................................................. 508

Genelde Trkiye' de, zelde de stanbul' da ekonomik ve ticari yaplarn kkleri olduka eskilere dayanr. Aslnda Trkiye olarak,

iletme

Dolaysyla

olduka zengin bir birikime sahibiz.

kltr ve ticari gelenek bakmndan

Cumhuriyet ncesi ticari kltrroze

k tuttuka aslnda bugnmz yeniden anlamiandrma ve

letme ve ticaret gemiine sahip

olduumuzu

ne tr ncelikleri olan bir i

da fark ediyoruz.

ok geerli temel bir ilkedir: Devletlerde sreklilik esastr. Bu ilke,

insann bulunduu

tm faaliyetlerde hakim olan hukuki ve ticari bir prensiptir. Bu anlayn doal bir gerei
olarak, Gen Cumhuriyet'in de ekonomik temellerini, Osmanl mparatorluu'ndan devrald

ticari ve sanayi miras zerine

ina ettiini

syleyebiliriz.

Cumhuriyet, kendisine miras kalan btn ticari ve sanayi eseriere sahip

karak,

yeni

devlet politikalar dorultusunda biimlendirip onlar daha da gelitirmitir. 1882 'de kurulan ve -o gnden beri Trkiye ekonomisi iin hizmette bulunan stanbul Ticaret Odas 'nn
ariv

ve

dokmanlar

bunun en canl

ahididir.

Trkiye'nin bugn mukayeseli stn

neeye

dayanr.

olduu

Szgelimi, bu topraklarda gemi

Gelibolu'da 1390

ylndan

kurulan

v~~

birok sektrn
ina

1453-1461

sanayinin

ylnda

balangc

geliiminde

zirveye

yzlerce

yl

anakkale-

kan tersaneciliin

nemli bir pay vardr. yle ki bu kkl gelenee yaslanan gemi ina sanayimiz bugn
dnya drdnclne ykselmitir.
Ayn ekilde Osmanl

dneminde ynl, ipekli ve pamuklu kuma retimi ve

ihracat

ile balayan yolculuumuz, bugn tekstil sektrnn Trkiye'nin en nemli ihracat sektr olmasn

salamtr.

19. yzyla

doru

geldike daha birok sektrde ve alanda nemli sanayi iletmelerin

kurulduunu gryoruz. zellikle stanbul, bizim sanayi iletmelerimizin ilk nveleri-

nin atld fabrika,

iletme

ve tesislerinin kurulduu mekan oldu. Bu fabrikalarn nem-

li bir blm, Cumhuriyet'in ilk 30 ylnda byk bir zenle altrlarak, yeni teknoloji
ve usuller erevesinde gelitirildi.

Ne yazk ki, o yllardaki ihtimam, daha sonra gsterilmeyerek, bu yaplarn ou rmeye ve talana terk edildi. Oysa sanayi tarihimizin birer yaayan
larn

korunarak, gelecek nesillere

layacak

aktarlmas, kalknma

ve

ahidi

gelimilik

olan bu fabrikabilincimizi kam-

nitelikteydi.

te stanbul Ticaret Odas olarak biz, bu kitapla, en azndan yazl kaytlarda, bu eser-

Ierimize sahip

kmay amalyoruz.

Bir anlamda bir "endstri haritas ve envanteri"

kartarak, yetkililerin ve mahalli ynetimlerin dikkatine sunuyoruz. stanbul 'un endstri

tarihinin

yap talar

olan bu eserlerin her biri

ayn

zamanda bir turizin eseridir, bu yz-

den de korunmas ve kamuoyuna sunulmas gerekir.

inanyorum ki, bu eseri yaynlamakla biz bir balang yaptk. Yine inanyorum ki, dier yetkililerin de duyarl yaklamlaryla ok daha kalc admlar atabiliriz. stanbul'da

Trkiye'nin endstri tarihini yeniden ihya edebiliriz. Kitabn sayfalarn evirdike, farkl
sektrlerdeki kkl gemie sahip onlarca fabrika ve

iletmeyi

grdke, siz de

ayn

d-

nceyi paylaacaksnz.

Son olarak,

bata aratrmac

yazar

Sayn

Mustafa Bozdemir olmak zere, bu son de-

rece nemli almann hayata gemesinde emei geenleri yrekten kutluyorum.

Sayglarmla

Dr.

MuratYALINTA

TO

Ynetim Kurulu Bakan

Deerli

okuyucular,

Osmanl mparatorluu'nda iktisadi faaliyetler geni lde sanayi devrimine kadar dev-

letin kontrol altnda yrtlyordu.

Snai gelime

olmadan alt yz yirmi yl dnyaya hkmetmi byk bir devletin ayakta rlurabilmesi ve varln devam ettirebilmesi mmkn mdr? Devrinde dnyann sper glerine kar koyabilen Osmanl ykselme alarnda ileri bir teknolojiye ve gelimi bir snai sektre sahipti. Osmanl devletinde sanayileme tpk Avrupa'da olduu
gibi Denizcilik ve Tekstil sanayin'de balad diyebiliriz. 1453 ylnda stanbul'un fethiyle balayan tersane, liman ve top dkm teknolojisindeki stnlk bunun en bariz misalidir. Bugn bu tesisler hala ayaktadr ve tesisler deiik isim ve unvanla retimlerine devam etmektedirler.
Osmanl

sanayinin geliimini iki farkl dneme ayrmak gerekir. Birincisi Osmanl sanayisi, geleneksel snai retim tarznn hakim olduu dnem, ikincisi sanayi devriminin tesiriyle geleneksel sanayilerin geriledii, deiim ve yenileme fikirleriyle de batl sanayilerin faaliyet biimlerinin esas alnd 19. yzyl ve sonrasnda farkl yapsal zelliklere sahip dnemdir.
Osmanl

Devleti'nde lonca sistemi ierisinde bata pamuklu ve ynl dokumaclk olmak

zere ipekilik, halclk, dericilik, aa ilemecilii, inicilik, bakrclk, demircilik, b
ak, kl, kama, tabanca ve tfek yapan silah imalatl, terzilik, kunduraclk ve kuyumculuk ok gelimiti. Bu sanat dallar lkenin eitli blgelerinde babadan oula intikal eden meslekler olarak faaliyetini srdryordu.
Lonca bnyesinde faaliyet gsteren kk i yerleri genellikle mahalli ihtiyac karlar
ken, ordu ihtiyacn karlayan veya ihracat iin retim yapan byk tesisler lonca sistemi dnda meydana gelmitir.
Yukarda belirttiimiz

vehile denizcilik sektrnde sanayileme 13 90 ylnda anakkale

Gelibolu'da zamann byk tersanelerinden biri kurularak donanmann ihtiyac olan sa- '
va ve nakliye gemileri ina edilmitir.Bu almalar 1453 ylnda Fatihle zirveye km
tr. II. Beyazt ve Yavuz devirlerinde de srdrlmtr. Nitekim stanbul da Hali, Hasky ve Camialt Tersaneleri ve Yavuz devrinde ise Kasm Paa Tersanesi kurulmutur.Bu
gn hala iiernekte olan bu tersaneler Osmanldan cumhuriyete braklan ar sanayi tesislerinin en nemelilerindendir.
1792 ise Tersane-i Amire ierisinde teknolojik aa ayak uydurmak iin ise Mhendishane-i Bahri Humayun isimli okul kurulmutur. Ayn tarihlerde ise Avrupada sanayi devrimi yaanmaktadr. Bu tesis bugnk Teknik niversitenin temeli ol~utur. Harp
sanayinin nemli kurulularndan Baruthaneler stanbul, zmir, Gelibolu, Selanik ve
Temevar -'da (bugnk Romanya) bulunuyordu.
Dier bir sanayi kuruluu da Tophan-i Amiredir. Bugnk MKEK''niii-(Makine Kimya

Endstri Kurumu) temelini

oluturmutur.

 9. yzylda Osmanl

sanayi geleneksel yaplarn dnda bir gelime seyri izler. Bat 'nn
model alnd bu yzylda devlet byk sanayi tesisleri kurma politikasna hz vermi
tir. Byk lekli sanayi iletmelerinin ilk dalgas 830 ve 840'l yllara rastlar. 840'l
yllarda toplam bte gelirlerinin 1/8'i sanayi alanna,fabrikalarn ina ve retimine ayrlmtr. Bu oran 847-48 de llS'den 1/6'ya ykselmitir. Bu yllarda Osmanl yneticileri Avrupa'dan en son teknoloji kullanan makineler ithal ederek devlet mlkiyetinde bir
dizi fabrika tesis ettiler.
804 ylnda

Beykoz'da kurulan ve 836 ylna kadar alan Kat fabrikas 9. yzylda

kurulan byk lekli snai tesislerin ncs saylr. 843 ylnda yapmna balanan ve
846 ylnda retime geen zmir kat fabrikas ayn sektrn ikinci fabrikas dr.
Dokuma ve deri, sabun ve cam sanayi sektrleri ise Osmanl sanayileme srecinde ba
eker. Hatta s. yzyln balarnda ve ikinci yarsnda ( 703 ve 777) stanbul'da ve
zmit'de uha (kuma) fabrikas kurma teebbsleri vardr. Beykoz deri ve kundura fabrikas, ordunun ihtiyalarn karlamaya ynelik olarak Evkaf- Humayun Nezareti'ne
bal E yb' de iplik fabrikas (p likhane-i Amire), Feshane-i Amire Tanzimata gelinceye
kadar tesis edilen nemli kurululardr. Ayrca (Bulgaristan) slimye uha (kuma) Fabrikas tekstil sektrne nemli yenilikler getirmitir.
Tanzimat dnemine girildiinde bu tr byk tesis kurma politikas aynen devam ertiriimi ve "Fabrika- Humayun" olarak nitelenen ok sayda devlet fabrikas kurulmutur.Bu
dnem ou devlet eliyle 60 civarnda fabrika tesis edilmitir. Yine ayn dnem ierisinde bir ksm tesisler modernletirilirken bir ksm da deien ihtiyalara gre yeniden organize edilmitir. 836'da retime balayan slimye uha fabrikas buna gzel bir rnek
tekil eder. 842 ylnda slimye' de ikinci bir fabrika inasna daha balanmtr. Ayn yl
larda ordunun kuma ve fes ihtiyacn karlamak amacyla zmit uha fabrikas (Basmahane) tesis edilmitir. 850'de zel teebbs tarafndan el dokumacl ve basnacl
yapmak zere Bakrky'de Basmahane (Bez- Kuma Fabrikas) kuruldu. Bu fabrika
Smerbank'n temelidir.
Ayn

dnemde sanayi faaliyetleri ierisinde dier bir gelime ise birok retim biriminden oluan bugnk sanayi sitelerine benzer kurulularn yer almasyd.Bunlardan ikisi
Zeytinburnu tesisleri 842-43 yllarnda kurulmu ve demir retimine ynelik olarak ile
mitir. Bakrky sanayi kompleksinde ise iplik hkme atlyesi, ynl ve p~muklu dokuma fabrikalar vb. tesisler bulunuyordu. Ayrca bu blgede Mavzer Tfek Fabrikas, Kimya Fabrikas, Gazhane, Asit ve Eter Fabrikas gibi tesisler kurulmutur.
8 Oylnda Debbahane- i Amire 'ye dnecek olan tesisin kuruluu 800' e uzanr.

Har-

biye Nezareti bnyesinde yer alan fabrika 842'de makinelerle donatlr. Fabrikada 884
ylnda kundura imal edilmeye balanr. I Dnya Sava'nda ordunun deri ve kundura ihtiyacnn karlanmasnda fabrikann byk katks olmutur. Ordunun ve halkn ihtiyac
n karlayan dokuna ve deri fabrikalar Cumhuriyetin devrald belli bal sanayi kurululardr. Bu tesisiler Smerbank'a ait Beykoz Deri kundurann temelidir.
Dnem ierisinde Osmanl zel teebbsne gelince, bu alanda byk ksm itibariyle yabanc uyruklu vatandalar etkili olmutur. Osmanl Devleti Kapitlasyonlarnn (teslimi-

yetci
lar

kanunlarn) getirdii baz kolaylklar,

vergi indirimi ve zengin hammadde kaynakdolaysyla yabanclar iin cazip bir yatrm lkesi olmutur.

19. yzyln son eyreinden itibaren ticaret alannda grlen gelimenin ve ulam iletiim aralarnn etkinlemesinin de tesiriyle dokumaclk, debbaclk gibi alt alt sektrlerde ilerlemeler kaydedilmitir. Mesala 1907 'de snai retimde %45 orannda art gereklemitir.

I. Dnya Sava'na kadarki dnemde kurulan en byk sanayi iletmeleri pamuklu, ynl ve ipekli dallarnda iplik, bez ve kuma reten fabrikalard. Ayrca eitli gda maddeleri, ya ve sabun fabrikalar ile imento ve tula gibi inaat sektrne hizmet eden fabrikalar ve imalathaneler kurulmutu. zellikle Osmanl corafyasnda sabun sanayi ok
gelimiti.

IL Merutiyet yllarnda yaplan sanayi saymna gre Osmanl topraklarnda sanayi kurulularnn %55'i stanbul ve evresi, %22'i zmir ve evresi, %20'si zmit-Bursa evresi,
%3 ' de Selanik ve evresinde toplanmtr. 1913 yl iin toplam 269, 19 5 yl iin 282
sanayi kuruluu yer alr. Gda sanayi tm iyerlerinin %27, dokuma sanayi yine %27,7,
krtasiye sanayi %19,6 deri sanayi %4,6'sn oluturur. statistikde yer alan kurululardan
1915 'de 264 kuruluun 214 ' zel sektre yani gerek kiilere aittir. Bunlardan 28 kurulu ise anonim irket olarak kayda gemitir. Byk sermaye gerektiren imento, pamuklu dokuma gibi sektrler anonim irketler tarafndan kurulmutur. letmelerin %22 'i
hkmet ve Hazine-i Hassa elinde gzkmektedir. Yaplan bir aratrmada gerek kii
lere ait iletmelerin %19,62's Trk-slam unsurlarnn, %80,4'nn ise gayrimslimle. rin elinde bulunduu tespit edilmitir. 19 5 ylnda baka bir sanayi saym yaplmtr. I.
Dnya Sava yllarnda dalm byk lde Trk-slam unsurlarnn lehine gelimitir.
Osmanl

sanayi tesislerinin rettii rnler, 18. asrn ortalarnda Fransz Sefareti taraf~n
dan hazrlatlan bir rapora baklrsa Avrupa sanayi rnleri ile rekabet edebiliyordu. Mesala Fransz gemicileri kendi yelken bezlerinden %25 daha pahal olan Gelibolu bezini
tercih ediyor ve boazdan geerken bez almadan kmyordu. nk Gelibolu bezi daha
kaliteli idi. slimye Kuma Fabrikas'nda dokunulan sar ve krmz renkli kumalar Avrupada beenilen kumalard. Yine 18. asrn sonunda gelinceye kadar i pazar ihtiyacnn
tesinde yabanc lkelere ihracat yaplyordu.
Ne var ki Batda gelien sanayi devrimi Osmanl sanayinin rekabet gcn kracak, Batl sanayi rnleri Osmanl lkesini istilaya balayacaktr. Avrupa sanayi rnlerinin rekabetinden bilhassa Osmanl sanayinin bel kemiini tekil eden pamuklu sanayi etkilenmi, ngiltere/Manchester fabrikalarnn ezici rekabetine maruz kalmtr. Osmanl Islah- Sanayi Komisyonu'nun 1868 tarihli bir mazbatasnda 3-4 sene zarfnda stan
bul ve skdar'daki kumac tezgahlarnn 2750'den 25'e indii belirtilmektedir. Artk
Osmanlda sanayi mallarn ihra etmek yerine hammadde olarak ihracna balanlm
tr. Bu sre Cumhuriyetin ikinci yarsnn sonuna kadar srmtr. Anadolu kentlerinde ayn gerileyi balamtr. MesalaAnadolu'nun Diyarbakr, Bursa gibi blgeleri de da. hil olmak zere deiik yrelerinde 1850'lerde tekstil rnleri retimi 30-40 yl ncesine gre onda birine gerilemitir.

Osmanl

sanayinin ihtiya duyduu pamuk, yn, ipek, tiftik ve maden bakmndan eitli kaynaklara sahipti. stelik Osmanl' da Bat mallarn tketecek bir toplum bulunmasna karn, Osmanl sanayide Bat ile rekabet edebilecek gte deildi. Bat
sanayi rnleri satanbul, zmir, Trabzon, Salanik, Samsun ve Beyrut gibi merkezJere de
kolayca ulaabiliyordu. Bu merkezler zerinden 850'li yllarn sonlarna doru inasna
balanan demiryollar vastasyla Avrupa mallar daha ierilere kadar tanabilecek, Osmanl hammaddeleri de ayn yoldan ngiltere ve dier bat lkelerine ihra ediyordu.
Devleti

Bat

Batl

lkeler asndan grlen bu avantajiara ilave olarak Osmanl Devleti'nin i bnyesinde siyasi zafiyetler de bu bu lkelere daha baka imtiyazlarn kazandrlmasndarol
oynuyordu. Yabanc tuccarlarn karlarn azaltan Osmanl Devleti'nde yrrlkteki gmrk mevzuatnn deitirilmesi, Yed-i Vahid usulnn ilgas Bat mallarnn lkenin her
tarafna satahilrnek veya oralardan aldklar Osmanl mallarn ayn ekilde yurt dna - /
karabilmeyi mmkn klan 838 ticaret antamas Mehmet Ali Paa'nn isyanyla_ _ ger.:./
ekletirilmitir.

Bu

anlama Osmanl

sanayi iin dnm noktas

olmutur. 820'lerden

itibaren balayan

yabanc mal ithalat anlamann da tesiriyle yzyln ortalarna doru doruk noktasna
ulamtr.

Zaten Batl sanayiler rekabet gc kazanamam olan Osmanl sanayi anla

mann da getirdii serbestiyet ile iyice korumasz kalm ve gerilemitir. Netice olarak ticaret dengesi aleyhte gelierek Osmanl ekonomisi kapitalist dnya ekonomisi yrngesine girmi ve 9. yzyl boyunca giderek dnya kapitalizmine almtr.

Osmanl

sanayinin Bat karsnda rekabet gcn azaltan sebepler..!

Osmanl

yneticilerinin sanayii gelitirme ynndeki abalarna gelince hemen belirtelim ki Osmanl Devletinde sanayiilemenin farknda olmayan devlet adam yoktur denilebilir. Bu sebeple ok bilinli bir sanayileme faaliyeti ve politikas uygulanyordu.Me
sela III. Selim'in lkenin sanayi problemiyle yakndan alakadar olduu grlr. Milli sanayinin gelitirilmesi iin ok aba gstermitir. SultanAbdulaziz'de yerli rnlere itimat
eder, hatta Trabzon bezinden hilali gmlek giyerdi. Vefat ettii zaman zerinden karlan
gmlek Trabzon bezindendi. Avrupa sanayi tekniklerini lkeye sokmak iin Osmanl yneticileri 790'lara kadar geri gidilirse rnein askeri mallarn imalatn gerekletirmek
iin III. Selim'in youn aba gsterdii grlr. III. Selim daha 793-94 gibi .erken yllar
da Avrupaimanada top, tfek, maden ocaklar, barut retimi iin ada Avrupa tekniklerini ve tehizatn lkeye sokmu ve kullanmaya balamt. 804 ylnda Osmanl sanayinin bat karsnda rekabet gcn azaltan sebeplerin banda 775 ylnda Bat'da gelien sanayi devriminin nemli rol bulunuyordu. Zira 9. yzyln balarndan itibaren
geleneksel sanayimizi -etkisi altna alan sanayi devrimi toplu retimi getirmitir. Bu _konuyu u balklada zetleyebiliriz.
l. -Sanayi devriminden sonra Bat lkeleri toplu retim yaparak birim bana ucuz rn
karyorlard.

2. 838 ylnda imzalanan stanbul Balta liman anlamasyla kendini iyice gsterenithalat vergileri 838'e kadar %3, 836-62 arasnda %5, 862-902 arasnda %8 olarak tespit edilerek yerli sanayi kapitalizme kar korumasz brakmtr. Ayrca dahi-

..

li gmrk vergilerinin Osmanl Sanayi 'nin baz dallar zerinde ykc tesiri olmutur.
Yabanc mallar %5 orannda ithalat vergisi dedikten sonra lke dahilinde serbeste
dolaabildii halde lkenin bir yerinden dier bir yerine sevk edilen yerli mallar maalesef Amediye, Leftiye, Mrriye, Mastariye gibi ok eitli vergilere tabiidi.
3. nc neden olarak da deien ihtiyalar yani arz ve talebin deimesidir. Tanzimat
srasnda nce askerin sonra sivillerin kyafeti deimitir. Halk Avrupa kyafetini olduu gibi, yava yava Avrupai kuma da tercihe balamtr. htiyalardaki bu dei
im eski sanayi tesislerinin rnlerinin srm sahasn daraltmtr.
4.

Osmanl

Toplumunda Sermaye . yetersizlii, tecrbe yokluu ve toplu olarak hareket

etmenin ferdi retime nazaran salad faydalarn anlalamamas.

5.

Osmanl

toplumun da var olan baz zihniyet sorunlar da Osmanl sanayisini geciktiren faktrlerdendir. rnein retimin hakir grlmesi, toplu retimin bilincine varla
mamas gibi. Buna mukabil iiliin toplumun en aa katman olarak ~msenme
sidir. Ayrca "bir tezgah bir dkkan, kendi am armaz bam" felsefesinin ok yaygnd. Buda maliyetleri artran nemli bir faktrd. Bu felsefe maalesef bugnde ks
men geerli.

6. En nemli sebeplerden birisi de Osmanl'da yaygn bir gelenek olan devlete kapla
np kl kuanmann ve kalem efendisi yani memur ve asker olmann toplumda geer
ake saylmasdr.
7.

856 ylnda gerekleen

Isiahat Ferman ile yabanc sermayeye tannan ar haklar

yerli sanayinin gelimesini engellemitir. Kendini gvencede hisseden yabanc sermaye Osmanlya akn etmitir. Nitekim saladklar dk gmrk oranlaryla Osmanl
lkesine giren kuma eitleri 8 fabrikadan 6'snn kapanmasna yol amtr. __

8. Esnaf Lancalannn tutumu maalesef Osmanl sanayinin ileri teknolojiye gemesine

frsat vermemitir. Esnaf Lancalar kendilerini isiz brakaca gerekesiyle-yeni_teknolojilere birazda hakl gerekeyle scak bakmamlardr. Benzer bir tutum bugn de
geerlidir. Robot teknolojisine ci sendikalar itiraz ederek arkadalarnn isiz kalmasn protesto etmektedirler. Ayn kayg matbaann Trkiye ye giriinde de yaan-

mtr.

9. Birinci Dnya Sava'nn ve tihad ve Terakki hkmetlerinin Osmanl'nn bana a-

t kargaa ve anari ortam, Balkan savalar, kuzey Afrikay kaybetme ve birinci
dnya savana bizi sokmalar Osmanl sanayinin gerilemesine sebep olmudur. Oysa
912 balkai savaarna kadar Osmanl sanayi hi de kmsenmeyecek oranda rekabet gcne sahipti. Eer bu saydmz badireler yaanmasayd Osmanl Amerika gibi
gl bir sper g olmaya devart edecekti. nk Birinci cihan harbine girecek bir
gerekemiz ve sebebimiz yoktu. Bu tamamen o zamanki ulusalc ittihad ve Terakki
Hkmet ynetiminin izledii Osmanl'y bitirme politikas yznden olmudur.

o. ok nemli faktrlerden birisi de 838 ve 856 ylnda balayan anlamalarla yabanclar Osmanl'ya akn etmilerdir. Yabanclarn Osmanl

lkesine gelmeden nce ili

ki ve irtibat iinde olduklar yerli ekalliyetler dediimiz Rum, Ermeni ve Musevi ia-

damlar

ile yakn

irtibatlar vard.

Bu kimselerin yabanc dil bilmeleri, birlikte sosyal

uyum salamalar yabanclara gven telkin etmi ve birlikte i yapmaya balamlar
dr. Bu sebeple 838 Balta Liman Anlamas sonras giriilen yatrmlarda muhakkak
yerli aznlk mensubu Osmanl vadandalar byk rol oynamtr. Bu o gnk artla
rn gerektirdii belki realistce bir davrantr diyebiliriz. Ama bu Osmanl da yerli sanayi ve sanayicinin gelimesine ksmen engel olmutur diyebiliriz. Avrupaltar ise btn Distribtrlk'leri yerli aznlklara vermilerdir. Bugnde ayn sosyal ve kltrel
evreler batl irketlerin distribtrlklerini temsil etmeye devam etmektedirler.
. Osmanl

Devleti bnyesinde grev yapan st dzey aznlk bakanlar ve yneticileri

Hallayan Efendi gibi "devlet ticaret yapamaz ve yapmamaldr" tezini ileri srerek deniz yollar ve madenieri yabanc irketlere imtiyazl verilmesini salamtr. Bu da yabanc sermayenin egemen olmasna katk salamtr.
Oysa 9. yy. da tm Dnyada devleti ekonomi hakimdi. Kalknan lkelerin nc sanayi kurulular devlet tarafndan balatlmtr.
rnein Bayndrlk Bakan

te yandan Tanzimat idarecileri de devletin gelirlerini artrabilmek iin ziraat, sanayi ve

ticaret olmak zere eitli kaynaklardan daha fazla verim almak iin aba sarfediyorlard. Bu amala her sektrn gelitirile bilmesi iin bu alandaki brokratik mekanizmay
kurarak ie baladlar. eitli meclisler kuruldu. zellikle sanayinin gelimesi iin 863
ylnda kurulan Islah- Sanayi Komisyonu'nu belirtmek gerekir. Sanayinin slah ve geli
mesi, d rekabetten korunmas amacyla ithal gmrk vergisinin artrlmas, sergiler al
mas, stanbul ve dier vilayetlerde sanayi mektepleri almas, irketler almas alnan
nemli tedbirlerdendir. Osmanl retimini d rekabetten korumak amacyla ithal gmrnn ykselmesi teebbs 860 yllara rastlamaktadr. 86 ' den itibaren yeni ticaret
anlamalar yaplmtr. Bu anlamalarda ithalat gmr %3 orannda artrlarak yerli
sanayi himaye edilmeye balamtr. Gmrk vergileri 862 de %5 'den %8 'e karlm
tr. 867'de stanbul'da Islah- Sanayi Mektebi almtr. Sanayiyi korumak maksadyla
alnan dier tedbir ise Gedik usulnn kaldrlmasyla zlmeye balayan esnaf gruplarnn ve klen sanayi dallarn irketler halinde birletirmek olmutur. Tanzimat yneticileri lke kalknmasnda ekonominin nemini kavramlar ve gerekli teebbslerde bulunmulardr. Ekonomik faaliyetleri organize etmek amacyla meclis ve alma komisyonlar kurmulardr.
1

Cumhuriyet'in devrald sanayi mirasna gelince; ncelikle Osmanl sanayi tecrbesi

Cumhuriyet ynetimince kesintiye uratlmadan devralnarak devamlln 'salanm olduunu grmekteyiz. nk bir ok Osmanl fabrikas ve bunlarn makine ve tehizatlar, memurlar Trkiye Cumhuriyetince miras alnarak nclk ve tecrbesinden yararlanlmtr. Yine belirtilmesi gereken bir husus da 9. yzyl bir ok tarihi tarafndan Osmanl iin gerilen1e ve k yllar olarak grlse de yeni Trkiye'nin ekonomik ve sosyal adan temellerini oluturmutur. Batl anlamda Trkiye'nin sanayileme abalar
792'l yllarda Mhendishane-i Bahr-i Humayun'nun kurulmasyla balamtr. Gen
Cumhuriyetimizin bugn var olan sanayi tesislerinin (zelletirilmeden nceki) %90'
Osmanl'dan devir alnmtr. Bir ounun sadece gnn artlarna gre ya yeniden yap-

landrlm

bu gerei

yada sadece ismi deimitir. Bu sanayi tesislerinin tarihini biraz

grmemiz mmkndr.

aratrnca

Cumhuriyetin devrald sanayi messeselerinin durumu 92 ylnda Ankara

Hkmeti'nin yapt saymlardan izlemek mmkndr. ktisat Vekaleti, vilayetlere gnderdii bir tamimle sanayi iletmelerinin adedi, onlarn altrdklar iilerin says ve
retim miktarlar hakknda bilgi istemitir. Saym kk kurulular da kapsayan bir tr
iyeri saymyd. Sayma gre mensucat sanayinde 20.057, deri sanayinde 5347, maden
sanayinde 3273, aa sanayinde 2067, gda sanayinde 273, toprak sanayinde 704, kimya
sanayinde 337 olmak zere toplam 33.058 messese bulunmaktadr. Bu iletmelerde toplam 76.26 kii almaktadr. En fazla ii tekstil sanayinde olup sanayi sektrnde toplam istihdamn %46.034'n karlamaktadr. Kimya sanayinde toplam 337 messese bulunmaktadr. Bunun 3 ya, 80'ni sabun ve 26' kimya sanayinin alt kollar iinde bulunan dier sanayilerdir. 93-95 saymnda iletme bana ortalama ii says 53 kii
idi. Dier taraftan imalatta ki kk reticiliin yars da dokuma ve hal tezgahlar ile terzi dkkanlaryla ilikiliydi. 93 saym sadece 300 makine tezgah gsterirken 92 saymn 6.000 el dokuma tezgahn gstermesi dokuma sanayinde alan kk reticiliin 9. yy.' da urad ykma kar nemli lde koruduu grlmektedir.
Deerli

okuyucular, grld zere bu kitap 35 blmden oluan bir mufassal alma

dr. Maalesef siyasi tarih gibi yeterli kaynaklara sahip deiliz. Bu eser az olan kaynaklardan yararlanarak hazrlanmtr. Temelden bir telif almas deildir. Daha sonraki yl
larda da yeni bilgi ve belgelerle desteklenerek gelitirilecektir. Bu eser yeni nesillere kaybettiimiz zgveni kazandracak ve onlarn gelecee daha salkl umutlu bakmalarn
salayacaktr. Hibir toplum bir asr ncesindeki ekonomik ve kltrel gelimeleri ren
meden yeni bir medeniyet ina edemez. Medeniyetimizin ekonomik tayc temellerini
de bu eserle biraz olsun bilginize sunmaya altk. Medeniyetler sadece at srtnda yeni
topraklar fethederek deil, ekonomik ve kltrel olarak da ayakta kalnakla ina edilmektedir. Bize bu almada destek olan Trk Ekonomisinin en nemli aktrlerinden stan
bul Ticaret Odas Ynetim Kurulu Bakan Dr. Murat YALINTA'a, Ynetim Kurulu
yeleri'ne, Oda Mavirlerine ve birlikte altmz Bilgi ve Dokman Ynetimi ube
si alanlarna en derin teekkrlerimi sunarm.
Sayglarmla

Mustafa BOZDEMR
stanbul, Aralk 2O O

ISTA

UL'DAKI END ST . 1

1 GZERGA

LEJAND

AENERJI RETrMI
B. GIDA RETIMI

C.GIY1S~ ve DCUMA ORE11M'

C. DERI ORETIMI
E. ~MYEVI MADDE RETiMI
f. MADEN ILEME
G. TOPRAJ( KAYNAKLI RETIM
H. AGA AAYNAKU ORETIM

- TU~STIK TUR GOZERGAHI

TEKNrK TUR GZERGAHI

..... DEN~ U~IMi

~TARlHIYAPI/OOKU

!MOZE
( PANORAMIK Wl~

Aa

ve Mobilya Sektrnn Osmanl'da ve

Trkiye'deki Geliimi
lk alardan yakn zamanmza kadar ormanlar insanlar iin ok uygun yaama ortam oluturmutur.

Ormanlardan faydalanma da insanln tarihi

kadar eskidir. Mimarlk sanatndan soyutlanmas mmkn olmayan mobilya sanat zamanmzdan binlerce yl
nce balamtr.
nsanolu tarafndan,

nceleri rahat .oturmak iin aa

mobilyalar, dier sanat dallarnda
olduu gibi, mimarinin bir i donatm arac olarak, antik
adan gnmze kadar evrim geirmi; her lkede olduu kadar, ayn lkenin farkl sanatkarlar arasnda da
deiik yapm tarzlar ve modeller ile eitlenerek ve ortaya kmtr.
tan ve

tatan yaplan

Trkiye modern anlamda mobilya kltryle iskemle,

masa ve yemek odasnn Dalnabahe Saray'nda yerini
almasyla tanmtr. Mobilya sektrnn Trkiye'de ki
balangc her ne kadar eskilere dayansa da endstriyel
retime 1970'li yllarda geilmitir. SO'li yllardan itibaren de globalleme sreciyle tketici profllerindeki gelimeler ve deiimler kaliteli ve gncel model taleplerini beraberinde getirmitir. Bugn ise dnya mobilya ticaretinde% 1.5 civarnda pay bulunan
Trkiye mobilya sektr, talya ve sve ile yarmaktadr.

Osmanl

ev yaam kltrnn en
gzel rneklerinden olan sini
altl ve sehba

Mobilya Sektrnn Osmanl Trkiye'sindeki Geliimi

slam toplumlarnda oturma ve ev yaam kltr Avrupa'dan farklyd. Daha

ziyade yerde veya sedir dediimiz 60 cm yksekliinde arkaskilim desenleriyle sslenmi yastklar kullanlmaktayd. Daha salkl ve uygun maliyetli olan bu tarz oturma grubu kullanmlardr. Bugnk manada mobilya
ve saray kltr yaam gelitike Osmanl Trkiye'sinde de daha sk kullanlr hale gelmitir.
Mobilyann

Tarihesi

Mimarlk sanatndan soyutlanmas

mmkn olmayan mobilya

sanat

zamanmzdan binlerce yl nce balamtr. nsanolu tarafndan, nceleri

rahat oturmak iin aatan ve tatan yaplan mobilyalar, dier sanat dallarnda olduu gibi, mimarinin bir i donatm arac olarak, antik adan gnmze kadar evrim geirmi; her lkede olduu kadar, ayn lkenin farkl sanatkarlar arasnda da deiik yapm tarzlar ve modeller ile eitlene
rek ortaya kmtr.

Gereksinimierin oalmas, yapm alet ve makinelerinin icadyla da mobilya stil ve modellerinin gelimesi hzlanm, sanatkarlar kendilerine zg bir

Trkiye modern anlamda mobilya kltryle iskemle, masa

ve yemek odasnn Daimabahe Saray 'nda yerini almasy
la tanmtr. Mobilya sektrnn Trkiye'de ki balangc her
ne kadar eskilere dayansa da endstriyel retime 1970'li yllar
da geilmitir.

estetik, beceri ve dnme kavramlarn mo bilyaya aksettirmiler, yaadk

lar an yaay tarz ve sanat slubunu yanstmlardr.
Osmanl'da

Oyma Mobilya

Mobilyaclkta

oyma, ahap malzeme zerine yaplan bir izimin zel kesici aletlerle istenmeyen yerlerinin yontulmas ile elde edilmesi sanatdr.
Oymaclk sanatnn

tarihi; ok eski zamanlarda insanlarn ta, mermer ve

aalar zerine eitli ekil ve motifleri ilemeleriyle balar. Ahaptan ekil
lendirilmi heykellere Msr'da piramitlerde de rastlanmtr. Oymaclkla
meydana getirilen ilk eserler heykeller olmutur. Birok kabartma talar
nn asrlar sonra yer altndan ortaya kmas bunun delilidir. Eski Msr ve
Yunan medeniyetinden kalma aa ve ta zerine oyulmu heykel ve mezarlar mevcuttur.
Ortaada zellikle aa bakmndan

zengin olan memleketlerde oyma mobilyaclk daha da gelierek kendini gstermitir. skandinavya, ngiltere ve
dier Avrupa lkelerinde o zamandan kalma oyma mo bilya eserler fazlasy
la bulunmaktadr. Ayrca Roma'da da kabartma ve oyma mobilya sanat ile
kiliseler, doadan esinlenilerek alnan ieklerin motiflerinden meydana gelen ekillerle sslenmitir. slami
yeti kabul etmeden evvel Orta Asya Trklerinin de birok kabartma ve oyma resim eklinde heykel yaptkla
r bilinmektedir. Bunlar Orhun'da yaplan kazlarda ortaya kmtr.

Sarayyaankkrnn

"rneklerinden ilemeli
sandalye/er.

- - - 32

--- Osmanl'

Trkler slamiyeri kabul edince, put saylan heykellerin

yapmndan vazgeip oyma sanat ile uramlardr. Bu
sanat Trkistan'da gelierek altn an yaamtr. Buradan Seluklulara gemitir. Oymaclk Seluklularda
cami, saray, medrese vs. gibi yerlerin kap ve pencereleriyle binalarn d yzeylerinde yaptrma eklinde kendini gstermitir. Abanoz, ceviz, elma, armut, sedir, gl
aac, am vb. gibi aalar zerine oyma, :kakma, boyama, atma (kndekari) ve akma (kafsi ii) gibi teknk
lerle bezenmi ahap rnekleri Seluklu Dnemi'nde bu
alanda stn bir dzeye ulaldn ortaya koymaktadr.
Dz sathl derin oyma, yuvarlak sathl derin oyma, eri kesim, ebeke
li oyma (ajur) gibi oyam teknikleriyle sslenmi paralar;-dz sathlkakma
ve kabartmal kakma gibi kakma teknikleriyle dekore edilmi rnekler, dz
yzeyli boyama, kabartmal yzeyli boyama gibi boyama teknikleri ve kndekari, yalanc kndekari gibi atma teknikleriyle yaplm eserler her tekniin zengin bir repertuar bulunduuna iaret etmektedir.
Seluklulardan Osmanllara geen mobilya aynaclk ve kabartma sanat
daha da gelimitir. Osmanl mparatorluu zamannda ise aa oyma sanat en yksek seviyesine ulamtr. Rumi ve hatai dediimiz iek, nebat
dan Cumhuriyet' e Endstriyel Mirasmz _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ ____:__ _ _ _ __ _

ve

hayvanlarn

stilize edilmesinden meydana gelen tezyini motifler kullanlmtr. Mimari eserlerin i ve d ksmlar bu sanatn ustalar tarafndan
bezenmitir. Trk oymaclar eserlerinde malzeme olarak en ziyade imir,
hlamur, mee ve ceviz aalarndan yararlanmlardr.
Osmanl

Trkiye'sinde Ev Yaam Tarz

Trklerde, Avrupallarda olduu gibi evler, bir mobilya deposu ekline getirilmemitir. Trk evlerinin dardan ok sade gzknesine ramen i
ksmlar, insana rahatlk verecek bir ekilde ferah denmitir. Demesi
sade ve kibardr. Yerler parke, boyal, cilal veya adi beyaz tahtadr. Zenginlie gre hasr, bazen kilim, umumiyede hal denir, sokak ayakkabs ile
eve girilmezdi. Oturmak iin koltuk yerine, pencere kenarlarnda rahatlk
ve zerafeti temin edici sedir bulunurdu. Duvarlara, yerli dolaplar, ykler ve
hcreler yaplrd. Bunlarn kapaklar kakma ve oyma ilemeleriyle zarifbir
ekilde sslenir; bylelikle oda, kap dizisi gibi grnmekten kurtarlrd.
Oda ierisinde grnen zenginlik, umumiyede hal ve kumalarda idi. nemli oyma
mo bilyalar, sandk, rahle, sofra iskemiesi,
beik, ekmece, kutu, ubukluk, kavukluk,
ayakl saatlerdi. Osmanllarda oyma sandk
lar, genellikle selvi veya ceviz aacndan yaplr, naklar ve oymalada sslenirdi. Bilhassa gelinierin eyiz sandklar ihtimamla
hazrlanr, altn ve gmle sslendii olurdu. zerinde Kuran- Kerim okumak iin
yaplan ralleler ve Kuran- Kerimleri muhafaza etmek iin yaplan kutular, her evin
en zarif ve en gzel mobilyas idi. Bu mobilyalara gsterilen ihtimam, Kuran- Kerime duyulan hrmetten ileri g-elmekteydi. Bunlar, ekseriya ceviz aacndan yaplr, zerieri fildii ve sedef kakma ile tezyn olunurdu. Oyma mobilya
eitlerinin en gzel nmuneleri camilerde bulunan sedef ilemeli byk
ralle ve krslerdir.
zerine yemek sinisi koymak iin yaplan, alr kapanr iskemieler her evde
bulunurdu. Bunlar, naklarla ilenir, cilalanr veya boyanrd. Ayakl saatIerin muhafazalar ile, bugnk vitrin yerine kullanlan hcreler, umumiyede oymal yaplr d. N ak ilemeiiierin ierisinde "Edirnekari" denileni
en mehurl_arndandr. Istnada kullanlan amdanlar ve ince zevkin, byk
emein mahsl olan ini vazolar, gnmzde paha biilemeyen eserlerdir.
Tanzimatn

Etkisi

Tanzimat'n ilanyla Bat'nn sosyal ve kltrel hayatn

esas alan Batllama

kendi rf, adet ve ananelerine srt evirerek Avrupa'nn gnlk
hayatn Osmanl halkna adapte etmeye almlardr. Bu gayenin bir netaraftarlar,

Osmanl

ev yaam kiiltiiriiniin
en iinemli unsurlarndan olan
eyiz sand

ticesi olarak, Osmanllarda kullanlan mobilyalarn yerine, Avrupai tarzda

oyma mobilyalarn kullanlmasna ve bunlarn zamanla yerlemesine nayak
olmulardr. Bylece Tanzimat'la birlikte ananevi Osmanl mobilyalar yerine Avrupai tarzda oyma mobilyalar yurdumuza girmitir. Bu durum zellikle, Trk evlerinde ok fonksiyonlu olarak kullanlan odalarn tek maksat
iin kullanlmalar neticesini dourmutur.
Merutiyetten

sonra

balayan

baz

kimseler evlerini
eski Osmanl tarznda demekhevesine dmlerse de bu teebbsler bir
kolleksiyonculuk mahiyetini gememi ve Avrupay taklit olmutur.
Osmanl'nn

Osmanl'da

ve Seluklu/arda,
zellikle kap, pencere ve
balkonlarda en gzel ekilde
oymac/k

sergilenmitir.

milli hareket tesiriyle

Avrupa Etkisi

Avrupa 18. yzyldan daha nce Turquerie (Trkri) cereyan ile Osmanl
yaayn taklit ediyordu. ine sakslar konan eski sedefli beikler ve pirin
mangallar, ksa iskemieler stne sralanm sahanlar ve bardaklar, raflarna
em-i blbller oturtulmu kavukluklar, nargile iesinden yaplm abajurlu lambalar vesaire ile bir Osmanl odas yapmak cihetine gidilmitir. Bedestenden toplanan eski eyalar X. Louis slubunda vitriniere daldurarak bunlar ecnebilere "Osmanl odas" diye gstermekle iftihar edenler olmutur.
Bazlar da am ii sedefkakmalarla ssl sandalyeler veya Trk stun ba
lklarna benzeyen karnasl (stalaktitli) oymalada mzeyyen ve Hereke kuma kapl drt ke koltuklar, st ini kapl ve sedefli iskemle gibi eyler
yaptrarakmobilyalara bir Osmanl slfibu vermekistemilerdir. Fakat, eski
eyalar toplayp bir odaya koymakla modern bir Trk odas yapacaklarn
zannedenlerin ortaya kardklar eyler, bir ucubeden teye gememitir.

Osmanl 'da aa oyma kltr

zellikle cami, saray ve kklerde kendini gStermektedir.

- - - - 34 - - - Osnanl' dan Cun1huriyet'e Endstriyel Mirasn1z - - - - -- - - - - - - - - - - - - - -

Mobilya Sektrne Daruleytam Marangozhaneleri ve

Meslek Okullannn Etkisi
zellikle Osmanl'nn son yllarnda artan savalar ve bunun sonucunda ok
fazla yetim ocuun ortada kalmas, yneticileri yeni areler aramaya yneltti. te bu araylarn sonucu olarak Balkan ve Birinci Cihan Savalarn
da kimsesiz kalan ocuklar barndrmak, onlara meslek edindirrnek amacyla 24 Kasm 1914'ten
itibaren yetimler yurdu,
yetimhane anlamna gelen
Dariileytamlar, kuruldular.
2 Nisan 1917'den itibaren
devlet himayesine alnan
Darleytamlar, Cumhuriyet dnemine kadar lkenin bakma muhta ocuklarna hizmet vermeye
devam ettiler.
1. Dnya
Daruleytam Meslek Okullarnda yetien ijrenciler

Sava, Osmanl

mparatorluu'nun

--::a<!
..:GC -

..--'1-.y$. ~l.;jJ .Jo~J .JI...;jl

--+ul~

c.>J."'"

...

.r"":.-~,f

'r'Y

Daruleytam'da yetien iirencilere

verilen sertifika

tarih-

ten silinmesini hazrlar

ken, bir yandan da kendi genlerini tt. O gnlerde 29 milyon nfusu
olan Trkiye, cephelerde savaan bir buuk milyona yakn insann kurban
verdi. Bu ykmn doal sonucu olarak, ksz ve yetim kalan ocuklar giderek oald. Bu olgu, Osmanl' da 'Darleytam' olarak anlan ye tim yurdarnn almasna neden oldu. lkokulu burada bitiren ocuklar, daha sonra
demircilik, tesviyecilik, motor torna ve marangozluk renmeleri iin sanat
okullarna gnderildiler.
N e yazk ki knt durumundaki devlet btesi buna olanak vermedi.
Hatta baz dnemlerde, gndelik yiyecek gereksinimini bile karlayamad.
Darleytam ocuklarnn byk bir blm, hayatn acmasz ark iinde
yitip gitti. 192 7 ylna kadar varln srdren Darleytam'lar, daha sonra
ilevlerini yitirdiideri iin kapatld.
Darleytamlar Genel Mdr Selahattin Bey' in, yzst braklan Darleytamlar bir yerde toplamak dncesi dnemin padiah ve Milli Eitim Bakan Rza Tevfik tarafndan da desteklenir. Bylece, Beyrut, Ordu, Armaa,
Samsun ve Erzurum' dan getirilen kz ocuklar Valid e ba; erkek ocuklar
fabrikalarn youn olduu Beykoz Darleytam'na yerletirilir. Ama, devletin olanakszlktan tr akutamad ocuklar bir zanaat sahibi yapmaktr.

Meslek Okullarnn

Geliimi

1860'l yllarn balarndan

sonucu olarak, 1864 yl

itibaren izlenen sanayileme politikasnn bir

ortalarnda bu konuda geliirnci grleri bulu-

Daruleytam'l

iki erkek grenci

nan sabk EvkafNazr Rza Efendi'nin bakanlnda kurulan ve Austos

1874'e kadar on yl grev yapan Islah- Sanayi Komisyonu'nuhatrlayabili
riz. stanbul'da Sanayi Mektebi'nin almasna giden srete de "slah" kelim,esi gndemde olmutur.
Bunun ilk rnei olarak da, yaklak olarak gnmz Bulgaristan'nn tamamn ieren Tuna Vilayeti kuruldu ve Ekim 1864'te Midhat Paa
buuk yl grev yapaca Tuna Vilayeti'ne vali olarak tayin edildi ve Rusuk Islah hanesi'nin binalarnn inasna baland. Mevcut 60 yetim ocuun,
imdilik vaf olan binalarda, geici olarak renime balatld. Islahhane binas iin bata dnemin padiah olmak zere, vekiller ve ile gelen memurlar, nemli lde maddiyardmda bulunmulard.

Islabhaneler lkemizde sanat

eitiminin okullarda verilmesinin "nciileri olmutur. Nitekim
Ni'te terzilik ve kmduraclk
zanaatlarnn "retimiyle ba

layan meslek eitimi, ilerleyen

senelerde hem eitlenmi hem
de blgelerin ve nihayet lkenin
ihtiya duyduu alanlarda gelimelerin salanmasna imkan
vermitir.

Rusuk'taki Islahhane iin gereken keresteler Belgradck Balkan'ndan kesilerek Lom skelesine getirilmi, ileplere ykleninceye kadarki hizmetler
burann Mdr Ali Rza Efendi tarafndan yerine getirilmi, ayrca vilayet apnda bir yardm (iane) kampanyas balatlm ve Mslmanlar kadar
Gayrimslim ahalinin de, gerekten youn bir katlm sz konusu olmutu.
Midhat Paa, Rusuk ve pek uzun mrl olamayan Kstence Islahhaneleri
yannda, Tuna Vilayeti'nde yetim erkek ocuklar iin bir de Sofya
Islahhane'sini kurmu, Rusuk'da ise ikinci Islahhaneyetim kzlar iin al
mt. Buradaki Islahhan el ere de yetim Mslman ve Gayrmslim ocuklar ayrm yaplmakszn kabul edilmiler ve eit hizmetten faydalanmlard.
Rusuk ve Ni Islahhanelerinin idari bir blm olan matbaann, zellikle de musahhihlik hizmetlerinde, bir ksm erkez ve Tatar muhacirlerinden olmak zere, Mslman ve Gayrimslim otuz kadar Islahhane ren
cisi almakta ve gelir fazlas da bu messeseye denmektedir. Bu ocuklar o kadar baarldrlar ki T una gazetesinin baz saylarnn tashih hizmetleri, btnyle bu ocuklar tarafndan yaplmaktadr. Bu srada Rusuk Islahhanesi'nde Trk, erkez, Tatar, Bulgar ve Ermen~ asll 160, Ni
Islahhanesi'nde ise iki yz akn yetim ocuk bulunmaktadr.
Islahhaneler lkemizde sanat eitiminin okullarda verilmesinin ncleri olmutur. Nitekim Ni'te terzilik ve kunduraclk zanaatlarnn retimiyle
balayan meslek eitimi, ilerleyen senelerde hem eitlenmi hem de blgelerin ve nihayet lkenin ihtiya duyduu alanlarda gelimelerin salanma
sna imkan vermitir. Dierleri yannda debbalk, demircilik, marangozluk, eitli dokumaclk, iplikilik, muhtelif alt dallaryla matbaaclk, hasr
clk, arabaclk, urganclk, demiryolculuk, kondktrlk, boyaclk, saralk gibi meslekleri Islahhanelerde retilmekteydi.
Islahhanelerde meslekler, blgelerin ihtiyalarna gre belirlenmekteydi.
reticilerin de ncelikle evredeki yetikin ustalardan seilmi olmas akla
uygun gelmektedir. Bununla birlikte ihtiya halinde renciler blge d
ndaki merkeziere gnderildiler. Mesela; Ni ve Rusuk Islahhanelerinde,

- - - - 36 - - - Osnanl' dan Cun1huriyet' e Endstriyel Mirasnz _ ___:_________________ __

dnemin geerli meslekleri arasnda yer alan debbaln retimine ba

lanmak istendiinde, yakn evrede bu meslei hakkyla bilip retebilecek
ustalarn bulunamamas zerine, artlar uygun olanlar arasndan seilen
on rencinin Debbahane-i Amire'de eitilmek zere stanbul'a gnderilmesi buna rnektir. Zaman zaman farkl yerlerden ustalarn getirrilmesi
de uygulanan yntemlerden biriydi. Ni Islahhanesi iin ehirky'nden,
Sivas Islahhanesi iin Tokat ve Elaz'dan yetikin ustalar getirtilmiti.
Sofya Islahhanesi'nde dokumaclk retildiinden bunun iin Viyana' dan
makineler ve ustalar getirtilmiti. Yine Sofya ~
Islahhanesi iin 87 ' de Amerika' dan orap
rme makineleri ve ustalar getirtilmiti. Bu
faaliyet daha sonra artarak devam ettirilmitir.
Nitekim bu Islahhane'nin fabrikasnda kundura yannda orap, fanila ve konfeksiyon retimini artrmak zere Rusuk Islahhanesi'nden
otuz kadar renci nakledilmiti.
Islahhane mezunlarndan bir ksm, bilgilerini artrmak ve yeni teknolojileri lkeye getirerek uygulamak, bu arada yine Islahhanelerde ve
Sanayi Mektebi'nde grevyapmak zere eitli
Avrupa lkelerine de gnderilmilerdir. Vidin- .
li brahim, Mgrd, V asil ve Ren o dir Efendilerden oluan ve marangozluk, telgrafve her trl makinecilik, fotoraf
lk ve teknik resim konularnda uzmanlaan bu kiiler Mekteb-i Sanayi' de

Dartleytam 'l

kz

grenciler toplu ha/te

grevlendirilmilerdir.

Midhat Paa'nn Islahhanelere olan ilgisi, mr boyunca devam etmi ve

Tuna' dan sonra grev yapt Badat, Selanik, Suriye (am) ve Aydn valiliinde zmir' de ya Islahhane kurmu ya da daha nceden alm olan
Islahhaneleri dzenleyerek daha faydal hale getirmitir. Bu balangcn
lke apnda olumlu karlanmas ve ok saydaki merkezde benzerlerinin alm bulunmas dr. Nitekim saylanlar haricinde zmir ( 868), Bursa
(868), Kastamonu (868, kzlar blm ile birlikte), Sivas, Halep (869),
kodra (869, kzlar blm ile birlikte), Edirne (868), Erzurum (869),
Bosna, Trabzon, Diyarbakr (870), Trablusgarb, Prizren ve skp'te de
Islahhaneler almtr.
Eskiehir

Kereste

Fabrikas

Eskiehir'le

Birlikte Tarihi Yaplar da Kimlik Deitiriyor

(1881)

Dyun-u Umumiye dneminin kereste fabrikasndan Trkiye'nin en

byk kapal diskosuna, un fabrikasndan alveri merkezine, jant fabrikasndan elence merkezine, demiryolu fabrikasndan Hayal Kahvesi'ne,
sebze ve meyve halinden genlik merkezine, buday silasundan otele, kiremit fabrikasndan alveri merkezine kadar byk bir deiim yaanyor.

----------------------- O~ml'~~~~Ormm~~riSm~

37

Osmanl ve

Cumhuriyet'le birlikte Anadolu'nun nde gelen sanayi ehirle

rinden biri haline gelen Eskiehir'in tarihi yaplar, gnmzde birer birer
kimlik deitiriyor.
Dyun-u Umumiye dneminde, Osmanl mparatorluu'nun d borlarna
karlk el konulan ormanlardan kesilen aalarn ihracat iin hazrland
eski kereste fabrikas, Trkiye'nin en byk kapal diskosuna dntrld
Eskiehir'de

uzun yllar ll bin metre karelik alanda kereste fabrikas olarak kullanlan kompleks, 2002 ylnda Grdal Abac tarafndan byk bir
elence merkezine dntrld. Doors Park olarak faaliyete geen, daha
sonra ad222 Park olarak deitirilen mekan, kereste fabrikasnn yaps ve
dokusu neredeyse hi bozulmadan restore edilmi.
Bu zel yapda bulunan ve fabrikada aktif olarak kullanlan i makinesi raylar, erit makinesi ve dier makineler tesiste dekoratif amal olarak kullanlmtr. Tesis otoparkyla birlikte 13.000 metrekare alana konumland
rlmtr. Bu alanda alt ayr birim kapal ve yazlk ak mekanlarda haftann
her gn hizmet veriyor.

Eskiehir Odunpazar ahap

- - - 38 ,

Osmanl' dan

evlerinin restore edilmi bugnki hali.

Cumhuriyet' e Endstriyel Mirasmz -------------------~

Sakarya Ormanlan ve Kereste Ocakl

Tersane-i Amire'ye Kereste Temini (1571)
Osmanl Devleti, zellikle Yavuz Sultan Selim'in Msr Seferi'nden sonra
Akdeniz egemenliini ele geirmek iin denizcilie ve dolaysyla donanmaya byk nem veriyordu. Bu maksatla Halic Tersanesi geniletildi ve
baka tersaneler de kurulup kapasiteleri arttrld.

Gemi yapm ve onarm almalarnn en nemli ana malzemelerinden biri

olan keresteye Tersane-i Amire her zaman ihtiya duymutur. ok eski dnemlerden beri bu ihtiyac byk lde karlayan blge, Kocaeli livasndaki ormanlar
iine alan znikmid (zmit), znik, Yalakabad,
Sarayr, Pazarky, Absaf, Karamrsel, Akhisar (Pamukovva), Geyve, Akyaz ve Sahanca
kazalarndan teekkl etmekteydi. Bu bakm
dan yredeki "orman denizi", Tersane-i Amire
iin "Kereste Ocakl" olarak tayin edilmi
ti. Yani, ylda belli bir miktarn altnda olmamak kaydyla bu blgeler kereste temin etmekle ykml idiler. Her balarda Donanma-i
HmayGn Akdeniz, Karadeniz gibi sulara al
dndan, yeni gemilerin yapm ve onarma ihtiya gsterenierin yenilenmesi, bol miktarda
kereste teminine balyd. Kereste ve keresteden mamul maddeler (gemi kre i, direk, seren, tfenk kunda vb), genellikle orman bakmndan zengin olan bu yreden salanyordu.

Orman rnlerinden yaplan

tipik bir Osmanl Kona

Kereste Emini
zmitTersanesi iin de bu ormanlardan kereste elde ediliyordu. zmit'de g-

revli olan "znikmid Kereste Emini (Nazr)"nin grevi, Tersane-i Amire'ye

kereste naklini salamakt. Kapudan- Derya'nn teklifiyle atanan znik
mid Kereste Ernini, kerestenin dalardan kesimi, kylara indirilmesi ve
stanbul'a gnderilmesi yannda, bu hususta ortaya kabilecek glkleri
zmekle de sorumlu idi. Balaban-zade ve Mderris-zade Mustafa, mehur
kereste eminlerinden idiler. Kereste Emaneti'nin hesaplar, dzenli olarak
defterlere kaydedilirdi. Acil durumlarda kesim ve nakil ilerini denetlernek
iin stanbul' dan bir "Mbair" de gnderilirdi.

Tahta

Serdarl

Bunun yannda Tersane-i Amire'nin, Kocaeli ve Sakarya yresinden sa

lanan kalas, tomruk, kereste gibi ihtiya maddelerinin Karadeniz' e yahut
zmit Krfezi'ne indirilmesi ve buralardan gemilere ykletilerek emniyetle
stanbul'a nakli ileri ile ilgilenen ve "Tahta Serdarl" olarakisimlendirilen
bir memuriyet daha vard. XVIII. yy. sonlarna ait baz belgelerde zikredilen,

----------------------~ o~~l'~~~~~m~~nkriSm~

39

ancak Osmanl tarihi ile ilgili literatrde yakn zamana kadar rastlamad
miz bu memuriyetin, ilk olarak ne zaman teesss etmi olduu hakknda da
bilgimiz yoktur. Yenieri Oca'ndan i bilir, alkan, drst, nfqzlu olmasna dikkat edilerek seilen ve tayin olunan "Tahta Serdarlar"nn, kereste
kesilen orman ve blgelerin gvenlii, e kya ve soygun olaylarndan korunmas da nemli grevleri arasnda idi. Kasabalara da "Tahta Serdar" atand
olurdu. Kocaeli Sanca'nda baz kazalarn "Tahta Serdarl" ile birlikte
"Yenieri Zabitlii"nin tek kiinin uhdesine verildiine dair kaytlar vard.
zmit'in hinteriand

olan Ada (Ada Karyesi), Akyaz, Absaf, Sarayr, Akhisar ve Geyve yresi, XVI.-XVII. yy' n ilk yarsnda mavna, kadrga ve ba
tardalarn stn ve serenierinin yapmnda kullanlacak aalarn temin edildii blgeden biri idi. Bu malzemeler,
zmit iskelesi'ne arabalarla nakil olunarak
buradan gemilerle stanbul'da Tersane-i
Amire'ye tanyordu.
Bilhassa kalyon stn ve serenieri iin olduka elverili ormaniara sahip olmas sebebiyleMilanNehri kenarnda bulunan Akaehir, Karasu ve Bolu'ya tabi Eftani kazalarndan ve F oalar Da'ndan kereste temin
edilir di.
Gemi krei ihtiyacnn bir ksm da XVII.
yy' n ikinci yarsna kadar Karasu idaresinin,
ihtiyalar karlnda ylda 550 krek vermeleriyle karlanyordu.
Gemi fenerlerinin iine konulup yakla
rak gemilerin aydnlanmasna yarayan ve
fanuslarda yaklmak zere orta boy kadrga
larda kullanlan balmumunun ( em' -i asel)
temin edildii birka yerderi ikisi de, Sakarya yresindeki smihan Sul~an Evkaf'na ait
Karasu ile ardak idi.
Gemi inas sadece stanbul ve zmit' de
Sinop, Amasra, Sakarya
N ehri'nin zerinde ve n ehrin Karadeniz' e
dkld azcia her dnemde gemi ina
faaliyetleri devam etmitir. 5 5 tarihli bir belgede Bender-Ereli (Karadeniz Erelisi) iskelesi'nin yllk liman geliri 5.484 aka idi. Bu yekfna,
Akaehir (Akakoca) ve Sakarya (Leb-i Sakarya = Sakarya az) da dahildi. Karasu iskelesi'nin ad belgede belirtilmemi olmakla birlikte, sonraki yllara ait kaytlarda bu ok kk !imann da Bender-Ereli hesaplar
na dahil edildiini grmekteyiz. Dolaysyla bu limandan elde edilen geliyaplmyordu.

Kereste Emini

(Nazr)

kontrolnde
kesilip biilen aalardan zellikle tersanelerin
ve sivil vatandalarn ihtiyac kar
Osmanl corafyasndan

lanyordu.

- - - - 40

Osmanl'dan

Cumhuriyet' e Endstriyel Mirasmz - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

gmrk idaresinin bir parasn oluturduu tahmin

olunmaktadr. Yine belgelerden rendiimize gre XVI. yy'n ortalarna
doru Karasu, Akaehir ve Sakarya Az'ndan elde edilen gmrk vergilerinin toplam, Bender-Ereli'nin tek bana elde ettii verginin yars kadard.
N akledilen kereste miktarndan ve ina edilen gemi adedinden, Kefken
Tersanesi'nde byk bir faaliyet olduu anlalmaktadr. nebaht facias
(57) akabinde 572 ylnda 5 kadrga, 703'de de 2 firkate ina edildii
ne dair belgelere rastlanmtr:
rin de

Bender-Ereli

ubat 572'de, inas

emrolunan O . kadrga iin lzumlu kerestenin temini

Sabanca, Akyaz, Konrapa, Gynk, Bend-Ereli Yenice-i
T arakl, Geyve ve Akhisar kadlarna emir gnderilmitir. Nisan 572 tarihli Kandra Kads'na gnderilen bir emirde ise bunlara bir orta boy ve drt
kadrgann inas ilave edilmitir. Yine ayn tarihli, mtekaid Vezir Mustafa Paa'ya gnderilen emirde, 5 geminin ihtiyac olan kendirin temin edilm esi istenmitir. Ekim 572 tarihli znikmid ve Ada Kadlarna yazlan dier
bir emirde ise inas tamamlanan 5 gemide alan neccar ve kala fa tlarn
cretlerinin denmemesinin sebepleri sorulmutur.
maksadyla ile,

Kefken Tersanesi bir fermanla ihdas edilmi ve tamiri iin, avarz (ihtiya)
divaniyyeden muaf olmak karlnda o yreden sekiz kii, kendi istekleriyle grevlendirilmiti.
Karadeniz kysnda bulunan Kerpe'de de 703 ylnda iki firkate ina ediidiine dair belgeye rastlanmtr. Sakarya Nehri'nde 57 'de 5 kadrga ina
edilmitir. Bu tarihte Akhisar, Geyve, Yenice, Gynk ve Akyaz Kadlar
na yazlan bir hkmde, nce 5 kadrga inas iin sanatkar temini emredilmi; daha sonra Kandra Kadsna ve Nuh avu'a gnderilen hkmde
bu gemilerden O'unun inasndan vazgeildi i bildirilmitir.
Ayrca

hassa (saraya mahsus) kayk ve sandallar ile hammal kayklarnn yenilenmesi ve tamiri iin de zmit ve civarndaki ormanlardan yararlanlmak
ta ve blgedeki kazalardan, satnalma yoluyla kereste temin edilmekteydi.

Kereste, ormanlardan iskelelere camus arabalaryla nakledilmekteydi.

Bunun iin yollarn dzenlenmesi ve gerekli yerlerde kprlerin salam
latrlmas yoluna gidiliyordu. Mesela 700 ylnda Sakarya'nn dou yakasnda kesilen byk kapudane kalyonuna ait kerestenin tanmasnda demir
dingilli, toprak tekerlekli top arabas kullanlm; Sakarya N ehri'nden gei:rilmesi esnasnda ise kprnn tamiri ve geniletilmesi gerekmi; ayrca kerestenin iskeleye nakli iin 50 ift camua ihtiya duyulmutu.
Sakarya yresindeki kprlerin ou, baka bir malzeme gerekneden ormanlardan temin edilen kereste ile ahap olarakyaplyor ve tamire muhta
olanlar ise gerekli hammadde kolaylkla salanabildiinden, daha sr'atli
bir ekilde onarlyordu.

Kefken Tersanesi bir ferman la ihdas

edilmi

avarz

(ihtiya) divaniyyeden

muaf olmak
den sekiz

ve tamiri iin,

karlnda

kii,

o yre-

kendi istekleriyle

g"revlendirilmiti.

Kocaeli ve Sakarya "orman denizi" kzlarn, sararn, karaarn, dibudak,

kayn, grgen, kknar, defne, ard, rnee, ceviz, hlarnurvb. aalaryla yzyllarca hem gemi kerestesi ve hem de dier sanayi rnleri imalat yann
da, stanbul'un yakacak ihtiyacn da karlamak iin ar ekilde kullanld.
Kylara yakn ormanlar tkenince, daha iiere gidildi. Sakarya N ehri yoluyla balta girmemi ksrnlara ulamak ve gemi malzemesine uygun kereste bulmak projeleri gelitirildi. Bu arada Sapanca Gl'n zmit Krfezi'ne
balamak teebbslerinde bulunuldu ise de sonu alnamad. skbi ve
Dzce'nin gneyine den Tefeni Gl'ne ve etrafndaki girilmemi orman
hazinesine ulald.
Gemi kerestesine duyulan ihtiyacn devaml olmas sebebiyle "ocaklk" tayin
edilen ormanlarda aalarn rasgele kesilrnernesi iin devlet, blgeye korucular gndererek ve birtakm tedbirlerle ormanlar korurnaa almtr.

Kereste

Bk

Atlyeleri

Kuzeybat Anadolu'da su ile alan, eitli

biim ve byklkte kereste haok sayda bk vard. Bu bklarn genellikle spahi yahut askeri
snfna rnensub baka kiiler olan sahipleri, odun ve kereste ticaretinden
kar etmenin yollarn bulabiliyorlard. Askeri stat sahibi taeider stanbul'a
odun gnderip fyatlar ykselttikleri gibi, araba ile yaplan tamacl da
ellerine geirerek yre halkn geirn kaynandan yoksun brakrnlard.
zrlayan

Kocaeli

civarnda ormanlk

gede yaayan halk,

ayn

b"l-

zaman-

da kereste ticareti de yapmak da

ve elde ettikleri keresteyi zmit
ske/esi'ne giitiiriip satmakta idi-

ler.

XVII. yy' n ilk yarsnda stanbul' daki tketicinin bir eki odun almak iin
demesi gereken fiyat ykselten ok sayda faktr hakknda baz bilgilere
sahibiz. Eskiden mallarn sahile getirip ekisi 16 akadan satan odun tacirleri, eki bana 20 aka istiyorlard. Tama sektrndeki fyat artlar ise
ok daha drarnatikti. zmit ve Yalak-aba d (Yalova) ile stanbul arasnda odun
tayan gemiciler eskiden bir eki odun iin 5-8 aka alrlard.
Devletin talepleriyle halkn ihtiyalarnn atmas, baz durumlarda da
yasad aa kesimlerine ve kaakla yol amtr. zmit ve Sapanca orrnanlarnn derinliklerinde, ou Rum eli' den yeni grn olan ve yoldan
geenleri soyarak geimlerini salayan yasad baltac topluluklar yaar
d. Kaaklar, tersane iin devlet tarafndan aa kesmekle grevlendirilen
baltaclara da saldrrlard.
Kocaeli civarnda ormanlk blgede yaayan halk, ayn zamanda kereste ticareti de yapmak da ve elde ettikleri keresteyi zmit iskelesi'ne gtrp satrnakta idiler. Ancak devlet, memleket haricineve tccara kereste satlmas
n yasaklarnt. Bunun neticesi olarak kereste kaakl ortaya kt. zmit
ve S~panca ormanlarnn i ksrnlarnda yerleen Rurnelili gmenler, kanunsuz aa keserek satyorlard.
Sarayrnutfann odun ihtiyac da skdar, Akyaz, Absaf, Sarayr ve Sa-

panca ormanlarndan salanrd.

- - - 42

---- Osn1anl'dan

Cun1huriyet'e Endstriyel Mirasnz - - - - - - - - - - - - - - - - - - - --

Demir- Tahta Fabrikas (1916)

Bunlardan baka, eski dnemin hayvanlarla ekilen araba yapm da, blgedeki kereste bolluu ile aklanabilir. I. Dnya Sava'nda 96'da byk
bir tesis olarak kurulan ve orduya nakliye arabas ve tfek paralar hazr
layan "Araba Fabrikas" nn, Adapazar sanayi tarihinde nemli yeri vardr.
Cumhuriyet dneminde "Demir-Tahta Fabrikas" (DA-TA) adn alan ve
istasyonun batsndaki bu fabrika (bugnk Zirai Donatm Kurumu), eskiden sergilere katlacak kadar kaliteli imalat yapyordu.

Trk Oca Sanayi Sergisi (1919)

919 ylnda stanbul'da alan bir sergide, Adapazar'nn da bir oda tak
m ile temsil edildiini biliyoruz. 9 9 yl Ekim aynda stanbul'da Trk
Oca'nda alan

sanayi sergisi ile ilgili olarak unlar yazldr: "Sergide,

zellikle Adapazar Fabrikas mamulatndan bir oda takm, sedefiliin
byk san'atkar Vasf Bey'in eitli sedef sehpalar, Hafz Necmeddin
Efendi'nin levha kenarlar, kitab kaplar, ebrflu katlar; Kehribarc Ali
Efendi'nin kehribar azlklar, dikkati eken gzel eserler idi"

ORS'n Tarihesi (Orman rnleri Sanayi - 1892)

Yurdumuzda ilk tesisler 19 uncu yzyl sonlarnda grlmeye balamtr.
lk kereste fabrikas 892 ylnda stanbul'da kurulmu ve 20. yzyl bala
rndan itibaren saylar artmaya balamtr. Yaplan bir aratrma sonucuna gre lkemizde 938 ylnda 33 adet kereste fabrikasnn olduu anlalmaktadr.

Odun ileyen ilk makine ve tezgahlar balangta rzgar, su, hayvan ve hatta
insan gcnden yararlanlarak altrlmlardr. 9'uncu yzyln ikinci yarsnda buhar gcnden faydalanma balam, elektrik gcnden faydalanma ise 20. yzyln balarnda olmutur.
Orman rnleri sanayi teknolojisi, zellikle bk sanayinde I. Dnya
Sava'ndan sonra hzl bir gelime gstermitir. Dier kollarda da 20. yzylda balayan gelime, II. Dnya Sava'ndan sonra ok hzlanarak bugnk dzeyine ulamtr.
nsan yaamnn ayrlmaz

bir paras haline gelen orman sanayi rnleri

dnya ekonomisi iinde byk bir yer igal etmektedir. Orman sanayi rn-:leri ticaret hacminin, dnya ticareti ierisinde demir elik, tekstil ve kimyevi
maddeler ticaretine yakn olduu gz nnde tutulduunda bu sanayi dal
nn ne kadar nemli olduu ortaya kmaktadr.
Dier

lkelerde olduu gibi lkemizde de nce bk sanayinde balayan

gelime dier kollarda ancak 20. yzyln ikinci yarsndan itibaren grlmeye balamtr.
lkemizde orman rnleri sanayi, imalat Sanayi iinde iki alt sektr halinde temsil edilmektedir. Bunlar; ara mal reten sanayiler arasnda yer alan

Orman rnleri sanayi teknolojisi, zellikle bk sanayinde 1.

Dnya Sava 'ndan sonra hzl bir
gelime gsternitir.

aa ve

mantar rnleri ile tketim mal reten sanayiler arasnda yer alan
mobilya sanayisidir.
zmit Sanca orman ynnden zengin olduu iin sancan zellikle Geyve,
Adapazar, Kandra

blgelerinde elde edilen tomruhlar 200'n zerindeki

imalathanelerde ilenerek bir blm zmit Tersanesi'nde kullanlr, nemli bir blm zmit iskelesi'nden stanbul ya da yurt dna sevk edilirdi.

193 7ylnda karlan 3116 Say

l Orman Kanunu ile ormanlarn
devlete iletilmesi prensibi kabul
edilmitir. Daha "nceki mevzuata gre iletme imtiyaz ile Devlet
Ormanlar 'nda iletmeci/ik yapan
zel ve tzel kiilere bu kanunun
geici S inci maddesine g"re tasfiye
iin 1Oyllk bir siire tannmtr.

- - -

44

Osmanl

Devleti'nin son zamanlarnda ve Cumhuriyet'in ilk yllarnda, o

gnn mevzuat gereince, tahamml msait ormanlarn zel ve tzel kiilerce iletilmesi prensibi uygulanmakta idi. Bu uygulama neticesinde yerli
ve yabanc kii ve kurulular ormanlar iletme imtiyaz almlar ve eitli
snai tesisler kurmulardr.
93 7 ylnda karlan 3 6 Sayl Orman Kanunu ile ormanlarn devlete iletilmesi prensibi kabul edilmitir. Daha nceki mevzuata gre iletme
imtiyaz ile Devlet Ormanlar'nda iletmedlik yapan zel ve tzel kiilere
bu kanunun geici 5 inci maddesine gre tasfiye iin Oyllk bir sre tannmtr. Bu hkm gereince sresi dolan imtiyaz sahiplerinin bir ksm,
kurduklar tesislerin faaliyetlerini durdurmulardr. Bu tesislerin bir blm Orman Umum Mdrl'nce satn , alnm, bir blm ise artrma
l satlardan satn aldklar hammaddeyle faaliyetlerini srdrmlerdir.
Tabi bu durum Cumhuriyet'in ilk dnemi iin geerli olmutur. Bugn ise
orman ve aa rnleri sanayi tamamen serbest ticaret kurallar erevesinde srdrlmektedir.

---- Osmanl' dan Cunhuriyet' e

Endstriyel

Mirasmz - - - - - - - - - - - - - - - - - - - --

Osmanl' da

Bedestenler (ar, Ticaret Merkezi ve Borsa)

Alt yz yllk Osmanl

tarihinde, devleti idare edenler ticari hayat gelitir

mek ve ynlendirmek iin uurlu bir ekilde kervansaraylar, hanlar, bedesten ve arlar ina ettirdiler. Geni bir corafyada hkm sren Osmanl' da
ticari mallarn topland, deerlerinin tespit edildii ticaret merkezi ve
borsa olarak bedesten ve han modelleri ortaya kmtr. Bu modeller kurulu dneminde, nce Bursa ve Edirne'ye; sonra gelitirilerek stanbul ve
btn Osmanl corafyas geneline yaylmtr.

Bedesten; "ar, borsa, ticaret merkezi" manalarna da gelmektedir. Arapa ve Farsacia kullanlan "bezzasistan, bezistan" (bez kuma alnp satlan
yer) kelimesinden gelmektedir. Bedestene kale ii
manasna gelen "kayseriyye" de denmitir. Bedesten ehirleraras ve milletleraras ticaretin yapld
yerdir ve her zaman, ehirlerin ticaret merkezi hkmnde olmutur. Bu ynleriyle de bedestenler, ehrin en nemli yaplar arasnda yer alr.

Hacegan (Bedestende
tccar)

yapan

Bedestenler zamanlarnda nemli birer iktisadi

kurulutu. O devirde gnmzdeki banka ve borsalarn grevini grrd. Her bedesten de onu
korumakla ykml 2 kiilik bir koruyucu ekibi
vard. Bunlara Blkba denirdi. Bedesten her
sabah Duacba denilen Blkbalar'ndan biri tarafndan alr, akamlar da gene trenle kapanr
d. ok deerli mallar, Perembe gnleri le namazndan nce satlr, bu srada nemli kiiler de
gelir ve halk her yan doldururdu. Bedestenlerde
alveri ya pan esnafa tacir anlamna da kullanlan
Hacegan denilirdi.
Osmanl,

ticaretin canl olmasnn bir devleti yaatabilecei veya ticaretin olmamasnn bir devleti kertebileceini ok iyi bildiinden, tarihi ipek
yolunu yaatarak, dnya ticaretinin tekrar karadan
yaplmasn salam; bu vesileyle ticaret yollar zerine kervansaraylar ve
hanlar; ehirlere ise bedestenler kurmutur.
ehir Merkezi:

Bedestenler, ekil ve fonksiyonlar bakmndan kervansaray ve hanlardan

farkldr. Hanlar 3. ve 5. yzyllar arasnda, hem ticaret, hem de seyahat
sresince yolcularn ihtiyalarn karlamak iin kullanlmtr. Bu dnemde haniara da "bedesten" denmitir. Ancak olgunlama dnemi olan 5- 6.

stanbul'un fethinden

sonra
Osmanllar ehirde imar ve
iskan hareketi balatm/ardr.
Bu erevede ehre onemli bir
alveri merkezi inaa ederek
halkn tiim ihtiyalarn bir
merkezden kolaylkla salama
imkann sunmu/ardr.

yzyl

ve sonrasnda, btn byk ehirlerde

be desten sadece borsa ve ticaret merkezi olarak, hanlar damola yeri olarak kullanlmtr.
Osmanl-Trk ehirciliinin

zelliklerinden biri de, yeni kurulan ehirlere dini ve ticari merkezlerin, yani ulu cami ve bedesten
gibi byk yaplarn kendi sluplarnda ina
edilmesidir. Bu yaplar, ehrin merkezi olurlar ve ehrin Osmanl'ya ait olduunu sembolize ederlerdi.
Osmanl' da

bedesten; tipik olarak kare veya

dikdrtgen eklinde, kurun kapl kubbeleri
olan, en kullanl ekilde blmlere ayrlm,
kaln ta duvarl bir yapdr. ehrin merkezinde
bir kale gibi ykselir, kuleleriyle ehre tepeden
bakar, uzaktan hemen tannr. Genellikle bir
veya iki, bazen de drt ayr kaps vardr. Bu kaplar ardan ehre ana cadde eklinde devam
eder. Bedestenin ii, ta duvarlada her birinin
tepesinde bir kubbe bulunan kare biiminde
4 ila 2 O arasnda deien blmlere ayrlm
tr. Ik, bedesten duvarlarnn tepe blmnde yer alan minik pencerelerden girer. Dar
da ise bedestenin duvarlarna dayal dkkanlar
vardr. yerieri bedestenden kan caddelerin
iki yanna dizilmitir.

Istanbul'un en 'nemli
meydanlarndan
ina

Emin'nii 'nde
edilen Msr ars devrin

en modern alveri merkezi

(A VM)

konumndayd.

Btn bedesten ve hanlarn girileri, ou kez

abidevi ekilde yksek, grkemli ta ileme
ssleme sanatldr. Kaplar demirden veya abanoz aacndan olup, mutlaka demir veya ahap sslemelidir. ok iyi korunmu olan maazalarda, dkkanlar ile depolama tesisi bulunur. Yamur ve kardan koru~mak iin kurun kapl kubbelerle ssl olarak ina edilen bedesten, Osmanl mimari tarihinde ok zel bir yer tutar; bilhassa, tatan yaplm olmasyla salamlk,
gveniriilik ve devamllk gibi mesajlar verir.

Develik ve Ahrlan
Evliya elebi Seyahatnamesinde, hanlarn yannda veya hanlada balantl
"develik" veya "ahrlar "dan bahseder ki, bunlar kervanlarn tayclar olan
hayvanlarn kald yerler dir. Bursa Koza Han' daki " Koza Han" denilen
yap tipik bir develikveya ahrdr. st katlar depo veya insanlarn konaklad yer olarak kullanlmtr. st katlardaki odalarda ocaklklar bulunur.
Kubbelerin yanndan hacalar kar. Avlularn ortasnda da ou kez bir a
drvan ve st tarafta mescit bulunur.

- - - 48

--- Osmanl' dan

Cumhuriyet' e Endstriyel Mirasmz - -- -- - - - - - - - - - - -- - - - -

Anadolu'da ve

Osmanl'da

Bedestenler (AVM'ler)

stanbulda 4, Tara'da ise toplam 44 adettir:

stanbul Bedestenleri

Galata Bedesteni 1 Fatih ars

c 453/ 48)

Kapalar ( 46)

Msr ars ( 660)

Sahaflar ars ( 460)

Anadolu Bedestenleri

Amasya ( 483)

Kayseri ( 497)

Ankara (47)

Mardin ( 480)

Bayburt

Merzifon

Bergama

Saraybosna 1 Burusa ars ( 55 )

Beyehir

Selanik(48 -52)

Bursa Kozahan

Serez ( 4 9)

Bursa Prin Han

Sofya (48 - 52)

Bursa Yldrm Beyazt

am

Bursa Fidan Han

umnu

Bursa Emir Han

Tire ( 480)

Edirne Bedesteni ( 4 8)

Tokat

Ereli

(Konya)

(Suggul Hamidiye) - 752

(Kolarovgrad-Bulgaristan)

Trabzon (56)

Erzurum

Urfa (568)

Filibe (Plovdiv- Bulgaristan)

skp (Makedonya) - 4 8

Gaziantep Bedesteni

Vezirkpr (670)

Gelibolu ( 454)

Yanbolu ( 492 -Bulgaristan)

Halep Kapalars

,Zile ( 494) ve

Isparta (562)
tip (Yugoslavya)

Kahramanmara

Yeniehir

(Larissa-Yunanistan

Anadolu'da ve Osmanl'da Bedestenler (A VM'ler)

5O)

Konya ( 539)

Letkoa

Kastamonu (474)

Manisa

Tekirda (500)

zmir

Tabloda verilen bedestenler zakadar ayakta kalmay

manmza

baarmtr.

Ayrca

gnmzde en ok bilinen ve halen

kullanlmakta olan bedestenler, stanbul
Kapalar'daki Bedesten-i ahane (Fatih Sultan Mehmet) ile Yeni Bedesten, Galata Bedesteni, Bursa' da Kapalar'nn merkezi konumundaki Yldrm Beyazt Bedesteni' dir
(1398). Bursa'da Emir Han, Koza Han, Fidan
Han gibi sekiz han daha Kapalar'yla
balantldr. Edirne'deki elebi Mehmet
Bedesteni'nin (1 41 8) Edirne Kapalars'n
oluturmas gibi, Kayseri' deki be desten de
(1 497) Kayseri Kapalars'nn merkezi ve parasdr. Saraybosna'daki "Burusa Bedesteni" de kendi arsnn bir parasdr.
Osmanl'nn bedestenli ehirleri, yzyllar boyu
Hindistan, ran ve Avrupa'dan gelen binlerce tccarn tanma, konaklama ve alveri yapt yerler olmutur. stanbul Bedesteni ve onu evreleyen ar da, Fatih Sultan Mehmet'in fermanyla, fethin hemen akabinde,
Anadolu-Rumeli ticaretyolu zerinde bulunan ehir iinemniyetli ve byk
hacimli bir ticari aktivitenin salanmas gayesiyle kurulmutur.
\

Zamann

bedestenlerinden
kapalarnn bir g"riiniim

Esnafve sanatkarn "nemli

konaklama merkezlerinden bir

Edirne'de elebi Mehmet'in 1418'de yaptrd bedesten, Eski Cami'ye;

Fatih Sultan Mehmet'in kurdurduu bedesten ve Kapalar, camiye evirdii Ayasofya'ya; IL Beyazt'n Bursa' da yaptrd Koza Han ve Pirin Han ise
stanbul' daki baz cami ve imaredere gelir getirmek gayesiyle vakfedilmiti.
Bedestenler, ar veya kapalarlarn ekirdeini olutururdu. Bu ar
lar, bugnk hipermarket veya plazalar gibi, hemen her maln bulunabilecei alveri merkezleri olma fonksiyonu gryordu. Baz bedestenler,
belli-bal ticari kollarn, yani kuyumcularn, ipekilerin, halclarn, kumalarn, baharatlarn, aktarlarn ve kitaplarn merkeziydi. evrelerinde ise hem gnlk ihtiyalarn grld meyve, sebze, tahl, un, tuz
gibi gda maddelerinin, hem odun-kmr gibi yakacak m:a ddelerinin ticareti yaplyordu. Dieryandan hammadde ihtiyacnn karland tabakhaneler, boyahaneler, yalanelerin yansra alk, terzilik; mlekilik, i
necilik ve yemeilik gibi eitli yan i kollar da ortaya kyordu. Ayrca insanlarn dier ihtiyalarn karlayabilecekleri adrvan, mescit, kraathane,
ayhane, berber, han ve hamam gibi yerleri de bnyelerinde bulundurur- lard. Esnaf bir aile gibi olan bedestenlerin, kendi aralar;da kurallar ok
iyi belirlenmi ve yerlemi olan "Ahilik ve Lonca" sistemi gibi tekilatla
r vard. raklk, kalfalk ve ustalk eitiminden gemeyen esnaflar bu te
kilata alnmazlard. Genler bire-bir usta-rak mnasebeti iinde ekille
nen bir ticari eitimin yan sra, iyi komu, iyi insan olmak iin de ciddi bir
ahlaki eitim alarak yetitirilirlerdi. Mesleki eitimde rak, kalfa ve ustalarn terfileri trenlerle olurdu. Bu ekilde bedesten mensuplar kendi kadrolarn yetitirir ve korurlar d.

Osmanl han

- - - 50 - - - Osnah 'dan Cunhuriyet'e Endstriyel Mirasnz - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Bedestenlerin nde gelen drt fonksiyonu vard:

. Mallarn fiyatlarnn belidendii yer olmas

(Borsa)

2. Vergilendirilmenin yaplmas. ve verginin tahsil edilmesi (Vergi Dairesi)

3. Kamuya ve zel ahslara ait deerli mallarn, bilhassa kumalarn, altn
elmas gibi mcevherlerin ve kymetli vesikalarn devlet teminat altnda,
emniyet iinde depolanmas ve sata sunulmas
4. Yerieik taeirierin ticari faaliyetlerini yrtt ve snr tesi ticaret iin
kervanlarn hazrland yer olmas.
Osmanl

ticaret hayatnda nemli bir yeri olan bedestenleri, gnmz ticaret merkezleriyle mukayeseli bir analize tabi tutmak, sadece tarim inceleme
asndan deil, ticari ve sosyal hayat asndan da faydal olacaktr.
Osmanl

Devleti'nde En Byk Alveri Merkezi

stanbul Kapalar (1461)

Fatih Sultan Mehmet stanbul'u aldktan sonra ehrin dahilinde arlar,
dkkanlar, hanlar, hamamlar, evler ve camiler yaptnlmasn emretmiti.
Kapalar'nn

temeli 46 ylnda atlmtr. Fatih anda yaplan belli

ksm haricinde; asl byk ar Kanuni dneminde ahap olarak ina ettirilmi. Bu ahap ar 546 senesinde, 65 Sultan IV. Murat zamannda ve
7O'da II. Mustafa dneminde, yangn yaam ve tekrardan kagir olarak ina ettirilmitir
Dev ll bir labirent gibi, 30.700
metrekarede 66 kadar soka, 4. 000
kadar dkkan ile Kapalar adeta
bir ehri andrmaktadr. zeri kurun
kapl ve pencereli yzlerce kubbesi
vardr. Kapalar'nn ilk ekirdei,
bugn Eski Bedesten ad verilen Bizans andan kalma bir yapdr. in
de son zamanlara kadar 5 cami, okul,
7 eme, o kuyu, akarsu, sebil,
adrvan, 2 kap, 7 han vard. Fatih
Sultan Mehmet tarafndan yaptn}:...
mtr. 5 .yzyldan kalan kaln duvarl, bir seri kubbe ile rtl eski iki yapnn etraf sonraki yzyllarda, gelien sokaklarn zerieri rtlerek, ekler
yaplarak bir alveri merkezi haline

...--.--~.---~~=-----~--..-----.....,-~-~-

-~~...........-.:;.;-~-

gelmitir.

- -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Resimde giiriildiiii gibi kapalar ortaan en biiyk alveri

merkezlerinden biridir. stanbul halk alveri merkezleri ile ancak
S00 yl sonra tanabilmitir.

Osmanl'da i\lveri

Allerkezleri (AVM'ler)

51

Gemite buras

her sokanda belirli mesleklerin yer ald ve el ii imalatnn (manifaktr) sk denetim altnda bulundurulduu, ticari ahlak ve trelere ok sayg gsterilen bir ar idi. Her trl deerli kuma, mcevherat, silah, antika eya, konusunda nesillerce uzmanlam aileler tarafndan,
tam bir gven iinde sata sunulurdu.
Btn dkkaniarn genilii ayn olacak ekil
de ina edilmitir. Her sokakta ayr rnn ustalar loncalar halinde bulunurdu (yorganclar,
terlikiler vs.) Satclar arasnda rekabet kesinlikle yasakt. Hatta bir usta, tezgahn dkkann nne karp kalabala gstererek rn
ileyemezdi. rnler e devletin belirledin
den daha yksek bir fyat konulamazd
ve imparatorluun her
tarafndan toplanm mcevherler, altnlar, silahlar, kymetli kumalar, all ar, hallar ve her
nevi kymetli eya bulunurdu. Buradaki esnaf
ehrin en zengin esnaf idi. arkta bez satlmak
iin yaplm, daha sonra her nevi kymetli e
yann alm, satmna tahsis olunmu Kapal
arlara bedesten denilmekteydi.
Bedestende

dnyann

Fatih'in eski saray yanna yaptrd bedesten, sonralar eski bedesten, i bedesten, yahut
"Cevahir Bedesteni" diye anlmaya balan
mt. Bunun ilerisine yaplan ve yeni bedesten denilen Kapalar da; bir yolu pamuk,
bir yolu ipekle dokunan ve sandal denilen bir
nevi kuma satna tahsisinden dolay" Sandal
Bedesteni" ismini almt. Her iki bedestende
Fatih devri ina karakterindedir. Kapalar
muhtelif tamirler grm ve 894 depreminden sonra esasl ta dilata uramtr.
Kapalarda

esnaf

ithal Kumalarn lkeye Girii

9. asrn ikinci yarsndan itibaren Avrupa kumalarnn geni

lde memleketimize ithali bedestenlerimizin yerli el dokumas kumalar ticaretini sekteye uratmt. te yandan bankalarn almaya balamas da Bedestenlerin bankaclk hizmeti grmesine son vermitir.
Bu suretle Eski Bedesten mcevherat, hal, antika eya sat ile hizmete ba
lam, Sandal Bedesteni ise faaliyetini durdurmu ve 9 4 ylnda buras s
tanbul Belediyesi tarafndan satn alnarak bir umumi me zat yeri haline sokulmutu. Sonralar nedense bundan vazgeildi, ama mezat birok gzellii de ortaya karmt.

- - - 52

--- Osmanl' dan

Cumhuriyet' e Endstriyel Mirasnz - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Her devirdeki hayatmz aksettiren kapalar, yabanc seyyahlarn kitaplarnda, yabanc ressamlarn fralarnda binbir gece masallar gibi yaatl
mtr.

Kaybolmaya yz tutmu birok rieslei, kendine has kltryle yaatan Kapalar dnyann en eski ve en eitli retimlerinin sergilendii bir mekandr.

Gnmzde; 1970'li yllardan itibaren stanbul'u ziyarete gelen turist guruplar iin alveri olanaklar, arnn ana giriindeki modern ve byk kurulular tarafndan salanmaktadr. Hali kysndakiMsr ars da daha
kk lde bir kapal ardr. Galata semtinde 15. yzyldan kalma dier
bir kk kapalar da halen kullanlmaya devam etmektedir.
Gnmzde birok sokaktaki dkkanlar fonksiyon deiikliine uram
tr. Yorganclar, terlikiler, fesiler gibi meslek gruplar sadece sokak ismi
olarak kalmtr. arnn ana caddesi saylan sokakta ounlukla mcevher dkkanlar, buraya alan yan bir sokakta kuyumcular bulunur. Olduka kk olan bu dkkanlar deiik fyat ve pazarlkla sat yaparlar.

Kapalar

Trkiye 'nin en
"nemli altn borsas

ar giriinde gelien konforlu,

byk maazalar Trkiye' de elde imal edilen ve ihracat yaplan hemen btn eyay sata sunmaktadr. El hallar ve
mcevherat geleneksel Trk sanatnn en gzel rnekleridir. Bunlar kalite ve orijin belgeleri ile satlr ve dnyann her tarafna garantili gnderilir.
Hal ve mcevheratn yannda mehur Trk ii gmten yaplm eserler,
bakr, bronz hediyelik ve dekoratif eya, seramik, oniks ve deriden mamul,
stn kaliteli, hatralk hediyelik eyalar zengin bir koleksiyon oluturur
lar. Batl yazarlar, seyahatname ve anlarnda Kapalar'ya geni yer ayr
mlardr. Kapalar stanbul'u ssleyen bir cennettir.

Karaky Perembe Pazar'nda bulunan

Galata Bedesteni acilen bakm ve
onarma ihtiya duymaktadr.

Galata Bedesteni (Fatih

Perembe Pazarn'da

Modern an gereklilii sonucu.yaplan yeni alveri merkezlerinin miman ve kltrel dokusundan dolay etkileyemedii Kapalarmz ayn zamanda; dnyann en eski bankasdr,
en eski ve en byk Kapalarsdr,
dlinyann en gizemli ve grkemli hazinelerine sahip olmutur. Dnyann sekizinci harikas niteliincieki KAPALIARIMIZ tarihi ve kltryle sadece bizim deil tm dnyann maldr.
ars-

1481)

zerinde "Fatih ars" yazan yap asl ismiyle Galata Bedesteni'dir. Bu yap fetih sonras (1453-1481) blgede insa edilen
en byk ticaret binasdr. Ayasofya Vakf'na gelir getirmesi amacylaya
plan bu bedesten (deerli eya satlan ar) gnmzde i aletleri ve hr-

Galata Bedesteni'nin
iten g"rnii

davat sat yapan dkkanlar tarafndan kullanl

yor. Fatih'in ina ettirdii bu yapy Evliya elebi "On iki kubbeli, kurun rtl, iki yz dolapl,
kal'a gibi" diye tanmlar. (Evliya elebi'nin bahsettii 12 kubbe gnmzde 9 kubbe)

Orta ada en iinemli ticaret merkezlerinden olan Galata blgesi ve

Galata Bedesteni'nin denizden g.riiniiii

Tamamen ayr bir ehir gibi gelien Galata'daki

bu bed es ten Fatih Sultan Mehmet evkafndan
olarak 15. yzyln ikinci yarsnda yaptrlm
tr. evresine Yelkenciler. Rstem Paa hanlar
ile baz ahap dkkanl arlar kurulmutu. Bylece etrafnda bir ticaret sitesi teekkl eden bina
benzerlerinden farkl olarak dikdrtgen deil
kare eklinde ina edilmitir. Drt paye ile ayrlan mekan dokuz blme ayrlm ve bunlarn her

biri bir kubbe ile rtlmtr. Cephelerde devrin sokak dokusuna uygun
biimde ekillendirilmi d dkkanlar vardr. Moloz talardan ina edilmi olmakla beraber ahenkli izgileriyle heybetli bir grn olan Galata
Bedesten'i 1966' da modern bir ar haline getirilirken ok kt bir biimde deiiklie uratlm ve bu srada iinde ok eskiden kalm olan kaln
mee aacndan katlar sklmtr.

Eminn Msr arls (1660)

stanbul'un en eski kapalarlarndan olanMsr ars, 1660 ylnda Turhan Sultan tarafndan yaptrlmtr. Mimar Kazm Aa' dr.
Msr ars

"L" eklinde bir yapda olup, Yeni Cami'nin batsnda

yer almaktadr.1664'te cami bittikten bir yl sonra, klliyenin bu blm Hassa Ba Mimar' Mustafa Aa
tarafndan tamamlan~tr. arnn
Msr ars olarak anlmasnn nede-

Msr ars,

Emin"n Meydan'nn en gzel yerinde Msr'dan gelen

vergilerle ina edilmitir. Bu nedenle Msr ars nvann almtr.

'-------- 54 .

Osmanl'dan

ni, Kahire' den alnan.vergilerle yapl

masdr. Bu ad 18 yy' dan sonra kullanlmaya balanm; ar, bundan nce
Vali de ars ve Yeni ar isimleriyle de anlmtr. ar'nn toplam
alt kaps bulunmaktadr. Haseki
Kaps'ndaki ksm iki katl bir plana
sahiptir ve st katlar vaktiyle mahkeme blmleri olarak da kullanlm
tr. Bu mahkeme blmlerinde; esnafla halk arasndaki ve ar esnaf
nn kendi arasndaki sorunlar giderilmeye allrd.

Cumhuriyet' e Endstriyel Mirasmz - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

ar'nn uzun ve ksa kollarnn birletii

alan "dua meydan" diye anlyor.

Burada bir ezan kk bulunmaktadr. Parmakl bir balkon eklinde planlanan bu blm, arnn gz kamatrc mekanlarndan biridir. Bir grevli bu
meydancia esnafa seslenerek dua eder, hayrl iler grmelerini dilemektedir.
Msr ars'nda;

eskiden yalnzca baharat deil, her trl ila da satlrd.

Dkkaniarn grlebilen yerlerine de baz iaretler konulurdu. lalarn birou da "Nzhetl Fi Tercme-Afiyet" adl kitaptan yararlanlarak yaplr
d. Bugn ar iinde kuyumcular, aktarlar, baharatlar ve hediyelik eya
dkkaniar gibi birok farkl dkkan faaliyet gstermektedir.
ar 69

ve 940yllarolmakzereiki bykyangnatlatmtr. Bu yangnlarda nemli lde hasar gren ar, son eklini 940 yl~da stanbul
Belediyesi tarafndan yaplan restorasyonla almtr.
ar'nn

gnmzdeki yerinde, Bizans zamannda da bir ar bulunduu rivayet edildii gibi, bu arnn adnn da Makro Envalos olduu iddia
edilmektedir.
Beyazt

Sahaflar ars (1460)

Osmanl slam Toplumu'nun okuma ve kitaba verdii nemin

en belirgin zelliklerinden olan Sahaflar ars 5 yy' dan gnmze uzanan bir gemie sahiptir. Beyazt Cami'nin sol tarafndaki talk araziyle Kapalar'ya alan Sedefiler Kap
s arasndaki blge, Sahaflar ars'nn erevesini izmektedir. Eskiden medrese rencilerinin ihtiyalarn karlayan
sahaf dkkanlar, medrese evresinde bulunurlard. 460 y
lnda Kapalar inaat tamamlandktan sonra, bu dkkaniara Kapalar iinde yer tahsis edilmi ve sahaf dkkaniar bir
araya toplanmtr. Burada 460 ve 894 ylnda gerekleen
stanbul depr:mine kadar faaliyet gstermi; depremden sonra
ise o zamanki adyla Hakkaklar ars olarak bilinen bugnk yerine tanmtr.

Sahaflar ars 'nn Beyazt'tan girii

Sahaflar ars esnaf, Sahaflar Loncas'na balyd ve sahaflar; raklk,

kalfalk dnemlerini geirmeden usta/la ykselemezlerdi. Sahaflar dkkanlarn dua ile aar ve dua ile kapatrlard. Sahaflar Loncas'nn piri, Sahaflar ars'nn ilk kitaplarndan olduu sylenen Basral Abdullah Yetimi Efendi'ydi.
7. yzylda yaam olan Fransz yazar ve Fransa sefareti tercman olan

Antoine Galland buradan satn ald minyatrl bir yazmay Fransa kral
na hediye etmitir. Bu yazma, bugn Bibliotheque Nationale'de sergilenmektedir. Sahaflar ars iin Evliy~ elebi Seyahatnamesi'nde 7 yzyl
da dkkan saysnn 50, ulemaya hizmet eden sahaf esnafnn da 300 olduundan bahsetmektedir.

Osmanl 'nn
verdii

kitaba ve okuyucuya
'nemi gsteren en nemli
kitap alveri merkezi

Sahaflar ars 9 5Oylnda kan yangndan sonra tamamen yanmtr ve

iinde bulunan binlerce yazma eser kl olmutur. stanbulBelediyesi yanmayan yerleri kamulatrp, ahap dkkanlar da betonarneye evirerek,
ary bugnk mimari durumuna getirmitir. Ayrca arnn ortasna da
ilk Trk matbaacs olan brahim Mteferrika'nn bstn yerletirmitir.
Bugn arcia 7'si ift katl, 23 dkkan bulunmaktadr.
bakan bir ihannda Beyaancak daha sonraki yllarda bu ar
Laleli' deki yeni yerine tanarak hizmetini srdrmtr.
Cumhuriyet dneminde

Beyazt Meydan'na

zt Kitaplar ars oluturulmu,

Osmanl'da Toptanc

Halleri

Ya, Un, Bal ve pek Kapanlan

Osmanl merkezi ynetiminin bata stanbul olmak zere byk ticaret pazarlarna

sahip nemli kentlerde oluturduu toptanc halleri, mal ardaklar ve borsalard, stanbul' a gelen yiyecek ve ihtiya maddelerinin, ekspertiz,
lm, fiyatandrma ve datm ilemlerinin yapld kapanlar, Hali giriinde ayr birer i ve ticaret merkezi konumundayd. Bunlarn en bykleri Ya Kapan, Bal Kapan, Dakik Kapan (Un Kapan) ve pek Kapan'yd.
Arapa "kabban" (byk kantar) szcnden Trkeleen "kapan" deyimi, stanbul'un alnndan nce de
Bursa' daki ticaret ortamnda kullanlyor
du. Ulu Cami'nin batsnda olup, gnmze ancak izleri kalan Kapan Ran'nda ve
Emir Ran'nda kapan ilemleri yaplmak
tayd. Bundan anlaldna gre Osmanl
Devleti'nin kuruluundan balayarak kapan
dzeni yerlemi bulunuyordu.

Berggren 'in birfotorafinda

Ya

Kapan 'ndan aldklar ya

filarn tayan srk hamallar,

19.yy sonlar Cengiz Kahraman

arv

Istanbul' daki kapanlar da eski Bizans ticaret

sistemlerinden de etkilene~ek bir tr emtia
pazar ve borsa niteliinde uzun bir gelime
sreci geirdi. Gnmzde bu geliimin uygulan biimini stanbul hallerinde grmek
mmkndr. Buna karlk stanbul'a zg tarihsel kapanlar olduklar yerden kaldrlm bulunmaktadr.

Ehli Hiref Divanhanesi

Geen yzyllarda kente kara ve deniz yoluyla getirilen yiyecek maddeleri ilkin kapanlara boaltlyor, burada gerekli kontrol, deerlendirme, narh
(fyat ayarlama) ilemleri yapldktan sonra kent leinde dengeli bir da
tm amalanarak toptan satlar salanyordu. Fetihten hemen sonraki yl
larda, Fatih Sultan Mehmet tarafndan U nkapan'nda, salt kapan ilemlerini

:- - - - 56

--- Osmanl' dan

Cumhuriyet' e Endstriyel Mirasmz - - - - - - - - - - - -- -- - - - - -

dzende tutmak zere bir de "Ehl-i HirefDivanhanesi" yaptrlmt. Yemi

iskelesi'nde ise "ardak" adyla yine esnaflar ve kapan ilemleri iin bir baka
yer bulunmaktayd. Bu iki yerde, muhtesib ve kapannaibi ile esnaf temsilcileri olan kethdalar, yiitbalar otururlard. Bunlarn grevleri kapan ve
ardakiara gelen her trl yiyecek maddeleri ile emtiann kalitesini denetlemek, her birinin er'i l birimlerine gre tanmlarnn ve lmlerinin
doru olup olmadn kontrol etmek, "narh- ruzi zere" (gnlk fiyat
oluumuna gre) kurulandrlmalarn salamak, ayrca kentin nfus younluu farkl semtlerine dengeli biimde toptan datlnasna gzclk
etmekti. Kapan ve ardak naipleri gerektiinde ceza da uygulamaktaydlar.
Limana gelen ve kapanlara alnan ya, bal, un, erzak, hububat, kahve, ttn,
enfiye, ipek, pamuk, dokuma vb her ey iin "ihtisab", "imaliye", "ruhsatiye", "resm-i munzam" vb vergiler de kamu hazinesi adna yine kapanlarda
konur ve tahsil edilirdi. Bu ilemler ilk zamanlarda dorudan doruya hazine adna kethdalar tarafndan yerine getirilmekteyken sonraki dnemlerde hazine aklan yznden iltizam yntemiyle sata karlmaklayd. Gnmzde bile hallerde "Kantar Resmi" ad altnda, belediye adna toplanan
vergi, kapanlar dneminin bir uygulamasndan baka ey deildir.

Kapan Haclan
Kapanlara mal ve yiyecek getirme iini stlenen byk tccarlara ve gemi
sahiplerine "kapan haclar" deniyordu. Kapan haclar, Osmanl topraklarndan veya d lkelerden ykledikleri zahire ve emtiay stanbul' a getirdiklerinde ilgili kapana boaltrlar, "ardak" (gmrk) ilemlerini yaptrrlard. Kapanlardaki fiyatandrma da genelde kapan haclarnn bildirdikleri alm fiyat, navlun ve dier cretler dikkate alnarak yaplmaktayd.
Kapan haclarnn stanbul'un gereksinimlerini karlamalar 18.yy'n sonlarna kadar srmtr. Bundan sonra ise kapanlara mal getiren iki tr tccarn varl saptanmaktadr. Bunlar Osmanl lkesi iinde ticaret yapan ve
Mslman olan Hayriye tccarlar ile Avrupa'dan ithal mal getiren Avrupa tccarlardr. Hayriye ve Avrupa tccarlarnn stanbul'un gereksinimlerini karlamaya dnk tekelci imtiyazlar 20. yy'n bana kadar srm
tr. Kapanlardaki byk toptanc tccarlara ise "kapan taciri" denmekteydi. Bunlar ilk dnemde Mslman sermaye sahipleri iken, giderek bu kesimin ekonomik gcn yitirmesi sonucu gayrimslim Osmanl tccarlar
ve yabanclar kapan tacirliini de elde etmilerdir.
Yukarda ismi

geen kapanlardan ya meyve ve sebze hali Eminn'nde bugnk Ticaret niversitesi'nin yerinden Bayrampaadaki sebze ve meyve
haline tanmtr. Unkapan ise 1950'lerde BabakanAdnanMenderes dneminde Manifaturaclar ars olarak ina edilmitir. Ya Kapan ise Rami
Kuru Gdac Sitesi'ne tanmtr.

Osmanl

Diinemi 'nde Unkapan

(Dakik Kapan) bugn
Manlfaturaclar ve Plaklar
ars olarak kullanlmaktadr.

/.

Osmanl'da Alkoll ecek retimi (1890)

Osmanl

toplumunda Mslmanlarn alkoll iecek iletme sahibi olmas

yasak olmasna karn Gayrimslim milletiere kendileri iin alkoll iecek '
retilmesine ve satlmasna msade etmitir. Konuya bu ereveden bakarak inceliyoruz.
Raknn ilk kez nerede kimler tarafnda retildi i kesin olarak belgelerle

belirlenememitir. Ancak raknn ilk kez Osmanl topraklarnda retildi i neredeyse tm dnya lkelerince kabul edilmektedir.
Trk raks zamanla Osmanl topraklarnda yaayan gayrimslim topluluklarn da damak zevki ile bugnk karakteristik zelliklerine ulatrlm ve
retimi tekelletirilmitir. Trk raksnn bugnk zellikleri ne Yunan raks Ouzo ne de dou ikisi olanArak'ta bulunabilir. Rak 1. yy' da Trkler tarafndan renilerek daha ok ecnebi kkenli kiilerce Anadolu ve
Rumeli'ye getirilmitir.
Rak 9. yzylda

gayrimslim topluluun severek itii ve Mslmanlarn

iletme sahibi olmas yasak olmasna karn gayrimslim milletin altr
d taverna ve meyhanelerde iilen bir iki idi. Ouzo ielerin arkasndaki
tarihede 9. yzylda stanbul'da bulunup iildiine dair kaytlar bulunmaktadr . Keza bugn tm dnyada sat Turkish Raki (Trk Raks) olarak yaplmaktadr. Bugn rak retiminde Trkiye ilk sradadr. Almanya,
Atn.erika ve in bata olmak zere birok lkeye ihra edilmektedir.

Osmanl'da

19. yy'da gayrimslim

retilen
trk raks etiketi

vatandalar iin

engelky Suma Fabrikas (1875)

engelky Suma Fabrikas ( 87 5)
engelky'de Boaz'n kysnda bulunan, 9.yy sonlarnda Osmanl sanayi mimarlnn son devir rneklerinden olan bu tarihi bina kompleks olarak ina edilmi. Bu kompleks, ambar,
kire ve ta ocaklar, vejetalin ya, briket kmr ve suma fabrikas gibi bir ok
eitli ilev iin kullanlm. Belgelere dayanan ilk tarihi 875 olan binalarn eski tapu kaytlarnda IL Sultan Mahmut (808-839), I. Sultan Abdlmecit
(839-86) ve Bezm-i Alem Valide Sultan Vakflar'ndan geldikleri grlmekte. 930'larda da Nedret Hanm'n dedesi Tevfik Cenani tarafndan satn alnm. O yllarda, incirden yaplan spirto
retiminin TEKEL' e gemesiyle birlikte
fabrika ilemez hale gelmi ve uzun yllar
deiik kiiler tarafndan deiik ama-

engelkj'de baazn kysnda bulunan, 19. yy sonlarnda Osmanl sanayi

mimarlnn son devir rneklerinden olan tarihi sanayi yapsndan
butik otele dntrme projesi, tarihi dokuyu korumann baarl bir
rnei olarak ne kyor.
Bu fabrika

Osmanl' da

binas

daha nce 18 61 yl kaytlarna gre

Bizm-i Alem Valide Sultan Vakf 'na aitti

Alkoll ecek Sanayi

- - - 61 ,_ _ __

larla kullanlm, ykmlar ve bozuk yaplanmalar olmu. Nitekim, binalarn bir ksmnn, restorasyonu ve glendirmeleri yaplabilmi. Ancak bozulmu ve yklm yaplarn yeniden restorasyonu ve inas g~rekli olmu.
Binann ierisindeki duvarlarn bir blm, tarihi orijinal duvarlar olarak
karmza kyor. Dekorasyanda arlkl olarakyerli malzemeler kullanl
m, ancak burada bulunmayan baz malzemeler ithal edilmi.
Bu otelin zel olmasnn nedenlerinden biri de bu bina, hem tarihi hem de
bir fabrika gibi elik konstrksiyondan ina edilmitir ve o dnemden kalma
ta duvarlarla otele baka bir hava katmtr. Ama genel olarak baktnzda
tarihi dokusu ve modern mimarisi ile n plana kyor.

Suma Fabrikasndan Butik Otele

stanbul'un Asya yakasnda, engelky semtinde denize sfr konurolanan
19.yy

Osmanl

sanayi mimari-

sinin son 'rneklerinden biri olan

yap,

sanayi ruhu korunarak res-

tore edilmi ve modern bir otele

d'niitriilmii.

Bu anlamda bir

ilk olan Sumahan, tarihi fabd'niitiiriilen

rikadan otele

ok

zel bir P!o}e. Mimarisi ve inas, ayn

zamanda sahibi olan

Mimar Nedret ve.Mark Butler.

-

- .

tarafndan gerekletirilen
nn, ilevsel

bina-

ve _mimari karekte-

ristik zellikleri tarihe ve mima- riye sayg ile kornup yaatlm.

Oda numaralar yerine kapla
r

zerinde

Kanlca,

Vanik'y,

Kandilli gibi lstanbul'm Boaz

.

semtlerinin

adlarnn

u odalarn

dekorasyonu birbi-

bulundu-

rinden farkl olarak tasarlanm.

Sumahan, Nedret-Mark Butler ifti tarafndan, orijini

sanayi yapsndan dntrlen ok zel bir tesistir.

875'e

dayanan bir

Sumahan, engelky'de mtevazi levhasyla, muhtemelen nnden geseniz de fark ederneyebil eceiniz bir mekan. Bunda yapnn mevcut dokuyla kaynaacak biimde orijinalliinin korunmu olmas da bir etken. Otelin
isim alma aamasnda Ankara' dan gelen bir evrakta buras iin suma fabrikas yazd grlyor. Otelin olduu bina Nedret Ercan Butler'a ailesinden kalm. nceleri ambar, kire ve ta ocaklar, vejetalin ya, briket
kmr ve Suma fabrikas gibi farkl ilevlerde kullanlan yap, 930'larda
Ercan ailesine gemi. Minnesota niversitesi ve Massachusette Institute
of Technology'de lisans ve yksek lisans eitimini ei Mark Butler'la birlikte tamamlayan N edret Hanm, bitirme tezinde bu yapy bir otel olarak
tasarlam.
9 .yy Osmanl

sanayi mimarisinin son rneklerinden biri olan yap, sanayi

ruhu korunarak restore edilmi ve modern bir otele dntrlm. Bu anlamda bir ilk olan Sumahan, tarihi fabrikadan otele dntrlen ok zel
bir proje. Mimarisi ve inas, ayn zamanda sahibi olan Mimar N edret ve
Ma~k Butl er tarafndan gerekletirilen binann, ilevsel ve mimari karekteristik zellikleri tarihe ve mimariye sayg ile korunup yaatlm. Oda numaralar yerine kaplar zerinde Kanlca, Vaniky, Kandilli gibi stanbul'un
Boaz semtlerinin adlarnn bulunduu odalarn dekorasyonu birbirinden
farkl olarak tasarlanm. ki katl loft suitlerde kendine zel baaza alan
bahesi, btn odalarda odun minesi, boydan boya mermer kapl banyolarn kurna ve kvet opsiyonlar bulunmakta. Suyun olaanst dinginliini
Sumahan'n mimarisinden servisine her yerde hissetmek mmkn. Dnya
turizminde konaklama, elence, dinlenme ve gezintinin tarihi yap ve evreyle yakndan balantl olmas sklkla rastlanan bir durumdur. zellikle
eski sanayi yaplarnn bu ynde deerlendirilmeleri tercih edilen zmlerden birini oluturur.

- - - 62 - - - Osmanl'dan Cumhuriyet' e Endstriyel Mirasmz - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Bykdere Nektar ve Bira Fabrikas (1890)

Bomonti Bira Fabrikas (1909)
Adn stanbul'un en eski semtlerinden birine vermi olan Bomonti Bira
Fabrikas (ili lesi), lkemizde modern bira retim tekniiyle imalata balam olan ilk bira retim tesisidir. svireli Bomonti Kardeler, 890
ylnda,

F eriky'de bir tesis kurmu, burada st fermantasyon yntemiyle

bira retmeye balamlard. Bu blgede genellikle gayri mslim vatanda
larmiz ikamet etmektedirler.

Ayn yl

V asil adnda bir Yunanl da, ili' de, yine st fermantasyonla bira
retimi yapan kk bir tesis amt. Bomonti Kardeler 902 ylnda i
letmelerini Bomonti Bira Fabrikas'nn bulunduu alana nakletti. O dneme gre olduka modern bir tesis olan Bomonti Bira Fabrikas'nn rekabetine dayanamayan V asil, ksa bir sre sonra tesisini kapatmak zorunda kald.
Bu arada, 908 ylna kadar st fermantasyon yntemiyle retimini srdren tesis, bu tarihte iletmeye ilave edilen
-.....,..,...,~-,.---. . soutma cihazlar sayesinde alt fermantasyon biras da retmeye balad.
Bu irketin merkezi Londra' dayd. Bomonti ve Nektar kardelerin rekabeti uzun .
srmedi. ki irkette rekabetten ar derecede etkilendikleri iin, 9 2 ylnda ynetim yeri Cenevre' de olmak zere "Bomonti N ektar Metehhit Bira irketleri" .
adyla birletiler. (Nectar Brewery Company Limited)
Bomonti Bira

Fabrikas

ilk b ira imaline

zmir' de balanmsa da stanbul' da a

lan Bomonti Bira Fabrikas o dnemin tabiriyle ilk "arpa suyu" fabrikas olarakbilinmektedir. Fabrika, sivri sivri kuleleri ile kesinlikle muhitin en ilgi ekici yaptdr.
Bomonti Bira Fabrikas ana binasna zaman iinde yeni niteler eklenmitir.
Eklenen bu nitelerle fabrika bugn 40 dnmlk bir arazi zerinde yer almaktadr. Bu nitelerden biri olan Bom,o nti Bira Bahesi; en erken 900'ler,
en ge 920'lerin yaklak olarak ilk yarisnda stanbullularn hizmetine al
m. Fabrika bu hizmeti 950'li yllarn ikinci yarsna kadar srdrmtr.
Mina Dedeka, 950'lerde bu tesisin sahibi olarak grnmekteydi.

ili ilesi Feriky

blgesi Bomanti
nntkas turit>me alarak otel ve
plaza inaatlar yapmna baland.
Bu mntkann altndan Piyale Paa
Bulvar 'ndan Do lmabahe ye dev bir
karayolu tiineli hizmete girdi.

Ayn ortaklk 9 ylnda zmir'de Aydn Bira Fabrikas'n kurmutur.

Bomonti-Nektar, zellikle stanbul ve zmir'de bira tketiminin yzde doksann eline geirmiti. Cumhuriyet'in kuruluuna kadar, Dyun-u Uruumiye (882) daresinin mrakabe ve rsum sistemiyle idare edilen bira sanayi, 926 ylnda karlan 760 sayl Merubat nhisar'n stlenmeye bir
Polonyal irket talip oldu. Ancak irketin bu giriimi baarl olmad ve
Bomonti-Nektar fabrikalarn bir yl ilettikten sonra almalarn durdurdu. letmeleri devralan iki Tekeli daresi, 928 yl bandan itiba-

Osnanl'da Alkoll ecek Sanayi

- - - 63

lj

ren "Trk Anonim irketi" ne o yl iin imtiyaz verdi. Bomonti-Nektar

yine sahip deitirmiti. Bomonti-Nektar irketinin imtiyaz sresi 940 y
lnda bittikten sonra fabrikalar TEKEL tarafndan satn alnm, retim
TEKEL' e gemitir. 99 ' e kadar TEKEL tarafndan bira fabrikas olarak
kullanlan bina, 99 ' de boaltlarak ve o tarihten bu yana kullanlmamtr.
Adn Semte veren svireli Bomanti kardeler tarafndan kurulan

Trkiye'nin ilk modern bira fabrikas olan Bomanti Bira Fabrikas 976
37 milyon litre retime kadar ulamtr. Gnmzde metruk grnmde olup turizm projesi kapsamndadr.

ylnda

IC Antbel Global Yatrm Holding, TEKEL'in tarihi bira fabrikasn49 yl

lna yap-ilet-devret modeliyle ynetmek iin teklif vermitir. Bu teklife
gre; TEKEL Bira Fabrikasn'n restore edilerek bir otel ve kongre merkezi
haline getirilmesi planlanyor. Kltr ve Turizm Bakanl, bira fabrikasnn
aslna uygun olarak restore edildikten sonra 3 bin 500 kiilik kongre ve sergi
merkezi ile ooo yatak kapasiteli, be yldzl otel inaatlar srmektedir.

Aydn Bira ve zmir Halkapnar Rak Fabrikalan (1912)

stanbul dnda ilk bira fabrikas, 92 ylnda ttihat ve Terakki Hkme-

ti dneminde Aydn' da, zvarl yabanc kaynakl Bomanti N ektar irke

ti tarafndan kuruldu. 940'ta Tekel daresi, Aydn Bira Fabrikas'n satn
alarak, burada rak retimine balad.
Rak ilk zamanlarda gayrmslimler, zellikle de stanbul'daki Ermeniler
tarafndan

imal ediliyordu. Trkiye'nin ilk rak fabrikas ise daha sonralar, 92'de, Aydn'da kurulmutur. Ama o devirlerde raknn sahtesi szkonusu deildir, zira tekel varolmad ve rak retiminde serbest rekabet kurallar hakim bulunduu iin
imalatlar iin nemli olan
ucuzluk idi.
Osmanl

Devleti'nde gayrimslim vutandalarn ihtiyalarn karlamak ve onlarn oturduu blgelerde bira

retimine.izin verilmitir.

Benebi vatandalarmzca iletilen alkoll iecek fabrikalarnadn biri

- - -- 64

--- Osmanl' dan

O .dnemde piyasada Erdek

ve Deniz Kz Raklan da bulunuyordu. Deniz kz, Bozcaada raksyd. Bu markalara
bir rakip daha gelmesi uzun
srmedi ve Bomanti Bira Fabrikas, Bomanti raksn retmeye balad
(Bomonti Bira fabrikas svireli Bomanti Kardeler tarafndan 890' da
Feriky'de kurulmutu). 92'de rakibi Nektar Bira Fabrikas'yla birleen
irket, Aydn Bira Fabrikas'n ve zmir'de "Halkapnar Rak Fabrikas"n
kurdu. Gnmzn modas irket evliliklerine tarihten bir rnek olarak

Cumhuriyet' e Endstriyel Mirasmz - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

bylece piyasaya bir rak daha eklendi: Alem Raks. Uzmanlarna gre bu
.ok kaliteli ve iimi kolay bir rakyd.
Bu irket bir ilki daha gerekletirdi ve Atl Tramvaya Bomonti Raks'nn
ilann verdi. Bomonti Raks 930'lu yllara dek retildi ve sessiz sedasz piyasadan ekildi. Ayn yllarda stanbul-Kadky'de Georgiadis'in
malathanesi'nde Elif ve Aa raklan retiliyordu. Elifraks anason iermeyen "dz" rakyd. Dnemin dier nl raks "Baks" hala tiryakilerin yeniden retilmesi iin bekledikleri bir marka olma zelliini koruyor.
Tekel, Kulp Raks'n canlandrd, Efe ve Baks Raklan yllar sonra tekrar zel sektrle retime geti.

Evliya elebi, Istanbul'da Gayrimiislimlerin oturduu semtlerde ii tane "Hane-i Flonya Rak''
adl

meyhaneler olduunu yazar.

Bu zel irketlerce yaplan retim TEKEL Genel Mdrl'nn denetimi altndayd. Bu denetlemeler rakya bir standart gelmesi asndan ok yararl oldu. 928 ylnda Hikmet Feridun Es, dnemin rak markalarn "Bir
ienin Tarihi" yazsnda tanmlar. Hanm, Keyif, Baks, Dem ve Alem ...
Cumhuriyet'in ilk yllarnda "Lambiko" markal bir rak vardr, ama bu
ucuz rak, tiryakitarafndan tutulmamtr. lgin isimler vardr rak markalarnda: Efe, zm Kz, Dimitrikopulo, Bahe, Ankara, Memur Stafilina ... Galata' daki bir rak imalathanesinin ise iki nl markas vard: Bilecik ve Olgun.
Evliya elebi, stanbul' da Gayrimslimlerin oturduu semtlerde tane
"Hane-i Flonya Rak" adl meyhaneler olduunu yazar.
elebi Behar Salamon'un Filurya Raks da o dnemin izlerini tar.
Cumhuriyet dnemindeki TEKEL'in temelleri 926'da atlmtr. Trkiye spirto ve Merubat- K'liye nhisar TEKEL'in temelidir. Burada retilen ilk rak 45 derece ve 20 kurutur. "El Arak-i Trki Aliyl'ala" marka
rak ise, "daret-l Mskirat"a aittir. Bu "ala" raklar arasnda "Ala stanbul
Raks"n da saymak gerek. spirto ve spirtolu ikiler nhisar daresi'nin
ala olmayan "stanbul Raks" da vardr. Ayn dnemde retilen "Gaziayn
tap" da aliyl'ala raklardandr. Ala Nazilli, Aliyl'ala Nazilli, Ala Aydn, Yahva raklan da dnemin nemli markalarndandr.
Gnmzde; TEKEL'in tm hkmet tarafndan zelletirilerek, devlet
alkoll iecek, sigara ve ttn retiminden ekilmitir.

Giiniimiizde; ,TEKEL 'in tiimii

hkmet tarafndan iizelletiri
- !erek, devlet alkoll iecek, sigara
ve tiitiin retiminden eki/mitir.

Cibali Ttn Fabrikas'nn binaJanndan bazlar Hali kysnda Kadir Has

niversitesi'ne, U nkapan Merkez Binas ise stanbul' da yeni kurulan Medipol Hastaneleri'nin kurduu Medipol niversitesi'ne 2 O Oylnda bedeli karl tahsis edilmitir. (Bkz. Ttn ve Sigara Blm)

Paabahe Tekel spirto Fabrikas (1822)

Bugn ad TEKEL stanbul ki Fabrikas olan kurum 9.yy'da Beykoz
blgesinde balatlm sanayi giriimlerinin nemli rneklerinden birisidir.
Osmanl' da Alkoll ecek

Sanayi

- - - 65

Kurulu yl henz tam olarak bel gelenemeyen Paabahe' deki bu fabrikann

yerinde daha nce Modiano Cam Fabrikas ile Osmanl- Fransz ortakln
ca kurulmu bulunan tereya ve ispermeet mumu fabrikas yer almaktayd.
Modiano Cam Fabrikas 1822'de almasn durdurmu, ayn tarihlerde mum fabrikasnn sahibinin lm ve varisierinin bulunmay nedeniyle fabrika hazineye intikal edilmi
tir. Daha sonra bu ksm Hazine'den
satn alan Hasan Hulki Bey, "spirto ve
Mstahzarat- Kimyeviye Fabrikas'' n
kurarak 8 ii ile retime balamtr. Bu
retim zamanla genileyerek srm
tr. Fabrika 1926'da "Men-i Mskirat
Kanunu" dolaysyla bir Polanya ir
ketine devredilmi. Bu irketin de 1 yl
sonra iflas zerine, tekrar Hasan Hulki
Bey tarafndan alnarak yeniden alt
rlmaya balanmtr.

Paabahe 'nin

i-

g'riiniimii

193 O' da "nhisarlar daresi"ne devredilen fabrika geniletilmi, nceleri

ekoslavakya' dan getirilmekte olan saf
alkol, 1932'de fabrikada retilmeye balanmtr. 1933'te iki fabrikasnn
yannda bulunan eski cam fabrikas satn alnp yklarak sahildeki rhtm
yaplmtr. 930'da fabrikada 200 ii almakta ve 43 derecelikincir rak
s olan 'Bogazii' ile 47 derelik zmden yaplan 'Husisi Fevkalade" rak
s retilmekteydi.
Bugn fabrikada btnyle otomatik olarak her trl spirto retimi ile
Tekel'in baz araplarnn ieleurnesi gerekletirilmektedir. Trkiye'de
raknn% 37'si, votkann da %100' bu fabrikada retilmektedir.
Ayrca ylda yaklak

4.000.000 lt. saf spirto retilmektedir. Ylda 12.000

ton kuru zm, 2 - 2. 500.000 kg anason kullanlmakta ve 15. 000 tarm ai,
lesinin retimi deerlendirilmektedir.
Paabahe merkezde deniz kysnda bulunan Tekel ki ve spirto Fabrika-

. s da, zellet;irildikten sonra 2004 ylnda kapatlmtr.

- - - - 66 ---,----:-:- snanl'dan Cun1huriyet'c Endstriyel Mirasnuz ------------------

Osmanl' da Bankaclk
Osmanl topraklarnda ilk banka ilemlerine Levantenler girimi, sarraflk

yzyllarca

Ziraat Bankas 'nn Kuruluu

bu kesimin denetiminde yrtlmt. Bank- Dersaadet (Banque de Constantinople) adyla Osmanl topraklarnda resmen banka adn
tayan ilk kurulu domutu. Ancak 848 devrimleri, stanbul piyasasn da
etkilemi ve banka 852 ylnda tasfiye edilmiti. Bank- Dersaadet'in tasfiyesi sonras, 853'te The Ottoman Bank, 855'te The British and Oriental
Bank of Constantinople, 85 6' da da The Imperial Bank nerileri Babali'ye

yon lira ohtp, sermaye 1 8 8 6 yl

sunulmutu.

sonuna kadar Menafi Sandk

Ziraat Bankas, 18 8 8 ylnda Ticaret ve Ziraat Nezareti'nin denetimi altnda alacak bir devlet

bankas

olarak

tur. itibari sermayesi 1 O mil-

lar hesabna

Osmanl'da Sarratlk

kurulmu

tahsil edilip, nak-

den mevcut olan paralar, Menafi

839

Tanzimat Ferman'na kadar Osmanl Devleti'nde bugnk anlamda

banka yoktu. Ancak, banka ilevi gren sarraf ve poliecilere lkenin drt
bir yannda rastlanyordu. stanbul'un fethinden sonra hemen her padiah
dneminde Osmanl Paras'nn ayar drlr. Eski paralar piyasadan ekilmediinden lkede birka tr sikke tedavlde olurdu. Bu nedenle sarraflk, dier bir deyile deiik tr paralar bir dierine dntrmek ve para
bozmakla uraan esnaf, uzun zamandan beri Osmanl topraklarnda faaliyet alan bulmutu. Osmanl topraklarnda ilk banka ilemlerine Levantenler girimi, sarraflk yzyllarca bu kesimin denetiminde yrtlmt.
Dyun-u Umumiyye'nin kuruluuna dein, zellikle Osmanl Bankas'nn
faaliyete geiinden nce, mali tarihimizde nemli bir yeri olan Galata bankerlerinin ounluu Levantenler' di.

Sandklar'na ait alacaklar,

mali yl

Dersaadet'in tasfiyesi sonras, 853'te The Ottoman

Bank, 855'te The British and Oriental Bank ofConstantinople, 8 56' da da The Imperial Bank nerileri Babali'ye sunulmu
tu. Geni ayrcalk isteminde bulunan bu projeler geri evrilmi,
en sonunda, ngilizler'in ticari amal bir banka kurma giriimi Babali'nin

itibaren

aar

vergisinden alnacak % 1 orann

daki hisse ve her yl elde edilecek
karn

te birinden meydana gel-

mektedir. 1868 ylnda stanbul

Emniyet Sand geni halk kitlelerine tasarrifalkanl vererek dank halde bulman kiiiik
tasarruflar

bir araya getirmek

amacyla Mithat Paa tarafndan

kurulmutur.
n

Sarraflar giderek devletin mali ilerini de yrtmeye balam, bir lde

devlet bankas ilevini stlenmilerdi. rnein, III. Mustafa dneminden
itibaren Hazine-i Hassa ve Darphane sarrafl Ermeni Duzoloullar'na verilmi ve yzyl akn bir sre bu ailenin elinde kalmt. Tanzimat'la birlikte Osmanl ynetimi artan giderlerini karlamak zere kat para (kavaim-i
nakdiyye-i muteberre/muteber nakdi para) karmak zorunda kalm, ancak
geliigzel baslan bu paralar ksa srede deer yitirmi ve Osmanl Liras
nn yabanc paralar karsnda kayba uramasnaneden olmutu. Para reformundan (tashih-i ayar) sonra kambiyo ilemlerinin yrtlmesinin devredildii iki Galata bankeriyle ertesi yl szleme yenilenirken, bankerler giriimlerine Bank- Dersaadet (Banque de Constantinople) adn
vermiti. Bylece Osmanl topraklarnda resmen banka adn tayan ilk kurulu domutu.

bandan

1887

1907ylnda sand

yiinetimi Ziraat Bankas 'na

balanmtr.

Ziraat

Bankas,

1916 ylnda yeniden yapland

rlm

bir kamu kurumu niteli-

i kazanarak faaliyet sahasn

duka geni/etmitir. itibari sermayesi 15 milyon liraya yksel

mitir.

Bank-

onayn almt.

Darphanenin bast
madalyanlardan iki iirnek

Osmanl' da Bankaclk

ol-

Sektr

- 69

Bank-

Osmani

ahane

(1863)

Balangta deme ve iskonto ilemleri grecek bir ticaret bankas olarak ku-

rulan Bank- Osmani, daha sonra devlet bankasna dntrle~ekve Bank-

Osmani ahane (Osmanl Bankas) adn alacakt. Bank- Osmani zmir, Selanik ve Beyrut' da da ube am, ticari ilemleri yansra Hazine'ye avans
vermi, d bor akitlerinde araclk etmiti.
Tanzimat'la birlikte giderekkarmak bir nitelikkazanan Osmanl maliyesine ve para sistemine eki dzen vermeyi amalayan Babali, Avrupa' dakilere
benzer bir devlet bankas kurmay kararlatrmt. nce yerli sermayeyle bu
ie zm bulmay deneyen Osmanl hkmeti, on yllk bir abadan sonra
bunun olanakszln grm, kar yolu Avrupa sermayesine bavurmakta
bulmutu. Nitekim, 863 ylnda Bank- Osmani'ye Fransz sermayesi kat
larakngiliz-Fransz ortaklnda bir devlet bankas, o gnk adyla Bank-
Osmani ahane kurulmutu.
nce ticaret bankas olarak kurulan, ksa srede devlet bankasna dnen
Osmanl Bankas, geni yetkilerle donatlmt, Osmanl topraklarnda banknot ihra ayrcal da bu bankaya verilmiti. Nitekim, 87 5 szlemesi, hissedarlar genel kuruluna sunulurken, bankaya tannan ayrcalklarn dnyada benzeri olmad vgyle belirtilmiti.
Osmanl Bankas'na lk Tepki

1877 ylna ait Osmanl

sikkelerinden "rnek

Dyun-u Umumiyye-i Osmaniyye'nin ilk ekli olan Varidat- Sitte dare

si ( 879- 880) Osmanl Bankas'nn nderliinde kurulmutu. Dyun-u
U mumiyye'nin kendisi, varln ksmen Osmanl Bankas'na borluydu.
Osmanl Bankas, Dyun-u Umumiyye (stanbul Erkek Lisesi'nin olduu
bina) ile birlikte "Devlet iinde devlet" grnmndeydi. Osmanl Maliyesi;
Osmanl Bankas ve Dyun-u Umumiyye'y~ danmadan i gremiyor, bu
kurulular ise Londra ve Paris'teki idare meclislerinin sznden kmyor
lard. Osmanl Bankas'na ilk tepki kinci Merutiyetyllarnda "Mdafaa-i
Maliyye ve ktisadiyye" dergisinden gelmitir. "Vatanperver bir banka"nn
kurulmasn ngren dergi, lkenin iktisadi ve mali esaretten kurtulmas
iin bir "hkmet bankas"nn art olduunu belirtiyordu.
Osmanl Bankas'nn

devlet bankas olarak ayrcal 92 5 ylna dein srmtr. Babali, bankayla olan szlemesini feshederek uluslararas mali evrelerde kapitlasyonlarn kaldrlnn dourduu kayglar daha da derinletirrnek istemiyordu. Kurulacak olan "milli" banka zamanla devlet bankasna d>ntrlecek, Osmanl Bankas'nn ilevini stlenecekti.
Nitekim bu amala, 9 7 ylnn banda 4 milyon lira sermayeyle Osmanl
itibar- Milli Bankas kuruldu. Ynetim merkezi stanbul olan banka, Biga
Mebusu, eski Maliye Nazr (ksa bir sre sonra tekrar bu greve getiri!-

~11'4"
7

- - - 70 - - - Osnanl' dan Cumhuriyet' e Endstriyel Mrasmz - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

mitir) Mehmet Cavit Bey, stanbul Mebusu, Meclis-iMebusan Reis Ve-

kili, Hseyin Cahit Bey ve Selanik tccarndan Tevfik Bey tarafndan kurulmutu.

Milli Banka in Mcadele

ttihat ve Terakki Cemiyeti, Osmanl itibar- Milli Bankas'nn kuruluuyla
yakndan ilgileniyor,

gerekli sermayenin toplanabilmesi iin her trl yntemi deniyordu. Cemiyet'in stanbul' daki genel merkezinden vilayetlerdeki
merkez heyetlerine gnderilen genelgede "milli" banka giriiminin nemi
vurgulanyor, yurttalar "iktisadi cihad" a arlyordu.
"Milli" bankann yararlarndan sz eden Tekin Alp (Mois Kohen isimli musevi yazar), byle bir kurumun hereyden nce sermaye sahiplerine gven
verdiini savunuyordu. "Milli" banka sayesinde ulusal ekonomiye hibir
yarar olmakszn mlek diplerinde gml kalm olan milyonlarca lira
ortaya kacak, lkenin iktisadi kaynaklar deerlendirilecekti. te yandan
"milli" banka iktisadi gelimenin dayanak noktas olacakt. Tekin Alp' e gre,
ulusal nitelikteki bu banka "gayri milli" mali kurulular gibi kendi karla
rn gzetmeyecek, Osmanl lkesinin tarmn, sanayisini, ticaretini ulusal
karlar dorultusunda ynlendirecekti.

1877 ylna ait Osmanl

sikkelerinden 'rnek

Osmanl itibar- Milli Bankas'nn her biri 10 liralk 400.000 pay senedi

19 7 yl banda kayda ald. ttihat ve Terakki Cemiyeti halk banka sermayesine katkda bulunmaya sevketmek iin byk aba sarfetmiti. Pay senetlerine ilk yazlan Sultan Mehmet Reat olmutu. ttihat ve Terakki Fr
kas mebusan grubu, bu "emr-i milliye itirak" grev bilmi, ttihat mebuslarn banka sermayesine kiisel katklar yansra,partinin meclis grubu
kasasndaki paray da pay senetlerine yatrmt.
Mart 9 7 gn kesin olarakkurulan itibar- Milli Bankas'nn ana szlemesindeki

pay senetlerinin is me yazl olaca belirtiliyor, ancak Osmanl uyruklarnn bankaya hissedar olabilecekleri kaydediliyordu. te yandan, Osmanl Devleti'nde ilk kez Trke pay senedi dzenleniyor, bankann her trl ilemlerin
de ve kaytlarnda Trke kullanlmas, zorunlulu
u getiriliyordu.

.Bankann Sermaye kuruluunt

gsteren belge
1

Son olarak, itibar- Milli Bankas, Osmanl

Bankas'nn hukukunu ihlal etmeksizin, devlete
ait mali ileri yrtecek, halkn her trl para, deerli ziynet, tahvil ve pay senedini kasalarnda saklaya cakt.
Yabanc

Bankalar (184 7 -1908)

Yukardaki bilgilerden de anlalaca

Devleti zamanndan

gibi Osmanl
Cumhuriyet'in ilanna kadar

.Osnanl' da

Bankaclk

Sektr

- - - 71

bankaclk alannda iki nemli dnem gze arpmaktadr. lki 184 7-1908
yllar arasn kapsayan ve "Yabanc Bankalar Dnemi" ad verilen dnemdir.

Bu dnemde Osmanl Devleti'ne yabanc sermaye ak hzlanm~ ve bu do

rultuda birokyabanc sermayeli banka faaliyete gemitir. Bu bankalardan
bazlar sonraki dnemlerde de varlklarn srdrm, hatta Cumhuriyet' e
kadar ilemlerini devam ettirmilerdir. Bu bankalarn balcalar unlardr:

200 liralk bir Osmanl banknotu

ark Demiryollar Bankas (Almanya, svire, Avusturya)

Alman-Filistin Bankas -ngiliz-Filistin Bankas

Alman ark Bankas

Deutsche Bank stanbul ubesi

Wiener Bankverein (Avusturya)

Levantine Bank (ngiltere) ubeleri

British Oriental Bank (ngiltere) ubeleri

Guarantee Trust Co. ofNew York (A.B.D.)

Banco Commerciale Italiana ubeleri

Societa Commerciale d' Orient (talya) ubeleri

Banco di Roma (talya) ubeleri

Hollandische Bank U ni V.N.

Credit Lyonnais (Fransa)

La Banque d' Al benes

ubeleri

ubeleri

ubeleri

ubeleri

ubeleri.

Milli Bankalar
1910-192 3 yllar arasnda Anadolu' da 13 tane milli sermayeye dayal banka
kurulmutur:

iktisad - Milli A.. (Konya, 19 11)

Ahali Bankas (Konya, 191 8)
Trk Ticaret Bankas (Konya, 920)
Karaman Milli Bankas (Karaman, 191 5)
Akehir Osmanl kt. A.. (Akehir, 191 6)

Zrra ve Tccar Bankas (Bor,l 922)

ifti Bank Osmanl A..

(Eskiehir, 918)

Emniyet Bankas (Adapazar, 191 9)

slam ve Tic. Osmanl A.. (Adapazar, 191 9), imdiki Trk Ticaret
Bankas A..

- - - 72 .

Osmanl'dan

Baclar Bankas

(Manisa, 191 7)

Cumhuriyet' e Endstriyel Mirasmz - - - - - - , - - - - - - - - - - - - - - - - --

Milli Aydn Bankas (Aydn, I 91 4), Taribank (Faaliyette deil).

Milli ktisat A.. (Kayseri, 19 16)

Ky ktisat Bankas (Kayseri, I 916).

Bu bankalarn sermayeleri 2Obin ile 15Obin Osmanl Liras arasnda dei

iyordu. Bunlarn arasndan Ahali Bankas 500 bin Osmanl Liras ile kurulmutur. Anadolu' da kurulmu bankalarn dnda stanbul' da kurulmu
kk sermayeli bankalar da bulunmaktadr:

stanbul Bankas (1 91 1)

Emlak ve krazat Bankas Osmanl A.. (191 4)

Asya Bankas (1914)

Milli ktisat Bankas (1918)

ktisat A.. (191 8)

itibar ve Ticaret Osmanl A.. (1918)

Bylece, o gne dein yabanclarn ve gayr mslimlerin ura alan olarak

grlen bankaclk, bankerlik ve sarraflk giderek Mslman-Trk erafn
eline gemiti.

Galata Borsas ve

Bankaclk

Hareketi (1872-1875)

1872-1875 yllar arasnda kurulan ve kapanan bankalarn says bir hayli-

dir. Galata Borsas'ndaki bankaclk iin elverili konjoktr dolaysyla banka

olarak ortaya kan, fakat aslnda speklatif gayelerle gnlerini geiren aa
da isimlerini yazmakla yetineceimiz bankalarn bir ksm da byk hayaller mahsul olarak kurulmutur. Osmanl mparatorluu'nun ekonomik gereklerine uymayan projelerle ortaya kan bankalar, zellikle Viyana piyasasndaki byk krizden etkilenen stanbul Galata Borsas'ndaki
uzun sreli panik ve kriz dolaysyla faaliyetlerini
hemen durdurmular, biroklar da proje halinde
kalmaya mahkum olmulardr. Bu bankalar yle
ce sralayabiliriz: Rus Bankas, Ermeni Bankas, Finans Kamu leri Bankas, talyan Dou ,Bankas, s
tanbul Komptuan, Endstri Kredisi, Osmanl Ticaret irketi, Kredi ve Komisyon Bankas, Osmanl Kamu leri Bankas, Avusturya Levanten bankas, Trkiye Milli Bankas.
V~nder

Burse

(Borsann Douu)

Bugn emtia borsas ve menkul kymetler borsas

olarak iki ayr kurum olan borsalar, Eski Yunan ve
Roma'dan balayarakMS 12.yy' a, yani Venedik'in
Akdeniz ticaretine yeni bir vehe vermeye bala
masna kadar, emtia arlkl borsalar olarak bilin-

Pera Palas Hotel de Constantinople'un Societe Franaise Grands

Hotels lnternational'uait 1O Temmuz 1922 tarihli hisse senedi.

Osnanl 'da Bankaclk

Sektr

- - - 73

- - - 74

mektedir. Mal alm satm ve mal zerinde her trl speklatif hareketlerin olutuu borsalardan menkul kymetler borsasna gei 12. yy' da
Venedik'te balamtr. Borsa kelimesi, ayn yllarda Belika'nn Bruge
. kentinde, tccarlarn Van der Burse adnda bir tccarn evinde toplanp
eitli mal ve kymetli kat zerinde mezat ve alveri yapmalarn
dan km, benzer ilerin yapld yere "borsa" denmeye balanmtr.
Btn dnyada olduu gibi Osmanl mparatorluu'nda da borsa, ekonomik hayatta beliren kkl denelerin gerektirdii bir kurulu olarak
ortaya kmtr. Nitekim 1838'de ngiltere ve 1839'da Fransa ile yaplan d
ticaret anlamalar ve II. Mahmut dneminin (1808-1839) bandan itibaren younlaan Bat ticareti; Osmanl ekonomik yapsnda byk deiikliklere yol amt. zellikle d ticaretin ak vermesi d tediyelerin
denmesinde yeni usullerin kullanlmasna sebep olmutur. ngiliz ve
Fransz kambiyosunu tutmak, yani istikrarl bir ekle dkmek iin hkmet destei ile stanbul' da kurulmu olan Banque de Constantinople'un
katlar, teden beri piyasada dolaan ve aslnda hkmetin tccara olan
vadeli ve faizli borlarn temsil eden sehim, sergi vb katlar ile birlikte piyasada speklasyon arac olmaya balamtr.

Galata Borsas'nn

Douu

(19. yy. Ortalan)

Banque de Constantinople ve hkmetin piyasada dolaan katlar yann

da, gemilerde tanan her trl mal ile stanbul eitli Osmanl limanlarnda depo edilmi mallarn karl olarak tccar tarafndan karlan
katlar da artmaya balaynca, o devirde dardan ve ieriden gelen gemilerin yanap yklerini boaltt yer ve ayn zamanda yabanc tccar ve
gemi adamlarnn uraklar olan otellerin, kahvehanelerin, birahanelerin bulunduu Galata' da, kn kapal, yazn ak havada, yabanclarn ve
onlar taklit etmeye alan Osmanl aznlklarnn yannda ansn dene_meye km baz slam-Trk tebaa da, "hava oyunlar" olarak bilinen borsa
~ _oyunlarna katlmaya balamlardr.

Galata Borsas 'nda ilem

giiren hisse senedi.

--- Osmanl' dan

Galata Borsas 19. yy'n ortalarna doru olumutur. Bu dnemde giderek bozulan ekonomik durum sonucunda i piyasadaki para darlna
are olarak getirilen ve "kaime" ad verilen kat parann karlmas ve
kaime ile giriilen baz ilemler, ksa zamanda kaimenin byk speklasyon arac haline gelmesine sebep olmu ve Krm Sava arifesinde, bir
altnn lira karl 400 kuru kaimeye kadar kmtr. te bu speklatif hareketlerin bankerler ve sarraflar dnda halk arasna da yaylmas ile
stanbul'un ar pazar yerlerinde kaime, sergi, sehim vb devlet katlar
ve baz itibarl tccar ve bankerierin imzasn tayan ek ve bonolarn
alverii hzland. Bu ie Avrupallar da karnca Avrupa borsalarnn en
tipik ilem ve oyunlar Galata'nn han avlularnda ve akamlar da birahane ve gazinalarda oynanmaya balanmtr. Bu ilerin acemileri ok olduundan kavgalar ve sulamalar balam, zaman zaman polis mdahalesi gerekli olmutur.

Cumhuriyet' e Endstriyel Mirasmz - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Galata' da Havyar Han:

te bu kargaay ve zaman zaman hkmeti sert tedbirler almaya zorlayan olaylar normal borsa ilemleri haline sokmak iin, eski Ceneviz ve
Venedikli sarraf, banker ve tccarlarn ahvad saylan stanbullu Rum banker, sarraf ve tccar Rum kiliselerinin idare heyetlerine verilen "sefurya"
adyla bir tekilatlanmaya giderek Galata' da Havyar
Ran'nda bir borsa kurmulardr 1854 balarnda
ad geen handa bu ekilde ortaya kan yar resmi
borsa, ksa zamanda gelimesine ra.men ilk resmi
borsa komiseri olan Abidin Paa'nn, yazd Hava
Oyunlar adl kitapkta belirtecei gibi, zellikle
Mslman Trklerin borsa oyunlarnda byk zararlara urarnalar ve aldatlmalar karsnda, h'
kmet bu ii kendi kontrol altna almtr.
Vu>.

de

la .Banque Jmpeiale otloman~

et d~ la lour d~ Galala.

Salut de Constatinople.
resmen kurulduktan sonra borsa
dndatahvilatalm satmlar ve bunlarla ilgili spe- "',
klatif ilemler yasaklanm, ancak borsa dnda,
zellikle borsa kapandktan sonra akamlan Galata ve Beyolu birahanelerinde, hatta tiyatro, opera ve konser aralarnda konsolid oyunu devam
etmiti. Zaman zaman cezalar artrld, hatta birok banker,
sarraf, simsar hapse bile girdii halde, yolsuz para ilemlerinin
n alnamamtr.

Galata

Borsas

Galata Borsas 'nn

denizden giiriiniimii

Galata Borsas, kuruluundan 1914'e kadarsakin ve ilemlerin

normal yrd pek az gn geirmitir. Bunda devletin, padiahn
mdahalelerinin, Osmanl ekonomisi ve ticaretinin byk bir kriz
iinde oluunun, Batk banka ve bankerlerinin speklasyonlarnn
rol byktr. Borsann bu hali birok ocan snmesine, iflaslara, intiharlarasebep olmutur.
1914'te I. Dnya Sava knca Galata Borsas kendi kendini fesh etme karar almtr. Ancak resmen kapal olmasna ramen, bu defa stanbul'un
her yerinde, hatta ehzadeba'nda bile bqrsa kurulup oyun oynand grlmtr. Sava boyunca her trl mal zerinde speklasyon artt iin, tah..,
viller ve paralar zerindeki oyunlar da hzlanmtr.

Galata Borsasnn bulunduu

Karaky Bankalar Caddesi

stanbul'un Tapusunu Ele Geirme Giriimi

Mtareke ve daha Sonra stanbul'un igalinde Galata Borsas, kimin emri ve
msaadesi ile ald belli olmadan yeniden almtr. Mtareke yllarnda
ve stanbul'un mttefik ordular tarafndan igali sresince borsada iki nemli olay kaydedilmitir. Bunlardan biri stanbullu Rumlarn kentin tapusunu ele
geirmek iin borsada evirdikleri oyunlar, dieri ise Mslman Trklerin
borsaclkta . daha aktif bir tutum iine girmeleridir. ABD Bakam Wilson'un,
: Dnya Sava sonras bar ilkelerini ortaya koyan bildirisinde, ihtilafl topraklarn paylalmasnda ' tapu hakkmn byk rol oynayabileceine dair

Osmanl' da Bankaclk

Sektr

- - - 75

bir prensibi ortaya koymas, stanbul Rumlarnn ehri ele geirmek iin
stanbul' da tapu sahibi Trklerin ellerindeki tapular paras karlnda alma
teebbslerine yol amtr. Bu, ksa zamanda kampanya haline dpm ve
-Rumlar Atina Bankas'nn verdii krediler sayesinde Osmanl Lirasnn kambiyo oyunlar ile deer kaybetmesinden de faydalanarak stanbul'un Beyolu,
Boazii kylar ve Adalar ile Kadky, Moda, Fenerbahe, Kzltoprak semtlerinde ev, dkkan, tarla, bostan, arsa satn almaya koyulmulardr. Satanlarn
byk ounluu ise yaplan propaganda ile stanbul'un elden gideceine
inanm Mslman Trklerdir.
Bu arada, stanbul'un igal altnda bulunduu 192 ' de, borsann Havyar
Ham'ndan sonra tand Komisyon Han yeniden ina edilmitir. Rumlarn
giritikleri kambiyo oyunlarna igal kuvvetlerinin subay, asker ve memurlarnn da katlmalar ve ngiliz lirasnn deerini ykseltneye ynelik kambiyo oyunlarna kar, hkmet kambiyoyu borsadan ayrmak zorunda kald.
Bunun zerine ayn kiilerin kurduklar "Kambiyo Kulb" bu defa hibir
kontrole tabi olmadan ilerini yrtmtr.
Cumhuriyetin kurulmasndan sonra Ankara Hkmeti zmir ktisat
Kongresi'nde saptanm olan liberal politika icab ve Lozan Bar Antiamas
gerei borsaya eskiden pek farkl olmayan bir dzen getirmek istemitir. Maliye Mfettii Adil Bey'in borsa tekilatnn bana getirilmesi ile balayan yeni
dnem ek birtakm dzenlemelere sahne olmutur. Nitekim sava ve mtareke yllarnda zellikle Trk-slam tebaasnn borsadaki kayplarnn nlenmesi maksad ile acentelerle mteriler arasndaki ilikiler yeni bir hukuki dzene sokulmutur.
929

dnya ekonomik krizine kadar, Galata Borsas izlenen liberal politikadan tr byk kambiyo speklasyonlarna sahne olmu, zellikle ngiliz
Liras zerindeki speklasyonun etkileri kolay kolay silinememitir.
19. yy'da lzmir'de yabanc bankalarn bulmdt sokak

- - - 76 - --

Galata Borsas 1930'lara varmadan kapanp giderken, bir yzyla yakn bir srede Bat finans kapitali ile onun ierideki ortaklarna byk faydalar salamtr.
1

Osmanl mparatorluu'nda Yabanc zel Bankalar

zmir Ticaret Bankas

(1843-1844)
Osmanl mparatorluu'nda kurulan ilk banka olarak genellikle Osmanl Bankas

bilinir. Halbuki, Osmanl Bankas'nn kurulduu tarih olan

1863'ten yirmi yl nce, Osmanl mparatorluu'nda ikisi zmir'de ve biri
stanbul' da olmak zere banka kurulmutu. zmir' deki bankalardan biri
(zmir Bankas) kurulduu yl Osmanl hkmeti tarafndan kapatld. s
tanbul Bankas ise varln yedi yl kadar srdrd, ama kurulu amac olan
Osmanl parasnn ve mali sisteminin dzeltilmesini salayamadan iflas etti.
zmir Ticaret Bankas (ITB) ise kurulu biimi ve amalar asndan bir ok
zellii olan nemli bir giriimdi.

Osmanl'dan

Cumhuriyet' e Endstriyel Mirasnuz - - - - - - -- - - - - - - -- - --

zmir Ticaret Bankas'nn kuruluunu 1843 ylna uzanr. O tarihte Osman-

l mparatorluu ile ticaretyapan otuz ngiliz firmas ngiltere hkmetine

bavurarak zmir'de kurmay tasarladklar bir banka iin izin ve onay belgesi istediler. Bu bavuru ITB'yengiliz bankaclk tarihinde de zel biryer
kazandryordu. Asl faaliyeti yabanc bir lkede younlaacak bir bankann ngiltere' de kurulmak istenmesi allmam bir durumdu. ngiliz Ticaret Bakanl bu gerekeye dayanarak ilk bavuruyu hemen geri evirdi.
Bunun zerine ikinci bir dileke hazrlayan
OSMANLI BANKASI
giriimciler neden byle bir ynteme ba
izMIR UBESi
IZ ll IR
vurduklarn akladlar. Buna gre bankay ngiltere' de kurmak istemelerinin en
nemli nedeni, sermayeye katkda bulunacak pay sahiplerinin korunmasyd. zmir
Ticaret Bankas, verecei dk faizli kreEfcncli,
dilerle blgedeki para ktlna zm getirecek ve mparatorluun ngiliz malla- 1
.,..~.~ ~~1---.- li1.erine -a,-.~:? r.lmtrlu .tU.:..~t..!/~-

r iin bir pazar olarak gelimesine katkda bulunacakt.

"Anadolu'nun en deerli rnleri ,

zmir' de topland iin" bankann merkezi olarak bu ehir seilmiti. Londra' daki
ube

ngiliz ihracatianna

Osmanl

mparatorluu'nda verilen senetierin pa-

y..ea --- ~~~

~
. LitUlna)iL _:__ _:a~ _,
.
J~&:*i.t~s.mL

- f fJl.J:_!tt-~

.i.
i

~.J ~:J.L~-

~tt .-~ - ~l'Uift~a~ ;SQ.n-

_. _

\'C:Stlk

bu ~ne. kadar !csviyt! olunmodgn 'it: i~bu \'CStika

miite,llik :mtia vrut eylcmi ic nriikte nuallakt. bulunmakta odu'un bcrayi
.....-:--:-...... ~ ... ~.,. arz ile bu hususfaki ta inanz kabil oldu~u .Jcadar setian b:mkama
..:enlzi

ricn cylcri7~
Bilvcsilc takdi mi

il

iramat olunur cf:ndi m.

~ ;.~:
J.

-,

. - ....... ~!?.!:rJ

c~

raya evrilmesi iin gerekli olanaklar sa

layacak, mparatorluun eitli yerlerindeki ubeler ise para ve senetierin hzla ve gvenle dolamna araclk edeceklerdi. Bylece i blgelerde para ve kymetli maden tama zorunluluu ortadan kalkacakt.

ngiliz Ticaret Bakanl birinci dilekeye itiraz ederken belli bal neden

daha ne srmt. Bunlardan birincisi, Osmanl hkmetinden izin almadan byle bir giriimin onaylanmasnn uygun olmayacayd. Giriimci
ler buna cevap olarak, banka kurulmadan nce izin istenirse Babiali'nin ya
izin vermeyeceini ya da kendilerini uzun sre oyalayacan ileri srdler. stanbul'da Osmanl maliyesi zerinde etkisi olan bir takm kiiler imparatorluun mali sistemindeki dzensizlikleri gidermeyi amalayan byle
bir kuruluu engellemeye alacaklard. nk lkeye ve ticarete sonsuz
zarar veren bu dzensizlikler, kendilerine eitli kazan imkanlar amt.
Ama, bankann kuruluu tamamlandktan sonra lkeye salayaca yararlar, Babiali'iin kukularn giderecek, deil izin her trlyardmn alnma

ngiliz

firmalarn

bankay

ngiltere'de

kurmak istemelerinin
en 'nemli nedeni, sermayeye katk
da bulmacak pay sahiplerinin korunmasyd. zmir Tica.ret Banka-

s, verecei diiiik faiz/i

kredilerle
blgedeki para ktlna oziim getirecek ve mparatorluun ngiliz
mallar iin bir pazar olarak geli
mesine katkda btlunacakt.

sn kolaylatracakt.

ngiliz Ticaret Bakanl'nn itirazna yol aan ikinci neden byle ayrca

lklada ve resmi destekle glendirilmi bir ngiliz frmasnn dier Avrupa

hkmetlerinin tepkisine yol ama olaslyd.

Osnanl' da Bankaclk

Sektr

- - - 77 ,_ __ _

nc olarak, Ticaret Bakanl, ITB' nin ngiliz ticaretinde tekelci bir

konum edinnesi tehlikesinden bahsetmi, bunun da ngiliz tccarlarnn
rekabete dayal karlarn olumsuz ynde etkileyebileceine deinmiti.
Kurucular, bankaclk dnda hibir faaliyete katlmay planlamadklarn,
zaten mteri olarak ekmeye altklar taeiriere rekabete giriimlerinin
anlamsz olacan sylediler.
Bu ikinci dilekede sralanan gerekeler Ticaret Bakanl'n olumlu etkiolsa gerek ki 1844 ylnn ilk yarsnda tm formaliteler tamamland
ve ITB Londra' da kuruldu.
lemi

Kurulu

belgesi bankann sermayesini 200 bin sterlin olarak belirliyordu. Bu

para, lOOO'er sterlinlik 200 paya ayrlacakt. Kurulu amac, 'zmir' de, para
basmak dnda her trl bankaclk ilemini yapmak' eklinde belirtilmiti.
Bankann

genel ynetim kurulu Londra' da olacak, bu kurul d lkelerdeki

almalar zmir' de bulunduracaklar bir yerel ynetici araclyla denetleyecekti. ITB, kurulu biimi, sermayesinin hacmi ve ngrlen alma alanlar bakmndan d lkelerdeki dier ngiliz bankalarnn ok nndeydi.
Giriimcilerin ilk dilekesini izleyen yazmalardan anlaldna gre, ITB
hibir zaman salt yerel bir banka olarak tasarlanmamt. Bankann geni
kapsaml bir mali rgt olarak Osmanl hkmetine bir ok alanlarda yardm edebilecei ve bu yoldan edinecei siyasi arln ngiliz hkmetinin
yararna sunaca sk sk belirtilen noktalardand.

1871 yllarnda lzmir'den bir tiiccar tarafndan Avusturya/Viyana

bankasnn alna

g-nderilen teb-

rik kart

- -- 78

Hem giriimciler, hem de ngiliz hkmeti ITB'

yi salt bir banka olarak deil, uzun dnemli amalar yolunda nemli bir ara olarak gryorlard.
Bu nedenle de ngilizler ayn tarihlerde kendi denetimleri dnda gelien bankaclk deneyimleriyle hemen hemen hi ilgilenmediler.
N e var ki edindii ok ynl gce, ngiltere hkmetinin salad destee
ve amalaryla ngiltere'nin siyasi, ekonomik karlar arasndaki koutlua
ramen ITB maceras baarszlkla sonuland.
ITB' yi etkisiz klan asl unsur, yerel tccarn blgedeki ticaret alar zerine kurmu olduklar yaygn denetim gcyd. ounluu gayrimslim
olan bu grubun glenmesi Napolyon Savalar srasnda Franszlarn Dou
Akdeniz'den ekildii yllara rastlar. Bu araclar, ticaretin yannda her trl
bankaqlk ilemlerini gryorlar ve iltizam anlamalarna da-geni bir biimde katlyorlard.
Byk bir olaslkla, ITB, Trkiye' de kurulan ilk modern banka niteliini
tayordu. ITB ve onun agda olan zmir Bankas'ndan sz eden grebildiimiz tek kaynak Zafer Toprak'n Trkiye' de Milli ktisat isimli eseridir.

--- Osmanl' dan

Cumhuriyet' e Endstriyel Mirasmz - - - - - - - - - - - - -- - - - - --

O dnemde kurulan dier bankalar ise unlardr:

1. stanbul Bankas (Banque de Constantinople) 847'de kurulmu
tur. Bu bankann sermayesi bulunmuyordu. Amac d deme skkl
n gidermek iin Osmanl tccarnn emrine Londra ve Paris zerine ekilmi palieler salamakt. Bu bankann kurucular o devirde Avrupa piyasalarnda itibar olan]. Allean ile Teodor Baltazzi gibi Galata
Bankerieri idi. Bu sayede hkmet ile bankann yapt anlamaya gre
ilk olarak 450 bin Frank, yani 2 milyon kuru deerinde polie, ithalat tccarlarn emrine verilmi ve bu sayede kambiyo kuru ngiliz liras
o kuru olarak uzun mddet tutulabilmitir. Fakat bu
~~ /
~tl'k::>2.~;.;n,=">
3
23 -~M..A .i::::- .os~x.~.~~i"""s
bankann baarl olduu operasyon devam edememitir. ,
/
-.~
- r~~.nt..rJ..&~.,..,J.% /-PftBunun iki sebebi olduu sylenebilir. Birincisi, 848 yJV\NlJU:R JlYJPtlll.A.Lt rrrLUYJJUn:
lnda Fransa' da patlak veren ihtilal, ikincisi ise Osmanl
hkmetinin kat para ihracdr. Nitekim hkmet, bankann bu palie iinden oluturduu zarar kaime, yani
kat para ile deyince banka da bu kaimeler zerinde
speklasyona girimitir. Nihayet hkmetin kat para
ihra politikas devaml hale gelince banka bu riski paylamak gcnde olmadndan 852 'de faaliyetini tatil etmitir. 8 52 'de kapanan stanbul Bankas'nn adn kullanmak suretiyle
Osmanl Bankas 'na ait bir senet
o Nisan 872'de milyon sterlin sermayeli bir banka kurulmutur. O
devrin mehur bankerierinden olan Antuan Vlasto, Andre Singros, Jo rj
Koronio, Etien Skulidi'nin itirakleri ile kurulan bu banka, daha sonra
II. Abdlhamit devrinde mehur Galata Bankerierinden Zarif'nin ynetimine gemi ve 894 ylnda "Osmanl Kambiyo ve Menkul Deerler A.." tarafndan satn alnarak faaliyetine son verilmitir.

2. Osmanl mparatorluu Genel irketi- 1864 (Societe Generale de

I'Empire Ottoman): Bu ad tad halde aslnda bir banka olan irketin
kurucular, Osmanl Bankas bata olmak zere A. Baltazzi, Cristaki Zografos, Boos Mssrlolu, A. Ralli,J. Camondo, Zafropolo ve]. Zarif ticarethanesi, Oppenhaim, Alberti ve Ortaklar gibi devrin Galata Bankerleri ile S. Sulzbach, Frinlingve Groshen, Stern Kardeler, Bischoftheim
ve Goldsmith gibi yabanc bankerlerdi. o Eyll 864'de kurulan bu bankann sermayesi her biri 20 Osmanl Liras olan oo bin hisse senedinden olumakta idi. Bu bankann hisse senetleri stanbul ve Londra' da sata karlm ve byk rabet grmt. Nitekim emisyandan birka gn
sonra her hisse senedi 3 Sterlin prim yapmt. Bankann, Osmanl Hkmeti ile yapm olduu anlamaya gre, grevlerinin banda hkmete ksa vadeli krediler salamak geliyordu. Ayrca gerek stanbul ve gerek
vilayetlerdeki ticarethane ve esnafa kredi salamak grevini de yklenmiti. 864' de ilk olarak hkmete 5Omilyon Franklk bir kredi amtr.
Hkmetin harice devaml borland bir devirde faaliyet gst~ren bu
banka d borlarnn alnmasnda ve Osmanl tahvillerinin pazarianmasnda da byk rol oynamtr. Banka 893 'de tasfiye edilmitir.

Bankann, Osmanl

Hkmeti ile
giire, grirevlerinin banda hkmete ksa vadeli krediler salamak geliyordu. Ayrca banka gerek hkmet merkezindeki ve gerek vilayetlerdeki ticarethane ve esnafa kredi salamak giirevini
de yiiklenmiti.

yapm oldu anlamaya

Osnanl' da Bankaclk

Sek'tr

- - - 79

Osmanl

3.

Genel Kredisi (Credit General Ottoman): O devirde

Fransa'da en nemli mali kurululardan olan Sociee Generale de France, stanbul'a yerlemi bir Fransz ailesi olan Tubinilerin ortakl ile
Osmanl Hkmeti namna 50 milyon Frank deerinde H~zine bonosu ihra etmek zere 3 Aralk 868 tarihinde kuruldu. Banka ilk olarak Osmanl Hkmeti ile bir anlama, imzalamt. Bu ilemler baarl
olup da devam olana ortaya knca ayn ortaklk bir bankann kurulmas iin giriimde bulunmu ve bylece CrediGeneral Otornan adl
banka 869 yl Austos aynda kurularak faaliyete balamt. Bankann ilkynetim kurulu G. Tubini, Parisli banker Blount, Istanbul Darphane Mdr Mihraz Dz, Paris Ticaret Odas Bakan Guillaume Deniere, Fransz Bankas Murakb Vc
tor Fare, fahri kambiyo ajan Frederic Ganneron, Galata' da banker Keolu Agop, Parisli
banker Koenigswarte, Galata bankerierinden
Gean Tubini ve Msrl An don Bey, Paris-U on
ve Akdeniz Demiryollar Genel Mdr Paulin Talabot'dan olumutu. Bu banka 873 y
lna kadar Osmanl d borlan ile ilgili ilem
lerde bykrol oynamtr. 872ylnda da 200
milyon Frank deerinde Hazine Bonosu ihra ederek hkmeti byk
bir mali skntdan kurtarmt. Credit General Ottoman adl bu banka
899 ylnda faaliyetini tatil etmitir.

4.

Avusturya-Osmanl Bankas: Fransa'nn 87 ylnda Almanya ile yap-

De.vlet-i Ali Dmani'ye ait

hisse senedi

t sava

Avusturya ile Rumeli Demiryollarnn birbirine balanmas

Avusturya sermaye sahiplerinin Osmanl mparatorluu

na eilim gStermelerine sebep
olmutur.

- - - 80

kaybetmesi, Paris'in igali ve 3. Cumhuriyet'in kurulmasna

kadar geen zaman Osmanl Hkmeti'nin Fransz sermayesi ie olan
ilikisini byk lde azaltmt. Buna karlk Rumeli Demiryollar'nn
yapm ve iletilmesi iin Baran Hirsch'in aracl ile ihra edilen primli
tahviller Viyana ve Berlin Borsalar'nda ilem grmt. Ayrca Avusturya ile Rumeli Demiryollarnn birbirine balanmas Avusturya sermaye sahiplerinin Osmanl mparatorluuna eilim gstermelerine sebep
olmutur. te Viyana ile stanbul arasndaki bu zorunlu yaknlama iki
bankann kurulmasna yol amtr. Bunlardan birincisi 2 6 Aralk 8 7 '
de kurulan 2,5 milyon Sterlin sermayeli Avusturya Osmanl Bankas'
dr. Bankann sermayesi her biri 20 Sterlin deerinde 25.000 hisse senedinden olumakta idi. Kurucular Viyana' daki Anglo Avusturya Bankas, Union Bank, Bkre Bankas Osmanl mparatorluu Genel ir
keti (Societe Generale de Empire Ottoman) idi. Bu banka 87 4 ylnda
Osmanl Bankas ile birleerek tarihe karmtr.

5. Avusturya-Trk Bankas: Bu banka Mart

872 tarihinde kurulmu

tur. 2,5 milyon sermayeli olan bu bankann sermayesi her biri 25 Sterlin
deerinde 00.000 hisse senedinden olumakta idi. Merkezi Viyana' da
olup stanbul' da da bir ubesi bulunuyordu. Kurucular Osmanl mpa-

--- Osmanl' dan

Cumhuriyet' e Endstriyel Mirasmz - - -- -- - - - - - - - - - - - - -

ratorluu

Genel irketi, Galata bankerierinden C. Carapanos,]. Camondo ve Ortaklan, A. Ran, Z. Stefanovitch, Otto U nmann, A. Vlasto,
Christaki Zographos, Georges Zafri Viyana'daki Union Bank, Avusturya Bankas ve dier nl bankerlerdi. Bankann kurulu yl iinde ba
layan Viyana Borsas'ndaki kriz bu bankann mrnn ayn yl sonunda
tkenmesine sebep olmutu. Banka 873 ylnda kapand.

6. Kambiyo ve Menkul Deerler Osmanl irketi: Bu banka daha evvel

mevcut bulunan Galata Borsas'nn nemli simalarndan Eugenidi ve
Ortaklan ad altnda faaliyette b;lunan 30.000 Osmanl Liralk sermayeli bir mali kuruluun geniletilmesi ile meydana gelmitir. 6 Ekim
872 tarihinde kurulan bu bankann sermayesi her biri osterlin dee
rinde 60.000 hisse senedi ile 600.000 sterlin idi. Bu bankann ilk ynetim kurulu M . Clado, E. Eugenidi, Alfred F. Parker' den olumutu. Bu
bankann kuruluunda hisse senetlerini pazarlama grevi Credit General Ottornan'a verilmiti. Banka 899 ylnda faaliyetini tatil etmitir.

Menafi sandklar iin gerekli fon,

yrenin aar vergisi (% 1O) gelirinin kiiiik bir yzdesinden salan
makta idi. Kyl ve iftiye verileri krediler) asa vadeli olup,

ky

metli eya, ipotek ve kefalet kar

l

veriliyordu. Bu sandklarn y-

netimi Nafia Nezareti'ne bal olmakla birlikte her kazann y"netim

ve kontrol, ikisi hristiyan, ikisi de
miisliiman olmak zere ayn kaza
halkndan seilmi

ve grevini iic-

retsiz yapan d"rt iiyeli bir komite-

7. Menafi Sandklan: Mithat Paa Tuna Valisi olunca btn Tuna vilaye verilmitir.
yetinde o devirde hakim olan dzensizliklerin nn almak iin eit
li giriimlerde bulunmutu. Bu dzensizliklerin nemlisi kyl ve iftinin sarraf ve tefeciler tarafndan smrlmesi idi. Mithat Paa bu ii
kknden halletmek iin her kazada bu kaza dahilinde ki btn iftilere kredi salayacak sandklar kurmaya karar vermi ve gerekli yetkiyi de
almt. 864 ylnda kurulan bu sandklara Menfai Sandklar ad verilmiti. 866 ylna kadar geen yl zarfnda bu sandklarn faaliyeti ok
-.. -....-..--- - .
};'~:'.. 'i".';:'
olumlu sonular verdiinden hkmet bunla' t~i
rn btn vilayetlerde almasna karar vermi~ c~~;- raf . . .
ti. Bu sandklar iin gerekli fon, yrenin aar
:J.: . . . .. . '
vergisi (% O) gelirinin kk bir yzdesinden
salanmakta idi. Kyl ve iftiye verileri krediler) asa vadeli olup, kymetli eya, ipotek ve
' '
, ~-:'~_,\, ~ ~ ./ \, /
,
'
. ,.,
1
'
kefalet karl veriliyordu. Bu sandklarn y- ? . ~'/ v,u ~"" t.5" el ,.' "' 2:_, .., ~ 1 '(..--:- \t l~ ~'
netimi Nafa Nezareti'ne bal olmakla birlik. - ;_) f L:;~_..
te her kazann ynetim ve kontrol, ikisi hris
tiyan, ikisi de mslman olmak zer~ ayn kaza
halkndan seilmi ve grevini cretsiz yapan
~
-~~ ..))
drt yeli bir korniteye verilmitir. Ancak bu
komitenin katiplii ve muhasebesi iin grevlendirilen kii, muamelat
1904 ylnda Ktahya Osmanl
hacminin kk bir yzdesini cret olarak alyordu. Sandklar her hafta
Bankas 'ndan tahbil edilmek
kurulan pazaryerlerinde faaliyet gsteriyordu: Bu sandklann says Zizere tanzim edilen ek
raat Bankas kurulduu tarihte (888) yz amt.
;-

8.

_...

Osmanl Bankas: Osmanl Bankas ubat 863

tarihli ferman ile kurulmutur. Kurucular Fransz, ngiliz uyruklu bankerler

ve banka temsilcileridir. Aslnda Osmanl Bankas 856' da kurulmu olan Ottaman Bank'n bir devamdr. Bankann kurucular un-

Osmanl' da Bankaclk

Sektr

- - - 81

Osmanl Bankas 'na

personel kayt defteri

ait

lard: ngili~ grubu: William Glay, Paskoe Du pre Grenfell, Laghlas Mackinston Hate, William Richard Drake, John Stewart, Edward Gilbertson. Fransz grubu: lsaac Pereire,. Emile Pt:rreire, Eugene Pereire, Philippe Hottinguer, Ernest Adolphe Fould, Charles Mallet, Pillet Will, Bamn F. Soillere, Antoine Jacop Stern, Duc
R. de Ferrari, Hyppolite Guillaume Biosta, Jean Charles Mussatd,
Frederic Grieninger, Vncent Buffarini, Hodolphe Hottinguer.
Osmanl Bankas Osmanl imparatorluu'nda ilk olarak her an altna
evrilebilir banknot imac hakkn elde etmiti. Yalnz ihra ettii toplam
banknot deeri bankann hacmini katn gememe art vard. Buna
karlk hkmet de bankaya kar hibir ekilde kat para ihracna gitmeyeceini garanti etmiti. Bu banka, imparatorluun btn deme i
lemlerini yklenmi bulunuyordu. Ayrca Hazine Bonosu ihrac tekelini de elde etmiti. Devletle ilgili bu grevlerinden baka banka her trl
bankaclk ve ticari ilemleri yapmakhakkna sahip oluyordu. Bankann merkezi
stanbul' da idi. Ayrca Paris ve Londra' da
iki acentesi bulunuyordu. 1910 ylnn kaytlarna gre bankann imparatorluun
eitli yerlerinde 66 adet ubesi mevcuttu.
Banka, 1891 ylndan itibaren mevduat da
kabul etmeye balam ve ilk olarak mevduata ylda% 2 faiz demeye balamtr.
Bankann kuruluunda imtiyaz mddeti
30 yl olarak kabul edilmiti. 1875 yln
da bu mddet 50 yla ve 1895' ylnda da
62 yla karlmtr. Daha sonra bu mddet Cumhuriyet devrinde de uzatlmtr. Bankann sermayesi, kuruluunda 67.500.000 Frank idi ve yars denmiti. 1865 ylnda sermayesi 101.250.000 Frank'a, yine yars denmi olarak, karlmt. Banka
Avusturya- Osmanl Bankas'n geirdikten sonra 1875 ylnda sermayesini 250 milyon Frank'a yani 10.000.000 Osmanl Liras'na ykseltilmiti. Bylece banka, her biri 500 Frank deerinde, yars denmi
500.000 hisse senedinden oluan bir sermaye bnyesine.ulam oluyordu'. Banka, 1863 - 1909 yllan arasnda %5 ile% 15 arasnda temett datm ve hisse senetlerinin deeri borsada 501 ile 765 Frank arasnda
ilem grmtr. Hisse senetlerinin yars denmi olduu iin, rnein
so Frang ~enmi bir hisse senedinin borsa deeri 1882 ylnda 315
Frank'lk bir prim yapmi oluyordu. 1909 ylnda osmanl Bankas'nn
stanbul' daki dare Meclisi aadaki kiilerden olumutu: Paul Revoil (Genel Mdr), A. Nias (Genel Mdr Yardmcs), W alter Maltass
(~dr), .Depuis (Mdr Yardmcs), G. Cariali (Mdr Yardmcs)
9. Ziraat Bankas: Ziraat Bankas27 Austos 1888 tarihli Nizarnname ile
kurulmutur. I-867'de kurulanMenafi Sandklar'nn yerini alm olan
bu bankann sermayesi yle olumutur:

T')

- - _

'Inanl '(bn Cunhnriyet

e Endstriyel lVIirasnnz - - - - - - -- -- - - - - - - - - - -

) 886-87

Mali yl sonuna kadar Menaf Sandklar'nda biriken para

2) Bu sandklarn alacaklar
3)

887-88

Mali ylndan balamak zere

oranndaki zamnn haslat buna gre
% ,5'a karlm oluyordu

aar

vergisine yaplan% ,5
% O olan bu verginin oran

4) Bankann kuruluundan itibaren salad karlar

Bankann
ulanca

sermayesi O milyon Osmanl Lirasna

aar vergisinin destei ' kaldrlacakt. Nitekim 909 ylndan
bu

ekilde oluacak

itibaren aar haslat katks yarya indirilmitir. Kuruluunda bankann

organizasyonu, stanbul merkez olmak zere her vilayet merkezinde
ve tarmsal blge olarak nemli olan her kazada bir ube esasna gre
ayarlanmt. Banka iftilere ipotek karl kredi veriyordu. Mevduat kabul edip bu mevduat karlnda faiz deme siyasetini benimsemi
ci. Nitekim ay vadeli mevduata % 4 faiz dyordu. Vadesiz m evduata faiz demiyordu. Banka, izledii kredi politikasna gre, ipotek karl veya hibir arazisi olmayan iftiye toprak sahibi birinin kefaleti
ile kredi ayordu. Alacak kredinin miktar banka ubesinin sermayesine gre 5O liradan 5O liraya kadar kyordu. Tek bir ifti iin geerli olan bu snrlanm kredi iin % 6 faiz, % de masraf olmak zere
% 7 faiz alnyordu. Banka 889-90 mali ylnda 8.206 ift!ye 62.832
Osmanl Liras kredi vermiti. Bu rakamlar 908-09 mali ylnda sra
syla 278.663 ifti ve .53.0 Osmanl Lirasna ykselmi bulunuyordu. Ziraat Bankas, kuruluundan 909 ylna kadar kendi kaynaklar ile byyen bir banka olmutur. Banka salad karlarla kredi sermayesine kaynak tekil etmitir.
10. Selanik Bankas: Ad Selanik Bankas olmakla beraber, merkezi stan
bul olarak 888 ylnda kuruldu. Bu bankann kurucular Osmanl Bankas, Paris' de Konptuar Eskont, Avusturya Kraliyet Bankas, Macar Bankas ve Selanik' de zamann nemli iadamlarndan olan Alacini Karde
ler idi. Banka her trl bankaclk ilemleri yan sra aar mltezimlii
ni ye her trl bayndrlk ilerini de yrtmeyi grev kabul ediyordu.
Bankann Selanik, Manastr, Kaval4, zmir, skp, Edirne, Beyrut, Dedeaa, Drama, Samsun ve skee'de birer ubesi ile Gmlcine, Kumanova ve Suffi' de brolar vard. Bankann sermayesi, her biri yans
denmi 500 Frank nominal deeri olan 4.000 adet hisse senedinden
oluan 2 milyon Frank idi. Bank~ni sermayesi devaml artrmak suretiyle 909' da 2Omilyon Frank' a kadar kar~liitr. Buna gre 909 y_ lnda bankann her biri 00 Frank deerinde 2 00.000 hisse senedi bulunuyordu. Banka, 889 ile 909yllar arasnda% 5 ile% o arasnda
deien temett datmtr. 'Nominal deeri oo Frank olan hisse senetlerinin borsa deeri 90 5'de 8 Frank' a kadar ykselmitir. 909
ylnda Bankann Ynetim Kurulu aadaki kiilerden olumakta idi:
Andre Benac (Bakan), L.A. Lohndtein, W.d'Adler, Jacques Bourget,

Osn1anl' da Bankaclk

Banka her tiirlii bankaclk i-.

lemleri yan sra atar miiltezinliini ye her tiirlil bayndr
lk ilerini de yilriltmeyi 'gb'rev
kabul ediyordt. Merkez 1stanbtl olmak ilzere Selanik; 1vJanastr, Kavata, lzmir, .skilp,
Edirne, . Beyrut, Dedeaa,
Drama, Samsiin ve lske;e'de- _
birer tbesi ile Giimiilcine, Kt
manova ve Stjfi'de bitrolart
vard.

Sektr

- - - 83

. Fernandez, M. Kraus,Joseph Misrachi, E. Salom,John Valsco, Th.

Motet, KontJean Stadnicki, Alfred Mizrahi

Morpurgo ve E. Maulwurf (Murakplar)

Bankann
lnda

sermayesi 1894

her biri ll

veya 2 SOFrank

Osmanl liras

deerinde

tama-

m 'denmi 24.000 hisse senedi ile

264.000

Osmanl Liras

veya 6

milyon Frank idi. Fakat banka,

gemicilik

ileri

madenierinin

ile Ereli Kmr

iletmesine

de

iti

raki bulnuyordt.

Nisan 1909 tarihinde kurulan

bankann amac,

sanayini,

milli ticaret ve

madencilii,

meti ve yatrmlar
rca

kamu hiz-

tevik

idi. Ay-

bu banka; iskonto, avans,

kredi, tahvil ve hisse senedi ihracnda

btn emisyon

ilerini

de

srdrecekti.

(Bankann

direktr), M.

. ll. Midilli Bankas: Bu banka 89 ylnda stanbul'un en nemli bankeri

olan ve Padiah Abdlhamit'in mali danman olduu sylenen Zarifi ile
Midilli'deki Rum ve Trk iadamlar tarafndan kurulmutur. Bu bankann zellii de o devirdekurulan dier baz bankalar katibi, bankac
lkilemleri yan sra mltezimlik (temsilcilik) de yapmasyd. Bankann
merkezi lstanbul' dayd. Midilli, zmir, skenderiye, Selanik, Atina'da
birer ubesi ve Dikili, Nazili, Ske, Ayvalk, Atosda, Sakz adas, Plumari ve Ayasoo'da brolar vard. Bankann sermayesi 894 ylnda her
biri Osmanl liras veya 250 Frank deerinde tamam denmi 24.000
hisse senedi ile 264.000 Osmanl Liras veya 6 milyon Frank idi. Fakat
banka, gemicilik ileri ile Ereli Kmr madenierinin iletmesine de i
tiraki bulunuyordu. Bu iki i pek iyi gitmemi ve bankaya byk zararlar yklemiti. Bunun zerine 89 5 ylnda toplanan banka genel kurulu sermayesini 264.000'den 68.000 Osmanl Liras'na indirmi ve
Osmanl Liras olan hisse senetlerinin deerini 7 Osmanl Liras'na drmt. 909 ylnda yine genel kurulunun karar ile sermaye 350.000
Osmanl Liras'na, yani her biri 7 Osmanl Liras deerinde tamam
denmi 50.000 hisse senedine karlmt
12. Trkiye Milli Bankas: Bu banka 908 devriminden sonra ttihat ve
Terakki Partisi'nin iktisatta milliletirme politikasna bal olarak kurulan "Milli irketler' grubunda yer almaktadr. Nisan 909 tarihinde
kurulan bankann amac, milli ticaret ve sanayini, madencilii, kamu
hizmeti ve yatrmlar tevik idi. Ayrca bu banka; iskonto, avans, kredi,
tahvil ve hisse senedi ihracnda btn emisyon ilerini de srdrecekti. Aslnda banka, Osmanl-ngiliz ortakl idi. BankanJn sermayesi%
25'i denmi her biri Osmanl liras deerinde oo.OOO hisse senedi
ile . 00.000 Osmanl Liras idi. Bu sermaye, banka sahiplerinin genel
kurulu karar ile 3.300.000 Osmanl Liras'na kadarykseltilebilecekti.
Bankann ynetimi 2 ile 6 arasnda deien, her biri en az 00 hisse
senedi sahibi bir ynetim kurulu tarafndan yrtlmekte idi. Bu yelerden en az nn Osmanl tebas olmas gerekiyordu. Kuruluta hankann ynetim kurulu yeleri u kiilerden olmakta idi:
Sir Henry Babington Smith, Sir Adam Black, Sidney, N. Meyer, Hseyin Cahit Bey (mehur gazeteci), Ahmet Cemal Bey (Bahriye Naz
r Cemal Paa) F.E. Whittall, Hugo Baring, Henry Birghenough, G.S.
Glbenkyan, Reit Sadi Bey, Nail Bey.
Bu ynetim kurulu yelerinden
komiteyi oluturuyordu.

- - 84

--- Osmanl' dan

alts

Londra' da ikamet eden zel bir

Cun1huriyet' e Endstriyel Mirasmz - - - - - - - - - - - - - - - - ' - - - - - - - -

13. Trk Ticaret Bankas A.. (Trkbank), Trkiye'de zel sektrn

kurduu ilk bankadr. 93'te Adapazar slam Ticaret Bankas ady

la kurulan banka, 924'te, Adapazar slam Ticaret Bankas Trk A..,

928'deAdapazar TrkTicaretBankas A.. ve 1937'deTrkTicaret
Bankas A.. adlarn almtr. Kuruluta Adapazar'nda olan merkezi
934'teAnkara'ya, 952'destanbul'a tand. Trk TicaretBankas'nn
kurulu sermayesi 3,629 Osmanl Liras'yd. Bu miktar 924'te 200,000
TL'ye, 97 2 'de 2 5 milyon TL'ye, 989' da 00 milyar TL'ye ykseldi.
990 sonu itibariyle zkaynaklar toplam 338,800,000,000 TL, toplam
mevduat 3,490,900,000,000 TL, bir ksm ksa vadeli olmak zere datt krediler toplam ,667,OO,OOO,OOO TL olan bankann 42 ubesin
de 8,298 kii almaktayd. 997'de, Bankaclk Dzenleme ve Denetleme Kurumu tarafndan el konularak yzde 84.52'lik hissesi Tasarruf
Mevduat Sigorta Fonu'na devredildi. Banka, 998'de iadam Korkmaz
Yiit' e satld. Ancak ksa sre sonra sat ihalesi iptal edildi. 997-2000
yllar arasnda toplam 9 52 milyon 44 7 bin 8 4 dolar kaynak aktanm
na ramen sat imkan bulunamayan bankann Temmuz 200'de bankaclk yapma ve mevduat toplama yetkisi kaldrld.

14. Bolvadin Bankas (1914): Trkiye'de kurulan ilk zel bankalarn

dan biridir. 9 4 ylnda almtr. Byk bir kltr merkezi olan
Bolvadin'de ticari hayat ve sanat ok gelimitir. 83 ylnda yaplan
nfus saymndaki istatistiklere gre 50 eit meslek grubu vardr. Ziraat Bankas22. ubesini 873 ylnda Bolvadn'de amtr. 872 ylnda
Ziraat Bankas Franszlada birlikte kurulmu bir Osmanl Bankas' dr.
Bunu takiben Osmanl Bankas ve Akehir Bankas da ube amlardr.
Daha sonra Bolvadinliler Haziran 9 4 tarihinde, Osmanl dneminin ilk zel bankalarndan olan Bolvadn ktisadi Osmani Bankas'n kurmutur. 9. asr sonlarnda ticaret ok gelimitir. 872 ylnda Ziraat
Bankas, 890 ylnda Osmanl Bankas, 9 4 ylnda Bolvadn Bankas,
9 5 ylnda Akehir Bankas ubeleri almtr.

Osmanl' da Bankaclk

Biiyk bir kltr merkezi olan

Bolvadin 'de ticari hayat ve sanat
ok gelimitir. 1831 ylnda yap
lan nfus saymndaki istatistiklere giire 150 eit meslek grubu
vardr.

Ziraat

Bankas

22.

besini 1873 ylnda Bolvadin'de

amtr.

Bunu takiben Osman-

l Bankas

ve Akehir Bankas da

ube amlardr.

Daha sonra Bol-

vadinli/er 1 Haziran 1914 tarihinde,

Osmanl

D'neminin ilk

iizel bankalarndan olan "Bo/vadin iktisadi Osmani Bankas "n

kurmutur.

Sektr

- - - 85

Matbaa-i Amire
Osmanllarda

kurulan ilk basmevinin addr.

Sylendii ve

bizlere anlatld gibi matbaa Osmanl'da 1729 ylnda deil

495 ylnda kullanlmaya baland. Almanya'da Johannes Gutenberg'in
444' de kullanma soktuu madeni harflerden oluan matbaa, Gutenberg
tipi matbaa, daha ilk yllarndan itibaren Osmanl imparatorluu'nun bir
ok ehrinde kullanlmaya balad. En eskisi 495'de, spanya'dan srlp Osmanl'ya snan yahudilerin Selanik'de kurduklar matbaadr. Yahudiler ayn yl stanbul'da da bir matbaa amlardr. lk Ermeni mathaas 15 67' de stanbul' da, ilk Rum matbaas ise yine stanbul' da 62 7' de

srlen mstensihlerin (elle yaz

kurulmutur.

yazan) ekmek kaps kapanmasn

Ancak ilk Osmanl matbaas 729'da eyhlislam Abdullah Efendi'nin

fetvas ve III. Ahmet'in ferman ile faaliyete balad. Messeseyi kuranlar
brahim Mteferrika ve (daha sonralarn Sadrazam) Yirmisekizelebizade
Said Efendi idi. lk bastklar eser Vankuli Lugatidir.
O sralar saylar sadece Dersaadet'de 90.000'e yaklad yabanc gzlemciler tarafndan ne srlen mstensihlerin (elle yaz yazan) ekmek kaps
kapanmasn diye dini kitaplar basmdan vareste tutuldu.

sralar saylar

adet'de 90.000'e yak/ad yabanc

te tutuldu. ite bu gerekeyle matbaann

devlet eli ile yaygnlat

rlmas

biraz gecikmitir. Bu ko-

nuda

Erdel'in Kolosazvar ehrinde dnyaya geldi. Mslman olmadan nceki

teslis akidesine kar kan ve tek Tanr
inancn benimseyen U nitari us mezhebine mensuptu. 700'l yllarda Osmanl
hizmetine giren brahim Mteferrika, 8
Nisan 1716'da dergah ali mteferrikal
na, yani padiahn zel hizmetindeki saray
grevlilerinin arasna tayin edildi ve bu
grevi onun ismiyle zdeleti. Mteferrika, daha sonra Osmanl brokrasisinde
birok grevde bulundu. 1745 ubat'nda
vefat eden brahim Mteferrika, Aynalihrahim Mteferrika
kavak Kabristan'na defnedildi. 942 'de
167211745
ise mezar Reid - Saffet Atabinen'in teebbsyle buradan Galata Mevlevihanesi Haziresi'ne nakledildi. brahim
Mteferrika sadece bir matbaac deil ayn zamanda 8. yzyln en nemli Osmanl aydnlarndand.

Osmanl

aleyhine sylenen-

ler tamamen bir kara propagandadr. G"riild

bergden sonra
l

nda

g"zlemciler tarafindan "ne

diye dini kitaplar basmdan vares-

ksa

ler

brahim Mteferrika, 670'li yllarn ba-

sadece Dersa-

gibi Guten-

ayn

metal harf-

bir sre sonra Osman-

Devleti'nde de

kullanlmtr.

Matbaann Osmanl 'ya

girme-

den evvel matbuat ileri el ile yaplyordu.

El yazmas eserlerde ve

cilt yapmnda binlerce

ii

istih-

dam ediliyordu. Aileleri ile beraber biiyk bir toplum katmann

tegil ediyorlard. ilerini kaybet-

me

kaygsyla yazmac

naf

ve cilt es-

metal harflerin kullanlmas

na kar kyorlard. O gnk devirde bu tabii bir olayd. Bugnse robot teknolojisine kar ii sendikalar ayn

tepkiyi ve

gstermektedir/er.

zere

olayn

duyarll

Anlalaca

gericilik/e, tekno-

loji dmanlyla bir alakas yoktur. Aksi dnceler tamamen bir

kara propagandadr.

Zamanla birok deiiklikler geirerek Dar't-tbbaat'l Amire, Karhane-i

Basma, Matbaa-i Amire, Dar't-tbbaat'l Mamure, Matbaa-i Milli,
Matbaa-i Devlet, Devlet Matbaas ve Devlet Basmevi adlarn alan ve ku-

Osnanl'da Basn

ve Yayn Sektr

- - - 89

.;vJ"

mv :JJ.;.

--~~~ rulduu tarihten bu yana stanbul'un eitli semtlerinde faaliyet gsteren

i Osmanl mparatorluu'nun ve Trkiye Cumhuriyeti'nin resmi basmevi

, ve yzlerce kiinin alt bir fabrika gibidir .lk defa Darttibaatifl-Amire

adyla kurulan bu matbaadan nce de Osmanllar'da baz matbaalar vard.

Ancak Trk ve slam kltrne mahsus eserlerin haslnas iini Trkiye' de

: ve btn slam aleminde ilk defa zerine alan bir basmevi olarak byk bir
deer tayan Matbaa-i Amire brahim Mteferrika ve Yirmisekiz elebiza, de Sait Efendi'nin i birliiyle kurulmutur. Sadrazam Damat brahim Paa,
Kethda (yardmc) Mehmed Paa, Kaptan- Derya Mustafa Paa gibi devlet
: . adamlarnn koruyucu! uu altnda eyhlislam Abdullah Efendi'nin fetvas
ve Sultan II. Ahmed'in ferman ile almaruhsat alan Matbaa- Amire Piri. zade Sahip Mehmed Yanyal Esad ve Kasmpaa Mevlevihanesi eyhiMusa
efendilerin musahhihlii ile 727 Temmuzuncia brahim Mteferrika'nn
Sultan Selim' deki evinde ie balamtr.
1

--

M~,..................... .....~~

1911 'de baslan "Resimli Kitap"

isimli eser.

Basmevinin bask ileri

ile ilgili takmlar ise Yuna adl bir Yahudi vatandatan salanm kendisine basmevinde de i verilmiti. burada ilk baslan
eser, V ani Mehmed'in smail Cevheri'nin Shah- Cevheri adl lugat
nn evirisi olan "Van Kulu Lagat"dr ( 729). Bu arada Said'in, brahim
Mteferrika ile olan ortakl bozulmu olduundan basmevinin btn i
leri Mteferrika zerinde kalmt.

Ancak, bu basmevi tam anlamyla bir devlet kurumu olmayp devlet tarafndankorunan zel bir kurulutu. brahimMteferrika'nn 1745'te lm
.
' -~ ile Matbaa-i Amire'nin almalan da durdu. Matbaa-i Amire kurulduun-~:~:-t __. ..._____,____.J .,_,,,J,.. dan ben 17 eser yaynlamt.

,~;.~

v: ,~~~--:t: , ,~:~:~ 1

:~:i~~~ 0~ ::~:J":F: Ihrahim Mteferika'nn. lmnden so~a bas~evini iletme hakk, I. Mah~;;;~;,;~r--;-;;:;;;::::--:Jt:;_.;,~. mut tarafndan Rumel kadlarndan Ibrahm ve Anadolu kadlarndan
1
......"~"~;,;;~~f?..~.~~' ";,~ Ahmet efendiler adna verilmise de bunlar gerei gibi i grememilerdir.
AK,e~IH!A'f

UtrllJ,.,11rt0f'I.L

""-*""'w,...__

J-~f~::~.~~===::z:-:;:0::::=:2::::::~:::::~0: III. Osman 17 54'te iletme imtiyazn yenilemi, bundan ~onra basmevi
~~ ___
1755 ve 1756'da "Van Kulu Lugat"n ikinci defa yaynlayabilmitir. kin
1
ci brahim Efendi'nin lm ve Rus savann balamas zerine Matbaa-i
Amire'nin almalar yine durmutur.

Servet-i F.nun Gazetesi

- - - 90

--- Osmanl' dan

I. Abdlhamit zamannda, 783'te alnan bir kararla Beyliki Vakanvis

Rait Mehmet ile Vakanuvis Vasf, basmevini brahim Mteferrika'nn varislerinden satn alarak yeniden ie baladlar. ok ksa bir sre alan bu
basmevinde 6 eser baslmtr. Vasf'n spanya elilii ile ayrlmas zerine, basmevi almalar durdurmak zorunda kald. Bu srada Fransa'nn stanbul elisi Choisseul Gouffier Trke yaynlar yapmak zere Matbaa-i
Anire'yi ele geirmek istedi. Bunun zerine hkumet basmevinin alet ve
avadanlklarn satn alarak (1 796) matbaay Mhendishane'ye tad. Bana
da Mhendishane'nin geometri retmeni Abdurrahman Efendi'yi "reis't
-tibaa" adyla atad. Bylece ilk devlet basmevi kurulmu oldu.

Cumhuriyet' e Endstriyel Mirasmz - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- -

skdar Basmevi (Dar't-Tbbaat'l-Cedide/Yeni

Tbbi Basmevi -1803)
803 ylnda ise yine Abdurrahman bakanlnda, skdar, Harem ske

lesi yokuunda

Boyac Ran'nda

yeni bir basmevi alarak adna Dar'ttbbaat'l-cedide denildi. skdar basmevi genel yaynlara, Mhendishane
basmevi ise bu okulun yayniarna ayrld. 8 3 ' de II. Mahmut tarafndan
stanbul yakasna tatlan basmevi stanbul niversite Kitapl'nn yann
daki Kaptan- Derya brahim Paa Camii hamamnda ie balatld. 864' de
ynetimi Takvimhane ile birletirilerek Topkap Saray surlar iinde kaime
(banknot) basmak zere kurulmu bulunan eski defterdarlk binasnn yanndaki basmevi binasna tand. 866'da MaarifNazr Ethem Paa zamannda basmevi binas onarlp geniletildi ve ad da Matbaa-i Amire olarak deitirildi. Merutiyet devrine kadar bu isimle bilinen Matbaa-i Amire,
nce Matbaa-i Milli, sonra Matbaa-i Devlet adn tam, Cumhuriyet devrinde ise Devlet Matbaas adn almt.
lk takmlar Yahudi Yuna'dan salanan Matbaa-i Amire'de yeniden harf

dkm ilk defa Reis Abdurrahman tarafndan Mhendishane basmevi

iin yapld. lk basmevinin alndan, bir devlet kurumu haline getirildii 796 ylna kadar sren zel teebbs dneminde matbaann harf takmlarnda bir deiiklik olmamt. Abdurrahman, Trke iin yeni harfler dktrrken yabanc dilde yaplacak yaynlar iin de Latin takmlar getirterek byk bir yenilik yapmt.
skdar basmevinde ise ilk defa oynar hareketli harfler kullanlm, 848 'de
de italikharfler basmevine sokulmutur. Matbaa-i Amire zamannda takm
lar yeniden deitirilerek Yesarizade ve Kazasker Mustafa zzet yazlar biiminde harflerin dkm yaplmt. 865 ve 1882 ylnda yaplan bu yeni
dkmler, dkmc ustas Mhendisyan'n eseridir. Matbaa-i Amire'nin en
son harfleri de efk Bey'in eseridir. Matbaa-i Amire skdar dneminden
balayarak renkli bask yapacak derecede gelimiti. Basmevinde nesih
ve iki talik tipi kullanlagelmitir.

1780'de baslan askerf bir

eserlerden ikisi giJriilmektedir

840 ylnda kan

bir irade ile Matba~-i Amire'de cretle zel yaynlarn

hastnlmasna izin verildii gibi, zel teebbsler de serbest braklmt.
Resmi devlet kuruluu haline getirildii ve bir reis bakanlnda akmaya balad 796 tarihinden balayarak Matbaa-i Amire, Abdurrahman,
Mehmed Said, Recai, Yesarizade Asm, Mustafa zzet efendiler, efk Bey,
Kk Said Paa, tarihi Ltfu Efendi, Cevat Bey, Hamid Bey gibi deerli
fikir adamlarnn ynetiminde almtr. 90 ylnda ise IL Abdlhamid'e
verilen jurnal zerine ksa bir sre kapatlmt.

Mhendishane Matbaas (1795)

i 795'te alan Mhendishane-i Bahr-i Hmayun bnyesinde kurulan matbaadr.

Osmanl' da Basm

ve Yayn Sektr

- - - 91 ,_ _ __

lr==="============; ' Nizam-

Cedid hareketinin bir paras olarak retime balayan

Mhendishane'de yenilikleri yaygnlatrmak amacyla bir de matbaa kurulmas dnld .

.\fl".r~).~~;;.J \nJ,t\

Bunun iin bir sredir kapal durumdaki brahim Mteferrika'nn kurduu

ve sonunda Beyliki Rait Efendi'ye gemi olan matbaann ara ve gereleri 1797' de satn alnd ve Hasky'deki Mhendishane'ye nakledildi. Matbaa Nazrl'na da Ba Hoca Abdurrahman Efendi getirildi. Matbaa takm
lar elden geirilip Franszca kitap basmakiin Latin hurafat da temin edildi. Burada baslan ilk kitaplar; Mahmut RaifEfendi'nin Tableau des nouveaux reglemens de l'Empire Otoman (1798), Mtercim Asm'n Tbyan-
Naf der Tercme-i Burhan- Kat' (1799) ve Antoine Fanton'un Tarif de
douane' dr (1802).

.IL.,P~

Mhendishane Matbaas yer darl nedeniyle 1802'de Kapal frn semti1.=-:tft!?~E~=====~~ ne, 1803 'te de skdar' da Harem iskelesi yokuu bandaki Boyac Ran'na
tamtr. Burada Dar't-tbaati'l-Cedideti'l-Ma'mure adyla faaliyet gsMhendishane matbaasnn
teren matbaann nazrln yine Abdurrahman Efendi yrtmtr. Bubast harita
rada ilk olarak Mehmed Birgivi'nin Risale-i Birgivi(1803), Mahmud Raif
Efendi'nin C edi d atlas Tercmesi(180 3) ve Seyyid Mustafa'nn Diatribe de
l'ingenieur(1803)adl kitaplar baslmtr. Bu matbaa 1824'te stanbul tarafna tandktan sonra eitli adlar alarak gnmze kadar gelmitir.
Mhendishane-i Berri-i Hmayun bnyesinde daha sonra yeni bir matbaa
kurulmu, burada daha ok askeri ve teknik kitaplar baslmtr. Bu matbaa
sonralar srasyla Mhendis Mekteb-i Alisi, Yksek Mhendis Mektebi ve
stanbul Teknik niversitesi Matbaas adlarn alarak faaliyetlerini gn..---------~-........... mze kadar srdrrntr.
Bkz: Kat ve Kat rnleri Sanayi

Adiiye Gazetesi (1873)

~~-'..~~~
~j;

~l.i ,

Jv(i

to V

"'~,!;\.) y.-d ,w

.l..!j_}i

~~\J~~.:-~'~ &~J.T=- .r. J ..

...s..:ll.,J.s~J<S".f.\;;. ...

li-:-iJ .. ~.:..~Jt$"~<'~ ~\-;J$".1.?.- .l.:J!;~

~(,>.A:t\ .i.)\rf> s-:B);~~~~ ..:..~ 1'1

~-~)S-~~ i\;) ,,.i':- l$'~.r~ ~~~ .\\.1:-~
~JJ .S"';\J _l,r:- IS"'J.;:;:. J.-~1-: J-~.t~

Ceride-i Mehakim; Ceride-i Mehakim-i Adliye; Ceride-i Adliye: lk

olarak 1873/4'de Ceride-i Mehakim adyla, Adiiye Vekaleti hsaiyat ve
Mdevvenat- Kanuniye Mdriyeti tarafndan yaymlanmaya balanm
olan dergi, Eylll901'den sonra Ceride-i Malakim-i Adliye; 1906 yl
nn balarndan itibaren ise Ceride-i Adiiye olarak yaymna devam etti .
stanbul'da, Matbaa-i Amire ve Yeni Gn matbaalarnda baslmtr.

Dersaadet Ticaret Odas Matbaas (1887)

stanbul Ticaret Odas gazete ve odaya ait matbuu belgeleri basabilmek
amacyla

1873 ylnda baslan

''Ceride-i Mahkeme" isimli
Adiiye Gazetesi

oda bnyesinde bir ma tb aa kurulmasna karar verir. Oda bakan

lnda Ticaret N ezaretine bir yaz gnderiletek vakit geirmeden Ticaret Odas Matbaaskurulmas gerektii ifade edilir. Ticaret Nazr (Bakan) konuyu Sadrazam Kamil Paa'ya iletir. Kamil Paa' da konuyu, 1 Kasm
1887'de bir teskere ile II. Abdlhamit' e arz eder. Padiah'ta bir gn sonra

- - - 92 - - - Osmanl'dan Cun1huriyet'e Endstriyel

Mirasmz - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

2 Kasm 887'de Dersaadet Ticaret Odas'nn bir matbaa kurmasna izin

verir. Matbaann kurulmasna izin veren iradeden sonra Avrupa'dan matbaa makinalar getirtilerek montajlar yaplr. Bylece gazete matbaas hizmete girer.

Devlet Kitaplan

Basmevi

(1939)

Daha nce Matbaa-i Amire olarak hizmet gren Devlet Basmevleri Cumhuriyet dneminde devlet kurumlarnn ihtiya duyduu tm basm yayn
hizmetlerini de srdrd. Bnyesinde binlerce ii altran
bu kurumlar kamu sektrnde hem Osmanl hem de C umhuriyet dneminde nemli bir istihdam kayna tegil etmi
tir. 939'da devlete ait matbaalarn yeniden tekilatiandrl
,.r',:J.'
mas srasnda ynetimi Milli Eitim Bakanl'na braklarak
Milli Eitim Basmevi ad altnda bilim ve okul kitaplarnn
yaynlar ile grevlendirilmitir. Bina ve gere bakmndan
batan baa yeniletirilerek Trkiye' deki basmevleri arasn
da kusursuz bir kurum haline gelmitir.

~;\;")'
.t.:- .):""Jt.:":"'-: ._lr.'l:-1

i~}~(:)'

J- ) ~.: c~~

.so\!t;..;f .:..:-::r

.?J/ ~, ,(i ~JT

~ f ; u-J/'.:i-;)~..<1:

~>'-'-.} '--Y. -"' ' ":

J/ ._I:F

~ .,.i: ..s)..L_:>:! ..:..~:"- 1.5'"~-\i J

'"="~_,

.:..t:-,; ..ui

..;; ..... -t~ ...~.r TJr- _ ..S:;.:J

-J:i - :.>.,t: . . . .:~1.:, e=' .J.:' .:.i;J

Ciltilik

-JI_,~I {:l.j :JI.~.b. ,::....;..:.L. -

olan

kymetli

mcellitlerden Alaaddin,
Hudadad, Yusuf aban ile Sultan . Selim'in mcellitba Mehmet elebi ve olu Sleyman elebi ve Mehmet
elebi'nin kardei Hseyin elebi ve Mustafa elebi'nin
isimlerini biliyoruz. ran mcellitleri ciltilikte Osmanl
mcellitleri kadar yetenekli deillerdi; Mverrih Ali'nin
Menakb- Hnerveran isimli eserindeki kayda gre ran
mcellitleri, "tla" yani rugan veya lake denilen cilderi altn
varakla yaldzlamakta ve cilderin maktalarn tertipte usta '
olup buna mukabil Osmanl mcellitleri de zendrek veya
emse sanatyla cilderin zarif, narn ve cazib olmasnda byk baar sahibiydiler.

J~:!"

rl;,i.;"

_;u., ..

~ ;:.~.; .TJ; .!.\:..:_.:.. u_.)~,;. d.:S:.u.;)'(

6. asrcia yetimi

t~~Jh-..

- . .... ::;?

~;>.~--= .. -

u>.j

~ J~.i:;-J ~k _ _ ;...~

- ) ..~~);(\S;- :__;-". .::..,.:.-)~..;~...,.~_,'(

. .,..,,;;~d - J~.L..

Y.. -- --?-'- !..:.~

Y...; rbL. -..;""-:"'.:,;- ~ . . .;:..~.,.....:;.JJf>

d.:J\1_,; . :. _.l;

-.J)t... ;l

J;-L..,- tS)bJ .. } r:

;'Gts .n ; .f. :. };"- t b4

$_-

_ J'':.::; ;_;~.Y. ..S-~_:.T ~t:-

. ..,..-;....:b .

..;J~b; J~ .... ,;
-

ci't.: .: z:.. ""')

- S::.;_I .-1

Devletin matbaalarnda baslan

,Malumat gazetesi.

6. asr sonlarnda

Kara Mehmed, Mehmed bin Cafer, Ahmed bin Hasan,

sa bin Yusuf gibi Enderuna mensub 20 mcellitvard.

Devletin matbaalarnda baslan Tasvir-i Efkar gazetesi

Osmanl' da Basm

ve Yayn Sektr

- - - 93

Bahriye

Matbaas

(1895)

Osmanl'dan

Cumhuriyet' e intikal eden nemli matbaa tesislerinden biriside 1895 ylnda hizmete giren Kasmpaa'daki Bahriye Matbaas'dr. Bu
matbaa u anda Kasmpaa' da Kuzey Deniz Saha Komutanl'nn karsn
da Askeri Savclk binas olarak kullanlmaktadr.

189 5

Kasmpaa'da

Bah-

riye Matbaas 'na ait bina,

bugn Kuzey Deniz Saha
Komutanl 'na bal
clk binas

Sav-

olarak ktllanl

maktadr.

- -- 94

------"-~.:...__ Osmanh'dan

Cumhuriyet' e Endstriyel Mirasmz - - - - - - - - - - - - - - - - - -- -

Bursa Sanayi ve Tarihsel Geliimi (1326-1437)

Bursa'nn

Fethi (1326)

Bursa, corafi konumu ve doal gzellikleriyle yzyllardr ticaret yollarnn

ve kervanlarnn kavak noktas olmutur. 13 2 6' da fethedilmesinin ardn
dan Osmanl sultanlarnn hzla giritikleri imar faaliyetleri ile Trk-slam
kimliini kazanmtr. na edilen han, bedesten, kervansaraylar ehrin artan
ekonomik deerinin bir gstergesi olarak nmze kmaktadr. Bu durum
Bursa'nn ekonomik gelimiliine k tutmaktadr.
Bursa iki bin yl aan zengin bir gemii bulunan ve daha o tarihlerde
sahip olduu deerlerle, lkemizin bugnk ekonomik etkinliine arl
n koymaya balamtr. zellikle Cumh11riyet dneminden itibaren yaratm olduu ekonomik potansiyel ile siyasal anlamda Osmanl'ya ba
kentlik yapm ve Osmanl ekonomisinin en nemli itici glerinden birini tekil etmitir.
Osmanl'nn ilk yn, pamuk ve ipekli dokumacl 43 7 ylnda kuzular Tekkesi'nin hareminde kurulan makinelerle imal edilmitir

Osmanl'nn ilk kat hanesi (kat retimi)

Bursa' da 486 ylnda Ci-

limboz deresi vadisinde kurulmutur

587 ylndan

itibaren srdrlen ipekbcei yetitiricilii ve ipekli

kuma dokumacl lke ekonomisinde ayrcalkl bir yer tutmaktadr. Bursa'nn ticari etkinliklerinin sanayi ile btnlemesi, 17. yy. ortalarna rastlamaktadr

Bursa'nn Sanayilemesi

(1844)

844 ylnda

kurulan 4 mancnkl bir fabrika, Trkiye' de fabrikasyon ipek ekme

sanayinin ilk admn tekil etmektedir.
Bundan sonra 1845 ve 952 yllarnda
daha byk kapasiteli ipek ekme fabrikalar kurulmutur. 1980 ylnda Bursa,
fabrika says ve bklm ipek retiminde ulat kapasite ile doruk noktasna
varmtr.

Bursa'da Kara NakilAralan retimi

Bursa Sanayi Mektebi'nin

restorasyondan sonraki durumu

Ayn

dnemlerde Orta ve Gney Anadolu ilieri de dahil olmak zere blgede atarabas yapp satan tek ehir Bursa' dr. Bu ynyle Bursa, kara nakil
vastas retiminin ilkel biimde de olsa, ilk rneinin rastland bir ehir
olmaktadr. Bugn Bursa otomotiv sanayisinde dnya leinde nemli bir ehirdir.

Osmanl'da

Bursa ve Blgesi Sanayi

- - - 97

Bursa'dan lk Fuara Katlm (1851)

Trk kltr ve medeniyetinin eski bir merkezi olan Bursa, sergi ve fuarlar aan ve sergilere katlan balca illerden biri olmutur. 1851 yln
da Londra'da Sergi-i Osmani Fuar irketi tarafndan alan bir sergiye
Bursa'dan ipek kozas ve yar mamul ipek
kuma' eitleri ile itirak edilmitir.
Bursa' da yabanc ticaret heyeti tarafndan
ziyaret edilen ilk sergi 909 ylnda kurulmu olup, byk bir ilgi yaratmtr.
Bursa'da ilk Anonim irketin 19O yln
da kurulduunu grmekteyiz. Bu tarihlerde kurulan Osmanl Seyri Sefain irketi ve
Bursa Mensucat Osmaniye Anonim ir:
keti, gerek manada birer Anonim irket
kimliindedir. Dier yandan, zirai sektrn kredi ihtiyalarn karlamas amac
n gden ve ilk zirai kredi messesesi olan
Memleket Sand, Bursa' da almtr.
Bursa'daki ipek dokuma sanayinin
"nemli kurulularndan Fabrika-i
Humaym 'un i ksm

Kentin Trkiye'nin iktisat tarihindeki nemine u rnekleri verebiliriz.

Bilinen ilk Osmanl paras 1327 ylnda Bursa Darphanesi'nde basl
mtr

Osmanl'nn ilk bedesteni (Alveri Merkezi) Yldrm Beyazt tarafndan Bursa' da yaptrlan Kapalar' dadr
Osmanl'nn ilk yn, pamuk ve ipekli dokumacl 14 37 ylnda kuzular Tekkesi'nin hareminde kurulan makinelerle yaplr
Osmanl'nn ilk kat hanesi (kat retim tesisi) Bursa' da 1486 yln
da Cilimboz Deresi Vadisi'nde kurulmutur
Osmanl' da ilk ipek fabrikas 183 3 ylnda Fransz Glaizal Ailesi tarafndan Bursa' da kurulmutur

Osmanl'nn ilk modern flatr tesisleri (buhar kazanlar) 846 yln

da Tahan Ohannes ve Bayolu Osep Aa tarafndan Bursa'da ku-

. rolmutur
Osmanl'nn ilk krom madeni Bursa Orhaneli'nde 848 tarihinde bulunmutur

lkemizdeki ilk modern konserve fabrikas 92 5 ylnda hsan Celal

Antel tarafndan Bursa' da kurulmutur
Osmanl

Devleti'nde Bursa Tekstil Sanayi

Tekstil sektr gemiten gnmze, Bursa;nn geleneksel endstri dokusunun merkezinde yer almaktadr. Bir baka ifadeyle tekstil sektr yapsal
bakmdan Bursa sanayisinin omurgasn oluturmaktadr.

- - - - 98 - - - Osnanl'dan Cun1huriyet'e Endstriyel Mirasn1z - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

14. yzylda Bursa'nn Bat ve Dou arasnda nemli bir ticaret merkezi haline gelmesinde temel etmen, dnya ticaret yollarndaki byk deiimdir.
Ticaretin nemli bir blmn ipek oluturuyordu. Osmanl Devleti'nin
Bursa'y alp bakent yapmasyla, ipek kervanlar stanbul ve F oa' dan ayrlp, mallarn Bursa'ya tamaya balad. Daha sonra bu kervanlar, Erzurum, Erzincan, Tokat, Amasya zerinden ksa bir yol bularak Bursa'ya gelmeye baladlar. Bat Anadolu !imanlar, ipek ticaretinin Bursa ehrine ynelmesinden faydalanmaya baladlar. pek Bursa' dan Venedik ve Lucca'ya
satlmakta ve orada da gzel kadifeler dokunmaktadr.

Bursa'da ipein ana ihra yolu Bursa-Mudanya- Pera idi. Ayrca 14. yy' da
Bursa'nn ticari neminin artmas sonucu Bursa ile eme arasnda bir kervan yolu olumu ve bylece Bursa- Sakz balants salanmt. Bursa'nn
15 .yy da Dou- Bat ticaretinde transit noktas haline gelmesiyle, ipek, baharat ve dier dou mallarn almak isteyenler Bizans-Pera yerine Bursa'y
kullanmaya baladlar. Balangta Bursa'da ham ipek yetitiricilii yoktu,
ancak daha sonraki yllarda bu da geliecekti.
htisap Karamamesi (Ykmllk artlan)

II. Bayezid (1481-1 S 12)

Bursa 'nn ticaret

Bursa' daki ticaret hayatnn belli ileyi dzeni ve etik deerleri vard. Mal
kalitesine byk zen gsterilirdi. "htisap Kararnamesi" (ykmllk
kararnamesi) ile kuman nasl dokunacann ve boyanacann kurallar
belirlenmiti. Buna uymayanlar Kad tarafndan cezalandrlr, hatta
yabanclar dahi pazar kaybetmemek iin iyi kuma gndermeye alrlard.
Pazarda pein, takas, vadeli alveri usulleri geerliydi. Yabanc tccarlarn
kulland yntem ise Bat kuma karl ham ipek, kuma ve baharat
takas idi.

rini dzenleyen ve kent ii

hizmetleri iin zel bir kanunname (Kanunname-i
lhtisab- Bursa) Bursa'da

retim

artlar

kararna-

mesi yaynlamtr.

Dokumaclk sanayinin gelitii yerler, Osmanl dneminde Ege ve Marmara Denizi kylar olmutur. Ege Blgesi pamukluda n kazanmt. Denizli, Bergama, Akhisar' da pamuklu bez dokunurdu. Gelibolu' da ise yelken
bezi retilmiti. Anadolu pamuklu dokumacl 18. ve 19 .yy' da Bat, Rus
ve Hint rekabeti ortaya kncayakadar Dou- Orta Avrupa ve Rusya pazarlarn besledi. pek dokumaclnda ne kan ehirler, ipek kervan boyunca sralanan Erzincan-Tokat-Amasya ve Bursa olmutur. Dier kervan
yolu zerinde bulunan Mardin, Mara' ve Halep de ipek dokumacl yaplmakta idi. stanbul'a ipek dokumacln tantan ve gelimesine yardmc
olan Bursa' dr. 14.yy dan itibaren Bursa, ipek dokumaclnda ne km
t. Kili/ Akkerman ve Kefe gmrk kaytlarnn incelenmesiyle Bursa'nn
Avrupa'ya kuma gnderdii anlalyor.

14. yy. sonunda ipek kervanlarnn Bursa'ya evrilmesiyle kenttei ipek ticareti ve dokumaclk da hzla gelimeye balad. Hatta, Bursal kuma dokumaclar, yeni desenler ve stilleryaratmaya baladlar. Osmanl padiahlar
nn elbiselerinin Bursa ipek kuma ve kadifesinden yapld, Floransa' da
Bursa kumalarnn ok makbul olduu tarihi kaytlardan bilinmektedir.
Yine eldeki kaytlara gre, 1502 ylnda Bursa'da 1000 civarnda dokuma

Osmanl' da

ilikile

Bursa ve Blgesi Sanayi

tezgah

bulunmakta idi. O dnemlerde Bursa' da dokumaclk, ev sanayi aa

Dokuma tezgahlar, eitli mahalleler arasnda dzenli bir da
lma sahip iken, ar iinde dank durumda idiler. Bu durum zamanla ima.la than e aamasna ynlendirmiti. Bursa' da dokunan kumalar drt gruba
ayrlrlard: Kemhalar/Atlas ve Kutnular/Kadifeler/Taftalar ve Valeler.
masnda idi.

Dokumaclk

yerler,

sanayinin gelitii

Osmanl

dijneminde Ege

ve Marmara Denizi kylar olmutur.

Ege Blgesi pamukluda

n kazanm, Denizli, Bergama,

Akhisar'da pamuklt bez dokunmu,

Gelibolu'da yelken bezi re-

tilmitir. Anadolt pamuklt

kumacl

18. ve 19.yy da

do-

Bat,

Rus ve Hint rekabeti ortaya

kncaya

kadar Dou- Orta Av-

rupa ve Rusya pazarlarn besledi.

Dokumaclk lo nca dzeni iinde ilerdi. Ekonomik yaamn nemli bir sreci olan loncalarda zanaatkarlarn retim sreci srekli kontrol altndayd.
Hkmetin ald vergiler loncalar kanalyla toplanrd. Dokunan kuma
lar Ioncalarn denetimi altnda olduu gibi, merkezden gelen mfettiler de
denetim yapar d. Kumalarn zellikleri, kullanlacak malzeme kanunname
ve hkmlerle belirlenirdi. Dokuma srelerinin, kullanlacak atk ve zg
ipliklerini, boyalarn ve her trl ilemin saptandhkmlerinen nemlisi 502 tarihli "Kanunnamei htisab-Bursa"dr. II. Beyazd zamannda bu
kanunname iin Bursa'ya bir Hkm- Humayun gnderilmi ve Bursa' da
bulunan zanaatkarlar, bilirkiiler bir araya getirilip alnan satlan her trl
nesnenin, giyim eyasnn dokunan, ilenen kumaiara narhn ne ekilde konulduunun tek tek yazlp bir defter haline getirilmesi istenmitir. Hatta
bu konularda tagyir (deime) olup olmadnn ve yeni narhn tespit edilip, defter yaplmas istenmitir.
6.

yy da, Avrupa'nn Yeni Kta'y kef ve denizar yaylmas sonucunda

Avrupa'ya tanan kymetli madenler Avrupa' da fyatlarn artmasna, enflasyona neden oldu. Ham ipee olan talep artt. Bu da Bursa'y ipekyetiti
riciliine ynlendirdi. Dokumacln byk yara ald bu dnemde, ham
ipek retimi artt. Bu sre, dokumaclk ve ipek yetitiricilii arasnda bir
sre devam ederek 9. yy da kentin ekonomisini tmyle hammadde retimine ynlendirecektir. Dokumaclkta gerilemenin temel nedeni teknoloji kullanmakta ge kalnmasdr. talya'nn tekstil ve konfeksiyon sanayiinde ne km olmasnn temelinde, teknoloji arlkl dokuma tekniklerini
kullanmas ve teknoloji ile moday daha bu dnemden itibaren takip etmeye balam olmasndan kaynakland sylenebilir.
Makineleme, 9

Yine eldeki kaytlara giire, 1502

ylnda

Bursa'da 1000 civarn

da dokuma

tezgah

bulunmakta

idi. O d'nemlerde Bursa'da dokumaclk,

ev sanayi aamasnda idi.

Dokuma

tezgah/ar, eitli

ma-

halle/er arasnda dzenli bir da/ma sahip

nk

- - - 100

iken, ar iinde da-

durumda idiler.

yy' da Bursa'da yine ipek endstrisi ile balamtr.

Fransa'da ipek ekme ileminde makineleme 842'de balamtr. Bu reform 5 yl sonra svire'ye, bir 5 yl sonra da Bursa'ya gddi. Buradan da
Anadolu'nun dier ehirlerine dald. pek ekme teknolojisinde iki yeni
teknoloji uygulanmtr. Ksa makara ve buhar gcyle ham ipei makaraya ekme. Bu yeni teknolojiler hemen hemen ayn zaman diliminde lkenin
ham ipekyetitiren yerlerinde Bursa, Selanik, zmir, Amasya ve Lbnan'da
kullanlmaya baland. pek ekme ileminde makineleme, yeni teknolojinin lkeye gelmesiyle nemli bir aama kaydetmitir. Osmanl Devleti,
9 .yy' da bu teknoloji transferini salaya bildi. Zamanla ipek imalathaneleri btn ehre yayld.
Atlyeden Fabrikaya
844 ylnda kurulan 4 mancnkl

bir fabrikann ardndan 84 5 ve 9 52 yl

larnda daha byk kapasiteli ipek ekme fabrikalar kurulmu~tur. 860'larda
Bursa' da mevcut 90 fabrikada 4 bin 345 mancnk olduu tahmin ediliyor-

Osnanl' dan

Cumhuriyet' e Endstriyel Mirasmz - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

du. Bu sayya gre ipek ekmede alan 6 bin 700 ile 7 bin 800 ii tahmin
ediliyordu ve ayn dnemde Bursa'nn nfusu 70-75 bin dolaynda idi. e
hirde yaayanlarn % 1O'u ipek ekme yoluyla geimini salyordu.
Bursa' da makineleme sreci, Fransz tekstil teknolojilerincieki gelimey
le balamtr. 18 3Oyllarnda Fransa' da ipek dokuma srecinde yeni bir tip
dokuma tezgah yer almaya balamtr. Bu tezgahn alahilmesi iin standart iplikten daha dzgn ipek tellerine ihtiya duyulmakta idi. Bu da elle
yaplamyor, buhar filatrlerinde (kazanlarnda) retilebiliyordu. Bylece
dokumacia yeni teknoloji kullanm . Bursa kentinde, makinelemenin itici
gc olmutur. 19.yy da nemli deiimlerden biri de loncal igcnden,
loncal olmayan igcne kay ve genel olarak pamuklu kuma ve tekstil
retiminde kadn ii kullanlmasnn balamasdr.

Makineleme,

19 yy.da Bursa'da

yine ipek endstrisi ile

Fransa'da ipek ekme
kineleme

balamtr.

ileminde

ma-

1842'de balamtr. Bu re-

form S yl sonra svire ye, bir S yl

sonra da Bursa ya geldi ve buradan
da Anadolu 'nun dier ehirlerine dald.

Osmanl Devleti'nde lk Dokuma Atlyesi (1437-1591)

Bursa, lkemizin, hatta dnyann en eski ve en nemli tekstil sanayi merkezlerinden biridir. Bursa'da Bizans dneminden bu yana ipek bcekiliinin
yapld bilinmekte. Ancak, ipeklerin ilenip kuma ya da havlu olarak retime ne zaman ve nasl getiine ilikin bilgilere sahip deildik. Bursa Kad
Sicillerinde ki bir belgede, Bursa, dolaysyla lkemizdeki ilk kez dokuma
sanayi, dinsel bir kurum olan bir tekkede balam olduunu reniyoruz.
Bulduumuz

bir belgeden Trkiye' de ilk yn, pamuk ve ipekli dokumacl

14 37 ylnda, Bursa' da balad, anlyoruz. Bu belgeye gre Karanfillibayr Blgesi'nde kurulan kuzular Tekkesi'nin hareminde ilk dokuma sanat gelimi. Bu aile, daha sonra da dokuma sanatn gelitirmi. Belgeye gre dokuma sanatn, Buhara' dan Bursa'ya g eden eyh Seyfeddin,
Akba Mehmet ve Ali adl kardelerin getirdii yazlmaktadr.
nn;

eyh

Seyfettin'in 1447' de lmesiyle, kz Drriye Hanm'n tekkenin hareminci e, annesi Zelra Hatun' dan dokuma sanatn grendi. Bylece dokumaclksanat Bursa'da balamtr. 1591 ylnda ise dokumacl, bir sanat
ve ticaret haline getiren, yine ayn aileden Hrmze Hatun olmutur. nceleri bez, yayglk, rtlk, elbiselik yaplmaktaym.
Belgeye gre nceleri pazara sunulmayacak genilikte olmayan bu sanat,
ancak mahalle iinde yaygnlam. 1591 'da Hrmze Hatun, evlenciikten
sonra, kendi neslinden yadigar sayd bu sanat gelltirmek zere ren
ci yetitirmeye balam. Dokumaclk bylece halk arasnda yaygnlk kazanm. Ynden ve pamuktan retilen ipekli ve yil~l kumalar, tm ticaret yaamnda byk ilgi grmeye balam. Kzlaryla birlikte yetitirdii
renci adedi 20'yi bulmu. Belgeye gre Hrmze Hatun, dokumacln
kurucusu olarak ad anlyor.

Kad

Sicilieri'nde ki bir belgede,

Bursa,

dolaysyla

lkemizdeki do-

kuma sanayinin, ilk kez dinsel bir

kurum olan bir tekkede
duunu

balam

ol-

greniyoruz.

Bursa' da pekilik sanat ok eskilere dayansa da, bunun bir sanayi haline
gelmesi; ancak 19. yzyla gereklemitir. Bursa'daki geleneksel retimden makinelemeye geilmesi, ncelikle teknoloji ve sermayeye gereksinim

Osmanl'da

Bursa ve Blgesi Sanayi

- - - 101

duymaktadr.

Bu sermaye de darndan gelmitir. Yabanclar sadece sermaye deil, teknoloji de getirmitir. 830'lu yllarda Avrupal tccar, ig
cnn ucuzluu nedeniyle Bursa' da yatrm yaparak, ipek sanayini11 kurulmasn salamtr.

Yabanc

Sermayenin Bursa'ya Gelii (1833)

Bursa'da retilen ipein balca pazar ngiltere ve Fransa idi. Bursa'da yaayan yabanc ipek tccarlar, Bursa'da retilen ipekleri, Avrupa'daki fabrikalarnda ilernek zere satn alyordu. Ancak 83 - 834 yllarnda Lyon' da
balayan grevler dalgas nedeniyle Avrupal fabrikatrler, Avrupa'daki teknolojiyle retim yapan fabrikalarn Bursa'da kurmaya baladlar.
Bursa' da ilk ipek fabrikasn, 83 3 ylnda Fransz Glaizal ailesi kurdu. Bu
tarihe kadar ipek retimi evlerde ve mahallerde, el ve ayakla alan manc
nklarla yaplmaktayd.

ktisat tarihisi ve eski bakanlardan Prof. Gndz kn'e gre Bursa'da

ilk fabrika, 833 ylnda Konstan Bay tarafndan alm. Daha sonra
ylnda, Boduryan Akpos ve Karnik'in yaptrd fabrikalar alm.

ktisat tarihisi ve eski bakanlar-

dan Prof Giindiiz kiin'e gijre

Bursa 'da ilk fabrika, 183 3 yiln~
da Konstan Bay tarafindan al
m.

Daha sonra 1843 ylnda,

Boduryan Akpos ve Karnik'in

yaptrd fabrikalar alm.

- - - 102 ,

843

Fabrikalar bir yl sonra yanmasndan sonraFalkeisen, Henryet D ani el Muralt flset Ci e isimli bir svire firmas ile ortak olarak 84 5 ylnda ikinci fabrikasn kurmu. Goudard isimli bir Fansz pekinin iileri eitmesi sonucunda Falkeisen ve ortaklar Lyon'a ihracatyapmay becermiler. O yllar
da alanlarn ounu oluturan Hristiyan aznlklar, fabrikann almas
na kar koydularsa da F alkeisen, Bursa Piskoposu'nu fabrikaya davet edip,
"fabrikay takdis ettirdikten sonra" direni sona ermi. Daha sonra Osmanl Ermenisi Boos Bileziki ve damadAgop Dzolu, talya' dan getirttikleri ve yaklak 50 krk kapasiteli bir flatr (buharl kazan) fabrikas kurmu. Bu noktada ilgin olan Bileziki ve Dzolu'nun, 84 3 ylnda Bursa' da
Mizan- Harir Mukataas'nn mltezimi olmalardr. ki eski mltezimin
kurduklar fabrikalarda ekilen iplik nceleri Hereke' deki saray iin retim
yapan dokuma fabrikasna satlyordu.

Yerli Makine retimi Denemesi (1815)

Bursal dokumaclar da, yabanclar

taklit ederek kendi fabrikalarn kurmay denemiler. Bursa peki esnafioneas tekel durumunu kaybetmemek iin
stanbul' da ipek ekme tekniinde yaplan yeniliklere nceleri izin vermemitir. Dokumaclar bunun zerine, ta pedalla retim yapmak zere para
toplayp yedi mengehane kurarak, ilk teknolojik gelimeyi salar.
Bylece, daha nce baz dokumalar perdahlamak zere stanbul' a gtr!mesine son verildi. 8 5 ylnda Bursal kumalar, Padiaha bavurarak,
ta makinesi ihra c iin ferman istemi ve Sultan tarafndan da onay alnma
s stanbullu iletmelerin tepkisene neden olmutu. nk Mahmutpaa civarnda bu tarihte ta makineler yaplmaktayd. Bu olayzerine Sultan'a di-

Osmanl' dan

Cumhuriyet' e Endstriyel Mirasmz - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

lekeyle bavuran stanbullu kumalarn tepkisi nedeniyle Sultan, Bursahiara sadece bir ta makine ihrac iin izin vermi.
da bu makinelerin tamir grmesi iin izin verilmitir. 844 y ilgin olan bileziki ve J!Jzolu 'nun,
lnda Fransa'dan gelen bir ipeki .ustas, Bursa'da bir ipek atlyesi kurmu ve 1843 ylnda Bursa'da Mizan- Harir
yeni tarz ipein nasl ekileceini gstermeye balam. Yine 840'l yllar Mukataas 'nn milltezimi olmalar
da smet Paa adnda eraftan bir kii, dokuma makineleri ve Avrupa tarz dr. lki eski milltezimin kurduklan getirmeye alm. smet Paa, bir sre evinin yannda bu fabrikay kur- r fabrikalarda ekilen iplik "nceleri
mu ve talyan modeliyle bir dzine makineyle retime gemi. Bir talyan' Hereke'deki saray iin retim yapan
bile ie almasna karn yerli zanaatkar altramam. 838 ylnda Balta- dokuma fabrikasna satlyordu.
liman Ticaret antlamasyla, yabanc taeider byk imtiyazlar elde etmi
lerdir. Bunun neticesinde; be yl Avrupa ipekiiierinin taklitlerinin retimi
denemesi baarszlkla sonulanmtr.
846 ylnda

Osmanl

Devleti darya satt mallara yksek gmrkler uyguluyordu.

rnein Bursa ipeinden yzde 5'ten yzde 22;e kadar, ortalama yzde
0- 5 orannda ihra vergisi alnrken, yabanclar sadece yzde 3 gmrk
demekteydi. Bylelikle yerli reticiyi, Avrupal re- ..,. _,--...a
ticiler karsnda savunmasz, hatta haksz bir rekabete maruz kalyordu. Bu durumdan nce, Bursa' daki
ipek sanayi Trklerin elindeydi. Aznlklara ait ipek
tezgah says ok azd 83 ylnda ipek retiminde
nemli bir i gren toplam 80 dolapnn tamam
Mslman idi.
Batl

lkelerin

Osmanl

Devleti ile ticaretinde muhatab Osmanl Devleti ve Mslman unsurlar deil,

Hristiyan Rumlar veya Ermeniler idi. Bylece m
paratorluk snrlar iinde yaayan Rum ve Ermeni
aznlklar arac bir rol edinince ipek ve dokuma sanayi aznlklarn eline geti.

1890 Baille Kardes/erin Bursa

Molla Arap semtindeki Filatiir
(buhar/) F abrikqsnda ipek retimi

Bursa pek Fabrikas (1846)

Bursa' da Bat sanayisine gre kurulan ilk ipek fabrikas ipek ticaretiyle u
rasan Tacyan Ohannes'e aittir.
Fabrika Fransz asll Os ep Aalar ve F ilkeisen ortaklyla 846 ylnda yaban c sermaye katksyla kurulmutur. Bu ilk harir (pek) fabrikas buhar gcyle almakta, 60 mancn bulunmakta ve Bursal iileri istihdam et:..
mekteydi.
844 ylnda kurulan 4 mancnkl

bir fabrikann ardndan 84 5 ve 9 52 yl

larnda daha byk kapasiteli ipek ekme fabrikalar kurulmutur. 860'larda
Bursa'da mevcut 90 fabrikada 4 bin 345 mancnk olduu tahmin ediliyordu. Bu sayya gre ipek ekmede alan 6 bin 700 ile 7 bin 800 ii tahmin
ediliyordu ve ayn dnemde Bursa'nn nfusu 70-7 5 bin dolaynda idi. e
hirde yaayanlarn % O'u ipek ekme yoluyla geimini salyordu.

Osnanl' da

183 8 ylnda

Baltaliman

Tica-

ret antlanasyla, yabanc tccarlar biiyk imtiyazlar elde etmilerdir.

Bunun neticesinde; be

yl Avrupa ipekiiierinin

taklitle-

rinin retimi denemesi baarsz

lkla sonulanmtr.

Bursa ve Blgesi Sanayi

- - - 103

 933 ylnda hazrlanan

Birinci

Sanayileme Plan

ile Bursa'da tekstil sektrnde iki fabrikann almas ngrlr. Buna gre 938 ylnda "Merinos Ynl Dokuma" ve "Gemlik Suni pek Fabrikalar" kurulur. Ardndan
srasyla pek ok tekstil iletmesi alr. 4. yzyldan beri tekstil retimi ve
ticareti yaplan kentte Cumhuriyetin ilk dnemlerinde ipek retimi canlanr ve en parlak dnemlerini yaamaya balar. Bu anlamda Bursa'nn sanayi
retiminin temelini tekstil retimi oluturmaktadr demek kesinlikle yanl
olmaz. Bu fabrikalartn says 876 yl itibariyle 4'e kmtr.
Bursa' da havluculuk da ok eski bir maziye sahiptir. 94 ylnda kurulan
Havluculuk Kooperatifi makinenin icadyla duraklayan havlu el tezgahlar
n korumu ve mazisi ok eski olan bu sanat yeniden canlandrmtr.

Harir Fabrika-i Hmayunu (pekli- 1852)

Hazine-i Hassa-i ahane tarafndan 853 ylnda devlet eliyle kurulan Bursa
Demirkap Mahallesi aasnda yer alan Harir Fabrika-i Hmayunu'nun
kurulmas izledi. Bursa Fabrika-i Hmayun, Osmanl Hazine-i Hassa-i a
hane tarafndan kurulan ilkharir fabrikas idi. Fabrika 850 yllar itibariyle iletmeye geirilmi, ipek iplii ve ibriim retimini 900'l yllarn ilk
yarsna dein srdrmtr. 4000 m2'lik alanda, 4 ayr yap eklinde karmak bir yaplar topluluundan oluturulmutur. Bunlar; Divanhane, Kozaklk, Mancnkhane, (Saltanat Kk) Kasr- Hmayun'dur. Bu eserler
2006 yaz itibariyle Bursa Byk ehir Belediyesi tarafndan tarihi miras
mza sahip klarak restore edilmitir.

Fabrika-i Hmayun ile Koza

Her Eve Girecek
Bursa'da Restore Edilen Fabrika-i Hmayun; kozann ipee, ipeinde modern tasarmlara dnecei pekilik atlyeleri,
mzesi ve eitim kurumuyla yaayan bir
sanat merkezine dnt. ,
ipekli kUma st gelir
gruplarnca tketilirdi. Osmanl ipeklisi
yurtdnda da byk beeni kazanmt.
pekli retiminin ham maddesi ipek bcei kozas dokuma sektrnn temel girdilerinden biriydi. Bursa ve evresinde yaygnd. Kozac kozaticaretiyle urard. Koza reticisiyle ipek imalathane~
leri arasndaki ticareti yrtrd.
Eskiden

Koza ileme atlyeleri

kozac

Osmanl Ekonomisi'nde pek Ticareti

Osmanl Devleti'nde toptan ticaret uygulanmaktayd. lke ierisinde sat yaplacak

emtia

taptanclarda toplanr, ardndan datmna

geilirdi.

- - 104 - - - Osnanl' dan Cumhuriyet' e Endstriyel Mirasm z -------------------~

Bunlar u ekilde

rnekleyebiliriz: Ticaret hanlarda, kapanlarda, perakendeci tccarlara satlada gereklemekteydi. Byk ehirlerde her mal iin
ayr kapan ve hanlar bulunuyordu. Kapan- dakik (un kapan), kapan- asel
(bal kapan), kapan- koton (pamuk kapan), koza han gibi birok han faaliyetteydi.
Osmanl' da

reticilerin bir birlik eklinde toplanarak ekonomik, sosyal ve

idari fonksiyonlarn gerekletirdikleri bir tekilatlar bulunmaktayd. pek
satan kazzazlar da ayr bir birim olarak esnaf tekilat ierisindeydi. pek,
Bursa ekonomisinde nemli bir yeri tekil ettii gibi Osmanl ekonomik
yaamnda da deerli bir rnd. Ham ipein ilenmesiyle maml hale
getirilen ipek, Osmanl ticaretinde nemli bir paya sahip olmu ve altn,
gm gibi ekonomik bir birim olarak ilem grmtr. Devletin en nemli
ipek retim merkezleri Bursa, Erzincan, Tokat, Diyarbakr ve Halep
olmutur. pekler baka yerlerden Anadolu'ya balca Tebriz, Trabzon
ve Halep yollar zerinden aktarlyordu. pek tacirleri Mslman Trk
tccarlarnn yannda daha ok Frenk, Yahudi ve ran asll tccarlardan
olumaktayd. Devlet ipek ticaretinden nemli oranda vergi geliri
salyordu. 570 tarihli Kanun'a gre her 30 lirde, 9.6 kilo ham ipee 04
ake vergi dyor, bu miktar alc ve satc arasnda belirli bir oran dahilinde

ipek dokumaclnda ne kan

ehirler, ipek kervan boyunca sralanan Erzincan-TokatAmasya ve Bursa olmutur.
Dier kervan yolu zerinde b
lman Mardin, Mara ve Halep
de ipek dokumac/ yaplmak
ta idi

paylatrlyordu.
Dokumaclk

sanayinin gelitii yerler ise Ege ve Marmara Denizi

kylar olmutur. Ege Blgesi pamukluda n kazanm, Denizli,
Bergama, Akhisar' da pamuklu bez dokunmu, Gelibolu' da yelken bezi
retilmitir. Anadolu pamuklu dokumacl s. ve 9.yy da Bat, Rus :
ve Hint rekabeti ortaya kncaya kadar Dou- Orta Avrupa ve Rusya
pazarlarn besledi. pek dokumaclnda ne kan ehirler, ipek
kervan boyunca sralanan Erzincan-Tokat-Amasya ve Bursa olmutur.
Dier kervan yolu zerinde bulunan Mardin, Mara ve Halep de ipek
dokumacl yaplmakta idi. stanbul'a ipek dokumacln tantan
ve gelimesine yardmc olan Bursa' dr. 4.yy dan itibaren Bursa,
ipek dokumaclnda ne km, Kili-Akkerman ve Kefe gmrk
kaytlarnn incelenmesiyle Bursa'nn Avrupa'ya kuma gnderdii
kaytlarda yer almtr. 4.yy sonu.n da ipek kervanlarnn Bursa'ya
evrilmesiyle Bursa ipek ticareti ve. dokumaclnda hzla gelimeye
balad. Hatta, Bursal kuma dokumaclar, dokumacln tesinde
yeni desenler, yeni stilleryaratmaya baladlar. Osmanl padiahlarnn
elbiselerinin Bursa ipek kuma ve kadifesinden yapld, Floransa'da
Bursa kumalarnn ok makbul olduu tarihi kaytlardan bilinmektedir.
Yine eldeki kaytlara gre, 5 02 ylnda Bursa' da 000 civarnda dokuma
tezgah bulunmakta idi. O dnemlerde Bursa' da dokumaclk, ev sanayi
aamasnda idi. Dokuma tezgahlar, eitli mahalleler arasnda dzenli
bir dalmasahip iken, ar iinde dank durumda idiler. Bu durum
yava yava imalathane aamasna ynlendirmitir. Bursa'da dokunan
kumalar drt gruba ayrlrlard. Bunlar; Kemhalar-Atlas ve Kutnular-

Osnanl'da

Osmanl

D'nemi Bursa'da
'nemli ipek ticareti
merkezlerinden Emir Ran.

Dokumaclk

sanayinin gelitii
yerler, Osmanl db'neminde Ege
ve Marmara Denizi kylar olmutur. Ege Batgesi pamuklttda
iin kazanm, Denizli, Bergama,
Akhisar'da pamuk/u bez dokun~
mu, Gelibolu 'da yelken bezi retilmitir.

Bursa ve Blgesi Sanayi

- --

105 - - -

Kadifeler-Taftalar ve Valelerdir. 16.yy' dan itibaren ipek dokumacl

Bursa ehri dnda da yaygnlamaya balamtr.
pek ticareti Bursa ekonomisinde olduka nemli bir yeri tekil etmitir. Bu
dorultuda II. Bayezici (1 48 - 5 2) Bursa'nn ticaret ilikilerini dzenleyen ve kent ii hizmetleri iin zel bir kanunname (Kanunname-i htisab-
Bursa) karmtr.

XIX. Yzyl Bursa pek Bcekilii Okulu:

Harir Dart Talimi (1880)
XIX. yzyl Bursa ipek sanays hakkndaki bilgileri Hasan Taib'in "Mir'at-
Bursa" isimli yaptndan elde edebilmekteyiz. Bursa yerel sanayisinde ipek
bcei yetitiriciliiyle ipek kozas retimi, ipekli kumalar, Aban, Mendil
ve Brmck imali yaplmaktadr. Koza ve iplik imal eden 4 fabrika kaydedilmi ve bunlarn gnde 4 bin kg kozay iplie evirdikleri, ylda 240 binkyye ipek elde ettiklerini bildirilmitir. Bu kayda gre her fabrikada 60- 00
kadar mancnn bulunduu toplam, 3 bin 50 isinin alt ve cret olarak haftada toplam 62 bin 500 kuruun datld bildirilmitir. Edinilen
bilgiler nda alanlarn kyl ve ehirli kadnlardan olutuunu ve yaplan retimle filatr iplii ve maina iplii ihracatnn yksek oranda yapldn anlalmaktadr.

1838 Baltaliman Anlamas:

ngiltere ile imzalanan 838 Balta Liman andamas tm Osmanl topraklarnda ykc

183 8 'den sonra Osmanl Devleti

de kendi yerli sanayisini kurmak
ve gelitirmek zorunda kald.
Hzla yerli sanayide makinele
meye ayak uydtrmt ve bu do
rultuda 19. yzylda lke dahilinde 160'a yakn fabrika kurulmutur.

etkisini hissettirmi, yerli sanayi rekabet edebilme yerisini kaybetmitir. Bu durum Bursa'daki ipek retimini de etkilemi ve hatta kentte dokumaclnn sonunu hazrlamtr. El iiliine dayal dokuma tezgahlar Avrupa sanayisinin seri rettii pamuklu dokuma karsnda rekabet gcn yitirmitir. 838'den sonra Osmanl Devleti de kendi yerli sanayisini kurmak ve gelitirmek zorunda kald. Hzla yerli sanayide makinelemeye ayak uydurmu ve bu dorultuda 9. yzylda lke dahilinde 60' a
yakn fabrika kurulmutur.
pek bcekilii retiminden daha fazla verim alabilmek iiri bu iin eiti

mini ver,en bir okul kurulmutur. Uluda eteklerinde kurulan bu okul semte
de ismini vermi olan pekilik Okulu' dur. Fransa'da eitim gren bir Osmanl Ermenisi olan Kevork Tarmakyan nclnde kurulmutur. Okul
880 ylnda Duyun-u Umumiye ynetimi altnda Harir-i Dar't Talin
adyla eitimine balamtr. 930 ylnda Duyun-u Umumiye idaresinin
kaldrlmasn~ ardndan okul devlet denetimine gemi, ilahiyatFakltesi
ve mam Hatip Okulu olarak kullanlm, bugn pekilik mam Hatip Lisesi bahesinde bo ve bakmsz bir bina durumunda, yenileme ve bakm
iin kltr miraslarn beklemektedir.
XIX. yzylda Avrupa'da artan sanayilemeyle birlikte lkeler aras gelien
ekonomik rekabetler Osmanl ekonomisine de sanayinin getirdii olum-

- - 106

--- Osmanl' dan

Cun1huriyet' e Endstriyel Mirasmz - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - -

suz etkiler olarak yansmtr. Ard sra alan ve buhar gcyle alan ipek
fabrikalar'nn kurulmas, el mancnklaryla ipek iplii ekmekte olan kk
ve orta lekli iletmelerin kapanmasna yol amtr. 88 yl itibariyle
de Bursa ipei ve Osmanl ipek bcekilii 930'lu yllara dein Duyun-u
Umumiye daresi'nin tekelinde yaamtr.
Harir Dar'tTalimi 905 ylna dein faaliyetini srdrm ve ayn zamanda Cumhuriyet dnemi pek bcekilii Aratrma Enstits'nn temelini oluturmutur. Trkiye'nin ipek bcei konusundaki tek kamu kurulusu olan Harir Dar't Talimi ipek bcei tohumu retimi, retimin denetimi ve ipek bcei ile dut fidan konularnda aratrmalar yapmakla grevlendirilmitir.

Cumhuriyet'e

Gei

Cumhuriyet dneminde 92 5 yl Bursa dokumaclnda nemli bir merhaleyi oluturur. "Bursa Dokumaclk ve Trikotaj A.."nin Bankas ortaklyla kurduu Bursa Dokuma Fabrikasnn .----.:....
---------------------.
(pek-i Fabrikas) Cumhurbakan Gazi Mustafa Kemal'in katlmyla temeli atlr. Fabrika
930 ylnda faaliyetine balam ve 990 ylnn
sonuna kadar retimini devam ettirmitir. 940
ylnda da d satm ve retimi iin "Koza Tarm
Sat Kooperatifleri Birlii" kurulmutur.
Bursa ipek bcekilii 9. yzyl byk bir deiim geirmitir. Klasik yntemlerle el dokuma tezgahlarnda retimi yaplan ipek iilii
nin yerini modern mancnkl dokuma sanayinin
aldn grmekteyiz. Makindi sanayiye geile
birlikte elde edilen rn miktarnda da nemli derecede bir art sz konusudur. Fakat dnya tekstil sanayinde yaanan deimelerle, el dokumalar
nn ince iilii ve emek dolu retilen rnlerinin yerini makinelerin ba
rolde olduu seri bir ekilde retimin gerekletirildi i bir retim almtr.
Artk ipek ipliiyle ilenen kumalarn yerini pamuklu"dokumalar ve zellikle ngiliz pamuklularnn dokuduurnlere brakmtr.
Bursa'nn sanayi ve ekonomik geliiminin temelinde tekstil yatmaktadr.
zellikle Bursa'nn 900'l yllarda balayan kentleme srecinin etkisiyle
sanayileme geliimi farkl bir boyut kazanmtr. Bu, stanbul sanayicisinin
yabanc ortaklaryla birlikte Bursa'da yatrm yapmalar anlamna gelmekteydi. 93 3 ylnda hazrlanan Birinci Sanayileme Plan ile Bursa' da tekstil
sektrnde iki fabrikann almas ngrlr. Buna gre 93'8 ylnda "Merinos Ynl Dokuma" ve "Gemlik Suni pek Fabrikalar" kurulur. Ardn
dan pek ok tekstil iletmesi alr. 4. yzyldan beri tekstil retimi ve ticareti yaplan kentte Cumhuriyetin ilk dnemlerinde ipek retimi canlanr
ve en parlak dnemlerini yaamaya balar.

Osnanl 'da

Duyun-u Umtmiye idaresi'nin

Bursa'daki lpekilik Enstits.
(Harir Darii't Talimi)

XIX.

yzyl

hakkndaki
"Mir'at-

Bursa ipek sanayisi

bilgileri Hasan Taib'in

Bursa" isimli yaptndan

elde edebilmekteyiz.

Bursa ve Blgesi Sanayi

- - - 107 - - -

Bursa' da havluculuk da ok eski bir maziye sahiptir. 94 ylnda kurulan

Havluculuk Kooperatifi makinenin icadyla duraklayan havlu el tezgahlarn korumu ve bu sanat yeniden canlandrmtr.
980 ylnda

Cumhuriyet d"neminde 19 2 S
yl

dokumaclnda

Bursa

"n emli bir merhaleyi oluturur.

"Bursa

Dokumaclk

ve Triko-

taj A.. "nin l Bankas ortaklyla kurduu

Bursa Dokuma

Fabrikasnn (ipek-i Fabrikas) Cumhurbakan

Gazi Mus-

tafa Kemal'in katlmyla temeli

atlr.

Fabrika 193 Oylnda faa-

liyetine balam ve 1990 ylnn

sonma

kadar retimini devam

ettirrnitir.
satm

1940 ylnda da d

ve retimi iin "Koza

Tarm Sat

Kooperatifleri Bir-

lii" kurulmutur.

Bursa, fabrika says ve bklm ipek retiminde ulat kapasite ile doruk noktasna ulamtr. pek yetitiricilii, ipek dokumacl
ile balayan Bursa tekstil sanayisi, zamanla pamuklu dokuma, suni sentetik
iplik retimi, her trl kuma dokumacl, havluculuk ve 990 ylndan
sonra ev tekstili retimi ile geliimine devam etmektedir. zellikle polyester ve naylon iplikte byk yatrmlarn mevcut olduu kentte, Trkiye' deki
8 polyester iplik fabrikasnn 7'si bulunmaktadr. Naylonda% 50, akrilik
iplik de ise % 90 paya sahip olan Bursa, suni sentetik iplik retiminin kalbi
durumundadr. Trk sentetik sektrnn, 970-80'li yllardaki yatrmla
ryla 1.3 milyon tonla dnyann en byk 7-8 kurulu kapasitesinden birine sahiptir. Tekstilde in'in Dnya Ticaret rgt'ne ye olmas ve kotalarn kalkmasyla birlikte 2005 ylnda yeni bir sre balamtr. Dnya ticaretinin serbestleme ynndeki ekonomik politikalar, dk kur, hammadde ve girdi fyatlarndaki artlar, Trk tekstil sektrnde olduu gibi
Bursa tekstil sektrnde de ciddi deiimierin yaanmasna neden olmu
tur. Bursa tekstil sanayisinin 6. yy. da yeni ktalarn kefyle ortaya kan
gerileme sreci ile 9. yy da yeni teknoloji! erin getirdii gelime sreci, 2 .
yy balarnda dnya ticaretindeki serbestleme politikalar etkisiyle oluan
yeni dnemin birbirleriyle benzer zelliklere sahip olduunu syleyebiliriz.
92 3 ylnda Cumhuriyet'in ilanndan sonra Bursa'nn ekonomik yapsnda
nemli gelimeler kaydedilmeye balanmtr. 938 ylnda kurulan Merinos Fabrikas, Bursa'nn dokuma sanayinin merkezi olmasnn bir tescilidir.
Ayn yllarda tabii ipek tketimine destek olmak zere kurulan Gemlik Suni
pek Fabrikas'da Bursa ekonomisinde nemli bir etkinlie sahip olmutur.

Bursa' da haviuculuk da ok eski bir maziye sahiptir. 94 ylnda kurulan

Havluculuk Kooperatifi makinenin icadyla duraklayan havlu el tezgahlar
n korumu ve mazisi ok eski olan bu sanat yeniden canlandrmtr.
Ayn

dnemlerde ahap iskelet zerine sac kaplanmas ekliyle karoseri, sanayide arln ortaya koymutur.
lk zamanlarda tekstil endstrisine ynelik olarak balayan .makine sana-

yinin, zamanla aa ileyen makinelerin, elektrik ve zirai makinelerin de

byk bir gelime gstermesiyle, Bursa' daki sanayinin, ok nemli bir daln oluturmutur.

Btn bunlar yannda Bursa' da el sanatlar da ok zengin bir maziye sahiptir. zellikle baklk, bakrclk, kunduraclk, yemenicilik, terzilik, yastk
ve yorganclk, ekereilik (zellikle kestane ekeri), peynircilik, erbetilik,
rmecilik, aa tornacl, kuyumculuk, oymaclk, o dnemlerde Bursa'nn
sanata olan dknlnn en gzel rneklerindendir.
Bugn Bursa' da bata tekstil, otomotiv, makine, gda ve deri sanayileri
olmak zere, ticaret ve sanayi hayatnda nemli deiimler meydana getirmektedir.

- - - 108

-~- ()snanl'dan Cunhuriyet' c

Endstriyel Mirasn1z - - - - - - - - - - -- - - - - - - -- -

Osmanl'da Cam retimi

Cam ve cam eyalarnn tarihi, uygarlk tarihi kadar eskidir. Cam, slam mimarlna "revzen" denilen al pencerelerle girmi; kandil, bardak srahi ve
ta bak gibi gnlk eyalarda geni lde kullanlmtr. Cam ileri, 12. yzyl sonlarnda "Memluk" ve "Eyyubi" dnemlerinde en parlak dzeye ula
mtr. "Seluklu" ve "Artuklu" dnemlerinde ise "emsiye" denilen bombeli camlar retilmitir. Seluklular'daki cam ilerinin son derece gelimi
olduu az saydaki rneklerden anlalmaktadr.
Camclar Oca

Cam iilii Osmanl dneminde ise yeni sluplar gelitirilerek, byk ilerleme gstermitir. stanbul Bostanc Oca'nn bir kolu olarak Camclar
Oca kurulmutur. Camc esnaf Osmanl dneminde salam bir rgtlenmeye sahipti. "Camgeran" denilen camc ve ieci esnafnn dier lancalardaki gibi nazr, kethda, nakib, avu, yiitba, duac ve sahib-i karhane denilen atlyeleri olan ustalar vard. Bunlar retim kalitesini ve fyatla
r kontrol ederler, belli koullara uymayan retimler, nazr tarafndan k
rlarak ileyen ustalar cezalandrlr d.
Cam takan, cam satan esnaf ise do
rudan "mimarba'na" bal bulunuyordu.
Kanuni Sultan Sleyman Han'n
"Rodos Seferi" srasnda, Osmanllar
camdan yaplm humbaralar kullanmtr. III. Murad Han'n olu eh
zade Mehmed'in snnet dnn
anlatan Surnarne-i Hrnayun' daki
minyatrlerde eitli sanat kollarn
temsil eden lancalarn Sultanahmet
Meydan'ndaki geidinde camc esnafna da yer verilmiti. Trk mimarl
nda camngeni uygulama alan bulduu revzenler, hem al, hem cam
sanat asndan byk nem tarlar. B:unun rneklerini "Topkap Saray",
"Sleymaniye", "Mihrimah", "Rstem Paa" ve "Sultan Ahmet" gibi byk
camilerde grmekteyiz.
Edirnekap

Tekfur ie

Fabrikas

"Camgeran" denilen

camc

ve
ieci esnafinn dier foncalardaki gibi nazr, kethiida, nakib,
avu, yiitba, duac ve sahib-i
karhane denilen atMyeleri olan
ustalar vard.

Camgera:larn alt

tipik

bir cam oca

(1550)

Artukoullar

ve Seluklular dneminde yaplan birok medrese ve camide cam kullanld Beyehir Kubaciabad Saray evresinde yaplan kazlar
da anlald. Saksanya'nn cam rneklerinin etkisinde 16.yzylda Bostanc
Ocana bal bir camclar oca kuruldu.

stanbul'daki cam retimi hakkndaki belgeler 1550'lerde Topkap Saray

ile Haliarasnda bir cam atlyesinin varln iaret ediyor. Bu gerek ola-

Osmanl' da

Cam Sektr

- - - 1ll ,_ _ __

bilir. nk, cam atlyeleri, cam eritme ile

minin duman yznden, tarih boyunca hep
ehirlerin, surlarn kenarnda faaliyet gstermek zorunda kalyordu. 1582'de haZrlan
m olan III. Murat Surnamesi'nde, mimaride kullanlan birok cam ve eitli minyatrlerde de camclar grlmektedir.

Edirnekap

1600'l yllardaki stanbul camcl, Hali'in

i kesimlerinde, Eyp ve evresinde seramik
atlyelerinin yannda younlamtr. Ayr
ca Evliya elebi'nin IV. Murat dnemindeki
(1623- 1640) camcln devletle balantla
r, ustalarn rnleri ve ticareti hakknda verdii ayrntl bilgilerle 7. yy. stanbul'unda
yaygn bir camcln varl ortaya kyor.
Sur Dibi

Kk elebizade Asm'n Tarih'inde

de

kuruluu anlatlan

sinin eserlerinin

bu ini atiilye-

mehur

rihli Sultan III.Ahmet

173 2 ta-

emesi

ile

Eyp'te 172S'te yaplan Kasm Paa

ve 1734'te

ina

olunan

Hekimolu

Ali Paa camilerinin i siislemelerinde

kullanld
larnda

kabul edilir. 19. yy.

ba

ise burada bir iehane

al

mtr.

III. Mustafa dneminde ( 757- 774) stanbul'daki cam sanayi kurulular

nn yan sra btn cam ve ie imalat, Edirnekap evresinde toplanm ve
baka yerde retimi yasaklanmtr. Bu dzenlemenin devletin ncln
de hayata geirilen organize sanayi blgesi projesi olduu aka anlalyor.
znik'ten getirilen ustalara 7 8- 9' da stanbul' da ini yaptrlmas kararla
trldnda Tekfur Saray yaknnda

bir ini imalathanesi kurulmutur. Bu

tesis 724 -25'te almtr. Frnlarn Tekfur Saray evresinde biryerde bulunduklar tahmin edilmektedir. Burada yaplan iniler, Tekfur Saray inileri olarak Trk Sanat'nda ayrt edilmektediri er. Kk elebizade Asm'n
Tarih'inde de kuruluu anlatlan bu ini atlyesinin eserlerinin mehur 732
tarihli Sultan IlLAhmet emesi ile Eyp'te 72 5'te yaplan Kasm Paa ve
734'te ina olunan Hekimolu Ali Paa camilerinin i sslemelerinde kullanld kabul edilir. 9. yy. balarnda ise burada bir iehane almtr.
Erikap'da

Cam ve Su

7 .yzylda Erikap evresinde cam retim atlyele-

ri kuruldu.

8.yzylda Edirnekap'daki Tekfur Saray

yaknlarnda kurulan atlye ile Bakrky "Baruthane-i

Amire" evresindeki gherile kazan ve ocaklar cam~lkta tek blge oldu.

Yeni nesil bir camgeran

- - - 112

--- Osmanl' dan

1875'te Beykoz'da bir Mevlevi dervii Beykoz ii

denen a tutulduunda yanstan ieler, bardaklar yapt. 9 .yzyln banda, Abdlmecit'in isteiyle ubuklu' da yeni bir cam ve billur atlyesi kurulunca cam iiliine arlk bu blgede younlat. Burada yaplan emiblbl tr cam ok
nlendi. 899' da Paabahe' de Paul Modiano adl bir
Musevi 900 ii altran byk bir fabrika kurduysa

Cumhuriyet' e Endstriyel Mirasmz - -- - - -- - - - - - - -- - - - -

da bu fabrika d rekabete dayanarnayp 902 'de kapannca cam iilii s

tanbul ve Anadolu' da kk atlye almalaryla snrl kald. 93 3'te Edirne civarnda Bulgaristan gmeni yurttalar lamba cam ve su barda reten kk bir fabrika kurdular.

Beykoz Cam i (1789-1807)

III. Selim dneminde

( 789-807)

Mehmet Dede

adl

bir Mevlevi'nin

talya' da bu cam sanatn renerek stanbul' da uygulad bilinir.

Boazii'nde ncirky civarnda Mir Mustafa

Nuri Paa'nn yaptrd cam ve billur fabrikas,

845'te devlet idaresine gemiti. Bir yl sonra
baarl rnleri padiaha sunulan Beykoz fabrikasna talyan ve Fransz ustalar getirtilmi
ti. Tarih boyunca cam eyann hem stanbul'da
hem de Venedik, Murano ve Fransa'da yapld
bilinmektedir. Osmanl sultanlarnn Avrupa
fabrikalarna kendi zevklerine uygun cam eya
sipari etmeleri ve 8.yy balarnda Bohemyal (ek Cumhuriyeti) cam ihracatlarnn Beyrut, Kahire ve stanbul'da imalathanelerinin olmas, Beykoz camlarnn Avrupa'dan ithal edildiklerini dndryor. Ancak kesin olmamakla birlikte kurnun kalitesinden tr Beykoz ii
eyann krmz renkte yanstmas, kulp ve
ayaklarn yaptrl ekilleri gibi teknik ayrnt
lar ve Beykoz'da 845 tarihli bir fabrikann varln gstermektedir.
Beykoz'da emiblbl, renkli, renksiz kristal, cam veya opal cam trnde rnler retilmitir. Ayakl ve ayaksz ekiller, kapakl bardak, kandil,
kase, laledanlk, srahi, karlk, matara, fincan, glabdan, ibrik-leen, am
dan, tuzluk, ekerlik, hokka gibi formlar bu grupta grlrler. Kabartma,
hareleme, mineleme ve tralama gibi cam tekniklerinin kullanld Beykoz
rnlerinin renksiz saydam camdan ya da renksiz kristalden yaplm olanlar daha eskidir. Bundan sonra 'opalin'/denilen ve 8.yy'da Reaumur tarafndan kefedilen cam parseleninden yaplm olan grup gelir. Son grup ise
opalin ile ada olan renkli cam veya kristal rnekleridir. rneklerde yaldzla veya boyarnayla yaplm bitkisel motifler, meyve, gl, maydanoz ve ay,
yldz motifleri, soyut geometrik dzenlemeler, serbest veya dilimli kartu
larn iinde yer alrlar. Renkler beyaz, lacivert, camgbei, sar (opal cam),
krmz tonlarndadr. Bu grup iinde serpmeliklerde grlen ku, f ve ta~
banca formlar Trk plastik zevkinin esprili ve serbest rneklerini oluturur.

Tiirk cam ileme sanatnn en gzel

rneklerinden bazlarn M evlevi
Dervileri 187S'te Beykoz'daki cam
atlyelerinde imal ediyorladrd.

Beykoz ii cam eyann bir blmne altn, gm, pirin gibi madenierden
ss ve eitli ksmlar eklendii, mine ve mcevherlerle de sslendii bilinmektedir. Fo rm ve desen olarak Osmanl zevkinin zarif rnekleri olan Bey-

Osmanl' da

Cam Sektr

koz

ii

cam rnleri Ege,

Dou

Akdeniz,

Ortadou

ve Hindistan'a kadar

geni bir ihra alan bulmutur. 899'da Paul Modiano adnda bir talyan

Yahudisinin Paabahe' de kurduu fabrikada son rnlerini veren Beykoz

camcl, Avrupa rekabeti karsnda tutunamamtr.
\

Bu

fabrikann

yerine daha sonra kurulan Tekel

Fabrikas'nn bahesi iinde hala duran birka iz de ortada olmasa, bu tesise ait hemen hemen hibir belgeye sahip olamayacaktk. Beykoz ve evresinin, Boazii
tarihi iinde, zellikle geleneksel Trk camcl ile ilgili olan ok gl balantlar vardr.
Trk camclk sanatnn, en deerli rnleri arasnda,
btn dnya tarafndan bilinen "Beykoz ii" camlar ...
yaplm olduklar yrenin adndan tr Beykoz ii
olarak isimlendirilmilerdir.

Modiano Cam Fabrikas (1884-1889)

Paabahe' de, bugnk Tekel ikiFabrikas ile vapur iskelesi arasnda, deniz
kysnda 884'te kurulmutur.

Modiano Cam Fabrikas,

9.yy'n balarn

da Beykoz'da balatlan camclk geleneinin canl tutulmasnda nemli bir

rol oynamtr.
Paul D. Modiano isimli bir
ltalyan gi1i'iimci tarafindan 'Fabbr:a Vetramini di
Constantiuople adyla ktrttl
'11tt olon fabrika, o tarihlerde istanbul'daki tek cam fab'rikasyd.

Paul D. Modiano isimli bir talyan giriimci tarafndan 'Fabbrica Vetramini di Constantinople adyla kurulmu olan bu fabrika, o tarihlerde
stanbul' daki tek cam fabrikasyd.
Belgelere gre, 'kendine has kiiliiyle' tannm olan Paul Modiano'nun
cam fabrikasnda OO' Avrupal olmak zere 600 kii alyordu. 906' da
fabrikann drt cam frn ve 80 retim tezgah bulunmaktayd ve bunlarn
24' ileriye dnk retim iin kurulmutu.
Salk ve alma koullarna

uygun kurulmu olduu anla,lan fabrikada,

deiik retim blmleri bulunmaktayd. Modiano Cam Fabrikas'nn en
nemli rnleri; dnemin temel ihtiyac olan aydnlatmacia kullanlan gaz
lambalar, globlar, abajurlar ve kk lambalard. Ayrca ca:m atlyesinde,
renkli de dahil olmak zere eitli ieler, nargileler, irili ufakl bardaklar,
tam veya yar bitmi eitli camlar retilmekteydi.
Fabrikada retim teknii olarak da hem yukarda sralanan rnler iin 'fleme', hem de bardak, ta bak, yalk ve sirkelikler iin gereken 'pres' teknii
kullanlmaktayd. 906'da fabrikada oo bin Franklk cam retilmekte olduu bilinmektedir.
Yaklak Obin m2

alanda kurulmu olan fabrikada deiik blmler halinde,

fnnlar, makine daireleri, kesimhane, marka ileme, tornalar, ambalajlama,
marangozhane, depolama tesislerinin bulunduu anlalyor. Ayrca tesise
yakn biryerde de 4 bin m2'lik bir alanda yerleim birimleri bulunmaktayd.

- - - 114

:n:nt'

bn

Cunhndyct\:

hndstrivel ~Vlin1snz -------------------

Paabahe

Cam Fabrikas

~',:.:;~A;;.f

n '

~
~-t.

Bu nemli cam fabrikas hakknda, ne yazk ki ok az belgeye sahibiz. 922 'ye

kadar retimini srdrm olan fabrika, Tekel ki Fabrikas'nn yapm dolaysyla yklarak, camclk tarihi iinde bir hatra olarak kalmtr. Fabrikann kuruluuyla canlanm olan Boazii camclk gelenei, fabrikann kapanndan sonra yeniden sessizlie gmlmtr. Fabrikann cam ustalar,
evrede kk lekli birka cam atlyesi iletmeye uramlar ama baarl
olamamlardr. 934'te Bankas tarafndan Paabahe Cam Fabrika'snn
kurulmasyla blge camcl yenid~n canlanmtr.

.'

~tk-IV): ""'*"'"1~~10111;~ J~.\..-l~f .......~ ......

:::::::~=~=h~.~-::':::::.~k ::'::~::::

~..,n,.._,..,.~
~~

((1l#t~u

:t~ t~J.U1 'fUU ):\,t

..

~u H!!4l1o -.~ 4.1:U~.ttt~

n,.... ~, ~~~t.> 1""tt ..,,..n

t

lt-

l..-1_.;1\.,.:t~

t.t-Ji ...., t. t$~.1' 4 \:~~.,Ut

~ ~ ~l"!~r

h tt. flt W.t1ft'' "' Jil:lu9~lr~;qr

... t tn-..-u 1i,Ji ~ 1.-:-. -~~ ~~

"" tui: -..r.w ~~ 1-t: _... ~ ~ :b-'Uif J fl'J{Iou; J,n~
,'*_,I H\tbh H";J''..ri. -trn,..., n... J<Orttt 'lot ...tut (~ftu't'f,l~
ft

i.;t"fu_~.,.. (n.t

l;r1 .i:t:I'O'U!\Jtf/.,~l.ft'"""tt;~li'.rntt~.J>
:u~~

~~k

fr .. /R/, ,....,c,
7

i i:,
rio...
.._,.._

"~~,;.~.>~
._.,

tJ-,1~

...JI

IH'II,

' '

'~

.5fE. ,;...-;:/~
'*' *.-r,

... .(~;, 1#1

-~"

-...-.

r:f.#i

Trkiye ie ve Cam Fabrikalar A.. bnyesinde Paabahe'deki fabrika,

kuruluundan bu yana cam sanayi ve sanat tarihi asndan nemlidir.
Paabahe

Cam Fabrikas, bir ynyle 9. yy' n balarnda Beykoz'da ba

latlm olan tarihi Boazii camclk geleneinin devamdr.
Paabahe Cam Fabrikas 934'te Bakanlar Kurulu kararyla Trkiye
Bankas'na Trk cam sanayini kurma grevi verilmesiyle hayata geirilmi

tir. 935'te retime balayan fabrikada o tarihte ylda 3 bin ton cam retilmekteydi. 9 54'te drt otomatik makine getirilerek yllk retim 5 bin tona
karlmtr. Bu gelimeler, Trkiye ie ve Cam Fabrikalar tarafndan
96 ' de dz cam retimi iin ayrova' da, 968 'de snai cam, ie ve kavanoz retimi iin Topkap'da kurulan fabrikalarn temelini oluturmutur.
Ayrca, 980' de Sinop, 98 ' de Trakya, 984'te Krkkale cam fabrikalar
da kurulmutur. 993'te Trakya Oto Cam faaliyete geti. 994'te el imalat
reticisi Denizli Cam Sanayi kuruldu. 996'da Paabahe Mersin fabrikas cam ev eyas retmeye balad. 998'de ie Cam-Egypt irketi kuruldu.
Yurtdnda ise merkezi Mnih/Almanya olan Schott Paabahe G.m.b.H.
Sat ve Datm irketi faaliyete geti.

Paabahe Fabrikas

kurulu;
kararnamesi ve Atatiirk'iin
davete verdii cevabi telgraf

TORKiYE
IE

ve CA M

FASRIKA~A

Boazii ve Beykoz camclnn ve sanatnn renkli gemiinin devam olan

Paabahe

Cam Fabrikas'nda Trk cam sanat asndan birok nemli

proje balatlm ve ok zengin rnler elde edilmitir. rnein 969'da 6
pota ile gnde ton kristal cam retimi balatlmtr. Bu retimin sonucu
olarak, ok nitelikli beyaz ve renkli cam mamuller elde edilmi, kesme cam
retimi gelimi, sanat arlkl camlar/retilmi, eski Beykoz camclnn
nemli rnleri gelitirilerek srdrlm ve bu arada nl emiblbl
retimi desteklenerek gelitirilmitir.

S~I Bhiyollot lm~ftlfr thf~JI

1936

Paabahe Cam Fabrikas'nn el retimi konusunda ulat ustalk, maki.,..

ne retimine de yanstlmtr. Bugn yllk otomatik retim 65 bin ton, el
retimi ise 6-7 bin ton olarak gerekletirilmektedir.

68 yllk Paabahe Cam Fabrikas, 6 Austos 2002 tarihinden itibaren bu

semtteki faaliyetlerine son vermitir. Tesis bugn faaliyetlerini, Krklare
li, Mersin, Eskiehir, Denizli gibiillerimizdeve Rusya'da srdrmektedir.
idare Meclis yeleri imza listesi
()smanl' da

Cam Sektr

l
d

znik

inisi ( 1421)

Tarihi kaynaklardan rendiimize gre insanlk tarihinin

nemli yerleim merkezlerinden olan znik'te inicilik Bizans Dnemi'ne kadar uzanmaktadr. ini ssleme sanat
nn gemii, ilk Mslman Trk devletini kuran Karahanllar dnemine ait yaplara uzanr. Bu da bizi neredeyse bin
yl ncesine gtrmektedir. Karahanllar' dan sonra Byk
Seluklu ve Anadolu Seluklular da ini sslemelerine yaamlarnda ve yaplarnda yer vermiler, yayldklar yerlerde ina ettikleri kervansaray, trbe, cami ve benzeri eserleri
inilerle sslemilerdir.
Osmanl

Dnemi

ilk Osmanl dnemi znik inileri, Bursa Yeil Cami ve

Trbesi'nde (1421), Bursa Muradiye Camii'nde (1426),
Edirne M uradiye Camii (1 4 3 3) ve inili Kk'te (1 4 72) grlebilmektedir. Bunlar genellikle mozaik veya sr l boya teknii ile retilmi inilerdir.
Bu dnem inilerinde lacivert, mavi, turkuaz, siyah renkleri arlktadr ve
daha ok geometrik desenler kullanlmtr.

Bizans d'nemi lznik

inilerinden bir g'riintil

16. yy' da znik'te retilen inilerde gerekkalite ve gerekse desen retiminde byk gelimeler olmu ve Trk ini sanat en parlak dnemini yaam
tr. Osmanl, mozaik gibi teknikleri brakm sr alt boya ve sr tekniini
gelitirmitir. Bunun yan sra saray nakkahanesinde yeni motifler geliti
rilmeye ve retilmeye balanmtr. Krmz, yeil, mavi, lacivert, turkuaz
ve kahverenginin kullanmyla znik inilerinde yeni bir devir balamtr.

Evliya elebi Seyahatnamesi'nde ini Sanat (1648)

Evliya elebi Seyahatnamesinde 1648 tarihinde znik'te 9 atlyenin bulunduu
nu yazmaktadr. Bu da aka gsteriyor ki
znik'te retim son derece dmtr. Bu
arada 1607 tarihli bir ferman da da znik'teki
ustabana (kaici bana), saraya ait inilerin tamamlanabilmesi iin gerekli hammaddelerin eskiden olduu gibi Ktahya' da fincan ileyen ustalardan paras ile alnmas
emredildii bildirilmektedir.
XVII. yzyln sonlarna doru Trk ini ve seramik sanatnda gerileme ba
lamtr. Osmanl Devleti'nin ekonomik ve siyasi ynden eski gcn kaybetmesi ile bu gerilemenin bunda etkili olduu dnlebilir. nk artk
mimariye fazla nem verilemez olmutur. Dolaysyla, dier sanatlara ol. duu gibi ini ve seramikilie de gsterilen ilgi azalmtr. znik'teki ini
ve seramik atlyelerinin says 300 den 9'a inmitir.

18. yy.da ini siislemelerinin en

gzel 'rneklerinden bir eser

()sn1anJJ'da ini ve Seramik retimi

- - - Jl'J - - -

18. Yzyln Banda

lznik inilerine bir iirnek

18. yy banda ise znik ini ve seramik atlyelerinin faaliyeti tamamen durmutu. Bunun zerine stanbul'un ini ihtiyalarn karlamak amacyla III.
Ahmet zamannda, Nevehirli Damat brahim Paa ini ve seramik sanatn
yeniden canlandrmaya balamtr. 172 5-1 73Oyllarnda Tekfur ve Beykoz
Saraylar'nda ini ve seramik atlyeleri kurdurmutur. Bu atlyelerde al
tnlmak zere znik'ten ustalar getirilmitir. Ancak yaplan iniler gemi
te yaplan inilere oranla daha kalitesizdir. Boyalar akmtr. Zeminler kirlidir. inilerde ivit mavisi, kiremit krmzs, sar ve yeil renkler kullanl
mtr. Lale, iek ve bulut desenleri ilenmitir
Yzyln balarnda yabanc asll

atlye sahiplerine rastlanyorsa da Birinci Dnya Sava'ndan sonra bu giriimcilerin lkeyi terk etmelerinden dolay, daha sonraki yllarda faaliyetleri sz konusu deildir. Ortaklk eklin
deki faaliyetler ise dier irketlerdeki gibi ksa mrl olmulardr. Bunun
sebebi, yatrm iin iyi bir n almann yaplm olmamasdr.

1925 ylndan sonra ise yeni ustalar grlr. Bu ustalarn daha ziyade mevcut
atlyelerde yetimi olmalar muhtemeldir. Ayrca, kinci Dnya Sava'nn
balamasyla seramik mamullerin ithalatnn durdurulmasna yeni atlyelerin almasna yardmc olmutur. Bu dnemde d rekabet sz konusu olmadndan, atlyeler faaliyetlerini serbest bir ekilde srdrmlerdir. Ancak,
atlyelerin kendi aralarndaki rekabetle de, ini ve seramikiliin gelimesi
ne olumlu ynde katkda bulunmu olabilecei dnlebilir.

Gnmzde znik inisi

Gnmzde znik'te inicilikte yaanan en byk eksiklik alt yap konusundadr. znik inisi'nin renkleri ve desenleri orijinal olarak uygulanmakta birok atlyede Ktahya altyaps kullanlmaktadr. Yaplan karalarda ise
orijinal olmasa bile gnmz teknolojisi ile aslna en yakn alt yap kullan
labilmektedir. znik inisi'nin gnmzde yeniden danasna neden olan
ilk admlar znik ve evresinde yaplan kazlar sayesinde olmutur. Bu kaz
lar, her ne kadar dier milletler sahiplenmeye alsa da, bu sanatn znik'te
baladn kantlamtr Bu kazlar kkeni atalhyk'e kadar dayanan iniciliin znik'te gelitiini gstermektedir. Bu almalarn sonrasnda 1989
ylnda slam Eserleri Mzesi'nde bir sergi gerekletirilmitir
Ayn yln znik Yl ilan edilmesi ile birlikte znik tm ile yeniden gn-

deme gelmitir. znik ini Sanat ile ilgili var olan ve elde edilecek bilgileri gelecek kuaklara aktarmak amacyla 1993 ylnda znik Eitim ve re
tim Vakf kurulmutur.

Ktahya ini ve Seramikleri (1377)

Osmanl dneminde znik'ten sonra en nemli seramik retim merkezi olan
Kiftahya ini Mzesi'ndeki
ini Vazo

- --

Ktahya, evresindeki zengin kil yataklar nedeniyle Frig, Hellen, Roma ve

Bizans dnemlerinde de youn biimde seramik retimine sahne olmutur.

120 - - - Osnanl' dan Cumhuriyet' e Endstriyel Mirasmz - - - -- - - - - - - - - -- - - - --

Trk inicilik tarihi asndan nemli bir yere sahip olan Ktahya' da Beylikler ve Erken Osmanl Dnemi retimi konusunda yaplan aratrma
lar henz yetersiz olsa da buradaki inicilik etkinliinin znik'le belirli bir
paralellik gsterdii anlalmaktadr. Ktahya'nn en erken tarihli inileri 13 77 tarihli Kurunlu Cami minare erefesindeki tek renk srl tula
lar ve gnmzde Ktahya ini Mzesi olarak kullanlan Germiyanolu
II. Yakup Bey imareti'nin 1428 tarihli trbesinde, sanduka ve zemin demesinde kullanlan inilerdir. Ktahya inicilii, 1 7. ve 18. yzyllarda
en yetkin rneklerini vermi, 18. yzyln ikinci yarsndan sonra bir gerileme dnemine girmi, ancak 19. yzyl sonlarnda yeniden canlanmtr.
Sektr Cumhuriyet'in ilk yllarnda salanan devlet desteiyle bu zengin
geleneini gnmze aktarlmas mmkn olabilmitir.

Fatih portreli ini tabak

Bir "saray sanat" olarak nitelendirilebilecek znik iniciliiyle, bir "halk sanat" saylan anakkale inicilii arasnda bir izgide, bir "kent sanat" olarak gelien Ktahya inicilii, gerek mimari dekorasyon malzemesi, gerekse
gndelik kullanm eyas retiminde ok zengin bir rn yelpazesine ula
t. Bu nedenle Osmanl Sanat'nn rnozayiini oluturan en nemli paralardan biri olmutur.

Trler, Motifler, Bezerneler

18. yzyldaki ok sayda ini ve seramiin bezemelerinde bitki, dinsel rnotifler ve insan, hayvan figrleri grlr. 18. yzyl seramikleri beyaz ve krern
rengi harnurlu, beyaz astarl ve effaf srldr. Sr alt tekniiyle bezenmi
serarniklerde, rnotiflerin oluturulmasnda yeil, firuze, sar, kobalt mavisi
ve toprak krrnzs renklerinin yannda, 18. yzyl ortalarndan balayarak
mangan morudakullanlm ve konturlar siyahla belirtilmitir. Eski ini
ustalar, mercan krmzsnn formuln hala sr olarak saklamaktadrlar.
Osmanl

Devleti'nin en nemli zelliklerinden biri halka din, dil, kltr

fark gzetmeksizin byk bir hogryle davranm olmasdr. Bu hogr
sayesinde Ktahya iniciliinde Mslman ustalada birlikte Hristiyan ustalar da alt. Bu durum gnmze ulaan rneklerde aka grlyor. rnein; "Yadigar- Ktahya"larn, en kk fincandan antsal yap bezemelerine, Osmanl toplum yaarnn nasl renklendirdiini grrnek mmkn.

Muhtesem

Osmanl

Porselenleri

Bayanlar gemi dnerne gre olduka ansl. Eskiden zamannda carna dair
hi biryapt bulunrnarnaktayd. imdi ise kplerin eitleri ortadan kalkarak
porselenden tencereler dahi retilmektedir. ll asr ncesi yaplmaya bala
yan porselenler ise gnmzde her mutfaktayerini ald.
Ardndan Osmanl krrnzs

rengiyle karanfilleri izerek retimine bala

rtr. Gnmzde Ktahya Porselen Osmanl serisine yer vererek, bu ge-

Muhteem Osmanl porselenlerinden

lenei yaatyor.

bir siirahi

Osmanl'da ini ve Seramik retimi

- - - 121 ,- - - -

En ok beeni gren ini Ktahya porselen modelleridir. Muftaklarmz renklendirmektedir.

Bir bayann kulland tabak, anaklarda dier
ara gereler kadar nemlidir. Osmanlya dair
modeller gnmzetanp deerlendirilmek
tedir. Tarihimizi odalarmza tamak hepimize
keyif vermektedir.

Osmanl

Trk ini sanatnn en

gzel rnekleri

Eski avize modelleri Osmanl desenli iniler ,antika porselenler, Osmanl kavuklar ve kp boyama sanat gemie dnk kalmaktadr.Fakat bazlar deiim grerek gnmze gelmektedir.
Porseleni erin yanmamas ve izilmemesi bakmndan kullanlln arttr
makta ve hep tercih edilmektedir.

ini ve Seramik retimi

Beykoz ini Fabrikas (1845)
stanbul' da

porselen retimi iin ilk ciddi alma, Ahmet Fethi Paa

tarafndan, 845 ylnda Eyp, Balat ve Beykoz evresindeki kk
imalathanelerde alan ustalar ile Beykoz'da ini fabrikasnn kurulmasdr. Fabrikada tabak, srahi, kase, kapakl sahan gibi gnlk kullanm eyas yannda duvar inisi de imal edilmitir. Gnlk kullanm
kaplarnn beyaz zeminli olanlarnn zerinde 9. yzylda Avrupa porselenlerinde grlen renkli iri ieklerle bezerne vardr. Bazlar ise yldz boyal iek ile kapldr. Srahi ve sahanlarn kapaklarnn tutarnaklar ise iek,
meyve ve sebze formunda yaplmtr. Bunun yannda zemini kreme kaan
beyaz renkte sahan ve tabaklar da bulunmaktadr.
Tabaklar sepet rgs motifli ve ajur tekniinde, sahanlarn kapaklar ise
kabartma ieklerle bezenmitir. Eser-i stanbul porseleni olarak tabir edilen bu eserlerin en belirgin zellii, diplerinde souk damga olarak elips
ereve iinde veya erevesiz olarak siyah, yeil, krmz ve riavi ile yazl
m Osmanlca Eser-i stanbul damgasnn bulunmasdr.
Fabrika maddi skntlar va bakmszlk nedeniyle 20-30 sene sonra kapanmak zorunda kalmtr.
'
Ayiu tarihlerde, teknolojisini yenilernek iin uralan konulardan birisi de
ini ve porselendir. Ortada herhangi bir kesin belge olmamasila ramen
Beykoz'daki bu mehul ama ok nl cam fabrikasnda, ayn zamanda ini
ve porselen yapld sylenegelmektedir. Ancak bu giriimin baarl olmamas zerine Beykoz'daki fabrika herhalde kendi haline terkedilmi ve onun
yerine, Yldz Saray iinde kurulan <<ini Fabrikasnn teknikynden gelitirilmitir. Bu giriim baarl olmutur. nk 892 ylnda kurulan bu
fabrika, eitli skntlar aarak stanbul Porselen Fabrikas'nn aksine, gnmze kadar yaamtr.

- - - 122

--- Osmanl' dan

Cumhuriyet' e Endstriyel Mirasmz - - - - - - - - - - - - - - - - - - . , . - - - -

Yldz

ini Fabrika-i Hmayunu (1890 - 1892)

Rivayetlere gre fabrikann kurulmas dncesi 890 ylnda dnemin

Fransz Bykelisi Paul Cambon'un Sultan Abdulhamid Han'a bir 'sevres' inisi hediye etmesiyle balyor. Yeni olan her gelimeye ilgi duyan Sultan ini ve porselenede ayr bir ilgi duyard. Msy Cambon'un arzu edilir ise byle bir fabrika kurolabileceini sylemesi zerine Sultan Abdulhamid bizzat saraynn bahesini bu i iin tahsis ediyor.
Yldz Saray'nn d

bahesinin kuzeydou kanadnda, tepenin en st kesimindeki platoda ve iki aamada inaedilen ini Fabrika-i Hmayun'u, ilk
yllarndaki amac, ncelikle saray ve evresinin ini ve porselen ihtiyacn
karlamakt. Fabrikada imal edilen ilk porselenler salon ve duvarlar sslemek iin yaplan, zerlerinde padiah portresi ve stanbul panoramalar
bulunan byk vazolar, duvar tabaklar ve levhalardr. Resimlerin zerinde ounlukla ressamn imzas bulunur. Bunun yannda gnlk kullanm
Sultan IL Abdlhamit
kaplar olan sahan, tatllk, aurelik ve tabaklar da imal edilmitir. Bunlar
Avrupa' da Osmanl pazar iin retilmi porselenler rnek alnarak Trk Devrinde sanayi, eitim ve salk
anlay iinde i ve d yzeyleri renkli iek demetleri ve yaldzla sslen- hamlesi yaparak Cumhuriyet'e byk
mitir. Tutarnaklar gl, meyve ve sebze formundadr. Fincan ve tabaklar- esenrleri miras brakmtr
da genellikle dnemin padiahnn turas veya adnn ba harfleri vardr.
Parselenierin arkalarnda ay-yldz, yapld senenin iki rakamndan oluan damga bulunmaktadr.
Yldz ini Fabrikas'nn kuruluYldz ini Fabrikas'nn kuruluu, Trk sanatnda ve

endstrisinde "Bat'ya
alma" yllarna rastlar. Bat sanat ile Anadolu sanat arasndaki okynl
senteze katklar asndan nemli bir rol oynayan bu fabrika, Cumhuriyet
Dnemi'nde de retimini srdrm ve geleneksel Trk ini sanatnn dnyaca tanhmasn salad.

u,

Trk

de

"Bat 'ya alma" yllarna

lar.

sanatnda

Bat sanat

ve endstrisin-

ile Anadolu

rast-

sanat

aras~daki ok y'nl senteze katk

lar asndan

'nemli bir rol oynayan

bu fabrika, Cumhuriyet Dnemi'nde

Yldz

ini Fabrikas iin hibir fedakarlktan kamayan Sultan, zamann

mehur mimarlarndan Raimondo d'Aranco'yu vazifelendirir. Kurulan Yl
dz ini Fabrikas'nn ilk mdrln 'D at' isimli bir Fransz yapar. Daha
sonra porselenleriyle nl olan 'Sevr' fabrikasndan birok usta getirilir.
~cak Trk ustalar da aa kalmaz, ortaya koyduklar rnleri e Sevres' e
fa:r k atarlar.

de retimini srdrmii ve geleneksel

Trk ini sanatnn dnyaca

tann

masn salayan rnekler retmitir.

1

Yldz ini Fabrika-i Hmayunu 890'daki inasndan iki yl sonra 894'teki

stanbul d epreminde.byk hasar grd. 909' da Sultan Abdlhamit Han'n

tahttan indirilmesinden sonra tamamen sahipsiz k~ld.

II. Abudlhamit'in tahttan indirilmesi sonrasnda retirili durdurulan fabrika, 9 ylnda eski yneticilerinin abalar ile yeniden faaliyete geirilmitir. Kurtulu Sava dneminde sknts ekilen telgraf tellerini birbirine balamakta kullanlan kaolin fincanlarn retimini de yapan fabrika
957 ylnda Smerbank'a devredilmitir. 1960'ta yeni teknoloji iin retim makineleri ve elektrikli frnlarn montajna balanm, 96l'de iletme
denemesi yaplm, 962 'de ismi Yldz ini ve Porselen Sanayi Messese-

Yldz

ini Fabrikas hala reti-

mini baaryla srdrmektedir.

Osmanl'da ini ve Seramik retimi

- - - 123

si olarak deitirilmitir. Fabrika o gnden beri 'mze-fabrika' olarak hizmet vermektedir.

Trkiye'nin bu alanda retime devam eden en eski tesisi olan Yldz Porselen Fabrikas, gnmz beeni ve gereksinimlerine ynelik rnler yannda balang dneminde yapt rnlerin de benzerlerini retmektedir.
Yldz

ini Fabrikas'nn ilk yllarnda retilmi bulunan ok zenli porselen eserlerin bir ksm bugn Topkap Saray Mzesi'nde ve de ok geni
bir koleksiyon ise TBMM Milli Saraylar Dairesi Bakanl'na bal saraylarda bulunmaktadr.
Bu fabrikay daha sonra, 1963 'te kurulan stanbul Porselen Sanayi ile
1968'de alan Yannca Porselen, Seramik ve ini Fabrikalar izlemitir.
Fabrika TBMM Saraylar Daire Bakanl'na bal olarak retimini srdrmektedir.

Yldz iniFabrikas

Yldz porselen

atMyelerinin tarihi bir giiriintiisii

vazo. H.1312 sene 3

imalat damga/ (1897).

(Antik A.. Arivi)
"Yldz

Fabrika-i Hiimayunu "nun kurtlduu yl

lardaki g'riiniimii. Kulenin zerindeki Osmanl

Armas

- - - - 124

---- Osmanl' dan

henz yerinde durmaktadr.

Cumhuriyet' e Endstriyel Mirasn1z - -- -- - - - - - - - - - - - - - - -- -

lk Darphane'nin izleri (Bursa- 1327)

Darphane'nin tarihi eskilere dayanmaktadr. lk darphanenin, M.. 640630'larda Lidyallar tarafndan kullanld sanlmaktadr. Abbasiler devrinde, tacir ve sarraflar, deerli illadenleri halktan rayice gre satn alarak,
darphane de para olarak bastrabiliyorlard.
Geni

bir corafyada saylamayacak kadar ok merkezde para darp eden

Osmanl Devleti'nin bugne kadar ele geen nmizmatik materyallerden
tespit edilen ve says40' bulan para darp merkezlerinin balcalar; Bursa,
Edirne, Amasya, Erzurum, Konya, zmir, Serez, Sofya, am, Badat, Tiflis, Msr, Tunus ve Cezayir' dir.

Fatih Sultan Mehmet'in Darphanesi (1467)

Osmanl

Devleti'nde ilk para basks, Osman Gazi zamannda yapld. Seluklular dneminde olduu gibi, Osmanl Trkleri'nin de zellikle altn,
gm ve bakr madenierinin bulunduu civarlarda darphaneleri bulunmaktayd. 453 ylnda, stanbul'un fethiyle birlikte Fatih Sultan Mehmet Han, para ve pul iin ayr
ayr darphaneler kurdurmutu. Pul baslan yere ~
"Pul Darphanesi" denirdi. Bu darphanelerde onlarca ii istihdam edilmekteydi.

18 87 tarihinde Darphanede baslan paralardan "rnekler

tft'

Fatih Sultan Mehmet tarafndan Beyazt

Camii civarnda tesis ettirilen Darphane, Trk
Darphanesi'nin kuruluuna balang saylmtr.
Kuruluun kesin ilk tarihini tespit eden bir belge
mevcut olmadndan, Fatih'in burada kendi adna
hastrd ilk Trk altnn tarihi olan 467 ylnn
Trk Darphanesinin kurulu tarihi olarak nazara
alnmas mmkndr. Darphane 596 ylnda Beyazt' da Simkehane isimli hana tanm ve ilk muntazam eklini almtr.

1596 yl Beyazt'da
Darphane olarak kullanlan
.imekhane binas
1

Darphane-i Amire (Para Basm Dairesi- 1843)

Osmanl Devleti' nde, 84 3 ylna kadar birok ehirde para bastrlrken,
darbedilen (baslan) paralarn ve mesklikatn (sikkelerin) darp ve imali, bu
tarihten sonra stanbul Darphanesi'nde yaplmaya balanmtr.

!stanbul Balmumcu'da Darphane'nin tarihi makinalar ayn binada sergilenmektedir.

Osmanl' da

Darphane-i Amire

------ 27 , -------

Darphanenin ikinci kuruluu, Sultan nc Ahmet zamanna rastlamaktadr. 723 ylnda Simkehane'den Topkap Saray sahas iinde bugne
kadar igal ettii binalara tanp faaliyete geirilen darphane, 832 yln
da yeni atlyelerin ilavesiyle geniletilmitir. Ayrca darphane bahesinde
Rnkar Dairesi yaplmtr.
stanbul' daki bu darphane, devletin ana darphanesi olma zelliini devam
ettirmi

ve 84 3 ylnda dier darphanelerin faaliyetine son verilmesi ile

stanbul'daki tek darphane olarak para basmtr.
Darphaneyi sevk ve idarede iin banda bulunanlara, "Darphane Emini"
denilmitir. Daha sonralar darphane ismi, "Darphane-i Amire" olarak deitirilmi, mdrlerine de, "Meskfkat- ahane Mdr" denmeye ba
lanmtr.

789'da,

Darphane tamir edilerekmakineleri yenilendi. Tanzimat'tan sonra

Darphane, mdrlk olarak Maliye N azrlna baland. 842 tarihine
kadar, ekile dvme suretiyle yaplan para basm ilemi, kartlan bir kararnameyle sarka usulne, 853'te pres, 9 'den sonra ise makine presi
usulne geildi. Sultan Aldlaziz Han devrinde yaplan Darphane binas,
Cumhuriyet Dnemi'nde de kullanld.

stanbul Darphanesinde baslan

20 para pul. (O, S kuru)

8 Temmuz 967 tarihinde imdiki yerinde (Yldz- Beikta) al yaplan

Darphane'nin nc kurulu projeleri zerindeki n almalar, 953 y
lnda balamtr. Madeni para talebindeki art izleyen yllarda, yeni bir
binann inas ve yeni makinelerin satn alnmas ihtiyacn domutur. Bu
nedenle 96 yl ortalarnda inasna balanan yeni darphane binas, yeni
makinelerle 967 ylnda hizmete girmitir.

Cumhuriyet Dnemi'nde

Dnm:

Darphane, 845 ylndan itibaren "evrak-sahihe"ye damga vurmak amacy

la kurulan Matbaa Mdrl ile 93 3 ylnda birletirilmitir.
1

1907 ylnda stanbul Darphanesinde baslan bir madalyonun arka

ve iin yz

Genel Mdrl'nn Damga Matbaas

adyla

bilinen bU: blm halen

Topkap Saray avlusundaki eski Darphane binalar iinde hizmet vermek-

tedir.
Darphane ve Damga Matbaas Genel Mdrl, 2996 sayl Maliye V ekaleti Tekilat ve Vazifeleri Hakknda Kanun erevesinde 98 3 ylna kadar
Maliye Bakanl'nn ana hizmet birimi olarak grev yrtmtr .
Hazine birimlerinin 983 ylnda Maliye Bakanl bnyesinden ayrlarak
Babakanla bal Hazine ve D Ticaret Mstearl haline getirilmesiyle birlikte Darphane ve Damga Matbaas Genel Mdrl de anlan Mstearla balanmtr.

Darphane ve Damga Matbaas Genel Mdrl, 8.06. 984 tarihli ve

84 3 5 sayl Resmi Gazete' de yaymlanan 2 34 sayl Kanun Hkmnde

- - - 128

--- Osmanl' dan

Cumhuriyet' e Endstriyel Mirasmz - - -- - -- - - - - - - - - - - - --

e;itli para dniliimlerini gb'steren bir kartpastat

Matbaa~i Amire'de baslan

degerli evrale ve para b'rnekteri

- - - L.. 9 - - - - -

Kararname ile madeni ufaklk ve hatra para, Cumhuriyet altn sikkeleri ile
Cumhuriyet ziynet altnlarnn basm, resmi mhrlerin, madalyon, madalya ve nianlarn retimi, her eitvize ve har pullar ile deerli katlarn
basm ve datmn salamak zere kurulmutur.
Hazine Mtearl'na bal olarak faaliyetlerini srdren Darphane ve
Damga Matbaa Genel Mdrl'nn merkezi stanbul' dadr. stanbul' da
iki ayr binada hizmet veren kurumun Genel Ynetim ile Darphane Blm, Beikta Balmumcu'daki Genel Mdrlk binasndadr. 1967 ylnda
tanlan bina, ll bin metrekare arsa zerinde yaklak 7 bin metrekare kapal alan ve bin metrekare i avludan olumaktadr.
Da:rrphane'de brslan paralardan
bir dieri

Damga Matbaas blm ise 1726 ylnda tanlan, Topkap Saray avlusundaki eski Darphane (Darphane-i Amire) binalarnda retimine devam
etmektedir. Buradaki kapal kullanm alan yaklak 6 bin 500 metrekare ve
i avlu alan bin metrekare civarndadr
Endstri mirasna yaklam doru bir rnek olarak stanbul zelinde ks
men de olsa bitmi ve kullanlan tek rnek Darphane-i Amire' dir. Bina bir
takm mlkiyet sorunlar olduu iin tam anlamyla kullanlamyor ama,
kullanm amacna hizmet eden ok salkl bir yapya sahip. Bu bina halen
faaliyettedir.

ulun II.

Ahdiilhanilid doneminde

19()8 senesinde hazrlanan S Lira

184J ylnila !stfJ:fllJul Balmumcu'daki DarphuJw 'nin giirurntim

Trkiye Cumhurriyeu~nin para basm arneliyesi bugitn bu binaek
baaryla silrdiiriilm;ektedir.

.-

- - - - I 30

,'n~nh'dan

:un udyet'e Endst iyel Mir-asnz - - - - -- - - -- - - - - - - -- -

smanl'da

Deri ve J unduraclk (1453)

nsanln varoluundan

bu yana deri; gnlk hayatta nemli bir yer tutHer trden deriyi eitli maksatlarla kullanabilmek iin kimyasal
maddeler yardmyla bozulmasrt nleme ilemine de b balk denir.
maktadr.

Debbalk

kelimesi halk dilinde 'tabaklk' ekline dnmtr. Baz blgelerde ayn anlamda 'sepicilik' deyimi de kullanlmaktadr. Gnmzde
ise ayn maksat iin 'deri imalat' deyimi kullanlyor. stanbul'da, Bizans
Dnemi'nde de dericiliin var olduu bilinmektedir.
stanbul ehrini bir debagat (deri ileme) merkezi yapan Fatih Sultan Mehmet olmutur. Zeytinburnu blgesindeki Kazleme'de 360 debbahane
ina ettirmiti. Bundaki amac ordu iin en nemli malzeme olan mamul deri
imalatn danklktan kurtarmak ve stanbul'da toplamakt. Ayrca Fatih
Kazleme' deki ksele, m ein, sahtiyan gibi deri mamullerinden ayakkab,
eyer, koum takmlarn imal etmek maksadyla yine eyhzade ba'nda byk
bir Sarahane (deri, anta, bavul vb. ileri yapp satan) yaptrmay ihmal etmemitir. Sarahane binas gnmze ulamam yalnzsemtinad kalmtr.
Kuruluu

stanbul' da de b bahaneler ayr ayr bulunmuyordu. Kkler de dahil

olmak zere hepsi Yedikule' de toplanmt. Yedikule fabrikalarnn arazi,

bina ve hatta bazlarnn ara ve gereleri bakalarna aittir ve bu fabrikalar bakalar tarafndan kira ile iletilmektedir. Bu nedenledir ki bir ka
dnda Yedikule fabrikalar orta niteliktedirler .1 915 'te fabrikalarn say
s1913 ylna gre artmtr. Fabrikalar 1915'te biryandan askeri ihtiyalar ve piyasann talep ettii deri retimini karlamaya almlardr. te
yanda, yabanc lkelerden ithal olunan ar derilerin ktl ksele fiyatn
ok ykseltmitir. Kazleme' deki tm iletmeler daha sonra 1993 'te Tuzla
Blgesi'ne tanmtr.

bb

Ayrca Kazlejme'de

tiretilecek kse/e, metin, sahtiyan gibi

deri mamttlerinden ayakka=
b, eyer, ko;um takmlarn
imal etmek maksadyla yine
Pyhzadeba 'nda biiy11k bir
sarahane yaptrrmay ihmal
etmemijtir. Sarahanc bina

g1inilmtze tlatmant yttlnz

semtin ad ka/rnjtr

ane v Kalavrahane--i Anlre (1812)

(Deri ve Kundura)

1812'de Beykoz Deresi kenarnda faaliy~tte bulunan Hamza Bey'in debba

hanesi devlet tarafndan satn alnr ve De b bahane ve Kalavrahane-i Amire
tesisi kurulur. Bu kurum daha sonra Beykoz Deri ve I(undura Fabrikas olarak varln srdrmtr. (Baknz: Beykoz Deri Kundura)

DebbaJthane . . j Amire'den Sonraki i_.n. t.-.ki

1856'da kurulan N. Teripo ve Mahdumlar fabrikas.

V alc ve Mahdumlar messesesi (1872)

Altn Yapa

'esses ler:

(187 6)

Hkmete ait olan Beykoz Fabrikas

lere aitti.

dnda, dier

messeseler zel kii

Osm. nll da Deri ., Kundura Sanayi

--- r~ ----

Osmanl'da
Islah-

Deri Kundura Sanayisinin Sorunla ( 867)

Sanayi Komisyonu
\

Kmduraclk

de

ev sanayii eklin

behmtyorde. Kmduraclar,

byiik maazatarla mteahhitler araclyla sipari zere al

yorlard.

Bunlar yalnz iilke ih-

tiyttflarn karlamakla kalm=

yor; Yunanistan, Amerika, lran

ve Msr'a da fok miktarda ihracat yapyorlard.

19. yzyln ortalarnda debba esnaf da Avrupa'daki gelimelere ayak uydurarnayarak rekabette devre d kald. Debbalar hammadde fyatlarnn
art dolaysyla eski gcn kaybetrneye balad. Bunun zerine baz de bbalar hkmete bavurarak bir irket kurmak istediklerini belirtip baz imtiyazlar istediler. Islah- Sanayi Komisyonu, sorunun zmn Debbalar
ve Saraclarn bir irket halinde birletirilmesinde grd. Komisyonun al
nasi 2 5 Haziran 1867 tarihinde irketlerneyle sonuland.
stanbul'da Kazlerne dnda Beykoz, Eyp, Tophane, skdar, Kasmpa
a semtlerinde

de debbahanelerin mevcut olduu bilinmektedir. 1913 yln

da ll 'i stanbul' da 2 'si zmir' de olmak zere 13 de bbahane bulunuyordu.

Kazlerne'deki

deri fabrikalarndan; Tripo, Rasirn, Abaczade, Altparrnak,

Pinca, Grnhaneli, Eskenazi, Rahmi fabrikalar Cumhuriyet'ten nce ve
geri kalan 9 frma ise Cumhuriyet'in ilk yllarnda kurulmutu.

Osmanl ttihat SaralkAnonim irketi (1913)

Ayn

dnernde saralk ve kunduraclk gibi deri mamulleri zerine alan

ve 1Oiiyi geen, bir rnuharrik g kullanan stanbul' daki Osmanl ttihat
Saralk Anonim irketi dnda hibir iletme yoktu. Kunduraclkta ise
byk miktarda imalat olmasna karn, Beykoz Kundura Fabrikas dnda
1913-15 dneminde hi fabrika yoktu.
Kunduraclk

ev sanayii eklinde bulunuyordu. Kunduraclar, byk rnaazalarla mteahhitler araclyla sipari zere alyorlard. Bunlar yalnz lke ihtiyalarn karlamakla kalmyor; Yunanistan, Amerika, ran ve
Msr'a da ok miktarda ihracat yapyorlard.
20. yzyl balarnda dericilik, Avrupa'nn ulat noktadan olduka geriye
dt. 1913-1915 sanayi istatistikleri raporuna gre dericilik, tketimi karlamyar ve ithalat srekli artyordu.
Fatih dnerninden balayarak Nisan 1993 tarihine kadar kazlerne'de
srdrlen debbalk, halen Tuzla'nn Aydnl Ky'nde kurulan Organize Deri Sanayi Blgesi'nde devarn ettirilmektedir.
Tiirkiye 1de modern deri sanayinin
temeli b:tanbtl'da lkinci Mahmut
zamannda

Beykoz Deresi'nde

Dehbabane-i

Amire ile atld.

Burada yaplan deriler

ordmm

ayakkab ihtiyacn karlamak

iin deerlendiriliyordt.

- - - 134

ll. ~Iahmut Dnemi (1856)

Trkiye'de modern deri sanayinin temeli stanbul'da kinci Mahmut zamannda Beykoz Deresi'nde Debbahane-i Amire ile atld. Burada yap
lan deriler ordunun ayakkab ihtiyacn karlamak iin deerlendiriliyordu.
Osmanlda debbalk

nemli zannaatlardan biriydi.

'lar vard, bu iinpiride Ahi Evrand.

Meslein

ahilik ocak-

19. yzyl, dnya iin olduu kadar Osmanl toplumu iin de bir deiim
dnemi oldu. Bu dnemde, Osmanlda dericilik ve ona bal retim d alla-

Osn1anh 'dan Cun1huriyeee Endstriyel 2\1irasmz - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

r,

geleneksel kalplarda retimlerini srdrrken, Avrupa' da teknoloji giderek ilerledi ve yeni yntemler bulundu. Yine de bu dnemde Osmanl mparatorluu'nda da bir takm siahat almalarna baland. Devlet,
nce bugnk Beykoz Deri ve Kundura Sanayi letmesi'nin temeli olan
Debbahane-i Amire'yi kurdu.

Sergi-i Osmani

(Osmanl

Fuar irketi- 1856)

retim kapasitesi buhar teknolojisi nedeniyle artan fabrikada retilen kundura, izme, koum takm, ktklk, palaska gibi eyalar ilk kez 856'da
Uluslararas Paris Fuar'nda sergilendi ve kalitesiyle dikkati ekti. 862
Londra ve 863 stanbul sergilerinde de beeni toplayan fabrikann kapasitesi 870 ylnda gnde 300 ift ayakkabya ykseldi. retimini srekli artran ve yeni yaplada genileyen fabrika, II. Merutiyet ( 908- 98) ba
larnda Beykoz Techiza t - Askeriye Fabrikas adn aldktan sonra 9 ' de,
ylda 270 bin ift eitli ayakkab retecek duruma geldi. 92'de teknolojisi yenilenen fabrika kromlu de b baata geen ilk fabrikalardan biri oldu.

Yedikule

debbabanelerinin,

Fatih devrinde ii yiiz altm adet

Beykoz Deri ve Kundura'nn

Smerhank'a Dnn (1933)

oldttmu

bilmekteyiz. Fakat

daha sonraki diine:mlerde diik-

Cumhuriyet'in ilanndan sonra Askeri Fabrikalar Umum Mdrl'ne

baland; 925'te ise yeni kurulan Sanayi ve Maadin Bankas'na devredildi. Bu bankann sanayi ksm 93 3'te Smerbank adyla yeniden rgtlenirken, kurum da Smerbank Deri ve Kundura Sanayi Messesesi adn ald.

Yedikule Debbahaneleri /Kazleme (Deri leme)

Zeytinbumu (1453)
Yedikule debbahaneleri, stanbul'un Fatih Sultan Mehmet tarafndan fetlini mteakip yllarda kurulmutur. Ayasofya-i Kebir Vakfna balanan bu
yapnn kira bedelleri ikiye ayrlmaktayd. Debba esnafn bir yerde toplayp, bunlar ehir dna karmak amacyla debba esnafna kiraya veril-

kan saylar ve buralarda alan

ka/fo> akirt> halife ve rak say
s

esnafsaym defterlerinden elde

ettiimiz bilgiler nda

hadise-

ye baktmzda, diikkan saysn

da ~i'iy.k azalmalar giirmekteyiz.
Bu a:zalma zamanla niifus asn
dan byk gelmeler gSteren Istanbul ehri'nde debbahanele
rin, kapasite asndan biiyi-imeleri ile izah edilebilir.

mitir.

Dank bir halde olduunu tahmin ettiimiz debba esnaf bu ekilde bir
birlik oluturmaktayd. De bbalar gnlk drt yz ake meccele ve bir defaya mahsus olarak muaccele ile vakfa kira demekteydi. Fatih'in vakfye
sinde belirtilcliine gre; bu kompleks yapda sekiz yenieri meydan, otuz
selhhane ve yz altm adet de b bahane mevcuttu.
1
1

Yedikule debbahanelerinin, Fatih devrinde yz altm adet olduunu

bilmekteyiz. Fakat daha sonraki dnemlerde dkkan saylar ve buralarda
alan kalfa, akirt, halife ve rak says esnaf sayn defterlerinden elde ettiimiz bilgiler nda hadiseye baktmzda, dkkan saysnda byk azalmalar grmekteyiz. Bu azalma zamanla nfus asndan byk gelimeler
gsteren stanbul ehri'nde debbahanelerin, kapasite asndan bymeleri ile izah edilebilir. nlq.i bir ksm ustalarn bir ka dkkan tasarrufunda

Osnanh'da

Derj- Kundura Sanayi

- - - 135 - - - -

bulunduklar

tahsislerden anlalmaktadr. Ayrca baz de b bahaneleri emsaline gre fazla miktarda ii altrmas da bu fikri kuvvetlendirmektedir.

Bugnkil Titrk deri sektrnn te-

melini Organize Sanayi teklinde tesis

eden Fatih Sultan Mehmet Han 'dr

7 aban 40 ( 9 Mart 728) tarihinde gvenlik sebebiyle Yedikule'de yapilan saymda; Yedikule de b balarnn usta, kalfa, rak ve akirtlerinin yeni
bir saym yaplarak bunlara kefil olanlar kaydedilmiti.Bu saym neticesinde
Yedikule debbalarnn says ve alanlar hakknda bilgi sahibiolmaktayz.
Saym yaplan debbahanelerinadeti altm be olup; yalnzca bir dkkan
iki ustann idaresi altnda almaktayd. Bu debbahanelerde bol miktarda "bee"nin mevcudiyeti grlmektedir. Geri kalan altm be de b baha
ne ise birer ustann idaresi altnda almaktayd. Bu de b bahanelerde al
an iki yz otuz kiiden, yz otuz drt kiinin "bee" olmas, askerlerin de bba esnaf ierisindeki rollerini gstermesi bakmndan da nemlidir. Asayi sebebiyle Yedikule'deyaplan 7 Ramazan 63 ( OAustos 750) tarihli dier bir saymda ise; debba esnafnn ekavete karmamas ve akileri
barndrnamalar emredilerek, ayet akilere rastlar iseler zabite teslim etmeleri ifade ediliyordu. Esnaf iindeki akirt ve halifelere ustalar, ustalara ise; yiit ba, ahi baba ve kethdalar kefil olarak esnaf iindeki ahslar
birbirlerini srekli bir ekilde denetim ve gzetim altnda tutuyorlard 19.
Deftere ismi kaydedilmemi veya kefili bulunmayan ahslar tespit edilirse;
mazeretlerine baklmakszn yakalanarak gerekli ilemlerin yaplaca belirtilmiti. Bu saymda krk iki adet de b bahane mevcut olup, her debba
hane bir ustann tasarrufu altnda idi. Bu ustalarn yirmi alt adeti asker kkenli olup; on adeti yenieri, on iki adeti cebehane, bir adeti ise sipahi
blne mensup idi. Ayn ekilde debbahanede alan yz on yedi adet
kalfannda seksen adeti askeri snfna mensuptu. Mevcudu elli bir adet
olan akirtlerin ise, otuz alt adeti muhtelif askeri snflara aitti. Bu tasniften de anlalaca zere askeri yapnn de bba esnaf iindeki etkinliklerini
ortaya koymaktadr. Ayrca debbahane saysndaki azalma da dikkat ekmektedir. Fatih Sultan Mehmet'in vakf artnamesinde Yedikule debba
larnnhangi semtlerden, ne gibi artlada deri temin edecekleri belirtilmi
ti. stanbul ii ve dndaki deniz kenarnda olan selhhanelerde kesilen hayvan derileri ile Edirnekap dndaki selhhanelerin derileri Yedikule debbahanelerine tayin edilmiti. stanbul iinde kasaplarn ve aryekilerin
kestikleri hayvan derileri de bunlara aitti. Eyp'de kesilen kara sr derilerini de Yedikule debbalar alarak, kerde ve ksele ilerlerdi. Ayrca Rumeli ve Anadolu'nun muhtelif yerlerinden getirdikleri veya deri tccarn
dan satn aldklar derilerde Yedikule debbalarnn deri ihtiyacn karla
maktayd. Yedikule debbalar ileyecekleri deri cinsine gre, kendi aralarnda ksrnlara ayrlmt. Gerek kasaplardan, gerekse tccarlar vastasy
la dardan temin edilen deriler, "lonca" denilen yerde debbba esnafnn
idarecileri tarafndan, esnafa hisseleri orannda datlrd. Su sr derilerini, gnc dkkanlar kendi aralarnda paylaarak, aletleriyle dkkanarnda
debagat ederlerdi. Kei derileri ise, sulu sahtiyan eklinde debegat edilmek
zere, gerekli dkkan ve aletiere (tekne, kazan ve dier aletler) sahip olanlara datlr idi. Gn ileyen dkkan ile sahtiyan ileyen dkkan ve ksele

- - - 136 --- ()sn~nl' ~ n Cnnhuriyet'c I.ndllstriyd Mirasm z --------------------

ileyen

dkkanlar farkl farkl idi. Bunlarn iileri de birbirinden ayrlm

tL Bir debagat trn baka bir debagatla uraan esnaf rettii zaman, o
retim rk ve kalitesiz olurdu. Bunun iin de b ba esnaf, kendi aralarn
da yapacaklar debagat trn kararlatrmlar ve bunun iin gerekli olan
alet ve tezgah temin etmilerdi.
Her debba hangi tr deriyi debagat edecek ise, kanaat ederek baka tr
deri ilernemesi istenirdi. Ksele ileyen bir debbahanede sahtiyan imal
edilmemesi fermanlada sk skya tenbih edilmiti. Debba esnaf ile tireci esnaf da birbirinden ayrlmlard. Tire ileyen bir debba yalnzca
bu ile urard. stanbul iinde tire imal etmek yasak olduundan, tire
imali yalnzca Yedikule debbalarna ait idi. Kasaplar kuzu derilerini tire
imaliiin Yedikule debbalarna vermek zorundaydlar. Bakalarnn tire
imal etmeleri ve satmalar da yasaklanmt. Yedikule debba esnaf, kasaplardan derileri tuzlanmadan satn alr, bunlar debagat ettikten sonramiri
ihtiyalar cretsiz olarak karlard. Miri ihtiyatan arta kalan retimlerini
ise, satarak geimlerini temin ederlerdi. Yedikule debbalar, yenieri ortasna, cebehaneye ve tersan eye; krba, mk, maslak ve daarck, donanma
gemilerine hartu, barut kesesi iin tire ve sarahanedeki dikicilere de sahtiyan verirlerdi. Ayrca meinci ustalar, ihtiya sahiplerine talep ettikleri takdirde parmen de yaparlard.Yedikule de b balarnn ulufesiz miri hizmet
iin, kendi aralarndan alt kii semeleri halinde; Yedikul e' den, Kasm paa ve skdar debbalarna deri vermeyip, sonradan kurulan selhhanelerin
derileri de Yedikule debbalarna verilirdi. Miri hizmet iin seilen alt kiiden ikisi Istabl- Amire, drd ise Saray- Amire ihtiyacn karlarlard.

Fatih Sultan Mehmet'in vakf

artnamesinde Yedikule debbalarnn hangi semt(erden, ne
gibi artlarla deri temin edecekleri belirtilmi{ti. Istanbul ii ve
dndaki deniz kenarnda olan
seIb hanelerde kesilen hayvan derileri ile Edirnekap dndaki
selhhanelerin derileri Yedikule debbahanelerine tayin edilmiti. Istanbul iinde kasapiarn
ve aryekilerin kestikleri hayvan deriteri de bunlara aitti.
Eyp 'de kesiten kara sr derilerini de Yedikule debbalar
alarak, kerde ve ksele iler/erdi.
Ayrca Rumeli ve Anadolu 'nun
muhtelifyerlerinden getirdikleri veya deri tiiccarndan satn
aldklar derilerde Yedikule de bbalarnn deri ihtiyacn kar
lamaktayd.

Akkerman, Kili, Kafe, Karadeniz, Rumeli ve Anadolu' dan; gerek gemiler

ile, gerekse kara yolu ile getirilen kurutulmu derileri; stokular, manavlar,
bakkallar ve Yahudiler ile bir takm kiilerin gizlice satn alarak depolar
na doldurmalar ve yabanc esnafa satmalar, piyasada suni darlk oluturarak, deri fyatlarnn artmasna
sebep olmutur. Bu gibi durumlar, Yedikule debba
larn maddi sknt iine drerek, devlete ve vakfa
kar sorumluluklarn yerine getirmelerine engel ol-- ~
maktayd. Yedikule debbalarnn hassasiyeti sayesinde devlet bunlardan haberdar olur ve gerekli tedbirleri almaktan geri durmazd.
Yedikule de b ba esnafnn, dier semtlerdeki de b ba
esnaf ile deri konusunda anlamazlklar olduu
ska grlrd, stanbul'un fethinden beri Eyp'te
kesilen kara sr derilerini Yedikule de b balar
alarak bunlardan kerde ve ksele imal ederlerdi. Eyp
debbalan bu derileri ileyemezlerdi. 25 Zilkade 1072 (22 Temmuz 1662)
tarihinde, Eyp debbalarnn bu derileri alarak yabanclara satmalar
zerine Yedikule debbalan itiraz etmilerdi. Durumun anlalmas
ve Eyp'teki kasaplardan sorulmas zerine, Yedikule de b balan hakl

() manl'd~ Deri-

Ku dur

Cumhuriyet d'remi Gedikpaa

kunduraclar

Sanayi

- - - 137 - - -

grlerek ilam verilmitir. Yedikule debbalarnn sarahanede on bir

adet dkkanlar vard. Sarahane kethdas 24 evval 79 (5 Nisan
766) tarihindeYedikule de b balarnn sarahaneden karlmasn talep
etmeleri zerine, her iki tarafn yetkilileri bir araya gelerek durumu
grmler ve bir karara varrnlard. Buna gre de b balar ellerinde olan
on bir adet dkkandan; sarahanedeki caminin sanda olan drt kemer
dkkana ve solunda olan bir kemer dkkana ve altnda bir kemer dkkana
ki toplam alt adet dkkan eder, rza gstererek dier be dkkandan
ele ekmeye raz olmulard. Sara esnafda bu duruma raz olmular
ve bu dkkanda saralarn itirnat edecekleri birer usta yerletirilecekti.
Bu dkkanlarda debbalar, sara esnafnalazm olan malzerneyi koyup
satarlard. Debbalar burada kendi iiyle megul olup, saralar rahatsz
etmeyip, kethudalarna da itaat etmeyi kabul etmilerdi. ayet huzursuzluk
meydana getiriderse sara kethudas bunlar yakalar ve durumu debba
ahi babasna haber verip bunlarn yerine emin, gvenilir baka ustalar
yerletirirdi. Bu hususlar her iki esnaf arasndaki ihtilaf giderrnek iin usul
ve nizarn kabul edilerek ba muhasebeye kayt edilmiti.
\

Yedikule

debbu

esnofin'll,

dier semtlerdeki debba

ema-

fi ile deri konusundoo1lamoz

lklar oldt;u ska

g1'iiliir-

dii, lstunlnl'm fethinden beri

Eyiip'te kesilen ka1o sr derilerini Yedikule

debbalor

olarak

bunlardon kerde v e kosele imal

eder/erdi. Eyiip debbalan bt derileri ileyemez/erdi. 22 Temmuz 1662 tarihinde, Eyp debbalannn b1

derileri alarak ya-

banclara satmalan

dikule
lerdi.

debbalan

rfizenne Ye-

itiraz

etmi

Yedikule debbahanelerinin, retim seviyesini ve debbahane kapasitesini

tam olarak tespit edememekteyiz. Debbahanelere giren hamderi ile debbahanelerden kan yar rnarnl rnlerin rnuntazarn bir ekilde kaydedildiini; debba esnaf bnyesinde mevcut olan sayc ve katipierin varln
dan karrnaktayz. Ayrca rnevcudiyetinden haberdar olduumuz bir ka
defterden de gzlemlernek mmkn olmaktadr. Nitekim bu tesbitimiz
dar bir zaman dilimini iine almakta, geri kalan dnem iin bir ey syleyernernekteyiz.
Yedikule de b bahanelerinin retim kapasiteleri hakknda, aban 72
(29 Mart 759) 29 aban 74 (4 Mart 764) tarihleri arasndaki be yl
lk bir devreyi aylk periyotlar eklinde bize bilgi veren ariv kaydna gre
4 7 Yedikule de b balar, kendilerine bal selhhanelerden ve rniri Selhhane (Ko- Hurnayun)' den aldklar deri miktar, fyatlar tespi,t edilmi, bedelleri birim fyatlar zerinden dendii belirtilmiti. Bu hesaplar ile debbahanelere aylk olarak giren kei, koyun ve kuzu derilerinin miktar hakkncia bilgi sahibi olrnaktayz.
Bu be yllk dnernde Yedikule debbalarna selhhanelerden; 581.363 adet
deri tahsis edilmi olup, bu derilere 6.80.75 ake denmitir. Bu derilerin 34.857 adetiMiri Selhaneden olup; 26.593 adeti koyun, 8.264 adeti ise
kuzu deriidir. Bu derilere denen parann 262.385 akesi koyun derilere,
49.582 akesi ise kuzu derilerine aittir. Yedikule debbalar kendilerine ait
selhhanelerden ise 546.506 adet deri ternin etmitir; bu derilerin 6.649
ad eti kei, 5 4. 798 adeti ise koyun d eriiydi. Bu derilere denen birim f
yatlar ise zaman iinde farkllk gstermekteydi. Be yl iinde selhanelerden satn alnan kuzu derisi ise 49.92 adet idi. Bu miktarn yllara gre dalmna baktmzda derilerin senelik olarak oranlarn koruduu grlrnektedir. Muharrem 250 (Mays 834) 6 Muharrem 25 (4 Mays 835)

- - - 138

--- Osmanl ~dan Cunhuri~ et' e

Endstriyel Nlirasumz - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

tarihine kadarki 360 gnde 7476 adet kei, 59295 adet koyun derisi Yedikule debbalar tarafndan miri ihtiyac karlamak zere satlm, tutar
olan 43 kuru para 5 ake ba muhasebeye masrafkaydedilerek Yedikule debbalarna denmitir. Yedikule debbahanelerinin devlet ihtiyacna
ynelik olan retim satlarn 6 Ramazan 250 (6 Ocak 835) Gurre-i
Recep 254 (20 Eyll 838) tarihleri arasnda er aylk periyatlarla gsteren ariv kaydn incelediimizde, her yl iin 2O33 adet kei derisi, buna
karlk iki ylda 2.2 90 adet koyun derisi alndn grmekteyiz. Bu derileri Yedikule de b balarnn Dikimhane-i Amireye ve dier devlet messeselerine sattklar tahmin edilmektedir.
Zira Gurre-i Rebiyyulahr 25 tarihinde eitli miktardaki kei, koyun derisi ve mepini dikimhaneye sattklarna dair kayt bulunmaktadr. Ayrca bu
kayttan Yedikule de bbalarnn rettikleri mein adeti ve retim sresi hakknda da fikir edinmekteyiz. Yedikule debbalan, rettikleri sahtiyan, ksele ... vs. 'yi Mercan arsna gtrerek, orada tccar ve dier esnafa verirlerdi. Bir ksm de b ba rettikleri sahtiyan, mein ve kseleleri ke balarnda
ve tenha yerlerde fazla fiyata satmalar zerine, sahtiyan tccarlar Gurre-i
evval 207 (2 Mays 793) tarihinde davac olarak, eskiden olduu gibi
Mercan ars'na gelerek retimlerini piyasa deerinden satabileceklerini ve Mercan ars'nda bunlara dkkan vereceklerini belirtmilerdi.

Yedikule

debbahanelerinin

retim kapasiteleri

hakknda,

29 Mart 1759- 4Mart 1764

tarihleri arasndaki beyllk bir
devreyi

aylk

p eriyotlar -eklin
1

de bize bilgi veren a1-iv kayd

na gre 47 Yedikule

debbala

r, kendile'r ine bal selhhane-

lerden ve miri Se/h hane

Humayun)'den
miktar, fiyatlar

(Ko-

aldklar

de'r i

tespit edilmi,

bedelleri bi'r im fiyatlar zerinden dendii belirtilmi-ti.

Osmanl

da Deri - Kundura S:1nayi

- - - 139 - - -

skdar Debba hane] ri (1572)

stanbul de b bahaneleri ierisinde kapasite asndan drdnc srada olan

Atik Va/ide Sultan Vakfi 'na

bal on ik adet debbahanenin
giinlk kiras yiiz yirmi akfe idi.
Her bir debbahanenin giinliik
kiras on ake oltp, debba e nafina kiraya verilmijti. Mevcut kasap ve selhhane dkkanIarnda kesilen bayvan derile
rinin tamam tab i edildi "inden, gizlice kurulan debbaha
neler mevcut yaplanmay tehdit etmekteydi.

skdar debbahaneleri, gruptan olumaktayd. Otuz bir debbahane

den meydana gelen skdar debbahanelerinin on bir adetini Mihrimal
Sultan'n kurduu vakf debbahaneleri, dier on iki adetini ise Atik Valide
Sultan'n bina ettii vakf de b bahaneleri oluturmaktayd. Bu de b bahane
ler skdar snrlar ierisindeki selhhanelerden ve kendilerine hisse tayin
edilen yerlerden temin ederek debagat ilemini yaparlard. stanbul iindekiYahu di cemaati kendi kestikleri koyunlarn derilerini, skdar' daki debbahanelere verirlerdi. S Recep 980 (ll Kasm 1572) tarihinde Yahudilerin
stanbul da koyun kesmelerinin yasaklanmas zerine, kesecekleri koyunlar Edirnekap dnda boazlamalar karara balanm ve Yedikule de b ba
lar da bu derileri sahiplenmek istemilerdi. Bunun zerine gnderilen hkmde, Yahudilerin kestii hayvan derilerinin eskiden olduu gibi skdar debbahanelerine verilmesi emredilmiti. skdar debbahanelerin
den Safiye Sultan Vakf'na bal on bir adet debbahaneye, skdar'daki
Byk skele' den, Zincidikuyu'ya ve oradan da Atpazar'na kadarki yerlerde
kesilen koyun derileri tahsis edilmiti. Bunlardan baka Kumkap'daki Nianc Mehmet Paa'nn kasap dkkannda, Eski Saraya et veren kasaplarn,
Eminn'nden, Ayasofya'ya kadarki koyun kesen kasapiarn ve Galata' daki
Ermeni Ahmet'in zabteddii hayvan derileri de, Safiye Sultan de b baiarna
ait idi. Mihrimal Sultan Vakf'na bal sekiz debbahaneyi ileten de b ba
lar ise skdar da Byk skeleden Zincidi Kuyu'ya kadarki yerlerde kesilen hayvan derilerini alabileceklerdi. Ayrca Yedikule selhhanelerinden iki
hisse Galata Saray'nda, Beikta' ta, Yahudiler Mahallesi'nde Gulfen Hatun
Vakf dkkanlarnda, uhut Kaps iinde ve dnda ve Balat Kaps'nda kesilen koyun derilerini de alabileceklerdi.
Atik Valide Sultan Vakf'na bal on iki adet de b bahanenin gnlk kiras
yz yirmi ake idi. Her bir de b bahanenin gnlk kiras on ake olup, de bba esnafna kiraya verilmiti. Mevcut kasap ve selhhane dkkaniarnda kesilen hayvan derilerinin tamam tahsis edildiinden, gizlice Iillrulan debbahaneler mevcut yaplannay tehdit etmekteydi. Nitekim Evast- Muharrem ll 04 (26 Eyll 1692) tarihinde Istavros Ky'ndeki K3;bakulakzade
Yals'nda, iilerinden Mehmet ve Orta Tosyal Mehmet gizlice bir del
bahane kurarak evresindeki derileri fazla cret ile satn alp, debagat yapmaktayd. Bu durumdan etkilenen Atik Valid e Sultan De b balarnn ikaye
ti zerine, izinsiz kurulan bu de b bahanenin kaldrlmas kararlatrd. Yeni
bir de b bahane kurmak isteyen kimse durumu resmi makamlara bildirir ve
uygun grlrse, kurulacak yerdeki de b balarn bal olduu vakfa muaccele ve mecceleleri verilerek vakfn hissesinden kendilerine de bir pay ayrlrd. Ayn ekilde Evahir-i Ramazan 1075 (ll Nisan 1655) tarihinde Sipahiolu olan Mehmet isimli bir ahs, Mihrimal Sultan Vakfna bal bir
arsa zerinde debbahane kurmak istemi, vakfa muaccele ve meccelelerini deyerek arsay kiralamt. skdar Malias'na gnderilen emirde, bu
ahsn hisseye dahil edilerek debagat yapmasna izin verildii bildirilmiti.

- - 140

- - - ()sn anl'dan

Cumhuriyet' e Endstriyel

Mira;nz - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

skdar debbalar, stanbul Selhhaneleri'nden aban 72 (29 Mart

759) 29 aban 77 (4 Mart 764) tarihleri arasnda be yllk dnemde
satn aldklar koyun, kuzu ve kei derileri ve bedelleri hakknda bilgi sahibi olmaktayz. skdar debbalar, kendilerine bal stanbul selhhanelerinde kesilen koyun derilerini narh fiyatndan alarak tabaklamlard. Bu
be yllk dnemde skdar debbahanelerine 23 bin 333 adet koyun ve
kuzu derisi gelmi, bunun iin 2 milyon 45 bin 9 ake denmiti. Bunlarn iinde ok az miktarda kuzu derisi vard.
skdar debbahanesinin, Muharrem 250 (Mays 834) 6 Muharrem
25 (4 Mays 835) tarihine kadar ki 360 gnde 7.92 adet kei derisini
ve 53 bin 500 adet koyun derisini satarak toplam 5 milyon 8 bin 560 ake
girdileri olmutu. Bu da 4 bin 82 kuru 3 para ake etmektedir. Mir:i
ihtiya iin alnan bu derilerin bedelleri ba muhasebeye kaydedilerek skdar debbalarna denmitir. skdar Debbahanesi'nin mir:i ihtiyac karlayan retim ve satlarn er aylk periyatlarla gsteren 4 Ocak
835-Gurre-i Rebiyyulahr 254 (24 Haziran 838) tarihleri arasndaki tabIoyu incelediimizde, kei derisini heryl iin bin 799 adet, koyun derisini ise yaklak iki ylda bir 2 bin 2 35 adet olarak devletin ihtiyacn temin
iin sattn grmekteyiz. skdar Debbahaneleri'nin mein retimi ise,
bir nevbette 5000 adeti bulmaktadr. Gurre-i Rebiyyulahr 25 tarihinde 5 bin adet retim yapan skdar Debbahaneleri'nin bir dier retimi ise ancak Gurre-i evval 252 tarihinde gerekletirebilmitir. ki retim aras ise on be ay gibi uzun bir mddet gemektedir.

1 su P' ' Debbal ~b el ri (1 763)

retim kapasitesi ve bnyesinde barndrd debbahane says asndan
stanbul' daki de b bahane grubu ierisinde ikinci sray igal eden Kasmpaa
debbahaneleri, balca gruba ayrlmaktayd. Bunlar srasyla Kasmpaa
vakfna bal yirmi drt adet de b bahane ve Sinan Paa Vakf'na bal on iki
adet debbahaneden olumaktaydlar. Bu debbahaneler toplam otuz alt
adet olup, Kasmpaa debbahaneleri adyla anlmaktadr. Haziran 763
tarihinde Kasmpaa' da otuz de b bahane mevcut idi. Bu de b bahaneler
otuz drt adet ustann tasarrufunda idi. Kasmpaa debbahaneleri, Galata
Kazas dahilindeki selhhanelerden deri temin ediyorlard. Bunlardan baka
Kasmpaa'nn vakf debbahaneleri; Balat Kaps, Hasr iskelesi ve Samatya Kaps'nda adet selhhanenin derilerini, Sinan Paa'nn kurduu debbahaneler ise Eski Saray iin kesilen koyunlardan alt yz vukiyyelik etin
derilerini, Sultan II. Murat zamannda verilen ferman gereince alrlard.
Kasmpaa ve Galata'nn i ve d ksmnda kesilen koyun ve kei derileri
toplanarak ksma ayrlr; iki hissesi Yedikule de b balarna, kalan bir hissesi ise Kasmpaa debbalarna datlrd.

1 Haziran 1763 tarihinde

Kasmpata'da otttz ii debba~
hane mevcttt idi. Bu debbagha
neler otttz db'rt adet tts-tann ta~
arrttfttrda idi. Kampa;a deb~
baghaneleri, Galata Kazas daa
bilindeki selhhanelerden deri
temin ediyorlard. Bunlardan
ba1ka Kasmpa;a 'nn vakfde b~
bahaneleri; Balat Kaps, Hasr
1skdesi ve Samatya Kaps 'nda
tt adet selhhatrenin derilerini,
Sinan Pa;a'ntn kurdtttt debbahanelttr ise.' Eski Saray iin
kesilen koytmlardan alt yiiz vtt=
kiyyelik etin deriletini, Stltan
II. Murat zamannda verilen
fttwtan geretince alr/ard.

Galata ve Kasmpaa' da kesilen hayvan derilerinden Yedikule debbalarna

hisse tayin edilmesi hususu ksa mddet iinde terk edilerek herkes kendi
blgesindeki derileri almas nizarn kabul edilmiti. Galata hududundaki

- - - 141 - - -

Galata iinde tophane senttinde

kurtlnn

saylar

bu debbahanekrin

az olup,

Kl Ali Paa

selhhanelerde kesilen koyun, kei ve kuzu derileri yaz ve k mevsiminde

bir tek deri dahi zayi edilmeden darya verilmeden de b ba esnafna teslim edilirdi. De b ba esnafna verilen derilerin yapalar krklmadan ve yolunmadan Yedikule nizarn ve narh esas alnarak de b ba esnafna satlrd.
Kasmpaa de b balan gerek yerli, gerekse dardan getirdikleri inek, kz
derilerini satn alarak debagat eder, rettikleri yar mamul mallar; sarahaneye, tccara, miri mk ve sakalar ile dikici taifesine satarak geimlerini
temin ederlerdi. Ayrca Donanma-i HmayG.n kalyonlar iin ksele ve tire,
Yenieri Oca'na ksele, stabi- Amireye ksele, gcleri ve sahtiyan, ulufe
ve barut kesesi iin mein, araba tahtravan iin kay ve ksele, yangn tulumbaclarnn hortumu iin ksele ve Hazine-i Amireye ksele, gcleri ve
sahtiyan temin ederlerdi. Debba esnaf rettikleri mallar koltukcu ar
larnda, hanlarda ve odalarda satamazlard. Ancakkendi karhanelerinde, sarahanede sara, krbac, mkc ve kovac esnaf ile dikicilere satabilirlerdi.

Vakfina bal sekiz adet debba

leri, Galata'da kesilen hayvan

ile Yedikule de b balar arasnda retim kalitesi noktasnda

zaman zaman ekememezlik ve kskanlk bulunuyordu. Yedikule de b ba
larnn 5 Muharrem o 9 (30 Mart 6O) tarihinde Kasmpaa debbalarn
"kalp" imalat yapyorlar diye ikayet etmeleri zerine yaplan aratrmada;
Kasmpaa debalarnn gn ve kseleyi Yedikule debbalarndan daha iyi
ilediinin anlalmas zerine Galata Kads'na gnderilen hkmde, "ke
ve kalp" gn ve ksele ilenrnekten fazlasyla saknlmas tenbih edilmiti.
Kasmpaa dereleri, muhtelif zamanlarda eitli nedenlerin etkisi ile dolar
ve derelerin temizlenmesi grevi, Tersane-i Amire Emini'ne verilirdi. Ya
mur ve selierin getirdii, yabanc maddeler ile evrede bulunan de b baha
nelerin kulandklar palamut talalar, su benderini tkayarak suyun ak
n zorlatrr ve zamanla dereleri doldururdu. Bu durumda, miri ahrlardan
manda, atvekatr srleri, Tersane-i Amire ambarlarndan da yeterli say
da sulular temin edilerek dereler temizletilirdi. Masraf ise tersane emanetinin aylk bilanosuna ilenirdi

derilerini, Kasm Paa ve Sinan

Paa debbahaneleri ik berabe1~"

Toplane Debbahaneleri

haneden baka Ayasofya- Kebtr

Vokfina

bal debbahanelerin

va,.lndan

da bahsedebili1iz.

Yalmz deri tayin ve tahsisatlar

yaplrkf!'ll Kl Ali Paa

Vakfi-

ru, bal debbahanelerin say

srulan baka Ayosofja-

Kebir

Vakfi debbahanele7~"inin say

smdan bahsedilmesi bize bu debbahatelerinin Kl Ali

POfa

debbahtmelerinden. daha kiiiik

apl oldu fikrini vemekte

dir.

l Ali Paa debbahmle

satmalarak paytarlarke1 aralannda anlatnazlklar rneyda7UJ gelerek

- - 142

dava gijriilmiitii.

--- Osnanl'dan

Kasmpaa

(1764)

retim asndan Tophane debbahaneleri, stanbul debbahaneleri arasnda son sra da yer almaktadr. Galata iinde Tophane semtinde kurulan bu debbahaielerin sayilan az olup, Kl Ali Paa Vakfna bal sekiz
adet debbahaneden baka Ayasafya- Kebir Vakf'na bal debbahanele
rin varlndan da bahsedebiliriz. Yalnz deri tayin ve tahsisatlar yaplrken
Kl Ali Paa Vakf'na bal debbahanelerin saysndan baka Ayasafya-
Kebir Vakf de b bahanelerinin saysndan bahsedilmesi bize bu de b baha
nelerinin Kl Ali Paa debbahanelerinden daha kk apl olduu fikrini vermektedir. Kl Ali Paa debbahaneleri, Galata'da kesilen hayvan
derilerini, Kasm Paa ve Sinan Paa debbahaneleri ile beraber satn alarak paylarlarken tralarnda anlamazlklar meydana gelerek dava grlmt. Evail-iSafer 78 (5 Temmuz 764) tarihinde karara balanan davada Kl Ali Paa debbalan ile Ayasafya- Kebir Vakfna bal debba-

Cumhuriyet'e Endstriyel.Alfirasnz - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

lar, Galata sur i ve dndaki, Tophane'deki saray nndeki ve Beikta'tan

Saryer'e varncaya dek selhhane ve kasap dkkaniarnda kesilen hayvan derilerini satn alarak, debagat ederlerdi. Kasmpaa' da kesilen hayvan derileri
hari, Galata ve evresinde kesilen hayvan derilerinin tamam Tophane debbalarna ait olduu 53/ 740- 74 tarihli bir vesikadan anlalmaktadr.
Tophane'deki debba esnaf, aldklar derileri paylaarak; tersane, cebehane, sarahane, baruthane ve kathane iin gerekli olan tire, mein, ksele
ve sar mein gibi eya retip, gerekli yerlere piyasa fiyat zerinden verirlerdi. Bunlarnimaliiin bol miktarda koyun derisine ihtiya duyulduun
dan selhhanelerde kesilen kz, inek, camz, koyun, kuzu ve kei derilerinin yapas yolunmayp, yabanclara satlnamas ve yaz k piyasa fiyatn
dan Tophane debbalarna satlp, derilerinde adaletli bir ekilde aralarn
da taksim edilmesi kanun gereiydi. 22 Safer 2 6 (4 Temmuz 80) tarihinde Tophane debbalar, kasap ve kalyoncu esnaflarndan bazlar derilerin iyisini seerek yabanclara sattklarn iddia etmeleri zerine yaplan
Sultan Ikinci Mahmut 1808 - 1838
muhakemede kasap esnaf, hayvan derilerini yaz ve k yapalarn yolmaOmanl Devleti'nin en yeniliki sanadan, Yedikule Nizarn gerei Tophane debbalarna satacaklarn garanti etyi ve eitime iine'n veren bir Padiah
milerdi. Tophane debbalarna 6 Ramazan 250 (6 Ocak 835) Gurre-i
ve bugiin birok sanayi tesisinin ktn
RebiyyG.lahr254 (24 Haziran 838) tarihleri arasnda bin 946 adetkei deltl'll'fta iin ayak olan devlet adam idi
risi, 566 adet koyun derisinin satld ve be bin adet m einin retildi i kaytlardan anlalmaktadr. Tophane debbalarnn retimlerini Dikimhane-i
Amireye sattklarna dair kayt bulunmaktadr.
Osnanl'da

Deri Kundura. Sanayi

Beykoz Deri ve

Kudu"a Fabrikas(

812)

8 2 ylnda Sultan II. Mahmut bir nedenle Beykoz Selviburnu'ndan geerken, bugn tabakhane olan yerde aalarn altnda ihtiyar sakall bir adamn drt be kiiyle altn gryor. "Bu ihtiyar ne yapar burada" diye
soruyor, "Bu ihtiyar dericidir, deri yapar burada derileri stanbul piyasas
na sevk eder" diyorlar. Sultan Mahmut "Bizim ordunun ark ihtiyac var,
ihtiyara yardm edin, bytsn tekilatn. Hemen bu yaknlarda bir ark
dikimhanesi kurulsun, orduyu hmayunun ar buradan yaplsn" diyor.
Bunun zerine Hamza Ustayayardm yaplyor. Bylelikle ilk tabakhane (Debbahane), Beykoz Deri ve K.:ndura Fabrikas 82'de kuruluyor.
842'de ciddi bir fabrika grnmne kavuuyor. ordunun ayakkab ve palaska ihtiyacn karlayan tesis, 9. yzyln ikinci yarsnda Fransz kselesini geride brakan bir kaliteye ulayor. 92'de gnlk bin ift ayakkab
retim kapasitesine kyor.

SMERBANK Beykoz Fabrikas'nn ok uzun ve zorluklarla geen hayaolan "Sanayi ve Ma din Bankas" (Atatrk dneminde 1925-1932 yllarnda etkinlik gsteren devlet bankas)'na devredilmesiyle yeni bir dneme balamt. Ancak, 933 ylnda, 3460 sayl kanunla "Smerbank Deri ve Kundura Sanayi Messesesi" adn alr. Bylece yeni bir dnem balamaktadr.

1914 ylnda Beykoz

1

Kuulra Fabrikas

t, 92 5 ylnda kurulmu

Osnanl'da

19 5Jllrndtn itiha~trn
yenile:tirme allJnalarna
balandan Beykoz Fohrikasm 'nn

Deri - Kundura Sa.nayi

oydlardaki gorn;ii.

1926 ylnda Beykoz

Fabri!tas 'nn deri=desen
makinesi.

Beykoz Fabrikas "Sanayi ve Madin Bankas"na devredilciikten sonra

Almanlarla bir anlama yaparak bugnk tarihi binalar yapyor ve tribn
kurup cereyan retiyor. Tabakhaneye ok su lazm olduu iin ~vredeki
derelere el koyuyor ve sular bir yerde toplamak iin bentlerle gletler
oluturuluyor. Gletlerde biriken sular tabakhanede kullanlyor. Zaman
zaman jandarma su kullanm konusunda blge halkna mdahale etmek
zorunda kalyor. Fabrika su ihtiyacn gidermek iin emelerdeki suyu
bile almak ister. Ancak o sralarda Beykoz'da henz elektik yoktur ve
dnemin kaymakam fabrikada retilen elektrik karlnda eme sularn
kullanmalarna izin verir.
Smerbank'n 973 ylnda yaymlad

bir yllktan, hem kurulu amac

n, hem de o gnlerdeki dnceleri izleyebiliyoruz. 93 3 tarihli gerekede unlar yazyor: "Sanayileme hareketimizin, milli ihtiya ve menfaatlerimizin gerektirdii oranda gerekletirilmedii ilk teebbs devresinin tecrbeleri ile anlalmtr. Btn milli kaynak ve iktisadi unsurlardan yararlanarak sanayilemenin daha verimli ve ahenkli olarak baarlabilmesi iin
kuvvetli bir kurulua ihtiya vardr."
93 3 ylnda
lak 2

Smerbank'a getikten sonra 987 ylna kadar retimine yakbin kii ile yllk 2 milyon 500 bin ift kapasite devam ediyor.

Hayvann srtndan yzldkten

sonra fabrika'ya giren ham deri, dardan

hibir malzeme alnmadan ayakkab olarak dar kabiliyor. Bu apta bir
entegre tesis Trkiye'nin hibir yerinde bulunmuyor.
1960 yllarnda Beykoz
Fabrikas 'ndan bir gb'ritnitl

970 - 990 yllar arasnda

fabrikadan elde edilen kar ile Van, Tercan ve

Sarkam'ta deri fabrikalar kuruluyor buraya giden teknik elemanlar yine
Beykoz Fabrikasnda yetitiriliyor. Bylece182'de II. Mahmut zamannda
kurulan Beykoz Smerbank Deri ve Kundura Fabrikas, 999 ylnda retimi durdurularak 2004 ylnda Yldrm Holding A..'ine satlmtr. Gnmzde ise film platosu olarak kullanlmaktadr.

koz Aya _

F brik

(l 884)

Orta Asya' da Trkler deriden ve ynden giyim eyalar yapmakta ustaydlar.

izme ve ark en yaygn ayakkab tryd. Deri izmenin yan sra, yaygn
olarak ynden kee izme de yaplyordu. Hkmdarlar krmz renkli izmeler giyiyorlard. izme ata binenler iin ok elveriliydi.

1926 ylnda, Beykoz Sitmerbanle

Fabriltas'nda !tb'sete ltesin
mallinesi

Seluklu ve Osmanl dnemlerinde ordunun, ynetici snflarn ve kentli halkn gereksinimlerini karlamak zere zamanla ayakkab eitlendi ve
ayakkabclk ok geliti. Dier zanaatlarn olduu gibi ayakkabclarn da
bir rgt vard. retilen ayakkablarn niteliinilonca denetlerdi. Ayakkab
satclar iin kullanlan kavaf szc, giderek yapmclar da kapsad. Kavaflar da izmeci, yemenici, nalnc, terliki ve pabuu gibi adlar alrlard.

- - - 144 --- 0'tli.Hl1'dm Cumhui t'\ F d'i uiyl 1\1h.lnuz --------------------

Osmanl

toplumunda ayakkab, giyenierin toplumsal konumuna ve mesleine gre eitlilik gsterirdi. Ev iinde yzleri atlas ve kadife gibi kuma
lardan yaplm, zerieri srmayla ilenmi hafif ayakkab ve terlikler giyilirdi. Darda giyilen deri ayakkab ve izmelere de sslenirdi. Topkap Saray Mzesi'nde, ince bir zevkle ve hnerle ilenmi deri ayakkab ve izmeler sergilenmektedir.
Osmanl

dnemindeki ayakkablar, yapldklar malzemeye, biimlerine ve

kullanldklar yere gre adlar alrd. Bamak, cimcime, apula, izme, yarm
izme, edik, edik pabu, edik, fotin,. galo, mest, kaln, kundura, merkub,
naln, sandal, terlik, tomak, yemeni balca ayakkab eitleriydi. Genellikle
alak keli ya da kesiz, yumuak deriden yaplan rahat ayakkablar tercih edilirdi. Darda giyilen ayakkablardan bazlar mest-ayakkab gibi iki
paradan oluurdu. Ayaa giyilen mestin zerine yamur ve amurdan korumak amacyla, nceleri ayakkab, sonralar da lastik giyildi. oson ya da
galo denen lastik ayakkabnn iine geirilerek giyilen mestler, zellikle namazlarn camilerde klanlarca kullanlrd.
16.-18. yzyllarda stanbul, Edirne ve Bursa' da ayakkabclk ok gelimi
ti. 19. yzyl sonlarna kadar Trkiye'de ayakkab yapm tmyle el iilii
ne dayanyordu. 1812 'de kurulan Beykoz'daki deri fabrikasna 1884'te ayakkab yapm blm eklendi. 193 3 'te Smerbank'a devredilen Beykoz Deri
ve Kundura Fabrikas makineli retimin yapld nemli bir yerdi. Gnmzde ayakkab retimi daha ok zel sektr tarafndan gerekletirilmek
tedir. Sektr avrupa ve dnyada nemli bir yere sahiptir.

16.-18. yzyllarda istanbul,

Edirne ve Bursa'da
lk

ok gelimiti. 19. yzyl son-

!arna

kadar Trkiye'de ayak-

kab yapm

ne

ayakkabc

tmyle el iilii

dayanyordu.

1812 'de kuru-

lan Beykoz'daki deri fabrikasna

1884'te ayakkab yapm bliim
eklendi. 1933'te Siimerbank'a
devredilen Beykoz Deri ve Km
dra Fabrikas

yapld

makine/i retimin

'n emli bir yerdi. Gnii-

miizde ayakkab retimi daha ok

'zel sektr tarafindan gerekle
tirilmektedir. Sekt'r avrupa ve

dnyada 'nemli bir yere sahiptir.

Beykoz Fabrikas'nda eski
gnlerde ambara ayakkab nakli.

Beykoz Fabrikas'nn eski

gnlerinden bir g'riin

Cumhuriyet'in ilk yllarnda ret-ilen kmduralar

Beykoz Fabrikas'nn
yeni g'ri.iniiii

Osmanl' da

Deri - Kundura Sanayi

- - - 145

Osmanl'da Elektrik retimi

Dolmabahe Gazhanesi (1853)

Devletin kurduu ve maden kmrnden gaz reten Dolmabahe Gazhanesi, kuruluundan 87 4 tarihinde ehremaneti'ne devrine kadar Hazine-i
Hassatarafndan idare edilmitir. Bu zaman dilimi iinde Gazhane'nin ne
ekilde ve kimin tarafndan iletilcliine dair yeterli bilgi ve belge bulunmamaktadr. (Eldeki mevcut kaynaklar ve vesikalar bu dnemi yeterli ekilde
anla tnaya kafi deildir)
O bin

metrekarelik bir alana yaylan, Dolmabahe Saray'nda anayapy

oluturan Mabeyn, Muayede salonu, Harem ve Veliaht Daireleri'nden baka
Beznalem Valide Camii, stabi- Amire (Has Ahr), Serasker Dairesi, Saat
Kulesi, Hazine-i Hassa ve Mefruat Daireleri ve bunlarn yannda Dolmabahe Saray'nn aydnlatlmas iin bir de gazhane inasna lzum grlmtr. Bu maksatla Dolmabahe Gazhanesi ina edilmitir.
Dolmabahe Gazhaneleri nceleri yalnzca saraylar aydnlatlmasnda kullanlrken, 85 5'te ehremaneti'inin giriimleri sonucu, saraylarn aydn
Iatlmasndan artan retim fazlas havagazyla, ilk olarak stanbul'un Beyolu Caddesi (Cadde-i Kebir;) aydnlatld. (Ardndan ayn yl bir iddiaya
gre Beyolu Naum Tiyatrosu da Abdulmecit'in zel izniyle Dolmabahe
Gazhanesi'nden aydnlatlmtr.) Bylece sokaklar aydnlatmacia petrolden nce havagaz hizmete girmi oldu.

Sultan Abdulmecid 1839-18 6O

Sultan Abdiilhamid'in babas olan
Abdiilmecid dijneminde Osmanl
sanayilemesinin en "nemlilerinden
olan elektrik santrallerinin
kurulmasna balanmtr.

Dolmabahe Gazhanesi inasndan (853) ehremanet'e devrine (874)

kadar Hazine-i Hassa-i ahane (Padiahlarn ahs, varidat ve masraflar
na ait ilerle alakah tekilat) tarafndan idare olunmutu. te Dolmabahe
Gazhanesi depadiah saray olan Dolmabahe Saray'nn yaknnda, bugnk nn Stadyumu'nun bulunduu mevkiin kara tarafnda bulunmaktayd.
85 5 ylndan

itibaren balayan Pera'nn sokaklarnn aydnlatlmas almalar, 8 5 7 ylnn banda ilk meyvesini vermi ve padiahn emri
Dolambahe'deki Gazhaneye Galatsaray arasndaki alanda denen havagaz borular ve dikilen fenerlerle, Rue de Pera (Cadde-i Kebir/ stik
lal Caddesi) ve Yksek Kaldrm'n havagaz ile aydnlatlmas salanm
t. Bu yredeki ilk aydnlatmann zerinden hemen sonra ok sayda varlk
l Pera sakininin de evlerine havagaz tesisat detme konusunda izin aldklar gzlenmektdir.

Dolmabahe Gazhanesi'nden geriye

.
kalan tesisler
1

859 banda

Galata ve Tophane blgelerinin de nihayet aydnlatabilecei

belirtilmekte ve konutlarn aydnlatlmas karl denecek tesisat ve kullanm paralarnn her ay sonunda toplanmas karlatrlmaktadr.
864 yaznda Pangalt Yolu'nun (Harbiye dolaylar) ve Beikta

Caddesi'nin
aydnlatld ve Pera'nn klara brndn vurgulayan vgler de gazetelerde yer almaktadr.

1900'lii yllarda Dolmabahe

Gazhanesi'nin kubak g.rniiii

Osmanl'da Elektrik retimi

- - - 149 - - -

Yine 86 tarihli bir belgeden anlyoruz ki D olmabahe Gazhanesi'nden

Tophan-i Amire Caddesiyle Taksim Taliruhane ve Sarahane'ye gaz getirilmi. Mezkur yerlere gaz gtrlmesinin masraflar da Gazhane ve
Tophane-i Amire arasnda paylatrlm.
\

1874 tarihinde S adaret mak amndna ehremaneti'ne

g"nderilen tezkirede, Dot-

87 4

tarihinde Sadaret makamndna ehremaneti'ne gnderilen tezkirede,

bulunan gazhanenin Hazine-i Hassa idaresine bal bulunduu belirtilip; oysa gazhan el erin zel durumlar gereince her yerde Belediyece yani ehremaneti'nce iletildiinden, sz konusu gazhanenin Emanete devri gereine deinilmektedir.

mabahe'de bulunan gazha-

Dalnabahe'de

nenin Hazine-i Hassa idaresine bal bulunduu belirtitip; devamla, oysa ki gazhanelerin zel durumlar gereince

her yerde Belediyece yani

Bylece gazhanenin btn alet edavat ve hesaplar ile Belediye'ye devr

ve teslimi kararlatrlmtr. Ancak baz artlarda ileri srlmekte olup,
Hazine-i Hassa'nn (Saray Hazinesi) gazhane iin imdiye kadar bir hayli
para harcadndan bahisle, ehremanti'nce bir gazhane kurulacan onun
da Hazine yardmyla olacan ve bunu bir hizmet-i mutakabile olmak
zere pa di ah sarayiarna gazlarn bundan sonra Emanete bedava verilm esini belirtmektedir.

ehremaneti'nce iletildiin

den, sz konusu gazhanenin

Emanete devri gereine dei
nilmektedir.

Dalnabahe

Gazhanesi
gerek
ehremanti'ne devredilciikten sonra
gerekse devredilemeden nce Avrupal tccarlarn her zaman iin ilgisini
ekmitir. stanbul ve evresinin tenviri (aydnlatlmas) almalarnda bu
tccarlar imtiyaz elde edebilmek iin
kyasya bir rekabete girmilerdir.
Dalnabahe

Gazla stlan ve ilk elektrik uygulamas yaplan

Daimabahe Saray 'nn

denizden g"riiniiii

Gazhanesi'nin tm
stanbul'u aydnlatmaya kifayet etmeyecei aikar olduundan, Dersaadet
(stanbul Ynetim Merkezi) tarafn
dan yeni bir gazhane kurma alma
lar 860'larn sonlarnda balad. Bu
konuda bir ok ihaleler alm, bu ihaleler sonulanm ve eitli imtiyazlar
tccarlara verilmiti. Fakat ie gerek anlamda bir trl balanlamam her
seferinde bir ok engelle karlalmt.
87 4'te ehremaneti'ne

devredilciikten sonra Gazhane'nin yenilenmesi a-

lmalar kapsamnda bir okyeni ara gere alnm gelien tekniklerden is-

tifade edilmeye allmt. Gazhane'ye alnan malzemelerin Osmanl vatanda gayrimuslim tacirler tarafndan dardan getirtilmesi; bunun yann
da sz konusu aletlerin ngiltere gibi Avrupa lkelerinden ithali eitli araylara neden olmutu.
887'de

Yedikule Gazhanesi'nin iletme imtiyazn alan Hasan Tahsin'in

888'de kurulan ve de orta bulunduu irket vastasyla Dalnabahe

- - - - 150 ,

Osmanl' dan

Cumhuriyet' e Endstriyel Mirasmz - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Gazhane'sini de almak istemi ama bu gazhane 889'da Galata, Beyolu

gibi en marnur mahallerinin tenviri (aydnlatlmas) hizmetini grd ynnde aklamada bulunmas dikkat ekicidir.
Dalnabahe

Gazhanesi'nin Saray- Humayunlar gibi nemli binalar aydnlatma ve stma ilevini grmesi de uzunca bir sre burann devlet tarafndan idaresi sonucunu dourmutur.

Dolmabahe Gazhanesinin Tophane-i Amire'ye Devri

Dalnabahe

Gazhanesi'nin belediyeye devrinden on alt sene sonra 889' da

Tophane-i Amire (Tophane Kurumu) idaresine gemitir. Hkmet merkezinden 7 Mays 889 tarihli tezkerede Dalnabahe Gazhanesi ksa zaman
zarfnda dzenlenip slah edilebilmesi iin gazhane hesaplarnn grlmesiyle beraber, bugn mevcut olan alet edevatn yeni usullerle dnm hususunda Avrupa' dan ilim sahibi bir gazc ustasyla bir mhendisin arlna
sna karar verilmitir. Devirden itibaren gelirleri ve masraflar tamamyla
Tophane'ye ait olmak ve Saray- Hmayunlar ile klalarve dier resmi dairelerde yaklacak gazlarn creti, ait olduu dairelerden her ay pein olarak alnmak zere; 890 mali senesi Mart balangcndan itibaren Tophane-i
Amire idaresince devir alnmas hususunda Meclis kararyla ve padiahn izni
ile, gerei Meskur Miriyeti veEmaneti bildirilmitir.

Dolmabahe Gazhanesi 'nin

Saray- Humaytnlar gibi
iinemli binalar aydnlatma
ve stma ilevini giirmesi de
uzunca bir sre btrann devlet tarafinda idaresi sonucunu
dourmutur.

889' daki bu devr defter kayd tutularak bedava olarak Tophane Arnirlii'ne
verilmi olduu iin devir tesliminden sonra emanet bu hakkn

(bedeli) hkmetten ok yere talep etmi olduu halde bir neticeye vasl olamam
tr. Bu devir esnasnda belediyenin banda Rdvan Paa (890- 905) bulunmaktadr.

Tekrar ehremanetine (Belediye) Devri (1913)

Gazhanenin idaresi yaklak olarak 2Oyl boyunca Tophane Mirlii taraBu zaman zarfnda gaz fiyatlarnn hayli ykselmesi, gazhanenin iyi ynetilmedii sylentileri neticesinde ehremaneti durumu saraya tamtr. N eticede Saraynda onay ile Gazhanenin idaresi
. tekrar 2 Kasm 909 tarihinde belediyeye devredilmitir. Ancak mzakereler uzun zaman alm ve neticede 23 Haziran 9 3 tarihinde kesin devir
fndan yrtlmtr.

SultanAbdiilhamid 1876-1909
Cumhtriyetdiinemine

kalan
sanayi mirasn ina eden en ijnemli
devlet adamlarndan biridir

gereklemitir.

Dolmabahe Gazhan esi'nin zellemesi (1914)

Gazhanenin bu ikinci belediye dnemi ksa srdii. Benzeri kurumlarn yabanc ortaklklara devri o tarihlerde sklkla rastlanan durumlar d. Belediyede D olmabahe Gazhanesi iin Maliye, iler Bakanl ve Babakanlk
la uzun uzadya yaztktan sonra zelletirme karar ald. Gazhanenin ynetimi 7 ubat 9 4 gn 50 sene sreyle Paris'li Banker Octav Bezan. son ve Louis Boer'in kurucu orta olduuBeyolu-Yeniky Trk Anonim
Gaz irketi'ne devredildi.
Osnanl' da Eleknik tetin1i

- - - 151

irket gazhaneyi devir aldktan sonra modernizasyona gitti. Beyolu blgesindeki ana caddelerin bedelsiz aydnlatlmasna ve sokak lambalarnn hakmnn bedelsiz yaplmasna balanmtr. Elektriin yaygnlamas ile baz
skntlar yaanmsa da zaman iin havagaznn kullanm alanlar gehile
tilmi, mutfakta, hanyoda ve hatta buzdolaplarnn altrlmasnda kullanlr olmutur.
Osmanl

Devleti'nin son bulup Cumhuriyet ile birlikte szleme aynen geerliliini korumutur. 19 55 ylnda nn Stadyumunun geniletilmesi dncesiyle Belediye Meclisi'nce alnan karar neticesinde Kathane' de Poligon mevkiine peyder pey tanmaya allmtr. Stadn vadiye bakan gazhane tarafna ak tirbnler ina edilirken gazhaneye ait baz tesisler ve
idare binas yktrld.
Dalnabahe

SultanAbdii/aziz 1861 -1876

Osmanl

d"neminde imar ve iskan

"nemli devlet adamlarndan biridir. 1876 ylnda o gnk
darbeci ttihat Terakki elemanlarn
ca Beikta Periye Saray 'nda boula
rak ehit edilmitir
harekatnn

Gazhanesi tamamen para para sklerekPoligona (bugnk ETT garaj) tand. Dalnabahe Gazhanesi'nde retim 15 Austos
1960 gn son bulmutur.
1964 ylnda imtiyaz mddeti dolan Beyolu-Yeniky Trk Anonim Gaz
irketi ile imtiyaz yenilenmemitir. Gazhane idaresi 16 Mart 1964 tarihinde Trk Fransz ortakl ad altnda Beyolu Muvakkat Gaz letmesi olarak faaliyetlerini srdrd. Gazhane yerel ynetimlerde yaplan dzenlemeler dorultusunda 1 Temmuz 1984 tarihinde ETT'ye baland. retimine
son verildii 13 Haziran 1993 tarihine kadar ETT tarafndan ynetilmitir.

Beylerbeyi

Saray

Gazhanesi (1862)

Beylerbeyi Saray Gazhanesi, Kuzguncuk Nakkatepe'de Boazii'ne a

lan, yzyllk nar, kayn, am aalaryla kapl bir vadide yer almaktadr.
stanbul'un Anadolu yakasnn ilk sanayi tesislerinden biri olan Gazhane

nas 1862 'de balayp 1865 ylnda tamamlanmtr. Sultan Abdlaziz tarafndan yaptrlm

olan Beylerbeyi Saray'nn modern llerde aydn

iin Kuzguncuk Baba Nakka Sokak'ta
Kuzguncuk Gazhanesi tesis edilmitir. Maden kmrnden elde edilen gaz ile Beylerbeyi Sa~ay Anadolu yakasnn ilk modern llerde aydnlatlan me-

latlabilmesi

kan olmutur.

~~l!

Beylerbeyi Gazhanesinin havadan

g"riiiii

- - - 152

Kuzguncuk Gazhanesi tesis edilirken makine ve ekipmartlarn bulunduu fabrikann asln tekil eden bir
ana bina, idari birimlerin ve ynetim merkezinin bulunduu yardmc bina ve gazn depolanmas ve ayrtrlmasn salayan orta lekli iki adet gazometre tesislerinden olumaktayd.

Gazhane binas 1862 ylnda Beylerbeyi Saray'nn aydnlatlmas ve stl

mas iin "Gas de France" irketi'nce ina edilmitir. Daha sonra Kuzgun-

--- Osnanl'dan Cunhuriyet'e

Endstriyel :\t1irasnz - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

cuk semtine de hizmet vermeye balayan Gazhane, semte elektrik gelmesiyle 940 ylnda hizmetini durdurmutur.

78 yl kesintisiz hizmet veren tesisin metal blmleri sklerek, Kadky

Gazhanesi'ne tanm, geriye sadece ta duvarlar kalmtr. Kuzguncukhalkndan edinilen bilgiye gre gazhane kapatldktan bir mddet sonra burada mantar iftlii kurulmu ve uzun sre mantar retilmitir.
Tarihi Beylerbeyi Gazhanesi'nin ana ve yardmc binalarnn zamana direnebilen ta duvarlar ile havuzlar, Antlar Yksek Kurulu tarafndan, Beylerbeyi Saray'nn mtemilat olarak deerlendirilmi ve birinci snf tarihi eser olarak kayda alnmtr.
Daha sonra Odnmlk alan iinde yer alan Gazhane tesisleri, Milli Emlak
Genel Mdrl tarafndan, Mlkiyeliler Birlii stanbul ubesi'ne 49 yl
iin tahsis edilmitir.
Mlkiyeliler Birlii'nin amac endstriyel mirasmzn sekin bir rnei olan Beylerbeyi Saray
Gazhanesi'ni restore ederek, hem Mlkiyeliler'i
hem stanbullular', kltrel ve sosyal hizmetler
sunabilecek yeni bir tesise kavuturmaktr. Bylelikle, bu tarihi sanayi binas yeniden eski grnmne kavuturularak gelecek kuaklara aktanlacak. Ancak yeni fonksiyonlar stlererek bu kez
sanayi rn deil, dnce, kltr, sanat ve sosyal hizmetler retecektir.
Mevcut yapnn temelleri ve duvarlarnn restorasyonuyla ortaya kacak kapal alanlarda, konferans salonu, sergi ve seminer salonlar, kitaplk, ak alanda ise spor ve rekreasyon blmleri planlanm
tr. Yaplarn byk lde ykk ve tahrip edilmi olmas, mevcut duvarlarn ta iiliiyle onarlarak korunmas ve yap grubunun zgn temelleri stnde gerekletirilecek zerli bir restorasyonu gerekli kl
n;tr. Ayakta kalm duvarlar olduu gibi korunmu, yaplan tamamlama ilemlerinde sonradan eklenen blmlerin zgn yapdan ayrla
bilmesini salamak zere, yeni malzeme ve teknikler kullanlmtr.
Bu ekilde eski ve yeni, bir zaman boyutu olarak da sergilenmektedir.
Yapnn tula hatll duvarlarnn ta rgs korunurken, gazometre kuleleri de zgn biimine uygun, ancak bu kez elik-cam karm olarak gncel teknolojiyle ykselecektir.

Restorasyonu yaplan
gazhaneden bir giiriintii

Yedikule Gazhanesi (1880)

Sultan Abdulhamid dneminde stanbul' da sosyal amal ina edilen ilk tesis
olan Yedikule Gazhanesi, 880 ylnda bitirildi. Bu tesisten elde edilen gaz
ncelikle stanbul halknn aydnlatma ihtiyacnda kullanlmtr.

Osnanl'da Elektrik fTretini

- - - 153 - - -

Sosyal

Dolmabahe Gazhanesi, ehrin aydnlatlmasnda yararl olunca, tm eh

rin havagaz ile aydnlatlmas dncesi geliti. Bu nedenle 880 yln
da Yedikule' de bir gaz fabrikas hizmete ald. D olmabahe ve Kuzguncuk gazhanelerinin kurulma amac saraylarn stlma ve aydnlatlmasyd.
Ancak bu saraylarn ihtiya fazlasyla evre sokak ve caddelerin aydnlatl
mas da gereklemitir. stanbul' da tmyle halka ve ehre ynelik, sosyal amal olarak ina edilen ilk tesis olan Yedikule Gazhanesi'nin inaat
almalar 873 ylnda balam ve 880 ylnda tamamlanmtr. Sosyal
amal olarak stanbul' da ilk ina edilen tesis 880 ylnda bi tirilen Yedikule Gazhanesi'dir. Bu tesisten elde edilen gaz ncelikle stanbul halknn ay-

amal olarak Istanbul'da ilk ina

dnlatma ihtiyacnda kullanlmtr. 873 ylnda inaat almalar balam

edilen tesis 1880 ylnda bitiriten

olup, 880 ylnda hizmete girmitir. 887 ylnda Hasan Tahsin Efendi'ye
40 yllna imtiyaz verilerek zelletirilmitir.

1873 ylnda balam ve 1880

ylnda tamamlanmtr.

Yedikule Gazhanesi'dir. Bu tesisten elde edilen gaz 'ncelikle Istanbul halknn aydnlatma ihtiyacnda kullanlmtr.

1873 y

lnda inaat almalar balam

olup, 18 80 ylnda hizmete girmitir.

1887ylnda Hasan Tah-

sin Efendi'ye 40 yllna imtiyaz

verilerek zelletirilmitir.

- - - 154 - - - Osmanl'dan

Dolmabahe ve Kuzguncuk Gazhaneleri'nin ardndan Yedikule Gazhanesi'nin devreye girmesiyle stanbul'un ancak birinci ve ikinci derecedeki
caddeve sokaklarn aydnlatlyordu.
Zamanla aydnlatma ebekesi geniletildi ve 9O'lu yllarda ehrin cadde
ve sokaklarnda Dersaaddet Gaz irketi 3 bin 943 adet sokak lambas
feneri koyarak ehir aydnlatmasn salamaya alt. 9 4 ylnda Yedikule Gazhanesi'nden elde edilen gazla Beyazt ve Fatih'te 4 bin adet
sokak lambas aydnlatlyordt.. Bu sokak fenerlerinin temizlenmesi, fitillerinin deiimi, sabah akam yaklp sndrlmesinin ehremmaneti'ne
(B elediyeye) aylk maliyeti 8 5-90 bin kuru dzeyindeydi. Yedikule Gazhanesi 887 ylnda Hasan Tahsin Efendi'ye 40 yllna imtiyaz verilerek zelletirildi.
89 ylnda

retime balayan Hasanpaa Gazhanesi 50 yllna Franszla

ra imtiyaz olarak verildi. Fransz irket 92 4 ylnda Cumhuriyet hkmeti
ile mukavele yeniledi. Bu irket 925'te Yedikule Gazhanesi'ni de satn alarak tek irket haline geldi. irket 926 ylnda stanbul Havagaz ve Elektrik Tesebbsati Snaiye Trk Anonim irketi adn ald. irket 93 yln
da stanbul Elektrik irketi'ne satld.

Yedikule Gazhanesinin Son Durumu

Yedikule Gazhanesi, ilevi bittikten sonra rmeye terk edildi. Makineleri skld, paraland, hurdacya satld, irkin bir ekilde gzlerimizin
nne brakld.
Daha sonra staribul Belediyesi buray otobs garaj olarak kulland. Buras 980'lerde belediye yeni otobsler alnca filodan ayrlan 70 kadar otobsn, 984'te hurdaya kan troleybslerin ve 80'lerin sonunda peyderpey hizmetten alnan Leyland ve Bssing-U47D'lerin ayrca eski aralarn
ekildii aland.

Zeytinburnu sahil yolunda terk edilmi Gazhane Binas alannda 4 Ekim

992 'de bir grup sanat Gazhane Sanat enlii'ni dzenlediler. Yediku-

Cunhuriyet' e

Endstriyel Mirasmz - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

le Gazhanesi, Osmanl'nn sanayilemesi asndan ok nemli bir adm

dr. Burann bir mze ve kltr sitesine dnmesi iin bir proje dnl
d. Ancak bu proje gerekletirilemeden, 993 ylnda tamamen kapatla
rak, bu kltr varl kendi kaderine terk edilmiti. Daha sonra 50 yllk
gemii olan bu yap restore edilerek stanbul halkna yeni bir versiyonla
hizmetini srdrmeyi bekliyor.

Kuzguncuk Gazhanesinin Son Durumu

Kuzguncuk Gazhanesi'nin restorasyon projesi gerekletirilirken,
Avusturya'daki Viyana Gazhanesi'nin yeniden kullanma kazandrlmasn
da hakim anlaytan esinlenilmitir. Tesisin restorasyon projesini de Mimar
Gkhan Avcolu gerekletirdi.
Tesisin yaklak 2 bin 500 metrekare kapal alan bulunmaktadr. Restorasyon projesinde bulunan tesisler unlardr:
Konferans Salonu: Ana binann zemin ve bodrum katlarnda 250 kiilik
konferans salonu, fuaye hazrlk odalar gibi tamamlayc birimler bulunmaktadr.

Sergi Salonlan: Ana

yer almaktadr.

binann

st katnda iki adet ok amal sergi salonu

Lokanta ve Kafe: Eski gazometre kuleleri elik-cam bileimiyle yeniden

ina edilmektedir. Byk kule lokanta, kk kule ise kafe olarak hizmet
verecektir.
Seminer Odalan: Ana
mevcuttur.

binann

st katnda 75 kiilik iki seminer salonu

Okuma salonu: Ana binann uzantsnda ekonomik ve sosyal konularda koleksiyona sahip kitaplk ve okuma salonu bulunacaktr.
Spor Salonu: Ek binann bodrum katnda spor
gymnasium hizmet verecektir.
Bahe:

Yfy

ekipmanyla donatlan

bir

Trk sanayi tarihinin "nemli

bir

aamasn

oluturan

Nakkatepe'deki metrtk

Gazha-

ne, bundan biiyle 'gaz' yerine 'kl

parkurlar, tenis kortu, ocuk park, otopark ve dinlenme

keleri planlanmtr.

tr' retecek ekilde planlanmtr. Mlkiyeliter Birlii Istanbul

ubesi'nin

kiiltiir merkezi olarak

Yzme Havuzu: Bahede kulderin arka cephesinde yzme havuzu ve hizmet birimleri yer alacaktr.

restore edecei Gazhane'nin gazo-

Trk sanayi tarihinin nemli bir aamasn oluturan Nakkatepe'deki metruk Gazhane, bundan byle 'gaz' yerine 'kltr' retecek ekilde planlanmtr. Mlkiyeliler Birlii stanbul ubesi'nin kltr merkezi olarak restore edecei Gazhane'nin gazometre kuleleri ise kafeterya ve restoran olarak hizmet verecek.

toran olarak hizmet verecek.

metre kuleleri ise kafeterya ve res-

Milli Emlak daresi'nden iinde Antlar Yksek Kurulu'nun . derecede tarihi eser olarak tescil ettii Gazhane'nin kalntlarnn bulunduu arazi Beylerbeyi Saray'nn bir paras, hem de Trk endstri tarihinin ok sekin bir
rnei durumundadr.

Osmanl'da Elektrik retini

- - - 155 - - -

Tarihi miras deerindeki Gazhane binalarn sosyal, kltrel ve sportif i

levlerle donatarak, ada bir tesis ortaya karmay hedefleyen tasarm ve
restorasyon almalar, uzun soluklu sre iinde devam edecektir.
\

Kadky Hasanpaa

Gazhanesi (1891)

1891 ylnda stanbul Anadolu yakasnn gaz ihtiyacn karlamak iin 5Oyl
lna Parisli bir sanayici olan mhendis Charles George adna Anatol Barcilli ile ehremini Rdvan Paa arasnda mukavele ileKadky-skdar Gaz
irketi hizmete girmitir. Gaz retimi gnlk 10 bin m 3 idi ve ounluu
yollarn aydnlarlmasnda az bir ksm ise ev hizmetlerinde kullanlmaktayd.
----~~--~----

Trkiye Cumhuriyeti kurulunca Ekim 1924

tarihinde yaplan anlama yenilenerek imtiyaz
SO yllna Kadky-skdar Gaz irketi'ne
verilmitir.

Kadky, skdar ve Anadolu Hisar belediye

snrlar iinde

bulunan her yer imtiyaz hudut1924 ylnda ad geen bir mukavele ile Kadky ve havalsinin elektrikimtiyaz da verilmitir.
lar iindeydi

1926'da Yedikule Gaz letmesi'ni de satn

alan irket, beheri 2 5 liradan 40 bin hisse zerinden 1 milyon lira sermaye ile "stanbul Havagaz ve Elektrik Teebbsa
t Snaiye Trk Anonim irketi" ismiyle yeni bir irket tekil etti. Yeni kurulan bu irket stanbul elektrik irketinden satn ald cereyanla imtiyaz
nntkas dahilindeki ihtiyaca cevap verecekti. irket lzumlu mntkalara
hat ekerek Ol Ekim 1926'da faaliyete geti.
==.......:-.....,_;,;,~'"'-'-""""

Kldky Hasanpaa

Gazhanesi

Kadky ve havalisine

elektrik verilmeye balanmasndan sonra havagaznn

nemi ikinci dereceye dt. Esasen bu elektrik kudreti de stanbul irketi
tarafndan temin edilmekte olduundan Gaz irketi'nin durumu ehemmiyetini kaybetmeye balamt. Nihayet buralarn elektirik ihtiyacn esasl
bir ekilde kendi elinde tutmak ve faaliyet sahasn, gnden gne gelimek
te olan Kadky ve havalisiyle Adalar' a intikal ettirmek maksadyla stanbul
Elektrik irketi bu imtiyaz satn almak lzumunu hissetti. Vaziyeti pek parlak olmayan Kadky Gaz ve Elektrik irketi, nihayet rza gstererek ilet
me imtiyazn ve tesisatn 21 Nisan 1931 mukavelesiyle 2 milyon 785 bin
506 svire frang bedeli mukabilinde Elektrik irketine satt.
1

1938 ylnda satn alnarak Nafa Vekaleti'ne bal stanbul Elektrik leri
Umum Mdrl tarafndan idare edilmitir. Nafa Vekaleti 1939 yln
da elektrik ilerini Belediyeye devir etmi ve Gaz irketi ayrlarak 1944 y
lnda kadar faaliyette bulunmutur.
Kldk'y Hasanpaa

geriye kalan tesisler

Gazhanesinden

Devrin Hkmeti 1944ylnda iletmeyi mevcut tesisat ile birlikte 300 bin
lira bedelle satn alarak 1945 ylnda fiilen ETT ile birletirdi.
na edildii yldan itibaren bir ka kez geniletilen Gazhane kapatlana

kadar btn Anadolu Yakas'nn havagaz ihtiyacn karlamtr. 1993 y-

- - 156

--- Osn1anl'dan Cunhuriyet'e

Endstriyel Mirasn1z - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

lnda doalgaza gei

sebebiyle retimi durdurulan

gazhane; bu tarihten sonra bir dnem kmr deposu, otobs garaj, depo olarak kullanlmtr. Gazha- '
ne iin 1995 ylndan sonra aniden ykm karar aln
mtr. Gazhane gnmzde byk lde sklm ve yklm olmasna karn halen byk blm
ayakta duran bir metruk binalar kompleksi eklinde
dir. Blge 1996 ylnda sit alan ilan edilmi ve korumaya alnmtr. erisindeki 3 gazometreden sadece
bir tanesi ayakta kalabilmi onun da kuleleri sklm
durumdadr. buhar kazan ve hacasnn bir ei sadece
Almanya'da bir fabrikada bulunmaktadr ve buhar kazan Avrupa'nn al
abilir durumdaki en byk 4. buhar kazandr.
1996 ylnda kurulan "Gazhane evre Gnllleri" (GG) bu tarihi miras
koruma ve Gazhaneyi kltr merkezine dntrmek iin almalar yapmtr. GG Gazhanenin kltr merkezine dntrlme fikrini stanbul
Byk ehir Belediyesi'ne sunar. Belediye bu balamda stanbul Teknik
niversitesi ile mimari bir proje hazrlamas hususunda anlar. T'nn
hazrlam olduu proje,22 Haziran 2001 tarihinde stanbul Bykehir Belediyesi, Koruma Kurulu tarafndan onaylanr.
Sonunda uygulama projesinin hazrlanmas 2010 Avrupa Kltr
ti Ajans' na verilir.
Kadky

Baken

Gazhanesi'nin Kronolojisi

1891: Gazhane tesis edildi ve 5Oyllna Franszlara imtiyaz verilmesi.

1924: Cumhuriyet hkmeti ile mukavele yenilendi.
192 5: Yedikule Gazhanesi ile satn alnarak tek irket haline gelindi.
1926: stanbul Havagaz ve ElektrikTesebbsati Sinaiye TrkAnonim ir
keti adn almas.
1931: stanbul Elektrik irketine satlmas.
1938: 1944: Mstakil olarak varln srdrmesi.
194 5: ETT 'ye devredilmesi.
1993: retimine son verilmesi.
1996: stanbul II Numaral Kltr ve Tabiat Varlklar Koruma Kurulu'nun
ayrntl bir deerlendirme yaplarak korunmas kararnn alnmas.
1998: Korurp.a Kurulu'nun Gazhane Tesisleri'nin kltr merkezi ilevinin
kazandrlnasna karar vermesi
Silahtaraa

Kadkiiy Hasanpaa

Gazhanesinden
arta kalan tesisler

Elektrik Santrali (1910- 1913)

Sultan II. Abdlhamit zamannda planlanan Silahtaraa Elektrik Santral

. 1910'larda Hali'in bi tim noktasnda Osmanl Devleti'nin kent lekli ilk elektrik santral olarak Kathane ve Alibeyky derelerinin azna kurulmutur.

Osn1anl'da Elektrik retimi

- - - 157 - -

Banque Generale de Credit Hongrois ve Banque de Bruxelles tarafndan

desteklenen Macar Ganz, 1911 ylnda Osmanl Anonim Elektrik irketi'ni
kurar. Yaplan fizibilite almalar sonucunda stanbul' da yeterli s-; kayna bulunmad tespit edilir ve bunun zerine irket kmr! e alan termik
santral ina etmeye karar verir. Zonguldak'ta kan kmr su yoluyla Karadeniz zerinden stanbul'a getirilerekkaynaksorunu zmlenecektir. Ayn
yl, Hali'in en ucunda, adn Silahtar FndklMehmet Aa' dan alan blgede bir arazi satn alnr; Osmanl Devleti'nin bu ilk ve tek santralinin ina
s1913 ylnda tamamlanacaktr. Szleme gerei elektrik donann Haziran 1913 'te tamamlanacakt. Ancak Silahtaraa' da yapmna balanan santral, Balkan Savas nedeniyle bir sre aksad. te yandan 28 Eyll 1913 gn
stanbul'u basan sel, santral binasnda nemli lde hasar yaratt.
1914'ten 50'li yllara kadar kamusal ve zel hayat modernletirmek bakmndan endstri toplumlarnn en nemli kef olan elektrii hzla
stanbul'un gndelikyaamna sokmu, bu yanyla da modernleme tarihinin dnm noktalarndan biri olmutur. Santral 1983 ylna kadar retimini srdrd ve akabinde kapatld.
Elektrik irketi, dier birok irkete paralel olarak dnemin milliletirme
siyasetine uygun olarak 193 8' de devletletirildi. Ardndan ETT Dnemi
balad. stanbul'un elektrik enerjisi 1952'ye kadar Silahtaraa Santral'nden
karland. Ancak bu tarihten sonra, Silahtaraa, Zonguldak atalaz Termik Santrali ile balant kurarak, burada retilen elektrii de stanbul'un
kullanmna sundu. 1956'da sisteme katlan Saryer Santrali, ulusal sistemin Kuzeybat Anadolu blmn oluturmutu. Bu tarihten balayarak
stanbul'un elektrik gereksinimi, ulusal sistemin bu blmnden saland.
Alibeyky Silahtaraa Elektrik
Santrali (191 O)

Bu santrale kmr, Karadeniz' den Aal - Kathane arasna yaplan demiryolu ile temin edilmitir. (Bkz: Osmanl Demiryollar)
Silahtaraa Santral ise uzun yllar hizmet verdikten sonra,

Hali'in d olmadenizden soutma suyu salanmasndaki glkler nedeniyle, yldan yla retimini azaltmak zorunda
kald ve nihayet 1983'te kapatld.
s yznden su yoluyla kmr tanamamas ve

Bugn, yirmi yl akn bir sredir el srlmemi bir halde beldeyen,

118.000 m2 zerine kurulu Silahtaraa Elektrik Santrali; stanbul Bilgi
niversitesi'nin giriimiyle balatlan proje erevesinde, "Santral stan
bul" adn tayan bir kltr ve sanat merkezine ev sahiplii yapmaktadr.

skdar Elektrik Fabrikas (1911)

(Balarba Elektrik Kuvvet Merkezi)
Yapmna

birinci dnya sava balarnda (1911) EvkafNazr Hayri Bey'in

'Evkaf- Humayun Nezareti Celilesi' namna; skdar, amlca ve Alemdar tramvay imtiyazn almasyla balanan Balarba Kuvvet Merkezi, Anadolu yakas tramvay hatlarn beslemitir. (Bkz: Osmanl'da Ulam)

- - 158

--- Osmanl' dan

Cumhuriyet' e Endstriyel Mirasmz - - -- - -- - - - - - - - - - - - -

Binay harp yllarnda ina

ettirmeye balayan Hayri Bey'in amac; o zamanki vakflara ait Alemda ormanlarndan odun, kmr ve Tadelen menbasn
dan iyi su nakletmektir. Bu amala Almanya' dan birok malzeme ile tramvay arabalarn getirip Tadelen . - amlca'ya kadar olan raylar demi
tir. Birinci Dnya Sava nedeniyle yapmna bir sre ara verilen merkezde
skdar Havagaz irketi'ne verilen 'Elektrikle Tenvirat imtiyaz' sayesinde sadece elektrik retilmeye balanmtr. O zamanki yazmalarda geen
'Elektrik istihsal eden (reten) fabrika, ayn zamandatramvaylarda hareket
ettireceinden bir masrafla iki iin hasl olaca' dncesiyle binann inas
iin 927 ylnda ikinci giriim yaplr. Sreyya Paa'nn katklaryla bu giriim olumlu sonulandrlmtr. Bina, Meclis Bakan Kazm zalp, Dahiliye Vekili kr Kaya ve ehremini Muhiddin Bey'lerin katlmyla skdar tramvaylarnn hizmete girdii 7 Haziran 928 gn trenle almtr.

lETT'nin lstanbtl'a
armaan

Binann

mimar ve mhendisi, o zamanki unvanlaryla Mhendis Mekteb-i

Alisi naatMuallimi ve Evkaf- Humayun Nezareti Celilesi, Heyet-i Fenniye Mdiri Mhendis Mimar Ali Talat Bey ( 869- 922)' dir.
Balarba

Kuvvet Merkezi, Osmanl Dnemi'nin son nemli mimari eserlerinin tasarmnda temel olan eklektik (eitli dnem ve akmlar iinde tayan) bir tavrla neo-klasik tarzda ina edilmi, klasik Osmanl yaplarnn
mimari unsurlarnn kullanld bir yapdr. inde o zamandan kalma, trafo
kaldrmakta kullanlan hareketli bir vin vardr. Yanndaki kulenin yangn
kulesi ve gzlem yeri olarak kullanld sanlmaktadr.
Balarba'ndaki

alan, hizmete ald 928'den 960'larn sonuna kadar

tramvay deposu olarak kullanlmtr. Anadolu Yakas'ndan tramvaylarn
kaldrlmasyla otobs garajna dntrlen alanda bir yandan yz otobs
depolanrken, dier yandan retim atlyesinde motor yapm, rektifye ve
para imalat ileri yrtlmtr.

O zamanki

yazmalarda

geen 'Elektrik istihsal eden

(iireten) fabrika, ayn zamanda

tramvaylar

da hareket et-

tireceinden bir masrajla iki

iin

h asl olaca' dncesiyle

binann inaas

lnda balayan

iin 19 2 7 y

ikinci giriim,

Sreyya Paa 'nn katklary

la sonulandrlmtr.

ETT, 998 ylnda kitelli Garaj'nda Motor Yenileme Fabrikas'yla mo-

dern tesisiere kavuunca bir sre bo kalan alan daha sonra blgenin tarihi
zellii dikkate alnarak Kltr Merkezi'ne dntrlmtr. naat 5
Mays 2005'te balayp 20 Temmuz 2007'de tamamlanan tesisin resmi al
28 Haziran 2008'de yaplmtr. ETT'nin z kaynaklaryla yaplan Kltr
Merkezi'nde tiyatro ve toplant salonlar, Trkiye, sahaflar ars, otopark
ve Ulam Mzesi'ne dntrlen tarihi bina yer alnaktadr
Tarihi Acbadem Tekkesi'nin bulunduu vakf araz;isinin bir blm zerine kurulan yapnn inasna Osmanl Dnemi'nde balanm, ancak
Cumhuriyet'in ilanndan sonra tamamlanabilmitir.
Binann

mimar ve mhendisi Ali Talat Bey (869- 922) Trkiye'de ekol

'Birinci Ulusal Mimari' akmnn ncln yapmtr. Ali Talat Bey, ayn zamanda Beikta ( 93), Kuzguncuk
ve skdar ( 906-yktrld) vapur iskelelerinin mimardr.
.
yaratm Mimar Kemalettin Bey'le

skiidar Elektrik Santrali

restore edilerek 2008 ylnda lETT
Miizesi 'ne diiniitiiriilmiitiir

Balarba'ndaki ETT Ulam Mzesi; 2008' de ETT'nin z kaynaklary

la yaplp bir endstriyer tarih mirasna dntrlmtr.

Osn1anl'da Elektrik retimi

- - 159 ,- -

Dersaadet'te

Eknein

Tarihesi

Ekmek tarih boyu toplumun beslenmesinde etkin olmu nemli besin kaynaklarndan biridir. Msr'dan Eski Yunan'a, oradan Roma mparatorluu'na
yaylmtr. Ekmek Bizans'ta da halkn temel gdas olmaya devam etmitir.
Bu durum Osmanl iin de geerliydi. Sarayda ekmekler iin iki eit un kullanlmaktayd. Has un, dieri ise Fodula Unu' dur. Sava ve iklimsel nedenlere bal olarak yaanan ktlk dnemlerinde ayaklanmalara neden olduundan, Osmanl'da ekmek yapm ve datm padiah ve sadrazam kontrolnde yaplmtr.
stanbul'un fethinden sonraFatih Sultan Mehmet tarafndan s

tanbul Belediye Bakanl'na tayin edilen Hzr Bey elebi'nin

ilk craat yeni kurallar koymak olmutur: Ekmeki esnaf temizlie son derce riayet edecek, hamura asla hile kartnlmaya
cak, karlan ekmekten hi kimsenin ikayeti olmamas temin
edilecektir. Bursa'nn fethinde, Orhan Gazi fermannda ekne
n zerine titriyordu. Yine Sultan Beyazt'n 1502'de kard
"Kanunname-i ihtisab Bursa" fermanyla halkn ekmeine
kar verilen devlet gvencesi sadece Bursa' da deil, btn Osmanl lkesinde uygulanmtr. Sultan Beyazt'n fermanndan
sonra Karadenizliler' den byk hamur ustalar kmtr. Evliya elebi "Seyahatname"sinde "Tam ay bayatlamadan kalabilen ekmekler yapar, bunlar deve srtnda ran Saray'na bile
gnderirler" diye yazmt.
Osmanl

Osmanl'da ktlk dnemlerinde ekmein fiyat zerinde

oynama yaplma
m, buna karn kalite ve gramajda aynanma yaplmtr. Ne yazk ki gnmzde de bu politikalar uygulana geliyor.
Hkmet halkn daha fazla perian bir duruma dmemesi iin, ekmein
kaime ile satlnasn kararlatrmt. Yani ekmein kaime ile satlmas zorunluydu.Bunun sonucu, kat parann deerindeki dalgalanmalardan en
fazla etkilenen esnaf grubu olan frnclar, maliyetin yksekliinden ka
yetle ekmek fiyatlarna zam yaplmas iin devaml olarak hkmete ba
vurmaktayd. Hkmet ise halkn "hava'yic-i zaruriyye" sinden olan ekne
n fyatn sk bir denetim altnda tutmak istiyor ve frnclarn isteklerine
direniyordu. te yandan zam alamayan frnclar, frsat bulduka az sayda
ekmek kararak zararlarn asgariye indirmeye alyorlard. Bu ise zaman
zaman halk arasnda panie ve ekmee h cum edil~esine neden oluyordu.

Trk insannn temel

yiyecei ekmek

Sultan
d

Beyazt

J502'de

"Kanunn11;me-i ihtisab

Bursa" fermanyla
meine kar

halkn

Osmanl

lanmtr.

Osmanl arivlerinden kan

belgelere gre Sultan II. Abdlhamit frnc

btn zam tekliflerine kar kmaktayd. Padiah, yetkililerden hal~
kn ekmei ucuza yemesinin salanmasn istiyordu. Sultan Abdlhamit bir
yandan halkn daha fazla perian edilmemesi iin gerekli tedbirlerin alnma
sn arzu ederken dier yandan bu durumdan her geen gn biraz daha bunalan, stanbul halknn tepkisinden ve bir sosyal patlamadan ekinmekteylarn

Osmanl'da Gda ve lecek Sanayi

ek-

verilen devlet g-

vencesi sadece Bursa'da

btn

kar

deil,

lkesinde uygu-

Sultan Abdlhamit'in firnc

larn ekmee

zam yaplmasna

dair olan isteklerini srekli geri

evirdiini

g'stermesidir.

Dier

bir ifadeyle, ariv belgelerinden

ulalan

sonu,

ekmee

zammn yaplmayp

istenilen

zam talep-

lerinin her seferinde hkmet ve

sultan tarafindan geri evrildiidir.

Rumlarn,

Paskalya ve ylbanda

yaptklar

paskalya 'reklerinin

enfes kokular ve

tatlar

trlliimiiziin

ne giizel 'rnek-

leridir. Evlerde 'rek

mas ayr

ok kl-

hazrlan

bir heyecan iinde ge-

mektedir. Mayalanma zamann

almamas,

zira hamurun

eki

memesi iin ar bir aba gerekmektedir. Bu aynen Trk ailelerinin ekmek hazrl gibidir.

Osmanl 'nn

son d.n emlerine

kadar ekmek firnlarn Ermeni

ve Rumlar altrmlardr. Gnmz istanbul'unda ekmek firnlar

Karadenizli vatandala

rmza gemi durumdadr.

di. Hkmet, padiahn bu endielerinden dolay, ekmek maliyeti ile ekmek

sat fyatlar arasndaki -frnclar aleyhinde- mevcut farkn Hazine'den f
rnc esnafna tazminat olarak denmesine karar vermiti. Ekmek bu kararla hkmet tarafndan subvanse edilmeye balanm; ancak bir sre sonra
bu tedbir de yetersiz kalmtr.
teyandan basnda, ariv belgelerinin aksine, ekmek fyatlarnn sk sk deiiklie urad ve zamland grlmektedir. Nitekim, kaimenin dee
rindeki istikrarszlkla orantl olarak, ehremaneti de srekli ekmek fyat
larn yeniden belirlemitir. ki gn art arda ekmek fyatlarnn belirlendiini ifade etmek, bu hususta bir fikir verir. te yandan kaime hakknda gazetelere gelen ve yaymlanan yazlarn birisinde, kaimenin bu deiken deerinden dolay halkn daha fazla zarara urarnamas iin ekmek fyatlar
nn her gn hkmet tarafndan gazetelerde yaymlanmas istenmektedir.
Grld gibi kaimenin deerine uygun olarak inip-kan, tabiri caizse,
bir "ekmek borsas" olumutur.
Saray frnlarnda ise sakz, anason, karanfil, susam,rek otu katlarak deiik lezzet de ekmekler retiliyordu. Halkn yaamnda ise un nemli yer
tutmu, gerek ekmek tarznda ve gerekse yufka tarznda tketim arlk
l olmutur. Seluklu Dnemi'ne kadar uzanan yufka ekmei gnmzde
Anadolu'da hala bu ekilde tketilmektedir. Yufka ekmei mayasz hamurdan yaplmaktadr. Mayalandrld ve sata piirildiinde bazlama ve gzleme olarak daha lezzetli bir hal almaktadr. Bayramlarda ekmekyapmna
ayr bir zen gsterilerek, ayr tatlar oluturulurdu. Bunlardan biri de ay reine benzer ekil verilen sakz ve karanfil katlarakyaplan bayram ekmekleridir. u ekmekler bol susaml olarak da yaplr d. N ohut mayal ekmeklerin
azcia braktklar rahiyalar unutmak mmkn deildir. Ramazana zg
tatlardan pideye deinmernek olmaz. Kaliteli undan yaplan pide, kendine
has hamur kvam ve mayalanmasn tamamlandktan sonra, frna srlmeden ekillendirilirdi. Parmaklada oluturulan izler pitikten soJ;ra zel bir
grnm oluturur. Hele bol rek orlusunun tad muhteemdir. Rumlarn, Paskalya ve ylbanda yaptklar paskalya reklerinin enfes , kokular ve
tatlar ok kltrllmzn ne gzel rnekleridir. Evlerde rek hazr
lanmas ayr bir heyecan iinde gemektedir. Mayalanma zamann alma
mas, zira hamurun ekimemesi iin ar bir aba gerekmektedir. Bu aynen
Trk ailelerinin ekmek hazrl gibidir.
Kltrmzde nemli bir yere sahip olan simitlerimize yer vermemek
olmaz. tr gevrek tarz parlak, atlak grnml olanlar, bol susaml, bir
dnem ekerli, tatl sirnitler vard. Kandil sirnitleri ise geleneksel anlamda
devam etmektedir.
Osmanl'nn

son dnemlerine kadar ekmek frnlarn Ermeni ve Rumlar

altrmlardr. Gnmz stanbul'unda ekmek frnlar Karadenizli vatandalarmza gemi durumdadr.

- - 164

---- Osmanl' dan

Cmnhuriyet'e Endstriyel Mirasmz - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Osmanl

Dneminde

Fnnlar

Osmanl

Dnemi'nde de temel besin maddesi ekmekti. Bu nedenle frn

larn stanbul tarihinde ayr bir nemi vard. Devlet frnlar sk denetime
tabi tutard; kadlarn en sk ve titizce tefti ettikleri esnaf frnclard. N oksan ekmek ileyen frn c cezalandrlr d.
Evliya elebi abartl slubuyla 7. yy' in ortalarn
da stanbul'un frnlan hakknda bizleri aydnlatmak
tadr. elebi Seyahatname'de stanbul'da 999 frn
dkkan bulunduunu; bu frnlarda 1Obin "neferat"
altn yazmaktadr. Evliya elebi ayrca yenieri ekmekilerini kaydeder ve bunlarn 300 nefer acemi olanlarndan olutuunu syler.
Keza tarihlerde, 756 Cibali yangnnda, kentin drtte birine yakn bir ksm kl olurken 580 frnn yanm olduu kaydedilir.
Osmanl'nn son dneminde stanbul'da frn say
s

ok deildi. Nfusun en kabark olduu II. Me

rutiyet yllarnda ( 908- 98) frn says 500 civarnda idi.

Gnilmiize kadar ulaan

9 9 yl hsaiyat Mecmuas'na gre ise kentin 9 belediye dairesinde 469

tafrn/ardan

birisi

frn vard.

Bu sayya poaa, brek, pasta ve sirnit frnlar da dahildi. Ancak

Mtareke yllarnda stanbul'un nfusu azalm, yangnlar vb nedenlerle
frn says da dmt. Bu nedenle Cumhuriyet' in ilk yllarnda frn says 250'nin altna inmiti.
Frnlarn

gnde ka az ekmek kardklar ehremaneti Mecmuas'nda

kaydedilmektedir. 1. Dnya Sava'ndan nce gnlk un sarfiyat 5-6 bin
uval arasndayd. Sava yllarnda ve Mtareke'de bu miktar 3 bin 500 uvala inmiti. 923'te 248 frnngnlk un sarfiyat ise 3 bin 333 uval olmutu. Mbadele ve g sonucu bu miktarn 3 bin uvala kadar dt
kaydediliyordu.

Osmanl' da frnlar sk bir biimde denetlenirdi. Esnaf nizamnamelerinde

frnlar iin, "frnclar ekmei iy, kara, eki ve eksik ilemeyeler", "elekleri -sk olup ekmekler kepekli olmaya" gibi ykmllkler getirilmiti. Mevzuata gre una, hamura toz, toprak, p dmeyec~,kti; tezgahlar temiz tutulacakt; frn uaklarnn amar, eli aya temiz olacakt. 9. yy' n kinci
yarsnda frnlada ilgili en nemli hukuki dzenleme ise 12 Temmuz 870
tarihli Ekmekiler Hakknda Nizamname' dir. Bi nizarnname Cumhuriyet
Dnemi'nde de uzun sre yrrlkte kald.
Osmanl

ekonomisinde birok mal narha tabi idi. Bunlarn banda ekmek

geliyordu. Belirli aralklarla fiyat pusulalar karlr, halka olanaklar lsnde ucuz ekmek yedirilirdi.

Osmanl' da Gda ve ecek Sanayi

--- 65

---

Fiyat pusulalar 9 yy' n ikinci yarsndan itibaren gazetelerde ilan edilmeye baland. 863 balarnda ehremaneti'nin ilan ettii fiyat pusulasn
da ekmeki esnaf, simiti ve brek esnafnn fiyat listeleri ay_-; ayr kay.dediliyordu. Bu yllarda genellikle iki tr ekmek retilirdi, has francala ve
"adi nan- aziz". Simiti ve brek esnafnn ekmek fiyat o para dolayn
da daha dk tutulurdu. Bunun nedeni simiti ve breknin frn ekmek
retmek iin yakma d, o nedenle maliyetinin ekmek frnlar kadar yksek olamayaca dncesiydi.
I. Dnya Sava yllarnda francalac, pastac, simiti, brek, tatlc vb. esnafn faaliyetleri durdurulmak istendi ve ellerindeki un stoklar satn alna
rak Frnlar daresi'ne devredildi.
Sava yllarnda cretler de

enflasyona paralel olarak artt. Temmuz 92 ' de

stanbul frnlarnda tezgahtar iin 30, hamurkar iin 35, piirici iin 35,
yardmc

iin 85, rak iin 50 kuru cret belirlendi. Ayrca gndelik

kilo hesabyla ekmek bedeli olarak 20 kuru o para deniyordu.

,5

3 Austos 92 3 gnl "Mesarif-i maliyye Dsturu"nda yevmiyeler u e

kilde yer alyordu: Hamurkar 40 kuru, yardmc 85 kuru, tezgahtar 30

kuru, piirici 45 kuru, tezgahtar muavini 60 kuru, rak 55 kuru. Ayr
ca ameleye ekmek bedeli 2 O kuru; gndelik adam bana ,5 kilo ekmek
veriliyordu.
Cumhuriyet Dnemi'nde ekmek narh zaman zaman kalkm gibi gzkmse de stanbul' da ekmek retimi her zaman belediyelerin yakn denetiminde srdrlmtr. Ancak cretiere uygulanan narh zamanla tamamen
kalkmtr. stanbul Bykehir Belediyesi'ne bal Kartal ve Edirnekap'da
19. yy'n ikinci yarsnda frntarla ilkurulu Halk Ekmek Fabrikalar'nn gnlk kapasitesi ise 250 bin adettir.

gili en "nemli hukuki dzenleme 12

Temmuz 1870 tarihli Ekmeki/er
Hakknda

Nizamname'dir. Bu ni-

zamname Cumhuriyet d"neminde de

uzun sre yrrlkte kald.

- - - 166 ,

Beyaz Fnn- (1800'l Yllarm

Ortas)

Hikayesi bir asr deviren Beyaz Frn' yneten Stoyanoflar:. kalite ve lezzet
anlay dillere destandr. SOO'lerin ortasnda Kornsa Stoyanof'un Balat'a
gelerek Bulgar'n Frn olarak bilinen simiti dkkann amasyla hikaye
bala_mtr. Kosma'nn 3 olundan biri olan Dimitri Stoyanof 895'te evlendii ei Katina'y da alarak stanbul'a yerleti. Babas Kosma'nn Karaky, skdar ve Saryer' de, olu iin at frnlardan skdar' dakinin
ban~ geen Dimit~i Stoyanof, 920'de Balat'taki evini de Kadky' e ta
d. Dimitri, sk~ar' daki frnn yan sra Kadky' e bir frn amaya karar
verince, Beyaz Frn'n Anadolu yakasndaki yolculuu da balam oldu.
Beyaz Frn, lezzetin peine dm oo kiilik uzman bir ekipten oluan
byk bir mutfak. Alan her maazaya, sfrdan bir mutfak kuruluyor. Sabahn erken saatlerinde Beyaz Frn mutfanda balayan retim yznden
maazay, hatta soka saran kokularla aryor mterilerini. Dnyann
en rafine 500 deiik le zzetini buluturabilmenin gc de ite bu mutfaklardan geliyor.

Osmanl' dan

Cumhuriyet' e Endstriyel Mirasmz - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Beyaz Frn'da doal rnlerle retim yaplyor. Aroma kullanmadan, kimyasal koruyucu katk malzemelerini mmkn olduu kadar mutfandan
uzak tutarak.
Beyaz Frn'la zdelemi tatlar arasnda; ilk gnden beri rettii eski bir
Rum biskvisi olan Kurulakya'y, halka, kuru poaa, kandil gnlerinin geleneksel Kandil Simidi'ni, ama, beze, anasonlu galeta, anasonlu gevrek,
nam- deer stanbul'un reini unutmak mmkn deildir. Paskalya'y
ve Acbadem Kurabiyesini de eski dnemlerin ve bugnn en keyifli tatlar arasnda sayabiliriz.
nce byk byk dede Kosma'nn ardndan olu Dimitri Stoyanof, sonra
George Stoyanof ise bu baary srdrd. Bugn 5 maazasyla varolan
Beyaz Frn'n ynetimini artk kz Nathalie Stoyanof Suda stlenmitir.

Beyaz Frnn sahipleri

Osmanl'da Deirmenler
stanbul' da Bizans Dnemi'nden 9. yy' n ortalarna dein, beygir koularak

dndrlen kk semt deirmenleri almtr. Ancak kentin un gereksinimi daha ok Trakya ve Anadolu' dan getirilen ve Unkapan'nda tevzi edilen unlarla karlanmtr. stanbul'a zg ilkel at deirmenleri ise S70'ten
sonra giderek ilevini yitirmi, sonuncusu 940'l yllarda kapanmtr.
stanbul ve evresinde deirmen dndrecek gte akarsularn bulunmamas,

daha gerilerdeki kk akarsularn ise bentl ere ve sukemerlerine balan

mas nedeniyle kentte su derneni gelenei yoktur. Eyp, Galata, skdar
ve Kadky Y eldeirmeni srtlarnda eskiden mevcut olan yel deirmenleri
de her dnemde youn nfus barndran kentin gereksinimini karlamak
tan uzak kalmtr. Belgeler, stanbul'a, Trakya, Eflak ve Budan'dan, Akdeniz limanlarndan dzenli olarak kervan ya da gemilerle un sevk edildii
ni gstermektedir. orlu, Lleburgaz, Vize ve Marmara Ereiisi deirmen
lerinde tlen unlarn byk blmnn de yine stanbul' a gnderildi i
bilinmektedir. Es'ar defterleri, baka yerlerde hazrlanarak stanbul'da pazarlanan dakik-i has (ince beyaz un), Edincik unu, sirnit unu, harc kepekli
un vb iin konan narhlar gstermekted~r. Bununla birlikte kentte ve Bilad-
Selase'de (atla dndrlen deirmenlerde) stanbullular, bakiava ve brek
unu, aurelik, bulgur vb. ttrdkleri gibi frnclar da iyerlerinin arkasndaki kendi deinilenlerinde ekmeklik un tmekteydiler. Ynetim, f
rnlarn ve bal deirmenlerin ara vermeksizin almasn istedii gibi d
ardan un ve tahl getiren kapan haclarndan da vergi almayarak kentte
ekmek sknts ekilmemesini gzetirdi.
Bizans'n

birok yntem ve pratikleriyle birlikte atl deirmen geleneini

de aynen yaatan Osmanllar, bu dzenee horos adn vermekteydiler. En
eski belge durumundaki Fatih imareti Vakfiyesi'ne gre 5. yy'n ortalarn
da salt bu vakfkapsamnda 02 deirmen vard. Her deirmen, dndrlen ta saysna gre "1 horoslu", "2 horoslu" olarak anlyordu. Byk de-

Makedonya'dan gp Balat'taki
simiti dkkannda yola kt
giinden beri, yllar boyunca edinilen
tecrbe, ailenin biiyiiklerinde:
kklerine aktarld.

orlu, Lleburgaz, Vize ve Marmara Ereiisi deirmenlerinde giitlen

unlarn

biiyk blmnn de yine

stanbul'a g.nderildii bilinmekte-

dir. Es'ar defter/eri, baka yerlerde hazrlanarak stanbul'da pazarlanan dakik-i has (ince beyaz un),
Edincik unu, simit unu, harci kepekli un vb iin konan
ayarlamalar)

Osmanl'da Gda ve ecek Sanayi

narh/ar

(Fiyat

gstermektedir.

- - - 167 - - -

rmenlerde

Uncu ve deirmencilerin asl

iyerleri

ise

Unkapan

ile

Beyazt'tayd. Beyazt'taki
btdayc-deirmenci

esna-

1870'te burada bir mey-

dan dzenlemesi yaplncaya

kadar faaliyetlerini siirdiirmiilerdir.

Buradaki son ho-

roslt deirmen

ise 1940'lara

dein almtr.

Midilli ko-

ularak diindriilen

bu deir

mende lstanbullt kadnlar

dibuday

ve

aurelik krd

rrlarm.

6 horos bulunuyordu. Deirmenin nnde ekseriya bir ekmeki frn ya da uncu dkkan yer almaktayd. Mteri ihtiyac kadar buday
alr; tlmesi iin ayrca para derdi. Mahalle aralarndaki ki_lk deir
menlerde ise horosu, bu ie altrlm midilli atlar dndrmekteydi. Uncu
ve deirmencilerin asl iyerleri ise Unkapan ile Beyazt'tayd. Beyazt'taki
budayc-deirmenci esnaf 870'te burada bir meydan dzenlemesi yap
lncaya kadar faaliyetlerini srdrmlerdir. Buradaki son horoslu deirmen
ise 940'lara dein almtr. Midilli koularak dndrlen bu deirmen
de stanbullu kadnlar dibuday ve aurelik krdrrlarm.
Disiplinleri ve alma dzenleri esnafkethdalar ve nizarn ustalarnca sa
lanan ve birou Anadalulu Ermeniler olan frn c ve deirmenciler iin 6.
yy' dan balayarak buyruklar kartld saptanmaktadr. rnein 567' de
stanbul Kads'na yazlan hkmde kentteki un sknts hatrlatlarak at
derneni yaplmas mmkn olan yerlere yeni deirmenler yaptrtlma
s ve tm deirmenlerin zellikle k aylarnda devaml almalarnn sa
lanmas istenmitir.

Evliya elebi ise 7. yy' n ortalarndaki durumu verirken stanbul'da 925

at derneni bulunduunu, buralarda 9 bin 800 kiinin altn belirtir. Deirmenci esnafnn, enlik ve alaylarda ilgin gsteriler yaptklarn,
araba stne yapay deirmen kurup araba tekerlei dndke tan iledi
ini ve iki taraftaki seyircilerin zerlerine un serpildiini, deirmencilerin
de "Allah hepinize yz akl vere!" dediklerini anlatr. Krkeme Suyalu zerinde Zeyrek ve Vefa semtlerindeki drt deirmenin ise k aylarn
da sularn bol olmas nedeniyle suyla dndrldn, fakat bunu stanbul
halknn bilmediini ekler.
8.yy' da III. Osman ( 757) stanbul Kads'na bir hkm yazarak ehir ve
civarnda un yapan deirmenlerin saysn sormu,

bunun gerei olarak ay-

rntl bir saym yaplmtr. Sayma ilikin listeler, stanbul' da -6 horos-

Evliya elebi ise 17. yy' n ortalarndaki durumu

verirken

Istanbul'da 92S at deirme

ni bulunduunu, buralarda
9 bin 800
belirtir.

kiinin altn

lu 88 at deirmeninde toplam 848 ta dndn gstermektedir. ou

uncularn, bir blm de frnclarn olan bu deirmenler her semtte olmakla birlikte Unkapan, Beyazt ve Zeyrek'te toplanmtr. Eyp'te 22 deirmende oo horos, Galata-Beikta cihetinde 87 deirmende 3 7 horos,
Anadolukava'ndan Kartal'a kadar uzayan skdar merkezli Anadolu yakasnda da 29 deirmende 8 horos saylmtr. Ayrca, Topkap Saray
Hasbahesi ve Deirinenderesi'nde, Beykoz Uncuba' nda, Unkapannda,
Tersane-i Amire' de, Kasmpaa' da, Bebek Bahesi'nde suyla dnen miri
(beylik) deirmenler bulunduu grlmektedir.
767- 802 arasnda stanbul Kads'na yazlan hkmlerden ise uncu, frnc

ve deirmencilerin sk sk i braktklar, bunun kentteki ekmek ktln artrd, iverenlerin gereke olarak iilerinin izinsiz memleketlerine gittiklerini ileri srdkleri anlalmaktadr. kartlan hkmlerde, stanbul' daki
frn ve deirmenlerde alanlarn k bahanesiyle ayrlmalarnn nlenmesi, izinli gidenlerin yerlerine mutlaka ii bulunup deirmenlerin altrl-

- - - 168 - - - - Osn1anl' dan Cumhuriyet' e Endstriyel Mirasmz - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

mas

istenmektedir. Bu durum ise taradan un sevkiyatnn giderek gereksinimi karlamadn dndrmektedir.

9.yy' n

ikinci yarsndan

balayarak yakt,

20. yy' da da elektrik gcyle

birlikte bunlar da gereksinimi karlayamadndan gnmze kadar stanbul'aAnadolu ve Trakya'dan
un temini srmtr.
alan un deirmen ve fabrikalar kurulmakla

Kasmpaa

Un Fabrikas (1800)

SOO'lerin nemli endstri yaplarndan biri olan Kasmpaa Havuzba

DeSokakta bulunan U n Deirmeni ile ilgili ne yazk ki fazla bilgiye ula ama dk. nl reklam irketi "dream design factory" tarafndan bir ksm
kullanlan yaplar grubunda depolar, hangarlar, sat birimleri ve su deir
meni bulunuyor. Yna tuladan ina edilmi Plytas Un Fabrikas olarak
kurulan binann mlkiyeri 920'lerde Balczade Deirmeni olarak deimi.
irmen

Unkapan

Un Fabrikas (1838)

Askeri Tahiniye

Fabrikas

Kasmpaa

Un Fabrikas 'nn
bugne intikal eden binas

(1838)

Geen yzyln ortalarnda Unkapan'nda kurulan askeri un deirmeni. Tahiniye ise tlm tahl ve un anlamna geliyordu.
838'de

II. Mahmut tarafndan yeni teknikleri renmek ve yabanc uzmanlar, mhendisleri lkeye davet etmek iin ngiltere'ye gnderilen heyetin giriimleri sonucunda, nde gelen bir mhendis olan Sir William Fairbairn ( 789-874) 839'da stanbul'a geldi. Huzura kabul edilecei tarihten bir gn nce II. Mahmut ld. stanbul'da 4-5 hafta kalan Fairbairn byk sanayi kurulularnn tmn gezdi ve bunlarn modernletiril
mesi iin eitli sipariler ald. Bu arada kendisine ordu iin bir buharl deirmen siparii verildi. Bu deirmenin makinelerinin kanaca yap 840'ta
Fairbairn'in Londra yaknndaki Willwall'daki fabrikasnda prefabrik olarak demirden yapld ve kurularak bir sre tehir edildi. Daha sonra sklerek 84 ' de gemiyle stanbul' a gnderildi.
Yap,

7.6x 5.2 m boyutunda ve katlyd. Yapnn ana erevesi ve alt katlardaki spandreller (gen eklinde kemer st dolgusu) dkme demirden,
st kattaki spandreller ise dvme demirden yaplmt. Katlar ve aty,
dkme demirden kolon ve kiriler tayordu.
Binann d ve ats

dkme demirden levhalarla kaplanmt. Binann yalnzca temelleri ve iindeki makineleri tayan alak bir duvar kagir olarak
ina edilmiti. Binann tmyle demirden yaplm olmas o dnemde buharl deirmenlerde sk karlalan yangnlar nlerneyi amalyordu. .
Bu deirmenin Unkapan'nda kurulduu yer ve akbeti kesin olarak bilinmemekle birlikte 93'te yaplan sanayi saymnda bu deirmenden
'Unkapan'nda Harbiye Nezareti'ne bal ve en az elli yldan beri mevcut
olan 'Askeri Tahiniye Fabrikas' olarak sz edilmektedir.

Osmanl' da Gda

ve ecek Sanayi

- - - 169 - - -

ankn

Tarihi Un Deinneni (1920)

Trkiyenin En Eski Betonanne Un Fabrikas (1928)

1

ankr

ve evresinde, 920'li yllarda yaanan kuraklk

suyla alan un derneni sahibi smail Zincirciolu'nu
araya yneltti ve 924 ylnda Macar makine mhendisi Jozsef Lengyel 'i ankr 'ya getirerek un fabrikas
nn yapmna balad. Gnn zor artlarnda fabrika 92 8
ylnda hizmete girdi. Bata Ankara olmak zere Karadeniz Blgesi'ndeki illerin de un ihtiyac, bu fabrikadan
karlan d.

ankr

un fabrikesndan

gnmze kalan bina

Cumhuriyet Mahallesi'nde kurulduu sokaa ismini

'Fabrika Sokak' olarak veren tesis ve zamanla kentin bymesi ile ehrin ortasnda kald. Tesisin bylelikle arsa
deeri hzla ykseldi. Fabrikann 980'li yllarn sonunda el deitirmesinin ardndan retim bir sre daha devam etti ve ikinci sahibi Harnit Tekin'in lmnden sonra fabrikada retim durdu.
Srekli teknoloji yenileyerek kaliteli un reten Zincirciolu Un Fabrikas,
zal Hkmeti'nin tevik yasas ile yeni un fabrikalar kurulmas sonucu
kalitesinden taviz vermeyince rekabet gcn yitirdi. Ardndan Zincircio
lu Ailesi tarafndan Harnit Tekin adl sanayiciye devredildi. Yaklak 5 yl
daha retimini srdren tesis iki yl nce sahibinin lmesi zerine miras
larnn fabrikay arsa olarak deerlendirmek istemeleri zerine mteahhite
verildi. 5 metre yksekliindeki fabrikann ykm almalar balad. Bylece 8 yllk nar sonunda yerle bir oldu.

Kasmpaa Tuz Arnhan-Tuz imalathanesi (1840)

70 yllk Tuz Arnbar binas,

bir zamanlar ehrin endstriyel blgesi olarak

kullanlan, ancak gnmzde zgn yapsn kaybetmi Kasmpa,a' da konumlanyor. Ometre ykseklii aan drt ayr galerisi ve kaln ta duvarlaryla son
derece gl bir mekan olan bina, eskiden yaknlardaki bir un:fabrikasnn
buday arnbar olarak da kullanlm. Daha sonralar Tuz Arnbar olarak kullanlan bu bina; asma kat dahil 3 bin metrekarelik bir alana yaylm. Kiremit
rengindeki binann kapsnda byk kapital harflerle TUZ AMBARI yazyor.

Kasmpaada

denize yakn bir alanda kurulan zamann sanayi tesisi tuz ambar bugn bir
ajans tarafndan restore edilerek tekrar hayata kazandrlmtr.

- - 170 - - - Osmanl'dan Cumhuriyet' e Endstriyel Mirasnz - - - - - - - - - - - - - - - - - -- -

Reklam ajans olanMedina Turgul DDB Kasmpaa'da ki bu TuzAmbar'n

restore ettirip tanm.
Bu binann; iinde stanbul'a ait bir eyler barndrdn ve bu ofisle
stanbul'un kalbine ve gerek irisaniarna daha yakn olduklarn dnen
ajans sahibi ve irket alanlar, Tuz Ambarnn restore edilirken binann
orijinal haline sadk kalnnasn, yeni bir kap ya da pencere bile alnama
sn istemiler. Sadece metal konstrksiyonlarla asma bir kat eklenmi, hatta
asma katlar arasndaki geiin saland koridorlarn kaplar bile arnbarn
orijinal pencerelerinin zerine kunlnu. Binann doal yapsna mdahale etmemek iin; zeminine yine stanbul'a ait bir malzeme olan Marmara
merrneri kullanlm. Tarih kokan duvarlarn arasndaki Tuz Ambar; binas krlp, yklmam, tarihi dokusuyla oynanmam.
nceden Tekel' e ait olan Tuz Arnbar'nn Osmanl Dnemi'nde barut fabrikas, Cumhuriyet Dnemi'nde de ttn deposu olarak kullanlm Tuzan
bar 1Ometre ykseklii aan drt ayr galerisiyle ve kaln ta duvarlaryla son
derece gl bir mekan. Bu mekann, mevcut dolu - bo ilikilerine uyularak,
ta duvarlar korunmu, ikinci bir strktr elik - cam olarak tasarlanmtr.
Yapnn orijinal dokusunun korunabilmesi iin tm ta duvar derzleri kimyasal analizler sonucu karar verilen solsyonlarla kuvvetlendirilnitir. Bu aa
mada yklm ve zarar grm baz talar yeniden rlerek restore edilmitir.
Ortaya kan sonu, yaratc bir i sahasna uygun, alanlarna bireysel alma
alanlar yaratan, modern, ama korumac bir anlaya sahip mimari zmdr.
Osmanl'da

Selhaneler- Stlce Mezbahanesi (1620)

Dnyamn En Modern Mezbahanesi

Mezbahalarn ilk rnei

Seluklular' da ok gelien lo nca te

kilatlarna bal kasaplarn, toplu halde kesim yaptklar yerlerdir. Osmanllar'da da bu ekilde devam etmitir. Osmanllarda Istabl- Amire denilen Has Alra bal haralarcia beslenen et hayvanlar, saray nutfann ihtiyac lsnde kesilirdi. Halkn ihtiyac olan eti ise kadlarn tayin ve tefti ettii, lonca tekilatna bal kasaplar temin ederdi. Bu kasaplar, kesimi, slam dininin belirttii usullerde, istee gre tenizlie azami derecede riayet ederek yapmak ve her trl itinay gstermek mecburiyetindeydiler. Bu kurumlarda bin-:lerce insan istihdam ediliyordu.
Osmanllar

hayvan kesimine bu kadar dikkat ederken, Avrupa ve

Amerika'da byle bir tekilat yoktu. stanbul'a gelen yabanc devlet adamlar, Osmanllar'n bu usulne hayran kaldlar, lkelerinde de byle bir eyi
kurmak istediler. Ancak Avrupa lkelerinde kurulmas iin bir aba sarfetmediler. Amerika'ya yerleen Avrupallar 17. yzylda burada ilk mezbahay kurdular. Kk olan ve temizlie riayet edilmeyen bu mezbahadan

Osmanl' da Gda

Siltliice Mezbahanesi yeniden

ina

edilerek 1923 ylnda

kullanma almtr.

Mimar/ar: Ahmet Burhanettin

Ftri,

ve ecek Sanayi

ve

Marko Logos'ttr.

- - - 171 - - -

sonra 640'ta Connecticut N ehri kysnda William byk bir mezbaha

kurdu. Ancak Osmanllar gibi modern ve temiz olan ilkAmerikan mezbahas, 860'ta spanyol gmenlerce ina edildi. Avrupa'da ise ilkmezbahalara ancak 9. yzyln ikinci yarsndan sonra rastlanlmaktadr.

Kesim ve

deerlendirme:

Kasaplk hayvanlar kesilmeden nce mezbahalarda bir mddet stirahat ettirilerek veteriner tarafndan muayene edilir. Shhi bakmdan bir problem kma
d takdirde kesime alnrlar. Kesim,
taban beton kapl geni alanlarda yaplr. Kesilen hayvanlar tavanda bulunan raylarda hareket eden kancalara as
lr. Daha sonra deri yzme, paralama
ve artk ksmlar atma ilemleri yaplr.
Mezbahalarda
hayvanlar
kesildikten
ve dier gerekli ilemler yapldktan
Cumhuriyet Dijnemi'ne intikal eden
en "nemli eserlerdenStlce Selhane- sonra et, tketiciye hemen ulaacaksa ilave olarak herhangi bir muameleye
ihtiya yoktur. Ancak tketiciye ulamann zaman alaca biliniyorsaveya
si Recep Tayyip Erdoan Hkmeti tarafndan restore edilerek kltr ve maml bekletilecekse, souk hava depolarna konulur. Nakil ise frigofrik
kongre merkezine d"ntrld. Bina (soutma dzeni olan) vastalarla yaplr.
Hali Kongre Merkezi ismini ald.

Mezbahalann yan rnleri: Ana rn olan etin haricinde mezbahalar birok yan rn de karrlar. En nemli rn deridir. Hayvanlarn ya ise
sabun imalinde kullanlr. Yine sentetik temizleyicilerle nebati yumuatc
larn imalinde kullanlan ya asitleri ve dier kimyevi maddeler de yalar
dan yaplr. Bunlardan baka barsaklar temizlenerek sucuk, sosis ve salarn
yapmnda kullanlr. Protein bakmndan ok zengin olankann en nemli sarfyat alan ise gbrelerriedir.

Trkiye'de mezbahalar: lkemizde mezbahalar yap tzne (Umumi

Hfzsshha

Kanunu 97. madde) gre tekilatlanr ve alrlar. Tzn

uygulanmasndan ileri Bakanl ile Salk ve Sosyal Yardm Bakanl
mesuldr.
1

Yurdumuzda belediye tekilatnn bulunduu her yerleim merkezinde ihtiyaca yeterli mezbahalar ve baz illerimizde et korobinalar bulunmaktadr.
Et retimi ve sat Et Balk Kurumu'nun (EBK) yannda daha ziyade zel
sektr eliyle yaplmaktadr.

Osmanl'da Sucuk ve Pastnna retimi

Apikolu

(191 O)

Sucuk, Trkiye' de 900'l yllarda ehir hayatna girmi ve ticari bir rn

olarak kltrrozde yerini almtr. 9 Oylnda ilk kez Kayserili Apiko
lu, stanbul Kkyal'da bir kesimhane ve imalathane kurarak sucuu ticari rne dntrmtr.

- - 172 _ _ _ Osmanl' dan Cumhuriyet' e Endstriyel Mirasmz - -- - - - - - -- - - - -- - - - --

lkemizin ilk et rnleri imalats olan Apikolu 9O ylnda Kayseri'de kurulmutur.

920 ylnda retimini stanbul'a tayan firma
her geen gn byyerek lkemizin en byk et
rnleri imalatlarndan biri olmutur. Apiko
lu bugn, 5.000 metrekare kapal, 45.000 metrekare ak alanda kurulu, son teknolojiye sahip,
modern kombina tesislerinde 20 eit et rn
imal etmektedir.
Firma baarsyla dnyann en nemli markalarnn hikayelerinin anlatld "Markalarn yks" adl kitaba giren OTrk markasndan biri
olmutur.

Yaklak

bir asrdr et rnleri reten Apikolu, Trkiye'nin en eski marbiri olmann gururunu yaamaktadr ve bu kkl markay daha
ileri gtrmek iin yeniden yaplanma srecini balatmtr. Modern dnyada tketici talepleri deimi, sucuk, sosis, salarn gibi et rnleri de pratik ambalajlara girmitir.
kalarndan

Apikolu, kurulduu

Akide

ekeri

(1582)

ilk gn-

den beri kalite yatrmiarna

Bir yenieri geleneinden, stanbul'a zg ekerleme trleri arasna

girmitir. Akide szc, inan, ballk, birbirinden ayrlmamak, yapmak
anlamndadr. Bir tr sert ve yapkan ekerin yetkililere sunuluu,
yenierilerin devlete ballna kant sayldndan adna akide ekeri
denilmitir.

arlk vermi,

aradan geen

zamanda dev bir sanayi tesisi

haline gelmitir. Kaliteye yaplan yatrmlar iki yl st ste
alnan ''Altn Marka" iMiille-

ri ile tescillenmitir.

Ulufe Divan gn yenierilere aylklar datlr ve saray avlusunda fodla,

orba, zerde ve pilavdan oluan bir yemek verilir di. Bu tren iinde yeralan "akide merasimi" ise kapkulu askerlerinin aldklar aylktan ve yedikleri yemekten honut kaldklarn gsteren basit fakat ilgin bir ara trendi. Osmanl kanunnamderine gre, Ulufe Divan'nn bu aamasnda, sadrazam ile Divan- Hmayun yeleri ilkin askerin yemeinden tadarlar, fodlay kontrol ederlerdi. Bundan sonra kendilerine Muhzr Aa, Asesba Aa
ya da Kul Kethdas (hizmet eden) tarafndan tabaklar iinde ekerler sunulurdu. Bu, askerlerin bir ikayetlerinin bulunmadna kantt. Dolaysyla
eker tabaklarnn divana getirilmesi herkesi rahatlaird. Saray helvahanesinde zel olarak hazrlanan ekerler, dirhem (3,2 gr) hesabnca ve mangr
(bakr para) biimindeydi.
Akide ekerinden, sacirazama 500, vezirlere, yenieri aasna, sekbanbaya
300-200, baavu, yenieri kati bi, zaarcba, samsoncuba, kethdayeri,
bayaya ba, turnacba vbg. ocak aalarna 50-20, daha alt dzeydeki ocak
subaylarna da 5-5 dirhem miktarnda akide verilmesi ocak yasas gereiydi.
Bu ilem bitlikten sonra Divanhane nnde Feth-i erif Suresi okunurdu.

Osmanl' da Gda ve ecek Sanayi

- - - 173 - - -

Bu gelenek nedeniyle, stanbullularn akide ekerini, kent

gvenliinin ve huzurunun bir simgesi gibi grdkleri
sylenebilir. mali basit olan (eritilip adalanm ve tartark asit katlm sakkaroz) akide ekeri, stanbul ekercileri
tarafndan ierisine tarn, karanfil, trl baharat, zararsz
boya ve koku maddeleri katlarak deiik biimlerde sunuluyordu. ekerci esnaf rgtne bal olmakszn akideyi kaak yapp satanlar da vard. 26 Safer 990 (22 Mart
582) tarihli stanbul Kads'na yazlan bir hkmde, e
kerci esnafnn ehl-i hi bre ve yiitbalarnn, stanbul' da
"koltuku"larn oaldn, ehre gelen ekeri bunlarn
alpakide etmekle eker fiyatlarnn ykseldiini, okkasnn 3O akeden 4 5-5 O akeye ktn ikayet etmeleri
zerine, koltukuluun yasaklandn reniyoruz.
7. yy' da yaygnlaan mevlit geleneinde, mminlerin,
Allah' a ve peygambere iten ballklarnn gstergesi
olarak kokulu urup ve erbederin yannda akide ekeri
ikram edilmesi de yaygnlat.
9.

yy ortalarna doru ise adann m ermer tezgah zerinde ubuk biimine getirilip keli, yuvarlak beyzi da
ranmas ile "Hacbekir kesimi" denen akide tr ortaya
kt, stanbullular'n pek sevdii akide, sade, fndkl, fs
tkl, tarnl hatta kakaolu trleriyle Anadolu'ya da yayld. Gnmzde de stanbul' da akide ekeri imal edilm ektedir.
Cumhuriyet'in ilk yllarnda bir
ekerci dkkan
lar

ve akide kavanoz-

(stte). Geleneksel kavanozlar

iinde eitli akide sekerleri (altla)

Akide

ekeri'nin

Merkezi Eminn-Bahekap (1777)

Turkish Delight
Osmanl ve Trk ekereilik zenaatnda markalam Hac

Bekir ismi, gn-

mze kadar ekereilik ekol olarak devam ed e gelmitir.

Kastamonu'nun Ara ilesinden stanbul' a gelerek 777 ylnda ,Bahekap' da
at kk ekerci dkkannda, lo kum, akide vb. ekerlemeleri bizzat imal
edip sat~aya balayan ekerci Bekir Efendi, bugn iki asr aan bir maziye
sahiptir. Hac Bekir olarak anlan Bekir Efendi'nin at ilk dkkan, gnmzde Ali Muhiddin J1ac Bekir ekercilikA..'nin Bahekap'daki sat yeri
olup, stanbul'da iki asrdan bu yana ayn hizmeti gren yegane dkkandr.

Osmanl saray
kerciba

tarafindan e

olarak taltif edilen Hac

Bekir

- - - 174

Osmanl'dan

Trkiye' de 6. yy' da balayan ekerleme imalatnda tatlan drc olarak bal,

pekmez, su balayc, doku yapc olarak un kullanlmakta idi. 8. yy' da sonlarnda Avrupa' da kurulan rafinerilerde retilen ekerin, o gnlerin ismiyle "Kelle ekeri" olarak Trkiye'ye gelmesiyle, ekerciHac Bekir, bu e
keri havanlarcia dvp eriterek, gl, tarn vb. tabii aroma ve boyalada piirip akide ekeri imalatn gelitirmitir. Ayrca 8 ' de Alman bilgini tarafndan bulunan niastay un yerine kullanarak, eker ve niasta terkibi ile
bugnk artlarda lo kum imalatn gerekletirmitir.

Cumhuriyet' e Endstriyel Mirasmz ------------------~-

Bizzat kendi eliyle yapt imalat ve hassas almalaryla Trk ekerleme ve

lokum eitlerini gelitiren Hac Bekir, 9. yy' da stanbul Bahekap'daki
dkkandan ald lokumlar lkesine gtren bir ngiliz turist ile Trk lokumunun Avrupa'da "Turkish Delight" olarak tannmasna vesile olmu
tur. Uluslararas ekereilik literatrne girmitir. Bundan baka sallama kazanlarda yaplan badem ekeri, halanm bademierin soyulup havanlarcia
dvlerek eker ve eker erheti ile yourulup, ekillendirilen eitli badem
ezmeleri Hac Bekir' e gnmze kadar intikal eden hakl ilgi ve hreti kazandrmtr.

Bizzat kendi eliyle yapt imalat

ve hassas almalaryla Trk e
kerleme ve lokum eitlerini geli' Istan.
tiren Hac Bekir, 19. yy'da
bul Bahekap'daki dkkandan ald fokumlar lkesine g"tren bir
ngiliz turist ile Trk lokummun
Avrupa'da "Turkish Delight" olarak tannmasna vesile olmutur.

Osmanl'da lk eker Markas

Osmanl saray tarafndan ekerciha

olarak taltif edilen

Hac Bekir, saray tarafndan grevlendirilerek, ilk olarak
8 7 3 ylnda Avusturya-Macar imparatoru F ran ce Joseph himayelerinde Viyana fuarna itirak etmi ve fuar
komisyonu tarafndan gm madalya ile taltif edilmi
tir. Bu fuarcia batl lkelerin marka kullandn maha
de eden M.Muhiddin efendi yurda dnnde, kazand
gm madalya ile, Osmanlda ilkmarkay yapmtr.
Hac

Bekir'in Yurtd Tantm: Sergi-i Osmani

Emin"nii Bahekapda bir

ekerci dkkan

893 ylnda

Chicago kentindeki fuara katlarak, lokum imali ve sat ile

A.B.D.'de etkin tantmn da salam ve 897 Brksel fuarna katlm,
altn madalyalar almtr. Mehmet Muhiddin Bey'in vefat ile ya kk
olan Ali Muhiddin annesi Reide Hanm'n destek ve yardmyla messesede atlmlar yapmtr. Ali Muhiddin Bey'in zaman messesenin altn devirleri olmu, 906 Fransa' da Paris ve Nice fuarlarnda altn madalyalar kazanlm Osmanl padiah ekerci balk nvan Ali Muhiddin Bey' e de verilmitir. Ayrca Msr Hidivi de 9 ylnda Ali Muhiddin Bey' e ekerci
balk nvann tevdi etmitir. Msr'da Kahire ve skenderiye ehirlerin
de ubeler almtr.

Cumhuriyet Dnemi Tantm

Cumhuriyetimizin ilk yllarnda, lkemiz sanayisini kuzey Mrika ve Avrupa lkelerine tantmak amacyla bykAtatrk'n emirleriyle 926 ylnda
Karadeniz gemisiyle tertiplenen ilk yzer sergiye o tarihte ki snrl sanayi rnleri ile birlikte Haci Bekir' de itirak etmi, Akdeniz ve kuzey lke limanlarnda 90 gn boyunca Trk rnlerini dnya'ya tantmtr.

Hacbekir Lo kumlar 'nn

kutusu

Malta'l ressam Preziosi frasyla resmedilmi ekerci-Bekir Efendi'nin su..,

luboya resmi ile zamann yaamn ve Hac Bekir' i belgelemitir. Bu resmin

reprodksiyonu Topkap Saray'ndadr.)
Osmanl ve Trk toplumu ve

lerimize de giren Hac

fo Ikiorumuzun bir paras olarak _rf ve adetBe.kir, bilhassa zamann yaam tarzn belgeleyen

Osmanl'da Gda ve ecek Sanayi

- - - 175 --' - - -

roman ve yazlarda da yer almtr. Hac Bekir

19. ve 20. asr balarndaki stanbul'daki levantenler ve yabanclar tarafndan da kaleme alnm, hatta resimlendirilmitir.
'
ekerciHac Bekir, Ali Muhiddin Hac

Bekir'in
vefatndan sonras kurulan Ali Muhiddin Hac
Bekir ekereilik Ticaret A.. ve Hac Bekir San.
A.. isimlerindeki iki anonim irket halinde
Trkiye'nin en eski firmas olarak faaliyetini
srdrmektedir.
Ali Muhittin Hacbekir
stanbul'da bir mterisine

lokum tartarken resmediliyor

Amerika, Japonya, Gney Mrika, Msr, ngiltere ve Fransa'da temsilcilikleri bulunan frma; lokum, tahin helvas, badem ezmesi, akide ekeri, badem
ekeri, fstk ekeri, karamela, draje, ikolata, reel, jle v.b. ekerlemele
rinin yan sra biskvi, kurabiye, kek, hamur tatllar imalat, perakende ve
toptan satlar ve ihracat yapmaktadr.

Koska Helva (1907)

Koska'nn gemii

1900'l yllarn banda Denizli' de Hac Emin Bey'in faaliyet gsterdii helvac dkkanna kadar uzanmaktadr. Baba mesleini srdren Halil brahim Adil Dindar 1931 ylnda oullar ile birlikte stanbul'a
gelerek Koska semtinde bir dkkan aar. Zamanla rettikleri helva ve tatl
larn lezzeti ile nlenir. Bulunduklar semtten dolay Koska Helvacs olarak anlmaya balar ve bu nvan alr.
1974'de Topkap'da kurulan fabrikada helvann yansra lokum, reel ve koz
helva retimine de balanr. 1983 ylnda Mmtaz ve Nevzat Dindar kardeler Merter' de ina edilen modern tesisiere tanarak KOS KA HELVAcs MERTER adyla faaliyetlerini srdrme karar alrlar.
Bu tesislerde rn eidini ve kalitesini srekli arttran KOSKA, 1990
ylnda devreye giren tamamyla otomasyona dnk makinelerle tahin
retimini gerekletirir. KOS KA halen nc kuan ynetiminde, 1998
yl sonlarnda tand Avclar-Ambarl Kavanda, onbi]} dnm arazi
zerine kurulu 15 bin m2 kapal alana sahip yeni tesislerinde retimini
srdrmektedir.
Trkiye iinde ve dnda blge sat mdrlkleri ile birlikte 600' e yakn
alan olan KOSKA; piyasada saf olarak bulunmas hayli g olan ve helvann yaklak %55-60 orannda hammaddesi olan tahini Trkiye'de sadece Koska' da bulunan en modern ve en hijyenik artlarda retmektedir.

Kurukahveci Mehmet Efendi (1871)

19. yzyl sonlarna kadar Trk Kahvesi, i ekirdek olarak satlyor ve evlerdeki kahve tavalarnda kavrulduktan sonra el deirmenlerinde ekilerek
iilebiliyordu. Bu durum; Hasan Efendi'nin ilettii baharat ve i kahve
satan dkkann, olu Mehmet Efendi tarafndan devralnmasna kadar srd.

- - - 176

--- Osmanl' dan

Cumhuriyet' e Endstriyel Mirasmz - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Mehmet Efendi 857 ylnda stanbul Fatih'te dodu. Sleymaniye

Medresesi'nde eitim grdkten sonra babasnn dkkannda almaya
balad. 8 7 ylnda iin bana geen Mehmet Efendi, i kahveyi kavurup dibeklerde terek mterilerine hazr olarak satmaya balad. Bylece stanbul Tahmis Sokak'ta taze kavrulmu, mis gibi kahvenin kokusu da
evreye yayld. Kahveyi terek ilk kez hazr olarak kahve severiere sunan
Mehmet Efendi, bu yenilik ve mterilerine salad kolaylkla ksa sre~
de tannarak "Kurukahveci Mehmet Efendi" diye anlmaya baland. 93
ylnda vefat eden Mehmet Efendi'nin ardndan oullar Hasan Selahattin,
Hulus ve Ahmet Rza Beyler baba mesleini srdrdler.
Aile, 934 ylnda "Kurukahveci" soyadn ald. Mehmet Efendi'nin vefatndan sonra ailenin en by Hasan
Selahattin (897- 944) yurtdna
almann nemini kavrayarak uluslararas etkinliklere katlmaya karar
verdi. Bylece Trk Kahvesini yurtiine olduu kadar yurtdna da pazarlayarak tantmaya balad.
Hulus

Bey ( 904- 934) dnemin gelien teknolojisini gz ard etmeyerek

toplu retimi gerekletirdi. Ayrca;
stanbul Tahmis Sokak'taki dkkann
yerine, dnemin nl mimar Zht
Baar'a gnmzde de kullanlmakta
olan "art deco" tarznda bir bina ina
ettirdi. Yine bu dnemde kahve, parmenli kat paketiere konularak ehir iindeki bakkallara otomobil ile datlmaya baland. Bylece Trkiye' de bir ilk daha gerekletirilmiti. s
tiklal Caddesi'nde de bir ube ald.
87 ylndan

bu yana, kahve retimine bir sanat gibi yaklaan KurukahveciMehmet Efendi; buzanaat beraberindeki ustalk, bilgi, tecrbe ve inceliklerle babadan oula, ustadan raa aktarmaya devam ediyor.
Trklerin dnyaya armaan ettii TrkKahvesini, geleceknesillerle de buluturma bilincini tayan firma,
kahvesevedere her yudumda ayn ----'"'
kalite ve keyfi ulatrmay amalyor.

Gen yata hayata veda eden Hulus Bey'in ardndan ynetimi, ,

yurtdnda eitim grm olan
en kk karde Ahmet Rza Kurukahveci devrald. Ahmet Bey'in

zgn Trk Markas

1871 ylndan bt yana, kahve

retimine bir sanat gibi yaklaan

di;

Kurukahveci Mehmet Efenbuzanaat

ta/k,

bilgi, tecrbe ve incelik-

ler/e babadan
raa

beraberindeki usoula

ustadan

aktarmaya devam ediyor. -

Trklerin dnyaya armaan ettii

Trk Kahvesini, gelecek nesil-

ler/e de

,"~"" .;;-..._~~,

buluturma

bilincini ta

yan firma, kahvesever/ere her yudumda ayn kalite ve keyfi ulatr

may amalyor.

Osmanl' da Gda

ve ecek Sanayi

--- 77

---

dnyadaki geli~ eleri yakndan takip ediyor olmas, onu reklama ve firmay adalatrma ynnde admlar atmaya yneltti. 93 3 ylnda, dnemin
usta grafikeri hap Hulus Bey' e bir amblem izdirtti. Bu amblem gnmzde de kullanlmaktadr. Ayrca o yllarda byk yenilik olarak tanmlanan
afi ve takvim almalar ile firmann reklamlar yaygnlatrld. zel arabalarla yurtiinde kahve datm da bu dnemde balad.
Mehmet Efendi'nin torunlar; Ahmet Rza Kurukahveci' nin vefatndan
sonra ynetimi devraldlar. Mehmet Efendi'nin kahve tt dibeideri
bir asr sonra gelitirdiler ve ortaya yeni kahve makineleri kt.

Osmanl'dan Gnmze Zeytinya retimi (1850)

lzmir'de 18 50'/e'rin balarn
da ilk yafabrikas kt'rna giriiminde buluntlur.

Ege Blgesi Osmanl Dnemi'nde sanayi ve ticaretin en fazla yaygnlat

blge olur. zmir' de sanayi ve ticaretin younlat blgenin liman kenti,
ticaretin merkezi durumundadr.
zmir'de 850'lerin balarnda ilkya fabrikas kurma giriiminde bulunu-

lur. Giriimde bulunan da zmir Zaptiye Meclisi yelerinden Lazarikis'in

kardei Yagakiksi' dir. lk imtiyaz Yagasiski'ye verilir. Yagasiski'ye verilen
imtiyaz bir torba ve susam ya fabrikas kurulmasna ilikindir.
873 ylnda ise baka birya fabrikas kurulmas iin ihtiya duyulan ara ve

gerelerin gmrkmuafiyetinden yararlanlmas iin bavuruda bulunulur.

ngiliz tccarlarndan Hadkinson 875'de zmir'deki ticaret evini kapatr.
Zeytinya

retimine balar. Avrupa' dan getirttii makinelerle eitli yerleim merkezlerinde irili ufakl olarak kurduu 22 ya fabrikasnn Otanesi
zeytinya fabrikasdr. 890'larda zmir ve evresinde bulunan 26 ya deirmeninden elde edilen yalarn zmir ihracatndaki pay yzde O'a yaklar .

Cumhuriyet ynetimi de

zeytincilii gelitirmek

iin

da~a

bir aba iine

girmitir.

1873 ylnda ise baka bir ya

fabrikas ktrtlmas iin ihtiya duyulan ara ve gerelerin
gmrk muafiyetinden yararlanlmas iin bavuruda bt
lunultr.

Cumhuriyet ynetimi, 927 ylnda "Zeytincilik Kanunu Layihas" kara

rak, Z1eytincilie bir devlet politikas olarak sahip kar. Sz edilen kanun
ile zeytin dikimi tevik edilir. Zeytinciliin gelitirilmesine ve karl bir ura
alan olmasn salamaya ynelik belirlemeler yaplr. Bu belirlemeler do
rultusunda zeytinciliin gelimesi iin abalara giriilir.
talya'dan zeytin Hclarn getirilir, Koleksiyon bahesi kurulur ...
Zeytinciliin

devlet politikas olarak sahip klnasnn yannda Atatrk' de

zeytincilii sahiplenir. Atatrk, 929 ylnda o zamanki adyla "Yalova Millet iftlii" imdiki "Atatrk Bahe Kltrleri Aratrma Enstits" ne yapt ziyareti e zeytincilie el atar. Ziyaretinde iftliin yan bandaki 4 bin
aal verimi dm yal zeytin aalarnn genletirilmesi ve rnek bir
hale getirilmesi talimatn verir. Ayrca Akdeniz'in belli bal zeytin eitle-

,.
- - - - 178

--- Osn1anl'dan Cunhuriyet'e

Endstriyel .Nlirasnz - - - - - - - - - - - - - - -- - --

rinden yeni bir koleksiyon kurulmas ve ticari nitelii bulunanlarn da belirlennesini ister. Atatrk'n talimat zerine 4 bin zeytin aac budanr. Sulama ve gbreleme gibi bakm ileri dzenli yaplarak verimli hale getirilir.
talya'nn Peschia ehrindeki Pietro Dacini Fidanl'ndan 6 bin adet ounluu salamuralk zeytin fidan ithal edilir. Atatrk bylece Trkiye'nin
ilk yabanc koleksiyon bahesini kurdurur.
Koleksiyonun dnda Millet iftlii kadrosuna talya' dan Petrini adnda
bir zeytincilik teknisyeni getirtilir. Yalova, Orhangazi, Gemlik, Mudanya
zeytinliklerinin budannas ve bakm iin Petrini'den yararlanlr. Zeytinci kylerde zeytincilik zerine kurslar alr. Atatrk'n bu abalar yrede
zeytincilie ynelik bir heyecan dalgas
D evlet politikas ve Atatrk'n yakn ilgisi
yetitiricilik alan haline getirir.
Alt

zeytincilii;

cazip,

kazanl

1890'/ardaizmirve evresinde
bulman 26 ya deirmenin
den elde edilen yalarn Izmir
ihracatndaki pay yzde 1O'a
yaklar.

bir

adet Prina Fabrikas Kurulur - 1920 (Zeytin kspesi ileme)

1920 ylnn sonunda prina fabrikas yoktur. Bu nedenle zeytin kspesi epey
ucuz bir fiyatla talya ve Yunanistan'a ihra ediliyordu. Bu lkelerden ka
rlan prina yalarnn bir blm tekrar yksek fiyatlarla Trkiye tarafndan
ithal yoluyla getiriliyordu. 1920'lerin sonunda 6 tane prina fabrikas kurulur.

Osmanl'da

Buz ve Souk Hava pepolan(l768) .

Buzdolabnn

Serveni

Buzdolabnn varolmad

eski devirlerde yiyecekler buzlarn ierisinde saklanrd ve zellikle stanbul' da, sarayn ve halkn ihtiyacn karlamak maksadyla byk bir 'buz sektr' olumutu. Osmanl bakentinde byk bir
buz merak vard ve bu merak bazen tuhaf olaylara da sebep olurdu.
stanbul saraynda buzlarn saklanma iini 'Karcba' yapard. Karcba'nn
adamlar dalardan stanbul'a buz tarlard ama 1768 Eyll'nde yaanan

bir karma olay yznden saray buzdan mahrum kalmt. Gemlik'in Katrl Da'na kan buzcular, ekyann eline dm, ekya padiaha haber
gndererek fidye istemi ve "Eer bu paray vermezseniz, bundan byle
dalardan buz alamaz ve er bederinizi hizsuz, scak scak iersiniz" demiti.
Sadece saray deil, stanbul halk da buza meraklydve kar ile buz o kadar
ok talep edilirdi ki, ehirde byk bir 'buz sektr' domutu. 16. yzy
ln ortalarnda stanbul'a gelen Pedro adndaki bir spanyol, anlarnda 'kar
ve buz satan dkkanlarn saylarnn kasaplar kadar olduunu' yazacakt.
Karlklar
stanbul'un birok yerinde 'karlk' denilen buz depolar vard ve ktan kalan
v~ya Bursa civarndaki dalardan getirilen karlada

buzlar, bu karlklarda muhafaza edilirdi. 'Karlk', kuyudan daha geni olan ukurlar ve suyu ekilmi

Istanbul saraynda buzlarn saklanma iini 'Kar~ba' yapard.

Karcba 'nn adamlar dalar

dan Istanbul'a buz tar/ard ama

1768 Eyliil'nde yaanan bir karma olay yznden saray buzdan mahrum kalmt. Gemlik'in
Katrt Da 'na kan buzcular,
ekyann eline dm, ekya padiaha haber gijndererek fidye istemi ve 'Eer bt paray vermezseniz, bundan byle dalardan buz
alamaz ve erbetlerinizi buzsuz,
scak scak iersin iz' demiti.

Osmanl' da Gda ve ecek Sanayi

- - - 179 - - -

derelerdi. Meyve satclar, yaz aylarnda bu buz depolarndan buz ve kar alr,
meyveleri mterilerine buzlada beraber verirlerdi. Su ve erbet satclar da
sattklar ieceklerin ierisine bu kalplardan atarlard. Eyp, Okmeydan ve
Hasky gibi yerlerdeki karlklarn says 17. yzyln ortalarnda 70 kadard, bu karlklarn nemli bir ksm da devlete aitti ve 'hassa karl' denirdi.

Eyp, Okmeydan ve Haskoy gibi

yerlerdeki karlklarn says 17.
yzyln ortalarnda 7O kadard,
bu karlklarn b'nemli bir ksm da
devlete aitti ve 'hassa karl' denirdi.

Hassa karlklarnda 'karcba'ya bal olan 400

kadar 'karc' alr, stanbul'a az karyad zamanlarda Yalova' daki dier hassa karlklarn dan
ehre buz tarlar ve bu buzlarn da yetmedii senelerde, zel karlklardan satn alp saraya gtrrlerdi. Arif Bilgin, ariv kaynaklarna dayanan
'Osmanl Mutfa' isimli eserinde, stanbul'un
kar ve buz ihtiyacnn ne ekilde ternin edildii
ni geni bir ekilde anlatr. stanbul' da 1578 ile
1581 yllar arasnda yaayan Alman papaz Salomon Schweigger, yazd hatralarnda padiahn ve paalarn kar ve buz satndan nemli gelirler elde ettiini syler. Schweigger, o dnemin mehur sadrazan Sokullu Mehmed Paa'nn buz satndan ylda 80
bin altn kazandn anlattktan sonra 'Bu mal souk ve dondurucudur ama
salad bol kar, yrekleri str' diye yazar. Buzu en fazla tketen merkez
olan Topkap Saray'nn ihtiyacnn bir ksm, Uluda'dan ve Gemlik'teki
Katrl Da'ndan karlanrd.

Sarayn Bursa' daki alm memurunun grevlerinden biri de, stanbul' a dzenli olarak buz yollamakt. lkbaharda balayan talepler, yaz ortalarnda
iyice artar ve 'buz kethdas'nn emrindeki yzlerce ii, Uluda' daki depolardan kestikleri buzlar keelere koyup deniz yoluyla stanbul' a tarlar d.

Osmanlda eker

Fabrikalan (1840)

stanbul 1 U ak 1 zmir

Trkiye'de eker sanayinin ilk admlar Avrupa'daki pancar ekeri sanayinin

geliimi ile paralel olarak Osmanl dneminde atld. 1840'larda Arnavutkyl Dimitri Efendi stanbul yaknnda bir eker fabrikas kurmak zere ruhsat
bile ald. Daha sonra 1867'de Davudolu Karabey, 1879'da Fenerler imtiyaz
sahibi Michel Paa, 1887'de Afyonlu Yusuf Bey, 1899'da Mir RaufPaa ve
1917'de Almanlarla birlikte kurulan Zenith irketi ayn amala baz teebbs
lerde bulundular. Ancak bunlarn hibiri uygulanamad.
lkemizde ilk ciddi adm U akl bir kyl Molla mer olu Nuri (eker) Efendi tarafndan atld. Nuri Efendi, ekerin Avrupa'da pancardan elde edildii
ni duyduktan sonra konunun takipisi oldu. 1906-1907 yllarndan itibaren
Uaktabir eker fabrikas kurmay dnmeye balad. Ancak, srekli savalar
la sarslm ve fakirlemi Trkiye' de bu dncesini hemen gerekletirebile
cek bir zemin bulamad.

- - - 180 - - - Osnanl' dan

Cunhvriyet' e

Endstriyel MirasmJZ ------------------~

Kurtulu Sava'nn

zaferle sonulanmasnn ardndan Nuri Efendi, 1923 y

birlikte 600 bin lira sermayeli Uak Terakki Ziraat A..'ni
kurdu. Gnlk pancar ileme kapasitesi 500 ton olarak planlanan Uak eker
Fabrikas'nn temeli Uak Terakkj Ziraat A tarafndan 1925 ylnda atld ve
retime 17 Aralk 1926 tarihinde baland. Uak eker Fabrikas lkemizde temeli ilk atlan eker fabrikamzdr.
lnda arkadalaryla

Ayn yllarda stanbul'da Trkiye Bankas A.., Ziraat Bankas ve Trakya il-

leri zel dare Mdrlkleri ile zel ahslarn itiraki ile 1925 ylnda 500 bin
lira sermayeli stanbul ve Trakya eker Fabrikalar T.A.. kuruldu. Bu irket
Alpulu eker Fabrikas'nn temelini ayn yl att ve fabrika ll ay gibi ksa bir srede 26 Kasm 1926 tarihinde ilk Trk ekerini retti. Bu tarih lkemiz eker
sanayinin kurulu gn olarak kabul edilmektedir.
93 3 ylna

kadar lkemizin eker ihtiyac bu iki fabrikann retimi ile ks

men karlanmtr. Bu iki fabrika ile pancar tarmnda ve eker fabrikas iletmesinde hayli tecrbeler edinilmi olduundan yeni eker fabrikalar kurulmas gerekli grlmtr.l933'de Eskiehir ve 1934'de de Turhal
eker Fabrikalarnn iletmeye almasyla eker fabrikas saymz drde ykselmi oldu.
eker fabrikalarnn bir at altnda toplanarak eker politikalarnn tek elden
yrtlmesi, fabrikalar arasnda teknik ve mali dayanmann salanmas amacyla 193 5'te mevcut drt fabrikay bnyesine alarak Trkiye eker Fabrikalar A (TRKEKER) kuruldu.

Bu drt fabrikann kapasiteleri zaman iinde artrlarak 1950'li yllara kadar

eker tketimimiz karlanmaya alld. Ancak, nfus art ve insanmzn
yaam dzeyinin ykselmesiyle birlikte ekere olan talebin artmas yeni fabrikalara ihtiya artt.
Bugn Trkiye

eker Fabrikalar A'ye,

Osmanl'da

Gazozun Tarihi

Uak eker Fabrikas 'nn

temeli
Terakki Ziraat A .. tarafindan 19 25 ylnda atld ve retime 17 Aralk 1926 tarihinde ba
land. Uak eker Fabrikas lkemizde temeli ilk atlan eker fabriUak

kamzdr.

Pankobirlik'e ve zel sektre ait 33

eker fabrikas bulunmaktadr ve toplam kurulu kapasiteleri 3,1 milyon tondur.

Uluda

Gazoz

Fabrikas

(1877)

Osmanl' da

gazoz tarihine baktmzda; buzla meyve sularnn kartrlp

"kar helvas" ad verilen, imdi ise frozen diye itii~iz ikilere benzeyen
merubatlar yaplmasn gryoruz.
Nideli Msrlolu

ilk mteebbisti.Meyva esans, eker ve karbonik asitle yaplarak basnl havayla ielere d oldurulan gazoz stanbul' da ilk kez,
ithal bir iecek olarak 890 ylnda boy gsterir. Kudret Emirolu, Gndelik Yaammzn Tarihi adl kitabnda gazozun ilk dnemini yle anlatr:
"938 yl Ticaret Yll'nda ise stanbul'da gazoz fabrikas olarak drt kuruluun ad geer: G. Baslamacaolu'nun Feriky'deki Olimpas (Oly-

Osnanl 'da Gda

ve ecek Sanayi

- - - 181

1917'de Neptn
hisse senedi

Gazozmun

mpos), Feriky'deki Bomonti (bira ve raknn yansra cins gazoz retirdi: Tutti Frutti, portakall ve limonlu), sularyla nl Bykdere'deki Kocata ve Demirkap'daki Halim Hurit'in Yalova gazoz fabrikalar. Bursa' da
ise 930'larn banda Nilfer gazozu retilmeye baland. Bir yl sonra
Kei Da'nn ad Uluda'a dnnce, marka da bu asri gelimeyi adna
katt ve gnmze kadar mrn srdren Uluda gazozunun yks ba
lam oldu.
Uluda

Madensuyu, Trkiye'de bulunup pazadanan ilk madensuyudur.

Gemii 870 ylna kadar gider. Gnmzde, Uluda'n eteklerinde bulunan ayba kyndeki tesislerde kaynanda Erbak Uluda firmas ta-

rafndan ielenmektedir.

Eskiden Kei Da Suyu olarak bilinen madensuyunun ad, dan ad Atatrk tarafndan Uluda olarak deitirilince Uluda Madensuyu olmutur.
Erbak Uluda, 3 nesildir ayn aile tarafndan ynetilen bir aile irketidir.
Trkiye'nin en eski gazoz markas olan Uluda Gazozu da Erbak Uluda
irketinin Yalova yolu zerindeki fabrikasnda retilmektedir.

BURSA

[]JJ[L[]JJ[ID[]]~

Uluda Madensuyu, 870'de ayba'nda bulunmutu. 877'de Fransz bir

GAZOZU

yatrmc, Osmanl sarayna

mensup Talat Paa ve Fuat Bey ile birlikte bu

suyu ieleyip sata sunmulardr.

890

- 900 yllar arasnda ortaklkta deiiklikler oldu. Fuat Bey'in lm

zerine hisseleri Stk (Ulusu) Bey' e intikal etmi, adn bilemediimiz Fransz ortan hisseleri ise talyan yatrmc Signor Parrodi'ye gemiti.
Padiah

Sultan Mehmet Reat, Osmanl dneminin

9 2 'de Kei da Madensuyu'na verdi.

iletme imtiyazn

92 5 ylnda Mehmet Hakk Erbak Bey, iletmeyi kiralad; 930' da

BOL EKERLi VE MbVA KOKULIJ DUR~

AGIZA ' TAD VCDA SIHHAT VERiR ,~

Fabrka :-

B_ursa

Orl~an -~~ha~~ ~~~;: S?~~~

Uluda Madensuyu,

No

3-::JJ! :~~},~~

1870'de

ayba 'nda bulunmutu.

1877'de Fransz bir yatrm

mensup
Talat Paa ve Fuat Bey ile
birlikte bu suyu ieleyip sat
c, Osmanl sqrayna

a sunmu/ardr.

Nilfer
Gazoz fabrikasn kurarak ilk kez gazl merubat retti. 93 ' de ise Signor
Parodi ile Talat Paa'nn hisselerini satn alarak Stk Ulusp Bey ile ortak
oldu.
Keida

Madensuyu ismi, 93

ylnda Cumhurbakan

M.K. Atatrk ta-

rafndan Uluda Madensuyu olarak deitirilmitir. Ayn yl, cumhurbaka

n tarafndan Uluda Maden Sular'na iletme imtiyaz ve nvannda Trk

ibaresini kullanma ayrcal verildi.

Mehmet Hakk Erbak'n olu Nuri Erbak, 932 ylnda Uluda Gazoz'un
orjinal formln bulmu ve gazozu pazara sunmutur.

;~

l'

- - - - 182 ,: _ _ _ Osmanl' dan Cumhuriyet' e Endstriyel Mirasmz - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

PTr- Posta ve Telgrafve Telefon Nezareti

Yzyllar

boyunca dev bir imparatorluu yneten Trkler haberlemeyi

teknolojik ve sosyal kalknmann nemli bir alt yaps olarak grmlerdi.
Trkler o alarda ulak, tatar, apar ve berid ad altnda zel olarak yetiti
riimi insanlardan oluturduklar etkili bir haberleme dzeni kurmulardr.
Bizans'ta, Roma haberleme sisteminin devam olarak benzeri bir rgtlenme bulunduu; Osmanllarn, Bizans, Arap Emevi, ve Seluklu Devleti
haberleme sistemlerinden de yararlanarak kendi haberleme alarn kurduklar biliniyor.
Kuruluu:

(1808- 1839)

Gnmzdeki anlamyla bir posta rgtnn kurulmas dncesi ise ilk

defa II. Mahmut dneminde (808-839) gndeme gelmi ve o zamana
kadar devlet haberlemesiyle kstl olan posta hizmetlerinden halkn da
yararlana bilmesi, postann zel kiilere de hizmet vermesi fikri gelimitir.
"Posta" szc henz kullanlmaya balanmam; II. Mahmut, posta hizmetlerinden sz ederken "Dersaadet'im den taraya gnderilen ve taradan
Dersaadet'ime gelen mekatip" ifadesini kullanmtr. II. Mahmut'un posta
rgtlenmesinin esaslarn belirten 832 tarihli Hatt- Hmayun'unu izleyen gnlerde Hassa Miri Ahmet Fevzi Paa'nn skdar-zmit arasnda
bir posta hatt oluturmaya alt; bu yol zerinde posta istasyonlar yaptrd; 834'te, bu gzergahta atl arabalada posta tamaclna balan
d biliniyor. Yine 834'te stanbul-Edirne arasnda bir posta hatt kurulmutur. Ayn yl Serasker Hsrev Mehmet Paa, menzil sisteminin modern
posta sistemine dntrlmesi iin bavurmu. Bu bavuru olumlu kar
lanmsa da posta rgtnn kurulmas hemen baarlamamtr.

Abdullah Biraderlerin birfotorafin

dan kartposta/da Sirkeci'deki Biiyk
Postane 'nin iinden bir g"riinm,
1893-Galeri Alfa

Hassa Miri Ahmet Fevzi

Paa'nn skiidar-lzmit arasnda

bir posta hatt oluturma

ya alt; bu yol zerinde posta

istasyonlar yaptrd;

bu gzergahta
posta

atl

1834'te,

arabalarta

tamaclna baland

biliniyor. Yine 1 83 4 'te IstanbulEdirne

arasnda

bir posta

hatt

kurulmutur.

Postahane-i Amire (23 Ekim 1840)

PTT'nin de (Posta-Telgraf-Telefon) balangc saylabilecek dzenleme,
Sultan Abdlmecit dneminde 840'ta yaplabilmitir. Bir sre hazrlk
tan sonra 26 aban 256-23 Ekim
840'ta Posta Nezareti resmen kurulmu; bana ilk Posta Nazr olarakAhmet kr Bey getirilmitir.
Kuruluunda, Eminn'nde Yeni
Cami avlusundaki Postahane-i
Amire binasnn st katnda bulunan Posta N ezareti, mali ynden '
Maliye Nezareti'ne, idari ynden
Ticaret N ezareti'ne bal olmay
870 balarna kadar srdrm,
ubat 870'te Nafa Nezareti'ne
.balanmtr.

Osmanl'da I-Iaberneme

1840 ylnda kurulan PIT

ayn1 g"rkemli binasnda
hizmetine devam etmektedir

Sektr

- - - 185 - -

Bu dnem boyunca, Osmanl posta sistemi iinde, zellikle de paytaht

stanbul'da yabanc postalar nemli bir sorun olmutur. stanbul ile eitli
deniz ar merkezler arasnda, daha Bizans Dnemi'nden itibaren haberlemeyi de srdrm olan, bata Venedikliler olmak zere eitli yabanc
lara, diplomatik posta seferleri balamtr. Daha sonra Rusya, Yunan gemi
irketleri, 82'de Fransa, 832'de ngiltere, 834'te Yunanistan Osmanl
Devleti snrlar iinde posta hizmeti grme hakk elde etmilerdi. Bu irket
ler 840'ta Posta N ezareti'nin kuruluundan sonra yabanc postalarn kaldrlmas iin eitli defalar giriimde bulunulmusa da sonu alamamlar
dr. 880' de ngiltere' den uzman getirilerek, Galata' da, uluslararas haberlemeyi salayacak bir merkez kurulmu; bu merkeze bal drt ube al
m;
ancak bu da yeterli olmamtr. Yabanc postalar 9 4'te I. Dnya SaSeluklu d"neminde kullanlan "zel
atl ufak ancak Osmanl 'nn son 200
va balaynca yasaklanabilmi, ulusal bamszln ihlali anlamna gelen
ylnda atl arabalar ve demiryolu kulyabanc postalar konusu ancak Lozan Andamas ile zme balanabilmi
lanlarak posta hizmeti devam etmi
tir. Ancak gnmzde kresel ekonominin kurallar gerei yabanc kargo ve
tir.
posta hizmeti reten irketler lkemizde faaliyet gstermektedir.
Posta Nezareti'nin kurulduu sralarda sadece mektup, evrak, gazete ta
nrken 84 ' den itibaren emanet ake ve sadece rnek olarak ticari eya da
tanmaya balam; 862 'de ilk posta havalesi kabul edilmi; evrak ve yk
postalar ayrlm; Ocak 863 'ten itibaren, damga yannda, ilk defa pul kullanlmaya balanmtr. lk uygulamada alnan cret mektup zerine krm
z kalemle yazlrken Posta N azn Agah Efendi' nin teklifi zerine yaymla
nan bir padiah fermanyla posta pulu kullanlmaya balanlm, o yl, zerinde ay, padiah Abdlaziz'in turas ve Devleti Aliyye-i Osmaniye ibaresi
bulunan ilk posta pulu tabask (litografik) tenii ile baslmtr.
Posta nezareti te yandan halkn kendi haberlemesini salayabilmek iin
teden beri kulland sa'i, katrc, emaneti, peyk gibi zel haberci veya
mektup tayclarn rekabetine son vermeye almtr

Posta Nezareti'nin kurulduu

hizmeti olarak
sadece mektup, evrak, gazete tanrken 1841 bandan itibaren
emanet ake ve sadece "rnek olarak ticari eya da tanmaya ba
lam; 1862'de ilk posta havalesi
kabd edilmi; evrak ve yk postalar ayrlm; Ocak 1863'ten
itibaren, damga yannda, ilk
defa pul kullanlmaya balan
sralarda posta

mtr.

1871'de Posta Nezareti'nin grevleri arasna telgraf hizmetleri de

eklenmi ve kurulu "Posta ve TelgrafNezareti' adn almtr. 855'te,
olduka erken bir tarihte balayan telgraf haberlemesi o zamana kadar
bir mdrlk tarafndan ynetilirken, TelgrafMdrl, Posta Telgraf
N ezareti ile birletikten sonra Posta ve Telgraf N ezareti, Dahiliye
Nezareti'ne balanmtr. stanbul'a ilk telefon 1880'lerde gelmi,
zel telefonlarn da taklnaya ve kullanlmaya balamas 908- 909'u
bulmutur. eitli yabanc irketlere telefon tesisi kurma ve iletme
ayrcal verilmi, bu irketler arasnda kurulan konsorsiyuma ayrcalk
tannarak telefon idaresi de Posta ve TelgrafNezareti'ne balanm,
nezaret 5 Temmuz 19 1 'den itibaren telefonu da iererek "Posta ve
Telgrafve Telefon Nezareti" (PTT) adn almtr.
Osmanl posta rgtlenmesinde, sadece stanbul' da ehir ii postas genel
postann dnda ayr

bir rgtlenme olarak grlr. Posta Nezareti ehir

ler aras posta hizmetlerini grrken, ehir ii mektup ve dier evrak nak-

- - - 186 - - - Osmanl'dan Cumhuriyet' e Endstriyel Mirasmz - - - - - - - - - - - - - - - - - - - --

linde zel imkanlardan ve kiilerden uzun sre yararlanmtr. 876 yln

da milletleraras posta nakli ebekesi kurulmu, 90 ylnda ise koli ve havale kabulne balanmtr.
920'de

Ankara'da bir posta mdrl kuruldu. Saltanat'n kaldrl

masndan sonra stanbul' daki genel mdrlkle birletirilen bu iletme
953'te Trkiye Cumhuriyeti Posta, Telgraf ve Telefon letmesi adn
ald. Ksaca PTT olarak bilinen bu genel mdrlk gnmzde Ulatr
ma Bakanl'na bal bir kamu iktisadi kuruluu olarak almalarn srdrmektedir.
Cumhuriyet Dneminde PTT'ye ilikin ilk tekilat yasas 1 Haziran 933
tarihlidir. Bu yasayla PTT Bayndrlk Bakanl'na bal zel bteli bir
Genel Mdrlk haline getirilmitir, Daha sonraki dnemlerde yeni teki
lat yasalaryla belli deiiklikler geiren posta sistemi 9 5 3 'te bir kamu iktisadi kuruluu (KT) haline gelmitir.
stanbul, her eit PTT hizmeti asndan Trkiye'nin en hareketli kentidir.

980' de stanbul'da 2'si merkez, 97'si ube olmak zere 209 PTT iyeri

ve 2 09 acente vard. stanbul PTT Blge Mdrl Kocaeli ve Sakarya illerini de kapsarken, 985'te bu iki il ayrlmtr. 986 itibariyle stanbul'da
02'si merkez, 52'si ube, 16l'i acente olmak zere 45 PTT iyeri vard.
994'te acenteler hari, merkez ve ubelerin says 272'dir.
stanbul ayn zamanda PTT hizmetlerinde yeniliklerin en abuk uyguland

yerdir. rnein "Acele Posta Servisi" (APS) nce ve en hzla stanbul'da

gelimitir. Yine telefon, teleks, tele-faks gibi sistemlerde stanbul nitelik
ve nicelik adan ncln korumaktadr.

Telgraf (1847)

f .f.(j;;'il. .f~l) VI
. ..:..~.~~ ,..::, ..., Ll:- x..,......~ .,..v....:/...;.,__,..:..1:'' ;J, J d;,. ,#/. o":,_,)-r.:...::-~

845'te Amerika'da ilk telgrafhattnn faaliyete

gemesini takiben Osmanl

lkesindeki ilk telli telgraf denemesi 9 Austos 84 7' de sarayda yaplmtr.
..
~J.; ~J_ ? ~y
.
Bunun zerine Mors Alfabesi'nin mucidi S. Morse'a Abdlmecit tarafn
dan bir madalya verilmitir. lk telgrafhattnn ekilmesi ise Krm Sava'na Posta hizmetlerinJn tantld bir afi
rastlar ( 8 5 3- 8 56).
.j, ;;;

.JJ.~,J!l~ ,:..;,.t.;......
''";.c- .:~ ~-.~~~;
...:, i,. .....1:...... ~

.i ' ...."\..,

\ \TV .,-,:.;. 'i\\~~ ...

Mttefik gler stanbul-Varna-Balklava (Krm kylarnda) arasna bir

deniz kablosu demiler, Varna- umnu-Rusuk-Bkre hatt AvusturyaMacaristan Devleti snrna kadar uzatlarak, Avrupa ebekesiyle balanm
ve haltn dendii mjdesi de padiaha telgrafla bildirilmiti. Bu hatlarn
mlkiyeti savatan sonra Osmanl Devleti'ne brakld.
Askeri amalarn yannda, telgrafn Bat'da icat edilip uygulamaya konulmasndan okksa sre sonra stanbul'da sivil amalarla kullanlmaya balama
snn temel nedeni, hzl haberlemenin 9. yy' m ikinci yarsnda stanbul' da
nemli ticari ve parasal faaliyetlerde bulunan yabanc ve Levanten tccar
ve bankerierin balca ihtiya ve taleplerinden biri olmasyd. Bu nedenle,
ilk telgraflane, yabanc ve Levanten burjuvazinin youn olduu, zellikle

Osmanl' da rlabermeme

Sektr

- - - 187 /- -

Galata-Beyolu

yresinde Galata Telgraflanesi adyla kurulmutu.Bunu,

Sadrazam Kbrsl Mehmet Paa hkmetinin daveti zerine stanbul' a
gelen mhendis Dolaro ile Black'in 855'te dedii Istanbul-EdirneSumnu hatt izledi. Babali karsnda stanbul Telgraf Merkezi'nin yap
mna baland ve 5 Eyll 855'te Osmanl telgrafnn resmi al yapld.
Ayn yl telgrafUmum Mdrl'ne getirilen Billurizade Mehmet Efendi tarafndan stanbul ile Rumeli ve Anadolu' daki ehir ve kasabalar arasn
da balant kuran hatlar tesis edildi. 860'ta stanbul-Ankara hatt kuruldu. 860 balarnda stanbul' da 44 merkez vard. 86 ' de Kerkk ile ba
lant saland.

Levanten tccar ve bankerierin

balca ihtiya ve taleplerinden
biri olmasyd. Bt nedenle, ilk
telgrajhane, yabanc ve Levanten burjuvazinin youn olduu,
iizellikle bankerierin mekan tuttutt Galata-Beyolu yiiresinde
Galata Telgrajhanesi adyla
kurulmutu.

Telli telgrafn gelimi modeli olan telsiz telgraf teknii ise stanbul' da
9 7'de (zmir' de 905'te), Okmeydan'nda kurulan istasyonda uygulamaya konuldu.
Cumhuriyet'in ilan ile birlikte her konuda olduu gibi haberleme alann
da da yeni dzenlemelere gidildi. 4 ubat 924'te 406 sayl Telgrafve Telefon Kanunu yaymland. 925'te uluslararas haberlemenin gereklerine
uygun olarak Ankara ve stanbul' da gl telsiz, telgraf ve telefon tekilat
kurulmasna giriildi, her iki istasyon da 927'de tamamland.
980'lerin sonlarna

kadar telgraf en hzl yazl haberleme arac olmay

srdrd. Bu tarihten itibaren bata bankalar olmak zere resmi kurulu
lar daha modern aralara yneldiklerinden PTT'nin telgraf hizmetinde ve
telgraf talebinde byk bir d gzlendi. ehir iinde zel hzl kuryeler, teleks ve zellikle telefaks telgrafn yerini almaya balad. 994 itibariyle stanbul' a gelen ve stanbul' dan giden telgraf says yaklak 3 milyon
400 bin civarndadr.

Telefon (1881)
876'da

SirA. Graham Beli tarafndan icat edilen telefon, 878'de Paris

Sergisi'nde ilk kez tehirinden 3 yl sonra stanbul'a geldi., stanbul'da
ilk tesis 88'de Souk eme'de Posta TelgrafNezareti binas ile Yeni
Cami' deki eski ahap postane arasnda ald. Ayn tarihte Galata Millet
Ran'ndaki postane ile Yeni Cami Postanesi arasnda ve yine Galata' daki
Osmanl Bankas ile bankann Yeni Cami ubesi arasnda ilk telefon hatt
ekildi. Ayn yl buna Galata Liman daresi ile Kilyos Tahliye daresi arasnda ekilen tek telli telefon hatt eklendi.
908' de

istanbul'un 1928 tarihli Telefon

Rehberi'nin kapa.

- -- 188 - - -

II. Merutiyet'in ilan ile birlikte telefona olan talep hzla artt. O
Mays 909' da Sirkeci' deki Byk Postane binasnda 5O hatlk bir santral
kuruldu ve 45 adet manyetolu masa telefonu getirtildi. ou yksek brokratlar ve bankalar olmak zere 28 abone ye tahsis edilen bu santral ksa
srede ihtiyaca cevap veremez hale geldiinden Fransa'ya 1yzlk, 2 adet
yirmi belik, 1 adet on belik ve 1 adet de onluk olmak zere 5 santral sipari edildi. Ayrca Beyolu, Pangalt, Maliye ve Mebusan telgraflaneleri
ne birer telefon santral kuruldu. 6 Nisan 9 ' de bir kanunla stanbul' da

Osmanl'dan Cunhuriyet'e

.E ndstriyel

Mirasunz

- - - - -- - - - - - - - - - - - - --

merkezi bataryal (manuel) telefon santral kurulmas ii 30 yl sreyle, n

giliz, Amerikan ve Fransz sermayedarlarndan oluan bir grubu temsil eden
Harb ert Lows Web be' e verildi. mtiyaz snr, Pendik'ten Anadolu Kava'
na, Yeilky' den RumeliKava' na uzanyordu. Bu amala kurulan Ders aad et Telefon Anonim irketi, 3 ana merkezle tali merkezleri bir buuk sene
iinde tesis ve ikmal edecek, gelirin yzde 5'ini ayda bir hkmete verecek, on seneden sonra mdr, bamhendis ve bamfettiten baka ya- -~~~~n
banc personel altrmayacakt.

Cumhuriyet Dnemi
28 ubat 93'te stanbul-Beyolu ve Kadky santrallerini aan irkete I.
Dnya Sava yznden hkmet tarafndan el konulduysa da 9 9' dan itibaren imtiyazlar geri verildi. Bu tarihte stanbul santral 9 bin 600, Beyolu santral 6 bin 400, Kadky santral ise 2 bin hat kapasiteli olup Western
Elektrik no. Osisteminde; lambal merkezi bataryal sistemde tali santraller ise no. 9 sisteminde anonsiyatrlyd. Bunu Mays 92 ' de Bebek ve
Bakrky, Haziran 92 ' de Yeilky, Eyllde Kandilli, Ekimde Erenky ve
Bykada, Haziran 922'de Bykdere ve Tarabya, Austos 923'te Paa
bahe, Kasm 923'te Kartal, Mart 924'te ise Heybeliada santralleri izledi.

~..:l'>.,.. . . ,]p ,~,.

u

180 U

Hkmetin basks ile irket, 93 ve 932'de stanbul (Tahtakale), Beyolu ve Kadky santrallerini Standart Elektrik frmasnn Paris fabrikas imalat olan Rotary 7A sistemi ile otomatik santrallara evirdi (bu dnm ilk olarak 927'de Ankara'da gereklemitir). Nihayet 1Eyll 935'te
irketin btn tesisleri hkmet tarafndan satn alnarak PTT daresi'ne
devredildi.

..

kanall iletiim

kuran porto

sistemi. Cumhuriyetin SO. Ylnda

!stanbul, 1973

967' de

telefon santral kapasitesi 88 bin 800 hata kt ve ili, Bakrky,

Kartal'daki otomatiksantraller geniletilirken, Paabahe, Kandilli, Bykdere, Tarabya ve Pendik'teki manuel santraller otomatie evrildi.
97 2 'de stanbul' daki kapasite tm otomatik 55 bin hat civarna ulat.
973'te Trkiye'nin ilk otomatik teleks santral kuruldu ve Aralk 974'te
4 bin hatlk Gayrettepe santral kuruldu.
Yeilky,

Nisan 979' da INTELSAT zerinde Atiantik blgesi uydular ile 3 yeni

lkeyle grme mmkn oldu. Mart 982 'de stanbul bata olmak zere
dier byk merkezlerde ve turistik yrelerde ankesrl telefonlar hizmete
girdi. Bu dnemde stanbul'daki santr~l kapasitesi 483 bin 900'e ulamt.
Aralk 984'te Trkiye' de

ilk dijital sistem (icadndan 3 yl sonra) kullanl

maya baland fakat ilk saysal santral stanbul' da deil Ankara' da hizmete girdi. Bunu 986' da kullanlmaya balayan mobil telefonlar ve ar cihazlar izledi.

5 Temmuz 987'de Telefon daresi, stanbul yakas ve Anadolu yakas

olarak iki blgeye ayrld. Aralk 990' da EMOS 1ad verilen ilk fiber optik
yurtd balants sayesinde stanbul ve Trkiye'nin dnya ile iletiiminde
yeni boyutlar olutu. Bu gelimelerin son noktas ise 994'te hizmete giren
TRKSATuydusu oldu. Bugn mobile telefon sistemi ile Trkiye (Trk
Telekom) dnya ile atbai yaran bir kurum haline gelmitir.

Osmanl' da I-Iabermene

Sektr

- - - 189 - -

,._rc::'..(;;N:/'<)";;;y~~i.l

,.rF

...d
t.r.':

Osmanl'da Tula- Kiremit ve imento retimi (1845)

Tula

dnya tarihinde imalat yaplan ilk yap malzemesidir. Kil ile suyun
bulumas ve atele ile beraberlii, tulann douunu oluturmutur. ok
eski alarda her bina nce bir tula retim tesisi olmu, retilen tulalar
daha sonra bu binann yapmnda kullanlmtr. u halde ilk retim tesisi,
tuladan yaplan ilk evdir.

Kiremiti ilk retip kullananlarn Korintler olduu kabul edilir. Korintler

M 4. yy' da bugn de kullanlan ibkey kiremitleri, hazrlanan tula hamurunu to knakla dvp yaygn hale getirerek ve imdikinden daha kaln ve
byk olarak retmilerdir. Pimi tulann endstriyel anlamda ilk retimi
ise M 4. yy'a Babil Kulesi yapmna denk dmektedir. Mezopotamya blgesinde Dicle ve Frat nehirleri kysnda yaplan kazlarda bulunan pime
mi kil tabietler M 13. yzyl gstermektedir. Anadolu'da ve Avrupa'da
da bu tarihsel geliime paralel olarak ilerleyen retim ekilleri Romallarn
ilk standartlar getirmeleri ve bu iin ticaretini yapmaya balamalar ile farkl bir boyut kazanmtr.
Daha ileri dnemlerde Anadolu' da Seluklu ve Osmanl Mimarisi'nin vazgeilmez bir paras olan tula ve kiremit, Osmanllarn standartlar ile
Anadolu'ya has bir mimari tarz oluturmutur. Kiremiderin daha kk,
tula boyutlarnn ise daha byk tutulduu Osmanl dneminde ilk standartlar uygulanmaya balanmtr. Standart d retim veya bunlarn ina
atlarda kullanm yasaklanm, nemli cezalar ngrlmtr. Hatta ina
atlarda bina katlar ve modelleri konusunda bile standart uygulamalar bu
dnemde getirilmitir. Anadolu'da sektrel gelime dikkate alndnda ise
ne yazk ki atlye ve ak ocak imalathaneleri dnda fabrika ve endstriyel
retim yapan tesis Osmanllarn son dnemine kadar gerekleememitir.

184 S'ten itibaren tan yerini alan

blok tula ve kiremit ahap binalarda kullanlmaya baland

Osmanl Mimarisi'nde tula, tayc

eleman olarak ku bbe yapmnda, kemer

yapmnda ska kullanlmtr. Bazen de kesme ta duvar rgsnde yatay
yzey elde etme ve hatl oluturma iin tala birlikte kullanldn grmekteyiz. Osmanl sivil mimarisinde ise tul~nn ahap karkas iinde dolgu malzemesi olarak kullanlmas yaygndr. Tanzimat sonras batlamann etkisi ile yine sivil mimarimizde svasz tula yap rneklerine stanbul' da ska
rastlanmtr.

Cumhuriyetin ilanndan sonra yabanc giriimciler sayesinde Marmara ve

Ege blgelerinde tula ve kiremit retim tesisleri kurulmaya balanm,
ilerleyen dnemde yerli giriimciler sayesinde sektrde ivme salanmtr.
nce ithal makinelerle yaplan tesisler yerini yerli makinelere brakmtr.
Ancak bu oluum ok ge gereklemi olup belki de sektrn Avrupa art
larna gre daha az modernize olmasnn bir nedenidir.

Osmanl'da naat ve Yap Sektr

- - - 193 - - -

Eskiehir'de Tula

Kiremit (1915 -1927)

Eskiehir,

Anadolu'daki tula-kiremit retim merkezlerinin banda

gelmekteydi. 927 ylna kadar kiremit ihtiyac, yurtdndan i't hal edilen Marsilya tipi makine kiremitleriyle salanyordu. te 927 yl baarl bir yknn balangc oldu. 92 7 ylnda ilk sahibi Bulgar olan ve
daha sonra Sabri Klolu'nun devralarak sahibi olduu Aslan Kiremit
Fabrikas, kiremit retimini gelitirdi. imal edilen rnler, tabii kurutma
hangarlarnda(ablonlarda) kururulduktan sonra Bulgar frn tabir edilen
yer tipi frnlarda piirilmekteydi. Bu tesisler gnmzde Trkiye'nin kiremit sektrndeki lider kurulularndan biri olan Klolu'nun temellerini oluturmutur.
Eskiehir,

Trkiye'deki tm

kiremit retim kapasitesinin

yzde 2S'ini tesisleriyle sala
maktadr.

Bugn

Eskiehir'de

9 Kiremit ve tula iletmesi bulunmaktadr.

Bu tesisler, Es-

kiehir sanayisine

ne biiyk

ve de kenti-

katklar salamaya

devam etmektedir.

Eskiehir' de

kurulan ikinci kiremit ve tula fabrika, Kurt Seyit ve Muhtar Bakurt tarafndan kurulmutur. 933 ylnda ise Kurt Seyit ortandan
ayrlarak iftkurt Fabrikas'n kurmutur. Eskiehir'de 950'de yaratlan
katma deeride eker fabrikalar ve demiryolu fabrikasnn ardndan kiremit ve tula fabrikalarnn pay nemliydi.
Eskiehir,

gnmzde kiremit ve tula sektrnde ok nemli bir konumdadr. Trkiye'nin en modern ve ada teknolojileri ile retim yaparak yurtdna kiremit ihracat yapan tesisleri Eskiehir'de bulunmaktadr. Eskie
hir, ismi ile tula ve kiremit konusunda bir marka haline gelmi ve en kaliteli rnler kentin imaj ile pazarlanmaktadr. Eskiehir, Trkiye'deki tm
kiremitretim kapasitesinin yzde 25'ini salamaktadr. Bugn Eskiehir'de
9 kiremitve tula iletmesi bulunmaktadr. Bu tesisler, Eskiehir sanayisine
ve de kentine byk katklar salamaya devam etmektedir.
Paabahe_ ukurayr Tula

ve Kiremit Fabrikas (1845)

lk fabrikalardan

birisi Tula ve Kiremit fabrikasdr. Bugnk ie ve Cam

fabrikasnn arkasnda ukurayr'da kurulmutur. 965 yllarnda kapanmtr.

Osmanl arivlerinden

elde edilen bir belgede 23 Austos 845'te

Boazii'nde Paabahesi Nam Mahalle'sinde ina olunmu fafuri ve ini
ve pota ve tula fabrikas'nn kurulmu olduuna rastlamaktayz.
i

Nisan

846

tarihli bir

baka

belgede de Bursa Valisi Mustafa Nuri

Paa'nn giriimiyle fabrikann padiah tarafndan satn alnarak 'Emlak-

Hmayun'a idhalen, Darphane-i Amire'den imal ve idaresi" konusunda

fermanla Mustafa Nuri Paa'ya kiralanm olduu grlyor. Bu fabrikann 846 sonunda padiaha rnlerini sunmu olduu belgelerden anla
lyor. Ayrca, burada Avrupa'dan getirilmi ustalarn da alt grlyor.

- - - 194 - - - Osnanl' dan Cun1huriyet' e Endstriyel Mirasn1z - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Zabtiye Nezareti Mektbi Kalemi'ne Dileke*

zmitMutasarrfl Canib- Valasna Sa'adetl Efendim Hazretleri Geyve
kazas

ahalisinden ve tulac esnafndan melfG.f defterde isimleri muharrer yirmi nefer Ermeni nin Hasky'de tula fabrikasnda ilenrnek zere
Dersa'adet'e gelmelerine ruhsat i'tas Agya ahbaz Efendi tarafndan verilen arzuhalde istid'a olduundan merkUmlarn fl-hakika tulac esnafn
dan ve hsn hal ashabndan olduklar ve Dersa'aded'ten teb'id edilmi takmdan bulunmadklar ve azimederince bir mahzur olmad mahallince
ma 'Ium ve muhakkak olduu takdirde usul da'iresinde mmana 'at olunmamasnn savb- sa'adetleril).e izbar Hey' et-i Tahkikiyye'den ifade kln
m olmakla cra-y icab babnda emrve irade efendim hazretlerinindir.

!zmit valiliine bal Geyve kazas

ahalisinden ve tulac esn-

findan 20 Ermeni vatandamz

Haskiiyde tula fabrikas kurmalarna
nzn

Dersaadet Makam

izin vermesini emir ve gii-

riilerinize arz ederiz efendim.

Zabtiye Nazr ahbazAgiya Tula Fabrikas 882 Stlce kltrvarlkla

r kurulunca Henz tescil edilmemitir. Byk bir ksm yklmtr. Kalan
ksm kt durumdadr. Korunmal ve tantm salanmaldr.

lk imento Fabrikas Eskibisar imento Fabrikas

(1910-1912)
92 ylnda

"Aslan Osmanl Anonim irketi"ne ait "Darca Fabrikas" ile

"Eskihisar Portland imento ve Su Kireci Osmanl Anonim irketi'ne" ait
"Eskihisar Fabrikas" iletmeye alnmtr.
Biri ya dieri kuru sistem olarak kurulan bu fabrikalarda gnlk oo-so
ton ve gnlk 60-70 ton kapasiteli, bugnn lleri ile tesisi dnleme
yen iki frn bulunmaktayd. Darca Fabrikas FL Scmidth firmas tarafn
dan, Eskihisar Fabrikas ise bir Alman firmas tarafndan tesis edilmitir. Su
kireci pazarnn yan sra imento da byk talep grm ve her iki fabrika
iletmeye alnmalarndan sonra geniletilmilerdir.
Ayn yllar ierisinde lkemizde
93 yllarnda

60 bin ton su kireci retilmekte olup, 930bu kapasite imento retiminin stnde olmutur.

lkenin imento ihtiyacn karlayan bu fabrikalar byk miktarlarda ithalat yapld 920 ylna kadar kt ve ypratc bir i piyasa rekabetine girmilerdir. Bu devrede imento sektrpe devlet mdahalesi sz konusu olmadndan imento fyatlar olduka dmtr. Ypr-atc rekabete dayanamayan bu iki fabrika 920 ylnda "Aslan ve Eskihisar Mttehit imento Fabrikalar A.." ad altnda birleerek ithal imento karsnda birlikte
harekete gemilerdir.

*Belge: Y 29 Safir sene 13 24 ve ft 29 Mart sene 13 24, Miladz: 1908

Osn1anl'da naat ve Yap

Sektr

- - - 195 - -

DARICA-Aslan imento (1910)

Yinninci yzyln ikinci yarsn

da tm dnyada yaanan teknolojik gelimelerin,
hamlelerinin

kalknma

yurdumtzdaki

ilk iincii ve desteki/erinden biri

olarak fabrika, ya sistem ile alan

ilk iki firnn 19 S3 'te,

nc firnn da 19 S 6'da

letmeye aarak, yllk kapasitesini 300.000 Ton'a kard.

20 Aralk 9O tarihinde "Memalik-i Osmaniyye'de Sun'i imento ve Hidrolik Kire malna Mahsus Arslan Osmanl Anonim irketi" adyla kurulmu olup, Trkiye'nin ilk imento fabrikasdr.
20 bin Ton yllkkapasite ile kurulan fabrika, 9 9 ylnda hemen yaknn
daki Eskihisar imento Fabrikas ile birleerekAslan ve Eskihisar imento
ve Su Kireci Anonim irketi adn ald. Kurtulu Sava'nn ardndan, hisse
senetleri tamamen piyasaya sunulan ve bylece halka ak gerek bir anonim.irket nitelii kazanan kurulu, 926 ylnda bnyesine bir frn daha
ekleyerek kapasitesini yllk 40 bin ton'a kard ve lke ihtiyacnn nemli
bir ksmn karlamaya balad. kinci Dnya Sava srasnda yakt darboaz nedeniyle retimini geici olarak durduran fabrika, 947 ylnda tekrar faaliyetine balad.
Yirminci yzyln ikinci yarsnda tm dnyada yaanan teknolojik geli
melerin, kalknma hamlelerinin yurdumuzdaki ilk nc ve destekilerinden biri olarak fabrika, ya sistem ile alan ilk iki frnn 953'te, nc
frnn da 956'da iletmeye aarak, yllkkapasitesini 300 bin tona kard.
Zamanla gelien teknik ve ekonomik koullarn etkisiyle ya sistem ile alan frn da kuru sisteme dntrld. Bylece, fabrika ylda 500 bin
ton imento reten modern bir kurulu haline geldi. 978 ylndan bugne dek sren modernizasyon almalar sonucu fabrika yllk 3 milyon 400
bin ton imento tme kapasitesine ulat.
989 ylnda irket

Lafarge Grubu'na katlmtr. Daha sonra Aslan imento, kurulu olduu Darca beldesinin merkezindeki Trk imento
Sektr'nn asrlk nar olarak, 30 Aralk 2009 tarihi itibariyle de OYAK
imento Grubu'na katld.
Fabrikann

tepeden genel giiriin.

(12 Nisan 1956)

stinye Line ro s Kire Fabrikas

stinye'nin i ksmlarnda ta ve kire ocaklar vard.

Bunlar terk edildikten

sonra buralarda binalar yaplmaya balad. stinye'nin i ksmlarnda Kavel
Kablo fabrikas, Trkay Endstri ve Ticaret A.. (Trkay Kibrit Fabrikas), Beldeyama, Beldesan, Termo Teknik Fabrikalar bulunmaktayd ve bu
fabrikalar nedeniyle stinye ilenin sanayi merkezi konumundayd. Ancak,
gnn koullar dikkate alnarak bu fabrikalarn byk bir ksm ehir d
na tand. Boalttklar alanlar ya konut inaatna ald ya da deiik i alanlarna dntrld.

Osmanl Dnemi'nde, 890'larn sonlarnda kurulan stanbul ve evresinin

ihtiyacn karlayan stinye Lineros Kire Fabrikas hakknda yeterli bilgi

ve belge bulunmamaktadr.

Cumhuriyet Dnemi'ne Gei

Zeytinburnu imento ve Kartal Yunus imento
imento sanayisi, son ylarda, inaat sektrnn gelimesi ile hzl bir e
kilde ilerleme gstermitir. Evvelce stanbul da iki tane imento fabrikas

- - - 196

--- Osmanl' dan

Cumhuriyet' e Endstriyel Mirasmz - -- -- - - - - - - - - - - - - - - -

bulunmaktayd.

Biri Zeytinburnu'n da, dieri Karta! Yunus ta bulunan bu

fabrikalardan Zeytinburnu kent iinde olduundan retimini durdurmu
tu. Dieri ise ayn nedenle retimini durdurmak zereydi. Hammadde bakmndan ok zengin kaynaklara sahip olan lkemizde,gelien inaat sektrne paralel olarak, imento fabrikalar hzla yurt dzeyine yaylmtr.
1926 da 20 bin ton retim kapasitesine sahip olan fabrikalara Sivas ve Ankara fabrikalar da katlmtr.
lkemizde pek ok tula ve kiremit retim alanlar ile bir takm fabrikalar
vardr. Son yllarda yksekkaliteli delikli tula retimi gelimektedir. stan
bul, Kurtky, Turgutlu, Salihli, zmr, Tekirda, Silivri gibi yrelerde de bu
tip retim yaygndr. Ayrca kil hammaddesini bol olduu alvyon ovalarda (Adapazar, Eskiehir, Bafra) kilin piirilmesi ile tula yapm yaygndr.
Ate tulas ad verilen ve sya dayankl tula retimi ise, Smerbank'n
Filyos'taki fabrikalarnda; ayrca daha kk lde stanbul da, Ege blgesinde ve Konya 'da krom-manyezit tulas yaplmaktadr. Tula ve kremit
fabrikalar Cumhuriyet dneminin nemli sanayi ctesislerindendir.

Yunus imento
Kartal-Pendik arasnda, bulunduu semtten adn alan Yunus imento da
yukarda da andmz gibi, zamannda Kartal'n en eski ve en byk fabrikalarndan biriydi. Bir dnem iki binin stnde alan vard. iliin, ve
sanayinin sembollerinden biriydi. Yunus imento da Anadolu Yakas fabrikalarnn ilklerindendi.
Tesis dnemini ii eylem ve grevierine sahne olmutu. Ancak teknolojisi eskimi her fabrika gibi Yunus imento Fabrikas'da kentyerleimi iinde kalm ve son yllarn, evreye yayd imento tozu tartmalar! iinde geirmitir. Modern fltrasyonu olmadndan etrafa youn bir toz yaymaktayd.
Bir de yerli ve okuluslu irketler arasnda el deitirmelerle birlikte kapatlma karar karlmt. Hakkndaki ykm tartmalarnn ardndan kapatld.
Fabrika'nn

devasa bir beton-makineler-silolarbacalar-bantlar ynn aynen tutmqk ve korumak

mmkn deildi ve de ok byk ta oca ukuru ve
iskelesiyle birlikte korumak hemen hemen imkanszd.
Bu byk deiim iinde kent dokusuyla bada~a
yan yapnn bir ksmn kaldrmak gerekiyordu. Ancak;
kenti kent yapan deerleri komple ykmak ta ocanda
varyos sallam, ykleme iskelesinde omzunda kzgn imento torbalarn tam iilerin ve byk tarihin tamamn silmekyerine dier sanayi fabrikalarnda ki rnekleri gibi Kartal Yunus imento Fabrikasn'da bir endstri
m zesine dntrmek stanbul kent tarihine gzel bir armaan olabilirdi.

1950 Tarihli Karta! imento

Fabrikas nnde Aile Fotoraf

(/7

tT
Osmanl'da naat ve Yap

Sektr

- - - 197 ' -

XIX. yy. Boyunca zmir'de

Fabrikatama abalan (1740)
850'lere kadar zmir'de sanayi basit ara gereler ve el emeine dayanmaktayd.

Ticaret hacminin artmasyla birlikte sanayi yapsnda da deiimler

olmutur. zellikle dokuma sektrnde byk sanayi iletmeleri ortaya k
m; tekstil, gda ve metal sanayinde pek ok fabrika kurulmutur.
Bu yatrmlarn ou yabanc tccarlar tarafndan gerekletirilmitir. Bu fabrikalarda beceri gerektirmeyen ilerde yerli iiler kullanlrken, teknik iler tamamen yabanc teknisyen ve mhendisiere brakl
mtr.

8 56 'da yaymlanan Isiahat Fe rm an, yabanc

sermayeyi gvence altna almt. Bunun zerine Avrupal bir ok sermayedar, yatrm iin gelmiti. Giriim
ciler, zmir ve Bat Anadolu'ya demiryolu, rhtmlar,
havagaz fabrikalar gibi projeler yapmak iin hkmete bavuruda bulunmulard.
Bu projeler, birer ticari yatrm olmakla birlikte kentsel yaanty gelitirip,
kolaylatracak ve modernletirecek unsurlar barndrmaktayd.

El sanatiarna dayal retim

Osmanl 'nn

zmir'de kurulmu sanayilerden bilinen en eskisi, kadnlarn balarna giy-

dikleri emberieri imal eden ve bulunduu semte adn veren Basmahane

olmutur. zmirli tannm bir Osmanl Ermenisi Aram Basmajian efendi,
740 ylnda stanbul'a giderek Sultan Selim' den zmir' de bu fabrikann kurulmas imtiyaz iin ferman istemitir. Fabrikann kurulduu saha, bir s
tanbul camiinin vakf olarak tescil edilmi, buna karlk fabrika "emberlerin" imalatn 48 km uzaklktaki bir alan iinde kendi tekelinde bulundurmutur. lk elli ylda baarl olan fabrika, daha sonra svire'den ithal edilen yazmalarn (kuma rt) karsnda sarslm, buna ramen XIX. yzyl
ortalarna kadar faaliyetine devam etmitir. Bu tarihlerde zmir-Kasaba demiryollarnn ve istasyonunun yapm dolaysyla fabrika kamulatrlmtr.
Zeytinya

temel retim ekliydi

XIX. yzylda bir imalathane.

Fabrikalan (1886)

Ege Blgesi'nde en ok imalat yaplan mamullerden biri zeytinyadr.

Sadece yemeklik olarak kullanlmayan zeytinya, sabun sanayinin nemli bir girdisi olmutur.886 ylnda zmir'de Hatkinson ve Whittekar fr
malar birlikte bir pamuk ve zeytinya fabrikas kurmulardr. 89 ylnda
Hatkinson, zeytinya imalatndan kan posadan prina (ksbe) elde etme
imkanlarn gelitirmitir.

Aydn

Meyan Bal Fabrikas (1854)

zmir ve evresinde ok eski yllardan beri retilen meyan bal da nemli

ihra maddelerindendir. Tarlalarda zararl madde kabul edilerek pe

at /

Osn1anl'da naat ve Yap

Sektr

- - - 201 -- -

lan meyan kknden meyan bal elde etmek iin kurulan ilk irket ngiliz
lere ait Mac Andrews ve Farbes irketi olmutur. lk fabrika S54 ylnda
Aydn'da almtr.

Tarihi Un Fabrikas

Binalar

(1847)

Bir limana ehri olan zmir, corafi konumu nedeniyle bir ticaret ehri
olma zelliini uzun yllar korumutur. zellikle 838' de stanbul
Baltaliman'nda imzalanan ticaret anlamas ile yabanc sermayenin ehre
gelmesi, sanayi yaplarndaki gelimeyi arttrmtr. Liman ve Alsancak Gar
ile olan ulam ilikileri, ehitler Blgesini, sanayi yaplar iin nemli bir
konuma getirmi ve un fabrikas bu blgede kurulmutur.
Fabrikann yapm tarihi kesin olarak bilinmemektedir. lk

buharl un fabrikas giriiminin 84 7 ylnda olduu, ancak

gereklemedii biliniyor. Sz konusu fabrikann ise 908
ylnda kullanmda olduu biliniyor. Bu verilere dayanarak
fabrikann 800' lerin son eyreinde yapld sylenebilir.
Fabrika binalar her biri 4 katl olan 2 bloktan oluur. Bloklardan biri gnmzde TEDA tarafndan kullanlmakta
dr. Dier blokise 980' li yllarda DGM binas olarakkul--F ~.,...;,J',..J:

- - - - - - - - - - - - ---- _ _. _ ____. an mtr. Bu blok gnmzd e b otur.

Tarihi Un Fabrikas binalarnn
d.nemdeki g"riiniimii

yapld

Son durumu 2006 ylnda hazrlattnlan restorasyon projeleri ayn yl KltrveTurizm Bakanl zmir nuraral Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Blge Kurulu tarafndan onaylanm ve 2007-2008 yllarnda restorasyon uygulamasnn ilk aamas gerekletirilmitir. Bu kapsamda binalarn d cepheleri temizlenmi, ge dnemde yaplm ve zgn yapya ayk
r mdahale ve eklentilerden arndrlmtr.

Restorasyon almalar srasnda Tarihi Un Fabrikas binalar 1847

- -- 202 - - - Osn1anl' dan Cun1huriyet' e Endstriyel Mirasnz - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

zmir avk Kat Fabrikas (1847)

847 ylnda Dzolu, Hac

Karabet ve Hac Milran adndaki Ermeni

vatandan kurduu zmir avk Kat Fabrikas, Avrupa'dan dk vergilerle ithal edilen katlarla maliyet asndan
rekabet edememi, 863 ylnda kapanmtr.
Btn bu olumsuzluklara

karn Osmanl

mparatorluu bnyesinde zamann en ileri

teknolojiye sahip ve buhar gcne dayal sanayi kurulular zmir'de kurulmutur. Osmanl hkmetleri de bu dnemde sanayiyi destekleyen tevik, vergi muafiyeti vb. kanunlar yaynlamlardr. Ancak mevcut durumda Avrupa teknolojisi ile rekabetin mmkn olmamas, yerli sermayenin yeterince
kuvvetlenememesi, uzun ve maliyetli sava
larn ekonomideki olumsuz yansmalar sanayileme hareketinin Osmanl' da sekteye
uramas ve sanayinin geliemernesi ile so-

Ca.-e

d'Aidie i Al-Sandj.:.b.

nulanmtr.

;.,.,..... ~ .;..;..:;...,...~ ~~~~.; VwJ ,

..

Jo

XIX yzylda zmir Alsancak.

lk Ya Fabrikas: zmir Ya Fabrikas (1850)

zmir'de 850'lerin balarnda ilk ya fabrikas kurma giriiminde bulunu-

lur. Giriimde bulunan da zmir Zaptiye Meclisi yelerinden Lazarikis'in

kardei Yagakiksi'dir. lk imtiyaz Yagasiski'ye verilir. Yagasiski'ye verilen

imtiyaz bir torba ve susam ya fabrikas kurulmasna ilikindir.

II. Ya Fabrikas (1870)

873 ylnda ise baka

bir ya fabrikas kurulmas iin ihtiya duyulan ara ve

gerelerin gmrkmuafiyetinden yararlanlmas iin bavuruda bulunulur.
Ege Blgesi'nde en ok imalat yaplan mamullerden biri zeytinya olmas
ebebiyle; sadece yemeklik olarak kullanlmayan zeytinya, sabun sanayinin nemli bir girdisi olmutur.

Pamuk ve Ya Fabrikalar (1886)

ngiliz tccarlarndan Hadkinson 875'de zmir'deki ticaret evini kapatr.
Zeytinya retimine balar. 886 ylnda zmir'de Hatkinson ve Whitte-

kar frmalar birlikte bir pamuk ve zeytinya fabrikas kurarlar.

Avrupa' dan getirttii makinelerle eitli yerleim merkezlerinde irili ufakl
olarak kurduu kk lekli 22 ya fabrikasnn Otanesi zeytinya fabrikas ile 89 ylnda Hatkinson, zeytinya imalatndan kan posadan prina
elde etme imkanlarn gelitirmitir.

Osn1anl' da naat ve Yap

Sektr

- - - 203 - -

 890'larda zmir ve evresinde bulunan 26 ya deirmeninden elde edilen

yalarn zmir ihracatndaki pay yzde O'a yaklar.

zmir Havagaz Kumpanyas (1857)

856

Isiahat Ferman'nn yabanclara

salad

imtiyazlardan yararlanan

Franszlar zmir'de havagaz fabrikasn kurmak ve kentin aydnlatlmasn

salamak iin

ilk neriyi yaptlar.

O zamanlar, tm Osmanl kentlerinde olduu
gibi, zmir de gn batmyla karanla boulmak
tayd ve geceleri kentsel aydnlatma yoktu. Gece
sokaa kanlar, yollarn kandiller, mealelerle ya
da benzeri aralarla aydnlatmak durumundayd.
Konutlardaki aydnlatma ise zeytinya kandilleri ya da mumlarla salanri:aktayd.
18 57 ylnda giriimci An dr e Marchais, Paris Gaz
Kumpanyas adna zmir ve baz kentleri havagazyla aydnlatma

talebiyle

Osmanl

hkmeti-

ne bavurur.

lzmir Havagaz Kumpanyas

mt.

Osmanl ynetimi, projeyi kentlerin imar edilmesi olarak grm ve faydal olaca sonucuna varAncak Andre Marchais'nin zamansz vefat zerine bu giriim ger-

ekleememiti.

naat 1862'de Balad

zmir'in aydnlatlmas iin; 859 ylnda stanbullu gazeteci A. Edwars
zmir'de Havagaz Fabrikas kurmak iin hkmete bavurmutu. Hk-

met, kentsel aydnlatmay "medeni" bir i olarak deerlendirerek, zmir

Havagaz Fabrikas'nn kurulmasna izin vermiti. 40 yllk imtiyaz hakkn
elde eden giriimci, fabrikasn ve sokaklara denecek tesisat kendisi stlenecek, bunu yaparken kentsel yaanty engellemeyecek ve gazn metrekpn en fazla o kurua satabilecekti.
859 ylnda zmir Havagaz Fabrikas iin imtiyaz verilmesine ramen, baz

sorunlar nedeniyle inaata ancak 862 ylnda balanabilmiti . Fabrika, demiryolunun gelmesinden sonra, kmr tozlarnn yaratt ylmay nleyebilmek amacyla zmir'in en ok rzgar alan blgelerinden biri olan, im
diki Alsancak semtinin Daraac denilen yerinde ina edilecekti.
8 bin metrekarelik arazisi

olan fabrikay, merkezi Glasgow' da bulunan "Laidloux and Sons" fabrikas kurmutu. zmir Havagaz Fabrikas'nn sermayesi 80 bin Sterlin olup, merkezi Londra' dayd.
Fabrikann kurulu almalar srerken kent ii tesisat almalarna balan
m,

ncelikle FrenkMahallesi ve civarna ebeke kurulmu, ardndan daha

ok Levantenlerin ve yabanclarn yaad yerlere ebekeler ulatrlmt.

- -204 - - - Osm.anl' dan

Cunhuriyet' e

Endstriyel Mirasmz - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Yz Admda Bir Fener

18 76 'da Kordon boyunun tamamlanmasyla blgeye tesisa t ekilmiti. Tesisatla birlikte zmir kentsel bir devrim saylan havagaz fenerlerine kavuu
yordu. zmir'in fenerlerle aydnlatlmas hakknda elikili tarihler bulunmaktadr. 1860'l yllarda fenerler yz adm aralkla denmiti. 1880'li yl
larda kentin bymesiyle, her mahalleden fener talep edilmeye balanm
t. 191 O'lu yllarda zmir 3 bin civarnda feneri e aydnlatlr olmutu.
Kentin aydnlatmasnn giderleri 1864 ylndan itibaren zmir Belediyesi tarafndan karlanmaya balamt. Sokaklarn aydnlatlmasndan baka
liman iletmelerinin mendirek girilerindeki deniz fenerleri de havagazy
la alr olmutu. zmir'in varlkl aileleri, byk ticarethane sahipleri, lks
gazina ve otelleri de havagaz fabrikasnn aboneleri olmutu. zmir ticaretinde yeni sektrler de domutu. 20. Yzyl'da artan abanelerin aydnlan
ma sorunlarn zmek amacyla zmirli taeider ticari aktivitelerini gelitir
meye balamlard. zellikle Balclar iindeki Eyp Sabri Ticarethanesi,
havagaz uyumlu lambalar ve malzemelerini ithal ederek pazarlamaya ba
lam, hatta mterilerine taksit imkan dahi tanmt.
zmir'in kentsel hayatnn modernlemesinde ok nemli rol stlenen Havagaz Fabrikas'nn 21. yzyl'n eiinde
zandrlmas

restore edilerek kent hayatna ka-

ok nemli bir admdr.

Cumhuriyet Dnemi'ne Gei

1930'lu yllara gelindiinde Doktor Behet Uz'un Belediye Bakanl dneminde 1934 tarihinde Hava Gaz irketi'nin satn alnarak tesislerinin
onarlnas kararn almt.
irket belediyeye devredildiinde

makineleri teknolojik olarak eskimi, dnemin koullarna gre de hantal ve ilevini yitirmi bir vaziyetteydi. belediye bakan Dr. Behet Uz hemen bir alma birimi oluturarak bu duruma el koymu ve Havagaz Fabrikas'nn aksarn be yllk bir alma sonucunda tamamen yenilenerek 1940 ylnda hiz~ete girmitir. Fabrikann yenilenmesiyle birlikte daha kalarili ve verimli bir gaz redmi yapl
maya balanmt.
Fabrika belediyeye devredilciikten sonra 1970'li
yllara kadar faaliyetini kesintisiz bir ekilde srdrmt. 1970'li yllarn sonlarnda giderek gelien teknoloji karsnda ve artan kent nfusuyla
birlikte fabrikann rettii gaz zmir artan abone
says nedeniyle yetersiz kalmaya balamt.
Ekonomik mrn yitiren ve verimli (rantabl) olmayan hava gaz fabrika.:.
s, zmir Bykehir Belediye Meclisi'nin 1 Eyll 1994 tarihinde ald ka-

Osmanl' da naat ve Yap

lzmir Havagaz Kumpanyas

Sektr

- - - 205 - - -

rada zmir Havagaz Kumpanyas 24 Ekim 994 tarihinde tamamen kapatlarak gaz retimine son verilmitir.
2000'li yllara gelindiinde Bykehir Belediyesi'nin havagaz fabrikas
restorasyon projesi gereince, 24 bin metrekarelik ak alan zerindeki 8
adet tarihi binann, sosyal ve kltrel merkez olarak kullanlmas iin yap
lan restorasyon almas tamamland."
Alsancak'taki Havagaz Fabrikas'n restore ederekiinde akhava sinemas, sergi alan, alveri standlar, kafeteryalar, elence yeri, otopark ve yeil
alanlar olan Genlik Merkezi'ne dntrmeye hazrlanan zmir Bykehir Belediyesi, evre dzenleme alma
lar ile Franszlar tarafndan tarafndan
862 ylnda inaatna balanan ve 902
ylndan itibaren zmir'in aydnlatlmas
n salayan Havagaz Fabrikas'ndaki restorasyon almalarn tamamlayan zmir
Bykehir Belediyesi, bu tarihi m ekann evre dzenlemesi iin de titiz bir alma bala tt.
Aslna

zmir Havagaz Fabrikas'nn

bulunduu

tarihi blge rebahilite edilerek tarihi doku korunnaya allyor.

uygun olarak gerekletirilen res~ torasyonla tm dikkatleri zerinde toplayan fabrikann bahesine, imar plan yaplm bir blgeden sklerek bak
ma alnan 4 asrlk zeytin aac yerletirildi.
zmir Sanayi'sine oo yldan fazla bir sre hizmet eden Havagaz

Fabrikas'na, zmiriiierin yansra, turistlerin de ilgi gstermesi beklenir-

otopark, yeil alanlar, alveri standlar, ak sergi

alan, kafeteryalar ve elence yeri gibi mekanlaryla bu tarihi yap ok amal olarak da kullanlabilecek.

ken;

akhava sinemas,

zmir Kuma Fabrikas- Basmahane (1861)

zmir' de kurulmu sanayilerden bilinen en eskisi, kadnlarn balarna giy-

dikleri emberieri imal eden ve

bulunduu

semte

adn

veren Basmahane

olmutur. zmirli tannm bir Ermeni, 740 ylnda stanbul'a giderek Sul-

tan Selim' den zmir' de bu fabrikann kurulmas imtiyaz iin ferman istemitir. Fabrikann kurulduu saha, bir stanbul camiinin vakf olarak tescil
edilmi, buna karlk fabrika "emberlerin" imalatn 48 km uzaklktaki bir
alan iinde kendi tekelinde bulundurmutur.
lk elli ylda baarl olan fabrika, daha sonra svire' den ithal edilen yazmalarn karsnda sarslm,

buna ramen XIX. yzyl ortalarna kadar faaliye. tine devam etmitir. Bu tarihlerde zmir-Kasaba demiryollarnn ve istasyonunun yapm dolaysyla fabrika kamulatrlmtr.

- - -206

-----'--- Osnanl' dan

Cumhuriyet' e Endstriyel Mirasmz - - - - - -- -- - - - - - - - - - - - -

zmir Muslin Boyama ve Basma Fabrikas (1847)

86 ylnda Abbot ailesi zmir'de yeni bir muslin boyama ve basma fabrikas kurmutur. Bat

Anadolu'da ok geni bir pazar olan basma muslinler

kuman dardan getirerek boyama ve basma ilemlerini zmir'de yapan
fabrikaya, ounluu Ermeni'lerden oluan basma esnaf loncaskar k
mtr. Lancann itirazn hakl bulan yetkililer fabrikann kapanmasna
karar vermilerdir.
AbacoluMeyan Bal Fabrikas

(1875)

87 5 ylnda

da Abacolu adnda bir Ermeni tacir m eyan bal fabrikas kurmutur. Ancak ayn sektrde alan Forbes ile rekabete dayanamayarak,
fabrikasn 88 ylnda kapatmak zorunda kalmtr.
Dericiliktekullanlan palamut z imalat da zmir'de geni sanayi dallarndan

birisi olmutur.

Tanen (Asit)

Fabrikas

(1891)

89 ve 909 yllarnda ngilizlerTanen Fabrikas kurmulardr. Bunlardan

birisi, Whittall ailesine aittir. Daha sonra Trk firmalarnn eline geen bu
fabrikalar yakn zamana kadar iletilmeye devam etmitir.

Un Fabrikalar (19. yy)

zmir' de 9. yzylda nemli sanayi kollarndan biri de un imalat olmu

tur. Mevcut 23 deirmenden 'i buhar, 2'si de su ile

lardan 1.800 hektolitre un imal edilmitir.
Deirmenlerinen

almakta

ve bun-

nemlisi, Cousinery-Pitacco fabrikas olmutur.

Demir- elik ve Dkm Fabrikalan (19. yy)

zmir' de demir ve dkmclk ileriyle uraan fabrikalar da mevcuttur. Bu

fabrikalarda, buhar makineleri, kazanlar, hidrolik ya da buharl t~ler,

pompalar ve eitli aletler imal edilmitir. Bunlar i
letenler ise ssigonis, Papps, Caramaniola, Reakin ve
Dimo ile Gasparis firmalar olmutur.
\

mparatorluun ~m dikkate alndnda, 9. yzyln sonunda zmir, sanayi kurulular ynnden l-

kenin en ok sanayilemi ehirlerinden biri olmakla

birlikte yeterli lde sanayileememitir. Dier taraftan hem sanayi kurulularnda hem de ticari kurulularda ehrin yardan faslasri oluturan Mslman ahali daha ziyade devlet grevlisi olarak ile
ri yrttnden yabanclar ve aznlklar bu sektrlere hakim durumda olmulardr.

Osmanl Devleti'nde retimin klasik ekli el iilii.

Resimde XIX yzylda ktndura imalatlar g'r lmektedir.

Osmanl'da naat ve Yap

Sektr

- - - 207 - - -

F abrikalamamn Baansz Olmasndaki Etkenler

18 38 Osmanl-ngiliz Baltaliman Ticaret anlamas sonrasnda Avrupa' dan
ithal edilen ~allarla rekabet edemeyip kapanan pek ok fabrika ve iyeri olmutur. Bu rekabetle birlikte esnafloncalarnn tutumu Osmanl sanayisinin ileri teknolojiye gemesine frsat vermemitir. Dier taraftan loncalar,
kendilerini isiz brakaca korkusuyla yeni teknolojinin lkeye girmesine
engel olmulardr.Ayn kayg matbaann geliinde de ne kmtr.
XIX. yzyl balarnda Ege'de kurulan 18 basma fabrikasnn 16's dk
gmrkl gelen ithal kumalarla rekabet edemediinden 1850- 1860 ylla
r arasnda kapanmtr.

rr (Pamuk leme) Fabrikalan (1870)

1862 ylndan sonra Ege'nin eitli yerlerinde rr fabrikalar ve hidrolik
presleme tesisleri kurulmutur. 1870 ylnda Aydn Demiryolu zerindeki
kentlerde 34 rr fabrikas kurulmu ve bu fabrikalara 700'den fazla rr
makinesi yerletirilmitir.
zmir Tarihi Su letmesi (1893)
Halkapnar Su Derleme Yaps, Halkapnar mevkiinde, ZSU Genel Mdrlne bal

tesisler alannda yer almaktadr.

Halkapnar evresi antik dnemden bu yana su ile ne kan yerleim yerlerinden biri olmutur. nl tarihi Heredot blgeyi, "BereketTanras gzeller gzeli Artemis (Diana) in yanndaki perilerle birlikte gelip hergn y
kand yer" eklinde nitelemitir. Blgeye Halkapnar ve Diana Hamamlar isimlerinin verilmesinin nedeni, eitli kaynaklarda Diana Hamamlar
yani Halkapnar'n bir havuz iine alnm su kayna olmas ve havuzun iinde Tanra Diana'ya
ait bir heykel ba bulunmasdr.

Halkapnar ve evresinin geliimi 18)0'den sonra

Aydn ve Kasaba

(Turgutlu) demiryollarnn yap

ve rnlerin pazarlanmasnn
kolaylamas byk irketlerin gelimesini sala
mtr. 1838'de imzalanan ve yabanclara ayrcalk
tanyan ticaret szlemesinin etkisi ile yerli sermaye yerini yabanc sermayeye brakmtr. Bu dnem
koullar ierisinde sanayi yaplar, Halkapnar' da
nce ok su kullanm gerektiren bir kat fabrikas, ardndan ise zmir Su Fabrikas ile kendini gsterir. 1847'de faaliye geen
avkKat Fabrikas 3 Ermeni i adamna aittir. Ancak 1863 ylnda kapanr.
myla hzlanmtr

Halkapnar Su

Derleme Yaps

te yandan zmir'in su yetersizlii sorunu giderek artmaktadr ve Halkap

nar su kaynaklaryla gndemdedir. zmir valisi Mehmet Kamil Paa'nn nclnde kurulan ve bir Belika ortakl olan "zmir Sular Osmanl ir-

- - -208

--- Osmanl' dan

Cumhuriyet' e Endstiyel Mirasmz - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

keti" ne 893 tarihinde 4 7 yllna zmir ime suyu iin imtiyaz verilmi
tir. 895 ylmda Halkapnar kaynaklar Sular daresi'nce temizlenmi ve imtiyaz 87 yla karlmtr.
Sz konusu su yaps ise Halkapinar gl ile eski kervan yolu arasnda konumlanmtr. 9. yzyln ikinci yarsnda ilk defa yapld dnlen havuz
yapsnn 895 ylnda kurulan Sular daresi ile su toplama-keltne-da
tm havuzu haline getirildii, 20. yzyl banda da simgesel fonksiyonu
olan ve gnmzde adndan "su alma yaps" olarak sz edilen, restorasyona konu olan mzeyyen orta yapnnyapld anlalmaktadr. Yani sz konusu yap, dardan grnmeyen ve zemin kotundan 5-6 m aada olan bit
fonksiyonun anlatmdr.
97 5 ylnda

Kltr Bakanl Eski Eserler ve M zeler Genel Mdrl

tarafndan Halka pnar' daki su tesisleri, su havuzu ve gl alan 3. derece sit
alan olarak koruma altna alnmtr.

lzmir valisi Mehmet Kamil

Paa'nn iinciiliiiinde

kuru-

lan ve bir Belika ortakl olan

"lzmir Sular Osmanl irke
ti" ne 1893 tarihinde 47 yll
na lzmir ime suyu iin imtiyaz
verilmitir.l89 Sylmda

Hal-

kapnar kaynaklar Sular Ida-

resince

temizlenmi

ve imtiyaz

87 yla karlmtr.

Halkapnar Su yaps iin zmir Su (ZSU) tarafndan 2005 ylnda resto-

rasyon projesi hazrlatlm ve 2006 ylnda zmir . Nolu Kltr ve Tabiat

Varlklarn Koruma Blge Kurulu tarafndan onaylanmtr. Restorasyon
uygulamas devam etmektedir.

-Halkapnar su

derleme yaps iinde galeri girileri

Osmanl' da naat ve Yap

Sektr

- - - 209 - - -

Dnerta

Sebili

Dnerta se b ili smail Rahmi Efendi tarafndan 8 4 ylnda, babas Os-

manzade Seyyid smail Rahmi Efendi adna yaptrlm bir 19. yzyl su yapsdr. Sebil gnmzde de ar niteliini ve canlln koruyan Tilkilik
semtinde bulunmaktadr. Adn kesinde el ile dndrlebilen mermer stundan almtr.

D'nerta sebilinin gemiteki durumu

Resterasyon sonrasnda D'nerta S ebi/i

Sebil bulunduu yer itibaryla halk arasnda bir nirengi noktas olarak da
kullanlmaktadr. Drtgen planl se bilin st kubbeli olup, alaturka kiremit
kapldr. ki pencere arasnda ve keye konan, ssl balkl dnen yuvarlak mermer stun n yzn arpc bir esidir.
Dnerta

sebili restorasyonu ile yapnn Anafartalar Caddesi'ne bakan yznde yer alan eme tekrar alr duruma getirildi. Yllar sonra se bile adn
veren dnerta dnmeye balad.

Gaffarzade Sebili ve

emesi

(1900)

zmir'de 20. yzyl balarnda saylar 24 adet olan sebil-

lerin saylar giderek azald ve bu zel hatr~lardan geriye sadece 4 tanesi kalabildi. Bunlar Kemeralt veya dier
adyla Sinan-zade Sebili, akalolu Han giriindeki
Gaffar-zade Sebili, Kestelli' deki Katipolu Se bili ve Dn erta Sebilidir.

Restorasyon sonrasnda Gaffarzade

emesi ve Sebili

- - -21 O - - - Osnanl' dan

Trlerinin son temsilcileri olan bu se billerin kent yaamna dndrlmesi iin harekete geen zmir Byk
ehir Belediyesi ve ZSU Genel Mdrl Dnerta
ve Gaffar-zade Sebillerinin restorasyonu iin Vakflar Genel Mdrl
ile yaplan protokol erevesinde restorasyon projelerini hazrlad. zmir
nolu Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Kurulunun onay ile 2006 y
lnda restorasyon uygulamalar tamamland.

Cunhuriyet'e

Endstriyel Mirasn11z -------------------~

zmir

Bomonti Nektar Fabrikas (1912)

Osmanl' da Alkoll ecek ttihat ve Terakki Hkmeti Dnemi'ne kadar,

yerleik ve ya dardan yatrmc olarak lkeye

gelen gayrimslimler tarafn

dan kurulmutu. Fabrikalar da genellikle gayrimslim vatandalarn yaad
mahallelerde kuruluyordu. O dnemde bahsi geen semtlerde bu vatandalarmiz oturuyordu. Osmanl yasalarna gre; Mslmanlarn iki retmesi- satmas ve sahibi olmas yasakt.

Trkiye' de ilk bira fabrikas 9. yzyl sonlarnda stanbul' da, zel sektrce
kuruldu. Ama bu tarihten nce de Trkiye' de bira biliniyordu. 9 2 ylnda
Bomonti-Nektar Birleik Bira Fabrikalar irketi "Aydn Bira Fabrikas" ile
zmir'in Halkapnar semtinde bir rak fabrikasn faaliyete geirdi. Alem ve
Bomonti raklan bu fabrikada retiliyordu. rnein 847 tarihli baz resmi
belgelerden "arpa suyu" adyla bira retildii anlalmaktadr. svireli Bomonti Kardeler'in Feriky'de kurduklar ilk bira fabrikasn, 909'da gene
zel bir kuruluun stanbul' da N ektar adyla at ikinci b ira fabrikas izledi. Sonradan bu iki irket birleti ve ikinci fabrika kapatld. 9 2 'de Bomonti Nektar irketi zmir'de bir bira fabrikas kurdu. stanbul'daki fabrika hem malt, hem bira retiyor, oysa zmir'deki fabrika yalnzca Bomonti

Alem ve Bomanti bira

reklamlarnn anlatld

fabrikasnn rettii malt ileyebiliyordu.

bir belge

lkemizde iki tekelinin kurulmasna kadar bira retimi sadece BomontiNektar irketinin elinde kald. Tekel daresi'nin kuruluu aamasnda,
sz konusu irkete 93 8 ylna kadar on yl daha retim msaadesi verildi.
Ancak, 934 yl itibaryla bu iletme Tekel daresi'ne intikal etti.

Cumhuriyet Dnemi
934'te de Ankara' daki Atatrk Orman iftlii'nde

devlet eliyle ilk bira fabrikas kuruldu. Bir sre sonra zmir' deki bira fabrikas sklerek retimine
son verildi ve alma izninin sresi biten Bomonti N ektar irketi 93 9' da
Tekel' e devredildi.
Birann 95 5'te tekel maddeleri kapsamndan karlmasyla 960'larda zel

sektr de bira retimine balad. 984'te birann alkoll iki saylarak sati:
nn ruhsata balanmas zerine byk bir d gsteren retim ve tketim
986'da yeniden ykselerek biryl sonra 250 bin tona yaklat. Bugn Trkiye' nin toplam bira retimi iinde zel sektrn pay yzde 85'i gemektedir.
Boinonti-Nektar Tekel daresi'nin bnyesine getikten sonra.burada retilmi olan ilk bira trlerinden biri 'pilsener tipi' "Trk Biras"dr. Bu bira daha
sonraki yllarda "Trk Biras" (Turkish Beer) etiketiyle piyasaya srlmtr.
950'li yllarda ise burada, "Salon Biras"nn yan sra, stanbul Hilton,

Divan ve Kalyon otelleri iin zel etikedi biralar hazrlanmtr. Ayrca, ayn
yllarda Abdullah Restoran ve Casino Oriental, Cordon Blue, (Kordon Bl)
ile Klp-X gece kulpleri de uzun yllar konuklarna zel etiketleriyle Bomonti Biras sunmulardr.

Osmanl'da naat ve Yap

Sektr

- - - 211

Daha sonraki yllarda retilmi olan "Altn Baak" biras da bira tiryakilerinin byk beenisini kazanmt. u anda retimi durdurulmu olan "Asr
lk Trk Biras" (Premium Beer) ise, koyu altn renginde, zengin doal kpkl bir biradr.
O dnemin ilgi eken alanlar bira baheleridir. 20. yzyln bandan itibaren yaygnlaan baheli gazinalar iinde Biraya zel en nemli bahe Bomonti Fabrikas'nn iindekidir. Bu bahe 960'l yllara kadar poplerliini
korur. 9O ylnda zmir'de ve Bykdere'deki Nektar Bira Fabrikas'nda,
kurulan bira bahesi, Bomanti Bira Bahesi'ne benzetilir. Baheler yalnz
ca erkekler ya da sadece askerlerin deil, kadnlarn, ailece gelen misafirierin de konuk edildii mekanlardr

zmir Buz Fabrikas- zmir Anonim Buz irketi (1910)

9O'lu yllar,

dnya sava kavramyla birlikte gnlk yaantmzcia birok eyin deitii, apartman hayatnn balad yllard. Hayatmza giren
bir dier yenilik de buzdolabyd. 930'larda yaygnlaan ve hayatmz kolaylatrd lde de talep gren bu eya ile birlikte buz fabrikalar yerini
buzdolab fabrikalarna brakt. ehirlerin ilek ve kalabalk yerlerinde, bunaltc yaz gnlerinde, buz kalplar zerinde gazoz eviren ocuk satcla
r, srtndaki gmle limonata ve meyve erheti satanlar, bugn orta ya
larndaki birok insan ha trlar.
970'lerde

lkemizde de buzdolabnn yaygnlamasyla buz fabrikalar da

tarih sayfalarndaki yerlerini aldlar.
Modern alar ncesinde yaz gnlerinde karla soutulmu sular iebilmek
iin, k aylarnda kar ve buz biriktirmek gerekirdi. Kn toplanan ve sk
trlan kar ve buzlar, ot ve samanlara sarlarak kuyularda saklanr, yazn gerekince kullanlr ya da hayr niteliinde sebilhanelere datlrd.

Buzhane-i Hassa

Kiler-i Amire
Osmanl saraylarnn ihtiyac

Osmanl istanbul'unda gnlk

hayata renk katan bir erbet satcs

olan buzlar, Uluda ve Istranca dalarnda

alan ka,rlk ve buzluklardan salanrd. Uluda' dan ka trlarla Bursa'ya indirilen buzlar, Mudanya'ya katrya da develerle tanr, burada stanbul 'dan
gelen gemilere yklenir Kiler-i Amire'nin yolunu tutard. Btn bu iler
den sorumlu olan "Buzhane-i Hassa" (bkz. stanbul Buz Depolar), birok
greviiyi bnyesinde barndran bir kurulutu,
834 tarihinde

buz yapan bir makine icat edildi. Gacop Perkins) Svnn buharlarken sy em erek etrafn soutmas buz yapan makinelerin alma
prensibinin temeliydi.

- - -212 - - - Osnanl' dan Cun1huriyet'e Endstriyel Mirasnz - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Abdullah ve

kr

Bey'in Buz

Fabrikas

(1889)

Bu teknoloji daha sonra da Trkiye'de de uyguland. Modernleme srecinde ekonomik hayatn hzla gelitii zmir' de modern kurululardan biri de
buz fabrikasyd daha nemlisi ku'rucular ender Trk giriimcilerdi. ura-y
Devlet Tanzimat Dairesi'nden, Ba Muavin Abdullah Bey ve Muavinlerinden kr Bey'in 15 yllk imtiyaz szlemesinin hkmlerine gre haklar:
Belediyenin onaylayaca bir yerde buhar malcineli buz fabrikas kurmak; ihtiya duyulan yerlerde alacak maazalar suretiyle satmak
ithal edilecek malzemenin bir defaya mahsus vergiden muaf tutulmas
Buz retimi, sat ve ihrac vergi d olacak
retilecek buzlar okkas40 paradan fazlaya saulamayacak
Kamu kurumlarna %50 indirim yaplacak ve imtiyaz sresince bu tr
iletmelere ruhsat verilmeyecek ancak evlerde ve eczanelerde el makineleriyle retilen buza mdahale edilemeyecek

Buzlarn

temiz sulardan yaplmasna ve iine hibir ey kartnlnama

sna dikkat edilecek

Teknik elemanlar dnda iiler Osmanl uyruundan olacak

Fransa'dan ithal aralarla Daraac semtinde kurulan fabrika, 7 Haziran
18 89 gn ald. retilen buz 2 5 gn korunabiliyor ve istenilen yere gnderiliyordu. Gnlk kullanm iin ielerde yaplan buz da 6 saat dayanyor
du. Gnlk retimi 10 bin okka (12 ton) olan fabrikada gnlk 4 bin okka
buz retiliyor yars da kar haline getiriliyordu. Buzun okkas 15, karn okkas ise 20 paraya satlyordu. Fabrika mays-eyll dnda kapalyd. 1893'de
Folosko Petraki isimli bir levantenin de katlmyla "zmir Anonim Buz ir
keti" kuruldu. Merkezi zmir olan irket imparatorluun her yerinde ve
Avrupa' da fabrika aabilecekti.

Fransa 'dan ithal aralarla Daraac semtinde kurulan fabrika, 7 Haziran 8 89 gn al

d. retilen buz 2 S giin korma
biliyor ve istenilen yere g"nderiliyordt. Gnlk kullanm iin
ielerde yaplan buz da 6 saat
dayanyordu. Gnlk retimi
O bin okka (12 ton) olan fabrikada gnlk 4 bin okka buz
retiliyor yars da kar haline
getiriliyordu. Buzun okkas S,
karn okkas ise 20 paraya sat
lyordu.

zmir Buz Fabrikas, birok ynden avantajl ortam salanmasn ramen

karl

bir iletme

olamad.

1894' de

kazannn patlamasyla,

fabrika ortaklar

tarafndan feshedildi. Fabrikann mdrln de yapan kereste tccar Av-

loya isimli biri fabrikay 3 bin liraya satn ald. 800 liralk masraflayeni na
lcineler alan ve onarm tamamlayan Avioya 1895'de fabrikay yeniden aktif
hale getirdi. 1913 saymna gre zmir' de anlan fabrikadan baka bir buz
fabrikas daha bulunuyordu.

Osmanl'da naat ve Yap

Sektr

- - - 213 - - -

zmir' deki Dier Fabrikalar:

Arap kr'nnFabrikas
Yunan igalinden sonra yaplan rr fabrikasdr. Kurulu tarihi 924'tr.
sminden de anlalaca gibi Arap kr yaptrmtr. Bugn ayakta deildir.
Hafz Ali'nin Fabrikas

Bu fabrika Kurtulu savandan nce yaplmtr.Yaptran Abbas Bey'dir.

Yapl tarihi kesin olarak bilinmemektedir.
Abbas Bey ticari hayatnda, zmir'li bir tccara borlanr. Borcunu deyemedii iin icraya verilir. Bu yzden fabrika sata kartlr. Yaplan ak
arttrma ile 2 bin sar lirayaHafzAli'ye satlr. FabrikaHafzAli'nin lmne kadar altrlr.

lzmir'deki Dier Fabrikalar:

Fabrika blmden oluur. Bunlar Ya blm (Yahane), rr let

mesi (Pamuk letmesi), Deirmen blmdr. Bu fabrikann Ata'nn ekonomik kalknmasndaki pay ok byktr.

Arap kr'nn Fabrikas

YrkAli Efe Fabrikas

Hafiz Ali 'nin Fabrikas

Fabrikay yaptran Rum asll stavri dir. ki blmdr. Biri ya, biri de r

Yijriik Ali Efe Fabrikas

rdr.

Sabun Fabrikas (Sabunhane)

Sabun Fabrikas (Sabunhane)

Buz Fabrikas

Buz Fabrikas

lstavri'nin Fabrikas
Un Deirneni

Bu fabrika Kurtulu savanda top ateiyle yklmtr.

Kavaklar Caddesi bandaki Belediye artezyen kuyusu, Sabunhanenin su

kuyusudur. Bodoz adl bir Rum'a aittir. Sadece kuyusu kalan bu fabrika,
Yunan igalinde yaklmtr .

Buz Fabrikas
Buz fabrikas iletmesi, 95 5 ylnda faaliyete gemitir. Ata b elediyesi taUzun sre buz retimi yaplarak iletilmitir. Daha
sonra souk hava deposuna dntrlen buz fabrikasnn buz pretimi dur1

rafndan yaptrlmtr.
durulmutur.

stavri'nin Fabrikas
920'den nce ya fabrikas idi. stavri adl bir Rum'a aittir .gal yllarnda

YrkAli Efe tarafndan zaptedilmitir. 922'den sonra Sultanhisarl Bahri

Efendi ykk fabrikay satn alarak deirmene dntrmtr. Deirmene
su tayan su yolunun uzunluu yaklak 80 m. genilii ise ,5 m.dir.

Un Deinneni
Ata'nn un tlen ilk deirmenlerindendir.Bugn sadece
mtr.Yunan igalinden

temelleri kal-

nce yerli Rumlar iletmekteydi.

/Iy
- - -214 ,

~=-: :;.~~ Osmanl' dan Cumhuriyet' e Endstriyel Mirasmz - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

r-J"A~y
"Jr!<:/~/,~-,

''"~

Osmanl'nn Sanayi ehri zmit (1800)

Avrupa'y Anadolu'ya ve Ortadou'ya balayan nemli kara,

deniz ve demir
yolu ulam alarnn merkezinde, stanbul' dan sonra ikinci byk sanayi
kenti olan Kocaeli'nin (zmit) sanayisinin temelleri Osmanl Dnemi'nde
atld. Bu yatrmlardan bata gelenleri u ekilde sralayabiliriz:

zmit Liman ve Tersanesi (1889)

Kocaeli Sanayi Odasnca hazrlanan 'Kocaeli Endstriyel Dnm Projesi Raporu'ndan d erlenen bilgilere gre, Kocaeli sanayinin ilk kurulularn
dan biri Latinler dneminde hizmete sokulan ve dnem sonunda nemini
gitgide yitiren zmit Tersanesi'dir. Sultan Orhan zamannda kk deniz
aralarnn yapmna elverili olanaklara kavuturulan tersane, Kanuni devrinde Karamrsel' de bulunan tersanelerle birlikte revizyondan geirilerek
alr duruma getirildi.
889- 890 arasnda ylda zmit Liman'na 48'i yabanc 84 gemi gelmiti.

Bugn yaklak 800 sanayi frmasnn yer ald gsterdii ve d ticaret

hacminin 40 milyar dolara ulat Kocaeli' de, sanayinin varl Latinler
dnemine kadar uzanyor.

penizyolu Ulam
Kocaeli 800'l yllarda Osmanl mpanitorluu'nun en nemli ulam ve konaklama yerlerinden biri olarak gze arpmakta. 8 33 ylnda skdar' dan
zmit' e ilk dzenli posta seferi konuldu ve bu ilk posta yolu oldu.
855'de stanbul-zmit arasnda haftada 3 kez yaplan vapur seferleri-

nin kentin deniz ulamn dzenli hale getirdii bilinmekte. Cumhuriyet

Dnemi'nde de bu hizmet uzun yllar devam etti. Daha sonra demiryolu ve
karayolu ulam geliince denizyolu ulam kaldrld.

!zmit Liman Osmanl 'lar

d"neminde K"rfezde sadece
!zmit ve Derince Liman 'ndan
hizmet veriyordu. Gnmzde
ise irili ufakl biiyk irketlerin .
liman ve iskele olarak kulland
yirmiden fazla iskele mevcuttur.

Demiryolu Ulam (1873)

Ardndan 873 ylnda da 89 kilometrelik zmit-Haydarpaa demir yolu
ulama ald.

Osn1anl' da zmit Blgesi Sanayi

- - - 217 - - -

Kuma

Fabrikalan (1844)

zmit uha (Kuma) Fabrikas:

844 ylnda askerin kuma ihtiyacn karlamaya y-

nelik uha Fabrikas modernletirilmi ve kapasitesi artrlarak halk iin de kuma retmeye balamt.
888 ylnda, bamsz zmit Sanca kurulduu

zaman (Bu sancan iinde Adapazar Blgesi de .bulunmaktayd) Sancaknfusu 227 bin 760 kiiydi.
Padiah

Abdlmecit devrinde, mali ve ekonomik i

lerde nemli rolller oynayan Ohannes ve Bogos Dadyan, zmit'teki uha Fabrikas'nn yapmn stlerine almlardr.
O diinem fabrika iinden bir
giiriiniim

zmit uha Fabrikas'ndaki Ermeni arnele ve memurlarn ilerine m ani

olunmadan % 5 orann gemeyecek ekilde Mslman kylerine iskanlar

hakknda Emniyet-i Umumiye Mdriyeti'nde zmit Mutaarrfl'na ekilen telgraf mevcuttur.

Bu Devrin Sanayisi u ekilde zetlenebilir :

1844 ylnda k;rtlan lzmit uha

(Kumar) Fabrikas 'nn giiriintiisii

zmit Tersanesi

zmit Liman

uha Fabrikas
Hereke Hal ve Kuma Fabrikas
Dokuma fabrikas
Un

Fabrikalar

Kat Fabrikas

(Yalova Buca)

pek F abarikalar

(3 adet)

Dkmhaneler (2000 kadar)

Elektrik Fabrikas

zmit civarnda

ikisi devlete ait uha, hal, dokuma ikisi irkete ait dokuma
(o dnemde yurt ihtiyacnn yarsna cevap veriyordu) biri Adapazar'nda
ikisi zmit'te 3 un fabrikas olmak zere nemli 7 byk fabrikas vard. Osmanl lkesinin ilk kat fabrikas Yalova bucanda yaplmtr.

zmit pek Fabrikalan (1880)

880 ylnda

4' merkez ilede 2'si Adapazar'nda ikisi Sapanca'da 4'

Akyaz'da 2'si Hendek'te 7's{Geyve'de olmak zere 3 ipek fabrikas vardr.

- - -218

Osmanl' dan

Cumhudyet' e Endstriyel Mirasmz - - - - - - - - - - - - - - - - - - --

Hereke-i Fabrika-i Hmayunu (1843 - 1845)

Hereke' de 184 3 ylnda saraylarn perde ve demelik ihtiyacn karlamak
amacyla bir fabrika iletmeye ald. Gnmze dek varln srdren bu
iletme sonradan devlet tarafndan satn alnm bugnk adyla Smerbank Ynl Sanayi Messesi Hereke Fabrikas olarak 131 yllk bir gemii gnmze aktard.
Osmanl vatanda Ohannes-Bagos Dadyan kardelerin hazineden zmit

UHA fabrikas iin ayrlan bteden ayrdkiar denek ile kurulmutur.

Bu kurulutan serasker Rza paa bilgisi olduu ayrlan denein yasal olmayan biimde hazinenin haberi olmadan ayrld grlmektedir ancak daha
sonra 1845 ylnda SultanAbdlmecit' in haberdar olmasyla mlkiyetinin
Osmanl mparatorluuna devredilmesine karar verilmitir.

Hereke Fabrika-i Humaym'un 18SO'lerdeki giiriimii

Balangta bez ve ipekkuma retimi

50 pamuklu 25 ipekli tezgahtan oluan

retime ynelik Fransa-Almanya-ngiltere Avusturya' dan ithal edilen ara
gereler
G

kayna

iin nceleri buhardan 1913 den itibaren petrolden yararlanlmtr. Fabrika-i Hmayun 1891 ylnda hal retimine, 1905 den itibaren yn dokuma Fanila,orap retimine balamtr. 1908 de balanlan fes
imalatnn yan sra Perdelik ve kaftanlk dokunmas gibi (Kabe'nin rts
de Hereke'de dokunmutur.) Kalitenin pazarda grd kabul sonucunda
fabrika markalamaya gidip rnlerin kendisine ait olduunu 1846'dan itibaren tescilleyerek uygulamaya sokulmutur.

Osmanlya

Sultan Abdlmecit'in Hereke'yi ziyaretinden sonra Hazine-i Hassa' ya

geen fabrika 1850 den sonra Fabrikay-i Hmayun adn almtr Hazine-i
Hassa-i ahane bir st kurum olarak devleti temsil etmektedir Padiah tarafndan liyakatleri nedeniyle dllendirilmi kiilerden oluturulmutur.
Nian kazanm kiilerin dllerine bakldnda sanayi konusunda gsterdikleri beceri baardan dolay kazandklar grlmektedir.

Osnanl' da zmit

Blgesi Sanayi

biiyk hizmetleri geen

Bagosyan Kardeler

- - - 219 ,- - -

Hereke Fabrika- Hmayun daresi

Mdr Hac AKF Bey (ULA) Gm Liyakat Ma dalyas ve Gm imtiyaz
madalyas alm olan Hac AkifBey ayn zamanda Hazine-i HassaJi ahane
Nazr Mikail Paann Reisliindeki (Bakan) idare Heyetinde Mefruat-
Hmayun Mdr olarak grev yapmtr.
Osmanl

~~;-~~,..:

devletinin en son Mimarlarndan olan BagosOhannes Dadyan Kardeler Hereke'de temelini attklar
fabrikann zamanmza kadar gelmesine binlerce insann
yaamn srdrmesine olanak salamakla, devirlerinde
bu byk ii yapm olmalar takdire ayandr.
Fabrikann yaplnda

en nemli ihtiya olarak ncelikle

iskele yaplmtr. Sz geen zamanda karayolu ve tren
yolunun olmamas, ularnn ok nem arzetmesini gerektirir. Gerekli malzemenin, ustalarn kal fa ve iilerin gelmesi de nemli olduundan en kolay ulam deniz yolu idi.
Hereke Hal ve Kuma Fabrikas'nn
tepeden giiriinii

lk fabrika bittiinde bugnk meslek lisesinin olduu yere bir de feshane fabrikas
almtr.

- - -220

---- Osmanl' dan

Cumhuriyet' e Endstriyel Mirasn1z - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - --

Feshane fabrikas arkas, Arnavut kaldrm zerinde

Darii/eytam/ kzlarn ektirdii resim.

Dariileytaml

erkeklerin tamam.
Feshane fabrikas arkas, Milli saraylar Halhane tarafi.

Tabi ki; fabrikada alan bu insanlarn hannabilmesi ve yaamlarn devam

ettirebilmeleri iin fabrikann yan sra gerekli ek binalarda yaplmtr. rnein; insanlarn kalabilecei kou, ibadet yapabilecei cami, kilise (ayazma),
Halhan e, kk, misafirhane, istasyon, karakol, ta iskele, rtiye .okulu vb.

Hereke Ta skele Liman (1843)

1843'lu yllarda Fabrika- Hmayun'un kurulmas iin gereken malzemeler
imdi 15 5 yllk olan ta iskeleden gemileri e gelerek fabrika ya aktarlyordu.

Blok talarn geldii yerin ta ocaklar olduunu diiiiniirsek ta ocaklarnn da yaklak

160- 170 yllk bir tarihi olduu sanlmaktadr.

Osmanl' da zmit Blgesi Sanayi

- - - 221 ,- - -

Ulupnar

Debisi ok dnyann en ksa deresi olan (Ulupnar) smerbankn ykama

boyama ve Hereke'nin yllarca su ihtiyacn karlamtr.

Kalenin yapln dnn ulupnar araziye hayat vermi fabrika kurulmu

Hereke beldesi bu yzden olumutur.
Ulupnarn dkld

olarak kullanmlardr
biliyoruz.

deniz kys kkn yan yllarca balklaraliman

sandallar camiye yakn yerlere kadar balandn

Dekovil Hatt letmesi (1845-1846)

zmit Dekovil yk tama hatt

Bu gnk Hereke milli saraylarn bykln dnrsek ayn byklkte drt hal hane ve Fabrikay Hmayun olmak zere be para bina souk
havalarda snr, milli saraylarn arkasnda bin sekizyzl yllarda kmrle alan bu binalarn snmasn sa
layan elektrik reten tribn (Elektrik
jeneratrn altran makine) ve kazanlar vard. Tribnn almas iin
gemilerle iskeleye kmr gelir iskelenin ucuna kadar olan dekovil hattndan
kmrler tanrd.
Caminin yanna kadar gelen hat yukardaki imdiki fabrikaya kadar ikinci bir
hat tekil etmitir.

- - -222 - - - Osmanl'dan Cumhuriyet' e Endstriyel Mirasmz - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Demiryolu (1855)
.

Abdlmecit zamannda

855

de telgrafve demiryolu hatlar yaplmtr.

lk rayl hat 22

Eyll 872 Haydarpaa-Pendik arasnda iletmeye alm

tr. Daha sonra 9 Austos 873'te Pendik'ten zmit' e kadar olan ksm rayl
sisteme kavumutur. Demiryolu 873 'te ancak Hereke' den almaya ba
lamtr.

Hereke Tren stasyonu

zmit Liman'ndan Yaplan hracat (1890)

Yl

iinde 3 milyon 84 5 bin 744 F rank limandan, 5 milyon 9 55 bin 887

Frank, demir yolundan olmak zere toplam 37 milyon 80 bin 63 Frank
deerinde ihracat yaplmaktayd.

Cumhuriyetin ilk yllarnda Kocaeli sanayileme ve kentleme iin ok

nemli iki avantaja birden kavutu. Bir taraftan zmit'te motorla elde edilen ilk elektrik enerjisi (kurulan bir elektrik fabrikasyla) salanrken .te
yandan kentin su ihtiyac modern ve shhi aralarla karlanmaya baland.
92 7- 964 dneminde,

Kocaeli sanayisinin geliim srecini hzlandran ve

ilin ekonomik potansiyelinin temelini oluturan iki kurulutan birisi SEKA
Kat Fabrikasdr. 936' da iletmeye alan fabrika, bugn Kocaeli' de olu- an iki byk sanayi kompleksinden biri olan kat rnleri sanayisini douran bir kamu kuruluudur.

Cumhuriyetin ilk yllarnda Kocaeli sanayileme ve kentleme iin ok

"nemli iki avantaja birden kavu
tu. Bir tarafta zmit'te motorta
elde edilen ilk elektrik enerjisi (kurt!an bir elektrzk fabrikasyla) sa~
lanrken "te yandan kentin su i~ti
yac modern ve shhi aralarla karlanmaya baland.

zmit Kat Fabrikas (1844)

Bkz.

Osmanlda Kat Sanayi

Osmanl' da zmit Blgesi Sanayi

- -- 223

Osmanl'da Kat Kullanm

stanbul' da Kat Kullamn ve Katlar
Osmanl'da katlar, stanbul'da retilen ya da ithal edilen kad ya ham

ve tabaka halinde ya da boyadktan sonra alariayp mhreleyerek, eit

li boyutlarda keser ve satarlard. stanbul'un eski bir meslek grubu olarak
katlar, Osmanl dneminde Beyazt'taki Katlar ars'nda toplanmlard. 938'de istimlakedilen Katlar ars'nda kada ilgili dier
zanaat erbab da hizmet verir; ciltiler, mzehhip ve nakkalar, ebrucularve
hat levhalar atp satanlar ile kam kalem, mrekkep ve dier yaz ara gereleri satanlar da bulunurdu.
stanbul'dakatlar,

Evliya elebi'nin Seyahatname'de ayrntl bir biimordu esnaf alaynda da yer almlardr. Burada "Esnaf-
Katyan" balyla verilen bilgiye gre stanbul'da 200 dkkanda 205
kat bulunmaktayd. Alay srasnda, seyircilerin nnden zel olarakyaplm ve duvarlar "stanbul ta ba, Bosna, Yonderkani" katlaryla sslenmi dkkanarnda kattan elbiseler giymi halde ve kat mhreleyerek gemilerdir.
de

anlatt 638

640

tarihli Narh Defteri'nde de stanbul'da satlan kat eitleriyle fiyatlarna yer verilmitir. Buna gre tane ile satlanlardan "sultani kad'n alas
35, ednas 6, "abadi kaf'n iri boyu ile
6 kk boyu oakeye; deste ile sat
lanlardan "stanbul taba"nn by"
43, ortas 30, "ayvealem damgal, hasebi ve abta katlar" 5, "arube (ereve) kad" 5, "helva kad" 2,5 akeye satlyordu.
Osmanllarda

katlar

retildikleri
ehre ya da lkeye gre "Semerkandi",
"stanbul" "Venedik" "Buhara" "in'
'
'
giliz" vbg. retildii lkenin hkmclarna gre "Adil ah!", "Nizamahi",
"Kasm Bigi"; rengine gre "eker.:.
renk", "mavi izgili", "glkurusu",
"nohudi", "fstk!"; ilenme durumuna gre "aharl", "ifte aharl", "ikiyzl", "boyal Felemenk", "Venedik
battal", "mhreli Venedik"; kalnlna gre "ince 'ekerrenk battal", "kaln
Hind abadisi", "ince sofera"; byklne gre "Venedik ekerrenk batta!", "kaba asitane", "sulusuvat", "sar telhis"; kullanld yere gre "ecza
kad", "terzi kad", "nan e kad", "h elvac kad", "mushaflk kat";
ileyene gre ise "Elvan Hoca meklii" gibi adlar alrlard.

191 Oylnda istanbul Beyazt

kat/ar esnafi

stanbul'da ve lkenin drt biryannda yaygnlkkazanm kat eitlerin

den biri deVenedikii olup "Alcorna" markasn tayan ve "Alikurna" diye

Osmanl'da Kat ve Yan rnleri Sanayi - - - 227 - -

n kazanm olan ithal kattr. Ayrca "eser-i cedid"

9. yy' n ortalarnda piyasaya kmtr.

KatEmini

Fabrikadan

kan ya

lat yoluyla gelen

emini eliyle esnafa

her tr kat bu

da itha-

kat, kat

datlr;

ile uraan

taptanclar eliyle pazarlanrd.

Devletin her trl

yacn
kii

de

kat

ihti-

temin etmekle g"revli

"katba" unvan

n tard. Katlk,
kitabn azalmasyla
yitirmi; basm

uygun olarak

yazma

"nemini

tekniklerine

retilmi yerli

ve Avrupa katlar yaygnlk

kazanmtr.

markal

bir kat da

Eski katlar, hemen yaz yazmaya hazr olmad iin bir sra ilemden geirllirdi. ounlukla beyaz renkte olduklarndan nce istenilen renge boyama ilemi uygulanrd. Kat boyarnada bitkisel boyalar kullanlr ve beyaz,
sar, krmz, yeil, mavi, kahverengi, siyah ve kark renklerin pek ok eidi bulunurdu.
Kada uygulanan ikinci ilem "aharlama"dr.

Paa suyu, tutkal, niasta, yumurta ak karmndan oluan "ahar"; kadn yzeyine ok ince bir tabaka halinde srlr ve bylece salamlk, yazma kolayl salanm olurdu.
Ahadanm kat, zerindeki yaznn kolayca silinmesine imkan verdii iin
daha ok hattatlar tarafndan tercih edilmitir.
Ahadanm kadn

przlerinin giderilmesi, kadn dzleip alarn yedirilmesi iin "mhreleme' ilemi uygulanrd. "Mhre tahtas" ad verilen
dz ve salam bir tahta zerine konulan tabaka halindeki kat, mhreta
nn hastnlarak gezdirilmesiyle yaz yazmaya elverili hale getirilirdi.
stanbul' da kat tketimi devlet daireleri, kitap basma ve yazma iiyle u
raanlar,

paket ve ambalaj yapan esnaf tarafndan gerekletirilirdi.

KatEmini

Fabrikadan kan ya da ithalatyoluyla gelen kat, kat emini eliyle esnafa

datlr; her tr kat bu ile uraan taptanclar eliyle pazarlanrd. Devletin her trl kat ihtiyacn temin etmekle grevli kii de "katba"
unvann tard. Katlk, yazma kitabn azalmasyla nemini yitirmi;
basm tekniklerine uygun olarak retilmi yerli ve Avrupa katlar yaygn
lk kazanmtr.

Bizans Dnemi
Evliya elebi'nin Seyahatname adl es erinden, stanbul' da Bi~ans'tan kalma
bir kat fabrikasnn, Kathane semtinde bulunduu renilmitir.

Bursa~ Cilimboz Deresinde Kurulan lk Osmanl

Osmanl'da

ilk kat ileme te-

Kathane (148~)

sisinin 1486 ylnda Bursa Ci-

Osmanl' da ilk kat ileme tesisinin 486 ylnda Bursa Cilimboz Deresi'nde

limboz Deresi'nde kurulduu

kurulduunu tarihikaytlardan reniyoruz.

(Bkz. Bursa Sanayi)

nu tarihi kaytlardan greniyoruz. (Bkz. Bursa Sanayi)

nc Sultan Selim Dnemi

nc Sultan Selim zamannda, kk de olsa bir kat fabrikas yaplm,
fakat daha sonra retimin ok pahalya mal olmas sebebiyle fabrika kapatlmtr.

- - -228 - - - Osmanl'dan

Cunhuriyet'e

Endstriyel Mirasmz - - - - - - - - - - - - - - - - - -- -

Yalova lk Kat Fabrikas (1744)

lk kat fabrikas 744 ylnda zmit sancana
balYalova'da kurulmutur. brahim Mteferri-

ka tarafndan ilk Trk matbaasnn kurulmasyla

artan kat ihtiyacn temin etmek iin, Yalova' da
kat fabrikasnn yaplmasna karar verildi. Bu
fabrikada birok cins kat imal edildi. Sultan
Birinci Mahmud Han bu fabrikadan ok memnun oldu. Kur'an- Kerim ve dier slami kitaplar aaltmak gayesiyle baka kat fabrikalar
nn da yaplmasn istedi. Fakat su azl, su yollarnn bozulmas ve Avrupa katlarnn rekabeti
yznden, Yalova Kat Fabrikas kapand.
1844 zmit Kat Fabrikas'nda

Beykoz Kat Fabrikas (1804)

Osmanl

kat hamtrt

kurulan uzun mrl fabrika Beykoz Kat

Fabrikas' dr. S04'te hizmete alan bu kat fabrikasnda ngiliz ve Flemenk katlar kalitesinde kat yapmak istenmitir. Bilahare dardan kat
getirmek daha ekonomik olmu, yabanc devletler katlarn maliyetin altnda, zararna Trkiye'ye satmak suretiyle kat sanays baltalamlardr.
Neticede Beykoz Fabrikas da kapanmtr.
Devleti

zamannda

retim

kazanlarnda alma yaplrken

zmit Kat Fabrikas (1844)

zmit Kat Fabrikasnn temeli ise 844'te atld. Fabrikann buhar kuv-

vetiyle altrlmas kararlatrlmt. Bu fabrika bir sre devletin kat ihtiyacn karlayabilmitir. Yine Avrupa'nn eitli oyunlar neticesinde kapanmaya mahkUm olmutur.
Cumhuriyet dneminde ise ilk kat fabrikas, daha nce 844 ylnda temeli atlan zmit Kat Fabrikas'nn bulunduu blgede zmit'te 4 Austos
934'te atld ve fabrika 936 ylnda iletme
ye ald. Bu fabrikaya 944 ylnda ikinci kat
selloz fabrikas, 945'te Klor Alkali Fabrikas ilave edildi. 954'te de nc kat fabrikas
kuruldu. 9 57' den sonra eski makineler dei
tirildi. 960 ylnda drdnc, 96 ' de beinci
kat fabrikas kuruldu. 9 55 senesine kadar SmerbankKatve Karton Fabrikas ismi ile altktan sonra zmit Selloz Sanayi Messesesi
ad verildi. Bilahare, 2 Haziran 95 5'te kar
lan bir kanunla Smerbank'tan ayrlp "Trkiye Selloz ve KatFabrikalar letmesi Genel
Mdrl" (SEKA) ad ile iktisadi bir devlet
kuruluu oldu.

1844 zmit Kat Fabrikas'nda

kat

retimi

Osmanl'da Kat ve Yan rnleri Sanayi - - - 229 - -

zmir avk Kat Fabrikas (1847)

1847 ylnda Dzolu, Hac Karabet ve Hac Milran adndaki Ermeni'nin
kurduu zmir avk Kat Fabrikas, Avrupa' dan dk vergilerle ithal edi-

len katlarla maliyet asndan rekabet edememi, 1863 ylnda kapanmtr.

Btn bu olumsuzluklara karn Osmanl mparatorluu bnyesinde zamann en ileri teknolojiye sahip ve buhar gcne dayal sanayi kurulular
zmir'de kurulmutur. Osmanl hkmetleri de bu dnemde sanayiyi destekleyen eitli tutumlar ierisinde bulunmular ve bu konuda tevik, vergi
muafiyeti vb. kanunlar yaynlamlardr. Ancak mevcut durumda Avrupa
teknolojisi ile rekabetin mmkn olmamas, yerli sermayenin yeterince kuvvetlenememesi, uzun ve maliyetli savalarn ekonomideki olumsuz yans
malar sanayileme hareketinin Osmanl' da sekteye uramas ve sanayinin

Bu fabrika Istanbul ve Londra'da

ubeleri

olan Hamidiye

Fabrikas

Kat

veya Ottoman Paper

geliemernesi

ile sonulanmtr.

Hamidiye

Kat Fabrikas

(1912)

Hamidiye Kat Fabrikas, Osmanl Devleti dneminde kurulan son kat

fabrikamzdr. Sultan kinci Abdlhamid Han, Hamidiye Kat Fabrikas
n kurmakla Serkarn Osman Bey'i vazifelendirmitir. Fabrikann yeri olarak Beykoz' da, Kr Mevkii ve Rnkar iskelesi seilmitir. Osman Bey'in olu Ali
Cevat Bey'in 42 dnmlkyeri de satn al
narak geniletilmitir. Bu fabrika stanbul
ve Londra' da ubeleri olan Hamidiye Kat
Fabrikas veya Ottoman Paper Manifacturing Company Limited adyla kurulan irket
tarafndan idare ediliyordu. irketin kar
d hisse senetleri satlmad. Masson Scott
firmas bir mddet bu fabrikay altrd.
irket (Hamidiye Kat Fabr~kas), borcunu demeyince mahkeme k~raryla Masson Scott frmasna devredildi: Bilhalare bu
frma da 1912 ylnda hisse senetlerini sata
kard. Hamidiye, irketi tekrar satn ald.
Fakat o srada Birinci Dnya Sava knca
ngiliz personeli memleketine dnd. Osmanl Devleti'nin savatan yenik
kmas zerine galip devletler kat fabrikasn dattlar.

Manifacturing Company Limited adyla kurulan irket tarafindan idare ediliyordu.

- - -230 -

Osmanl'dan

Cumhuriyet' e EJ!dstriyel Mirasmz - - - - -- - - -- - - -- - - - -- -

Kayseri Sanayisi
Kayseri'nin tarihine baktmzda; elverili ulam ve enerji olanaklar ve
zengin yeralt kaynaklarnn yan sra sanayisinin de gelitiini gryoruz.
Milattan bir asr nce Dou'nun ticaret mallar Frat'tan Kayseri'ye
(Mazaka'ya) geli~ ve buradan da Roma Byk Yolu (La Route Royale) ile
Efes ve Roma'ya ulalrd. Ayn zamanda Kayseri, gneyden gelip bat
ya giden kervanlarn urakyeriydi. M. 2800 ylndan itibaren Kzlrmak
Mezras, Anadolu'nun en youn yerleim yeri olmaya balamtr. Aliar,
Boazky, Kltepe ve Aslantepe bu yerlerin en nemlilerindendir.
Kltepe Hy'nde yaplan kazlardan burada yaayanlarn, bronz, bakr,
kurun, altn, gm gibi madenieri kullandklarn; sipari maln miktar
n, gnderilecei gn, demenin vadesini, v.s. belirten "ticari mektuplar"
yazdklarn; ta temeller zerine kerpi ve tuladan evler ina ettiklerini;
blge sakinlerinin mlekilik, madencilik, iftilik ve obanlk yaptklar

se Roma ve Bizans d.n emlerin-

n renmekteyiz.

de &yseri'de bir darphane ol-

M. 2000-1800 yllar arasnda Anadolu'da Asurlular'n kurduu ticaret

kolonilerine rastlyoruz. Bu ada yerli halk, ziraat yannda altn, gm,
demir ve bakr iieye biliyor; Asurlular' dan aldklar kalayla, Ergani' den getirdikleri bakn kartrp tun yapabiliyorlard.
Hitit a (M. 1800- 1200) olarak bilinen yllarda hkm sren Hitit
Devleti'nin idare merkezi Hattua bir snf ticaret ve sanayi merkezi olarak karmza kmaktadr. M. 590'dan itibaren Bizans Dnemi de dahil
blge halknn, iftilik, madencilik, ticaret ve kk sanatlada urat
n grnekteyiz.

Seluklular Dnemi

Gerek &padokya ve gerek-

dm

ve bol miktarda gm

ve bronz sikke

"darpedildiini"

kaynaklar bize bildiriyor. Selukltlar d.neminde de

Kayseri'de

darphanenin faal olduunu ve bol

miktarda gm ve

bakr sikke

"darbedildiini" bilmekteyiz. Ay-

rca

Seluklular dneminde tica-

ret yollar zerinde gvenliin

salanmas

ve ok miktarda ker-

vansarayn

hizmete sunulmas,

Kayseri'nin ticari ve sanayi nemini bir kat daha artrm.

Gerek Kapadokya ve gerekse Roma ve Bizans dnemlerinde Kayseri' de bir

darphane olduunu ve bol miktarda gm ve bronz sikke "darpedildiini"
~aynaklar bize bildiriyor. Seluklular dneminde de Kayseri' de darphanenin faal olduunu ve bol miktarda gmv ve bakr sikke "darbedildiini" bilmekteyiz. Ayrca Seluklular dneminde ticaret yollar zerinde gvenliin
salanmas ve ok miktarda kervansarayn hizmete sunulmas, Kayseri'nin
ticari ve sanayi nemini bir kat daha artrm.
Kayseri'ye Suriyeli, ranl, Bizansl, Krml taeider mal getiriyor ve kar
lnda mal gtryordu. Ticari hayatn canll Kayseri' de, meslek gruplarnn bir araya gelerek rgtlenmelerine neden olmutur. Bu ayn zamanda, mesleklerin, ayr ayr arlarda faaliyet gstermeleri sonucunu da dourmutu. arlarn kurulmasnda ve esnafn rgtlenmesinde byk bir
rol oynayan Ahi Evran, de b balarn (dericilerin) piri ve 32 adet esnaf ve sanatkar grubunun lideri olarak karmza kmakta.

1911 ylna kadar Kayseri'de,

iizellikle manlfatura ticareti Er-

Evliya elebi Seyahatnamesi'nde, "&yseri'nin ticari ve sanayi hayat ile ilgili olarak; ehrin iki kapal ars vard. Birisi kuyumcular ars olup 'nemli bir
mcevher ileme merkezidir. kinci kapal ar da Byiikbedesten 'dir. Buras tccarlarn al veri yaptklar bir merkezdir" diyor.

meni ve Rum ahalinin elindeydi.

Osmanl'da deien sosyal ve

eko-

nomik yapya paralel olarak Trk

giriimciler

de bir araya geldi ve

"lslam Suhulet irketi" ad altnda bir ticari iletme kurdu.

yzyln

20.

ilk yllarnda iJ'nemli iJ'l-

iide pastrma ve sucuk retiliyordu. Pastrma ve sucuk iin ylda

30 bin civarnda inek kesiliyordu.

Kayseri' de Boyahaneler

(Elvanclk)

- 1864 - 191 O

Bu dnemlerde Kayseri'de bulunan en nemli tesis gherile fabrikasdr.

Barut imalinde kullanlan bu maddeden ylda, Kayseri, Konya ve Nide' de
toplam bin kantar retiliyordu. Yine bu dnemin nemli bir sanayi dal da
boyahanelerdir. Buralarda yn, al, kuma, deri ve sahtiyan gibi maddeler
boyanr d. Kayseri' de yetien cehri' de bu boyalarakatlp kalcln salar
d. Elvanclk denilen boya sanayi ok gelimiti. 7. yzylda ar, pazar ve
sanayi iletmelerinin denetimini kad yapard.

slam Suhulet irketi (1911)

9 ylna

kadar Kayseri' de, zellikle manifatura ticareti Ermeni ve Rum

ahalinin elindeydi. Osmanl'da deien sosyal ve ekonomik yapya paralel
olarak Trk giriimciler de bir araya geldi ve "slam Suhulet irketi" ad altnda bir ticari iletme kurdu. 2 O. yzyln ilk yllarnda nemli lde pastrma ve sucuk retiliyordu. Pastrma ve sucuk iin ylda 3O bin civarnda
in ek kesiliyordu.

Kayseri'de retim
Kayseri dna satlan ya da ihra edilen sanayi ve ticaret mallar unlard:
Pastrma; sr, kei, olak ve koyun derisi; kirli ve ykanm yapa; gz unu,
yn, tiftik, ki tre zamk, cehri, ekirdek ii, yonca tohumu, sahlep, haha tohumu, ven kk, iya, sadeya, bezir ya, hububat, baklagiller, zeyrek,
yumurta, yn ipi, barsak, balmumu, gherile v.s.
Hal

Kayseri'nin pastrmadan sonra en nemli retim mal halyd. 19 Oylnda

Kayseri' de Obin adet hal tezgah bulunuyordu. Hal ihracndan elde edilen gelir i,se, 2 5Obin altn liray gemekteydi.
Osmanl

Diinemi'nde balayan

Haclar

Bezi
1

demiryolu yatrmlar, Cum-

Ayrca Kayseri'nin bugnk Haclar lesi'nde "Haclar Bezi" markasy-

huriyet Dneminde de devam

la bir kuma retilmekteydi. Haclar lesi bugn sanayi ve teknolojide

Trkiye'nin nemli bir merkezi konumuna gelmitir.

etti. Cumhuriyet Diinemi'nde

Kayseri'nin, Ankara (1927),
Sivas (1930) ve

Nide

zerin-

den ukurova (1933) ile demiryolu balants saland.

Demiryolu
Osmanl Dnemi'nde balayan demiryolu yatrmlar, Cumhuriyet Dneminde de devam etti. Cumhuriyet Dnemi'nde Kayseri'nin, Ankara (92 7),
Sivas (930) ve Nide zerinden ukurova (933) ile demiryolu balant
s saland.

- - -234

Osmanl'dan

Cumhuriyet' e Endstriyel

Mirasmz - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Cumhuriyet' e

Gei

Cumhuriyet Dnemi yatrmlarndan birincisi, "Bnyan elalesi'nden"

elektrik retip bununla Kayseri, Bnyan ve Talas' aydnlatmak, aydnlat
madan arta kalan elektrii sanayiye vermek (1 926) iin kurulan Kayseri ve
Civar ElektrikT.A..'dir. Bu irketin yapt Bnyan HidroElektrik Santrali ilk yatrmdr . Gnmzde hala tartmas yaplan "Yap, ilet ve Devret" modelinin ilk rneklerinden olan bu tesis iin nce iki kiiye (Ta
zade Mehmet Rahmi ve Cngllzade mer Fevzi) 50 yllk imtiyaz veriliyor. Daha sonra bu ahslar bu imtiyaz kurulan Anonim irkete devrediyor. Bugn ayn irket (Grev irketi) tarafndan bu imtiyaz, datm ve
sat hizmetleri alannda kullanlmakta olup grev blgesi ise tm Kayseri'yi
kapsamaktadr .

Yn Yapa ve plikFabrikas
Kentte ikinci zel sektr giriimi ise Bnyan' da kurulan "Yn Yapa" ya
da "plik" Fabrikas' dr. Bu fabrika, "Tevik-i Sanayi Kanunu"ndan yararlanlarak kurulmu. ncln dnem Belediye Bakanl, Osmanl Meclis-iMebusan yelii ve Cumhuriyet Dnemi'nde Adiiye Vekillii
yapan, Ahmet Rifat alka gerekletirmi~tir.

Cumhuriyet Don emi yatrm

larndan

birincisi,

"Biinyan

elalesi'nden" elektrik retip bu-

nunla Kayseri, Biinyan ve

aydnlatmak,

Talas'

aydnlatmadan

arta kalan elektrii sanayiye vermek (1926) iin kurulan Kayseri ve

Civar

Elektrik

T.A .. 'dir.

Bu irketin yapt Biinyan Hidro

Elektrik Santrali ilk yatrmdr.

nc giriim ise "Deirmencilik letmesi" dir (1 932). Yerli giriimciler

tarafndan kurulan bu tesis gnmzde de faaliyetini srdrmekte olup modern anlamda Kayseri' deki ilk un fabrikasdr. Deirmencilik iletmesi devletten, "Muafiyet Ruhsatnamesi" yani tevik belgesi alnarak kurulmutur.

Kayseri Teyyare Fabrikas

Cumhuriyet'in ilk yllarnda "Tayyare Fabrikas" 2. Hava knal Bakm Merkezi Komutanl (1 926) ile uzun yllar lkemizin en byk pamuklu dokuma fabrikas olma zelliini koruyan ve bugn arazisinin bir ksm Erciyes
niversitesi'ne devredilen "Smer Bez Fabrikas" (1 935), Kayseri sanayi ve
ticareti iin bir dnm noktasdr. Daha sonraki yllarda faaliyete geen "
Anatamir Fabrikas'n da kamu yatrmlarna dahil edebiliriz.
Bu kamu kuruluu zellikle de ilk iki,si, Kayseri sanayicisi iin bir okul olmutur. kinci kuak (1 950-180) sanayicilerin byk bir ounluu bu fabrikalardan yetimitir 2. Hava knal Bakm Merkezi bnyesinde uzun yllar
eitim ve retim faaliyeti gsteren ve bilahare kapatlan "rak Okulu'nun
ilevi hala hafzalardadr. Buna benzer bir okulun Anatamir Fabrikas bnyesinde aldn ve ksa bir sre sonra kapatldn da syleyebiliriz.
Tarihi sre ierisinde Kayseri vilayetinin en ziyade gelien sanayisi halc
lk, dericilik ve pastrmaclk olmutur. Bu sektrlere ilaveten sanayin oluum ve geliimi iin yer alt kaynaklar bakmndan Kayseri ve evresi kmsenmeyecek bir zenginlik arz etmitir. Bunlar arasnda u kaynak ve tesisleri sayabiliriz:

Cumhuriyet'in ilk
"Tayyare

yllarnda

Fabrikas"

2. Hava

kmal Bakm Merkezi Komutanl

(19 2 6) i{e uzun yllar lke-

mizin en biiyk pamuk/u dokuma

fabrikas

olma ozelli'ini koruyan

ve bugn arazisinin bir ksm Erciyes niversitesi'ne devredilen

"Siimer Bez Fabrikas" (1935),
Kayseri sanayi ve ticareti iin bir
dniim noktasdr. Daha sonraki
yllarda faaliyete geen "Anata-

mir Fabrikas 'n da kamu yat

rmiarna

dahil edebiliriz.

Madenler

ncesu kazasnn Karahisar nahiyesinin Arap l mevkiinde ve Aziziye kazas civarnda

linyit kmr

Aziziye kazas civarnda simli kurun

Develi kazasna bal F araa ky civarnda demir ma denleri

Merkeze bal Kuu kynde ise bakr ve kkrt madenieri bulunmaktayd. Bundan dolay da; ehirde bir dizi sanayi kurulularnn varl sz
konusu olmutur.

Osmanl Dnemi Hal ve pek Fabrikalan:

lk defa inli/er tarafndan bulunduma

corafyasna

Asya
pa

ve oradan da btn
kanaati-

olduu barutm sava

malzemesi haline gelmesi deeri

nin

artmasna

Kullanm

Askeri Mensucat Fabrikas

Bnyan plikFabrikas

Yesarizade Mustafa Efendi'ye ait 5.000 sermayeli ve Msk ngllzadelere

ait ayr Un Fabrikas

Feyzizade Sait ve ortaklarna ait Yerli Dokuma imalathaneleri

Drazzade ve mahdumlarna ait bulunan 00 tezgahl Hal imalathaneleri

Ka tipzade Nuh N aci'ye ait Hal imalathanesi

ve Avru-

ktasna yayld

nin hakim

neden

olmutur.

daha ziyade Hal Se-

fer/eri sonrasnda artm olan ba-

rutun slam dnyasnda yaygn

lamas

ise

manna

nemde
mtr.
manl

Osmanl

Devleti za-

tesadf etmi ve bu dij-

Gbelekzade ve ortaklarna ve Taczade ve ortaklarna ait bulunan iki

Hal malathanesi; ve Gzbykzade Fabrikas saylabilir.

Gayrimslim Vatandaiannza Ait Fabrikalar:

Kalpakyan Fabrikas

Os-

Kundakyan Fabrikas

Devleti'nce zerinde du-

Tabanyan Avadis Fabrikas

Tabanyan Ohannes Fabrikas

Aabayan Fabrikas

Kkliyan Saraan Aa Fabrikas

hzla yaygnlk

Githerile

kazan-

konust

rulan en miihim konulardan biri

olmutur.

Kayseri Gherile

Fabrikas

Kayseri Fabrika-i Hmayunu (1864)

Eskiden barut yapmnda kullanlan gherile zellikle sava srasnda en
ok ihtiya duyulan bir maddeydi.
lk defa inliler tarafndan bulunduuna ve oradan da btn Asya coraf
yasna

ve Avrupa ktasna yayld kanaatinin hakim olduu barotun sava

malzemesi haline gelmesi deerinin artmasna neden olmutur. Kullanm
daha ziyade Hal Seferleri sonrasnda artm olan barotun slam dnyasn
da yaygnlamas ise Osmanl Devleti zamanna tesadf etmi ve bu dnem-

- -- 236

--- Osmanl' dan Cunhuriyet' e

Endstriyel

Mirasmz - - - - - - - - --

- - - - - - - - -- -

de hzla yaygnlk kazanmtr. Gherile konusu Osmanl Devleti'nce zerinde durolan en mhim konulardan biri olmutur.
Gerek gherileye duyulan ihtiya, arz ettii nem ve gerekse verilen emirler gerei Osmanl corafyasnnAnadolu, Rumeli, Mrika ve Ortadou blgelerinin bir ok noktasnda gherile ilernek zere karhaneler kurulmu
tur. stanbul Baruthanesi'ne Anadolu'dan gherile temin eden ocak ve
karlanelerin banda ise Ankara, Aksaray, Konya, Akehir ve Kayseri yer
almtr. ehir evresinde yer alan topraklarn haki gherile ve evre kyler arazisinin gherile ve al ta madenieri bakmndan zenginlii d olaysyla Kayseri' de faaliyet gsteren sanayi kurulularndan bir dierini de
Gherile iletmeleri oluturmutur.
Osmanl topraklarnn bir ok noktasnda

baruthane mevcut olmakla birlikte bunlar arasnda en nemlisi stanbul' da kurulup Baruthane-i Amire diye
adiandnian olmutur. Tarada karlan gherileler ilendikten sonra genelde stanbul' a gnderilmi, burada bulunan Tophane karhanesinde muhtelif ihtiyalarn temini iin
sarf edilmitir. Osmanl Devleti gherileye verdii nemi en st seviyede oluturduu bir kurumla, Gherile N azrl ihdas etmek suretiyle ortaya koymutur.
Kayseri vilayeti Osmanl topraklarndan gherilenin kendiliinden bol miktarda hasl olduu yerlerin banda gelmitir. Dolaysyla Kayseri ve Zamant'ya bal kylerde bol miktarda bulunan gherileler buralarda tesis edilen gherile
karhanelerinde ilenmitir. 1907-1908 seneleri itibariyle Kayseri ve evresinde bulunan gherile topraklarn ilernek zere 100 adet ocak alm,
alan bu ocaklardan 15 O bin kyye gherile elde edilmitir. Bunun 5 bin
kyyesi zayi olmu ise de geriye kalan 145 bin kyyesi kullanma sunulmutur.

Osmanl

D"nemi

Kayseri sanayiine ait bir

fabrika kalnts

Tespit edebildiimiz kadaryla 1891-1892 seneleri itibariyle Kayseri'de

gherile imaline mahsus bir fabrika faaliyette bulunmutur. na tarihi
kesin olarak tespit olunamamakla bera~er Tophane Miriyet-i Celilesi'ne
bal olarak faaliyetlerini srdrd ' anlalan bu fabrikann 1258/12581259'lerde ina edilmi olmas muhtemeldir. Gherile Fabrikas, fabrikann ne lde byk olduu noktasnda bir fikir vermesi bakmndan belirtmek gerekirse, tespit edilebildiimiz kadar ile etr~f muhafaza duvarlar ile evrili, 8-1 O adet kazana ve bir havuzlu bir yapya sahip byk bir
karhane durumundayd.
Kayseri Gherile Fabrikas'nn byk bir karhane olmas dolaysyla belirli bir ii saysna ihtiya duyulmutur. Bundan dolay da alanlar arasn
da sradan fertlere rastlamann yanndahisar erieri ve emekli spahiler gibi
muayyen snftan iiler de grmek mmkn olmutur. Gerek karhanenin

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - Osnanl'da Konya ve Kayseri Blgesi Sanayi - - - 237 - -

byklnden

Konya ve Kayseri Gherile-i

Hiimayn fabrikalar

tarafin-

dan peyderpey giinderilmekte olan

gherilenin miktar ise son senelerde gittike azalmtr. Bu fab rikalardan gelmekte olan ve az
bir mebla arz eden githerile ile
ancak ahalinin ihtiyalarn karlamak

zere av ve ta barutlar

retilmitir.

ve dolaysyla iiye olan ihtiyacndan dolay ve gerekse

devletin gherile retimine vermi olduu ehemmiyetten tr gherile ocaklarnda ve karhanede alanlar bir ksm imtiyazlarasahip olmular
dr. rnein gherile hizmetinde istihdam edilmi bulunan hisar erl~ri bu
hizmetlerinden dolay seferden muafklnmlardr. Ancak devlet gherile alanlarna azami imtiyaz tanyp gereken nemi gsterirken gherile
alanlarndan ve fabrika grevlilerinden de ayn yaklam, ciddiyet ve alkanlk istemitir. Kayseri' de elde edilen gherileler Kayseri Kalesi'nde
muhafaza edilmitir.
Gherile retimindeki azalma ve bunun genel nedenleri yannda Kayseri
Fabrika-i Hmayunu'nda retimin dmesinin ve stanbul'a buradan yaplan sevkiyatn azalmasnn baz zel nedenleri sz konusudur. Kayseri' de
gherile karlmasna ve ilenmesine zaman zaman baz kimseler muhalefet etmilerdir. Kimileri ise baka yerlere gitmek ve orada bulunan gherile ocaklarnda almak suretiyle dolayl bir ekilde Kayseri' de gherile
ilennesini olumsuz ynde etkilemilerdir.
Dier taraftan Konya ve Kayseri

Gherile-i Hmayun fabrikalar tarafn

dan peyderpey gnderilmekte olan gherilenin miktar ise son senelerde gittike azalmtr. Bu fabrikalardan gelmekte olan ve az bir mebla arz
eden gherile ile ancak ahalinin ihtiyalarn karlamak zere av ve ta harutlar retilmitir.

Konya, Kayseri ve

Hazargrat

kazalarnda bulman

giiherile

fabrikalarnn imalatnn
mas

azal-

Baruthane-i Amire 'yi ya-

kndan ilgilendirmitir.

Biiyle bir

durum ise bir taraftan Osmanl topraklarnda

Baruthane-i

Amire mamul olan barutun kt

lna

neden olurken dier taraf

tan ecnebi barutt ithaline yasak

getiren hiikiimlerin geeriiliini
de zorlatrmtr.

Ancak retimdeki dn veya stanbul'a yaplan sevkiyatn azalmasnn

gerisindeki nedenlerden en nemlisi hi phesiz orak esnafnn gherile fabrikalarna verdikleri gherile cretlerinin zamannda bu esnaflara
denmemesi olmutur denebilir. Buna ilaveten gherile retim ve ~atm
na olan rabetin de eskisine gre gnden gne azalma ve kesilme gstermesi saylabilir. Dier bir ifade ile devletin mali alandaki zayfl ve bu zayfln organize bozukluu ile birlikte gherile retimine de yansm olmas gherile retiminin dmesine ve Baruthane-i Amire'nin, dolaysyla da devletin ve halkn barut ihtiyacn teminde ciddi derecede sknt ekmelerine neden olmu gzkmektedir.

Konya, Kayseri ve Hazargrat kazalarnda bulunan gherile fabrikalarnn

imalatnn azal111as Baruthane-i Amire'yi yakndan ilgilendirmitir. Byle
bir durum ise bir taraftan Osmanl topraklarnda Baruthane-i Amire mamul olan barotun ktlna neden olurken dier taraftan ecnebi barutu ithaline yasak getiren hkmlerin geerliliini de zorlatrmtr.
Zira bu ve benzeri yerlerden barut temin edilernemesi Baruthane-i Amire'yi
atl kalma durumu ile kar karya getirmitir. Buna ilaveten Osmanl topraklarnda iletmeye alan madenlerle demiryollar gibi sair inaatlar ile halkn ihtiyac olan barutu Baruthane-i Amire'nin karlayamamasna neden
olmutur.

- -238 - - - Osmanl'dan Cumhuriyet' e Endstriyel Mirasmz - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Konya Sanayi
Cumhuriyete miras kalan Osmanl sanayinin ana hatlarn1913 ve 1915 yl
larnda yaplan sanayi saymlar ile deerlendirmek mmkndr. Bu saym,
yeterli istatistiki verileri vermemesine ramen zaten boyutlar ok byk olmayan bir sanayinin yapsn ortaya koyabilmektedir. Bu verilere gre Cumhuriyetin devrald sanayi yapmz yle zetlemek mmkndr. Dokuma, gda ve krtasiye retimi toplam sanayi kurulularnn% 75'ini ve al
anlarn da % 85'ini kapsamaktadr. Toprak, deri, aa ve kimya sanayinin
ise gerek retim ve gerekse alanlar bakmndan yeteri kadar nemli olmad grlmektedir. Konya sanayinin ana kayna byk oranda tarm, gda
ve dokuma retimine dayaldr. Bu zellii ile Trkiye sanayinde nemli
biryere sahip olan Konya'da, ttihat ve Terakki dneminde kurulan ve bazlar daha sonra bankaclk da yapan pek ok irket mevcuttur. Bu irket
lerden bazlar 1913 tarihinde yrrle giren Teviki Sanayi Kanunu'ndan
da faydalanmlardr. Konya Cumhuriyet'in ilk yllarnda da arlkl olarak gda ve dokumaya dayal bir sanayileme yapsna sahiptir. Bu durum
1925'te yrrle giren 522 sayl 'aar' kanunundan sonra ekim alanlar
nn genilemesi ve tarmda teknolojinin kullanlmaya balanmasyla bata
buday olmak zere artan zirai rnlerin katks ile daha da belirginleti.
Cumhuriyet'in ilk yllarnda Konya' da ta oca iletmecilii de nemli bir
sanayi faaliyet koludur. Bundan dolay belediyeSille ocanda bol miktarda bulunan talardan Konyalnn rahatlkla istifade edebilmesinin arelerini aramtr. nk hayvanlarla ya da arabalada ehre getirilip sata sunulan Sille talar ok pahalya mal olduu iin evlerin ekseriyeti amur ve
kerpile yaplyordu. Belediye birnebze olsun ta fyatlarn ucuzlatabilmek
iin birinci snf beyaz ta ocaklarna bir dekovil hatt deyip iletilmesi
ne karar verdi. Hattn ina ve ikmali iini de Lenc irketine verdi. irketin
azami gayreti ile dekovil hatt 18 Terini evvel (Ekim) 1926'da trenle ald.

KonyaKrom Magnezit Fabrikas

Cumhuriyete miras kalan Osmanl

sanayinin ana

hatlarn

1913 ve 1915 yllarnda yaplan

sanayi saymlar ile

deerlendir

mek mmkndr. Bu saym, yeterli istatistiki verileri vermemesine

ramen

zaten

boyutlar

ok

biiyk olmayan bir sanayinin yapsn

ortaya koyabilmektedir. Bu

verilere giire Cumhuriyetin devrald sanayi yapmz iiyle zet-

lemek mmkndr. Dokuma,

gda

ve

krtasiye

retimi toplam

sanayi kurulularnn % 75'ini

ve alanlarn da % 8S'ini kapsamaktadr.

Osmanldan

Cumhuriyete intikal eden tesislerden bir dierideKrom magnezit ocaklardr. Pimi kilden ve imentodan gereler sanayi mamullerine olan talep, ekonominin dier faaliy~t dallarndaki gelimelerden doru
dan etkilenmektedir. Bu itibarla Cumhuriyetin kurulu yllarndaki durumu belirlerken ekonominin dier alanlardaki gelime ve talep dzeyini de
gz nne almak gerekir.
Cumhuriyet ilan edildii zaman Trkiye' de imparatorluk dneminden
kalma 'ta ve topraa' dayal bir sanayi mevcuttu. Ancak retim miktar olarak az, retilen mallar eit itibariyle snrl ve dk kalitedeydi.
Cumhuriyet dneminde balayan kalknma seferberlii pimi kilden ve imentodan gereler sanayi malzemelerine olan talebin artmas ve dolays
ile yurt ii retimin suratl bir gelime gstermesine sebep oldu. Bu amala
1947 ylnda Filyos'ta ateli tula fabrikas kuruldu. 1949 ylndan itibaren

------------------------ OsmmWda~eya~~~~Bill~~Sm~

239 - - -

de hammaddesindeki cinsine gre

ve har retimine balad.

amat,

silika, asit, kromit ve izole

tula

Konya'da kurulu bulunan Krom Magnezit Fabrikas'nda demir, elik, demir

(
d metal sanayi, imento sanayi, seramik ve kimya sanayi gibi temel sanayi kollarnn nemli bir yan girdisi olan refrakterlerinden (yksek scaklk
lara ve bu scaklklardan gazsv maddelerin fiziksel ve kimyasal etkilerine
kar koyabilen malzeme) kat sper hizmet refrakterlerine kadar ok geni
alanda hizmetverme imkanna sahip bulunmaktadr.
Trkiye krom rezervinin %55'ine karlk gelen 83 milyon tonluk zengin magnezit yataklarna sahip bulunan Konya Krom Magnezit letmesi,
5 Haziran 998 tarihinde blok sat yntemi ile Konya Seluklu Sanayi ve
Ticaret Anonim irketine 40.7 milyon ABD dolar karlnda satlmtr.

Konya Gherile
Konya Ar Bakm Sanayi 1908
sonras

Osmanl
bakm

makina

Ordusu 'nun

ve tamir sanayisi

zerine blgedeki askeri birliklere hizmet vermek zere 1913 yl

larnda ittihat ve Terakki Hk-

meti tarafndan kurulmu ve g-

Fabrikas

(1896)

Kayseri'ye ilaveten blgede hem byklk ve hem de retim bakmlarn

dan en etkin gherile fabrikalarndan birisi de Konya Gherile Fabrikas
olmutur. Kayseri Gherile Fabrikas ile hemen hemen ayn statde olan
ve benzer bir muameleye tabi bulunan Konya Gherile Fabrikas da ile
dii gherile ve retmi olduu barutu Tophane-i Amire'nin nezareti altnda mkemmel gherile fabrikas olduundan burasnn daimi ihtiyac-
n karlamak zere stanbul'a sevk etmitir.

nmze kadar da hizmetini srdrm

tesislerdir. Gnmzde

ikinci ordu

tarafndan yiinetilen

Konya Ar Bakm Sanayi halen

zrhl

birlik/ere, tank

bakm

havaclk alannda onarm

ve

hiz-

meti vermek zere hizmetini

srdrmektedir.

Kayseri ve Konya gherile fabrikalarnn denei Konya, Ankara ve Sivas

vilayetlerinden havale olunarak karlanmtr. Ancak acil ihtiya durumlarnda gerekli para Vilayet Defterdarl'ndan temin edilmitir.
Kayseri Gherile Fabrikas iin 89 - 892 senelerinden 897 - 898 senelerine kadar geen alt yl zarfnda Ankara ve Sivas vilayetleri emvaline toplam 4 milyon 299 bin kurulukhavale tertip olunmutur. Bu havalenin ancak
2 milyon 78 bin kuruu tahsil edilebilmi, milyon 340 bin kuruun denmesi ise mmkn olmamtr. Konya Gherile Fabrikas iin de keza son
alt sene zarfnda Ankara ve Konya vilayetleri emvaline havale .e dilen has
latn miktar toplam 8 milyon 600 bin kurua ulamken 89~:.. 897 senesine kadar ancak 4 milyon kuru idi.
1

2. Konya Ar Bakm Fabrikas

Konya Ar Bakm Sanayi 908 sonras Osmanl Ordusu'nun makina bakm
ve tamir sanayisi zerine blgedeki askeri biriikiere hizmet vermek zere
93 yllarnda ttihat ve Terakki Hkmeti tarafndan kurulmu ve gnmze kadar da hizmetini srdrm tesislerdir. Gnmzde ikinci ordu
tarafndan ynetilen Konya Ar Bakm Sanayi halen zrhl birliklere, tank
bakm ve havaclk alannda onarm hizmeti vermek zere hizmetini srdrmektedir. Bu konuda elimizde daha fazla bilgi ve belge bulunmamaktadr.
,'ffY
,

"

'

~~

- -240

---- Osmanl' dan

Cumhuriyet' e Endstriyel Mirasmz - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - -

Osmanl'da Kendir retimi

Kendir (dier adyla kenevir), sulu yerlerde yetien, kullanl bir sanayi bitkisidir. Tohumundan ya, elyafndan ise ip, halatve kuma yapmnda faydalanlr. Eczaclkta, kozmetik .sanayinde, kendir tohumunun ya kullanlmaktadr. Uyuturucu madde olarak esrar yapmnda kullanldndan
kendir ekimi, gnmzde gzetim altnda olup, rn miktarna snrlama
getirilmitir.

Kendir veya kenevir bitkisi yurdumuzun birok yerinde yetitirilmekte

dir. Az gneli ve yamurlu blgelerimizde yetien kendir lifleri sertle
mez. ok ince ve yumuak olduklarndan tr, bu liflerden dokunan bezler de gayet yumuak ve kullanl olurlar. Bol gneli blgelerde yetitirilen
kendirlerden elde edilen lifler isesicim ve halat yapmnda kullanlr. Rize
blgesi bol yal olduundan burada yetitirilen kendir liflerinden gayet
ince nefs bezler dokunmaktadr. Dokunan bezler dere sularnda ve bazen
de deniz suyunda beyazlatlr. Bu blgemizdeki iklim artlar kendir dokumaclnn gelimesini salamtr. Kastamonu yremizde yetitirilen kendirden dokuma yaplmasna ramen kendir lifleri daha ziyade sicim ve halat
yapmna elverilidir. Dokunan keten bezi, pamukluya gre daha dayank
ldr. Salam olur ve ter emme ynnden daha salkldr.

Kendirin Yetitirilmesi

itibariyle yaplr. ki veya kez

apalanr.
lar

Haziran sonunda boy-

3-4 metreyi bulur. Austos

aynn

sonunda bitki topraktan

elle s"klr.

Yeil

olarak s"klen

kendirler, dzgn biryzeye seri-

Kendirinekimi Mart aynn ba itibariyle yaplr. ki veya kez apalanr.

Haziran sonunda boylar 3-4 metreyi bulur. Austos aynn sonunda bitki
topraktan elle sklr. Yeil olarak sklen kendirler, dzgn bir yzeye
serilerek kurotulmaya braklr. Kuruyan kendirler "cergi" denilen demetler haline getirilir. Sonra "slak" ad verilen havuzlara yatrlr ve zederi
basklanr. Bir hafta suda bekletilen kendir lifleri saplarndan ayrlr, cergiler havuzlardan karlr ve tekrar kurumaya braklr. Gne altnda kuruyan cergilerin lifleri soyulmak zere uygun bir yere tanr. Lif ayrma ile
mi daha ziyade kadn emein e dayanmaktadr. Lifler gvdeden soyularakkarlr. Bu lifler, ortalama arlklar 2-2,5 kg'lkyumaklar haline getirilir.
Geriye kalan odunsu gvdeye ise "kelek" denir. Bunlar kn sobalarda yaklarak snnada kullanlr. Kn kadnJar bu yumaklar nemlendirerek (genellikle tkrklerini kullanrlar) bkerler. Uzun k gnlerinde gecede
kilo kadar bkebilirler. Bkm ileminin yaplabilmesi iin ortamn nemli
olmas tercih edilir. Ortam nemli olmazsa sicimi oluturan kendir lifleri bkldkleri ekli alamadan dalrlar. Nemli bklen sicim kuruduunda bkld ekilde kalr. Maara ve dere boylarnn nemli ortamnda "kabiye" denilen arklarda hkm ilemi erkekler tarafndan seri olarak yaplr.
MaaralardaYaplan

Kendirin ekimi Mart aynn ba

lerek kurututmaya braklr. Kuruyan kendirler "cergi" denilen

demetler haline getirilir. Sonra
"slak" ad
trlr

verilen havuzlara ya-

ve zerieri basklanr. Bir

hafta suda bekletilen kendir lifleri saplarndan

ayrlr,

cergiler

havuzlardan karlr ve tekrar

kurumaya braklr.
i

Kendircilik

Gaziantep ilimizde ok saydaki ma arada kendircilik yaygnd. Maaralarn

nemli ortam bu meslein devam iin ok elveriliydi. Daha sonra bilinsiz ynetimler, brakn kendircilii, lke asndan da nemli bir yer tutan

Osmanl'da

Kendir ve Yelken Bezi Sanayi

243 - - -

maara

turizmini dahi dnmeden bu maaralar doldurup imara am

zamana kadar Gaziantep'te kalan bir iki maarada pamuklu
bezlerden elde edilen elyafn bkm yaplmaktayd. N e yazk ki b~ maa
ral~r da doldurulmu olup bu meslein son ustalar da sokaa atlmlardr.
Bu nedenle urganclk meslei gnmzde daha snrl bir erevede Kastamonu ve Rize illerimizde devam etmektedir.
lardr. Yakn

Frat'n Kysndaki

Kendircilik

anlurfa

ilimizin Birecik ilesinde de kendircilik Frat nehrinin her iki k

ysnda yaplan nemli i kollar arasndayd. ocukluumda Gaziantep'ten
anlurfa'ya giderken otobsn penceresinden yol zerinde bulunan Birecik
kprsnden bu kendircileri grr, ne yaptklarn merak ederdim. O zamanlar urgancln ne olduunu bilmediimden yaptklar ii de anlamazdm. Abalarnn eteklerine doldurduklar kendir liflerini tutarak alts yedisi bir arada belli kulvarlarda metrelerce uzaklara ar ar gider gelirlerdi. Kendir yumaklarndan ekilen liflerin hep ayn kalnlkta bklmesini
salamak ustalk isteyen bir itir. Kabiye denilen hkme arknn bandaki
kii de byk bir gayretle ark hi durmadan evirirdi. Hayalimde kalan ve
bir daha yaannas mmkn olmayan o resmi imdi gzmn nnde canlandrmaya alyorum.

lmek istemeyen Meslek

Fabrikalarda yaplan naylon halat ve ipler, kendir elyafndan yaplanlarn
yerlerini asla tutmamlardr. En ince kendir ipi bile en salam naylon ipinden daha salamdr. rnein, gemileri limanlardaki babalara balayan halatlar nceleri kendirden yaplrd. Corafi konumu itibariyle eski bir ticaret merkezi olan Birecik'te el sanatlarnn bir ksm tarihi kimliini koruyarak gnmze kadar gelmilerdir. Bu meslekler az sayda usta tarafndan
devam ettirilmektedir. Frat kylar kendir
bitkisinin yetitirilmesine elverili olduun
dan kendircilik meslei Birecik'te ok ra
bet grmtr.

Yelken lrac
Marmara Blgesi'nde Gelibolu' da kendirden retilen kuma yelkenler tm avrupaya
ihra ediliyordu. Osmanl Karasularndan
geen tm yelkenli gemiler Gelibolu Yel~~-'""'--='=--~" keni almadan gitmiyorlard.
Osmanl Diineni'nde retilen yelken
bezleri tiin dnyaya ihrac ediliyordu.

Karadeniz Blgesinde Kendir, Kenevir, Halat, p, Sicim, plik retimi

Osmanl

devletinde Denizcilik ve Tarm ok gelimiti. 19. yy' da batdaki

sanayi devrimi Osmanl Trkiyesi'nden ileri olsa bile kendi lkesinin ihtiyalarn karlamak ve da baml olmamak iin Kendir- Kenevir-Halat-p

- -244 - - - Osnanl' dan Cumhuriyet' e Endstriyel Mirasmz - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

ve Sicim gibi denizcilikte ve tarmda temel ihtiya aletlerinden olan rnlerin retimi ve tketimi nemli yer tutmaktadr. Bumeyan belirtilen rnler zellikle Rize, Trabzon, Samsun, Tokat ve Kastamonu yresinde imal
edilmekteydil er.
Kendir, yurdumuzun bir ok blgelerinde yetien sanayi bitkisidir. Elyaf
dnda, tohumundan da ya retimi yolu ile faydalanr. Genellikle kendir
elyafndan halat, ip, si cim retilir; iklimi sayesinde ise Rize de yetieninden
elde edilen liflerden gayet ince iplik bklebilmekte ve bununla da gayet
ince, nefis bezler dakunabilmektedir

Kendir, yurdumuzun bir ok blgelerinde yetien sanayi bitkisidir.

Elyaf dnda,

tohumundan

da ya retimi yolu ile faydalanr.

Genellikle kendir elyafin-

dan halat, ip, sicim retilir; ik-

Rize: ay ncesi ikiimin uygun olmasnn sonucu kenevir ekiminin Rize

de geni alanlarda yapldn grmekteyiz. Kenevirden yaplan kendir ipi
retimi de yaygndr.
Rize' de (Sa) denilen dere kenarlar dzlkleri ve nemli arazi parasn
kapsayan bu alanlar dnda kizdere, Kaptanpaa, Pazar ve amlhemin
lerde de Kendir geni lde yetitirilmektedir. Buralarda bu ie kolaylkla
5O bin dekar alan tahsis edilmitir.

limi sayesinde ise Rize de yetie

ninden elde edilen liflerden gayet
ince iplik bkiilebilmekte ve bununla da gayet ince, nefis bezler
dakunabilmektedir

Rize'de yetien kendir iplii iklim artlar ile ketenden farksz yetimektedir.
Dnmde verim ise (boyu 3-4 metreyi bulduundan) Kastamonu'nunkinden
ok fazladr. ou hallerde suni iplik ketenin, kendirin, Rize bezinin yerini tutmamaktadr. Naylondan yaplan halatta kendirdeki elastikiyet bulunmadndan, retimi durmutur. yi fabrikasyonla, keten ithalini durduracak ve dviz salayacaktr. Kendirden elde edilecek ipiikierin kaln ile dokunacak kumalarla askeri elbise yapmak mmkn olacak, pamuktan yapla
n6 ay dayand halde kendirininkinin mr en aa iki seneyi bulacaktr.
960'larda, Trkiye' deki btn kz sanat enstitleri, Rize' den, el ilemeleri
iin kuma istedikleri halde /50 si dahi karlayamamaktayd. Geni lde
rettikleri jutun yansra kurduklar kendir ve keten sanayii retimi ile Hindistan ve Pakistan, uluslar aras piyasada nemli yer tutmaktadrlar. Sonu,
retilecek 000-2 000 ton kendir ve mamulleri, ihra edilmezse dahi, ancak
memleket ihtiyacnn bir ksmn karlayacak lde olacaktr.

Urganc:

Keten kenevir pamuk gibi dokuma maddelerinden yaplan ince

halatlara urgan denirdi. Gerek ev ekon.omisinde gerekse zanaatta urgan yaygn olarak kullanlrd. Urganc rme iini bizzat yapar ve maln tketiciye ulatrrd. Genellikle sabit dkkanlar bulunurdu. Seyyar urganc nadir
grlrd.

1960'/arda,

kz

Trkiye'deki btn

sanat enstitleri, Rize'den,

el ilemeleri iin kuma istedikleri halde iso si dahi karlaya

mamaktayd. Geni

lde ret-

tikleri jutn yansra kurduklar

kendir ve keten sanayii re-

timi ile Hindistan ve Pakistan,

uluslar aras piyasada 'nemli yer

Kendir Teli ve Canik Kendir Emaneti (Kendir retimi)

tutmaktadr/ar.

Sonu, reti-

lecek 1000-2000 ton kendir ve

Sinop - Samsun

mamulleri, ihra edilmezse dahi,

Gemilerin yapmnda kullanlan en nemli malzemelerden birisi de kendir

telidir. Kenevir sapndan karlan lif demek olan kendir, gemilerin inas ve
donatlmasnda kullanlacak olan halat ve bezlerin ham maddesi olarak kul-

Osnanl' da

ancak memleket ihtiyacnn bir

ksmn karlayacak

lde ola-

caktr.

Kendir ve Yelken Bezi Sanayi - - - 245 - -

lanlyordu.

Belgelerde Keten, kettan, kendir, kendir teli ve kendir lif olarak

da zikr edilmektedir. Keten ile kendir arasnda baz farklar bulunmaktadr.
Kendirden daha ok kaba dokunan adr, branda, kaln kuma, ip, urgan,
halat gibi malzemeler yapmnda, ketenin ise daha ok yazlk tr elbiselik kumalarda kullanld ifade edilmekle beraber, her iki bitkinin de neticeten ayn fonksiyonu icra ettii belirtilmektedir. Canik Sanca Osmanl
lkesinde en ok kendir retilen yerdi. Ocaklk olarak iletilen Canik Sanca kendir emaneti 6. yzyldan 9. yzyla kadar gemilerin ihtiyac olan
halat ve ip ihtiyacn karlamtr. Evliya elebi Samsun iin "Halk hep
ketibari ve kendirciyandr" ve "kendir ipleri ise btn dnyaya buradan gidecek kadar oktur" demektedir.
Devlet, donanmann ve tersanelerin ihtiyac olan kendiri tedarik etmek iin
Canik sanca halkn avarzlar mukabdesinde ocaklk olarak her yl ayni
olarak kendir teli vermelerini kararlatrmt. Her avarz hanesi bana 40
kyye kendir takdir edilmiti ki 5 bin 62 avarz hanesinden 5 bin oo kantar civarnda kendir topland grlmektedir. 6. yzyln ortalarnda ba
layan bu uygulama btn 7. yzyl boyunca devam etmitir. 7. yzylda
5 bin kantar civarnda kendir teli ocaklk olarak iletiliyordu ki bu da 40 kadrgaya yetecek bir miktar tekil ediyordu.
Tersanenin
kazasnda

bulunduu

Sinop

ise daha ok keten

retimi yaplmaktadr. Kastamonu sancanda ve nebolu'da

da keten retimi

yaygndr.

Tahrir defterlerine g're keten

ve kendirden

'iir

olarak yani

onda bir vergi alnmaktadr.

Sinop'ta ina olunan gemiler iin komu sancakta retilen kendir nakliyat
da byk bir avantaj tekil ediyordu. Gemi yapm karar alndk
tan sonra malzeme teminiyle ilgili olarak evre kazalara hkmler gnderildii zaman kendir teli konusunda da derhal Canik Sanca kadlarna ihtiya duyulan miktardaki kendirinarh- cari zere temin etmeleri konusunda
emir veriliyordu. 69- 72 yllar arasnda ina olunan 5 zira 2 kt'a kalyon ve 33 zira kt'a tonbaz karavelesi Canik Sanca'ndan 2 bin 600 kantar kendir teli satn alnmt. Bunun 600 kantan tonbaz iin 2 bin kantan
da 2 kt'a kalyon iin kullanlmt. Bir baka belgede ise yine ayn dnemde
2 kalyon ve tombaz iin 620 kantar tel gerektiinden bahs olunmaktadr.
asndan

Kati b elebi, Samsun' dan her yl alnan kendir mikdarnn 7 bih kantar olduunu kaydetmektedir. Fakat 7. yzyln ikinci yarsndan itibaren avarz
defterlerinde ve ilgili hkmlerde ocaklk olarak ayrlan kazalardan istenen
mikdarn 5 bin kantar olduu grlmektedir. Mesela 644 tarihinde her
ev bir avarz hanesi kabul edilerek hane bana 40 kyye kendir istenmitir
ki 5 bin 6 2 avarz hanesinden alnan mikdar 5 bin 00 kantar etmektedir.
Tersanenin bulunduu Sinop kazasnda ise daha ok keten retimi yapl
maktadr. Kastamonu Sanca'nda ve inebolu'da da keten retimi yaygndr.
Tahrir defterlerine gre keten ve kendirden r olarak yani onda bir vergi
alnmaktadr. 487 tahririne gre Sinop'ta keten ve kendir r 6 bin 390
akadr. Bunun 27 akas kendirdir. Ancak bundan baka 6 bin 390 akalk
rn ierisinde az da olsa meyve ve kovan r de bulunmaktadr. nk
bir iki yerde bunlar keten ile birlikte yazlmtr. Keten ve kendirden her batmandan 5 aka olmakzerevergi alndna baklrsa 6.390xO = toplam

- -246

--- Osmanl' dan

Cumhuriyet' e Endstriyel Mirasmz - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - -

olarak 63 bin 900 akalk retim yaplm demektir. Bu rakam 5' e blersek (64.400/ 5)= 0.926,6 batman olarak retim miktarn buluruz. batman 23 bin 94 kg olduuna gre, (0.926,6 x 23.094) = 252.339 kg keten ve
kendir retilmi demektir. Bu durumda Sinop kazasndaki keten retimimi Samsun'dan fazladr. Samsun'daki 485 yl retimi 246 bin 704 kg' dr.
Ancak Samsun'da 520 ve 576 yllarna ait retim rakamlar Sinop'taki
retimden ok fazladr.
560

tahririnde Sinop kazasnda toplanan keten r bin 06 akadr.

Ayn yntemi takip edersek; ( 1. 06 x O) = 1.060 akalk keten retimi
yaplm demektir. Bu da ( 1.0601 5) = 7.404 batman demektir. Bu durumda 560 tahririne gre Sinop'ta (7.404x23,094) = 70.988 kg keten retilmi demektir. Sinop, Kastamonu'ya bal kazalar ierisinde keten retiminde% 50'nin zerinde bir paya sahiptir.
582

tahririnde Sinop'taki keten retiminde nceki tahrire gre art olBu tarihte r olarak 2 bin 280 aka alnmaktadr. Buna gre retimi miktarnn, (2.280 x o) = 22.800, (22.800 1 5) = 8.86,6 batman
(8.86,6x 23.094) = 89.06 kg olduu ortaya kmaktadr.

mutur.

Bu durumda 48 7 ylnda 2 52 bin 339 kg keten retilirken, 560 ylnda bu

miktarn 70 bin 988 kg'a dtn fakat 582 tahririnde bir miktar art
gstererek 89 bin 06 kg'a kt grlmektedir. Samsun, nye, Terme,
aramba, Bafra'y ierisine alan Canik sancandaki retimin 57 6 yl tahririne gre 97 Obin 09 kg olduuna baklrsa Sinop kazasnda retim gerilerken Canik'te retimin artt ortaya kmaktadr.

1 S60 tahririnde Sinop kazasnda

toplanan keten

o'r

ll bin 106

akadr. Ayn yiintemi takip

eder-

sek; (11.1 06 x 1O) = lll .060 akalk

keten retimi yaplm de-

mektir. Bu da (111 .060 1 1 S)

7. 404 batman demektir. Bu

durumda 1 S60 tahririne gare
=

Sinop'ta (7.404 x 23,094)

170.988 kg keten

retilmi

de-

mektir. Sinop, Kastamonu 'ya

bal

kazatrr ierisinde keten

retiminde % SO'nin zerinde

bir paya sahiptir.

Gemi sanayiinde ijnemli bir yer tutan ha/at ve ip retimi yapan bir Rizeli

il?
Osmanl' da

Kendir ve Yelken Bezi Sanayi - - - 247 ,_:: - -

- - -250 - - - - Osmanl'dan Cumhuriyet' e Endstriyel Mirasmz - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Osmanl'da Sabun malat (1453 - 1701)

nsanlarn eski alardan beri kullandklar temizlik maddelerinin ban

da akla ncelikle kl ve kil, daha sonralar ise sabun gelir. Sa bunun hafif ve
gzel kokusu hep temizlii ve safl hatrlatm, sabun dolaysyla temizliin simgesi olmutur.
Sabunun gemii ise M.. 6000'lere kadar
uzanmaktadr. nceleri tpta hariten tedavi
edici olarak ele alnm ve sonradan vcut temizliinde kullanlmaya balanr. Kullanm
alan ortaada geniler

ve amarlarn sabunla ykanarak temizlenmesi balanr. Bulac hastalklarn ortaya knda da dezenfektan olarak kullanlr.
Sa buna talep bu ekilde arttka retimi de artt
ve sabuncular bir esnaf grubunu oluturdular.
Sabunculuk, Osmanl Devleti'nde de nemli bir
imalat kolu oldu. Sabun esnaf zel zamanlarda
tertip edilen trenlerinde yani esnaf alaylarnda yer almaktayd. Osmanllarda sabun imali ve
tketiminin olduka yaygn olduunu ariv ve-

~~.. .,. ,._

sikalarndan anlalmaktadr.

::::.:::::::::.:.-:_-_ _~~~-.::.:m:::.

Osmanllarda sabunla ilgili ilk dzenlemeler Fatih Sultan Mehmet, kinci

Osmanl'da sanayilemenin

Bayezid, Yavuz Sultan Selim ve Kanuni Sultan Sleyman devri kanunnamelerinde grlr. Fatih dnemine ait Foa Sabunhanesi ile ilgili dzenlernede ve Yavuz devrine ait Trablus Sanca Kanunnamesi'nde sabun konusunda hukuki dzenlemeler bulunur. Sonraki dnemlerdesabunun retimi, kalitesi, fiyat, kontrol, ticareti ve sabuncu esnaf konularnda olduka
fazla vesika ve dzenleme bulunmas dikkat ekmektedir.

"ncii sekt.rlerinden olan sabun,

devlete bal Girit, Halep, Beyrut ve
Ege Blgesi'nde envai eit meyve/i
sabun retiliyordu. retilen sabunlar
ayn zamanda yurtdna satlyordu.

Sabun, Osmanl Devleti'nde 'sabunhane' denilen ve ahslara ait olan imalathanelerde geleneksel yntemlerle retiliyordu. Sabunun hammaddesi zeytinya ve iyayd. Ekonomik deeri olan ve tercih edilen sabunlar
zeytinyandan imal edilenlerdi.
.
Osman~ mparatorluu'nda sabun retimi yaplan yerlerin banda zey-

tin yann bol olduu yerler olan Bat Anadolu v~ . Adalar, am, Halep ve
Nablus geliyordu. O dnemde en fazla sabun reten merkezler ise Midilli ve Girit Adalar; Ayvalk, Edremit, Kemer Edremit, zmir, Kzlcatuzla,
Yunda Adas ve Urla'yd. Buralarda imal edilensabunun byk bir blm, saray, ordu ve stanbul halknn ihtiyacn karlamak zere 'Dersaadet
tahsisat' olarak ayrlrd.
Osmanl

Devleti'nde en kaliteli ve en ok aranan sabunlar Girit Adas, zellikle de Kan diye' de yaplanlar d. Kandiye sabunlar temizlik ve iyi plmi ol-

Osmanl' da

Kin1ya Sanayi

malar ile nam salmt.

Bu zelliklerinden dolay Midilli ve Edremit sabunlarnn zerine 'Girit Sabunu' damgas vurularak taklit edilmi ve bu durum
Giridi sabuncularn ikayetine sebep oldu. Hanya, Kandiye, Resmo bata
olmak zere Girit'te elde edilen zeytinyann nemli miktar sabun retiminde kullanlmaktayd.
s. yzyln

ilk yllarnda Girit'te sabunhane says birka tane iken, yzyl ortalarna doru on misliden fazla artt ve daha sonra 4 5 'e ulat.
Lbnan' daki Trablusam kenti ve evresi de zeytinyann bolca bulunduu ve sabun retiminin de o nispette fazla olduu bir blgeydi.
zellikle Nablus, Kuds, Rakka ve am sabunculuunun ok gelitii ve
sabun ihra eden ehirlerdi. Buralarda sabunun gemii 4. yzyln ortalarna kadar gidiyordu. Anadolu'nun ve Msr'n sabun ihtiyac da byk lde bu blgelerden karlanmaktayd.
Sabunu ok mehur olan ve sabun ihra eden
Halep'te 9. yzyl sonlarnda 2 sabunhane
mevcuttu. Halep ve civarnda imal edilen sabunlar yerel ihtiyac karlamalar dnda, Avrupal ticaret irketleri ve byk tccarlar tarafndan Suriye dna ihra ediliyordu. Edirne ve
Kuds'te imal edilen 'misk sabunu' ise Osmanl sarayna, sultaniara ve devlet ricaline sunulan
deerli hediyeler arasndayd.
Osmanl mparatorluu sabun retimi asn
dan ok zengindi. Trablus sabunu, iek sabunu, misk sabunu, Hnkari sabun, beyaz ve
siyah paa sabunu, alaca sabun, kara sabun,
kokulu sabun, Kandiye sabunu Girit Sabunu,
Arap sabunu, leke sabunu ve fes sabunu ... Bunlar imparatorlukta retilen sabun trlerinin sadece birka. ..

Osmanl imparatorluu sabun retimi asndan ok zengindi. Trablts

sabmu, iek sabmu, misk sabunu,
Hiinkari sabun, beyaz ve siyah paa
sabunu, alaca sabun, kara sabun,
kokulu sabun, Kandiye sabmu
Girit Sabmu, Arap sabunu,
leke sabunu ve fes sabmu ...

- -252

--- Osmanl' dan

Sabun temel olarak, zeytinya, prina ya, ay

, iek ya, yerfst ya, palmiye z ya, i
ya gibi maddelerden elde edilen ya asitleri ile sodyum tuzlarnn tepkimesinden oluu
yor. Sabun retimi, ykama, piirme, svlatrma ve sabunlama olmakzere
drt evreden meydana geliyor. Yourma srasnda parilimler katlarak kokulu sabunlar elde ediliyor.
Kozmetik sanayinin gelimesiyle sadece temizlik maddesi olmaktan kp,
zel formller ve kokularla farkl zellikler kazanan sabun, genlik, gzellik ve przsz bir cildin en doal kayna haline geldi.

Cun1huriyet' e Endstriyel

Mirasn1z - - - - - - - - - - - - - - --

- - - ------;

Meyve Sabunlan
Parfm kokulu sabunlarn yeni yeni hayatmza girdii dnldnde,
meyve kokulu sabunlarn bundan en az yz yl nce lkemizde kullanlmaya balanmas sabun retiminde o tarihte ne kadar ileri olduumuzu
gsteriyor. Grenlerin plastik meyvelere benzettii, ancak bilenlerin fark
edebilecei meyve sabunlar, tarihte hem temizlik hem de ss eyas olarak kullanlr d. Elma, armut, zm, eftali, kiraz, muz, kavun, ilek, kays,
limon eklinde retilen ve her birine has kokusuyla dikkat eken meyve sabunlar, 9. yzylda Edirne'nin en nemli ticaret maddesiydi. Bitki ve otlardan elde edilen yalarn burun, cier dorudan ve deri tarafndan vcuda alndn kabul edersek bu sabunlarn ss olmaktan kp, doal ila i
levi stlendiinide grrz. Meyve esansl sabunlar, bugnk limon, efta
li ve elma kokulu sabun ve ampuaniara temel
oluturduunu da syleyebiliriz. Eskiden temizlik imdi ise sadece ss arac olarak kullanlan meyve sabunlar, bildiimiz yeil sabunlarn eritilmesinden elde ediliyor. Sv haline
getirilen sabun, iine birka damla gl ya konulduktan sonra souyana kadar bekletiliyor.
Daha sonra sabun hamurunun yorulmasna
geiliyor. Hangi meyvenin kokusu verilmi
se, hamura onun ekli veriliyor. Son olarak da
aslna uygun olarak boyanp hazr hale geliyor. retilen sabunlarn hepsi piyasada satl
maz, byk bir ksm padiahn istei zerine
stanbul'a Topkap Saray'na gnderilirdi. Mis
kokulu meyve sabunlar, ayn zamanda ok deerli bir ss eyasyd. zellikle padiah kzlar ve cariyeleri eyizlerine, odalarna bu sabunlar koyarlard. Ayrca padiahlarn yabanc devlet bakanlarna gnderdii hediyeler
arasna meyve sabunlar da konulmasna zen gsterilirdi.
Osmanl'da

Sanayi Sabunla Balad- 1453

Sabunun kalitesi, kullanlan malzerneye ve retim tekniklerine balyd.

Zeytinyann kalitesi, kullanlan suyun temizlii, katlan maddelerin oran,
piirme teknikleri, sabuncu ustasnn mahareti ve becerisi sabunun kalitesini belirleyen balca unsurlard.

Gijrenlerin plastik meyve/ere

ancak bilenlerin fark
edebilecei meyve sabun/ar,
tarihte hem temizlik hem de ss
eyas olarak ;kullanlrd. Elma,
armut, zm, eftali, kiraz,
muz, kavun; ilek, kays, limon
eklinde retilen ve her birine has
kokusuyla dikkat eken meyve
sabun/ar, 19. yzylda Edirne'nin
en nemli ticaret maddesiydi.
benzettii,

stanbul'un yeme-ime ihtiyacnn temini gibi sabun ihtiyacnn karlan

mas da Osmanl idarecilerini sk sk uratran bir sorundu. Zorunlu ihtiya
maddelerinden saylan sa bunun stanbul'a zamannda ulatrlmas ve sarayn, ordunun ve stanbul halknn talebinin karlanmas iin Osmanl tarihi boyunca pek ok dzenlemeler yaplmt. Osmanl topraklarnda geleneksel sabunhanderin yansra sabun fabrikalarnn da kurulup seri retime
geilmesi iin 9. yzyln ikinci yarsnn gelmesi beklenecektir.

Osmanl'da

Kimya Sanayi

- - - 253

Baruthane-i Amire (1699- 1726)

Osmanl Ordusu'nun ve Danannas'nn ihtiyac olan barutun retildii yerlere baruthane denirdi. Yenieri Oca'nn kaldrlmasndan nce ordu ve
donanmann ihtiyac iin balca baruthaneler unlardr:

Baruthane'lerin ilki, IL Bayezit tarafndan Kathane'de yaptrlmtr.

XVII. yzylda stanbul'da, Et Meydan'nda (Aksaray' da), Unkapan'nda
Ayasofya'da Cebehane (Cephane) blgesi iinde, ehremini ve Tophane'de
alt baruthane ile Tersane'de bir baruthane kulesi ve barutmahzenleri ald.
stanbul'un dnda Selanik, Gelibolu, zmir, Konya, Trablusam, Van,

ateli

Yenieri/er,

silahlar kul-

lanmaya balamadan "nce, barut,

yalnzca

Cebeci Oca'nn ihti-

yac

kllanlyordt.

iin

Cebeci

Oca 'ndan Serbartti (Barttu

ba),

baruthane

nazrl yap

yordu. Yenieri/ere tiifek verilmesinden sonra, Yenieri

da

Barttuba

idaresinde bir ba-

rttu birlii kuruldu.

ci yzyla kadar,
tilott denen

Oca 'nda

On sekizin-

tiifekott

veya fi-

ve basit tstllerle re-

tilen banttm iyiletirilmesi ve barttthanelerin

modernletirilmesi

iin Hollanda ve ngiltere'den uzmanlar getirtildi.

Belgrad, Badat, Msr ve Bor' da da baruthanelerin bulunduu bilinmektedir

Ayrca Gneydou Anadolu' da, Sivas ve Malatya yrelerinde gherile kalhanelerinde (dkmhane) basit usullerle barut retildi.
Yenieriler, ateli silahlar kullanmaya balamadan nce, barut, yalnzca
Cebeci Oca'nn ihtiyac iin kullanlyordu. Cebeci Oca'ndan Serbaruti (Barutuba), baruthane nazrl yapyordu. Yenierilere tfek verilmesinden sonra, Yenieri Oca'nda da Barutuba idaresinde bir barutu
birlii kuruldu. On sekizinci yzyla kadar, tfekotu veya ftilotu denen ve
basit usullerle retilen barutun iyiletirilmesi ve baruthanderin modernle
tirilmesi iin Hollanda ve ngiltere' den uzmanlar getirtildi. Yaplan incelemeler ve hazrlklar neticesinde, stanbul'daki btn eski tesisler kapatla
rak, s. yzyln ortasnda Bakrky'de Baruthane-i Amire kuruldu. Gelibolu ve Selanik baruthaneleri de buraya baland. Barut yapm ve perdah
iin, Cebeci Oca'nda zel bir uzmanlk sahas gelitirildi . Buradan yetien
barutularn says 300 civarndayd. Kurumun idaresi, Baruthane-i Amire
Emini denilen, yksek rtbeli bir kimse tarafndan yrtlyordu. Hesap
ileri de Muhasebe-i evvele (Ba Muhasebe) bal, Baruthane-i Amire hazinesince yrtlyordu.
Bakrky Baruthanesi

Bakrky dier adyla Makriky Baruthanesi ilk defa 699 yhnda skender

elebi balar ad verilen yerde (bugnkAtaky-Florya aras) kuruldu. Baruthane ,1699 ylndan 726 ylna kadar faaliyet gstermi, byk bir inf
lakla yanarak harap olmutur.
Tarihi belgelere g,re; Baruthane-i Amire adyla anlan Bakrky
Baruthanesi'nin gemii 7. yzyla dayanyor. 726 ylnda yanan Baruthane, 727'de tekrar faaliyete geirilmitir.
Makriky Baruthanesi, byk can ve mal kaybna neden olan eski ehren
ni Baruthanesi'nin inflakndan sonra, Kanuni devrinin nl defterdan s
kender elebi'nin arazisi zerine ina edilmi ve 700 ylnda Baruthane-i
Amire adyla hizmete girdikten sonra geen yllar iinde, yeniden yaplan
drld.

- - -254

--- Osnlanl'danCumhuriyet'eEndstriyelMirasmz ~,--------------------

III. Selim dneminde, Makriky Baruthanesi'nin bana getirilen D ad Arakel Efendi'nin baarl almalaryla tesisler, yllk iki bin kantar barut retebilecek konuma geldi. phesiz, eski baruthane tesislerinden gnmze
kalm olan en grkemli yap, Ataky 5. ksm mahallesinin karsnda ykselen, deniz kysndakilebi derya Baruthane Kulesi ya da eski adyla Baruthane Kasr- Humayun'udur. 1792 ylnda, bir seyir ya da dinlenme kk
tarznda III. Selim tarafndan yaptrlmtr. Buras III. Selim ve ondan sonra
gelen II. Mahmut ve Abdlmecit tarafndan baruthaneyi ziyarete geldiklerinde, kp oturduklar, kahvelerini iip Baruthane'nin ileri gelen yneticileriyle sohbet ettikleri bir yer olmutur.
Gnmze kalm binalar arasnda, 9. Ksm mahallesinde yer alan spir
tohane binasyla, Yunus Emre Kltr sitesi olarakkullanlan Baruthane Binas ve tekilerden ok daha farkl ve yaa eski olan deniz kysndaki Baruthane Kulesi, bizlere eski Makriky Baruthanesi'nin bykl, muhteem mimarisi konusunda net bir fikir verebilmektedir.
Osmanl

Devleti'nin en byk ve en modern baruthane tesisleri bugnk Ataky semtini oluturan mahallelerin geni arazisi zerinde yer alyor
du. Bir ucu Zuhurratbaba tarafna teki ucu da, Ataky'n bitimindeki Aya
Mama deresine kadar uzanan bu usuz bucaksz tesislerden gnmze kalm kimi yaplar, yar gkdelen binalarn arasnda tm gzellikleriyle ayakta durmaya devam ediyor.
Kasmpaa

Baruthanesi

(Kathane)

II.

Beyazt

phesiz,

eski baruthane tesisle-

rinden giiniimiize

kalm

olan en

giirkemli yap, Ataky S. ksm

mahallesinin karsnda ykselen,
deniz kysndaki !ebi derya Baruthane Kulesi ya da eski adyla Bartthane Kasr-

Humayun 'udur.

1792 ylnda, bir seyir ya da dinlenme

kkii tarznda

III. Selim

tarafindan yaptrlm. Buras

III. Selim ve ondan sonra gelen

II. Mahmut ve Abdiilmecit tarafindan baruthaneyi ziyarete geldiklerinde,

kp oturduk/ar,

kah-

velerini iip Baruthane 'nin ileri

gelen y"neticileriyle sohbet ettikleri bir yer olmutur.

Dnemi

bugnk Kasmpaa Deresi zerinde Kathaneye

kan yol stanbul evre Koruma A.. (STA A..) tesislerinin bulunduu
blgede kurulmutur. Blge o tarihlerde Kathane ismi ile maruftu bugn
ise Kasmpaa Baruthane ismi ile anlyor. Bugn Baruthane'den bir duvar
ykntsndan baka herhangi bir kalnt mevcut deildir.
IL

Beyazt zamannda

Kkekmece Azatl Baruthanesi (1789)

Sultan nc Selim, askeri sahada kkl yenilikler yapmay tasarlad
iin, baruthanderin slahn ikinci defa ele ald zamannda baruthaneler, tek
idare altnda birletirilerek Baruthaneler N azrl kuruldu.
Kkekmece'nin Azadl kynde Baruthanderin ikincisi Azatl Baruthanesi adyla, eski g kaynaklar yerine su gcyle iieyecek ekilde kuruldu.
Azatl

Baruthanesi'de Baruthane-i Amire'nin kurulmasndan sonra bura-

ya balanmtr.
retimine bir sre devam eden Baruthaneler, on dokuzuncu yzyln ban
da dner sermayeli ve yar zerk bir kurum nitelii kazand. Baruthaneler
1826'da Yenieri Oca'nn kaldrlmasndan sonra, Tophane Nezareti'ne

Kiidikekmece Azatl Bm7tthane

Tesisleri restore

edile~ek

kazandrlmay

bekliyor. Beledi-

turizme

ye ve Antlar Yksek Kurulmda

almalar yapldn iirendik.

baland.

Osnanl'da

Kimya Sanayi

- - - 255 - - -

Osmanl

Kibritleri Anonim

Kkekmece-

Osmanl

irketi

(19. yy)

Kibritleri Fabrikas (1898)

stanbul'un giriinde Bizans ve Osmanl Dnemlerinde nemli bir kontrol

blgesi niteliincieki Kkekmece srtlarndaki Osmanl Kibritleri Fabrikas, 9. yzyln balarnda Osmanl Kibritleri Anonim irketi (Societe
Anonym des Allumettes Ottomanes) tarafndan kurulmutur.
yapmak isteyen yabanc giriimciler
arasnda bulunan Franszlar, stanbul' da modern bir kibrit fabrikas kur1900'l yllarn balarna dek
mak zere almalara balarlar. Gerekli izinleri almak zordur. Osmanl
retime devam edecek ancak
mparatorluu'nun o yllarnda, lkemize yatrm yapmak iin gelen yabanc
verimli olamad iin bir sre
giriimcilerin says ok fazladr. Ancak bu isteklerini gerekletirebilenle
sonra retime ara verilecekrin says ise ok azdr. Abdlhamit ve Osmanl Hkmeti'nin yabanc serti. Daha sonra retime yenimayeye kar ekingen tavr, bu yatrmlarn gerekletirilmesinin nndeden balayan bu fabrika Cumki
en nemli engeldir. Kibrit fabrikas kurmak iin gerekli izinler alnr. Bu
huriyet diineminde de yz yla
engeli aan Fransz giriimciler tarafndan Osmanl Kibritleri Anonim ir
yakn hizmet vermitir. Yz
keti (Societe Anonym des Allumettes Ottomanes) kurulur. Kkekmece
yllk zaman dilimine meysrtlarnda yaam ksa srecek olan fabrikann inasna balanr. Yaklak bir
dan okuyan yap, bugn zamayl sonra fabrika inaat bitirilir. 898 ylnn Mart aynda kurulan fabrika,
nn btn boyratlna ramen
drt byk daireden olumaktayd. Osmanl Kibritleri Fabrikas, o dneh/ila ayakta.
min byk fabrikalarndan biri olacak hatta Avrupa'ya kibrit ihra edecekti. inde elli kibrit p olan kibrit kutular, 7 bin 200 kutudan oluan sanclkiara konularak sata sunulmaktayd. Gnde on be sandk kibrit reten
fabrikada, byk ounluu kadnlardan oluan iki yz ii ve elli personel
~~~~~~~~!!!!!!!!!!1!'!!~11!111."1--...---.......-n almaktayd. Osmanl Kibritleri, i pazarn neredeyse yarsn karlamaktayd. Osmanl Kibritleri,
Karadeniz' den getirilen kavak ve llarnur aalar
nn ktklerinden imal edilmekteydi. Kibrit pleri ve kutusunun yapld ktkler nce buhar kaOsmanl

Kibritleri Fabrikas,

9. yzyln sonlarna doru yatrm

zanlarnda yumuatlr, elyaflar iirilerekkabukla

rndan ayrldktan sonra kesim makinesine gnderilirdi. Kibrit plerinin elli tanesi bir araya getirilerek kesilir, kutular ise ayr makinele~de imal edilirdi. Kurutma ileminin ardndan kibritler, fabrikann kimyahanesinde hazrlanan ecza macunlarna
. __
....._ . _ . . .......llilll. . . .~. . . .-~.....~. . .~-~..-.liiilliilllilll ,batrlarak kutulamaya hazr hale getirilirdi. zeriKkekmece - Osmanl
ne Trke ve Franszca Osmanl Kibritleri yazl etiketler yaptrldktan
Kibritleri Fabrikas- 1848
sonra kutular, ilerine kibrit pleri yerletirilmek zere arabalada tanrd. ilerine kibrit pleri yerletirildikten sonra da onarlk paketler halinde sandklara konulurdu. O dnemin modern fabrikalarndan biri olan Osmanl Kibritleri Fabrikas'nda retilen kibritlerin bir zellii de kibrit kutularnn kenarnda bulunan eczal ksma srtlerek yaklyar olmasyd.
Daha nce ise yandnda evreye kvlcmlar saan zehirlifosforlu kibritler retilmekteydi. Osmanl Kibritleri fosforlu kibritlere gre daha tehlikesiz ancak daha pahalyd.

- - -256 - - - Osmanl'dan Cumhuriyet' e Endstriyel Mirasruz - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Osmanl

Kibritleri Fabrikas, 1900'l yllarn balarna dek retime devam

edecek, ancak verimli olamad iin bir sre sonra retime ara verilecekti.
Daha sonra retime yeniden balayan bu fabrika Cumhuriyet Dnemi'nde
de yz yla yakn hizmet vermitir. Zamana meydan okuyan yap, bugn arpk kentlemenin h oyratlna ramen hala ayakta.

Bykdere Tekel Kibrit Fabrikas

(Nektar ve Bira Fabrikas)
Sinop'ta, Cumhuriyet Devri balarnda, modern ve byk bir kibrit fabrikas kurulmutu. Ancak fabrikann ileyemez duruma gelmesiyle; makineleri sklerek stanbul'a gtrld ve Bykdere'de ki Nektar ve Bira
Fabrika~'namonteedildi.~e~sb~eceB- ~
- ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

ykdere Kibrit Fabrikas olarak stanbul' da,

Bykdere-Baheky yolu zerinde yeniden .
iletmeye ald.

1932

ylnda

kurulan Bykdere Kibrit fabrikas, 1952 ylnda kibrit tekeli kaldrtlana kadar
tek fabrika olarak retime devam etmiti. 19 52
ylndan sonra zel kibrit fabrikalar kibrit retiminde arlkl olarak ne gemilerse de
~EKEL'in kibrit retimi devam etmitir.
1950 - 1965 dneminde yeni ~EKEL kibrit

fabrikas kurulmamtr.

..-.......- . -.........._ ..._ _ _ _~----.--llill

Osmanl

~rkiye' de

bu fabrika alncaya kadar, kibrit d lkelerden alnrd. 1929

bir yasa ile kibrit yapm, alm ve satm, ~ekel Genel
Mdrl'ne verildi.! 956'dan sonra kibrit yapm serbest braklnca,
~ekel'in yan sra, zel fabrikalar da kuruldu.

Dijnemi'nde bir
kibrit kutusu resmi

ylnda karlan

Mumhaneler- M um retim Atlyeleri

Evliya elebi'nin Seyahatname'sinde verdii bilgiye gre; 17. yy'n ortalarnda Eminn'nde Odun Kaps iinde byk bir mumhane bulunuyordu.
M um Aas Emini, 100 iisi ve ustasyla sadece bu mumhanede stanbul' daki
btn selatn camileri, ~opkap Saray ve vezir konaklar iin mum dktrrd. Bu mumhanede balmumu ve i yandan olmak zere iki eit m um
yaplmaktayd. Safbalmumundan yaplanlar daha kaliteliydi. Ayrca yanma
srasnda ho ko ku vermeleri iin ilerine deiik maddeler de katlr d. Bykl kkl birok kalba dklen mumlarn en bykleri selatin camilerin mihraplarnn sa ve soluna konulan devasa mumlardr. Sleymaniye
Camii'nin mihrap mumlarndan her biri 880 okka (1.126kg.) tutmakta, f
tilleri ise kol kalnlnda olmaktayd. Uyandrlmak(yaklmak) iin 10- 15
ayakl merdivene ihtiya gerektiren bu mumlar heybetli grn ve yan
laryla cami iin aydnlatma yannda bir gzellik aracyd. Ayrca caminin

Osmanl' da

Kimya Sanayi

- - - 257 - --

iini ve d cephesini, gerektiinde de minarelerini aydnlatmacia ok sayda mum ve kandilden yararlanlmaktayd.

Zaman zaman retim azlndan ya da d lkelere fazla ihracatyapldndan stanbul'da balmumu sknts ekildii, devletin bu sknty
ortadan kaldrmak iin balmumu ihracatn ya
da serbest taeiriere satlnasn yasaklayan kararlar ald belgelerden anlalyor.
stanbul' da tketilen mumlarn adileri kasaplk hayvanlarn iyandan,

Beykoz lpernecet (!Vlnn ya)

Fab'rikas 'nda alan iiler

orta kalite olanlar i ya ve balmumu karmndan, iyi m umlar ise balmumu ve dier katk maddelerinden yaplrd. Halk byk lde
ucuz ve orta kalite mum tkettii iin mumcularla kasaplarn ibirlii yapmalar zorunluydu. Bu yzden Eviiye elebi 'Esnaf- Mucuyan' bal altnda tantt adi mumyapanlarn kasaplarn yama olduunu bildirir. Bu
kaynaa gre iyandan m um imal eden 5 5 5 iyerinde 5 bin 500 usta ve
ii .almaktayd.

Evliya elebi 'Esnaf- Tacran- ern-i Asel' bal altnda Zindan Kaps
dndaki 5 5 dkkanda balmumundan mum yapanlardan da sz eder. Evliya elebi ayrca 'Esnaf- Mumcuyan- AtMeydan' bal altnda Yenieri Oca'na i yapan ve yenierilere 3 mumu 1 akeye satan 7 5 mumcu dkkanndan da sz eder. Bu dkkaniarda askerlere ucuz m um sa tld iin esnafn zararn deftardar paann karladn belirtir.
stanbul' da mumculuun 16. ve 18. yy' larda

genellikle gayrimslimlerce yapld belgelerden anlalmaktadr. Kaynaklarda 'emha

ne mltezimi sak Nam Yeduhi'den (16.yy) ve
stanbul' da mumculuk eden (17 .yy~ sz edilmesi, mumculuun uzun sreYahudi ve Hristiyan
meslei olduunu gstermektedir.
1766 tarihli stanbul, Galata, Eyp ve skdar kadlklarna yazlm bir hkmde buralarda iiernekte olan 44 mumhaneden sz edilmi, gedik usulne gre alan b~ i yerleri d
nda herhangi bir mumhane almasna msaade edilmemesi istenmitir.
Mm ya Fabrikas'nda ii:retilm

mtmlardan bir rnek

Beykoz sperrnecet (Mum Ya) Fabrikas (1863)

19. yy' da, stanbul'un yeniliklere kucak at yllarda saray ve konaklarda Avrupa' dan gelen ispermeet m umu kullanlmaya balanmt. Bu m um
biraz daha yaygnlk kazandktan sonra da 1863 'te Beykoz'da bir isperme-

- - --58 - - - Osm;nl'dan Cun1hlriyet'e Endstriyel .Mirasmz - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

et fabrikas kurulmutur. 924- 925'e ait Trk Ticaret Salname'sinde

stanbul' da faaliyet gsteren 9 balmumcu, mumcu ad ve adresleriyle yer
almtr.
ehrin muhtelifyerlerinde bulurtan 'mumhane',
larn tayan

'balmumu' ve 'mumcu' adsokaklar ve nl Balmumcu semti bu meslein anlarn ya-

atmaktadr.

Galata Yksek Kaldnn Pil Fabrikas (1917)

Askeriye'ye pil imal eden Galata-Yksekkaldrm'da kuru pil fabrikas sahibi Vafyedis'in Viyana'ya siparis ettii motora mukabil bakr ihrac etmesine
yardmc olunmas lzumunun stanbul Valilii'ne bildirildiine dair belgede grld zere Osmanl Devleti'nin pil ihtiyac bugn dahi varln
ve ilevini srdren Galata Yksek Kaldrrnda pil imal ediliyordu. Bugn
bu blge elektrik elektronik aletlerinin pazarlama ve toptan stnn yapl
d bir merkezdir.

Bere Pil Fabrikas

Galata Yksek Kaldrm' daki pil imalathaneleri Cumhuriyet Dneminde
Gaziosmanpaa ilesinin Bere semtinde hayatiyetini devam etmitir.
"Ar

ol, Bere'te inen var"

Bu cmle minibslerin muavinli olduu dnemde pek sevilen bir deyiti.

Ancak bu deyi ksa srede halk aznda yer ederek; bol keseden atanlar, palavraclar iin kullanlan elenceli bir nlem haline dnmt. u sralar
da ya 50 civarnda olan kuak hatrlayacaktr.

Osmanl'dan

Cumhuriyet'e
d'nemlerinde pil retimi yaplmJ ancak getien rekabeti ekonomik yap nedeniyle ft anda Trkiye'de pit itrerimi malesefkalmam;tr.lhtiya
tamamen ithalat yoluyla kar

gei

/anmaktadr.

Burada sz edilen durak, adn bir pil fabrikasndan alyordu. Trkiye'nin

en son sivil pil fabrikas olan Bere Pil Fabrikas. O kadar nemli ve popler
bir iletmeydi ki, kurulu olduu Edirnekap , Topular'daki semtine, kendi
adn kabul ettirmiti. Bugn bile bu semt, Bere adyla anlr.
Bere Pil Fabrikas artk yok. zel sektrde de Trkiye dier baz rnlerde olduu gibi tm pil ihtiyacn ithal yolu ile karlyor. Kamu kurulular
lun ihtiyac ise Kayseri' de bulunan AS:rLSAN tarafndan karlanyar. Bu
fabrikada silahl kuvvetler, emniyet gleri ve dier kamu kurulularnn ih- .
tiya duyduu pillerin retimi yaplyor. Standartlar, uluslararas askeri ve
sivil standartlar fazlas ile karlyor.

Pil malat
Teknolojik gelime pil tketimini hzla artryor. Satlan her elektronik
rn, birim zamandaki pil tketimini bir tane daha artryor. Saatten, uzaktan kumanda aletine kadar gnlk hayatta ska kullandmz pek ok aletin pille alyor olduunu ancak almas durunca, yani pili bitince fark
ediyoruz. Cihazn almasn srdrebilmesi iin, kukusuz hemen bir pil
satn alp takyoruz.

/(/"

Osmanl'da Kinya

Sanayi

fr
- - - 259 - -

Pil ithalatnda tahmin edeceiniz gibi in yine barolde. ithalatn yapld

nde gelen lkeler arasnda Uzakdou' dan in, Japonya, Ertdonezya ve
Gney Kore. Avrupa' dan ise Belika, Almanya, Polonya, Fransa ve svire
ithalat yaplan lkelerin balcalar. Nitelikli ve kaliteli pillerde Avrupa lkelerinin de tercih edildii grlyor.
\

Eczaneler
1868'de Istanbul'da yaklak
60 eczane vard. Bunlardan
5O kadar 1rtanbtl yakas, 1O
kadar ise skiidar blgesinde
bulunuyordu. Bu d'nemde eczane sahiplerinin tiimii gayrimiis/im veya yabanc tyruklt
kiilerden oluuyordu.

stanbul'da, bugnk anlamda.ilk eczaneler 9. yy'n balarnda almtr.

Krm Sava

sonundan ( 85 6) itibaren eczane saysnda byk art gzlenmitir. Bu dnemde eczanelerin ou Bahekap, Galata ve Beyolu semtlerinde toplanmt.
Balangta

eczauelerde ilalar hekim reetesine gre ve her bir hasta iin

zel olarak hazrlanyordu. Sv ilalar yerli yapm pul ieler, merhem veya
macunlar ise tahta kutular iinde sahiplerine veriliyor, etiketierne veya reeteyi deftere kayt gibi yntemler uygulanmyordu. Bu dnemde eczanelerde Avrupa lkelerinden gelen "tiryak" ve "melisa ruhu" ndan baka hazr
ila bulunmuyordu.
850'i yllardan

sonra eczanelerin adedi ve hazr ila miktar artm bylelikle eczaclar ila hazrlama yerine ila satma iiyle daha ok urar olmulardr.

!":~\:'?l~\?
~ . ~-~
..... ,. t. '

.1,.

..-:~~b~,~,,v,

PHARMAClE B. TULBENDJIAN

Bugn stanbul' da halen almakta olan en eski eczane 757'de

Bahekap'da alm olan iki Kapl Eczane' dir. Bu eczanenin ilk sahibi bilinmemektedir. Eczaneyi 880'de devralan Corci Tlbentciyan'n torunlar bugn Taksim'de (ehitMuhtar Caddesi no. 3) ayn adla eczaclkyap
maktadrlar.

868'de stanbul'da yaklak 60 eczane vard. Bunlardan 50 kadar stanbul

yakas, Okadar ise skdar blgesinde bulunuyordu. Bu dnemde eczane

sahiplerinin tm gayrimslim veya yabanc uyruklu kiilerden oluuyordu.

Osmanl dneminde stanbul' daki eczanelerin en iyileri ve zenginleri

Beyolu'nda toplanmt. Bu eczaneler ila yapm teknikleri, :mstahzar
ila ve ila ilkel maddesi eidi ve ila yapmnda kullanlan cihazlar ynnden tama:)en dnemin Avrupa eczaneleri dzeyinde bulunuyordu.
Osmanl arivlerinden edindiimiz

belgelere gre, Beyolu semtinde alan

eczanelerin en eskileri 833'te N. Canzuch tarafndan alan ngiliz Eczanesi, 848'de E. Ottoni tarafndan alan Ottoni Eczanesi ve 849' da Francesco Della Sudda (Faik Paa) tarafndan alan BykEczane'dir.
1855 ylnda kurulan
Tiilbentciyan 'a ait Eskikapl
semtindeki Ecza'ne

Beyolu'nda

bulunan 40 kadar Osmanl eczanesinden yalnz iki tanesi, isim

ve sahip deitirerek, bugne kadar kalabilmitir. Bunlarn en eskisi olan
Re bul Eczanesi Fransz uyruklu Eczac]. B. Reboul ( 870- 944) tarafn
dan 895'te Grande Pharmacie Parisienne (Byk Paris Eczanesi) adyla
almtr. Bugn ayn yerde (stiklal Caddesi 6 numaral dkkan) ecza-

- 260 - - - Osn1anl' dan Curnhuriyet'e Endstriyel Mirasrnz - - -- -- - - - - - - - - - - - - - - -

c Mehmet Mderrisolu'nun ynetiminde almaktadr. kincisi stiklal

Eczanesi' dir. Ecza c] acques Ezekiel Garih ( 879- 9 56) tarafndan 92 ' de
Postaclar Soka 5 nurnarada alm ve 934'te stiklal Caddesi zerinde
baka bir dkkana gemitir. 939'da eczac Necati Gzbyk (d. 95)
bu eczaneyi devren satn alm ve ismini stiklal Eczanesi olarak deitirmi
tir. 992'de eczane ayn cadde zerinde 390 numaral dkkana tanmtr.
Trk eczaclar ise 880'den itibaren stanbul'da zel eczane amaya ba
lamlardr. Bunlardan ilki ve en nls Ahmed Harndi Bey'in Zeyrek
Yokuu'nda at Eczahane-i Hamdi'dir.
8 3O'lu yllara kadar stanbul' daki eczaneler pratik olarak yetimi veya d

lkelerden eczaclk diplomas alm kiiler tarafndan alyordu.

ki eczane adedini snrlayan bir hkm bulunmuyordu.

ehirde

83 ' de Beyolu semtinde kan byk yangnda bu blgede bulunan hemen

hemen tm eczaneler yanm, Anto ine Calleja'nn Hekimba Mustafa Behet Efendi'ye ricas zerine Beyolu ve Galata semtlerindeki eczane saysn 2 5 olarak sa ptayan bir ferman karlmtr.

Seluklular'da ve Osmanllar'da
eczac/k 183 3 yllarna kadar
gerek anlamda miiesseselene
miti. Hastanelerin ve toplumun
ecza ve ila ihtiyac aktarlar ve
hekimlerin bizatih i kendileri tarafindan iizel yetenek ve aratr
malar neticesinde halkn hizmetine smultyordu. Bezane tipi
kurumsallama yine Osmanl'da
yaayan ecnebiler vastas ile gereklemitir. Bu balamda 1833
ylnda ilk eczane Beyolunda
alan ingiliz eczanesidir.

Bu snrlama sonucu olarak blgede "gedik" usul uygulanmaya balamtr. Yani bu blgede bir eczane sahibi olabilmek iin burada eczanesi bulunan birinden veya eczane sahibinin varisierinden eczane ama hakknn satn alnmas gerekiyordu. Zamanla bu "ruhsat" devri btn stanbul' a yaylm
ve ok yksek bedeller istenneye balanmtr.
86 ' de yaymlanan Belediye speniyarlk Sanatnn i crasna

Dair Nizamname'nin 4. maddesindeki "Eczac dkkanarnn

adedi maldut deildir" hkm uyarnca gedikyntemi kald
rlm ve eczaclk diplomas olan her kii stanbul'un istedii
yerinde eczane ama hakkna sahip olmutur. stanbul'daki eczane saysnda bu kararla byk art olmu, eczanelerin ileri
azalm ve zamanla yaknmalara neden olmutur.
Cumhuriyet'in balarnda stanbul'da 300 kadar eczane bulunuyor ve 7 bin kiiye bir eczane dyordu. Bu eczanelerin ounluu, i ve sermaye azl nedeniyle, byk mali glkler
iindeydi. 92 7' de karlan 694 sayl Eczaclar ve Eczaneler
Hakknda Kanun'la eczane saysna snrlama getirildi ve Obin kii iin bir
eczane almas ngrld.
Bu kanun uyarnca 8 Mays 928 tarihli bir emirle stanbul'daki eczanelerden 90' kapatlm ve 7'sinin de yeri deitirilmitir. Bu kanunla getirilen
snrlandrma da zamanla byk yaknmalara n~den olmu ve yaplan uzun
tartmalardan sonra 953'te karlan 6 97 sayl yasayla eczane adedi s
nrlamas tekrar kaldrlmtr.

Osnanl'da

Trk eczaclar 18 80'den itibaren

istanbul'da ozel eczane amaya
balamlardr. Bunlardan ilki
ve en iinliisii Ahmed Hamdi
Bey'in Zeyrek Yokuu'nda at
Eczahane-i Hamdi'dir.

Kimya Sanayi

- - - 261

Osmanl

Dneminde Limanlar

Limanlar bir devletin gelimesinde, devletleraras iletiim ve ticarette nemli rol oynamaktadr . Bir lkenin gelimilik dzeyi o lkedeki liman ve nhtmlarn okluuna baldr. Bu balamda Osmanl'larda ticaret ve iherle
raras ulam, iletiim nemli bir yer tutmaktadr . Marmara kysndaki Bizans Limanlar'ndan Sofia'nn Liman, Kadrga Liman adn alarak Osmanl dneminde de kullanlmtr. 17. yy' da stanbul Liman konusunda bilgi
veren gezginler Hali'in evresinin ortalama 6 mil, geniliinin de yaklak
iki kilometre olduunu yazarlar. Yine, bu !imann 500 kadar byk tekne,
500 de kadrga alabildiine iaret edilir. Tarihi Mantran'a gre Hali'in
liman olarak en elverili yanlarndan biri de, gerek Eminn gerekse Galata
yakasnda, suyun kyda bile, gemilerin yanaabilecei kadar derin olmasdr.
17. yy' n ikinci yarsnda stanbul'un ana ticari liman olan Hali'in kuzey
daha okAvrupadan gelen yabanc gemilerin
urayd; ngilizler, Franszlar, Hollandallar, Venedikliler, Cenevizliler bu
limanlan kullanrlard. Trkler ve Rumlar bu iskelelere istisnai olarak kar
lard. Galata 13 yy' da Cenevizlilerin buray ticari s haline getirmelerinden
beri stanbul'un uluslararas deniz ticaretinin iskelesiydi. Hali'in gney ky
snda ise Bahekap'dan Balat'a kadar
Trklerin ve Rumlarn kullandktan
sra sra iskeleler vard.
kysnda Karaky ve Tophane

zellikle Kasm paa Tersanesi, Tarihi Mantran'a gre stanbul Liman'na

bir askeri liman grnts vermekteydi. Ancak 19 yy'a gelindiinde mevcut
limanlarn gelien deniz teknolojisine
ayak uyduramad da gzlenmektedir.
Krm Sava'nn

sonunda 1856'da
toplanan Paris Kongresi'nde, Osmanl . Devleti'nde liman hizmetlerinin yetersizlii ve seyir gvensizlii sz konusu edildi. Modern nh tmlarn inas
ise ancak 1879' da ciddi bir ekilde ele alind. Limanngerekli yerlerine nhtm ina etme hakk, 7 5 yl boyunca iletme imtiyazyla birlikte, asl ad Marius Michel olan, ama bizde Misel Paa olarak tannan Fen erler daresi'nin
umum mdrne verildi.

1980'de Ha/i Tersanesi'nin bir

blm tanarak Pendik Liman
kurulmutur.

stanbul Rhtmlar irketi, Cumhuriyet'in ilanndan sonra ileri srlen ar

artlar kabul etmeyince, iflasa srklenmemekiin tesisleri 24 milyon liraya

devlete satmak zorunda kald. 29 Temmuz 1925 gn ve 2256 sayl kararname ile stanbul Liman inhisar T.A.. kuruldu. Bu kuruluta, Sanayi ve Maadn Bankas (sonradan Etibank), Trkiye i Bankas, Trkiye Seyr-i Sefain
idaresi, Bahri Muamelat T.A.., stanbul Mavna ve Salapuryaclar Tahmil

Osnanl'da

Limanlar ve

Rhtmlar

- - - 265 ,- - -

Hkmet,

yabanc irketlerin

devletletirilmesi almalar s

rasnda, "istanbul Rhtm, Dok

ve Antrepo irketi"ni satn alarak

kuruluu

23

Kasm

193 4

ve 2665 sayl kanunla Maliye Vek!ileti'ne

bal,

tzel kii

lii olan, istanbul Liman ile

ri

Umtm Mdrl

haline

getirdi. Daha sonra, 1 O Haziran 1936 tarih ve 3023

sayl

kanunla Liman ileri inhisar

Anonim irketi de satn alnd.

ve Tahliye irketi yer alyordu. Bu irket, stanbul Lmarn'na giren gemilere tatl su verilmesi, yakt salanmas, ticaret eyasmn yklenmesi ve boaltlmas, klavuzluk, dalglk ve tahlisiye ilerini de yapmakla mkellefti.
Hkmet, yabanc irketlerin devletletirilmesi almalar srasnda, "s
tanbul Rhtm, D ok ve Antrepo irketi"ni satn alarak kuruluu 2 3 Kasm
934ve 2665 sayl kanunla Maliye Vekaleti'ne bal, tzel kiilii olan, s
tanbul Liman ileri Umum Mdrl haline getirdi. Daha sonra, oHaziran 936 tarih ve 3023 sayl kanunla Liman leri nhisar Anonim ir
keti de satn alnd. Daha nceden kurulan stanbul Liman leri Mdrl ile birletirilerek ktisat Vekaleti'ne bal, stanbul Liman leri Umum
Mdrl kuruldu. Bylece limandaki kara ve deniz hizmetleri ayn stat
altnda birletirilmi oldu.
Daha verimli sonular almak amacyla, deniz ulatrmacl ile liman ileri
nin tek bir bnye iinde birletirilmesinin gerekli olduu grlerek 1 Ocak
938 tarihinde stanbul Liman leri Umum Mdrl, Denizbank'a devredildi, 1Temmuz 939 gn de 3633 saylkanunla Denizbank'n kaldrl
mas zerine, bu hizmetler yeni kurulan Devlet Limanlar letmesi U m um
Mdrl'ne devredildi.
Bu kurulu daha sonra Devlet Denizyollar ile birletirildi. 3O Nisan
944'ten itibaren de Devlet Denizyollar ve Limanlar Umum Mdrl adyla yeni bir statye baland. OAustos 9 5 ' de, 584 2 sayl kanunla umum mdrln kaldrlmas zerine, !Mart 952'de kurulan Denizcilik Bankas TA. bnyesi iinde stanbul Liman iletmesi olarak yer ald.
Aym zamanda Trkiye limanlarnda klavuzluk hizmetini yrtmek hakk
da Denizcilik Bankas TA' ye verildi. Kurulu, 983 'te Trkiye Denizcilik
Kurumu'na, ertesi yl da Trkiye Denizcilik iletmesi Genel Mdrl'ne
baland.

Liman, 30 Nisan 986'da nce ileplere, 9 Eyll 988 gn de karadan

kamyon trafine kapatld. Limandaki amandralar da kaldrlarak gemilerin limann ortasna balanmalarna son verildi. Gnmzde stanbul
Limam'na yalnz yolcu ve turist gemileri yanamaktadr. Tica~et eyas getiren gemiler artk Haydarpaa Limam'n kullanmaktadr.
i liman, Karaky Kprs'nden

453 stanbul Liman, kuzeyde Anadolu ve Rumeli fenerleri arasn birleti

itibaren Kathane Deresi'ni de

ren izgi ile gneyde Bykekmece'nin Bababurnu mevkiinin 2 mil kadar

gneyinden Anadolu kysnda Yelkenkaya Feneri arasnda ekilecek izgilerin arasnda kalan deniz alandr. orta ve d liman olarak blmden olumaktadr.

iine alan,

ksacas

Ha/i ad ve-

rilen b"liimdiir. Orta liman,

Karaky Kprs, Daimabahe
Saat Kulesi, Kz Kulesi ve Ahr
kap

Feneri'ni

birletiren

d"rt

izginin iinde kalan btgedir.

liman, Karaky Kprs'nden itibaren Kathane Deresi'ni de iine alan,

ksacas Hali ad verilen blmdr.

Orta liman, Karaky Kprs, D olmabahe Saat Kulesi, Kz Kulesi ve Ahrkap Feneri'ni birletiren drt izginin iinde kalan blgedir. D liman, orta liman snrlar dnda kalan blgedir. Boazii ile ksmen Marmara sular, d liman oluturur. stanbul

.tl
- - -266 - - - Osmanl'dan Cumhuriyet' e Endstriyel Mirasmz - - - - - - - - - -- - - - - - - - - --

Liman'nda

byk gemilerin yanaabilecei rhtmlar, Karaky,

Sarayburnu, Kurueme ve Haydarpaa rhtmlardr.

Sal pazar,

Gelibolu Liman (1390) .

Osmanl'nn

sonra batya alan en nemli ticaret

ve gemi yapm limanlarndan birisidir. zellikle yelken bezi retimi ve ihracat konusunda marmara denizinde nemli bir yer tutar. O kadar ki tm
batl gemiler Gelibolu'ya geldiklerinde muhakkak yelkenlerini deitirir
yeni yelkenler satn alp giderlerdi. Osmanl'nn Marmara Denizi'ndeki en
nemli yeri gemi yapm ve inaa merkezidir ayn zamanda. Bugn hala kullanlmakta olan Gelibolu Liman Osmanl denizciliinin ve gemi inaa sanayiinin de ilk nves.ini oluturmaktadr. stanbul'un kuatlmas hazrl
da Yldrm Beyazd devrinde Gelibolu'da yaplmtr.
Gelibolu'ya

kndan

inebolu (Kastamonu) Liman (1882-2007)

inebolu Liman, Kastamonu ilinin inebolu ilesinde bulunan bir
limandr.1882'de, dnemin Kastamonu Valisi Srr Paa'nn giriimleriy
le temeli atlan inebolu Liman, 125 yl sonra tamamland. 577 bin metre
karelik alana yaylan limann yllk gemi kapasitesi 720 adettir. inebolu Liman inaat. Srr Paa'nn balatt inaat padiah, 59 hkmet grd.
Dnemin Kastamonu Valisi Srr Paa,
inebolu'ya liman yaplmas iin 1882 y
lnda Osmanl Padiah 2. Abdlhamit'ten
talepte bulundu. 2. Abdlhamit, Srr
Paa'nn bu isteini olumlu karlayarak,
ayn yl denek gnderdi. Ancak 1882 'de
yaprnna balanan ve Osmanl padiah
ve 58 Cumhuriyet hkmeti eskiten !imann yaprn almalar ancak Ak Parti Hkmeti dneminde bitrne aamasna geldi.
Limann

hikayesi, Srr Paa'nn 2.

Abdlhamit' e bir mektup yazarak youn
deniz ticareti olan inebolu' da bir lim~na
ihtiya duyulduunu iletmesiyle balar. Lirnann temelini atan Srr Paa'nn ksa bir sre sonra tayini kar. Srr Paa
grevden ayrlrken halefi Abdurrahman Paa' da~, inaatn tamamlanmasn ister.

nebolt Liman 'nn Geri

Tepesi'nden g"riiniim (2005)

Abdurrahman Paadalimann tamamlanmas iin byk aba sarf eder.

Fakat stanbul'dan gnderilen malzemelerin yetersiz ve kalitesiz olduu
ortaya knca, Kastarnonu ve ankr ticareti iin ok nemli olan limann inaatnn devarn etmesi iin Sultan Mehmet Reat dneminde inebolu halk 1911 'de bir miting dzenlernesiyle, yeni denek gnderilir, al
malar yeniden balar. Ancak liman iin gnderilen 10 bin lira denek yet-

Osmanl'da

Ljmanlar ve

Rhtmlar

- - - 267 ,- - -

Milli Mcadele yllarnda denizyoluyla Istanbul ve Rusya'dan

gelen binlerce ton silah ve cephane Inebolu Liman 'ndan kar
larak Anadolu 'ya atlarn, iikzlerin,

mandalarn ektii

batarla cepheye

tand.

ara-

Ancak

silah ykl gemilerin

boaltl

mas srasnda azgn

dalgalar

yznden biiyk skntlar yaand.

mez ve 92'de !imann bitirilmesi iin Franszlada anlama yaplr. Ama

nce Balkan Sava, arkasndan da . Dnya Sava balar. Sava yllarnda
projeyle Macarlar da ilgilense de bir sonu kmaz. Limann yapmna uzun
sre ara verilir.
\

Milli Mcadele yllarnda denizyoluyla stanbul ve Rusya' dan gelen binlerce ton silah ve cephane inebolu Liman'ndan karlarak Anadolu'ya atlarn, kzlerin, mandalarn ektii arabalada cepheye tand. Ancak silah
ykl gemilerin boaltlmas srasnda azgn dalgalar yznden byk s
kntlar yaand. Zaferle biten Milli Mcadele'nin kazanlmasnda silah ve
cephanenin Anadolu'ya giri kaps olan inebolu Liman nemli rol oynad.
Cumhuriyet'in ilk yllarnda da !imann bitirilmesi iin gayret gsterildi. Ancak hala bitirilemeyen inebolu Liman'nn mendirei 926'da
Karadeniz'in azgn dalgaianna yenilerek ykld. 927'de liman inaat iin
oo bin lira denek ayrld. Bu kez de mteahhit ie balamad. Liman inaat 928'de 04 bin lira keif bedeli zerinden ihaleye karld. 929'da
bteye 500 bin lira denek konulup, ylda 00 bin lira harcanmas art kouldu. Buna ramen almalar istenildii gibi gitmedi.
93 8' de Cumhurbakan smet nn, inebolu Liman'yla ilgilenilmesi iin

gereken emirleri verdi, ancak bu emir yerine getirilmedi. U zun bir aradan
sonra 945'te inebolu Liman tekrar hatrland. O yl 750 bin lira, 946'da
ise 3 milyon lira denek ayrld. ine bolulular bu karara ok sevinerek kr
Saraolu hkmetine minnet telgraflar ekti. Liman 8 Nisan 946' da Ar
irketi'ne ihale edildi. Ancak irket, Bayndrlk Bakanl'yla yaad sorunlar zerine ii tasfiye etti. ine bolulularn ard arkas kesilmeyen ikayetleri
Cumhurbakan nn'y rahatsz etti. nn, 949' da inebolu'ya geldi ve
gecikmeler dolaysyla yetkilileri uyard. Ancak nn'nn bu uyarlar da
bir fayda vermedi.
Menderes dnemi

Adna~ Menderes'in babakan

olmasyla

birlikte liman iin

19 5 3 'te 8 milyon lira denek

ayrld.
atnda

d.

Bu sayede liman

ina

"nemli ilerleme salan

1946'dan 1975'e kadar 590

metre ana mendirek, 300 metre

tali mendirek, 90 metre rhtm,
1 00 metre balk rhtm yapl
d.

Adnan Menderes'in babakan olmasyla birlikte liman iin 953'te 8 milyon lira denek ayrld. Bu sayede liman inaatnda nemli ilerleme salan
d. 946' dan 97 5'e kadar 590 metre ana men direk, 300 metre tali mendirek, 90 mtre nh tm, 00 metre balk rhtm yapld. 97 5'te 37 milyon
7 33 bin lira keif bedelle ana mendirek 92Ome tr eye karld ve iki balk
rhtm yapld. 980 fiyatlaryla 30 milyon lira keifbedeliyle ana mendirek
duvar ve fener kulesi ina edildi. 985'te ise o9 milyon lira keifbedeliyle
ekek yeri yapmyla balk barna ve saha betonlamas gerekletirildi.
Bu arada liman, Sleyman Demirel, Blent Ecevit, Turgut zal, Mesut Yl
maz, Necmettin Erbakan ve Tansu iller hkmetlerini de grd. Ancak
yapm bitmedi. 993'te 7 milyar lira keifbedelli liman kapasite artrm
inaat balad. Sonraki yllarda inebolu Liman'nn geniletilmesi iin yeni
bir proje hazrland.
Baz

mteahhitlerin ii yarm brakp kat inebolu Liman'nn genile

tilmesi iin 997'de yeni proje gerekletirildi. 920 metrelik ana mendire-

- - -268

Osmanl'dan

Cumhuriyet' e Endstriyel Mirasmz - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

in

320 metre daha uzatlnasn ve bir rhtm yaplmasn kapsayan projenin deeri 1997 birim fiyatlaryla 3.5 trilyon lira olarak belirlendi.
Erdoan Hkmeti

Dnemi- 2003-2006

naatn aradan geen uzun yllara ramen bitirilememesi zerine liman

sorununa Ulatrma Bakan Binali Yldrm el koydu. Ulatrma Bakanl,

2006 sonunda bitirilecei aklanan inebolu Liman iin 4 milyon TL denek karld.
Trkiye'de inaat sren tek liman olan nebolu, dier limanlardaki ina
atlarn hepsi bitmesine ve yapmna 124 yl nce balanmasna ramen en
sona braklan liman olmutur. Ancak btn bu uralarn sonucunda; bitiriidi ve kimyasal atklarn hertaraf edilmesi iin bir tesis kuruldu.
naat 125 yl sren inebolu Liman'nn; Tarm ve Kyileri Bakanl ta-

rafndan "Bitki ve Bitkisel rn thalat ve hracat Kaplar" listesine aln

masndan bir ay sonra ilk odun ithalat gerekletirildi.

Ukrayna' dan Kastamonu' daki bir sunta fabrikasnn ithal ettii 2 bin 600
ton endstriyel odun inebolu Liman'na getirildi. Ukrayna nn Kherson
Liman'ndan yola kan Seagull adl odun gemisi inebolu Liman'na demir att.
Bakanlk tarafndan hazrlanan ve inebolu Liman' dan bitki ve bitkisel rn
ithalat ve ihracatna imkan salayan ynetmeliin, 10 ubat 2009 gnk
Resmi Gazete' de yaymlanarak ayn tarihte yrrle girmesinin ardndan,
gelen ilk odun gemisini inebolu Belediye Bakan dris Gle, Kastamonu Ticaret ve Sanayi Odas Bakan Sedat eri, inebolu Ticaret ve Sanayi
Odas Bakan Mehmet evki Uzun ile ithalat gerekletiren irket yetkilileri karlad. Bylece 125 yl sren bir almadan sonra Liman Babakan
Recep Tayyip Erdoan tarafndan iletmeye ald.

Dersaadet stanbul Liman'nn Tarihesi (1879)

Erdoan

Hkmeti D'nemi

Inaatn aradan geen uzun

yllara ramen

bitirilememesi

zerine liman

sorunma Ula

trma Bakan

Binali

el koydu.

Yldrm

Ulatrma Bakanl,

2006 sanmda bitiri/ecei akla

nan Inebolu Liman iin 4 milyon TL 'denek karld. Bylece 12 5 yl siiren bir almadan
sonra Liman
Tayyip

Babakan

Erdoan

Recep

tarafindan

letmeye ald.

(Galata-Karaky)

Geen asrn sonlarna kadar stanbul'da ada anlamda liman yoktu.Yinede giri blmnde grlecei zere Bizansllardan bu yana stanbul byk
bir ticaret ve yolcu trafii asndan nemli bir liman ve rhtm merkezidir.
Modern liman inaat balayncaya kadar bile irili ufakl 500 kadar byk
tekne ve kadrgann bu limanlara yanat tespit edilmitir.
Daha sonra Krm muharebesi esnasnda Trkiye'nin mttefiki olan Fransa birok gemilerini boazlardan geirmi ve stanbul sahillerine birok kez
asker ve malzeme karmtr.
Ancak Hali'in i ksmlarndaki sahillerde inaat yaplmas akntlarn ve
amurlu arazinin mevcudiyetinden dolay mkl grldnden sermaye temininde zorluk ekilmitir. Nihayet 1880 ylnda bir neticeye ulamak
imkan bulunmu ise de imtiyaz mukavelesinitadil ettirmek zarureti meydana gelmitir.

Osmanl' da

Limanlar ve

Rhtmlar

- - - 269 - - -

Galata Rhtm
1880 ylnda yeniden yaplan mukavele ile imtiyaz mdderi 85 yla karlm
ve irketin 18 ay ierisinde kurulmas tesislerin 14 senede ikmal edilmesi ve
inaatnn da 2 sene iinde balamas n grlmtr. Nihayet 1892 senesi
Nisan aynda Karaky (Galata) rhtmnn inasna baland. 1895 senesine
kadar karlalan mklatlarve tabii olaylara (zelzele) ramen 1895 senesi bitiminde Karaky (Galata) da rhtmlarnn 285 m' si ikmal edilmi 670
m'lik bir alana blok talar konmu ve 500m.lik bir sahada doldurulmutur.
189 5 senesi Ekim aynda Karaky kprs istikametine
uzayan 758 m uzunluktaki rhtm tamamlanmtr.
stanbul cihetine 1894 ylnda balayan inaat muhtelif

safhalar geirdikten sonra 1900 ylnda 370m uzunluun

daki rhtm tamamlanmtr. irket 191 Oylnda stanbul
ve Karaky'de (Galata) iki ve 1928 ylnda da bunlara ilaveten antrepo ina etmitir.

Emin.nii Rhtmnda yanak orta

lekli esnaftekneleri

Daha nce belirttiimiz zere, Cumhuriyetin ilanndan

sonra 1925 ylnda 2256 sayl kararname ile sanayi ve
Maadin Bankas, Trkiye Bankas, Trkiye Seyrisefain daresi, Bahri Muamelat T.A.., stanbul Mavna ve Salapuryaclar Tahmil ve Tahliye T.A.. gibi muhtelif teekkllerin itirakiyle stanbul Liman
leri nhisare T.A.. kurulmu ve bu irket stanbul Limannda gemilere
tatl su verme, kmrverme (ihrakiye), ticari eyann tahmil ve tahliyesi,
klavuzluk, dalglk ve tahlisiye ilerini ifa etmitir.
Haydarpaa

~----,--~~~--~

Limam (1899)

Liman inaat 2ONisan 1899 tarihinde Anadolu Demiryollar irketi (Anatolian Railways Company) tarafndan balatld. irket liman yeni kurulan
bu liman 1924ylna kadar altrld. Liman bu tarihte Cumhuriyet hkmeti tarafndan satn alnd. 31 Mays 1927 tarihinde !imann ynetimi Bayndrlk ve skan Bakanl kontrolnde olan Trkiye Devlet Demiryollar'nn (Turkish
State Railways) eline geti.5 ubat 1953 tarihinde Haydarpaa Liman'nn bir geniletme projesi stlenildi. Limann ilk geniletilm e ksm 19 54 ylnda kalan ksm ise
1967 ylnda tamamland.
Kadky snrlar

ierisinde bulunan, yk aktarma limaLimancia 250 bin ton tama kapasitesine sahip bir
yzer vin, 3 demiryolu feribotu, 3 adet 2500 HP gcnde rmorkr ve 2 adet palamar bo tu mevcuttur. Haydarpaa Gar ile
trenyolu balants mevcuttur. Limana urayan, arl 2 bin grostondan
az olan gemiler iin rmorkr alma art yoktur. Rmorkr hizmeti 24 saat
mevcuttur.
ndr.

Resimde Haydarpaa Rhtm'ndan

bir grnt (1900'lii yllar)

- -270 - - - Osmanl'dan Cumhuriyet' e Endstriye11\1irasmz - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Limandaki konteyner kara terminalinin alan 5 5 bin m2, yllk tutma kapasitesi 52 bin 800 TEU'dur. Dkme yk tesisinin kapasitesi 34 bin tondur.
Marmara Blgesi'ndeki en bykkonteyner liman ve yllk alt milyon metrik ton (MT) kargo hacmini gemesiyle Mersin ve zmir Liman'ndan sonra
Trkiye'nin nc byk limandr.
Paabahe Liman- Rhtm

(1856)

856 ylnda Trk Fransz anlamas Paris'te imzalannca yabanclar blgedeki fabrikalardan mal alma ve yk indirmede zorluklar ektiklerini ifade
ederek buraya liman yaplmasn nermilerdir.Beykoz ve Paabahe blgesi Osmanl Devleti'nde zellikle deri, kundura, kat, tula ve tekel rnlerinin retildii bir sanayi blgesidir. Blgede ayn zamanda bir yolcu rht
mda mevcuttur. Bu gn bu blge liman olarak kullanlmamaktadr. Sadece ehir hatlarna yolcu servisinde kullanlmaktadr.

zmir Limam (1875)

1875 ylnda Sultan Aziz tarafndan, zmir Liman 'nn ina

ve

iletme imtiyaz Fransz ir

keti M. Gifre' ye

zmir, Ege Denizi'nin bat kysnda, nfus younluu bakmndan

Trkiye'nin nc byk ehri ve i merkezidir. Liman geni tarmsal ve

endstriyel hinterianda sahiptir. Ege Blgesi'nin tarm ve endstri liman
olan zmir, ayn zamanda lkenin ihracatnda hayati rol oynar. Limancia her
trl yke hizmet verilmekte olup, liman genileme almalar srmektedir. Liman demiryolu ve karayolu ebekesi ile balantldr.

verilmitir.

1877 ylnda Pasaport-Konak

rhtm

ile mendirek inaat ta-

mamlanmtr.

zmir Limam letme Tarihesi

Denizcilik Bankas T.A.O' nn temelini 843 ylnda kurulan Fevaid-i Osmaniye isimli idare oluturmutur. Bu teekkl, 870 ylndan itibaren, faaliyetini dare-i Aziziye ismiyle devam ettirmitir.
87 5 ylnda Sultan Aziz tarafndan, zmir Liman'nn ina ve iletme imtiyaz Fransz irketi

M. Gifre' ye verilmitir. 877 ylnda Pasaport-Konak

rhtm ile mendirek inaat tamamlanmtr.

Gifre irketi 8 77- 9 9 yllar arasnda, Liman letme grevini yrtm

tr. ehrin corafi durumu ve gelimesi nedeniyle, yolcu tamacl yapabilmek iin 884 ylnda, Trk ve Ermeni hissedarlar tarafndan irketi Hamidiye adyla bir irket kurulmutur. Bu irket, Karyaka, Alaybey, Osman-

Osmanl'da

Limanlar ve Rhtmlar

- - - 271

zade, Turan, Bayrakl, Pasaport, Konak, Karata, Salhane, Hastane, Karantina, Gztepe, Readiye (Gzelyal) vapur iskelelerini ina ederek, bu iskeleler arasnda Girit, Terakki, Glbahe, Hrriyet, Musavat, stanbul, Gzel
zmir ve Karyaka gemileri ile faaliyete gemitir.
5 Mays 9 9'da, znir Yunanllar tarafndan igal edildiinde, irket-i
Hamidiye feshedilerek iletme imtiyaz tekrar Gifre irketine verilmitir.
Gifre irketi gemilerin bir ksmnn ismini deitirmi ve Turan-Bayrakl
arasnda bir tersane kurmutur. Bu arada floya baz yeni gemiler ilave edilerek, zmir'in sayfye yerlerinde olan Urla, Foa ve Dikili'ye de gemi ile
tilmeye balatlmtr.

9 Eyll 922 tarihinde zmir' in Yunanllardan kurtuluuna mteakip, milliletiren zmir Liman iletmecilii, Uakizade Muammer Bey tarafndan devralnmtr. Uakizade'nin
925 ylna kadar devam eden ilet
mecilii zamannda, mevcut gemilere talya' daki Ansaldo tezgahla~~~~~~~~~ rnda ina ettirilen Uak yolcu gemisi ilave edilmitir.

5 Austos 925'de

Uakizade'nin

iietmekte olduu

zmir Liman

yolcu gemileri Fransz Gifre Rhtm irketi ile

baz zel ahslara ait rmorkr,
mavna ve salapuryalar, yeni kurulan zmir Liman Krfez leri n
hisar Trk Anonim irketi tarafndan devren satn alnm mevcut
5 iskeleden Alaybey, Dikili ve Osmanzade iskeleleri hizmetten kaldrlarak bunlarn yerine U zunada, Mordoan ve Karaburun iskeleleri ina edilmitir.
Bu arada irketin artan gemi ve liman vastalarnn kzaklamaya ihtiyac olan
Alaybey' de, Hazine ve zel ahslardan satn alnan sahalarda, irketi dari
Meclisi Reisi ve Meshul Murahhass ve Slliye Vekili olan Dr. Hulus Alata tarafndan, imdiki tersanenin nvesi kurulmutur.

Alsancak Liman
Bu arada, Devlet Demiryollar'na bal olarak iletilen Alsancak letmesi
yerine Bayndrlk Bakanlnca tevsiat program gereince ina edilen Alsancak Beton iskelesi'nin 957 tarihli ve 4/8783 sayl Menderes Hkmeti
kararyla TCDD'ye devri salanm ve iskele Haziran 959 tarihinden itibaren iletmeye almtr. Alsancak Liman Trkiye'nin i hacmi ve ihracat
asndan en byk limandr. Ege Blgesi'nin konteynr elleleyip depolayabilen tek liman olmas nemini daha da arttrmaktadr. Limanda Kargo,
Ro-Ro, d kme kat ve d kme sv konteynr gemilerine hizmet veren 3 bin

.-r
- - -272

--- Osmanl' dan

Cumhuriyet' e Endstriyel .Nlirasmz - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

400 m. uzunluunda 24 adet rhtm mevcuttur. Limandaki

2 bin 9S9 metre rhtm uzunluunun bin 4S metresi konteynr mol rhtm uzunluudur. Liman sahas902 bin m2,
derinlii ise (-7m.)-(-3m) arasndadr. Limann konteynr
stoklama kapasitesi, 266 bin TEU/yl, yk elleleme kapasitesi ise S milyon SS bin ton/yldr.
zmir Liman'nn zelletirilmesine ilikin

olarak 4 Ocak
2006 tarihi itibariyle yaymlanan ilanlarla ihaleye klm,
ihale 03 Mays 2007 tarihinde yaplan nihai pazarlk gr
meleri ile tamamlanmtr. zmir Limannn zelletiril
mesine ilikin olarak 3 Temmuz 2007 tarih ve 2007/47 sayl zelletirme
Yksek Kurulu Karar istihsal edilmi olup, mtiyaz Szlemesi paraflanarak Dantay'a gnderilmitir.
Bandrma Liman

Alsancak Liman

(1879)

ehir, Osmanllar dneminde de stanbul'u Kuzey Ege ve zmir' e bala

yan nemli bir iskeleydi. 838 Osmanl- Avrupal Balta Liman ticaret anlamasyla bu liman da ticari anlamda nem kazanarak bymtr. Liman
Cumhuriyet Dnemi'nde ise daha da gelitirilerek bugnk modern konumuna ykselmidir.
Bir turizm ve tatil kenti olmaktan ok Bandrma sanayi ve ticaret merkezi olarak tannmtr. Dev liman ve evreye yaylm sanayi tesisleriyle, sosyo-kltrel eitliliiyle ehir
stanbul'un 00 bin nfuslu herhangi
bir semtini andrmaktadr.
Bandrma Liman,

Marmara D enizi'nin gney kysnda yer alyor ve

blgenin dkme yk ithalat ve ihracat kaplarndan birini oluturuyor.
Modern altyapya sahip olan liman,
bin ve S00 metre uzunluundaki iki
mendiree sahip ve iki mendirek aras
aklk 22S metre. Liman, demiryolu ve karayolu ebekesi ile balant
l bulunuyor.
Bandrma Liman, stanbul' dan sonra

3 milyon ton/yl kapasitesi ile Mar-

mara Denizi'ndeki en byk ikinci limandr. 20 bingrostona kadar s adet gemi ayn anda yanap ykleme ve boaltma yapabilmektedir. Eti Holding A. Bandrma Liman'ndan
42 lkeye, boraks penahidrat, boraks ve bor madenleri, kolemanit, tinkal
cevheri ihra etmektedir. Bandrma Liman ile stanbul-Ambarl, stanbul
Haydarpaa, Tekirda limanlar arasnda dzenli sefer yapan Ro-Ro Ge-

Osmanl' da

Limanlar ve Rhtmlar

Bandrma Limannn

havadan g'riinii

- - - 273

mileri mevcut olup; Marmara Blgesinde karayolu trafiini nemli lde rahatlatmaktadrlar. 2007 yl verilerine gre limana gelen Ro-Ro gemileri 2 bin 00 civandr. Toplam Kamyon/Tr says 60 bin civandr. Limanda i hacmini dkmekat yk grubu oluturmaktadr. 2007 verilerine
gredkmekat yk toplam milyon 750 bin ton olarak gereklemitir.
Liman TCDD Genel Mdrl tarafndan iletilmekte olup, 2008 yln
da hizmet devri suretiyle zelletirilmitir.

Marmara Ereiisi

(Tekirda) Liman

ve

Rhtm

(1876)

S76-878 Osmanl-Rus sava srasnda ksa

bir sre blge Ruslar tarafn

dan igal edilmitir. Tekilatl liman ve feneri olan Ereli'ye stanbul'dan
"dare-i Mahsusa" vapurlar dzenli sefer yapyorlard.
Balkan Sava'nda ( 9 2) Bulgar igali srasnda, blge halk zorlu gnler geirmi, ancak hemen sonra Marmara Ereiisi ve Tekirda kyla
rna karma yapan Osmanl ordusu, Bulgarlar geriye pskrtmtr. 20 Temmuz 920 sabah; ngilizlerin himayesindeki Yunanllar, Ereli ve Tekirda kyla
rna karma yapmlardr.

stiklal

Sava'nda

"Trakya-Paaeli

Mudafaa- Hukuk Cemiyeti" dman iga

Marmara Ereiisi Rhtm 'ndan

bir gijriintii

linden kurtulmak abalarn srdrmtr.

Anadolu' da Byk Taaruz'un balamas ile,
Trk Ordusu'nun nnden kaan ok sayda Rum; deniz yoluyla Ereli'ye gelmi,
daha sonra orlu'ya geerek Yunanistan'a gitmilerdir. Nihayet 922 y
lnda liman tekrar Trklerin eline gemitir.

zmit Liman (1889)

Marmara Blgesi'nin en nemli limanlarndan olan zmit Li~an'na 889S90 arasnda tarihi kaytlara gre ylda 48'i yabanc s4 gemi yanamtr.
Avrupa'y Anadolu'ya ve Ortadou'ya balayan nemli kara,

deniz ve demir
yolu ulam alarnn merkezinde; stanbul' dan sonra ikinci byk sanayi
kenti olan Kocaeli'nin sanayisinin temelleri Osmanl Dnemi'nde atld.
Bugn yaklak bin ,800 sanayi frmasnn yer ald gsterdii ve d ticaret hacminin 40 milyar dolara ulat Kocaeli' de, sanayinin varl Latinler dnemine kadar uzanyor.
Kocaeli Sanayi Odas'nca hazrlanan 'Kocaeli Endstriyel Dnm Projesi Raporu'ndan derlenen bilgilere gre, Kocaeli sanayinin ilk kurulula
rndan biri Latinler dneminde hizmete sokulan ve dnem sonunda nemini gitgide yitiren zmit Tersanesi. Daha sonra Sultan Orhan zamannda
kk deniz aralarnn yapmna elverili olanaklara kavuturulan tersane,

- - -274

Osn1anl'dan Cunhuriyet'e Endstriyel1\1irasn1z

--------------------

Kanuni devrinde Karamrsel' de bulunan tersanelerle birlikte revizyondan

geirilerek alr duruma getirildi.
Kocaeli 1800'l yllarda Osmanl mparatorluu'nun en nemli ulam ve
konaklama yerlerinden biriydi. 18 33 ylnda skdar' dan zmit' e ilk dzenli posta seferi konuldu ve bu gzergah ilk posta yolu oldu.
185 5' de stanbul-zmit arasnda haftada 3 kez olmak zere yaplan vapur seferlerinin kentin deniz ulamn dzenli hale getirdii bilinmekte.

skenderun Liman (1909)

Akdeniz'in nemli iskele ve limanlarndan biri olan skenderun Osmanl
Danannas'na ve ticaret gemilerine nemli hizmetler sunmaktayd. smin
den de anlalaca zere mazisi (M. . 333) Byk skender' e dayanan blgede yeniden yaplanma Sultan Abdlhamit dneminde olmutur. Sultan
Abdlhamit dneminde balatlan byk kalknma ve sanayileme hamlesi
ve 1909 ylnda Anadolu- Badat Demiryollar Kum panyas'na verilen Limann ina imtiyaz, 1918 ylnda igalci Franszlar tarafndan "skenderun

Akdeniz 'in onemli iskele ve limanlarndan biri olan lskenderm Osmanl Donanmas'na ve
ticaret gemilerine iinemli hizmetler sunmaktayd. Isminden de anlalaca zere mazisi (M~. 333)Biiyklskender'e
dayanan b1gede yeniden yap
lanma Sultan Abdii/hamit db'neminde olmutur.

Liman Fransz irketine verilmitir".

lskenderin Liman 'ndan bir grnm

Fransz irketi, bugn i liman tabir edilen ve mavnalarn barnmasna yarayan ksmn inasna balamtr. 1927 ylnda kk !imann dou ve bat
mendireklerini ve gney rhtm denilen 200 m'lik kk vasta rhtmn
i~a ettikten sonra Hatay Devleti kurulmu ve1938'de Anavatana ilhak etmitir.

3714 sayl Kanun gerei Liman, Devlet Limanlar letmesi U m um

14 Austos 1942 tarih ve 4301 sayl Kanunla Devlet Demiryollar daresi'ne fiilen devredilen liman, 1944 ylnda
byk iskele ile geniletilmi, 19 53 - 19 56 yllar arasnda mekanik echize
ve tesislerle takviye edilerek modern bir liman haline getirilmitir.
Mdrl'ne devredilmitir.

Limann geliimine

1964 ylnda da devam edilmi, rhtm st yap inaat

1972 ylnda ikmal edilerek btn tesisleri ile birlikte ayn yl hizmete gir-

mitir.

Osn1anl' da Linanlar

ve Rhtrnlar

- - - 275 - - -

Liman zellikleri
skenderun Liman, Akdeniz'in kuzeydousunda konulanmakta olup, Ortadou . lkelerine

olan aktarma trafiine olduu kadar, Gney ve Gneydou Anadolu Blgeleri'ne de hizmet vermektedir. Bu bakmdan, aktarma liman olarak nemli bir role sahiptir. Liman, bin 400 m. uzunluun
da bir mendiree sahip olup, kuzey ve gney rzgarlarndan korunmaktadr. Liman giriinde derinlik 2 metredir. Demiryolu ve karayolu ebeke
si ile balantl genel amal bir liman olup, dkme, Ro-Ro ve kark eya
ya hizmetvermektedir.

Samsun Liman (1910)

M.. 3500 yllarna dayanan ehrin yaplanmas ile birlikte bu tarihten itibaren bugnk Samsun Liman tabii liman olarak kullanlmtr. 9O y
lnda Osmanl Hkmeti ilk ciddi liman teebbs olarak ngiliz Mavir
ve Mhendislik teekklne ett ve projesi yaptrlm ancak . Dnya Savann kmas nedeniyle yapmnda aksamalar olmutur ..
926- 944 yllar arasnda

iskeleler devrini yaayan blgede kurulu 7 iskelesi ile deniz ticaretine hizmet vermitir. 29 Ocak 944 tarihinde Devlet
Limanlar letmesi Umum Mdrl emrine ve yine ayn tarihte (o zamanki ad) Devlet Demiryollar ve Limanlar letme Umum Mdrl'ne
devir olunmutur.

Mart 944 tarihinde satn alnan makineli ve makinesiz Deniz Nakil Vastalar ile fiilen iletilmeye balanlmtr. 926- 927 yllarnda 25 tonluk
elektrikli rhtm vinci alm, 946 ylnda Ofis iskelesi yaplmtr.

Samsun Liman

9 5 3- 963 yllar arasnda inaat

dnemi olarak geiren liman, bugnk

toplam 4 bin 756 mt.lik mendirek ve -0.5 m su derinliine sahip 776 m.
uzunluundaki ana rhtm ile 5-6 mt. su derinliine sahip 80 metrelikrh
tm faaliyete geirmitir. 400 metrelik sanayi rhtm 990 ylnda geici kabul yaplm olup, 2 m. drafta sahiptir.
Samsun Liman29Temmuz 953 ylnda kabul edilen 686 sayl Kanunla TCDD letmesi'ne devredilmitir.
Bir klavuz botu, 3 romrkr, 2 palamar botu ve bir hizmet botu mevcut
olan Samsun Liman'nda, elleleme ekipmanlar arasnda 25-42 tonluk 3

- - -276

--- Osnanl'dan Cunhuriyet'e

Endstriyel Mirasnz - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

adet dolu ve 8 tonluk 2 adet bo konteyner forklifti, 3-3 5 tonluk 9 adet rhtm vinci, O tonluk 2
adet saha vinci, 5-25 tonluk 6 adet mobil vinci, 5
adet standart ve 7 adet ksa mastl forklift ve 2 adet
.6 tonluk mini loder yer alyor.
Limanda konteynerize yk iin bo alan mevcut
bulunuyor ve 35 tonluk genel amal bir vinle ykleme ve boaltma yaplyor.
Samsm Liman

Limanda Toprak Mahslleri Ofisi'ne (TMO) ait 30 bin ton kapasiteli bir
hububat silosu bulunuyor ve limana bitiik 7 bin metre kare alan kaplayan
Serbest Ticaret Blgesi 998 yl sonundan beri hizmet veriyor.

Rusya ile Trkiye arasnda alan

biiyk apl feribot gemisi

Feribot liman, Kuzey Avrupa, BDT ve Ortadou lkeleri arasnda demirkara-denizyolu kombine tamacla hizmet veren feribot kpr sistemine de sahip.

Derince Liman (1900)

Sultan Abdlhamit dneminde yaplan bu Liman 900 ylnda verilen bir
imtiyazla Anadolu Badat Demiryollar Kumpanyas tarafndan ina edilmitir. Liman 904 ylnda iletmeye almtr. 927 ylnda 042 sayl
Kanunla Devlet Demiryollar ve Limanlar Umum Mdrl'ne devredilmitir. 953 ylnda kabul edilen 686 sayl Kanunla TCDD letme
sine devredilen liman, Haydarpaa Liman Mdrl'nn bir nitesi olarak iskele eflii nvan ile hizmet vermeye devam etmitir. TCDD Genel
Mdrl'nn 31 Mart 96 tarih ve 1270- 4-/ 783 sayl emri ile
mstakil Liman letmesi Mdrl ~lmutur. Daha sonra zelletirme
daresi Bakanl (B) bnyesine alnarak zelleqrilmitir.

Derince Liman 'ndan bir giiriiniim

Glck Liman (1915-1916)

zmit Krfezi'nin gney sahilinde yer alan ile zmit' e 6 km uzaklktadr.

99 km2 yzlm olan Glck, Samanl dalar ile zmitKrfezi'nin arasnda bulunmaktadr. Glck kent merkezi, zmit - Bursa karayolunun iki
yannda dou- bat ynnde dar bir erit halinde uzanan yerleimin uzunluu 3.5 km, kuzey- gneyynnde genilii ise km' dir. Kuzeyden Krfez, gneyden dik yamalar, batdan geni bir alan kaplayan askeri alanlarla snrlanmtr.

/1
Osmanl' da

Limanlar ve

Rhtnlar

- - - 277 - - -

Blgede bir tersane kurulma fikri kinci Dnya Sava dnemin askeri art
larndan kaynaklanmtr. Aslnda II. Merutiyetten buyana bu fikir ta
nyordu. Marmara Blgesi'ni inceleyen Alman mttefiki ve bir ngiliz firmas bu blgede tersane ve liman kurma fikrinin doru olaca konusunda rapor vermilerdir. Bu gn Trk deniz kuvvetlerinin ve zel sektrn
nemli bir merkezidir. zellikle otomotiv ihracat bu limandan yaplmak
tadr. stanbul'da Hali Tersanesi alet edevat ve makine park nakledilerek ina edilmitir.

Osmanl Devleti'nde Yolcu Bindinne- ndinne skeleleri

stanbul Liman'nn rhtmlar ancak 19. yy'n sonlarnda ina edilmitir.

Daha nceleri limanda, her acentenin, kendi gemisini balamak iin bir a
bir de kayk takm bulunmaktayd. Gemideki yolcular bu kayklarla karaya kartlr, gemiye girmek isteyenler yine bu kaykla gtrlrlerdi. Ticaret eyas da hep bu kayklada tanmaya allrd.
mandras,

Ekim 1853'te Krm Sava balad zaman, ngiltere ile Fransa asker ve
sava malzemesini gemilerle stanbul'a getirmiler, ancak kyda rhtm olmad iin bu malzemeyi karaya karmakta byk zorluklarla karlam
lard. Savan sonunda, 856'da toplanan
Paris Kongresi'nde Osmanl Devleti'nin
liman hizmetlerinin yetersizlii de sz
konusu edilmiti.
stanbul Liman'na rhtm ina etmek

1970'/i yllarda Karakoy

Rhtm 'nn

bir g'riiniimii.

fikri ancak 879' da ciddi bir ekilde ele

alnabildi. Limanda rhtm ina etmek
ve bunu 75 yl boyunca iletmek hakk,
Fenerler idaresi Umum Mdr Fransz Marius Michel' e verildi. Bizde Misel
Paa olarak tannan bu kii, anlama gereince limanngerekli yerlerine rhtm ina edecek, bunun katlnda da
Limana giren gemilere yklenen ticaret eyasndan belirli bir vcret alacakt. Ayrca, imtiyaz sresi boyunca da Hali'teki kprler Misel Paa'ya kiraya verilecekti.
Rhtm inasna

nce I;Iali kylarndan balanmak istendi. Ama Hali'in

dibinin amur olmas, ayrca az da olsa ky akntlar bulunmas inaat yapacak irketi engelledi. Hali'te rhtm inas szlemeden karld. Buna
karlk imtiyaz sresi 5 yl artrlarak 90 yla uzatld. n hazrlklar ancak
1890'da tamamland. mtiyaz sresi de 890'dan balamakzere 85 yl olarak saptand. Rhtm inaatna 2 yl iinde balanacak ve almalar 4 yl
iinde sona erdirilecekti.
mtiyaz gereince Mi el Paa gmrk, slliye ve liman daireleri iin bina-

lar, dok ve antrepolar da yapacakt. irket bunlara karlk, gemilerden tonilato bana 1Frank palamar vergisi, gemilere yklenecek ve gemilerden

- - -278 ,

Osnanl'dan

Cumhuriyet' e Endstriyel Mirasmz - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

inciirilecek eyann tonila tosundan da 3 Frank rhtrn vergisi, dok ve antrepolara konacak oo kilosundan ayda oo para ardiye vergisi, rhtrnlara yanaacak vapurlar, rrnorkrler ve mavnalardan da abonrnan vergisi alacakt. Gelirin tamarn irkete braklrnyor, masraflar ktktan sonra kalan miktar, devletle irket arasnda eit olarakikiye blnyordu. irket, Rumeli yakasnda, 00 mil iinde herhangi bir yerde antrepo ina edebilmek hakkna
sahipti. Tekirda Liman da bu mesafenin iinde kalyordu. Devlet, gerekli grrse ancak 40. yl sonunda tesisleri satn alabilecekti.
89 ' de,

Duparchy ve Credit Lyonnais Bankas'ndan salanan mali destekle

stanbul Rhtrnlar irketi kuruldu, ilk rhtrn tann yerine yerletirilmesi
ise Nisan 892'de mmkn olabildi. eitli engeller, bu arada
894'te yaanan byk deprem,
almalarn aksamasna yol at.
Ancak 895'e gelindii zaman
Galata Rhtm'nn 285 m' lik
ksm tamamlanabildi. Ayrca
670 m' lik bir alana blok talar
kondu ve 500 m'lik bir alan da
dolduruldu.
Ekim 895'teTophane'denKa
raky ynne doru 785 m' lik
rhtm tamamlanm bulunuyordu. O zamana kadar ky
ya ancak kayk ya da mavnalarla tanan ykler, ank dorudan
doruya gernilerden rhtrna in dirilmeye baland. 9 yl boyunca hizmet
veren bu rhtrn, Nisan 986' da yk gernilerine kapatld ve yalnz yolcu vapurlarna ayrld. O gnden itibaren Salpazar Rhtrn'nn yk trafii Haydarpaa, Tekirda ve Derince !imanlarna kaydrld.

Karaky Rhtm 'nn

gnmzdeki g'riiniimii.

907' de Mi el Paa'nn

ortadan kaybolmas, Osmanl Bankas'nn devreye

girmesine yol at. Banka, Londra' dan nl iadam Rothschild'in de desteiyle, Rhtrnlar irketi'nin ynetimipi stlendi. Yeni bir statye gre almalarn srdrrneye balayan irket, Galata ve Sirkeci rhtrnlarn dan
baka, 9 O' da, Eminn ve Karaky'de toplam yzlm 44 bin rn2 olan
iki antrepo ile 928'de Kurueme ve Camialt'nda antrepo daha ina
ettirdi.
Rhtrnlar grubunun nc ksrnrn oluturan ve anlama gereince, bugnk Karaky ve Atatrk kprlerinin arasnda kalan karlkl iki kyda
da rhtrn ina edilmesi gerekiyorsa da, bundan vazgeildi. 192- 9 4 arasnda Karaky' de; rhtrn zerinde byk bir bina ile (bugnk Trkiye Denizcilik iletmeleri Genel Mdrlk binas) bugn Liman Bakanl olarak
kullanlan mavi cepheli bina ina ettirildi.

Osmanl' da

Limanlar ve

Rht1n1lar

stanbul Limam'ndaki nhtmlar ve zellikleri yledir:

1.

Karaky Rhtm: 600 m uzunluundadr. Su derinlii 7-10 m arasn

da deimektedir. Yolcu gemilerine ayrlmtr. Alt yolcu gemisi ba
lanabilmektedir. Hemen gerisinde yolcu salonu, Liman Lokantas ve
Yolcu Gmr yer almaktadr.

2.

Salpazar Rhtm:

Kuzey ucundaki mendirek dahil, 617 m uzunluundadr. Su derinlii 1Om'yi bulmaktadr. Kargo ve yk rhtm olarak kullanlmaktadr. Hazrlanan yeni plana gre boaltlarak turistik
amal olarak yeniden dzenlenecektir.

3.

Sarayburnu Rhtm: hatlarda alan yol gemilerine mahsustur. 300

m kadardr. Her noktas 10 m' den derindir.

4.

Kurueme Rhtm:

670 m uzunluundadr. Fore kazk zerine ina

edilmitir. Su derinlii 5 m kadardr. Kmr depolarnn boaltlmas
zerine rhtmn gerisine Cemil Topuzlu Park adyla bir park dzenlenmitir.

5.

Haydarpaa Rhtm:
kar korunmutur.

650 m uzunluundadr, iki mendirekle lodosa

En s yeri, 6,5 m kadardr. Konteyner boaltma

vinleri monte edilmitir.

6.

Hasky Rhtm: 50 m uzunluundadr. Halic'in hzla dolmasyla ile

vini kaybetmektedir.

7.

Camialt Rhtm:

18 m uzunluundadr. Hali'in hzla dolmas ilevi

ni kaybetmesine neden olmaktadr.

8.

Paabahe Rhtm

9.

Adalar Rhtmlar

1O. zmir Rhtmlar

ll. Anadoludaki Rhtmlar:

nebolu, Samsun, Trabzon, Bandrma ve Akdenizdeki rhtmlar.
i

stanbul Liman 'nn

r h tmla

r ancak 19. yy'n sonlarnda ina

edilmitir.

Daha ijnceleri !imanda,

her acentenin, kendi gemisini

ba

lamak iin bir amandras, bir de

kayk takm bulunmaktayd.

Ge-

mideki yolcular bu kayklarta karaya kartlr, gemiye girmek isteyenler yine bu

kaykla

giitiirlrlerdi.

Ticaret eyas da hep bu kayklarta

tanmaya allrd.

1/

.if

- -280 , - - - Osnanl' dan Cumhuriyet' e Endstriyel Mirasrnz - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Osmanl'da

ve Anadolu'da

Bakr Madencilii

Roma ve Bizans dneminde Anadolu' da eitli teknikler zerinde alan

gelimi naden sanat atlyelerinin bulunduunu, gnmze kalan ok saydaki eserden anlyoruz. Byk Seluklu devriyle birlikte, slam maden sanatnda ok byk bir gelimenin baladna tank oluyoruz. Bu dnemde
Seluklu sanatnn hemen her dalnda olduu gibi, maden ileme sanatnda
da ok gelimi kap yapm ve ileme teknikleri baarl bir ekilde uygulanmtr. Seluklular pirin alamn kullanarak slam maden sanatna byk
bir yenilik getirmitir.
Seluklu devrinde maden sanat atlyelerinin banda Konya, Mardin, Hasankeyf, Diyarbakr, Cizre, Siirt, Harput, Erzincan ve Erzurum gelir. Gerek
kitabelerinde verilen bilgilere dayanlarak, gerekse yapm teknii ve zerindeki motiflere dayanlarakAnadolu Seluklar'na maledilebilen eserlerin her
biri olaanst bir iilik sergiler. Kap cinsleri, formlar, malzemeleri, yapm
teknikleri ve sslemeleri bakmndan byk bir eitlilik karmza kar.
4. yzyln ortasndan

itibaren, tm dnyadarabet grmeye balayan

mavi-beyaz in porselenlerinin Yakn Dou lkelerinde geni pazar bulmalar ve teknolojik gelimeler -tun ve pirin gibi madenierin top yapmnda
kullanlmas- slam maden sanatnn nce duraklamasna, daha sonra da gerilemesine neden olur. Osmanl Devleti'nin kurulmasndan hemen sonra ise
gerekAnadolu'da gerekse Balkanlar'da bakr madeni yataklarnn youn olarak iletilir ve bunun sonucunda Osmanl devri madencilik almalar doruk
noktasna eriir. Osmanl mparatorluu dneminde bakr madeninin ncelikle sava sanayi, darphane ve sosyal hayattaki ihtiyalar karlamak iin
maden sanat atlyelerinde yaygn olarak kullanld iin, maden yataklar
9. yzyln ortalarna kadar hi kesinti vermeden iletilmesine neden olur.
Osmanl mparatorluu dneminde yaygn olarak kullanlan bakr eserle-

Seluklu devrinde maden sanat

at'lyelerinin

Mardin, Hasankeyf,

(Dknhaneler)

Konya,

Diyarbakr,

Cizre, Siirt, Harput, Erzincan ve

Erzurum gelir. Gerek kitabelerinde verilen bilgilere
gerekse yapm
deki motifZere

dayanlarak,

teknii

ve zerin-

dayanlarak

Anado-

lu Seluklar 'na maledilebilen eserlerin her biri

olaanst

bir ii

lik sergiler. Kap cinsleri, formlar,

malzemeleri, yapm teknikleri ve
sslemeleri bakmndan byk bir
eitlilik karmza kar.

rin hemen hepsi, olaanst bir iiliin rndr. Kap trlerinin fazlal,
zengin biimleri, zgn bezemeleri, kullanlan malzemenin ve yapm tekniklerinin eitlilii ile karmza kan Osmanl devrimaden eserlerinin karakteristik zelliinin, geni bir corafi blgedeki farkl kltr etkilerinin
biimlendirdii ok ynllk olduunti syleyebiliriz.

Tokat Kalhaneleri

banda

(1651-1701)

7. yzyln

ikinci yars da Tokat bakrclnn ok byk bir sanayi halini alnasnn ve Anadolu bakr netalurji tarihinde hakl bir ne kavu
masnn temelinde, baka blgelerden getirilen bakrn Tokat'ta bulunan
"kalhaneler"de eritilerek tesfiye edilmesinin ok byk bir etkisi vardr.
DouAnadolu Blgesi'nin en zengin bakryataklarna sahip Ergani'den
karlan bakrn olduka masrafl ve zor koullar altnda Tokat'a getirilerek
buradaki kalhanelerde tesfiye edilmesinin en byk sebebi ise Ergani evresinde orman alanlarnn artk ortadan kalkmas ve madeni eritecek odun

Osn1anh 'da Mad(.m Sanayi

kmrnn elde edilememesi. Tokat kalhanelerinde tesfiye edilerek elde

edilen saf bakrn bir ksm yine kervanlarla, Amasya zerinden Samsun'a
buradan da deniz yoluyla stanbul' a gnderildi. Bir ksm da ehirde geni
lemeye devam eden bakr eya retiminin ihtiyacn karlamak iin tccarlara ayrlmtr. (Bkz. Osmanlda Metal ve Demir Sanayi)
Osmanl'da

Kmrn Sanayide

Kullanm

(1829)

Kmrn varl blgede milattan nceden beri biliniyor ve adna "yanarta" deniliyor. Ancak kt koktuu iin halk tarafndan tercih edilmiyor. Bu
yzden yakt olarak daha ok odun kullanlyor. Ancak nemli olan, kmrn ilk defa kefi deil, sanayide kullanlabilecek bir yakt olduunun anlalmas. Dnn yelkenli gemileriniz var, br yanda da deniz gibi kmrnz. N e iinize yarayacak? Eer buhar enerjisine dntrecek ve kullanacak kapasite ortaya kmamsa kmrn bulunmasnn kime ne faydas olacaktr? Zaten mesele de burada dmleniyor. lk buharl gemi lkemize II. Mahmud devrinde (1808-1839) "bu gemisi" (buharl gemi) ady
la giriyor, girince de kmre ihtiya duyuluyor. Srekli kmr ithali hazineye klfet getirdiinden eitli
yerli kmr rnekleri toplanyor.
te Uzun Mehmet'in komutan
nn tavr, tam da kmr ihtiyac
nn olmas gereken yerde, yani askeriyede duyulduunu gsteriyor.
U zun Mehmet, Osmanl ynetiminin kmr ihtiyacnn ve toplumun
bu ihtiya dorultusunda bilinlendirilmesi abasnn bir uzant
sdr ve efsaneyi yaymaktan maksat, insanlar kendi evrelerinde
muhtemel kmr yataklarn bulmaya ve hkmeti haberdar etmeye ynlendirmekten ibarettir. Yani
'Ey millet! evrendeki talara ta
diye bakma, onlar memleket iin
hayati nem arz eden maden yataklar olabilir' tarznda bir bilinlendirme
kampanyas yaplyor. Bunu da en iyi bir hikaye eklinde anlatabilecekleri iin Uzun Mehmet seiliyor. Tabii Cumhuriyet ynetimi de kmr ihtiyacn topluma anlatabilmek iin ayn efsaneye sarlyor ve okul kitaplar
mza kadar giriyor.

1829 ylnda karlmaya ve sanayide kullanlmaya balanan k'm iir

'nemli bir enerji kaynadr

Efsaneler gerei smrrler ama gereklikle bir ekilde temas halindedirler. Uzun Mehmet efsanesi de, etrafmzdaki talarn aslnda kmr olabileceini deilse bile, gerek diye sunulanlarn birer efsane olabileceini
retmi olmaldr.

- -284

--- Osmanl' dan

Cumhuriyet' e Endstriyel Mirasmz - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Ergani Bakr letmesi Messesesi (1850)

Ergani' deki bakr yataklar ok eski devirlerden beri malum olan bir
madendir. Bumadenin milattan 2000 sene evvel Asuriler tarafndan ilk
defa bulunarak buradan kartld tahmin edilmektedir. 2. asrn ba
langcnda Araplar tarafndan da muftelif zamanlarda bakr istihsal yaplm ve cevher iptidai vesaitle eritilerek elde olunan bakr kullanlm
tr. 850 ylndan itibaren bumadenin Osmanl Devleti tarafndan emaneten idaresine balanmtr. Bu idare ve iletme ekli de 95 senesine
kadar devam etmitir.
itibar- Milli Bankas'mn Devreye Girmesi

Bu madeni e ciddi alaka 9 7 senesinde balamtr. 4 Austos 9 7 ve 4

Austos 98 tarihlerinde akdolunan mukavelenameler ile Ergani' de bakr
taharri ve iletme imtiyaz itibari Milli Bankas tarafndan temsil edilen bir
gruba verilmi ise demadenin iletilmemesi yznden bankann imtiyaz
feshedilmitir. 924 senesinde ise Ergani Bakr Trk Anonim irketi kurulmutur.

Bu madenle ciddi alaka 1917 senesinde

balamtr.

14

Austos

1917 ve 4 Austos 1918 tarihle-

irketin

ilk kuruluunda sermayesi 3 milyon liradan ibarettir. Bu meblan

milyon liras Maliye namna, 5 yzbin liras itibari Milli Bankas nam
na kaytlyd. .5 milyon liralk ksm da Alman sermayedarlarn elinde idi.
Bu suretle 92 5 senesinde irket kurulduktan sonra muhtelif zamanlarda inaat ve harfyat ilerine giriiimi ise de asl izabe tesisat 93 7 senesi ortalarnda sipari olunmutur. Tesisin ge bitirilmesi nedeniyle normal istih- .
sale, irketin teekklnden 4 sene sonra geilebilmitir.
Esasen bu mddet zarfnda irketin bnyesinde de deiiklikler vukua gelmi bulunuyordu. itibari Milli Bankas'nn 92 7 senesinde Trkiye Bankas ile birlemesi zerine 5 yzbin liralk hisse Trkiye Bankas'na gemi ve bu miktarn 8 bin liras Trk grubunu temsilen dare Meclisi azal
nda bulunan sekiz zatn uhdesine intikal etmitir.

rinde akdolunan mukavelenameler

ile Ergani'de bakr taharri ve ilet
me imtiyaz itibari Milli Bankas
tarafindan temsil edilen bir gruba
verilmi

ise de madenin

mesi yznden
z feshedilmitir.

iletilme

bankann

imtiya-

1924 senesinde ise

Ergani Bakr Trk Anonim irketi

kurulmutur.

Maliyeye ait milyon liralk hisse, 926 senesinde teekkl eden Sanayi ve
Maadin Bankas'na devredilerek irket bu bankann itirakleri arasnda yer
almtr. Bilahare Smerbank'n teekkl zerine bu itirakhissesi ksa bir
zaman iin Smerbank'n idaresinde bulunmutur.
Devletin memleket madenieri ile daha yakndan bir alaka hissetmesi ve i
letmecilik yapmak sureti ile bu sahaya bilfiil mdahaleye karar vermesi neticesinde bu ilerle megul olmak maksad ile Etibank'n 935 senesinde
vcut bulmas zerine bu itirak hissesi tabiat ile bu bankaya devrolmu
tur. Uzun seneler devam eden hazrlk devresi irketin mhim miktarda zararna mucip olduundan, Alman sermayedarlarnn .5 milyon liralk hissesi, irketin 936 senesine kadar olan zararnazar itibara alnmak sureti
ile 850 bin TL Etibank'a satn alnmtr.

Osmanl' da

Ma den Sanayi

- - - 285 - - -

1936 senesi Kasm aynda toplanan olaanst Genel Kurul karar ve Hkmet tasvibi ile 3 milyon liralk kurulu sermayesi 4.5 milyon liraya ibla
edilmi ise de, Trkiye Bankas'nn tezyidi sermayeye itirakten vazgemesi zerine 1.5 milyon liralk munzam sermayenin tamam Etibank tarafndan taahht ve tediye olunmutur. Bu itibarla bu tarihten itibaren Etibank irket sermayesinin dokuzda sekizine malik ve irket idaresine fiilen
hakim bir duruma girmitir.

!letme 194 5 ylna kadar ano-

Tezyid edilerek 4. 5 milyon liraya ibla olunan sermayenin 1. 5 milyon liraya

tecavz eden bir ksm o esnada zarara inklap etmi durumda olmas dolay
s ile irket madenin amenajman ve iletilmesi iin lzumlu sarfiyat kendi
kaynaklar ile baaracak takatta deildi. Yukar da grdmz gibi lzumlu
tesislerin vcude getirilmesi ve madenin bihakkn iletilmesi 193 7 senesinden sonra balam ise de bu faaliyet irketin Etibank'abyk meblalarda
borlanmas sureti ile mmkn olabilmitir. Bankann cari hesap bakiyesi,
baz senelerde irketin sermayesini tecavz eden rakamlara bali olmutur.

nim irket vasfin muhafaza etmi

tir. Ehas elindeki ufak hisseler/e l
Bankas'na

ait hissenin Etibank 'a

satn alnmas

neticesin de 194 S 'ten

itibaren bu

iletme, Etibank'n

Trkiye Bakr iletmeleri Messesesine balanmtr. 195 Osenesinde

ad geen

Messesenin lavedilmesi

zerine, mezkur sene Eyll ban

dan itibaren bt iletme mstakil bir

letme 1945 ylna kadar anonim irket vasfn muhafaza etmitir. Ehas

elindeki ufak hisselerle Bankas'na ait hissenin Etibank'a satn alnma

s neticesin de 1945'ten itibaren bu iletme, Etibank'n Trkiye Bakr
letmeleri Messesesine balanmtr. 1950 senesinde ad geen Messesenin lavedilmesi zerine, mezkfir sene Eyll bandan itibaren bu ilet
me mstakil bir Messese haline getirilmi ve bu tarihten itibaren Maldut
Mes'uliyetli Ergani Bakr letmesi Messesesi unvan altnda faaliyetine
devam etmekte bulunmutur.

Messese haline getirilmi ve bu ta-

Ergani Bakr letmesinde mevcut bulunan balca tesisler unlardr:

rihten itibaren Mahdut Mes'tliyetli

- Maden st dekovil hatt- Takriben 14 Km. (Maden tama hatt)

Ergani Bakr iletmesi Messesesi unvan altnda faaliyetine devam

etmekte bultmmutur.

- Kompresr dairesi
- Yksek tevettr hava hatt ( 15 00 m )
- V argel tesisat
- ll 90 rakmnda nakliye galerisi
- zabehane ve tesisat (Kapasite senede 10.000 Ton)
- Elektrik santrali
- Flotasyon tesisat ( Gnde 300 Ton )
-Flotasyon tersip havuzlar
- Dicle su pompa dairesi
- Su havuzu ve soutma kulesi
-Tamir ve bakmatelyeleri ve garaj

- -286 - - - Osmanl'dan Cumhuriyet' e Endstriyel Mirasmz - - - - - - - - - - - - - - - - - - - --

Elaz

Krom Ocaklan (1870)

lkemizde krom cevherinin varlna Elaz ili Maden ilesinin Alacakaya

(Guleman) ky snrlar ierisinde bulunan kromit yataklarna 1870 yln
da Trkiye Jeolojisine ait incelemeler yapan Rus Jeologu aheef tarafn
dan deinilmitir. Ancak kesin varl 1915 ylnda saptanmtr.
193 5 ylnda Alacakaya ky yaknlarnda ilk krom cevheri yataklar Ma den
Yksek Mhendisi Abdullah Hsrev Bey tarafndan bulunmutur
1936 ylnda blgedeki krom yataklarnn iletilmesi ve krom cevheri olarak yurt dna ihra edilmesi amacyla Alacakaya'da arkkromlar T.A..
kurulmutur. Bu kurulu 1939 ylnda Etibank arkkromlar letmesi
Messesesi'ne dntrlerek 1935 ylnda 2805 sayl kanunla kurulan
Etibank Genel Mdrl'ne balanmtr. Bylecekrom cevheri ile birlikte krom cevheri zenginletirme faaliyetine de balanmtr

Elaz EtiKrom Fabrikas'ndan

Yurdumuzun 1970 yllar ncesi elektrik enerjisi retimi Ferrokrom tesislerini altrmak iin yetersiz olduundan; hidroelektrik santrallerin kurulmas sonucu elektrik enerjisi retiminin artmas zerine; dk tenrlkrom cevheri yataklarn deerlendirmek ve dviz gelirini artrmak iin,
1972 ylnda Ferrokrom Tesisinin yapmna balanm ve 1977 ylnda ferrokrom retimine geilmitir. Ferrokrom Tesisleri kuruluundan 1982 y
lna kadar antiye ve Tesis Mdrl olarak faaliyetlerini srdrm olup,
1982 ylnda Etibank Genel Mdrl Ynetim Kurulu Karar ile Elaz
F errokrom letmesi adn almtr

Cumhuriyet D"nemi'ne
ait bir g"riintii

Krom cevherinin retilmesi, zenginletirilmesi ve ferrokroma dntrl

mesi birbirine bal ilemlerdir. Bu nedenle Etibank Genel Mdrl Ynetim Kurulu karar ile arkkromlar letmesi Messesesi ile Elaz F errokrom letmesi 1984 ylndan itibaren Etibank arkkromlar- Ferrokrom
letmesi Messesesi Mdrl ad altnda birletirilmi ve Kayseri ili P
narba ilesindeki Orta Anadolu Krom letmesi Messeseye balanmtr
Elaz ili me Beldesindeki Sodyum Bikromat Fabrikas, 1990 ylnda
Etibank Genel Mdrl'ne devir edilerek letme Mdrl olarak
Etibank'a messesesine balanmtr. ,letme; 1994 ylnda Etibank Bankaclk A. O'na devredilmi olup, Aralk 1996 tarihinde tekrar Genel Mdrle devredilmitir. 1994 ylnda, Hatay ili skenderun ilesindeki s
kenderun thalat-hracat Mdrl; 1995 ylnda ise faaliyetleri durdurulup kltlen Elaz ili Maden lesindeki Ergani Bakr letmesi
ve Mardin ili Mazda ilesindeki Mazda Fosfat letmesi de Ma den
Mdrl stats ile tekrar Etibank'a balanmtr. Ancak yeni yap
lanma srecinde Orta Anadolu Krom iletmesi, Sodyum Bikromat fabrikas ve Mazda Fosfat letmesi Eti Holding A.. Genel Mdrl
altnda organize olmutur. 1998 ylnda 98/105 52 sayl Kararname ile
Etibank 'n Eti Holding A.. ve yedi adet bal ortakl irkete dnt
rlmesiyle messesemiz Eti Krom A.. Genel Mdrl adn alm-

Osmanl' da

Ma den Sanayi

- - - 287 - - -

tr. Genel Mdrlk 18 Ekim 2000 tarih ve 24204 sayl Resmi Gazetede yaynlanan zelletirme Yksek Kurulunun karar ile zelletirme
kapsamna alnmtr.

Trkiye Kronit Potansiyeli

Osmanl

Devleti'nin

lk Bakan

Bayndr

Hal/ayan Efendi ve

devletin baz ileri gelen efendileri,

Bursa Harmanck yresinde 848 ylnda Laurance Smith ismindeki ArnerikalJeolog tarafndan bulunmutur. retim 1868 ylnda balamtr. 1927
ylnda Mula yresinde retime geilmitir. 936 ylnda ise Trkiye' nin
en byk ~om cevheri potansiyeline sahip olan Alacakaya' da retime ba
lanmtr.

"Devlet ticaret yapmaz ve yapmamaldr"

tezini ileri srerek

denizyollar

ve madenierde ya-

banc irketlere

imtiyaz verilme-

sini salyor/ard.

Potansiyel rezervynnden Trkiye 90 milyon Tonla Dnyakrom cevherlerinin% ,07' lik oranna sahiptir. Kromit retiminde ise Dnya retiminin %S, 7 sini gerekletirerek n sralarda yer almaktadr.
Trkiye' nin Kromit cevherleri uluslararas spesifikasyanlara uygun, hatta
daha iyi kalitede Ro, Konsantre ve Refrakter tr kromit rnleri retimine elverili niteliktedir. Trkiye krom cevheri rezervleri corafi ynden alt
blgede younlamtr. Bu blgelerin dnda dank halde baz Krom yataklar bulunmaktadr. Rezervin byk ounluu metalurjik zelliktedir.
Ereli-

Zonguldak Kmr Madenieri (1870- 1911)

Osmanl Devleti'nin Bayndrlk Bakan Hallayan Efendi ve devletin baz

ileri gelenleri, "Devlet ticaret yapmaz ve yapmamal dr" tezini ileri srerek denizyollar ve madenierde yabanc irketle
re imtiyaz verilmesini salyorlard. 9 1- 914 tarihleri arasnda, retim faaliyetinde bulunan birok iletmecinin yan sra Bender-Ereli Birleik
Kmr letmeleri A., Ereli irketi, Maadin Osmanl A.. ve KozluKmr Madenieri Osmanl A..
gibi madencilik irketlerinin hisse senetleri stanbul
Borsas'nda ilem grmekteydi.
'

" !l!l

Zonguldak Ereli 1900'/ yllar

I. Dnya sava ncesinde, devletin ihtiyac olan

kmrn bir blm ngiltere' den ithal ediliyordu. 193'te ngiltere'nin kmr ihracat omilyon
7 SO bin 3 9 ton/yl olup, bunun 416 bin 148 tonu
Osmanl Devleti tarafndan ithal edilmiti. (M.4)
9 2 'de devlete, belirlenen fyat zerinden kmr
verme zorunluluu kaldrlm olmasna ramen havzann takmr retimi 913 'de 889 bin 1S 3 tondan 19 4' de 67 4 bin .7 48 tona dmt.
Donannaya bal sava gemileri, irket-i Hayriye ve dare-i Mahsusa'ya
ait yolcu ve yk gemileri, buhar makinesi ile alan askeri ve zel fabrikalar, demiryollar ve Silahtaraa Elektrik Santral'nin takmr gereksiniminin nemli bir blm Zonguldak'tan salanmaktayd.

- -288

--- Osmanl' dan

Cumhuriyet' e Endstriyel Mirasmz - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Sava boyunca Osmanl bakenti stanbul'un hatta Go eben ve Breslau zrh

llarnn kmr gereksiniminim tamamnn Zonguldak'tan karlanmas zorunluydu. Bu zorunlulua ramen retim ve ulam alannda byk skn
tlar yaand. Bu skntlarn banda Zonguldak'tan stanbul'a kmr ta
yan ok sayda geminin hatrld gelir.

I. Dnya Savanda Osmanl-Alman yakniamas nedeniyle havza Almanlarn rahata hareket edebildikleri bir blge haline gelir. Birok irketlerin
Aksiyonlar (hisse senetleri) Alman sermayedarlarn eline geer. Takm
r havzas, "Harp Kmr Merkezi" ad ile kurulan komisyon tarafndan ynetilmeye balanm, Harp Kmr Merkezi'nin idaresi Langue isimli bir
Alman nralayna ve Alman Komisyon yelerine teslim edilmitir.
Sava

nedeniyle; deniz ve demiryolundan ithal kmr salanmaz hale gelmesinin yan sra buhar kmrne olan gereksinim artt. Buna karlk retim giderek dt. Zonguldak'tan tek ulam arac denizyolu ile kmr sa
lamada skntlar yaannaya balad. Aylk kmr tketimi bin- bin 500
ton olan irket-i Hayriye giderek alan vapur ve sefer saysn azaltmak
zorunda kald.
Kilyas'tan Terkos Gl'ne kadar uzanan Aal linyit havzasnn varl
1909'dan itibaren bilinmekteydi. Takmr retimini ve datmn denetim altna alan Almanlarn yapt inceleme sonunda, Aal linyit kmrnn, Zonguldak kmr ile te bir orannda kartrlarak kullanlabilece
inin anlalmas, kmr skntsnn zm yolu olarak grlr.
Aal' dan retilecek k rnrn demiryolu ile Hali' e tanmasna karar veri-

lir. Ardndan Kathane'denAal linyit ocaklarna ulaan 45 kn'lik dekovii hatt yapmna 1914 yl sonunda balanr:imendifer Alay ve 3. orlu
Arnele Taburu'nun almalaryla Temmuz 1915'de demiryolu iletmeye
alr. Kemerburgaz- iftalan dekovil hatt blmnn yapmna ise 30 Haziran 1916'da balanm, Muhabere ve Muvassala Mfetti-i Umumilii ile
3. orlu Arnele Taburu'nun almalaryla 26 Aralk 1916'da bitirilmitir.

I. Dnya

Savanda Osmanl

Alman yakniamas nedeniyle

havza Almanlarn rahata hareket edebildik/eri bir blge haline gelir. Birok irketlerin Aksiyon/ar

(hisse senetleri) Alman

sermayedarlarn
Takmrii

eline geer.

havzas,

Kmr Merkezi"

ad

"Harp
ile

ktnt

lan komisyon tarafindan ynetilmeye balanm, Harp Kmr

Merkezi 'nin idaresi
isimli bir Alman

Langte

mira/ayna

ve

Alman Komisyon yelerine teslim edilmitir.

Zonguldak Ereli madenierinde alan iiler

If!"
Osmanl'da

Maden Sanayi

------ 289 -------

Osmanl'mn 100 Yl nceden ietmeye AtMadenler

ayeli

Bakr,

Manganez ve inko Madenieri (1892)

Babakanlk Osmanl Arivi'nde 9 4

tarihli bir iradede ayeli'ndeki bir

baka maden imtiyaznn Hac Mollolu Ali ve Hac Yahyaolu Mesut
Efendiler' e verildiini grmekteyiz.
Bu belgede Trabzon vilayeti dahilinde Rize'nin Mapavri nahiyesindeki
Latom (Madenky) ve Aytoroz (Kaptanpaa) kylerindeki inko ve Manganez madeni 99 seneliine artlar dahilinde Hac Molla Olu Ali ve Hac
Yahya Olu Mesut Efendilerin uhdelerine ura-y Devlet (Dantay) karar ile ihale edilmitir." denilmektedir.
Padiah

olarak altndaki mhr Sultan Mehmet Reat'ndr.

Kararn detaynda

Ali Efendi'nin N aliye Belediye memuru ve Mesut

Efendi'nin de N aliye dare Meclisi azas olduundan bahs etmektedir.
Bu iki ortan ayrca iki de Osmanl vatanda gayri Mslim orta vard.Va
silaki Yuvanidi ve orta Vasilaki Serakyoni ile Hac Molla Olu Ali ileYahya
Olu Mesut Efendiler bundan 90 sene evvel Mapavri'ye
bal Latom (Madenky) kynde madencilik yapyorlard.
Yllk retimleri biner tondan iki bin tondu. Darlaceze'ye
varncaya kadar pek ok yerlere vergi, har ve ba veriyorlard. Buikimaden ocaklarndan birinin alan 42 dnm dierinin alan ise 598 dnmden ibaretti.

'"':J:

Bu iki Trk ortan madendeki komular olan Vasilaki Serakyani ve Vasilaki Yuvanidi varisieri tarafndan iddetle iti..; o
raza uradklarn grmekteyiz. tirazlardan birisi de maden
;~~~~$ffi
komularnn kendilerine zarar verebilecekleri noktasdr.
J
Daha sonra bu iki kii haklarndaki iddialar sonucunda gOsmanl kaytlarnda ayeli
revlerinden istifa etmiler ve yukarda anlatlan uzun uzadya prosedrleri
Bakr iletmelerinin haritas
yerine getirerek imtiyaz hakkn elde etmilerdir.

-.
.) .lo

,.t...

Maden alannn snrlar Kuzeyden Latom ky camii mevkiinden bala

yarak Andonlu tepesine dz bir hat ile, doudan zikredilen tepeden bala
yarak Kirazlk Irmayla La tom deresinin kavuma noktasna doru dz
bir izgi ile, gneyden zikredilen noktadan balayarak Isdk ve M ee tepeleriyle lya'nn hanesi mevkiinden geerek Mezarlk Tepesi'ne krlan bir
hat ile batdan zikredilen tepeden balayarak balang hududu olan La tom
ky camii mevkiine dz bir izgi ile snrl 598 dnmlk alan kapsar.
Bunlardan da ayn vergiler tahsil edilmektedir. artnameleri ve szlemele
ri o zamanki dierleri gibi standart maddeleri iermektedir.
892 yllarnda

504 ton olan bakr retimi, 907 ylnda bin 3 75 tona ula
ancak civar ormanlarn tketilmi olmas sonucu yakacak yetersizlii ve
. Dnya Sava'nn balam olmas nedeniyle ii bulunamad iin 9 5

- -290 - - - Osn1anl'dan

Cunhuriyet'e

Endstriyel Mirasnuz - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

ylnda

retimine ara verilmitir. Cumhuriyet Devri'nde 924 ylnda retim tekrar balam, 936 ylnda saha Etibank'a devredilmi ve 939 yln
da blister bakr retilmitir. Messesenin halen alan baz niteleri 40 yan tamamlamlardr.

Karadeniz'le ilgili en eski anonim kitaplada seyahatnameler ve bu blge ile

ilgili olarakkaleme alnan eski eserlerin tamamnda zengin maden yataklarnn varlndan sz edilir.
Karadeniz' deki Madenierin gemii; M . 2000 yllarnda Anadolu' da varlklarn srdren E tilerin demir elik ihtiyalarnn Trabzon taraflarndan
karland eklindedir. Yani Karadeniz' de 4 bin seneden beri madencilik
vardr ve dahas madencilik yaplmaktadr.
Maden TetkikArama Enstits'nn yaynlad raporlarda ve maden haritalarnda Karadeniz Blgesi'nin zengin maden yataklarna sahip olduu yeniden tespit edilmitir. Bu madenierin yerleri; Rize ili dahilinde olarak, ayeli Madenky sahas, Fndkl Kartiba sahas, Ardeen Ayder sahas, Fndkl
Ku be mahallesi sahas, Ardeen Isszdere sahas, Fndkl Aslandere, Salma
sahas, amlhemin Topluca sahas, Ard e en Bayrck sahas, kizdere Memiolu, Keikayas sahalar, Ardeen Bamahalle Sahas olarak verilmitir.
Blgede bakr, inko ve bentonit dnda altn ve uranyum yataklar da bulunduu belirlenmitir. Ordu'nun nye ve Ulubey, Giresun'un Grele il-

elerinde altn damarlar tesbit edilirken yine Giresun'un e binkarahisar ilesi sahasnda da uranyuma rastlanmtr. ayeli'ndeki bakr yataklarnda
inko ile kark olarak altn madeninin de varl saptanmtr.
Dou Karadeniz Blgesi'nin Osmanllar tarafndan fethedildii 46 senesinden ncesinde buradaki hayat hakknda verilen bilgilerin madencilik
ve ticaret yollar etrafnda younlatklarn biliyoruz. Kolanizasyon yntemiyle bata Yunanllar olmak zere pek ok gemi
korsanlar vastasyla buralar evvel zamanlarda sk
sk yamavetalan edilmilerdir. Sahip olduklar zenginlikleri korumak iin verdikleri mcadele
yre halkn sava yapmtr. Yerst kaynaklar
nn ktl insanlar yeralt kaynaklarnl ticaretine
yneltmitir. Yre madencilikle anlr hale gelmi
tir. pek yolu ile ilgili anlatlanlar kapsamnda yer
alan Trabzon ve evresi iin herkes limann ve ticaret yollarna olan yaknln syler durur eskiden
beri. Halbuki bu kolayc biryaklam ve basite bir
izah tarzdr. Trabzon, Gmhane, Bayburtgeni tarihi madencilik havzasdr ve buralarda yeralt
kaynaklar kartlp ticaretleri yaplmakta, hatta o zamanlardan kalma buluntulara gre sanat ve zanaat eklinde madencilik mesleinin yaygn olarak yapldna rastlamaktayz.

ayeli Bakr iletmeleri'nin

btgnkii hali

;:t'
Osmanl'da

Maden Sanayi

291 :_,. - - -

Babakanlk Osmanl Arivi'nde

bulunan, belgedeki haritadan, hem maden

ve hem de zirai durumun verileri yeralmaktadr. Ma den kartlan yerlerin; Mapavri, Artvin, Of, Srmene, Gmhane, Vakfkebir, arl, Grele,
Keap ve Giresun olarak belirtilmitir.
1898 ylnda tanzim edilen bir haritada belirtilen yerde faaliyet gstermek zere 9 9 yllna maden
imtiyaz verildiine

dair belgeler

dikkatimizi ekmiti. Biraz aratr

ma yapnca Vasilaki Yuvanidi'nin
olduka itibar/ bir saray mimar oldumu

grendik. "Vasilaki Kalfa

(1821-1903), tersane bamimarl

ile II. Abdlhamit'in bamimar

ln yapmtr.

Dedelerinden

ou

da tersanede g'rev almt .

Mapavri'nin Latom kyndeki bakr ve inko madeninin iletmesinin 99

yllna Vasilaki Yuvanidi ve ortana verildiinden bahseden bu belgede
haritas bile vard. Isdk ve Mezarlk Tepesi, lya'nn Evi, Dz Tepe gibi
isimlerle haritada bugnk yerler bulunmaktayd. imdiki madenin topografik bir 'izimiydi. Bu imtiyaz 42 dnmlk bir alan kaplyordu.
898 ylnda

tanzim edilen bir haritada belirtilen yerde faaliyet gstermek

zere 99 yllna maden imtiyaz verildiine dair belgeler dikkatimizi ekmiti. Biraz aratrma yapnca Vasilaki Yuvanidi'nin olduka itibarl bir saray
mimar olduunu rendik. "Vasilaki Kalfa ( 82 - 903), tersane bamimar
l ile II. Abdlhamit'in bamimarln yapmtr. Dedelerinden ou da
tersanede grev almt.
Madenden kartlan cevherin miktarna gre leklendirilmek suretiyle
Gmrk hracat Vergisi ile stanbul Teshilat Sand, Askeriye, Darlaceze, Hicaz Demiryolu, Muhacir skan Komisyonu ve Ziraat Mektebi vergilerinin de verildiini gryoruz

Madenden kartlan cevherin miktarna

gre 'leklendirilmek s.re

tiyle Gmrk hracat Vergisi ile

stanbul Teshi/at Sand, Askeri-

O zamanki maden nizamnamesine gre maden kartlan blgeye iletme

ciler belirli katklar salamak zorundadrlar. Yre halk bunu bekliyor. Mapavri henz nahiyedir. Belediye tekilat kurulmamtr.Jandarma says olduka azdr. Madenin kartld Latom ky, yani bugnk Madenli olduka uzaktadr. Gvenlik ihmal edilmitir. Buradaki maden ocana ve i
letmesine etraftan saldrlar olmu ve evredekiler tarafndan zarar verilmi
tir. Maden sahipleri olay direkt stanbul' daki ileri Bakanl'na iletmi
lerdir. Bakanln scak ve seri takibi sonucunda messeseye zarar verenler
adna kylden tazmin edilen para ile madencilerin zararlar k~rlanm
tr. letmecilerin istekleri zerine de daha nceden burada grevlendirilen ve ihtiya kalmad diye nahiye merkezine ekilen iki tane jandarma neferi tekrar ~buraya yollanmtr.

ye, Dariilaceze, Hicaz Demiryolu,

Akhisar Zmpara Madeni (1888)

Muhacir skan Komisyonu ve Zi-

Osmanl

raat Mektebi vergilerinin de verildiini g'riiyorz

maden sanayinin gelitii dnemlerde Manisa Akhisar Zmpara

Madeni nemli yer tutmaktadr. Celal Bayar niversitesi hocalarnn yapt tez almalarnda edindiimiz bilgilere gre zmir Manisa Blgesi'nin
en nemli sanayi tesislerinden birisi burada kurulmutur. Zmpara ta madeni ayn zamanda ngiltere ve Fransaya ihrac edilmitir. Zmpara tann
nemini fark eden Osmanl yneticileri bugn bile halazmpara tann ithal
edildii bir dnemde zmpara madenini gn yzne kararak Osmanl ekonomisine byk katk salamlardr.

- -292 , ---- Osn1anl'dan Cumhuriyet' e Endstriyel Mirasmz -------------------~

Aal-Terkos

Linyit Havzas (1912)

Karadeniz yoluyla Zonguldak'tan kmr getirilmesinin giderek zorlama

s zerine deniz ulamnn durmasn nlemek iin irket-i Hayriye tarafndan gerekli nlemlerin alnmasna allm ve yeni kmr kaynaklar
nn aranmasna giriilmitir. Bu amala, Kilyos civarndaki Aal mevkiinde bulunan ve Beylerbeyli Adnan Bey ile ortaklarnn mal olan linyit kmr ocandan kartlan 00 ton kmr stanbul' a getirilerek vapurlarda
denenmitir. Kmrn yaplan analizde% ,5-2 orannda kkrt ierdii grlm ve Ereli kmr ile te bir orannda kartrlarak zararszca
kullanabilecei anlalmtr.

Aal linyit havzas, stanbul Baaz'nn kuzeyinde bulunan Kilyos' dan

balayarak batda

Terkos Gl'ne kadar uzanan yaklak 25 kilometrelik

bir alan kapsamaktadr. Burada linyit kmrnn varl 909' dan beri bilinmektedir. Baz giriimciler daha 9O'da bu alanda arama ruhsatnamesi almlardr. Bunlara 98'de iletme imtiyaz verilmi olmakla birlikte,
retimde bulunmalar nedeniyle bu imtiyaz 927'de iptal edilmitir. Balkan Sava srasnda 9 2 'de Bahriye N ezareti tarafndan bu alanda kk
apta retim yaplmtr.

Dekovil (Kmr Tanan Demiryolu) Hatt:

Kathane

- Aal

Hali de kurulan elektrik santraline kmr getirmek iin, Hali'in sonundaki Silahtaraa' dan balayarak Kathane dersini izliyor ve Kemerburgaz' a
ulayordu. Kemerburgaz' dan itibaren iki ko la ayrlyor,
bat kolu Kathane deresini izlemeye devam ediyor,
aal Linyit ocaklarna ulayor, dou kolu ise iftalan
da deniz kysna ulayordu.
Aal

iftalan kmr ocaklar 96'dan itibaren ise askeri makamlar tarfandan iletilmi, yer alt iletmecilii
ile gnlk retim 800 tona kadar karlmtr. Mondros Mterakesinin (30 Ekin 98) ardndan retim giderek azalm daha sonra sava yllarnda durdurulmutur.

Zonguldakkmrlerinin stanbul'a deniz yoluyla tan

masndaki skntlar sava boyunca dev~m eder. Zonguldak tan stanbul' a kmr getirmek zere tahsis edilmi
irket-i Hayriye vapurlarndan biri olan buharl, yandan arkl, 37 baca numaral "hsan" isimli gemi 24 mart 96'da Zonguldak aklarnda peinde
8 adet yelkenli ekerken Morz adl bir Rus denizatis tarafndan torpillendi.

Kathane-Aa/

demiryolu
yapmn gsteren fotoraf- 1912

Ta

kmr havzas iin nemli olaylardan biri de; 953 ylna kadar,
Zonguldak'tan stanbul - Karaburun'a gemi ile tanan kmrn,
Kara burun' dan 7 kn'lik ayr bir dekovil hatt ile Terkos Su Datm Po m pa
istasyonuna getirildii ve bu tesisin altrlmasnda kullanlddr.

l~

Osmanl' da

Maden Sanayi

- - - 293 .r__ _

Bu hatlarn Kathane Belediyesi ve Bykehir Belediyesi tarafndan restore edilerek yeniden nostaljik amal turizme kazandrmak iin almalar
yapt medyada yer almdr.
Eskiehir

Lle Ta Ocaklan (1710)

Lleta,

magnezyum ve silisyum esasl ana kaya paralarnn yerin muhtelif derinliklerindeki bakalam katmanlar iinde, hidrotermal etkilerle hi dratlamas sonucunda olumu kayatr. Bu kayac farkeden Alman mineralog E. F. Glocker tarafndan 19. yzyl ortalarnda sepiolit olarak adland
rlmtr. Sepiolit ismi mrekkep balnn Yunanca ismi olan 'sepion'a ithafen verilmitir. Bu mineralin Almanca ismi olan 'Meerscaum' (deniz kp) da mineralin younluuna ithafendir.
Mikroskop ik byklkteki kristalleri dzensiz biimde balanmtr. ok
ince gzenekli yumuak bir dokuya, beyaz ve beyaza yakn tonlarda bir
renge sahiptir.
Arkeolajik bulgular, lletann yaklak bebin yl ncesinden bilindiini ve
deiik amalarla kullanldn gstermitir.Gnmzde Lleta ss eyas
ve zellikle pipo yapmnda kullanlmaktadr. Pipo ile ttn ime alkanl
nn yaygnlamas lletann tm dnyada tannmasn salamtr.
Lleta

ve benzer minerallere, Yunanistan'daki baz adalar, ek Cumhuriyetindeki Moravya Blgesi, Fransa,

spanya ve Fas ve ABD'de de rastlanmaktadr. Ticari olarak ilenebilir Lleta yataklarnn nerede ise tamam
Eskiehir' de bulunur.
Oluumunu salayan

Lletandan yaplm ss eyalar

tepkimeler dolaysyla, lleta yeraltnda slak halde

bulunur. Lletann toprak iindeyken temizliini, karldktan sonra da
kolay ilenmesini, gzenekli yapsnn
tuttuu bu doal nem salar. Dorudan veya ilendikten sonra kurutulan
lleta, kaybettii nerri orannda hafifler ve nemli bir diren kazanr.
Eskiehir'in batsnda, kuzeydousunda

ve gneydousunda bulunan, sahalarda, yzeyle 300 metreyi aan derinlikler arasnda, iinde dankyum
rular halinde lleta bulunan bakalam katnaniarna rastlanr. Ta elde
edebilmek iin yzeyden itibaren dik inen kuyular kazlr. Toprak iinde
kolayca ayrdedilen bakalam katnaniarna ulaldnda, bu katman takip
eden yatay tneller alaraklleta yumrular aranr. Baz blgelerde lleta tabakalar yeralt sular seviyesinden daha aadadr. Buralardan lleta
karabilmek iin nce suyun boaltlmas gerekmektedir. Lleta kar!-

- - -294 ,

Osmanl'dan

Cumhuriyet' e Endstriyel Mirasmz - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

masnda byk lde insan gcnden ve

uzun yllar sonucunda kazanlm kiisel
tecrbelerden ve sezgilerden yararlanlr.

ok hafif ve gzenekli olan lleta kurutulduktan sonra tekrar neme veya _h erhangi bir gaza maruz kalrsa bu nemi veya
gaz byk lde emer, tekrar kururken
de bu nemin veya gazn iindeki artkla
r bnyesinde tutar. Bu temel zellii dolaysyla ok uygun bir pipo malzemesi,
ayn zamanda pek ok sanayi dalnda iyi
bir emici, filtre, yaltm ve dolgu malzemesidir. Yaklak 300 yldr byk lde dnyann en kymetli pipolarnn yapmnda kullanlan lleta, ilerleyen teknolojiye paralel olarak sanayide de
vazgeilmez bir yardmc madde haline gelmitir.

Simli Kurun letmesi

Eskiehir'de

liile ta imalatnn
yaplp pazarland iinemli ticaret
merkezlerinden Odunpazar

Osmanl dnemi maden sanayinin nemli iletmelirnedn birisi de Kayseri

blgesinde Simli Kurun letmesi' dir. Ancak elimizde yeteri kadar veri ve
kaynak olmadndan daha fazla bilgi aktaramyoruz.

Trk Mennerciliinin lk Fabrikas (1912)

smini

mermerden alan Marmara Adas'nda mermer ocaklar yzyllardan

beri iletiliyor.

lkemizdeki ilk mermer fabrikas Marmara Adas'nn Saraylar Beldesi'nde

92 ylnda kuruldu. Unkapan'nda bir mermer atlyesine sahip olan Mehmet Efendi, bu eksiklii tespit ederek, o zamann armatr Paabaheli
Hakk Bey ve Manizade' den bir kiiyle daha birleip, Marmara Adas'nda
ilk mermer fabrikasn hizmete at. Fabrikay ngilizler' e ina ettirdiler ve
9 2 ylnda resmi olarak faaliyete geirdiler . Gnmz modern m ermer
fabrikalarnn ilki kabul edebileceimiz fabrika, Marmara Adas'nda bulunuyor. Bir mhendislik ant olan adadaki ilk mermer fabrikas, 97 4 ylna
kadar retimini srdrm olan bu fabrika buharla alyordu. erisinde
sekiz katrak(bime makines) bulunuyordu.
Mazisi 2 bin 700 yllk ta ilemedliine sahip Saraylar Beldesi' nde, 20. yzyln banda tek bir mermer fabrikas dahi yoktu. Gemite Efes'e bile ta
.gnderecek mermer zenginliine sahip olan bu adada, mermer biebilecek
byle bir fabrika olmamas byk bir eksiklikti.
9 2'den 93 O' a kadar alan fabrika, 93 Oylnda ortaklar arasndaki anla
mazlklar nedeniyle yine mermer iiyle ilgilenen Salih Sabri Karagzolu'na

satld.

Osmanl' da

Ma den Sanayi

- - - 295 - - -

Trk mermerciliine Atatrk'ten destek

Fabrikann Salih Sabri Karagzolu'na satld yllarda Ankara.yeniden

istasyonlar, btn binalar olduu gibi mermer

ileriyle yaplyordu. Trkiye' de de tek m ermer fabrikas vard ve fabrika,
henz tam kapasite almad iin ihtiyac karlayamyordu. Bu nedenle
halen talya'dan Trkiye'ye mermer ithal ediliyordu.
kuruluyordu.

Bakanlklar,

Salih Sabri Karagzolu, fabrikay aldktan sonra Atatrk' e kadar km.

Byle bir fabrikann faaliyete getiini sylemi ve Atatrk'n desteiyle
talya' dai m ermer ithalat durdurularak tm ihtiya Marmara Adas'ndaki
bu fabrikadan temin edilmeye balanm. Trkiye'de ilk sekiz kattan bir
arada yapld bir fabrika. Saatte cm kesiliyordu ve buharla alyordu.
Kmr ve kumu, dardan naklediliyordu. Buradaki ocaklardan toplanan
ta bu sahada biriktirilip, burada biiliyordu. Daha sonra fabrika hacas rd, buhar kazanlar rd ve kapand. Buraya dardan da ta geliyormu dier ocaklardan. Onlar da bu sahada biilmi olarak var. letme, 974
ylnda faaliyetlerine son verdi.
Bu fabrikann bir benzerinin de talya' da olduu syleniyordu.
Bu fabrikada biilen talar dardan gemilerle bu iskeleye geliyor, insan gcyle raylardan ieriye alnyor ve biiliyordu. Marmara ta da kamyonlarla fabrika sahasna alnp, vinle indirilerek, burada biiliyordu. Bir ta bir
haftada bitiyor, biilen ta da tekrar raylar vastasyla buradan gemiye yklenip, stanbul'a, zmir' e ve Trkiye'nin heryerine gnderiliyordu.

Salih Sabri Karag'zolu, fabrikay aldktan

km.

sonra Atatrk'e kadar

Byle birfabrikann faaliye-

te getiini sylemi ve Atatrk'n

desteiyle talya'dan mermer ithalat

durdurularak tm ihtiya

Marmara

Adas 'ndaki

kadan temin edilmeye

Trkiye'de ilk sekiz

bu fabri-

balanm.

katran

bir

arada yapld bir fabrika. Saatte

1 cm kesiliyordu ve buharla al
yordu. Kmr ve kumu,

dardan

naklediliyordu. Buradaki ocaklardan toplanan

ta bu sahada

birikti-

rilip, burada biiliyordu.

- -296 , - - - Osmanl'dan Cumhuriyet' e Endstriyel Mirasnz - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Osmanl'da

Makina Sanayi Tarihi (17. yy.)

okuluslu, ok dinli ve ok kltrl olan Osmanl mparatorluu, Bat dnteknoloji an kapatmak iin Avrupa' da gelien her trl
teknii transfer etti. Bu konuda hi n yargl olmad ve gerek yerli gayrimslim vatandalarndan gerekse Avrupal ecnebilerden azami lde yararlanmasn bildi. neellikle harp tekniklerinde zaten var olan bilgi ve deneyimini, ateli silah teknolojisinde zellikle top dkm, ilk uzun menzilli salra topunu imal ederek silah sanayinde yerini almlardr. Bu konudaki
Avrupa'da gelien teknolojileri de yakndan takip etmilerdir. Bilgi ve teknoloji transferi yapmakta asla ge kalmamlardr.

yasyla arasndaki

Bat' da

ne kadar mucit ve yenilikci bilim adam varsa ilk mracaatlarn Osmanl devletline yapyorlard. Bunun sebebi gayet ak, Osmanl yeniliklere ak ve bu tip icadara dl ve destek veriyordu. rnein 5. yzylda Leonarda da Vinci, II. Beyazt'a (saltanat 48-52) yazd mektupta birka teknik projeden bahseder. Bunlar arasnda gemilerden suyu boaltmak
iin yeni bir dolap (pompa) projesi de bulunmaktadr. Ayn ekilde 7. yzylda stanbul'da Azapkap'da Avrupallardan renilen am aacndan tulumbalar yapldn ve tulumbalarla kuyulardan ve kplerden kovasz su
ekildinden bahsedilir.

1775 ylnda

Fransz

subay olan

danmanl

Baron de Tott'un
nda

Tersane-i Amire bnye-

sinde

alan

Mhendishane-i

Bahri Humayun 'nun ilk nilvesini

oluturmutur.

Bu d"nem-

de Avrupa'dan ok sayda uzman

ve teknisyenin

Osmanl

hizmetine

girdii g"riilmektedir.

Ortaa'n balarnda daha ok un ten deirmenler iin g salayan

giderek madenlerdeki yeralt sularnn yzeye pompalanmas, maden cevherinin ilenip ezilmesi, maden eritme ocann krnn
altrlmas, demir dvme ekicinin kaldrlmas, tel ekilmesi, rpc dibei ile bkhane testerelerinin altrlmas gibi teknolojik makinelere
uygulanmtr. Bylece bir taraftan su gc ngiliz sanayilemesinin lokomotifi grevini gren kmr ve demir retiminde enerji gereksinimini
karlamtr. Dier taraftan tekstil sektrnde otomatik iplik eirme k
nklar ile otomatik kuma tezgahlarnn altrlmasnda kullanlmtr.
Buharl makinenin kefinden sonra da uzun sre nemini yitirmeyen su
ark; gerek Avrupa' da ve gerekse Kuzey Amerika' da en nemli g kayna olmaya devam etmitir. Aslnda sanayi devrimi su arkn devre d
brakmak yerine su arklarnda nem,li gelimelere yol amtr. Bu a
dan incelendiinde 8. yzyl sonund~ Osmanl sanayilemesi iin yaygn
su gc kullanm ile enerji teknolojisi alt yapsnn yeterli dzeyde oldusu

arklar,

Osmanllar'da

en byk

atlm

lar Sultan III. Selim d"neminde

(17 89-1807) gereklemitir. III.
Selim, shak Beyi Fransa 'ya gn dererek hem Avrupa devletlerinin
durumu hem de Fransa 'nn askeri
durumunun, "kara ve deniz kuvvetlerinin, kalelerinin, tophanelerinin, tersanelerinin " durumu

u anlalmaktadr.

177 5 ylnda Fransz subay olan Baron de Tott'un danmanlnda Te_rsane-i

hakknda

bilgi toplamtr.

Amire bnyesinde alan Mhendishane-i Bahri Humayun'nun ilk nvesini oluturmutur. Bu dnemde Avrupa' dan ok sayda uzman ve teknisyenin Osmanl hizmetine girdii grlmektedir.
Osmanllar'da

en byk atlmlar Sultan III. Selim dneminde ( 789-1807)

gereklemitir. III. Selim, shak Beyi Fransa'ya gndererek hem Avrupa
devletlerinin durumu hakknda, hem de Fransa'nn askeri durumunun, "kara

Osmanl' da

N.Iakine ve Metal Sanayi

- - - 299 -- - -

ve deniz kuvvetlerinin, kalelerinin, tophanelerinin, tersanelerinin" durumu

hakknda bilgi toplamtr.
Osmanl

ordusunun 8. yzyl boyunca srekli bir kargaa yaamas, ~ayn

skntlarn silah ve mhimmat fabrikalarna sirayet etmesine yol am
tr. Sultan Selim ve yardmclar, bu nedenle slahat planlar hazrlar
ken, askeri teknolojiye nemli bir yatrm yapmay dnmlerdir. Bu
amala 793 yl banda Fransa'daki V alence top dkmhanesi direktr Guion Pompelonne ynetiminde top ve hafif ateli silahlar iin al
malara baland. te yandan Bakrky'deki Baruthane-yi Amire ile Selanik, Gelibolu, Badat, Kahire, Belgrad ve zmir' deki yerel baruthanderin
slah edilmesi iin 790 ylndan itibaren gayret iine girilmitir. zellikle 794yl balarnda Evakil Efendi adl bir Ermeni ustann ynetiminde
Kkekmece'nin hemen kuzeyinde Azadl mevkiinde ina ettirilen yeni
ve byk baruthanede gerekletirilen baarl retim; Bakrky, Gelibolu, Selanik ve zmir' deki tesislerin devre d braklmas sonucunu getirmitir. Bylece 795'ten itibaren Osmanl ordusu ve donanmasnn cephane gereksinimleri sorunsuz olarak karlanabilmitir. Azadl tesislerinin en nemli zelliinin ise tm makine aksamnn enerji ihtiyacnn su
arklar ile salanmasyd.
795- 798 yllar arasnda gerekleen

1804 ylna kadar Osmanl donanmasna 4 S yeni sava gemisi katlm, gemi mhendisleri ve
Hask"y'deki Mhendishane'de yetitirilen deniz subaylar en st dzeyde beceriler/e donatlm/ardr.

Napolyon Bonapart'n Msr

kartmasna kadar Hasky hari dier tm Osmanl silah fabrikalarnn ynetimi Aubert ve Cuny adl iki Fransz uzmana braklmt. Bu tarihten
sonra ngiliz ve sve subaylar bu grevleri devralmlardr. Bu dnemde
silah teknolojisi iin yaplan almalar kstl sonular vermise de bunun
yan alanlar olan madencilik (bakr ve demir retimi) ve dkm teknolojisi
konularnda nemli dzenlemeler gerekletirilebilmitir. Kara ordusundaki slahatn g ve yava ilerlemesine karlk donannada ve Tersane-i
Amire'deki slahadar ok daha hzl sonulanmatr. 793 yazndan itibaren gerek Tersane-i Amire'deki yeniden yaplanma, gerekse gemi inaa
tnn bir Fransz denizcilik mhendisi olanJacque Balthasard Le Brun ve
iki yardmcsJean Baptiste Benoitve Toussauit Petit ile olutUrulan ok
modern bir donanma, Osmanl deniz kuvvetlerini inanlmaz bir ekilde
glendirr~itir.
804 ylna kadar Osmanl donanmasna 45 yeni sava gemisi katlm, gemi
mhendisleri ve Hasky'deki Mhendishane'de yetitirilen deniz subaylar
en st dzeyde becerilerle donatlmlardr.

Makine ve Kimya Endstrisi Kurumu (1793-1925)

MKE Osmanl mparatorluu'nun en eski sanayi kuruluudur. Tophane-i
Amire cumhuhuriyete intikal eden en nemli sanayi tesislerden biridir.
(Bkz. Savunma Sanayi)
Cumhuriyet'ten sonra 925 ylnda Askeri Fabrikalar Umum Mdrl
kurularak tm askeri retim tesisleri merkezi bu at altnda toplanmtr.

300

--- Osmanl' dan

Cun1huriyet' e Endstriyel Mirasn1z - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Askeri
ledir:

fabrikalarn

Cumhuriyet Dneminde

geliiminin

925 ylnda

Tersane-i Amire, Mhimmat Fabrikas

kronolojisi

ad altnda

ye-

niden yaplandrlmdr.

928 ylnda

93 Kaya

932 Krkkale

elik Dkm ve Haddehanesi

934 Elmada

Barut Fabrikas

93 5 ylnda Tfek fabrikas, 93 9 ylnda 2 numaral Tfek letmesi

Pirin Dkm ve Haddehanesi

Kapsul ve Mermi Fabrikas

Mhendishane halifelerinden
Mhendis Selim Aa Kaptan-
Derya Gazi (Kk) Hseyin
emriyle Osmanl Ter-

Paa'nn

938 Krkkale Dili Fabrikas

938

sanesi'nde

938 zmir Silah Fabrikas

939 ylnda Krkkale

edilmekte olan

"byk havuz "da ve

Erzurum Silah Fabrikas

ina

jelerde

kullanlmak

gcyle

alan

dier

pro-

zere buhar

tulumba almak

iizere Ingiltere ye gijnderilmitir.

Barut Fabrikas iletmeye alnmtr.

1803 ylnda gerekleen bu olay,

Osmanl

tarihinde Avrupa'daki

Osmanl'da Tersane-i Amire Mhimmat Fabrikas Askeri Fabrikalar Umurn

Sanayi Devrimi'nin sonularnn

Mdrl Nisan 9 5Otarihinde KT statsnde MKE Kurumu'na d-

transferi konusunda bilinen ilk te-

nmtr.

ebbstiir.

Bu kurum tm
devam etmektedir.

Osmalda

donann

ve heyberi ile bugn de retimine

Sanayi Devrimi'nin Balangc (1775-1803)

Mhendishane-i Bahr-i Humayun: Hasky Tersanesi

(stanbul Teknik niversitesinin lk Nvesi)
Avrupal bilim adarnlarnn yannda yetien ve daha sonra Mhendishaneler' de

hocalkyapan ilknesil Osmanl

modern bilim adamlar, Avrupa teknolojilerinin lkeye transferinde etkili olmulardr. Bunlar ilk buharl makineleri
almak ve kullanmak zere grevlendirilmilerdir. Mhendishane-i Bahri-i
Hmayun'un ilk hocalarndan Hseyin Rfk Tamani (l. 86), Yahya
Naci Efendi gibi bilim adamlar 8. yzyln sonlarnda Sanayi Devrimi'ni
Osmanl Devleti'nde ilk tantmn gerekletirmilerdir. Yine ayn dnemde Mhendishane halifelerinden Mhendis Selim Aa Kaptan-
Derya Gazi (Kk) Hseyin Paa'nn emriyle Osmanl Tersanesi'nde
ina edilmekte olan "byk havuz" da ve dier projelerde kullanlmak zere
buhar gcyle alan tulumba almak zere ngiltere'ye gnderilmitir.
'1803 ylnda gerekleen bu olay, Osmanl tarihinde Avrupa'daki Sanayi Devrimi'nin sonularnn transferi konusunda bilinen ilk teebbstr.

Osmanl' da

Makine ve Metal Sanayi

- - - 301

Zirai Hannan Makinas icad (1856)

Sivil sahada ise ekonomisi topraa bal bir lke olan
Osmanl' da tarmda makineleme dnemi baladnda
zellikle zirai aletler ve makineler Avrupa' dan ithal yoluyla getirtilmitir. Ender olarak byk iftlik sahibi aydnlar tarafndan gelitirilen tarm makinelerine de rast!anmaktadr. Bunlardan Bursa'da ziraada uraan Rauf
, Paa bir harman makinesi icat etmi ve kullanmtr.

Zeytinburnu Demir Fabrikas (1843)

Osmanl'da

itibaren Avrupa' da hzl bir

ekilde yaygnlamaya balayan top dkm ayn yzyln ikinci yarsndan itibaren Osmanllar'da da grlmeye balanmtr. Osmanllar, yeni teknolojilerle retilen gl ve etkili toplada dier devletler zerinde bir bask kurmular
dr. Osmanllarn 5. yy' da yakaladklar teknik stnlk ve top dkm anlay, Avrupa' da ancak 6. yzyln ortalarndan itibaren uygulanmaya ba
layabilmitir. Ekonomik gc, hammadde kaynaklar ve teknik kadro bakmndan Avrupa'nn ok ilerisinde olan Osmanl Devleti top dkm konusunda uzun yllar Avrupa'nn nnde yer almtr. Ancak 7. yzyldan
itibaren Osmanllar Avrupa'ya kar olan bu stnln yava yava kay-

bugnk teknolojik rnlerden Bierdriver ve

Harman makinasnn retiminin temelini 18 S6'da Rauf
Paa atmtr. Ama maalesefbugn lkemizde retilememektedir.

XIV.

yzyln balarndan

betneye balamtr.

Osmanl mparatorluu'nun kurulu yllarnda Avrupa'nn zelikle Papaln Osmanl

Devleti'nin sava gcnn ykclnn nne set ekmek ve

Osmanl snrlarnn Avrupa ilerine yaylmasna engel olmak maksady
la top dkmnde kullanlan eitli malzemelerin Osmanl lkesine giriini engellemeye almlardr. Ancak alnan bir ok nleme karn Avrupal tccarlarn para kazanma hrsndan kaynaklanan nedenlerle Osmanl lkesine eitli yollardan bu malzemelerisatt bilinmektedir. Osmanl Devleti'ne uygulanan bu ambargo mparatorluun snrlarni genilet
mesi ve zengin kaynaklara sahip olmas ile tersine uygulanmt:;. Osmanl Devleti bir zamanlar kendisine uygulanan bu ambargoyu Avrupa devletlerinin yan~~ sra doudaki baz dman grd devletlere de uygulam,
ve onlarn sava olanaklarnn gelimesini elinden geldii kadar engellemeye almtr.
XIX. yzylda ise Osmanl Devleti'nin askeri malzeme ihtiyacn karla
makta l;lir hayli zorland ve bu tr malzemelerin ounlukla dardan karland bilinmektedir. Bu dnemde Tophane-i Amire Mirlii'ne bal
bulunan harp sanayi ihtiyac karlamaktan uzakt. Ordunun silah ve cephane gereksinimi, Fransz, Alman ve daha sonra Amerika'dan salanmaya
balanmt. zellikle Krm Sava sonrasnda 869' da ordu yeniden dzenlenirken, artan silah ihtiyac Alman ve Amerikan irketlerinden temin
edilmekte idi.

302

--- Osmanl' dan

Cumhuriyet' e Endstriyel Mirasmz - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

XIX. yzylda Tophane'de Fransz mhendisler ile Alman ve ngiliz ustalarnn yan sra bir miktar yabanc top ustasnn daha faaliyet gsterdii ve
top dkm ile ilgili almalar yapt bilinmektedir.
843 ylnda Osmanl yurtta

Ohannes ve Boghos Dadian tarafndan kurulan Zeytinburnu Demir Fabrikas'nn (Grande Fabrique) faaliyete gemesi ile top ve dier silahlar bu fabrikada dklmeye balanmtr. 8 5Oy
lnda fabrikann tam kapasite ile almaya balamas ile birlikte, Tophane-i
Amire' deki top dkm yava yava kaldrlm ve top dkmnn yan sra
bir ok dkm ileri de Zeytinburnu Demir Fabrikas'nda yaplmaya ba
lanmtr.

Ahmet Sreyya Emin Bey'in Salra Topu (1866-1868)

Marangozluk mesleinin en zor ve en byk kabiliyet gerektiren blm,
kalp marangozluudur. Ahmed Sreyya Emin Bey bu yksek yetenei ile
9 yanda balayp, 2 yana kadar alarak ve 500 altn ce binden vererek, Zeytinburnu Fabrikas'nda ilk Trk yaps, seri atl, dernontabi salra
topunu icad etmitir. (Bkz: Savunma Sanayi)

Yedikule

imendifer Fabrikas

(1843)

Yedikule imendifer Fabrikas Zeytinburnu demir fabrikalar bnyesinde

ve ayn blgede Osmanl Demiryollarnn lokomotif ihtiyacn karlamak
zcreil~n~~~eehl~defu~~ereb~-

lamtr. Osmanl' da demiryollarnn

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

ge-

limesine

paralel olarak lokomotif ihtiyac

ithal olarak karlanmaktayd. Ayn blgede bulunan demir sanayinin de gelimesine
paralel olarak bugnk lokomotif sanayinin
de temelleri stanbul Zeytinburnu snrla
r ierisinde bulunan Yedikul e' de atlm
tr. Bugn de ayn blgede yine demiryollar hangadar ve cer bakm atlyeleri mevcuttur. Ancak an teknolojisine ayak uyduramadndan atl ve harabe bir vaziyette
bulunmaktadr. Lokomotif retimi bu,g n
Eskiehir' de Amerikan General Motors lisans ile son model teknihlerle yksek hzl
trenleride hizmet verecek ekilde retmektedir. Omanl' da demiryolu sanayi hayli gelimi olmana ~amen 960'l yllardan sonra maalesef demiryollar gerilemitir.

1843 ylnda temeli atlan lokomotif

retim tesisleri bugn ileri teknoloji
ile YHT (Yksek Hzl Tren) seti ve
lokomotifi retim safbasma gemitir

Eskiehir Demiryolu inaa Fabrikas (1894)

894'de stanbul-Badat

sosyo-ekonomik yapsn

Demiryolunun Eskiehir'den gemesi blgenin

etkilemi ve sanayinin gelimesinde itici g ol-

mutur.

Osmanl' da

Makine ve Metal Sanayi

-~~

303 ,- - -

Dnyada ilk kez 825 ylnda ngiltere'de balayan ve 25 yl iinde tm

Avrupa' da yaylan demiryolu ulamnn, topraklar 3 ktaya yaylan Osmanl
mparatorluu; na girii dier teknolojilere gre ok erken olur. Ancak 866
ylnda Osmanl'nn geni topraklar zerindeki demiryolu hattnn uzunluu sadece 5 9 km' dir. stelik bu hattn sadece /3'lk blm Anadolu
topraklar zerinde, 389 kn'lik blm Kstence-Tuna ile Varna-Rusuk
arasnda yer alr.
Osmanl

istanbul Basra - Hindistan

hatt

Osmanl

Hkmeti,

Haydarpaa'y Badat'a ba
lamay, dolays

Avrupa ile

ile Hindistan '

birletirecek

olan

hattn istanbul'dan geiril-

mesini diiiinmektedir. Bu hat

bugn bile eniden
bakanl

ulatrma

tarafindan gnde-

me getirildiini f:reniyoruz.

Hkmeti, Haydarpaa'y Badat'a balamay, dolays ile

Hindistan' Avrupa ile birletirecek olan hattn stanbul'dan geirilmesini dnmektedir.
XIX. yzyl sonlarnda 886 yl iinde bu erevede, Anadolu- Badat hattnn Marmara Denizi havzasna isabet eden Haydarpaa-zmit ksm ina
edilerek hizmete alr.
8 Ekim 888 tarihli fermanla bu hattn zmit-Ankara ksmnn inaat ve i
letme imtiyaz Anadolu Osmanl imendifer Kumpanyas'na verilir.
5 ubat 893

tarihinde ald dier bir imtiyazla Alman sermayesi ile kurulan ayn kurupanya Eskiehir-Konya, Alayunt-Ktahya ksmlarn ina ederek iletmeye aar. 3 Austos 893 ylnda Eskiehir' den Konya'ya doru
balayan inaat, 29 Temmuz 896 ylnda Konya'ya varr.
TLOMSA'n Geliim Kronolojisi
894 ylnda

bu almalar srasnda Almanlar tarafndan Anadolu- Badat

demiryolu ile ilgili olarak buharl lokomotif ve va go n tamiri ihtiyacn kar
lamak zere Eskiehir' de Anadolu- Osmanl Kumpanyas ad verilen kk
bir atlye kurulur. Bylece bugnk TLOMSA'n temeli atlm olur.
Burada kk apl lokomotif, yolcu ve yk vagonu tamirat yaplmakta, o
gnlerde lokomotifierin kazanlar onarlmak iin Almanya'ya ghderilmekte ve btn yedek paralar ithal edilmekteydi. Bu tesis ile byk bir sanayi
atlmnn temelleri balamtr.

Anadolu

Osmanl imendifer Kumpanyas

Ekonomi tarihi kaynaklarna dayanlarak elde edilen bilgilere gre Eskie

hir de iki tip fabrika kuruluyor. Anadolu imendifer (Lokomotif) Fabrikasbugnk TLOMSA (893) ve Anadolu Badat Demiryolu naat ir
keti (894)
Kumpanyann amac Anadolu - Badat

demiryolunda alan lokomotif ve

vagonlarn bakm ve onarmyd. Tesis 924ylnda TCDD'ye gemi. 986
ylrida Trkiye Lokomotif ve Motor Sanayi A.. (TLOMSA) adn almtr. Tesis bugn lokomotif ve dizel motoru retiyor.

- -304

--- Osmanl' dan

Cumhuriyet' e Endstriyel Mirasmz --------------------~

Cumhuriyet Dnemine Gei

9 9'da Anadolu'nun igalisrasnda ngilizlerin eline geen AnadoluOsmanl Kumpanyas

20 Mart 920'de
ve ulusal glerin elinde
igal ordularna kar byk bir
koz olur.

Kuvay-Milliye tarafndan

geri

alnr

20 Temmuz 920'de Yunanl

larn eline geen Atlye, 2 Eyll
922'de bir daha el deitirme
rnek zere geri alnr ve yeni
Trkiye' de ada teknolojiye
giriin balangc olur.
923 ylnda

800 m2 kapaalana ulaan Eskiehir Cer

Atlyesi'nde, 925'ten 928 sonuna kadar Kazanhane, arkhane, Marangozhane, Kpr,
Demiryolu Makas, Kantar ve
yol emniyeti ile ilgili malzemeler retecek birimler hizmete girerek da bamlln krlmas yolunda
byk admlar atlr. Artk, ylda 3-4 lokomotif ve 30 adet yolcu ve yk vagonu tamiri gerekletirilmektedir.
l

Temeli

Osmanl

Donemi'nde

atlan TLOMSA'n
Eskiehir'deki bugnk merkezi

IL Dnya Sava srasnda, drt bir yan epeevre alevler iinde yanan yurdumuzda seferberlik yaanrken, askere alnan nitelikli personel Eskiehir' de
geici bir durgunlua neden olur. Ancak, bu durgunluk ksa zamanda yerini byk bir ataa brakr.
TLOMSA Eskiehir'i aydnlatyor...
946 ylnda

IL Dnya Sava sona erip seferberlik kaldrlnca geri dnen

iilerle birlikte artan retim kapasitesi ile Cer Atlyesi, ad hala atlye olsa
da bir fabrika gibi almaya balar. Artan enerji ihtiyacn karlamak iin
kurulan kuvvet santral Eskiehir'in baz, blmlerini de karanlktan kurtarr.
94 7 ylnda Takm Fabrikas, 949 ylnda yeni Bakm, Yemekhane ve Mdriyet Binalar hizmete girer.1956'da Motor ubesi faaliyete geer.
95 ylnda

Trkiye'de ilk mekanik kantar imalat, lisans.veya know-how

alnmakszn bu Atlyede gerekletirilir.
Yl 957, GenlikPark bir bayram yeridir. Hereyi ile Eskiehir Cer Atlyesinde retilen iki kk buharl lokomotif, "Mehmetik" ve "Efe", hem
Ankara'y, hem de Eskiehir'i sevince boar. 750 m2'lik bir gzergahta,
Havuzba ve Esmen ad verilen istasyonlar arasnda 2O km /h hzla gidip
gelen 35 ton yk kapasiteli iki kk buharl lokomotifbir yandan ocuk-

Osmanl' da

Makine ve Metal Sanayi

- - - 305 - --

larn

sevinlerini, bir yandan Eskiehir Cer

Atlyesinin gururunu ve byk lokomotifleri de retebilmenin umudunu tar.

TLOMSA'n rettii lokomotif-

lerden bir giiriint

4 Nisan 957'de Eskiehir'de (ukurhisar)

imento Fabrikas alma merasiminde bulunan dnemin Babakan Adnan Menderes, Devlet Demiryollar C er Atlyesini ziyaret etti ve Fabrikalarn btn mtemila
t ile bilhassa rak Okulunu gezerek tetkik
etmi, sanatkarlarla, i Sendikalar ve Federasyon Heyetleri ile de hasbhalde bulunmulardr. Daha sonra, halka, treni ve demiryolunu sevdirrnek amacyla o yl Ankara Genlik Parknda iletilecek olan
minyatr trenlerin, hazrlanm bulunan lokomotiflerinden birine binerek
gezmi ve ok beenerek "Bu lokomotifin byn sizden istesem yapabilir misiniz?" demitir.

1958: lk lokomotif douyor; "KARAKURT" raylar stnde.

958 ylnda, Eskiehir

Cer Atlyesi, Eskiehir Demiryolu Fabrikas ady

la yeni ve byk hedefler iin organize edilir. Bu hedef ilk yerli lokomotifi
imal etmektir ve 96 ylnda, Trkii ve mhendislerinin eref ant Fabrikada istim tutar. Bu, 9 5 beygir gcnde, 97 ton arlnda, 7Okm/h hz
yapabilen ilk Trk buharl lokomotifi KARAKURT'tur.

1961: "DEVRM" Devrim Otomobilini yapmak yine temelini ve kuruluunu Osmanllarn gerekletirdii Eskiehir demir fabrikasnda gerekletirmidir.

lk Trk Otomobili - Cumhurbakan Cemal Grsel'in Talimatlaryla 1961 'De

Eskiehir'de retilen, Trkiye 'nin lk Otomobili. (Baknz: Otomotiv Sanayi)

1968: 1968 ylnda Alman MAK Firmasnn lisansyla 360 Bt:tygir Gcnde DH 3600 tipiDizel Manevra Lokomotiflerinin srekli olarak yapmna
balanr ve 97 5 ylna kadar 2 5 adet retilir.
968 yl'nda Fransz
6

PA4 V- 85

Semt Pielstick Firmas ile yaplan lisans

tipi motorlarn imalatna geilir.

anlamasyla

Fabrikadan, Messeseye 970 ylnda Eskiehir Demiryolu Fabrikas, "Eskiehir Lokomotif v:e Motor Sanayi Messesesi ", ELMS adn alr.

1971: 97 ylnda Fransz Traction Export firmas ile lokomotif, Chantiers

de L'Atlantique firmas ile motor lisans anlamas erevesinde 2400 beygir gcnde, ton arlnda, 39400 kg ekme kuvvetine sahip ilk Dizel
ElektrikAnahat Lokomotifi trenle sefere konulmutur.
Kelimenin tam anlamyla dev bir fabrika haline gelen ELMS'ye kamyonlarla, vagonlarla gelen demirler, sa levhalar, her biri zel makine paras ol-

- - - 306

--- Osmanl' dan

Cmnhuriyet'e Endstriyel Mirasnz - - - - - - - - -- - - - - - - - - - -

duktan sonra bir hafta iinde lokomotife dnerek kendi tekerlekleri ze~
rinde fabrikay terk etmektedir.
985 ylna

kadar DE 24000 tipi Dizel Elektrikli Anahat Lokomotifinden

4 3 adet retilmitir

1986: Messeseden irketlemeye ELMS, 986 ylnda dnyada ve yurdumuzdaki deien koullara gre yeniden yaplanarak, Bakanlar Kurulu karan ile bal ortaklk haline dntrlr ve Trkiye Lokomotif ve Motor
Sanayi A.. TLOMSA adn alr.
986 ylnda Bat Alman KRAUSS~MAFFEI firmas ile lokomotif, MTU
firmas ile

dizel motor lisans anlamas erevesinde 00 Beygir Gcnde

D E 000 tipi Anahat ve Yol Manevra lokomotifi retimine balanr. 990
ylna kadar bu lokomotiften 7Oadet retilmitir.

DE 22000 tipi Anahat lokomotifi

1987: 987 ylnda; Amerikan EMD GENERAL MOTORS Firmas ile DE

AnahatLokomotifi lisans anlamas erevesinde 2200 Beygir Gcnde DE
22000 tipi Anahat lokomotifi retimine balanr. TCDD letmesi Genel
Mdrl tarafndan 39 adet ithal edilen bu lokomotiften TLOMSA 'ta
48 adet retilmitir.
987 ylnda MuhtelifDemiryolu Maki-nalar'nn (Kar Kreme Aralar,
Demiryolu Mobil Vinleri, HafifVinli Poz Otolar, Katener Bakm Aralar) retimine balanr. Toplam 46 adet retilmitir.
988: 988 ylndaJapon NISSHO IWAI-TOSHIBA Firmasyla Elektrikli

Anahat Lokomotifi lisans anlamas erevesinde 4 300 Beygir Gcnde E

43000 Tipi Elektrikli Anahat Lokomotifi retimine balanr. Japonya'dan
adet komple ithal edilmesinin ardndan TLOMSA'ta toplam 44 adet

DE 33000 tipi Dize! Elektrikli

Anahat Lokomotifi

retilmitir.
994: 994 ylnda

herhangi bir teknoloji transfer etmeden, teknoloji reterek proje, dizayn ve imalat tmyle TLOMSA' a ait olan 709 Beygir
Gcndeki DH 7000 tipiDizel Hidrolik Manevra Lokomotifi retimine
balanr. Bu lokomotiften 20 adet retilmitir
Yl 998, yine dizayn TLOMSA tarafndan gerekletirilen 950 Bey-

gir Gcnde DH 9500 tipi Dizel Hiclrolik Anahat ve Manevra Lokomotifi retim almalarna balam ve bu lokomotiften 26 adet retilmitir.
200:Yl 200-2003, ooo

Beygir Gcnde DH 10000 tipiDizel Hidrolik

Anahat ve Manevra Lokomotifinden 4 adet ret~lmitir.
Yl 2 00 3, TCDD letmesi Genel Mdrlnn 89 adet Anahat Lokomo-

tif ihtiyacnn karlanabilmesini teminen General Motors 1 ABD Firmasn

dan yaplan teknoloji transferi erevesinde DE 3 3000 tipiDizel Elektrikli
Anahat Lokomotifinden ilk 6 adedi retilir. Bakiye 83 adet lokomotifin 36
adedi 2006 yl sonuna kadar %5'lik yerli katk ile retilmitir. 2009 yl
sonuna kadar 4 7 adet lokomotif% 5 5 yerli katk oran ile retilerek toplam
89 adet DE 33000 lokomotifTCDD filosuna katlmtr.

Osmanl' da

E 43000 Tipi Elektrikli

Anahat Lokomotifi

Makine ve Metal Sanayi

- - - 307 - - -

TCDD artk ada yksek hzl tren serisi ile hizmet sunuyor.
tren seferleri uygulamaya kon-

Ankara-Eskiehir ve Ankara-Konya arasnda yksek hzl

mutur.

1894 ylnda temeli atlan bu fabrikalar Recep Tayip Erdoan Hkmetin yksek hzl trenlere lokomotif retecek yatrmlar yapmas, demiryolu sanayinin yeniden ada dzeye gelmesini salayacaktr .Elli yldr d e
kalka hizmet veren TCDD 2003 ylndan itibaren yenilenen Lokomotifleri ve raylar ile dnya ile rekabet .edecek dzeye erimek iin byk aba
sarf ediyor. Bu konuda Gney Kore, inliler ve Amerikallada ibirlii anlamalar imzalanmtr.

akir

Zmre (1918-1923)

Bu bir uak bombasndan sobaya bir hayat yksdr.

Fabrika, Trk giriimci
ile kuruldu.

akir

Zmre

tarafndan

ve

tamam

yerli sermaye

Fabrikann kurucusu akir Zmre,

Fabrikann

kurucusu

ak ir

Zmre, 18 8 5 Varna doum/udur.

Bulgaristan 'daki

Trkler iinde Avrupa'da ei

tim grebilme

olana

bulan

ilk Trk genlerden biridir.

Varna 'da ilk ve ortaokulu bitirdikten sonra lise ve yksek
eitimini
lad.

- -- 308

Cenevre 'de tamam-

188 5 Varna doumludur. Bul~aristan' daki

Trkler iinde Avrupa' da eitim grebilme olana bulan ilk Trk genlerden biridir. Varna' da ilk ve ortaokulu bitirdikten sonra lise ve yksek eiti
mini Cenevre' de tamamlad. 1908' e Cenevre' de hukuk fakltesinden mezun
oldu. Birihci Dnya Sava'nda, Varna Trk milletvekili olarak Bulgar Parlamentosu' da bulundu. Parlamentoda 17 Trk temsilciden biriydi. Zmre o
yllarda Sofya' da grevli bulunan, Trk askeri atae, Yar bay Mustafa Kemal
Bey (Atatrk) ile ya~n arkadalk kurdu.
akir

Zmre ile Atatrk arasnda Sofya' da balayan yakn dostluk, Ulusal

Bamszlk Sava yllarnda da artarak devam etti. Mareal Fevzi akmak'n
yakn akrabas olan akir Zmre, Anadolu' da bamszlk sava veren ulusal glere, yurt dndan silah ve cephane gndererek, malat- Harbiye
(harp aralar imalat) konusunda uzman, usta ve teknisyen bularak hizmet
etti. Bu hizmetlerinin karlnda TBMM tarafndan stiklal Madalyas ile
dllendirildi.

---- Osnanl'dan Cunhuriyet'e

Endstriyel Miras1z - - - - - - -- -- - - - - -- - - - - -

akir

Zmre byk zaferin kazanlmasndan ve Cumhuriyet'in ilanndan

sonra Bulgaristan' dan ayrlarak Trkiye'ye geldi.
Zmre Bulgaristan' dan getirilen yabanc usta ve teknisyenler ile ilk soba ve
kuzine yapmna balam ve ksa bir sure sonra fabrikada yerli ii ve usta
yetitirmeyi baarabilmiti. 3 O'lu yllarda artk fabrikann tm personeli
Trklerden olumaktayd.
Trk Savunma Sanayi Tarihi'nde nemli ve erefli bir yere sahip olan bu
fabrika, lkemize ok byk ve unutulmaz hizmetlerde bulundu.
zellikle kinci Dnya Sava'nn yokluklada dolu yllarnda, ordumuzun
silah ve cephane gereksinimini karlayabilmek iin youn bir biimde alt. Bu yllarnda fabrikada alan ii saysnn 2 bine kt zamanlar olmutu. Ancak fabrikann en byk sorunlarndan biri, uluslararas ulam
yollarnn kapal ve abluka altnda olmas dolaysyla fabrikann hammadde,
teknik alet ve makine gereksinimlerinin karlanamamasyd.
"akir

Zmre" adn bir marka haline getiren ve Trk halknn bellein

de iz braktran, retmi olduu nl akir Zmre Sobalar'dr. Bu sobalar,
Trk halknn sosyal snflarnn zevk ve gereksinimine greydi. Zonguldak,
Zmre, Aal, Alman, iftlik ve Kyl modeli bir akir Zmre soba klasiidir. Halk arasnda "kuzine" denilen frn olarak da kullanlabilen soba en
ok ilgi gren modellerden biriydi.

"akir

Zmre"

adn

bir

marka haline getiren ve Trk

halknn belleinde

iz

brak

tran, retmi olduu

nl

akir Zmre Sobalar 'dr.

soba/ar, Trk
snflarnn

halknn

Bu

sosyal

zevk ve gereksi-

nimine giireydi. Zonguldak,

Zmre, Aa/, Alman, iftlik ve Kyl modeli bir akir
Zmre soba
arasnda

firn

klasiidir.

Halk

"kuzine" denilen

olarak da

kullanlabilen

soba en ok ilgi g"ren modellerden biriydi.

Fabrika, 1946 Haziran'nda anonim irkete dntrlm, kurucusu akir

Zmre'nin 6 Haziran 966'da yaamn yitirmesinden sonra 970 yln
da kapatlmtr.

lstiklal Sava yllarnda iilkesi;ze biiyk hiz-

akir Zmre sobalarndan

metleri geen akir Zmre yeni nesiller ta-

bir iirnek

rafindan biiyk sayg ile anlacaktr

Osnanl'da

Makine ve Metal Sanayi

- - - 309 - --

Metal ve Dkm
Dkmclk (1520-1656)
Bakra

inko, kalay gibi madenierin belli oranlarda katlmasyla elde edilen

alamn eritilerek kalplara dklp o kahbn eklini almasyla istenilen biimde eyann elde edilmesi ilemine dkm denir. Bu ilemin yapld zanaata ise dkmclk olarak bilinir. Bakra inko katldn
da parlak sar renkte olan "pirin", kalay katldnda ise bakrla pirin aras koyu renkte "bronz" elde edilmektedir. Eski
alardan beri bilinen bu yntemle, bakrdan dvme teknii ile yaplan kap kaan yannda, daha seri retilebilen ok
eitli eya yapma imkan ortaya kmtr.
Pirin d.kiim nargile manga/

stanbul' da Osmanl Dnemi'nde ina edilen ar ve atlyeler arasnda

"kazganc"

olarak adlandrlan bakrclarn yannda "dkmcler" ya da

"dkmeciler" de ok nemli bir yer tutmulardr. Top
dkm atlyeleri nasl Tophane ve Hasky semtlerinde
bulunuyordu ise halkn ihtiya duyduu kap kaak ve eitli eyay reten dkm atlyeleri de Sleymaniye ve
Mercan civarnda idi.

III. Murad'n (574-595) olu ehzade Mehmet (II.

Mehmet) iin 582' deAtmeydan'nda dzenlenen ve 53
gn 53 gece sren snnet dnn anlatan Surname-i
Hmayun adl minyatrl yaznada esnaf loncalarnn
alaylar halinde geilerinde dkm amdanclar da anlatlmtr. Evliya elebi, stanbul esnafn anlatrken
"Esnaf- Dkmeciba" bal ad altnda dkmclerin
atlyelerinin Sleymaniye Camii altndaki ar iinde
olduunu yazmakta. "Sleymaniye ii" olarak n kazanan pirin ve bronzdan eidi eyann retildii bu atlyelerin I. Sleyman (Kanuni- 520- 566) tarafndan kurulduunu belirtmektedir.

Eremya elebi Kmrciyan, 1657' de IV. Me.h met'in huzurunda ordunun, Girit seferine kmadan nce esnaf
_. alaylarnn geilerini anlatrken dkmcleri bakrc es.~\' nafyla birlikte anmaktadr.
stanbul dkmcleri yabanc seyyahlarn da dikkatini
ekmitir. 9. yy 'da stanbul'a gelen Pretextat-Lecomte,
bakrc ve dkmecileri gl bir gzlemle ayrntl biimde anlatmtr.
1600'/ii yllarda Tokat Kalhaneleri'nde
retilen hrdavat rnleri

' :;

Osmanl

dneminde tm imparatorlukta n kazanan

Sleymaniye ve Mercan' daki dkm atlyelerinde geleneksel olarak, daha ok kum kalplarda bronz ve pi-

- - 31 O,- - - Osmanl' dan Cumhuriyet' e Endstriyel Mirasmz - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Dkm tekniiyle yaplan bu eyalar arasnda amdan, havan, kandil, kapakl sahan, divit, kap tokmaklan, cami ve
tekke alemleri, anlar ounluu oluturmaktayd. Bu eyalarn byk bir
ksm stanbul halknn ihtiyacn karlam, bir ksm da Anadolu ve Avrupa ehirlerine ihra edilmitir. Geleneksel retim 970'e kadar Sleymaniye ve Mercan semtinde bulunan atlyelerde devam etmitir. Dkm atlyeleri 970'ten itibaren Rami'de Sanayiciler Sitesi'ndeki dkkanlara tan
mtr. Gnmzde daha ok tas ve tencere kulplar, amdan ve avize paralar gibi eyalarn retildii bu atlyeler Osmanl dkm atlyeleri geleneini devam ettirmektedir.
rinten

eitli eya retilmitir.

Osmanl'da Bakrclk ve Bakr Kab malat (1638-1826)

Bakr kap yapm teknikleri, "dvme", "dkme", svama (tornada ekme)"
ve "preste basma" olmak zere drt ana blme ayrlyor. Binlerce yldan
beri uygulanan dvme teknii, bakr kleyi ekiiemek suretiyle ekillen
dirilen bilinen en eski teknik olarak kyor karmza.

Daha sonra dkm, tornacia ekme, preste basma gibi teknikler geliir ve,
yakn dnemlere kadar bakr eya mutfaklardaki yerini korur.
Osmanl mparatorluu dneminde Anadolu bakrclk sanatn dnyaya

duyuran ve sevdiren merkezlerin banda, Tokat'ta yaplan bakr eya retimi gelmektedir. 6. yzylda Orta Karadeniz Blgesi'nde en zengin bakr
yataklarna sahip Kre madenierinden elde edilen bakr, bronz top dkm dnda sosyal alanda kullanlmak zere ilenmekteydi. ok nemli ticaret yollar zerinde bulunan Tokat bu blgenin en byk ticaret ehriy
di. Orta Anadolu Blgesi'nden gelen yollar, Tokat zerinden Karadeniz' de
bulunan liman kentlerine almaktayd. Kuzeybat ran ve Dou Anadolu
Blgesi'nden gelen ticaret yollar da Bursa-stanbul veya zmir ynne gitmek zere Tokat'tan ayrlyordu.

Bronz d"kiim kapakl sahan

Geleneksel bakr sinide bir yer sofras

Blgede zengin olarak bulunan bakr yataklarndan elde edilen bakr,

Tokat'taki atlyeler tarafndan ilendiinden, bakrc ve kazanclarn olu
.turduu i kolu byk bir sanayi halini almt. Bu i kolunun Ortaadan
beri alt ve bakr kap-:kaa geleneksel olarak rettikleri sanlmaktadr.

Osn1anl'da

Makine ve Metal Sanayi

- - - 311

Trkler'in Balkanlar' daki egemenlii srasnda kurulmaya balanan ve

baaryla gelien maden sanat atlyelerinin bulunduu yerleim merkezlerinin banda U stovo, Petkova, skp, Piritine, tip ve Sar~ybosna
gelirdi. Anadolu' da ise Gaziantep, Kahramanmara, Mardin, Diyarbakr,
Siirt, Malatya, Elaz, Erzurum, Trabzon, Giresun, Ordu, Sivas, Tokat, Kayseri, ankr, orum,
Amasya, Kastamonu, Gere de, Konya, Burdur, Denizli, Mula Kavakldere, Afyon, Ktahya, Balke
sir, Bursa, stanbul ve Edirne.
Bakr eya retiminin Tokat'n en byk sanayi dal
haline geldiini, Fransa'nn Trabzon konsolosu V.
Fontanierde belirtmitir. 826 ylnda iddetli bir
vebann hkm srd bir srada Tokat'a gelen konsolosun, ssz e
hirde bir tek bakrclarn altn yle yazmaktadr:

~~~~~=-=-~~

Tokat ve Erzincan Kalhaneleri'nde

- " ... Tokat'ta tekhayat belirtisi, kepenkler indirilmi dkkanlarda almaya devam eden bakrclarn eki seslerinden ibarettir ... "
Ancak, 950'li yllarda sosyo-ekonomik yap hayat tarzn hzla deitirdi
inden; alminyum, plastik gibi ucuz alternatif malzemeler ortaya kar. Bu
durum da bakrcln gerilemesine neden olur. Geleneksel kltrn sreklilii buzanaatn tamamen yok olmasn nler. 970'lerde ise turistik talebin
el sanatlarnda younlamas bakrcl da canlandrr ve i talep de geniler. Bu defa bakr eya
mutfaklarda yemek piirmekiin deil, ss eya
s olarak kullanlmaya balanr. Yani 5Oyl nce
mutfaklardan kovduumuz bakr eya imdi salonlarmz ssler hale geldi.

retilen mutfak ara gereleri

Ayrca

yurt iinde bakr eya koleksiyonlar yapanlar oald gibi, byk turistik otellerde yemekler artk bakr kaplarda servis edilmeye ba
lad. Btn bunlar bakrclk sanat~ yaatan unsurlar oldu.

Trk aile yapsnda yer sofrasnda

kullanlan

tepsi

Gnmzde ise gerek Anadolu' da ve gerekse stanbul' da yzlerce bakrc

atlyesi varln hala srdrmektedir.
1

Bak

ve

Kaklk

(1638)

Bata

Konya olmak zere Kastamonu, orum ve Tokat'la birlikte Osmanl Dnemi'nde stanbul da nemli bir kak retim merkezindeydi. Pilav
orba, sulu yemekler, hoaf, muhallebi vb. yiyecekleri bulunduu kaptan
aza gtrmede kullanlan kak; aa, maden, kemik, gibi yapld maddeye ve kullanld yere gre adlar alrd.
Fabrika ncesi dnemde madeni kaklar ahap kalplar hazrlaridktan sonra

- - -312 ,

Osnanl'dan

Cumhuriyet' e Endstriyel Mirasmz - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

altn, gm ve

pirinten dkmleri yaplr, daha sonra eilerek tesviyeden

geirilir ve olmas gereken biime getirilirdi. Madeni kaklar eskiden "mh
lama" yoluyla zmrt, akik deerli talarla,
altn ve gm kaklarn saplar "savat"la bazlar da kl testeresiyle yaplan oymalarla ya
da elik kalemle oyulan yaz ve motiflerle,
bazen de telkar sslemelerle sanat eseri haline geitirilirdi. Bu tr deerli madenierden
yaplm ve zenle sslenmi kaklar ancak
sarayda ve yksek dereceli devlet grevlilerin konaklarnda kullanlrd.
Kemik, boynuz, fildii, ve kabuklardan yaplan kaklar daha cok aure, stla, muhalebi yemek iin kullanlrd. Boynuz ve fildii kaklarn pek az yekpare olur,ounlukla
anak ve saplar ayr ayr yaplr, daha sonra
altngm ve pirin peinlerle birbirine tutturulurdu. Fildii, boynuz, baa hindistancevizi kabuklarndan yaplan anaklarda yzeyin prssn olmasna zen gsterilir ok deiik teknklerle bezenen saplar ise oyma ve
kakma motifler ihtiva ederdi.
stanbul kaklar da teki meslek gruplar

gibi geleneksel esnaf rgtlenmesine dahil

olmulard. Evliya elebi, Seyahatnamede' de
63 8 Badat seferi dolaysyla dzenlenen ordu esnaf alayn anlatrken "Esnaf-
Kakcyan" dan da sz eder ve bunlarn 300
dkkanda bin kii olduklarn bildirir.
stanbul'da yalnz burada retilen kaklar satlmaz, baka ehir ve lkeden
gelenkak eitleri de bulunurdu. 640 tarihli Es'ar Defteri'nde tanesi
akeden 50 akeye kadar satlan 9 eit kak ad verilmitir.

Trkler'in ev .ve adr yaamnda

biiyk bakr sini kullandm
gsteren bir resim

Tokat Kalhaneleri (Dkmhaneler) (1651-1701)

Tokatbakrclnn 7.

yy' da ok byk bir sanayi halini almasnda, baka

blgelerden getirilen bakrn Tokat'ta bulunan "kal~aneler"de eritilerek tasfiye edilmesinin de ok qyk bir etkisi vardr. Dou Anadolu Blgesi'nin
en zengin bakr yataklarna sahip Ergani' den karlan bakrn olduka masrafl ve zor koullar altnda Tokat'a getirilerek buradaki kalhanelerde tasfiye edilmesinin en byk sebebi ise Ergani evresinde orman alanlarnn
artk ortadan kalkmas ve madeni eritecek odun kmrnn elde edilememesiydi. Tokat kalhanelerinde tasfiye edilerek elde edilen saf bakrn bir
ksm yine kervanlarla, Amasya zerinden Samsun' a buradan da deniz yo-

Osmanl' da

Makine ve Metal Sanayi

- - - 313 -- - -

luyla stanbul'a gnderilmi, bir ksm da

ehirde genilemeye devam eden bakr eya
retiminin ihtiyacn karlamak i~n tccarlara ayrlmtr. rnein 743 ylna ait bir
belge, kazanc esnafna satlan bakr konusunda aka bilgi vermektedir:
- "Tokat'ta bulunan kazanc esnafnn devletten satn aldklar bakrn parasn bir birlerine kefil olarak geriye kalann demeyi
taahht ettikleri halde, imdiye kadar demediklerinden, bir an nce yerinde tahsil
edilmesi ... "

Giiniimiizde Erzincan. Tokat ve

Gaziantep'te bakr iiliinin en
gzel rnekleri yaplmaktadr.
Turistik amal kullanlan bakr
ayn zamanda hediyelik eya
olarak ta satlmaktadr. Blge
halkna biiyk bir gelir kayna
oluturmaktadr.

Anadolu'yu zmir' den balayarak Erzurum' a

kadar dolaan nl seyyahJosehp P. De Tournefort, 7O ylnda gzlemlerine dayanarak Tokat'taki bakr eya r etiminin nasl gelimekte olduunu yle anlatmaktadr:
- " ... Tokat'n asl byk ticareti bakr eya alanndadr. Tencere, tas, fener
ve amdanlar ok gzeldir. Gmhane ve Kastamonu' dan getirilen bakr
dan imal ettikleri bu eyay stanbul ve Msr'a ihra ederler... "
74 ylna

ait bir ariv belgesinden, Tokat'ta bulunan kalhanderin hangi

semtlerde yer alm olduunu renmekteyiz:
- " ... Tokat arsndaki bakr kalhane ocaklar yangn tehlikesine kar Medine Fukarasnn vakf menziliyle Mevlevihane Derviinin Vakfbaheleri
ne ina edilerek iletmesi vakfa verilmekteyse de, sz edilen yerlerde ina
edilen ocaklarn yktrln as. .. "
Tokat'taki bakrc ve kazancln kazanl bir i kolu haline dnmesinde,
kentte bulunan kalhan el erin ucuz, bol ve ok kaliteli hammadde salanmas
da etkiliydi. 9. yzyln ilk yarsnda kalhanelerde bin kadar ii almak
ta ve ylda bin ton civarnda bakr retilmekteydi.
Bakr eya

retiminin Tokat'n en byk i kolu haline dritn, s.

yzyliri sonlarnda corafya c nciciyan' da u ilgin cmleleri de dorula
maktadr.

- " ... Tokat' bakrc veya kazanc ehri olarak tanmlamakyerinde olacaktr;
nk orada yaplan bu imalat nefaseti ile btn Osmanl lkelerinde h
ret kazanm olup, Tokat'n bakr kaplar, sinileri, kazanlar ve dier eyalar
Erzurum' a, stanbul' a, Amasya'ya, Samsun' a ve dier ehirlere gnderilir ... "
Ayn yllarda

Tokat'ta bulunan W. F. Ainsworth da bakrclk konusunda

bilgi verirken, kente Ergani'den getirilen ham bakrn tasnif edildii kalhanelerden sz etmekte ve bu iin son yllarda Viyana' dan gelen bir uzmann
denetimi altnda yapldna deinmektedir.

- - - 314

Osmanl' dan

Cumhuriyet' e Endstriyel Mirasmz - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Tokat kalhanelerinin 840- 84 yllarnda daha modern teknolojik koullara ayak uydurularak deitirilmesi, bakr eya retiminin artmasna ve
Avrupa'ya ihra edilmesine yol amtr. yle ki artan talep karsnda i
leyecek bakr bulmakta glk eken retici, 853 ylnda Babali'ye ba
vurarak, kendilerine daha fazla bakr tahsis edilmesini istemilerdir. Bakr
eya reticilerine yllk 2 5,6 tonluk bir kontenjann ayrlmasyla, geici de
olsa rahatlamtr.
Tokat kalhanelerinin deien teknolojik koullara gre altn, Trkiye madenieri zerinde aratrmalaryla tannan Pierre de Tchihatcheff'in
850 ylnda yazm olduu u cmle de dorulamaktadr:
-" ... Tokat kalhan eleri, Anadolu' da gerekten ileri teknolojiyle alan tek
metalurjik tesistir ... "
Tokat kalhanelerinde tasnif edilerek baka blgelere gnderilen bakr hakknda H. J. Lennep 864 ylnda olduka ayrntl bilgi vermektedir:
-" ... Kentin gneybat ynndeki d mahallesinde bulunan kalhanede bakr tasnif edilmekte ve devlet tarafndan bakrclara datlmaktayd.
Ancak imdi bakr ilenneye hazr hale getirildikten sonra stanbul' a gnderildiinden, Tokat'taki bakrclar iin datlan miktar yeterli olmamakta ve dkkanlardaki retimin srekliliini salayamamaktadr~ Bu kalha-.,..,.._,.--.....--=--~~ne bir Alman mhendis ile madenci tarafndan kurulmu ileri teknolojiyle alan
gvenilir bir iletmedir. Ancak mhendis
bakente ikayet edilip grevden alndn
dan, kalhanenin iletilmesi bugn Trklerin elinde bulunmaktadr. letme iin denen cretler ok yksek, iletmeden elde
edilen bakr ok iyi kalite olduu halde,
gelen ilennemi bakr yeterli olmadn
dan, kalhane srekli olarak almamakta,
burada bulunan grevlilere ise i yapmadan para denmektedir. Maden yataklar
Ergani yaknndadr, her yer bakr cevberiyle dolu olduu halde yakt kttr. Bakr
cevherinin ilenmesinde srecin bir ksm
Tokat ve Erzincan 'da bakr
karld yerde tamamlanmakta, sonra develeri e sre tamamlanmak zere
ileme almas
Tokat'a tanmaktadr. Tokat ile maden arasndaki yolda zellikle kn ulam koullar ok gtr . -Srijclere ok dk tama creti denmesi ve
dzenli deme yaplmamas nedeniyle, tanabilen bakr cevheri miktar kalhaneyi ancak yln yarsnda altrabilecek kadardr ... "
Aada

zet olarak sunduumuz 785 ylna ait bir ariv belgesi, Tokat
atlyelerinde retilerek Samsun !imanna gnderilen bakr eya miktarnn
ulat boyutlar aka gstermektedir:

Osmanl'da

Makine ve Metal Sanayi

- " ... Tokat atlyelerinde retilen 47 bin ksur kantar (yaklak 2 milyon
651 bin 176 ton) bakr eyann Samsun'a gnderilmesi ... "
Bakrclkla

ilgili i alannn Tokat'n en byk sanayi kuruluu haline gel1808 ylndaJames Mo ri er yle anlatyor:

mi olduunu,

- " ... Tokat'ta faaliyette bulunan 300 imalathanenin, btn Trkiye'de satlan mamulleri ile ehre nn veren tek sanayi daldr ... "
-" ... Tokat eriye Sicilleri'nde, 1828 ylnda, kentte 33 bakrc, 55 kazanc, 7 dkmeci ve 14 kalayc esnafnn bulunduu belirtilmektedir. letme
den elde edilen bakr ok iyi kalite olduu halde, gelen ilennemi bakr yeterli olmadndan, kalhane srekli olarak almamaktadr. Burada bulunan grevlilere ise i yapmadan para denmektedir. Maden yataklar Ergani
yaknndadr, her yer bakr cevheriyle dolu olduu halde yakt kttr. Bakr
cevherinin ilenmesinde srecin bir ksm karld yerde tamamlanmakta, sonra develerle sre tamamlanmak zere Tokat'a tanmaktadr. Tokat
ile maden arasndaki yolda zellikle kn ulam koullar ok gtr. Srclere ok dk tama creti denmesi ve dzenli deme yaplmamas
nedeniyle, tanabilen bakr cevheri miktar kalhaneyi ancak yln yarsnda
altrabilecek kadardr ... "
19. yzyln ikinci yarsndan itibaren deien ekonomik ve teknolojik koullara paralel olarak, Tokat kalhaneleri de eski canlln kaybetti. Dnya
bakr fyatlarndaki d, Ergani'den develerle Tokat'a getirilerek eritilen bakrn ok yksek fiyatlara mal olmas zararna alma sonucunu dourmutu. Tokat kalhaneleri 1880 ylndan itibaren kapanmaya balam
tr. Nitekim 1890 ylnda Vital Cuinet, kentte bulunan kalhanderin en byklerinin son 3 yldan beri kapal olduunu yazmaktadr.

Lengerhaneler (Gemi Sanayiinde

retim Tesisleri) (1775)

pa

ve Zincir

Hasky'de, Tersane-i Amire'ye bal bir kurulu olan Lengerha,ne, Osmanl Danannas'nn kalyonlarnda kullanlan byk palar dkmekte deer
lendiriliyordu. U zun yllar baka amalarla
da kullanlan yap 1990'larda Rahmi Ko'un
giriimiyle yeniden ilevlendirilmi ve bir endstri tarihi m zesine dntrlmtr.
Osmanl mparatorluu'nun deiik ky

kentlerinde bulunan tersane-i amirelerden

stanbul' da, Hali kysnda yer alacak olann inaasna 1513 'te balanmtr.
1613'te de, Azapkap'dan (bugnk Unkapan kprs balangc) balayp Hasky'e
Gemi sanayinin "nemli bir yan rn kadar uzananTersane-i Amire yaplar arasna Lengerhane'nin katlmas
olan ve Lengerhane'de retilen apa
iin binann yapmna balanmtr.

- -316 - - - Osmanl'dan

Cunhuriyet'e

Endstriyel Mirasmz - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

 792 ylnda III.

Selim'in Tershane Saray'nn tm ky kesimini Tershane-i

Amire'nin bytlmesi iin balamasndan sonra, Lengerhane binas bugnk grnmne kavumutur. Ancak, 804 yangnnn bu yapy nasl
etkilediine dair kesin bilgi verilememektedir.

Rahmi Ko Sanayi Mzesi

773 ylndan

gnmze sanayi devriminin geirdii evrelerin sergilendiLengerhane kare planl bir yapdr. Byk kesme tatan drt ayan tad, ortada byk, yanlarda ise drt kk kubbeli bir at rtsne sahiptir. Kbms yapnn iine, ana yapyla ilintisiz, katl bir elik konstrksiyon yerletirilerek Rahmi M. Ko mzesi olarak yeniden ilevlendiri
len yap, gelenek ile adaln badatrld bir rnek olmutur. Yeralt
na alnan dier sergi salonlarnda, Sanayi Devrimi sonras teknolojilerinin
ana rnleri sergilenmektedir. Mzede kara, deniz ve hava tatlarnn eitli rnekleri de bulunmaktadr.
i

Trkiye'nin her yerinden renciler bir plan dahilinde mzeyi ziyaret ederek Osmanl'da ve Bat'da sanayi devrimi hakknda grsel bilgi edinmektediler.

Zeytinburnu'ndaki

Dier

Fabrikalar

Osmanl

Dnemi Zeytinburnu sanayi blgesinde kurulan fakat elimizde yeterli bilgi ve belge bulunmayan fabrikalardan bazlar da yledir:
.

Zeytinburnu Mavzer ve Fi ek Fabrikas - 90 2

2. Zeytinburnu Asit ve Eter Fabrikas3. Zeytinburnu Kimyahane Fabrikas

902

- 902

4. Zeytinburnu elik fabrikas

Rahmi Ko Sanayi Mzesi

Yukardaki fabrikalada ilgili Sultan II. Abdulhamit'in hazrlatt stanbul

1773

Fotoraflar/20O

devriminin

isimli resim albmnde bilgi bulunmaktadr. Daha fazla

ylndan

sergilendii

bilgiye ulalamamtr.

gnmze sanayi

geirdii

evre/erin

Lengerhane kare planl

bir yapdr. Biiyk kesme tatan

d'rt ayan

tad,

ortada byk,

yanlarda ise d'rt kk kubbeli bir

at

'rtsiine sahiptir. Kiibiimsii

yapnn

iine, ana yapyla ilintisiz,

katl bir elik konstrksiyon

yerletiri/erek

Rahmi M. Ko mzesi

olarak yeniden

ilev/endirilen yap,

gelenek ile adaln badatr/d

bir 'rnek olmutur.
dier

sergi

Yeraltna alnan

salonlarnda,

Sanayi

Devrimi sonras teknolojilerinin ana

rnleri sergilenmektedir.

Osn1anl'da

Makine ve Metal Sanayi

_J

,.,

Otonobilin Osmanl'da

Tarihi (1895)

Harbiye Devlet Otomobil Bakm ve Tamir Atlyesi

Otomobilin stanbul'a ilk olarak ne zaman geldii kesin olarak bilinmiyor.
getirilen otomobillerin byk bir aknlk yaratt, gmrk tarifelerinde henz ad bilinmeyen bu araca kendiliinden hareket eden anlamnda "zat'l-hareke" (kendinden hareket eden) denildii
eitli kaytlarda grlyor.

Yalnz 895'te gmre

lk otomobilin lkemize ve dolaysyla stanbul'a girmesi Osmanl'nn yeniliki padiahlarndan IL Abdlhamit'in giriimiyle gereklemitir. Padiah, IL Merutiyet'te Basra mebusu olan
Zheyrzade Ahmet Paa'nn isteini kra
mayarak ilk otomobili ithaline izin vermi
tir. Ayrca Muzka-i Hmayun'dan Kaymakam Stravolo'nun da stanbul'a ilk otomobili talya' dan getirdii iddia edilmektedir.
stanbul' da grlmeye balanan ilk otomo-

billerin "landaulet" biiminde, siyah renkli,

stleri alr kapanr Renault marka olduklar bilinmektedir. lk otomobil sahipleri, biraz
kullanm zorluundan, biraz da ofrl kendilerine yediremediklerinden,
zel giysili yabanc srcler kullanmlardr.

Beyazt Meydannda

otomobil

Otomobilin stanbul'da yaygnlk kazanmas ise II. Merutiyet'ten sonrailk toplu alm 909'da "ada ve motorize olmak" amacyla ordu iin
yaplmtr. Bundan sonra kabine yeleri iin de atl arabalaryerine otomobiller tahsis edilmitir. 2 3 Ocak 9 3'teki Babali Baskn srasnda, Enver
Paa'nn sadrazann istifanamesini V. Mehmet' e sunmak iin eyhlislam
Cemaleddin Efendi'nin otomobilini kulland bilinmektedir.
dr,

Bu dnemin en oksz edilen otomobili ise Harbiye NazrMahmut ev

ket Paa'nn zrhl arabasdr. Halk arasnda saatte 70 km yapt, motorunu Beyazt'ta stop ettii zaman ancak Divanyolu'nda durabildii uzun sre
sylenmitir. Mahmut evket Paa, ola~ bir suikasta kar zel bir donanml otomobille Haziran 9 3'te Harbiye Nezareti'nden Babali'ye giderken Hrriyet (Beyazt) Meydan'ndan Divanyolu' na kan yerde ldrlmtr. Bu otomobil hala Askeri Mze'de durmaktadr.

Osmanl arivlerine

erkannn

gijre devlet

sahip 'olduu otomobil-

ler aalnca Harbiye'de otomobil

tamir bakm atlyesi almtr

Sadrazam Said Halim Paa'nn ve son halife Abdlmecit Efendi'nin de o

yllara gre son model otomobiliere sahip olduu bilinmektedir, I. Dnya
Sava'ndan nce ilk Amerikan ara b as Ford, Harbiye N azn Enver Paa
iin zel olarak getirtilmitir. V. Mehmet de (Reat) ( 909- 98) otomobile binen ilk padiah olmutur.
91 'den

sonra ehreminlerinin makam arabalar da otomobile evrilmi

tir. lk otomobile binen ehremini Tevfik Bey olmutur. I. Dnya Sava

Osn1anl 'da Otonotiv

Sanayi

- - - 321 - - - -

nedeniyle orduya alnan ilk otomobiller ise Fransa' dan temin edilen Hotchkis mitralyzl tipindedir. Bu otomobillerin kullanm iin Fransa'dan teknisyenler getirilmi, Tophane' deki Sanayi Mektebi'nde renim gren s
kender ve arkadalar ilk ofrler olarak diplomalarm almtr. Yine bu dnemde Mahmut evket Paa dardan teknisyen getirmek yerine, Yzba Mehmet Ali ve Aziz beylerin yannda kendi ofr skender ve 5 kiiyi
Almanya'nn Gaggenau fabrikasna gndermitir. Bu seyahat srasnda nazrlara ve V. Mehmet' e birer Mercedes otomobil satn alnmtr. Otomobillerin orducia fazlalamas zerine Miralay Selahaddin Bey'in kamutasn
da otomobil taburu kurulmutur.
1908-1914 arasndaki dnemde ou askeri amala kullanlmak zere
100 ile 150 aras otomobilin olduu tahmin edilmektedir. Bu otomobillerin markalar da eitliydi. Almanya' dan Mercedes, Daimler-B enz, Puch,
Fransa'dan De Dion Bouton, Delahey, Deloney-Belle-ville, Delage, Panhar de Vaseur, Hotchkis, Renault, talya'dan
Fiat, ingiltere' den ise Ro lls Royce ve Rapier
kamyonlar en revata markalard.
stanbul' da otomobil markalarnn bu denli
eitlilik

gstermesine karlk, bunlarn

yedek paralar ve bakmlarnn yaplaca
yerler yoktu. Otomobillerin ihtiya duyduu
tm bakmlar Perembe Pazar'ndaki kalafat
yeriyle Robert Kolej'in atlyelerinde yapl
yordu. Birok nemli para yurtdndan getiriliyor, bu i aylarca sryordu. Bu sre zarfnda oto mo bil kullamlamyordu. I. Dnya
-~~.t,-t Sava'ndan sonra stanbul'un igali srasn
da Amerikallar Sirkeci rhtmnda ArneriKaraky Galata Kpriisii Girii-1909 can Foreign Trade adl yan resmi bir firma kurarak; Ford, Chevrolet, Studebaker otomobil ve kamyonlarn birtakm komisyoncularyoluyla piyasaya srmlerdi. Ayn dnemde Fiat dorudan doruya Torino'ya bal bir
bro kurarak Amerikallada rekabete girimi ve bylece stanbul' da otomo bil adedi artmtr.
stanbul'da otomobil piyasasna giren ilk Trk tccar ise Trk asll

Beyaz Ruslardan Aynvefa firmas olmutur. Bu firma 1924-1925

Sirkeci'de Ford marka arabalar satmtr.

arasnda

Sultanahmet Belediye Bahesi'nin karsnda ttnc dkkan bulunan Abdsselam Efendi de otomobil ticaretinin hzland dnemde iin karl olduunu fark ederek Mahmut evket Paa'nnkiyle ayn model2 araba satn
alm, bunlar kiralayarak ttnclkte yitirdii sermayesini bu arabalarn
kirasyla ksa srede geri almtr. stanbullular arasnda bu kiralk arabalara "Acemin Mercedesleri" ad taklmtr.

- - - - 322 - - - Osnanl' dan Cumhuriyet' e Endstriyel Mirasnz - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Hem Trk hem Mslman iadamlarnn kurduu ilk otomobil frma

s 924'te faaliyete geen Kemal Halil, Mehmet Rfat ve rekas idi. Bu
frma Dodge otomobil ve kamyonlada GoodYear lastiklerinin acentelii
ni almt.
stanbul' da

otomobillerin oalmasyla birlikte taksicilik de balamtr,

ikinci elden eski otomobillerle alan taksiciler kullandklar arabalarn
markalarna gre semtlere ayrlmlard.
928'den sonra ana otomobil bayilerinin yan sra, stanhul'da yedek para

aksesuvar ticarethaneleri almaya baland.

Kooperatifi bir yedek para maazas kurdu.

Ayn yl

Taksim'de

frler

Hem Trk, hem Mslman

iadamlarnn kurduu

ilk

otomobilfirmas 1924'te faali-

stanbul' da ilk trafik ubesi 92 3'te ehremini Emin Bey'in emriyle Galata

Kprs'nn altnda Belediye zabtasna bal merkezde ald.stanbul' da

biri Galatasaray' da, dieri ise Karaky'de olmak zere iki adet trafik nok-

yete geen Kemal Halil, Mehmet Rfat ve iirekas idi. Bu

firma Dodge otomobil ve kamyontarla Good Year lastikleri-

tas vard.

930 ve 940'larda stanbul'da otomobil artkyadrganan veya merakkonu-

nin acenteliini almt.

su olan bir ara deildir. Yine de daha ok resmi daire ve resmi kimlikli kiilerce kullanlyordu, zel araba ancak ok zengin ailelerde grlmekteydi.
stanbul'da zel otomobillerin oalmas 950'lerin ortalarnda balar. 970
sonrasnda ise zel otomobil sahibi olmak ok kolaylar. 984- 994 ylla
r arasnda ise ara sahibi olanlarn saysnda bir patlama yaanr. Bu durum
gnmze kadar artarak ulamtr.

Dersaadet (stanbul) Otobs ve Omnibs

Anonim irketi (1909)
Otomobil ilk defa Fransa'da yaplmtr. stanbul'da ilk otomobil ise 907
ylnn 6 Ekim gn grlmtr. Bu otomobil Paris'ten stanbul'a 12
gnde gelmiti. Bu sralarda Fransa'da yaplan bir rallide otomobil bir ocua arpm, ocuk lmemi, ancak ok zlen annesi, 'Keke bu otomobil kefedilmeseydi!' demiti. Otomobilin Trkiye' de yaygnlamas IL
Merutiyet'in ilanndan sonradr

6 Aralk 1909 tarihinde kabul edilen D,ersaadet Otobs ve Omnibs Osmanl Anonim irketi artnamesi u maddelerden ibaretti:

Otomobil, oto bs, omnibs ve emsalinin resmi ve modeli tayaca yolcularn miktar, belediyenin izniyle olacaktr

Arabalarn miktar be!ediy~ tarafndan tayin ve

i

gazetelerle ilan edilece-

gibi, numaralar stlerine yazlacaktr

Srf kadnlar

iin ayr olarak kafi miktarda arabalar bulunacaktr

Sokaklarda beklemek yasak olup her yerde daire marifetiyle gsterilen

yerlerde bir mddet durabileceklerdir

Osmanl' da

Otomotiv Sanayi

- - - 323 - - -

Bila mezuniyet arabalarn ta'tili sebebiyle ahalinin bizar edilmesine

meydan verilmeyecektir ve tarifeden fazla cret alnmayacaktr. Eya
nakliyesi iin ayrca tarife yaplacaktr

Geceleri yolculardan fazla cret talep olunmayacaktr

Kprlerden gemek iin her arabadan kpr creti alnacaktr

Askerlerden yar cret alnacaktr. Belediye avular vazife halinde cretsiz binecektir

Arabalarn

Makinistlerin ve arahaclarn ehliyetleri olaca gibi gzel

dair belediyenin tasdiki olmadka kabul edilmeyecektir

Talep olunan Ruhsatname'nin i'ta olunduu gnden itibaren beher

araba iin senevi tarifesi mucibince 20 kiilik ve fazlas iin 1000 kuru
ve l'den 19'a kadar olanlardan 600 kuru belediyeye i'ta klnaca gibi
haslat- gayr- safiyenin umumunda %5 her ay nihayetinde bil hesap
belediye menfa'atine terk ve te' diye edilecektir. Arabalarda kontar bu-

1909 ylnda Harbiye'de otomobil

bakm

tamir ve
faliyet

atlyesi

gs-teren

oltttrz.tlmtttr.

eklinde
ktr-tm

bir

Bugnk teknikle

Osmanl'da

otomobil ve uak

gibi sanayilerin temellerini

ve fikrini

gelitirmitir.

bile hala montaja

dayal

atm

ahiaklarna

lunacaktr

otomobil fabrikas denmeyecek olan,

ancak

gerek temizleme ve gerek metanetine ve gerek trenlerin yolunda hareket eylemelerine ve zayf ve sakatatlar koulmamasna dikkat olunacak. ehir iinde hareket edecek buharl her nev'i arabalarn
sr'ati yarm sr'atten fazla olmayacaktr

Hususi olarak kiralanan arabalar dahi, dierleri gibi rsum ve hisse-i belediyeye tabi olacaktr

Bugn

bir Trk

otomotiv endstrisi mevcuttur.

1909 ylnda Harbiye' de otomobil tamir ve bakm atlyesi eklinde faliyet

gsteren bir kurum oluturulmutur. Bugnk teknikle otomobil fabrikas
denmeyecek olan, ancak Osmanl'da otomobil ve uak gibi sanayilerin temellerini atm ve fikrini gelitirmitir. Bugn bile hala montajadayal bir
Trk otomotiv endstrisi mevcuttur.

Osmanl'dan Cumhuriyet lk Trk Otomobili

Temeli Osmanl zamannda atlan bu fabrikada maalesef ilkretim 67 yl
sonra gereklemitir.l6 Haziran 1961 gn Devlet Demiryollar Fabrikalar ve C er Dairelerinin (Ray ileme) ynetici ve mhendislerinden 2 Okadan Ankara' da bir toplantya arldlar.
Toplantya bakanlk eden Genel MdrYardmcs Emin Bozolu, Ula- trma Bakanl'ndan alnan bir yazy okudu. Yaz da "Ordunun cad de binek
ihtiyacn karlayacak bir otomobil tipinin gelitirilmesi" grevinin TCDD
letmesine verildii ve bu amala 1 milyon 400 bin TL denek ayrld
belirtiliyordu.

Verilen sre 29 Ekim 1961, yani tannan sre 4.5 ayd. Bu sre iinde bu
apta bir proje gelitirme almas yaplabilir miydi? Braknz proje gelitir -

- - - - 324 - - - Osmanl'dan Cumhuriyet' e Endstriyel Mirasnz - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

meyi, sfrdan alabilecek bir otomobil yapla

bilir, byle bir mucize gerekletirilebilir miydi?
Toplantda sz alanlarn ou byle bir projede
seve seve almaya hazr olduklarn, fakat bylesine ksa bir srede sonu alnabileceini sanmadklarn dile getirmeye almt. Bir ksm
da "hayr" demiti.
Tm lkede ise niversitesinden, basnna, bir
avu sanayicisinden, politikacsna, sesini duyurabilen herkes Trkiye'de ne otomobil, ne de
motor yaplabileceine inanyor. zel sohbetlerde, rportajlarda, hatta film gsterili konferanslarda bile bu

gr

vur-

gulanyordu.

Fakat proje gerekleiyor ve 29 Ekim 96 sabah Trkiye' de yaplan bir

otomobil, kaportas przsz olmasa da, kendi tekerlekleri zerinde ve yine
Trkiye' de yaplan kendi motorunun gcyle BykMilletMeclisi binasnn nne gtrlerek Cumhurbakan Cemal Grsel Paa'ya sunula biliyordu. Bir ikincisi Paa'y Antkabir'e gtryor, sonra da Hipodrom'daki
geit resmine katlyordu.

1919 ylnda otomobilin retildii ilk

d'nemlerde Fransa'dan ithal edilen
yaklak olarak 1000 adet stanbul ve
zmir'de olduu

tahmin edilen
otomobillerden biri

Projeyle baka bir kuruluun deil de Demiryollarnn grevlendirilmi olmas, TCDD'nin onarm amacyla kurulmu fakat geni lde yedek para
imal eden Ankara, Eskiehir, Sivas ve Adapazar'ndaki fabrikalar ile nemli bir teknik potansiyeli ve yetimi iisinden mhendisine kadar gl bir
teknik kadrosunun bulunmas baarda etkili oldu. te yandan Genel Mdr
Yardmcs Yksek Mhendis Emin Bozolu'nun asker kkenli ve ayn zamanda Stk Ulay Paa'nn akrabas olmas dolaysyla Milli Birlik Komitesi ve ou kabine yelerinin desteini almas da nemliydi.
Zamana kar yaplan yarn kazanlmasnda ikinci etken, grev alan mhendislerin proje sresince hafta sonlar da dahil her gn, en az 2' er saat,
gerektiinde baz geceleri sklm bir otomobil sedirinin zerinde birka
saat kestirrnek suretiyle ibanda kalmaktan kanmayacak lde davaya
gnl vermi olmalaryd.
6

Haziran 96 gn yaplan toplantda, almalar iin en uygun yerin, (bugnk

TLOMSA) Eskiehir Demiryolu Fabrikalarnda dkmhane olarak yaplp kullanlmayan bir bina
olduu kararlatrld. En uygun
yntemin de elden geldiince eit
li tipten otomobil yapsn yakndan
.inceleyerek fikir edindikten sonra, yaplacak tipin boyutlar, motor, anzman
lk buhar/

Osmanl' da

Otomotiv Sanayi

otomobil

- - - 325 - -

vb. teki grup ve paralarnn nasl

rulmas olduu sonucuna varld.

tasarlanp

imal

edilecei

zerinde du-

yeri olarak seilen atlyenin hazrlanmas iin Eskiehir' e talimat veril-

di ve otomobili olanlarn 9 Haziran' da Eskiehir' de bulunmalar istendi.

Dkmhane binas zemini, lokomotif kazanlarnda kullanlmak zere alnan
sa levhalarla dendi. Kapnn zerine, kocaman rakamlarla ka gn kaldn gsteren bir levha asld. Projenin bitimine dek bu levha orada kald.
Atlyede bir bast gezer vin, eitli bankolar ve bir toplant masas
vard. Yaknnda bir de ay oca bulunan bu masa drt ay sreyle hem
toplantlar, hem dinlenme, hem de
gerektiinde alma masas olarak
kullanld.

Atlyede yaplan ilk toplantda "Ynetim Grubu" akland. Genel

Mdr Yardmcs Emin Bozo
lu bakanlnda, Fabrikalar Dairesi
Bakan Orhan Alp, Cer Dairesi Ba
kan Hakk Tomsu, Cer Dairesi Ba
kan Yardmcs Nurettin Erguvanl,
Eskiehir Demiryol Fabrikalar Mdr Mustafa Ersoy, Adapazar De1961 ylnda Tiirk mhendislerimiryol Fabrikas Mdr Celal Taner, Ankara Demiryol Fabrikas Mdr
nin rettii Devrim isimli otomobil
Mehmet Nker' den oluan grupta iki de emekli subay vard: Genel MdrEskiehir'de miizede sergilenmektedir lkMaviri Hsn Kayaolu ve Necati Pekz. Ardndan alma gruplar
belirlendi: Dizayn, motor-anzman, karoseri, sspansiyon ve fren, elektrik donanm, dkm ileri, satn alma ileri ve maliyet hesaplar gruplar.
nce otomobilin ana hatlar saptand. Drt ila be kiilik, toplam bin- bin
00 kg arlnda, orta boy denilebilecek bir tip zerinde mutabk kalnd.
Motor 4 zamanl ve 4 silindirli olmal, 50-60 BG (beygir gc) vermeliydi.
Karoseri iin hazrlanan : O lekli maketlerden seilen birinin ' e lekli al modeli yapld. Karaserin dam, ka put ve benzeri salar, bu modelden alnan kalplarla yaplm beton bloklara ekilmek ve ekile dzeltilrnek suretiyle tek tek imal edildi. Bir yandan da Willy' s Jeep, W arswa,
Chevrolet, Ford Consul, Fiat 400 ve oo motorlarnn incelenmesinden
sonra Warswa motoru rnek alnarak yandan supapl bir 4- silindirli motorun gvde ve bal Sivas Demiryolu Fabrikasnda dklp, Ankara Demiryolu Fabrikasnda ilendi. Piston, segman ve kollar Eskiehir' de yapl
d. Motor Ankara Demiryolu Fabrikas'nda monte edildi. Frenlernede 40
BG'den fazla g alnamayan bu motora alternatif olarakAnkara Fabrikas
ayn gvde ve krank milinden yola karak baka bir tip gelitirdi. B- motoru ad verilen stten supapl bir nc motorda Eskiehir' de imal edildi.

- - - 326 - - - Osn1anl'dan Curnhuriyet'e Endstriyel Mirasnnz - - - - - , - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Sspansiyon grubu n takmlar iin "Mc Pearson" sistemini nerdi ve numuneye gre Eskiehir' de imal edildi.
Eskiehir Demiryolu

Eyll sonlarna doru n ve arka camlar piyasada bulunabilenlere intibak

Fabrikas 'nda retilen Devrim
ettirme zorunluluu nedeniyle modele gre biraz deitirilmi, iki gvde
22 rumuz/u otomobilin amblemi
aklm ve biri A, teki B tipinden iki ayr motor hazrlanm bulunuyordu. anzmanlar, Ankara Fabrikasnca tm yerli olarak yaplmt.
~-~
Montaja geildiinde karlalan en byk sorun, gvde- motor
uyumunu salamak, debriyaj, gaz ve fren kumanda mekanizmalarn yerletirmek ve direksiyonuri en uygun konumunu bulmakt. Ayarl direksiyon nerisi kabul edilmedi. ki yl sonra
Cadilla c bunu bir yenilik olarak getiriyordu.
Nihayet ekim ortalarnda Devrim otomobillerinden. ilki tecrbeye hazr duruma gele bildi. Elektrik donann ile diferansiyel dilileri, kardan istavrozlar ve motor yataklar ile cam ve
lastikleri dnda tm paralar yerli idi.

Tren sabaha kar Ankara'ya ulat. ki Devrim Otomobili o zamanlar Sl

liye semtinde bulunan Ankara Demiryolu Fabrikas' na indirildi. Manevra imkan salamak iin depolarna yalnzca birka litre benzin kondu. Asl
ikmal sabahleyin Shhiye' deki Mobil Benzin stasyonundan yaplacak, sonra
da Meclis' e gidilecekti.
29 Ekim sabah, Devrimler motosikletli olduka kalabalk bir trafik ekibinden oluan eskortun arasnda yola kt. kt ama, eskorttakiler, benzin alma
iinden haberleri olmad iin, Mobil' e (benzin istasyonu) uramadan yola devam ettikr. Meclis'in
nne gelindiinde durum anlald, acele getirilen benzin 1. Arabaya kondu. 2 nurnaraya kanaca srada Cemal Paa Meclis'in nne gelmi ve
Antkabir' e gitmek zere 2 numaral Devrim Otomobiline binmiti. Yola kld. Fakat 100 m. kadar
sonra motor ksrerek durdu. Cemal Paa'nn -"
Ne oluyor?" sorusuna direksiyondaki YksekMhendis Rfat Serdarolu -"Paam, benzin bitti."
cevabn verdi. Paa' dan zr dilenilerek 1 n uma. ral Devrim' e gemesi rica edildi. Buna uyan Cemal
Paa Antkabir' e bu otomobil ile gitti. inerken nl

Osmanl' da

1961 Devrim 22 otomobilinin

Otomotiv Sanayi

gsterge kadranlar

--,------- 327 - -

-"Bat kafasyla otomobil yaptnz ama,

unuttunuz." szlerini syledi.

19 61 ylnda 4 adet retilen

DEVRiM Otomobillerinden
sadece birisi gnmze ula
mtr. TLOMSA Mzesi
bahesinde, iizel olarak yaplan
caml garajda muhafaza edilen DEVRM Otomobili halen
alr durumdadr.

dou kafasyla

benzin ikmalini

Ertesi gn btn gazetelerin sz birlii etmicesine " 00 metre gidip bozuldu" baln attklar 2 numaral Devrim, ayn gn Hipodrom' daki geit trenine katld. Ancak basnda ne bundan ne de Cemal Paa'nn Antkabir' e
bir baka Devrim otomobili ile gittiinden sz ediliyordu. Yalnzca haber,
yorum ve fkralarda harcanan bunca parann boa gittiinden dem vuruluyordu. Oysa ayn yl Tarm Bakanl btesine konmu bulunan "At nesIinin slah" iin 2 5 Milyon TL. denekten ve sonucundan kimse sz etmiyordu.
(Y. Mhendis Salih Kaya San'n yazsndan derlenmitir.)

Trkiye'de Otomotiv Sanayii

Trk otomotiv sanayinin temelleri 950'li yllarda atlm ve sektrn geliimi 960'larn sonu ve 970'li yllarn banda kurulan montaj fabrikalarnn belirli kapasite ve yerlilik oranna ulamalar ile ivme kazanm
tr. Trkiye'de ilk kez otomotiv sanayi rnleri retimi 954 ylnda Trk
Willys Overland Ltd.'nin orduya jip ve kamyonet retmesi zerine bala
mtr. Szkonusu yatrm, 955 ylnda TOE (Trk Otomotiv Endstrisi) A..'nin kamyon fabrikas ve daha sonrada Otosan ve iftiler A..'nin
ikinci ve nckamyon fabrikalar izlemitir.
Otobs retimi ise 963 ylnda stanbul Otobs Karseri San. A.. tarafndan Magirs otobslerinin montaj ile balatlmtr.
lk Trk otomobili ise 96 ylnda Eskiehir Devlet Demiryollar Fabrikasnda retilmitir.

"Devrim"

ad

verilen sz konusu otomobil 4 adetlik

prototp retimle snrl kalmtr. Bu yllarda talebin 5 bin adetn altnda
olduu dnlrse, talep yetersizlii nedeniyle ekonomik lein ok altnda bir retimin yaplamayaca gerekesiyle retimi srdrlememitir.

Otomobilde ilk ciddi retim 966 ylnda Anadol retimi ile balamtr.
en fazla 7 bin 200 adet olan Anadol marka otomobil retimi
982 yln,a kadar devam etmi ve toplam 87 bin adet retilmitir.

Yllk retimi

Montaj Sanayi Talimat ve Etkileri

Birinci Be Yllk Kalknma Plan'nda yer alan "otomotiv sanayinin endstrilemedeki itici gcnden yararlanma" ilkesine uygun olarak hazrlanm
olanMontaj Sanayi Talimat, otomotiv sanayinin gelimesinde nemli katk
salamtr. Sz konusu Talimat, retimde ithalata bamlln azaltlma
s prensibine dayanmaktadr. Belirli bir yerlilik oranlarna ulalabilmesi
iin, ithalattaki koruma oranlar yksek tutulmu, yerli katk oranlarndaki
arta paralel olarak ithali yasak paralar listesi geniletilmitir. Ayrca firmalara salanan dviz tahsisi de azaltlmtr. ithal ikamesi politikalar erevesinde her parann yerliletirilmesi beklentisiyle ok sayda yan sana-

- -328

--- Osnanl'dan

Cumhuriyct'c Endstriyel iVlirasmtz - - -- -- - - - - - - - - - - - - - - -

yi kuruluu sektrde retime balamtr.

Srasyla

1968 ve 1969 yllarnda

Bursa Organize Sanayi Blgesinde kurulan ve 1971 ylnda retime bala
yan TOFA ve OYAK-RENAULT frmalar Trkiye'de otomotiv sanayinin geliip glenmesinde etkili olmulardr.
Otomotiv ana sanayi retimi ierisinde otomobilin pay yzde 70'ler civaolup, retimi byk lde bu iki frma tarafndan gerekletirilmi
tir. Dolaysyla, bu firmalarn Trk otomotiv sanayinin geliim srecinde
belirleyici olduu genel kabul grmektedir.

rnda

1980 Sonras Politikalan

1980'li yllara kadar srdrlen ithal ikamesi politikalar sonucu otomotiv
sanayi i pazara dnk, ok sayda firmadan oluan bir yap iinde faaliyet
gstermitir. Ana sanayi retimine paralel olarak yan sanayi retiminde de
dalgalanmalar olmutur.
1980'li yllarda benimsenen liberal ekonomi politikalar erevesinde sektrn da ak, modern teknoloji kullanan, ekonomik leklerde retim yapabilen, fyat ve kalite asndan uluslararas rekabet gcne sahip bir konuma
gelmesi amalanmaktadr. Ancak, sz konusu yllarda da koruma oranlar
nn yksek turulmasyla birlikte retimde istikrarl bir art salanm ise de
bu ekilde uzun dnemli bir korumaclk
anlay sektrn yurt ii pazara dnk, az
sayda rn eitliliinde bir retim gerekletirmesine neden olmutur.
1980'li yllarn sonlarndan itibaren koruma oranlar nemli lde indirilmi,
ekonomik lekteki yeni yatrmlar ve belirli byklkteki tevsii yatrmlar desteklenmitir.

Ol Ocak 1996 tarihinden itibaren gerekletirilen AB ile Gmrk Birlii ile birlikte otomotiv sektrnde etin bir rekabet
yaanr olmutur. AB ile tamamen serbest
ticaret kabul edilmesine ramen, nc lkelere kar 2001 ylna kadar
Ortak Gmrk Tarifesi (OGT) zerinde bir koruma kararlatrlmtr. Ayrca kullanlm otomobil ithalatnn da belirli bir sre iin yasaklanmas hususu benimsenmitir.

1919 yl Mercedes

Bugn 15 ana firma, salad 2 5 bin civarndaki istihdamla sektrde faaliyet gstermekte ve lke kalknmasna nemli katklarda bulunmaktadr
lar. Sektrdeki frmalar lisans altnda retim yapmakta olup, dnya otomotiv sanayinde ok gl frmalada yabanc sermaye ortakl kurmulardr.

Osn1anl 'da

Ot01notiv

s~nayi

- - - 329 - - -

Otomotiv yan sanayinde de, OOO'in zerinde frma faaliyet gstermekte

olup, ana sanayinin ihtiya duyduu paralarn tamamna yakn retilebilmektedir. Ancak, ana sanayine birinci kademe yan sanayici olarak,faaliyette bulunan ve uluslar aras pazarlarda rekabet ederek ihracat yapabilen, belirli lee ulam frma says250 - 300 civarndadr.
Yaklak oo

bin civarnda istihdam bulunan yan sanayinde 30'un zerinde yabanc sermayeli frnayla ibirlii iinde bulunulmaktadr.

Bugn 1 S ana firma, sala

d

25 bin

civarndaki

istih-

damla sekt"rde faaliyet gstermekte ve lke

kalknmasna

nemli katklarda bulunmaktadr/ar.

Osmanl'ya ilk otomobil.atlyesi kurulmasnn zerinden oo yl

gemesine
ramen hala zgn Trk tasarm ve modeli olan bir otomobil malesef retilememitir. Trkiye'deki tm otomobil marka ve fabrikalar yabanc ortakl ve patentlidir. 96 ylndaki devrim otomobilinin retimi srdrlseydi, bugn Trkiye dnyada sosyal ve siyasal adan farkl bir devlet olurdu.

Sekt"rdeki firmalar

lisans altnda retim yapmakta olup, dnya otomotiv sanayinde ok gl firmatarla yabanc

sermaye ortakl kur-

mu/ardr.

leti

Bugn Trk Dev-

tasarm

Trkiye ye ait

motoru ve tm
la bir Trk

paralary

markas

retmek

iin aba saifetmektedir.

- - -

330 - - - - Osmanl-',dan Cumhuriyet' e Endstriyel Mirasmz - - - - - - -- - - - - - -- -- - --

Osmanl'da

Petrol Aramacl (1890)

Petrol sektr ok farkl faaliyetler zincirinden oluur. Bu faaliyetler iki

ana grupta toplanr. Arama ve retim faaliyetlerini kapsayan grup "upstream", retim sonras, yani tama, rafnaj, depolama ve datm faaliyetlerini kapsayan ikinci grup ise "downstream" faaliyetleri olarak adlandrlr.
Petrol sektrnn ilk halkasn oluturan arama faaliyetleri, petrol ve doal
gaz bulmak amacyla yaplan jeolojik, jeofzik ve sondaj almalarn kapsar. Bu almalar, arama alan ve arama alannn yer ald kelme havzasnda daha nce yaplm olan btn jeolojik, jeofzik, jeokimyasal ve sondaj kuyularndan elde edilen yeralt verilerinin derlenmesiyle balar. Farkl
zamanlarda, farkl kurulularca ve farkl amalarla elde edilen bu veriler srekli olarak deerlendirilerek yeralt jeolojisi lokal ve blgesel lekte aydnlatlmaya allr. Yeraltna ilikin, byk faylar ve kvrmlar gibi onlarca veya yzlerce kilometre boyundaki megaskopik jeolojik zellikler (rnein Kuzey Anadolu Fay Zonu, Dou Anadolu Fay) yannda, gzeneklilik
ve geirgenlik gibi mikroskobik lekteki rezervuar zellikleri ve ppm (milyanda bir) seviyesinde kimyasal zellikler derlenerek deerlendirilir. Ama
yeraltn mmkn olduunca detayl olarak tanmaktr. Srekli olarakyeni
bilgiler nda yeniden deerlendirilen arama alannda petrol rezervinin
olumas asndan olumlu olarak belirlenen alanlarda sondaj kuyusu delinir. Eer ekonomik boyutta bir petrol birikimine rastlanrsayeni bir petrol
sahas kefedilmi olur ve sahann gelitirilmesi iin tespit ve retim kuyular delinerek retim faaliyetleri yaplr. Eer arama sondajndan olumsuz
sonu alnr ve arama ruhsat alannda delinebilecek baka potansiyel yoksa,
o ruhsat alan Petrol Kanunu hkmlerine gre terk edilir.

snrlar

Trkiye' de petrol aramaclnn kkleri Sultan Abdlhamit' e kadar uzanr.

lk sondajl arama faaliyeti, skenderun civarnda engen' de 1890 ylnda
delinen ve gaz emarelerine rastlanan s kuyulardr. Trakya' da Ganos civarnda 1898 ylnda delinen s kuyularda petrol ve gaz emarelerine rastlanmtr. Yabanc irketler ortaklyla 1914 ylnda kurulan Turkish Petroleum Company Musul' da petrol aramaya balayacakken Birinci Dnya Sava knca faaliyetini durdurmutur.

iindeki petrol kay-

naklarn
sn

bizzat aratr/ma

ilke olarak kabul etmitir.

Bu amala 24 Mart 1926 tarihinde kabul edilen 792 sayl

Petrol Yasas ile Trkiye

Cumhuriyeti

snrlar

iin-

de btn petrol ve petrol bileik/erinin

denlerin
mesi

tabi

olduu

aranmas

hakk

mitir.

Trkiye'de Petrol Aramaclnn Tarihesi

kuruluunu

Cumhuriyetin

takiben hkmet, Trkiye

ve

ma-

iletil

hiikiimete veril-

Bu d"nemde ilk jeo-

lojik ettler balam olmas

na ramen, 'nemli saylacak
arama faaliyetleri 20 Mays
193 3 tarihinde 218 9

sayl

yasa ile Petrol Arama ve

!etme daresi'nin kuruluundan sonradr.'

Cumhuriyetin kuruluunu takiben hkmet, Trkiye snrlar iindeki

petrol kaynaklarn bizzat aratrlnasn ilke olarak kabul etmitir. Bu
amala 24 Mart 1926 tarihinde kabul edilen 792 sayl Petrol Yasas ile
Trkiye Cumhuriyeti snrlar iinde btn petrol ve petrol bileikleri
nin tabi olduu ma denlerin aranmas ve iletilmesi hakk hkmete verilmitir. Bu dnemde ilk-jeolojik ettler balam olmasna ramen, nemli saylacak arama faaliyetleri 20 Mays 193 3 tarihinde 2189 sayl yasa ile
Petrol Arama ve letme daresi'nin kuruluundan sonradr. Midyat civarnda 13 Ekim 193 4 ile 15 Haziran 193 6 tarihleri arasnda bin 3 51 m et.reye kadar delinen Baspirin -1 arama kuyusu Trkiye' de delinen ilk derin
kuyu olarak kabul edilir.

Osmanl'da Petrol retimi Sanayi

- - - 333 - - -

Maden Tetkik ve Arama (MTA) Enstits'nn 22 Haziran 93 5 tarih

ve 2 804 sayl kanunla kurulmasyla Petrol Arama ve letme daresi de
MTA'ya balanm ve petrol arama faaliyetleri artk MTA tarafndan yrtlmtr. Kurulu kanununda temel grevi "lkede iletmeye elverili
maden ve ta oca sahalarnn bulunup bulunmadn, iletilen maden ve
ta ocaklarnn daha faydal ekilde iletilm e koullarn aratrmak ve buna
ynelik arama ilemleri, bilimsel, jeolojik ve teknolojik tetkikleri yapmak,
harita plan ve kesitler hazrlamak, proje, fen raporlar ve karllk hesaplar yapmak ve madencilik sektrne kalifiye eleman yetitirmek" olarak belirlenen MTA Enstits bu grevini yerine getirmek iin gnn artlarna
gre youn alma iinde olmutur. Petrol arama faaliyetleri, Gneydou
Anadolu, skenderun, Adana, Van ve Trakya' da jeolojik ve jeofzik ettler
ve sondaj faaliyetleri ile srdrlmtr.
Gneydou Anadolu' da 940 ylnda Batman'n gneyinde

delinen Raman kuyusunda petrole rastlanm, ticari anlamda petrol kef ise 945 yln
da delinen Raman-S kuyusunda yaplmtr. Raman sahasnda petrol ke
finden sonra Garzan sahas da 9 5 ylnda kefedilmitir. Ram an sahasn~----da Maymune Boaznda 942 ylnda
gnlk 3 ton kapasite ile kurulan raf
neriden sonra 948 ylnda Batman' da
200 ton gnlk kapasiteli rafneri kurulmu, yllk kapasite 9 55 ylnda 33O
bin tona karlmtr.

Petrol karanatba

Petrol faaliyetleri 7 Mart 954 tarihinde kabul edilen 6326 sayl Petrol Kanunu ile kendi yasal erevesine kavuurken yerli ve yabanc zel
sermayeye de almtr. Ayn tarih
ve 6327 sayl Kanunla Trkiye Petrolleri Anonim Ortakl~ kurularak
MTA'nn ilgili birimleri TPAO'ya
balanmtr. Petrol Kanunu'nun uygulanmasnn denetimi de' Petrol Kanunu ile ~rulan ve ad daha sonra "Petrol leri Genel Mdrl" olarak deitirilen "Petrol Dairesi Reislii"ne verilmitir.
Cumhuriyet dneminde, ilk kuyunun delindii 934 ylndan halen uygulanmakta olan Petrol Kanunu'nun yrrle girdii 9 54 ylna kadar geen
yirmi yllk srede 37 adet arama, 7 adet tespit, 3 adet retim ve 9 adet
test kuyusu olmak zere toplam 76 adet kuyu delinmi ve toplam 95.88
ton petrol retilmitir.
Petrol Kanunu, gnn ekonomik ve siyasal koullarna gre birka defa deiiklie uramtr. Bunlardan s Nisan 973 tarih ve 702 sayl Kanunla yaplan deiiklik devleti, 30 Mart 983 tarih ve 2808 sayl Kanunla yaplan deiiklik ise liberal ynde olmutur. Esas olarak liberal olan Petrol

- - 334

--- Osmanl' dan

Cumhuriyet' e Endstriyel Mirasmz - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Kanunu'nun yrrle girmesiyle yabanc petrol irketleri Trkiye'ye akn

etmilerdir.

Petrol Kanunu'un kabulnden sonraki on yllk dnem Trkiye' de birinci

srama dnemi olarak deerlendirilir.Yaplan jeolojik ve jeofizik almalar
daki art sonunda sondaj faaliyetlerinde de art olmu ve birok yeni petrol
sahas kefedilmitir.Jeolojikve jeofizik ettler 958 ylnda 64 ekip-ay jeoloji ve 57 ekip-ay jeofizik alma ile ilk sramasn yaparken sondaj faaliyeti de 965 ylna kadar devaml olarak artmtr. TPAO yeni sahalar kefe
derken yabanc irketlerin ilk kefi olan Kahta sahas California Asiatic ir
keti tarafndan 958 ylnda kefedilmitir. Mobil, ilk kefi olan Bulgurda
sahasn 960 ylnda, byk sahas olan elmo'yu 964 ylnda, Shell ise ilk
kefi olan Kayaky sahasn 96 ylnda bulmutur.

Trkiye'de

ilgi-

li ilk bilgiler Evliya elebi

Seyahatnamesi'nde yer alm
ve Van Kalesinde "neft ya
nn

kayalardan nebean ede-

rek bir havzi azimin iine

nizan" olduu

belirtilmitir.

Daha sonralar, Trk- ran

snrn

tespit eden komisyo-

na dahil bulunan W Lofngiltere ye

tus,

Trkiye'de Petrol

petrolle

d'nd

zaman, 18 S4 ylnda Jeoloji

Cemiyeti'nde yaynlad bir

Cumhuriyet'ten nceki Dnemi

makalede Evliya elebi'nin bu

Trkiye' de petrolle ilgili ilk bilgiler Evliya elebi Seyahatnamesi'nde yer

alm ve Van Kalesinde "neft yann kayalardan nebean ederek bir havzi
azimin iine nizan" olduu belirtilmitir. Daha sonralar, Trk-ran sn
rn tespit eden komisyona dahil bulunan W. Loftus, ngiltere'ye dnd
zaman, 854 ylnda Jeoloji Cemiyeti'nde yaynlad bir makalede Evliya
elebi'nin bu yazsn teyit etmitir. Trkiye'nin komular Rusya, ran ve
Irak gibi zengin petrol kaynaklarna sahip olabilecei hususunda jeoloji ve
petrol mhendislerinin grleri yan sra, yurdun eitli yerlerinde grlen petrol emareleri de kuvvetli deliller arasnda saylmtr. Nitekim lke
iinde eitli yerlerde 50'nin zerinde gaz, ~v ve kat (asfalt) petrol emaresinin varl teden beri bilinmektedir. lk petrol aramalar da bu gibi emarelerin yerinde incelenmesiyle balamtr. Bu dnemde petrol aratrma
lar skenderun, Trakya, Musul, Erzurum ve Van blgelerinde olmutur.

yazsn

teyit etmitir.

skenderun Blgesi
9. yzyln sonlarna doru Osmanl mparatorluu snrlar iinde sondajlarla petrol aramalarna ilk sahne olan yer skenderun yaknlarnda engen
dolaylardr. Bu yrenin petrol imtiya~nn Sadrazam Kamil Paa'ya verildii 887 ylnda yaynlanan bir fermandan anlalmaktadr. Bu imtiyaz sonradan Ahmet Necati adnda bir ahsa devrolunmutur.
890 ylnda, yrede bir Alman-ngiliz firmas tarafndan, bir miktar doal

gaza rastlanan oadet s sondaj yapld, ancak 'olumlu sonu alnamad

iin faaliyetin durdurolduu ve imtiyazn yrrlkten kaldrld bilinmektedir.

1890

ylnda,

y'rede bir

Alman-ngiliz firmas tara-

findan, bir miktar doalgaza

rastlanan 1 O adet

son-

da} yapld, ancak olumlu

sonu alnamad iin faaliyetin

durdurtlduu

ve imti-

yazn yrrlkten kaldrld

Trakya Blgesi

bilinmektedir.

. 897 ylnda bu blgenin imtiyaz bir fermanla Halil Rfat Paa'ya verilmi
tir. Romanya'dan getirilen isi ve sondrlerle

898 ylnda

Ganos

civarn-

Osmanl' da Petrol retimi Sanayi

- - - 335 ,- -

ancak ok nemsiz petrol ve doal gaz emarelerine

yrede Osmanl Bankas da birka s kuyu ve o zamana gre derin saylabilecek 403 metre derinliinde bir kuyu atrm, fakat
ekonomik petrole rastlayamamtr. Sondajlarla petrol aramalarna sahne
olan ikinci yer Trakya'da Mrefte ve arky dolaylardr.
da kuyular

atrlm,

rastlanmtr. Ayn

882 ylnda

Cavit Bey isminde bir kii petrol arama imtiyaz alarak ufak bir
sondaj makinesi ile petrol aram, olumlu bir sonuca ulaamad iin imtiyaz yrrlkten kaldrlmtr.
9 4 ylnda

Standart Oil irketi Mrefte-Hoky evresinin jeolojik etdn yaptrmtr. Yine ayn yl Thomas isminde bir yabanc hkmetten
o yre iin bir imtiyaz almsa da, Birinci Dnya Harbi'nin kmas zerine
faaliyetini durdurmak zorunda kalmtr.
Musul Petrolleri (1898)
Osmanl mparatorluu zamannda Musul blgesindeki petrol kaynaklar,

Musul petrollerinden Cumhuriyet d.nemine 19 S4 yl

na kadar Trkiye 'nin

pay

na % 1 Odeme yapld medyada yer almtr. Konu ile ilgili olarak zaman zaman da
haberler kmaktadr. Ancak
Musul petrollerinin zerindeki hakkmz ile ilgili somut bir
gelime. kmamtr.

nceleri arazi sahipleri tarafndan iltizam usulyle, ilkel bir ekilde el

sondaji ile alan kuyulardan iletilmekte idi. Buradaki petrol kaynaklar, 898- 899 tarihli fermanlada Sultan Abdlhamit'in Hassa Hazinesi'ne
balandktan sonra da iltizam usulyle iletilmeye devam edilmitir. Ancak
Merutiyetin ilanndan sonra Sultan, Musul' daki petrol kaynaklarn Me
rutiyet Hkmeti'ne devretmitir.
stanbul-Badat demiryolu imtiyaz ile ilgili olarak 903 ylnda Deuts-

che Bank adl bir Alman bankas ile yaplan szleme ile demiryolu gzergahnn her iki yannda 2 O km. olmak zere bu blgenin petrol ve dier
madenierin aranmas, 2 yllk bir sre ile ad geen irkete verilmitir. Bu
esnada William D'Arcy adl bir ngiliz de Osmanl Hkmeti'ne imtiyaz
iin bavurmutur.
Pek uzun tariheleri olan yabanc sermayeli irketler 9 Mart 9 4'te "Turkish Petroleum Co." adnda bir irketkurmulardr. irkette Deusche Bank
ve Royal Duche %25'er, Anglo Persian ise %50 hisse sahibidir..

Osmanl

hkmeti bu irkete Musul petrollerinin aratrlmas iin msaade edecei bir srada Birinci Dnya Harbi knca irketin hibir faaliyeti olmamtr.
Harbin sonunda mttefikler arasnda yaplan San Remo andamas gereince bu irketin sermaye dalm aadaki ekilde olmutur:
Anglo Persian %23.750, Royal Deuch %23.750, French Petroleum Co.
%23.750, Standart Oil Co. % 1.875, Socony Vacum Oil% 1.875, Gulbekyan %5.000
Erzurum ve Van Blgeleri

Bu blgelerin, Birinci Dnya Harbi'nin igal yllarnda ( 96- 9 7) Ruslar

tarafndan Gney Kafkasya Demiryollar nam ve hesabna ettleri yaplm,

- -336

Hasankale ve Krzot'ta sondaj ve galeri usulyle iletmeye giriiimi ise de

hem ekonomik petrole rastlanmay hem de Rusya' da ihtilalin patlak vermesi nedeniyle balanan iler yrtlememitir.

Cumhuriyet Dnemi (1954 ylna kadar)

Bu devrede Trkiye snrlar iindeki petrol olanaklarn, Hkmet kendisi aratrnay bir prensip olarak ele almtr.
925 ylnda

Hkmet nam ve hesabna Dr. Lucius adnda bir yabanc jeolog getirilmi ve petrol belirtileri olan yerlerin hepsinin jeolojik ettleri
yaptrlmtr. Bu ettler 2 yl srmtr.
24 Mart 926 tarihinde kabul edilen 792 sayl Petrol Yasas ile Trkiye
Cumhuriyeti snrlar iinde btn petrol ve petrol bileiklerinin tabi olduu madenierin aranmas ve iletilmesi hakk Ma den Yasas hkmlerine
uyulmak koulu ile hkmete verilmitir.
930 ylnda

ilk defa Trk mhendis ve jeologlarnn da yer ald bir grup

teknisyen, yl sreyle, yurdun petrol olanak ve olasl olan yrelerinin jeolojik ettlerini yapmtr. Bu ettleri yapan grup, Dr. Lucius, Cevat Eyp
Tasman ve Kemal Lokman'dan olumutur.
2OMays 93 3 tarihinde 2 89 sayl yasa ile "Petrol Arama ve isietme dare
si" kuruluncayakadar ciddi bir etkinlik olmamtr. Bu kurulu, getirdii 2
Amerikal jeolog ve svireli paleontolog ile petrol olanak ve olasl olan
tm blgelerin yeniden ettlerini yaptrmtr. Bu ettler sonucu yurdumuzda ilk defa petrol arama amacyla derin bir kuyu almasna karar verilmitir.
Amerika' dan getirilen sondaj makinesi ve personeli ile alan bu kuyu, Mardin ilinin Midyat ilesine bal Baspirin buca yaknlarnda, 3 Ekim 934
ile 5 Haziran 936 tarihleri arasnda alan BASPIRIN- arama kuyusudur. Kuyu bin 35 metredekuru kuyu olarak braklmtr.

20

Mays

2189

sayl

1933 tarihinde
yasa ile "Petrol

Arama ve ls/etme !daresi" k

rtlmcaya

kinlik

kadar ciddi bir et-

olmamtr.

lu, getirdii

Bu kuru-

2 Amerikal }eo-

log ve 1 !svire/i paleontolog ile

petrol olanak ve olasl olan
tiim bOlgelerin yeniden etiit/erini yaptrmtr. Bu etiit/er
sonucu yurdumuzda ilk defa
petrol arama

amacyla

derin

bir kuyu almasna karar verilmitir.

20 Haziran 935 tarihinde karlan 2804 sayl yasa ile "Maden Tetkik ve
Arama Enstits" (MTA) kurulmutur. Petrol Arama ve letme daresi de
Petrol Grubu Direktrl ad altnda bu enstitye balanmtr. Petrol
aramalarna yurt dzeyinde ara verilmeden devam edilmitir.
skenderun Blgesi

Bu blgede genel jeolojik, ayrca jeofzik ettler yapldktan sonra 940 y

lnda Arsuz ilesi snrlar iinde Ekver ky yak~nda 2 kuyu almtr.
944- 945 yllarnda ~ngen'de 6'ar m. derinlikte 3 adet test kuyusu
alm, bunun zerine yeniden jeolojik etdere balanm ve 3 kuyu daha
alm, ancak olumlu sonu alnamamtr.

Trakya Blgesi
193 5 ylnda Mrefte yaknnda Hoky evresinde toplam derinlii 3 55
m. olan 4 adet test kuyusu- almtr. Bu kuyularda petrol belirtilerine rast-

Osmanl'da Petrol retimi Sanayi

- - - 337 - - -

lanm, 936-193 7 yllarnda Mrefte

evresinde 9 adet s kuyu daha al

mtr. no.lu kuyucia kuvvetli ve devaml, 3 no.lu kuyucia ise 8 saat sreli doal gaz ak olmutur. Dier kuyularda nemsiz petrol belirtilerine
rastlanmtr. no.lu kuyucia rastlanan doal gaz ilk gnde 85 bin m3 ve 5
atmosfer basnl iken daha sonra bu miktar 7bin m3'e inmi ve 2 ay sonra
tmyle kesilmitir.
938 ylnda

37

Hayrabolu ilesi yaknnda Kabahyk mevkiinde bir sondaj

m. ye inmi, petrol belirtisi grlmedii iin braklmtr.

VanBlgesi
Van ilinin M uradiye ilesine bal Krzot ky civarnda 93 8 ylnda sondaj ve galeri yntemi ile petrol aramalarna balanm, 2 sondaj yaplm ve
kuyular petrol belirtili olarak braklmtr. Galeri yntemi ile ve aralklarla
petrol retimi iin ok allm ise de retim salanamamtr.

Adana Blgesi
201 O tarih itibar ile Trkiye Petrolleri Anonim Ortakl
yurt iinde ve ytrt dnda gnlk 75 bin varil petrol iiretmektedir, Tiirkiye,nin giinliik petrol
ihtiyacnn ise 600 bin varil olduu diiiiniilii'rse petrolde da
r bamlhmz siirecee benzemektedir.

Adana'nn 2 km. gneydousunda, jeolojik ve sismik ettleri yaplan Hoca

Ali ky evresinde 3 test kuyusu alm ve 938 ylnda derin bir sondaj
yaplmtr. Btn kuyularda doal gaz belirtilerine rastlanmtr. Blge jeolojik ve jeofizik ettler yaplarak yeniden gzden geirilmi ve 9 54 ylna
kadar 5 adet derin sondaj yaplm, ancak olumlu bir sonu alnamamtr.
Gneydou Anadolu

Blgesi

Baspirin kuyusundan sklerek Hermis'e getirilen kablo sistemi sondaj makinesi ile Hermis ve Kerbent'te birer kuyu, rotari sistemi makine ile de Hermis ve Gercs'te birer kuyu daha alm, ancak hibirinde ekonomik petrole rastlanmamtr.
Yurdumuzda ekonomik ve ticari anlamda ilk petrol Raman' da bulunmutur.
Bu blgenin jeolojik etd ilk olarak 934 ylnda yaplm, 93 7 ve 938
yllarnda da ettler srdrlm ve 24 Temmuz 939 tarihindeRaman Dann Maymune Boaznda Raman- sondajna balanmtr. ,
Raman-

kuyusunda 20 Nisan 940 tarihinde 048 metre derinlikte petrole rastlanm, kuyu O52 metrede 3 Haziran 940 tarihinde bitiriimi ve
pompa ile retim yap,lmaya balanmtr. Kuyunun gnlk verimi O ton
olup API gravitesi 20.8'dir.
Maymune Boaznda 2'si kablo, dieri hem kablo hem rotari (kombinas. yon) sistemi makine ile 3 kuyu daha alm, yalnzca 5 no.lu kuyuda, gnlk verimi ton olan petrole rastlanmtr.
Maymune Baaz'nda alan ve 5 no.lu kuyulardan elde edilen ham petroln sondaj kulelerinde ve ulam aralarnda kullanmn salamak zere
942 ylnda "Maymune Boaz Rafinerisi" adyla bir deneme rafinerisi kurulmutur. Bu deneme rafinerisi iin gerekli olan kazan, artma gereleri

- - - 3J8 - - - ():nanh 'dan Cunht rivct'c Endstriyel

. L\1ira

nz - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Boazii

Rafinerisinden sklp Diyarbakr'a getirilen malzemeden seilerek monte edilmitir. 945 yl sonunda Raman-S kuyusu tamamlanm
ve ilk defa ticari miktarda petrol bulunmutur. Ancak tank kapasitesinin
Yetersizlii nedeniyle uzun sre retim yaplamamtr. Deneme rafinerisinin gnlk artma kapasitesi 94 7 ylnda 9 tona karlm, yeni kuyularla daha da artan retim nedeniyle 948 yl Temmuz aynda gnde 200 ton
artma kapasiteli Batman rafinerisi inaatna balanmtr. Bu rafineri 948
yl Kasm aynda devreye girmitir.
95 ylnda Garzan petrol sahasnn bulunmasndan sonra yllk kapasitesi
330 bin ton olan modern Batman Rafinerisi'nin kurulmas kararlatrlm
ve rafine ri 95 5 ylnda tamamlanmtr.
9 54 ylna kadar Trkiye' de

petrol aramalar iin 84 milyon lira harcanm,

20 yllk devrede 37 adet arama, 7 adet tespit, 3 adet retim ve 9 adet test
kuyusu olmak zere toplam 76 adet kuyu alm ve 76 bin 402 metre sondaj yaplm, toplam 95 bin ss ton petrol retilmitir.

1954 ylndan gnmze

Petrole olan gereksinimin artmas ve aramalarn yetersiz bulunmas noktasn
dan hareketle 7 Mart 954 tarihinde 6326 sayl yeni "Petrol Yasas" karl
m, bylece izlenen petrol politikasnda yeni bir dnem balam9tr. Bu yasa
ile aramalarn yerli ve yabanc zel giriim eliyle yaplmas ngrlmtr.
Yeni Petrol Yasasna dayanlarak 7 Mart 954 tarihinde kabul edilen 6327 sayl yasa ile "Trkiye Petrolleri A.O." kurulmu ve Maden Tetkik ve Arama
Enstits'nn ilgili birimleri bu kurulua aktarlmtr. Petrol Yasas'nn uygulanmasnn denetimi de 6326 sayl Petrol Yasas ile kurulan "Petrol Dairesi Reislii"ne verilmitir. Daha sonra 3 Mays 955 tarihinde kabul edilen 6558; 29 Mays 957 tarihinde kabul edilen 6987; 05 Mays 973 tarihinde kabul edilen 1702 ve 28 Mart 1983 tarihinde kabul edilen 2808 sayl yasalarla 6326 sayl Petrol Yasas'nn baz maddeleri deitirilmi ve baz maddeler eklenmitir. 1702 sayl Petrol Reform Yasas ile Petrol Dairesi Reislii, "Petrol leri Genel Mdrl" ne dntrlmtr.

1945 yl sonunda Raman-8

kuyusu tamamlanm ve ilk
defa ticari miktarda petrol bu-
lnmutur.

Ancak tank kapa-

sitesinin Yetersizlii nedeniyle uzun siire retim yapla

mamtr.

Deneme rafineri-

sinin giinliik artma kapasitesi 1947 ylnda 9 tona ka

rlm, yeni krytlarla daha da

artan retim nedeniyle 1948

yl Temmuz aynda gnde

200 ton artma kapasiteli Batman rafineri~i inaatna ba

lanmtr. B~t

raftneri 1948

yl Kasm aynda devreye girmitir.

Osmanl'da Petrol retimi Sanayi

- - - 339 - - -

/'
./

stanbul Gona

Lastik Fabrikas (1892)

Osmanl arivlerinden

elde

ettiimiz

bilgilere gre modern anlamda plastik sanayi 19 .yy'ln sonlarnda balamtr. Gnmzde hayatn her alann
da kullanlan plastik maddeler otarihte bu kadar yaygn deildi. Otomotiv
sanayi henz gelimemiti. Ev ve mutfak gereleri ise bakr ve metalden yaplyordu. Sadece ayakkab sektrnde lastik fabrikalar az da olsa faaliyete
gemeye balamt. Fakat elimizde fazla bilgi yok. Goma Lastik Fabrikas
ve Kadky' de kurulduu sylenen Deplovi Lastik fabrikas ayn yllarda
falaliyete gemitir. Bahsi geen Lastik fabrikalar ayn zamanda i ama
r ukuru da retiyordu.
At arabas lastii retimi Osmanl Devleti'nde hayli gelimi
sahipdi.Anacak elimizde ancak iki adet bilgi kayna var.

ayr

bir yere

ileri Bakanl'na Kurulu Dilekesi

Atarabas lastii,

otomobil lastii,

ayakkab

ve i amar lastii retmek

zere 1892 ylndaki Osmanl arivlerinden elde ettiimiz bilgilere gre
temyiz mahkemesi basavcs Lebib Efendi'ye Goma Lastik Fabrikas'nn
kurulu dilekesi verilmitir.

Blumenthal Plak ve Gramofon Fabrikas (1886 1911)

lk Trk Plak ve gramofon Fabrikas: F eriky

Orfeon Record ad altnda Blumenthal Biraderler ynetiminde retime 1911 'de balad. Bu iki kardein dnemin byk
sanats Tanburi Cemil Bey'le 1908'de 100 Napoleon Altn karlnda imzaladklar szleme, yaymclk hayatlarnn en isabetli ve kalc karar oldu. Cemil Bey'in Trk ta
plak kolleksiyonlarnn en sekin eserleri olan bu plaklar gn mze kadar Trk riusikisinin en nemli kaynaklar arasn
da yer almtr.
Orfeon plaklar Cemil Bey dnda baka deerli Trk musikisi sanatlarnn da plaklarn yaymlad. Karagz, meddal
plaklar ile taksimler, gazeller, arklat, trkler, uzun havalar, marlar, kantolar ve Rumca arklardan oluan geni bir
repertuar oluturdu. Hafz Sami, Hafz Air, Hafz Yaar,
Meddal Sururi, air mer Efendi, N asip Hanm, Madam
Eugenie, irketin en ok tutulan sanatlaryd.
Bu yeni ve gl irket Orfeon'un yansra Orfeos, Radio
ve Regent plaklarn da kard. Msr'da yerlemi bir Yahudi ailenin ocuklar olanJulius ve Hermann Blumenthal kardeler Kahire'de yabanc bir irketin temsilcisiydiler.
1882'de Msr'n igali zerine stanbul'a gelmilerdi. 1886'da
Sultanhamam'daki Katrcolu Pasaj'nda kirala dklar bir
Rlumenthal kardelerden Hermann #-_ey
#-

//
Osnanh 'da

Plastik Sanayj

34 3 - -

dkkanda alyorlard. Orfeon Record plaklar 9 2 'den

sonra Feriky Bahe Soka 34 nurnarada kurulan Blurnenthal Plak ve Gramofon Fabrikas'nda retilrneye balad. F abrika 925'te Colurnbia irketince satn alnd, daha sonra
Colornbia'nn Yeilky' de retime gemesiyle de kapand. Colornbia, Julius Blurnenthal'in olu Mareel'in yneti~~~:ta,.! rninde faaliyetini 960'l yllarn ortalarna kadar srdrd.
9 - 925 arasnda Trk Plak retimini

elinde tutan Blu-,

menthal Biraderler sava dneminin zorluklarnaramen

'" almalarn srdrrler, ama Cumhuriyet'in getirdii
yeni koullara ve dnya piyasasndaki yeni eilimiere boyun
emek zorunda kalmaktan kurtulamazlar. Carl Lindstrrn
~ A. G.'nin g birlii amacyla Columbia ile birlemesi kk
irketlerin ayakta durmasn gletirir, tekelleme de zamanla kanlmaz hale geldi.
Fabrikalarn

Columbia'ya satan Blumenthal kardeler

Colurnbia'nn ternsil~isi olurlar. Onlarn yannda yetien
J ak Grnberg Almanya'ya gidip Blurnenthal Biraderler'in
brakt Odeon temsilciliini stlenir. Hafz Ahmed Bey'in
birok plan yaymiayarak teknik nitelikleri olduka iyi d~_.............._. zeyd e bir yaymclk gerekletirir.
Rlumenthal Plak ve Gramofon Fabrikas'nn Feriky'deki sokann bugnk ad Havuzbahe Soka'dr. Fabrika yklp yerine sonradan etat Merkezi ina edilmitir.

Rlumenthal ve Odeon irketlerinin plaklarndan bazlar

- - -344

---- Osnanl'dan

Cumhuriyet' e Endstriyel Mirasmz -------------------~

stanbul Rasathanesi (1574)

Arap slam ve Trk- slam medeniyeti, Timur mparatorluu ve Seluklu dnemlerinde gk bilimleri ve matamatie olan ilgi hayli yksekti. Bu
ilgi Osmanllar dnemindede devam etti. Bu ada slam dnyasndaki gk bilimleri Avrupadan daha ileri dzeydeydi. Avrupa' da
bu tip bilimlerle uraanlar "cin arpm, deli" diye yaftalyorla
r. rnein, Galilei gibi.
Osmanllarda

ilk rasathane (Gk bilimlerini inceleyen ve hava n

tahmin raporu yaparak yayulayan kurum) stanbul' da Sultan III.
Murad dneminde (1574-1595) Takiyddin Rasd tarafndan kurulmutur. am'da 1526 senesinde doan Takiyddin, am ve
Msr' da eitimini tamamladktan sonra bir mddet kadlk ve mderrislik yapm, bu arada astronomi ve matematik alannda nemli almalarda bulunmutur. 1570'te Msr'dan stanbul'a
gelen Takiyddin, bir sene sonra (1571) vefat eden Mneccimba Mustafa Bin Ali'nin yerine mneccimbal
a tayin edilmitir.
stanbul' da bata

Hoca Sadeddin Efendi olmak zere

ulema ve nemli devlet adamlar ile yakn
lk salayan Takiyddin, Sadrazam Sokullu Mehmed
Paa vastasyla da Sultan III. Murad ile tanmtr.
mehur

Takiyddin, astronomiye merakl olan pa diaha kullanmakta olduklar Ulu Bey Zici'nin yapt hesaplara
kafi gelmediini ve yeni bir Zicin (n tahmin yapan gzlem evi) hazrlanmas gerektiini anlatarak rasathane kurulmas fikrini at.
Sultan Murat, atalarna nasip olmayan ve bu fikri memnuniyetle karlaya
rak rasathanenin hemen ina edilmesini ister. Ayrca gerekli olan maddi destei de verir. Bu arada almalarna Galata Kulesi'nden devam eden Takiyddin, 1577'den itibaren de ksmen tamamlanan Daru'r-rasad'l-cedid'de
(yeni rasathane evi) faaliyetlerini srdrr.

1577 de !stanbul semasnda bir ay

g'riilen, Takiyiiddin tarafindan
izlenen Kuyruklu Yldz.

Bir byk bir de kk iki ayr binadan mteekkil olan rasathane, Tophane srtlarnda bir yerde ina edilmitir: Takiyddin eski slam rasathanelerinde kullanlm olan aletleri byk bir titizlikle imal etmitir. Bununla
birlikte baz yeni aletler de icat etmi ve gzlemlerinde ilk defa kullanm
tr. Rasathane'de ounluu astronomi ve matematik kitaplarndan oh.lan
byk bir ktphane de ~rulmutur. Rasathaneni{ sekizi rasd, drd katip
ve dier drd de yardmc olarak vazife yapan, Takiyddin ile birlikte 16
kiilik bir kadrosu bulunmaktayd.
Rasathane'de bulunan aletler ise unlard: Zat'l-halak (armillae zodiak),
kadran (mural quadrant), zat's-semt ve'l-irtifa (azimuthal semicircle),
zat'-ubeteyn (triquetrum), ruh'u mstar (ruh -u deffe), zat's-sekbeteyn
(dipotra), zat'l-evtar, el-inebbehe bi'l-menatik (sextant).

()smanl 'da Rasath::uc-i

nl Tiirk bilgini Ulu Bey

1394-1449
G'kbilimleri konusunda
zamann en iinlii bilginiydi

Amire

- - - 347 ,- - -

Takiyiiddin yeni gelitirdii teknikler ve aletler vastasyla gzlernlerinde yeni uygulamalar ve

astronomi problemlerinde orijinal
zmler getirmitir. ilk defa mekanik saat kullanarak ok dakik
gzlemler yapmtr.

am ve Semerkant astronomi ekollerini ahsnda birletiren Takiyddin, ilk

olarak Ulu Bey Zici'nin tashihi iine balamtr. Bununla birlikte gne
ve ay turulmalar ile eitli gzlemler de yapmtr. Eyll 578 tarihinde
stanbul' dan bir ay sreyle gzlenen kuyruklu yldz da rasathaneden gece
gndz uyumadan gzlemi ve neticelerini padiaha sunmutur. Takiyddin yeni gelitirdii teknikler ve aletler vastasyla gzlemlerinde yeni uygulamalar ve astronomi problemlerinde orijinal zmler getirmitir. lk defa
mekanik saat kullanarak ok dakik gzlemler yapmtr. Dier taraftan da
astronomi hesaplarnda altm tabanl say sistemi yerine on tabanl say sistemini kullannakla ve ondalk kesiriere gre trigonometri cetvelleri hazrla
makla dikkat ekmitir. Ekliptik ile ekvator arasndaki 2 3o 2 7' lik ay dakika 40 saniye farkla 2 3o 28' 40" bularak ilk defa geree en yakn
ve doru dereceyi hesaplamtr. Gne parametreleri hesabnda da yeni biryntem uygulamtr. Sabit yldzlarn boylamlarnn tesbitinde ise Ay yerine Vens' kullanarak daha dakik
neticeler elde etmeyi planlamtr . Osmanllar
da otomatik makineler zerine ilk eseri de Takiyddin yazmtr.

Takiyddin'in stanbul Gzlemevi (1574)

6. yzyln ikinci yarsnda, III. Murat dneminde, stanbul'da Tophane srtlarnda Takiyddin tarafndan kurulan gzlemevinin Osmanl bilim tarihinde nemli bir yeri vardr.
Ayn zamanda bir yl sonra mneccim ba Mustafa elebi'nin lmyle II. Selim tarafndan
mneccim bala getirilen Takiyddin, bu
grevdeyken Hoca Saadettn Efendi ile dostluk kurmu ve 574'te Galata Kulesi'nde gzlem almalarna balamtr. 577 ylnda III.
Murat'n fermanlyla Tophane sirtlarnda bir
gzlemevi kurmu, ancak ne yazk ki bu gzlemevi, eyhlislam Kadzade'nin "Gzlemevleri
Bulunduklar lkeleri Felakete Srkler" ek
lindeki fetvas zerine 580'de yklmtr. Bu
olaydan be yl sonra da Takiyddin lmtr.

Takiyiiddin el-Rasd tarafndan

kurulan !stanbul Rasathanesinde
bulunan "Zatt 'l-Hala k
e binahname"

- - - 348

---- Osmanl' dan

Takiyddin, matematik ve astronomi bata olmak zere bilimin eitli alanlarnda rnein optik ve tp aratrmalar yapmtr. zellikle trigonometri
alanndaki almalar vgye deerdir. 6. yzyln nl astronomu Copernicus (473-543) daha sins, kosins, tanjantve kotanjantn szn dahi
etmezken, Takiyddin bunlarn tanmlarn vermi, kantlarnalarn yapm
ve cetvellerini hazrlamt.

Cun1huriyet'e Endstriyel Mirasmz - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Bu aletler; gkcisimlerinin enlem ve boylamlarnn bulunmasnda Rasathane, ok ksa saylabilecek bir

"zat el-halak" (halkal ara, ar-millary sphere), yldzlarn zamanda olduka 'nemli faaliyetlemeridyen geilerini gzlemekte kullanlan duvar kadran (mural re sahne olmutur. Takiyddin gzquadrant), gkcisimlerinin ykseklik ve azimutlarn bulmaya yarayan lemlerini Sidrot Mthtaha'l-Efk!ir
"zat el-semt" ve "1-irfa" (azimutyarm halkas, azimuthal semicircle), her fi Melektt al-Pelek al-Devvar veya
ynde ykseklik lebilen "zat el-u'beteyn" (cetvelli ara, turquetuni), al-Zfc al-ehinahf adlaryla bilinen
yldzlarn ykseklik ve zenit yksekliklerini lmeye yarayan tahta eserinde bir araya toplamtr. Ancak
cetvelden yaplm "ruh- mstara" (ruh- defe, tahta kadran, cetvelli Takiyiiddin rasathanede yapt g'zkadran), Gne'in ve Ay'n aplarn, Gne ve Ay tutulmalarn hesap lemlerle Gne ile ilgili cetvellerietmekte kullanlan "zat el-sakbeteyn" (iki delikli ara, dioptra), lm ni tamamlayabi/mi ise de Ay ile ilnoktalarnn (ekinoks) saptanmasna yarayan ve Takiyddin'in kendi icad gili cetvelleri tamamlayamamtr.
olan "zat el-evtar" (kirili ara), asal ykseklik len "mebbehe bi'l- Takiyiiddin kendisi ile ayn zamanmenatk" (mushabbaha bi'l-mana-tk) ve aletlerin dakikliini artrmak iin
da yaam ve rasathane kurmu olan
kullanlan "sindi cetveli"dir. Bu aletler dnda Takiyddin mekanik saati
Tycho Brahe ile karlatrldnda
de kullanmtr. Aat- Rasadiydde ve Siciret el-Mntehada. Bu saatten bir Brahe'den daha net ve dakik rasatastronomik alet olarak sz edilir. Bu saatierin en nemli zellii, dakik lar yapt ortaya kmaktadr. Ayr
olmalar; dakikay ve saniyeyi verebilmeleridir. Avrupa'da ilk dakika ca onun rasathanesinde bulman baz
ve saniye blmlenmesi, 5 50 'li yllarda yaplmtr. Takiyddin de, aletler Brahe 'nin aletlerinden daha
556 ylnda kaleme ald el-Kevakib el-Driyye adl eserinde "dakika iistiindii. Ancak Takiyiiddin rasatlataksimat'n dan sz etmitir.
rn tamamlayamazken Tycho Brahe
kullanlan

Yldzlarn sa aklklar, Gne'le yldzlar arasnda

.zn

sre rasat yapm ve 777 yld

geen sreyle llr. Bunun iin de dakik saatiere ihtiya vardr. Saatler, ancak 6. yzy
ln ilcinci yansnda bir gzlem arac olarak kullanlabilecek dakiklie ula-

islam alimlerinin astronomi eserleri-

abilmilerdir.

ni inceleyen Takiyiiddin, eserlerinde

zn yerini

tesbit etmitir.

yeni unsurlar yannda eskilerin ten-

Takiyddin'in stanbul Gzlemevi'nde Kulland Saat

kidini de yapmtr.

Tycho Brahe, gzlem amacyla saat yaptrtmtr. Takiyddin de gzlemevinde saati bir gzlem arac olarak kullanmtr. Aat- Rasadiye'de
Batlamyus'un (MS 50'ler), "Zaman dakik olarak lmeyi baarsam, gzlernde tamamiyle bir tasarrufyapabilirdim" dedii nakledilir. Takiyddin,
Siciret el-Mnteba'nn aletler bahsinde de Batlamyus'un dakika bir tarafa, dakiklikte dereceye bile ulamak iin bir yntem bulamacln ve bundan dolay dakiklikten "sarf nazar ettiini" yazar. Buna karlk Takiyddin, astronomik saati yapmakla, Batlamyus'un baaramacln baarmtr.
Takiyddin'in kendi icad olan bu alet, zaman belirlemek iin kullanlan
bir tr mekanik saattir. Siciret el-Mnteha dan anlald zere, ayr
saat makinesi takmn kapsamaktadr. Her takm, - geni bir rota zerinde
iki akrep le bir yelkovan dndrr. Her takm birden hareket ettiren
kuvvet ise ksa bir ipe balanm olan byk bir arlk tarafndan salan
maktadr. Akrebin biri saati, dieri derecelere blnm bir daire zerinde Gne'in saat asn, yelkovan ise dakikalar iaret etmektedir. Yelkovann bulunduu daire 360'a blndnden, her taksimat aras o saniyeyi gsterir. Bylece bunun yansn alarak 5 saniyeye kadar zaman tayin
etmek mmkn olabilmektedir.

Takiyiiddin 'in El Rasd'n istanbul

Gzlemevi'nde Kulland Saat
,-$

Osmanl' da

Rasathane-i Amire

- - - 349 - - -

Takiyddin'in El-Kevakib El-Dhiyye Fi Ben-Gamatel-Devrivyemm

Eseri: Mekanik Saat (1561-1585)
Takiyddin'in bu yapt, slam dnyasnda mekanik saatiere ve saatyapmna
ilikin bilinen ilkkuramsal eserdir. Kanuni devrinde mparator Ferdinand'n
sefri olarak Osmanl mparatorluu'na gnderilen Baran Busbecq'in, seyahatnamesinde Trklerin mekanik saatiere ilgi duymadn belirtillesinden yl sonra kaleme alnmtr. Takiyddin'in cep, duvar, masa saatlerinin yannda astronomik saatlerle gzlem saatlerini de anlatt bu kitab,
Bat dnyas da dahil olmak zere, bu yzylda bu konuda kaleme alnm
en kapsaml eserdir.
Kitabn giriinde

saatierin tanmn ve kapsamn veren Takiyddin, bunlar e ayrr kum saatleri, su saatleri ve mekanik saatler. Kitabn birinci
makalesi, arlk sistemine gre alan saatiere ilikindir. kinci
makale ise zemberekli saatierin yapm zerinedir. Makalenin
banda, bir zemberein yapl tarif edilir. Sonu blmnde
ise saatyapmnn pf noktalar verilir. Takiyddin yine bu kitabnda, s6 senesinde, namaz vakitlerini bildiren bir saatyaptn
dan sz etmektedir.

Takiyddin, Ki tab el-Turuk el-Seniyyefi el-Alat el-R-G.haniyye (Otomatlar

zerine Yce Yntemler, SSS) adli eserinde de, daha nce szn etmi
olduumuz gibi, eitli mekanik saatler, kaldralar, gllerden, rmaklardan
ve kuyulardan sular yukar karmak iin eitli aralar ve fskiyeler tasarlam ve bunlar ayrntlaryla tasvir etmitir. Burada tasvirleri verilen mekanik aletler, hava, boluk ve denge prensipleri zerine yaplan almalara dayanmaktadr.

Takiyiiddin'in El-Kevakib
El-Diihiyye Fi Ben - Ganatel
Dev1"ivyemm isimli Eserinde belirttii Mekanik Soot

- - 350 - - - 0

Takiyddin, kitabn giri ksmnda mekanik bir gksel saatin yapmn anlatr. Bu mekanik saatle, Ay ve Gne'in boylamlar, hangi ayda ve hangi
gnde bulunulduu, Gne'in hangi burta olduu belirlenebilmektedir.
Kitabn birinci blm, saatler zerinedir ve bu ksmda kum saatleri ve
mekanik saatler hakknda bilgi verilir. Bu blmnikinci fasl ay saatinin,
nc fasl kl saatin, drdnc fasl kum saatinin yapm hakkndadr.

Kum Saatleri
Ortadou kkenli

olan kum saatlerinin, ilkalardan beri kullanld sanl

maktadr. Ortaa' da - 3OO'lerde- ise yaygn olarak kullanlmlardr. Bu
saatlerde, bir cam blmedeki kum, dar bir delikten belirli bir zaman diliminde yava yava alt blmeye akar ve altta toplanan kumdan zaman belirlenebilir. Bu saatierin atas su saatleridir. Kum saatindeki prensip su saatindekiyle ayndr; yalnzca burada suyun yerini kum alr. Kullanm su saatlerine gre daha kolay olmasna karn kum saatlerinde saat lm yapmak
zordur, zira bu saatle~ S, O, S, 60 dakika gibi ancak belirli zaman aralkla
rn sayacak biimde gelitirilmilerdir.

n:a 1l'danCunhuriyet'eEndstri. -el~Iirasnz --------------------

Osmanllarda

bu saatierin ne zaman kullanlmaya balandn bilmiyoruz,

ancak denizciliin ykseli dnemi olan 16. yzyldan itibaren yaygn olarak benimsendikleri bilinmektedir. Osmanl
larda kum saatlerinin hem astronomide hem
de namaz vakitlerinin tayininde kullanld
da biliniyor.

Usturlap
Usturlap, Gne ve yldzlarn ufuk yksekliklerini lp buradan zaman hesab yapmay salayan bir gzlem aracdr. ana ksm
dan oluur:
Birinci ksm, genellikle pirinten yaplan dairesel bir levhadr. Bunun zerinde gksel krenin grnen yarsn temsil eden bir veya iki yay ailesi yer alr. Bunlar ykseklik ve azimutu gsterirler. Bu iki yay ailesi de yerel utka gre yerletirilir.

G'zlemevi'nde alan bir astronom

kinci ksm, dierleriyle ayn apa sahip ek bir levha zerinde yer alan ve

"rete" ad verilen ksmdr. Bu ksm ekliptiin derecelerini ve nemli sabit

yldzlarn bir ksmnn haritasn ierir. Dn, yldzlarn gkyzndeki hareketini temsil eder.
nc ksm ise birinci levhann d ksm zerine yerletirilmitir ve "alidade" (veya el-hidada) olarak adlandrlr. Birinci levhann d ksmna
izilmi olan taksimatl ksmdr ve bununla Gne'in ve gkcisim.tY ' .
lerinin ykseklikleri llr.
Usturlap, astronomide gkcisimlerinin ykseklikleri ve zaman
hesaplarnda olduka yaygn olarak kullanlm bir aratr. Ancak 18. yzyldan sonra Avrupa'da kullanlmam ve
Osmanllar'da ise ayn yllarda, yapm usturlaba gre daha
kolay olan ruh'u tahtas tercih edilmitir.

Ruh'u Tahtas
Astronomik amalarla yaplan gzlemlerde kullanlan duvar
kadrannn tanabilir ekli olan ruh'u ,tahtas, zellikle muvakkitlerin (vakit lerler) kulland bir zaman lme aracdr. Tahtadan imal edilen bu alet, yldzlarn ykseklik ve zenit yksekliklerini lneye yarayan bir eyrek dairedir. Aletle ilgili ilk bilgiler, Harezm!' nin (MS
780-850 civar) Mefatih el-Ulum adl eserinde yer alr. Ruh'u tahtas zerindeki "zamaniyye yaylar" ile gndz zamanlarn bulmak mmkndr.
Yine bu alet yardmyla trigonometrik fonksiyonlar da belirlen ebilmektedir.
Kblenmalar
Kblenma,

genellikle yolculuklar srasnda kble ynnn bulunmas ve

namaz vakitlerinin belirlenmesine yarayan bileik bir alettir. Tahtadan ve

Usturlap, Gner ve yldzlarm

ufuk yilkseklik/erini 'liip buradan
zaman hesab yapmay salayan bir
gi'zlem aracdr.

genellikle pirinten ve gmten imal edilmitir. Yuvarlak bir kutu iinde

pusula ve Gne saatinin bir arada bulunmasndan oluur. Mekanik cep saatleri kmadan nce yaygn olarak kullanlm ve bir cep saati gibi ihtiyalara cevap vermitir. zerindeki pusula ile
yn tayin edilebilmekte, meridyen dorultu
su belirlenebilmekte ve meridyen dorultu
suna yerletirilen bir gnomon ile gndz saatleri tespit edilebilmekteydi.
Osmanllarda

ok uzun sreden beri tannan

bu alet, slam lkelerinde muhtemelen .
yzyldan itibaren zaman ve yn belirlemede
kullanlmtr. Avrupa' da mekanik saatler ortaya kmadan nce, cep te tanan gne saatleri mevcuttu. Ancak bu saatiere pusula ilavesi 500'l yllarda yaplmtr.

Namaz ynterini gSteren bir

izim, Kbleniima

Cepte tanabilecek kadar kk kblenma

larn yan sra, muvakkithanelerde ve gemilerde kullanlmak zere daha byk boyutlarda kblenmalar da yaplmtr. Bu alet, Osmanllarda 9. yzyl sonlarnda mekanik aletlerin ortaya kna kadar kullanlmtr.

Rasathane-i Amire (1868)

Kandilli Rasathanesi arivlerindeki el yazmalar koleksiyonu, slam dnyasnn astronomi, matematik ve corafya tarihine k tutuyor.
nsanlk eski alardan beri gkyzn izlemekten hep holanm, bu merak

dolu gzlemlerinden yola karak takvimler oluturmu, denizciler iin yol

haritalar yapm, mevsimlere gre yaamsal geleneklerini belirlemi. Hatta
tarih boyunca gk cisimlerinin konumlar ile anslar, kaderleri arasnda
balantlar kurmaya almtr. slamiyet ile birlikte kabul edilen HicriKameri takvimde tm kutsal gnler ve ibadetvakitleri Ay ve Gne'in gkyzndeki konumuna gre tarif edilir. slam lkeleri ve Osmanl' da astronomi, astroloji ve matematik i ie gemi, din ve bilim adamlafnn ilgi alanna girmi, ilevsel aletler gelitirilmi, yeni rasat yntemleri ve hesaplama metotlar denenmi.
868' de stanbul' da kurulan ikinci gzlemevi bugnk Kandilli Rasathanesi'nin

temelini oluturmutur.
Osmanl

Devleti'nde ilk rasathane (gzlem evi) 578' de III. Murat dneminde (574- 595) Mneccimba Takiyeddin Efendi tarafndan Tophane Bayr'nda kurulmutur.
stanbul Rasathanesinin 580'de i ekimelerin ve siyasi alkantlar netice-

sinde yklmasndan tam 288 yl sonra

- -- 352

--- Osmanl' dan

868'de Abdlaziz'in emri ile Maarif

Cumhuriyet' e Endstriyel Mirasmz - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

N ezaretinin (Eitim Bakanl) bir ubesi olarakkurulan Rasathane-i Amire

bu konudaki ikinci byk admdr. Rasathane-i Amire'nin yeri Beyolu'nda
bugnk stiklal Caddesi zerinde, D ella Sudda Eczanesi'nin hemen kar
sndayd. Buras nceleri bir astronomi rasathanesi olmayp, bir meteoroloji merkez brosuydu. Gzlemler ise 74 m ykseklikteki Pera Tepesi zerinde yaplyordu. 1872' de yaymlanan Rasathane Salnamesi'nde, gezegenler,
kuyrukluyldzlar, yldz zamannn gne zamanna dntrlmesi, enlem
ve boylam tayini gibi konulardan bahsedilmesinden anlaldna gre, bu
yllarda rasathane bir astronomi merkezi olma yolundayd.
Maarif N ezareti'nin talimat uyarnca Osmanl topraklarndaki vilayet ve kazalarda grev yapan maarif mdrleri ve retmenleriyle, telgraflane memurlar, Rasathane'ye nemli gk olaylarn ve depremleri bildirmekle ykmlydler. 1875'te Viyana'da toplanan uluslararas meteoroloji ve astronomi kongresine buradan temsilci gnderilmiti. Kongre kararlar uyarnca Avrupa lkelerindeki eitli gzlemevleri ile resmi ilikiler kuruldu.

Rtsathane-i

Amire bu konudaki

ikinci biiyk admdr. Rasathane-i

Amire'nin yeri Beyolu'nda bugnk stiklal Caddesi iizerznde,
Della Sudda Eczanesi'nin hemen
karsndayd. Buras

onceleri bir

astronomi rasathanesi olmayp, bir

meteoroloji merkez biirosuydu.

D eprem Aratrmalan
Daha sonra Maka Topu Okulu'nun karsnda bulunan bir binaya tanan
Rasathane-i Amire, burada Tezelzlat- Araziye (Yer Sarsntlar) adyla bir
merkez kurmu ve buraya depremin merkezini, iddetini, yaylma alann ve sresini len
aletler yerletirmiti.
Rasathane, her yl hava tahmin zetleri ile
Osmanl topraklarndaki depremiere ve bunlarn etkilerine ilikin raporlar yaymlyordu.
Namaz vakitlerinin belirlenip duyurulmas, Ay ve Gne tutulmasnn hesaplanmas,
Tophane ve Dolmabahe'deki kulelerin saatlerinin ayarlanmas Rasathane-i Amire'nin
balca ileri arasndayd. Ayrca stanbul'un

hava durumu, dzenli olarak Paris, Roma, Vi- :

yana, Belgrad, Atina, Sofya, Odessa ve Moskova gzlemevlerine bildirilirdi.
Rasathanenin arivi incelendiinde, zamann tam olarak tespiti, mhendisler ve denizciler iin zorunlu olan o zamann ifadesiyle "mknats inesinin
denklinasyonu" gibi elemanlarn lld anlalmaktadr.

Trk takvim sisteminin

hkmlerini gsteren bir cetvel

Rasathane-i Amire 1911-'de gkbilimci Fatin Hoca (Gkmen) tarafndan

Kandilli Rasathanesi adyla revize edilerek yeniden hizmete girdi.

Rasathane-i Amire'den Kandilli Rasathanesi'ne (1911-1982)

12 Nisan 1909 ihtilalinden sonra kurulan Hkmetin Milli Eitim Bakani Emrullah Efendi, 21 Haziran 1910 tarih ve 1076 sayl yazs ile Fatin

Osn1anl'da

Rasathane-i Amire

- - - 353 - - -

Hoca(Gkmen)'i yeni kurulacak olan Rasathane Mdrlne tayine etmitir.

Fatin Gkmen yapt incelemeler sonucunda, icadiye tepesini (bugnn

Rasathane yeri) Rasathane yeri olarak semitir. O zamanlar icadiye tepesinde Boazlar Komutanl' na ait bir topu birlii ile yangn haber verme
memurlarnn oturduu bir ka gir kule ile iki ufak odadan ibaret bir bina bulunuyordu.
4 Eyll 9 O' da topu birlii, daha sonra da yangn haber verme memurlar blgeden ve binadan ayrlmlardr. Milli Eitim Bakanl'nca verilen
bte ile mevcut binann dzenleme iine balanm ve birinci snf Meteoroloji stasyonu iin gerekli aletlerin sipariine gidilmitir. Ksa bir srede
salanan aletlerle Temmuz 9 ' den
itibaren srekli ve sistematik meteoroloji faktrlerinin lm ve kaydna ba
lanmtr.
Kurulu yllarnda yaplan meteoroloji

gzlemlerinden yararlanlarak her gn

stanbul iin hava tahmini raporu hazrlanm, seksant ile yaplan gzlemlerle kronometreler ayarlanarak doru
saat ayar telefonla PTTve DDY idarelerine verilmitir.
92 ylnda

Kandilli gzlem evi

askeri uaklarn hareketini dzenieyecek meteorolojik -bilgilerin elde edilmesi amac ile bir "Umumi
Havaiye Mfettilii" kurulmutur.
Birinci Dnya Harbi'nin sona ermesi zerine Milli Eitim Bakanl bu
rgt sivil ihtiyalar karlamak amacyla "Tetkikat klimiye Mfettili
i" ad ile bir daire kurmu ve Rasathane-i Amire' ye balamtr.
Cumhuriyet Dnemine Gei
Cumhuriyeti takip eden yllarda, resmi yazmalarda bir sre Rasathane-i
Amire ad kullanlmtr. Harf devrimini takip eden yllarda Rasathane'nin
ad "MaarifVekaleti Hey' et ve Fiziki Arzi stanbul Rasathanesi" olarak deitirilmitir. Rasathane arivinde yaplan aratrmada, ilk defa 936 ylnda
resmi olarak Kandilli Rasathanesi adnn kullanld anlalyor. 940 yln
dan sonra da "Kandilli Rasathanesi, Astronomi ve Jeofzik" adn almtr.
926 ylnda salanan denekle drbn binasnn temeli atlm, 93 3 yln

da drbn binasnn st kat bitiriimi ve kubbe iindeki pilyesi zerine ekvatoryal drbn yerletirilmi ve bina 935 ylnda hizmete almtr. 926
ylnda ilk deprem kayt sistemi kurulmu, bu sistem 948 ylnda gelitiri
lerek yenilenmidir.

- - - 354 - - - Osnanl' dan Cumhuriyet' e Endstriyel Mirasn1z - - - - - - - - - - - - - - -- - - - -

1982'den Bu Yana
lkemizin bu en kkl bilimsel kuruluu, gnmzde Boazii
niversitesi'nin bnyesinde bir enstit haline dnnce, grevlerinde
genileme, organizasyonunda yenilenme olmutur.
Depreme dnk almalar ilk hedef olmu ve aratrma uygulama alma
anabilim dalnda (Deprem Mhendislii, Jeodezi ve Jeofzik) yksek lisans ve doktora eitimiyle btnletirilmitir. Bu ekilde deprem konusunda gzlem, eitim, aratrma ve uygulama faaliyetlerini tek bir bnye
altnda toplayan ilk kurulu zelliini kazanmtr.
lar

Bu erevede; Kandilli Rasathanesi ve Deprem Aratrma Enstits

(KRDAE) Trkiye' nin her blgesinde yeni deprem istasyonlar kurmakta ve Trkiye Deprem ebekesini srekli gelitirmektedir. Bu deprem e
bekesinden KRDAE'ye gelen srekli bilgi vastasyla yurdun herhangi bir
blgesinde meydana gelen bir depremin yerini ve bykln ok ksa bir
srede belideyip gerekli merciiere bildirmektedir.
Takiyyuddin El Rasd'n .
eserlerinden bazlar

Gzlemevi vakit tespit al

gsteren izelgeler

malarn

Osmanl'da

Rasathane-i Amire

- - - 355 '- - -

Gelibolu Tersanesi (1390)

Yldrn Beyazt zamannda ina edilmitir.

Fatih Sultan Mehmet tahta

kndan itibaren stanbul'u almay planlam ve gereksinim duyduu

gl donannay 390 ylnda kurulmu olan Gelibolu Tersanesi'nde ve

Umuryeri'nde kurulan tezgahlardan faydalanarak ina ettirmitir. Daha
nce kendir ve bez retimi konusunda bahsettiimiz gibi Gelibolu blgesinden Avrupa'ya yelken bezi ihraat da yaplrd. Avrupa yelkenlerinden
daha dayankl olan Gelibolu yelken bezleri 4. ve 5. yzyllarda en kaliteli yelken bezi olarak biliniyordu. Blgeye gelen gemiciler Gelibolu' dan
yelken bezi almadan gitmiyorlard.

55 5 Yllk Ar Sanayi Tesisleri Tersane-i Amire (145 5)

Hali Tersanesi-Hasky Camialt Tersanesi- Takzak
Tersanesi-Mhendishane-i Bahr-i Humayun (T) - 1792
Fatih Sultan Mehmet tarafndan 45 5 ylnda kurulan Tersane-i Amire
gnmzde Hali Tersaneleri adyla anlmaktadr.Kasmpaa'dan Hasky
ynne doru Hali, Camialt veTakzak Tersanelerini kapsar. Beyolu
lesi'ne bal hepsi tarihi yapda 3 havuzu, 3 atlye binas, kap ve eme
siyle 550 yllk sanayi miras nitelii tamaktadr.

Gelibolu Tersanesi hem ktrt yk

gemisi hem de sava gemileri retimi baznda lstanbtl'm fetbini

Hali kysnda yer alan kurum, ayn zamanda donanmann karargahyd. hazrlayan tersane olmutur.
Kurumun tezgahlarnda kadrga, fosta, bara, gke, perkende trnde ge- --~-----=-,__-......---.----:-:---,
miler yaplyordu. 7. yzyldan sonra kalyon tipi gemiler de ina edilmeye balad. 8. yzylda Avrupa' dan uzmanlar getirilerek kurumun modernletirilmesi iin almalar yapld; Hendesehane adl bir okul ald. Kurumun amiri Kaptan- Derya (kaptan paa) idi. Tersane-i Amire, 9. yzylda : .. ..
Bahriye N ezareti'ne baland.

i"(

Hali tersanesi, Osmanl Devleti'nin sava gemilerinin yapld ve onarl

d tersanelerinden biriydi.
Fetihten sonra Sarayburnu ile Kumkap arasndaki Kadrga semtinde ilk
gemi yapm tesisleri kurulmutur. 462 ylnda 370 tonluk byk bir gemi
ina ettiren Fatih Sultan Mehmet, Sarayburnu'nda denize indirilirken
devrilip batmas zerine, gnmzde Camialt denilen alanda gemi ina
tezgahlarnn kurulmas iin emir vermitir. Bylece Takzak Tersanesi'nin
temelleri stanbul Tersanesi ismiyle 463 ylnda atlmtr. Bu tersaneler,
lkenin ilk ve sayl ar sanayi tesislerinden biri olarak, tarih boyunca lke- .
mizin teknoloji asndan ne seviyede olduunun adeta bir aynasyd. Zira
~
~ll 1
lkemizin ilk mhendislik okulu Mhendishane-i Bahri-i Hmayun, yani
~- ~~
. ..
~
u anki haliyle ITU, ilkolarakHali blgesinde bu tersanelere gemi mhen
f(, /~:
disi yetitirmek amacyla kurulmutu. Bu kurulu Cumhuriyet'in ilk ylla;;) ~ :- ~"~~;;;;;;;~~,
rnda da ayn misyonu srdrmtr. Cumhuriyet Trkiye'si ilk gemileri- ~-""'""'""'--"'-...........
ni burada ina etti. Halen denizlerimizde kullanlan ou yk ve yolcu geflk Osmanl Deniz armas

Osmanl' da

Savunma Sanayi

- --

359 - - -

misi ve stanbul ehir hatlar iletmelerinin yurtdndan satn alnan birka

hari tm gemileri bu tersanelerde ina edilmitir. En nemli rnek halen
hizmet vermeye devam eden skenderun feribotudur. Hali tersanesi kendisiyle beraber rmeye terk edilmi Camialt Tersanesi ile
beraber 5 bini dorudan 20 bini dolayl olmakzere 25 bin kiilik istihdam potansiyeline sahiptir.

~--=-~~--~~~~~~~~~~~

lk temelleri Fatih Sultan Mehmet devrinde atlan ve Bayezt

devrinde ilaveler yaplan bu tersanenin bir devlet tersanesi (Tersane-i Amire) haline gelii ise Yavuz Sultan Selim zamannda gereklemitir. ( 5 5)Kanuni devrinde gelitirile
ren tersane mtemilatyla devrinin en nl tersanesi olmutur.
nebaht Sava'nda yenilen ve donannas imha edilen Osmanllarn alt aylk

Tersane-i Amire ye tersanelerde retilen sava gemisi

bir k dnemi iinde yeniden muazzam bir

donanma ina etmeleri ve ertesi senenin baharnda 250 gemiden oluan yeni donannay Akdeniz' e gnderebilmeleri dikkate alndn
da dier yardmc tersaneler yannda asl gemi ina faaliyetlerinin stanbul
Tersanesinden yrtldn gstermektedir. Bu tersan ed e sadece XVII.
yzylda yaklak 2 5 civarnda kalyon, mavna, batar da, kadrga, kalyata,
firkate, nakliye gemisi ve kayk gibi ok eitli l ve zellikte gemi ina ve
tamir edilmi olmas, kapasitesinin bykln gstermesi bakmndan
son derece mhimdir.

Tersane-i Amire Binalan

Galata Tersanesi'nin yeniden iman ve gelimesi Kaptan- Deryalk makamnn ihdasndan sonra balam ve bu hususta Gzelce Kasm Paa'nn hizmeti byk olmutur.
XVI. asra ait bir stanbul haritasnda, Azap Kaps'ndan Hasky' e kadar
uzanan Galata Tersanesi'nin mtemilat arasnda Hali'in dpu kysnda
Meyyit iskelesi, Eski Divanhane, kreklik, divanhane, mahzen, tersaneler
ve Tersane bahesi yer alyordu. Belgelerden tespit edebildiimiz kadary
la XVII.,Asrda Tersane-i Amire'de cami ve zindann yansra bulunan binalar yle sralamak mmkndr:

Tersaneler (Gemi ina havuzlan): Rodos'un fetih tarihi olan 522 'de Galata Tersanesinde 4, 534'te 92, 557'de 23, 655'te 20, 668'de 37
ve 684'te Ogz bulunuyordu.
Mahzenler: nceleri bir mahzen mevcut iken; XVI.yzyl sonlarnda
"mahzen-i srb" ve "anbar- ub" olmak zere ikiye karlmt. Gemi ve
tersane levazmatnn muhafaza edildii mahzen-i srbde eitli demirler,
iviler, bakr kaplar, kurun levhalar, kendir ve halatlar, variller, yelken,
tente, lenger, top, fanus ve kat bulunuyordu. Gemilerin inasnda ana malzemeyi tekil eden kereste ise mahzen-i ubda depolanyordu.

- - - 360 - - - Osn1anl'dan Cumhuriyet' e Endstriyel Mirasn1z - - - -- - - - - -- - - - - - - - - -

Kalhaneler (Dknhaneler): Tersane-i Amire'de eitli sanat koliarna

ait kalhaneler vard. Kalafatlar, haddadlar, stpcler, makaraclar, zevraklar ve errekeler gibi.
Odalar: Kaptan Paa, Tersane Kethdas (bahizmeti), Tersane Emini,
Tersane Aas, Mahzen-i Srb katibi (kurun kalay depo sorumlusu) gibi
st dzey yneticilere ait odalar bulunuyordu.
Divanhane: dari ilerin grld ve Kaptan Paa ile Tersane Kethdasnn ofislerinin bulunduu idari binayd.
Cami
Zindan
Tersane-i Amire Bahesi ve Kasr- Hmayn: ilk defa Fatih tarafndan
Hasky'de imar ve iskan edilenYavuzSelim dneminde yaknndaki tersaneye izafetle Tersane-i Amire Bahesi hkmdarlarn gezi yeri olmas hasebiyle de Has Bahe diye anlan mahalde kasrlar, hamamlar, birok odalar, so fa, adrvan, ahr ve benzeri binalar bulunmaktayd.

Hali Tersanesi (1455)

stanbul'u dnyann

drt bir yannda simgeleriyle tanmak mmkndr.

stanbul'u anlatan kendine zg baz simgeleri vardr, bunlardan bir tanesi
de Fatih Sultan Mehmet'in seferini balatmak iin gemilerini karadan denize yrtt yerlere 1455 ylnda yaptrd Hali Tersanesi'dir.

Osmanl

Devleti'nde Savunma
Sanayi'nin temellerini istanbul'da
atan Fatih Sultan Mehmet SOO yl
sren biiyk hkmranln
kurucusu olmutur

Bugnk alan, Atatrk Kprs ile Kasmpaa arasnda 69 bin 81 Ometrekaredir.

Ylda

3 bin 169 ton elik kapasitesine sahip tersanenin gemi ina kapasitesi' de
ll bin DWTIYIL'dr. 6 bin 750 DWT'ne kadaryeni ina gemi yaplabilmektedir. Rhtmlarn toplam boyu 475 m.dir.

-------~-~--

Tersanede iki adet ina

havuz bulunmaktadr.

kza

ve adet kuru

Kzaklar

1-Eski Kzak: 56 m. boy, 18 m.

genilik

2-Yeni Kzak: 90 m. boy, 22 m.

genilik

Kuru Havuzlar
Kuru

Havuzlarn numaralar Azapkap'dan

Kasmpaa'ya

1, 2, 3 olarak verilmitir.

1 No.lu Kuru Havuz: 118.75 m. boy, 22,20 m.

genilik,

13,5 m. derinlik

2 No.lu Kuru Havuz: 83,5 m. boy, 16m. genilik, 10,5 m. derinlik

3 No.lu Kuru Havuz: 153,4 m. boy, 19,20 m.

genilik,

9,56 m. derinlik

Osn1anl' da

Tersane-i Amire ye tesislerine bal

tesislerden yan yana Hali,
Camialt ve Hasky Tersane/eri'nin
btgiinkii g'rnmleri

Savunn1a Sanayi

- - - 361

Camialt Yeri (Camialt Tersanesi)

Bugnk alan, Kasmpaa ile Takzak Tersanesi arasnda 72 bin me trekaredir.
Ylda 5 bin 934 ton elik leme kapasitesine sahip tersanenin gemi ina

kapasitesi'de 20 bin 800 DWT/Yl'dr.

kadar, yeni ina gemi yaplabilmektedir.
Rhtmlarn

bin DWT

toplam boyu 400 m. dir.

Kzaklar

1 no.lu Kzak:

9.70

m. boy, 6,5 m. genilik

2 no.lu Kzak: 40 m. boy, 24 m.

1900'/ii yllarda
Haskoy Tersane bOlgesi

genilik

Ortaada Dnyann

En Byk Tersanesi
Takzak (1463-1923)
Fatih Sultan Mehmet tarafndan kurulmutur. Osmanl
mparatorluu'nun ykselme devrinde hzla gelien tersane, Kanuni Sultan Sleyman dneminde Hasky'den Azapkap'ya kadar uzanan sahada
yaklak 300 gemi ina gz ile dnyann en byk tersanesi haline gelmi,
Akdeniz' i bir Trk Gl haline getiren gl Osmanl Donannas bu tersanede ina edilmitir. Be asr boyunca birok atlmlar yaplan tersanede
stimli makina teknolojisinin gemilere uygulanmas ve elik gemilerin ina
atna adalaryla ayn zamanda geilmitir.
145 5

ylnda

I. Dnya Sava'ndan sonra stanbul'un igali ve askerden arndrlmas, Ta

kzak Tersanesi'nin kapatlmasna yol am, mevcut tezgah ve makineler
Glck' e nakledilerek orada yeni bir tersane kurulmas salanmtr. (Bkz. Tersaneler)
Boazlar hakkndaki antlamadan

s,o nra, Tak

zak Tersanesi 94 ylnda yeniden faaliyete gemi, ok az sayda mhendis ve iisiyle alma
ya balayarak daha ziyade havuzlama ve onarm
amalaryla kullanlm, kk tonajl gemiler de
ina edilmitir.

Hali Tersaneler bo'lgesinin 1700'/ii

yllardaki goriiniimii

2. Dnya Sava srasnda, 94 ylnda Takzak

Tersanesi Komutanl, stanbul Tersanesi'nin bir
ksm alan zerinde kurulmutur. Takzak Tersanesi Komutanl, C umhuriyet Dnemi'nde de stn vasfl hizmetlerine, zellikle kk, yksek
sratli gemiler ile mayn ve yardmc gemilerin dizayn, ina ve onarmnda
uzmanlaarak uzun yllar devam etmitir.

- - - 362 - - - Osmanl'dan Cun1huriyet'e Endstriyel Mirasnz - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Talazak'tan Pendik Tersanesine

999 ylnda

lkemizi sarsan Marmara Depremi sonrasnda oluan ihtiya

nedeniyle Takzak Tersanesi Komutanl, byk boyutlu ticaret gemilerinin retimi amacyla kurulmu bulunan ve bu konuda uzmanlam olan
Trkiye Gemi Sanayi A..'ne ait Pendik Tersanesi'nin Deniz Kuvvetleri
Komutanlnca devralnmas ile bu tersaneye nakledildi. Her iki tersanenin
gc, bilgisi ve deneyimi birleerek 92 3- 960 yllar arasnda gelimesini
hzlandrarak yeni atlyeler, kapal alma alanlar yaplm, eski binalardan bir blm restore edilerek Trk Deniz Kuvvetleri'nin modern gemi
ihtiyacnn bir blmn karlayan bugnk seviyesine ulamtr. Orijinal
ismiyle bugnk stanbul Tersanesi Komutanl domutur

191 Syllarna ait bir denizalt

resmedilmi kartpostal

999 ylnda Marmara

Depremi sonrasnda ihtiya nedeniyle TakzakTer

Trkiye Gemi Sanayai A.. Pendik Tersanesi Deniz

sanesi Komutanl,
Kuvvetleri Komutanlna devredilmitir

stanbul Tersanesi'nde Denizalt nas (1886)

I. Dnya Sava 'ndan sonra Istan-

Takzak Tersanesi'nde 827'de

886 ylnda

ilkyzer havuz, 827'de ilk buharl gemi,

Abdlhamit ve Abdlmecit ad verilen ilk denizalt gemileri

bul'un

igali

ve askerden

mas, Takzak

ina edilmitir

arndrl

Tersanesi'nin ka-

patlmasna yol am,

mevcut tez-

gah ve makineler Golciik 'e nakledi-

Sinop Tersanesi (1461)

lerek orada yeni bir tersane kurulmas salanmtr.

Tersane-i Amire'ye Canik Sanca'ndan malzeme temini

Sinop, 46 ylnda Karadeniz kysndaki dier bir ksm topraklada beraher Osmanl topraklarna katlmt. Stratejik neme sahip olan Sinop'ta,
askeri ve ticari bakmdan son derece mhim !imann yan sra bir de tersane bulunuyordu. Osmanl fethi srasnda faal durumda bulunan bu tersanenin Osmanl Devleti iin byk bir kazan olduu grlmektedir. Nitekim
Osmanl devrinde Sinop tersanesi daha da genilemi ve canllk kazanm
tr. Bu gelimeye yol aan temel sebebi vard. Birincisi !{aradeniz'in 5.
yzyln ikinci yarsndan itibaren bir Osmanl i denizi haline gelmesiyle
gvenli olmas. kincisi gemi yapm iin gerekli olan malze- rr;=~;~~=~~~~=~::=~~:::ifil
menin bol miktarda bulunmas ve Karadeniz salili boyunca
uzanan kasabalarda gemi yapmndan anlayan bir esnaf ve de- 1 ''11 "r--r---"l'~---+-nizci snfnn varl.
Gemi yapm srasnda S~nop'a herhangi bir dman taarruzu
sz konusu olamazd. 9. yzyln sonlarna kadar Sinop bu
zelliini muhafaza etti. KrmSava srasnda 853 ylnda
Osmanl donanmasnn Sinop limannda bulunduu bir sra
da Rus donanmasnn basknna uramas Sinop tersanesini
bir sre iin gvenli olmaktan kard. Zaten bu sava sonunda imzalanan Paris Andamas'nn ilgili maddesi Sinop'un .:.=::::=.:::::::::::::::::::==~:::::;;;:::Z::i2::::=:::::::::::::::~;::;;;::;;:;:;:;:;:::=:::~~::.:1
Samsun, Sinop Tersane/eri'ni gsteren
Canik Sanca haritas ,
{'

Osnanl'da Savunna

Sanayi

- - - 363

tersane olarak kullanmn nlyordu. Bu maddeye gre Osmanl Devleti ve Rusya Karadeniz' de tersane kurmayacaklar ve donanma bulundurmayacaklard. Rusya iin ar bir hkm olan bu madde Osmanl Devleti iin
nemli deildi. Zira Sinop dndaki Osmanl tersanelerinin ou Marmara denizinde ve stanbul' da bulunuyordu.
te yandan Sinop civarnn geni ormanlada kapl olmas ahap gemilerin hkm srd XIX. yzyl ortalarna kadar byk bir avantaj tekil
etti. Ayrca Trk denizciliinin byk ahsiyetlerinden birisi olan Seydi Ali
Reis'in de Sinoplu olduunu ve daha pek ok denizcinin burada yetitiini
de hatrlatmakta fayda vardr.

Tersanenin Tarihesi
Sinop tersanesinin tarihi Romallar'a kadar uzanmaktadr. Osmanllar'a ise
sfendiyaroullar'ndan intikal etmitir. Candar Beylii'nin Sinop'ta tersanesi olduu ve hatta ondan nce burada bir dnem hkm srm olan
Pervaneoullar'ndan Gazi elebi'nin donanmasyla Rumiara ve Cenevizlilere kar mcadele ettii bilinmektedir. Sinop Osmanllar tarafndan
sulhen alndnda (1461) Sinop limanndaki gemiler ierisinde Napoli ve
Ara gon krall gemileriyle V enedik gemilerinden sonra Candarolu sma ;:=====================================::;- il Bey'in yaptrd 900 tonluk bir gemi bulunuyordu ki limandaki en byk gemi idi. Henz Osmanl Devleti'nde bu byklkte gemi yoktu. Fetihten
sonra Fatih Sultan Mehmed bu gemiyi stanbul'a
gndermi ve Osmanl donanmasna rnek olmu ve
benzeri yaplmt.

Tersanenin Yeri ve zellikleri

Sinop Tersanesi !imann yannda ve Sinop Kalesi'nin
altnda bulunuyordu. Surlada evrili olan tersane
emniyetli ve mahfuz olmas itibariyle gemi yapm
iin olduka uygun bir mahaldi. Tersal}enin evresinde bir mahalle teekkl etmiti ki Tersane mahallesi adyla anlyordu.
Liman frtnalardan korunakl bir mevkiide idi. Sinop Karhanesi adyla da
zikredilen Sinop merkezindeki bu tersanede ayn anda 25-30 gemi yapla
biliyordu. Sinop tersanesi, ina edilen gemi eidi ve miktar bakmndan s
tanbul ve Gelibolu tersanesinden sonra Osmanl Devleti'nin nc byk
tersanesi durumundayd.

)l:wi ~Ofriz iC\

nflleici'S dt.l
n "'l

Osmanl

uadtt

l)\~l)r,l\

Deniz Subaylarn gsteren

bir kartpostal

Sinop merkezindeki tersaneden baka Kplaz, ayaz, obanlar iskelesi gibi yerlerde de gemiler yaplyordu. Bunun sebebi gemi inas iin birinci derecede lzumlu olan kerestenin buralara kolayca nakledilmesi ve ek
bir masraf gerektirmemesi idi. Bu konudaki karar gemi yapm iin grevlendirilen emin veriyor ve merkeze durumu arz ederek olur alyordu. 1702
tarihli Sinop canibinde kalyon inasna memur Mehmed'e yazlan hkm-

- - - 364 - --

Osnanl' dan

Cumhuriyet' e Endstiyel Mirasn1z - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - -

Bafra ve Samsun'a yakn ve kereste cinslerinin ok olmas sebebiyle gemi ile Sinop'a kereste nakline hacet kalmayaca, ayrca
Sinop'ta "amele salih kereste" bulunmad da gz nne alnarak kalyonlarn Kplaz'nda inas uygun grlmtr. ayaz, obanlar ve sair
malallerin Sinop'taki tersaneye tercih edilmesi de benzeri sebepler yznden olduu muhakkaktr.
de

Kplaz'nn

Malzeme ve gc Bakmndan Elverililii

9. yzyln ikinci yarsnda buharl

gemilerin devreye girmesine kadar gerek

ticari, gerekse sava gemilerinin yapmnda kullanlan ana malzemenin ahap
olduu malumdur. Belgelerden takip edebildiimiz kadaryla gemilerin yapmnda muhtelif cins aa ve kereste kullanlmaktadr. yle ki bir geminin
sereni, stunlar, bodostamalar, astar ve sair ksmlar iin farkl cins ve eitlilikte aalardan istifade edildii grlmektedir. ktisadi elverililik bakmndan Sinop ve evresi iklim yaps ve bitki rts itibariyle ahap gemilerin yapmnda tercih sebebi idi. Sinop'un bu zellii tarihi Strabon'un da
dikkatinie~4ti~Strabo~"~emSinopitis'deve ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

hem de Bithynia'ya kadar uzanan ve evvelce sz

edilen kynn gerisindeki topraklarda gemi yap
m iin olaanst elverili olan ve kolaylkla ihra
edilebilen kereste bulunur", demektedir.
Sinop ve evresindeki ormanlar sadece Sinop Tersanesi iin deil, stanbul'daki Tersane-i Amire
iin de balca malzeme kayna olduu gibi, olduka uzak mesafede olmasna ramen zaman
zaman Svey Tersanesi iin de kereste deposu
durumundayd. Gerekten 562 tarihli bir mhimme defteri kaydna gre Svey'te donanma
inas iin gerekli kerestenin nemli bir ksm Sinop ormanlarndan tedarik edilmi, bunun iin komu Canik Sanca'ndan urganlar istenmiti. Mhimme defterlerindeki kaytlar, Svey iin binlerce kereste hazrland
n ve bunun iin Kastamonu sancandaki btn kazalar halknn seferber
edildiini ortaya koymaktadr. Fakat bunlarn nakledilmesi geciktiinden
sefer zamannda tmarl spahilerin ve dier snflarn savaa gitmesi zerine Svey kerestesini ekyadan korumak bir mesele haline geldi. Bu yzden
Sinop Kads'na muhafaza hizmetine kalanlar ve Canik Alaybeyisi ile haberleip, Sinop kalesinden hisar erieri ihra ettirip keresteleri ve reayay ehl-i
fesad ve enaatden korumas iin gereken tedbirleri almas yolunda emirler verildii grlmektedir. Ne var ki Svey iin kesilen kerestelerin bir
ksm Sinop' da yaptrlan 5 adet kadrgann inasnda kullanlnca iler karm ve bir sr yazmaya yol amt. ~atta obanlar mevkiinden Svey
kerestesinden 673 adedini gemisine ykleyen Ahmed Reis o mil yol alp
Sinop' a geldiinde gemisindeki kerestelere ina olunmakta olan hassa kadr
galar iin el konulmu fakat Ahmed Reis'in navlunu denmemitir. Bunun

Osmanl' da

Sinop ve evresindeki ormanlar sadece Sinop Tersanesi iin

deil, stanbul'daki Tersane-i

Amire iin de
me kayna

balca

olduu

malze-

gibi, olduk-

a uzak mesafede olmasna ra

men zaman zaman Siivey Tersanesi iin de kereste deposu durumundayd.

Savunma Sanayi

zerine Ahmed Reis divana mracaat ederek navlun cretinin denmesini

talep etmitir. Divan, Sinop Kads'na gnderdii hkmde ad geen reisin hakknn al verilmesini emr etmektedir.
Sonunda dn alnan Svey kerestenin yerine konulmas ve Sinop'ta bina
olunan 3 kt'a bara'ya yklenerek nakli yoluna gidilmiti.
yapmnda

Gemi

kullanlan

dier

miihim malzemeler ara-

snda

kendirden

yaplan eit

li ip ve halatlar ile katran, zift,

Keza ylndaAzak Kalesi Ruslar'n eline getikten sonra, Azak tarafn

dan dman gemilerinin gemesini nlemek iin Krm' da Ker Baaz yaknnda Aknt burnunda mceddeden bir kale bina ettirilmek istendiinde
kerestesinin Sinop canibinden temini kararlatrlmt.

demir ve bakr geliyordu. lp

Gemi yapmnda kullanlan

ve halatlar komu Canik San-

yaplan eitli ip ve halatlar ile kattan, zift, demir ve bakr geliyordu. p ve

ca 'nda

halatlar komu Canik Sanca'nda imal ediliyordu. Katran ise Kastamonu

dalarndan temin ediliyordu. Bu adan da Sinop gemi inas iin son derece elverili bir konumda bulunuyordu. Demirin ise umumiyede Rumeli' den,
Dersaadet' den, Ahyolu ve Samakov' dan temin ediliyordu.

imal ediliyordu. Kat-

ran ise Kastamonu

dalarndan

temin ediliyordu. Bu
Sinop gemi
ce

elverili

yordt.

inas

adan

da

iin son dere-

bir konumda

Demirin ise

bulmt

umtmiyetle

Rumeli'den, Dersaadet'den, Ahyolu ve Samakov'dan temin ediliyordu.

dier

mhim malzemeler

arasnda

kendirden

Sinop'un gemi yapm bakmndan avantajl olmasnn bir sebebi de Karadeniz limanlarnda gemi yapm konusunda yetimi bir i gc oluu idi.
Sadece Sinop'ta deil, ile'den balayarak Batum'a kadar btn Karadeniz
kasaba ve ehirlerinde gemi inas iinde uzmanlam marangoz, burgucu,
bkc, kalafat, oymac, stpc trnden geni bir esnaf snf teekkl
etmi bulunuyordu. nk her liman ehrinde en azndan sandal, balk
tekneleri, tccar gemileri ve saire yapm sz konusu idi. Evliya elebi 7.
yzyln ortalarnda inebolu' dan Sinop' a giderken urad sahildeki atr
Ky'nden bahsederken halknn hep marangoz olduunu kaydediyor. Tersanelerde ncelik devlete ait resmi gemilerin yapm idi. Ancak sava gemisi veya nakliyat amal olan bu gemilerin dnda zel ve sivil gemilerin yapm da birok tersanede yaplyordu. Bundan dolay zaman zaman devlet merkezdeki Tersane-i Amire iin muhta olduu marangoz, burgucu,
bkc ve sair elemanlar iin sk sk Karadeniz salilindeki kazalara hkm
gnderiyordu. Mesela 7 33 tarihli bir hkmle devlet tersane emini Hac
Murtaza'nn arzlali zerine mceddeden inas ferman olunan frkate ve
kancabalar hidmetinde istihdam olunmak zere ile, Sakarya, Akaar, Bartn, Aniasra, nebolu, Ayandon, Sinop kazalarndan toplam 240 nefer marangoz ve 5 nefer burgucu talep ediyordu. Bu saylan mahallerde eit
li byklklerde gemilerin yapld tersaneler mevcuttu. Gemi yapm ustalarnn bulunmasnn sebebi buydu. Mesela Seyyah Klaviyo 404 ylnda
inebolu'ya geldiinde bu havalideki en gzel kerestelerin burada bulunduunu gemi yapldndan bahsetmektedir.
Ksacas

Sinop tersanesi gemi yapm bakmndan mkemmel artlar haiz

olup 6. ve 7. Asrlarda kadrga ve daha sonra pek ok kalyon yaplmtr.
Sinop tersanesi daha sonraki tarihlerde de mhim surette faaliyet gstermi kalyon ve frkateyn yaplm ve 9. asrn sonlarna kadar nemini korumutur.

- - - 366 - - - Osmanl'dan Cumhuriyet' e Endstriyel Mirasmz - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Klasik dnemdeki ahap gemilerin ana malzemesi kereste ve tahtadr.

Sinop'un tercih sebebi de Sinop ve Kastamonu'nun gemi yapmna elveri
li eitli aalar ihtiva eden ormanlarlakapl olmasdr.
Sinop'ta gemi inasna karar verildii zaman yaplacak geminin saysna ve
zelliklerine gre ihtiya duyulan kereste miktar, hangi cins aalar kullanlaca ve ka adet olaca, serenlik mi, stunluk mu, astarlk m olaca kullanlaca yere gre tesbit ve tasnif olunmaktadr. Aa ilerinden iyi
anlayan uzmanlam kiilerden istifade edilerek hangi cins aacn hangi
mahalde bulunaca belirlenerek her kazaya defter ile tevzi olunmakta ve
buna gre kaza dahilindeki kylerin verecekleri aa cinsleri ve miktar tesbit edilmektedir. Bu i iin bazen Sinop kazas ormanlar kifayet etmemekte, evre kazalar halkna da tevzi olunarak kereste temini konusunda grevlendirilebilmektedir. Mesela 582 tarihinde yaptrlmas kararlatrlan 5
kadrga ve 3 mavna iin Canik reayasna da kereste tevzi olununca reaya,
"biz kendir hizmetindeyiz" diyerek "taalll" etmiti. bunun zerine Canik
Sancabeyi'ne ve kadlarna hkm yazlarak her kazaya tevzi olunan kerestenin temini hususunda kimseye "kendirciyiz diy taalll ve bahane" ettirmeleri emr olunmutu. Ayrcamiri gemiler ina olunaca zaman sivil gemiler iin, belgelerdeki deyimi ile "rencberan taifesi"ne aa kesilmesi yasaklanmakta ve devlete ait gemilere ncelik tannmaktadr.
Kereste temini hususunda 50 tarihli bir Sinop er'iyye Sicili kayd yeterli bilgiler vermektedir. Buna gre Sinop'da yaplacak 53 zira boyundaki 2
kta kalyonlar iin meei ve am cinsi keresteye ihtiya duyulduundan bunlar kylere gre taksim edilmitir:
Kerestenin bu ekilde tevziinden sonra bunlar kalyonlarn ina olunaca ayaz iskelesine nakletmek ii ortaya kmaktadr. En byk zorluk da
buradadr. nk uzak mesafedeki dalardan iskdelere keresteleri indirmek son derece meakkatli ve zaman alan bir itir. 6. yzylda Svey iin
muhtelif cins ve miktardaki keresteyi temin iin Takpr, Ara ve Daday
kazalarna tevziat yapld. Binlerce aacn en yakn iskeleye nakli pek kolay
grnmyordu. Daha Svey kerestesi tekmil olunmadan bir de Sinop' da
ina olunacak kalyonlar iin yeniden kereste tevzi olununca reaya iin altndan kalklmaz bir i ortaya kmt. nk belgede bir bellt vrdnar
kerestesinin sahile 4-5 gnde indirilebildiinden ve reayann taakat yettiremedii bahs olunmaktadr. Bu i iin gerekli camus kzleri de ayn kerestede olduu gibi kyler halkna tevzi edilmektedir.

Ksacas Sinop tersanesi gemi yapm bakmnd~n mkemmel

artlar haiz olup XVI. ve XVII.
Asrlarda kadrga ve daha sonra
pek ok kalyon yaplmtr. Sinop
tersanesi daha sonraki tarihlerde
de miihim surette faaliyet gstermi kalyon ve firkateyn yaplm
ve XIX asrn sonlarna kadar
'nemini korumutur.

Kerestelerin vaktinde tersaneye nakl olunmamas gemilerin planlanan zamanda bitirilememesine yol atndan tersane eminleri telalanyor ve gecikmeye yol aan kadlklar merkeze ikayet ediyorlard. Divan, gemilerin
tehirine sebep olan kadlklar ihtiya duyulan kerestelerin bir an evvel tersaneye ulatrlmas iin tehdid dolu emirler gnderiyordu.

Osnanl' da

Savunma Sanayi

- - - 367 ,- - -

Bu arada eski gemilerin kerestesinden de istifade yoluna gidildii ancak ok

olan gemilerin sklmesinin bazen ekonomik
olmad grlmektedir.

ypranm ve ahab rm

Dier Malzemeler

Gemilerin omurgalarna ve su altnda kalan ksmlarna srlen ve am aa

ve maden kmrlerinden elde edilen katran ile yine buna benzer
bir madde olan zift de gemi inasnda mhim bir malzeme idi. lkenin eitli yerlerinde katran ve zift retiliyordu. Sinop Tersanesi iin Kastamonu, Sinop ve Canik evresinde istihsal edilen katran ve zift satn alnyordu.
Katran reten katranc reayas denilen zmreler vard.
larndan

Gemilerin inasnda ivi olarak ve muhtelif yerlerinde deiik amalarla

demir ham olarak (ahen-i ham) satn alnyordu. Ayrca apa ve
lenger demiri olarak bir hayli demire ihtiya oluyordu. Lengerler Sinop' da
imal edildii gibi bazen stanbul'da hazrlanp Sinop'a gemi ile nakil olunuyordu. Kalyonlarn her biri iin 45-50 kantarlk lenger gerekiyordu.
Byk kalyonlarda SO' er kantarlk iki ba demiri, 45'er kantarlk iki sugunda demiri ve !imanda demirlernekmaksadyla 40'ar kantarlk iki demir
olmak zere toplam altlenger demiri gerektii belirtilmektedir. Bu durumda byk bir kalyanda sadece lenger demiri olarak 270 kantar demir
kullanlmaktadr. Lenger demiri olarak eski ve batk gemilerin lengerlerini de kullanmak mmknd.
kullanlan

Gemilerin

inasnda

ivi ola-

rak ve muhtelifyerlerinde
ik

amalarla

kullanlan

demir

ham olarak (ahen-i ham)

alnyordu. Ayrca

dei

satn

apa ve !en-

ger demiri olarak bir hayli denire

ihtiya oluyordu. Lengerler

- Sinop'da inal edildii gibi bazen

stanbul'da hazrlanp Sinop'a

_ geni i~e nakil olmuyordu.

Bir belgeye gre kalyon bana kullanlan toplam demir mikdan ise 800 kantar idi. Ancak demir mikdan phesiz kalyonun byklk ve zellikleri ile
devrin teknolojik artlarna gre deitii anlalmaktadr. 8. yzyln ikinci yarsnda (22 Haziran 776) tarihli bir belgeye gre kalyonlar iin kullanlan demir mikdan her bir kalyon iin 3 bin kantardr. Bir dier belgede
ise bir kalyon, bir tombaz ve bir karavele iin 5 bin 386 kantar demir geldii ancak daha 3 bin 6 4 kantar ham demire ihtiya olduundan bahsetmektedir ki bu durumda kt'a gemi iin toplam 9 bin kantar de~ir kullanl
yor demektir. Bu belgenin tarihi 69- 72 yllarna aittir. Yukarda 776
tarihli belgede de her gemi iin 3 bin kantar demir kullanld dikkate al
nrsa aradan geen 22 sene zarfnda gemiler iin sarf olunan demir miktarnda deime olmam demektir.
Ham demirin kayna byk lde Bulgaristan' daki Samakov idi ve gemilerle Sinop'anakl ediliyordu. Ancak stanbul'da Tersane-i Amire'de mevcut ham demir stokundan da Sinop'a gnderildii oluyordu. Baz hallerde nalbur esnafndan demir temin edildii de oluyordu. Nakil iinde stan
bul gmrk emini devreye giriyor ve gemiciler ve yiitba ile birlikte gemi
ayarlyorlar d. 5 Haziran 7 3 8/ 6 Safer 5 tarihli bir belgeye nazaran
SOO kantar demir ve 70 kantar kumanyann Sinop'a nakli iin kantar bana
2 aka nevl-i sefne isteniyordu. Bu da toplam 57 guru tutuyordu. Buradan bu dnemde guruun resmi fyatnn 20 aka olduu tahmin edilebi-

- -368

--- Osmanl' dan

Cumhuriyet' e Endstriyel Mirasmz - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

lir. Bir dier belgede ise nevl-i sefine olarak 9 aka denmitir. Bunun sebebi Ayandonlu Hseyin Reis'in zaten Sinop'a gidecek olmas olabilir. nk
tarihler birbirine ok yakndr.
Gemi inasnda kullanlan bir der maden de bakr idi. Sinop bu adan
da uygun bir mevkide idi. Zira Sinop gibi Kastamonu Sanca'na tabi olan
Kre kazas daha Cenevizliler zamanndan beri iletilen bakr yataklarna
sahipti. Bu sebeple ihtiya duyulan bakr iin Kre-i Nuhas Kadi'na ve
maden eminine hkm yazlarak temini yoluna gidiliyordu. Bedeli tersane
emini tarafndan deniyordu.
Gemi inasnda kullanlan baz malzemelerin stanbul' da Tersane-i Amireden gnderildiini biliyoruz. Bunlar lenger demirleri, yelken bezi, yelken,
makaralar ve baz alatlardr. Baz belgelerde kullanlan yelkenierin cinsleri saylmaktadr.

Gemi

inasnda kullanlan

diermaden de bakr idi.

adan

bir

Sinop bu

da uygun bir mevkide idi.

Zira Sinop gibi Kastamonu sacana

tabi olan Kre

kazas

daha

Cenevizliler zamanndan beri i

letilen bakr yatak/arna sahipti.

Reayaya yklenen aa kesme, nakil ilerinde kullanlan camus kz verme,

zift, ka tran, demir, kendir teli ve dier mal ve hizmetler bedelsiz alnmamak
ve halk angarya olarak altrlnamak
ta dr. Mal ve hizmetler ya vergi muafiyeti karl olmakta ya da para denmektedir.
Ancak hemen belirtelim ki her ne kadar
devletin reayadan ald mal ve hizmetlere karlk bedelini "Narh- Cari"
zerinden dedii kaynaklarda ifade
ediliyorsa muhtemelen takdir edilen
fiyatlar tatmin edici olmaktan uzaktr.
nk halk kendilerinden istenen hizmetlere her zaman gnll olmamakta ou zaman isteksiz davranmaktadr.
Mesela 17. yzyln sonlarnda Sinop
ve ayaz'nda ina olunan 6 kt'a kalyon iin gerekli kereste zamannda tedarik olunamaynca tersane emini Hac Mustafa reayay merkeze ikayet
etmi ve inad eden reayay habs etmek iin emir verilmesini talep emiti.
Bu belki de halktan istenen ykmllklerin skl ve hadsizlii ile alakal
dr. Nitekim nebaht bozgunundan sonra bir k ierisinde Sinop'ta 25 kt'a
gemi yapmna baland zaman kereste terlariki iin evre kazalar halk
mu'avenet iin seferber e-dildi. Hatta bazen bir kaza halkna iki defa hizmet
teklif edilince onlar da hkmet merkezine ikayette bulundular. Divan,
kadrga mhimmat tedarikinde ky ve kasaba halkna adaletli davranlma
s konusunda hkm kard.

Zamannda Osmanl
Donanmas 'nn

Karadeniz

kalbi olan Sinop

Tersanesi'ne ait bir Graviir

Sinop Tersanesi Osmanl Devleti'nin stanbul ve Gelibolu'dan sonra nc byk tersanesi idi. evresindeki ormanlarda gemi yapm iin elverili

Osmanl' da

Savunma Sanayi

- - - 369 - - -

kerestenin temin edilebilmesi, ahap gemilerin yrrlkte kald 19. yzyln ortalarna kadar Sinop Tersanesi nemini korudu. Ahap gemilerin en
mhim malzemelerinden olan halat, urgan ve eitli ipierin kend~r ve ketenden imal edilmesi bu rnlerin retimini bir devlet politikas haline getirmitir. Bu bitkilerin yetimesine iklim olarak Karadeniz Blgesi'nin uygun
olmas Canik ve Kastamonu Sancaklar ile Ordu ve Trabzon'a kadar uzanan sahil kesiminde kendir ve keten retimi devlet tarafndan tevik edilmitir. Canik Sanca en ok retimin yapld blge olmakla dikkati eker.

Bahriye Nezareti Fabrikas (1682)

XIX. yzyldan saltanatn kaldrlmasna kadar deniz kuvvetlerinin bal olduu nezaret.
Osmanl Devleti'nde deniz kuvvetlerinin ynetimi Kaptan- Derya veya
Kaptan paalara verilmi ve kalyonlar filosu kurulunca (1682), denizcilik
nem kazanmtr. Ba muhasebeci Mustafa Efendi kk- Salis Defterdarl
rtbesiyle Kalyonlar Defterdarl'na getirilmi; bu greve bir sre sonra
Tersane Emirlii ad verilmitir.

resindeki ormanlarda gemi

III. Selim dneminde, donanmann yeniden dzenlenmesi ile (1804) bu

greve Moral Seyid Ali Efendi getirilmi; bunun yansra kk- Salis ve
Tersane-i Amire defterdarlindan baka "Umur- Bahriye Nazr" unvan da verilmitir. III. Selim'in tahttan indirilmesinden sonra Bahriye Nazr Kethda (Bahizmeti) brahim Efendi'nin ldrlmesi zerine kald

yapm

rlmtr.

Sinop Tersanesi Osmanl Devleti'nin Istanbul ve

Gelibolu'dan sonra nc byk tersanesi idi. eviin elverili keTeste-

nin temin edilebilmesi, ahap

gemilerin yiiriirlkte

XIX

kald

yzyln ortalarna

kadar Sinop Tersanesi nemini korudu.

II. Mahmut dneminde, deniz kuvvetlerinin ayr bir nem kazanmas ve

tersane ilerinin oalmas zerine mali konularla ilgilenmek zere "Bahriye Mstearl" kurulmutur.
1867'de donanma komutanl Kaptan- Derya'ya braklarak deniz ileri
nin mali konular iin Bahriye N ezareti yeniden kurulmutur. O dnemde
Kaptan- Derya bulunan Mehmet Ali Paa, bu karara gcenerek istifa edince, kaptan paalk kaldrlm ve donanmann idaresi yeni kurulan "Kumanda
Meclisi"ne verilerek bakanla Vesim Paa getirilmitir. Bylelikle, deniz
kuvvetleriyle ilgili btn idari iler Bahriye N ezareti'nde toplanm ve bu
greve Hazine-i H~ssa Nazr Hakk smail Paa getirilmitir.
1876'de Bahriye Nezareti kaldrlarak yeniden Kaptan-
bir yl sonra tekrar Bahriye Nezareti'ne evrilmitir.

Deryalk olmu,

23 Nisan 1920'de BykMilletMeclisi Hkumeti kurulunca, Milli Savunma Bakanl'na ayr bir daire eklinde balanmsa da 31 Aralk 1924'de ayrca "Bahriye Vekaleti" kurulmutur. 2 Kasm 1927'de bu bakanlkkaldr
larak deniz kuvvetleri yeniden Milli Savunma'ya balanmtr.
Dolmabahe Saray'nn Arahaclar Dairesi olan bina, bugn Tarihi Deniz
Arivi ve ihtsas ktphanesi olarak kullanlmaktadr.

- - - - 370

--- Osmanl'dan

Cuniliuriyet'e Endstriyel 1\lirasrnz - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Deniz Arivi
Tarihi Deniz Arivi Bahriye Nezareti'nin 867 ylnda kuruluuyla birlikte olumaya balam ve 928 ylna
kadar gelmitir. 920 ylnda Bahriye Nezareti kaldrlm ise de harf devrimine
kadar olan 923- 928 aras Cumhuriyet
Dnemi'ni kapsayan eski yaz belgeler de
bu arive dahil edilmitir. ok az sayda da
olsa Bahriye Nezareti'nin kuruluu ncesine (867) ait belgeler bulunmaktadr. Yaklak 2Omilyon adet belgelik arivin tasnif devam etmekte olup, imdiye kadar 5
adet katalog baslmtr. Eski Trke ile
yazlm belgeler Bahriye N ezareti ile ilgili her trl yazmay (tersaneler, gemiler, deniz fabrikalar, limanlar, deniz eitim birimleri, personel knyeleri,
mahkeme ve muhasebe defterleri, salk vs.) kapsamaktadr.

1911 Bahriye Nezareti'ne

mensup subaylar toplu halde

B alriye N ezareti Fotoraf Arivi

2

bin 340 paralkfotorafkoleksiyonu, SultanAbdlaziz (86 - 876) dneminden balayarak gnmze kadar tersaneler, emeler, askeri ve sivil
binalar, sava ve ticaret gemileri, kk deniz tatlar, limanlar, askeri tesisler, yerli ve yabanc ahslarn ziyaretlerini kapsar.

B alriye N ezareti Deniz htsas Ktphanesi

lerinde yazma eserler ve portolanlarn da bulunduu, yaklak 2 5 bin kitaplk deniz ihtsas ktphanesi koleksiyonu,

denizcilik ve tarih konuludur.

Bahriye Nezareti HaritaArivi

Arlkl

olarak deniz haritalar olmakla beraber, kara haritalar ve atlaslardan oluan 940 paralk ariv, ounluk
la stanbul blgesi, Osmanl Devleti'nin eitli blgeleri,
Cumhuriyet devrinde ise ky blgeleri haritalarn ierir.
Piri Reis'in yazd Kitab Bahriye'niri 6. yzyl kopyalarnn 4 adedi, Atatrk'n anakkale' de Anafartalar Grup
Kumandan iken kulland haritalar, koleksiyonun zel-

, ~----..~.,..

paralardr

stinye Tersanesi (1856)

Pir-i Reis'in denizcilik haritas

Boazii stinye Havuz ve Destgahlan Anonim irketi

stinye Koyu'nda modern bir tersane yaplmas iin ilk adm 856 ylnda
atlmtr.

Zaptiye Miri /(Deli) Fuat Paa'nn bu blgedeki arazisi zerine

Osmanl

da Savunma Sanayi

- - - 371 - - -

ticaret gemileri iin bakm onarm ve gemi ina tersanesi yaplmas ruhsat
verilmitir. Tersane yapmna 1909 ylnda talyanlar talip olmu fakatTrablusgarp Sava nedeni ile almalar yarm kalmtr. 1911-1912 yllarnda
Fransz irketi tersane yapmiini stlendi ve "Boazii stinye Havuz ve
Destgahlar Anonim irketi" olan bir tersane kurdular. Tersane 1912 ylnda
hizmete girdi. 1918 ylnda Mondros Mtarekesi'nden sonra ngilizler tarafndan tersane igal edildi ise de Franszlar tersane zerinde hakimiyet kurmu ve 1928 ylna kadar altrmlardr. 1928 ylnda Tersane devlet tarafndan satn alnd nce Denizbank' a sonra Deniz letmeleri' ne, 1944' de
de Devlet DenizYollan ve Limanlar U m um Mdrl'ne baland.
stinye tersanesinde havuz vard. Biri 13 7,15 m uzunluunda ve 21,3 m
geniliinde,

ikincisi 67.32 m uzunluunda 29,4 m geniliinde, ncs

de 152,1 m uzunluunda ve 29,4 m geniliinde idi. kinci ve nc havuzlar birletirilerek 192.5 m uzunluunda byk bir havuz elde ediliyordu.
Mehur Vapurlar
Bostanc

(1956), Caddebostan (1956), engelky(1962), Suadiye (1964),

(1977), Aydn Gler (1981), Bykdere (1988), Rumelifeneri (1988), Kzltoprak (1988) yolcu gemileri ile Celal Atik (1988) ve
Harnit Kaplan (1988) tarak gemileri stinye tersanesinde ina edilmilerdir.
ehitTemel imir

DENIZCILIK BANKASI T.A.O

ISTINYE TERSANESI
ORTAKY 1958

lstinye Tersanesi'nin armas

~
U

stinye' den zmir Alaybey Tersanesine

U zun yllarTrk ve dnya denizciliine hizmet eden tersane, Boazii imar

12. maddesi gereince 26.08.1991'de kapatlm ve alan Turizm
merkezi ilan edilmitir. Tersane de zmir'deki Alaybey Tersanesi'ne nakledilmitir. Boaltlan alan turizm ve elence merkezi olarak kullanlmakta,
sosyal ve kltrel etkinlikler bu alanda yaplmaktadr. Bu geni alan zerinde ve Tokmak Burnu tarafnda stanbul Gemi Trafik Hizmetleri Merkezi
var. Boaz geileri bu merkezden ynetiliyor.
Yasas'nn

Glck Tersanesi (1915- 1919)

Osmanl Devleti'nin Gemi ina sanayi stanbul ,Marmara blgesi ve karadenizde Sinop ehrinde kurulmudu. Glck Tersanesi I. Dnya Sava'nn
getirdii startejik bir kararla stanbul Hali'ten tersane sklerek yeniden
Glck'te kurulmutur.

Birinci Dnya Sava'ndan sonra stanbul'un igali ve askerden arndrlma

s, Talazak Tersanesi'nin kapatlmasna yol am, mevcut tezgah ve makineler Glck' e n~kledilerek orada yeni tersane kurulmas salanmdr.

Pendik Tersanesi (1463 - 1999)

stanbul'un fethinden sonra hali de ina olunan Talazak Tersanesi 1999
ylnda meydana

1980'li yllarda lstinye Tersanesi

372

--- Osmanl' dan

gelen Maramara Depremi sonras gelien artlar gz nn

de bulundurularak Pendik blgesine tanmdr. Burada gnmz teknolo-

Cumhuriyet' e Endstriyel Miras11z - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

jisiyle de dizayn edilerek yeniden modern bir tersane kurulmudur. Bu tersanenin tarihi Hali Talazak Tersanesi'ne kadar dayanmaktadr.

Tophane-i Amire
(Top Dkm ve imalathane Kurumu- 1453)
1 4.Yzyln balarndan

itibaren Avrupa'da hzl bir ekilde yaygnlama

ya balayan top dkm ve retimi, ayn yzyln ikinci yarsndan itibaren Osmanllarda da grlmeye balanmtr. Osmanllar, yeni teknolojilerle retilen gl ve etkili toplada dier devletler zerinde bir bask kurmulardr. 15 .Yzylda yakaladklar teknik stnlk ve top dkm anlay
, Avrupa'da ancak 16. yzyln ortalarndan itibaren uygulanmaya bala
yabilmitir. Ekonomik gc, hammadde kaynaklar ve teknik kadro bak
mndan Avrupa'nn ok ilerisinde olan Osmanl Devleti top dkm konusunda uzun yllar Avrupa'nn nnde yer almtr.
Osmanl mparatorluu'nun stanbul'un fethinden nce, Bursa ve Edir-

ne olmak zere iki yerde tophanelerinin olduu tahmin edilmektedir.

stanbul'un fethinden sonra da Bursa ve Edirne tophanelerinin yannda bir ok yerde daha tophane kurulmutur. stanbul' da Fatih Sultan Mehmet'in kurduu Tophane-i Amire'den sonra kurulan bu tophaneler; Avlonya, Semendire, Novaberda, kod
ra, Belgrad, Budin, Erzurum, Msr, Basra, Birecik,
Hasky ve Van Tophaneleridir. Osmanllar fetih
alanlarnn genilemesi ile birlikte mevcut bu tophanderin yan sra seyyar
tophaneler de kurmu ve buralarda da top dkmlerdir.

Tophane-i Amire bugnk Makina

Kimya Endstri Kurumu 'nun

Osmanl mparatorluu'nda Fatih SultanMehmet'in yaptrd ve uzun yl

temelini oluturmaktadr.

lar top dkmnn gerekletirildii Tophane-i Amire binas zaman ierisinde, padiahlarn eklemeler yapmas ile i hacmini geniletmi ve imparatorluun en nemli askeri sanayi teekkl olma zelliini uzun sre korumay baarmtr.

Evliya elebi 'ye gre II.Bayezt, Fatih Sultan Mehmet'in yaptrm olduu Tophane binasnn civarna bir takm binalar daha yaparak topularn ve
dkc ustalarnn yerleimini salamtr. stanbul'daki Tophane semti ismini bu kurumdan almaktadr.
,
Kanuni Sultan Sleyman dneminde ise Fatih s 'u ltan Mehmet ve IL
Bayezt'in ina ettirdii Tophane-i Amire mtemilatna ait btn binalar
yklarak, yerlerine yeni ve daha byk bir Tophan'e binas yaplmtr. Kanuni Sultan Sleyman'n yaptrd bu bina 1742 ylnda geni apl bir tamirat geirmi, 1743 tarihinde tamamen yklm ve bugnk haliyle yeniden yaplmtr.
Kargir tophane III. Ahmet'in emri ile Sadrazam Damat brahim Paa tarafndan ya ptrlmtr.

Osmanl'da

Savunma Sanayi

- - - 373 - -

19. yzylda Tophane'de Fransz mhendisler ile Alman ve ngiliz ustalarnn yan sra baka lkelerden de top ustalarnn faaliyet gsterdii ve
top dkm ile ilgili almalar yapt bilinmektedir. Bunlardan; 'Top
dkm'nde takip edilen temel aama vardr. Bu aamalar; eritme, (toplanlan malzemenin ocaklarda belli bir sda belli bir sre atee maruz bra
klarak kat halden sv hale geirilmesi), dkme (kat halden sv hale getirilen malzemenin top kalbna dklmesi) ve souk iilik(namlu ucunun
kesilmesi, falya deliinin almas, i ksmnn kaygan bir hale getirilmesi,
cilalanmas ve topun zerine top ile ilgili olarak baz bilgilerin yazlmas)
olarak sralanabilir.
F alya deliinin almas ise ayr bir teknik gerektirir. Falya deli i, top ierinde yer alan glleyi harekete geiren barotun atelenebilmesi iin toplarn kuyruk ksmlarnda, haznenin stnden hazneye kadar alan deliktir.
Deliin alaca yer hususunda tarih boyunca deiik denemeler yaplm
tr. lk olarak atein bir anda iki tarafa da ayn anda yaylabilmesi iin barut
haznesinin tam ortasna delik almtr. Ancak daha sonra bunun istenilen
amaca ulanada faydas grlmeyince barut haznesinin sonuna ve kuyrua yakn bir yere almtr.

t;;~~~~~~~;iiB\I.ll.i~l~::~
_:_ J~.
~-;
'i':'~:.=._.t!
-

~-~

_,.?/

'"'

./--'

J ,::r-~ -

Arlk :

18 Ton
Uzunluk : 5.5 m
D evresi : 2 m 74 cm
Yar ap : 92 cm

~ =~~

Glle a!)rl : 544-860 kg

Glle etki derinlii : 1 m 63 cm
Ses elki alan : 23 km

Tophane-i Amire tesislerinde dkiilen toplarn teknik bilgileri

Falya delii, barotun yanmasndan kaynaklanan yksek

s sebebiyle zamanla erimeye yz tutar ve giderek byrd . Ayrca barotun tu tumasndan oluan sert ve kuvvetli
gaz, bu delikten karken falyann iinden baz paralar da
beraberinde gtrrd. Bu durum kullanmna bal olaProje : Sultan ll. Mehmed
Dkm : Urbain Usta
rak topun mrn olduka olumsuz etkilerdi. F alya deli i
Mimar Muslihiddin
Saruca
Yer : Edirne (Edrene)
byyen toplar harice gaz knn fazla olmasndan dolay merminin namludan k sratini olumsuz etkilerdi.
F alya deli i byyen toplar ounlukla kenarlarna para konularak tamir
edilir ve kullanlrd. Ancak bu tr toplar kalitesinden byk lde kaybed erdi. ifade edilen bu sakncalarn giderilmesi, XIX. yzyla kadar hem Osmanl Devleti hem de Avrupal devletlerin teknoloji mhendislerinin zihinlerini uzun sre megul etmitir. Nihayetinde Ahmet Sreyya Emin Bey adl
bir Trk, yapm olduu kiisel almalar ile bu sorunun stesinden gelmeyi baarabilmitir.
Aa

Paa

Uzun Menzilli Salra Topu icad - 1848

Ahmet Sreyya Emin Bey (1848-1 923) seri atl bir top yaplabileceini
kantlayan dnyadaki ilk insan olarak ok parlak bir baanya imza atmtr.
Bu baar Ahmet SreyY-a Emin Bey'in zamannn ok ilerisinde bir anlaya
sahip olduunu gstermektedir. Ahmet Sreyya Emin Bey bu icadnn yan
sra, toplarn ate edildikleri srada falyalanndan darya kan gazn, gllelerin srat ve kuvvetini azaltmakta olduunu ve bu sakncann giderilmesi
ile ilgili teknoloji mhendislerini aratrmaya aran Fransa Hkmeti'nin
yapt resmi duyuruyu haber alm, bu almalar devam ederken yapt
bir icat ile bu sorunu zmlemitir
~~~

/;d-

- - 374 - - - - Osnanl' dan Cumhuriyet' e Endstriyel Mirasmz - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Fatih Sultan Mehmet'in yaptrm olduu Tophane-i Amire binas zaman

ierisinde bir ok padiahn ilaveleri ile hacmini geniletmi, stanbul'un
fethinden Trkiye Cumhuriyeti'nin kurulu yllarna kadar ilevini srdren "Top Dkm Binalar" uzun yllar Milli Savunma Bakanl'nn kullanmnda kalmtr. Bir dnem Askeri Mze ilevi verilmesi dnlen yap
lar topluluu 992 ylnda, Mimar Sinan niversitesi ve Askeri Mze yetkilileri arasnda dzenlenen bir protokol ile Mimar Sinan niversitesi'ne
Kltr Merkezi Binas olarak devredilmitir.
Klhane-Sultan

Ahmet Endstri Meslek Lisesi (1868)

5 .yy' dan 868'e kadar stanbul'da faaliyet gsteren sanayi okulu ve ima-

lathane. "Dmkilhane" olarak da bilinir. Gnmzde ayn yerde Sultanahmet Anadolu Teknik ve Endstri Meslek Lisesi vardr.
Klhane'nin bulunduu tarihi mekanda Bizans Dnemi'nde de hammaddesi

demir olan sava ara gerelerinin yapld bir imalathane vard. stanbul'un
fethinden sonra II. Mehmet'in (Fatih) vezirlerinden GedikAhmed Paa'nn
giriimi ile 454'te bir kl imalathanesi kuruldu. Burada Osmanl ordusunun gereksinimi olan ve zelliklerine gre "dmki", "ticani" "marbi", "zivziki", "trazi" denen kllar dvlmekteydi. Bu imalathane klba denen
bir baustann ynetimindeydi. Ad saptanan nl bir klba IV. Murat
dneminde (623- 640) Davud Usta' dr. Klba'nn buyruunda oksayda imirkar denen kl ustalarnn altklar bilinmektedir.
Evliya elebi, kendi gzlemlerine dayanarak stanbul Kllanesi'ni ve buradaki kl yapmn anlatr. Klhane'nin bir sre de Galata'da Kurun
lu Mahzen' deki Klhane'nin kapatld ve burasnn Yahudilere kiralan-

Osmanl

Piyade ve Svari birliklerine ait giyim kuam iirnekleri

d saptanmtr.

Sadrazam Yeen Mehmet Paa,

durdurarak buray yenierilerin elbiselerinin dikildii bir dikimhane haline getirmitir . Klhane'nin ikinci kez canlan
III. Selim dnemindedir. Klhan e, 6. - 7 .yy' daki nemini ve alma
yntemlerini koruyamamakla birlikte bu adla 868'e kadar varln srI. Mahmut dneminde

( 730- 7 54)

Klhane'deki almalar

drmtr.

Midhat Paa'nn giriimi ile 4 Eyll 868'de Klhane binasnda Sanayi

Mektebi'nin almasyla yaklak 800 yllk bir gemie sahip olan Klha
ne kapanmtr. Klhane'nin tarihi binasnn bir blm 9 .yy' n sonunda
Orman ve Maadin Nezareti binasnn yaplmas srasnda yklmtr. Geride kalan blmleri ise gnmzde Sultanahmet Anadolu Teknik ve Endstri Meslek Lisesi binas iindedir.
Klhane'de

dvlen ve tarihi
Mzesi'nde sergilenmektedir.

deeri

olan pek ok kl,

Topkap Saray

Osmanl'da

Savunma Sanayi

- - - 375 - - -

Cebehane-i Amire (Sava Mhinmat malat) (1868)

Cebeci Oca'na bal atlye, imalathane ve depolar. "Cebehane-i Amire"
olarak da bilinir. Cebehane'nin ana binas Yerebatan Saray'nn Cl bahesindeki Aya rini Kilisesi Cebehane konumundayd. Sarayn izme kap
sndaninilen Cebehane'ye bal tesisler vard.
Cebehane imalathanelerinde, cebe (zrh), zrh keseleri, kalkanlar, tolgalar,
tfekler, kum b ara ve tfek kundaklar, kurunlar, fndk kurunlar, ok temrenleri, sava kazmalar, baltalar,
teberler, kuburlar ile her eit
mhimmat imal edilirdi.

Srtnda

okman

1132 (=1719) tarihi

bir Osmanl klc ve

kullanlmasn salarlard.

Dmki elikten yaplm

namlusmtn biiyiitiilmii

Cebehane' de ve bal atlyelerdeki ba ustalar "ser-tfengi", "ser-kaynai",

"ser-buguni", "ser-barutu", "ser-perdahi" vb. unvanlar tarlard. Kentte
dzenlenen enlikler, donanmalar iin fekvb malzemeler de Cebehane'de
hazrlanrd. Saraya ok yakn olan Cebehane'yi padiahlar ~k sk denetler,
arada tebdil yntemiyle de buradaki almalar izlerlerdi.

fotoraf

Midhat

Paa'nn giriimi

ile 4 Eyliil1868'de o giiniin

artlar gerei Klhane
nasnda

800 yl

lk bir gemie sahip olan K

lhane kapanmtr.

- - - - 376 ,

Cebehane, bir tr silah hazinesi ve deposu durumundayd. len padiahlarp silahlar, zrhlar, tolgalar, muhtelif dnemlere ait silahlar burada
saklanr ve sk sk bakmlar yaplrd. Tahta geen padiahn Cebehane'yi
trenle ziyaret etmesi ve atalarna ait silahlar hakknda bilgi almas bir gelenekti. Buradaki birikimler stanbul m zelerinin ana kaynaklarndan olmutur.

bi-

Sanayi Mektebi'nin

almasyla yaklak

Cebehane'de cebeci ustalar ile

dardan gelen aylkl ustalar alrlard. Buras Tophane, Kl
hane gibi stanbul'un nemli askeri sanayi tesislerinden biriydi.
imal edilen her eit silahla sava
ara ve gereleri Ce behane ambarlarnda saklanarak sava zamanlarnda cepheye gtrlrd. Snr boylarndaki kalderin
silah ve cephane gereksinmeleri de yine burada hazrlanyordu. Kalderin her birinde yeter sayda cebeci,
"kale hizmeti" yaparak Cebehane' den gelen ara ve gerelerin bakmn ve

Osmanl' dan

1826'da IL Mahmut Cebeci Oca kapatlnca buraya bal olan

Cebehane'de de retim durdu. 1828'de kurulan Cephane N azrl bnyesinde sa kol ve sol kol cephane blkleri oluturularakAsakir-i Mansure-i
Muhammediye'nin silah ve mhimmat gereksinimi karlanmaya alld.

..,

Cumhuriyet' e Endstriyel Mirasmz - - - - -- -- - - - - - - - - - - - -

Lengerhane (1613)
(Bkz. Metal ve Makina Sanayi)
Lengerhane, gemicilikte denize atlan zincir ve ucundaki apann retildii yer anlamnda kullanlr.
Osmanl mparatorluu

maya balanm,
ri ina edilmitir.

dneminde Hali ticaret liman olarak kullanl

bu balamda blgede tersaneler ve gemi donatm tesisle-

Cebehane; Tophane,

hane gibi istanbul'un iinemli askeri sanayi tesislerinden

biriydi. !mal edilen her eit
silahla sava ara ve gereleri Gebehane

Hasky' de, Tersane-i Amire'ye bal bir kurulu olan Lengerhane, Osmanl donanmasnn kalyonlarnda kullanlan byk apalar dkmekte kullan
lyordu. 1613'te Azapkap'dan balayp Hasky'e kadar uzanan Tersane-i
Amire yaplar arasna Lengerhane'nin katlmas iin binann yapmna ba

Kl

ambarlarnda

saklanarak sava zamanlarnda

cepheye giitriilrd.

lanmtr.

1792 ylnda III. Selim'in tersaneye Saray'nn tm ky kesimini Tersane-i

Amire'nin bytlmesi iin balamasndan sonra, r-----------::::.;~;;::,:=------,
Lengerhane binas bugnk grnmne kavumu
tur. Ancak, 1804 yangnnn bu yapy nasl etkilediine
dair kesin bilgi verilernemektedir.
Lengerhane III. Selim zamannda restore edilmi 19 51
kadar da Maliye Bakanl'nca depo olarak kullanlmtr. Bu tarihten sonra Tekel-Cihali Ttn Fabrikas tarafndan spirto deposu olarak kullanlrken 1984
ylnda geirdii yangn sonucu byk hasar grm ve
kullanlmaz hale gelmitir. 22 Austos 1996 tarihinde
"Rahmi Ko Mzesi ve Kltr Vakf" tarafndan satn alnana kadar terk
edilmi durumda kalmtr.
ylna

Lengerhane kare planl bir yapdr. Kare planl byk kesme tatan drt ayan tad, ortada byk, yanlarda ise drt kk kubbeli bir at rtsne sahiptir. Kare planl yapnn iine, ana yapyla ilintisiz, katl bir elik
konstrksiyon yerletirilerek Rahmi Ko Mzesi olarak yeniden iievlen
dirilen yap, gelenek ile adaln ba~datrld bir rnek olmutur. Yeraltna alnan dier sergi salonlarnda, Sanayi Devri;ni sonras teknolojilerinin ana rnleri sergilenmektedir. Mzede kara, deniz ve hava tatlar
nn eitli rnekleri de bulunmaktadr.
1984 ylndaki yangn sonucu byk hasar gren ve kullanlamaz hale gelen
bina 1996 ylnda Rahmi Ko Mzesi ve Kltr Vakf tarafndan satn alnd.

Lengerhane III. Selim zamannda

edilmi

restore
1

19 51 ylna. kadar da Maliye Bakanl 'nca depo olarak

kullanlmtr.

Bu tarihten

sonra Tekel-Cihali Tiitiin

Fabrikas

tarafindan ispir-

to deposu olarak

kullanlr

ken 1984 ylnda

yangn son-tct
g'rmii

biiyk hasar

kullanlmaz

ve

gelmitir.

geirdii

hale

22 Austos 1996

tarihinde "Rahmi M. Ko
Mzesi ve Kltr Vakfi"

Tfenkhane (1718)
Osmanllar

dneminde ateli silahlar yapan ve barut imal eden kurulular

dr. Tfenk darssnaas (sanayileri) olarak da bilinir.

Osn1anl'da Savunna

satn alnana

tarafindan
kadar terk

edilmi

durum-

da kalmtr.

Sanayi

- --

377 ,- --

Tophane, Tersane, Klhane ve Sarahane gibi tfenkhaneler de ordunun

ve donanmann gereksinimine dnk ara gere retilen, ayrca tfenki
snfndan subay ve askerlerin silahlarnn yapld fabrikalard. Ayn zamanda, her tfenkhane usta-rakilikisi yoluyla pratik beceri kazandrma
ya dayal birer okuldu.
stanbul'daki en eski tfenkhane; Cibali skele'sine yakn bir yerdeydi. Buras 7 8' de, bir yahudhanede balayan Cibali yangnnda harap olmakla
birlikte ananldktan sonra ilevini srdrd. Evliya elebi'nin ve Eremya
elebi Kmrciyan'nda szn ettikleri bu tfenkhaneyi 8.yy'n ikinci
yarsndaki durumuyla gren Sarkis Sarraf-Hovannesyan stanbul Topografyas adl eserinde 'Unkapan'nn az ilerisinde ve sahilde, surun zerinde' olduunu, st kapal olan ve tfenkhane denen burada, tfenkler yapldn anlatr.

emizade Tarihi'ne gre

8 Ocak 767'de kan yangnda tfenkhane harap

oldu. Onarlnakla birlikte 833'te tfenkhanenin iinde kan yangnda, tarihi yap bu kez tamamen yand. Arsasna 900' de yaplan souk hava deposu da Oyl sonra yand.
III. Selim'in Daimabahe'de
yaptrd

tiifenkhane,

ky

dan biraz geride ve yamatayd.

Geleneksel tiifenkha-

nelerde imal edilen tiifenklerin menzili 3 00-3 SO adm

ken, burada yaplan tiifenklerle bin adma kadar hedefler vurulabiliyordu.

Ahmet Faiz Efendi'nin III. Selim dnemine ( 789-807) ilikin

Ruzname' sinde, padiahn sk sk b ini dzenledii D olma bahe' de 'tfenk
atlarn' izlediine ilikin ksa aklamalar o dnemde burada bir ilifenkhane yapldn gstermektedir. III. Selim'in Dalnabahe'de yaptrd tfenkhane, kydan biraz geride ve yamatayd. Geleneksel tfenkhanelerde
imal edilen tfenklerin menzili 300-350 admken, burada yaplan tfenklerle bin adma kadar hedefler vurula biliyordu.
IL Mahmut (808-839) Dalnabahe'deki kapatarak binasn stabi- Amire
(At slah yaplan Has Ahr) durumuna getirtti.
9. yy' da

geleneksel silah yapm tekniklerinin braklmasnn ve Avrupa' dan

ithal edilmeye balanmasnn ardndan eski tfenkhane ve baruthaneler kapand. Yerli tfenk yapm ise; Tophane-i Amire'nin bir nitesi olan Tfenk Karhanesi'nde(imalathanesinde) srdrld.

akir

Zmre Uak Bombas ve Silah Fabrikas (1915-1923)

akir Zthre uzun yllar 95 ylndan itibaren Trk ordusunun gereksinimi olan silah ve cephanderin retimini yapt. akir Zmre Bulgaristan'
dan getirilen yabanc usta ve teknisyenler ile ilk yapma balam ve ksa bir
sure sonra fabrikada yerli ii ve usta yetitirmeyi baarabilmiti. 30'lu yl
larda artk fabrikann tm personeli Trklerden olumaktayd. Fabrikann
almalar ise artk ok daha geni bir alana yaylmt.
Trk Hava Kuvvetleri'nin ilk cephane gereksinimleri akir ZmreFabrikas tarafndan retilmitir. Bu bombalara aitkullanma biimleri akir Zmre
Fabrikas'nn teknik ekibi tarafndan projelendirilerek "tarifnameleri" hazrlanm ve 939 ylnda kitap olarak akir Zmre tarafndan yaymlanm-

- - 378

--- Osmanl' dan Cunhuriyet' e

Endstriyel Mirasn1z - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

tr. Trk ordusuna ait imalat-i Harbiye Fabrikalar, akir Zmre Fabrikas

ile mterek silah retimi ve revizyonlar yapmtr.

Uak bombalar yapp yabanclara satan akir Zmre retime harp sanayi
olarak balamt. Fakat lke olarak Amerika'dan hazr almaya balaynca,
milli harp fabrikalarmz soba retimine dnt.

Trk Hava Kuvvetleri'ne

ait ilk

bombardman

larnn kulland

uak-

ilk bom-

balar Trk maldr ve byk

Savunma sanayi alannda retim yapan, Trkiye'nin ilk ve en byk zel

sektr fabrikasnn temelleri 1925 ylnda stanbul, Hali'te atld.

bir bijlm

akir

Zmre

Fabrikas 'nda retilmitir.

Atatrk'n uygun grmesiyle Trkiye'nin savunma sanayinde ilk zel sektr fabrikas Trk giriimci akir Zmre tarafndan ve tamam yerli sermaye ile kuruldu.
Trk Hava Kuvvetleri'ne ait ilk bombardman uaklarnn kulland ilk
bombalar Trk maldr ve byk bir blm akir Zmre Fabrikas'nda
retilmitir.

100 kg, 300 kg, 500 kg. ve 1000 kg.'likuak bombalar ve eitli yangn bombalar bu fabrikada seri olarak retilmitir.

Trk Deniz Kuvvetleri'nin gereksinimi olan eitli boylardaki su bombalar ve cephaneler de fabrikann seri retimleri arasndadr. lk Trk denizalt su bombalar da bu fabrikada retilmitir.
Trk Kara Kuvvetleri' nin gereksinimi olan silah ve cephaneler, eitim
bombalar, iaret ve aydnlatma fiekieri ve bu fiekieri atelerneye yarayan
silahlar akir Zmre Fabrikas'nn en ok rettii rnlerden olup el bombasndan top kamasna ve eitli aplarda kara maynlarna dein, Trk ordusunun gereksinimi olan eitli cephaneler, bu fabrikada Trk teknisyen
ve ustalar tarafndan yaplmtr.
akir

Zmre Fabrikas eitli lkelerden sipariler alm ve yurt dna da

retim yapmtr. hracatyapt lkelerden kimileri Yunanistan, Bulgaristan, Polonya ve Msr' dr. Yunan ordusunun "bomba" gereksinimini kar
lamak zere 193 7 ylnn ubat aynda Yunanistan'la yaplan 1.5 milyon liralk "i szlemesi", Trkiye' de by-Qk bir ekonomik zafer olarak deer
lendirilmi ve gazetelerimizin birinci sayfalarnda nemli haberler arasn
da yer almtr.
"Harp Sanayinzin Byk Bir Zaferi ... Yunanistan bizden 1,5 milyon liralk bomba satn alyor." balyla bildirilen haberde, dnemin Yunanistan
Babakan General Metaksas'in su szlerine de ver verilmektedir: "Bombalarn iyiliine olduu kadar, ne bizim tarafmzdan Trkiye'ye ne de Trkiye tarafndan bize kar kullanlmayacana da itimadmz vardr."
akir

Zmre Fabrikas'nda retilen uak bon1balar Alman saldrs kar

snda, hava kuvvetlerini glendirmek amacyla Polonya tarafndan da satn

"Harp Sanayimizin Biiyk

Bir Zaferi ... Yunanistan
bizden 1, 5 milyon liralk
bomba
yla

satn alyor. " bal

bildirilen haberde, d'-

nemin Yunanistan Babaka

n

General Metaksas'in su

szlerine de ver verilmektedir:

ne

"Bombalarn iyilii

olduu

kadar, ne bizim

tarajimzdan

Trkiye ye ne

de Trkiye tarafindan bize

kar kullanlmayacana da
itimadmz vardr. "

alnmtr.

Osn1anl' da Savunna

Sanayi

- - - 379 - - -

Trk Savunma Sanayi tarihinde nemli ve erefli bir yere sahip olan bu fabrika, lkemize ok byk ve unutulmaz hizmetlerde bulundu.
zellikle kinci Dnya Sava'nn yokluklada dolu yllarnda, ordumuzun
silah ve cephane gereksinimini karlayabilmek iin youn bir biimde alt. kinci Dnya Sava yllarnda fabrikada alan
ii saysnn 2 bine kt zamanlar olmutu. Bu yl
larda fabrikann en byk sorunlarndan biri, uluslararas ulam yollarnn kapal ve abluka altnda olmas
dolaysyla fabrikann hammadde, teknik alet ve makine gereksinimlerinin karlanamamasyd.
"akir

Zmre"

adn

bir marka biimine getiren ve

iz braktran, retmi olduu nl akir Zmre Sobalar'dr. Bu sobalar, Trk
halknn sosyal snflarnn zevk ve gereksinimine gre
retilmiti. Zonguldak, Zmre, Aal, Alman, iftlik ve Kyl modeli bir akir Zmre soba klasiidir.
Halk arasnda "kuzine" denilen frn olarak da kullanlabilen soba en ok
ilgi gren modellerden biriydi.
Trkhalknn belleinde

akir

Zmre 'nin

iiretii

uak bombas

Fabrika, 1946 Haziran'nda anonim irkete dntrlm, kurucusu akir

Zmre'nin 16 Haziran 1966'da yaamn yitirmesinden sonra 1970 yln
da ka pa tlmtr.

MKE Kurumu - (Bkz. Makina Sanayi)

Baruthaneler - (Bkz. Kimya Sanayi)

- - - 380

--- Osmanl' dan

Cun1huriyet' e Endstriyel Mirasmz - - - - - - - - - - - - - - - - - - --

Osmanl

Ynetimi'nin Son Yllarnda Selanik'te

Sanayi ve Ticaret (1874-1912)

Osmanl

Devleti'nin onem-

li siyaset, ticaret merkezi Se-

Osmanl

Devleti'nin nemli siyaset ve ticaret merkezi Selanik pek ok

nemli giriime ve yeniliie ev sahiplii yapmtr. Osmanl'nn sonradan 492'de Endls'ten g eden Musevileri skan ettii Selanik, ticarette stanbul ve zmir' den sonra ne kntr. 9. yzyln ikinci yarsna
kadar uluslararas ticaret alannda pek ismi duyulmayan Selanik'in yldz
nn parlamasna, dalayl bir ekilde 870 Alman- Fransz Sava'nn byk
etkisi olmutur. Buna 877-78 Osmanl Rus Sava'ndan sonra 878 Berlin Antiamas'nn Balkanlar'a geici de olsa getirdii bar sreci eklenince, Selanik bir gelime srecine : 7urquie.
girmitir. Selanik Avrupa'ya yaknlk ve kozmopolit nfus yap
s avantajlarn kullanarak, Os-

lanik pek ok (jnemli giriime

ve yeniliie ev sahiplii yapmtr. Osmanl 'nn

sonra-

dan 1492'de Endiiliis'ten g

eden

Mtsevileri

iskan edil-

dii ehir olan Selanik

Tica-

rette stanbul ve zmir'den

sonra one km[tr.

manl mparatorluu'nun dier

iki nemli sanayi ve ticaret merkezi olan stanbul ve zmir i bile

geride brakmaya balamtr.
Selanik'te 874 yl ile Osmanl ynetiminin sona erdii 9 2
Balkan Sava'na kadar gecen
sre iinde irili ufakl 3 3 fabrika iletmeye almtr.
Ancak bu say Mslman iadam ve sermayesinin yeri yok denilecek kadar
azdr. Bat ile sk ilikiler iinde olan, ticaretten iyi anlayan birka yabanc
dil bilen Museviler ve Rumlar, ayn zamanda birbirlerinin de amansz rakipleri olarak Selanik'te ticaret ve sanayi zerinde sz sahibi olmulardr. Kentte ksa srede gelien sanayi dallar arasnda iplik ve dokuma un, bira,kiremit
ve tula,sabun ttn e sigara iletmeleri saylabilir.

Osmanl

Donemi Selanik

bir slam ehriydi. Bugn

ise,

Osmanl

talan

eserleri adeta

edilmi yama/anm

tr.

stanbul - Selanik - Dedeaa - skp - Belgrad

Demiryolu (1871-1894)
Selanik'te 87-888 arasnda demiryolu ile skp
ve Belgrat'a 89-894 arasnda Dedeaa Edirne
stanbul'a balanmtr. ehirde mevcut olan Osmanl
Bankas'nn yan sra, 888'de Fransz ve AvusturyaMacaristan sermayesi ile Selanik Bankas (Bangue de
Salonique) kurulmutur. Belika sermayesi ile Selanik tramvaylar Osmanl irketi (compagnie ottomane des tramvays de salonique), Alman sermayesi ile
Selanik-Manastr demiryolu Osmanl irketi (socie.te du chemin de Fer Otomane Solanique-Manastir),
Selanik-stanbul demiryolu osmanl irketi (compagnie
Edirne Tren

Osnanl'da

Selanik Eyaleri Sanayi

Gar

- - - 383

du Chemin de Fer Ottomane Janetion Salonique-constantinople), Belika sermayesi ile Selanik su irketi (campagnie des eaux de salonique),
Osmanl Bankasnn destei ile Selanik Liman'n gelitirme amal Osmanl irketi(societe ottomane d'exploitation du port de salonique) kurulmu ve bunlara aithisse senetleri piyasay doldurmutur.852'den beri
---~~~ok yetersiz ve ilkel durumda olan Selanik Liman, 897- 902 arasnda yaptrlan do k, antrepo ve gmrk binalar ile ada ihtiyalar karlayabilecek
hale getirilmitir.
Bu dnem de Selanik'te Osmanl tebasna mensup gayrimslim vatandalar
rnzca kurulan belli bal fabrikalar su e
kilde sralanabilir:

Allatini Un Fabrikas (1854): Musevi asl Allatn ailesine ait ola bu fabrika 854 ylnda kurulmutur. 898 y
_.. lnda yanan fabrikann yerine talyan
mimar P os elli tarafndan daha byk ve modern bir fabrika yaplmtr.
200 iinin alt ve gnde oo ton un imal edilebilen bu fabrika balkanlarn en byk un fabrikas olarak hret yapmtr.

1914 yl Selanik 'ten bir giiriinm

Saias plik ve Dokuma Fabrikas (1879): Selanik'in en eski fabrikalarndan birisi olan bu tesis, 879 ylnda Selanik Musevilerinden Avrarn
Saias tarafndan kurulmutur. ehrin nfusunun olduka kalabalk bir
noktasnda, sahile ve beyaz kuleye yakn bir yerde olan bu fabrikada
30 Austos 888 gn meydana gelen bir patlama sonucu 3 kii lm,
2'si ar yaral 27 kii yaralanrntr. Patlamadan sonra fabrikann eh
rin bu kadar kalabalk nfuslu bir yerinde bulunmasnn yaratt tehlike
konusunda eletiriler yaplmtr. Ancak sonuta, 600 kadar fakir M usei
vi ailesine i salayan fabrikann yerinde kalp, almasna gz yurnulrnutur. 890 yangnnda adatan fabrika, 9 7 yangn ileyok olmutur.

All~tini

(1880): Ayn aileye ait olan bu

fabdka 880 ylnda kurulmutur. Fabrikada kullanlan toprak ve kil, denen dekovil hatt ile Hortac (Hortiyadis) Da'nn eteklerinden tan
rnaktayd. yi kalitesi ile Marsilya tula ve kiremitleriyle rekabet edebilen bu fabrikann rnleri, imparatorluk bakenti stanbul dada aranr
ve kullanlr olmutur. 400 ici altran bu fabrika ylda 500 bin kirernit ve Omilyon tula imal edebiliyordu.

Osmanl Regie daresi' ne ait Ttn letme ve Sigara Fabrikas (1884):

Kiremit ve

Tula Fabrikas

Langada yolu zerinde dnernin en modern makineleri ile kurulan bu

fabrikay bir Fransz mdr ynetrnekteydi ve ou kadn olmak zere
400 ici almaktayd.

- - - 384

Osmanl'dan

Cumhuriyet' e Endstriyel Mirasmz - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Torres-Mizrahi plik Fabrikas: 886 ylnda kurulan ve "nouvelle f

lature" ad ile tannan bu fabrika Torres ve Mizrahi isimli iki Musevi ortaa aitti.400 ii altran bu fabrika, Musevi sahiplerinin elinde kalarak 2.dnya savana kadar retim yapmtr.

Olinpos

Bira Fabrikas:

892 ylnda Allatini,

Mizrahi ve Fernandez
isimli Museviler tarafndan kurulmutur. Ylda 44 bin galon bira imal
eden fabrikann, ayrca ylda 3 bin ton buz imal eden blm de bulunmaktayd.

Dokuna Fabrikas: 905 ylnda Torres, Fernandez ve Mizrahi tarafndan kurulan bu fabrika, adr bezi un uval
gibi kaba dokuma trleri yaplmaktayd.2 Oii alan fabrika 2. Dnya
Sava srasnda bombalanm ve daha sonra Yunanllar tarafndan satn

Torres ve Ortaklan

alnmtr.

Turpali Kardeler plik Fabrikas: 909 ylnda Turpali kardeler

isimli Nausa'l iki Rum tarafndan kurulmutur.
rika ,iplik imalatnda sadece Makedonya pamuu deil; Aydn ve Adana
blgelerinden getirdii pamuu da
kullanmaktayd.

Osmanl Kuma
s

Anonim

oo ii altran

fab-

ve Bez Fabrika-

irketi: 9 O ylnda

2O
bin Osmanl Liras sermaye ile Musevi, dnme ve Trk ortaklar tarafn
dan kurulmutur. (Ahmet ve Yusuf
kapanc, Sami Telci, Osman Dervi,
Bensuan, G. Yahel, Samar). 00 ii
altran bu fabrika 600 metre uha
ve 600 fes imal etmekteydi. 92 ylna kadar retimini srdrm,bu tarihte yunanllar tarafndan satn alnarak kuma fabrikasna evrilmitir.

Selanik Sahili'nden bir gijrniim

Yunanca kartpastat

Nusia Kardeler Deri leme Fabrikas: 907 ylnda Rum asll Nusia
kardeler tarafndan

kurulan bu fabrikada 5 O ii almaktayd. Ylk

300 bin paray bulan retimi ise Makedonya dnda Arnavutluk, Anadolu, Suriye ve Msr' da pazar bulabilmekteydi.

Selanik Belediye Mezbahas (1896):

Osmanl

ynetimindeki Selanik Belediyesi tarafndan 896 ylnda 04 5 metrekare bir alan zerine
ina edilmi, ada salk koullarna uygun olarak hizmet veren bir et
kesim ve ileme merkeziydi.

imar faaliyetleri
Bunlarn yan sra Osmanl ynetiminin son yllarnda Selanik' teki sokak ve
caddelerin dzenlenmesi ve geniletilmesi iin almalar yaplmtr. Sade-

Osmanl'da

Selanik Eyaleti Sanayi

- - - 385 - - -

ce

893 ylnda

m;

irili ufakl

43 kilometre uzunluunda sokak ve cadde almas yapl

kpr ina edilmitir. Dier imar faaliyetleri ise yledir:

Merkezleri ve Byk Maazalar: 890 yangnndan sonra, ozellikle

ehrin limana yakn blgelerinde Osmanl

tipi eski hanlar yerlerini gsterili neoklasik i haniarna brakmaya balamtr. Denizcilik acentalar, sigorta irketleri tannm tccar ve komisyoncular geleneksel Osmanl arlar yerine, bu tr i yerlerini tercih etmeye balamlardr.
Avrupa ile sk ilikiler sonucu zellikle gayrimslim halkn byk bir
hzla ha t tarz giyim, mo bilya v~ yaam tarzna ynelmesi zerine Goldenberg, Mayer Tiring, Stein gibi her trl ithal mal ile dolu byk
maazalar birbiri arkasna almaya balamtr.
1890 yangnndan sonra,
zellikle ehrin limana
yakn blgelerinde Osmanl tipi eski hanlar yerlerini
gsterili neoklasik i haniarna brakmaya balamtr.

Denizcilik acentalar, sigorta irketleri tannm tccar

ve komisyonc-tlar geleneksel
Osmanl arlar yerine, b
tiir i yerler"ni tercih etmeye

Basn, Yayn-Matbaaclk: 908'de 2. Merutiyeti'nin salad bar

ve zgrlk ortamyla birlikte, Selanik'te yaynlanmakta olan (Trke,
Rumca, Bulgarca branice, talyanca, Franszca, vs) gazete, dergi ve kitap
saysnda byk bir patlama olmu ve matbaa iilii bal bana nemli
bir i kolu haline gelmitir.Yzlerce kii istihdam edilmitir .

Selaniktc Sosyal Yaam

Selanik'te i Hareketleri ve stihdam: Bnyesinde bunca fabrika ve

ikolunu bulunduran okuluslu Selanik'te 2. Merutiyetle birlikte ii
hareketleri de kendini gstermeye balamtr. 908 - 9O arasnda e
hirde deiik sanayi dal ve buralarda alan, eitli rklara mensup
yaklak o bin ici bulunmaktayd. 908'de Osmanl devletinde yaa
nan zgrlk ve kardelik atmosferinin verdii cesaretle Rum, Bulgar
ve Musevi iilerde oluturulan ve az sayda da olsa Trkler tarafndan
da desteklenen "federasyon" isimli ii kuruluu ksa zamanda adn duyurmutur. 909'da yaynladklar "amele gazetesi isimli yayn organlar Selanik'te konuulan 4 temel anadille (Trke, Rumca, branice, Bulgarca) baslmaktayd.

ci federasyonu: Federasyon'un amac, kt alma koullar ve dk

balamlardr.

cretiere karrk ve din ayrm yapmadan Selanik'in btn ii kesimini g~l bir kitle halinde bir araya getirmekti. 6 Haziran 1'909 gn, ounluu Rum olan demiryolu,matbaa,sabun ve ttn iilerinin olutur
duu 6-7 bin kiilik bir kalabalk liman yaknndaki Selimiye Meydan'na
federasyon tarafndan toplanarak byk bir gvde gsterisi yapmtr.
i hareketleri ,Selanik' in Osmanl ynetiminden kt 9 2 Balkan
Sava'na kadar devam etmi ve artan sorunlarla ehrin yeni sahibi Yunan
ynetimine devir olmutur.

- - -386 - - - Osmanl'dan Cumhuriyet'e Endstriyel Nlirasrmz -------------------~

Osmanl'da

Su

Datm

Sistemi

Bizans Dnemi
Bizans mparatorluu'nun kurulu dneminde

ehrin

su ihtiyac,

yeralt

kaynaklarndan saland. lk nemli su tesisleri Roma imparatorlar zamannda yapld. mparator Hadriyanus ( 7- 38) tarafndan sur dndaki bir

kaynaktan Hali'in kenar mahallelerine kadar su yolu yaptnld Valens'in

(364-378) de Halkal civarndan Beyazt'a kadar su getirttii ve bu su yolu
iin Mazul Kemer ile bugn Bozdoan diye bildigirniz Valens Kemeri'ni
ina ettirdii kaytlarda mevcut bulunuyor. Yine Valens zamannda Belgrad Ormanlar'nda bir bend yaptrlp, Kathane Deresi'nin sular zgara ve
havuzlarda toplanarak ehre getirildi. I. Teadosyus (3 78-3 9 5) Mazul ve Valens Kemerleri'ni kullanarak 3. su yolu ile ehre su getirirken, ayrca Belgrad
Ormanlar'ndan Sultanahmet' e kadar 4. su yolu'nu ina ettiryor. Roma ve
Dou Roma imparatorlar, kuraklk ve harp ihtimallerini dnerek, ehir
iinde st ak (ukurbostan) ve kapal sarnlar da yaptrld. st ak su
depolarnn (Hazneler) en nemlileri Aetiyus (bugnk Vefa Stad), Aspar
(Yavuz Selim' deki ukurbostan) ve Hegius Mokius (Altnmermer semtinde) su depolardr. st kapal haznelerinin en mehurlar da; 336 stunlu Basilika Sarnc (Yerebatan Saray), 224 stunlu Pileksenus Sarnc (Binbirdirek) ve Acmusluk Sarnc'dr. Roma imparatorlar zamannda yaptr
lan su tesisleri Bizans imparatorlar tarafndan bir dereceye kadar tamir ve
tevsi edilmi ise de Bizans'n son devirlerinde kullanlamaz hale geldi. Bu
tesislerden halen ayakta olan Mazul ve Valens (Bozdoan) Kemerleri Osnanllar tarafndan ok iyi bir ekilde tamir edilerek, yklnaktan kurtanid. Bizans Dnemi'nde 7 ve 8. yzyllarda, ehir surlar dnda kalan Romallardan kalma su tesisleri doal afetler ve saldrlar sonucu ar hasarlar
grm ve kullanlamaz hale gelmiti. zellikle 4 ve 5. yzyllarda yapm
na arlk verilen kapal ve ak sarnlar, Bizans Dnemi'nde ehrin d su
kaynaklarna bamlln azaltmak iin bavurulan yntemler olarak gze
arpmaktadr. Nitekim, 204'teki Latin istilasndan sonra, ehre dardan
su salayan isale hatlar tamamen kullanlamaz hale gelmiti.
Osmanl

istanbul'un fethedilmesiyle
yeni bir a aan Trkler, o
giiniin artlarna gre, ahe
ser bir su medeniyeti viicuda getirdiler. Fetih 'ten sonra
ehir

nfusu daha da artn

ca, mevcut su tesisleri yetersiz hale geldi. Fatih Sultan

Mehmet, evvelce Valens tarafindan yaptrlan Marmara Blgesi'ndeki su tesislerini
ve

slah

ettirerek, Fatih

Tunnlu st yollarn

oluturdu.

Dnemi

stanbul'un fethedilmesiyle yeni bir a aan Trkler, o gnn artlar

na gre, aheser bir su medeniyeri vcuda getirdiler~ Fetih'ten sonra ehir

nfusu daha da artnca, mevcut su tesisleri yetersiz hale geldi. Fatih Sultan
Mehmet, evvelce Valens tarafndan yaptrlan Marmara Blgesi'ndeki su tesislerini slah ettirerek, Fatih ve Turunlu su yollarn oluturdu. Daha sonra
padiahlar ve yneticiler Halkal sular adn alan ve Halkal ky civarndaki
muhtelif pnarlardan beslenen Marmara Blgesi Su Tesisleri Manzumesi'ne
yeni kollar ilave etti.
Bu su yollar unlardr: Fatih, Turunlu, Mahmut Paa, 3. Mustafa, Bayezt, Sleymaniye, Mihrimah, Ebussud, Kprl, Cerrahpaa, Sultanahmet,

Osmanl'da

Su Datm Sistemi

- - - 389 -- - -

Zamanla niifustn artmas neticesi yine st skntlar ekilmeye balannca Kanuni S.ltan Sleyman bu meselenin halledilmesi iin 'Ser Mimaran- Cihan ve
Mithendisan ' Devran' Mimar
Sinan ' vazifelendirdi. Bylece 1555 senesinde Krkeme Su
Tesisleri'nin inasna baland.

4. Murat, I. Mahmut, HekimoluAli Paa, Kasm Aa, Nuruosmaniye. Zamanla nfusun artmas neticesi yine su skntlar ekilmeye balannca Kanuni Sultan Sleyman bu meselenin halledilmesi iin 'Ser Mimaran-, Cihan
ve Mhendisan' Devran' Mimar Sinan' vazifelendirdi. Bylece 55 5 senesinde Krkeme Su Tesisleri'nin inasna baland. 563'te tamamlanan
tesislerde 4 kemer, uzun kemer, eri kemer, gzelce kemer, malova kemeri bulunur. Krkeme Su Tesisleri en kurak zamanlarda dahi gnde 4
bin 200 metrekp su ile 58 tesisi ehri (94 eme, 9 kuyu, 5 maslak, 3
hamam, 7 saray) besliyordu. Suyun derlendii sahalardaki derelerin ba tarafna bender ina edilerek, ktan yaza su sakland.
Halkal

Su Yolu (1453)

Osmanl

Devleti, Roma ve Bizans'tan kalan byk oranda kaybolmu ve

metruk su yaplarn, kendi oluturduu yeni su altyap sistemine dahil etmiti. Fetih'ten sonra onarlarak Fatih ve Turunlu suyollar adlaryla anl
maya balanan eski kaynaklarn yan sra Halkal sular da ehre yeniden su
vermeye balamtr.
868 ylnda karlan bir nizarnname ile,

su ilerinin idaresi Maliye ve Evkaf

N ezareti'nden alnp yaps yenilenen stanbul ehremaneti'ne devredilmitir. Ancak, mali skntlar, te
kilatn yetersizlii ve yetki karmaasndan dolay su idaresinde baaral olamayan belediye,
908 II. Merutiyet dneminde sularn idaresini tekrar vakf
lara brakmak zorunda kalmt.
stanbul Sular daresi (SK)

Dersaadet Su irk;eti (1868)

Dnyann

Elma/ St

Kemeri

en kalabalk ehir
lerinden olan stanbul' da ilk
nemli su tesislerinin, Bizans
imparatorlar tarafndan ikinci
yzylda kurulmutur. Osmanl Dnemi'nde bu tesisiere ihtiyaca ynelik ilaveler yaplmtr. Zamanla
artan su ihtiyacn karlamak hem de yeni yaplan modern binalara basn
l su vermek gayesiyle Sultan Ab dlaziz tarafndan 868 ylnda Dersaadet
Anonim Su irketi -Terkos irketi kuruldu. mtiyazl irketler, haklarnn
azamisini alp, grevlerini yerine getirmekten kannca su meselesinin bu
irketler eliyle zme kavumayaca anlalarak, Terkos irketi 932 y
lnda, skdar-Kadky Su irketi ise 93 7 ylnda satn alnp, stanbul
Sular daresi'ne (SK) devredildi.

- -390 - - - ()snanl 'dan Cunhuriyet' e Endstriyel Mirasm z --------------------

stanbul'da

Su Yollan

Topkap Saray III. Ahmed Ktphanesi H. 8 5 nurnarada stanbul'un Osnanllar' n eline geiinden beri yaplan en kapsaml su tesisi olan Krke
me Tesisleri'ni gsteren tarihsiz bir kroki bulun- . . . . - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - . . . - ,
maktadr. 620'dennceyapldsanlan bukrokide, Krkeme Tesisleri'nin Kovuk 1 Krk Kemer,
Uzun Kemer, Bahavuz, Cebeciky Kemerleri'ne
ait boyutlar ile su tesisi hakknda eitli bilgiler bulunmaktadr.

stanbul'un Osmanl

dnemine ait, bir ksm gnmzde de kullanlan su is ale sistemleri 4 blme ayrlmaktadr:
.

Halkal Sular

1 C evami-i erife Sular: Birbirinden bamsz 6 ayr is aleden oluan ve

ehre kuzeybatdan gelen bu hattn bir ksm
byk bir olaslkla Roma dnemine aittir.

2.

Krkeme Sular (554-564)

3. Taksim Sular ( 73 -839)

4.

Dier

isaleler, Hamidiye,

Kayda SulaF

c 904)
Halkal

Sulan (Cevami-i erife Sulan)

stanbul'un batsndaki Halkal ve Cebeciky arasndaki pnarlardan

beslenerek gelenisale hatlar

na Halkal Sular denir. stanbul'a su veren Halkal Sular'nn 8 bamsz kolu vardr.
Halkal Sular'nn

debileri az

olduu

iin knklerle veya kurun borulada

Yerebatan Saray st terazisi

ehre getirilmitir.
Halkal

su tesisleri zerinde Kara Kemer, Mazulve Bozdoan Kemeri ile

!.Mahmut dneminde yaplan Alipaa Kemeri olmak zere 4 adet kemer
bulunmaktadr.

Su Terazileri
Osmanl

Dnemi'nde yaplan isale hatlar ve ebekelerde ok sayda su terazisi yaplmtr. Pompa sisteminin olmad dnenilerde ina edilen bu yaplar bileik kaplar prensibine gre alarak basnc ayarlarlar.
Osmanl

su tesislerinde

datlan

suyun debisi lleler ile llmekteydi.

ap

26 mm olan ksa borudan akan suyun debisine lle denir. Lleler

genellikle pirinten yaplrd. llelik debi 36 lt/dak. veya 52 m3/gn'dr.
1. Knkeme Sulan (1554-1564): Osmanl Dnemi'nde yaplan en

111

Osmanl' da

Su Datn Sistemi

- - - 391 1-' - -

byk su tesisi Krkeme Su Yollar' dr. Kanuni Sultan Sleyman tarafndan 555 -563 tarihleri arasnda Mimar Sinan'a
yaptrlm olup 8 senede tamamlanmtr.
ki kolu bulunan Krkeme Tesisleri stanbul'un kuzeyinde

bulunan Belgrat Ormanlar ve civarndaki yzeysel sular toplar ve 5 5 km uzunluundaki isale hatt ile ehre getirerek, eh
rin 34 metreden aadaki kodarna su verirdi. Tesis ilk yapl
dnda 5 bin 720 m3fgn su vermekteydi. Daha sonra yaplan
ilaveler ile verilen su 7 bin 4 3 m 31gn' e kmtr.

2. Malova Kemeri: 5 tanesi abide nitelii tayan 33 adet irili

ufakl kemer'i bulunan Krkeme tesislerindeki sular daima
st kapal kanal ve galeriden gemekteydi. Kemerlerde kanaln st at eklinde sal talar ile kapatlmtr. Malova Kemeri 258 m. uzunluunda olup 6 gz bulunmaktadr.
3. Uzun Kemer: Krkeme tesislerinin bat kolu zerinde bulunan kemer 7 m. uzunluunda ve iki katldr. st katnda
50, alt katnda 4 7 gz vardr.

Yeniky su terazisi

4. Byk Bend (Fatih Onnanlan): Fatih Sultan Mehmet

zan1annda yaplan, Kanuni Sultan Sleyman, III. Ahmet ve
!.Mahmut zamannda tadilat gren bende 900 ylnda II. Abdlhamit tarafndan ikinci bir kademe eklenmitir. Bendin su toplama hacmi milyon
352 bin m3'dr. Bugn hala kullanlmaktadr.

5. Ali Paa Kemeri: I. Mahmut dneminde yaplmtr.

6. Taksim Sulan (1731-1839)

Saryer Baheky'deki sular ehre

getirmek iin

730 tarihinde !.Mahmut 25 km u~unluunda

isale hatt ile bu suya ait kemer, depo, maskem
ve datm ebekesi yaptrmtr. !.Mahmut Kemeri zerinden geen su Ac elma, De.rbent, Maslak, Ayazaa, Zincirlikuyu, Mecidiyeky ve ili
zerinden Taksim'in giriinde bulunan sekizgen
maskem yapdaki su deposuna getirilip buradan
ehre datlmaktayd.

Bugn Taksim meydannn lstiklal Caddesi giriinde yer alan Taksim su datm ebekesi Osmanl 'nn
ve Cumhuriyet'in ilk yllarnda lstanbul'un su datm ebekesini organize ediyordu.

- - 392

7. TaksimMaksemi (1732): TaksimMaksemi

8 keli bir yap olup 732 ylnda !.Mahmut tarafndan ina edilmitir. stanbul'un en yksek blgelerinden birine yapl
m olan maksem Baheky'den gelen sular ehre datmaktayd. 24 Llesi bulunan bu yap Taksim Meydan'na ve bu su yoluna adn vermitir.
Bugn bu tesis hala Taksim Meydan'nda yerindedir.

- - - Osn1anl' dan Cun1huriyet' e Endstriyel Mirasun z -------------------~

839 ylnda II.Mahmut tarafndan Arahac

Deresi'nin bat kolu zerine ina edilmitir. YeniBentolarak da anlan bent
kemer eklindedir. Bendin su toplama hacmi 2 3Obin m 3'dr.

8. Il. Mahmut Bendi:

9. Elmal (skdar-Kadky-1888-1893): Bir Fransz irketinin temsilcisi olan Karabet Svacyan, Anadolu yakasna Elmal deresinden su sala
yan skdar-Kadky su irketi kurma imtiyazn 888'de ald. Ardndan
bu hakk ertesi yl Elmal (skdar- Kadky) Osmanl Anonim Su irke
ti 'ne devretti. Bu irket, 893'te Elmal barajn ina ederekAnadolu yakasnda bir su ebekesi kurmutur
1O. Anadolu Yakas Su Yollan (1900):

Ayn yzyllarda, ehrin

Anado-

lu yakasndaki su ihtiyac Kayda, Atikvalide, Kk amlca, Alemda,

Karakulak ve Beykoz mevkilerinden balanan isale hatlar ile karla

nyordu. Bylece drt kadlktan (Surii, Eyp, Galata ve skdar) oluan
stanbul'un su ihtiyac 9. yzyln ilk yarsna kadar bu kaynaklada kar
lanmaya allmt.

Sultanahmet st terazisi

ll. T erkos Su ebekesi (1874-1881): ki zel giriimci, Hariciye Teri

fat bas Kamil Bey ve Mhendis Ternau Bey 874'te aldklar su imtiyazn, ss/882'de DersaadetAnonim Su irketi'ne (bugnk SK), ya
da daha mehur ismiyle Terkos irketi' ne, devretnii erdi. Bununla birlikte stanbul'a Terkos'tan su isalesi ancak 890'dan sonra salanabilmitir
12. Hamidiye-Vakf Sulan (Kemerburgaz-1904): Halkn su ihtiyacn
karlamak iin muhtelif kaynak sular kk izale hatlaryla emelere verildi. Bunlarn en nemlisi 904'te yaplan ve gnlk verimi bin 200 metrekp olan Hamidiye Suyu' dur. Kemerburgaz'daki menbalardan alnan bu
su Beyolu civarndaki klalara, sarayiara ve 50 kadar emeye veriliyordu.
Emirgan'a izale edilen Kanlkavak ve Saryer sular da byle kaynak sular
dr. Bu kaynak Sularndan:

ehzadeba

Camii su terazisi

ili lesi Ayazaa Ky snrlar iinde bulunan ve blgedeki az sayda tarihi yapdan biri olan Cendere- Hamidiye Pompa stasyonu, dnemin Padiah2. Abdlhamit Han'n Hamidiye Tesisleri'ni yaptrmasyla kuruldu.
istasyon, deniz seviyesinden 34 metre ykseklikte ve ii-d imento har- cyla svanm iki adet 600 metrekpluk hazneden Hamidiye Tesisleri'ni
yaptrmasyla kuruldu. istasyon, deniz seviyesinden 34 metre ykseklikte ve ii-d imento harcyla svanm iki adet 600 metrekplk hazneden oluuyor.

20. yzyln balarnda ina edilen Cendere Hamidiye Pompa stasyonu,

hem ilevi hem de mekan dzeni; mimari tasarm, mekanik donann ve
dier kendine zgn nitelikleri itibariyle endstri mimarisinin benzersiz
bir miras niteliinde. 902 tarihli bina, Kathane Blgesi'ndeki 20 farklmasiaktan gelen suyu buharl pompa makineleri ile Balmumcu ve Beik
ta - Tophane istikametine pompalam. Daha sonra bu makineler yerini iki
adet elektrikle alan sarttrifjl makineye brakm. Sonralar pompa sa-

Osnanl'da

Su Datm Sistemi

Saryer su

terazisi

- - - 393

ys

bire dm ve zaman iinde pompa istasyonu amacna hizmet edemez

hale gelmi. Hamidiye Sular byk bir baaryla hem lkemize hizmet etmekte hem de yaklak olarak 10 lkeye su ihracat yapmaktadr.

Cumhuriyet Dnemi (1923)

Cumhuriyet'ten sonra Terkos irketi'nin ad stanbul TrkAnonim Su ir
keti olarak deitirilmi, 1932'de Terkos imtiyaz devlet tarafndan satn al
np, 193 3'te kurulan stanbul Sular daresi 'ne verilmitir. Terkos sular
nn iletilmesinin yannda, nceleri vakflar idaresinde iken 1926'da stan
bul B~lediye'sine devredilen vakf sularn da bu idare bnyesinde toplanmasyla stanbul'un su ileri idaresi byk oranda merkeziletirilmi oldu.
skdar-Kadky imtiyaznn devletletirilmesiyle de bu sre tamamlan-

Fatih su terazisi

mtr.

Boazii

Taksim Maksemi
stanbul'un su datm merkezi

ve Taksim Sulan (1813-1928)

Taksim Meydan'na ve buradaki su tesisatina ismini veren gzel kagir bir binadr. Bu bina planda sekiz keli yan duvarlada evrilmi ve st ite bask
bir kubbe ve dta bir kagir bir tavan ile rlmtr. Tavann hizasnda bulunan korni, ksa mesafelerle devam eden m ermer basarnaklara basmaktadr. Bu basamaklarn alt ksm hizasnda kapnn sa ve soluna gelmek zere
mermerden iki adet zarif ku evi .meydana getirilmitir. Maksernin duvarlaryla tavan ksm kfeki ta ile kaplanm, kapnn sa ve solundaki cephe
ve yalaklarna mermerden birer eme tertip edilmitir. Binann dvme demirden ebekelerle donatlm drt penceresi vardr.
Buradan anlaldna gre Taksim maksemi Birinci Mahmut
1732 1 1733 miladi tarihinde yaplmtr.

tarafndan

Giri kapsnn

tam karsndaki bir duvara denk gelmek zere binann iine

ayr kola suyu taksim etmee mahsus mermerden bir sandk konulmu
tur. Bu sandn blmeleri zerinde bulunan pirin lleler her ko la verilen
suyun miktarn tayin etmeye yarar. Bu arada Tophane- F nd~ kolu iin 18
lle, Beyolu-Galata kolu iin keza 18 lle ve Kasmpaa kolu iinde 5 lle
ayrlmtr. Maksernin i ksmnn sol tarafnda basamakl~ klan mermerden,bir divan mevcuttur. Bu divan masken ziyaret eden mhim ahsi
yetlerin istirahatna tahsis edilmitir. Taksim sandna gelen su, duvardan
14 santim knts bulunan bir oluktan akmaktadr. Bu oluun stne rastlayan duvar ksm oymal ve yaldzl mermer plaklarla kapldr.

Tesisin Yaplma Sebebi

stanbul ehrinin Beyolu yakas18. yzyl ortalarna kadar merkezi bir su
tesisatna sahip olmadndan, ehrin bu ksmnda yaayan halk kuyu ve sar-

n sularyla

Edirnekap su

- - -394

terazisi

Osmanl'dan

mahalli kaynaklardan elde ettikleri kifayetsiz sular kullanmak

mecburiyetindeydiler. Bu blgedeki nfusun fetih tarihinden itibaren byk
bir art kaydetmesi ve Boaz'n Rumeli kylarnda Osmanllar tarafndan
birok saraylarn ina edilmesi dolaysyla Beyolu ve civarna merkezi bir

Cumhuriyet' e Endstriyel Mirasnz - - - - - - - - - - - - -- - - - - --

tesisada bol su vermek zarureti hasl olmutur. Birinci Sultan Mahmut'un

ilk saltanat yllarndan itibaren inasna giriiimi olan Taksim suyu tesisat bu gereksinimi e meydana gelmitir.
Taksim suyu tesisleri, Boaz'nde Yeniky'den itibaren Kasmpaa'ya
kadar stanbul ehri Rumeli yakas sahillerinin ve Beyolu ile Galata civarnn su ihtiyacn karlamak iin 73 senesinden itibaren 839 senesine
kadar geen bir asrlk zaman zarfnda eitli aamalar halinde yaplm bir
ime suyu yaplar birlekesidir. Bu tesislerin temin ettii su Bykdere'nin
batsndaki Baheky' civarnda ina edilmi bulunan Topuzlu Bend, Valide bendi ve Sultan Mahmut bendi adn alan bentte toplanmtr.

Tesisin Su Geli Yollan

Balahan deresi katmas, Valide Katmas, Karnarie Katmas, Sultan Mahmud katmas ve Avcbayr Katmas ad verilen balca be kolu daha alp;
Baheky deresini byk bir su kemeri ile aarak bir galeri ierisinde Kanbur
suyu, Topyolu ve sultansuyu srtlarn takiben Acelma-Derbent-Maslak
Ayazaa-Zincirlikuyu-Mecidiyeky-ili yolu ile Harbiye Mektebi nnden makseme gelir.

Topkap

su terazisi

Kuttepe ile Me ci diyeky arasndaki ksmndan ayrlan kollar ile Yeniky

ve Ortaky' besleyen bu galeri Harbiye Mektebi'nden itibaren ehrin
Beyolu yakasndaki dier mahalleri besler. Taksim Maskemi; Taksim
Meydan'ndaki bin 200 metrekplk depoya ve bu deponun nndeki su
taksim odasna urar. Bu taksim odas Beyolu yakasnn muhtelif semtlerine giden suyun taksim yeri olarak ebekede nemli bir fonksiyonu haiz
olduundan, bahis konusu su tesisat ile maksim civarndaki saha Taksim
ismi ile anlmaktadr.

Eski Su Sisteminde Depolu Su Terazileri

Memba yerinden temin edilen sularn ky, kasaba ve ehirlerindeki insanlarn oturduklar evlere, sokak emelerine datmak iin boru a ile ina
edilen yaplara "Su ebeke" tesisi demekteyiz. Su ebeke borular bugn
elik, pik-font, dktil, asbest, galvaniz, plastik vs. gibi maddelerden yapl
maktadr. Osmanl dneminde ise knk borular kullanlmtr. Kaynan
dan toprak ve knklerle alnan su bir vadiye gelindiinde kar tarafa su kemerleriyle (bir veya birka katl) geirilirdi. Kemerierin nihayetinde knklerle semt ve mahalle iine giren su emelere balanr idi. Ynnn ve debisinin ayarlanmas ve fazla suyun kanallara girm~den tahliye edilebilmesi
iin "savak" denilen tesislerden geerdi. Bu yaplarda bulunan su sandkla
r suyun llmesine ve fazlasnn ikinci bir su yoluyla tahliyesine yarard.
emeyle

kot farkn giderebilmek ve suyun olutu

rulduu basn nedeniyle toprak knklerinin patlamasn nlemek iin su
terazisi kullanlrd. Su terazileri harla ve tula karm ile rld gibi
kesme talarla rlm olanlar da vardr. Su terazileri suyun hem basncn
su

sand arasndaki

Osmanl'da

Su Datm Sisten1i

Esenler su terazisi

- - - 395 ,- - -

hem de birden fazla emeye su datmn temin ederdi. Eski su yolu haritalarnda isale hatt ve ebeke hatt zerinde ok sayda su terazisitesis edilmi olduunu grmekteyiz. stanbul' daki su terazilerinin ou yklm ve
ortadan kalkmtr. Salam durumda olanlarn saysnn 3O adet civarnda
olduu temin edilmektedir.
Kadky Su Terazisi
Kadky

olarak bilinen antik Kalkedon, ayn isimli dere (Bugn Kurbaa

ral Dere) evresinde, Byzantion antikkentinden (Topkap Saray evresinde) daha nce kurulmutur. Kalkedon ismi Fenike dilinde "Yeni Kent" anlamna geldiinden bir Fenike kolonisi olarakM. 7. nci yzylda kurulduu sanlmaktadr. Sur ile evrilmi, iki liman olan gelimi nemli bir kent
olduu bilinmektedir.
Kalkedon 35O yllarnda Osmanllar tarafndan fetih edilmi, Kadky
ismi verilmitir. Eski Kadky'den ok az kalnt bugne gelebilmitir. Bunlardan biri, Kadky eski su yollar zerinde yer ald sanlan Depolu Su
T erazisi' dir.
Antik ada Kayda'ndan Kadky' e gelen su yollar iin yaplm ara
trma bulunmamaktadr. Sadece kente gelen su yollarnn Altyol'dan kente
girdii, burada yol ve yap temelleri iin yaplan kazlarda toprak, ta boru
paralarnn kt grlmtr.

Ac badem' deki

Kadkoy

Depolu Su Terazisi

depolu su terazisinin Moltke'nin yaynlarnda yer ald belirtilmektedir. Eser, Moltke'nin 842 tarihli haritasnda Grosse (Byk)
Su Terazi olarak gsterilmektedir. Bu Depolu Su Terazisi Halit Aa
Caddesi'nden Acbadem'e giderken yolun sa tarafnda yap bloklar arasnda sktrlm ancak yok edilememi durumdadr. Su terazisi yaklak 4
m boyutunda kare eklinde ve yaklak o-2 m yksekliindedir. stnde
kemerli biryap iinde o-2 m3 hacminde deposu olduu grlmektedir.
Yap tarz ve hidrolik fonksiyonu asndan stanbul' daki dier su terazilerine benzernemektedir.
Nitekim,Halit Aa Caddesi'nin sonunda bulunan Kadky Belediyesi tarafndan yaptrlm emeden daha nce Kayda suyunun akt belirlenmitir. Rleve ve restorasyonunun yaplmas gerektii ve bunun Kadky' e
kazan olacaktr.

- - -396

--- Osnanl'dan Cunhuriyet'e

Endstriyel Mirasmz - -- - - - - - - - - - - - - - - - --

stanbul

ierisindeki dier Su Terazileri

Su Terazisi; Bileik kaplar modeli ile su basncn salayan ve suyun debisini len
mekanik sistem olarak bilihir. stanbul ierisindeki iinemli su terazileri unlardr:
.

skdar- Nuhkuyusu Cad.

2.

skdar- Selimiye Kla Cad. Tbbiye Cad. kesi

3.

skdar- inili Camii Sk. Nurbanu ValideAtk Sultan Camii giri kaps yan duvarnda.

4.

skdar- Doanclar Cad. mrahor Cami n.

S.

AnadoluHisar-Set st Sk.

6.

Beykoz-Anadolu Hisar- Otatepe Cad- Camii Sk.

Sinan Cami minare nnde

7.

Beykoz- Paabahe- ehitlik Cad. Sofya emesi Sokak kesinde. Safye Sultan emesi'ne bitiik

8.

Kadky-

Merdivenky- Tekke Alt Sk.

ahkulu

Ke. Muhai

Sultan cemevi duva-

rna bitiik

9.

o.

BeyoluBeyolu-

Kadkiiy'e

Taksim Asker Oca Cad. Divan Oteli n.

Piyale Paa Stad Sk.

iin

ma

bulunmamaktadr.

yaplm aratr

nn Altyol'dan

i,

Fatih- Yavuz Selim - Yavuz Selim Camii bahesi

3. Fatih-ehremeni-Deniz Abdal eme

4. Fatih-Fndkzade-Tevfik Fikret

gelen su yollaSa-

dece kente gelen su yollar

11. Beikta- Bebek nirah Sk.

2.

Antik ada Kay da 'ndan

kente girdi-

bitrada yol ve yap temel-

leri iin yaplan

toprak,

Sk.

ta

kazlarda

boru paralar

nn kt g'riilmiitiir.

Sk.

s.

Fatih- Aksaray- NamkKemal Cad.

6.

Eyp- Rami Kla Cd. Necati Bey Mezarl i

7.

Merter- Ali Rza Grcan Cd. Metropol Center binas bahesinde.

18.

Esenler-Kazm

9.

Eminn- ehzadebabahesinde.

Karabekir Cad.- l:'Jihan Szen Cad. ke

ehzadeba

Cad.

ehzadeba

Camii

20. Eminn- Sultahahmet- Divanyolu Cad. Yer,ebatan Cad. ke

2. Eminn-Sultanahmet-Atmeydan

Sk. Sultanahmet Camii avlusunda

20. Fatih- Ayvansaray Cad.

2 3. Eyp- Yavedut Cad. (Fatih kprs alt)
24.

Saryer-Yeniky Yal

Sokak

2 S. Topkap-Edirnekap i Cad. Temiz M ermer atlyesi iinde

Osmanl' da

Su Datm Sisten

- - - 397 - - -

Tarihi Hamidiye Pompa

stasyonu Restore edilerek
"stanbul Su Medeniyetleri
Mzesi"ne d.ntii
Restorasyon projeleri hazrlanan Cendere -Hamidiye Po m pa stasyonu'nun
sosyal ve kltrel merkez olarak deerlendirilmesi iin 2006 ylnda onar
rnna baland. Restorasyon almalar halen devarn eden Cendere Hamidiye Pornpa stasyonu'nda projeler hazrlanrken ncelikle yapnn yeni bir
ilev asndan uyarlana bilirlii aratrld.
stanbul Bykehir Belediyesi'nin bal kurulularndan SK bnyesin-

de eitli su tesislerine ait tarihi haritalarn, plan ve projelerin, konu ile ilgili kitaplarn, endstri mimari rnei olan su pornpalarnn ve ekipmanlarnn sergilenecei mekan, su tarihimize k tutacak m ze ileviyle deer
lendirilecek
Mzede, Osmanl ncesinde Anadolu ve stanbul' da kullanlan su teknolojisi ve su kltrnn yan sra, Osmanl Dnemi'ndeki su teknolojisini yazl aklamalarla destekleyen reprodksiyon grsellere, monitrlerde gsterilecek belgesellere, zgn nesnelere ve maketiere yer verilecek. Suyun
o dnemlerde nasl bir teknoloji bilgisiyle kullanldnn anlatlaca rnzede, ehirlere su getiren ebekderin nasl planlanp ina edildii ve su kltrrnz oluturan teknik birikirnin neler olduu ortaya konulacak. Kurulacak m zeyle Trk bilginlerinin bilim ve teknoloji dnya~na armaan
olan bil~rnsel almalarn yeni nesillere sunulmas ve toplumsal zgvene
katk salanmas amalanyor.

Barajlar ve Baraj Glleri

Bir akarsu zerinde suyu depolamak amacyla yaplan tesisler ve suyun depolanrnasyla oluan gller. Osmanl Dnemi'nde stanbul'da yaplan barajlarn hepsi ime suyu amalyd. Gerek suyu depolamak iin yaplan tesislere,
gerekse suyu kabartmak iin yaplanlaraFarsa kkenli "bend" ad verilirdi.
stanbul'un gnmzdeki su ihtiyac, Terkos Gl, Bykekrnece Gl

gibi su kaynaklar yannda Osmanl Dnemi'nden beri Istranca Dalar gl

ve benderinden ve baraj gllerinden salanmaktadr.

- - -398

--- Osmanl' dan

Cumhuriyet' e Endstriyel Mirasmz - - - - - -- - - - - - -- - - - - - -

rnerli Baraj ve Baraj Gl: Riva Deresi zerinde bulunan rnerli

Baraj'nn gl 23, km2'lik bir yzlmne sahiptir. rnerli Baraj ina
atna 968'de balanm, 972'de bitirilmitir.

Kil ekirdekli toprak dolgu

tipincieki barajn temelden ykseklii 54 m' dir. Rezervi 267 milyon 592
bin m3 /yl olan rnerli baraj sistemi inde, barajdan alnan ham suyu art
ma tesislerine ileten ham su pompa istasyonu, yumaklatrclar, kelticiler, seri filtreler ve su depolarndan oluan artma tesisi, temiz su pompa istasyonu, isale hatlar, su depolar gibi eitli tesisler yer almaktadr. Salacak-Sarayburnu isale hatt (Boaz
alt geii) ile rnerli Baraj Gl'nn suyu 5
ubat 983 'ten itibaren Avrupa yakasna geirilmeye ve Eminn ve Fatih evresine de
da tlmaya balanmtr.

Alibeyky Baraj ve Baraj Gl: Alibey Deresi zerinde kurulmu toprak dolgu tipinde bir barajdr. Temelden ykseklii 29,50
n1 olan Alibeyky Baraj'nn gl alan ,66
km' dir. Rezervi 34 milyon 43 bin m3fyl olan baraj 972'de iletmeye
almtr. Bu sistem iinde su alma tneli, su alma kulesi ina edilmitir.
Ham su pompa istasyonuyla baraj glnden alnan su, Kathane Artma
Tesisleri' ne haslnaktadr.
Elmal Baraj ve

Glleri: Anadolu yakasnda gerek bir su tesisi bulunmamas ve gittike artan su ihtiyac nedeniyle 7 Ekim 888'de, bir Fransz ir
ketini temsil eden Karabat Svacyan'a 65 yl sreli bir imtiyaz verilmitir. 7
Haziran 9 4'te imzalanan bir anlama ile imtiyaz sresi 888'den balamak
zere 99 yla karlmtr. Bu ekilde oluan skdar-Kadky su irketi,
Gksu'da Elmal Deresi zerinde I. Elmal Baraj'n 893'te tamamlam
tr. Gl hacmi halen 920.000 m3/yl olan baraj, toprak dolgu tipinde yapl
mtr. Ancak daha sonra ksmen yklan baraj 9 26 'da ayn irket tarafndan
tamir edilmi, 948'de de stanbul Sular idaresi tarafndan ykseltilmitir.

1989- 1994 yllar arasnda stan

bul biiyk bir susuzluk ve

kuraklk

yaamtr. 1994 ylndan itibaren s

tanbul Biiykehir Belediye Bakan

ln

yrten R. T.

Erdoan Ist

ranca derelerinden stanbul'a kadar

irili ufakl 7 tane su

baraj ina

ede-

rek stanbul'un susuzluk sorununa

son vennitir.

Deresi zerinde I. Elmal Baraj'nn kaynana ,2 km

uzaklkta yaplan II. Elmal Baraj, 6 ayaktan oluan hafifletilmi beton
arlk barajdr. Temelden ykseklii 42,5 m'dir. 95'de yapmna ba
lanm, 955'te tamamlanarakhizmete girmitir. Gnmzde 920 bin m3f
yl bir rezerve sahip olan I. Elmal Baraj ile 9 milyon 600 bin m3 /yl bir rezerve sahiptir.
Gksu' da,

Elmal

Elmal

baraj sistemi iindepompa istasyonu, artma tesisi, isale hatlar, su

depolan gibi eitli tesisleryer almaktadr. Ancak baraj evresindeki salksz
kentleme yznden sular hayati tehlike douracak kadar kirlenen Elimli
Barajlar'ndan ehre su verilmesi 993'n ikinci yansnda durdurulmutur.

Osmanl' da

Su Datm Sistemi

- - - 399 - - -

Dudullu ve Darlk Baraj: Rezervi o7 milyon 500 bin m3fyl olan DarHeciz Deresi'nin kollarndan Darlk Deresi zerine yaplm ve
989' da iletmeye almtr. ile' de Yeilvadi Deresi zerinde yaplan ve
Temmuz 992'de hizmete alan Yeilvadi reglatr ile Darlk Baraj'nn
suyunun artrlmas amalanmn.
lk Baraj,

Bykekmece Baraj: Doal bir gl olan Bykekmece Gl zerinde

baraj yapmna 985'te balanmtr. 987 ylnn ikinci yansnda su toplanmaya balayan Biiykekmece Baraj O ubat 989' da iletmeye alnm
tr. Bykekmece Baraj'nn yzlm 43 km2'dir. Baraj Karasu, Sansu
ve akl dereleri beslemektedir. Barajn iletmeye alnd tarihlerdeki
gnlk su verme kapasitesi toplam oo bin m3'tr. Barajn suyunu antmak
amacyla Temmuz 987'de "Bykekmece Artma
Tesisleri"nin yapmna balanmtr. 989'da 3 durultucu devreye sokulmutur.

Kavack

blgesinde Elmal Baraj

. zerinden geen tem otoyolu

Bykekmece Gl'nden stanbul' a su verilmesi

dorultusundaki almalar Devlet Su leri Genel
Mdrl tarafndan balatlm. Baraj edde ve
po m pa istasyonlarnn inaatlar tamamlanmtr.
989- 990' da yaanan kuraklktan stanbul'un dier
barajlar gibi Bykekmece Baraj da etkilenmitir.
Maksimum rezerv hacmi 53 milyon 783 bin m3 olan
baraj da 2 Ekim 993 tarihinde bu miktarn ancak
yzde 4,2'si bulunuyordu (6.552.800 n V). Kuraklk
nedeniyle barajcia su miktarnn giderek azalmas ve oksijen orannn d
mesi, suyun kirlenmesi ve balk lmlerine de yol amtr.
Bykekmece havzasnda kirlilie yol aan tesislerin banda hayvan besicilii ve tekstil gelmektedir, stanbul'a su salayan dier btn su kaynaklan gibi. Bykekmece havzasnn da zenle korunmas gelecek iin byk
nem tamaktadr.
Sazldere Baraj

ve Baraj Gl: Avrupa yakasna su salayacak dier bir

su kayna daSazldere Barajdr. 994'te devreye girdi~nde stanbul'a
ylda 50 milyon m3 su salayacak olan Sazldere Baraj, Kkekmece
Gl'ne 6 km uzaklktaki Sazldere ile Veziray'nn birleme noktasnd~
ina edilmektedir. Baraj, Veziray zerinde II. Mahmut tarafndan yapt
rlan "Baruthane Bendi'nin biraz aasnda, bent yapma zarar vermeyecek ekilde projelendirilmitir. 25 Mart 99'de yapmna balanan Sazl
dere Baraj'nn yapm Devlet Su leri tarafndan yrtlmektedir. Barajn finansman SK' den tahsil edilmek zere Kamu Ortakl idaresi tarafndan karlanmaktadr.

Istranca Dalar Suyu: Osmanl stanbul'un su ihtiyacnn byk bir blmnistranca

derelerinden salyordu. 994 ylnda zamann belediyesi tekrar bu dereleri faaliyete geirerek zerinde irili ufakl 7 adet baraj ina
ederekstanbul'un su sorununu zmtr.

-~- Osmanl' dan

Cumhuriyet' e Endstriyel Mirasmz - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Osmanl mparatorluu'nda Tannsal retim ve D Ticaret

Genel Bak
4. yzyl ile birlikte Osmanl mparatorluu'nda tarm arlkl bir iktisa-

di hayat varolmutur. Balangtakonar ger bir hayat yaayan Osmanl

toplumu, imparatorluun gelimesi ve idari dzenin yerle- ~------------~----~------~--~
mesi ile yerleik hayata gemitir.
Tm sanayi ncesi toplumlannda grlen ortak zellik im
paratorlukta da yaanmtr. Osmanl Dnemi'nin sosyal,
kltrel ve ekonomik tarihi hakknda bilgi veren Tahrir Defterlerindeki (Osmanlda ifti retim vergi kayt defteri) kaytlar, nfusun %80-90'nn tarmsal faaliyetlerden gelir elde
ettiini gstermektedir. Bu tr statistiklerin hangi yllarda
tutulduu kesin olarak bilinmemekle birlikte; irnparatorluktaki mevcut ve potansiyel vergi nfusunun belirlenmesi iin
4. yzylda defter tutulrnaya baland ileri srlrnektedir.
520-530 yllan arasnda

len bilgiler de
vermektedir.

tarm

da tahriri defterlerinden elde edinfusunun ykseklii hakknda bilgi

Tanmsal Vergi Smflan

Klasik Osmanl Dnemi'nde (5 ve 6. yzyl) iftiler sahip
olduklar retim aracna gre adlandrlrn ve buna gre kategorilere ayrlmtr. Kyller tasarruflarndaki arazi byklne gre
ift, nirn ift, bennak, caba, rncerred gibi snflara ayrlarak vergilendiril-

Osmanl tarm

toplumunun en

temel retimi buday

milerdir.

Devlet Odakl retim

imparatorlukta tarmsal faaliyetler byk lde devletin kontrol altn
dadr. Devlet mlkiyetine dayal bu toprak sistemine rnir-i arazi denilmektedir. Mir-i arazi rejiminde topran plak mlkiyet hakk
devlete aittir: Mir-i Arazi (arazi sahibi) rejiminde dorudan
ynetim tarafndan oluturulmu ve hiyerarik bir mlkiyet
sralamas getirilmitir. Buna gre toprakta en byk pay
sahibi olan padiahtr. Bunu, Sadrazam (Babakan), 'Vzara (Bakanlar), rnera (ilrniye snf), Beylerbeyi (ehir yneticileri), Sancakbeyi (kasaba ve blge yneticisi) ve askeri
grevler iin dirlik verilen spahiler izlemektedir.
Kyl rsi ve ebedi kirac olarak topra ilemektedir. Kyl
topraktaki tasarrufhaklan karlnda devlete vergi deme
ykmlli?.ne sahitir. Bu vergilerin toplanmas makarn ya
da kiilere belirli grevler karlnda braklrntr. Bu kiiler Sahibi-i Arz
olarak anlmtr. Fethedilen topraklarMir-i Rejim uyannca diriikiere ay-

Osmanl' da T'arm

Trklerin temel yiyecei olan avdar

Aletleri Sanayi

ekmei

(Somunu)

rlp

buralarda sahibi-i arz'lar grevlendirilmitir. Sahibi-i arz, bu grevledevlete silahl asker yetitirmek, donatmak ve gerektiinde
savaa katlmakla mkellef olmulardr.

ri

karlnda

OsmanlMir-i

Rejimi 3 farkl toprak sisteminden oluuyordu

1. Has Geliri 00 bin akeden fazla dirlikler olup st dzeydeki idarecilere tahsis edilmilerdir. Has sahipleri tmardan farkl olarak her be bin ake
iin asker hazrlamakla ykml olmulardr. Has greve bal olarak verildii iin sahipleri de sk sk deimitir.
2. Zeamet Geliri 2O bin - 00 bin ake arasnda olan ikinci derecedeki
emirler, beyler ve sancak beylerine verilen dirliklerdir. Zeamet sahipleri
(zaim) de her be bin ake iin asker hazrlamakla ykml olmulardr.
Trnar sahipleri gibi topraklar ok snrl bir ekilde ve klerek izinle babadan oula gemitir.
3. Trnar Ekonomik adan topraklar rasyonel bir ekilde ileterek hububat retiminin ara verilmeksizin srdrlmesini amalayan trnar sistemi
Osmanl tarmnn temelini oluturmutur. Bu sistem, Seluklu toprak dzeni olan "askeri ikta" sistemini esas almtr. kta sistemi Hz. mer zamannda
istila sonucu sahipsiz kalan
topraklarn devlete vergilerinin denmesi art ile a
hslara verilmesi yntemi ile
balamtr.

Trnar

Tarm Toplumlarnn temel retimi

zerzavatiiriinleri

sistemi, devletin
birtakm gelirlerini hizmet
karlnda dirlik sahibi denil en ve genellikle askeri ve idari grevler yklenen kiilere verilmesine dayanmaktadr. Trnar geliri 3 bin -20 bin arasnda olan dirliklerdir. Daha
ok savata yararllk gsteren askerlere ve spahilere srekli tdpraklarn banda durmazorunluluu ile tahsis edilmitir. Tmarl spahiler her bin
ake karlnda bir asker besleme, donatma ve savaa hazrlama ykmllnde olmulardr.

Trnar

sisteminde toprak snrl da olsa klerek babadan oula geebilmitir. Bu da bat toplumlarnda yaanan ve bir snf fark yaratan derebeylikten farkl olduu iin uzun sre sistemin ilemesine olanak salamtr.

Mir-i Arazi sistemi, kyly her trl doal ve toplumsal tehlikeler kar da
koruyan bir sistem olmutur. Topra kiralayan ve ileyen iftiye de (reaya)
tannan haklar Osmanl toprak dzeninde en nemli konulardan biri olmu
tur. Tmarndan memnun olmayan bir reaya ikayet etme hakkn sahip olmutur. Bir reayann lmnde toprak belirli ncelikiere gre miraslar-

- - -404

Osn1anl'dan

Cumhuriyet' e Endstriyel lVIirasmz - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

na belirli bir lein altna drlmeden ya da geniletilmeden devredilmitir. Ancak, kylnn 'topran terk edememe' zorunluluu bir anlamda zgrl snrlandrlmtr. Kyl terk ettiinde ise geri getirilmitir.

iftBozan
Ayn

zamanda topran nadas dnda yl st ste ilemeyen iftiden

"ift bozan" veya "leventlik akesi" ad altnda topran bo kalmasndan
doan zararlar karlamak iin vergi alnmtr.

Kylye verilen arazi paralanamaz olduu gibi bir ifti ailesinin geimini
salayacak miktarda tutulmutur. Osmanl kanunnamderine gre byklk
topran yetitirme kabiliyetine gre deirnek zere ~01\Stat\H(\t) e {ar ..haod d~ .f.a9um~S
verimli yerlerde 60-80, orta verimli yerlerde 80-100
'
ve kra yerlerde ise 100-150 dekar olarak snrland
rlmtr. Arazi kullanmna karlk topran verimlili i de dikkate alnarak elde edilen rnden 1/1 O ile
1/50 arasnda ayni "aar/r" vergisi alnm ve her
yl 33-36 ake arasnda deien "ifti akesi" ad altnda devlete arazi kiralamadan dolay vergi denmi
tir. Bunlarn dnda pazarda satlan mallardan "ba",
topraksz veya az toprakl iftilerden bennak ad ile
vergiler de alnmtr.
En nemli rnler "tahllar" olmutur. Tahrir defterleri zerinde yaplan aratrmalara gre toplam retimin %90'ndan fazla bir oranda tahl rnleri retildii saptanmtr. Bu dnemde yasak olmasna ramen
zellikle; Msr, Venedik ve Trakya' dan yaplan bu
day ihracatndan yksek kazan saland belirlenmitir. Pirin, pamuk, kendir, kenevir ve ttn nemli pazar oluturan rnler olmutur. Ayrca sebze tar
m, ze~likle koyunculuk ve bata baclk olmak zere
meyve yetitiricilii de nde gelen tarmsal faaliyetler
arasnda yer almtr. Bacln ve meyveciliin gelimesindeki nedenlerin banda bu a~anlarn yetiti
ricilik gerei ift ile evrilmesinden doan mir-i arazinin mlk araziye dntrlmesidir. ifti arazisine
bu amala yapt yatrm ile araziyi imar ederek mlk
hakkn elde etmitir. Meralarn geni olmas, et tketiminin fazla, deri i
leme sanatnn yaygn olmas ve geleneksel yaam tarznn devamll, koyunculuun artndaki temel etkenler olmutur.

Istanbul'da pazarda zerzavat

tayan bir hamal

Toprak rejiminin Osmanl mparatorluu'nun gelimesinde rol nemlidir. Ancak, duraklama dnemi ile de toprak dzeni yaniMir-i Arazi d_zeni bozulmaya balamtr. Rejimin bozulmas birbiriyle ilikili nedenlere bal olmutur.

Osmanl' da Tarm

Aletleri Sanayi

- - - 405 '- - -

Tarm

rnlerinin fazlas devlete alnd iin bu ileyii bozacak ve toplumsal geliimi hzlandracak hibir abaya izin verilmemitir. Yerel olan
bu yap deiime ve yenilie direnli bir yapya dnmtr.

Ordunun ateli silahlar ile tanmas trnar sahiplerine olan ihtiyac da azaltmtr. Bu nedenlerle daha az nemli olan trnarlar spahilerden alnm ve
ihale yntemi ile m"ltezim ad ile anlan kiilere devredilmitir. Mltezimler, daha ok kar elde etmek amac ile devlete ihalede dedikleri gtr
usul vergiden daha fazlasn reayadan (halktan) almak iin her trl bask
y uygulam ve kylnn yoksullamasna neden olmutur.
Genileyen imparatorlukla

birlikte artan nfus ve fetihlerin durmas ile istihdam sorunu ortaya kmtr. Bu sorunla kar karya olan nfus belirli byklkteki iftliklere datlm ve ky srekli vergi art ile yoksullatrlmtr.

Mltezimlik
Mltezimlik tarmda

modernlemeyi engelleini; haberleme

ve

ulam

olanaklarnn yetersizlii

de eklenince ifti ie dnk retime ynelmi

tir. dari ve siyasi bozulmalada ekonomik skntlar ayn dnemde youn
olarak yaannaya balamtr. Bu idari bozukluk Kapkulu askerlerinin bile
dirlik sahibi olmas ve devlet kademesinde rvetin yaygnlamasna neden
olmutur. Geim sknts iinde olan
ve yksek vergi ile daha zor duruma
den kyl, tefecilere ynelmitir.
Borlarn denemernesi de topran
tefeciye devredilmesi sonucunu dourmutur. Ayrca, rvet ve brokratik basklar byk ve verimli arazilerin belirli kiiler elinde toplanmasna neden olmutur. Bylece hepsine ortak olarak "ayan" denilen yeni
toprak sahiplii (mltezim, ;ntesel
lim, toprak aas vb) ortaya kmtr.

Osmanl'da

19. yy'da atl ve

mekanik tarm retimine geildi

Avrupa' da ise toprak dzeninin ferdi

mlkiyete gemesi ile modern tekniklerin kullanlmas gelir artn
salamtr. Ekonomik stnlk bir ok avantaj da salamtr. Tarm d
faaliyetlerin gelimesi, tm alanlarda teknoloji nin kullanlmas mmkn
olmutur.

Gelien ticaret yollar Akdeniz'in dolays ile Osmanl mlknn gelirini ge-

riletmi, Avrupa' da yaanan enflasyon Osmanl mparatorluu'nu ucuz gda

maddesi ve hammadde ithal edilen bir pazar durumuna dntrmtr. Bu
da Bat'ya hammadde reten baml bir yap ortaya karmtr. III. Selim,
II. Mahmut ve Abdlmecit'in slahat denemeleri de sonusuz kalmtr.

- 406 , - - - Osn1anl' dan

Cunhuriyet' e

Endstriyel Mirasmz - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Il. Mahmut Sened-i ttifak Dnemi: 1789-1808: Giderek belirli kii

lerin ellerinde toplanan trnar sahipleri bylelikle glerini de artrmlar
dr. Bu da padiahlk makam iin bir tehlike olmaya balamtr. Merkezi
idarenin de zayflad bu dnemde ayanlar (ileri gelenler) kylye iyi davranmadklar gibi devlete demekle ykml olduklar vergileri de dememilerdir. 808 ylnda ayanlar II. Mahmut'a "sened-i ittifak" imzalatm ve daha da glenmilerdir. Bu ittifakla ayanlar, vergi imtiyazlarn ve
rsi hkmranlklarn ka bul ettirmilerdir. 8 2 ylndan sonra II. Mahmut geni blgelerde hkm sren bu ayan snfn ortadan kaldrmay haarm; ancak ky aalar daha dank yar feodal unsurlar olarak varlkla
rn gnmze kadar srdrmlerdir. Bitlis ve Diyarbakr' da 5 dekar ve
daha byk topra ileyenler egemen olurken, Bat Anadolu' da ise iletme
byklkleri klmtr.
Trnar

sistemi de Tanzimat Ferman (839) ile kaldrlmtr. Bu yldan

sonra mltezim uygulamas sona erdirilmi ve vergilerin devlet grevlileri tarafndan alnmas kabul edilmitir. Ancak bu da beklenen baary gsteremedii iin 84 ylnda yeniden mltezim uygulamasna geilmitir.

Tanzimat yllarnda zel mlkiyet haklarnn uygulanmas byk iftiikierin olumasna da neden olmutur. 84 7 ylnda karlan bir tebli de toprak paralanmasnn ilk adm olarak tarihe gemitir. Bu tebli de topran
miras yolu ile yalnzca babadan uygun olan oula gemesi kaldrlm ve kz
evlatlarn da mirastan pay almas kabul edilmitir. Bylece topraklar paralanarak daha da klm, optimum snrlarn altnda kalmtr. Bu ccelemeye verim artrc tarm tekniklerinin kullanlmamas da eklenince tannsal gelir giderek dmtr.

Gerileme dnemi ile birlikte

toprak dzeni de yenilenemeyince

tmar sistemi

de Tanzi-

mat Ferman (1839) ile kal-:

drlmtr.

Yeni ToprakKanunu-1858
Bu tehlikeler karsnda 858 ylnda Ahmet Cevdet Paa, Mehmet Rt
Paa, ArifBey ve Tahsin Bey'den oluan bir kurul tarafndan arazi kanunnamesi karlmtr. Kanunname eski kanunnameler, fetvalar, gelenek ve greneklerden hareket ederek hazrlanm) olsa da ilk ciddi ve ayrntl toprak
kanun almas olmutur. Kanun 38 maddeden olumutur ve lke topraklar 6 gruba ayrlmtr:

1. Mlk Topraklar (Araziyi Memluke): Tasarrufu ve geliri tamamen

mlk sahibine ait olan topraklardr. Ky, kasaba iinde ve civarnda olan
yarm dnm gemeyen topraklar bu gruptadr.
2. Mir-i Araziden satn alnan topraklar rl arazi: Sava kazanan mslmanlara braklan ve r (% O'luk vergi) adnda vergilendirilen mlk niteliincieki topraklardr. Haral arazi ise sava kaybeden hris
.tiyan halka z mlk niteliinde braklan topraklardr. Ayni ve nakti vergi
ykmllkleri vardr.

Osmanl' da Tarm

Aletleri Sanayi

- - - 407 - -

3. Mir-i Topraklar: plak mlkiyeti devlete ait olan ve reayann (halkn)

iledii, devlet adna mltezimlerin vergi toplad topraklardr.
4.VakfTopraklan:

Mlk topraklar zelliini tayan ancak, tm gelirle'ri dini amal olan ve mlkiyet ile ilgili her trl deiiklikler hapsedilmi
topraklardr.

5. Kamu Topraklan: Kamunun ya da belirli bir ky/kasaba halknn ortak

kullanmna verilmi;

pazar, panayr, mera, yaylak,

da tasarrufhakkna sahip olunmayan topraklardr.

1874 ylnda Sultan Abdiiiaziz

diineminde tapu 'rgiitii kurulmu ve 1911 tarihinde de ka
rlan kanm ile k'ylnn tasarrifunda bulunan M ir-i Araziyi ipotek edilebilir, bor karl
satlabilir hale getirilmitir. Bu
kantnlar ile Cumhuriyet iincesi
zel miilkiyeti getirmitir. 1913
ylnda derlenen bilgilere giire
ifti ailelerinin %5 topraklarn
%65'ine sahip iken, ifti ailelerinin %8'ini oluturan 80 bin
ailenin de topraksz olduu belirlenmitir.

klak

gibi mlkiyet ya

6. l Topraklar: Tasarrufu kimsede bulunmayan orak, dalk ve ormanlk topraklardr. 858 Arazi Kanunuarnesi'ne greMir-i Topraklar'n
mlkiyeti devlette tasarrufhakk da kylye verilmitir. Kanunname kylye topraktan yararlanma hakkn devretmeyi de mmkn klmtr. ByleceMir-i Topraklar'n zel mlkiyete geii de balamtr. Ayrca, daha
nce tasarruf hakk dirlik sahibi tarafndan datlrken kanun ile bu grev
mal memurlarna devredilmitir.
874 ylnda

Sultan Abdlaziz dneminde tapu rgt kurulmu ve 9

tarihinde de karlan kanun ile kylnn tasarrufunda bulunan Mir-i Araziyi ipotek edilebilir, bor karl satlabilir hale getirilmitir. Bu kanunlar ile Cumhuriyet ncesi zel mlkiyeti getirmitir. 9 3 ylnda d erlenen
bilgilere gre ifti ailelerinin %5 topraklarn %65'ine sahip iken, ifti ailelerinin %8'ini oluturan 80 bin ailenin de topraksz olduu belirlenmitir.

eker Fabrikalan (Bkz: zmir Sanayi).

9. yzyln 2. yarsndan itibaren Osmanl mparatorluunda d ilikiler
artm ve yeni retim faaliyetleri iin ilk giriimler balamtr. lk olarak
eker pancar

retimi iin abalar balam ancak 9 3 ylna kadar baar

l olunamamtr. 9 3'de slah edilmi eker pancar tohumlar ithal edilerek Bursa, anakkale, Elaz, Sivas, Ankara ve am' da denemeler baarl
sonuland iin retime balanmtr

Pamuk-

rr

Fabrikalan

86

ve 862 yllar pamuk tarm Osmanl lkesinde tevik edilmitir.

Ancak dokuma sanayinin gelimemi olmas dier lkelerle rekabet ans
n azaltm ve yalnzca ham pamuk ihracat yaplarak gelir salanabilmitir.
Pamuk veriminin gelitirilmesinde nce ngilizler sonra da Almanlar etkili olmular ve ticaret yetkilerini ellerinde tutmaya almlardr. zmit, s
tanbul ve zmir'de pamuklu dokuma fabrikalar kurulmutur.
pek bcekcilii
862 ylnda yine ipek retiminin artrlmas iin dutluk alanlara ynelik
muafiyetler benimsenmi ve ipek ihracat yaplmaya balanmtr.

- - -408

--- Osuanl'dan Cunhuriyet'e

Endstriyel Mirasmz - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

hracat ans olan rnler iin eitli tevikler yaplmtr. nemli ihracat

rnleri arasnda olan ttn ekim alanlar bu dnemde 4 kat art gstermi ve 8 bin hektara ykselmitir. Yine, incir ve zm retiminde de 2 kata
varan art salanmtr.
839 Tanzimat Ferman ile tevik edilerneye balanan dier

bir rn de merinos yetitiricilii olmutur. Ancak 838 ve 856 Kaptlasyonlar ile i

pazar gmrksz ithal mallar ak olduu iin reticiler rekabetedememi
ve bu retim dalndan beklenen sonu yeterince alnamamtr.
Kaptlasyon altnda olan lke, 878- 93 yllar arasnda heryl ortalama
75 bin ton un, 65 bin ton pirin ve o bin ton buday ithal etmek zorunda kalmtr. Bu nedenle her yl yaklak 2 milyon Altn Lira denmitir.
Bu dnemde altyap yatrmlar iin de admlar atlm, bir ksm sulama almalar tamamlanm fakat, sava nedeni ile nemli olan baz n ehir slah
almalarna balanamamtr. Ancak 88 ylnda Svey Kanal ngiliz
lerle birlikte ina edilerek iletmeye almtr.
reticiye tohumluk datlmas, reticinin kredilendirilmesi almalar,
tarm okullarnn almas gibi atlmlar da bu yllarda balamtr.
Yeni cumhuriyette lk Motor:

Osmanl'da TannAletleri

Sanayisi

Trk zel sekt.riinde retilen,

mazotla

Trkiye Zirai DonatmKurumu (TZDK) (1916- 1944)

alan,

S beygir gakir Zmre

cnde ilk motor da

TZDK'nn kuruluu

Fabrikas 'nda retilmitir.Ayr

I. Dnya Sava yllarna kadar uzanr. Enver Paa

ordunun at arabas ihtiyacn karlamak zere
Adapazar'nda bir "Demir-Tahta" fabrikas kurmutu. Tesisin amac tarmda kullanlan her trl alet, makine, ara ve gereleri; ila ve ila maddelerini; kimyevi gbreleri retmek; damzlki ve irat hayvanlar ile tohumluk temin ederek satmak; tamirhaneler kurmak ve bu iler iin her trl ticari ve snai uraa girmekdi.

ca Bankas kumbaralar, akir

Dnya

Sava'nda

Zmre'nin uzun yllar rettii

rnlerden biriydi.

98 ylnda savunma sanayine retim yapmaya balayan akir Zmre Fabrikas

savunma sanayi retimlerine II. Dnya Sava sonrasnda son verrnek zorunda kalmtr. Trkiye'ye yaplan Arnerikan silah yardmlarndan
sonra artk tarm aletleri, pik malzem~den yaplm shhi tesisat malzemeleri, elektrik kofralar gibi rnlerin retimine devam etmitir.
Trk zel sektrnde retilen, mazotla alan, 5 ~~ygir gcnde ilk motor
da akir Zmre Fabrikas'nda retilmitir.Ayrca Bankas kumbaralar,
akir Zmre'nin uzun yllar rettii rnlerden biriydi.
943

depreminde tamamenyklan bu fabrikann enkazn TZDK, 22 Kasm

944 tarihinde Trk Ticaret Bankas'ndan 400 bin liraya satn alm ve "Ziraat Aletleri ve Makineleri Messesesi" haline getirmitir. Daha sonra Atatrk Orman iftlii'ndeki pulluk fabrikas sklerek Adapazar'na getirilmi ve hayvan pulluklar retimine geimitir.

Osnanl'da Tarm

Aletleri Sanayi

- - - 409 - - -

Messese hzla gelierek traktr pulluklar, treyler, at arabalar, hasat makineleri ve dier tarm alet ve makineleri retimine gemitir. Atlye binalarnn says hzla artmtr.

Daha sonra nce FORD ardndan Avusturya'nn STEYR traktrlerini retecek bu amala yeni bir traktr fabrikas, Adapazar Erenler mevkiinde
Baak Traktr Fabrikas kurulmutur.
TZDK'nn Adapazar dndaki dier

sanayi kurulular ise unlard:

-Adana Tarm Makineleri letmesi

-Ankara Tarm Makineleri letmesi
-zmir Tarm Makineleri letmesi

-Urfa Tarm Alet ve Makineleri Fabrikas

-Erzurum Tarm Makineleri letmesi
-Krklareli Tarm Makineleri letmesi

-Manisa Toz Kkrt (Suda eriyebilen) Fabrikas

Osmanl' da

At ve At Yetitiricilii

Trkler iin; at ve atlk gerek ulamda gerekse ananevi olarak her zaman
nemli bir yer tutmutur. Atlk ve hayvanclkla balantl olarak Nalbantlk ve N al banthaneler de Osmanl Devleti'nin ilk yllarndan itibaren
sarayda, orduda ve mparatorlu' un
hemen hemen her vilayetinde yerini almlardr. Osmanl' da bu konuda
kurulan bir tekilat gnmze kadar
T GEM olarak ulamtr .
1

TGEM'in

bir

kolu

Osman-

l mparatorluu'nun, dier kolu da

istanbul Veliefendi Hipodrommda

at yar izleyicileri

Cumhuriyetimizin ilk yllarna kadar

uzanr. Ordunun sarayn iae ihtiyac
n karlamak ve at yetitirmek zere
Osmanl Devleti'nin ilk yllarnda kurulan haralar ile Devletre tm e iftliklerinin (Ziraai Ko m binalar ile Devlet Ziraat letmeleri) birlemesiyle olumutur.
O dnemlerde 3-4 milyon dekar bulan bir arazi varlna ulaan Haralar,
Osmanl Devleti g kaybettike klmeye balam, bylece arazileri 450
bin dekara kadar dmtr. TGEM'in dier kolu, gen Cumhuriyet'in
kurduu Ziraai Kombinalar ile Devlet Ziraat letmelerinin birlemesiyle
oluan Devlet retme iftliklerine kadar uzanr. 193 7 ylnda kurulan Zirai

- -41 O - - - Osmanl'dan

Cunhuriyet'e

Endstriyel Mirasnuz - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Kombinalar, ordunun, gerektiinde halkn gda ihtiyacn karlayacaktr.

Bunun iin, yurdun deiik yrelerindeki hazineye ait bo araziler seilir ve
buralar iftlik haline getirilir.
Devlet Ziraat letmeleri ise modern tarm tekniklerinin uygulanmas,
tarm sanayinin gelitirilmesi ve bu konularda iftilere nderlik amacyla,
Atatrk'n kendisine ait iftlikleri balamasyla kurulmutur. TGEM;
Hara ve nekhaneler ile Devlet retme iftliklerine ait varlklarn 984
ylnda bir at altnda toplanmasyla Kamu ktisadi Kuruluu (KK) olarak
kurulmutur. 994 ylnda ise ktisadi Devlet Teekkl (DT) olarak yeni
bir stat kazanmtr.

At Yanlan (1856)
lkemizde bugnk anlamyla dzenli yarlar ilkkez 23 Eyll 856 tarihinde Isiahat Ferman'ndan sonra zmir'de yapld. O dnemin ngiltere Ba
konsolosu Mr. Patterson ve Evliyazade Refik Bey'in nclnde Smyrna
Races Club' (zmir Yar Kulb) kuruldu. O dnemin zmir yarlar ylda
bir kez Paskalya gnleri dzenleniyordu. S.R.C. yarlar 20. yzyl ban
da en parlak dnemini yaam . Dnya Sava ile birlikte sona ermitir.
Osmanl Padiahlar arasnda

spora dknl ile nlenen Abdlaziz

(862-876) de stanbul Kathane' de, zmir' dekine benzer biimde atyarlar dzenletmiti. Ayn dnemlerde Samsun, Manisa, Diyarbakr' da da
at yarlar yapld bilinmektedir.
Osmanl Jokey Kulb

(1909)

lkemizde de yar ve yetititiciliin jokey kulp aracl ile dzenlenmesi dncesi 909 ylnda kurulan OsmanlJokey Kulb ile eyleme dn
trlmek istenmi ama bu kulbn almalar hakknda elimizde somut
bilgiler bulunmuyor. 909 ylnda yaynlanan
ynetmelikten Osmanl J okey Kulb'nn
Bakanln 9 3 ylnda Sadrazam olan Sait
Halim Paa'nn yaptn anlyoruz.

Sipahi Oca Yanlan

Refik Evliyazade; S.R.C. yarlar I. Dnya
Savayla birlikte sona erince bu yarlarn
stanbul' da yaplmas gndeme geldi. Dnemin gl ismi Enver Paa'nn da desteklemesi sonucunda Sipahi Oca Binicilik Kulb ve Islahi Nefsi Feres Cemiyeti (At Soyunu
iyiletirme Dernei) 9 3 ylnda kuruldu. Veliefendi'nin yar yeri olarak
seilmesi de bu dneme rastlar. Ayn yl Kadky'de de at yarlar yapld
bilinmektedir.

Osmanl'da Tarm

1927 tarihli Cumhuriyet Gazetesi

Gazi Kous,t

Aletleri Sanayi

- - - 411

 909 ylnn 9 Nisan gn yaplan zmir yarlar izleyici sa-

ysnn okluu ile dikkati ekmiti. te yandan 92 7 ylnda

ilk kez dzenlenen Gazi Kousu'nu Mustafa Kemal Atatrk'te

Ankara Hipodromu'nda iziemit
1

Gazi Mustafa Kemal ayn zamanda

iyi bir at binicisiydi

Mustafa Kemal Atatrk 920 ylnda Ankara tren istasyonu

yannda 600 metrelik pisti olan bir alanda at yarlar dzenletmiti. Bu yarlarn 30 Austos 922'den sonra da srd
n programda yazl "Gazi Mustafa Kemal Paa Hazretlerinin
himaye- i fahimanelerinde Ankara' da cra edilecek Sonbahar
At Koular" balndan anlyoruz. nk, Mustafa Kemal'in
Gazi nvann almas 30 Austos 922'de gereklemitir. Mustafa Kemal;
Ulusal Kurtulu Savamz'n en zorlu gnlerinde at yarlarnn dzenlenmesine nclk etmitir.
Bakrky Yanlk Sendikas

(1922)

922 ylnda skoya'da Harnilton Park'n (Hipodrom) yneticiln yapan

Sir Loftus Bates'in nclnde Makrikuey Racing Syndicate (Bakrky Yakuruldu. Bu kurulu Veliefendi Hipodromu'na ncelikle bir beton tribn yaptrd ve engelli kou pistini idrnan pistine dntr
d. ada kurallarla yaplan M. R. S. Yarlar bir yl kadar srd. 923 'te
kesintiye urayan yarlarn yeniden balatlabilmesi iin Akif (Akson) Bey,
Hacbekirzade Ali Muhittin Bey, Nemlizade Mithat Bey, Sabri Bey gibi
isimler aba harcadlar. Bu sayede Bykdere ayrnda at yarlarnn yarlk Sendikas)

plmasn saladlar.
Kou

stanbul Veliefendi Hipodromt 19 51

Cemiyetleri Kanunu (1923)

Yarln uzman kurulularca yrtlmesi ynnde ilk nemli yasal adm

8 Ekim 923 tarihinde TBMM Bakanlna verilen "Islah ve Teksiri Hayvanat Ehliye ve Kou Cemiyetlerine, Kou Msabaka ve Sergilere Dair
Kanun" ile atld. Ayn dnemlerde "Islah ve Teksiri Hayvanat Kanunu"
ile "Halisdem Arap Hayvanatna Mahsus Silsilename Layihas" da Meclise sunulmutu. 925 ylnda Ziraat Encmeni'nin nerileri dorultusun
da bu tasarlarn birletirilerek Meclise gnderilmesi kararlatrld. Sonuta da "Islah Hayvarrat Kanunu" adyla 40 maddeden oluan bir yasa
tasars Meclise sunuldu.
924 ylnda

M.R.S.'nin (Makriky Yarlk

Klub) stanbul yarlarn yapamayaca kesinleince Sipahi Oca giriimlerde bulundu ve M.
R. S. szleme hkmlerine uymad iin Veliefendi yar yerine el koydu. Ayn yl stanbul
yarlarn Sipahi Oca dzenledi ama patasal
kaynak olmadndan gelecek yl iin farkl olanaldar aratrlnaya baland.

- - -412

--- Osmanl' dan

Cumhuriyet' e Endstriyel Mirasn1z - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Veliefendi Yanlan (1925)

1925 ylnda Baron Hepes, Akif Akson ve Sabri Tulca bir irket kurup, s
tanbul yarlarn yapmaya karar verdiler. Macaristan' dan gelen Dr. iki de
bu gruba katld. Ayn yl lkemize iltica eden Beyaz Ruslar (Bolevik devriminden kaan); Taksim'deki topu klasndan bozma stadyumda atletizim pistini gelitirerek trs yarlar dzenliyorlard. Taksim'de Arap adaryla da dz yarlar yaplyordu. Beyaz Ruslar, Taksim'deki pistin elveri
sizlii nedeniyle Veliefendi'de trs yarlar iin ufak bir kum pist yaptrd
lar. 1925 ylnda da para sknts alamaynca kurulan irket dald ve 1926
yl V eliefendi yarlar Sipahi Oca'nn snrl olanaklaryla gerekletirildi.
lk dnem yarlarnn dikkati eken zellii para yokluudur.

nk m
terek bahis gelirleri olmaynca, salanan kaynaklar yarl beslerneye yetmiyordu. Bu dnemlerde Veliefendi yarlar kaynak ynnden zorlanrken,
zmir yarlarnda ise bu sorun ksmen zmlenmiti.

Yksek Yan ve Islah Encmeni

1926 ylnda karlan 904. sayl Islah Hayvanat Kanunu ile kurulan Yksek Yar ve Islah Encmeni yarlmza ada bir yap kazandrmtr.
nk o dnemlerin Encmeni gnmzn J okey Kulb'yle edeerli bir kurulutur.

Yarlmz ilk kez yllk programa

(1927) bu dnemde kavumutur. 1927 y
lnda stanbul, Ankara ve zmir'in yan sra
Bursa, Adana, Samsun, Sivas ve Konya' da
da yarlar dzenlendi. Bursa, Adana ve
Konya' da safkan ngiliz At koular da ilk
kez bu ylda yapld.
Y.Y.I. Encmeni dneminde yar ve
yetitiricilie ilgi artnca yarlk iin
"Uzman Kurulu" fikri yeniden flizlen
di. Bu dnce 1941 ylnda bata Ahmet
Atman ve Fikret Yzatl olmak zere Sait Akson ve Ali Ersan'n ortak abalaryla biimlenip Yar AtlarYetitiricileri ve Sahipleri Dernei'nin tem elleri atlmt diyebiliriz. 194 3 ylnda kurulan ~ernek 1947 ylna kadar
stanbul, 1948 ylnda da 2 hafta Ankara yarlarn dzenlemitir.

2010 Istanbul'unda IBE tarafndan

Uluslararas Istanbul yar festivali
organize edilmitir.

1948 ylnda Y.Y.I. Encmeni kapatlp Jokey Kulb'nn kuruluunu da

oluturacak. Muvakkat Yar Komitesi kuruldu ve bu Komitenin ksa srede J okey Kulp ynetndiini oluturdu.
Ayn yl yeni yatrmlar gerekletirilmitir. rnein; yar yaplan 7 ilimize de modern birer hipodrom tesis edilmitir. Ayrca at yetitiricilii hiz-

Osmanl' da Tarn1

Aletleri Sanayi

- - -413 ,- - -

mederine de byk nem verilmi ve ngiliz at yetitiricilii iin Bursa

Karacabey' de Pansiyon Hara, Arap at yetitiricilii iin de Eskiehir Mahmudiye ve anlurfa'da Pansiyon Haralar kurulmutur. Bunlarn yan sra
Ege, Torbal, zmit, Merkez, Adana, Seyhan, Trakya Am stasyonlar kurulmutur. Gerek haralara gerekse am istasyonlarna deerli damzlklar
alnarak yetitiricilerin hizmetine sunulmutur. zmit 1 Kseky Rehabilitasyon Merkezi ve sektre nitelikli eleman kazandrmak iin Kayseri 1 Pnar
ba Atlk ve Eitim Tesisleri de Trkiye J okey Kulb tarafndan alm
tr. 2 Ekim 986 tarihinde olaanst bir kongre kararyla
TrkiyeJokey Kulb merkezi stanbul'a alnd. 950'de
24 kii olan asli ye says bugn 6 kiiye ulamtr.
Nalbantlk:

Bir nalbant rayla

II. Mahmut Dnemi (1808)

II.Mahput dneminde devlet eliyle yrtlen N al bantlk

tek trnakl at, eek ve katr ile ift trnakl kz gibi hayvanlar yk ve insan tamaclnda bazlar ift srmede
kullanlr d. Bu hayvanlarn trnaklar yk ve dier ar i
lerde kullanlrken ypranr, kanar ve yara olur. Bunun iin
"Nal" ad verilen, hayvann tabanna uygun, kenarlarnda
"Mh" denen keli, iri kafal zel ivilerin geecei delikleri bulunan demir levhalar kullanlrd. Nallar nalbantlar kendileri yaparlard. Dkkanndaki uzun sapl, mekanik bir demir kesme
makas ile 5 milimetre kalnlndaki demir plaklardan nal keser, kenarlarn
daki przleri rs zerinde ekile vura vura dzeltirdi. Sahibi sk sk hayvannn ayana bakar, nal dm m, eskimi mi incelerdi. htiya halinde nalbanta gtrr, nallattrrd.

Nalbant, hayvann trnaklarn evvela zel bir bakla keser. Hayvann tr

gre hazrlanm nallar, mh denen ivilerle hayvann etine deme
yecek ve ucu trnan yanlarndan kacak ekilde aklr. Bu ular kerpetenle kesilir ve stne ekile vurulara~ perinlenirdi. N albanta ra hayvann ayan tutarak yardm eder. Eek, beygir ve katr geJ?.ellikle uysaldrlar ve anlatld ekilde nallanrlar. Ancak baz
hayvanlar huysuz ve rkektir. Bunlarn nailanmas da zor olur. O zaman iki tane 40-50 santimlik
sopann birer ular birbirine balanr. Hayvann
burnu bununla kstrlarak skca balanr. Bur~ nunun acsndan ayan unutan hayvan ayan
unutur ve uslanrd.
nana

Tama

ve ulam sektrnde kullanlan hayvanhayvan trnaklar altna demir

paras yani nal ya da nala aklmas nalhand yaygn bir hale getirmiti.
Gnmzde otomobillastii ne ise nal da Osmanl' da ayn ilevi gryordu.
larn nallanmas

Nalbantlk

anadoluda en nemli
mesleklerden biriydi

- - -414

Osmanl'dan

Cumhuriyet' e Endstriyel Mirasmz - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Avrupa iek Kltrnde

Osmanl'nn

Etkisi

Lale, karanfil, nilfer, ah iei, smbl, su smbl, dn iei, ta

iei, leylak, tatlan iei, dut iei, sivri biber ve daha birok iek,
Osmanl'nn bahesinden AvustUrya'ya getirildi.
oumuzun

evini ya da bahesini ssleyen bu iekler, diplomatik geziler

sonunda Avusturya-Macaristan Krall'nn bakenti Viyana'ya getirilmi
ve aslen Rollandal olan bahe bilimeisi Carolus Clusius tarafndan saray
bahesinde yetitirilmi. yle ki, turistik gezi mekanlar olan ~=::;~~~=~=:;::==~~~~~;;;Jl
Gzeleme Saray ve Belvedere Saray Bahesi'nde gnmzde dahi rahatlkla grebileceimiz iekler, Osmanl'nn gizli
bir mirasdr.
Viyana' da bulunan Belverede Saray'nn bahesindeki tarihi
botanik bahede lalenin serveni de gelen ziyaretilere anlatlmaktadr. Ayrca bu bahede Trkiye'den getirilmi birok
bitki de bulunmakta.
1554-1562 yllar arasnda Avusturya-Macaristan Kral I. Fer-:
dinand tarafndan Dersaadet' e (stanbul) eli olarak gnderilen Ogier Ghislain de Busbecq, Sultan Sleyman dneminde
8 yl boyunca burada ikamet eder. ieklere olan ilgisiyle bili- .
n en eli, Viyana' daki Hofburg Saray'na yollad mektuplarda laleyi tarif eder ve gzelliinden dem vurur.
Daha gittii ilk sene yani 1554'te toplad iek tohumlar
n bir uvala koyarak Ferdinand'a yollar. Busbecq, 8 yl sonra
geri dnnde Viyana' da kraliyet bahesi sorumlusu Carolus
Clusius ile tanr. Filozof, tarihi, zoolog, kartograf ve bahe
bilimeisi olan Clusius'a byk bir uval dolusu getirdii tohumlar verir.
Bahe bilimeisi Clusius, eskimi ve bozulmu olan tohumlara
kynet vermez ve bu yzden gelii gzel olarak araziye eker.
Bir sre sonra laleler, smbller, karanfiller boy atm kraliyet bahesi adeta
firdevse dnmtr. Bir Avusturya Kral, ilk defa lale ile karlamtr.
Karanfil, nilfer, smbl ve dier iekler gzellii ile saray halknn ilgisini cezbeder. Clusius daha sonra stanbul'dan baka ieklerde getirtnitir
saray bahesine. Tarihi de olan Hollandal, bu tecrbelerini tarihe mal etmeyi ihmal etmemi, 1583 senesinde "Stirpium n~menclator Pannonicus"
adl eserini kaleme alm.
Viyana niversitesi'nin ktphanesinde bulunan deri zerine yazlm bu
eser, ancak izin alnarak okunabilir. Gnmzde dnyaca ne sahip olan
ve oumuzun Osmanl'dan Hollanda'ya gittiini bildiimiz laleler, Viyana zerinden, tarihi Clusius aracl ile ulatrlm.

Osmanl' da Tarm

Viyana'da bulunan Belverede

Saray 'nn

bahesindeki tarihi

botanik bahede Iatenin serveni de gelen ziyaretitere anlatl

maktadr. Ayrca,
getirilmi

Trkiye'den

birok bitki de bulun-

makta bu bahede.

Aletleri Sanayi

- - - 415 - - -

Ayrca,

Burgenland Eyaleti'nin gneyinde yaayan Avusturyal bahe bilimcisi Miriam Wiegele yazd 'Bizim Bahelerimizde Trk ieklerinin z
leri Risalesi'ni Osmanl'nn Avusturya' da barbar bir millet olarak bilinme\
sinin yanllna ithaf etmi.

"Trkler, savalnn yannda

Giri ksmnda;

"Trkler, savalnn yannda iek sevdals bir milletti.

iek sevdals bir mil/etti. Osman- Osmanl mparatorluu'ndaki bahe kltr ziyadesiyle gelimiti. Bizim
l mparatorluu'ndaki bahe kiiltii- bahelerimizdeki birok iek tr, bahvan, diplomatve Trk-Avusturya
r ziyadesiyle gelimiti. Bizim bah- savalar sayesinde Osmanl' dan miras kalmtr." yazar. Risale, 664 yln
elerimizdeki birok iek tr, bah- da Avusturya ordusu komutan Monte Cuculi ile Osmanl Sadrazan Kpvan, diplomatve Trk-Avusturya sa- rl FazlAhmet Paa'nn kar karya geldii, gnmzde Avusturya'nn
valar sayesinde Osmanl'dan miras Slovenya snrnda bulunan Raab N ehri'nin yannda kurulan "Raab Doa
kalmtr"
Park Destekleme Dernei" (Verein zur Frderung des Naturpark Raab)
tarafndan yaynlamtr.

Bayan Wiegele, 2 5 yldr be bin metrekarelik bahesinde yetitirdii iekler ile yayor. ielderle uratndan dolay ince ve nazik bir ruha sahip
olan Wiegele, Osmanl izlerini tayan iekleri de bahesinde yetitiriyor.
Padiahl dnda

ok iyi bir bahvan olan Fatih Sultan Mehmet de dneminde Topkap Saray'n ve dier saraylar bu bitki ile donatmtr. Avrupallar Laleyi bizden grp, kendi topraklarna tamtr.

Sabuncakis (1874)
874'ten beri stanbul'da faaliyette bulunan iekilik frmas.Firmann

kurucusu olan Giridi Istrati Sabuncakis, 860 ve 870'lerde Girit'ten

Midilli'ye, oradan da stanbul'a g etmi, b11rada muhtemelen bir ieki'lit
nin yanna rak girmiti. Girit'te sabun imalats olan babas, bitki kkleri ve ieklerden elde
4 ettii esanslarla sabunlara gzel koku vermesiyle
nlyd. Ailenin soyad byk olaslkla dedenin
bu mesleinden gelmektedir.
87 4'te

1930'lu yllarda Sabuncakis'in

stiklal Caddesi'ndeki dkkan.

- - -416

--- Osmanl' dan

bugnk istiklal Caddesi' nde, 366 numaral binada ilk dkkann aan Istrati Sabuncakis, ieklerini Dolapdere' de kendi m lk olan
2 bin m2'1ik serada ve 20 dnmlk bahede yetitiriyordu. Dede Istrati Sabuncakis'in lmnden sonra, o zamana dek baka ilerle uraan
oullan Bay Yorgi ve Bay Koo frnay devraldlar. stanbul'dan sonra ilk ubesini Selanik'te
aan Sabuncakis'in n Cumhuriyet'in ilk yllarnda yeni bakent Ankara'ya
kadar yaylmt. Buradaki tren ve kutlarnalara elenkler hazrlayan Sabuncakis firmas iin Ankara Ekspresi'nde bir vagon tahsis edilmiti. 930'larda,
Atatrk'n emri ile kendilerine Ulus'taki zel idare binalarnda bir yer tahsis edildi ve oullardan Bay Yorgi Ankara'ya gnderildi.

Cumhuriyet' e Endstriyel Mirasmz - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Firmann asl gelitii yer ise stanbul oldu. 940'ta Beyolu'nda alan dkkan, 945'te BayanAna Kukula'nn ilkbahar adl maazasnn devralnma
syla kurulan Galatasaray ubesi izledi. Bu yllarda Bay Yorgi'nin olu Istrati Sabuncakis yneticilikyapmaya balamt. Liseyi bitirdii gnden bugne dek Sabuncakis'i yneten Istrati Sabuncakis, babasnn ynlendirmesiyle Teknik niversite'ye kaydn yaptrd halde eitimine devam etmemi, ilerin bana gemiti.

960'tan sonra

byk atlm yaand ve

96'de Kadky, 966'da Bakrky

( 990 balarnda kapand), 970'te ili, 973'te Yeilyurt, 974'te

Cadde-

bostan ubelerini 98 ' de Gztepe ubesi izledi.

Gnmzde yedi ana ubenin yan sra, bunlara bal olarak Sabuncakis
adn kullanan baz sera ve iekilik kurulularyla birlikte faaliyet gsteren Sa bu A, engelky'de yaklak Odnm bahesine ek olarak dedelerinden kalma Dolapdere bahelerinin muhafaza edilen be dnmlk blmnde iek yetitiriyor. Bata Antalya olmak zere gneyden iek satn
alan irket, 97 6' da kurulan interflora adl kurulu sayesinde, dnyann drt
bir yanna iek gnderiyor.
Osmanl

Belgelerinde ay Tann

ay Trkiye' de aa olarak yaklak 00 seneden fazla bir zamandr bulunmaktadr. Tarm ve ziraat olarak lkemizde yaylmas 930'larn sonralar
na denk gelse bile yerli retilen bitki olma maceras itibariyle bir asrdr topraklarmzda yetimektedir diyebiliriz. Daha nceleri dardan getirtilirdi.
Dardan getirtilen ay bitkisi ile demlenen aylarla,

bir "ay" kltr olu

turulmutur. Bu trden gerek Osmanlca ve gerekse yeni harflerle kaleme
alnan eserler bulunmaktadr. Ama Osmanl' da ay
tarm ile ilgili olarak kaleme alnan bir eyler yoktur. Hattaayn bahedeki halini ve aamasn anlatan eserler yazlmamtr. Biz burada ayn lkemizdeki tarihine bir ilave yapmakla onun kltr ve edebiyatnn olumasna katk salayabiliriz.

lk ay: Likapa (Yaban Mersini)-1879

Belgelerde ay tabirinin getii ilgin ifade ve r- ,

neklere rastlanr. 879 tarihli Osmanl ca bir belgede,
henz bugnk ay bitkisinin yetitirilmedii bir ta;rihte, Rize'deki ormanlarda, krlarda ve halkn baz
larnn bahelerinde bol miktarda kefedilen bir tr
ay aacndan bahsedilmektedir. Bu belgeye gre
yre halk bu bitkiyi, emek ve aka sarfederek terbiye edip yapraklarn kilosu on mecidiye karlnda satmaktadr. O zamann hkmeti tarafndan gmrk vergisi alnan bu aya benzeyen bitkiden,
ayrca orman vergisi de alnmak istenmektedir. Rusya Hkmeti bu bitki-

Osmanl' da Tarm

Osmanl kaytlarnda

.Aletleri Sanayi

ay
retimine ait bir belge

den vergi namna bir ey almadndan bu aylarn kaak olarak yurt dna
Trabzon valiliinin yazs zerine Osmanl Hkmeti bu bitkiden rnekler istiyor. Orman Bakanl'nn 4a kontrolnde olmak artyla bunun yararl olup olmad arat
rlp ondan sonra tarmnn yaplmasna ve yaygnlatni
masna teebbs edilmesi tavsiye olunmutur.
kacandan endie duyulmaktadr.

O zamanlar ay aacna benzeyen bir bitki olarak tarif edilen bu ay, yre halknn likapa, kaskanaka, anera, era,
maheyova, meheop, ay zm, oban zm ve Trabzon ay gibi deiik adlarla tand bitkidir. ingilizeesi
"blue berry" olarak bilinen yaban mersini, salk meyvesi olarak tannmaktadr. Bugn bata Kanada ve Amerika
olmak zere pek ok lkede olduka nemli bir yere sahiptir. Kansere, ekere ve dier hastalklara iyi geldii bilinmektedir. Ancak belgede ay diye tabir edilen bu bitki,
bugnk anlamda bildiimiz ay deildir. ayla ilgili Osmanl belgelerinde geen dier tabirler ise ay oca, ayc, ay ithali, ayhane, ay takm
lar gibi ifadelerdir.

ay tarmna ait devletin

yaynlad

bir tamim

Osmanl'da lk ay Tann (1894)

Osmanl Arivi'nde

bulunan milyonlarca belgeden bir ka tanesini tekil

eden ve ayla ilgili eriilebilen ilk ariv belgesi olan II. Abdlhamit tarafn
dan numune iftliklerinde ay bitkisinin yetitirilmesi ve tarmnn balatl
mas iin alt yap almalarnn balatlmas emri dir. Ayn buyruk dorul
tusunda yaplan almalarn bir sonucunu tekil eden ve rapor eklinde padiahn bilgilerine Orman, Madenler ve Tarm Bakan tarafndan arz olunan ilk Osmanlca "ayTarifnamesi"de nemli bir belgedir. Trkiye'deki
ayn tarihsel yolculuu, lkemizde yetitirilen ve kendisinden mahsl al
nan, yani tarm yaplan bir bitki olarak dnlmesi 894 senesinde olmu
tur. Yeni bir ay trnn Trk topraklarna getirrilmesi hadi~esi II. Abdlhamit zamannda ele alnan pek ok yeni konunun arasndadr. 889 yln
daJaponya'ya gnderilen ve dn yolunda batan Erturul Firkateyn'inden
ncesine rastlayan bir dnemdeJaponya'dan getirtil en ay tohumlar ile
Bursa'da ilk ay denemesi yaplmtr.

-~*~

u~.~~~'

Aslnda,

\.. 4\4\

Daire-i Sedaret makamna

bakanlk)

(Ba

ay tarmnn Osmanl

lkesinde yetitirilmesini emreden

1 O9 9 sayl 1894 tarihinde yayn
lanan ferman

- - -418

--- Osn1anl'dan

en eski tarihli Osmanl ca belge, Orman, Madenler ve Tarm Bakan Selim Paa tarafndan bakanlnn btesi ve gelir gider durumu ile ilgili geni bilgileri verdii yazsna bir ek olarak saraya sunduu raporda, "Padiahmzn buyruklar dorultusunda Bursa' dan iki sepet derununda getirtilen ay fdanlarnn saraya takdim edildii ve bunlarn hemen dikilmesi icap ettiinin bilgisi yer almaktadr." Eri belge 3 Mays 894 tarihlidir.
Ancak bu tarihten nce var olduu bu yazdan anlalan padiah buyruu
na ulaamadk. En st dzeyde ve tarihi bir seyir ierisinde ay tarm ile ilgili olarak bize metodolajik ve kronolojik ilk ve geni bilgileri veren belge
ise bundan 4. 5 ay sonrasnn tarihini tayan aadaki belgedir. Lakin bu

Cun1huriyet'e Endstriyel Mirasn1z - - - - - - - - -- - - - - - - - - - -

belge ay tarm tabirinin getii en eski tarihli belge olmas zelliini im

dilik muhafaza etmektedir.
II. Abdlhamit'in Orman, Madenlerve Tarm Bakan Selim Paa, kendi imzasyla, 06.O.894 tarihli ve 250 sayl ve Sacirazama
ilettii yazsnda unlardan bahsetmektedir:
"Bu hakirve zayfkulunuzun arz udur ki, ay bitkisi,
besleyici ve iyiletirici zellikleri olduu iin ticaret
pazarnda ehemmiyetli bir konuma sahiptir. Bundan
dolay Osmanl topraklarnda da yetitirilmesi ve tannnn yaygnlatrlmas hususlarna teebbs edilmesi padiahmzn buyruklarna baldr."
lkemizin eitli yerlerinde bulunan nmune iftlik
ve tarlalarnda daha nceleri hazrlanm olan birer
dnmlk arazilerde deneme amal olarak ekilmesi
ve yetitirilmesi iinJaponya'ya yeterli sayda tohum ve fdan sipari edilmitir

41//1,
Osmanl Maden

ve Ziraat BakanII. Sultan Hamit msr tohtmt ve ayn

yetitirilmesi ile ilgili formant

l toplant sra numaral

Trabzon (Samsun' dan Artvin' e kadar olan Dou Karadeniz blgesi), Mara,
zmit ve Bursa civadarnda kendiliinden yetitii haber verilen bir tr ay
bitkisi de vardr. Bunun da fidanlarndan yeteri kadar rnekler alnp nmune iftlik ve tarlaianna dikilecektir.
Ayn ekilde Halkal

Ziraat Mektebi'nde meyvesiz aa fdanl meydana

getirilecektir. Bunun iin Trabzon, Mara, zmit ve Bursa' da bulunan meyvesiz aa ve ay fdanlarn getirmek ----zere bu konularda zel bilgilere sahip
olan Kzltoprak Amerika Asma Fidanl Mteahhidi Msy Ekriln'in gnderilmesi kararlatrlmtr.
Gerek Trabzon ve Mara'tan ve gerek
zmit ve Bursa'dan getirilecek fdan
larn yalnz

nakliye

masrafyla

Msy
Ekriln'in masraflarnn karlanmas ge-,
rekmektedir. Japonya' dan gelecek ola~
ay fdan ve tohumlarnn cretlerinin
ne kadar olacan u anda kestirrnek
mmkn deildir. Bunlar iin tahminen on bebin kuruun Ziraat leri iin
Ziraat Bankas'ndan 894 senesi btesine mahsub ve Yararl Bitkiler retilmesi ve Ziraatnn Yaygnlatrlmas denei olarak dahil edilmesi icap
etmektedir. Bu parann Ziraat Bankas'ndan alnm olan 50 bin kurutan
karlanmas, Ziraat Fen leri Bakanl'nn ifadesiyle makamnza arzedilmitir. Emir ve ferman padiahmz hazretlerinin dir."

Osnanl'da 1~anm

ayn ilenmemi ya hali

Aletleri Sanayi

Sadrazam ve ayn zamanda II. Abdlhamit'in yaveri olan Cevat Paa, Selim
Paa'nn kendisine arzettii bu konuyu hemen saraya, padiaha iletmitir.
Cevat Paa'nn ay tarmnn Osmanl lkesinde yetitirilmesi iin padiahtan ferman ve buyruk istedii 19 Ekim 1894 tarihli ve 1099 sayl yaz
s yledir:

Sadrazam Cevat Paa'nn ay tarm iin istedii fermann verildiini II.

Abdlhamit'in Bakatibi, zel Kalemi Sreyya Bey'in 21 Ekim 1894 tarihli yazsndan anlyoruz. Bu yaz ise ayn zamanda padiah iradesi, buyruu .anlamna geliyor. Osmanl brokrasisinde son zamanlarda, Bakanlk
larn tekilat olarak kurulduu zamanlardan sonra padiahlarn fermanlar
veya buyruklar, emir talep edilen konunun bulunduu Sadrazam yazsnn altna Padiahn Bakatibi tarafndan dlen, "gereince am el oluna" anlamna
da gelen bir brokratik dille ifade edilmeye balanmtr. Yaplan arza "uygundur" onay ilave edilmi ve ama
hasl olmutur. Bu tr belgelerin diplomatik karl padiaha atfedilmek ar
tyla "irade" ismiyle ifade edilmektedir.

Geleneksel demli Trk ay

ayla ilgili gelimeler srmektedir.

Ancak bu bitkinin yetitirilmesinden
nce ne olduu, dnyann nerderinde
yetitii, tarmnn nasl yapld ve hakikaten Osmanl topraklarnda yeti
tirilmesinde fayda olup olmadnn ortaya konulmas gerekmektedir. Devletin tepesindeki iradenin izin vermesi ile yolu alan ay tarmnn Osmanl Arivi'nde bulunan ilk tarifnamesi aadaki belgededir. Ancak bu tarifnameden nce Orman, Madenler ve Tarm Bakan'nn padiaha bu yazy
takdim ettii bir st yazs vardr ki, ay tarm ile ilgili olduu kadar msr
tarmyla da ilgili ipularn bize vermektedir. II. Abdlhamit' e sunulan 23
Nisan 189 5 tarihli bilgi yazsnda Selim Paa durumu yle ~ktarmaktadr:
"Msnn

tohumu tuttu sra ayda"

"efkatli efendim hazretleri, Zatnzn halifeli sayesinde numune (rnek)

iftlik ve tarlalarnda deneme amal olarak ekilerek yetitirilmek zere
Japonya' dan getirtilip bir miktar nceki gn makamnza arz olunan ay
tohumunun nasl ekilecei ve nasl yetitirileceine dair kaleme alnan tarifname ekte takdim klnmtr. ay yetitirilmesi hakknda kaleme alna
cak bir kitap da baslp datlcaktr. Bu kitaptan bir tanesi de zat-i alilerine takdim edileeetir."

- - -420

--- Osmanl' dan

Cun1huriyet'e Endstriyel Mirasn1z - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Osmanl Ekonomisi'nde Kuma retimi ve

pek Ticareti

(1299-1453)

Yazl ve

geleneksel kltrden rendiimiz gibi, Osmanl Devleti'nde toptan ticaret ekli uygulanmaktayd. lke ierisinde sat yaplacak emtia toptanclarda toplanr, ardndan datmna geilirdi. Ticaret hanlarda, kapanlarda perakendeci tccarlara satlada gereklemekteydi. Bykehirlerde
her mal iin ayr kapan(toptan c hali )ve hanlar bulunuyordu. Bunlar u e
kilde rnekleyebiliriz; Kapan- Dakik (un kapan), Kapan- Asel (bal kapan), Kapan- Koton (pamuk kapan), Koza Han gibi.
Bunun yan

sra 453'ten

sonra bugnk alveri merkezlerine e uzun

bedesten ve pazarlarda da ticaret gerekletiriliyordu.
Osmanl retiminde bulunan esnaf mensuplarnn bir birlik eklinde toplanarak ekonomik, sosyal ve idari fonksiyonlarn gerekletirdikleri bir te
kilatlar bulunmaktayd. pek satan kazzazlar da ayr bir birim olarak esnaf
tekilat ierisinde faaliyetlerini srdryorlard. pek, Bursa ekonomisinde nemli bir yeri tekil ettii gibi Osmanl ekonomik yaamnda da deerli bir rnd. Ham ipein ilenmesiyle maml hale getirilen ipek, Osmanl ticaretinde nemli bir paya sahipti ve altn, gm gibi ekonomik bir
birim olarak ilem grmtr. Devletin en nemli ipek retim merkezleri
Bursa, Erzincan, Tokat, Diyarbakr ve Halep olmutur. pekler baka yerlerden Anadolu'ya balca Tebriz, Trabzon ve Halep yollar zerinden aktarlyordu. pek tccar mslman Trk tccarlarnn yannda daha ok
Frenk, Yahudi ve ran asll tccarlardan olumaktayd. Devlet ipek ticaretinden nemli oranda vergi geliri salyordu. 57O tarihli
K.anun'a gre, 9.6 kilo ham ipee 04 ake vergi dyor, bu
miktar alc ve satc arasnda belirli bir oran dahilinde payar, kapal ar,

latrlyordu.

Dokumaclk

sanayinin gelitii yerler, Osmanl dneminde Ege ve Marmara Denizi kylar olmutur. Ege Blgesi
pamukluda n kazanm; Denizli, Bergama, Akhisar' da pamuklu bez dokunmu, Gelibolu'da yelken bezi retilmitir.
Anadolu pamuklu dokumacl s. ve 9.yy da Bat, Rus ve
Hint rekabeti ortaya kncayakadar Dou- Orta Avrupa ve Rusya pazarlarn besledi. pek dokumaclnda ne kan ehirler, ipekkervan boyunca
sralanan Erzincan, Tokat, Amasya ve Bursa olmutur. Dier kervan yolu
zerinde bulunan Mardin, Mara ve Halep de ipek dokumacl yaplmak
ta idi. stanbul'a ipek dokumacln tantan ve gelimesine yardmc olan
Bursa' dr. 4. yy dan itibaren Bursa, ipek dokumaclnda ne km, Kili,
Akkerman ve Kefe gmrk kaytlarnn incelenmesiyle Bursa'nn Avrupa'ya
kuma gnderdii kaytlarda yer almtr. 4 .yy sonunda ipek kervanlarnn
Bursa'ya evrilmesiyle Bursa ipek ticareti ve dokumaclnda hzla geli
_meye balad. Hatta, Bursal kuma dokumaclar, dokumacln tesinde
yeni desenler, yeni stiller yaratmaya baladlar. Osmanl padiahlarnn el-

Osnanl 'da

Tekstil ve

lpekbiicei kozas ilenerek ipek

iplii elde

edilir. ipek ileyen

Bursa'l kadnlar

Giyin

Sanayi

- - -423

Yine eldeki kaytlara g"re, 1502

ylnda

Bursa'da 1000 civarnda

dokuma tezgah bulunmakta idi.

O d"nemlerde Bursa'da dokumaclk,

ev sanayi aamasnda idi.

Dokuma tezgah/ar, eitli mahalle/er arasnda dzenli bir da/ma sahip iken, ar
nk

iinde da-

hiselerinin Bursa ipek kuma ve kadifesinden yapld, Floransa'da Bursa

kumalarnn ok makbul olduu tarihi kaytlardan bilinmektedir. Yine eldeki kaytlara gre, 5 02 ylnda Bursa' da 000 civarnda dokuma tezgah
.bulunmakta idi. O dnemlerde Bursa'da dokumaclk, ev sanayi aamasn
da idi. Dokuma tezgahlar, eitli mahalleler arasnda dzenli bir dalma
sahip iken, ar iinde dank durumda idiler. Bu durum yava yava imalathane aamasna ynlendirmitir. Bursa'da dokunan kumalar drt gruba
ayrlrlard. Bunlar; Kemhalar/Atlas ve Kutnular/Kadifeler, Taftalarve Valelerdir. 6 .yy'dan itibaren ipek dokumacl Bursa ehri dnda da yaygnJamaya balamtr.

durumda idiler.

Bursa pek Bcekilii:

Bursa, corafi konumu ve doal gzellikleriyle yzyllardr ticaret yollarnn
ve kervanlarnn kavak noktas olmutur. 326'da fethedilmesinin ardn
dan Osmanl sultanlarnn hzla giritikleri imar faaliyetleri ile Trk-slam
kimliini kazanmtr. na edilen han, bedesten, kervansaraylar ehrin
artan ekonomik deerinin bir gstergesi olarak nmze kmaktadr ve
Bursa'nn ekonomik gelimiliine k tutmaktadr.
Bursa' da balca ipek ticaretinin yapld hanlar u ekilde sralayabiliriz;
Bey Ran (Emir Han), Kapan Ran, Bedestan (Bezzazistan), pek Ran, vaz
Paa Ran (Geyve Ran), Fidan Ran, Koza Ran, Pirin Han' dr. pek ticareti Bursa ekonomisinde olduka nemli bir yeri tekil etmitir. Bu do
rultuda II. Bayezid (4S - 52) Bursa'nn ticaret ilikilerini dzenleyen ve
kent ii hizmetleri iin zel bir kanunname (Kanunname-i htisab- Bursa)
karmtr.

XV.

yzylda

Bursa' da retim yapan

000 civarnda

ip ekli dokuma

tezgahnn bulunduunu grmekteyiz. pek ipliinden retilen kumalar

balca

Ipek ticareti Bursa ekonomisinde olduka "nemli bir yeri

etmitir.

Bu

dorultuda

yezid (1481-1512)
ticaret

ilikilerini

tekil

IL Ba-

Bursa'nn

dzenleyen

ve kent ii hizmetleri iin zel

bir kanunname (Kanunname-i
lhtisab- Bursa) karmtr.

- - - -424 ,

Osn1anl' dan

eit olmakla birlikte bunlar; Kadife, Kemha veTafta kumala

rdr. Bursa gmrnde, Dou-Bat ticareti dolaysyla ran'dan getirilen ham ipek, ilenerek ya da yar ilenmi maml olarak, batdan getirilen ynl kumalarla dei tokuu yaplarak ticareti gere0etirilmektey
di. Bursa gmrnde ticareti yaplan rnler ncelikle ipek iplii, ipekli
ve ynl kumalar d. Bursa' da ipekli dokuma tezgahlarnda ilenrnek zere
yeterli gelmeyen ham ipek ve ipek iplii ran ve Mora'dan (Mora Yarma
das) getirtiliyordu. Getirilen rn Mizan Ran'na ylarak, burada tart
lr, vergisi (Bac) belirlendikten sonra tezgahlarda ilenrnek zere reticiler
tarafndan alnrd. Ayn zamanda devlet ipek ticaretinde ok sk denetim
uygulamaktayd ki gelen tccarlar hanlara, kervansaraylara mallarn getirir, devletin grevlendirdii Simsar'n izniyle ticaretlerini gerekletirebi
lirlerdi. FakatAvrupa'da yaanan sanayi devrimiyle hzla gelien ve deien
piyasalardan Osmanl Devleti ekonomisi olumsuz ynde etkilenmi d olaysyla da Bursa ekonomisi ve Bursa iplikleri rnlerine pazar bulma sorunuyla kar karya kalmtr. XIX. yzyl itibariyle artk Bursa, ipek retim
merkezi olmaktan uzaklamtr .

Cumhuriyet' e Endstriyel Mirasmz - - - - - - - - -- - - - -- - - - - -

XIX. Yzyl Bursa pek Bcekilii:

XIX. yzyl Bursa ipek sarrayisi hakkndaki bilgileri Hasan Taib'in "Mir'at-
Bursa" isimli yaptndan elde edebilmekteyiz. Bursa yerel sanayisinde ipek
bcei yetitiriciliiyle ipek kozas retimi, ipekli kumalar, Aban, Mendil
ve Brmck imal yaplmaktadr. Koza ve iplik imal eden 4 fabrika kaydedilmi ve bunlarn gnde 4 bin kg kozay iplie evirdikleri, ylda 240 bin
kyye ipek elde ettiklerini bildirilmitir. Bu kayda gre her fabrikada 60- 00
kadar mancnn bulunduu toplam, 3 bin 50 isinin alt ve cret olarak haftada toplam 62 bin 500 kuruun datld bildirilmitir. Edinilen
bilgiler nda alanlarn kyl ve ehirli kadnlardan olutuunu ve yaplan retimle filatr iplii ve maina iplii ihracatnn yksek oranda ya-

XIX. yzyl Bursa ipek sanayisi hakkndaki bilgileri Hasan

Taib'in "Mir'at- Bursa" isimli
yaptndan elde edebilmekteyiz.

pldn anlalmaktadr.

XIX. yzylda Osmanl ekonomisine ar bir darbe niteliindeki, ngiltere

ile imzalanan 838 Balta Liman andamas tm Osmanl topraklarnda y
kc etkisini hissettirmi, yerli sanayi rekabet edebilme yetisini kaybetmitir.
Bu durum Bursa' daki ipek retimini de etkilemi ve hatta Bursa dokumac
lnn sonunu hazrlamtr. El iiliine dayal dokuma tezgahlar Avrupa
sanayisinin seri rettii pamuklu dokuma karsnda rekabet gcn yitirmitir. Osmanl Devleti de kendi yerli sanayisini kurmak ve geli
tirmekle ykml hale gelmitir. Hzla yerli sanayi de makinele
neye ayak uydurmu ve bu dorultuda 9. yzylda Osmanl sn
r dahilinde 60'a yakn fabrika kurulmutur.
pek bcekilii retiminden daha fazla verim alabilmek iin bu
iin eitimini veren

bir okul kurulmutur. Uluda eteklerinde kurulan bu okul semte de ismini vermi olan pekilik Okulu' dur.
Fransa'da eitim gren bir Osmanl Ermenisi olan Kevork Tarmakyan nclnde kurulmutur. Okul 880 ylnda Duyun-u Umumiye
ynetimi altnda Harir-i Dar't Talin adyla eitimine balamtr. 930
ylnda Duyun-u Umumiye (Umumi Borlar Ynetimi) idaresinin kaldrl
masnn ardndan okul devlet denetimine gemi, ilahiyat Fakltesi ve mam
Hatip Okulu olarak kullanlm, bugn pekilikmam Hatip Lisesi bahesinde bo ve bakmsz bir bina durumunda, yenileme ve bakm iin kltr
miraslarn beklemektedir.

Duyun-t Umtmiye idaresi'nin

Bursa'daki lpekilik Enstits.

(Harir Darii't Ta/imi)
1

888 yl itibariyle yerli ipek bcei tohum retimini salamak iin alnan
nlemler neticesinde Bursa ehrekst mahallesinde "Harir Dar't Talimi" (pek Bcei Enstits) faaliyete gemitir. Bu okul ipek bcei konusunda devrin artlarna uygun olarak eitim vermitir.
9. yzylda

Avrupa' da artan sanayilemeyle birlikte lkeler aras gelien

ekonomik rekabet Osmanl ekonomisine de sanayinin getirdii olumsuz
etkiler olarak yansmtr. Ard sra alan ve buhar gcyle alan ipek
fabrikalar'nn kurulmas, el mancnklaryla ipek iplii ekmekte olan kk
ve orta lekli iletmelerin kapanmasna yol amtr. 88 yl itibariyle de

l;
Osnanl'da

Tekstil ve Giyin1 Sanayi

- -- 425 - -

Bursa ipei ve Osmanl ipek bcekilii 930'lu ylla

ra dein Duyun-u Umumiye daresi'nin tekelinde yaamtr.

Harir Dar't Talimi 905 ylna dein faaliyetini srdrm ve ayn zamanda Cumhuriyet dnemi pek bcekilii Aratrma Enstits'nn temelini oluturmu
tur. Trkiye'ninipek bceikonusundaki tek kamukurulusu olan Harir Dar't Talimi ipek bcei tohumu
retimi, retimin denetimi ve ipek bcei ile dut fidan
konularnda aratrmalar yapmakla grevlendirilmitir.
pek ticareti merkezlerinden

Ayrca 92 5 yl

Bursa dokumaclnda nemli bir merhaleyi oluturacak

"Bursa Dokumaclk ve Trikotaj A.."nin Bankas ortaklyla Bursa Dokuma Fabrikas (pek-i Fabrikas) Cumhurbakan Gazi Mustafa Kemal'in
katlmyla temelleri atlarak 930 ylnda faaliyetine balam ve 990 yl
nn sonuna kadar ret~mini devam ettirmitir. 940 ylnda da d satm ve
retimi iin "Koza Tarm Sat Kooperatifleri Birlii" kurulmutur.

EmirHan

Harir Darii't Tatimi 1905 y

lna dein faaliyetini
m

ve

ayn

srdr-

zamanda Cum-

huriyet diinemi pek b"cekilii

Aratrma

Enstits 'n n te-

melini oluturmutur.
Trkiye 'nin ipek

b"cei

ko-

nusundaki tek kamu kurulusu olan Harir Dar't Tatimi

ipek

b"cei

tohumu retimi,

retimin denetimi ve ipek b"cei

Bursa ipek bcekilii 9. yzylda byk bir deiim evresi geirmitir.

Klasik yntemlerle el dokuma tezgahlarnda retimi yaplan ipek iiliinin
yerini modern mancnkl dokuma sanayinin aldn grmekteyiz. Makineli sanayiye geile birlikte elde edilen rn miktarnda da nemli derecede
bir art sz konusudur. Fakat dnya tekstil sanayinde yaanan deimeler
le, el dokumalarnn ince iilii ve emek dolu retilen rnlerinin yerini
makinelerin barolde olduu seri bir ekilde retimin gerekletirildii bir
retim almtr. Artk ipek ipliiyle ilenen kumalarn yerini pamuklu dokumalar ve zellikle ngiliz pamuklularnn dokuduu rnlere brakmtr.

ile dut fidan

konularnda

aratrmalar yapmakla g"revlendirilmitir.

Osmanl'da uhaclk

(Ynl Kuma Dokuma-1582)

Saf yn ipliinden ince ve sk olarak dokunduktan ve dvlerek hav bir lde ksaltldktan, bayandktan sonra kullanlacak duruma g~etirilen uha
kumana denir, eskiden "uka" diye de adlandrlrd.
stanbul' da asker ve sivil giysisi yapmnda kullanlan uha genelde ya baka
ehirlerden getirtilmi ya

da belli yerlerde kurulan atlyelerde retilmitir.

uha alnan yerler Msr, ran ve Trkistan iken bu durum zamanla yn deitirmi ve ngiltere, Fransa ve Venedik'ten getirilen uha da
i tketim iin pazarlanmtr.
Balangta

Askere uha datm bir gelenek olarak her yl ramazanda kadir gecesi

balar

ii gn

siirerdi. G"revleri stanbul'a

uzak olan yerlerdeki askere de
uha yerine para olarak

dee

ri "denirdi.

- - -426

Osmanl'dan

stanbul'da Beyazt'taki Darphane'nin bulunduu "Simkehane"deki am-

barlarda bulundurulmaktayd. Askere uha datm bir gelenek olarak her

yl ramazanda ka dir gecesi balar gn sterdi. Grevleri stanbul' a uzak

olan yerlerdeki askere de uha yerine para olarak deeri denirdi. Bunun
ad "uha beha" idi. Ayrca uha ile birlikte astarlk bez sarklk tlbent ve
donluk gmleklik bez datlrd. Yzyllar boyunca ehir ve kasaba delikanllar arasnda da bir kat uha elbiseye sahip olmak nemli bir olayd.

Cumhuriyet' e Endstriyel Mirasmz - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Genel olarak bir erkek giysisi kuma olarak bilinen uhadan klk kadn
feracesi de yaplmtr. Erkekler iin de cepken, camedan, fermene, yelek,
akr, potur, dolama, yamurluk, ka put ve avniye dikilmi, ayrca eskimi
uha giysilerden terlik de yaplmtr. uhadan ayrca safra ve binek at rts yapmnda da yararlanlmtr. uha Yenieri Oca'nda da klk giysi
yapmnda kullanlmtr. Bu ocan kapatlmasn
dan sonra kurulan ordularda da uha tketimi yksek olduu iin devlet zel nlemler almak mecburiyetini duymutur.
Selanik, Edirne, stanbul, Bursa ve am' da dokunan
yerli uhalar gereksinimi karlayamadndan nceleri ran, Msr ve Trkistan'dan daha sonra Avrupa lkelerinden uha ithal edilmeye baland. XV.
Sonlarnda Osmanllar' a snan spanyol ve Portekiz Yahudilerinin yerletii Ege yresinde ve zellikle Selanik'te dokuna uhalar ok nlyd. Devletin nde gelenleri, daha ok, ithal mal uha giyiyor, askerlerin ve halkn giyebilecei uhalarn cinsi
ve miktar, devlet tarafndan belirleniyordu. Tketimin fazla olmas nedeniyle bir sre sonra yalnz
zabitlerin uha giymesi, neferlerinse aba ve ayak
tan yaplm giysiler kullanmalar karara baland.
16. yy.' da ngilizler Londrin ad verilen uhalary
la Osmanl pazarna girmilerdi. Bunun yan sra
Franszlar, Hollandallar ve talyanlar da bu pazardan pay almak istiyorlard. Bu nedenle yar halinde birbirlerinin retimini
taklit ediyorlard. Bu uhalar halk arasnda Fransz uhas, ya da Paris uhas, Felemenk uhas, saye uha, Londra uhas gibi adlarla tannyordu.
Cins ve desenlerine gre m_or, miski poturlu vb. adlar tayanlar da vard.
Ayrca, yedi endazelik uhaya yamurluk, alt endazeliine miriahuri ya da
mirahori, drt endazeliine akr deniyordu.

Osmanl 'da uhaclk {yiinlii kuma)

retimi ok gelimiti

1582 ylnda devlet, ordunun ihtiyacna yetmedii, herhangi bir dzensizlik ve karaborsa istemedii iin yapa ve uha konusunda nlemler alm
tr. 1582'de stanbul'da satlan uha cinslerinin fiyatlar zel bir hkmle
saptanmtr. Bu uhalarn fiyatlarnn belirlenmesinde renkleri ve ka ile
ynden dokunmu olduklar etkili olmaktayd. Bu fyatlar krmz uhann
ok rabette olduunu da aka gstermektedir.
stanbul' da i ve d piyasadan temin edilerek Bo drum Han' a ve uhac
Ran'na

getirilen uhalar, uhaclar kethdas, esnaf blkbas ve yiit

ba ile dier ileri gelenler tarafndan incelenirdi. Kalite kontrol sonunda
ala(iyi), evsat(orta) veedna (dk) diye ayrlp sra hangi blkte ise belli
bir kurala gre esnaf arasnda paylatrlrd.
_rf
(-

Osmanl'da

Tekstil ve Giyin1 Sanayi

- - - 427 - -

Istanbul'da i ve d piyasadan
temin edilerek Bodrtm Han 'a
ve

uhac

uhalar,

H an 'na getirilen

uhaclar kethiidas,

esnafblkbas ve yiitba ile

dier

ileri gelenler tarafindan

incelenir, kalite kontrol sonunda ala(iyi), evsat(orta) ve

edna

(dk)

diye

ayrlp sra

hangi bo1kte ise; belli bir kurala gore esnaf arasnda paylatrlrd.

Evliya elebi'de Seyahatname'de "Ehl-i Sanayi-i uhacyan" bal ile bu

meslek erbabndan sz etmi, 7. yy' n ortalarnda stanbul' da 00 imalathane bulunduunu ve buralarda o7 uhacnn i yaptn yazmtr. 1 Ayr
ca bunlarn esnaf alaynda " ... araba zre nice bin pasdar saye londrine, vejentin, karkaone, nemse, paris, marliye, ankone, londura, ikerled yetmi
ile ukalar endazeleyb" getiklerini de eklemitir. Evliya elebi'nin and bu uhalarn adlar baz Avrupa ehir ve lke adlarndan gelmektedir.
Btn kapkulu askerlerine, acemi olanlarna ve baz saray hizmetiisi meslek erbabna her yl bir kat giysi yapmna yetecek kadar uha verilirdi.
9. yy'la gelindiinde ise yzyl sonlarndan itibaren toplumda grlen
giyim kuam deiiklii uha tketiminin yava yava dmesine yol am,
yzyllar boyunca byk bir beeniyle kabul gren bu kuma tr gnmzde yerini modern yntemlerle dokunmu kaln ynl kumalara brakmtr.

plikhane-i Amire Eyp plik Fabrikas (1827)

827'de Eyp'te

Bahariye'de kurulmutur. Donanmadaki gemilerin yelken

gereksinimini salamak ve yeni kurulan Asakir-i Mansure-i Muhammediye
iin yazlk elbise ve i amar retmek amacyla stanbul' da Evkaf- Hmayun Nezareti'ne bir iplikhane kurma grevi verildi. N azr Hac Yusuf
Efendi dneminde giderleri EvkafHazinesi'nden karlanmak zere nezaret tarafndan Necip Efendi'ye bir fizibilite raporu hazrlatld. Bu raporda
her biri gnde 5 vukiyye (okka = 1.280 gr) pamukileme kapasitesinde 4
takm iplik ark yaplmas, arklar altrmak iin 40 tane at kullanlma
s, fabrikann bir ustaba ve o6 ii ile alarak ylda 69 bin 300 vukiyye
pamuk ileyip yzde Ofire ile 63 bin vukiyye iplik retmesi ngrlmtr.
Yapmna 826'da balanlan

fabrika binas 828'de bitiriimi ve fabrika

emini olarakLamcba Kara Osmanzade YakupAa tayin edilmitir. Fabrika binas 350 m. olup ortasnda avlu vardr.

Fabrika Eyp'te Hali kysndaki Bahariye'de HanerliFatma Sultan Saile ukur Saray arsalarna kurulmutur. Binann yapm:nda Kirkor
Kalfa, makinelerin montaj ve iletilmesinde Barutuba Simon ile kardei
Avannis g9revlendirilmi ve yabanc uzmanlardan da danman olarak yararlanlmit.
ray

Evliya elebi'de Seyahatname'de

"Ehl-i Sanayi-i
l

soz

uhacyan" ba

ile bu meslek

erbabndan

etmi, 17.yy'n ortalarnda

istanbul'da 100 imalathane bulundumt

ve buralarda 107 u-

hacnn i yaptn yazmtr.

- -428

--- Osn1anl'dan

dnemde yapm tasarlanm olan

20 takm halla tezgahndan 1 4 takm, 20 tane erbet tezgahndan 9
tanesi, 20 tane barsak tezgahndan 9'u, 4 takm iplik tezgahnn her biri
50 ili olmak zere tamam, 9 tane atiye (ile) tezgahndan 8 tanesi ve hayvan gc ile evrilerek tezgahlarn altrlnasna yarayan tane meydan
arknn 8 tanesi halla ve 3 tanesi de iplik tezgahlarn evirmek zere tamam yaplmtr. Bunlarn yapmnda yerli malzeme kullanlmtr.Vardi
ya bana 4 ii ve at ile almas ngrlen fabrika 65 ii ve 2 ada
almaya balamtr. Fabrika 830'da yelken bezi iplii, don, gmlek ve
yazlk elbise iplii olmak zere toplam 4 3 bin 2 5 vukiyye iplik retilmiTemmuz

827-

Ekim '1829

arasndaki

Cumhuriyet' e Endstriyel Mirasmz -------------------~

tir. retimde Bat Anadolu kaynakl pamuk kullanlmtr. o dolaynda

iinin alt plikhane'nin yllk ortalama iplik retimi 80 bin kg. dolayndayd. Bunun bir blm fabrikadaki dokuma retiminde kullanlm,
bir blm ise darya satlmtr.
Fabrikann

pamuk gereksiniminin Krkaa, Soma, Balkesir, Serez, Rinhana ve Drama'dan salanmas planlanmtr. Fabrika makineleri ve kulland retim yntemi bakmndan 9. yy'n bandaki ngiliz fabrikalar
na benzemekle birlikte g kayna olarak su ark veya buhar makinesi yerine hayvan gc kullanlmaktayd.
Balangta

kar eden fabrika Feshane ile Hereke gibi yeni fabrikalarn kurulmas ve yelkenli gemilerin ortadan kalkmas sonucunda nemini yitirmitir. Fabrikann 869-70 yllarnda da a,........,r--T'"_ _ ,. . _ , . - - - - - - - - ----..--,....,..,...
lt

kaynaklardan anlalmaktadr.

Kadyflann Hakk BeyFabrikas

Osmanl mparatorluu' nda, halclk ok gelitii

iin haly dokuyanlarn yan sra, ciakutanlar da vard. O yllarda tane byk
boyahane vard. Bunlardan Kadayflarn
Hakk Beyin boyahanesi fabrika tekelinde ve
byk idi. Bu slale sonralar zmir' e g etmitir. Boyac Tevfik Beyin (Altan) boyahanesi Cuma Mahallesi'ndeydi. Ayrca Kk
Asm Bey'in (Ahmet ve Dr. Faruk t'n babas) ve Efendililer Molla b
rahim Bey'in (Refik Atay'n dedesi) de birer boyahaneleri vard. Hal iplikleri Uak'ta imal edilir, boyasz olarak Osmanl'nn irin ilesi Grdes'e
getirilir, bu boyahanelerde boyanrd. Bitkilerden elde edilen Kk boyalar

Pamuk iplii dokuma tezgah

banda alan

bir ii

kullanlr d.
Osmanl

Devleti'nde Orta ve Bat Anadolu' da, bu gnk ttn ziraat gibi

tarlalara "Boya Otu" ekilirdi. Krmz renk veren bu bitki kuma ve hal ipi
boyarnada kullanlm, yllarca yurt dna da ihra edilmitir. Sentetik boyalarn kmasyla bu tarm braklmtr.
Osmanl Arivlerinde

varolan fetvalardan elde ettiklerirnize gre; Bir arcia mevcut boyahanenin yaknna yeni bir boyahane 'almas durumunda
mevcut boyahane sahibinin kendisinekesat verecei iddiasyla yeni alan
boyahanenin kapatlmasn talep ettii ve fetvacia buistein hakl bulunmad bildirilmektedir.

Osmanl'da pek Fabrikalan (1880)

Fabrikann

minin
lkesir,

pamuk gere ksini-

Krkaa,

Soma, Ba-

Serez, Rinhana ve

Drama'dan salanmas planlanmtr.

ve

Fabrika makineleri

kulland

retim y"ntemi

bakmndan 19.yy'n banda

ki ngiliz fabrikalarna benzemekle birlikte g kayna olarak su ark veya buhar maki-

880 ylnda

4' merkez ilede 2'si Adapazar'nda ikisi Sapanca'da 4'

Akyaz' da 2 'si Hendek'te 7' si Geyve' de olmak zere 3 ipek fabrikas var-

nesi yerine hayvan gc kullanlmaktayd.

dr.

Osnanl' da

Tekstil ve Giyim Sanayi

- - - 429 -- - -

Trkiye'nin ilk ipek fabrikas, 1833

dan kurulmutur.

Birinci Dnya
manl

Sava

Os-

sanayi kurulularnn

ounlumm kapanmasna

neden

olmusa

da, Cumhuri-

yet diineminde yaplan iktisadi

atlmlar sonucu

193 4 ylnda

Bursa'da 25 ipek filatiir, 54

ipekli dokuma fabrikas faaliyet gsteriyordu.

ylnda Fransz

Glaizal ailesi

tarafn

1845 ylnda Bursa'nn Kayaba semtinde, buharla alan dier pek

Fabrikas'nn 60 mancn bu~:rdu. Bu fabrika ayn zamanda ilk buharl ipek iplii ekme (Flatiir) fa~ :s dr.
Bursa' daki tarihi ipek fabrikalar; Sultan Abdlaziz dneminde 1860'larda
Bursa' da 90 flatr fabrikas bulunuyordu. Birinci Dnya Sava Osmanl
sanayi kurulularnn ounluunun kapanmasna neden olmusa da, Cumhuriyet Dnemi'nde yaplan iktisadi atlmlar sonucu 1934ylnda Bursa'da
25 ipek flatr, 54 ipekli dokuma fabrikas faaliyet gsteriyordu. Ancak 20.
yzyln ikinci yarsndan itibaren suni ipek kullanmnn yaygnlamasyla
pekilik gerileme devresine girdi ve doal ipee dayal sanayi eski nemini kaybetmeye balad.
Bursa'da 19. ve 20. yzylda gelien teknolojinin getirdii yenilikleri sergileyen nitelerden oluan onbir ipek fabrikas bulunmaktadr. Fabrika-i
Hmayun, Turgut Ylmazipek, peker ve Osman Fevzi Efendi ipek fabrikalar 19. yzylda kurularak, 20. yzylda geniletilen tesislerdir. Duruder,
Doan Ylmazipek, Resulzade, Rfat zbek, Ete Mensucat, Mehmet Yksel ve Mustafa Drtelik ipek fabrikalar 20.yzyln ilk yarsndaki teknolojik geliimleri barndran kurululardr. Trkiye'nin ipekli dokuma sanayii asndan nemli birer belge nitelii tayan bu tesislerde yer alan istimhane, kozaklk, mancnkhane, bkmhane, devdehane, zghane, dokuma ve boyahaneler balca retim mekanlardr. Istma merkezi, baca, havuz
gibi birimler retimi destekleyen servislerdir.

istimhane (Bekletme odalan)

pek iplik retim ileminin ilk dura olan istimhaneler tek katl ve dikdrt-

gen planl olan bu yaplar kagir olarakina edilmilerdir. sti~hanelerde bir

veya iki adet istim odas yer alr. Bu nitelerin nlerinde demir raylarn yerletirildii geni dzlkler bulunur. Kozalar, raylar zerine yerletirilen demirden, tekerlekli asklklada istim odalarna tanrd. Bu odalarn kap kanatlar, ilevleri gerei demirdendir.
Kozaklk

(Kurutma alam)

Halanp istimhaneden karlan ya kozalar kozaklk olarak bilinen zel yaplarda kurutulurdu.

Gn n nlemek amacyla bu yaplarn pencereleri

kepenklidir. Genellikle veya drt katl olan kozaklklarn at aralar da
kullanlrd. Dikdrtgen planl bu yaplarda kozalar 35- 45 cm. aralklarla
st ste yerletirilen kerevetler zerine serilirdi. Rutubetsiz ortam gerektiren kurutma ilemi iin genellikle ahap malzeme tercih edilmitir. Ahap
karkas sistemde ina edilen kozaklklarda dolgu malzemesi olarak daha ok
tula tercih edilmitir.

- - -4 30

--- Osmanl' dan

Cumhuriyet' e Endstriyel Mirasmz - - - - - - - - - - - - - - - - - - --

Mancmkhane

(Asma - Kaldrma)

Kurutulan kozalar mancnkhaneye getirilirdi. Mancnk haneler genellikle tek katl ve dikdrtgen planldr. 9. yzylda ahap karkas sistemde ina
edilen bu niteler, 20. yzylda kagir olarak yenilenmilerdir.

Bkm ve zghane
Mancnk hanelerden gelen ipek iplik ileleri,

kururulduktan sonra tavel makinelerinde makaralara alnr ve ifthane makinelerinde katlanrd. Katlanan ipek iplik hkm makinelerinde bklerek atk iplii elde edilir; bu iplikler masuralara sarlrd. Yaklak 20- 30 m. uzunluundaki bu nitelerde ipek, ark ve yerden yaklak .65 m. yukarya
aslan peenge (engel) dzeneiyle, insan emeiyle bklrd. Islak bklmesi gereken ipek ipliin kurumamas iin karanlk ve rutubetli ortam
gerektiinden az sayda pencereyle aydnlatlan
devdehanelerin zemini topraktr.

Bursa' da hkm ve zg makinelerinin kullanm

20. yzyln ilk yarsnda yaygnlamas nedeniyle
hkm ve zghane niteleri fabrikalara bu dnemde eklenmitir.
Bursa ipek fabrikalarnda alt adet bkmhane,
drt adet zghane nitesi tespit edilmitir. Tek
katl ve dikdrtgen planl kagir veya betonarme karkas sistemde ina edilmilerdir.

Bursa'da 19. yy'da kuma ve iplik

fabrikalarnn vazgeilmez
iileri kadnlard

Dokumahane
zg ve hkmhaneden gelen zg ve atk iplikleri dokuma makinelerinde dokunarak ipekli kuma elde edilirdi. Dokuma makinelerinin yerle
tirile bilmesi iin geni i rnekanlara sahip olan dokumahaneler tek katl ve
dikdrtgen planldr.
Bursa'daki ipek fabrikalarna 20. yzyln ilk yarsnda e klenen ondrt do...:
kuma atlyesi tespit edilmitir. Bu atlyelerden ikisi betonarme, dierleri
kagir yaplardr.

Boyahane, Apre Birimi

Dokuma atlyelerinden boyahaneye getirilen kuru ipek kumalar scak
sudan geirilerek sarg makinelerindeki devaml dnen makaralara sarlr d.
Bu makinelerde dndrlerek boyanan kumalar mekanda bulunan ahap
veya beton havuzlara alnarak bekletilir, daha sonra santr fujierde kurutulurdu. Apre biriminde tlendikten sonra metreleme tezgahlarnda kesilen ipekliler sata hazr toplar haline getirilirdi.

()sn~u1l' da

T'ekstil ve Giyim Sanayi

- - - 431

Bursa' da Resulzade ipek fabrikasnda iki boyahane ve bir ap re birimi, Ete

Mensucat fabrikasnda bir boyahane ve iki apre birimi, Mustafa Drtelik
fabrikasnda birer boyahane ve apre birimi tespit edilmitir.

Tarihi Restorasyon
1991 tarihli M uradiye Koruma Amal imar Plan'nda, kentin batsnda yer
alan Fabrika-i Hmayun, Turgut Ylmazipek, Duruderve Doan Ylmazi
pek fabrikalarnn kltrel tesis alan olarak kullanmlar ngrlmektedir.
Bu plan kent merkezindeki Resulzade boyahanesi veRfat zbek fabrikasnn bulunduu alanlar da kapsamaktadr.
Bu fabrikalardan Durnder fabrikasna ait kozaklkta, Turgut Ylmazipek
fabrikasna ait devdehanede, Doan Ylmazipek fabrikasnn hkmhane
ve dokuma nitesi olarak kullanlan Demirkap Kilise' sinde, Rfat zbek
fabrikasna ait hkmhane ve dokuma nitelerinde, Resulzade boyahanesi
ve Mehmet Yksel fabrikasna ait hacalarcia bakmszlk, kastl tahrip, kt
onarm, ar ykleme gibi nedenlerden kaynaklanan strktrel bozulmalar tespit edilmitir.

Bt projenin hedefi "!pek Yolu"

olarak

adlandrlan

gzer-

gahlarda yer alan kiiltiirel

Restorasyon almalarna balanan Fabrika-i Hmayun ve farkl ilevlerle

kullanlan Duruder, peker, Osman Fevzi Efendi ve Mehmet Yksel ipek
fabrikalarna ait nitelerin byk blmnn i mekan dzenleri ve yapm
teknikleri deitirilmitir.

miras gelerini, endstri mi-

pekiliin terk edilmesiyle zgn ilevlerini yitiren Bursa ipek fabrikala-

ras niteliindeki yaplar

r yok olma

ve

bu yaplarda yer alan zgn

makineleri sergi/emektir.

tehlikesiyle kar karyadr. Bursa'nn ipekilikle ilgili endstri mirasn koruma sorunlar: mevcut koruma yasasnn yetersizlii, yanl
plan kararlar terk, ihmal, bakmszlk, kt onarmlar olarak sralanabilir.
Kentteki tarihi ipek fabrikalarnn tmyle yok olmalarn nlemek iin ncelikle yasal koruma altna alnmalar gerekmektedir.

Koruma nerileri

Son yllarda 20. yzyl mirasnn korunmas konusunda dnya apnda almalar srdrlmektedir. Avrupa Konseyi alma Grubu son yllarda
Avrupa' daki ipekilikle ilgili endstri mirasn tantabiirnek amacyla kltrel
turizm'projeleri gelitirmektedir. Bu projenin hedefi "pek Yolu" olarak adlandrlan gzergahlarda yer alan kltrel miras elerini, endstri miras niteliindeki yaplar ve bu yaplarda yer alan zgn makineleri sergilemektir.
Bursa ipek fabrikalarnn korunabilmeleri iin bu yaplara zgn deerle
rini zedelemeyecek yeni ilevler kazandrlmas uygun olacaktr. Yeniden
ilevlendirmeye ynelik neriler fabrikalarn mimari zellikleri, kent iindeki konumlar ve mlkiyet durumlar gznne alnarak gelitirilmitir.

Tekstil Mzesi Oluumu

Bursa' daki mevcut ipek fabrikalarndan Turgut Ylnazi pek, Doan Ylma
zipek, Mustafa Drtelik ipek fabrikalar ile Resulzade ve Ete Mensucat bo-

- - - -432

Osmanl'dan

Cumhuriyet' e Endstriyel Mirasmz - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

yalanelerinde

ipek retimine ynelik zgn mekan dzeni korunmutur.

zgn mekan dzeni korunan fabrikalarn mmkn olduunca geleneini
devam ettiren tesisler olarak, zgn mekan dzeni korunamayan fabrikalarn ise, bulunduklar blgelerin ihtiyalarna cevap verecek yeni ilevler
le kentsel yaama katlmalar uygun olacaktr.

Avrupa lkelerinin pekilikmerkezlerinde kentlerin pekilik gemiini tantan ipek m zeleri bulunmaktadr. Bursa' da kentin bu ynn tantan bir
mze bulunmamaktadr. Mevcut ipek fabrikalarndan zgn mekan dzenini koruyanlarn tekstil ve yaayan 'pekilik mzeleri olarak kullanmla
r uygun olacaktr. Fabrika-i Hmayun tarihsel nem ve yapsal zellikleri bakmndan Bursa'da oluturulmas nerilen "Tekstil Mzesi" iin en
uygun fabrikadr.

Avrupa lkelerinin ipekilik merkezlerinde kentlerin

ipeki/ik

gemiini tantan

ipek mitzeleri bulunmaktadr.

Bursa'da kentin bu yntantan

bir miize bulun-

mamaktadr.

Turgut Ylmazipek ipek fabrikas yurtdndaki "Yaayan Mze"lerin bir rneinin Bursa' da gerekletirilebilmesine olanak veren bir tesisdir. Turgut
Ylmazipek ipek fabrikasnda oluturulmas dnlen mzede ipein koza
halinden kuma haline getirilme srecinde tabi tutulduu ilemler zgn
mekanlarnda uygulamal olarak tantlabilir.
Resulzade boyahanesi Turgut Ylmazipek fabrikasnda gerekletirilmesi
dnlen "Yaayan pekilikMzesi"nin devam haline getirilebilir. Konut
blgesi iinde yer alan Rfat zbek ipek fabrikasna ait hkm ve dokuma
nitesi evresinin ilevi gznne alnarak, anaokulu olarak yeniden ilev
lendirilebilir. ki katl yapnn zemin katndaki dokuma nitesi olarak dzenlene bilinir.
Ete Mensucat boyahanesinin "Genlik Merkezi" olarak iievlendirilmesi
ne ynelik proje Ko Grubu tarafndan 2000 ylnda hazrlanmtr. Projede fabrika nitelerinin ok amal salon ve sinema gibi ilevlerle kullanl
malar nerilmektedir.

Sonu ve neriler
Bursa' daki onbir ipek fabrikas ncelil4e yasal koruma altna alnmaldr.
pekilik ile ilgili endstri mirasnn tanitmna ynelik etkinlikler dzenlenmesi, yaynlar yaplmas bu konudaki bilinci arttracak ve korumaya uygun
zemini hazrlayacaktr. Yln belirli dnemlerinde tarihi ipek fabrikalarn
da ipekilikle ilgili sergiler, seminerler, konferanslar dzenlenmesi bu yaplarn tannmas ve korunmalar konusunda toplumda ilgi uyandracaktr.
Bu etkinliklerle evresine sahip kan kentiiierin says arttrlarak, ipekilikle ilgili endstri mirasnn korunmas ynnde kamuoyu destei gelie
bilir. Bursa ipek fabrikalarnn yeni ilevlerle kentsel yaama katlmalar bu
tesislerin yaatlmalar gerekmektedir.

Ete Mensucat boyahanesinin

"Genlik Merkezi" olarak

levlendirilmesine yonelik proje

Ko Grubu tarafindan 2 000
ylnda hazrlanmtr.

Pro-

jede fabrika nitelerinin ok

amal salon ve sinema gibi i

levler/e kullanlmalar anerilmektedir.

Bu tesislerin gemii ait birer belge olduklar unutulmamaldr.

,,.

,1f{?

Osmanl'da

Tekstil ve Giyim Sanayi

l"

- - - 433 - - -

slimye uha Fabrikas (Bugnk Bulgaristan- 1836)

Osmanl Trkiye'sinde kuma

sanayinin gelimesinde nemli bir yeri olan

slimiye uha (kuma) Fabrikas Trkiye'de tekstil sektrne bi rok ye1

Bursa ipek fabrikalarnn yeni

i;levlerle kentselyaama katl
malar bu tesislerin yaatlma
lar gerekmektedir.

nilik ve getirmitir. slimye Kuma Fabrikas'nn devlet tarafndan iletil

meye balanmas II. Beyazd Dnemi'nden (52) kalan bir belgeye gre
6.yy'n balarnda Selanikli Yahudileryllk 95-96 bin zira uha dokumakla
ykmlydler. Ayn yzyln sonlarnda bu miktar 280 bin zira olmutur.
9 .yy' da yeni ordunun uha ihtiyacn karlamak iin slimye' de de (bugn
Bulgaristan' da) 836'da bir uha fabrikas kurulmutu. Burada retilen uha
kullanlacak duruma getirildkten sonra stanbul' a gnderildi.

Bu tesislerin gemii ait birer

belge olduklar unutulmama-

Yenieriler iin

ldr.

stanbul'a getirildkten sonra Beyazt'taki Simkehane'de bulunan Miri

bata

Selanik olmak zere belli yerlerde retilen ve

uha Arnbar'nda saklanan uhann datmna ise her yl ramazan aynda

kadir gecesinde balanp gn sreyle devam edilirdi.

Feshane-i Amire (Kuma ve Fes retim Kurumu-1839)

Feshane Hali'te 839 ylnda Padiah Abdlmecit'in fermanyla Osmanl ordusunun fes ve aba ihtiyacn karlamak amacyla kuruldu. lkemizin gerek anlamda ilk tekstil sanayi kuruluu olan Feshane, 85 ylnda
Belika'dan getirilerek monte edilen kolonlarla, elik konstrksiyon yap
nn dnyadaki ilk rneklerinden biri oldu.
Eyp'te Sultan Abdlaziz dneminin nemli sanayi tesislerindendir. Buharl dokuma tezgahlar da yurtdndan getirilenF eshane, 866 ylnda dneminin en gelimi dokuma fabrikas olarak yenilendi. Feshane'de dokunan
kumalar, 855 Paris 3. Uluslararas Sergisi'nde, 863
stanbul Sergisi "Sergi-i Umum-i Osmani" ve 893
Chicago Uluslararas Sergisinde saysz altn madalya
ile dllendirildi. Sergide Feshane maml 300 eya
vard; ou ynden dokunmu kumalar, ordu mensuplarnn giyecekleri iin kullanlan renkli dokumalar, r-

~====~~~~~J;~~~;;IJifi;j~~~

Feshane-i Amire Hali

1866 yllar

tler, kuaklar,

adr kumalar ve fesler ~ard.

Feshane, 870 yangnnda fabrika harap olmu, bir yl

sonra tamir edilmi, Abdlhamit zamanna kadar ulaa
bilmitir. Bu dnemde noksanlar gidererek, yllk mamulat aba, kaba ayak, kaba battaniye olarak 2 5O bin
,'metreyi ve ince uha, kamir, kastor, ince ayak, arun
fanilas, ince battaniye olarak oo bin metreyi geen mensucat, 300 bin raddelerinde festen ibaret bulunuyor.
Fransa' dan gelen ark muallimi, ngiltere' den gelen bir mhendis ve drt
muallim fabrika iilerine eitim verdi. Kuma retimine getiler, cepkenler, alvarlar, askeri kyafetlerin dikilecei uha dokudu makineler. 250 kii,
ylda byk bir ksm askeri kuma olmak zere 2 6 metreyi bulan kuman

- - -4 34 /

Osn1anl' dan

Cumhuriyet' e Endstriyel Mirasnz - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

hatasz dokunmas

iin pr dikkat altlar. Gnde bin 500, bazen de 2 bin

SOO fes imal ettiler. Osmanl ordusu niformalarn Avusturya'dan almaya balaynca tesiste tamamen fes retilemeye balanm ve ad "Feshane-i
Amire" olarak deitirilmitir.
Feshane-i Amire zabtanlara, piyade fenerlerine, topu askerlerine, spa
hi zabitlerin, yenierilere, askeri kumandanlara, gemicilere, saray muhafzlarndan Bostancbalara ve daha pek ok meslek erbabn giydiriyordu.
Smerbank' a Dnm (193 3)
93 3 ylnda o

zamanki adyla "Feshane Mensucat A. " kapatlarak, Smerbank Defterdar Fabrikas'na dntrld. 986 ylnda ise Hali evre dzenleme almalar nedeniyle tahliye edilen fabrikann 8 bin m2'lik byk
dokuma salonu aslna sadk kalnarak restore edildi.
992 ylnda stanbul Bykehir Belediyesi ve zel bir kuruluun aracl
yla

bina, ada el sanatlar mzesine dntrlmtr. Sonraki yllarda

ise hali tarafndaki sularn ykselmesiyle binann iine kadar sularn girmesi zerine bina kullanlamaz duruma gelmitir.
998 ylnda binann

restorasyon

almalar

tekrar balam ve bina niha-

yet yok olmaktan kurtarla bilmitir.

Bugn restorasyon almalar sonucu ok amal bir tesis olarak stanbul
lularn hizmetindedir. zellikle Ramazan aylarnda fuara dnen merkezde
kltr-sanat aktiviteleri yaplmakta, byk fuarlar ve zel etkinlikler gerekletirilmektedir.

istanbul Biiykehir Belediyesine bal olan Feshane, bugn

kiiltiir sanat merkezi olarak
hizmet vermektedir.
/

Osmanl'da

Tekstil ve Giyim Sanayi

- - - 435 -- - -

Hereke Fabrika-i Hmayun (1833)

(Hereke Devlet Fabrikalar Kurumu)

zmit uha (Kuma) Fabrikas (1843) (Bkz. zmit Sanayi)

Dnemin nemli sanayi tesislerinden olan zmit Kuma Dokuma Fabrikas Osmanl sanayinde nemli yer tutmaktadr. Daha fazla bilgi iin zmit Sanayine bakabilirsiniz.

Hereke Hal ve pekli Dokuma Fabrikas (1891)

Padiah Abdlmecit devrinde,

mali ve ekonomik ilerde nemli roller oynayan Ohannes ve Bogos Dadyan, kardeler tarafndan zmit'teki uha fabrikasnn yapmndan ayrdkiar para ile ve Serasker Rza Paa'nn da bilgisiyle 843 ylnda 50 adet pamuklu, 25 adetipekli canfes tezgahndan ibaret
kurulmu Osmanl mparatorluu'nun o tarihe kadar hal ve ipekli dokuma
alanndaki en kapsaml fabrikasdr. Bir rivayete gre Padiah Abdlmecit'in
bu fabrikadan haberi yoktur. Padiah fabrikann varln 844 ylnda
lzmit tha (kuma) Fabrikas 'n
anlatan kitabn kapa

Hereke Fes Fabrikas'nn Selanik

Bankas 'nda ilem gi"iren hisse senedi

renmitir.

Kendisinin bilgisi olmadan kurulan bu fabrikann yaplmasna kzm ve

belki de Serasker Rza paa'y denemekiin zmit' e bir gezi dzenletmitir.
Deniz yolu ile yaplan bu gezide, Hereke'nin nnden geerken fabrikay da grm gibi bunun ne olduunu Serasker Rza paa'ya sorar. Zeki ve
kurnaz paa durumun nezaketini hemen fark etmi" Sultanm size bir srprizim vard bunu size yerinde gstermek istiyordum. Bu yzden sizden saklammdr. Hereke' de mteahhitler tarafndan namnza bir fabrika kuruldu" diye cevap vererek durumu kurtarm ve fabrikada 845 ylnda sahipleri tarafndan devlet tarafna fera olunmutur. Bu fabrikann kuruluu ve
retime balay ile ilgili olarak ok ayrntl bilgiler u ana kadar elde edilememitir. Ancak ilk mdrn SarkisAa olduu ve talyan uyruklu Camaron isimli ressam ile birlikte ilk ynetim kurulunu oluturduu anlalyor.
83 3 ylnda Defterdarda "Feshane-i Fabrika-i Humayun"u~ kurulduu ve
daha sonra geniletil erek 84 3 ylnda hal imalatna balad da bilinmektedir. Hereke fabrikas atlyelerinde hal dokumalarna 89 ' de balanmtr.
zellikle saraya ait ipekli canfeslerle sarayn demesi iin gerekli ipekli demelikleri dokumak zere 8 5Oylnda Kemhane (ipek) mevkiinde katl
byk bir ahap bina ina edilerek 25 olan ipekli tezgah says oo adede
karlm ve 50 pamuklu tezgahta Bakrky fabrikasna nakledilerek doru
dan ipekli kuma imalatna geilmitir. 875 ylnda fabrikann kendi mamullerini satmak zere Kapalar' da bir maaza almsa da sarayn mdahalesi ile kapatlmtr. 878 ylnda Padiah Abdlhamit devrinde flatr
(ipek bkm) dairesinin kazan yandndan fabrika 5 yl kapal kalm ve
882 ylnda flatr dairesinin yeniden inasyla tekrar faaliyete gemitir.
89 ylnda u

anda Hereke Lisesi'nin bulunduu yerde zerinde Sultan

II. Abdlhamit'in turas bulunan hal hane ina edilerek 00 tezgahl hal
,.t:.

- - -

4 36 - - - Osnanl' dan Cun1huriyet' e Endstriyel Mirasnz - - - - - - - - - - - - - - - - - - --

ksm almtr. Uluslararas

bir n kazanan bu fabrikann rnlerini bizzat grmek zere 898 ylnda Alman imparatoru Wilhelm II, Osmanl mparatorluu gezisinden faydalanarak Hereke'yi de ziyaret etmi VG bu vesileyle 894 ylnda kydaki tarihi kk
II. Abdlhamit'in saraynda haftada
yaplarak bir gecede deniz kenarna kurulmutur. Bu arada nl Amerikan sanayicisi Andre Carnegi tarafndan La
Haye' de yaptrlan Sulh Saray'nn hal
ve perdeleride Hereke Fabrikas'nda
dokunmutur. 898 ylnda fabrika tarafndan Hereke'de bir Rtiye Mektebi almtr (Bugnk Smer lk
retim Okulu). 902 ylnda 20 tezgahl
uha, ayak ve iplik dairesi kurulmutur.
90 5 ylnda fes dairesi faaliyete gemi
tir. 9 7 ylnda fabrikann ynl dokuma tezgahlar 20'den 50'ye karlmtr. 925 ylnda Maliye Bakanl'na
bal Sanayi ve Maadin Bankas'na devredilen fabrikada 93 2 ylnda ynl
ubesinde kan yangnda binann byk bir ksm ile makinelerin bir ksm
yanmtr. 933 ylnda fabrika Smerbank'a devredilmitir. 1938 ylnda
dokuma tezgahlar 52'den o3 adede karlmtr.

Hal

ve Kilim dokuyan

Daruleytaml kzlar

Hereke Dokuma Fabrikas'nda 967 ylnda 4 ton Strayhgarn iplik, 953

bin metre ham, 874 bin metre mamul ynl kuma ve bin 366 metre ipekli iplii sarfedilmitir. 967 ylnda fabrikada 94' memur, 852'si ii olmak
zere toplam 946 kii almakta idi. 995 ylnda zelletirilen fabrikada
993 yl rakamlarna gre 624 i, 74 tezgahlayllk retim kapasitesi 32
ton iplik, 2,96 milyon metre dokuma idi. 52'si memur, 430'u ii toplam
482 kii almakta idi. Hereke pekli Dokuma ve Hal Fabrikas; gnmzde bir M ze-Fabrika olarak retimini srdrmekte ve konumuyla benzerleri arasnda zel bir yer tutmaktadr.
Feshane'de hal da retilmitir, ancak~ereke'de ki gibi bu hallara messese
ad yazlmad dnlmektedir. Hereke hallarnn eski rneklerine rastland halde, Feshane hallarnn eski rneklerine p~k rastlanmamaktadr.
Manifaturaclar

(1850)

smini II. Mahmut'tan alan Manifaturaclar, 9. yy' n sonlarnda ortaya k

m

bir esnaf trdr.

Hereke lpekli Dokuma ve

Hal Fabrikas; gnmzde

Manifatura ticaretine konu olan mallarn ou yurtdndan getirtildii iin

Trkler bu ticaret dalndan nceleri uzak kalmlardr. Manifaturaclarn
birou bu sahann ilk rneklerinden itibaren Yahudi ve Rumlardr. Bunun
nedeni Mslman halkn daha ziyade asker ve memurlua ynelmesidir.

Osn1anl'da

Tekstil ve

bir

Miize-Fabrika olarak retimini

siirdiirmekte ve konumuyla
benzerleri arasnda zel
bir yer tutmaktadr.

Giyin

Sanayi

- - - 437 - -

Evlerde byk sklklada kullanlan dokuma rnlerini satan manifaturaclar, stanbul' da balang
ta gezgin olarak sat yapan basnaclar eklinde ortaya kmlardr. Basnac esnafn ve dier kuma
satclarn tantan Evliya elebi, bu esnaf grubunun ayrld dallardan ve yaptklar ilerden sz
eder.
Basmaclar,

yelken bezinden yaplm byk bir

bohaya koyduklar mallarn genellikle pazar kurulmayan semtlerde satmaya giderler, arldklar
yerlerin kap girilerinde bohalarn aarlar, uzun
pazarlklardan sonra tabii ki byk bir karla mallarn satarlard. Baz gezgin manifaturaclar, fabrika mal kuma yannda makara, ine, firkete gibi tuhafiye malzemeleri de

Feshane fabrikas arkas, Arnavut

satarlard.
kaldrm zerinde Darii/eytam/
kzlarn (Devlet tarafindan yetitirilen
Avrupa mallarnn Osmanl lkesine aknaya balamasyla manifaturaclara
yetim kz/r) ektirdii resim.

da yeni ve geni bir pazar domu, Sultanhamam ve Mahmutpaa' da birok

dkkan faaliyete gemitir. O zamana kadar evlerde retilen ilemeli rtler bile fabrika imalat olarak ok da ucuz bir fyatla satlmaya balamtr.
Yatak rts, araf, yastk klf ve deiik amal iler iin kullanma hazr
olarak satlan birok kuma cinsi,
m ani fa turaclarn e itl erinin banda gelirdi.
stanbul'da

insan hayatnn
snnet, okula balama, evlenme ve lm gibi btn aama
larnda trenler iin manifaturaclardan alnan malzemelere ihtiya duyulurdu. Gelip olacak kzlar
iin gerekli olan eyiz malzemeleri de buralardan temin edilirdi.
Bu maksatlayaplacak alveri iin
gerekli hazrlklar, bu dkkaniar
bir bir dolaarak amaca en uygun
malzemeyi arayp bulmak da m
klpesent stanbul hanmlar iin
ayr bir ura olurdu.
doum,

l...'..._

lk fabrika bittiinde bugnk mes-

lek lisesinin olduu yere bir de feshane

fabrikas almtr.

Manifaturaclar iinde lks ithal mal satanlar mallarn mterilere;

bu maazalardan alveri edenler, aldklar mallar tandkianna gsterirken vnrlerdi.

191 O'lu yllarda Sultanhamam'da bulunan stanbul sosyetesinin alveri yapHacopulo Maazas, pahal mallarnn yansra dnemine gre zevk stnlnn de sergilendii yerdi.
t

- - -438 ,

Osmanl'dan

Cumhuriyet' e Endstriyel Mirasnz - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

 950'li yllarn

sonunda Atatrk Bulvan zerinde de manifaturaclar ar

s kurma dncesi olumu, 960'ta projesi hazrlanan arnn 967' de ilk

blm hizmete almtr. Gnmzde bu arda tm manifatura eitle

rini topluca bulabilmek mmkndr.
Bakrky

Bez

Fabrikas

(1850)

Sultan Abdlmecit dneminde 9. yzylda yaptrlan Bez Fabrikas (BaPamuklu Sanayi Messesesi), Osmanl Devleti'nin 9. yy' da ba
latt sanayileme hareketi erevesinde, dokuma endstrisinin zel bir
yeri vard. Yeniden biimlendirilenAsakir-i Mansure-i Muhammediyenin
(Muhammed'in ordusu) elbise ve i amar ihtiyacn karlamak amacy
la iplik, yn ve eitli dokumalar retecek fabrikalar kurulmaktayd. Bakr
ky bez fabrikas da bunlardan biriydi.
krky

Basmahane (Basma Kuma retimi)

Bu projenin ilk ve en nemli fabrikalar, Tanzimat'tan nce Eyp'teki nl
Feshane ve plikhane olmutur.Tanzimat'la birlikte, bu tesislerin bir ksm
geniletilmi, bir ksm ise o gnk ihtiyalara gre yeniden rgtlenmi
tir. slimiye uha Fabrikas, zmit uha Fabrikas, gibi kurulular yannda,
bu fabrika 850'de zel sektre ait bir kurulu olarak Barutuba Ohanez
tarafndan Basmahane adyla, Yenimahalle' de tren yoluyla deniz kys arasnda kalan alanda kurulmutur.

191 O'lt yllarda Sultanhamam 'da

bulunan Istanbul sosyetesinin al
veri yapt Hacopulo Maazas,
pahal mallarnn yansra diinemine giire zevk iistiinliiiiniin de
sergilendii yerdi.

Balangta

el tezgahlar do kumacl ve el basmacl ile ie balamtr.

nceleri, ngiltere' den getirilen desenler imir kalplar zerine ilenmi,
daha sonra Trk desenleri, motifleri ve renkleri ile baarl kumalar retilmitir. Oyl bu ekilde altktan sonra Avrupa rnlerinin rekabeti yznden Fabrika, 860'ta Hazine-i Hassa'ya devredilmitir.
860- 867 yllar arasnda Hazine-i Hassa emrinde alan fabrika,

o yl Har-

biye Nezareti Levazmat- Askeriye Dairesi'ne devredilmi ve Levazmat-

Umumiye-i Askeriye Bez Fabrikas adyla 92 ' e kadar ordu ihtiyalarn iin
retim yapmtr. Bu sre boyunca, er elbiselii, astarlk, i amar, adr
bezi ve anta kuma retilmitir.
92 - 925 arasnda

o zamanki Harbiye NezaretiAskeri Fabrikalar Umum

Mdrl emrine gemi olan fabrika 924'te ka bui edilen 3 yllk bir imar
ve slah program gereince baz yeni makinelerle ayn ylda ksmen yenilenmi ekilde iletmeye almtr.
kadar gnde o saatlik bir mesai ile 203 kg. pamuk iplii ve bin 5
m bez imal edilirken 924'teki yenilenmeden sonra yllk bez imalat 600
bin m'ye ulamtr.
924'e

'Bakrky Bez Fabrikas, 925'te

Sanayi ve Maadin Bankas'na 932'dede Sanayi Ofisi'ne gemitir. letme birka kez el deitirdikten sonra 93 3 y-

Osn1anl'da

Tekstil ve Giyin1 Sanayi

- - - 439 - -

lnda

Smerbank' a devredilerek

Smerbank'n kurulu aamasnda

teme-

lini oluturmutur.
3 Haziran 193 3 tarih ve 2262 sayl Smerbank Kanunu ile kur{lmu Smerbank kurulular arasnda yer alan Bakrky Bez Fabrikas'nn o tarihteki yllk retimi bin 100 ton iplik ile 7 milyon m bezdir. Smerbank, bu
tarihten sonra, yklendii imar ve slah programn uygulam 1944'te eski
binalar yktnlarak modern tekniin gereklerine uygun olarak yeniden fabrika binalar ina edilmi, bu yeni binalarda 8 bin 928 ilik iplik, 320 dokuma . tezgah ile bu ham dokuma retimini mamul hale getirebilecek kapasitede boya-apretesisleri iletmeye almtr.

1968-1980 arasnda eitli defalar tezgah

says arttrlm,

makine ve blmler

yeni

eklenmi,

1983'te 'Smerbank Pamuklul

letmeleri Rasyonalizasyon ve Modernizasyon Projesi'

kapsamn

da, iplik makineleri karlarak

gnde 5 bin adet gomlek ve bin
5 00 adet pijama kapasiteli

hazr

kurulmutur.

19 8 5

giyim tesisi

ylnda iletmede

bin 200

Fabrika gnden gne artan ihtiyalarn karlayabilmek amacyla, 1949' da

yeniden geniletilmi, 1950'de 29 bin 904 ilik iplik ve 445 dokuma tezgah ile almaya balamtr.

ii

ve

1968-1980 arasnda eitli defalar tezgah says arttrlm, yeni makine ve

blmler eklenmi, 1983 'te 'Smerbank Pamuklu letmeleri Rasyonalizasyon ve Modernizasyon Projesi' kapsamnda, iplik makineleri karlarak
gnde 5 bin adet gmlek ve bin 500 adet pijama kapasiteli hazr giyim tesisi
kurulmutur. 1985 ylnda iletmede bin 200 ii ve 89 memur alyordu.
Makinelerin montajna ubat 1986'da balanm ve deneme retimine geilmi olup, tam kapasiteye ulamak iin gerekli almalar tamamlanmtr.
1985 ylnda iletmede bin 200 ii ve 89 memur alyordu.

89 memur alyordu. Makinele-

letmenin, Dokuma ve Terbiye binas iine, ayrca 1986'da Hali'teki imar

rin montajna ubat 1986'da ba

almalar nedeniyle yklm

lanm ve deneme

mi olup,

retimine geil-

tam kapasiteye ulamak

iin gerekli almalar tamamlanmtr.

19 8 5 ylnda iletmede bin

2 00 ii ve 89 memur alyordu.

olan eski Feshane Defterdar Fabrikas'nn kapasitesi olan, gnde 200 takm elbiselik Hazr Giyim letmesi yerletiril
mitir.

sonucunda, Smerbank Bakrky Pamuklu Sanayi

letmesi'nin faaliyet alan, tekstilde en son aama olan konfeksiyon retimine dnp, 3 konfeksiyon tesisiyle Trkiye'nin i piy;asa ve ihracatna
ynelik olarak yllarca ekonomiye byk katklarda bulun:an bu iletmenin
12 Ekim 1999 tarihinde kapatlmas kararlatrld. Ancak TEKSF Bakr
ky ubesi'nin nderliindeki fabrika iilerinin youn eylemleri ve direnileri nedeniyle fabrika almasna 5 yl daha devam etti. 8 Ekim 2004 tarihinde zelletirildi .
Bu

gelimeler

Baker Maazalan (1856)

Krm Sava'ndan sonra (185 6) stanbul'a gelerek yerleen, ngiliz kken-

li Baker Ailesi tarafndan kurulan maazalardr. Baker maazalar ile ilgili

olarak ngiliz kkenli Binns ve Edwards aileleri de zikredilmelidir.
Bu iki ngiliz kkenli aile stanbul'a yerletiinde ayr ayr iyerleri am
ve deiik ikollarnda alm olmalarna karlk, zamanla firmalarn ya

~--- 440 ,

Osmanl'dan

Cumhuriyet' e Endstriyel Mirasmz - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Baker'a devretmiler ya da onlarla ortak olmulardr, Baker maazalarnn

kurucusu olan George Baker' n, Londra' da daha o dnemler byk bir i
yeri vard.

Bak er maazalarnn
bir ilan fotorafi

George Baker, stanbul'a ilk geldiinde, Hayden'la ortak olmu ve birlikte biri Grand Rue de Pera' da (imdiki stihlal Caddesi) Anadolu Ran'nn
bulunduu yerde, dieri, Kulekaps'nda imdiki Serdan Ekrem Soka'nn
karsnda Galata Kulesi'ne bakan kede olmak zere iki maaza amlar
d. 1860' l yllardan 1870li yllarn sonlarna kadar, ortaklk bozulmamt.
Bu yllarda Baker ve Hayden birbirinden ayrld. Hayden eski maazala
rnda kald, George Baker ise yeni maazalar at. Bu maazalardan biri,
Kuledibi' nde ahdeirmeni Soka'ndan nce idi, dieri ise eski Kanzuch
Eczanesi'nin bitiiinde bulunuyordu.
George Baker, Grand Rue de Pera daki ilk maazasndan sonra imdi
ki Smerbank'n bulunduu yerde i~ncisini de amt. ahdeirmeni
Soka'nn yanndaki ile birlikte, Pera 'ynnde maazas olan Baker firmalarnda, her trl konfeksiyon, yatak takmlar, araflar, mobilya aksesuvan ile mobilya dahi satlyordu. Bunun dnda, birok yabanc frmann
Trkiye' deki temsilciliklerini almlard.
Bu aileye yaknl bilinen Binns'lerden, Cuthbert Evelyn Binns, I. Dnya
Sava'ndan sonra Baker maazalarna mdr olmutu, ngiliz kkenli dier
aile Edwards'larn kurduu "Edwards ve Olu" firmas G. ve A. Baker fr
mas1920'de birleti.

B u dnem frmann mdr C. E. Binns oldu. 1926' da deien kanunla ir

ketleme sz konusu olunca, birleik frma ayr ayr anonim irkete dnt.

Osmanl' da

Tekstil ve Giyim Sanayi

- - - 441 ,- -

C. E. Binns, genel mdr olarak kald. W. G. M. Edwards, ynetim kurulu yesi olarak grevini srdrd. 924- 925'te W. G. M. Edwards.
stanbul'daki ngiliz Ticaret Odas yeliini srdrd. 930'da pa bakan.lna seildi.
George Baker, Hayden'dan ayrldktan sonra, srekli kendi adn kullanm ve tm firmalarn G. Baker olarak amt. Oullarnn her ikisinin
kk isimleri A ile balad iin sonralar firma nvanna bunlar eklemiti. Baker maazalar Beyolu'nda olmasna karlk, ynetim merkezleri hep stanbul tarafnda
kalmt. 880'de Tarak

Bugn Trk kuma kalitesi

ve (jzgiin tasarmyla dnyaya
nam sa/mtr.

lar Caddesi zerindeki Matteo Han'nda, ihracat, ithalat ve komisyon ilerini yrtyordu. Daha sonra buradan Tahtakale'deki Prevuayans Ran'na tandlar.
Firmalar tasfiye edilinceye kadar da burada kaldlar.
Balat'ta Fener Caddesi zerinde byk bir antrepolar vard. Ttn depolar ve
satm yerleri ise Beikta'ta
bulunuyordu. Baker'n ayrca, Seager ile ortak olarak
altrd, Baker ve Seager deniz tamacl firmas, Galata Havagirnyan Han'da idi. 950'li yllarn banda Baker'lar firmalarn tasfiye etmeye
baladlar, nce stiki al Caddesi zerindeki byk konfeksiyon maazasn
kapattlar. Hachette'in bitiindeki (Galatasaray' dan Tnel' e giden cadde
zeri) mobilya maazasn ise stanbul'un en zengin Rum ailelerinden biri
olan Pallavidislere sattlar.
Bu arata, ahdeirmeni Soka'na gelmeden nce ve ahdeirmeni Soka
ile ke yapan dier maazalarn da evvelce elden karmlard. Bu maa
zalarm satn alan Pallavidisler, mobilya ilerini brakarak yalnzca konfeksiyon ~e ayakkab iini yrttler. Bu arada Dimitri Pallavidis (ailenin by), eski ad Rekor olan pastanenin sahibi Leonidas Yotto ile anlaarak
buraya da ortak oldu ve pastanenin ad Kervan olarak deiti.
Her ne kadar, Pallavidisler maazann adn Pallavidis olarak deitirmi
lerse de Beyolu halk buraya Baker demeyi srdrmt. 6-7 Eyll 9 55
olaylar'nda Pallavidislerin her iki maazas da harap olmutu. Bu olaydan
sonra maazalar yeniden dzenlendi. Ancak Dimitri Pallavidis'in lm
zerine maaza kapand. Dimitri Pallavidis'in olu Niko, Cihangir'de "ark
Eksport" ad ile byk bir ithalat ve ihracat firmas kurdu. Bu firma halen
yaamn srdrmektedir.

- - -442

--- (Jsmanl'dan Cunhuriyet'e

Endstriyel Mirasn1z - - - -- - - -- - -- - - - - - - -

Kula Mensucat (1866)

Osmanl

Dnemi'nin nl kuma markasdr. Cumhuriyet dneminde de

ayn itibarn hala srdrmektedir. Manisa Kula'da halclk daha nceleri
deirmencilik yapan olakzade. Sleyman Bey'in oullar brahim bey ve
Abdurrahman Bey tarafndan 1866 ylnda balar. Aile ii, daha sonra oul
lar Sait olak, erif olak, Abdurrahman olak ve Sleyman olak tarafndan devam ettirildi. olakzadeler hal irke
ti, hal retiminin yan sra Kula' da bir ykama
hane, boyahane ve iplik imalathanesi kurmu.
irket ilme iplii imalinde kullahd yn
Afyon, Eskiehir, ve zmir gibi merkezlerden
satn almtr. Kula'daki boyahanede boyanan
ipiikierin bir ksm dokunmak zere Kula ve
evresindeki kylere datlrken bir ksm da
kervanlarla Isparta'ya gnderilir.
Bu arada irket ortaklar vastas ile Amerika ve
Almanya gibi lkelerde maaza am bir srede ngiliz ark Hal Kumpanyas adl irket
le de ortakla gitmi. 1929 ylnda Amerika'da
patlakveren ekonomik kriz, 1929-1933 yllar arasnda Trkiye'de d ticaretle uraan irketleri de etkiler. Bu arada Sait olak Amerika' da giderek
maazasnda bulunan tm hal stoklarn eritneye alm, irket bu sayede batmaktan kurtulur. Amerika'da satlnayan bir miktar hal ile stanbul'a
dnen Sait olak, bu hallar stanbul' da satm ve olakzade hal irketi
halclkla ilgisini 1934 ylnda bitirir. Kula'ya dnen Sait olak ellerinde
bulunan ve hal iplii retiminde kullandklar makinalara ilaveler yaptr
m, bunlar daha da gelitirerek hal iini kuma dokuma iine evirir. olakzadeler Hal irketi bu deiiklikten sonra 1934 ylndaKula Mensucat
ismini alarak dokuma sanayinde byk bir hzla ilerlerler. 1951 ylnda ir
ket zmir 'e tanr. Sait olak'n vefat sonun balangc olur.

Kuruluu Osmanl 'ya

kadar uzanan
Kula Mensucat'n 1980'li
yllardakigrn

Ege' de buna verilen klasik rneklerden biri, Kula Mensucat 'n el dei Fabrikann Cumhuriyet dnemindeki
tirmesi. Kula Mensucat ve zmir Yn'n kurucusu Sait olak vefat ettiksahibi ve yiineticileri bir arada
ten sonra olundan Ethem olak' irketin ynetimine
geti. Fakat, dier iki karde, yeenler ve damatlarn varl
aile iinde anlamazlklara neden oldu. Bu anlamazlkla
rn derinlemesiyle de irketler zor duruma dt. Sonunda
da 1986' da iflas masasnda irketlerin sat gerekleti. Kula
Mensucat' da, Antalyal Eilik Ailesi satn ald.
Riskli krediler Kula Mensucat ke gtrd. Kula Mensucat, E yilik Ailesi ynetiminde yapt kuma retimiyle
hem i hem de d pazarda nemli sat miktarlarna ula
t. Ancak, 1998'deki Uzakdou krizine yksek dviz borcu
ile yakalanan Kula Mensucat 'ta sorunlar giderek bymeye balad. Yine

()snanl'da

Tekstil ve

C~iyin1

Sanayi

- - - 443

bu dnemlerde Eyilik ailesi, 2005'te tesisteki retimi durdurmak zorunda

kald. u anda yeniden retime balayarak, lke ihracatna katk sunmaya
devam etmektedir.

lenin ticaret merkezi ise

'Pamuk

Han'

da eliiye yakn
/man

bu

Etrafn

dkkan

hann,

lar Camii,
Camii ve

idi.

bu-

iftehan-

Karaosmanolu

Bahvan Pazar

semtlerine alan ii ayr kaps vard.

Krkaa rr Fabrikas

(Manisa- 1876)

Fabrika, Akhisar yolu zerinde ve Endstri Meslek Lisesi'nin gneyinde, 87 6 ylnda ile merkezinde Ermeni asll Karakin ahbazyan tarafn
dan kurulmutur.20 beygir gcnde ve buharla alan krk rr makineli pamuk blm, iki adet zeytinya basks ile gnlk 75 uval buda
y ten, i blmlerinde byk deiiklik geirmesine ramen, ina edil dii yldan beri hibir tamir grmeyen grkemli hacas
halen dimdik ayaktadr.
Bundan baka yine Ermeni vatandalardan "apkal" diye
anlan Aznavuryan'a ait 25 rr makinelifabrika ve rkcla O hanisa'ya ait ayn ilevli bir baka fabrika Krkaa
llarn hizmetindeydi.
1

Manisa Krkaa rr fabrikas

Trklerin ise drt ayr semtte insan veya hayvan gcyle alan ok sayda su deirmenleri vard. Bunlarn son
rneklerinden biri olan Aksu yaknlarndaki Gllce Deirmeni 950' li yllarn ortalarna kadar ilevini srdrmtr. Ayrca marangoz, demirci, nalbant, kundurac, mimar, terzi, mutaf(kee dokuyucu),
mcellit (cilti) vs. gibi yeterince esnaf bulunmaktayd. Bunlardan semerci, mutaf, mcellit, demirci gibi iyerleri Trklerin, dierleri ise gayrimslimlerin kontrolndeydi.
lenin ticaret merkezi ise 'Pamuk Han' idi. Etrafnda eliiye yakn dkkan

bulunan bu hann, iftehanlar Camii, Karaosmanolu Camii ve Bahvan

- - -444 - - - Osmanl'dan Cumhuriyet' e Endstriyel Mirasmz - - - - - - - - - - - - - -- - - - - -

Pazar

semtlerine alan ayr kaps vard. Geni avlusunda bata afyon

olmak zere, palamut, meyan kk, eitli kk boyalar ve dier rnlerin,
zmir veya dier illerden gelen yabanc uyruklu veya Osmanl vatanda tccarlara satlar gerekletirilir di.

Adana Milli Mensucat Fabrikas (1907)

Milli Mensucat, Adana' daki tarihi dokuma fabrikas dr. Trkiye'nin tarihindeki 7. Adana'nn ise 1. tekstil fabrikasdr.
907' de

Ermeni Simyonolu evlatlarndan Aristidi Kazma tarafndan Simyonolu Fabrikas adyla kurulmutur. 9 4'te dier aznlklar birlikte
Kazma, ehri terkedince fabrika Hazine'ye gemi ve ttihat ve Terakki Ynetimi tarafndan ad Milli Fabrika olarak deitirilmitir. Franszlar, ehri
igal edince fabrika eski sahiplerine gemitir.
Atatrk'ten Adana' daki sahipsiz fabrikalar yeniden canlandrma buyruu
nu alan Kayserili tccar ve Adana milletvekili Nuh Naci Yazgan, 924'te
milletvekilliinden istifa ederek Adana' daki sanayi hamlesinin ncl
n stlendikten sonra 927'de dnemin dier iadamlar Mustafa zgr,
Nuri Has, SeyitTekin ile birlikte fabrikay Hazine'den satn alm ve adn
Milli Mensucat olarak deitirmitir. Burada retilen "Aslan" markavater
ve ekstra iplikler, lkede byk talep grmtr.
Fabrika, 978 ylnda bu kez biriken borlar nedeniyle tekrar Hazine'ye
gemi ve retime ara verilmitir. 983'te Turgut zal'n direktifyle Gaziantepli iadam Mehmet zzmc'ye 49 yllna kiraya verilen fabrikann ad "Milsan Mensucat" olarak deitirilmitir.

Yazar Orhan Kemal, Milli Mensucat fabrikasnda uzun

memurluk yapm ve fabrika romaniarna esin kayna olmutur. Yazarn nl roman "Beki Murtaza",
Milli Mensucat fabrikasnn gece bekisidir.
yllar

Milli Mensucat 90 yldan fazla retim yaptktan sonra

2000 ylnda makinelerini durdurdu. ;abrikaya, SSK'ya
olan borcu nedeniyle Hazine el koydu~ Ardndan fabrika
Adana Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Blge Mdrl'nn ald
kararla "Kltr varl endstri miras" olarak tescillendi.

Adana milli mensucatfabrikas

Atatrk'n iki kez ziyaret ettii ve kentin merkezinde yer alan fabrika ,
930'larda Trk Hava Kuvvetlerine iki uak hediye eden fabrika, "Milli
Mensucat" ad altnda eitime bir de ilkretim okulu kazandrd. Fabrika
gemite iilerine zel para basp datmasyla da biliniyor.
Adana hatta Trkiye'nin ilk fabrikalarndan milli mensucat fabrikas uan
faaliyette deildir. Mzeye dntrlmesi konusundaki almalar srmektedir.

Osmanl' da

Tekstil ve Giyim Sanayi

- - - 445 ,- - -

Osmanl'da Gelimi zel Kuma Markalan

Trabzon Bezi ve

Dokumaclk

(1461)

Dokumaclk,

blgenin en eski el sanatlarndandr. Trabzon bezi tarihi belgelerde "Padiahn donu ile gmlei ve ipekli kumalar Trabzon dokumasndan tedarik edilirdi" eklinde kaytlarla karmza kar. "Trabzon bezi"
olarak btn Osmanl vilayetlerinde n yapan Trabzon dokumalarnn retimi, krsal kesimdeki talebin
yan sra turistik talep sebebiyle hala srmektedir.
Bugn tm Anadolu' da olduu gibi, Trabzon' da da el
dokumaclnda bir gerilemenin sz konusu olmas
na ramen, petemal vb. eyann halkn gnlk yaa
mndaki nemli yerini korumas bu geleneksel sana. tmz yaatmaktadr. Trabzon dokumacl ile ilgili aratrmalarda "keten kenevir" denilen dokuma aslnda "kendir" dir.
Sultan Abdiii Aziz Han 'n gmlek
yaptrp giydii

Trabzon bezi

El tezgahlarnda, el eirmesi yntemiyle elde edilen bu kendir iplii ile yaplan dokumalar, yerini zamanla pamua brakmtr. Idr, Erzincan ve
ukurova' dan salanan pamuk ipliiyle Trabzon' dan baka Maka, arba, Beikdz ve alpazar gibi yerlerde bata petemal olmak zere,
perde, gmleklik, al, barts, kuak vb. dokumalar retilmektedir. Ka~adenizli kadnn simgesi olan petemal, Dolay Petemal (hele dolanan) ve
Ba Petemal olarak iki ana gruba ayrlr. Renk, byklk ve dokuma tekniine gre de deiik isimler alrlar. (Makasl, ikat, ean vb.)
Dokumaclk rnekleri unlardr:

Heybe: te, alverite, pazarda erzak ve ihtiya maddelerini koymaya veya

tamaya yarar geni bantlar arasnda ince izgiler tayan bir dokumadr.
Az ksmlar kendi ipiyle bzlebilirler.
Kean:

Tahta el tezgahlarnda dokunan k~anlar yre

kadnlar balarna, petemalleri ise bellerine balarlar.
Her yrenin birbirinden farkl deseniere sahip pete
malleri vardr. Kk boyalardan yaplan kean ve pete
maller el dokumas araf ve kumalar hem gnlk yaam da hem de dekoratif amal kullanlabilirler.
'Kuak: Kalnyniplikten yaplan gen biimde kk
boyalada farkl deseniere boyanan, genellikle blgemizde kadnlarmzin bellerine doladklar bir giysi trdr.

rnek bir kuma deseni

- - -446

--- Osmanl' dan

orap: Boyanm ya da boyanmam ynden rlrler. Boyanmam safynler beyaz ve kahverengi doal
renklerdir. Trabzon el yapm oraplar, erkek orap-

Cumhuriyet' e Endstriyel Mirasmz - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

lar, kadn oraplar,

ocuk oraplar olarak rlrler. orap ssleri arasn

da gen motifler Trabzon'un zelliidir.

Rize Bezi (1850 -1915)

Geleneksel Rize el dokumaclnn temelini tekil eden feretikonun yreye
hakim olmu olan skitler (M.. 8 ve 9. yy) tarafndan Rize yresi insanna
kazandnid dnlmektedir. Nitekim skitler'in yaam tarzn anlatan
Heredot'un kitabnda skitler'den bahsederken bu milletin kendirle alakalarndan bahsetmitir. Rize blgesinde halen kalntlar bulunan skitler'in
kendir dokumacln blge insanna miras brakmas nemli bir ihtimaldir.
Birinci Cihan Harbi'nden nce, Rize' de, geni lde 200 ton evresinde
Rize bezi dokunurdu. O gnlerin artlarna gre uluslararas nem tayan
bir retim dalyd.
Kendir elyafndan dokunan bu bez, Arap lkelerinin rabet ettii bir i
giyim bezi idi. Rizeli bir ok aile feritiko (kendir kuma) ticaretini kendine i
edinmiti. Eski dnemde Rizeli
kadnlarn el emeiyle gerekletirdikleri bu sanat Rize ekonomisine kk apta da olsa
katkda bulunuyordu. Kadn
lar tarafndan tarlalarn zellikle sulanabilir ksmnda ekilip
yetitirilen kendirin lifleri ok
yumuaktr. Bu lifler nce suya
hatrlarak yumuatlr, sonra
elde eirilerek ince iplik haline
getirilir. Daha sonra da o dnemde ngiltere'den ithal edilen Water cinsi pamuk iplii ile
el tezgahlarnda dokunarak bez
haline getirilirdi. Ham kendirin rengini aartmak iin, deniz
kenarndaki akllar zerine s erilen bu bezler sk sk deniz suyuyla slatlarak gnete kasadanmaya tabi tutulurdu. Bu bez ince, ayn zamanda dayankl ve salamd. Bundan yaplan i amar, vcudun terini
emip abuk kurutalabildii iin Arap lkelerinde varlkl kiilerin, eyhle
rin arad bir rnd.

Kendir bitkisi

1960'l yllarda, ayn Rize'ye

gelmesinden nce hemen her evde bir feretiko tezgah bulunuyordu. Bugn Rize' de ay ekili olan alanlar bu tarih ncesinde iplik elde etmekte kullanlan kendirle kapl idi. Kendir bitkisinden ip
karma ileminin olduka zor ve zahmetli olduunu syler yallar. yle ki
Nisan aynn ortalarna doru msr ekimiyle birlikte humuslu topraa eki-

Osmanl' da

Tekstil ve Giyim Sanayi

- - - 447 ,- - -

len kenevir tohumlar Austos ortalarna doru bir buuk-iki metreye ulanca hasat edilir. Hasat edilen kendir aalar birka gn kabuklarnn geveyip soyulmaya msait hale gelmesi iin yanura braklr. Rize'nin nemli
ve yal iklimi keneviri istenilen hale getirmeye msaittir. Gnete aa
rp yanurda geveyen ubuklar soyulduktan sonra her kyde bir ya da iki
tane bulunan tokmaklarda dvlr. Sonra taraktan geirilip ip halini alr.
p haline getirilen kendir liflerinin
sarlmas iin krk kullanlr. ipierin yumaklanmasyla zgler hazr
lanp hazrlanan zglerle feretikonun zel tezgahnda dokunup bez haline getirilir. Oluturulan bu beze feretiko denir. Kuma, kalitesi, salkl
olmas ve zarafetiyle gerek giyim alannda, gerekse zerine ileme yapl
mak suretiyle kullanla gelmektedir.
Erkei gurbette

bulunan kadn, tarlaelde ettii kendir elyafndan, kn bo ve uzun gnlerinde, ancak 3 kilo kadar iplii bkebilirdi. 200 ton portesinde olan dokumadan halkn ihtiyac dnda kalan scak Arap memleketlerine ihra
edilirdi. amar dokumasna ok elverili olan iplikten retilen bez ise
pamukluya oranla dayankl ve ok shhidir.
sndan ihtiyacna gre

Rize bezinden retilen

rnler

Kentte ay retimi baladktan sonra, kadnlar iplik bkmeye vakit bulamadklarndan, 1960'larda retim (yaklak 10-15 tona) dmtr. 2000'li yl
larn bandaysa ekonomik lekte byk bir retim yoktur.
Feretiko bezi ketene gre ok ince ayn zamanda drt kat daha dayankldr. Zira pamuklu kumalarn 6 aylk mrlerine karn feretiko'nun mr
iki yldr. Feretiko geleneksel Trk el sanatlarndan hesap ii, kanavie
vs.de kullanlmak zere bu sanatlarn uzmanlar tarafndantavsiye edilen
bir rndr.

Rize Bezi'nin (Feretiko) zellikleri

Dokunduunda

bej rengindedir. Ykandka beyazlanr .

peksi grnte olmasna ramen sert bir kumatr .

Feretiko bezi ketene nispeten ince ve drt kat daha salamdr .

Feretiko bezinin ham maddesi olan kendir lifleri nedeniyle kokusu kurutulmu ot gibidir. Bu koku bezin hibir kimyasal sreten gemediinin kantdr.

- - -448

--- Osmanl' dan

Hibir kimyasal ileme tabi tutulmamtr. Tamamen doaldr .

Cumhuriyet' e Endstriyel Mirasmz - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Feretiko'nuri hammaddesi kendir lifi

ynleme olmaz.

Kumata

El dokumas Feretiko bezleri fabrikasyon ve benzerrnlere gre daha

sk d okunmutur.

ara ara kendir lifinin

rastlanla bilir.

olmas dolaysyla

zellii dolays

stnde hafif

ile renk koyulamasna

kl,

teri emme zellii, dokuince ve yumuak yapda

olmas, doal klima zellii ile sa
lk iin son derece elverili olmas
"Rize Bezi"nin "ne kan zellik/eridir. Bt zelliklere sahip "Rize
Bezi" yaygn bir kullanma sahipmasnn

Kltr, insanolunun el becerisi ile zekasnn yaratc gc arasndaki diyalogudur. Rizebezide Rize de yaayan kltrn d yansmasdr. zgn
dokuma tezgah yreye has, yrenin kltrn ince bir slupla yanstan de- tir.
senleri, insanlarn gnlk hayattaki ihtiyalarn karlamas ile Rize yresinin meydana getirdii kltrel-ekonomik bir faaliyettir. Rize bezi kltrel bir
rn olmann yan sra ekonomik deeri
olan bir rndr.
Yaygn

olarak evlerde ss rts olarak

kullanlmtr. Gen kzlarn eyizlerinde olmazsa olmazlardan olmutur. Masa
rts, sehpa takm, mutfak takm v. b.
ekillerde evlerde mstesna yerini bulmutur.

Gnmzde Rize Bezi'nin; 100 kii /aile

ad eti konfeksiyonla geleneksel zelliklerini koruyup, el emeini, gz nurunu, ilmek
ilmek ileyip, kadnlarn ev ekonomisine katk salayacak bir yap oluturma
s hedeflenmi ve yidere Kaymakaml Sosyal Yardrnlama ve Dayan
ma Vakf tarafndan Rize Bezi ve Konfeksiyon Atlyeleri retime almtr.
ile

ile bezi bugn bile blgenin

en "nemli yiiresel riinii

ve gelir kaynadr

Bezi

ile

bezi, el tezgahlarnda, pamuk ipliinden dokunan, tamamen ile'ye

zg bir bezdir. Gnmzde "ile Bezi" diye maalesefDenizli'nin Buldan
bezi otomatik tezgahlarda ilenip satlmaktadr. ile'nin bu bezi ile'liler
sahip kamadndan yava yava baka ile ve yrelerin tekeline girmek'
tedir.
ile Bezi zellikleri
ile

Bezi'nden eitli giysiler retilmektedir. Vcut terini emme zelliin

den dolay salkl bir rndr. ile Bezi rahat, hafif, ucuz, ter emici, salk
l doal bir giysi olma zelliiyle geni kullanm alan bulunmaktadr. Ayrca kltrel ve sanatsal motif ve ilemelerle ssleme ve aksesuar olarak da
kullanm alan geni bir rndr. lk zamanlarda keten ipliinden yaplan
ile Bezi taleplerin artmasyla zamanmzcia pamuk iplii ve makineyle de
dokumas yaplmaktadr. zgn ile bezinin iplii 20 numara kvrck iplikle yaplmaktadr.

Osmanl'da Tekstil ve Giyin

Sanayi

- - -449 - - -

 ile

Bezi Y apl

Kazan iinde kaynamakta olan suya uygun miktarda hamur atlr, iyice kartrlarak kaynatlr. Hamurun erimesine mteakip ileler halinde alnana
pamuk iplii kazana atlmaktadr.
plik hamuru emenekadar kartrma ve kaynama devam eder. Daha sonra

ileler halinde karlan iplik rplarak kurumas iin ipe aslr. Kuruduktan sonra krkta makara veya bobine sarlan iplikler dokuma iin hazr
hale gelmitir. Eni ve boyu deiebilen yreye has tezgahlara akt ve zg
eklinde gerilir. Eni tezgaha bal
olarak deiim gsteren bezin, dilenildii kadar uzunlukta dokumas yaplmaktadr.

Genellikle krem ve beyaz olarak

dokunan bez, istendii takdirde
kaynatma srasnda istenilen renge
boyanabilmektedir. Bu renklerle desen ve renkli dokuma yap
labilir.
Dokunan bezler top halinde deniz
suyuna bastrlp ykanr. Sonrasnda sklmadan kurumas iin
aslr. Kuruyan bezler top haline
getirilir.
ile

ile

bezinin farkl bir deseni

Bezi, zerinde bask ve el i

lemeleriyle sslenerek deiik
amalarda kullanma sunulmaktadr. El naklar sslemeleri, flo iplik yreye has zellik tayan motiflerle sslenmektedir. Bu motifler halk arasn
da deiik isimlerle anlmaktadr. rnein atlak kahve, samatya, kartopu,
gazi sofras, yasemin, hanm yana gibi.
lemeler, kasnaa gerilen bez zerine flo iplikle yukardaki i~imlerden oluan

motiflerle yaplmaktadr.

Masa, s,e hpa rts, erkek ve bayan gmlekleri, elbise, gecelik,

mutfak ve yatak rtleri eklinde kullanlmaktadr.

sabahlk,

Tokat Bezi ve Yazmacl (1540- 1821)

11-13. yzyllarda yaplan Hal Seferleri sonunda Batl lkeler, douda
grdkleri ou eyin yan sra, kuma renklendirme yntemlerini de
renmi gelitirmiler di. Kuma boyama teknikleri ilk kez V enedikli V entura
Rozetti tarafndan 15 41 'de kitaplatrlm, 1689 ylnda ise Almanya, Fransa
ve ngiltere' den edinilen bilgilerle hasmaclk yaplmaya balanmtr. Bat
literatrnde; Almanca (Zeugdruck), ngilizce (Block Printing), Fransz
ca (L'Estampage) olarak adlandrlan kalp bask sistemi bizde "Yazmac-

- - -450 - - - Osmanl'dan Cunhuriyet'e Endstriyel Mirasnuz - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

lk" olarak adlandrlmasn yine kendi yapsndan almaktadr. Kuma zerine elle veya tahta kalplarla baslarak desenlendirilen kumaa da "Yazma"
denilmektedir.
Yazmaclk

bizde bir halk sanati olarak doup gelimi, en gzel rneklerini 17 - 19. yzyllar arasnda stanbul yazmalar ile vermitir. nceleri Anadolu' da gelien bu sanatn rnleri, toplumun vazgeilmez eyalar
arasnda olup, zgn tasarm ve gzellikleri ile saray eyalar arasna da gir- .

mitir.

Yazmaclk sanat

eskiden yalnz Tokat iline "Has" olmutur. Burann gelirleri Valide Sultan Vakfna ait olduundan, baka yerde yazma yaplma
s yasaklanarak gelirin ak ynlendirilmek istenmitir. 181 7 ylnda baz
ustalar vergiden kurtulmak istei ile Zile ve Niksar'a gitmiler ve bir sre
devam etmilerse de 1821 ylnda baz kaak ustalarn Tokat'a dnmeleri
ve atklar i yerlerinin kapatlmas salanmtr.
Ahap kalp ile kuma basmacl mavicilik meslei olarak stanbul' da Sa-

Ahap kalp

ile kuma basmac/ mavici/ik meslei olarak

lstanbtl'da Samatya, Kumkap, Kandil/i, skiidar semtlerinde yaplmtr. Evliya elebi Seyahatname'sinde; !stanbulyazmaclar hakknda Esnaf Nakkaan Yalkezyan tabirini kullanm ve fU bilgiyi vermitir: "Bunlar yumayun bezler
zerine siyah kalemkar ederler,
20 diikkan, 20 nefer olarak a~
lrlard. "

matya, Kumkap, Kan dilli, skdar semtlerinde yaplmtr. Evliya elebi

Seyahatname'sinde; stanbul yazmaclar hakknda Esnaf Nakkaan Ya
lkcyan tabirini kullanm ve u bilgiyi vermitir: "Bunlar yumayun bezler
zerine siyah kalemkar ederler, 20 dkkan, 2Onefer olarak alrlar d."
Gerek Anadolu, gerekse stanbul'da
yazma, Trk halknn hayati. ile her
ynden kaynamtr. ievsel ve dekoratif olarak; yemeni (ba rts), yastk rts, yorgan yz, boha, mendil,
sedir rts, kavuk rts, destimal, tl
sml gmlek, seccade vb. rnlerin yapmnda kullanlmtr.
Yaznalar

malzeme olarak keten, pamuklu, ipekli, en ok da tlbent zerine kalp, kalem ii, kalp-kalem ve boyama teknikleri ile bezenmitir. Yazmalahn deseniernelerinde ise orak, kandil, stun, turna, gvercin, keklik, geyik, horoz, karanfil, lale, smbl, servi,
gller yannda manzara ve geometrik unsurlar grlmektedir.

Tokat bezi b'rnei

Yazma kalplar; ii bo ve dolu olarak adlandrlan iki farkl teknikle ahap

aynaclar tarafndan hazrlanr; modeller armut, llarnur ve dut aacna
oyulurdu. Yazma adlar ve kalp adlar ou zaman ayn olur, nk ne eit
kalplayaplm ise yazmaya o ad verilirdi. Kandilli gbei, trtll, Kandilli
yldz vb. Kalem ii denilen yntemde ise gerilmi kuma zerine desen ve
motifler izgisel olarak fra ile izilir, sonra zemin ve motif renklendirmesi yine fra ile gerekletirilirdi.
/;tl

,~rr-

Osmanl'da

Tekstil ve Giyim Sanayi

--- 4s

_- -

En gzel rneklerini 6 ve 7. yzylda veren Tokat yazmacl boyaclk,

iplikilik, bezeilik gibi yan kollar da gelitiren nemli bir sanattr Anadolu iin. Bitkisel ya da hayvansal boyalar kullanlarak yaplan boya, tezgaha serili kumaa fon
olur nce. Sra desene gelmeden, kalplardan
sz etmeli elbet: Oymas, ekil vermesi nispeten kolay llarnur aacndan yaplma kalplar
dan. Desenierin haslnasnda kullanlan kalplarn birinde desenin d izgileri, brnde ii kntldr. nce d sonra ii boyanr
desenin. Desen de meyvesi bol ehrin elmas,
zm, kiras ve elbet iekleri. Bu kalba dklm ieklerle meyvelerin kuman zerine
yerletirilmesi de ayr bir sanat elbet; kompozisyonlar en az renk uyumu kadar nemlidir.
Doadan esinlenilen desenler eer kuma
ta basldklar yzeyi tmyle kaplyariarsa
"ii dolu" ya da "dokuz dall" diye adlandrlyor. Bu desende krmz veya
40 yl iincesine kadar be biiyiik krmz- mor yzeyi tamamen dolduracak ekilde; sar, yeil, siyah renklerle
handa siirmii Tokat yazmacl dokuz desen yerletirilerek baslyor. Tokat Belisi, Tokat zmls, Tokat
: Horoz/u Ran, Hac Musaolu
Elmals (ki bu desende siyah zemine krmz veya krmz-mor elma motiHan, Askerler Han, Beypazar
f baslyor beze), Tokat Kirazls, Yarm Elmals, Tokat i Bo (Kayseri
Ran, Gaziolu Ran. Yazmalakenar) ve Purket (plaka) ile bitmiyor desenierin listesi: Kak Sap, Kaynana
rn zeminindeki al rengi salayan
Yumruu, Asma Yapra gibi desenleri de var Tokat yazmasnn ...
ve bitki k'klerinden modern teknikler/e Almanya'da yaplan alizarin boyas da iiretilmiyor artk.

40 yl ncesine kadar be byk handa srm Tokat yaznacl : Horozlu

Han, Hac Musaolu Han, Askerler Han, Beypazar Han, Gaziolu Han.
Yazmalarn zeminindeki al rengi salayan ve bitki kklerinden modern teknklerle Almanya'da yaplan alizarin boyas da retilmiyar artk.Teknolo
jinin gelimesiyle serigraf teknii kulilanlmaya balanm. Bugn, avlusunda kuyu olan, stte sra odalarnda eski zamanlardaki gibi retim yapan
hanlaryerine Tokat Sanayi Sitesi'nin yanndaki Yazmaclar; Sitesi'nde retim yaplyor.
1

zg~ renk ve zellikleri kaybolsa da, sanat akademilerinn ~lmalarna

konu olup; bazen keten zerine baslp elbise, fular, etek, bluz da oluyor,
eyiz sandklarna ye,rletirilip baka ktalara turistik rn olarak da gnderiliyor ve gelenei hala yaatlmaya allyor.

Patiska (Hasse Kuma)

Patiska sk ve dzgn dokunmu pamuldu bezdir.Uygulanan apre trne gre yumuak ya da diri tutumlu olabilir. Orijinaliketen olan bu kuma
imdi pamuk ya da karmlar veya yn ve karmlarndan yaplmaktadr.
Pamuktan yapld zaman genel olarak zgde O-4 ve atk da 8-4 kaplama faktr ve metrekaresinde 60-OO gram arl vardr. Eer ynden
yaplmsa alisten (challis) daha hafiftir ve kadn elbiseleri olarak kullanlr.

- - -452

--- Osnanl

dan Cunhuri} ct' e Endstriyel

i\lirasnz - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Hasse adyla da bilinen bu kuma, bezaya rgl, beyazla tlm, hafif grai amarlarnda ve ileme yapmak iin kullanlan bir pamuklu kumatr. Uygulanan apre trne gre yumuak ya da diri tutumlu olabilir.
ok ince ilemelik pariskalarda 60-80 ne atk, cm' de 84- 40 sklkta, 56-66
ne zg, cm'de 80-OO sklkta kullanlabilir. Gnlkkulanm iin dokunan patiskalarda ise, 20-30 ne zgve atkdan cm' de 20-36 sklklarda dokunan yaplar uygulanmaktadr
majl,

Patiska zellikle Amerika ve Msr' da yetien nitelikli pamuklardan eril

mi, 60-80 numara ipliklerden dokunur ve ounlukla bir yzne hafif par. laklk kazandrlr.

Patiska kumandan retilen eizler

Patiska aartlabilir ya da para halinde boyana bilir. Nitelikli patiskalar przsz, parlak apreli ve hafif bezlerdir. Bunlar kolay dikilebilir ya da zerlerine ince naklar ilenebilir.
Patiska kolay ykanabildiinden mendillerde, ocuk giysilerinde, i amarlarnda, araflarda ve geceliklerde kullanlr.
Franszca

batiste, adn ilk reticisi Cambraili Baptiste' den almtr.

Fransa'nn Kuzey Flandra

blgesindeki Cambrai ehri 500'l yllarda patiska retimi ile tannmtr. Patiska'nn ngilizce ad olan cambric szc
de Cambrai ehrine ait anlamndadr.
Kumalar:

Amerikan Bezi Atlas Basma Coolmax Denim Divitin

Diyagonal Emprime Feretiko Gabardin Jarse
Kadife Kamir Moher Muslin Mflon Orlon
Patiska Pazen Penye Pike Poplin Saten Tafta

Patiska zellikle Msr'da yetien

nitelikli pamuklardan erilmi,
60-80 numara ipliklerden dokunur ve ounltkla bir yiiziine hafif
parlaklk kazandrlr.

Kayseri Haclar Bezi

Osmanl dnemi Kayseri Haclar kasabasna adn veren blgede retilmi
tir. Adana Kozan' dan blgeye gen halk geimini dokumaclk yaparak sa
lamtr. Dokumaclk 950'li yllarda halkn en nde gelen geim kayna
durumundayd. Evlerde ilkel bir ekilde dokunan bezler Kayseri' de ve civarnda satlrd. Bu bezlere "Haclar Bezi" ad verilirdi. Teknolojinin ilerlemesi ile birlikte, dokumaclkyerini ticaret ve sanayiye brakmtr. Hac
lar Halk, ipekli ve ynl hal dokumacl ticaretinde byk baar gstererek l apnda kendisini kantlam ve sz sahibi olmutur.

Hereke

Hal (Bkz. Hereke Fabrika-i Hmayun)

Kula Mensuca (Bkz. Tekstil Sektr)

Bursa pek Kuma (Bkz. Tekstil Sektr)
Basma Kuma (Bkz. Bakrky Bez Fabrikas)

()snanl'da

T'ckstil v Giyim Sanayi

- - -453

Osnanl'da Ttn ve Sigara retini (1601-1603)

Ttn, iklim bakmndan scak blgeleri seven bir kltr bitkisi olduu iin,
bu iklim koullarna uygun olanAntil Adalar ana vatan olarak kabul edilmektedir. Tarihte rastlanlanilkkaytlara gre; YukutanAdas'nda c...
i
yaayan Mayalar kutsal atelerinde dier kokulu bitkilerle birlikte f\
1
ttn de yakyorlard. Bu duman solunum yolu ile alan insanlar
bu bitkinin keyif verici etkisini anlamlard. Yeni Dnya' da asr
lardan beri iilen ttnden, 492' de KristofKolomb'un Hindistan zann ile Amerika'y kefetmesine kadar eski dnyann haberi yoktu.

.G

s
DE lEMP!RE OTTOt.AN

Kristof Kolomb ve yanndaki gemiciler Avrupa'ya dnlerinde ttn yapraklarndan spanya, Portekiz ve Fransa'ya getirmi- CONSt \ fNOPLE.
lerdir. Bylece ttn nce bir ifa sonra da keyif verici bitki olarak dnyaya yaylmtr.

Osmanl

tiitiin ileme
irketinin amblemi

Trkiye'de retimi
600'l yllarn balarnda Trakya ve Ege topraklar ilk kez ttnle tant.
Ege blgesindeki ilk ttn retiminin bugnk Seluk ilesinde, yapld
bilinmektedir. Osmanl mparatorluuna ait topraklarn yaps ve iklim
zellikleri bu bitkinin yetimesine o kadar elverili olmu ki, baz kaynaklar
ttn imenin doudan batya yayldn ifade etmektedirler. Ttn lkemize Amerika'nn kefinden Oyl, Avrupa' da tannmasndan 85 yl sonra
160 - 603 yllar arasnda girmitir. lkede tannmasndan sonra 633 y
lna kadar ithalatndan belirli bir vergi alnrken 646 ylna kadar 3 yllk
bir yasak dnemi yaanmtr. 646 ylnda yasaklamalarn kaldrlmasyla,
Osmanl iftisinin gsterdii ilgi ve zen sonucunda Osmanl topraklarn
da balayan ttn tarm uygun ekolojik alanlar bularak hzla art gstermitir. Ttn dnyasnda, yetitirildii lokal iklimiere adapte olarak, dnyann Trk tipi veya oryantal-ark tipi ttn olarak tand kk yaprakl, aromatik vasfl ve karakteristik niteliklere haiz bir ttn tipi domutur.
nceleri sadece ithalinden gmrk vergisi alnrken, alm ve satmndan da
vergi alnmaya, i retim arttka ithalattan salanan gmrk gelirlerinde
oluan azalmay telafi amacyla ttn ~reticilerinden de dekar bana belirli bir vergi alnmaya balanmtr.

lk Ttn Tekeli (SultanAbdlaziz Dnemi 1862)

Yeni Dnya 'da ((srlardan beri

iilen tiitiinden, J4 92' de Kristof Kolomb 'tm Hindistan zann
ile Amerika 'y kefetntesine kadar
eski dnyann haberi yoktu.

1854 - 1855 Krm Sava'ndan sonra ttnn sigara halinde kullanlmaya

paralel olarak Trk tipi ttn kullanm da hzla artmtr.
retilen ttnler gerek Trk ekicisinin mahareti ve gerekse emsalsiz iklim
ve toprak koullarnn uygunluu nedeniyle Avrupa yolu ile ithal edilen ttnlerin yerini almtr. 1861 ylnda ttn ithali yasaklanarak 1862 ylnda
kartlan bir nizarnname ile Osmanl'da ilk "Ttn Tekeli" kurulmu ve
bundan evvelki tm uygulamalar kaldrlmtr.
balanlmasna

Osn1ttnl'da

Ttn ve Sigara Fabrikalar

- - - 457 - - -

Ttn Tekelinin iletme haklar nceleri belirli paralar karlnda ihale

ile verilirken 8 7 3' ten sonra bir tekilat tarafndan yrtlmeye balanm,
.--------~~-------- 879' da devlet borlar karlnda Galata han-

kerlerinden bir gruba devredilmitir. Daha sonra

882 ylnda Dyun-u Umumiye'ye devlet borlarnn denebilmesi amacyla 883 ylndan 30
Temmuz 924 tarihine kadar da ok ortakl bir
bat irketi olan Reji irketine devredilmitir.

~,$/.~/.:..'J.J

1927

Trk tipi ttn kullanm . Dnya Sava'na

kadar dier ttn tipleri arasndaki liderliini korumutur. . Dnya Sava'nda en byk Trk
tipi ttn reticisi olan Osmanl Devleti'nin savaa katlmas nedeni ile retiminin azalmas,
Avrupa pazarnn kaybedilmeye baland yllar
olarak bilinmektedir. Bununla beraber II. Dnya
Sava yllarnda, Trkiye'nin darya tamamen
kapanarak ttn ihra c yap mamas, Avrupa' da
bulunan binlerce Amerikan askerinin, Amerikan
ttnlerinden yaplm sigaralar Avrupa pazarlarna srmesi ve sava nedeniyle ttn ve sigara
sknts eken Avrupal ttn iicilerinin Amerikan ttnnn lezzetine almalarna neden olmutur.

Osmanl'da 88'de

sigara fabrikalar kurulmaya balanr. Douda retilen ttnler, Batl lkelerde fazlasyla talep bulup, pahalya satld
ndan sigara markalarnda da Doulu isimler
r"~ .J.:~ _ JY,l:-1
kullanlr. rnein 886'da Dresden'deki Ye1928
nice fabrikasnda retilen sigaralara Salem ad
verilir. zmir, Adana, Samsun ve tabii stanbul,
Osmanl'nn en nemli ttn retim ve ileme alanlardr.
Osmanl

"Ttn Tanm" Alanlan

1. Edirne: Krkkale, Lleburgaz, Vize ve Tekfurda (Tekirda) kazalar

stanbul'daki Cibali Siga-

ra

Fabrikas'nda

1920'lere

kadar yalnzca gayrimiislim

kadnlar alabiliyordu.

2. Cezair-i Bahr-i Sefid:

Sakz Kazas,

Sisarn Kazas

3. Canik Vilayeti: Samsun, aramba ve Bafra kazalar

4. Sivas: Tokat, Erbaa, Niksar ve Zile kazalar
5. Trabzon: Trabzon, Ordu ve Polatlane kazalar
6. Aydn: Ske, Denizli, Manisa, Akhisar, Kasaba, Salihli, Mula, Milas,
demi, Tire, Bayndr, Bergama, Kua das, N if ve Bo drum kazalar ile
Torbal, Deirmencik ve Seydiky nahiyeleri.

- - - -458 - - - - Osmanl'dan Cumhuriyet' e Endstriyel Mirasmz - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

7. zmit: zmit, Adapazar, Kandra, Karamrsel kazalar

8. Bursa: Bursa, Pazarky, Kirmasti, Bilecik ve inegl kazalar
9. Karesi:

Balkesir,

tnoluk)

Gnen,

Sndrg kazalar

ile Edremit'in Aunya (Al-

N ahiyesi

o. Kastamonu: Sinop Kazas

. stanbul:

Gebze ve ile kazalar

2.

Bolu:

Bartn ve

Dzce kazalar

3.

Beyrut: Sayda ve Sur kazalar. Ayrca Ebu-Reyha denilen ttn iin Lazkiye, Cebele

4.

Konya: Hami d Ab ad Kazas

5.

Bitlis: Bitlis ve Mu kazalar

16. Halep: Hasankeyf denilen ttn iin Ayntab Kazas

Ttn Kanunlan
stanbul'da kan yangnlarn sebep olduu (633 ylndaki Cibali yang
nnda

20 bin evyanmtr) ve keyifverici olmas nedeniyle tutucu din taraftarlarnn kar kmlardr. Bu durum yneticileri tedbirler almaya zorlam ve Padiah IV. Murat zamann
da (63 3) ar bir ekilde cezalandrma (idam cezas dahil) yoluna gidilmitir.

Deiik zamanlarda uygulanan yasaklarnalara ve alnan tedbir-

lere ramen istenilen sonu alnamamtr.

Halkn sal, kaakln

nlenmesi gerekesi ve Devlet

btesine gelir salamak amacyla 68 3 ylnda dzenlenen
bir nizarnname ile gmrk resmi adyla vergi alnmas yolu- , .
na gidilmitir. Ttnden salanan Devlet gelirlerini artr
mak ve daha dzenli ekle sokmak iin 87 4 ylnda hazrlanan
Duhan (duman) Nizamnamesi ile bandrol sistemine geilmi
(874-884) bu uygulama on yl devam etmitir.
Bandrol uygulanmasyla da umulan gelire ulalamamas zerine daha fazla gelir elde etmek amacyla aratrmalar yaplm,
areler aranmtr. Yksek dzeyde kurulan bir komisyon araclyla konu ile ilgili teklifler incelenmi, ok kimenin de grleri alnmak suretiyle yararl olacak hususlar belirlenerek,
aratrma ve inceleme sonucu Hkmete (Babali) iletilmitir.
Osmanl

SE~UIL PfP)jT'
STAMBOUL

Kut-chu~ Yr~!diz

Cumhuriyet'in ilk

Devleti 854'te balayan d borlanma srecinde, Avrupa'dan

aktarlan kaynaklar geri deyebilmek iin, eitli zm araylarna girer.
Muharrem Kararnamesi ile denemeyen borlarn tesviyesi iin, 88 ' de
oluturulan Dyunu U mumiye daresi, ttn gelirlerine de el koyar.

Osmanl'da

Ha n. 5

yllarnda

Ttn ve Sigara Fabrikalan

Bafra sigarasna
aitambalaj

- - - 459 -- -

Duyun-u Unumiye-i Osmaniye Varidat Muhassasa

daresi(l881-1882)
\

Duym-t Umttmiye Osmanl ya

verilen borlarn tahsilini garantiye alan batl irketlerce organize edilmi ve btgiinkii IMF ve
Diinya Bankas kont'tmtnda bir
organizasyondttr.

Duyun-u Umumiye ynetimine verilen gelirlerin en nemlilerinden biri

Bandrol yolu ile alnan .t tn geliri idi. Bu idare, her mali yldan iki ay nce
btesini Osmanl Maliye Nazrna sunacak ve onaylandktan sonra Osmanl Hkmeti'nin genel btesine dahil edilecektir.
Sultan Abdlhamit kendisinden nceki ynetimlerin yersiz ve zamansz
alnan borlarn vebalini Duyun-u Umumiye ile demek zorunda kalm
tr. Duyun-u Umumiye yntemi alacakl irketlerle varlan anlama gerei yaplan ticarette masraflar dldkten sonra gelirleri %50- 50 payla
ma yntemiydi.
Dyun-u Umumiye, gelirlerin tahsil ve ynetim giderleri ktktan sonra
kalan paray, kararnamede belirtilen esaslar dairesinde da ta cakt.
"Reji", bir kamu hizmetinin ynetim biimidir. Osmanl dneminde ve
Cumhuriyetin ilk yllarnda, Tekel daresi (inhisar) uzun zaman Reji olarak anlmtr. Ttnlerin alm, ilenmesi, ticareti ve fyatlar saptama yetkisi otuz yl sre ile bu irkete verilmitir. Reji daresi ilk olarak ttn retim ve satlaryla ilgili, ekici ve alclar etkileyen bir seri dzenlemeler getirmitir. Ttn gelirlerini artrmak, retimi disiplin altna almak ve kaakl nlemek amacyla; - Ttn retimi yapmak isteyen ekicilerin her yl
Rejiden izin almalar, - Kaak iimi nlem~k iin 500 m2 'den kk alanlara ve duvar aras yerlere ttn dikilemeyecei gibi kural ve kstlamalar
getirmitir.

Rejinin kuruluundan nce, ttn tacirleriyle birlikte ekicilere bor veren

toprak sahipleri ve tefeciler, alacaklarn hasat sonunda retimin bir blmn almak veya ttnleri dk fyattan kapatarak alyorlard.

Reji irketi, yllk kazanemn

yedi yiiz elli bin Osmanl liras
n Devlet'e verecek, koyduu sermayenin %8'i orannda kendisi kar alacak, kazancndan geriye kalan miktar, irket ile
Diiyun-i Ummiye Idaresi arasnda e~ it olarak payla lacaktt.

Reji irketi, yllk kazancnn yedi yz elli bin Osmanl Liras'n devlete verecek, koyduu sermayenin %8'i orannda kendisi kar alacak, kazancndan
geriye kalan miktar, irket ile Dyun-i Umumiye daresi arasnda eit olarak paylalacakt.
Bu sistemde Reji daresi'nin ttn ucuza (on kuru) almas ve pahalya
(otuzbe kuru) satmas nedeniyle kaaklk byk boyutlara ulamtr.
Kaakln nlenmesi iin Reji, kendisinin hazrlad bir tasarnn yasallamas zerine kendiJandarma (Kolcu) rgtn kurmutur.
Padiah

Abdlhamit ynetimi, Rejinin kaldrlmas iin teebbs

de, otuz yllk sre dolmad iin bu giriimden vazgeilmitir.

etmi

ise

Balkan Sava (1913) srasnda Reji daresi, Devletin parasal zorluklarn

dan yararlanarak bir buuk milyon lira bor vermek suretiyle, 1914 ylnda
dolan srenin onbe yl daha uzatlnasn salamtr.

- -- -460

--- ()snlnl'dan Cunhuriyet'

Endstriye11\1irasnz

--------------------

1923 ylnda zmir'de toplanan ktisat Kongresi'nde Reji irketi'nin kaldrlmasna karar verilerek, irketin btn haklar, mal varl ve ykmllkleri 1924 ylndan itibaren devlete gemitir. Cumhuriyet Hkmeti'ne
devreden d borlarn denmesi de 1954 ylnda son bulmutur.
Cumhuriyet'in kurulmasndan sonra her alanda olduu gibi, ttn ilerini
de disiplin altna almak iin almalar yaplmtr.
Ttn nhisarnn konusu ve kapsam belirlenerek 9 Haziran 1930 gn ve
1701 sayl Ttn nhisar Kanunu, kanunun 83. maddesi uyarnca neir tarihi olan 28 Haziran 1930 gnnden iki ay sonra yrrle konulmutur.
Geni kapsaml, dokuz blm ve 84.maddeden oluan yasa 25.10.1938 gnne kadaryrrlkte kalmtr.
1925 ylndan itibaren hkmet tarafndan yrtlen Ttn Tekeli, 1930
ylndan itibaren bir devlet messesesi haline getirilmitir. Bu tarihe kadar
Reji daresinin byk bask ve aclara sebep olan keyfi tasarrufu altnda cereyan eden ttn tarm, ilenmesi, nakli, ticareti ve fabrikasyon safhalarnn dzenlenmesi ile anlan Ttn Tekeli'nin uygulama alannn geni
lemesi 1930 tarihinde kartlan Ttn nhisar Kanunu ile kontrol altna
alnmtr.

Ancak bu kanunun Reji sisteminin etkisinden tamam ile kurtulamad ve

bu bakmdan yeterli olmad grlerek 1938 tarihinde 3437 sayl Ttn
ve Ttn nhisar Kanunu kartlmtr.
Otuz seneden fazla yrrlkte kalan bu kanunun zamanla ttnclkte
meydana gelen gelime ve yeniliklere cevap veremez duruma gelmesi nedeni ile 1969 ylnda 1177 sayl Ttn ve Ttn Tekeli Kanunu kartl
mtr. 1177 sayl Kanun ttn retimi, retici ttnlerinin pazarlanmas ve dier hususlarda ttn piyasasn dzenleyen ok kapsaml bir kanun
olarak 2002 ylna kadar 33 yl boyunca uygulanmtr.

1923 ylnda lzmi1'de toplanan iktisat Kongresi'nde Reji

keti'nin kaldrlmasna karar
verilerek, irketin btiin haklan, mal varl ve yiikiimllkle1i 1924 ylndan itibaren
devlete gemitir. Cumhmiyet
Hiiki'imeti'ne devreden d borIann o'denmesi de 19 S4 ylnda
son btlmtter.

zmir Ttn Fabrikas (1876)

Ttnn Anadolu' daki maceras, Osmanl Devleti'ne 17. yzyln ban
da Cenevizli denizciler tarafndan geti,rilmesi ile balar. Ttnn Osmanl
pazarna girmesiyle, IV. Murat tarafndan yasaklanmas bir olur. Ne var ki
yasak uzun srmez. lk ttn retimine Selanik, skee ve zmir ehirlerin
de balanr. Ttne sigara formu kazandrlmas ise Kavalal Mehmet Ali
Paa tarafndan gerekletirilir ve bu da tarih olarak 1815 ylnn ilk yars
na denk gelir. Derken 1881 'de Avrupa' da arkas arkasna sigara fabrikalar
kurulmaya balanr. zmir Sigara Fabrikas'nn temeli de 1876 ylnda atlr.

Reji irketi (Ttn leme irketi 1884)

cazip ttn pazarn ele geirmek iin sanayi kurma
giriimini, lkemizde ilk kez Franszlar gerekletirmi ve 1884'te Fransz sermayesi ile bir Reji daresi (Memalik-i Malruse-i ahane Duhanlar
Bu arada,

Osmanl'nn

Osnanl'da

Ttn ye Sigara

Fabrikalar

- - -461 - -

Mterekl-Menfaa

[kar ortakl] Reji irke

ti) kurulmutur. Ttn reticisinin, yani iftinin Reji daresi'nden ruhsat almas ve rnn yalnzca bu irkete satmas art kou
lur. Bu uygulama aslnda, alacaklnn borcunu kendisinin tahsil etmesi anlamna gelen ilgin bir yntemdir.
kinci Fabrika
884 ylnda zmir' de, daha sonra da stanbul

Cibali'de iki sigara fabrikas kurulur. 887 y

lnda Samsun, 895 ylnda daAdana'daki fabrikalar faaliyete geer.
Osmanl

Tiitiin irketi'ne ait

((Tatlsert" isimli sigara reklam

O gnlerde, zmir' deki yoksul Trk ve Yahudi mahallelerinde hem ailelerin, hem de ocuk yataki kzlarn duyunca en sevindikleri szlermi bunlar:
'Reji geliyor ... ' Reji, yani Fransz Ttn letmesi'nin ksa addr. O gnn
artlarnda bir i sahibi olabilmek, ok nemlidir.
900'l yllarn banda, zmir' de, kk bir kz
ocuunun para kazanp ailesine katk salamas
byk i. Ama bir o kadar da zor ...

Cumhuriyet Dnemi
zmir' deki ve dier illerdeki sigara fabrikalar
retimlerine 920 ylna kadar devam ederler.
Kurtulu Sava'nn hemen balarnda, Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti, Fransz ir
keti ile olan antlamay 3 Haziran 92 tarihinde fesheder. 22 Nisan 933 tarihinde de, Trkiye Cumhuriyeti ile Osmanl Dyunu U mumiye
daresi arasnda imzalanan antlall:}a ile Osmanl
dnemi borlarnn tasfiyesine balanr. 25 Mays
954 tarihinde, Osmanl dneminden kalan 'Dyunu Umumiye' erevesi iinde kalan borcun
tamam denir. Bu dnemde de, zmir Sigara
Fabrikas'nda binlerce ii alr.

Cumhuriyet'in ilk yllarndaki sigara

(1930'lu yllar)

reklam

- -- 462 - --

()smanl' dan

lkenin en eski sigara fabrikalarndan biri olan

zmir Sigara Fabrikas ise 29 Nisan 2002 tarihinde, sekiz fltreli, yirmi dokuz fltresiz makinesi ve
yaklak bin yz iisiyle tam kapasite alrken zelletirilir.
Alsancak'taki Tekel zmir Sigara Fabrikas ve depolarna talip olanArkas
Holding, iinde butik otelin de yer alaca 2 5 milyon TL'lik ok amal kltr merkezi projesi olarak tahsis edildi.

Cumhurjyet'e Endstriyel Niirasmz - - -- - - -- - -- - - - - -- - --

Cibali Ttn Fabrikas (1884)

Cibali Ttn Fabrikas Hali'in kysnda kurulan ve blgeye sosyal ve ekonomik deer getiren bir kurumdu. 1900'lerin balarnda ttn ileme ve sigara retimi faaliyetlerine balarrtr.
10 bin 385 metrekarelik bir arsa zerinde 40 bin metrekarelik kapal alana
sahip Cibali Ttn ve Sigara Fabrikas, endstri tarihimizin ilk eserlerinden biriydi.
1884ylnda II.

Abdulhamit dneminde Alexandre Vallaury tarafndan tasariand ve nl Mimar Hovsep Aznavur tarafndan gelitirlidi. Eugene Bottazi'nin yapt eklemelerle 20.
yzyl balarnda geniletildi.

r.
,

1O bin 38 5 metrekarelik bir arsa zerinde 40 bin metrekarelik kapal alana sahip Ci hali Ttn ve Sigara Fabrikas, endstri tarihimizin ilk eserlerinden biriydi.
Olduka byk olan fabrika binas dikkat ekicidir, ttn gmrklerinin
bu blgede toplanm olmas ve bu fabrikadaki i gcn oluturan iilerin
bu evrede yayor olmas byle byk
bir fabrikann bu blgeye kurulmasnn
balca nedenlerindendir.

Cibali Tatiin fabrikas bugn

Has niversitesi kamps
olarak tahsis edildi

45 yllk Fransz iletmeciliinin ardn

dan fabrikann iletmesi Cumhuriyetin kurulmasnn hemen sonrasnda 1
Mart 1925'te devlete geti.
Fabrikada, uzun yllar ttn ilendi, satld ve depoland. Burada 1500' kadn
ve 662 'si erkek olmak zere toplam 2

- ~!i!l
bin 162 kii alyordu. Resimlerde de' ~ii!tj!
daha fazla ol- 1
duu grlmektedir.! 946'da ilk yerli puro, 1959'da ilk fltreli Samsun burada retilmiti. Cibali ttn fabrikas; kendi poli~i, sosyal grevlileri, hastaneleri, sosyal tesisi, bakkallar, okullar, bir yangn birimi, sendikalar ve
lokantalaryla aslnda kendi bana kk bir ehirdi. Cibali yaygn bir inana gre ismini 1453 'te Fatih Sultan Mehmet'in stanbul'un fethi srasnda
ald. Bursal bir asker olan Ce be Ali Bey, sur duvarlarn ykarak ehre girdi.
Bunun ardndan girdii yere Ali Bey dendi ve etrafndaki mahalleye de "Cihali" denmeye balad. Blgenin snrlar batda Kk Mustafa Paa, gneyde Zeyrek, douda Unkapan ve kuzeyde de Hali'tir.
kadn iilerin saysnn

Osn1anl'da

stanbul Unkapanndaki

Tekel ve
Ttn A.. ye ait bina ise 2009
ylnda tpk Has niversitesine
tahsis edilen binalar gibi stanbul
Medipol niversitesine
tahsis edilmitir.

Ttn ve Sigara Fabrikalar - - - 463 ,- -

U zun yllar ttn iletilen, satlan ve depolanan fabrika binas 995 ylnda tamamen boaltld. 997'de fabrika binalar maliye bakanl tarafndan K~dir Has
Vakfna satlmtr.

997-2000 yllar arasnda

kadir Has
Vakf tarafndan restore edilen bina bir
niversite kampsne dntrld.
Unkapanndaki Tekel merkez binas ise
2009/O ylnda Medipol niversitesine
tahsis edildi.
Tiitiin fabrikalarnda 1920 ylna
kadar gayrimslim kadnlar
alabiliyordu

Cibali sigara fabrikas bnyesinde bir

kutu fabrikas vard. 925 ylnda Cibali sigara fabrikas ile birlikte TEKEL
tarafndan devralnmt. 93 5 ylnda 'Kutu Fabrikas' ad altnda bamsz
bir birim olarak rgtlendi.

Cibali Ttnden Maltepe Sigara Fabrikasna

965 sonras Cibali fabrikas ile birlikte stanbul (Maltepe) Sigara fabrikasna tanmtr.

Samsun- Regie Sigara Fabrikas (1897)

Tarmsal

bir rn olan ttn yllarca Samsun ve yresinde yetimi, bu binalarda sigara haline gelmitir.

887 ylnda Fransz Reji irketi tarafndan ilk sigara fabrikalarndan biri
olan Samsun'da Sigara Fabrikas kuruldu. Tapu kaytlarnda Samsun Reji
Fabrikas hakknda u bilgiler yer almaktadr: Sa shak, lya, Nikoli, Panay ve Gmhaneli Nikoli, Demrc Teofilos hane ve arsas, Solu Reji ambar, arkas ve n yol.
1

887- 897 yllar arasndaki

dnemde 500 ii ve 2 gzetimci, ehir ve

yakn evrede ve Sivas vilayetinde satlmak zere ortalama ydda 60 bin kilogram kylm ttn retti. Reji'nin Samsun' da deeri 40 bin lirann stnde v~ toplam 8 bin metre kare alana sahip binalar vard.
908 yilnda

Reji iileri Kavala' dan sonra Samsun' da da greve gitmilerdi.

Reji binas nne gelen iiler rejide alan memurlarnda greve katlma
sn istemilerdi. Bunu reddeden memurlardan birini dvmuler ve reji binasn taa tutmulard.

Birka gn sonra tekrar Reji fabrikas nne gelen iiler tekrar reji binasna saldrmak isteyince reji kaleularnn atei ile karlamlar ve birisi ar
olmak zere ii yaralanmt. Grev sonucu iiler haldarn almlar ve
% 30-40 zamlada tekrar iba yapmlard.

- - -464

Osnanl'dan

Cumhuriyet'e EndstriyellVlirasmz - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

 92 ylnda Anadolu Reji dareleri merkezi Samsun' da olan bir umumi

mdr tarafndan idare edilmitir. Umumu Mdr sabk valilerden Mithat Beydir. Hkmet Reji mamulatna mdahale etmemekte, yalnz ilerin
mukavelename ahkamna muvafk bir surette iin hak m urakabesini istimal
.
eylemektedir. Bu yllarda cephede savaan askedere Samsun Sigara Fabrikasnn rettii sigaralar gitmekteydi.

Samsun Reji iileri 6 Temmuz 925 yln

da ilk defa rgtlenmeye gitmiler ve "Yaprak
Ttn Arneleleri Rehberi Terakki Cemiyeti'ni
kurmular d.

Rum eli' den gelen mbadil (gmen) ttn

arneleleri Kavala' da iken "Amele Birlikleri"nin
maddi yararlarn grm olduklarndan
Samsun'da da bir "Amele Birlii" kurmann yarariarna olacana inanm
Amele

lard.

arasnda

az ok oku-

mu jikren ykselmi

Sermayenin ihmalkarlna kar arnelenin haklarn koruyacak "Mesleki bir

teekkl" meydana getirmeyi dnmlerdi. Amele arasnda az ok okumu fkren ykselmi olan giriimcilerin gayreti ve yardm ile Samsun' da ilk
TrkArnele Birlii 6 Temmuz 925 tarihinde kurulmutu. YaprakTtn
Arneleleri Rehberi Terakki Cemiyeti'nin yzden fazla yesi vard. Bu cemiyet gndeliklerini ve geimlerini bile temin edemeyen iilerin verdii
kaydiye ve aylk ile yaatlmaktayd.
Cumhuriyet dneminde, Samsun Reji Fabrikas devletletirilince 927 y
retim kapasitesini artrmak iin Avrupa'dan baz makineler getirilmi ve fabrikann i dzeninde baz deiiklikler yaplarak retim kapasitesi artrlmt. 927 ylnda fabrika binasnn harap olan yerlerinde de onalnda

riimcilerin

olan gi-

gayreti ve yardm

ile Samsun 'da ilk Trk Amele

Birlii

rihinde

16 Temmuz 1925 takurulmutu.

Yaprak

Ttn Ameleleri Rehberi Terakki Cemiyeti'nin yzden fazla yesi vard. Bu cemiyet gndeliklerini ve geimlerini bile temin edemeyen
verdii kaydiye

iilerin

ve aylk ile yaa

tlmaktayd.

rm yaplmt.
930- 950

dneminde gerekletirilen atlmlar, daha sonra srdrlememitir. Samsun Sigara Fabrikas, 970'li yllara kadar retim dzeyi bakmndan Cibali ve zmir Sigara Fabrikalar'ndan sonra nc srada idi.
retim 970'li yllarda 8 bin tona yaklam, ancak 980'li yllarda fabrikann nemi hzla azalm ve yllk retim dzeyi 980- 990 dneminde genellikle 2 bin- 3 bin ton arasnda deimitir.
99 ylnda

Samsun Sigara Fabrikas'nn rettii - sigaralar Sipahi Oca,

Madalyal Mlkiye, Mebus, Galatasaray, Trk Ensari, Y enice, 9 Mays Hatras, Asker, Bafra, Birinci, Bahar, Filtreli, Samsun, Filtreli Bafra, gibi sigaralard. Bu fabrika, 4 Haziran 997'de Samsun Ballca Fabrikas'nn al
masyla retime kapand.
Osmanl

Hkmeti'nin ttn ithalini yasaklamas zerine 897 ylnda

Samsun'da Fransz Regie frmasnn ortaklyla "Samsun Sigara Fabrikas"

()smanl'da 'Ttn

ve Sigara

Fabrikabn

465

kuruldu. Bu fabrika 994'te 9 Mays ilesinde Ballca

Sigara Fabrikasnn almas zerine kapatld. Samsun Bykehir Belediyesi uzun yllardr bo kalan bu
binalar, yap-ilet-devret modeliyle deerlendirmeye
karar verdi. Ve alnan bir kararla alveri merkezi yaplmas kararlatrld.
Tanrverdi Holding, yksek mimar Turgut Taydemir

Trkiye Ttn In hisar 'na ait arma

ile birlikte

binalarn alveri

merkezine

dntrl

mesine ilikin proje hazrlad.

Samsun Regie Fabrikas- Ttn iskelesi

Samsun Reji iskelesi bugnk Yaar Dou Kapal Spor Salonu karsda
yer almaktadr.
Merkez indeki Duhan arsrrdan (Bugnk Sakarya Dershanesinin Bulunduu Bina) Raylada Fabrikadan iskeleye getirilen ttnler nakledilmek
zere kayklara yklenirdi.

Samsun - Ttn iskelesi

Bykehir

Belediyesi tarafndan yaplan Mustafa Kemal Atatrk ve 8

silah arkadann 9 Mays 9 9'da Kurtulu Sava'n balatmak zere
r
Samsun'da karaya kt Ttn iskelesi'nde bulunanAtatrk ve 8 silah arkadann balmumu heykelleri yerli ve
yabanc turistlerin ilgisini ekiyor.

Samsun Ttn Iskelesi R. T. Erdoan

hkmeti tarafindan Biiyke

hir Belediyesi ile ibirlii yaplarak

yeniden dizayn ve

tasarm yaplarak

19 Mays 1919 'da

Samsm 'a kan

Mustafa Kemal ve 18 silah arkadann hatras yeniden canlandrld.

Samsun Tiitiin Iskelesi yerli ve yabanc

turistler ve iirenciler tarafin-

dan heryl biiyk ilgi ile ziyaret edilmektedir.

- - -466 - - - Osmanl'dan

Bykehir Belediyesi tarafndan almalar balatlan

Proje kapsamnda Gazi Mustafa Kemal Atatrk'n Kurtulu Savan balatmak zere Samsun'a ayak bast ilk
nokta olan ttn iskelesinin bulunduu alanda yaplan almalar beeni topluyor. Bykehir belediyesi tarafn
dan yllar ierisinde dolgu almalar ned~niyle kaybolan
ttn iskelesi orjinal llerde yeniden ina edildi. 45 metrelik bir protokol
koridorunun bana Bandrma Yapuru'nun lleriyle ayn olan beton bir
iskele yapld. Atatrk ve 8 silah arkadann balmumu heykelleri ise yap
lan ttn iskelesinde ak havada sergilenmeye baland.
Bykehir Belediyesi tarafndan Atatrk'n Samsun'a ayak bast

89 yln
ardndan yaplan temsili ttn iskelesi Samsun'a gelen yerli ve yabanc turistlerinde byk ilgisini ekiyor. Dnyada ilk defa ak hava sergilenen Atatrk ve arkadalarnn balmumu heykellerine Samsurrlu vatandalarn yan
sra evre illerden gelen vatandalar da byk ilgi gsteriyor. Bunun yan
sra ttn iskelesi Samsun'a gelen st dzeydeki ziyaretilerinde ehir gezilerinde uradklar ilk duraklardan biri haline geldi.

Cunhuriyet'e

Endstriyel Mirasnz - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Adana Ttn ve Sigara Fabrikas (1895)

Adana Ttn Fabrikas Duyun-u Umumiye bnyesinde oluturulan Fransz Reji irketince kurulmu ve iletilmitir. Gnmze intikal eden fazla
bilgi ve belge bulunmamaktadr. Osmanl dneminde ttn retme ve ilet
me genellikle zmir, Adana, Samsun ve stanbul'da gereklemitir. Cumhuriyet dneminde zelletirme programna alnan fabrika kapatlmtr.

Llecilik- Tmbeki ve Nargile (1603)

Eskiden ubuk ve nargilenin ucuna taklp iine ttn, tmbeki doldurmaya mahsus olan az fincan gibi ak, dibinde bir delik bulunan, pimi topraktan imal edilmi, zeri eitli motiflerle sslenmi kaba "lle bunlar imal
eden ustalara da "lleci" denirdi.
Llenin yaygnlkkazanmas ttn iimiyle ilikilidir. I. Ahmet (1603-1 91 7),
IV. Murat (1623-1640), IV. Mehmet (1648-1687) dnemlerinde karlan,
bazen sk bazen de yumuak yaptrmlada uygulanan ttn yasa, uzun
mddet devam ettiinden ttnc esnaf ve ona bal olan ticari kollarn bir
mddet loncaya kavuamadn grmekteyiz. Ancak III. Ahmet dneminde (1 703-1 730) ttncler, lonca halinde rgtlenmi, III. Mustafa dnede (1 757-1 774) lleci esnaf da rgtlenmi ve balarna bir kethda tayin
edilmitir. Bu tarihlerden itibaren ttn iimi, byk bir yaygnlk kazanm, nargile ve ubuk girmeyen ev, kahve kalmam olduundan llecilik
sanatnn gzel rnekleri de g9rlmeye balanmtr.
Krmz

topraktan pimi olarak imal edilen lleler, ttnn doldurulduu

"ttn ana", duman ttn anandan ubua gtren yol olan "duman
yolu" ve ubuun lleye sokulduu "ubuk az" denilen ksmdan meydana gelir.
Eski;ehir Maden Sanayi'nin geleneksel i/retim kalemlerinden
olan liile tapndan yaplma pipo
ve nargile iiriinleri

Osmanl'da

1-.tn ve Sigar~ Fabrikalar

- - - 467 - -

Llenin yapmndaki ilk aama, aatan bir numunenin hazrlanmas

dr. Bu numunenin iine amur daldurularak lle yapld gibi eskiden
Okmeydan'ndan alnan ve nemli yerlerde muhafaza edilen lleci \amuru,
el tornasnda ekillendirilerek de yaplabilirdi.

En gzel Iii/eler Tophane'deki

arda yapldndan

"Tophane

liilecilii",

bu sanat

rnler de

"Tophane Iii/esi" ismiyle anlm

tr.

Tophane'deki Kl Ali Paa

Camii'nin

yanndan balayan

Lleciler ars, Hendek denilen

yere,

Kumbaraclar Yokuz,t 'nun

aa/arna
Buras

kadar devam ederdi.

sonradan Lleci Hendek

Soka adn almtr.

En gzel lleler Tophane'deki arda yapldndan bu sanat "Tophane

llecilii", rnler de "Tophane llesi" ismiyle anlmtr. Tophane'deki
Kl Ali Paa Camii'nin yanndan balayan Lleciler ars, Hendek denilen yere, Kumbaraclar Yokuu'nun aalarna kadar devam ederdi. Buras sonradan Lleci Hendek Soka adn almtr. Buradaki arda 60 kadar
dkkan faaliyet gsterirdi. Alverie gelenler, satlan llelerden en az bir
dzine alrlard. nk gayet ince ve zarif olan lleler, ok ksa zamanda
temizlenirken zedelendinden ve zedelenmi lleyle ttn imek ayp sayldndan alveri dzine hesabyla olurdu.
Sigarann fabrikalarda seri olarak imal edilmeye balamasyla ubuk ime
adeti ortadan kalkt iin lleci esnaf nargile imameve atelii, ayn teknikle "evani" denilen tiryaki fincanlar byklnde fincan ve tabaklar, mrekkep, hokka kutular, ekerlikler, ask toplan imal ederek bir sre daha geimlerini temin e altktan sonra dkkanarn teker teker kapamak zorunda kalmlardr. 92l'de tek rnek olarak kalan mer Usta'nn dkkann
928' de kapamasyla beraber bu sanat dal da tarihe ,karmtr. En son ustann malzemesi ve aletleri bugn Yldz Saray'nda bulunan stanbul Bykehir Belediyesi'ne bal ehir Mzesi'ne intikal etmitir.

~e.~

fiY
tl

- - -468 - - - Osmanl'dan Cun1huriyet'e Endstriyel Mirasmz - - - - - - -- - - -- - - -- - - - -

f'

- j

Trklerde Havacltn

Geliimi

(1010- 1910)

Trkhavaclk tarihinin

bilinen ilk ismi, Trkistan'n Farab (Otrar) ehrin

de doan (mam Cevheri) Ebu N asr smail Bin Hamd'l Cevheri'dir. s
mail Cevheri, oO'da kanada umay denerken ehit olmutur. Daha sonra
Siracettin Doulu, 59 ylnda stanbul' da gerekletirilen kutlama trenlerinde, kanadauma gsterisi yapm ve bir sre utuktan sonra derek
ehit olmutur.

Hazerfen Ahmet elebi (1632)

Trklerde uu denemesini teknoloji ile birletirerek gerekletiren Hazarfen (=Binfen) Ahmet elebi, 632'de stanbul Galata Kulesi'nden szlmek
suretiyle stanbul Baaz'n uarak geip, skdar' daki Doanclar blgesine nneyi baarmtr. Bu baarsndan sonra nce dllendirilmi, fakat
daha fazla ilgi gsterilmemitir.
Lagari Hasan elebi (633) kendi icad olan yedi egzozlu basit bir raketi
srtna yerletirerek, barut yanmas gcyle 300 metre ykseldikten sonra,
nceden hazrlad kanatlarn aarak Sinanpaa Kk nnde denize inmitir. IV. Murat tarafndan nce dllendirilip, sonra Krm'a yerlemi
tir. lk modern roket almalarnn Krm' yneten Ukrayna' da balamas
bir tesadf olmamtr herhalde.

Galata'dan skiidar'a uan Hazerfen Ahmet elebi'yi gSteren graviir

Oflu U zun Hasan ve Veli Direko

700 ve SOO'l yllarn Bat' da sanayi devrimlerinin yaand yzyllar ol-

masna ramen, Trabzon'un Oflesi'nde nce Of'lu Uzun Hasan'n, daha

sonra Of'lu Veli Direko'nun, "Planr" benzeri bir arala iki tepe
umas, byk ilgi grmtr.

arasnda

Bebekli AtfBey (1861)

lk mekanik uak yapm Bebekli Atf Bey tarafndan gerekletirilmi

tir. 86 ' de kanad, kuyruu ve pervanesi bulunan uak, grgen aacndan

ve ince sacdan yaplmtr. Pervanesi ayak hareketleriyle dndrlen uan kanat ve kuyruklar ise dmenle ynlendirilmiti. Atf Bey 26 Haziran
s6'de ilk denemesinde dnce, e~resinden destek grmemitir.
Osmanl'da

Son Dnem Havaclk Sanayi (1909-1915)

Osmanl Hava Kuvvetleri, Haziran 909' da kurulmu olup, dnyadaki ilk

hava kuvvetlerinden biridir. Osmanl Devleti'nin, Paris'teki Uluslararas
Havaclk Konfernans'na iki Trk pilotunu gndermesinin ardndan Hava
Kuvvetleri kurulmutur. Harbiye Nazr Mahmut evket Paa tarafndan temelleri atlan Osmanl Hava Kuvvetleri, 9 ylnda Fen Ktalar Mstahkem Genel Mfettilii 2. ubesi bnyesinde Havaclk Komisyonu ady. la faaliyete geirilmitir. Havaclk Komisyonu'nun temellerini Fransa' dan
sa tn alnan biri 2 5 Beygirlik, biri de 5O Beygirlik iki uak oluturmutur.

Osmanl'da

Ttn ve Sigara

Sultan Fatih 'in rahiplere verdii

abitname (gvence)

Fabrikalar

- - -471 - -

Havaclk alannda atlan ilk adm, Osmanl

Devleti'nde as-

keri amal oldu. Gerek anlamda havacln kurulmasna

nayak olan Harbiye Nazr Mahmut evket Paa'nn emriyle, 9 ylnda Ktaat- Fenniye ve Mevki-i Mstahkem
(Teknik Hizmetler ve Mstahkem Mevki) Mfettilii'ne
bir havaclk komisyonu eklendi. Ayn yl Svar ste
meni F eza Bey ile stihkam Temeni Yusuf Kenan Bey,
Paris' e havaclk okuluna gnderildiler.
stiklal Harbi'nin balad yllarda Erzurum ve Konya' da

umaya elverili olmayan toplam 7 uak bulunmaktayd. Konya' da yeni bir uak ssnn kurulmas ve Osmanl
Devleti'nde kalan tm arzal uaklarn toplanarak burada
tamir edilmesine allmtr. Ancak baz temel maddelerin olmay ve yeterli teknisyenin bulunamay, tamir,
bakm ve onarm almalarn "yerel" imkanlada srdrmesini gerektirmitir. (Konya Ar Bakm Sanayi)
Mahmut evket Paa, bu giriimle yetinmeyerek 92 y
lnda, Ayastefanos (Yeilky) ile Safraky (Sefaky) arasn
da kalan blgeye ilkhavaalann yaptrd. 700 metre geni
liinde, bin 500 metre uzunluundaki bu alanda iki tane de
hangar bulunuyordu. Hemen ardndan, Fransz R.E.P. firmasndan satn
alnan iki uak hangariara kondu ve ilk uu denemeleri yaplmaya balan
d. 3 Temmuz 92'de, Yeilky'de Hava Okulu alyor ve Trk ordusu,
ilk havac subaylarn yetitiriyordu.

1926 tarihli Teyyare Cemiyeti

Mecmuas 'nn bir says

Yeilky

Hava

Linan

(1911 - 1912)

Hava desteinin nemine ahit olan Osmanl Devleti kendi askeri hava gcn oluturmaya karar vermiti. Bu amala, sava uuu eitimine katlma
lar iin 9 O'un sonlarnda Avrupa'ya subaylar gnderildi. Fakat, kt hayat
koullarndan dolay program ipt~l edildi ve subaylar 9 ilkbaharnda Trkiye'ye dndler.
Hava kuvvetleri kurulmasyla ilgili herhangi
bir lkenin destei alnmam olmasna ra
men, zamann Harbiye N azn Mahmut ev
ket Paa askeri havaclk fikrini desteklemeye devam etti ve 9 ' de yaplan denemelerde en yksek manevra punlarn alan subaylar olan Feza ve YusufKenan' daha iyi uu
eitimi almalar iin Fransa'ya gnderdi.
9 'in sonlarnda Sreyya lmen, Harbiye Bakanl Fen Ktalar Mstahkem Genel
Mfettilii'ne bal Havaclk Komisyonu'nu
kurmakla grevlendirildi.
1912 'nin balarnda Trk pilotlar

- - -4 ""2

--- Osmanl'

lan

Cnnlnriyct'' Endstriyel~ 11r~smz

--------------------

 9 4 ylnda

hava kuvvetlerinin, Tekilat- Havaiye Mfettilii adyla yeniden yaplanmasna giriildi, ancak Birinci Dnya Sava'nn balamasyla gelitirme almalar durduruldu. 95'te, sava tm idde- ~------~------------~-=---tiyle srerken, Osmanl Devleti, bir grup havacy Almanya'ya
uu eitimi iin gnderdi ve Havaiye Mfettilii'nden ayr
olarakUmur-u Havaiye ubesi kuruldu. Bu dnemdeki Hava
Kuvvetleri; Hava Okulu, Hava istasyonlar, Hava Blkleri,
Sabit Balon Blkleri, Uaksavar Topu Birlikleri ve Meteoroloji stasyonlar eklinde tekilatlanmt. Hava Kuvvetleri bu
yapsyla Galiya' dan Yemen' e ve Kafkasya'ya kadar pek ok
cephede grev ald. Ancak Osmanl Devleti'nin sava sonunda yenilgiyi kabul etmesi ve bu yenilginin belgesi olan Mondros Mtarekesi'nin 30 Ekim 98'de imzalanmasyla, lkede
Bugnk hava kuvvetlerinin
her alanda olduu gibi havaclkta da bir dnem bitiyor, yepyeni bir dnem
alyordu.

temelini oluturan, 1911 'de

kurulmu olan Osmanl

lk Tayyare Bl

Hava

Kuvvetlerinin yetitirdii pilot-

Mtarekenin imzalanmasyla birlikte orduda terhis ilemleri yaplmaya ba

lanm, Hava Kuvvetleri'nde eitmenlik yapan Alman havaclar lkeden
ayrlm ve 'Hava Kuvvetleri' ad yalnzca kat zerinde kalmt. Ancak
yurtsever havaclarn byk gayretleriyle, savatan
kalma uaklarla stanbul, zmir ve Konya' da bir
hava istasyonu ve Elaz ile Diyarbakr' da birer tayyare bl oluturuldu, eldeki malzeme ad geen
yerlerde topland. Bu srada Anadolu' da, lkenin
igal altndan kurtulmas ve bamszlnn elde
edilmesi iin, Mustafa Kemal nderliinde bala
yan Kurtulu Sava'nda yerlerini alan havaclar,
Konya Hava stasyonu'nda birletiler.

larnn eitiminden

bir g'riintii

Osmanl Hkneti Hava Kuvvetleri Mfettilii'ni

lavederken,

23 Nisan 920'de kurulan Trkiye

Byk Millet Meclisi ilk i olarak dzenli ordularn kurulmasn ve paralelinde Harbiye Dairesi'ne
bal olarak Kuva-y Havaiye (Hava Kuvvetleri)
ubesi'nin kurulmasn kabul etti. Bu karar dorultusunda, ncelikle eldeki
krk dkk uaklar onarld, bin bir zorlukla malzeme saland ve Trk havaclar inanlarn yitirmeden Kurtulu Sava cephelerinde grev aldlar.
Be yl sren savan ardndan, tarihler 2 9 Ekim f92 3' gsterirken, gen
Trkiye Cumhuriyeti, inan ve azimle kafa tuttuu dnyaya, 'mstakil ve
hr' bir cumhuriyet olduunu ilan ediyordu.

am 'daki ehitlikte yatan

Tiirk pilotlar

1914 stanbul - Kahire Uu Denemesi

Osmanl Hava Kuvvetleri'ne ait 3 subay 9 ylnda, stanbul 'dan kalkarak
am

zerinden Kahire'ye bir uu denemesi yapmlardr. Ancak bu dene-

Osnanb'da

Ttn ve Sigara Fabrikalan

- - - 473 - - -

me uuu am semalarnda iken; derek ehit olmalaryla noktalanmtr.

Mezarlar am- Trk ehitliinde bulunmaktadr. Bu uua katlan Fethi
Bey'in ismi de bugnk (Mula) Fethiye ilemize verilmitir.
92 5 sonlarna

kadar tamam Almanya' dan getirilen malzeme ve kalifiye

insan gcne 240 Trk iisinin de katlmyla, retim hangarnn 6's
kurulmutur. 926'da 20 Alman ve 50 Trk'ten oluan ekip fabrikay retim iin tesis etmi ve dnemin Milli savunma Bakan Recep Peker tarafn
da al yaplmtr.

Almanlarla Ortak Uak retme Giriimi

Almantarla ortaklaa balon uu'

denemesi

Trk-Alman ortak retim irketi arasnda yksek maliyet ve igcne dayal anlamazlk mahkemeye intikal ettirilmi ve retimi planlanJunkers
A-20 ile Junkers F 3 Limosine uaklarnn retime geirilmesi durdurulmutur. Fabrikann 928'de kapatlmasyla sonulanan anlamazln
temelinde, Trkiye'nin tm Boksit ve petrol depolarnda Almanya'nn
haklarnn olduunun iddia edilmesidir. 400 milyon tonlukTrkiye bo ksit rezervine ortak olmak gibi bir niyeti olan Alman irketinin bu iddialarnn nn kesrnek iin Trk Teyyare Cemiyeti anlamay feshetmi
veJunkers'in tm hisselerini satn alarak, fabrikay 930'da Milli Savunma Bakanl'na devretmitir. Tamir, bakm ve montaj almasn srdren Kayseri Uak Fabrikas, 932'de Amerika'nn Curtiss Aeroplane And Motor Company Ine. irketi ile yeni bir anlama yaparak " Curtiss Hawk ve Fledgling" adyla 33 adet uak retmitir. 936'da Alman
Gothaer Waggon FabrikAG lisans ile 45 adet Gotha 45 ua, Polonya firmas olan Panstwowe Zaklady Lotnicze PZL 24A model 24 adet
uak retilmitir.
940'ta ngiliz Phlip and Powis Aircraft Ltd. firmas ile Magister marka 24

uakdaha retilmi, fakatKayseri UakFabrikas ve TOMTA (Tomtasch)

bir trl yerli retim teknolojisini gelitirememitir. Trkiye'nin 9 0- 940
yllar arasnda havaclk ve uak sanayinde atlm yapmak iini eitli yollar
denedii fakat gerek i yetersizlikler, gerekse d bask ve oy0larla motor
sanayinde tketici durumuna drld bir gerektir.
"stikba'Gklerdedir" diyerek 925'te Trk Teyyare Cemiyeti'ni (Trk
Hava Kurumu) ve 935'te Trkkuu Havacl Okulu'nu kuran Atatrk'ten
sonra yeterli atlm yaplamamtr. Eskiehir Uak Fabrikas, Nuri Demira Uak Fabrikas, Etimesgut Uak Fabrikas, Gazi Motor Fabrikas gibi
fabrikalarn uak sanayinin geliimine nderlik etmesine ramen niin Trkiye havaclk ve uak sanayinde baarl olamamtr.

Trkiye, 945'ten sonra zellikle SSCB'ye kar NATO tarafndan kullan

lan bir gvenlik duvar ilevi grm ancak, yine Bat tarafndan kalknmas
sabote edilmi bir lkedir. Trkiye'nin siyasi liderlerinin, Atatrk duyarl
lndan koparak, gnlk hayatn akyla yaamalar sonucu Trk uak sanayinin ilk fabrikalar birer birer kapatlmtr.

- - -4 74

Osmanl'dan

Cumhuriyet' e Endstriyel MirasmJZ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Gnmzde TUSA (TAI, TEl) ile Trk havaclk sanayi yeni atlmlar
yapmtr ancak bu yeterli deildir. Hala Trkiye'nin uzaycia bir askeri uydusu yoktur ve Trkiye, havaclkta ve denizcilikte da baml bir lke konumundadr.

Kayseri Uak Fabrikas ve Cumhuriyet'e

Gei

(1920)

ilk uak fabrikasn 192 Oli yllarda Kayseri' de kurduk. Messerschmitt Motorlarn, bu fabrika yapmaya balamt. 1939 ylna kadar tesislerde, lisans
altnda retim yoluyla eitli modellerden 112 adet uak imal edildi.
1939 ylnda Trk Hava Kuvvetleri'ne devredilen hisselerini Trk Hava
Kurumu'na tesislerdeki retim, II. Dnya Sava sonrasnda balayan ABD
yardm nedeniyle durduruldu. 3-4 yllk bir faaliyetten sonra Kayseri' deki
fabrika kapatld.

Vecihi Hrku: Bir Havaclk Kalramam (1925)

Veeibi Hrku

Havacla

Havacla gnl vermi,

gnl vermi, Kurtulu Sava'na tayyareci olarak katlan Vecihi

Hrku, 1925 ylnda kendi tasarlad Vecihi K VI adl ua imal etti. 1932
ylnda ise Sivil Tayyare Mektebi'ni kurdu. Atatrk'n emriyle 1937 yln
da Almanya'ya Uak Mhendislii eitimi almas iin gnderildi. 193 9' da
Tayyare Mhendislii diplomas alarak yurda dnen Hrku'a, "ki ylda
mhendis olunmaz" denilerek, mhendislik ruhsat verilmedi. Hrku, ruhsat Dantay karar ile alabildi.
1954 ylnda Hrku Havayollarn kuran Vecihi H rku, sabotajlar ve engellemeler sonucunda, havayolu irketinin faaliyetlerine son verdi. Hrku,
uaklarn borlar nedeniyle hayatnn son gnlerinde zor zamanlar yaa
d sylenmektedir.

Kayseri Teyyare

Fabrikas

lu Sava 'na

tlan

Kurtu-

tayyareci olarak ka-

Veeibi Hrku, 1925 ylnda

kendi tasarlad Veeibi K VI adl

ua

imal etti. 193 2 ylnda ise

Sivil Tayyare Mektebi'ni kurdu.

Atatrk'n emriyle 1937 yln
da Almanya 'ya Uak Mhendislii eitimi almas

iin giinderil-

di. 1939'da Tayyare Mhendislii diptomas alarak yurda dnen

Hrku'a, "ki ylda mhendis

olunmaz" denilere k, mhendislik

(1932)

n.thsat

1932 ylnda "Tayyare Fabrikas adn almtr.1932 ylnda Milli Mdafaa

Vekaleti ile Amerikan Curtiss Aeroplaie and Motor Cornpany MC. Firmas arasnda yaplan anlama sonucu, Curtiss Hawk ve Fledgling uaklarnn
retimine balanmtr. Toplam 3 3 adet Curtiss Hawk ve 8 adet Fledgling
ua imal edildikten sonra bu uaklahn retimine son verilmitir. Fabrikada imal edilen Fledglinglerden birisi Y zb. Enver Akolu (Emekli General) tarafndan Tahran'a gtrlerek Trk Devleti'nin hediyesi olarak

verilmedi.

Hrku,

sat Dantay karar

n.th-

ile alabildi.

ran'a verilmitir.

1950 ylndan itibaren Tayyare Fabrikas'nnad kaldrlarak "Hava ikmal

Merkezi" ne dntrlm. Tesis, Hava Kuvvetleri Komutanl'na ait
pervaneli uaklarn, onarm ve fasbatlarun, muhtelif tip tat aralar ile yer
tehizat onarm ve revizyonlarn stlenmitir.
D

kaynaklardan yedek malzeme temini gletike, Hava Kuvvetleri'nin

ikmal, bakm ve onarm gcnn devam iin fabrika gelitirilerek bir ksm
malzemenin retimine geilmitir.

OsnanlJ'da

Ttn ve Sigara Fabrikalar

- - - 475 - - -

Trkiye' deki ilanal merkezinden biri olan Kayseri 2. Hava knal Bakm
Merkezi'nde gnmzde yksek teknolojik sistemlerle Hava Kuvvetlerinin ihtiyalar ynnde retim yaplmaktadr. 926 ylnda 6 hangarda, 70
kii ve kstl dier tesisleri ile iletmeye alan Trkiye'nin ilk uak fabrikas, 997 ylnda 2800 personel, modem tehizat ve tesisleri ile faaliyetlerini srdrmektedir.
Beikta

Teyyare Fabrikas (1937)

(Beikta B. Hayrettn iskelesi ve Deniz Mzesi Binas)

Kurtulu Sava'nn ardndan

dnyada ve Trkiye' de ekonomik sknt had

safhaya ulamt. Bu yzden orduya uak ve benzeri ihtiyalar ancak halkn balaryla alna biliyordu. O yllarda her ilden toplanan paralarla ya da
zengin vatandalarn ba ile bir uak alnyor ve kuyruuna balayann
ismi yazlyordu. O yllarda Trkiye'nin sayl zenginlerinden olan Nuri
Demira' a da bu teklif sunuldu, ancak o uak almak yerine uaklarn imal
edilebilecei bir fabrika yapmaya talip oldu. Yanna ald teknisyen ve mhendislerle birlikte seyahatlere kan Nuri Demira, Almanya, ekoslovakya ve ngiltere' deki uak fabrikalarn gezdi ve bilgi ald.

Milli Sanayici Nuri Demira

Aslen Sivasl olan ve nl mzisyen Melike Demira'n dedesidir. Soyad Atatrk tarafndan verilen Nuri Demira Trkiye' de en fazla demiryolu
inaatn yapm gen bir mteebbisimizdir. Cumhuriyet dnemi demiryollarnn ki yaklak 4 bin km Nuri Demira tarafndan inaa edilmitir.
Bu gen giriimci demiryollarndan sonra uak sanayiinin geleceini grerek bu alana yatrm yapm byk bir giriimcidir. Yeilky havalimann
da Nuri Demira inaa etmitir.

Giiniimzde Nuri Demira'n

ismi Sivas Havaliman 'na verilerek yaatlmaya allmaktadr.

''Avrupa'dan, Amerika'dan lisanslar alp tayyare yapmak kopyqclktan ibarettir.

Demode tipler iin lisans verilmektedir. Yeni icat edilenler ise bir sr gibi, biiyk
bir kskanlkla sak/anmaktadr. Binaenaleyh kopyaclkla devam edilirse, demode eyferle beyhude yere vakit geilecektir. u halde Avrupa ve Amerika 'nn son
sistem tayyarelerine mukabil, yepyeni bir Trk tipi vcuda getirilmelidir. " (Nuri
Demira, 1936)

Nuri Demira, kurucusu oldu. u Yeilkiiy Havaliman 'nda at

uu okulunda yetien pilotlarla bir
arada giiriiliiyor.

i-'----- -- 476 - - -

Osmanl'dan

"Madem ki bir millet tayyaresiz yaayamaz, yleyse bu yaamavastasn

bakalarnn ltfundan beklememeliyiz. Ben bu uaklarn fabrikasn yapmaya talibim" diyen NuriDemira 7 Eyll 936'da fiilen teebbse geti
ve bir ekoslovak firmas ile anlaarak Beikta'ta Hayrettn skelesi'nde,
bugn deniz mzesi olarak kullanlan binay yaptrd. Nuri Demira , Selahattin Alan ile birlikte modern bir uak fabrikas meydana getirdi. Fabrikada montaj atlyesi, dkmhane, motor ve pervane imalathanesi, malzeme muayene ve tetkik laboratuvar bulunuyordu. Beikta'taki uak fabrikas 1Oubat 93 7' de hizmete ald.

Cumhuriyet' e Endstriyel Mirasmz - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Kurulacak fabrika iin her trl tehizat Almanya'dan getirilmitir. Gerekli malzemeler Hamburg' dan Mersin' e kadar denizyolu ile Mersin' den
Ulukla'ya kadar trenle, Ulukla'dan Kayseri'ye ise zamann en okkullanlan ulam arac kan ve develerle tamtr. Tamamn elik konstrksiyon olan liangarm temeli atlm, bunlarn altsnn inas yl iinde tamamlanm ve tezgahlar monte edilmi
tir. Fabrikann kurulmasnda ve iletmeye almasnda kalifiye insan gc ihtiyac, Almanya' dan getirilen 5 mhendis, 20 alnan iisinin yan sra 240 Trk isisi ile kar
lanmtr.

lk Uak Mhendisi:

Selahattin Alan

Nuri Demira, Trkiye'nin ilk uak mhendislerinden

olan Selahattin Alan ile birlikte alyordu. Selahattin
Alan, ilk Trk tipi uaklarnn izimini yapm ve yap
mn salamt. Nuri Demira ile birlikte kollar svayan
Selahattin Alan, Trkiye'nin ilk modern uak fabrikasn kurmaya balad.
Fabrikann ilk siparii Trk Hava Kurumu (THK) tarafndan verildi. lk
sipari 65 adet planr, sonrasnda O adet balang eitim uayd. Planrler, 93 7- 93 8 yllarnda tamamlanarak teslim edildi. Bu dnemde Selahaddin Alan'n, Eskiehir'de prototipini yapt, Nu D.36 rumuzuyla 24
adet uak imal edildi. 93 8 ylnda, Alman uzmanlarn da yardmyla, Nu
D.38 rumuzlu, ift notorlu ve madeni gvdeli, 6 kiilik yolcu uann di-

Nuri Demira rettii

uakla giiriiliiyor. n/u sanayici
Nuri Demira miizisyen
Me/ike Demira'n dedesidir.

zaynna baland.

Nuri Demira'n Beikta'taki fabrikada yaplan ve hi bir arza gstermeden baarl uularna devam eden uaklar, Trkiye' de olduu kadar
yurtdnda da byk yanklar uyandrmt. zellikle ift motorlu, bar
ta yolcu ua, savata istenildii zaman eksiksiz bir bombardman ua
grevini grecek ekilde yaplan ve saatte 270 kilometre hza ulaan, 5 bin
500 metre yksee kabilen Nu D.38'in yaplmas, dnya
uak sanayicilerinin dikkatini birden Trkiye'ye ve Nuri
Demira'n uak fabrikasna ekmiti. rettii Nu D.38
adn tayan ift motorlu 6 kiilik yolcu ua yurt dn
da byk ilgi grd ve bu uaklar D!lya havacl yolcu
uaklar A snfna alnd. Nuri Demira'n ileri giderek
byyordu. Atlyede yaplan uaklarn testleri iin bir'piste
ihtiya vard. Bu yzden Yeilky' de, u anda Atatrk Havaliman olarak kullanlan, Elmas Paa iftlii'ni satn alarak, orada 559 dnmlkgeni arazi zerinde, OOOx300
metre llerinde bir uu sahas yaptrd. Bu sahann zerine bir de, Nuri Demira Gk Okulu, uak tamir atlyesi
ve hangadar yapld. Bu tesisleri yaptran Nuri Demira, "Trk'n yapt
uaklar elbette Trkiye'de yetien pilotlar uuracaktr" dncesiyle hareket ediyordu. Bu yzden havaclk zerine eitim verecek 50 yatakl bir

Osmanl'da

Nuri Demira uu okulu

Ttn ve Sigara Fabrikalar - - -477 ,- - -

yurdu da bulunan 'Gk Okulu'na, niversitede okuyan veya mezun olmu

renciler alnyor ve uu eitiminin yan sra uan teknik yapsyla ilgili eitimler de verilerek pilot yetitiriliyordu.
Trk Hava Kurumu, sipari ettii uaklarn testini Eskiehir'de bulunan
pistte yaplmasn istedi. Bu test uuunu henz yeterli uu deneyimi olmayan bamhendis Selahattin Alan yapmak istedi. ini srasnda pisteki hendee den Selahattin Alan ehit dt. Bu olay zerine THK btn siparilerini iptal eder ve artlara uygun deildir diye belge verir. Nuri Demira btn abalarna ramen yetkililerin bu karann dzeltemez. THK'ya
dava aan ve Dnemin Cumhurbakan'na mektuplaryazan Demira, btn
bu uralarndan bir sonu alamaynca fabrikasn kapatt ve siyasete atld.

Etimesgut Uak Fabrikas (1940)

Trkiye'nin uak fabrikas sahibi olma ryas hibir zaman son bulmad. Bu
erevede 940'l yllarda Ankara Etimesgut'ta uak fabrikas kuruldu, ok
sayda uak yapld, 2 00 'den fazla uak ihra edildi.
Maalesef 5-6 senelik bir faaliyetten sonra yine NATO ve ABD yardmla
r gereke gsterilerek, uak ar-ge ve retim almalarna her iki tesiste de
son verildi . Uak fabrikasnn kapatlmadan nce zerinde alt proje,
THK-6 Mehmetikkodlu bir jetuayd.
20 Temmuz 974'te balatlan Kbrs Bar Harekat sonrasnda ABD ve NATO mttefikleri tarafndan Trkiye'ye kar uygulanmaya balanan
silah ambargosu sonucu, daha nce kapatlm bulunan havaclk tesislerinin deeri anlald.
Trkiye 70'lerde "Kendi uan kendin yap" sloganyla; uak retimi ve havaclk elektronii alanlarnda faaliyet gstermek amacyla ASELSAN,
HAVELSAN ve TUSA firmalarn kurdu.
1

Ankara Etimesgtt'da uu
denemesi

28 Nisan 2005 tarihinde Trk Uak Sanayi A.. (TUSA) veTUSA Havaclk ve l7zay Sanayi A.. TAI ats altnda birlemitir.
T AI nin, tasarm retim altyaps ile insan kaynaklar ynnden olduka etkili bir g oluturacak ve "Havaclk Merkezi" olarak hizmet vermesi planlanmtr.

TAI' nin mevcut deneyimi F-6 Savaan ahinler, CN-235 hafif nakliye/deniz karakol, gzedeme uaklar, SF-260D eitim uaklar, Cougar
AS-532 arama kurtarma (SAR), silahl arama kurtarma (CSAR) ve genel
maksat helikopterlerinin ortak retiminin yan sra, kendi tasarm olan insansz hava arac, hedef ua ve zirai ilalama ua gibi rn gelitirme
programlarn kapsamaktadr.

- -478 - - - Osmanl'dan Cumhuriyet' e Endstriyel

Mirasm:z - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

----'

Osmanl'da

Demiryolu Ulam Sistemi

Avrupa'da sanayi devrimi ulam sektrnde de 1750-1820 arasnda, byk

yenilikler getirmitir. 19. yzyln birinci yarsnda buharl gemiler ve lo~~~~~=:::~-:..,.._:""."f'l":rc"~~~
komotiflerle, insan ve yk tayan ve lkeleri yaknlatran,
yeni bir ulam sistemi egemen olmutu.
Osmanl

Devleti'nin izledii baarl politika, 18.yy. ula

sektrn yenilerneyi gerektirmiti. Ancak Osmanl
mparatorluu'na gelen yabanc sermaye irketleri, 18381841 dneminde imzalanan serbest ticaret anlamalarnn
yaratt pazar olanaklarn daha iyi deerlendirmek iin
yatrmlarnda ncelii demiryollar, limanlar ve fenerler
gibi ulatrma yatrmlarna vermilerdi. Bu gelime Avrupa devletlerinin snai mal satp hammadde ve gda mallar
satn almaya dayal baarl ticaret politikalarnn yeni bir
rnei idi.
trma

rnein demiryollar hep kylardan balar. Yabanc serma-

yenin denetiminde kurulan bu demiryolu hatlar, bakent

stanbul'a balanmamtr. Bylece merkezi Hkmet'in
lkenin tmne ulamas ve glenmesi nlenmitir. Sultan Abdlhamit stanbul'u dier ehirlere balayacak demiryolu naatiarna byk arlk vermiti. Kurtulu Sava baladnda demiryolu ann byk ksm Ankara
Hkmeti'nin denetimine geti. 19.7.1920 tarihli kararla
Ankara Hkmeti bir letme Umum Mdrl kurdu.
Cumhuriyet idaresi bir yasayla demiryolu iletmelerini devlet tekeline ald.
Balca hatlar yleydi:

1. zmir-Aydn demiryolu- 1856

2. Anadolu demiryolu (stanbul, zmit, Eskiehir, Ankara)
3. Badat Hatt (stanbul, Eskiehir, Afyon, Konya, Adana, Halep, Musul,
Kerkk, Badat)

1876 - 1909 Osmanl Devleti'ni

33 yl biiyk bir dirayetle idare
eden Sultan II. Abdiilhamid Han,
Osmanl d"reminin en biiyk sanayi, eitim, ve salk yatrmlarn
yapmtr. Ct1('thtriyet d'nemine
'nemli eserleri' miras brakmtr.

4. Hicaz demiryolu (stanbul, am, Beyrut, Hayfa, Medine)

5. Mersin, Tarsus, Adana.
6. zmir - Bandrma.
7.

Bandrma

- Bursa.

Osmanl hkmeti bu hatlarn tamam yabanc irketlerle ortak iletilmek~

teydi. lk demiryolu imtiyaz1856'da ngiltere'ye zmir-Aydn hatt iin verildi. Kmr salanamadndan yakt olarak odun kullanlyordu. ngiliz
irketleri 1866 ylna gelindiinde 608 kilometre demiryolu hattnn ynetimini ellerine almt. Sanayilemi lkeler tccarlarna pazar yaratmak ve

Osn1anl' da Ulam

Sektr

- - - 481

hammadde toplamak iin demiryollar, limanlar ve fenerler gibi ulatrma

alannda Osmanl Devleti'ne yardmc olmulard. Bu politika yerli sanayin
gelimesine engel tekil ediyordu.
Osmanl

Devletinde Ulam

Bir Avusturya irketi "ark Demiryolu" hattnn yapmna 1871 'de giriti.
Almanlar'a ilk demiryolu imtiyaz 1888'de verildi. IL Abdlhamit Konya,
Badat ve Basra Krfezi arasnda demiryolu yaplmasna ilikin imtiyaz 2 7
Kasm 1899' da Deutsche Bank' a vermiti. Bu imtiyaz ksa bir sre sonra
1902 'de Anadolu Demiryollar Osmanl irketi devralmt. Bu irket ad
geen Bankann denetimindeydi ve o tarihte Haydarpaa- Eskiehir-Ankara
ve Eskiehir- Konya hatlarn iletmekteydi.

1919'da Trkiye'de 1000 civarnda

otomobil vard.

Bunlarn

800 tanesi lstanbul'dayd. 1920

Terde ithal mallan genellikle denizyoluyla yabanc gemiler/e istanbul, lzmir Mersin ve Trabzon !imanlarna ge/irdi.

Tm dnyada olduu gibi Anadolu' da byk yerleme birimleri arasnda

dzenli ve drt mevsim ak karayolu olmad. Yol yapmnda mkellefyet
olmas, merkezi bir rgtn bulunmamas yol yapmn kaba ve geliigzel
inaatlar ekline dntrmt. 1919- 192 O dneminde be ana karayolu
vard: 1) Badat karayolu (Samsun, Amasya, Sivas, Harput, Musul), 2) Ereli
(Konya), Kayseri, Malatya, Harput, Diyarbakr, 3) Kayseri, Sivas, 4) Halep,
Urfa, Diyarbakr, 5) Trabzon, Bayburt, Erzurum, ran yollar. Uygun karayolu olmaynca motorlu aralarla tamaclkta gelimemiti. Tamaclk
hayvanlarn ektii arabalar ve kervanlar ile gerekletiriliyordu.
1919'da Trkiye'de bin civarnda otomobil vard. Bunlarn 800 tanesi
stanbul'dayd. 1920 Terde ithal mallan genellikle denizyoluyla yabanc
gemilerle stanbul, zmir Mersin ve Trabzon !imanlarna gelirdi.
stanbul iinde ulam salayan temel tesislerden biri olan Galata Kpr-

s demir kpr olarak 1878 ylnda II. Abdlhamit zamannda yaptrlm

t. Bugnk Galata Kprs haline gelmesi, 1912 ylnda bir Alman ir
keti tarafndan gerekletirilmitir. Hala stanbul halkna hizmet veren
Karaky-Tnel arasnda ileyen yeralt treni 187 4 ylnda hizmete girmiti.

Yol Yapm Yntemi

Osmanl

Devleti'ndeki yol yapm yntemleri, uzun zaman sadece askeri ihtiyalara dayal olarak yerel yneticiler tarafndan uygulanm
tr. Yollar devletin gl ve salam olduu dnemlerde ksmen ilerlemi, sonradan btnyle bir kenara braklarak, bakmsz kalmtr. Tanzimat Ferman'ndan sonra "Yol ve Kprler Nizamnamesi" karla
rak yol sorununa zm getirilmeye allmtr. Buna gre tarm ve denizi e balantlar ve ulam salayacak aralarn temini ngrlmtr .
Gelien ve deien ulam aralaryla beraber Avrupa ve Amerika' da demiryolu ulamnn ykselen model olmas Osmanl Devleti iin de ekonomik,
siyasi ve askeri ynden ok byk bir nem tayordu.

- - -482 - --

Osnanl' dan

Cun1huriyet'e Endstriyel Mirasn1z - - - - -- -- - - -- - -- - - - - -

Demiryolunun daha fazla tercih edilmesi, kolaylk ve ekonomiklii, ada

l sz konusuydu. Yalnz Osmanl Devleti'nin iinde bulunduu alkant
l durum, padiah devirmek isteyen ulusalc glerin ve yabanclada ibir
lii yapan Rum, Ermeni lo bilerinin abasnda yol yapm engelleniyordu.
Osmanl'nn

Demiryolu Ularnndan Beklentileri

II. Abdlhamit'in demiryollaryla ilgili fikirleri; retimi arttrmak, devleti askeri ynden glendirmek, bunun yannda tarm retimlerinin dnya
pazarna sevkiydi. Demiryollarnn yaplmasyla tarm retimi arttrlacak
ve dolaysyla vergilerin gelirleri de artacakt. Bunun yansra ticaret gelie
cek, ithaalat ve ihraacattan alnan gmrk vergileri Hazine'ye aktarlacak
t. Demiryolunun getii yerlerde zengin maden yataklar iletmelere a
lacak ve maden retimi arttrlacakt.

Osmanl
yollar
banc

Devleti'ndeki demir-

Hicaz

Hatt

hari, ya-

sermaye tarafindan ger~

ekletirilmitir. nce Ingiliz,

sonra Franszlar ve Almanlar~

ca himaye altnda ttdmtttr.

Osmanl

Devleti'nin demiryolu ulamnda ekonomik olarak yetersiz oluu,

Avrupa'l devletlerin ekonomik ve siyasi karlarna gre yaplmasna, onlar neden oluyordu.
Osmanl Devleti'nde demiryolunun karl amacndan farkl

olarak, Avrupa'l
devletin politikalarn dndrmeye ynlendiriyordu. nk Avrupa'l
devletler demiryolunda ayrcalklar kazanmak iin ekonomik ve siyasi baskya ba vuruyorlar d. Avrupa'nn amac Osmanl' da demiryolu yapmna
girierek nfus blgelerini oluturmakt. Bata Fransz ve ngilizlerin giri
tii bu politika, 889' dan sonra Almanya lehine geliti.
Avrupa'l

Devletlerin Osmanl'dan Demiryoluyla karianna

Ulamak stemeleri
.

Avrupa'l

devletler Osmanl' da demiryolu yaparak sosyal tabanlarn

glendirip, Osmanl zerinde ayrcalk sahibi olmak istemilerdir. Bununla birlikte demiryolu yapmak iin srekli rekabete girimilerdir. Bir
devlet demiryolu yapp ayrcalk kazannca, dier bir devlet de ayrcalk
almak iin bask yapyor ve sonu alyordu.

2.

Avrupa'l

3.

Avrupa'nn kulland

4.

Yabanc irketler,

devletlerin karlarna ynelik bir dier durum, Osmanl'da

byk bir sorun olan demiryollarnn gei gzergahdr. Demiryolunun merkezden, yani stanbul' dan balayp yurda yaylmas, Avrupa'nn
iine gelmiyordu. Bu yzden demiryolunun Akdeniz' den balamasn
dan yanaydlar.

iinde bulunduu
borlardr. Osmanl borlarn karlnda ayrcalklar veriyor ya da bor
istendiinde ayrcalk teklifiyle karlayordu.
bir

dier

husus;

Osmanl'nn

byk bir pazar potansiyeline sahip Osmanl'ya ticari

alanda teklif stne teklif yapmaya baladlar. 838 'de stanbul' da Bakitaliman TicaretAntiamas ile kendilerine bykimtiyaz saladlar. Bu
avantajlar iyi kullanan ngilizler ve Franszlar, ilk i olarakAydn-zmir
arasndaki demiryolu imtiyazn aldlar. Bylece Bat' da balayan demiryolu sanayi Osmanl mparatorluu'nda da gelimeye baalad.

Osn1anl' da Ulam

Sektr

- - - 483

Osmanl

Devleti'nde ilk demiryolu yapm Tanzimat'ladr. Daha sonra

Dyfrnu Umumiye daresi'nin kurulmasndan sonra hz kazanmtr.
Osmanl

Devleti'ndeki demiryollar Hicaz Hatt hari, yabanc sermaye taraJndan gerekletirilmitir. nce ngiliz, sonra Franszlar ve Almanlarca
himaye altnda tutulmutur.
Osmanl'nn

demiryolundaki en nemli yntemlerinden birisi; demiryolu yapmlarnn bir ayrcalk olarak verilmesidir. Km. garantisi denilen sistemle irketlerin karlar, Osmanl Devleti'nce garanti altna alnyordu. Demiryolu irketlerinin garanti edilen karn altnda kar etmeleri halinde, Osmanl bu fark karlyordu.
Dier

taraftan hattn geecei hazine yerleri, yapm irketine bedelsiz verilecekti. Yine demiryolunun yapm, bakm malzemeleri ihra edildii takdirde gmrk vergisi olmadan geliyordu.

Osmanl'da lk Demiryolu

(Sultan Abdlmecit Dnemi- 1856)

Osmanl mparatorluu'nun son dnemlerinde yabanc sermayenin nc-

lnde demiryollar yapmyla balad. 856'da bir ngiliz irketi tarafn

dan zmir-Aydn arasnda yaplan 3Okm. uzunluundaki ilk demiryolu hattnn 2 3 kn'lik blm 860'ta iletmeye ald. Hattn tamamnn yapm
ise 866' da tamamland.
Bat

....-.~. . . . . .-

lkelerinde balayan "Demir- elik

Sanayi"nin geliimi, Osmanl lkesi'nde ancak
9. yy'ln ikinci yarsnda gerekleti. Cumhuriyet Dnemi'nde de nem verilen demiryollar, 9 5Oylna kadar hayli geliti. Maalesef daha
sonraki ynetimlerden gerekli ilgi destei almayan demiryollar dnyann gerisipde kalmtr.

lzmir Aydn demiryolu inaatn

da alan iiler 185O'lerin sonu

stanbul Anadolu Demiryolu

1860'larn ba

(Sultan Aldlaziz Dnemi- 1872)

Osmanl mparatorluu'nda 872-896 yllar arasnda Haydarpaa'dan

Konya'ya ina edilen Anadolu Demiryolu'na ait yaplardan (yolcu b inalar,

mal depolar, beki kulbeleri, lojmanlar, su depolar, lokomotif depolar,
helalar, kprler, geit bariyerleri vb.) zgn izimieri ile tespit edilmitir.
stanbul - zmir Demiryolu Hatt
87'de Haydarpaa-zmir hattnn yapmna baland. 9 km.lik bu hat,
873'te

bitirildi. Ancak, maddi olanakszlklar nedeniyle yapmna devam

edilemeyen Anadolu Demiryollar ile Badat ve Gney Demiryollar'nn
yapm, Alman sermayesi ile gerekletirildi. Osmanl' dan Cumhuriyet hkmetine toplam 3 bin 865 km. demiryolu aktarld.

- - -484 - - - Osmanl'dan Cun1huriyet'e Endstriyel Mirasmz - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Haydarpaa- zmir Demiryolu (1870-1873)

Osmanl

zel giriimciler tarafndan 19.

Rumeli Demiryolu'nun inas srasnda
edinilen tecrbeler, devletin zel giriimcilere kar bir gvensizlik iine
girmesine neden olmu, stanbul-Badat hattnn bu kez devlet eliyle ina
edilmesine karar verilmitir. Bu hattn ilk ksm olan Haydarpaa- zmit demiryolunun keif almalarna 1870 ylnda balanmtr. Demiryolu hattnn yapmn ngren irade 1871 ylnda yaynlanmtr. Badat'a kadar
ina edilecek olan demiryolu, ube hatlaryla Karadeniz, Akdeniz ve Basra'ya
Devleti'nde

demiryollar inaat,

yzyln ortalarndabalatlmtr.

balanacaktr.

naatn finansman iin i borlanma yoluna gidilmi bu amala 'Demiryolu Tahvilleri' sata karlmtr. Devletin bu giriimi halk tarafndan da
desteklenmi; inaat sresince, demiryolunun getii gzergah evresindeki halk, balada demiryolunun yapmna destek vermitir. rnein Merdivenkyve Kurbaaldere halk demiryolu hattnn getii yerlerdeki arazilerini bedelsiz terk etmilerdir. zmit halk da demiryolunun yapmnda
kullanlacak 3 bin adet traversi hibe etmitir.

Ancak 1871 ylnda inaatna balanan hattn tamamlanamayacann anlalmasndan sonra, Rumeli demiryollarnda grev yapm olan Alman mhendis Wilhelm von Press el, 187 2 ylnda padiahn hedefleri dorultusun
da yeni bir proje hazrlamakla grevlendirilmitir. Pressel'in 1873 ylnda
Pa diaha sunduu proje 4 bin 6 7Okilometre uzunluunda, Haydarpaa' dan
balayp Ankara-Sivas-Musul ve Badat zerinden Basra'ya uzanmaktayd.
ube hatlar ile demiryolu Akdeniz ve Karadeniz' e balanyordu. Bugn bu
hat yeniden Erdoan hkmetince planlamaya alnd.
1873 ylnda Padiaha sunulan
proje 4 bin 670 km. uzunlumda, Haydarpaa'dan ba
layp Ankara-~ivas-Musul
Badat

z eri'f!den Basra 'ya

uzanmaktayd. ube
r

ve

hatla-

ile demiryolu Akdeniz ve

Karadeniz'e

balanyordu.

Bugn bu hat yeniden Erdoan

hkmetince planlama-

ya alnd.
Haydarpaa demiryolu zmit' e 1873 ylnda ulam, ancak teknik ve mali

yetersizlikler nedeniyle hat daha ileriye gtrlememitir. 1880'de hattn iletmesini Msy Sfeelder ile Msy Hanson ve Ortaklar adl bir n
giliz irketi devralmtr. Bu antlamaya gre kira szlemesi 20 yldr. n
giliz irket bu sre iinde hatt Anadolu ilerine uzatmak iin birok kere
bavuruda bulunmu, ancak dnemin siyasi koullarndan tr baar-

Osmanl' da Ulam

Sektr

- - -485 - - -

.,.~.."-

Avrupa sermayesi olmaks,

zn bu boyuttakibir projenin altndan kalklamayaca anlalm buna ka~n, Osmanl Devleti'nden alacaklarn tahsilde
,J>"'
zorlanan Avrupal demiryolu yatrmclar
llll:lk~ : :- 88 ylnda Dyun-u Umumiye kurula" na kadar Osmanl Devleti'ne olan ilgilerini
", yitirmilerdir. Bu tarihten sonra Osmanl
Devleti tarafndan, 4 Ekim 888 tarihinde
~; Haydarpaa-zmithattn uzatmakiin Deutsche Bank ortakl ile Alfred Kaulla'ya
: imtiyaz verilmesine karar verilmitir.

. ...

~ '*'"

.,

l olamamtr.

~~ .~r~ mtiyaz metnine gre Haydarpaa-zmit

!llilli:m'lli.......

Cumhuriyet'in ilk yllarnda demiryolu yapm ve onarmna biiyk 'nem

verildi
Raylarn

zerine nikelaj yapan bir

ii g'riilmektedir

demiryolu hatt, 99 yl sreyle Kaulla'nn

temsil ettii gruba verilmitir. Bu antlama uyarnca sz konusu grup, mevcut hatt elden geirecek ve zmit- Ankara arasndaki yeni blmn inaa
tn tamamlayacaktr.

Haydarpaa

Gar Tarihesi (1905)

stanbul' da Anadolu Hatt'nn son dura olan bugnk Haydarpaa

Gar'nn yerinde, 22 Eyll 872 tarihinde Pendik'e kadar iletmeye a
lan demiryolunun balang noktas olan istasyon bulunmaktayd.Padiah
, III. Selim kendi adn tayan Selimiye Klas'nn yapmnda byk emei
geen Haydar Paa'ya izafeten binann bulunduu civar semte onun adn
vermi ve dolaysyla bu sahada bulunan binada "Haydarpaa Gar" ady
la anlmtr.

Merkezi stanbul Kadky Haydarpaa semtinde bulunan 1. letme Mdrl TCDD Genel Mdrl'nn yk ve yolcu hizmetlerinin grlmesi
amacyla yurt sathnda tekil etii 7 Blge Mdrl'nn ilkidir.
1

Tarihi Haydarpaa Gar binasl.Blge Mdrl merkez tekilatnn ana

binas olup, ayn zamanda Haydarpaa Gar Mdrl de bu binada bulunmaktadr- Yapmna 30 Mays 1905'de balanarak 19 Austos 908'de hizmete ailan binann tarihesi yledir:
Mteakip senelerde demiryollarnn Anadolu'nun ilerine doru inas
na sratle devam olunmas yznden istasyonun ulamda oynad rolde
artm ve nihayet, once "Anadolu Demiryolar" adn tayan, sonradan
"Anadolu-Badat irketi" adn alan bir Alman irketi tarafndan Il. Abdlhamit zamannda, 906 ylnn Mays ay sonunda imdiki gar binas
nn inasna balanmtr. Bina 9 Austos 1908 tarihinde tamamlanp hizmete girmitir.Ayrca irketin UmumMdrln yapmakta olan "Hknen" ismindekiAlmann teebbsyle garn nne bir mendirekina olunduu gibi, Anadolu' dan gelecek ve gidecek vagonlarn ticari eyasn tahmil
ve tahliye edebilecek kudrette tesisler; silolar da yaplmtr.

- - -486 -

Osnanl'dan

Cumhuriyet' e Endstriyel Mirasmz - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Binann mimarlar;

Alman Otto Titter ve Helmuth Conu'dur. Projeyi Al-

manlarn yapmasna karn inaatta talyan ustalar alt. Bina balang

ta 2 bin 525 m2 arsa zerine kurulmu ve bugn kapal ksmlar ile birlikte
3 bin 836 m2 lik bir alana yaylmtr. Garda hizmet gren 9 yol ve 9 peron
bulunmaktadr.

Mimari Yaps
Haydarpaa

Gar

binas

Neo-Rnesans stilinde olup klasik bir Alman mi-

mari rneidir.
Bina Marmara denizine ve evreye hakim olup abidevi ve masif ktlesi ile
evrenin sembolik bir ifadesi haline gelmitir.
Binann plan;

taraf uzun (U) eklindedir. Bu (U) plaher iki tarafndan geni ve yksek tavanl odalar sralanmtr. Odalarn tavanla--------~~~--~~----
r evvelce kalem ii naklarla ssl iken
sonralar zerieri svanm olup bugn binada tek bir odann tavan elle yaplm
kalem ii tezynata sahiptir. Renkleri hala
canlln koruyan tavann drt kesinde
TCDD'nin amblemi olan kanatl tekerler stilize olmadan nceki orijinal ekli ile
resmedilmitir. (U) plann iki kolu da kara
tarafndadr ve ortadaki boluk i aviuyu
meydana getirmektedir. Avluya bakan
cephede ise sadelik hakimdir.

bir

taraf ksa,

bir

nn ortasnda geni koridorlarn

Bina her biri 2 metre uzunluunda bin

oo ahap kazk zerine ina edilmitir.
Bu kazklar buharl ahmerdan ile akl
mtr. Binann yaps bu kazklar zerinde tekil edilen kazk zgaras stnde Hereke' den getirtil en ak pembe renkli granit tandan yaplm temel
zerinde ykselir. Zemin kat ve asma katlarda kullanlan ta cephe kaplamas Lefke-Osmaneli tandan olup, yeni ak nefti sar renkte idi. Zamanla eski rengine dnmtr. Orta setdikte kolay ilenebilir bir kumta
dr. Plastik ve dekoratif unsurlar prtkl olarak yontulmu olup, bu da
ayn zamanda kaplama talarnn kendilerini tamalarna hizmet etmektedir. Kuzey cephesi (Selimiye taraf) yer yer ta kaplama, yer yer de sval
dr. naatta yaklak 2 bin 500 m3 lefke ta, bin 300 m3 beton, bin 40 ton
demir, 520 m3 kereste, bin 900 m3 sertaa, 6 bin 200 m3 arduvaz at kap-

190 S ylndfl inaatna balanan

Alman mimarisiyle ina edilen
Haydarpaa Gar hala dimdik ayakta
ve hizmetine devam etmektedir.

lamas kullanlmtr.

Bina temelleri zerinde elik karkas yaplarak tayc ve blc tula duvar
olarakina edilmitir. elikyap kargas nedeni ile estetik ve mukavemetynnden ok iyi ekilde techiz edilmitir. Binann herhangi bir yerine gelen
kuvvet ayn ekilde yaylr ve kaybolur.

Osmanl'da Ulan1

Sektr

- - - 487 - - -

Binann deme

sistemi ise elik profil putreller arasnda tula ile kemer

rlmeksuretiyle tekil eden volta deme sistemidir. Binann denize bakan
ynnde iki bata dairesel kuleler vard. Kuleler tabandan atya doru kademeli olarak daralr.
Haydarpaa

Gar binasnn ats ahap olup, Alman mimarisinde okkullanlan dik at eklindedir. atnn bykl ve diklii orannda iki ahap
babalar, payandalar, kuaklamalar, ak ve mertekler kullanlmtr. Ahap
at balantlarnda bulanlama sistemi
uygulanmtr. at kaplamas dikliine

uygun Arduvaz at rts kullanlm

tr. at cephelerinde beik rtl at
pencereleri bulunmaktadr.

1917'de Gar'a Sabotaj Teebbs

ve 1979'da Tanker nfilak
6 Eyll 9 7'de ngiliz casusu bir Ermeninin vazife grd vin mavnalardan vagonlara cephane yklerken, vincin birden vire edilmesi sonucunda; cephelere sevk edilmek zere gar binasn
da depolanan cephane bu sabotaj sonucu infilak etti. Muazzam bir yangn ba
lam, gar binas ile birlikte garda harekete hazr bekleyen, gara girmek zere
olan cephane ve asker dolu vagon herhava olmu, Kadky ve Selimiye' deki evlerin camlar krlmtr.
kinci Kaza
5 Kasm 979'da Hayd~rpaa dalgak
rannn

biraz anda, "Independata"

petrol ykl Romen ,t ankeri infilak
ederek 5 gn srekli yanm; patlamann iddetinden binann camlar ve tarihi renkli vitraylar paralanmtr. Anadolu ve Avrupa yakas sahil kesiminde
bulunan evre semtlerde tm evlerin ve arabalarn camlar lq_rlmtr. Paralanan gemi enka~nn temizleme ilemlerine 983 ylnda Trk ekiplerince balanlmtr.
adl

lstanbul'u Asya 'ya balayan ve biiyk

bir alan kaplayan Haydarpaa tren
istasyonundan bir giiriinii

Restorasyon almalan
Demiryollarnn Cumhuriyet Hkmeti tarafndan alnmasn mteakip
eski hali aynen muhafaza edilmek suretiyle bina bugnk eklini almtr.
Bina yakn dounun en byk ve ilek gadarndan birisi haline gelmitir.

- - -488

--- Os11anl'dan Cunllluiyet'e

Endstriyel Mirasmz - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Yapl

tarihinden ( 906- 908) bugne kadar binann konstridksiyonunda

hibir deiiklik olmam, buna karlk vapur ve buharl lokomotifierin
kard is, yamur ve kar sular, denizin meydana getirdii nem, zayf yapl
kum tandan oluan d cephe kaplamasnn ryerek dklmesine sebep
olmutur. Cephedeki geometrik ve ne bati tezlirat zamanla kaybolmaya ba
lamtr ve binann gz gre gre daha fazla harab olmasn nlemek iin sanatsever kiilerin stn abalar hemen sonu vermemitir. Ancak, sene
boyunca byle byk bir binann onarm iine mteahhitler pekyanama
mlar, nihayet 97 5 ylnn sonunda ise onarm ii ihale edilmitir. Hazr
lk devresinden sonra 7 Mays 97 6 tarihinde byk apta bir restorasyona balanmtr.

Bugnk restorasyon hibir zaman ilk yapld zamanki ta ilemesi ile

kyas edilmemelidir. yle ki bina yaplrken konstrksiyon inas esnasn
da, projeye gre ablonlanaraknumaralanan talar, binann tayc unsurlar tamamlandktan sonra, sratle kaplanmaya geilmitir. Binann d cephe
pervazlar ise orijinal rengi olan nefti yeil renge boyanmtr. Ayrca tanker
pa damasnda krlan vi traylar yeniden taklntr.
Istanbul- Badat

stanbul - Badat Demiryolu (1905)

Demiryolu,

Haydarpaa Gar 'ndan balaya

stanbul-Badat Demiryolu, Haydarpaa Gar'ndan balayarak Hicaz'a

rak Hicaz 'a ulaan tarihi demir-

ulaan

yoludur.

tarihi demiryoludur. Ulamda gnmzde dahi nemini koruyan

stanbul-Badat-Hicaz demiryolunun yapm srasnda Trkler ve Almanlar ortak almtr.
800'l yllarn sonunda Amerika Birleik Devletleri, Rusya, ngiltere, Fran-

sa ve talya gibi lkeler, smrgelerindeki petrol kaynaklarna hkmetmekteydi. Alman imparatoru Kayzer Wilhelm II, petroln lkesine gei yap
lamad srece baarsz olacaklarna inanyordu. Almanlar petrol kaynaklarn dnrken zor durumdaki Osmanllar iin ise asker ve mhimmat
nakliyesi ncelikliydi.

Ulamda

gnmzde

dahi nemini koruyan IstanbulBadat-Hicaz

demiryolunun ya-

pm srasnda

Trkler ve Alman-

lar ortak almtr.

Alman imparatoru Wilhelm II, Osmanl Padiah II. Abdlhamit ile temasa geti ve 888 ylnda anlamalarn imzalanmasndan sonra Alman hkmeti demiryolu inaatn Deutche Bank'tan alnan krediyle Philipp Holzmann, Krupp ve Siemens firmalarndan oluan bir konsorsisyuma verdi. O
zamanlar Avrupa'nn en byk inaat firmas olan Philipp Holzmann tnel
ve barnacak yerleri, Krupp firmas ise raylar deyecek, nl firmalardan
Siemens ise elektrik tesisatlar ile lokomotif retimlerini salayacakt.
naat almalar hzla balad ve 908 ylnda stanbul' da Haydarpaa Gar

hizmete girdi. Daha sonra srasyla Eskiehir, Konya Ereli, Pozant ve

Adana istasyonlar devreye girdi. Ereli istasyonu sonrasnda Toros Da
lar hesaplar kartrd. Yunan asll Nicolas Mavragordato ba mhendis
olarak atand. 900'l yllarn banda balayan Toros Tnelleri inaat tam
20 yl srd. 2 kn'lik blmde tam 22 tnel ald.

Osn1anl' da Ulan

Sektr

- - -489 - --

Alman imparatoru Kaizer II.

Tnellerden sonra en ok ura verilen ikinci konu ise Hac Kn blgesindeki V arda Kprs oldu. Binlerce Alman ve Trkvatandann alt demiryolu inaat srasnda 20 yla yakn Belemedik'te kalnmas Alman frma
larn harekete geirdi. Almanlar bu blgeye byk bir antiyenin yan sra
kilise, okul, sinema, hastane, hamam, cami ve sosyal tesis kurdular.

Wilhelm, ikinci Istanbul ziyaretinde(1898)Istanbul-Badat

Demiryolunun Alman firmalarna verilmesi vaadini alm

t. l899 ylnda

bunu kutlayan

bir emeyi Almanya'da yaptr

m ve bugunkii Istanbul Sul-

tanahmet meydanna getirtip

diktirmitir.

letiimsizlikler nedeniyle, stanbul-Badat-Hicaz Demiryolu inaat ancak

1940 ylnda tamamland. 15 Haziran 1940' da stanbul' dan Badat' a ilk

tren seferi yapld. 1892 ylnn sonlarnda stanbul-Ankara arasnda 600
km, 1896 ylna kadar Konya Ereli'ye kadar 400 km, 1914 ylna kadar ise
Ereli'den Toros tnellerine kadar 200 km ray dendi. 1936-1940 yllar
arasnda ise Badat'a kadar tren yolu tamamen dendi.
Alman imparatoru Kaizer II. Wilhelm, ikinci stanbul ziyaretinde(! 898)
stanbul-Badat Demiryolunun Alman firmalarna verilmesi vaadini alm
t. 1899 ylnda bunu kutlayan bir emeyi Almanya' da yaptrm ve bugunk stanbul Sultanahmet meydanna getirtip diktirmitir.

Hicaz Demiryolu II. Abdlhamit'in Kalknma Ufku

(1900-1908)
Yaplacak

manl

Hicaz'a demiryoluyla

ulamak

iin usuz bucaksz yollar ina

edildi kprler ve tneller dikildi

- - -490

--- ()smanl'dan

demiryolunun; Hicaz blgesini kontrol altna almas ve OsDevleti'nin Arabistan' da ki siyasi konumunu glendirmesi planlanyordu. na edilecek demiryolu ile nakliyat ve
ulam imkanlar artacandan blgenin kalknma
snda da olumlu katklar olacakt. 197 ylnda II.
Abdulahamit' e sunulan bir raporda blgede yaanan
ve gelecekte yaanabilecek olan tehlikeler dikkat ekerek Konya' dan am'a, am' dan Svey kanalna
uzanan bir demiryolu hattnn Osmanl Devleti'nin
hilafeti koruma gcn arttracana dikkat ekiyordu.

Sultan Abdulhamit, Osmanl topraklarnda demiryolu yapmn askeri ve stratejik adan zaruri gryor, sava veya her hangi i karklk esnasnda kolay
bir seferberlikimkan elde edileceini dnyordu. 1897 Osmanl-Yunan
Harbi'nde Selanik-stanbul, Manastr- Selanik hattnn salad kolaylk
lar ve yaplacak olan demiryolunun salayaca iktisadi ve politik faydalar

Cumhuriyet' e Endstriyel 1\!Iirasmz - - - - -- - - - - - - - - - - - - -

demir yolu inas fikrini glendiriyordu. naat ileri komisyonlar tarafndan yrtlyordu. 2 Mays 900 tarihinde kurulan Komisyon - Ali padiahn ynetimi altnda
allyordu. Ayrca bu komisyona ilave olarak am komisyonu, Beyrut ve Hayfa komisyonlar da kurulmu idi.
Hicaz Demiryolu inaatnda alan personelin ekseriyeti
yerli idi. Ayrca Hicaz Demiryolu'nda istihdam edilmek
zere mhendis, teknisyen ve iletme memuru yetitiril
mesi ynnde tedbirler alnd. Binlerce asker ii Hicaz
Demiryolu inaatnda altrld. Hicaz Demiryolu iin
teknik malzeme Avrupa ve Amerika' dan ithal edildi.
Hicaz Demiryolu'nun 6 kn'lik Hayfa hattyla birlikte bin 464 kilometreye ulaan hattn toplam maliyeti 3 milyon 456 bin 926 lirayd. Bu tutar
90 yl devlet btesinin yaklak yzde 8'i kadard. Hazine' den bu maliyetin karlanmas zor olduu iin ba toplanmas ve Ziraat Bankas'ndan
kredi alnmas kararlatrld. 908 ylna kadar milyon 27 bin 893 lira

D. Emanual Karasu'ya ait

ait
demiryolu yiik tama konimentost
Osmanl Anonim irketi'ne

ba topland.
am-

Medine Hatt (1900)

Suriye'nin bakenti am'dan balayp Medine'ye kadar uzanan Hicaz

Demiryolu' nun, o gnk toplam uzunluu bin 766 kilometre olarak planland. Yapmna ise Eyll 900 ylnda baland. Teknik Sorumluluu Meissner isimli bir mhendise verilen projede 7'si Trk olmak zere toplam
43 mhendis alt. naatn ilerlemesiyle almalar, tamamen Trk mhendisler tarafndan yrtld.

'*~itf~~W.M~.J:~~ ,
.:.;~,:,t;\WW'~&J).:~~H!::"J1

rtt>-+.- ~

Hicaz demiryolu

inasnn

masraflazere karlan
yardm toplama makbtzt

rn karlamak

Projenin tamamlanmasyla bin 464 kilometre olan Hicaz Demiryolu, Eyll

908 ylnda hizmete ald. am' dan balaypMedine'de noktalanan Hicaz
Demiryolu'nun maliyeti 3 milyon 357 bin 8 9liray buldu. Yaplan ilave hatlar ve yan balantlar ile 96'da bin 766 kn'yi bulan demiryolunu toplam
maliyeti 4 milyon 558 bin lira olmutur. Bu hat zerinde 9O ylnda 98
bin 448 yolcu ve 66 bin ton yk, 93 ylnda ise 232 bin 563 yolcu ve 2
bin ton ticari eya tand.
Hicaz Demiryolu, . Dnya Sava'nda ,ve sonrasnda tahrip edildi,
lnda ise Medine balants tamamen kesildi."

98 y

200 ylnda Erdoan hkmeti tarafndan Hicaz Demiryolu "stanbul

Mekke Demiryolu olarak yeniden hayata geirilmesi hedefleniyor. Bu konuda Trkiye, Suriye, rdn ve Suudi Arabistan ortak alma yrtmektedirler.
Bu hattn hedefi, yemenekadar ulap Hudeyde Liman'na varmakt. Hudeyde Liman'ndan Mrika alt ktasna ulam ve yk teminini salayp, n
giliz, Mrika ve Hindistan hkmranlna kar stnlk salamakt.

stanbul'dan balayp am'a

amdan 'da

()sn1anl'da Ulam Sektii

Hicaz 'aMedineye kadar

ulaan demiryolu hatt

- - - 491

stanbul - Rusuk (Rumeli) Demiryolu

stanbul Selanik Demiryolu yapmndan sonra Osmanl'nn Balkanlada irtibatn kuracak bugnk Bulgaristan snrlar ierisinde yer alan Rusuk demiryolu yapm gerekletirildi. stanbuldan kalkan trenler Edirne-Selanik
bir dier hatt ise Edirne-Bulgaristan zerindenAvusturya-Macaristan m
paratorluuna balanyordu. Bylelikle Osmanl'nn avrupa ile demiryolu
balants salanm oluyordu.
stanbul'u Avrupa 'ya balayan de-

Sirkeci Tren Gan

miryolu zerinde iinemli bir merkez;

Edirne Tren Gar

stanbul'un Avrupa'ya alan kaps olan Sirkeci Gar'nn temeli ll ubat

1888 gn atlmtr. 3 Kasm 1890'da hizmete alan gar binasnn mimar Alman mimar ve mhendis August Cad FriedrichJasmund'dur. Berlin
niversitesi mezunu olanJasmund, "ark mimarisi "konusunda incelemeler yapmak zere stanbul'a gelmi; Sultan II. Abdlhamit'in gvenini kazanarak sarayn danman mimar olmutur.
J asmund, gar

binasnn

projesini

hazrlarken

zellikle bir nokta zerinde

durmutur: stanbul, Bat'nn bittii, Dou'nun balad yer. Bir baka deyile, Dou ile Bat'nn birletii noktayd. Bu nedenle bina oryantalist bir

Sirkeci'de denize bakan g.rkemli bir

sanat aheseri olan Sirkeci Gar', malesef tarih dmanl ve farkl sebeplerden dolay kapatlarak Emin.nii
tarafna

bakan derme atma bir kap

alarak hizmet vermektedir. Umulur ki TCDD bu hatasn dzelterek
yeniden tarihi ve g.rkemli ana kapy
kullanma aar.

slupla hayata geirilmeli, blgesel ve ulusal biim kalplarna yer verilmeliydi. Bu slubu yansitmak iin cephelerde tula bantlar kullanmtr. Sivri
kemerli pencereler, ortaya ise Seluklu dnemi ta kaplarn anmsatan
geni bir giri kaps yapm, vitraylar da bu slubu tamamlamtr.
Binann

kaidesi granit, cephesi m ermer ve Marsilya Ar den' den getirilmi

talarla yapld. Bekleme salonlarna, Avusturya'dan getirilmi byk ini
sobalar konuldu. Binann aydnlatlmas ise eitli yerlere konulan 300 havagaz feneriyle saland.

- -- 492

--- Osn1anl'dan

Cumhuriyet'e Endstriyel Mirasn1z - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- -

Sirkeci Gar'nn yapld dnemdeki hali ok grkemliydi. Deniz binann

eteklerine kadar geliyor ve denize taraalar halinde iniliyordu.
Orta giriin iki yannda saat kulesi, byk lokanta, ayrca binann arkasnda geni bir bira bahesi ve ak hava lokantas bulunmaktayd.
Gar' daki byk lo kanta ise binann saat kulesi cephesindeydi. Lokantaya
uzun mermer merdivenlerle klyordu.
Yedikul e' de yapmna balanan demiryolu Yenikap'ya geldii zaman hattn,
Sarayburnu'na kadar uzanan Topkap Saray bahesinden geirilmesi konusu uzun tartmalara yol am, Abdlaziz'in izniyle hat Sirkeci'ye ulamtr.
Gar'n byk kaps stnde

bugn mevcut olmayan ama yeri bulunan tura

ile Muhtar Efendi tarafndan tanzim edilmi u kt'a yazdrlmtr. "Ulu
Hakan himmet ederek Buyruk verdi. Demiryolu iin bu gnl eken stas
yonu yaptrd. Tarihi ilan iin kt zel bir tren Sultan Harnit yaptrd bu
ssl ve gnl eken istasyonu"

Gnmzde; Tarihi Sirkeci

Gar artk

Demiryolu Mze-

si olarak; lstanblllara hizmet vermektedir. M ze Istanbul Gar

k

Binas

iinde yakla-

4 5. 5O metrekarelik alanda

23 Eyll 2005 Mze demiryolu sevgisini halkmza

ala

mak, gelecek nesillerin kuBanlan

eski objeleri

yardmc

olmak ve kaybolup yok

olmalarn

'nlemek amacyla

kurulmutur.
k

tanmasna

Miizede yakla-

300 eser sergilenmektedir.

869 ylndayapm imtiyaz verilen 2 bin kn'lik ark Demiryollar'nn milli

snrlar iinde kalan 337 kn'lik stanbul- Edirne ve Krklareli-Alpullu kesiminin 888' de bitirilerek iletmeye almasyla stanbul, Avrupa demiryollarna balanmtr.

Gnmzde; tarihi Sirkeci Gar artk Demiryolu

Mzesi olarak; stanbullulara hizmet vermektedir.
Mze stanbul Gar Binas iinde yaklak 45-50 metrekarelik alanda 23 Eyll 2005'te almtr. Mze
demiryolu sevgisini halkmza alamak, gelecek nesillerin kullanlan eski objeleri tanmasna yardm
c olmak ve kaybolup yok olmalarn t?-lemek amacyla kurulmutur. Mzede yaklak 300 eser sergilenmektedir:
Kuruluun kapatlm

birimlerden olan Hastaneler ile TCDD Meslek Lisesi ve TCDD Pratik

Sanat Okuluna ait fotoraf ve objeler

Osmanl

dnemi evrak, vesika, harita, plan projeler ile Orient Ekspresine ait malzemeler

Kuruluun kulland

alr vaziyette

Sirkeci/de ilk altrlan elektrikli banliy treninin makinist blm

Mze, Sal-aramba-Perembe-Cuma ve Cumartesi gnleri saat
09.00-2.30 3.00- 7.00 saatleri aras hizmet vermektedir.

TCDD lstanbtl Sirkeci Gar

Demiryolu Mzesi-lstanbul

ara, makine ve tehizat malzemeleri

bulunan tren maketi

Osmanl' da Ulam

Sektr

- - - 493

Osmanl'da ehirii
Atl

Demiryolu Ulam

Tramvaydan Gnmze

9. yzyln sonlarna doru ehir ii kara toplu ulam

."~"

Osmanl 'da atl tranvaydan elektrikli tranvaya gei enlik/e kutland

tesisi ile ilgili olarak

30 Austos 869 tarihinde gerekletirilen ilk mukavele ile stanbul iinde insan ve eya nakli iin demiryolu inas
ile demiryolu zerinde hayvan ekerli araba
iletilmesi hakk 40 yl sre ile 870 ylnda
"Dersaadet Tramvay irketi"ne verilmitir.
irket ilk olarak i ve ikamet hacminin en
youn olduu blgelerde atl tramvayn alaca 4 hattn almasna karar vermitir.
ki yl iinde gerekli yol dzenlemeleri yapld; gzergahlardaki yollar yeniden kald
rmlar da yenilenerek yapld, kaldrm kenarlarna sert, granit bordr talar yerleti
rildi arabalar ve atlar 400 den fazla saland
ve 8 7 de hizmet balad.

Sirkeci Galata Hatt

Tramvay olduka ilgi grd ve karl da oldu ki 88 ' de iki yeni hattn
daha hizmete girmesi iin ek bir szleme yapld; Galata-ili ve bu hattan Pangalt'da ayrlarak Tatavla'ya dnen gzergah. 907'de ise yeni bir
szleme uzatmas ile irket iletme hakkn 7 5 yla kard ve yeni kollar da
hizmete girdi.
Beikta

- Azapkap (Karaky) Hatt

870 ylnn

ilk aylarnda balanan almalar,872 Temmuz'unda tamamlanarakilk tramvay hatt olanAzapkap-Beikta tramvay hatt hizmete girmitir. Daha sonra, Aralk 872 tarihinde iletmeye alan 2. byk hat
Eminn-Aksaray, 873 ylnda hizmete alan Aksaray
-Yedikule hatt ve 87 4 ylnda hizmete giren AksarayTopkap hatt takip etmitir. Atl tramvay s. ays, 4 adedi
yazlk tr olmak zere toplam 4 5 ad etti. Elektrikli tramvay vagonlarndan ok daha kkt, 5-2 O kii ancak al
yordu ve oturma dzeni pencerelere paralel 2 peyke halinde
idi. nde ak bir blmde src ayakta durarak at idare
ediyordu ve gereinde manivelal bir freni kullana biliyordu.
Ayrca

o dnem hizmet veren iki katl tramvaylar' da mevcuttu. 88 mukavelesi sonrasnda 3 yeni gzergah daha yaplmasna karar veriliyordu.

Dersaadet Tranvay
irketi hisse senedi

Arabalar

genellikle tek at ekiyordu. Dz hatlarda Azapkap 1 Ortaky gibi

ift atn ektii iki katl tramvaylar da hizmet gryordu. st kata arkadan

- - -494 - - - Osmanl'dan Cumhuriyet' e Endstriyel Mirasmz - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

bir merdivenle klyordu ve yanlar akt. Baz hatlar ise dar ve virajl yolen nemlisi de yokular normal vagonun tek ada ekilebilmesi zordu.
Atl tramvaylar istendii anda duramad ve ani dnemelerde yol gzkmedii ve en nemlisi de halk yolun ortasnda yrd iin kazalar nlemek amac ile zel bir grevli hizmet grrd. Bu yaya memur, zellikle
kritik blmlerde tramvayn nnde koar elindeki borazan alarak veya
V arda diye bararak halk yoldan ekilmeleri iin uyarrd.
lar

Atl

tramvaylar daha sonra imparatorluun byk ehirlerinde de kurularak nce Selanik daha sonra am, Badat, zmir ve Konya' da iletmeye al

mtr.

9 2 ylnda balayan Balkan Har bi ile, Harbiye N ezareti elindeki at yeti

memesi zerine stanbul'da hizmetveren tramvaylarn tm adarn satn al-

mtr. stanbul yaklak yl tramvay'sz kalmtr. 9

ylnda stanbul' da Elektrikli Tramvay devri balad. ubat

9 4' de inaat

tamamlanan santral binas, tramvaylara ve

tm tesisatlara elektrik vermeye balamtr.

Karaky-Ortaky Hatt (1914)

2O. yzyln ilk yllarndan balayarakAvrupa kentlerindeki tramvaylar elektrikliye dnt 2. Merutiyet'in ilann
dan sonra stanbul' a da elektrik geldi ve elektrikli tramvay
iletilmesi olanaklar saland. ubat 9 4 de ilk elektrikli tramvay Karaky-Ortaky arasnda hizmete girmitir.
Vagon saysnn artmas ve gerekli hat bakmlarnn yaplmas ile dier hatlar da hzla hizmete girmitir.
Bu arada 9 2 'de Galata Kprs de metal olarak ina edildii ve kaplamas uygun olduu iin tramvay hatlar buradan da geebileceklerdi.

Beyolunda

1871 ylnda kurulan

dersaadet tramvay irketine ait iki

tramvay nostaijik olarak istanbul
halkna

hizmet vermeye

devam etmektedir

Cumhuriyet Dnemine Gei

Asya yakasnn tramvaya kavumas iin ise Cumhuriyeti beklemek gerekti.
928 de kurulan "skdar-Kadkyve Havalisi Halk Tramvaylar irketi"
nce skdar-Kskl hattn hizmete at. 929 da Balarba -Haydarpaa ve skdar- Haydarpaa hatlar hizmete girdi.
938

de, yaklak 70 ekici, 80 rmork tramvaya sahip olan ve 70 milyon

yolcu tam olan irket devletletirildi ve 96 sonuna dek lkenin, koullar erevesinde en fedakar ve dzenli iletilen kurumlarndan biri oldu.
Amerika ve Avrupal otomotiv sanayicilerinin tesiri ile 950'li yllarda s
tanbul ierisindeki tramvay hatt uzunluu 30 kn'ye ulamtr. 956 sonbaharnda stanbul' da, yeni caddeler, bulvarlar, meydanlar oluturmak iin
stanbul adeta bir antiye haline getirilmitir. Says gn getike artan otomobiller dolmu sistemiyle almaya balam, yeni ve geni yollar ulam
kolaylatrm, btn bunlar da tramvaylarngzden dmesine yol amtr.

Osmanl' da Ulam

Sektr

- - - 495 -- - -

Zamann yneticileri,

daha modern bir nakil vastas olan troleybsleri sefere koymay kararlatrmlard. lk olarak, Rumeli yakasnda Tnel-Maka
hatt, Avrupa yakasnda ise Topkap ve Yedikule tarafnda tramvay seferlerinin Beyazt'a kadar iptal edilmitir.
2

Haziran 939 gn ve 3642 sayl yasa ile Hkmet' e devredilen Tramvay letmesi, daha sonra stanbul Belediyesi'ne ve 6 Haziran 939 gn ve
3645 sayl yasa ile de ETT'ye balanmtr. 2 Austos 96 gn, defne
yapraklar ve bayraklada sslenmi tramvaylar Avrupa yakasndaki son seferlerine .iktlar. Vagonlarn bir ksm kar yakaya nakledildi ve orada seferlerine devam ettiler. Ancak kanlmaz kader 5 sene sonra onlar da katklar yerde yakalad; Ekim 966'da, iki hat dnda, Asya yakasndaki tramvay seferleri de kaldrld. Bu son iki hat; skdar-Kadkyve Kadky- Hasanpaa, bir ay daha sefer yaptlar ve 3 Ekim 966 tarihinden itibaren Kadky yakasndan da tm tramvay hatlar kaldrlmtr.
Nostaljik Tramvay Taksim-Tnel

1875 ylnda giirkemli bir alla hizmete giren tnel (metro) Osmanl devlet adamlarnn uzak giiriiliiliiiinii simgeleyen en somut
yatrmdr.

Cumhuriyet diireminde ise ancak

1989 ylnda metro almalar ba
lamtr.

990 ylnn sonlarnda Taksim-Tnel arasnda tekrar iletmeye alnan nostaljik tramvay, sadece stiklal Caddesi ve Beyolu'nun deil stanbul'un,
hatta Trkiye'nin simgesi haline gelmitir. Nostaljik tramvay halen TaksimTnel arasnda 1.640 metrelik hat zerinde, ortalama 25 -30 seferle gnde
2 bin 500 yolcu tayarak ylda ortalama 4 bin sefer yapmaktadr. Kadky
yakasnda ise 2003 ylnda Kadky- Moda Nostaljik Tramvay Hatt tekrar
alarak, Kadkyller tarafndan halen kullanlmaktadr.

Dnyann En Eski kinci Metrosu (1871)

Galata ile Pera en ksa yoldan birbirine balamyor.
Londra'dan sonra dnyann en eski ikinci metrosu olan Tnel'in oluum hikayesi Fransz mhendis Henri Gavand'n giriimiyle balar. Gavand, dnemin ticaret ve bankaclk merkezi olan Galata ile Pera
arasnda srekli mekik dokuyan insanlar g~lemler ve
Yksekkaldrm Yokuu ile Galip Dede Caddesine alternatifbir yol dnr.
Bu iki merkezi birbirine balayacak asansr tipinde
bir demiryolu projesi iin Osmanl Padiah Abdlaziz Han'n huzuruna kar, o Haziran 869'da Tnel
yapm imtiyazn alr. letme sresi 42 yl olarak belirlenen Tnel "yap -ilet"modeliyle ina edilmesi kararlatrld.

Tnel yapm almalar 3O Haziran 8 7 ' de balar.

Temmuz 872'de ngiliz uyruklu "The Metropolitain
Railway Of Constantinople From Galata to Pera" adl irketin tescili yaplr. 5 Aralk 87 4' de yapm tamamlanan Tnel' de hayvan tamal dene-

- -496 - - - Osmanl'dan Cumhuriyet' e Endstriyel Mirasmz - - - - - - -- - - - -- - - - - - - -

me seferlerinin ardndan o Para karlnda insan tamaclna geilir.

Tnel, 7 Ocak 87 5'te yerli ve yabanc muteber davetli topluluunun katld grkemli bir trenle hizmete alr.
lk tren kazas; 25 Austos 875 Saat 3.30 civarnda, Galata'dan Pera'ya
kan tr eni eken kayn istasyona 00 metre kala kopmasyla olmutur.

Ka-

yn kopmasyla kayan trendeki makinistin Galata stasyonu'na 40 metre

kala frene

basmasyla

can kayb olmadan atatlmasyla sonulanmtr.

lk yapm maliyeti 80 bin Osmanl Liras olan

Tnel tesislerinin enerjisi 50 beygir gcnde iki buhar makinesiyle salanr. Tnel, sefere
baladnda iki taraf ak olan vagonlar elektrik
olmad iin gaz lambalaryla aydnlatlyordu.
Dnyann buharl ve ikinci metrosundan yllk
5Obin altn lira gelir elde ediliyordu.
91 O' da

elektrikli tramvaylara geilince ir

ket, 9 ylnda Osmanl Devleti'ne geer ve
"Dersaadet Mlhakatndan Galata ve Beyo
lu Beyninde Tahtel'arz Demiryolu" unvann
alr. Daha sonra devlet tarafndan 7 5 bin Trk
Liras'na satn alnarak Mart 939'da milliletirilen Tnel, 16 Haziran
939'da 3645 sayl yasa ile kurulan stanbul ElektrikTramvayve Tnel
letmeleri (ETT) Umum Mdrl'ne devredilir.
kinci Dnya Sava Aras

Sultan Abdlhamit d'neminde

temeli atlan ve alan
Galata Kpriisii btgiin
hizmetine yeni teknolojik
yaplanmasyla

devam
etmektedir.

kinci Dnya Sava'nda; baz malzemeleri satn alnamad iin buuk

ay yolcularndan ayr kalan Tnel; Fransz Eletctro Enterprise tarafndan

33 Milyon Lira sarfla tamamyla yenilenerek imdiki halini alr. 3 SO beygir gcndeki elektrikli sistemiyle 5 7 3 metrelik mesafeyi 90 saniyede aan
Tnel, 6 metre boyunda iki vagonuyla bir seferde 70 kiiyi tamaktadr.
Osmanl

dneminden, Cumhuriyet'in ilk yllarna ve gnmze kadar

stanbullular'n vazgeilmezi olan tnel, halen her gn sessiz admlarla

Karaky'le Beyolu'nu birbirine balarken yolcularna en ksa, en keyifli

.
ve en samimi yolculuu sunar.

Hali-Karadeniz Dekovil (Kmr Tama Hatt-1913)

stanbul' da I. Dnya Sava yllarnda Harbiye N azti Enver Paa'nn emriy-

le kente kmr tamak iin kurulan ve Hali'in kysndaki Silahtaraa' dan

balayp, Karadeniz kysndaki Aal'ya kadar ulaan 62 kilometrelik
"Hali-Karadeniz Salra Hatt" Sava koullarnda kmr ithali gleir.
Alman kmrnn, demiryolu balantsnn kesik olmasndan dolay kullanlamamas ve Karadeniz Ereli'den kmr tayan irket-i Hayriye vapurlarnn Rus sava gemileri tarafndan hatrlmas nedeniyle, kmr sknts-

Osmanl'da Ulam

Sektr

n amaya ynelik yeni araylar doar.

Sonuta Aal'nn kmrleri kullakurulan, Trkiye'nin elektrik reten ilk santral,

Silahtaraa Elektrik Fabrikas kmrle almakta, kmr sknts burada da yaanmaktadr. ehrin elektriksiz kalma problemi gndemdedir. Enver Paa'nn bizzat ilgilenmesiyle Aal kmrn Hali'e (Silahtaraa) nakletmek zere bir dekovil hatt
kurulur. Hali-Karadeniz Salra Hatt ady
la 9 4'te kurulan hatt Yeilky men
dfer Alay ina eder. 96'da bu kez iftalan kmrlerini kullanmak zere hat kurulur. Silahtaraa-Aaliftalan hatt tamamlanr, Silahtaraa Elektrik Fabrikas,
kmr ihtiyacn giderir. Bu kmr donanmada, trenlerde ve fabrikalarda kullanlmaya balanr. Kmr ve asker tamakta kullanlan hattn Kathane stasyonu, (Enver Paa stasyonu) en
nlmaya balanr. 93'te

Dalar
l

ve ovalar aan OsmanDemiryolu Medine ye kadar ulat

bydr.

Demiryolunun balang noktas Hali'in sonundaki Silahtaraa mevkiidir. Demiryolu buradan itibaren Kathane Deresi'ni izleyerek Pirgos'a
(Kemerburgaz) ulatktan sonra iki kola ayrlmtr. Bat kolu Kathane
Deresi'ni izlemeyi srdrerek Uzunkemer'in altndan geip Aal'da Karadeniz kysna ulamaktadr. Silahtaraa-Aal hattnn toplam uzunluu
4 3 kilometredir. Dou kolu Belgrad Orman'nn iinden Ortadere'yi izleyerek iftalan'da Karadeniz kysna ulamaktadr. Bu kolun uzunluu 4 kilometredir. Her ikikolunucu Karadeniz ky
sndan giden 5 kilometrelik bir hatla birbirine balanmtr. Bylece Kemerburgaz' dan
sonra bir ember oluturan demiryolunun
toplam uzunluu 62 kilometreyi bulmutur.
1

Hattn gzergah 96 ylnda Erkan-

Anadolu'da bir istasyon

Harbiye-i Umumiye Matbaas'nda baslm

;oo 000 lekli "stanbul ve Civar Haritas" balkl paftada iaretlenmitir. Hattn ad eitli kaynaklarda "Karadeniz Salra
Hatt" veya "Hali-Karadeniz Salra Hatt"
olarak anlmaktadr. Demiryolu gzergah boyunca her kilometre bir gen kesitli byk ve iki yznde de rakam bulunan,
her yz metrede bir de kk ve bir yznde rakam bulunan kilometre ta
lar konulmutur.

Demiryolu 9 4,... 9 6 yllar arasnda 'Yeilky mendifer Alay' tarafn

dan ina edilmitir. 53 yl nce de kayplara karan Kathane Dekovili'ni

- - -498 - - - Osnanl'dan Cumhuriyet' e Endstriyel Mirasn1z - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

ray aral 60 cm. veya daha az olan, arabalar buhar, hayvan veya insan gcyle yrtlen ve 40 yl hizmet veren kk demiryolu hatt zerindeki
seferlere, 19 56' da nokta kondu. Lokomotif ve va go nlar'
Gelibolu'ya gnderilirken, 62 kilometrelik hat zerindeki raylar ve ahap kprler skld. Sava bittikten
sonra atl kalan hat, bir mddet asker naklinde kullan
lr. 1952'de sklnce demiryolu hatt kayplara kart.
Geriye, Yeilky mendifer Alay subaylarndan
Hasan Mukadder Dlen'in ektii. fotoraflar kalr.
Dlen'de bu fotoraflar torunu; Marmara niversitesi
EczaclkFakltesi retim yesi Prof. Emre Dlen'e
brakr. D len de ocukluundan beri dede yadigar albm saklayan, askeri gemi fotoraflar koleksiyoncusudur. Yldz Saray Abdlhamit arivinde altnda
'Kathane Demiryolu' inaat ibaresi bulunan bir fotoraf vardr. Bu da
bize kayp demiryolu hattnn varln kantlamaktadr.

Ray deme almas yapan

askeri iiler (1900)

Sadabad Turizm Blgesi

Aradan geen zaman iinde unutulmaya yz tutan demiryolu hatt, tarihi
Mert Sandalc ve Prof. Dr. Emre Dlen'in giriimleriyle yeniden hatrlan
d. Hattn yeniden canlandrla bilmesi iin Kathane Belediyesi, ardndan
da stanbul Bykehir Belediyesi devreye girdi. 1. Dnya Sava'nda Enver
Paa'nn onayyla ina edilen 62 kilometrelikHali-Karadeniz Salra Hatt
tekrar alp, Amasra'da bulunan alman yapm lokomotifiyle turistik olarakhizmete sunularak, Tren Hali'ten balayp Sadabad'a kadar gidecek ve
stanbul yeni bir turizm alanna kavuturulacak.
Osmanl

irket-i

Denizyolu Ulam

Hayriye

Tanzimat dnemiyle birlikte Osmanl ekonomisinde yaanan hareketlilik,

stanbul'un boaza doru genilemesine sebep oldu. Baazn iki yakas
nn rabet grmesini frsat bilen biri ngiliz, teki Rus iki irket; kresel bir
devlet olan Osmanl'nn serbest ticaret kurallarnacin yararlanarak 183 7' de
bu sularda iki vapur altrmaya baladlar. Bu vapurlarn almasna engel
olunamayaca iin, devrindeniz ularnndan sorumlu olan Hazine-i Hassa
Yapurlar daresi, Hmapervaz adl vapurla baazda yolcu tamaclna
giriti. Hazine-i Hassa vapurlarnn dzenli seferleryapmaya balamasyla,
kayklada saatler sren yolculuk yar yarya ksald. zellikle yaz aylarnda
mesirelere, ayazmalara, ayrlara sefa yapmaya gitmek isteyen halk artk vapurlar tercih etmeye balamt. O zamanlar ortaya kan bu talep, irket-i
Hayriye'nin kurulmasn salad.
1851 ylnda kurulan irket, stanbul'un gnlk yaants iinde 94 yl boyunca vazgeilmez bir yere sahip oldu. nceleri siyah boyal, semaver ha-

Osmanl' da Ulam

irket-i Hayriye'nin ilk Logast

Sektr

- - -499 - - -

cal,

zarif yandan arkllar, sonralar daha byke, geni

salonlu, uskurlu vapurlaryla Boaz'n iki yakasn birle
tiren irket-i Hayriye, bugnk Boazii'nin gerek mimardr.
Osmanl

Devleti'nde yasal dzenleme girileri yann

da irketleme ynnde atlan ilk somut adm irket-i
Hayriye' dir. Osmanl Devleti'nde faaliyete geenilkkent
ii toplu tama iletmesi olduu gibi Osmanl ekonomisinde zellikle Tanzimat'tan sonra hzlanan deiimin sonucu irketlemenin de ilk admdr.
irket-i

Hayriye Ortaklan

irketin

hisse senetleri balangta bin 500 adet olarak

hazrland. Bir hissesi 3 bin kurutan satlacakt. Sonradan 500 hisse eklenerek say 2 bine karld. En ok hisse
senedini dnemin padiah Sultan Abdlmecid ald. Padiahn ald 00 hisse senedinin ardndan, 5O hisseyle annesi Valide Bezmialem Sultan geliyordu. Dier hissedarlar ise u isimlerden oluuyordu: Sadrazam Reid
Paa, Serasker DamatMehmed Ali Paa, Tophane M. iri Fethi Paa, Girit Valisi Mustafa Paa, Msrl Yusuf
Kamil Paa'nn ei Zeynep Hanm, Sarraf Mgrd, Sarrafshak, Sarraf Msrl Kevork brahim, Sarraf Miseyani, Banker Abraham.
irket-i Hayriye

(bup;iinkii lDO),
Devleti'nde kurulmu ilk
anonim irkettir. 18 51
Osmanl

Osmanl

Devleti'nde yasal dzenleme girileri yannda irketleme ynnde atlan ilk somut adm irket-i Hayriye'dir
lk Anonim irketi
s5'de

kurulan irket-i Hayriye, 945'te hkmet tarafndan satn alnp

ehir Hatlar'na devredilineeye kadar stanbul ve Boazii arasnda yolcu

tamacl yapt.

lk V,apurlar
1

stanbul Baltaliman Anlamas'nn getirdii ticari imtiyazlarn etkisiyle

8 5 ylnda irket- i Hayriye' nin kurulmasyla birlikte hemen ingil tere' deki
nl gemi tezgahiarna 6 adetvapur sipari edildi. Bu vapurlar 60 beygir gcnde, ahap tekneli, yandan arkl, saatte 5- 6 mil hz yapabilen teknelerdi.
Kaptan kkleri ve ana gverteler imdiki gibi kapal olmadndan, kaptanlar ve yolcular k aylarnda olduka zorluk ekmekteydi.
irket-i

Hayriye vapurlarnn, genellikle numaralar ile anlmas gelenei

de bu dnem balam oldu. 94 yllk tarihi boyunca zellikle baz numaral vapurlar, stanbullularn vazgeilmezi oldu.

- - - -500

--- Osanl'dan Cunhuriyet'e

Endstriyel Mi rasmz - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

ki Vapur Hasky Tersanesi'nde na Edildi

Vapurlar uzaklardan gelmekle birlikte olaan bakmlar ve mmkn olan

onarmlar stanbul' daki eitli tersanelerde gerekletirildi. Bu tersanelerde bakm ve onarmn yan sra demonte halde ithal edilen baz kk
vapurlarnmontajda yaplrd. rnein 872'de ngiltere'de ina edilen
ve paralar halinde Trkiye'ye getirilen irket-i Hayriye'nin 28 numaral Meymenet, 29 numaral Nzhet, 30
numaral Re fet, 3 numaral Amed va1
purlar Hasky Tersanesi'nde monte
edildi. 35 numaral gzar ve 36 numaral Mirgn vapurlar da 88'de
Hasky'de monte edildi.
864 ylnda flo 6 gemiden oluu
yordu ve gemi de Londra'da ina halindeydi. Adalar ve Kadky' e gemi i
leten Fevaid-i Osmaniye, Boaz'da
alan irket-i Hayriye gemilerinin byk rabet grmesi nedeniyle,
irket-i Hayriye'den gemi satn alp, Adalar- Kadky hattnda ilet
meye balad. 870 ylnda Fevaid-i Osmaniye'nin unvan dare-i Aziziye olarak deitirildi. Adalar'la Kadkyvapur seferlerini 878 ylna kadar
devam ettiren dare-i Aziziye'nin yerine 878'de dare-i Mahsusa kuruldu. Galata ile Haydarpaa arasnda vapur seferleri yapmak zere Anadolu
imendiferleri'ne de yetki verildi. dare-i Mahsusa 90 ylnda biletleri kartona basl ekle getirdi. 902 ylnda ilk kez pervaneli gemi inasna balan
d. 4 7 Tarz- N evin ve 48 Dilniin ina
ettirilerek boazcia sefer yapmaya baladlar. Drt yl sonra da ngiltere' den
ift pervaneli gemiler getirildi. irke
tin unvan Osmanl Seyr-i Sefain idaresi oldu.

Trkiye Cumhuriyeti'nin kurulmasyla /

irket yeniden reorganize edildi, 92 3
ylnda Osmanl Seyr-i Sefain daresi,
Trkiye Seyr-i Sefain daresi unvan
n ald. Bu idare, Anadolu Demiryollar daresi'yle birlikte, kprye bala
nan ahap iskeleden Haydarpaa- Kadky arasnda yolcular Halep, Basra,
Badat gemileriyle salad. 933 ylnda idare blme ayrlarak, Akay
denizyollar, fabrika ve havuzlar mdrlkleri olarak faaliyetlerini srdrd. 938'de kurulan Denizbank ile Suvat ve lev gemileri yurda getiri!-

Osn1anh 'da

Ulam

Hasky Tersanesi'nde ina edilen

Kocata vaptrt

19. yy'da Hasgy oniinde yeni yaplan

vapurlarn sefere k kutlanyor

Sektr

- - - 501 - - -

di ve banka, deniz sanayinin kurulmas iin faaliyete geecei sralarda 939 ylnda faaliyetine son verildi. 944 ylnda Devlet Denizyollar ve Limanlar
Umum Mdrl kuruldu.
Ayn yl irket-i

Hayriye'nin imtiyaz hakk bitti.

Filosundaki vapurlar ve mal varl ehir Hatlar
Mdrl'ne devredildi. 5 Ocak 945 gn irket-i
Hayriye fiilen ortadan kaldrlm oldu. 980'lere gelindiinde ehir Hatlar letmesi'nin elinde yetmi
drt vapur bulunuyordu. 985'te ekonomik ve teknolojik mrn dolduran kmrle alan vapurlar
kadro d braklmaya baland ve bugnlere gelindi.
irket-i Hayriye vapurnda
kadn-erkek yolcularn perde

ayrlmasn

ile

tasvir eden tablo

Osmanl

Dneminde

ehirii

Kent Yollan

stanbul 453 'te II. Mehmet tarafndan fethedildii srada kentin Bizans'tan

kalan yol dokusu uzunca bir sredir byk lde tahrip olmu. Bizans'n
anayolu Mese ve ondan ayrlan yollar yer yer kullanlmaz hale gelmiti. Yine
de, 5. yy' n ikinci yarsnda Osmanl stanbul'unun anayollarnn, hemen
hemen tmyle Mese'nin gzergahn izledii anlalmaktadr.
nce Beyazt evresinde olan Eski Saray'da Topkap Saray'na tanl
dktan sonra, 5. yy'n son eyreinden itibaren, btn ehrin tek bakm
l yolu Divanyoluydu. Bu yol Topkap Saray'ndan balayp Beyazt civarna kadar gelen ve buradan Sarahaneba ve Fatih Klliyesi'nin Ayasafya Meydan'ndan balayan Beyazt civarna uzanan blm Divanyolu olarak bilinir. Mese gzergahn izleyen bu yol Osmanl ordusunun ve padiahlarn Trakya tarafna sefere karken veya Edirne'ye giderken izledikleri sava ve tren yoluydu. Bu bakmdan zel bir neme sahipti. Bu yol,
Mese gibi, Filadelfion (sonraki ehzedeba) yaknlarnda iki anakola ayr
lrd. Biri Edirne Kaps'na doru, yukarda sz edilen gzergahi izlerken
dier kol daha gneye, Aksaray'a doru ayrlp, bugnk Or~u Caddesi ve
Millet Caddesi gzergahndan geip bugnk Cerrahpaa - Jiaseki civarna
kadar gelir; buradan, kara surlarnn gneybat kesimindeki ~aplara doru
veya.drt ana kol izlerdi.
stanbul'un 7. yy' daki yerleme durumunu belirlemeye alan BB haritasna gre ehzadeba-Beyazt evresinde iki kola ayrlan ehrin anayolunun
Fatih Klliyesi yaknndan geerek Edirne Kaps'na, buradan da kent dna
kan ve Edirne'ye kadar giden kolundan, Sarahane civarnda, Bozdoan
Kemeri'nin nnde anayolu dikine kesen bir yol kuzeye ayrlyor ve Hali
kysnda Unkapan'na kavuuyordu. Hali boyunca, bugnk Sirkeci' den
balayan bir yol, Hali deniz surlarnn iinden sahil boyunca Eyp' e doru
gidiyordu. Fransz tarihisi Mantran'n haritasnda, anayolun gneye doru
inen kolunun Cerrahpaa-Haseki civarnda drde ayrld grlyor. Bunlarn birincisi Top Kaps'na, gneyindeki ikincisi Altmermer'den gee-

- - - 502 -

Osmanl' dan

Cumhuriyet' e Endstriyel Mirasnz - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

rek Silivri Kaps'na, daha gneydeki nc kol Kocamustafapaa' dan geerek Belgrad Kaps'na ve en gneydeki Langa bostanlarnn stnden ve
Samatya' dan geerek Yedikule Kaps'na varyor, bu kaplardan ehir surlarnn dna kyordu.

17. yy' da, ehrin Galata kesimi ve Hali'in kuzey sahillerinde, kesintili de
olsa en azndan Kasmpaa' dan Azapkap ve Karaky' e kadar bir yol ve
Karaky' den, Galata Kulesi ve bugnk Tnel Meydan'na doru kan eitli yollar ile bunlarn kuzeye, bugnk Galatasaray'a doru bir devam saylabilecek bir yol olduu anlalyor. Bu yol daha sonra Grand Rue de Pera
veya istiklal Caddesi'nin ilk hali olmaldr. Ayn dnemde Karaky'den douya, Beikta'a, oradan Ortaky' e uzanan ve yer yer sahilden ayrlp biraz
ierilerden geen bir baka yol daha vard.
ehrinAnadolu yakasnn en nemli yolu ise daha 16. yy' dan, belki daha ncelerden itibaren; am ve Badat ynnde gidecek kervanlar gibi Dou'ya
ynelen seferlerde de izlenen Badat Caddesi idi. Bu yol Takpr'de ba
lar, zmit' e kadar uzanrd.

17. yy'da,

ehrin

Galata kesi-

mi ve Hali'in kuzey sahil/e-

16. ve 17. yy'larda stanbul'a gelmi olan gezginlerin anlarndan, bu yollarn hemen hemen tmnn toprak olduu, bu anayollardan kentin iindeki sokaklara doru gidildike daha dzensiz bir yol dokusuyla karlal

d anlalyor.

Karakiiy 'den, Galata Ktlesi ve bu-

rinde, kesintili de olsa en

dan

Kasmpaa'dan

Azapka-

ve Karakiiy 'e kadar bir yol ve

gnk Tnel Meydan 'na

Belediye Yol Planlamas (1835)

kan eitli

ehrin anayollarnn ve yol ann durumu

19 yy' dan itibaren adm adm deiecektir. Bu konuda farkl bir yaklam ve ilk planlama denemesi 18 35'e
rastlar. Bu tarihte stanbul ehir plann izmek ve ehir planlamas yapmakla grevlendirilen Helmuth Karl Bernhard von Moltke anayollarn genili
inin 20 arna (14 m) karlmasn, yeni baz yollar almasn, var olanlarn dzeltilmesini nermi, ancak nerilerin byk blm hayata gememitir. 1848' de yol genilii 7 m olarak tespit edilmi, baz yol almalar
yaplmsa da, 19. yy'n ortalarnda ehrin yol durumu hala ktdr.

azn

doru

yollar ile bunlarn

kuzeye, bugnk Galatasaray'a

doru bir devam saylabilecek

bir

yol olduu anlalyor. Bu yol daha

sonra Grand Rue de Pera veya istiklal Caddesi'nin ilk hali olmaldr.

Menderes Dnemi stanbul' da KentYollan

19. yy' n ortalarndan, zellikle de 187'lerden itibaren ehir kuzeye doru
bymeye balam; Grand Rue de Pera (istiklal Caddesi) olumutur.
Taksim'den Harbiye'ye, bugnk Halaskargazi Caddesi gzergahn izleyen yol ortaya km; bu yol Pangalt, Osmanbey ve ili'ye uzanmtr.
Harbiye'den kuzeydouya doru Nianta-Tevikiye istikametine bir kol
ayrlm, Pangalt'dan Tatavla'ya (Kurtulu) doru bir baka kol uzanm
tr. Ayn dnemde, bugnk Bykdere Caddesi'nin gzergahn izleyen
ve eskiden bir da ve kr yolu olan yol slah edilmitir. Moltke'nin stanbul
plan almalarnda kulland1837-1838'de yaplm bir harita zerinde,
Boazii'nde Bykdere'yi ili'ye ve Balmumcu civarndan bir kol douya
inerek Beikta' a balayan, baz haritalardaMaslak yolu olarak iaretlenmi

Osmanl' da Ulam

Sektr

- - - 503 - - -

bir yol grlmektedir. Bu anayoldan stinye'ye ve Tarabya'ya doru inen

yollar vardr. Abdlaziz dneminde (86 - 876) Zincirlikuyu-Bykdere
yolu (Maslak yolu), Hacosman Bayr, stinye ve Tarabya yolu dzeltilmi, ose haline getirilmitir. Bykdere'den Bentler'e, Rumelikava'ndan
Kilyos'a giden yollarda da ksmi dzeltme almalar yaplmtr.
9. yy'm ikinci yarsndan itibaren skdar ve Kadky tarafnda yol almalar hzlanm; skdar-amlca yolu bir kr yolu niteliinde de olsa
ile'ye kadar uzatlmtr. Ayn dnemde Paabahe' den Polonezky' e doru
giden bir yol vardr. Eski bir yol olan
Badat Caddesi 9. yy'm sonlarnda olduka bakml ve dzgndr.

19 yy'n sonlarnda Beikta Yldz'a,

oradan Balmumcu'ya doru kan tali
yollar bulunmakla birlikte 960'larda
biten Barbaros Bulvan gibi dz ve
geni bir balant yoktur. Tophane'den
Ortaky' e doru Necati Bey, Meclis-i
Mebusan, Dolma-bahe, raan caddeleri birbirini izleyerek uzanr. Kuzeyden, Yldz Saray'nn arkasndan inen
Palanga Caddesi de Ortaky' e kavuur.
1870'/i yllardaAyasofja Meydan

Taksim'den ihane'ye doru inen Tarlaba yolu ehrin bu yakasnn

nemli gzergahlarndandr. Tepebandan Karaky'e inen Bankalar Caddesi 9. yy sonu stanbul'unun Pera kesiminin en nemli ve bakml yollarn
dan biridir. stanbul'un yol dokusu ve ana gzergahlar 950'lere kadar fazla
deimemi, ancakhuyollarn kalitesi dzeltilmitir. 950 ehir plannda,
anayollarn sur iinde M es e gzergahn izlediklerini grmek ilgi ekicidir.
Beyazt'tan gelen ehzadeba

Caddesi'nin devam olan Fevzi Paa Caddesi,

Fatih Klliyesi'nin nnden Edirnekap'ya ulamaktadr. ep.zadeba civarndan Aksaray' a, oradan Cerrahpaa'ya doru uzanan ve en eski gzergah
izleyen yol 950'de Millet Caddesi olarak grnmektedir. Vatan Caddesi 95'lerde bile dere yatadr; bu yol ancak 950'lerin sonundaki byk
imar faaliyetleri srasnda alacaktr. Bu tarihlerde tarihi yarmadann Hali
tarafndaki sahil yolu Sirkeci'ye kadar gelmektedir. Marmara sahilinde Ahr
kap, atladkap, ,Kumkap evresinde sokaklar hep denize dik iner. Demiryoluna paralel srekli bir sahil yolu yoktur. Kadrga-limanndan itibaren demiryolunun kuzeyinden ve denizden olduka eriden, birbiri ardna
eitli adlar alarak Yedikule'ye ulaan bir yol vardr.
stanbul'un anayol profili, en azndan ehir iinde bugnkneyakn bir g-

rnme 9 5 5- 960 arasnda kavumutur.

970'lerin balarnda Boazii

- - - 504 - - - Osn1anl' dan

Cunhuriyet' e

Kprs'nn, 990'lann balarnda, Fatih

Endstriyel .Nlirasn1z - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Sultan Mehmet Kprs'nn yaplmas evre yollarn dourmu ve eh

rin yol anda deiiklikler yaratmtr, Kadky yakasnda, yer yer salilin
doldurulmasyla alan Kadky- Pendik sahil yolu. skdar-Harem sahil
yolu, Boazii'nin Rumeli yakas~nda sahil yolunun yer yer denize aklan
kazklar stnden geen yollarla geniletilmesi de 1980-1990 arasnda gerekletirilmitir. Bugn stanbul dnyann sayl metro, metrobs, yol ve
tramvay alaryla donatlm nemli bir ehrimizdir.

Taksin'den

inen

ihane'ye

Tarlaba yolu ehrin

kasnn

anemli

doru

bu ya-

giizergahlarn

dandr. Tepebandan

Karaky'e
inen Bankalar Caddesi 19. yy sonu
lstanbul'unm Pera kesiminin en
anemli ve bakm/ yollarndan biridir. lstanbtl'm yol dokusu ve ana
gzergahlar 1950'/ere kadarfazla
deimemi, ancak bu yollarn kalitesi diizeltilmitir. 19 SO ehir planznda, anayollarn sur iinde Mese
giizergahzn izlediklerini grmek
ilgi ekicidir.

()smanl'da Ulam

Sektr

- - - 505

Foto Galeri 1902

Yedikule Gazhanesi'nden eiti giiriintiiler(1890)

Zeytinburnu Asit ve EterFabrikas 'ndan g.riintiiler (1900)

Zeytinburnu elik Fabrikas (1902)

Haydarpaa Liman

Zahire

(buday) Depolar

Zeytinburnu Mavzer Fiei Fabrikas (1902)

Haydarpaa Liman

(1900)

Sirkeci Gar Al (19 8 S)

Terkos Gl MakinaFabrikas ve Terkos Gl atk temizlii almas (1900)

Eyp Feshane Kuma Fabrikas (1900)

Yldz

ini Fabrika-i Humayun'u (1897)

Knynak: IRCICA Sultan Abdulbmnit istanbul Albiinii Arivi 2O1O

Yldz/Beikta

Istanbul Gazhane Al T"reni

YARARLANILAN KAYNAKLAR

Antik A.. Arivi

Aydnlatma ve Istma Aralar Mzesi 1 Kadky Belediyesi 1 Mehmet Yldz

Bereket Dergisi 1 Albaraka Trk Katlm Bankas 1 2009

Burak Evren - Aratrmac, Sinama Eletirmeni

9. Yzyl Fuarlarnda

Sergi-i Umumi Osman-i 863, stanbul Fuar Mrk. Yaynlar, 2009

A.Batur- S.Batur: stanbul'da 9. yy. Sanayi Yaplarndan Fabrika-i Humayunlar.I.Trk-slam

Bilim ve Teknoloji Kongresi Raporlar
Adnan Nur Baykal, Strateji Adan Nuri Demira-Beikta'ta Bir Teyyare
Ali hsan Gencer - Bahriye N ezareti Kuruluu, 200
ansiklopedia. org

C. E. Arseven, Sanat Ansiklopedisi,

(Kuma Markalar)

Darphane Arivi
Deniz Arivi
Dersaadet 1 TO Yaynlar 1 2O O

Do. Dr. Mustafa Kaar- . Edebiyat Fak. Bilim Tarihi

Do. Dr.

Pnar

SedanMeral- Beykoz LojistikMYO .

Do. Dr. Tanju Demir, Osmanl mparatorluunda Deniz Tamacl

Dr. Aye H r- Tarihi, Rasathane-i Amire

ekodialog.com
Emine nel- Aratrmac, Yrd. Do. Dr., Yldz niv.
Ercment Kuran, A. Dil Tarih Corafya Fak.- Hayrullah Efendi, 820- 860- Yoluluk Kitab
Eser Tutel, Aratrmac- Gazeteci Yazar, Svariler!skeleler
Evliya elebi Seyhatnamesi, Altiay, 924
feshane.com
Gazhaneler, Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi 1 994
Gkhan Akura, Koleksiyoncu
Gndz kn, Osmanl Sanayi- 93 - 95
Gnseli zen Ocakolu-Murat Koraltrk, Sabun'un Hikayesi, 2003
H. Arseven, Fes hane Hallar-Trkiyemiz, Akbank Yaynlar,
Ircica,

a Aan Osmanl,

Dr. Halit Eren

98 5

DO

ETT Genel Mdrl Yaynlar, Dersaadet'ten stanbula Tramvay, Serta Kayseriliolu

hsan Tayhan, Atatrk'n Bamszlk Politikas, T.H.K. 2003

SAV, slam aratrmalar Merkezi

iSKi

slam Ansiklopedisi, Diyanet Vakf

slam Kltr Adas- . Raci El Faruki- nkilab Yaynlar 1 stanbul

zmit (Kocaeli) Valilii

Kadky Belediye Ktphanesi

Kadir Msrlolu- Tarihi, Lozan Zafer mi Hezimet mi 1 stanbul

Kathane

Kayseri Ticaret Odas

Konya Ticaret Odas

M. Ali Kseolu- Gazeteci-Konya, Do. Dr. Yaar SEMiZ, S.., Trkiyat Aratrmalar Enstits

M. Esen, Basnac Esnaf, stanbul, 1985

Mecelle-i Umumi Belediye-Nuri Ergin

MehmetBildirici-Aratrmac 1 Su Terazileri

Mehmet Gen- Prof. Dr., ktisatTarihisi, Osmanl mparatorluu'nda Devlet ve Ekonomi

MehmetGksu-Aratrmac 1 Su Terazileri

Mesut Atalay, Jeologlar Dernei Ynetim Kurulu yesi

Muhammed Safi - Babakanlk Osmanl Arivi Uzman

Mustafa Armaan - Aratrmac Tarihi, Osmanl zerine Makaleleri

Naciye Glsoy, 19. yy. zmir de Fabrikalama abalar

N esimi Yazc, Osmanllarda Dariileytamlarn zerine Deerlendirmeler, Ankara ilahiyat Fak.

Orhan Trker - Osmanl stanbul'undan Bir ke, Selanik

ORS, Orman rnleri Sanayi Genel Mdrl

Osmanl Aratrmalar Vakf 1 stanbul

Osmanl Arivleri 1 stanbul

Osmanldan

nder Kkerman, Beykoz Fabrikas, Boaziinde Balatlan Sanayi Hamlesi

Petrol leri G. Mdrl- Ankara

Belediyesi

Gnmze Havagaz Tariheesi 1 Serta Kayseriliolu

Prof. Dr. Ahmet Akgndz, Bilinmeyen Osmanl

Prof. Dr. Atilla Bir - T Elektrik Fakltesi

Prof. Dr. Halil nalck, Ottoman Civilization

Prof. Dr. lber Ortayl, Osmanl Tarihi

Prof. Dr. Mehmet Gen,

Prof. Dr. Said ztrk, Osmanl Ekonomi Tarihi

Prof. Dr. Semavi Eyice, Tarih Boyunca stanbul

Prof. Dr. Uur Kocabaolu, SEKA Aratrmas

R.Fun da Barporos, zmirde Sanayileme Hamlesi

Rahmi Ko Mzesi 1 Lengerhane

Reat Ekrem, Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi, 1986

Ruzname - III. Selim Ser Katibi

Seluk eker, Gazeteci, AvusturyaNiyana

Son Ustalar, TO yaynlar 12010

Sultan II. Abdulhamit Han, stanbul Fotoraflar-1876-1909, stanbul Kltr A.. Yaynlar, 2010

Sultan II. Abdlhamid'in Hayr Eserleri- amlca Yaynlar 12006

evket

T. Gl Kksal-Zeynep Ahunbay, T Mimarlk Fakltesi Dergisi

Tarih ve Toplum Dergisi, Reat Kasaba 1 Temmuz 1987

TCDD Arivi

Tekel Arivi

Tuncay Deniz, Trkiyede Uak retimi

TLOMSA-Eskiehir

Trk Hava Kurumu

Trk Ticaret Salnamesi

Trkiye Tarihi 1 Hasan Celal Gzel

Vedat Eldem, Osmanl mparatorluunda ktisadi artlar

www.kapalicarsi.org

Zafer Toprak, Eminn ehremaneti, TrkTarih Vakf

Zafer Toprak, Milli Ekonomi, TrkTarih Vakf,

Pamuk,

Osmanl

Osmanl

Devleti Ekonomisi

Ekonomisinde Bamllk ve Byme