Batıya Yön Veren Metinler - Cilt 4 PDF

MODERNTE
1369
BATIYA YN VEREN METNLER
1370
MUHAFAZAKRLIK
I
MUHAFAZAKRLIK
Muhafazakrlar, On Dokuzuncu yzyl boyunca liberallerin tm neri ve politikalarna meydan okumutur. Bu blm birbirinden farkl muhafazakrdan alntyla balar: Avusturya anslyesi Prens Metternich, nl Fransz dnr Alexis de
Tocqueville ve ngiliz hukuku James Fitzjames Stephen. Bu ahsiyetlerden her biri,
liberalizm tehdidi karsnda farkl bir tutum sergilemitir.
Muhafazakrlar, Sanayi Devriminin ilk dneminde liberallerin braknz yapsnlar politikasnn, ngiliz halknn geni bir kesimine mal olduuna inandklar olumsuzluklara iaret eder. Parlamentodaki tannm muhafazakrlardan Michael Sadler
(1831) ve Lort Ashleyin (1842) bakanlk ettii iki ayr aratrma komisyonunun
reform nerilerine hazrlk mahiyetinde topladklar ii snfnn duruma dair bilginin
byk bir ksm, Thomas Carlyle tarafndan braknz yapsnlar politikas yerine,
patronlarn iilerine kar iyi davranmalarn mmkn klacak, himayeci politikalarn
benimsenmesini nermek zere deerlendirilir ve mutlu olduu varsaylan Orta a
sereri ile modern proletaryann iinde bulunduu gerek sefalet arasndaki farka
iaret eder.
Bu grn ortodoks Hristiyanlar tarafndan teyidi, liberal kltrn din kart
unsurlarna meydan okuyan bir dier vakadadr. nl Anglikan Piskopos Samuel
Wilberforce, Darwinin evrim teorisine kar kan pek ok din adamndan biridir.
Papa IX. Pius, Syllabus of Errorsda1 liberalizmi ve liberallerin tm almalarn knar.
Kardinal Newman, liberalizmin Protestanln altn oyarak Katoliklie benzettiini
iddia eder. Ksacas, din ile modern kltr arasndaki atma On Dokuzuncu yzylda doruk noktasna ular.
Syllabus of Errors: Hatalar Listesi veya Hatalar Cetveli. Papa IX. Pius tarafndan 1864te balatlan
bir uygulama.
1371
A. SYASET
1. Siyasal nancn Teyidi*
Klemens Metternich
Prens Klemens Metternich (1779-1859) 1809-1849 arasndaki krk yl boyunca, Habsburg Monarisinin nde gelen devlet adamdr. Usta bir diplomat olarak,
Napolyonun devrilmesi ve 1815 Viyana Anlamasnn koullarnn oluturulmasnda belirleyici rol oynar. Asl amac, Viyana Anlamasn, liberalizmin ve milliyetiliin tahripkr gcnden korumak iin kullanmaktr. Bu glerin, Avrupa
apnda, gizli bir ittifak iinde organize olduklarna inanr ve bu gelimeye kar
koymak zere, ayn derecede yaygn bir prensler birlii talep eder. Plan, herkesi
tehdit eden radikalizm tehlikesine kar ortak tedbir almak zere hkmdarlarn
dzenli bir biimde istiarede bulunmalarn ngrmektedir. 1820de Napolide
bir devrim patlak verir ve Troppounun ek kasabasnda bir kongre ars yaplr.
Kongreye katlan Rus ar I. Aleksandr, Metternichten inancn teyit eden (bir
tr gnah karmadan bahsetmektedir) bir siyasal mzekkere hazrlamasn ister.
Ve Metternich, Avrupadaki devrimsel nitelikli karklklar kendince tavsif eden,
bunlarn nedenleri ve arelerini anlatan ayrntl bir rapor hazrlamak suretiyle arn
bu istein yerine getirir.
Liberalizm Bat dnyasnn hangi deerlerini tehdit eder?

Mehur bir yazar geenlerde, Avrupa, dedi, maneviyat sahibi insanda
acma, erdemli insanda korku uyandrr.
Durumun daha net bir resmini birka kelimeyle izmek, bu satrlarn kaleme alnd u sralarda kolay deildir!
Krallar, yakn bir gelecekte yaamlarnda vuku bulacak deiiklikleri hesaba katmaldr; gemi azya alm ittifak, toplumun varlnn temeli olarak
sayg duyduu her eyi ykmak zere tutkuyla harekete gemi; din, kamu
ahlak, yasalar, gelenekler, haklar ve devler saldrya uram, allak bullak
edilmi veya sorgulanmaktadr. Halkn geni bir blm bu saldrlarn ve
devrimlerin tepkisiz izleyicileridir ve her trl savunma aracndan yoksundur. Sel ilerinden bazlarn alp gtrr belki ama ounluun arzusu, artk mevcut olmayan ve hatta temel unsurlarnn bile yok olduu bir huzur
ortamnda yaamaktr.
Tm bu ktlklerin sebebi nedir? Bu ktln tesisi hangi yntemlerin rndr ve sosyal bnyenin damarlarna nasl nfuz eder?
1372
MUHAFAZAKRLIK
Bu ktln yaylmasn nleyecek yollar hl mevcut mudur ve bunlar

nelerdir?
phesiz, bunlar dzen dostu ve toplumsal huzur arayan -ki bu iki unsur
ilkesel olarak birbirinden ayrlamaz ve insanln en temel ihtiyac olarak
kutsaldr- her iyi insan endielendiren hususlardr.
Bugne dek dnyaya adn hak eden, gerekten hak eden bir kurum bahedilmedi mi hi? Toplum, doru ile yanl ayrt edebildiine inand gnden beri, hakikat hep hatalarla m glgelendi? Her yerde belirli aralklarla
ve tekrar tekrar saysz fedakrlk karl kazanlan tecrbe yanlgdan m
ibarettir? Toplum bir anda aydnla kabilecek mi? Bilgiye vahiy yoluyla m ulalacak? Eer bunlarn mmkn olduunu dnyorsak, o halde
bunlarn gerekleeceine inanla balamak gerekir. Hibir ey hata kadar
lmcl deildir; hata yapmaya niyetimiz yok, bunu istemiyoruz. imdi sorunu ele alalm!
Ktln Kayna
nsann doas deimezdir. Toplumlarn ncelikli ihtiyalar ayndr ve
ayn kalr; var gibi grnen ve toplumlar etkileyen farkllklar, iklim eitlilii, topran ksrl ya da zenginlii, cora konum vb. doal nedenlerle
aklanr. Bu yerel farkllklarn ziksel ihtiyalarn ok tesinde etkileri olduu bir gerektir. Daha yksek dzeyde ve kendine has ihtiyalar yaratr,
hatta belirler; yasalar etkiler ve din zerinde bile etkin olurlar.
te yandan, her ey gibi kurumlar da kkeni itibariyle mulaktr; eitli
gelime aamalarndan geip mkemmellie ulatktan sonra gerileme ya da
k yaar; insan doasyla uyumlu olarak ocukluk, genlik, g ve akln
egemen olduu dnemlerden sonra rmeye balarlar.
Sahip olduklar gten geriye sadece iki unsur kalr ve bu gler kendini
gstermekten asla vazgemez. Bunlar, maneviyat -dini ve toplumsal ahlak
kurallar- ve yerel ihtiyalardr. nsanlar bu iki esastan sapmaya baladklar,
kaderlerinin egemen unsurlarna bakaldrmaya kalktklar andan itibaren
toplum hastalanmaya balar ve kanlmaz olarak sarslr, alkalanr. Her
lkenin tarih kitab, benzer durumlarn yol at sonular anlatan kanl
sayfalarla doludur ama biz elikiye dmekten korkmakszn iddia ediyoruz ki, insanolunun bylesi bir ktln ykc etkilerine bu kadar geni
bir alanda maruz brakld bir baka a olmamtr. Nedenleri tabiidir. ()
Dncenin basm yoluyla iletilmesinin kolaylamas, barutun icadyla
saldr ve savunma yntemlerinin tamamen deimesi, Amerikann kenin
devreye soktuu metal (para) miktar sayesinde mlkn deerinin farkllamas, yeni ktada servet edinme imknnn kkrtt macerac ruh, ksaca
1373
ok sayda ve ok nemli deiikliklerin yol at toplumsal iliki deiikliklerinin hepsi Reformasyonun ahlak dnyasnda yaratt devrimle talanarak daha da gelimitir.
nsan akl son yzyl iinde son derece hzl gelimi, ne var ki, bilgelik
(tutku ve yanl dengeleyebilecek mekn unsur) ayn hzla gelimemitir.
Sahte sistemlerin hazrlad devrim, On Sekizinci yzyln ikinci yarsnda
anl hkmdarlarn ounun iine dt lmcl yanllar, bilgide ilerlemi ve fakat keyfe kaplp gten dm ve olaylar deerlendirmekten aciz,
nemsiz denilebilecek insanlarn yaad bir lkede, sonunda patlak verdi.
Toplumun u an iinde bulunduu durumun birincil nedenlerine hzla
gz attmza gre, imdi onu bir vuruta sahip olduu her eyden etmekle
tehdit eden ktln kendine has zelliklerine daha ayrntl bir biimde
iaret ederek keyni karmamz gerekir. Bu ktlk tek bir kelimeyle tanmlanabilir: kstahlk. Yani insan aklnn birok eyi mkemmelletirme
ynndeki hzl geliiminin tabii sonucu! Kstahln neredeyse evrensel
bir zellik haline gelmi olmas nedeniyle, bugn pek ok insan batan km, kt yola dmtr.
Din, ahlak, yasama, ekonomi, siyaset, ynetim, bunlarn hepsi herkes
iin ortak ve ulalabilir hale gelmitir. Ne var ki, sz konusu insan bilgiyi
sanki vahiy yoluyla elde eder, deneyimin hibir deeri yoktur, iman bir ey
ifade etmez, yeri szde bir grle ikame edilir ve bu gr uruna aratrma ve almadan vazgeilir. Bunlar bir bakta her eyi, tm sorunlar ve
gerekleri kavrayabileceine inanan sradan bir akln iidir. Yasalar ona bir
ey ifade etmez, deersizdir, nk onlarn yaplmasna katks olmamtr;
ona gre kaba ve cahil nesillerin izdii snrlar kabul etmek, onun gibi bir
insana yakmaz. G ondadr; sadece aydnlanmadan ve bilgiden nasibini
almam insanlar iin gerekli olan gce teslim olmann ne anlam vardr?
Ona gre akl ve coku anda evrensel mkemmeliyete ulamak iin gerekli olan, Alman yenilikilerin tanmlad zere, ki samalktr, Halklarn zgrlemesidir! Ahlak kavramna aka saldrmaz, nk o olmadan
kendi varlndan bir an olsun emin deildir ama onun esaslarn kendine
gre yorumlar ve kendisini ldrmemesi ya da soymamas artyla, baka
insanlarn da ayn ekilde yapmasna gz yumar.
nanyorum ki, kstah bir insann zelliklerini tanmlamak suretiyle gnmz toplumunun zelliklerini de tanmlam olduk. Kstahlk, her insan
kendi inancnn rehberi, kendisi iin memnun olduu ya da bir bakasnn
onu ve evresindekileri ynetmesi iin raz olduu yasalarn belirleyicisi,
ksacas, onu kendi inancnn, kendi eylemlerinin ve kendi ilkelerinin yargc yapar. (...)
1374
MUHAFAZAKRLIK
Ktln zledii ve Halen zlemekte Olduu Yol

Toplumun zerine km bulunan bu ktln zc younluunun
bize gre iki tr nedeni var. Birinci trde olanlar eylerin doasyla ylesine
balantl ki, bunlara hibir insani ngr engel olamazd. kinci trdekiler,
etkileri itibariyle her ne kadar benzer grnse de iki alt gruba ayrlmaldr.
Bu nedenlerden birinci trde olanlar olumsuz, ikinci trde olanlar olumludur. Birinci trdekilerin arasna hkmetlerin gszln ve eylemsizliini koyacaz.
Bu hkmetlerden hibirinin toplumun bir krize veya ktle ynelmi
olduundan bihaber olmadn grmek iin On Sekizinci yzyl boyunca
izlenen yola yle bir gz atmak yeter. Ne var ki, maalesef, byk yetenekler
bahedilen, gcnn farknda olan ve dmanlarnn zaaf veya eylemsizliine bakarak etkinliinin giderek arttn gren ve insanlarn akln kendi iren giriimine -Tanr ve Onun deimez yasalarndan nefretle temellenen,
sonular dikkate almad iin iyice iren bir giriim- raz etmek zere
hazrlama ve ynlendirme sanatna vkf birileri vard.
Bu gibi insanlarn ounu Fransann yetitirmi olmas, byk bir talihsizliktir. Fransa dine ve kutsal sayd her eye, o maneviyat ve otorite ortamna srekli ve sistematik olarak nefretle saldrm; yergi silah en rahat biimde Fransada kullanlm ve baarl olmutur.
Tanrnn adn ve Onun ilahi buyruklaryla tesis edilmi olan gcn
amura bula yeter, ite sana devrim! Sosyal szlemeden bahset, ite sana
baar! Byk halk kitleleri daha hazrlk aamasndayken, devrim krallarn
saraynda oktan yaplm, ehirlerin misar odalarnda oktan tamamlanmt.
ngilterenin Fransa zerindeki uzun sreli etkisini dikkate almakszn
devam etmek olmaz. ngiltere yle bir yerdedir ki, bizce onun hibir devlet
ynetim biimi, gelenei veya kurumu Kta Avrupas lkelerine benzemez;
avantajlarndan hibirini salama almakszn rnek alacak olsak skntya,
hatta tehlikeye deriz.
Fransann akil insanlarna gre, aristokrat sekinlerin2 toplantsnda, elli
yl akn bir sredir devam eden kamuoyu yneliinin bir sonucu olarak -ki
son zamanlarda glenmi ve hkmetin ihtiyatsz bir yaklamla Amerikan
devrimine verdii destekle bir anlamda Fransz hkmetince de benimsenmi- yaplacak tm reformlarn monarinin temellerine dokunaca nceden
grlm ve hkmete sadece herkesin sylediini vaktinden nce kabul
2
Fransa Kral XVI. Louis 1787 ylnda aristokrat sekinleri toplantya ard. Bu toplantda reformlar kabul edilmemesi devrime yol verdi. (.n.)
1375
etmek kalmt. Nitekim Fransz Devrimi birden balam ve devrimsel sre

ok ksa bir sre iinde tamamlanmtr. Bu srecin uzun srdn hissedenler, sadece adalar ve kurbanlar olmutur. ()
Bu mzekkerede, hangi lkede olursa olsun, devrimcilerin -ki, baarlar inkr edilemez- kullandklar en diri ve tehlikeli enstrmanlardan birine
henz deinmedik. Bir byk gten, gizli cemiyetlerden bahsediyorum;
toplumsal yapnn altn oyan, hzla gelien kangren tohumlar eken ve karanlkta alt iin ok daha tehlikeli olan gizli cemiyetlerden! Bu salgn,
bar ve halkn seven hkmetlerin yakndan izlemek ve mcadele etmek
zorunda olduu en kt salgnlardan biridir.
Bu Ktln aresi Var Mdr? Varsa Nedir?
Her hastaln bir aresi olduuna ve bu arenin doasna dair bilginin
bir bakasnn kene yol aacana, temel bir gerek gzyle bakarz. Ancak pek az insan savamaya niyet ettii bir hastal nce iyice inceler. ()
Sz konusu ahlaki kangrenin esas olarak etkiledii snf, toplumun orta
snfdr ve ban ekenler de onlarn arasnda bulunur.
Byk halk kitleleri iin bunun hibir cazibesi yoktur ve olamaz. Bu snfn -gerek insanlarn- kendini adamak zorunda olduu iler, anlalmaz
soyutlamalara ve ihtiraslara izin vermeyecek kadar kesintisiz ve mspettir.
Halk kendisini neyin mutlu ettiini bilir: Gelecee gvenebilmek! nk
bugn ektiklerinin karln yarn alacaktr. Bireylere, ailelere ve mlkiyete adil bir koruma salayan yasalar, esas itibariyle olduka basittir. Halk,
sanayiye zarar verecek, dolaysyla skntya yol aacak herhangi bir hareketten korkar.
Devrime katlan daha yksek snftaki insanlar ya sahte bir ihtiras iinde
olanlar ya da kelimenin daha geni anlamyla, kayp ruhlardr. (...)
[Fransa, Almanya, ngiltere ve spanyada] tedirgin olan snar esas itibariyle varlkl insanlar, yani bireysel karlarn ne pahasna olursa olsun
korumak ve garantiye almak isteyen gerek kozmopolitler, maal devlet memurlar, yazarlar ve memurlardr.
Bu snara, toplumun alt snarndaki sahte ihtiras sahibi insanlarla, ki
sayca fazla deildirler, daha st tabakann sahte ihtiras sahibi insanlarn,
ki sayca fazladrlar, ekleyebiliriz.
te yandan, belirli gruplara birlik ars yaplmayan bir dnem yoktur.
Bu ar, 1815ten beri Anayasadr. Ancak kendimizi kandrmayalm; tefsire
ak olan bu szce, farkl rejimler altndaki hiziplerin ayn anlam atfettiklerini dnrsek, yanl yapm oluruz. Bu byle deildir elbet. Bu sz-
1376
MUHAFAZAKRLIK
ck, saf monarilerde ulusal temsil olarak nitelendirilir. Son zamanlarda

temsili rejimin ynetimi altna giren lkelerde geliim olarak adlandrlr
ve (halka) temel yasalarla szlemeler vaat eder. Ulusal temsil geleneine
sahip tek devlet [ngiltere] ise bunu reform olarak alglar. Ksacas, her yerde
deiim ve sorun anlam tar.
Saf monariler yle bir aklama getiriyor olabilirler: Eitlik dzeyi boyunuzu aacak, servetiniz el deitirecek, yzyllardr tatmin edilegelmi
hrslarnz, yerini bizlerin bugne dek bastrd hrslara terk edecek.
Yeni bir rejim altndaki devletlerde yle bir aklama yaplabilir: Dnn tatmin edilmi tutkular yerlerini yarnn hrslarna brakmaldr ve bizim yarnmz bugndr.
Son olarak, nc gruptaki tek lke olan ngilterede, bu iki aklamay
Reform szc bir araya getirir.
Avrupa, tarafsz bir gzlemciye, ite byle iler acs ve tuhaf bir grnt sunar. Her yerde Tanrya ve prense sadk insanlarn bar ve huzur iin
dua ettiklerine ahit olur ve bunu kantlarcasna, her yerde kendilerini halk
dostu ilan eden ve fakat halk galeyana getirme abas iindeki hizipilerin
kkrtmalarna diren gsteren insanlar buluruz!
Toplumlarn, kirlerinde ve eylemlerinde hl zgr olan hkmetler tarafndan alnacak gl ve etkin kararlar olmakszn kurtulamayaca inancndayz.
Ve inanyoruz ki, hkmetlerin kendilerini kandrmayp gerekle yzlemeleri, saar birletirmeleri, doru, kesin ve aka ilan edilmi ilkeler
erevesinde hareket etmeleri halinde bu hl gerekleebilir.
Hkmdarlar, kendilerine Onun tarafndan verilen grevi, Onun bahettii gle adaleti salamak, herkesin hakkn korunmak, hataya dmemek
ve doru yoldan amamak iin, ancak bu yolla kararl bir ekilde kullanarak
yerine getirebilecektir. Hkmdar, bir snavdan getiimiz u gnlerde, toplumu tedirgin eden tutkularn tesinde, sahte grnt vermekten uzak duracak, kendisi gibi olacak, bir aile reisi gibi davranacak ve zor gnlerde nasl
adil, akil ve dolaysyla gl olabileceini kantlayacak, ynetmesi gereken
insanlar hiziplerin insafna brakmayacak, toplumu yanln yol at yok
olua terk etmeyeceini gsterecektir. Dncelerimizi kda dktmz
u an, sz konusu kritik anlardan biridir. Kriz byktr; sonucu, nerede
hangi tarafta yer aldmz belirleyecektir.
Bireyler ve devletler iin gnlk yaam tecrbesi kadar, yzyllarn tesis
ettii yerleik bir ortak davran kural vardr. Bu kural der ki: Kii tutkuyla
hareket ederken reformasyon hayali kurmamaldr; byle anlarda akl kendimizi, olan korumak ve srdrmekle snrlandrmamz gerektiini vaaz eder.
1377
Hkmdarlar bu ilkeye sk skya sarlrlar; verdikleri tm kararlar bu

ilkenin izlerini tar. Bu kararllklarn eylemleriyle, aldklar tedbirlerle,
hatta kendi ifadeleriyle tm dnyaya kantlarcasna ilan ederler; nitekim her
yerde mttek bulacaklardr. Hkmetler istikrar ilkelerini tesis ederken iyi
olan gelitirmeyi ihmal etmemelidir, nk istikrar hareketsizlik anlamna
gelmez. nsanlarn esenliini, mutluluunu arttrmak, devleti ynetmenin
ar ykn stlenmi olanlarn grevidir! Bunu ihtiyalara ve zamana uygun olarak dzenlemek, ayarlamak hkmetlerin grevidir. Akil reformlar,
hizipilere hkmetlerden zorla almaya altklar, oysa ne talep etme hakk ne de bunlar belirli snrlar iinde tutma yeteneine sahip olduklar tavizler vermek suretiyle yaplamaz. Mmkn olan en iyinin yaplmas, bizim en
iten dileimizdir ama iyi olan, var olanla kartrlmamal, hatta gerekten
iyi olan eyler, sadece onu uygulama gc ve yetkisini haiz olanlar tarafndan yaplmaldr. Bunlar, baz kavramlarn ve okanp sevilmenin deerini
ac tecrbeyle renen halklarn da iten dilei olmaldr.
Her hkmet iin halknn mutluluk ve esenliini kollama zgrlne, her lkedeki hiziplere kar hkmetler arasnda ibirliine, hizipilerin slogan haline gelen anlamsz szlerin aalanmasna, kurumlarn yasal yollarla gelimesine, her hkmdarn herhangi bir maske altndaki partizanlara yardm reddetmesine sayg duyulmaldr. Bunlar, ne mutlu ki, byk hkmdarlarn grleridir; uygulamaya konmas halinde dnya kurtulacak, konmamas halinde yok olup gidecektir.
Hkmdarlar arasndaki birlik, toplumu yok olmaktan kurtarmak zere,
bugn yrrle konmas gereken politikann temelidir...
u an toplumu sarsarak yok oluun eiine getiren unsurlar her ada
yaanm olsa da -zira her a ahlaksz, hrsl, ikiyzl, hayalperest, yanl
drtler ve vahi projelere sahip insanlar grmtr- bizler, temas, ayartma
ve cezbetme imknlarna sadece zgr basnla bile sahip olan bizler, iinde bulunduumuz ada farkl snftan insanlar zerinde etkin olabilecek
olumsuzluklar bertaraf etme imknna sahibiz.
Toplumun zgr basnla, On Yedinci yzyln ikinci yarsna kadar dnyann bilmedii ve On Sekizinci yzyln sonuna kadar, dili ve kendine has
tuhaf tutumuyla Kta Avrupasndan denizle ayrlan ngiltere dnda, istisnasz dizginledii belayla var olup olamayacan sadece biz sorgulamyoruz
elbet.
*
Pierre Richard Metternich, Memoirs of Prince Metternich, ed. Charles Scribners Sons, 1881.
1378
MUHAFAZAKRLIK
2. Fransz htilalinin zgn Yn Neydi?*

Alexis De Tocqueville
Alexis de Tocqueville (1805-1859) hem edebiyat, hem siyasette sekin kariyer sahibi bir Fransz asilzadesidir. 1831de henz gen bir memurken cezaevi reformu zerine almalar yapmak zere Amerikaya resmi bir ziyaret yapar ve bu
geziyi dnyann nde gelen demokrasisinin deerlendirmek zere kullanr. Nitekim
Tocquevillein parlak edebi kariyerini, Amerikada Demokrasi3 (1835) adl kitab tesis
eder. kinci Fransz Cumhuriyetinin Dileri Bakan olur, ancak III. Napolyon dneminin despotizmi bu grevden istifa etmesine yol aar ve bu zorunlu tatili, Devrim ncesi Fransa4 adl nl kitab zerinde alarak deerlendirir. Bu kitap, bir nceki kitabndaki gibi, Bat dnyasnn sosyal ve siyasal yapsnn, Fransz Devriminin yol verdii
yeni eitliki demokrasi basksyla nasl baa kabilecei eklinde tanmlanabilecek bir
siyasi kayg tar. Tocqueville, sz konusu devrimin zelliklerini aadaki gibi anlatr.
Toplum devrimci bir an basklaryla nasl baa

kabilir ve kmaldr?
Devrim, sanld gibi asla dinsel inan imparatorluunu ykmak iin yaplm deildir; grnne ramen, temelde toplumsal ve siyasal bir ihtilaldi ve bu trden kurumlarn erevesi iinde, hibir ekilde dzensizlii
srdrmeye, bir bakma dzensizlie istikrar salamaya, balca hasmlarndan birinin syledii gibi, anariyi yntemletirmeye ynelmedi ama daha
ok kamusal yetkenin gcn ve haklarn oaltmaya eilim gsterdi. Daha
baka kiilerin dndkleri gibi, uygarlmzn o ana kadar tam olduu kimlii deitirmek, gelimelerini durdurmak, hatta bizim Bat lemimiz
iinde insan toplumlarnn dayandklar temel yasalardan hibirini znde
deitirmek zorunda deildi. Onu, yalnzca kendi iinde ele almak zere,
farkl dnemlerde ve eitli lkelerde zyonomisini geici olarak deitiren
btn kazalardan ayr tuttuumuz zaman, bu ihtilalin, birok yzyl boyunca Avrupa halklarnn ounda ortak kabul etmeksizin hkm srm olan
ve genellikle feodal kurumlar ad altnda tanmlanan o siyasal kurumlar,
koullarn eitliini temel alan daha tekdze ve daha basit bir toplumsal
ve siyasal dzeni ikame etmek zere, ortadan kaldrmaktan bakaca etkisi
olmad aka grlr.
3
4
Democracy in America.
France Before the Revolution.
1379
Muazzam bir ihtilal yapmak iin bu kadar yetiyordu, nk antik kurumlarn Avrupadaki hemen hemen btn dinsel ve siyasal yasalara hl
karm bir halde ve sanki onlara dolam gibi olmalarndan bamsz bir
ekilde, bu kurumlar fazladan, kendilerine yapk gibi duran bir dolu dnceler, duygular, alkanlklar ve rer telkin etmilerdi. Bylece, btn
organlarna tutunmu bir paray birdenbire toplumsal gvdeden koparmak
ve yok etmek iin dehetengiz bir ihtila gerekmiti. Bu da devrimi olduunda da byk gstermitir; her eyi yok edermi gibi grnyordu, nk
yok ettii ey her eye birden dokunuyor ve bir bakma her eyle bir btn
oluturuyordu.
Devrim ne kadar kktenci davranm olursa olsun, yine de genelde varsayldndan ok daha az yenilik getirmitir; bunu daha sonra gstereceim. Onun hakknda doru olarak sylenebilecek ey, eski toplumdaki aristokratik ve feodal kurumlardan kaynaklanan her eyi, herhangi bir ekilde
onlara bal olan her eyi, hangi derecede olursa olsun, onlarn en ufak
izini tayan her eyi yok ettii ya da yok etmekte olduudur (nk hl
sryor). Eski dnyadan saklad, yalnzca, o kurumlara her zaman iin
yabanc kalm olan ya da onlarsz da var olabilen eydir. Devrimin her eyden daha az olduu ey, beklenmedik bir olay olmasdr. Dnyay hi beklenmedik bir anda yakalad dorudur ve bununla birlikte en uzun srm
bir abann tamamlaycs, on insan kuann zerinde alm olduu bir
yaptn ani ve iddetli bitimidir. Eer olmam olsayd da eskimi toplumsal
yap her yerde, burada daha nce, orada daha sona kp dalmaktan geri
durmayacakt; yalnzca birdenbire yklacak yerde para para dklmeye
devam edecekti. Devrim, uzun srede yava yava ve kendiliinden tamamlanacak olan eyi, ihtilal ve strapl bir abayla, gei olmakszn, nlem
olmakszn, hibir eye aldrmadan, aniden tamamlamtr. Yapt i bu
olmutur.
Bugn fark edilmesi bunca kolay grnen eyin, en uzak grller iin
bile onca kark ve onca gizli kalmas artcdr.
Ayn Burke, Franszlara yle seslenmektedir: Hkmetinizin arlklarn dzeltmek istiyordunuz, iyi de yenisini yapmak neden? Eski geleneklerinize niye balanmyorsunuz? Niye eski ak yrekliliinizi ele almakla
yetinmiyorsunuz? Ya da eer atalarnzn kurduu yapnn silinmi zyonomisini yeniden bulmak sizin iin imknszsa, niye baklarnz bizden yana
evirmiyorsunuz? Orada, Avrupann eski ortak yasasn bulmu olurdunuz. Burke, gzlerinin nnde bulunan eyin, zellikle Avrupann o eski
ortak yasasn ortadan kaldrmak zorundaki ihtilal olduunu grmemekte1380
MUHAFAZAKRLIK
dir; sz konusu olann, baka bir ey deil, tastamam bu olduunun farknda

deildir. ()
*
Alexis de Tocqueville, Eski Rejim ve Devrim, mge Kitapevi Yaynlar, 2004, Franszca aslndan
eviren: Turhan Ilgaz.
***
Tocquevillein edebi almalarnn altnda yatan temel siyasi ama,
Amerikada Demokrasi hakknda dostu Stoffelse yazd 21 ubat 1835 tarihli mektubunda aka ifade bulur.*
Gnmzde demokratik bir halkn gerekte ne olduunu gstermek ve
doru bir resim izmek suretiyle gnmz insannn zerinde ifte etki yaratmak istedim. Parlak ve kolayca gerekletirilen bir ideal olarak demokrasi
hayali kuranlarn resmi yanl renklerle boyadklarn, gklere kardklar
cumhuriyeti hkmetin -halka azmsanmayacak ve kaldrabilecei bir yarar salayabilecek olsa da- hayal gcnden yoksun olduunu; dahas, byle
bir hkmetin bir ulus olarak henz bizim de sahip olamadmz belirli bir
zek, bireysel ahlak ve dini inan dzeyine ulamakszn ayakta kalamayacan, bu durumun siyasal sonularn kavramaya almadan nce, bu
ynde almamz gerektiini gstermeye altm.
Demokrasiyi ykm, anari, yama ve cinayetle edeer tutanlara, demokratik ynetim altnda toplumun servetine, haklarna ve dinine sayg duyulabileceini, zgrln korunabileceini, cumhuriyetin insann o soylu zihinsel gcn dier ynetim biimlerine kyasla daha az gelitirebilecek olsa
da, kendine has bir asaleti olduunu ve mutluluu, sadece kk bir aznl
mkemmele tamak iin deil, makul miktarlarda herkese yaymann aslnda Tanrnn da istei ey olduunu gstermeye altm. Bu insanlar ne
dnrse dnsn, artk tartma gcne sahip olmadklarn, toplumun
nicedir artan oranda daha ok eitlik istediini, tek seenein iki kanlmaz
ktlk arasnda yattn, sorunun aristokrasi mi yoksa demokrasi mi sorunu olmaktan ktn, iirsellik ve seviyeden yoksun olmakla birlikte, dzen
ve maneviyat vaat eden bir demokrasi sorunu olduunu, disiplinsiz ve yoz
bir demokrasinin arla ya da boyundurua yol vererek, insanl Roma
mparatorluunun yklndan bu yana vurulan boyunduruktan ok daha
ar bir boyunduruk altna sokabileceini kantlamaya altm.
Cumhuriyeti Partinin hevesini krmadan, izlenecek tek akil yolu gstermek istedim.
Aristokratlarn iddialarn izale etmeye ve onlar kar konulamaz bir gelecee raz etmeye altm ki, toplum, bir blmnn tahriki, dier bl1381
mn direnci azaldna gre, kaderini barl bir biimde gerekletirebilsin. Kitabmdaki baskn gr budur: dier herkese dnk ve sizin (phesiz) daha ak bir biimde kavram olduunuz gr! Ne var ki, bugne dek
bunu ok az sayda insan kefetti. Kart gre sahip pek ok insan, almamn anlamn kavradklar iin deil, ona belirli bir adan bakarak iinde kendi grlerini olumlayan argmanlar bulduklar iin memnun etmekteyim. Gelecee inanyorum ve bugn birka kii tarafndan bir zayf ihtimal olarak grlenin zamanla daha ok sayda insan iin aklk kazanacan mit ediyorum.
*
Alexis de Tocqueville, Memoirs, Letters and Remains, Macmillan and Company, 1861.
3. zgrlk, Eitlik, Kardelik*

James Fitzjames Stephen
James Fitzjames Stephen (1829-1894), John Stuart Millin liberal prensiplerinin
etkin bir muhali olarak n kazanmtr. Bir hukuku olarak ngiltere Yksek Mahkemesi yarglna ykselmi, birka yl sreyle de (1869-1872) Hindistan Genel
Valilii Danma Konseyinin resmi yeliinde bulunmutur. Millin zgrlk zerine adl almasna (bkz s...) eletiri mahiyetindeki Hrriyet, Eitlik, Kardelik adl
almasn uzun Hindistan yolculuu srasnda kaleme alm, kitap 1873te yaymlanmtr. Stephenn insan doas ve baskc g kullanmna dair grlerini, Byk
Britanyann Hindistandaki otokratik ynetimine borlu olduu aktr.
Liberallerin bireysel zgrlkleri en st dzeye karma ilkesi, toplumsal
ihtiyalar itibariyle ne lde yeterlidir?
Bu almann amac, zgrlk, eitlik ve kardelik kavramlarndan ziyade, bu deyimin ima ettii doktrinleri incelemektir. Bu deyim, birden ok
cumhuriyetin mottosu olmutur. Aslnda mottodan te bir eydir; Hristiyanln ksmen rakibi, ksmen muhali ve ksmen de orta olan formlarnn
herhangi birinden daha mulak ve tam da bu nedenle daha az gl olmayan bir dinin akideleri, gnmzn en nfuz edici hkmlerinden biridir.
(...) nsanln bir btn olarak mukadderatnn eitli ve fakat muhteem
olduu ve bunlara insanlarn zerindeki basklarn kaldrlmas, insanlarn
arasnda var olan eitliin tannmas ve kardelik ya da sevginin hkim klnmas yoluyla ulalabilecei, gnmzn en yaygn inanlarndan biridir.
Bu doktrinler ou zaman bir dinsel inan gibi ele alnr. Sadece birer hakikat olarak deil, inanlarnn kiisel amalarna dnk olarak uruna sava1382
MUHAFAZAKRLIK
maya ve tesisi iin her eyi feda etmeye hazr olduu hakikatler olarak kabul
edilir.
zgrlk, eitlik ve kardelii, tabii en genel anlamda, bir dini akide olarak gryorsam, aadaki nedenlerden dolaydr:
Klelik, kast ve dmanl desteklemediim gibi, hrriyet, eitlik ve kardelik kavramlarna iyi anlamlar atfedilebileceini kabul ediyorum. Bunlara
ilikin olarak iki nerme sunmak isterim.
Birincisi, gnmzde bu kelimeleri en akllca kullananlarn bile -yani
dierleri gibi, sosyal hayata dair unsurlarn adlarnn da zaman, mekn ve
artlara gre deitii gereini gzden karmakszn- onlarn avantajlarn
abartmaya ve dezavantajlarnn varln inkr etmeye veya hi olmad, kmsemeye byk bir eilimleri olduudur.
kincisi, onlara her ne nem atfedilmi olursa olsun, bu kelimeler bir
dinin akidesi olamayacak kadar kt uyarlanmtr; ima ettikleri eyler birer
ama deildir ve birlikte kullanldklarnda -her ne kadar mulak da olsaakll bir insann hevesle ve zveriyle kabul edecei bir toplumsal hali simgelememektedirler.
Birinci nermenin nemsiz bir genel gzlem olarak gerei, byk olaslkla tartlmayacaktr ama ben ona nemsiz bir klienin ifade ettiinden
ok daha zel bir anlam atfetmekteyim. Bugn bu konu hakkndaki en muteber ve titizlikle detaylandrlm kuramlarn salam olmadn ve daha
da ileri giderek, Bay John Millin son almalarndaki kramlarn da salam
olmadn vurgulamak isterim. ()
Stephen, buradan itibaren Millin zgrlk zerine adl almasnn,
nsanlarn, bireysel ya da toplu olarak, ilerinden herhangi birinin davran
zgrlne mdahalesinin tek mazereti nefsi mdafaadr genel prensibini
tefsir ederek, Millin sadece yasal mdahalenin deil, toplumsal reddin de
uygun olmadnda srar etmesinin stnde durur ve yle devam eder:
Makalede, (sz konusu) genel prensibin ilan ya da savunusundan baka,
kant denilebilecek neredeyse hibir ey yoktur ama bu prensibin kanta ihtiyac olduunu gstermek benim iin pek de zor olmayacaktr. Bunu akla kavuturmak zere, nce zgrlk szcnn Bay Mill ve benim ilkelerim itibariyle ortak olduunu dndm anlamna iaret etmek isterim.
Bay Millin insan davranna dair u ifadeye itiraz edeceini sanmam: Gnll davranlar gdlerin rndr. Tm gdler bir ya da iki kategoride
mtalaa edilebilir: Umut ve korku, zevk ve ac. Gds umut olan gnll
davranlarn zgr davranlar, gds korku olan davranlarn ise bask
altnda yaplan davranlar olduu sylenir. Bir kadn evlenir. Bu herhalde
1383
gnll bir davrantr. Kadn evlilie olaan duygular ve gdlerden kaynaklanan nedenlerle raz olmusa, onun zgr olarak hareket ettii sylenir.
Eer olas mteakip ktlklere yol amak istemedii iin bir zorunlululuk
olarak raz olmusa, onun bask altnda olduu ve zgrce davranmad
sylenir.
ayet bu, zgrln gerek kuramysa -bunu birok kii inkr etse de
Bay Millin edeceini sanmyorum- bu nermeler zetle u anlama gelecektir: Birinin, nefsi mdafaa dnda, bir bakasnn davranlarn korkutarak
etkilemeye almas hakl grlemez ya da stisnai durumlar dnda, insan davrannn onun korkularna hitap etmek suretiyle ynlendirilmesi,
hibir toplumun genel anlamda mutluluunu artrmaz.
Bu iddialarn aikr olduu sylenemez elbet, hatta bunlar birer paradokstur. Tm dinler ve vazettikleri ahlak kurallar umuttan ve ok daha yaygn biimde, korkudan baka neye bavurur ki? Bir yasaklama mekanizmas
olarak ceza yasalar, dinin ngrd meyyidelerin yannda nemsiz kalr.
nk bir insan lkesinin caydrc yasalar nedeniyle su ilemiyorsa, pek
ok insan da evresi tarafndan knanmamak, yani manevi bir meyyideye
maruz kalmamak ya da ahiret korkusuyla veya bu iki durumun bir bilekesi
olan vicdani nedenlerle sutan uzak durur. Bunlarn nefsi mdafaa ile hibir
ilgisi olmad aktr; dini yaptrm ise doas gerei bundan bamszdr.
Her ne ekilde olursa olsun, temel art ktle mmkn mertebe msamaha etmemek ve her nerede olursa olsun -belirli artlar dnda- onu kararllkla cezalandrmaktr. Bu doktrinin doru olduunu sylemiyorum, ama
diyorum ki, hi kimse onu kant olmakszn ahlaka aykr ve zararl olarak
niteleyemez, buna hakk yoktur. Bay Mill bu sonucu karmamaktadr ama
bence bu kuram, bu anlayn rndr, nk onun zgrlk kuramna,
her insann yapt her iin hesabn kendini nemseyerek ya da nemsemeyerek, bir mahkemede ve yarg huzurunda vermesi gerektii anlayndan
daha fazla ne kar kabilir, bilmiyorum. Bay Millin kuramna gre ahirette,
kendimi mutlu ettim ve kimseyi incitmedim, demek iyi bir savunma olmaldr. Bu bir ahiret sorunu deildir kukusuz ama Millin anlayna gre
ahiret, esasen ahlak ddr; herhangi birini bakalarn koruma amac dndaki nedenlerle cezalandran bir Tanr, ona gre zgrl ayaklar altna
alan bir zorba olabilir.
Sz konusu prensibin uygulamaya konmas, insanlarn ahlak olarak kabul ettii her eyi altst edebilir. Bay Mill tarafndan ifade edilen prensibe
uygun decek yegane ahlaki sistem, u ekilde zetlenebilir: Brakn insanlar komusuna zarar vermeden kendini mutlu etsin ve bundan fazlasn
hedeeyen, yani toplumun yararn gzeten her ahlaki sistem, ilkesel olarak
1384
MUHAFAZAKRLIK
yanltr. Bu anlay, mevcut tm ahlaki sistemleri mahkm etmektir. Pozitif

ahlak, cezas toplum tarafndan knanmak olan mulak ve tefsire ak bir
ilke ve kurallar btnnden baka bir ey deildir. () Ahlak, temel amalarndan birinin herkese -olmamas halinde sadece birka kiinin uyacabelirli bir tutum ve duygu standard dayatmak olduu yasaklayc bir sistem
olmaldr. Byle bir sistemin etkileri, neredeyse her durumda nefsi mdafaann amac olarak tanmlanabilecek her eyin tesine uzanacaktr.
Bay Millin sistemi, sadece ilahiyatn ahlaka dair tm dzenlemelerine
ve pozitif ahlakn bilinen her sistemine deil, insan doasna da aykrdr
ve bunlarn hepsi tarafndan ihlal edilir. nsanlarn genelde iyi olarak kabul
ettikleri neredeyse hibir alkanlk yoktur ki, ac ve emekle elde edilmemi
olsun. nsan yaam yle bir haldedir ki, neredeyse her davranmz iinde
bulunduumuz artlar nedeniyle basklanmal, snrlandrlmaldr. O halde zgrlk, Bay Millin tanmlad ekliyle, neden bu kadar deerlidir?
Millin davranlarn onaylamad -hadi holanmad diyelim- kamuoyunu denetlemek zere, yaammzn her annda mevcut artlar dikkate alarak
harekete geenler ve yasama organlar, baka ne yapmaktadr o halde?
Cinayet veya hrszl cezalandran yasalar, ok daha sert bir biimde
tezahr edebilecek kiisel intikamn yerini alrlar. Eer kendini tutamamay,
agzll veya sarholuu cezalandran yasalar olsayd, ayn ey onlar
iin de sylenebilirdi. Bay Mill, aka, bakalarnn istenmeyen bir biimde yarglanmasnn kesinlikle olumsuz artlarn rn olduunu itiraf etmektedir. lkesel olarak, bu olumsuz artlar ile organize ve tanml artlarn
varln kantlayan benzerleri arasndaki ayrm nedir? Bu organizasyon,
tanm ve sretir ki Bay Millin icazet verdii basklar ile kar kt basklar arasndaki fark yaratr. Ayrmn neye bal olduunu anlayamyorum.
Alkanla bal sarholuu para cezasyla, hapisle ya da medeni haklardan mahrum brakmak suretiyle cezalandrmann neresi yanl ve bakalarnn istenmeyen bir biimde yarglanmasnn kesinlikle olumsuz artlarn
rn olmasyla ne ilgisi var, anlayamyorum. Denilebilir ki, bu sonular
onlarn arzu edilir olduunu dndmz iin deil, doann sradan dzeninin bir rn olduu iin ortaya kar. Bu cevap u soruyu akla getirir:
Bu durumda Doa bir dost olarak m, yoksa bir dman olarak m kabul
edilecektir? Bu soruya her mantkl insan yle cevap verecektir: Kendimizi
bakalar tarafndan knanma korkusuyla basklamamz doal yapmzn gereidir ve bu gerek asla ihmal edilemez. Eer bu doruysa, neden snr Bay
Millin koyduu yere ekelim? Bir ceza unsuru olarak bakalar tarafndan
knanmay neden kmseyelim? Sonu olarak hangi olumsuz art, bakalarnn olumsuz biimde yarglamasndan ayrlamaz? ayet toplumun o1385
unluu Bay Millin teorisini btnyle benimserse, sz konusu olumsuz

artlar byk lde azaltmak zor olmaz. Komumuzun kendine has zelliklerinin, istenmeyen hkmlerin saysnn ve istenmeyen sonulara yol
amasnn bize bir ey ifade etmediini, bunlarn saysn istediimiz kadar
azaltabileceimizi ve zgrlk alann ayn oranda geniletilebileceimizi,
istediin gibi vazet ve uygula. Mantkl bir insan bunu ister mi? Ahlakszlk,
savurganlk, gsteri ya da benzeri davranlara gz yumulmasn ya da bunlarn cezasz kalmasn kim ister?
Ancak, eer ahlakszln dizginlenmesi toplumu lmcl etkilerden koruyacak balca tedbirse, neden (ahlakszl) kt addedelim? Toplumsal ve
yasal cezalandrma arasna, neden bu kadar belirgin bir izgi izelim? Bay
Mill, belirli bir ayrmn var olduunu her konumasnda ok ak bir biimde vurguluyor. Ne ki, makalesinde bunu kantlayan hibir ey olmad gibi,
kantlama teebbs de yok. Eer doktrinini kantlanabilmi olsayd, doru
olduuna hkmederdik. Kantlanmad, nk doru deildir.
Bence, bu nermelerden her biri, nefsi mdafaa dnda, en nemli ve
en sk rastlanan bask durumlar itibariyle yerleik olabilir. En nemlileri
unlardr:
1. Dinleri tesis etmek ve srdrmek amacyla yaplan bask.
2. Ahlak tesis etmek ve pratik anlamda srdrmek amacyla yaplan
bask.
3. Hkmet veya kamu kurumlarnn mevcut dzeninde deiiklikler
yapmak amacyla yaplan bask.
Bunlardan hibiri nefsi mdafaa yapanlar ya da bask altndakiler haricindekilere zarar vermeyi engelleme olarak tanmlanamaz. Her biri, g
kullanann iyi bir ama iin yapt bir bask olaydr, dolaysyla knanmaldr. Bunlardan birincisiyle ikincisi, Bay Millin ilkeleri uyarnca da knanyordur. Aslnda, kendisinin de ifade ettii gibi, sz konusu ilke ok daha
ileri gidebilir. Vergi mkellenin demeye raz olmad tm vergileri, rnein toplanan parann askeri veya polisiye veya adli amala kullanlmamas
halinde knayabilirdi, zira sadece bu amalar nefsi mdafaa olarak tanmlanabilirdi. Birini istemedii halde ngiliz Mzesine yardmda bulunmaya
zorlamak, Bay Millin ilkelerine gre, dinsel zulm kadar ak bir ihlaldir.
Ne var ki, bu noktaya dikkat etmemekte ya da zerinde durmamaktadr, ama
ben Millin ilkelerinin bugne kadar aklama lzumunu hissettiklerinin
tesinde snrlamalar ima ettiini sylemekle yetineceim.
***
1386
MUHAFAZAKRLIK
lgilenmemiz gereken tm uluslar iinde, insanln zgr ve eit tartma yoluyla gelitii dneme uzun zaman nce vard savnn doru olduu, iki bildik hususa ata deerlendirilebilir:
1. nsan ilgilendiren tm konularda -din, ahlak, ynetim- insanln genel olarak cahil olduu ve bunun, en iyi ihtimalle, yeni yeni cehalet olarak
algland bir gerektir. Byle bir bilgiyi zgr tartma ne kadar uzaa tayabilecektir? nsanolu, insanolu gibi davranacana gre, umulabilecek
olann en iyisi, baz klielere ramen ksmen doru olan eylerdir, bir bakma poplarize etmektir. phesiz, tartmann etkisi byktr. nsanlar teorilere ylesine atrlar ki, isteklerini en anlalr hale sokan eylere, acnas
veya rktc olarak tanmlanabilecek bir ballk gelitirir. Tartmann
kkrtt byk hareketlerin gerei nasl ele aldklarna baksanza! Saysz
dini ve siyasi akide tartarak, t vererek, jest yaparak ve savaarak dnyann bir ucundan dierine hzla yayld. lerinde en ktsnn bile ulaabildii tannma ve sadakat dzeyini, bilime layk grlen takdirle kyaslayn.
Milyonlarca kadn, erkek ve ocuk Muhammete, tm yaamlarn onun yasalarna gre dzenleyecek kadar inanmaktadr. Adam Smithi anlayan ka
kii vardr? ayet herhangi bir soyut tartma iin insanolunun kapasitesini snayacak olsak, insanoluna dair en kk bilginin nasl da sistematik
bir yapya dntrldn dnmeliyiz. Ka kii siyaset, ekonomi ya
da hukuk biliminin temel prensiplerine vkf veya bunlar ne lde anlyor? Ka kii zengin olma arzusunun denetimsiz bir biimde eyleme geirilmesinin sonularn hesaplamak amacyla yaplan temel varsaymlar ile
bu varsaymlarn toplumun ihtiyacna cevap verecek nitelikte olup olmad
arasndaki ayrm anlayabiliyor? (...)
2. nsanlar yledir ki, iyi ve kt olmasna bakarak hangi kuram seersek
seelim, dnyada yapmamalar gerekeni bile bile yapan, yapmalar gerekeni yapmayan bir yn kt insan, buna daima kaytsz kalacaktr. Bencil,
ehvetli, havai, tembel, tamamen sradan ve kck alkanlklara kendini
kaptrm olan bu kadn ve erkeklerin oranna bakp zgr tartmann en
zgrnn bile onlar gelitirebilmesinin ne kadar uzak bir ihtimal olduunu grn. Bu insanlar pratik anlamda etkilemenin tek yolu, muhtemelen
zor ya da bask kullanmaktr. Bunlardan birinin veya her ikisinin birden
kullanlmaya deer olup olmadn imdi sorgulamyor, bu insanlara bahedilecek zgrln onlar zerre kadar gelitirmeyeceini sylemekle yetiniyorum. Bu, durgun batakln suyuna, Tamamen zgr olduun halde,
neden denize akmazsn? Bir millik mesafede tek bir baraj yok. Seni iine
ekecek bir su pompas, katetmek zorunda olduun hibir kanal, seni belirli
bir yne zorlayacak hibir ky ve tepe, hibir baraj ve hibir bent kapa yok,
1387
ama sen yine de ylece durmu kokuuyor ve stma, kurbaa ve sivrisinek

reterek bir esir gibi davranyorsun, demek kadar akllca olurdu. Oysa nasl olduunu bilseydi, su, Eer deirmenleri dndrmemi ve tekneleri tamam istiyorsan, kanallar kazmal ve akma uygun bir sistem kurmalsn,
diye cevap verirdi.
*
James Fitzjames Stephen, Liberty, Equality, Fraternity, Henry Holt and Company, 1873.
B. EKONOM
1. Parlamento Zabtlar
Smith, Ricardo, Bastiat ve Smiles gibilerinin savunduu braknz yapsnlar prensibi, On Dokuzuncu yzyln byk blmnde, ngiliz kamu siyasetine egemen olmu ve ngiliz ekonomisinde, hi kukusuz, byk bir gelimeye yol am, ancak bu
gelimeye maden ocaklar ve fabrikalardaki korkun artlarn yaygnlamas elik etmitir. Nitekim birka parlamento aratrma komisyonunun bu konuda yapt almalar iinde, Michael Sadler ve Lort Ashleyin bakanlk ettii iki komisyonun artlar
iyiletirici bir yasa nerisinin altyapsn oluturmak zere toplad bilgiler ne kar.
Bu almalar srasnda alan snftan tanklar sorguya ekilmi, alanlar sosyal
reformcularn ihtiyac olan korkun gerekleri dile getirirken, reticiler hkmetin
alanlar lehine mdahalesine kar karak, braknz yapsnlar ilkesini savunmutur. Aadaki sekiler, sz konusu iki komisyon raporundan alnmtr.
Ekonomik zgrln ii snf zerindeki etkileri nelerdir?

Sadler Aratrma Komisyonu Huzurunda fade*
Bay Matheww Crabtree, arld ve Sorguland
Ka yandasn? Yirmi iki.
Ne i yapyorsun? Battaniye reticisiyim.
Daha nce bir fabrikada altn m? Evet.
lk kez ka yanda bir fabrikada almaya baladn? Sekiz.
Ne kadar sre altn? Drt yl.
Normal zamanlarda alma saatleriniz neydi? Sabah 6dan akam 8e
kadar.
On drt saat? Evet.
Hangi aralklarla yemek ve dinlenme molas vard? len bir saat.
1388
MUHAFAZAKRLIK
Ticaret canlandnda alma saatleriniz nelerdi? Sabah 5den akam

9a kadar.
On alt saat? Evet.
Akam yemei iin ne kadar ara vard? Bir saat.
malathaneden ne kadar uzakta yayordun? Yaklak iki mil.
Kahvaltn imalathanede yapman salayacak bir dzenleme var myd?
Hayr.
Evden ayrlmadan nce mi yapyordun? Genellikle.
Uzun alma saatleri boyunca dakik olabiliyor muydun; nasl uyanyordun? Nadiren kendiliimden uyanyordum; genellikle ebeveynim uyandryor, bazen beni uyurken kaldryorlard.
e zamannda yetiebiliyor muydun? Hayr.
Ge kalrsan ne oluyordu? ounlukla dayak yiyordum.
iddetli mi? ok iddetli.
Bu imalathanelerde cezalandrma gn boyu devam ediyor muydu? Srekli.
Yani imalathanedeyken srekli bir alama sesi duyuluyordu, yle mi?
Evet, her zaman.
Sence nezareti mk biri olsayd, bu olaand alma saatleri boyunca ocuklar uyank ve alesta tutmak iin yine de dvmesi gerekir miydi?
Evet, makine srekli tarama yapar, ocuklar gn boyu makinelere uymak
zorunda kalr. Nezareti ne kadar insancl olursa olsun, ocuklarn makineye ayak uydurmalar ve yanl yapmamalar iin onlar drtmek zorundadr
ama en sk bavurduu yol uyuklamaya balayanlar kayla dvmektir.
ine ayak uyduramadn iin dayak yemekten korkuyor muydun?
Evet, dayak yeme korkusu uyank kalmaya yetiyordu.
Akam eve dndnde kendini yorgun hissediyor muydun? ok yorgun.
Ailenle geirecek zamann oluyor muydu? Hayr.
Ne yapyordun? Eve gittiimizde tek yaptmz bir lokma yemek ve hemen yatmakt. Eer yemek hazr deilse, hazrlanrken uyur kalrdk.
Bir ocuk olarak sabah o kadar erken saatte yataktan kmann acsn ekiyor muydun? Evet.
Dier ocuklar da benzer durumda myd? Evet, hepsi ama hepsi benim
kadar uzakta oturmuyordu.
Eer ge kalrsan insafszca dayak yiyeceinden korkuyordun? Ge kaldm zaman dayak yiyordum. Sabah kalknca hep bu endie iinde olurdum ve imalathaneye gidinceye kadar koar, bir yandan da alardm.
1389
Elzabeth Bentley, arld ve Sorguland

Ka yandasn? Yirmi .
Nerede yayorsun? Leedste.
Bir fabrikada almaya ne zaman baladn? Alt yandayken.
Kimin fabrikasnda alyordun? Bay Buskn.
Ne tr bir imalathane bu? Kendir imalathanesi.
malathanedeki iin neydi? Kk doferdim.5
alma saatleriniz neydi? zdiham olduu zaman sabah 5ten akam
9a kadar.
Ne kadar sreyle byle altn? Yaklak yarm yl boyunca.
zdiham olmad zamanlarda alma saatleriniz neydi? Sabah 6dan
akam 7ye kadar.
Yemek molas ne kadard? len krk dakika.
Kahvalt etmek ya da bir eyler imek iin zaman var myd? Hayr, becerebildiimiz kadar yapyorduk.
in okken yemek iin zamann oluyor muydu? Hayr, yemei olduu
gibi brakmak ya da eve gtrmek zorundaydk. Biz almazsak nezareti alp
domuzlarna veriyordu.
Sence doferlik zahmetli bir i mi? Evet.
Yapmak zorunda olduun ii aklar msn? Tezghlar dolduu zaman
onlar durdurmak, til makinelerini karmak, dolu masuralar karmak ve
silindirlere tamak, sonra bo olanlar takmak ve tezgh yeniden altrmak.
Bu seni srekli ayakta m tutar? ok fazla tezgh vardr ve hepsi ok
hzl alr.
iniz ok fazla, yle mi? Evet, hibir ey iin vaktiniz olmuyor.
Diyelim ki, yoruldunuz ya da ie ge kaldnz, ne yaparlar? Kayla dverler.
Doferlikte en sona kalana dayak atma alkanl var m? Evet.
Srekli? Evet.
Hem kzlara hem de erkeklere, yle mi? Evet.
Hi kayla dvldnz m? Evet.
iddetli? Evet.
Bu fabrikada yemeinizi rahata yiyebiliyor muydunuz? Aslnda hayr,
yiyecek ok eyim olmuyordu zaten, onu bile yiyemiyordum. tahm kaard ve imalathane tozla kapl olduundan yiyeceimi eve gtrmeye demezdi. Yiyemediim iin nezareti alp domuzlarna verirdi.
5
Tarama makinelerinde tarama artklarn yahut dkntlerini toplamaya yarayan aygt. (y.n.)
1390
MUHAFAZAKRLIK
Kahvaltdan bahsediyorsun? Evet.

Akam yemei iin ne kadar uzaa gidiyordun? Yemek iin eve gidemiyordum.
Nerede yiyordun? malathanede.
malathaneden uzakta m yayordun? Evet, iki mil.
Belirli bir saati var myd? Hayr.
Sabah ie ge kaldn diyelim, ne olurdu? Drde blnrdk.
Ne demek istiyorsun? Eer eyrek saat ge kalrsak yarm saatlik creti
keserlerdi; saatte sadece bir peni alyorduk, yarm peniyi geri alrlard.
Ceza, kaybedilen zamandan daha nemliydi? Evet.
Ge kaldnz iin dayak da yediniz mi? Hayr, ben hi dayak yemedim, ge kald iin dvlen erkek ocuklar grdm ama.
e zamannda gidebiliyor muydun? Evet, annem sabah ikide yataktan
kalkm olurdu; kmr iileri ya da drt civar ilerine giderdi, annem
onlarn seslerini duyunca scak yatandan kalkp dar kar ve saati sorard. Bazen ok yamur yadnda, sabah ikide arabasnda olur, imalathane
alana kadar orada beklemek zorunda kalrdm. (...)
*
Report of the Sadler Committee, Parliamentary Papers, 1831-1832.
Lord Ashleyin Maden Komisyonu Huzurunda fade*

Sarah Gooder, 8 Yanda
Ben Gawber maden oca iisiyim. Bu beni yormuyor, ama karanlkta
almak zorundaym ve korkuyorum. Sabah saat drtte, bazen buukta
ie gidiyorum ve be buukta kyorum. Uykuya dalamyorum. Bazen k
olduunda ark sylyorum ama karanlkta deil; o zaman buna cesaret
edemiyorum. Ocakta olmay sevmiyorum. Bazen sabahlar madene giderken ok uykulu oluyorum. Pazar okuluna gidiyorum ve Kolay Okumay
okuyorum. [Hareri biliyor ve kk kelimeleri okuyor.] Bana dua etmeyi
retiyor. [Lords Prayer okudu, kusursuz deildi ve ardndan yle devam
etti:] Tanrm, babam ve annemi, erkek kardeimi ve kz kardeimi, amcalarm, teyzelerimi, kuzenlerimi ve herkesi bala. Tanrm beni bala ve
iyi bir kul yap. Amin. ou kez sa Peygamberi duydum. Neden yeryzne
geldiini ve neden ldn bilmiyorum ama yannda ban dayamas iin
talar vard. Ocakta olmaktansa okulda olmay isterdim.
1391
Thomas Wlson, Kmr Oca Sahibi

Herhangi bir ticari ile hkmet mdahalesine ilkesel olarak kar kyorum ve bu durumun maden ocaklarnda byk zarar ve adaletsizlie
yol aacana inanyorum. Madencilik sanatnn anlalmadn dnyor,
ne kadar deneyimli olursa olsun, herhangi birinin bir kmr ocann nasl idare edileceini dikte etmesine izin vermenin zel bir iin ynetimine mdahaleyi hakl gstermeyeceine inanyorum. Bu durum, buralarda
altrlan ocuklarn Fabrika Yasas kapsamna alnmasna engeldir, buna
kesinlikle karym. ncelikle u nedenle ki, bu ocuklarn ivereni olarak
kmr oca sahiplerinin onlarn eitiminden sorumlu tutulmalar halinde,
bu ykmllk dier tm iverenler iin de sz konusudur ve bu yzden
snfsal ayrmclk ima eder, yani adil deildir. kincisi, eer yasama, eitimi gvenceye almak iin bir mdahalede bulunursa, bu mdahaleyi genele
yaymak zorundadr. ncs, bu evredeki madenci nfusu, her mahalde
ok kk birimler halinde ve dier snarla i ie olduundan, onlar iin
ayr okullar amak imknszdr.
Isabella Read, 12 Yanda, Kmr Taycs
Babam iki yl nce ld iin anneme yardm etmek iin alyorum.
Annem evde oturuyor, solunum gl ekiyor ve erken yata almaya
balad iin salksz. Kz ve erkek kardeimle birlikte alyoruz ve ok
zor bir i; ocan dibinden yukar ka gelberi ve sefer yaptm syleyemem;
sanrm ortalama otuz ya da yirmi be; mesafe yz ile iki yz elli kula6 arasnda deiir.
Srtmda yaklak elli kilo yk tayorum; ok fazla eilmek, ounlukla
baldrlarma kadar gelen suda srnmek zorunda kalyorum. lk kez aa
indiimde kmr beklerken scaktan ve yorgunluktan sk sk uyuyakalyordum.
Ben de, kz arkadalarm da ii sevmiyoruz ama almaya mecburuz.
Hava ok scak olduu iin nefes almak zor oluyor ve sk sk klar snyor.
*
Lord Ashleys Mines Commission, Parliamentary Papers, 1842.
Gerilerek alm iki kolun parmak ular arasndaki mesafe. (y.n.)
1392
MUHAFAZAKRLIK
2. Gemi ve Bugn*
Thomas Carlyle
Thomas Carlyle (1795-1881), Sanayi Devrimi ngilteresinin kaytszln ve sosyal
adaletsizliini knamasyla, Viktoryan yazarlar arasnda adeta bir Eski Ahit elisiydi.
skoyann bir kynde domutur. Alt snfa mensubu olmas, onun yoksullua
dair gerekleri devrin dier yazarlarnn sahip olmad bir hassasiyetle kavramasn
mmkn klm, skoyann yerel demokratik okul sistemi ise kendisine iyi bir eitim almasn salamtr. Birok konuda, zellikle de Goethe, Novalis ve Fichtenin
Alman romantik dncesine etkileri zerine yapt okumalar ocukluunun dogmatik Kalvenizm inancn yitirmesine yol am olsa da Kalvenist drstln asla
terk etmemitir. Bu tavr onun ngilterenin toplumsal koullarn ateli bir ekilde
eletiren bir yazar olmasna yol amtr. 1843te yaymlanan Gemi ve Bugn [Past
and Present] adl eseri, braknz yapsnlar dogmasna inancn krelttii vicdanlar
uyandrmtr. Aada sunulan seki, Carlylenin ngiltere Sorununun Koullar [The
Conditions of England Question] adl analizini ve ii snfnn durumunu gelitirme
adna yapld halde, tm abalar felce uratan para hrsnn asl gereini nasl
itham ettiini gstermektedir.
ngilterenin Zenginlemesi Halka Nasl Hizmet Etmitir?

u sralar hakknda yaymlanan ve yaymlanmayan birok brordeki
dncelerin her dnrn akln kurcalad ngilterenin durumu, dnyann hi grmedii kadar meum ve ilgin bir durum olarak kabul ediliyor.
ngiltere, rn eitlilii, herkesin ihtiyacn karlayabilecek zkaynak sahibi ve varlkl bir lke olduu halde zayetten lmektedir. ngiltere iek
amakta ve bymekte, topraklarnda sapsar ekinler salnmaktadr. ngiltere atlyeleri, endstriyel donanm ve yeryznn en gl, en marifetli ve
en hevesli on be milyon iisiyle retmekte ve bymektedir. Bu insanlar
buradadr; yaptklar i, retimlerinin meyveleri, bolluk ve bereket her yanmzdadr ve fakat ite bak, Ey iiler, ey ustabalar, ey tembel efendiler,
ona dokunmayn; ona hibiriniz dokunamazsnz, bu tlsml bir meyvedir,
diyen tehditkr bir kararname yaynland. Bu tehditkr kararname, en ham
ve saygsz haliyle, ncelikle zavall iilerin stne kt ama zengin ustabalarn (patronlarn) stne de kyor. Bundan ne tembel efendilerin ne
de zenginlerin kaar var; hepsi benzer bir biimde etkilenip yoksullaacak veya daha da beteri, yok olacak!
1393
Bu baarl, bu yetenekli iilerin yaklak iki milyonu, u an almaevlerinde, Yoksulluk Yasasnn hapishanelerinde7 oturmakta ya da kendilerine duvarn stnden atlan sokak yardm almaktadrlar: Bastille almaevleri patlad patlayacak bir biimde azna kadar doludur ve gl
Yoksulluk Yasas daha byk bir g tarafndan delinmitir. sizler aylardr buralarda olduklar halde, kurtulu midi yok gibidir. almaevlerinde
allmamaktadr ve bu isim, alay edercesine verilmitir buralara. Sadece
ngilterede bir milyon iki yz bin ii, marifetli sa elleri kederli sinelere
baslm olarak atl yatmakta, gelecee dair bu gzel dnyadan paylarna
deni alma umudu duvarlarn arasna hapsedilmi bulunmaktadr. Orada
ylece, bylenmiesine oturmakta, alktan lmedikleri iin bu kapatlmlktan sanki memnun grnmektedirler. Bir turist8, gneli bir sonbahar gnnde, bu cmert ngiliz diyarn gezerken rastlad bir Birleik
almaevini9 yle tarif eder: Geen sonbahar gneli bir gnde, Huntingdonshiredaki St. Ives almaevinin nnden geerken, Bastillein nndeki tahta banklarda, kendilerini kuatan duvarlar ve parmaklklarn arkasnda oturan yaklak elli kii grdm: ou gen ya da orta yal, gl
kuvvetli, boylu poslu, temiz yzl, dnceli ve hatta zeki bakan insanlar.
Orada yan yana oturuyorlard ama hissiz ve arpc bir sessizlik iinde. Sessizlik iinde; yazk, ne sylenebilirdi ki? evrede uzanan toprak, gel ve beni
ile, gel ve beni bi diye haykryordu ama biz burada bylenmiesine
oturuyorduk! Bu gen adamlarn gzlerinde kzgnln deil, strap, utan
ve dile getirilmemi okynl skntnn ve bitkinliin en kasvetli ifadesi
vard; bakma, Bize bakma, der gibi bir bakla karlk verdiler. Burada
bylenmi oturuyoruz, ama neden? Bilmiyoruz Gne parlyor, yeryz
bizi aryor, ama ngilterenin yneticilerinin gszlkleri yznden, bu
davete icabet etmemiz yasak. Bunun imknsz olduunu sylyorlar bize!
Tm bunlarda bana Dantenin Cehennemini hatrlatan bir ey vard ve sratle oradan uzaklatm.
7
8
9
sizler, 1834n Yoksulluk Yasas erevesinde, sadece Yoksullarevine girince yardm alabiliyordu. Bunun altnda yatan anlay, devlet yardm alan yoksullarn durumu, ayet piyasa yatlaryla alma imkn bulanlarn durumundan daha az tercih edilir olmazsa, isizlerin almaya
evkinin kalmayacayd. Yoksullarevinin hapishane, hatta Bastille olarak anlmas, artlarn ok
kt olmasndandr.
Carlyle belli ki kendisini dnyordu.
On Sekizinci yzyl ortalarnda bilim ve teknolojideki ilerlemelerin retim srecine aktarlmas
ile ortaya kan sanayi devrimi, ii snfnn ve sendikalarn da doumuna neden oldu. Gnde on
sekiz saati bulan ar alma koullarna kar nceleri iyerlerinde mesleklere gre oluan ii
birliklerinin yetersizlii ksa zamanda anlald. 1834te ngilterede kurulan Byk Ulusal Birleik Meslekler Birliini sendikalamaya balang saymak mmkndr. Sermaye snf ve onun
siyasal gc ile etin mcadeleler sonucunda 1871de ngilterede sendikalar yasallk kazand.
1394
MUHAFAZAKRLIK
Yz binler alma evlerinde oturuyor ve bir o kadar alma evlerine

bile girebilmi deil. Ve tutumlu skoyada, Glasgow ve Edinburgun karanlk yollarnda, Tanrnn gz ve elilerinin ender balar dnda her eyden sakl, kiinin, insanlarn yaad en barbar blgelerde insann gnein
grmediini umduu ac, yoksulluk ve yalnzlk manzaralar var. Bildiini
syleyen, efkatli ellerinde soylu iyiletirme sanatnn katbekat kutsal hale
geldii, cesur ve insancl Dr. Allison10, ehil bir tank olarak bize unlar bildiriyor: Bu durum, bu yla ya da geen yla has deil, hep byleydi. skoya iddetli bir ate nbeti geirmiyor, kronik bir kangrenden muzdarip. Bir
yoksulluk yasas ya da herhangi bir yoksulluk yasas, geici bir nlemden
baka bir ey deildir; deva deil, bir ar kesicidir. Zengin ile yoksul, plak gerekleri arpmaya grsn, sadece bir yoksulluk yasas ile uzun sre
geinemez. Bu dorudur doru olmasna ama insanlar lme terk edilemez.
Eer skoya uluslararas bir darbmesel olarak kalmayacaksa, daha iyisi gelene kadar bir yoksulluk yasas karmak zorunda. Ah nasl bir ziyan! Soylu,
hatta kez daha soylu ulusal erdemler, kyl stoacl ve kahramanl,
yiit insanlar, skoyaya has bir ulusal ruh! Bunlar Potosinin11 tm madenlerinin bile satn alamayaca deerler. Potosinin tm madenlerinin satn
alabilecei tek ey cruf ve tozdur.
Meselenin bu yn zerinde durmak neden? nk artk tartmasz bir
gerek! ehirde veya krsalda yaayan alt snarn iine girin hele. Herhangi bir yoldan girin, fabrika veya tarmsal soruturma yoluyla girin, gelir beyannameleriyle veya Maden ilii Komisyonlaryla girin, hep ayn
zc sonula karlaacaksnz ve kabul edeceksiniz ki, bu zengin ngiliz
lkesinin ileyen bnyesi her bakmdan ei benzeri olmayan bir batakla
saplanmtr ve batmaktadr. Stockport mahkeme salonlarnda (...) den hizmetleri sandnn len her ocuk iin dedii 3 8s kadar azck paray
almak iin ocuklarndan n zehirleyen bir anneyle baba tutuklanr ve
resmi otoriteler bunun istisnai bir durum olmadn, daha fazla soruturmasak iyi olacan fsldar. () Ama durmak gerekir. ngiliz topraklarnda,
iki beyaz insan, Hristiyan bir anne babadr bunu yapan Buna mecbur
kalmlardr! Bu gibi olaylar buzdann sadece grnen ksmdr. ki insan,
anneyle baba, Alktan lmemek iin ne yapacaz? diye sormutur kendilerine; Burada, bu karanlk bodrum katnda skp kaldk, yardm edenimiz
yok Stockportlu anneyle baba, btn gn alktan alayan, bu dnyada
zaten iyilikten ok ktle maruz kalacak olan zavall kk Tomun ac-
10 Dr. Alison yoksullarn durumu zerine bir bror yaymlayan, sko bir hekimdir.
11 Potosi, Perunun mehur gm madeni blgesidir.
1395
larna son verirsek, belki geri kalanlarmz yaayabilir diye dnmtr.

Tomu aclarna son vermek zere ldrdklerine ve aldklar para suyunu
ektiine gre, imdi sra zavall kk Jack veya kk Willde midir? Nasl
bir itir bu?
Tanrnn gazabna uram olan eski Kudsn lme terk edilmi enkaznda, aln kuatmas altndaki ehirlerde, acnacak haldeki kadnlarn kendi elleriyle ocuklarn kaynatacaklar kehanetinde bulunulmutu.
Kat brani hayal gc, bundan daha karanlk bir sefalet resmi izemezdi;
bu, Tanrnn insanolunu aalamak zere verdii bir ltimatomdu sanki.
Modern ngilterede her tr kaynaa sahip olan bizler, bundan sihirli bir el
tarafndan kuatlm olduumuz sonucunu mu karmalyz? Bunlar nasl
oldu? Neden byle oldu? Olmak zorunda m?
Aramzdaki lanetliler, sadece St. Ives alma Evlerinde, Glasgow yollarnda ve Stockport bodrumlarndakiler deildir. ngilterenin bu baarl sanayii,
ar zenginliiyle henz kimseyi zengin etmemitir; bu sihirli bir zenginliktir
ve hl kimseye ait deildir. Hangimizi zenginletirdiini sorabiliriz? Bir zamanlar yz harcadmz yerde, bugn bin harcyor ama iyi denilebilecek nitelikte bir ey satn alamyoruz. Yoksulun ve zenginin, soylu bir tutumluluk
yerine, acnas bir fukaralk ve aczin deiimli olarak birbirini izleme lks
var sanki. Yaamak iin mkemmel donanma sahibiz ama yaamay unuttuk. Bu sihirli bir zenginlik; ona henz hibirimiz dokunamyoruz. Onun sayesinde daha iyi durumda olduunu hisseden bir snf varsa sylesin!
Pek ok insan daha iyi yiyor, daha pahal ikileri iiyor ve bunun avantajlarn en iyi doktorlar biliyor ama eer hazmszlk eken midelerinden
kp kalplerine girersek, orada kutsallk adna ne buluruz acaba? Daha m
iyiler, daha m gzeller, daha m gl, daha m cesurlar? Hatta daha m mutlular? Hayr. nsanlarn yznde kasvet var, birbirlerine haince bakyorlar.
Pamuktan ya da demirden yaplm olanlar dnda hibir ey insana itaat
etmiyor. Ustaba, almaevindeki iisi kadar bylenmi durumda; basit
bir tr zgrlk iin beyhude haykrmakta: En ucuzu en ucuz bulduu
yerden satn alma ve en pahalya satabilecei yerde satma zgrl. Cebinde Gineler ngrdarken hi zengin deildi ama artk o Gineleri kaybetme
tehlikesiyle kar karya olduu iin kendini gerekten yoksul hissediyor.12
Vah vah! lmcl durumda olan o siz efendi deil miydi?
O halde, ngilterenin bu zenginlii kimin iindir? Bu zenginlik kimi kutsamtr? Daha mutlu, daha gzel, her bakmdan daha iyi hale getirdii kimdir? Onu sahte deil, gerek bir hizmeti gibi ayak ilerine komak, istedii
her ii yaptrmak iin ele geiren kimdir? Bugne dek hi kimse! Bugne dek
12 Carlyle, bunlar 1840larn bandaki ekonomik kriz srasnda yazmaktadr.
1396
MUHAFAZAKRLIK
hibir lkenin sahip olamad zenginlie sahibiz ve bu zenginlikten kimsenin yararlanmad kadar az yararlanyoruz. Bugne kadar baarl olan
sanayimiz artk baarl deildir; bu garip baarya burada son vermeliyiz!
Bu bolluun ortasnda insanlar telef olmakta; altn duvarlar arasnda olanlar bile kendini gvende hissetmiyor. iler, ustabalar ve isizler, herkes
durmu, kimse ilerleyemiyor. lmcl bir fel, St. Ivesteki almaevinden
Stockporttaki bodruma kadar, dtan ie doru btn uzuvlarmza yaylp
kalbi hedeiyor. Gerekten bylendik mi acaba? Lanetlendik mi?
Midas13 altn zlemi ekmekte ve tanrlar aalamaktadr. Altna sahip
olur, ama yle ki, dokunduu her ey altna dnr. Bunu hak etmitir,
nk gksel mzik notalarn iyi okuyamam, Apollo ve dier tanrlar aalam, tanrlar da dileini yerine getirmekle birlikte, ona bir ift uzun kulak
vermitir. Bu efsanelerde nasl da bir hakikat pay vardr, yle deil mi?
***
Doru, sahip klmas lazm, zira bu byk zenginlik tuhaf gelimelere
yol ayor. Biz kendimize toplum diyoruz ama ayrmaktan ve tam bir izolasyondan bahsetmekten de ekinmiyoruz. Yaammz karlkl yardm deil,
adil rekabet denilen sava kurallarnn besledii rtl bir dmanlktr.14
Pein demenin insanlarn arasndaki yegne iliki ekli olmadn unuttuk gittik; bunun her trl taahhd yok ettiini dnerek, sorgulamyoruz
bile. Benim alk eken iilerim mi? diye cevap veriyor zengin maden
sahibi, sorulunca: Onlara piyasa koullarnda i vermedim mi? demelerini son kuruuna kadar ve szleme artlarna uygun olarak yapmadm m?
Daha ne yapmalydm? Servete tapnmak bir tr mezhep, melankolik bir
mezheptir. Cain kendi kar iin Abeli ldrnce ona, Kardein nerede?
diye sorarlar. yle cevap verir: Ben kardeimin bekisi miyim? Kardeime
hak ettii creti demedim mi?
Ey grkemli tccar-prens, avlak sahibi anl dk, kardeini ldrmenin
Cainin setii kaba yoldan baka yolu yok mudur? D grnyle iyi bir
insan ve bu kutsal hayat yolculuunda yanmzdaki mevcudiyetiyle, bir hac
yolcusu misali, ok ey vaat eden biri. Yazklar olsun ona, tm vaatlerini
unuttuu iin. Duygunun vahi putperestliinin kuruttuu, para kazanamamann cehenneme gitmekle ayn ey olduunu dnen donuk bir ruh
iin tm vaatler ve vicdani grevler botur. Bunlar mahkemeye bile veremezsin. Tarihte gkyznn altnda bylesi bir felsefenin ayakta tuttuu bir
13 Carlyle, tanrlardan dokunduu her eyi altna evirebilmeyi isteyen bir Frigya Kral hakkndaki
bir Yunan efsanesine atfta bulunmaktadr.
14 Bunu Smith, Milletlerin Zenginlii ile karlatrnz (sf.1047).
1397
toplum grmediim gibi, bundan sonra greceimi de sanmyorum. Evren

byle deildir. Byle olduunu dnen bir insan ya da ulus hibir kuku
duymadan adm adm ilerler belki, ama nereye, onu biz biliriz!
*
Thomas Carlyle, Past and Present, Chapman and Hall, 1897.
C. DN
1. Trlerin Kkenine Dair*
Samuel Wilberforce
Samuel Wilberforce (1805-1873), ngilterenin nde gelen Protestan papazlarndan biri olarak, Oxford ve Winchester Piskoposluuna kadar ykselmitir. Hristiyanlk dman olduuna inand her doktrinin stne giden, zorlu bir tartmac olarak
tannr. Bu balamda en nl polemii, 1860da, muhafazakr Aylk Dergide,
Darwinin Trlerin Kkeni adl almasna dairdir.
Din Modern Bilim ile Badatrlabilir mi?

Doal tarih literatrmze Bay C. Darwinin kalemi tarafndan yaplan
her katknn, kukusuz bamzn stnde yeri vardr. Onun bilimsel baarlar, bir gzlemci olarak hayal gcyle kark azmsanmayacak feraseti,
dikkati, net ve canl slubuyla yazdklarn olaanst ekici klmaktadr.
Nitekim, Trlerin Kkeni adl kitab, yllarn gzlem, dnce ve speklasyonunun rndr ve tarafnca gelecein dayand bir yapt olarak nitelenmitir. Bay Darwinin bu kitab alakgnlllkle daha byk bir almann mjdecisi olarak ilan ettii dorudur. Ancak kitap, sadece mevcut
makalesindeki btnlkl argmanlar destekler mahiyettedir. Kitap bizlere
byk bir birikimin rneklerinden oluan bir koleksiyon sunuyor ve bunlardan hareketle, bir analitik matematikinin konik kesitlerin kesin sonular
zerinde alt gibi alarak sonular karp okurlarn istedii gibi ynlendiriyor. ()
Bay Darwinin akl yrtme zincirinin net bir grntsn ve buna olan
itirazlarmz okuyucularmza iletmenin muhtemelen en iyi yolu, nce Bay
Darwinin onlar ikna etmeye alt sonular, sonra da karmn daha
iyi yapmak iin tesis etmek zorunda olduu balca nermeleri ve bu nermeleri destekleyen slubunu nlerine koymaktr.
1398
MUHAFAZAKRLIK
Bay Darwinin bize sunduu sonu, dnyadaki tm bitkisel ve hayvansal yaam biimlerinin veya byk Yeryz Mzesinin koruduu ve jeoloji
biliminin bilgilenmemiz iin bize at fosil kalntlarn, gemiten bugne
doal miras yoluyla -hayvanlar en fazla drt ya da be atadan ve bitkiler ise
ayn ya da daha az sayda atadan- intikal ettiidir. ()
Wilberforce daha sonra, Darwinin kuramn ayrntl bir bilimsel tartmayla rtmeye alr ve devam eder:
Okuyucularmz, Bay Darwinin ele aldmz grlerine, sadece bilimsel temelleri itibariyle kar ktmzn farkna varmtr. Byle yapm olmamzn nedeni, bu tr argmanlarn doruluk veya yanllnn
bu ekilde snanmas gerektiine olan inancmzdr. Doann gereklerine
kar kanlara ya da bunlardan hareketle yaplan mantk d karmlara
tahammlmz yok, nk bunlar insanlara bu olgularn vahiy ile elitiini dndryor. Biz bu tr itirazlarn, salam ve iyi retilmi bir inanla
badamayan bir yreksizlik tadnda olduu kansndayz. () Hakikatin ve
Doann Tanrsnn, ayn zamanda Yeni Ahitin Tanrs olduundan kendi
zvarl kadar emin olan kii, doru anlalm olmas halinde, Onun szlerinin daha farkl ve bir kandrmaca olduuna inanmaz. Doann gereklerine, Yeni Ahite kar kyor gibi grndkleri iin kar kmak, Tanr
adna aptalca yalan sylemenin ve Hakikatin Tanrsnn iini yalan dolanla
yapmaya almann bir baka eklidir. man sahibi kii, doann ileri arasnda daha farkl, daha soylu bir ruh haliyle gezinir. Ebedi kayalar zerine
nakedilmi olan szckler, Tanrnn eliyle nakedilmi szcklerdir. Bunlar, Onun kitabnda yazanlarla elimedii gibi, Onun ta tabletlere yazd
szcklerle de elimez. nsan, iki ayr sesin sylediklerini badatrmakta
zorluk ekebilir ama bundan ne kar? Zira ancak ksmen bildiini ve gzle grnr elikileri badatrma gnnn pek yaknda geleceini oktan
renmitir. () Pek az ey dinin amacna, inanta olduu kadar bilimde
de dar grl insanlarn zikte yaplan keierle ilham szcn badatrma abalarnn zarar verdii kadar zarar vermitir. nk biraz daha
geni bir gerekler tablosunun ya da biraz daha geni bir bak asnn, felse tasarn btnn deitirdiine ska tank oluruz. Oysa Yeni Ahit, sonunda bir kavram yanlgs ya da bir hata olduu anlalan eylerle mutlak
bir uzlama vaat eder. Dolaysyla, doabilimin hakikatlerini, Yeni Ahitin
szleri ile snamaya raz olamayz. Ne var ki, bu durum bilimsel hatalara
bilimsel olarak iaret edilmesinin nemini azaltmaz; zellikle de bu hatalar
Yaratann ann snrlandrmaya ya da Onun yarattklarnn, Onunla olan
ilikisini inkr etmeye eilimliyse, bunu yapmak daha da byk nem kaza1399
nr. Bay Darwinin speklasyonlarnn isteyerek yaplmadndan kukumuz

olmasa da, bu iki hataya meylettiini dnmekteyiz.
Bay Darwin, bir Hristiyan olarak yazmaktadr, bundan phemiz yok.
Bir an iin bile onun kalbinin bir kesinde davurmaya cesaret edemedii
bir inanszlk tayanlardan olduunu dnemeyiz. Ve bu nedenledir ki,
speklasyonlarnda byle bir eilimin varln tespit etmi olduumuz gereini dikkate almas iin dua ediyoruz. Birincisi, doal seleksiyon prensibinin etki tasarmn, hayvanlarn yan sra NSANA da temil ettiini aka
itiraf etmektedir. Hemen syleyelim ki, byle bir nosyon, Tanrnn hibir
szyle uyumad gibi, bizce insanolunun ahlak ve maneviyatyla da
tmyle uyumsuzdur. nsanolunun doa zerinde elde etmi olduu egemenlik, insann dzenli konuma gc, insann akl yrtme yetenei, insann zgr iradesi ve sorumluluu, insann hataya d ve gnahlarndan
kurtarlmas, ebedi Oulun vcut buluu, ebedi Ruhun iine yerlemesi,
bunlarn hibiri onun kkenine dair ne srlen konusu kaba ve aalayc
iddiayla badamaz. Bay Darwinin cretkr nosyonu, gelip geici ifadelerle
deil, Tanrnn insanla ilikisinin, Onun szckleriyle kaytl olan emasyla da eit derecede tutarszdr. (...)
kincisi, sz konusu gr, Yaratann yarattklaryla arasnda tezahr etmi bulunan ilikisiyle de elimektedir. Gerek u ki, bu Yaratan ve Onun
yarattklar itibariyle kiiliini glgelemek iin ustaca gelitirilmi bir kuramdr. Dolaysyla, bu gibi grler, her ne kadar bilinsizce de olsa, Kadiri
Mutlakn kendine has zelliklerinin ounu kanlmaz olarak zihinlerden
srgn etme eilimindedir.
Bay Darwin, yaradla hkim olan byk plan, baka trl nasl aklayabileceimizi sormaktadr? (...)
Kendisine verilebilecek en basit ama en kapsaml cevap udur: Yaratln, o En Ycenin zihninde ebediyen varolan kirlerin bir kopyas olduuna dair harikulade gerei bildirerek! Bu mkemmel dzenin yce kaynann Babamz olduunu ilan ederek! S gzlemcileri yanltan gerek udur
ki, yaratlanlarn prensi ve ba olan insanolu, varoluun ilk aamalarnda
daha dk seviyedeki hayvanlarn sonsuza dek kald fazlara benzer fazlardan gemitir. Varoluun bir noktasnda, tekhcrelinin geliimi yakalanr
ve ilk insann embriyosu ite bu tek hcre yoluyla insanolunun dnyevi
bedeninin mkemmelliine geii salanr. ()
*
Samuel Wilberforce, Essay Contributed to the Quarterly Review, John Murray, 1874.
1400
MUHAFAZAKRLIK
2. Temel Hatalar Listesi*

Papa XI. Pius
1846-1878 yllar arasnda papalk yapan XI. Pius, papalnn ilk yllarnda geri
kalm Papalk devletlerinde reformlar yapt iin balangta liberal olarak nitelenmi; ancak, 1848 Devrimi, Roma Cumhuriyetinde Mazzini ynetimine yol verince
Romadan kam ve liberalizmin koyu bir aleyhtar olmutur. Nitekim bapiskoposluunun son yllarnda, Avrupa liberal hareketini knar ve Papaln yanlmazlk beyannamesinin gvencesi altnda, 1870 Vatikan Konseyinde liberal kamuoyuna meydan
okur. 1864te yaymlanan Hatalar Listesi, Piusun liberalizmi en sistematik biimde
knad belgedir ve Piusun nceden kar kt seksen sorunun bir listesini ierir.
Bu listenin olumsuz bir slupla hazrland, dolaysyla orijinal metindeki her maddenin, Asla doru deildir ki eklinde balyor olmas dikkat ekicidir. Bir dier
ifadeyle, aada sunulan sz konusu belgedeki nermelerin tersi dorudur.
En Kutsal Efendimiz Papa XI. Piusun kilise meclisi sylevlerinde, tamimlerinde ve Papalk mektuplarnda knanm olan, gnmzn temel hatalarnn listesidir.
Liberaller Nerede Yanl Yapyorlar?

I. Panteizm, Natralizm ve Mutlak Aklclk
1. Evrenden bamsz olan En stn, tmyle bilge, tmyle basiretli bir lahi Varlk yoktur ve Tanr eylerin doasyla zdetir ve bu
nedenle deiime aktr. Dorusu Tanr, insann ve dnyann iinde
oluur ve her ey Tanrdr, Tanrnn zn ierir. Tanr dnya ile
ayn ey olduu iin ruh ile madde, gereksinim ile zgrlk, iyi ile
kt, adalet ile adaletsizlik de ayn eydir.
2. Tanrnn insan ve dnya zerindeki tm etkileri inkr edilmelidir.
3. nsan akl, Tanr ile hibir ba olmakszn, doru ile yanln ve iyi ile
ktnn tek belirleyicisidir; kendi yasalarn koyar ve doal gcyle
insanlarn ve uluslarn refahn salamakta yeterlidir.
4. Dinin tm gerekleri insan aklnn doutan gelen gcnden kaynaklanr; bundan tr akl, sayesinde insann her tr gerein bilgisine
ulaabilecei ve ulamas gereken nihai payandadr.
5. lahi vahiy kusurludur ve bu yzden insan aklnn geliimi gibi srekli ve belirsizlik gsteren ilerlemeye tabidir.
6. sa inanc insan aklna ters der ve ilahi vahiy ie yaramad gibi,
insann tekamlne de zarar verir.
1401
7. Kutsal kitaplarda ileri srlen ve kaytl olan kehanetler ve mucizeler

airlerin hayal rn, Hristiyan inancnn gizemleri de felse aratrmalarn sonucudur. Eski ve Yeni Ahitte efsanevi eyler vardr ve Hz.
sann kendisi de bir mittir.
II. Ilml Aklclk
8. Nasl insan akl dinle bir tutulursa, ilahiyat bilimleri de felsefe bilimiyle bir tutulmaldr.
9. Hristiyan dininin tm dogmalar, istinasz bir biimde, doal bilimin
ya da felsefenin konusudur; yalnzca tarih boyunca aydnlanm olan
insan akl, kendi doal gc ve prensipleriyle en anlalmas g dogmalarn bile -bu dogmalarn akln kendisine, onun konusu olarak arz
edilmesi artyla- bilgisine ulaabilir.
10. Felsefeci ve felsefe ayr eyler olduuna gre, felsefecinin doru olduunu kantlad otoriteye tabi olmas onun hakk ve grevidir; ancak
felsefe byle bir otoriteye ne boyun eebilir ne de emelidir.
11. Kilise felsefeyi asla yarglamad gibi, hatalarna msamaha gstermeli ve bunlarn felsefenin kendisi tarafndan dzeltmesine izin vermelidir.
12. Papalk kararnameleri ve Roma cemaati, bilimin ilerlemesini engellemektedir.
13. Eski skolastiklerin ilahiyat iledikleri15 metot ve prensipler, gnmz
ihtiyalarna ve bilimin ilerlemesine uygun deildir.
14. Felsefe doast vahiyler dikkate alnmakszn ele alnmaldr.
III. Dinsel Konularda Tarafszlk, zgr Dnce
15. Her insan, akln yla, herhangi bir dini benimsemekte ve bunu
aklamakta zgrdr.
16. nsan, sonsuz kurtuluun yolunu herhangi bir dinin kurallarna uymak suretiyle bulup ona ulaabilir.
17. Hz. sann Kilisesinden olmayan herkes iin (de) sonsuz kurtulu
umudu vardr.
18. Protestanlk, Tanry memnun etme ekli itibariyle, Katolik Kilisesi
ile ayn sahici Hristiyan dininin baka bir eklidir.
IV. ve V. blmler sosyalizmle ve Kilise ve Kilisenin haklarna dair liberal
grlerle ilgili hatalar knamaktadr.
15 rn almak iin topra ekip bierek iledikleri anlamnda.
1402
MUHAFAZAKRLIK
VI. Toplumun Kiliseyle likisi ve Toplumun

Kendisi tibariyle Yaplan Hatalar
39. Tm haklarn kayna olarak, devlete snrsz hak bahedilmitir.
40. Katolik Kilisesinin retileri toplumun esenliine ve karlarna ters
der.
41. Hkmet, imansz bir hkmdarn elinde bile olsa, din ileri zerinde dolayl bir negatif g uygulama hakkna sahiptir. (...)
42. ki g tarafndan (hkmet ve Kilise) karlan yasalarn birbiriyle
elimesi halinde, sivil hukuk stn gelir.
43. Laik g -genellikle muahede olarak adlandrlan- Papalk ile yapt
ve kiliseye ait dokunulmazlklarla ilgili haklarn kullanmn ilgilendiren dine dair anlamalar, Papaln rzas olmakszn, hatta onun kar
kmas halinde bile feshetme ve geersiz klma yetkisini haizdir.
44. Sivil otorite, din, ahlak ve maneviyatn ynetimiyle ilgili konulara karabilir; dolaysyla papazlarn grevlerini yerine getirebilmeleri iin
Kilise tarafndan yaynlanan talimatlar hakknda hkm verebilir;
dini trenlerin hazrl ve icrasyla ilgili yasa koyabilir.
45. Hristiyan bir devletin genlerinin eitim grd devlet okullarnn
ynetimi -piskoposlarca (belirli lde) verilen seminerler hari- hkmete baldr; yle ki, baka hibir otorite okullarn disiplinine, alma dzenine ve retmenlerin seimine veya onaylanmasna mdahalede bulunamamaldr.
46. Dahas, piskoposlarca verilen seminerlerde uygulanacak yntemlerin
belirlenmesi de sivil otoritenin yetkisindedir.
47. En iyi toplum kuram, her snfn ocuklarna ak devlet okullar
ve genellikle edebiyat ve felsefe eitimi veren tm eitim kurumlar,
Kilisenin otorite ve mdahalesinden muaf olmal; aa uygun olarak,
kendi yneticilerinin elindeki kamusal ve siyasal gce tabi olmaldr.
48. Katolikler, genlii eitmek zere, sadece doal eylere ve dnyevi
sosyal yaama odaklanan ve fakat Katolik inanc ve Kilisesinden bamsz olan bir eitim sistemini onaylayabilir.
49. Hkmet, Kilisenin kdemli piskoposlarnn ve dindar insanlarn,
Roma Bapiskoposu ile zgrce iletiim kurmasna mani olabilir.
50. Hkmet, Kiliseye piskopos atayabilir ve atad piskoposlarn Kilise
kurumlarnda altrarak, Papalktan icazet almakszn, herhangi bir
piskoposluk blgesinde grevlendirebilir.
51. Ayrca, hkmet piskoposlar azletme hakkna sahiptir ve piskoposluk
kurumu ve piskopos tayiniyle ilgili konularda Roma Bapiskoposunun
kararlarna uymak zorunda deildir.
1403
52. Hkmet, kadn ve erkeklerin Kilise tarafndan ngrlen mesleki ya

snrn deitirebilir ve kendi izni olmakszn, hangi mezhepten olursa olsun, insanlarn dinsel yemin etmesine izin verilmemesini talep
edebilir.
53. Mezheplerin hak ve devleri ve korunmasna dair yasalar yrrlkten
kaldrlmaldr ki, hkmet dini yaamn ykmllklerinden kurtulmak zere yeminini bozmak isteyen herkese yardmc olabilsin. Hkmet, sz konusu cemaatlerin yan sra, kiliselerin, rahiplerin, hatta
ruhban adaylarnn da mal varlklarn ve gelirlerini sivil gcn key
ynetimine tabi klabilir.
54. Krallar ve prensler, Kilisenin yarg yetkisinden muaf olduu gibi, yargsal yetki itibariyle Kiliseden stndr.
55. Kilise devletten, devlet Kiliseden ayrlmaldr.
VII. Doal ve Hristiyan Etie Dair Hatalar
56. Ahlak yasalar ilahi yaptrma ihtiya duymaz. nsanlar tarafndan yaplan yasalarn doa kanunlaryla uyumlu olmas ve balayc gcn
Tanrdan almas gerekmez.
57. Felsefe ve ahlak bilimi, ayrca sivil yasalar, Kilisenin yetki alan iinde deildir ve olmamaldr.
58. Maddeye dair olanlar dnda hibir g kabul grmemeli; ahlakn
doruluu ve mkemmeliyeti, mmkn olan her anlamda, serveti artrmaya ve biriktirmeye, bylelikle hazzn tatminine bal olmaldr.
59. Hak, maddiyatla ilgilidir. nsani grev denilen ey, bo bir laftr ve
insana dair tm olgular hak gcne sahiptir.
60. Otorite denilen ey, maddi glerin saysndan ve toplamndan baka
bir ey deildir.
61. Adil olmayan yasa, baarl olduu zaman bile, hakkn kutsal olduu
gereine halel getirmez.
62. Mdahale etmeme ilkesi -byle adlandrlyor- ilan edilmeli ve bu ilkeye uyulmaldr.
63. Meru prenslere itaati reddetmek, hatta onlara isyan etmek yasaldr.
64. Ebedi yasaya aykr olan herhangi bir kt ya da alaka davrann
yan sra, herhangi bir dinsel yeminin ihlali, lke sevgisinden dolay
yapldnda kusurlu deil, tamamen yasaldr ve en yksek dle layktr.
VII. ve IX. blmler Hristiyan evliliklere ve egemen bapiskoposun sivil
gcne dair hatalar knamaktadr.
1404
MUHAFAZAKRLIK
X. Modern Liberalizme likin Hatalar

77. Gnmzde, Katolik dininin, dier tm ibadet biimlerini dlayarak,
devlet dini olarak kabul edilmesi uygun deildir.
78. Bu yzden, baz Katolik lkelerde, oraya yerlemeye gelen kiilerin
kendi inanlarna has yntemlerle ibadet etmelerine bir kamusal hak
olarak izin verilmesi akllcadr.
79. Dahas, ibadet ve ifade zgrlnn halkn ahlakn ve akln ok
daha kolay yozlatraca ve dinsel konularda tarafszlk belasnn
yaygnlk kazanmasna yol aaca yanltr.
80. Roma Bapiskoposu ilerleme/gelime, liberalizm ve modern medeniyete raz olmal ve bunlarla uzlamaldr.
*
The Syllabus of Pius IX, Dogmatic Canons and Decrees, The Devin-Adair Co., 1912.
3. Apologia Pro Vita Sua*

John Henry Newman
Kardinal Newman, nam- dier John Henry (1801-1890), On Dokuzuncu yzyl
ngilteresinde Katoliklie geen en nl Anglikandr. Londral zengin bir bankerin olu olan Newman, daha on beindeyken isel bir dnm geirerek kendini
dine adar. 1822 ylnda Oxforddaki Oriel Collegen akademi yesi olur ve Anglikan
ruhbanlna intisap ettii 1825ten itibaren -kilisenin iinde ve dnda- liberalizm
ve Viktoryan aklclkla mcadele etmeye balar. Nitekim tepkisini, Anglikan Kilisesi
iindeki liberalleri modern aa uyum salamaya hazr olduklar iin eletiren ve bu
erevede ok sayda dini risale yaymlayan Tractarian Movement adl harekete nclk eder. Newmann umudu, bu hareketin, mensubu olduu Anglikan Kilisesinin
uzun zamandr ihmal ettii Katolik gelenekleri canlandrarak, liberalizm ve aklcla kararl bir ekilde kar kmasdr. Ne ki, bu umudu krlr ve 1845te Roma Katolik
Kilisesine intisap eder. Bir vaiz ve din yazar olarak sahip olduu itibardan dolay,
bu dnm, ok sayda ngiliz Protestan zerinde ok etkisi yapar ve aradan yirmi
yl getikten sonra bile dneklikle sulanr. Bu sulamay yneltenlerden biri de,
saygn romanc Charles Kingsleydir (1819-1875). Kingsley, Newman (dier Katolik
rahiplerle birlikte) hakikate gereince sayg duymamakla itham edecek kadar ileri
gider. Bu ar itham, John Newmann, 1864te, Apologia pro Vita Sua [Yaam Ynetmeye Dair Savunma] adl byk ruhsal otobiyograsini yaymlamaya sevk eder.
Aada sunulan seki bu otobiyograden alnmtr.
1405
Liberalizme nancn Kaybetmi Olanlar Nereye Snacaklardr?

Bir Tanrnn varlndan balayarak, ki bu benim iin kendi varoluum
kadar kesindir, (bu kesinlii mantk temelinde istediim gibi aklayamasam
da) dnyaya kendi penceremden baknca iimi anlatlmaz bir skntyla dolduran bir manzara gryorum. Dnya, bu byk hakikati yalanlyor deta,
oysa ben tm varlmla onunla doluyum; dolaysyla, bu durum bende kendi varlmn inkr kadar akl kartrc bir etki uyandryor. Bir aynaya
baknca yzm grmeyecek olsam ne hissedersem, dnyaya bakp yaratcsnn yansmasn gremezsem ayn eyi hissederim. Bence, bu, sz konusu
mutlak, birincil gerein en byk zorluklarndan biridir. Vicdanmda ve
kalbimde bylesi net bir biimde konuan bu ses olmasayd, dnyann bu
haline bakarak bir ateist, panteist ya da politeist olabilirdim. Yalnzca kendi
adma konuuyorum; bir Tanrnn var olduunun kantlanmasnda toplumsal gereklerden (ve tarihin akndan) hareketle gelitirilen argmanlarn
gcn inkr etmiyorum ama bunlar beni ne styor ne de aydnlatyor;
yalnzlmn kn alp gtrmyor ya da iimde tomurcuklarn amasn, yapraklarn bymesini salamyor ve manevi varlm sevindirmiyor.
Dnyann grnts, peygamberlerin at, matem ve ac dolu parmen
tomarndan baka bir ey deil.
Dnyay, eitli tarihlerini gz nne alarak insanolunu ve onun balangcn, kaderlerini, birbirlerine yabanclamasn, atmalarn ve sonra
davran tarzn, alkanlklarn, hkmetlerini, ibadet ekillerini; giriimlerini, amasz ynelilerini, tesad baarlarn, nicedir benimsedii gereklerinin ksr sonularn, bir denetim plann silik ve krk dkk iaretlerini, byk bir g veya hakikati ortaya kmasyla sonulanan kr evrimini, temel hedeere akl almaz unsurlardan hareketle ilerleyiini, insann
bykln ve kkln, geni kapsaml hedeerini, ksack mrn,
geleceini rten perdeyi, yaamn hayal krklklarn, iyinin malubiyetini,
ktnn baarsn, ziksel acy, zihinsel strab, gnahn yaygnl ve younluunu, putperestliin yaylmasn, yozlamay, can skc ve umutsuz,
dinsizlii, bir btn olarak insanln durumunu ve Havarinin ifadesiyle
dnyada umutsuz ve Tanrsz16 kalmln enine boyuna dnnce, insan dehete dyor ve insann iinde insanolunun asla zemeyecei derin bir srrn var olduu duygusunu yaratyor.
nsann iine ileyen, akln artan bu geree ne demelidir? Ben bu
soruya ya bir yaratc yok ya da toplum Onun huzurundan gerekten defedildi diye cevap verebilirim. ayet zerinde doann bahettii zellikleri
16 Kitab- Mukaddes, Yeni Ahit, Pavlustan Efeslilere Mektup 2:12.
1406
MUHAFAZAKRLIK
tayan, dnyaya hazrlksz atlm, nereden geldiini veya doduu yeri

veya aile balarn aklamaktan aciz ama salam bnyeli ve akll bir olan
ocuu grsem, onun gemiiyle ilgili baz srlarnn olduuna, bir sebepten
dolay ailesinin utand ocuklarndan biri olduuna hkmetmez miyim?
Bu varln iinde bulunduu durum ile vaat ettiklerinin ne denli elitiini ancak byle aklayabilirim. Dolaysyla, dnyaya dair syleyeceklerim
unlardr: Eer bir Tanr olacaksa, olduu iin vardr ve insanolu ok eski
alarda korkun bir belaya bulamtr. Bu, Yaratannn amalarna uygun
deildir. Bu bir gerektir, dnyann var olduu gerei kadar doru bir gerek! Bu nedenledir ki, ilahiyatta ilk gnah olarak adlandrlan reti, benim
iin neredeyse dnyann ve Tanrnn varl kadar kesindir.17
imdi, diyelim ki, Tanrnn kutsal ve sevgi dolu iradesiydi bu anarik
duruma mdahale eden, bu durumda Onun merhametinin objesine dnk
olarak kullanaca zorunlu ya da doal yntem ne olurdu? Dnya bylesine
anormal bir durumda olduuna gre, bu mdahalenin ister istemez eit derecede olaand -ya da mucizevi diyelim- olmas bence artc olmaz. Ne
var ki, bu konu (mucize), benim u anda sylemek istediklerimle dorudan
ilgili deil. Bir kant olarak mucizeler [bir akl yrtme ya da] bir argman
ierir ve tabii ki ben, derhal tartmaya yol aacak baz yollar dnmyor
deilim. Aslnda burada sormak istediim, tutkunun ateli enerjisini artacak ve dinsel sorular karnnda zihnin andrc, eritici kukuculuuna
kar durabilecek yz yze muhalefet ne/nasl olmaldr? Hakikati bulmann
akln asl amac olduunu ve eer akl ona ulamazsa, nermenin ya da akl
yrtme srecinin kusurlu olduunu inkr etmeye niyetim yok; ama ben
[burada] doru akl yrtmeden deil, gnahkr insann sertlemi zihinsel
davranndan sz ediyorum. Oysa ben biliyorum ki, en eitimsiz akl bile,
doru kullanldnda, Tanrnn varlna, ruhun lmszlne ve ahirete
inanmaya balar; bunun hem gncel hem tarihsel olarak byle olduu grndeyim. Bu bak asyla, sz konusu akln eiliminin dini konularda
basit bir inanszlktan te olmad kansndaym. Ne kadar kutsal olursa
olsun, hibir gerek uzun vadede buna kar duramaz. Nitekim Efendimiz
pagan dnyaya geldiinde, evvel zamann dini bilgileri dnyann akln hkm srd ve ie yarad blgelerinden neredeyse silinip gitmiti.
Benzer bir biimde, gnmzde, Katolik Kilisesi dnda iler eskisinden
ok daha byk bir hzla, u ya da bu ekilde ateizme meyletmektedir. Bugn, Avrupa nasl bir sahne sunmakta, nasl bir beklenti oluturmaktadr? Ve
sadece Avrupa deil, dnyann her yerinde, Avrupa aklnn etkisi altndaki
her hkmet ve her medeniyet! Bizi en ok bu ilgilendirdii iin, bu gs17 Bkz. Yaratl (sf.5).
1407
terinin bize zellikle ngiltere, Fransa ve Almanyann akl sahibi, eitimli

insanlar tarafndan sunuluyor olmas, din asndan ne kadar da zcdr!
Nitekim, Katolik Kilisesine yabanc ve fakat lkesini ve insanl seven dindar insanlar, insanolunun inat ve ateli doasn dizginlemek, onu itaate
zorlamak iin eitli yollara bavurmulard. nsanln kendi kar iin bir
tr dine ihtiyac olduu genel kabul grmt ama grnmeyen eylerin sele
kar bir bariyer oluturmasn salayacak somut ve salam bir temsili g
yoktu ki! yz yl nce dinin madden, yasal ve sosyal olarak tesisi, Katolik
Kilisesinden bamsz lkelerde genel olarak bu amaca dnk en iyi are olarak benimsenmi ve uzun sre baarl olmutu ama imdi bu kurulularda
oluan atlaklar, dmann ieri szmasna yol ayor. Otuz yl nce eitime
gveniliyordu; on yl nce ticari giriimlerin ve gzel sanatlarn etkisiyle savalarn sonsuza dek biteceine dair bir mit vard; ancak, dnyann herhangi bir yerinde herhangi birinin dnyay ileriye doru hareket etmekten alkoyacak bir dayanak oluturmaya cesaret edebileceini bana kim syleyebilir?
Bu anarik dnyada dini hakikatleri koruyup srdrebilmek adna,
tecrbenin kurumlara ve eitime dair vard yargy, ilahi de olsa, Kutsal
Yazlara bile temil edilmelidir. Tecrbeyle sabittir ki, ncil amaca cevap
vermez, buna niyetlenmemitir bile. Dolaysyla, bu ancak bireyin dnmnn tesad arac olabilir ama bir kitap, nerden baksanz, insanolunun
lgn aklna kar duramaz ve bugn kendi yaps ve ierii itibariyle dini
kurumlar ok baarl bir ekilde etkileyen sz konusu evrensel zcnn
gcne tanklk etmektedir.
Diyelim ki, Yaratan, kendi iradesiyle insan ilikilerine mdahale etmekte
ve insanolunun pheciliine kar Kendisine dair kant olacak nitelikte,
kesin ve net bir bilginin muhafaza edilmesini iin nlem almaktadr; byle
bir durumda -baka bir yol olmadn sylemeden edemeyeceim- dnyaya dini konularda yanlmazlk bahettii bir g tantmay uygun grrse,
bunda zihni artacak bir ey yoktur. Byle bir nlem, mevcut zorlua kar
koymann dorudan, aktif, acil ve birincil yoludur ve ihtiyaca uygun olur.
Bu gr Katolik Kilisesinin (de) benimsemi olduunu grnce, kabul etmekle kalmayp, akla uygun bulduumu sylemek; Kilisenin yanlmazlnn dinin dnya zerinde muhafazas iin zgr dncenin dizginlenmesini ise -ki, bize bahedilmi olan en byk armaandr- onu intiharna yol
aacak olan taknlndan kurtarmak zere, Tanr tarafndan birer nlem
olarak bahedildiini ifade etmek durumundaym.
*
John Henry Newman, Apologia pro Vita Sua, Oxford University Press, 1913.
1408
II
SOSYALZM
Liberalizm, sadan gelen muhafazakr ve soldan gelen sosyalist meydan

okumayla ezamanl olarak yzleir. Sosyalistler, liberalizmi ekonomi ve siyaset alanlarnda keskin bir biimde eletirmitir. Braknz yapsnlar sisteminin iileri istismar
ettiine, liberal anayasacln ise -kt zerinde demokratik olsa da- kapitalist burjuvazi snfna denetim stnl veren bir ortam hazrladna inanr. Sosyalizmin asl
amac, rekabeti braknz yapsnlar anlayn, bir tr kooperatif halk ortaklyla
ikame etmek ve genelin refahna adanm bir devlet adna, burjuva devleti yok
etmektir. Sosyalist dnrler, Friedrich Engels tarafndan popler hale getirilen bir
farkllamay takiben, topik ve bilimsel sosyalistler olarak ikiye blnr. Aada, topikleri temsilen, Robert Owen ve Charles Fourierden alnarak sunulan pasajlar, sosyalizmi, tm snar ikna etmek zere savunan metinlerdir. te yandan,
bilimsel sosyalistler yani Marksistler, modern Avrupa tarihinde rol oynayan glerin yol at sorunlarn kanlmaz bir sonucu olarak grdkleri sosyalizmin, proletaryann burjuvaziyle mcadelesi yoluyla tesis edilebileceine inanrlar. Bu iki ekoln
mevcut kapitalist sisteme ynelttikleri eletiriler, znde ayndr.
Klaus Epstein, The Traditions of the Western World
1. Yeni Bir Toplum Gr*

Robert Owen
Robert Owen (1771-1858), ii snf karlarnn savunucusu olmann yan sra
baarl bir kapitalisttir. Manchesterda bir tekstil fabrikasnda yneticilik yaptktan
sonra, 1802de skoyann New Lanark kasabasnda khne bir fabrika edinir ve
iilerin dehet verici durumuna bizzat ahit olup alma artlarn iyiletiren dizi
sosyalist nlem alr. Owen, bu nlemleri iletmesinin rekabeti pozisyonuna zarar
vermeksizin uygulam; nitekim bu baar ona uluslararas n kazandrm; birok
1409
yabanc ziyaretinin New Lanarka gelmesine yol amtr. Owen, edindii bu tecrbeyi ve sanayi ann ktlkleri karsnda nerdii areleri, 1817de yaymlanan
kitabnda dile getirir. Sonralar Indianann New Harmony kasabasnda bir sosyalist
cemaat oluturmak istemi ama baarl olamamtr.
Sanayi Toplumuna Elik Eden Ktlkler Nasl Dzeltilebilir?

Bir toplulua, hatta tm dnyaya, doru ynemler uygulamak suretiyle,
en iyisinden en ktsne, en cahilinden en bilgilisine kadar, u veya bu genel nitelik kazandrlabilir ve bu demektir ki, sz konusu yntemler, nemli
lde, insanlarn yaam zerinde etkili olanlarn inisiyatindedir.
Bu geni kapsaml bir ilkedir ve eer doruluu kabul grrse, kanlmaz olarak yasama mzakerelerine yeni bir nitelik kazandracak ve yasamann bu nitelii, toplumun mutluluu iin ok yararl olacaktr.
Gemi alarn tecrbeleri ve gnmzn gerekleri, bu ilkenin sapna
kadar doru olduunu aka gsterir.
Dnyann btn uluslarnda, prensinden kylsne kadar yaygn bir
strap yaanacak, nedeni ve nasl nne geilecei bilinecek ama bundan
kanlacaktr, yle mi? Bu zorluklarla dolu bir giriimdir ve ancak toplumu etkileyebilen, yararlarn ngrerek mcadele etmeye ikna olan kiiler
tarafndan altedilebilir. Bu kiiler, sz konusu yararlar aka grld ve
kuvvetle hissedildii zaman, bu durumun kiisel karlarn asla tehdit etmediini de greceklerdir. Doru, bu insanlarn rahat nyarglar nedeniyle
bir sre kaacak, ama eer sebat ederlerse, bu bilginin temellendii ilkeler
evrensel olarak, mutlaka galip gelecektir. (...)
Owen, bundan sonra, New Lanarkn ilk grd khne halini analiz eder
ve kasaballarn balangtaki muhalefetine ramen topluluu dntrmekte nasl baarya ulatn nc kii zerinden tasvir etmeye balar.
Bu adam aralarna girdii andan itibaren uygulamaya koymak istedii
plana kar kmak iin akla gelebilecek en zekice yollara bavurdular ve
iletme yneticisi ile alanlar arasnda nyarglar ve hatal uygulamalarla
ilgili olarak, iki yl sren bir saldr-savunma sreci yaand. yle ki, ynetici ne bir ilerleme kaydedebildi ne de alanlar onlarn mutluluunu istediine dair ikna edebildi. Ama sabrn yitirmedi, sinirlerine hkim olabildi ve
davrannn temelini oluturan ilkelerin belirli bir baar salayaca konusundaki samimi inancn hep korudu.
1410
SOSYALZM
Sonunda ilkeler galip geldi: alanlar herkese adalet datan bu kararl

ve sebatkr iyilie direnemez oldu ve yava yava ona bir lde gvenmeye baladlar. Bu gven arttka, ynetici onlarn durumunu dzeltmek iin
daha ok plan yapma imkn buldu. Doruyu sylemek gerekirse, bu noktada insanlar herhangi bir toplumda bulunabilecek ktlklerin hepsine,
erdemlerin pek azna sahipti. Hrszlk yapyorlard, aylaklk ve sarholuk
dettendi, sahtekrlk ve hile alk olduklar eylerdi. Hem kamusal hem
dinsel konularda itaatsizlik olaand; sadece onlar altranlara kar can
yrekten ve sistemli bir muhalefet iin bir araya geliyorlard.
Bu, bir insann karakterinin deitirebileceini iddia eden sz konusu ilkelerin etkinliini snamak iin uygun bir aland. Nitekim, ynetici planlarn buna gre yapt. Mcadele edecei ktlklerin boyutlarn kavramak ve
bunlarn nedenleri saptamak iin biraz zaman harcad ve anlad ki, her ey
gvensizlik, dzensizlik ve bir araya gelememek, birlik olamamaktan kaynaklanmakta. Oysa gven, dzen ve uyum tesis etmek istiyordu. Bu amala,
onlarn bugne kadar iinde olduklar olumsuz koullar ortadan kaldrmak
ve bunlarn yerine onlar daha mutlu edecek koullar yaratmak zere, eitli
yntemler denemeye balad. Ksa sre iinde hrszln topluluun hemen
hemen btnnde dal budak saldn ve alnt mallarn evredeki btn
blgelere datldn kefetti. Bu durumu dzeltmek iin tek bir ceza verilmedi; kimse bir saat olsun hapsedilmedi ama denetimler ve nleyici baka dzenlemeler getirildi. Bu amala grevlendirilen ve aralarnda aklevvel
olanlara, farkl davranmalar halinde hemen elde edecekleri yarar, ksa ve
ak bir ekilde defalarca izah edildi. Ayn zamanda, enerjilerini nasl yasal
ve yararl alanlara kaydrabilecekleri ve bu suretle herhangi bir tehlike ve
mahcubiyet sz konusu olmakszn namuslu olmayan yollardan elde ettiklerinden daha fazlasn kazanabilecekleri anlatld. Bylelikle, su ilemek zorlatrlm, suun ortaya karlmas kolaylatrlm, drst alma alkanl oluturulmu ve iyi davrann yol at bir mutluluk yaanr olmutu.
Sarholukla da ayn ekilde mcadele edildi. Sarholuk, ekip balar tarafndan her seferinde knand; ikinin ykc ve zararl etkileri, iki imi
ve arln skntsn stnden atamam olan kiinin en yakn arkadalar
tarafndan, uygun zamanlarda sk sk dile getirildi. i evlerinin yaknndaki meyhaneler yava yava kaldrld; ll olmann salk ve rahatlk
saladn bizzat hissetmelerine imkn tannd; sarholuk aamal olarak
ortadan kalkp yok oldu, iki lemlerinin mdavimleri alkol dmanlyla
tannr oldu.
Yalanclk ve sahtekrlk da ayn kaderi paylat: Ayplandlar; bunlarn
yol aaca ktlkler ksaca akland, doruluk ve ak szlle prim ve1411
rildi. Buradan kaynaklanan mutluluk, ksa srede basiretsizlie, hatalara ve

nceki davranlarn yol am olduu straba stn geldi.
Benzer nlemlerle anlamazlklarn ve kavgalarn da nne geildi. Taraar anlamazlklar kendi aralarnda zme kavuturamazlarsa, yneticiye mracaat ediliyordu. Her iki tarafn da hatal olmas halinde, sz konusu hata mmkn olan en az szckle aklanyor; balama ve dostluk
neriliyor; btn davranlarn en deerli kural ve hayatlarnn her annda
yararn grecekleri bir ilke olarak, basit ve kolay hatrlanan tek bir ahlak ilkesi telkin ediliyordu; yani imdiye kadar birbirlerine ac vermek iin yaptklar ili giriimlerin hepsini, gelecekte artk birbirlerini mutlu etmek ve
rahat ettirmek iin yapmalydlar. Bu kck sz hep akllarnda tutarak
ve her durumda uygulayarak, ksa srede bulunduklar yeri cennete evireceklerdi. Oysa hatal davranarak bir strap yuvas haline getirmilerdi. Deney snand ve taraar bu yeni davran tarzn uygulamaktan memnuniyet
duydular. Birbirlerinden ikyeti olma durumu gitgide azald, artk hemen
hemen hi rastlanmyor. (...)
Cinsler aras kurald ilikiler iin de ayn ilkeler uyguland. Bu gibi davranlar knand ve aypland. Topluluun yardm fonuna aktarlmak zere
her iki tarafa da para cezas kesildi. (Bu fon, her bireyin cretinin altmta
birini fona aktarmasyla oluuyor; biriken para, alanlarn kararyla hastalara, kaza sonucu sakatlananlara ve yallara yardm iin kullanlyordu.)
Bu insanlar toplumun yerleik yasalarn, rf ve detlerini bir kez inediler
diye, onlarn kt ve mutsuz olmalar, bir kenara atlmalar gerekmiyordu.
efkatli dostlar ve saygn tandklar tarafndan teselli edilebilmeleri iin
kap ak braklmt ve bu gibi olaylar beklentilerin ok tesinde, byk
lde azald. ()
Dokuma fabrikasnda alt, yedi ve sekiz yandaki ocuklarn altrlmasna son verildi ve ailelerine ocuklarnn salna on yana gelinceye
kadar dikkat etmeleri ve eitilmelerine izin vermeleri tlendi. (ocuklar
sabah altdan akam yediye kadar imalathanelerde tutmak iin bu yan bile
fazlaca erken olduunu syleyebiliriz. ocuklarn eitimlerini tamamlam
olaca ve kendilerinden istenen almay kaldrabilecekleri ya olan on iki
yana kadar beklenirse, hem ocuklar iin hem de aileleri ve toplum iin
daha iyi olacaktr. Aileler, ocuklarna bu ek sreyi tanmak iin sorunsuz
bir biimde ikna edilebildiklerinde, nerilen uygulamay elbette benimseyecektir.)
Be yl boyunca, yani be yandan on yana kadar ocuklara ve ailelerine hibir masraf yklemeden, ky okulunda okuma, yazma ve aritmetik
retildi. Eitimdeki btn ada yenilikler benimsendi, hatta uygulama1412
SOSYALZM
ya kondu bile... Artk ocuklar almaya balamadan nce eitilmekte ve

iyi yetitirilmektedir. Bir baka nemli husus da grdkleri renimin onlar iin bir mutluluk kayna ve zevk haline getirilmesidir. Okul saatinin
gelmesini okulun bitme saatinin gelmesinden ok daha byk bir hevesle
beklemekte ve bu nedenle hzl bir ilerleme kaydetmekteler. Rahatlkla diyebiliriz ki, eer istenen karakterleri oluturacak ekilde yetitirilemezlerse,
hata ocuklarn olmayacaktr. Hataya onlarn ve ebeveynlerinin ynetimini
ellerinde bulunduranlarn insan doas konusunda yeterince bilgili olmamas yol am olacaktr.
Bu deiiklikler uygulamaya konurken toplumdaki aile dzeni de dikkatle ele alnmaktayd.
Evleri daha rahat hale getirildi, sokaklar iyiletirildi, en iyi yiyecekler satn alnp onlara dk yatla satld ve btn buna ramen yaplan masraf karld. Onlara gelirleriyle giderlerini nasl dengeleyeceklerini gsteren
kurallar retildi. Ayn ekilde, onlar adna yakacak ve giyecek temin edildi
ve bunlardan kar salama ya da onlar kandrma abasna girilmedi.
Sonuta, yabanc adama muhalefet ve dmanlk ortadan kalkt; ona gven duymalar saland; yabancnn onlara kar hibir ktlk amalanmad konusunda tatmin oldular. Emin oldular ki, onlarn mutluluunu artrmak iin gerek bir arzu duyulmaktadr ve mutluluklar ancak bu temelde
kalc olarak artrlabilir. leride yaplacak iyiletirme almalar kolaylat.
Onlara aklc olmalar retildi ve aklc davrandlar. Bylelikle, her iki taraf
da benimsenen sistemin saysz yararn yaad. alanlar daha alkan, ll, salkl, iverenlerine sadk, birbirlerine kar efkatli oldular. Fabrika
sahipleri ise onlarn hemen hibir denetim olmadan gsterdikleri bu ballktan, karlkl gven ve nezaket dnda, hibir yolla elde edilemeyecek
hizmetler elde etti. (...)
*
Robert Owen, A New View of Society, J. M. Dent & Sons Ltd., 1927.
Falankslk*
Charles Fourier
Mtevaz bir Fransz sat eleman olarak, bo zamanlarn sosyal eletiriler yazarak geiren Charles Fourier (1772-1837), eski sosyalist yazarlarn en nfuzlularndandr. Marxn tarih perspektinden yoksun olsa da onun kapitalizm eletirilerinin
birounu okumutur. Fourier, Yirmi asrlk politik budalal bozan/ykan benim;
bugn ve gelecekteki nesiller snrsz mutluluklarn bana borlu olacak. Benden nce
1413
insanlk doaya kar lgnca savaarak birka bin yl kaybetti; ben onun huzurunda, onun talimatlarna uyarak bam edim; o da lutfedip tapnana tts sunan
bu lmlnn yzne gld ve btn hazinelerini bana teslim etti, diye yazarken
toplumsal mutluluun yasalarn ilk kefeden kii olduuna inanmt ve bundan gurur duyuyordu. Fourier, insanln kapitalizmin ktlklerinden, iindeki tm dzenlemelerin Fourierin doann dikte ettii eyler olduuna inand falanks1 adn
verdii model topluluklar oluturarak kurtulabileceini ileri srmtr. almasnn
byk bir ksm, ngrd dzenlemelerin ksack tarierinden oluur. Falankslar
nasl oluturulacaklardr? Fourier, Marxn aksine, proletarya tarafndan stlenilecek
olan bir sosyal devrimi ne ngrm ne de istemi; prensiplerinin doruluuna ikna
olan baz alicenap hayrseverlerin ilk falanj tesis etmek iin gerekli olan paray salayacan ve dierlerinin yknerek izleyeceklerini ummutur.
Maddi durum, ya, karakter, teorik ve pratik bilgi itibariyle eitli dzeylerdeki bin be yz ila bin alt yz kiiden oluan bir topluluk oluturulacak,
bu eitliliin mmkn mertebe zengin olmasna zen gsterilecektir, nk
tutkular veya yetenekler ne kadar eitli olursa, onlar uyumlu hale getirmek
bir o kadar kolay olacaktr.
Deney iin ayrlm olan bu blgede, seradakiler ve koruma altnda olanlar
dahil, ekilebilir her tr bitki bir araya gelmeli; ayrca kn ve yamurlu gnlerde kullanlmak zere, en az ek retim tesisi daha olmal; hatta okullardan bamsz olarak eitli bilim ve sanat dallarnn uygulamal eitimi. ()
Bir falanksn konaklama yerleri, danlklar ve ahrlar (...) bizim ky ve
kasabalarmzdaki gibi hibir sosyal ba olmayan ve yoldan kmasna
davranan ailelere ynelik olanlardan farkl olmal; pislik ve kabalkta birbirleriyle rekabet eden bu kk evler yerine, bir falanks, kendisi iin temeli
msait olduu lde dzenli ve byk bir yap kurar: te sizlere datlmak zere hazrlanm, geliime ak, elverili bir yerleimin krokisi!
Saray/konak ya da falanksn merkezi blm, dinlenme amal kullanma tahsis edilmeli ve yemekhaneler, nans salonlar, ktphaneler, alma
odalar ve benzeri yerleri kapsamaldr. Bu merkezi ksmda ibadethane, (...)
elgraf, posta kutular, tren anlar, gzlemevi, reineli bitkilerle sslenmi
olan ve tren alannn gerisinde bulunan k avlusu yer alr.
Kanatlardan biri marangozhane, demirhane, tm dvme ilerinin yapld atlyeler gibi grltl yerleri bir araya getirmelidir; ayrca buras mzik de dahil olmak zere, ocuklarn genellikle grltl olan alma yerlerini de iermelidir. Bu kombinasyon, her sokanda civardaki elli ailenin ku1
Eski Yunanistanda sk saarla yryen mzrakl ve kalkanl asker alay; elbirlii ve azimle alan
rgt.
1414
SOSYALZM
lak zarn patlatan eki sesleri, bir demir satcs ya da acemi bir klarneti
olan medeni ehirlerimizin huzursuzluunu da bertaraf edecektir.
Dier kanatta, konan/falanksn merkezi ksmn igal etmesinler ve eve,
aileye dair ilikilerini skntya sokmasnlar diye balolar ve yabanclarla grmek iin tahsis edilmi salonlar olan bir kervansaray olmaldr.
Fourier konut konusundan, ortak yaam temelinde hazrlanp yenilmesi
gereken yemek konusuna geer.
Sonuta yemekler (...) lezzet bakmndan u anda bizim gastronomlarmzn houna giden yemeklerden de iyi olacaktr. Halkn sofrasnda bulunacak olan yemek eitliliine gelince, her gn er er yenilenmek ve her
yemekte deien bir dzine farkl iecekle birlikte olmak zere, otuz ya da
krk eitten az olmayacaktr.
Byk ehirlerimizde belli belirsiz bir ilerici ev idaresi anlaynn ba
gsterdiini grrz; bunlar daha imdiden erkekler ve kadnlar iin birer sirk
ya da gazino olarak, insanlarn skc aile suarelerini terk etmelerine neden
olmaktadr. nsan burada ufak bir bedel karl, zel bir evde on kat daha
pahal olan balolarn ve konserlerin, her trl oyunun, derginin ve dier her
tr elencenin tadn karabilir. Buradaki her keyif, hem para hem de aba
bakmndan ekonomiktir, nk dzenlemeler ilerici ev idaresindeki gibi
resmi falanks yelerine braklr...
yz hanenin tek bir byk yap iindeki olmasnn salad byk
fayda karsnda kiinin gzleri kamar. Burada, farkl yatlarda apartmanlar, blmden blme uzanan st kapal yollar, farkl farkl snar, eitli
ura alanlar bulurlar - ksacas, emei kolaylatran ve onu cazip hale getiren her eye ularlar.
Detaylara girelim. ncelikle, birlie ait tavan aralarnn ve bodrumlarn
avantajlarn gzden geireceim.
Bugn yz kyl ailesinin (bin be yz ila bin alt yz kii) oturduu
yz at kat, her mal, hatta her maln farkl eitleri iin zel blmleri
haiz geni ve salkl ambarlarla ikame edilecektir. Kii burada, bir kylnn aklndan bile gemeyecek havalandrma, stma, aydnlatma ve benzeri
avantajlarn tmn garantiye alm olacaktr, zira onun mezrasnn tamam bile ounlukla mallarn korunmas iin yeterli koullara sahip deildir.
Oysa bir falanks hem btn hem de tavan aralar ve bodrumlar itibariyle
elverili bir mekndr.
Bina iindeki bu geni ambarn gideri, duvarlar, ahap yap, at malzemesi, tambur, yangn denetleme, bceklere kar koruma vb. masraar dahil,
bir at altnda ve bir katla snrlandrlm olarak, kyllerin yz
tavan aras iin yapaca masrafn ancak onda biri kadardr. Kyllerimiz,
1415
bugn kap ve bunun gibi dier her eyden yz tane kullanrken, tm

birlie ait ambarda sadece on kap ve kilit bulunacaktr.
En nemlisi, yangn, salgn hastalklar ve hasara kar alnan nlemlerle
kazan ok daha byk olacaktr. Genel gvenlik iin alnacak olan herhangi
bir tedbir, bazlar ok yoksul, bazlar beceriksiz ya da kt niyetli olan
yz medeni kyl ailesi arasnda uygulanamamaktadr. Nitekim her yl tek
bir hanenin ihtiyatszlnn tm kyn yangn felaketine uramasna, bir enfeksiyonun tm bykba hayvanlara bulamasna neden olduu bir vakadr.
Topluluk ibirlii yapmad iin hayvanlara ve bceklere kar nlem
almak da bir hayaldir; malum, kurtlar avlamak onlarn remelerine engel
deildir. Benzer bir biimde, ambarlarnzdaki fareleri yok edebilirsiniz, ama
tedbir alnmad takdirde, fareden arndrlmam olan bu blge ksa srede
yine farelerin istilasna urar. Bu gibi eyler, belediye bakanlar tarafndan
her yl emredildii halde, asla icra edilmedii iin trtllardan bile kurtulamayan bir medeniyette imknszdr. Oysa ortaklk yoluyla oluturulmu
blgede, bir avu trtl bile bulamazsnz; bu bcek, toplu tedbir alnmas
halinde bile ancak ylda yok edilebilen bir bcektir.
Ortak ynetim, retken addettiimiz ekonomilerin gelimesine yol aar;
rnein tarmla uraan bir kydeki yz aile, bir ylda bir kez deil, yirmi
kez pazarlara gnderilir. Kyl pazaryerinde ve tavernalarda oyalanmaktan
holanr; bir kile fasulyeden baka bir eyi olmasa da tm gnn ehirde
geirir. Ve yz aile iin bu, ulam masraf hari, ortalama alt bin ign
kayb demektir. Bu da bin be yz kiilik bir falanksn ayn i iin yapt
masraftan yirmi kat daha fazladr...
Az nce aktardm tasarruf rneklerinin hepsi zaten bilinen faaliyetlerle
veya hizmetlerle ilgilidir; daha pek ok faaliyet veya hizmet devreye sokabilir, sonra da vazgeebiliriz; ben bunlar, pozitif olan ncekilerin aksine, negatif tasarruar ya da hizmetten taviz vermeden almay azaltmak olarak
adlandryorum.
Vazgeilebilir nitelikte baz hizmetleri ya da ortakln negatif kazanlarn tanmlayalm: Bunlardan biri byk masraf gerektirdii dnlen hrszla kar tedbirdir.
Hrszlk tehlikesi, bir kydeki yz aileyi ya da en azndan yz aileyi
duvarlar, engeller, kilitler, snr iaretleri, kpekler, hendekler, gndz ve
gece bekileri vb. verimsiz korunma masraf yapmak zorunda brakmaktadr.
Bu yararsz ve pahal aralar, hrszl ortadan kaldran ama hrszlk tehlikesine kar nlem alan ortaklkta sz konusu olmayacaktr
Birliin sahip olduu koullarda, para hari, alnan eyalardan hrszlarn kazan elde etmesi mmkn olmayacaktr. Konfor iinde yaayan ve
1416
SOSYALZM
onur duygusu alanm olan bir halk, hrszlk yapmay aklndan bile geirmez. Meyve hrszlna tabiatlar gerei mtemayil olan ocuklarn bile,
asosyatif devlet iinde, tek bir elma almadklar grlecektir.
Hrszln yol at zarar meyve olayndan hareketle analiz edelim:
Kalabalk ehirlerdeki marketlerin olgunlamam, salksz, zellikle de ekirdekli meyvelerle dolu olduu herkesin malumudur. Kyller meyveleri
zamanndan evvel topladklar iin bu bitkisel cinayetten sorumlu tutularak
knannca, eer olgunlamalarn beklesek alnrlar, diye cevap verirler. Bu
tr hrszlklarn, kamu dzenlemesi erevesinde, babozumunda yaplan
tam ve annda toplama uygulamasyla toplanan zmlerden elde edilen araplarn kalitesine halel getirdiini yukarda gsterdik. Hrszlk, benzer biimde, dier meyvelerin zamanndan nce toplanarak bozulmasna da yol
aar. Yeil, olgun ve gekin meyvelerin birbirine karmasn nlemek iin
uygun zamanda ve aamal toplama yaplmadndan meyveleri zarardan
korumak zor, hatta imknszdr. yi meyve yetitiricilerinin ve bilimsel metotlarn olmamas, zarardan korunabilmi meyve miktarnn yirmide bire dmesine ve dolaysyla, genel olarak ziraatta, ayn oranda azalmaya yol aar...
Fourier, mevcut kapitalist dzenin artlar altndaki emek ile onun topik
falanksndaki emek arasndaki belirgin farklla dikkat eker.
Medeni mekanizma2 iinde her yerde bileik mutluluk yerine, bileik
mutsuzluk var. Bu durumu igc ynnden deerlendirelim. Kutsal kitap
der ki, bu bir cezalandrmadr; dem ve evlatlar ekmeklerini aln teriyle
kazanmakla ykmldr. Bu zaten balbana bir dert; ancak bir lokma
ekmek iin emek verme ansmz bile yok! Emeki yaamak iin muhta
olduu iten yoksun olarak, bo yere mihnet ediyor! Bazen kendisi iin deil, ivereni iin alyor veya hi bilmedii iler yapmak zorunda kalyor.
() Medeni iinin nc derdi, ivereninin ar i koullar nedeniyle
hastalanmas. () Beinci derdi, iren bir ite alt iin ihtiyalarn
karlayamyor olmas nedeniyle kmsenmesi ve kendisine bir dilenci
gibi davranlmasdr. Altnc ve son derdi, ald cret yeterli olmad gibi,
cret art umudunun da olmamas, dolaysyla, mevcut skntsna ilaveten
gelecek derdine dmesidir.
Buna ramen almak, aslnda tembellii semekte tamamen zgr olan
kunduzlar, bal arlar, yaban arlar, karncalar gibi eitli yaratklar mutlu
eder ama Tanr onlara onlar almaya iten ve mutluluu almakta bulmalarna yol aan bir sosyal mekanizma bahetmitir. Neden bize de byle bir
2
Yani bugnk toplum.
1417
ltufta bulunmamtr? Bu hayvanlarn retim ortamyla bizimki ne kadar

da farkldr! Bir Rus, bir Cezayirli kam ya da falakadan korktuu iin; bir
ngiliz, bir Fransz ev halkn tehdit eden ktlktan korktuu iin; zgrlkleriyle vlen Yunanllar ve Romallar ise, kolonilerdeki siyahiler gibi, birer
kle olarak korkudan almlardr.
Birlikteki alma dzeni, mevcut iren ve itici alma artlarndan her
bakma farkl olmal ve almay cazip hale getirmelidir. Bunun salanabilmesi iin u yedi art yerine getirilmelidir:
1. Her ii, emeinin karl cretle deil, kr payyla denen bir i
orta olmaldr.
2. Her erkek, kadn ya da ocuk, unsurla, sermaye, emek ve yetenek
ile orantl olarak hakkn alr.
3. Tarm ya da imalat ilerinde (bir defada) bir buuk ila iki saatten daha
uzun sre almak imknsz olduundan, alma aralklar gnde
sekiz kez olarak belirlenmelidir.
4. ler, kendiliinden bir araya gelen ve birbiriyle dosta rekabet eden
ekiplerce yrtlmelidir.
5. Atlyeler ve iftlikler, iilere zarafet ve temizliin albenisini sunacak
ekilde dzenlenmelidir.
6. blm, cinsiyet ve ya titizlikle dikkate alnarak, iilerin kendilerini ie adayabilmelerini mmkn klacak ekilde yaplmaldr.
7. Bu i blm, drst ve yetenekli olduunu kantlayan her erkek, kadn ve ocuun istedii i dalnda alma hakkn kullanmasna izin
verebilmelidir.
Sonu olarak, bu yeni dzende insanlar esenliin, bugn ve gelecek iin
asgari yeterin garantisine sahip olur, tedirginlikten kurtulurlar.
Kefettiim ortaklk mekanizmasnn tm bu zellikleri haiz olduunu
ilan ederim.
*
Charles Fourier, Selections, Swan Sonnenschein, 1901.
2. Komnist Manifesto*
Karl Marx ve Friedrich Engels
Karl Marx (1818-1883), bilimsel sosyalizmin kurucusudur. Marx alt yanda
Hristiyanla intisap eden, Renanyal Yahudi bir hukukunun oludur. Hegelin tarih felsefesi ve diyalektik dnce tarzndan niversite rencisiyken etkilenmi,
1418
SOSYALZM
1840larn ortasnda, kendisine solcu gazetecilik yapt gerekesiyle verilen cezadan

kurtulmak iin Almanyadan kamtr. Hayat boyu birlikte alaca Friedrich Engels
ile Pariste tanr ve Robert Owen ve Charles Fourier gibi topyaclarn sosyalizm
gryle yakndan ilgilenir. Marx, kapitalizmin sadece istenmedii iin deil, iinde
barndrd gler tarafndan alt oyulduu iin ortadan kaldrlmas gerektiini; ksacas, tarihin sosyalizm savunucularndan yana olduunu tartmaya aarak k
yapar. Yaamn, tarihe katkda bulunacak nitelikte, uluslararas bir ii snf hareketi
oluturmaya adamtr. Marksist sosyalizmin klasik sylemi olan Komnist Manifesto, Marx ve Engels tarafndan, bir grup srgn edilmi Alman iisinin talebi
zerine, 1847de bir parti program olarak kaleme alnmtr. (KE)
Toplumu Saran Ve Blen atmalarn Kkenleri Nedir,

Nasl zmlenecektir?
Avrupada bir HAYALET kol geziyor Komnizm hayaleti. Yal
Avrupann btn gleri, papas ve ar, Metternichi ve Guizotsu, Fransz
Radikalleri ve Alman polisleri, bu hayaleti kovmak zere kutsal bir srek
avnda el ele vermilerdir.
ktidardaki hasmlar tarafndan komnistlikle sulanmam tek bir muhalefet partisi gsterebilir misiniz? Bu komnizm karalamasn, gerici hasmlarna olduu kadar, kendinden daha ileri muhaliere de gerisin geri frlatmam tek bir muhalefet partisi gsterebilir misiniz?
Bu olgudan iki sonu kyor:
I. Komnizm, daha imdiden, btn Avrupa devletleri tarafndan balbana bir g olarak kabul ediliyor.
II. Komnistlerin, grlerini, amalarn, eilimlerini btn dnyann
gzleri nne aka sermelerinin ve bu komnizm hayaleti masalna,
dorudan doruya partinin bir manifestosuyla karlk vermelerinin
tam zamandr. (...)
I. Burjuvalar ve Proleterler
Bugne kadarki btn toplumlarn tarihi, snf mcadeleleri tarihidir.
zgr insan ile kle, patrisyen ile plep, senyr ile serf, lonca ustas ile
kalfa, ksacas, ezen ile ezilen srekli kar karya gelmi, her seferinde ya
btn toplumun devrimci bir dnme uramasyla ya da atan snarn birlikte kyle sonulanan, kimi zaman gizliden gizliye, kimi zaman
aktan aa, kesintisiz bir mcadele iinde olmulardr.
1419
Tarihin daha nceki alarnda hemen her yerde, toplumsal konumlarn

derece derece kademelendirildiini, toplumun eitli katmanlara blndn gryoruz. Eski Romada patrisyenler, valyeler, plepler, kleler; ortaada feodal beyler, vasallar, lonca ustalar, kalfalar, raklar, serer ve bu snarn hemen hepsinde de alt kademeler.
Feodal toplumun ykntlar arasndan ykselen modern burjuva toplumu, snf kartlklarn ortadan kaldrmamtr. Modern burjuva toplumu,
eski snarn yerine yeni snar, eski bask koullarnn yerine yeni bask
koullar, eski mcadele biimlerinin yerine de yeni mcadele biimleri getirmekten teye gitmemitir.
Bununla birlikte, amzn burjuva ann ayrt edici bir zellii vardr:
Snf kartlklarn yalnlatrmtr. Btn bir toplum, her geen gn daha
fazla, iki byk dman kampa, birbiriyle dorudan doruya kar karya
gelen iki byk snfa, yani burjuvazi ile proletaryaya blnmektedir.
Ortaan sereri arasndan, ilk kentlerin ayrcalk belgesine sahip kentlileri dodu. Bu kentlilerin arasndan da burjuvazinin ilk unsurlar geliti.
Amerikann ke, mit Burnunun dolalmas, ykselen burjuvaziye
yepyeni alanlar at. Dou Hindistan ve in pazarlar, Amerikann smrgeletirilmesi, smrgelerle deiim, deiim aralarnn ve genel olarak mallarn artmas, ticarete, denizcilie ve sanayiye o gne kadar grlmemi bir
srama salad ve bylelikle temelleri sarslan feodal toplumun barndaki
devrimci unsurun hzla gelimesine yol at.
Sanayinin o gne kadarki feodal ya da lonca tr iletme tarz, yeni pazarlarla artan ihtiyalar artk karlayamyordu. Onun yerini imalat sistemi
ald. Lonca ustalar, imalat3 orta snf tarafndan srld; eitli lonca birlikleri arasndaki iblm, her bir atlyenin kendi iinde yaplan iblm
karsnda yok oldu.
Bu arada pazarlar durmadan byyor, talep durmadan artyordu. malat
sistemi de artk yetmiyordu. te o zaman, buhar ile makine sanayii retiminde devrim yapt. malatn yerini byk modern sanayi; sanayici orta
snfn yerini ise sanayici milyonerler, sanayi ordularnn eeri, modern
burjuvalar ald.
Byk sanayi, Amerikann keyle yolu alan dnya pazarn kurdu.
Dnya pazar, ticarette, denizcilikte ve kara ulamnda muazzam bir gelimeye yol at. Bu gelime de sanayinin yaylmasn salad; sanayi, ticaret,
denizcilik ve demiryollar yayldka, burjuvazi de ayn lde geliti, sermayesini artrd ve tm ortaa art snar bir bir sahne arkasna itti.
3
Marx, imalat kelimesini, modern makinede retim anlamna ters den bir ekilde, eski
anlamyla, yani elde retim olarak kullanmaktadr.
1420
SOSYALZM
Yani, modern burjuvazinin kendisinin de uzun bir gelime srecinin,

retim ve deiim biimlerinde meydana gelen bir dizi devrimin rn olduunu gryoruz.
Burjuvazinin her gelime basamana ona denk den bir siyasal ilerleme elik etti. Feodal beylerin hkimiyeti altnda ezilen bir snf, komnde
silahl ve kendi kendini yneten bir topluluk olan, kimi yerde bamsz bir
kent cumhuriyeti, kimi yerde kralln vergi demekle ykml nc snfn oluturan, daha sonralar da asl imalat dneminde soylulua kar
bir arlk unsuru olarak ya yar feodal kralla ya da mutlak kralla hizmet
eden ve aslnda genel olarak byk krallklarn temel ta olan burjuvazi,
en sonunda, byk sanayinin ve dnya pazarnn olumasndan bu yana,
modern temsili devlette siyasal hkimiyeti tek bana eline geirdi. Modern
devlet erki, btn burjuvazinin ortak ilerini yrten bir kuruldan baka bir
ey deildir.
Burjuvazi, tarihte son derece devrimci bir rol oynamtr.
Burjuvazi, hkimiyeti ele geirdii her yerde, btn feodal, ataerkil, romantik-duygusal ilikilere son vermitir. nsan doal efendilerine balayan karmakark feodal balar acmaszca kesip atm ve insanla insan arasnda katksz kardan, duygusuz nakit demeden baka bir ba brakmamtr. Dinsel tutkunun, valye ruhunun, kk burjuva duygusallnn en
yce cokularn bencil hesabn buzlu surlarnda bomutur. Kiisel deeri
deiim deerine dntrm ve belgelenmi, kazanlm hak olan saysz
zgrln yerine, o tek, vicdansz ticaret zgrln geirmitir. Tek kelimeyle, dinsel ve siyasal aldatmacalarn ardna gizlenen smrnn yerine
apak, utanmaz, dolaysz, kaba smry geirmitir.
Burjuvazi onca zamandr sayg duyulan, dinsel bir ekingenlikle yaklalan meslekleri evreleyen kutsal haleyi skp atmtr. Hekimi de, avukat
da, rahibi de, ozan da, bilimadamn da kendi cretli emekisi yapp kmtr.
Burjuvazi, aile ilikisinin dokunakl-duygusal rgsn yrtp atm, onu
basit bir para ilikisine indirgemitir.
Burjuvazi, Orta ada gericiliin o kadar hayran olduu kaba kuvvet
gsterisinin miskin bir tembellikle nasl da btnletiini aa karmtr.
nsan faaliyetinin neler yaratabildiini ilk ortaya koyan, burjuvazi olmutur.
Msr piramitlerinden, Romann su kemerlerinden ve gotik katedrallerden
kat kat stn harikalar yaratmtr burjuvazi; btn eski kavim gleri ve
Hal Seferlerinden ok farkl seferler gerekletirmitir.
Burjuvazi, retim aralarn, dolaysyla retim ilikilerini ve bunlarla
birlikte toplumun btn ilikilerini srekli devrimselletirmeksizin var ola1421
maz. Oysa eski retim biimlerinin olduu gibi korunmas, daha nceki btn sanayici snarn ilk varlk kouluydu. retimin durmadan altst olmas, btn toplumsal koullarn aralksz sarslmas ve sonu gelmez bir belirsizlik ve hareketlilik, burjuva an daha nceki btn alardan ayrr. Btn kemiklemi, donmu ilikiler, arkalar sra gelen eski ve saygdeer dnce ve grlerle birlikte silinip gidiyor, yeni oluanlarsa daha kemiklemeye frsat bulamadan eskiyor. Yerlemi, kurumsallam ne varsa buharlayor, kutsal olan her ey ayaklar altna alnyor ve sonunda insanlar, sosyal durumlarna ve karlkl ilikilerine, soukkanllkla ve mantkla bakmak zorunda kalyorlar.
rnleri iin durmadan genileyen bir pazara duyduu ihtiya, burjuvaziyi yeryznn drt bir bucana koturuyor. Burjuvazi, her yerde yuvalanmak, her yere yerlemek, her yerle balantlar kurmak zorundadr.
Burjuvazi, dnya pazarn smrerek, btn lkelerdeki retim ve tketime kozmopolit bir nitelik kazandrmtr. Burjuvazi, gericileri byk bir
yasa boarak, sanayinin ayaklar altndan, zerinde durduu ulusal zemini
ekip almtr. Nicedir sregelen btn eski ulusal sanayiler yklmtr ve
her gn yklmaktadr. Bunlarn yerini, kurulmalar btn uygar uluslar iin
bir lm kalm sorunu haline gelen yeni sanayiler; artk yerli hammaddeleri
deil de, en uzak yerlerden getirilen hammaddeleri ileyen sanayiler; rnleri yalnzca lke iinde deil, ayn zamanda dnyann drt bir yannda
tketilen sanayiler almaktadr. lke iinde retilen mallarla karlanan eski
ihtiyalarn yerini, uzak lke ve iklimlerin rnlerini zorunlu klan yeni
ihtiyalar alyor. Eski yerel ve ulusal iekapalln ve kendi kendine yeterliliin yerine, uluslarn okynl ilikileri ve okynl karlkl bamll
geiyor; stelik yalnzca maddi retimde deil, dnsel retimde de. Tek
tek uluslarn yaratt dnsel rnler herkesin ortak mal olmaktadr. Ulusal tek yanllk ve dar kafallk, her geen gn biraz daha olanakszlamakta
ve eitli ulusal ve yerel edebiyatlardan bir dnya edebiyat domaktadr.
Burjuvazi, btn retim aralarnn hzla gelimesi ve son derece kolaylam iletiim ile btn uluslar, hatta en barbarlarn bile uygarln iine
ekiyor. Mallarnn ucuz yatlar, burjuvazinin, btn in Setlerini yerle bir
ettii, barbarlarn yabanclara duyduu en inat nefreti dize getirdii ar
toplardr. Btn uluslar, eer yok olup gitmek istemiyorlarsa, burjuva retim biimini benimsemeye zorluyor; btn uluslar, kendisinin uygarlk dedii eyi kabullenmek, yani burjuvalamak zorunda brakyor. Tek kelimeyle, burjuvazi, kendi suretinde bir dnya yaratyor.
Burjuvazi, kr kentin hkimiyeti altna soktu. Koca koca kentler yaratt,
krsal nfusa oranla kent nfusunu byk lde artrd ve bylece nfusun
1422
SOSYALZM
hatr saylr bir kesimini krsal hayatn miskinliinden kurtard. Tpk kr

kente baml kld gibi, barbar ve yar barbar lkeleri uygar lkelere, kyl
uluslar burjuva uluslara, Douyu Batya baml kld.
Burjuvazi, nfusun, retim aralarnn ve mlkiyetin paralanmasna
her geen gn biraz daha son veriyor. Burjuvazi, nfusu bir araya toplad,
retim aralarn merkeziletirdi ve mlkiyeti birka elde toplad. Bunun
zorunlu sonucu, siyasal merkezileme oldu. Farkl karlar, yasalar, ynetimleri ve gmrkleri bulunan, hemen hemen sadece mttek olan bamsz eyaletler, tek bir ynetimi, tek bir hukuk sistemi, tek bir ulusal snf
kar, tek bir snr ve tek bir gmrk tarifesi bulunan tek bir ulusta btnlemeye zorlandlar.
Burjuvazi, henz yzyl bulmayan snf hkimiyeti sresince, daha nceki kuaklarn hepsinden daha kitlesel ve daha muazzam retici gler
yaratt. Doa glerinin boyunduruk altna alnmas, makineler, kimyann
sanayi ve tarma uygulanmas, buharl gemiler, demiryollar, telgraf, koskoca ktalarn tarma elverili klnmas, rmaklarn ulama almas, nfusun
yerden mantar biter gibi oalmas; toplumsal emein barnda bylesine
retici glerin yattn daha nce hangi yzyl sezmiti ki?
Demek ki unu grdk: Burjuvazinin zerinde ykseldii temeli meydana getiren retim ve deiim aralar, feodal toplumun barnda olumutu. Bu retim ve deiim aralarnn belli bir gelime aamasnda, feodal
toplumun retim ve deiim koullar, tarmn ve imalat sanayisinin feodal
rgtlenmesi, ksacas, feodal mlkiyet ilikileri, gelimi bulunan retici
glere artk ayak uyduramaz olmutu. Bunlar retimi zendirecek yerde
kstekliyorlard. yice ayak ba olmulard. Sklp atlmalar gerekiyordu;
sklp atldlar.
Bunlarn yerini, kendisine uygun den bir toplumsal ve siyasal yap ve
burjuva snfnn ekonomik ve siyasal hkimiyetiyle birlikte serbest rekabet
ald.
Bugn de gzlerimizin nnde buna benzer bir sre yaanyor. retim,
deiim ve mlkiyet ilikileriyle modern burjuva toplumu, o dev retim ve
deiim aralarn yaratm olan bu toplum, byler yaparak ard cehennem zebanilerine artk sz geiremeyen bycnn durumuna dm
bulunuyor. On yllardr, sanayinin ve ticaretin tarihi, modern retici glerin modern retim koullarna kar, burjuvazinin ve onun hkimiyetinin
varlk koulu olan mlkiyet ilikilerine kar isyannn tarihinden baka bir
ey deildir. Dnem dnem tekrarlanarak her seferinde btn burjuva toplumunun varln daha da tehditkr bir biimde tehlikeye sokan krizleri belirtmek yeter. Bu ticari krizler srasnda, yalnzca eldeki rnlerin byk bir
1423
blm deil, ayn zamanda daha nce yaratlm retici glerin byk bir
blm de dzenli olarak yok edilir. Bu krizler srasnda, daha nceki btn
alarda olsa olsa bir samalk olarak grlebilecek bir salgn; ar retim
salgn ba gsterir. Toplum, kendini birdenbire anlk bir barbarlk durumuna geri gtrlm bulur; sanki bir ktlk, genel bir ykm sava btn
gda maddelerinin kkn kurutmu, sanki sanayi ve ticaret yok edilmitir.
Peki, neden? nk toplumda ok fazla uygarlk, ok fazla gda maddesi,
ok fazla sanayi, ok fazla ticaret vardr. Toplumun elindeki retici gler,
artk burjuva uygarlnn ve burjuva mlkiyet ilikilerinin gelimesine hizmet etmemektedirler; tam tersine, artk kendilerini kstekleyen bu ilikilere
gre ok fazla glenmilerdir. Ve bu ayak balarndan kurtulur kurtulmaz
btn burjuva toplumunu altst eder, burjuva mlkiyetinin varln tehlikeye sokarlar. Burjuva ilikileri, bunlarn yaratt zenginlii kucaklayamayacak kadar daralmtr. Peki, burjuvazi bu krizlerin nasl stesinden gelir?
Bir yandan retici gleri kitlesel olarak zorla yok ederek, te yandan yeni
pazarlar ele geirerek ve eski pazarlar daha da fazla smrerek. Yani nasl?
Daha okynl ve daha iddetli krizlerin yolunu aarak ve bu krizleri nleyebilecek yollar gittike kapayarak.
Burjuvazinin feodalizmi yere alarken kulland silahlar, imdi burjuvazinin kendisine evrilmitir.
Ama burjuvazi, kendisine lm getiren silahlar gelitirmekle kalmam,
ayn zamanda bu silahlar kullanacak insanlar; modern iileri, proleterleri de yaratmtr.
Burjuvazi, yani sermaye gelitike, ancak i bulduklar srece yaayabilen ve ancak emekleri sermayeyi artrd srece i bulabilen proletarya,
yani modern ii snf da ayn lde geliir. Kendilerini para para satmak
zorunda olan bu iiler, alnp satlan btn teki mallar gibi bir metadrlar
ve bu yzden de rekabetin yol at btn karklklarn, piyasadaki btn
dalgalanmalarn etkisine aktrlar.
Proleterlerin yapt i, makinelerin yaygn bir biimde kullanlmas ve
iblm nedeniyle, btn zgn niteliini ve bunun sonucunda da iiler
iin btn ekiciliini yitirmitir. i, makinenin bir uzants olmaktadr;
artk ondan istenen, yalnzca en basit, en tekdze ve en kolay edinilen beceridir. Bu nedenle, bir iinin yol at giderler, neredeyse btnyle hayatta
kalabilmesi ve soyunu srdrebilmesi iin gerekli temel ihtiya maddeleriyle snrldr. Ama bir metann, dolaysyla emein de yat, onun retim maliyetine eittir. Dolaysyla, iin ekilmezlii arttka, cret de ayn oranda
azalr. stelik makine kullanm ve iblm arttka, ister alma saatlerinin uzatlmas, ister belli bir sre iinde yaplmas gereken iin artrlmas
1424
SOSYALZM
ve ister makinelerin hzlandrlmas vb. sonucunda olsun, iin yk de ayn

lde artar.
Modern sanayi, ataerkil ustann kk atlyesini sanayici kapitalistin
byk fabrikasna dntrmtr. Fabrikaya tklan ii kitleleri, askerler
gibi rgtlenir. Onlar, sanayi ordusunun erleri olarak, tam bir subaylar ve
avular hiyerarisinin komutas altna sokulmulardr. Onlar, yalnzca burjuva snfnn ve burjuva devletinin kleleri olmakla kalmazlar; her gn, her
saat, makineler tarafndan, deneti tarafndan ve en ok da bizzat burjuva
fabrikatr tarafndan kleletirilirler. Bu despotluk, biricik amacn kr olduunu ne kadar ak bir biimde ortaya koyarsa, o kadar aalk, o kadar
nefret uyandrc ve o kadar ileden karc olur.
Kol emei ile yaplan ilerde becerinin ve gcn gereklilii ne kadar azalrsa, baka bir deyile, modern sanayi ne kadar geliirse, erkek emeinin yerini o lde kadn ve ocuk emei alr. Artk ya ve cinsiyet farkllklarnn
ii snf iin herhangi bir toplumsal geerlilii kalmamtr. Artk sadece,
ya ve cinsiyetlerine gre farkl maliyetleri olan i aralar vardr.
inin fabrikatr tarafndan smrlmesi, cretini nakit olarak almasyla o an iin sona erer ermez, bu kez de burjuvazinin teki kesimleri; ev sahibi, bakkal, tefecisi vb. ker tepesine.
imdiye kadarki orta snfn alt tabakalar, yani kk sanayici, esnaf ve
rantiyeler, zanaatkrlar ve kyller; btn bu snar, ksmen kendi kk
sermayeleri byk sanayinin iletilmesine yetmedii ve byk kapitalistlerle rekabet iinde batp gittii iin, ksmen yeni retim yntemleri onlarn
zel becerilerini skartaya kard iin yava yava proletaryann katna
inerler. Bylece nfusun btn snarndan proletaryaya katlmalar olur.
Proletarya eitli gelime aamalarndan geer. Daha doar domaz burjuvaziye kar mcadelesi balar.
Balangta tek tek iiler, sonra bir fabrikann iileri, daha sonra bir
blgede ayn ikolunda alan iiler, onlar dorudan smren tek tek
burjuvalara kar mcadele ederler. Saldrlarn yalnzca burjuva retim
ilikilerine deil, bizzat retim aralarna da yneltirler. Kendi emeklerine
rakip kan ithal mallar krp dker, makineleri paralar, fabrikalar atee
verir, ortaa iilerinin yitip gitmi konumunu zorla geri getirmeye alrlar.
Bu aamada, iiler henz lkenin drt bir yanna dalm ve rekabetten
dolay paralanm bir yn durumundadrlar. ilerin kitlesel olarak bir
arada durmas, henz onlarn kendi birliklerinin bir sonucu deil, tersine,
siyasal amalarn gerekletirmek iin btn proletaryay harekete geirmek zorunda olan, stelik bir sre bunu baarabilen burjuvazinin birliinin
1425
bir sonucudur. Demek ki proleterler, bu aamada kendi dmanlarna kar

deil, dmanlarnn dmanlarna kar; mutlak kralln kalntlarna, toprak sahiplerine, sanayici olmayan burjuvalara ve kk burjuvaziye kar
savarlar. Bylece btn tarihi hareket burjuvazinin elinde toplanr; byle
elde edilen her zafer de burjuvazinin zaferidir.
Ama sanayinin gelimesiyle birlikte proletarya yalnzca sayca artmakla
kalmaz, daha byk kitleler halinde bir araya gelir, glenir ve bu gc
daha fazla hisseder. Makineler emek farkllklarn sildike ve cretleri hemen her yerde ayn dk dzeye indirdike proletaryann saarndaki
karlar ve yaam koullar da gitgide eitlenir. Burjuvazinin kendi iinde
byyen rekabet ve bunun sonucunda ortaya kan ticari krizler ii cretlerini durmadan daha ok dalgalandrr. Makinelerde srekli daha hzl
gelime, sonu gelmez iyileme, iilerin sosyal konumlarn gittike daha
da gvensiz klar; tek tek iiler ile tek tek burjuvalar arasndaki atmalar
giderek iki snf arasndaki atmalar niteliini alr. Bunun zerine iiler, burjuvalara kar birlikler kurmaya balarlar; cretlerini savunmak iin
omuz omuza verirler. Zaman zaman meydana gelen bu isyanlara nceden
hazrlanabilmek iin kalc rgtlenmelere giderler. Bu mcadele yer yer
ayaklanmalara dnr.
Zaman zaman iiler galip gelir ama yalnzca geici olarak. ilerin mcadelelerinin gerek sonucu, hemen o anda elde edilen baar deil, iilerin
durmadan genileyen birliidir.
Byk sanayi tarafndan yaratlan ve farkl blgelerdeki iilerin birbirleriyle iliki kurmalarn salayan gelimi iletiim aralar, bu birlie yardmc olur. Hepsi de ayn nitelii tayan saysz yerel mcadeleyi lke apnda
tek bir snf mcadelesinde merkeziletirmek iin gerekli olan da ite bu ilikidir. Ama her snf mcadelesi, siyasal bir mcadeledir. Ve ortaa kentlilerinin o berbat karayollaryla ancak birka yzylda ulaabildikleri bu birlie,
modern proleterler demiryollaryla birka ylda ularlar.
Proleterlerin bir snf olarak ve bunun sonucunda da bir siyasal parti olarak rgtlenmeleri, iilerin kendi aralarndaki rekabet yznden srekli
dinamitlenir. Ama her seferinde daha gl, daha salam ve daha grkemli olarak dorulup ayaa kalkar. Burjuvazinin kendi iindeki blnmelerden yaralanarak iilerin belli karlarnn yasal olarak tannmasn salar.
ngilterede 10 saatlik ign tasars byle yasalamtr.
Bir btn olarak bakldnda, eski toplumun snar arasndaki atmalar, proletaryann gelime srecini birok bakmdan hzlandrr. Burjuvazi srekli olarak bir savan iindedir: Balangta aristokrasiyle, daha sonra
burjuvazinin, karlar sanayinin gelimesiyle alabildiine elien kesimle1426
SOSYALZM
riyle ve her zaman da btn yabanc lkelerin burjuvazileriyle. Burjuvazi,

btn bu savalarda proletaryaya bavurmak, proletaryadan yardm istemek
ve dolaysyla proletaryay siyaset sahnesine ekmek zorunda kalr. Dolaysyla burjuvazi, eitim unsurlarn, yani kendine kar silahlar proletaryaya
bizzat kendi eliyle salar.
Ayrca, daha nce grdmz gibi, sanayinin gelimesiyle, hkim snflarn baz kesimleri tmyle proletaryann saarna itilir ya da en azndan
varlk koullar tehlikeye girer. Bunlar da proletaryaya bir yn eitim unsuru salarlar.
En sonunda, snf mcadelesinin belirleyici annn yaklat zamanlarda, zlme sreci, hkim snf iinde, btn eski toplum iinde ylesine
keskin ve arpc bir nitelik alr ki, hkim snfn kk bir kesimi kendini o
snftan koparr ve devrimci snfa, gelecei elinde tutan snfa katlr. te bu
yzden, eskiden nasl aristokrasinin bir kesimi burjuvazinin safna getiyse,
imdi de burjuvazinin bir kesimi zellikle de burjuva ideologlarnn btn
tarihi hareketi teorik bakmdan kavrama dzeyine erimi bir kesimi, proletaryann safna gemektedir.
Bugn burjuvaziyle kar karya gelen btn snar arasnda gerekten
devrimci olan biricik snf proletaryadr. teki snar modern sanayi karnda zayar ve sonunda yok olurlar; proletarya ise modern sanayinin kendi rndr.
Orta tabakalar, kk sanayici, kk tccar, zanaatkr, kyl; hepsi orta
tabakalar olarak varlklarn srdrebilmek iin burjuvaziye kar mcadele
ederler. Bunlar devrimci deil, tutucudurlar. Dahas, gericidirler, nk tarihin tekerleini geriye doru evirmeye alrlar. Eer devrimci bir ynleri
varsa, srf proletaryaya gemek zere olduklar iin vardr; yani bu ynleriyle o andaki karlarn deil, gelecekteki karlarn savunurlar; proletaryann bak asn edinmek iin kendi bak alarn terk ederler.
Lmpen proletarya eski toplumun en alt tabakalarnn bu edilgen rm kesimi, bir proletarya, devrimi ile yer yer hareketin iine srklenebilir;
ne var ki, iinde bulunduu yaam koullar gerei gerici entrikalarla satn
alnmaya daha hazrdrlar.
Eski toplumun yaam koullar proletaryann yaam koullar iinde
yok edilmitir bile. Proleter mlkszdr; kars ve ocuklaryla olan ilikisinin burjuva aile ilikileriyle hibir ortak yan kalmamtr. ngilterede
ve Fransada, Amerikada ve Almanyada olduu gibi modern sanayi emei, modern sermaye boyunduruu proleterin ulusal karakterini btnyle
silmitir. Proleterin gznde hukuk da, ahlak da, din de ardnda bir yn
burjuva karnn sakland, bir yn burjuva nyargsdr.
1427
Hkimiyeti ele geiren bundan nceki btn snar, btn toplumu kendi mlk edinme koullarna boyun edirerek, zaten elde etmi olduklar konumu salamlatrmaya almlardr. Buna karlk, proleterler ancak daha
nceki kendi mlk edinme biimlerini ve bylece daha nceki btn teki
mlk edinme biimlerini ortadan kaldrarak toplumsal retici gleri fethedebilirler. Proleterlerin gvenlik altna alnacak ve salamlatrlacak hibir
eyleri yoktur; imdiye kadarki btn zel gvenceleri ve zel sigortalar yok
etmelidirler.
Bugne kadarki btn hareketler aznlk hareketleri ya da aznlklarn
karna hareketlerdi. Proletarya hareketi ise, ezici ounluun gene ezici
ounluk karna bamsz hareketidir. Gnmz toplumunun en alt tabakas olan proletarya, resmi toplumu oluturan tabakalarn btn styaps
havaya uurulmadan silkinip ayaa kalkamaz.
zde olmasa bile biimde, proletaryann burjuvaziye kar mcadelesi
ncelikle ulusal bir mcadeledir. Hi kukusuz her lkenin proletaryas her
eyden nce kendi burjuvazisiyle hesaplamak zorundadr.
Proletaryann gelimesinin en genel aamalarn belirtirken gnmz
toplumunda srdrlen, st az ya da ok rtl i sava, bu savan ak
bir devrime dnt ve burjuvazinin zorla alaa edilmesiyle proletaryann kendi hkimiyetinin temelini att noktaya kadar izledik.
Grdmz gibi, bugne kadarki btn toplum biimleri, ezen snf ile
ezilen snf arasndaki kartla dayanmtr. Ama bir snf ezebilmek iin,
ona hi deilse klece varln srdrebilecei belli koullar salamak gerekir. Serik dneminde, serf kendini komn yesi durumuna ykseltmitir.
Tpk kk burjuvann feodal mutlakiyetin boyunduruu altnda bir burjuva durumuna gelmesi gibi. Oysa modern ii, sanayinin gelimesiyle birlikte
ykselecei yerde her geen gn kendi snfnn koullarnn daha da altna
dyor. Modern ii ele gne avu aacak kadar yoksullayor ve bu yoksulluk nfustan da, servetten de daha hzl geliiyor. te bu noktada burjuvazinin artk toplumun hkim snf olarak kalamayaca ve kendi snfnn
koullarn dzenleyici bir yasa gibi topluma zorla dayatamayaca apak ortaya kyor. Burjuvazi, hkim olmaktan acizdir nk klesinin varln klelik erevesinde bile gvence altna almaktan acizdir nk klesinin yle
bir duruma dmesine yol aar ki, sonunda klesi onu besleyecei yerde, o
klesini beslemek zorunda kalr. Toplum artk bu burjuvazinin hkimiyeti
altnda yaayamaz; baka bir deyile, artk onun varl toplumla badamaz.
Burjuva snfnn varlk ve hkimiyetinin temel koulu, servetin zel kiilerin elinde birikmesi, sermayenin olumas ve bymesidir. Sermayenin
koulu ise, cretli emektir. cretli emek, sadece ve sadece iiler arasndaki
1428
SOSYALZM
rekabete dayanr.4 Burjuvazinin ister istemez destek olduu sanayinin gelimesi, iilerin rekabetten kaynaklanan yaltlmlnn yerine, rgtlenmeden kaynaklanan devrimci birliini geirir. te bu nedenledir ki modern
sanayinin gelimesi, burjuvazinin retim yapt ve rnlere el koyduu
temeli onun ayaklarnn altndan eker alr. Dolaysyla, burjuvazi en bata
kendi mezar kazclarn retir. Burjuvazinin ykl ve proletaryann zaferi
ayn lde kanlmazdr.
II. Proleterler ve Komnistler
Komnistler, genel olarak proleterlerle nasl bir iliki iindedir?
Komnistler teki ii snf partileri karsnda zel bir parti deildir.
Komnistlerin btn proletaryann karlarndan farkl karlar yoktur.
Komnistler, proletarya hareketini biimlendirmek ve kalba dkmek
zere kendilerine zg hibir zel ilke koymaz.
Komnistler teki proletarya partilerinden yalnzca u noktalarda ayrlr:
Bir yandan, proleterlerin eitli ulusal mcadelelerinde, btn proletaryann milliyetten bamsz ortak karlarn vurgular ve ne karrlar. Dier
yandan ii snfnn burjuvaziye kar mcadelesinin getii eitli aamalarda her zaman btn hareketin karn temsil ederler.
Dolaysyla komnistler, pratik olarak btn lkelerin ii partilerinin
en kararl, daima en ilerletici kesimini olutururlar; teorik bakmdan, proletaryann byk ounluu karsnda, proletarya hareketinin koullarn,
hattn ve genel sonularn kavrama konusunda proletarya kitlesinden daha
stndrler.
Komnistlerin en yakn hede, btn teki proletarya partilerininkiyle
ayndr: Proletaryann bir snf olarak olumas, burjuvazinin hkimiyetinin
yklmas, siyasal iktidarn proletarya tarafndan ele geirilmesi.
Komnistlerin teorik kirleri, asla u ya da bu dnya reformcusu tarafndan icat edilmi ya da kefedilmi dnce ve ilkelere dayanmaz.
Bunlar sadece, var olan snf mcadelesinden, gzlerimizin nnde cereyan eden tarihi hareketten kaynaklanan somut ilikilerin genel ifadesidir. O
zamana kadarki mlkiyet ilikilerini kaldrmak hibir zaman komnizmin
ayrt edici bir zellii deildir.
Btn mlkiyet ilikileri, srekli tarihi dnme, srekli tarihi deiime uramlardr.
rnein Fransz Devrimi, burjuva mlkiyetinin lehine olmak zere feodal mlkiyeti kaldrmtr.
4
Bkz., Ricardo, cretler zerine (sf.1157).
1429
Komnizmin ayrt edici zellii, genel olarak mlkiyetin kaldrlmas deil, burjuva mlkiyetine son verilmesidir.
Ama modern burjuva zel mlkiyeti, snf kartlklarna ve birilerinin
bakalar tarafndan smrlmesine dayal retim ve rnlere el koyma sisteminin en son ve en eksiksiz ifadesidir.
Bu anlamda komnistler, teorilerini tek bir cmle ile zetleyebilirler:
zel mlkiyeti kaldrmak.
Biz komnistler, kiisel olarak edinilmi, insann kendi emeinin rn
olan mlkiyeti, her trl kiisel zgrlk, faaliyet ve bamszln temeli
olduu ileri srlen mlkiyeti kaldrmak istemekle sulanmzdr.5
nsann gece gndz alarak, aln teri dkerek kendi abasyla elde ettii mlkiyet! Burjuva mlkiyet biiminden nceki bir mlkiyet biimi olan
kk burjuva ve kk kyl mlkiyetinden mi sz ediyorsunuz? Bunu ortadan kaldrmamza gerek yok; sanayinin gelimesi onu byk lde yok
etti ve her gn yok etmeye devam ediyor.
Yoksa modern burjuva zel mlkiyetinden mi sz ediyorsunuz?
Peki, cretli emek, proletaryann emei, proletarya iin herhangi bir
mlkiyet yaratr m? Asla. cretli emek, sermaye yaratr, baka bir deyile,
cretli emei smren ve yeniden smrlecek yeni bir cretli emek arz
oluturmakszn oalamayan bir mlkiyet yaratr. Bugnk biimiyle mlkiyet, sermaye ile cretli emek arasndaki kartla dayanr. Bu kartln
iki ynn inceleyelim.
Kapitalist olmak, retimde salt kiisel deil, ayn zamanda toplumsal bir
konuma da sahip olmak demektir. Sermaye, kolektif bir rndr ve ancak
toplumun birok yesinin kolektif eylemi ile dahas son tahlilde, ancak toplumun btn yelerinin kolektif eylemi ile harekete geirilebilir.
te bu yzden sermaye, kiisel deil, toplumsal bir gtr.
Dolaysyla, sermaye ortak mlkiyete, toplumun btn yelerinin mlkiyetine dntrld zaman, kiisel mlkiyet toplumsal mlkiyete dntrlm olmaz. Deien, mlkiyetin toplumsal niteliidir yalnzca. Mlkiyet, snf karakterini yitirir.
imdi cretli emei ele alalm.
cretli emein ortalama yat asgari crettir, yani iinin bir ii olarak
hayatta kalabilmesi iin kesinlikle gerekli olan temel ihtiya maddelerinin
tutardr. Yani cretli emekinin emei ile kazand kuru varln yeniden
retmesine ancak yeter. Biz, emek rnleri zerindeki bu kiisel mlk edinmeyi, insan hayatnn srdrlmesini ve insanlarn oalmasn salayan
5
Baknz Locke, Hkmete Dair ki Risale, (sf.859).
1430
SOSYALZM
ve bakalarnn emeine hkmetmeyi mmkn klacak hibir fazlalk brakmayan bir mlk edinmeyi asla ortadan kaldrmak niyetinde deiliz. Biz
yalnzca, bu mlk edinmenin, emekinin yalnzca sermayeyi artrmak iin
yaamasna olanak tanyan, ancak hkim snfn karnn gerektirdii lde yaamasna izin veren sel karakterini ortadan kaldrmak istiyoruz.
Burjuva toplumunda canl emek, yalnzca birikmi emei artrmak iin
bir aratr. Komnist toplumdaysa, birikmi emek, yalnzca iinin hayatn
daha kapsaml klmann, zenginletirmenin ve gelitirmenin bir aracdr.
Demek ki, burjuva toplumunda gemiin bugne hkmetmesine karlk,
komnist toplumda bugn gemie hkmeder. Burjuva toplumunda sermaye bamsz ve kiiseldir, alan birey ise bamldr ve kiisel deildir.
Ve burjuvalara bakarsanz, bu durumun ortadan kaldrlmas kiiselliin
ve zgrln ortadan kaldrlmasdr! Dorudur. Hi kukusuz, ama, burjuva kiiselliini, burjuva bamszln ve burjuva zgrln ortadan
kaldrmaktr.
Gnmz burjuva retim koullarnda, zgrlkle kastedilen, serbest ticaret, serbest alm satmdr.
Ama alm satm ortadan kalkarsa, serbest alm satm da ortadan kalkar.
Serbest alm satma ilikin bu szler ve burjuvazimizin genel olarak zgrle ilikin btn teki gzpek szleri, ancak ortaan snrl alm satmna ve eli kolu bal tacirlerine kar sylendikleri zaman bir anlam tarlar;
yoksa alm satmn, burjuva retim koullarnn ve burjuvazinin kendisinin
komnizm tarafndan ortadan kaldrlmasna kar sylendikleri zaman hibir anlam tamazlar.
zel mlkiyeti kaldrmak istememizi dehetle karlyorsunuz. Ama sizin
bugnk toplumunuzda, nfusun onda dokuzu iin zel mlkiyet zaten kaldrlmtr; zel mlkiyetin bir avu insan iin bulunmasnn biricik nedeni
o onda dokuzun elinde hi bulunmamasdr. Demek ki, siz bizi ancak toplumun ezici ounluu iin hibir mlkiyetin bulunmamas kouluyla var
olabilen bir mlkiyet biimini ortadan kaldrmak istemekle suluyorsunuz.
Tek kelimeyle, bizi sizin mlkiyetinizi ortadan kaldrmak istemekle suluyorsunuz. Kukusuz, tam da bunu istiyoruz.
Emek artk sermayeye, paraya ya da ranta, ksacas tekelletirilebilecek
bir toplumsal gce dntrlemez olduu, yani kiisel mlkiyet artk burjuva mlkiyetine dntrlemez olduu andan itibaren bireyin de ortadan
kalktn sylyorsunuz.
O zaman, birey derken burjuvadan, burjuva mlk sahibinden bakasn
kastetmediinizi itiraf ediyorsunuz. Gerekten de bu birey ortadan kaldrlmaldr.
1431
Komnizm, hi kimseyi toplumsal rnleri mlk edinme gcnden yoksun klmaz; komnizm sadece, insan byle bir mlk edinme yoluyla bakalarnn emeini boyunduruk altna alma gcnden yoksun klar.
zel mlkiyetin kaldrlmasyla btn almalar durur ve genel bir tembellik yaylr diye bir itirazda bulunulmutur.
yle olsayd, burjuva toplumunun srf aylaklk yznden oktan yklp
gitmi olmas gerekirdi. nk bu toplumda, alanlar hibir ey elde edemezken, her eyi elde edenler hi almamaktadr. Btn bu itiraz u szlerin gereksiz bir tekrarndan baka bir ey deildir: Sermaye diye bir ey kalmaynca cretli emek diye bir ey de kalmaz.
Maddi rnlerin komnist tarzda retilmesi ve mlk edinilmesi biimine kar ileri srlen btn itirazlar, zihinsel rnlerin retilmesi ve mlk
edinilmesine kar da yneltilmitir. Burjuva, snf mlkiyetinin ortadan
kalkmasn nasl bizzat retimin ortadan kalmas olarak grrse, snf kltrnn ortadan kalkmas da onun iin btn kltrn ortadan kalkmas anlamna gelir.
Burjuvann yitirilecek diye o kadar yaknp szland o kltr, byk ounluk iin, bir makine gibi davranacak biimde eitilmekten te bir ey deildir.
Ama burjuva mlkiyetinin kaldrlmasn, kendi burjuva zgrlk, kltr, hukuk vb. anlaylarnzn ltyle deerlendirerek bizimle tartmayn. Bizzat bu dnceleriniz sizin burjuva retiminizin ve mlkiyet ilikilerinizin bir rndr. Tpk hukukunuzun, sadece snfnzn yasa dzeyine
ykseltilmi iradesinden; ierii sizin snfnzn maddi yaam koullarnca
belirlenen iradesinden ibaret olmas gibi.
Tarihi olarak, retim srecinde geici olan retim ve mlkiyet ilikilerinizin ebedi doa ve akl yasalarna dnt yolundaki karc dnceyi
ken btn hkim snarla paylayorsunuz. Antik mlkiyet sz konusu
olduunda kavradnz eyi, feodal mlkiyet sz konusu olduunda kavradnz eyi kendi burjuva mlkiyet biiminize gelince kabul edemezsiniz tabii.
Ailenin ortadan kaldrlmas! En kkl deiiklikleri savunanlar bile, komnistlerin bu yz kzartc amac karsnda galeyana geliyorlar.
Bugnk aile, yani burjuva ailesi hangi temele dayanyor? Sermayeye,
zel kazanca dayanyor. Bu aile tam gelimi biimi ile yalnzca burjuvazi
iin vardr. Ama bu aile, proleterlere dayatlan ailesizlik ve ak fuhula tamamlanyor.
Kendisini tamamlayan ey kaybolup gittii zaman, doal olarak burjuva
ailesi de kaybolup gidecek ve sermayenin ortadan kalkmasyla birlikte her
ikisi de yok olacaktr.
1432
SOSYALZM
Siz ocuklarn ana babalar tarafndan smrlmesine son vermek istemekle mi suluyorsunuz bizi? Bu suu kabul ediyoruz.
Ama diyeceksiniz ki, aile eitiminin yerine toplumsal eitimi geirmekle
ilikilerin en kutsaln ykyorsunuz.
Peki, sizin eitiminizi de toplum belirlemiyor mu? Onu da iinde eitim
yaptnz toplumsal koullar, toplumun okullar vb. araclyla yapt dolayl ya da dolaysz mdahale belirlemiyor mu? Toplumun eitime mdahalesini komnistler icat etmedi. Onlar sadece bu mdahalenin niteliini
deitiriyor, eitimi hkim snfn etkisinden kurtaryorlar.
Proleterler arasndaki btn aile balar, modern sanayinin etkisiyle kopup paralandka ocuklar alnp satlan basit birer mal ve i aracna dntke, aile ve eitim zerine ana baba ile ocuk arasndaki kutsal iliki
zerine burjuva gevezelikleri daha da irenleiyor.
Ama siz komnistler, kadnlarn ortaklaa kullanlmasn getireceksiniz
diye bir azdan yaygaray basyor btn burjuvazi.
Burjuva, karsn basit bir retim arac olarak grr. retim aralarnn
ortaklaa kullanlacan duyunca pek doal olarak, her eyin ortak olmasnn kadnlarn da ortak olmasna yol aacandan baka bir sonuca varamaz.
Gerek amacn, kadnlarn salt birer retim arac konumuna son vermek
olduu, burjuvann aklnn ucundan bile gemez.
Kald ki, burjuvalarmzn komnistler tarafndan aka ve resmen kurumlatrlacan ileri srdkleri, kadnlarn ortaklaa kullanlmas karsnda duyduklar erdemli fkeden daha gln bir ey olamaz. Komnistlerin kadnlarn ortaklaa kullanlmasn getirmelerine hi gerek yoktur, nk bu, zaten hemen her zaman vard.
Resmi fuhu bir yana brakalm, yanlarnda alan proleterlerin karlarn ve kzlarn el altnda bulundurmakla yetinmeyen burjuvalarmz, birbirlerinin karlarn ayartmaktan sonsuz bir zevk alrlar.
Burjuva evlilii gerekte, evli kadnlarn ortaklaa kullanld bir sistemdir. Bu yzden de komnistler, olsa olsa kadnlarn ortaklaa kullanlmasn ikiyzllkle gizlenen bir ey olmaktan karp resmi, aleni bir ey
haline getirmek istemekle sulanabilirler. Kald ki, bugnk retim ilikilerinin ortadan kalkmasyla birlikte, kadnlarn bu sistemden kaynaklanan
ortaklaa kullanlmasnn, yani resmi ve gayri resmi fuhun da yok olaca
apaktr.
Komnistler ayrca, vatan milliyeti ortadan kaldrmak istemekle de sulanyorlar.
ilerin vatan yoktur. Onlardan sahip olmadklar bir ey alnamaz.
Proletarya, her eyden nce siyasal hkimiyeti fethetmek, ulusal snf du1433
rumuna ykselmek, kendisi ulusu oluturmak zorunda olduundan zaten

ulusaldr ama kesinlikle szcn burjuva anlamnda deil.
Burjuvazinin gelimesi, ticaret zgrl, dnya pazar, sanayi retim
biiminin ve ona denk den yaam koullarnn tekdzelii ulusal farkllklarn ve halklar arasndaki kartlklarn her geen gn biraz daha yok olmasna yol ayor.
Proletaryann hkimiyeti bunlarn daha da byk bir hzla yok olmasn
salayacaktr. En azndan uygar lkelerin ortak eylemi, proletaryann kurtuluunun ilk koullarndan biridir.
Bir bireyin bir bakas tarafndan smrlmesi ortadan kaldrld lde, bir ulusun baka bir ulus tarafndan smrlmesi de ortadan kaldrlm olacaktr.
Bir ulusun kendi iindeki snar arasndaki kartlk yok olduu lde,
o ulusun baka bir ulusa besledii dmanlk da yok olacaktr.
Komnizme dini, felse ve genel olarak ideolojik adan yneltilen sulamalar daha fazla tartmaya demez.
nsann maddi varoluunun koullarnda, toplumsal ilikilerinde, toplumsal hayatnda meydana gelen her deiiklikle birlikte dncelerinin,
grlerinin ve anlaylarnn tek kelimeyle bilincinin de deitiini anlamak iin ok derin bir kavray m gerekir?6
Dnce tarihi, maddi retim deitii lde zihinsel retimin de nitelik deitirdiinden baka neyi kantlamaktadr? Her dnemin hkim dnceleri, her zaman o dnemin hkim snfnn dnceleri olmutur.
Toplumu devrimciletiren dncelerden sz edildii zaman, eski toplumun barnda, yeni bir toplumun unsurlarnn olutuu olgusu, eski yaam
koullarnn zlmesiyle eski dncelerin zlmesinin atba gittii olgusu dile getirilir.
Eski dnya lm deine uzand srada eski dinler de Hristiyanlk tarafndan altedilmi bulunuyordu. Hristiyan dnceler 18. yzylda aklc
dncelere yenik dtndeyse, feodal toplum o zamann devrimci burjuvazisine kar bir lm kalm sava veriyordu. Din ve vicdan zgrlne
ilikin dnceler, serbest rekabetin vicdan alanndaki stnlnn bir
yansmasndan baka bir ey deildi.
Ama, denecektir, dini, ahlaki, felse, siyasal, hukuki dnceler vb.
tarihin gelime sreci iinde hi kukusuz deiiklie uramtr. Ama din,
ahlak, felsefe, siyaset, hukuk bu deiikliklere karn gene de hep ayakta
kalmlardr.
6
zleyen blm, Hegelin Tarih Felsefesi ile karlatrnz (sf.1125).
1434
SOSYALZM
stelik her trl toplumda ortak olan zgrlk, adalet vb. lmsz dorular vardr. Ama komnizm lmsz dorular ortadan kaldryor, din ve
ahlak, yeni bir temel zerine oturtacana ortadan kaldryor, dolaysyla
bugne kadarki btn tarihi gelimeye ters dyor.
Bu sulama ne demeye geliyor? Bugne kadarki btn toplumlarn tarihi, farkl alarda farkl biimler alm snf kartlklarnn gelimesinden
ibarettir.
Ama bu kartlklar hangi biime brnm olurlarsa olsunlar, toplumun
bir blmnn teki blm tarafndan smrld, btn gemi yzyllarn ortak olgusudur. yleyse, gsterdii olanca farklla ve eitlilie karn gemi yzyllarn toplumsal bilincinin, ancak snf kartlklar tmyle
ortadan kalknca tmyle yok olacak belli ortak biimler ya da bilin biimleri iinde hareket etmesinde alacak bir ey yoktur.
Komnist devrim, geleneksel mlkiyet ilikilerinden en kkl koputur.
Onun gelime srecinde geleneksel dncelerden de en radikal kopuun
yaanmasnda alacak bir ey yoktur.
Ama burjuvalarn komnizme olan itirazlarn bir yana brakalm artk.
Yukarda grdmz gibi, ii devriminde atlacak ilk atm, proletaryay hkim snf durumuna ykseltmek, demokrasi savan kazanmaktr.
Proletarya, siyasal hkimiyetini, btn sermayeyi burjuvazinin elinden
adm adm skp almak, btn retim aralarn devletin, yani hkim snf
olarak rgtlenmi proletaryann elinde toplamak ve retici gler kitlesini
elden geldiince hzl bir biimde artrmak iin kullanacaktr.
Bu, elbette balangta mlkiyet haklarna ve burjuva retim ilikilerine
despota mdahaleler araclyla, dolaysyla ekonomik bakmdan yetersiz
ve zayf gibi grnen ama hareketin sreci iinde kendini aan ve btn
retim biimini dntrmek iin gerekli ve kanlmaz nlemlerle gerekletirilebilir.
Bu nlemler doal olarak her lkede farkl olacaktr.
Ama gene de, aadaki nlemler, en ileri lkelerde ok genel olarak uygulanabilecektir.
1. Toprak mlkiyetinin kamulatrlmas ve toprak rantnn devlet harcamalar iin kullanlmas.
2. Ar bir mterakki vergi konulmas.
3. Miras hakknn kaldrlmas.
4. lkeden ayrlp baka lkelere g edenlerin ve asilerin mlkne el
konulmas.
5. Devlet sermayesi ile iletilen ve tam bir tekel uygulayan bir ulusal
banka araclyla, kredilerin devlet elinde merkeziletirilmesi.
1435
6. Ulamn devlet elinde merkeziletirilmesi.

7. Ulusal fabrikalarn ve retim aralarnn oaltlmas, kolektif bir
plan uyarnca topraklarn ekime almas ve slah edilmesi.
8. Herkes iin eit alma ykmll. zellikle tarm alannda sanayi ordularnn kurulmas.
9. Tarm ile sanayi iletmesinin birletirilmesi, kent ile ky arasndaki
kartln giderek ortadan kaldrlmas.
10. Btn ocuklar iin devlet okullarnda parasz eitim. Bugnk biimiyle ocuklarn fabrikada almasna son verilmesi. Eitimin maddi
retimle birletirilmesi vb.
Gelimenin sreci iinde, snf farkllklar ortadan kalkt ve btn retim birlemi bireylerin elinde topland zaman devlet iktidar siyasal karakterini yitirecektir. Gerek anlamyla siyasal iktidar, bir snfn baka bir
snf ezmek iin kulland rgtl gcdr. Eer proletarya burjuvaziye
kar mcadelede zorunlu olarak kendisini bir snf olarak birletiriyorsa,
eer bir devrimle kendisini hkim snf durumuna getiriyor ve hkim snf
olarak eski retim ilikilerini zor yoluyla ortadan kaldryorsa, o zaman bu
retim ilikileriyle birlikte snf kartlklarnn ve esasen snarn varlk
koullarn da ortadan kaldrm olacaktr ve bylelikle bir snf olarak kendi
hkimiyetini de.
O zaman, snar ve snf kartlklaryla eski burjuva toplumunun yerini, bir bireyin zgrce gelimesinin herkesin zgrce gelimesinin koulu
olduu bir birlik alacaktr.
*
Karl Marx and Friedrich Engels, Manifesto of the Communist Party, Kaynak Yaynlar, Mays 2003.
ev. Ik Soner.
3. topik ve Bilimsel Sosyalizm*

Friedrich Engels
Karl Marxn hayat boyu birlikte alt Friedrich Engels (1820-1895), zengin bir
Alman tekstilcinin oludur. Genliinde babasnn ngilteredeki ileriyle ilgilenmek
zere ngiltereye gitmi ve o gnden itibaren gndzleri baarl bir kapitalist, geceleri ateli bir anti-kapitalist yazar olarak, bir tr ifte yaam srmtr. Sosyalist
grleri, Hegel felsefesinden ziyade, ngiltere artlarn dorudan gzlemlemi olmasndan kaynaklanr. Nitekim 1844te tanmalarn mteakip, Marxn entelektel
jargonunu byk lde ve isteyerek kabul eder. Engels, Marxn engin bilgisinden
1436
SOSYALZM
ve akademik bak asndan yoksun olmasna karn, karizmatik ve etkileyici kiiliiyle kendini dinleten iyi bir polemik ustasdr. Eugen Dhring (1877) adl szdesosyalist bir Alman yazara kar kaleme ald aadaki metin, Marksizm (bilimsel
sosyalizm olarak) ile Marksizmin Fourier ve Owen gibi topik ncleri arasndaki
ilikiyi, Marksist bakn nasl olduunu gstermektedir.
Bilimsel Sosyalizm le nceki ki Asrn Sosyal Ve

Entelektel Tarihi Arasndaki liki Nedir?
erii bakmndan modern sosyalizm, her eyden nce bir yandan modern toplumda varlkllar ile varlkl olmayanlar, cretliler ile burjuvalar
arasnda egemen olan snf kartlklarnn, te yandan da retimde egemen
olan anarinin bilincine varmann rndr.7 Ama teorik biimi bakmndan, balangta On Sekizinci yzyl Fransasndaki byk Aydnlanma a
lozoar tarafndan konulan ilkelerin daha gelimi ve daha tutarl olmak
isteyen bir uzants olarak ortaya kar. Her yeni teori gibi, kkleri ekonomik
olgularn derinliklerine dald lde, ilkin daha nce var olan dnler
temeline balanmak zorunda kalmtr.
Fransada, gelmekte olan devrim konusunda kafalar aydnlatan byk
adamlarn kendileri de son derece byk devrimciler olarak grnyorlard.
Ne trden olursa olsun, hibir d otorite tanmyorlard. Din, doa anlay,
toplum, devlet rgt, her ey amansz bir eletiriden geirildi; her ey ya
us mahkemesi nnde varln dorulamak ya da varlndan vazgemek
zorunda kald. Dnen us, her eye uygulanacak tek ve esiz l oldu. Bu
dnem, Hegelin dedii gibi, nce insan beyni ile onun dncesi tarafndan
bulunan ilkelerin btn insan eylem ve topluluklarna temel hizmeti grmeleri anlamnda, daha sonra da bu ilkelerle eliki durumunda bulunan
gerekliin aslnda tepeden trnaa ters evrilmesi gibi daha geni bir anlamda, dnyann kafas stne konulduu dnem oldu. Toplum ve devletin
btn eski biimleri, btn eski geleneksel kirler, usd ilan edildi ve bir
yana atld; dnya o zamana dein yalnzca nyarglarla ynetilmiti; gemie ilikin olan her ey, ancak acma ve kmsemeye deerdi. En sonunda
gn douyordu; bundan byle bo inan, hakszlk, ayrcalk ve bask; sonsuz
doruluk, sonsuz adalet, doa zerine kurulu eitlik ve insann devredilmez
haklar tarafndan silinip sprlecekti.
Bugn usun bu egemenliinin, burjuvazinin lkselletirilmi egemenliinden baka bir ey olmadn; lmsz adaletin, gereklemesini burjuva
7
Bu sekinin tmn, Concordet, nsan Zihninin Geliimi ile karlatrnz (sf.971).
1437
adaletinde bulduunu; eitliin, yasa nnde burjuva eitliine vardn;

insann temel haklarndan biri olarak () burjuva mlkiyetin ilan edildiini
ve ussal devletin, Rousseaunun toplum szlemesinin, dnyaya ancak bir
burjuva demokratik cumhuriyet biimi altnda geldiini ve ancak o biimde
gelebileceini biliyoruz. On Sekizinci yzyln byk dnrleri de kendi alarnn kendileri iin saptad engelleri, ncellerinin hibirinden ok
aamazlard.
Ama feodal soyluluk ile burjuvazi arasndaki kartln yan sra, smrenler ile smrlenler, aylak zenginler ile alan yoksullar arasndaki evrensel kartlk vard. Ve burjuvazinin temsilcilerine, kendilerini zel bir snfn deil ama ac eken tm insanln temsilcileri olarak gsterme olanan salayan ey de ite bu durum oldu. Dahas var. Burjuvazi, douundan
balayarak, kartnn arl altndayd: cretliler olmadan kapitalistler var
olamazd ve ortaa loncalarnn burjuvas gitgide modern burjuva durumuna geliyordu lonca kalfas ile zgr gndeliki de ayn lde proleter durumuna geliyordu. Ve hatta genel olarak, soylulua kar savamda burjuvazi,
ayn zamanda o adaki eitli emeki snarn karlarnn da temsilcisi
olduunu ileri srebiliyorduysa da, gene de her byk burjuva hareketinde,
modern proletaryann az ok gelimi nceli olan snfn bamsz hareketlerinin kendini gsterdii grld. Almanyada Reform ve Kyller Sava
dneminde anabaptistlerin ve Thomas Mnzerin eilimi; byk ngiliz devriminde eitletiriciler, byk Fransz Devriminde Babeuf gibi.8
Daha gelimesinin ilk basamanda olan bir snfn bu devrimci ayaklanmasna karlk den teorik belirtiler de vard. On Alt ve On Yedinci yzyllarda, lksel (ideal) bir toplumun topik betimlemeleri; On Sekizinci
yzylda da daha o zamandan aktan aa komnist teoriler (Morelly ve
Mably).9 Eitlik istemi artk siyasal haklarla snrlanmyordu; eitlik, bireylerin toplumsal durumunu da kapsamalyd; ortadan kaldrlmas gereken
ey, artk yalnzca snf ayrcalklar deil, snf ayrlklarnn ta kendisiydi.
Yeni retinin ilk grnm, bylece Ispartaya yknen ileci (asctique)
bir komnizm oldu. Sonra byk topyac geldi: Burjuva eilimin proleter ynelim yannda henz belirli bir arlk tad Saint- Simon10, Fourier
8
Thomas Mnzer (1489-1525), Lutheryen reformasyonun ilahiyat Sol kanadna nclk etmi, Alman kyl savandan sonra idam edilmitir. Franois Babeuf (1760-1797) 1796da bir
sosyalist komplo planlarken sust yakalanp tutuklanm ve plan yerine getirilemeden idam
edilmitir.
9 Morelly ve Gabriel Bonney de Mably (1709-1785), On Sekizinci yzyl Fransz Aydnlanmasnn
ar solculardr.
10 Bir Fransz soylusu olan Claude Henri de Rouvray, nam dier Comte de Saint-Simon (17601825), Fourier ile birlikte, erken On Dokuzuncu yzyl Fransasnn balca sosyalist yazarlardr.
1438
SOSYALZM
ve Owen; bu sonuncusu, en gelimi kapitalist retim lkesinde ve bu retimin dourduu elikilerin etkisi altnda, dorudan Fransz materyalizmine
balanarak, snf ayrmlarnn ortadan kaldrlmas zerindeki nerilerini
sistemli olarak gelitirdi.
Bunlarn her nde de ortak olan, bu arada tarihsel olarak gelimi olan
proletaryann karlarnn temsilcileri olarak ortaya km olmamalardr.
Aydnlanma a lozoar gibi bunlar da, belirli bir snf deil ama tm
insanl kurtarmak isterler. Onlar gibi, usun ve lmsz adaletin kralln
kurmak isterler. Ama onlarn krall ile Aydnlanma a lozoarnn arasnda bir uurum var.
Bu lozoarn ilkelerine gre rgtlenmi olan burjuva dnya da usd
ve adaletsizdir ve bu nedenle mahkm edilmeli ve feodalizm ve daha nceki teki toplumsal durumlarla ayn torba iine konmaldr. Eer imdiye dein gerek us ve adalet dnyada egemen olmamsa, bunun nedeni, onlarn
henz tastamam bilinmemi olmasdr. Eksik olan ey, imdi gelmi ve gerei grm bulunan deha sahibi bireyin ta kendisiydi; onun imdi gelmi,
gerein tam da imdi grlm olmas, tarihsel geliim zincirinin, kanlmaz bir olay olarak, zorunlu sonucu deil, basit bir ans eseridir. Deha sahibi birey, pekl be yz yl nce de doabilir ve insanl be yz yllk yanlg, savam ve acdan kurtarabilirdi.
Devrimi hazrlayan On Sekizinci yzyl Fransz lozoar, var olan her
eyin tek yargc olarak usa bavuruyorlard. Ussal bir devlet, ussal bir toplum kurulmalyd; lmsz usa kar her ey, amanszca ortadan kaldrlmalyd. Ayn biimde, bu lmsz usun, evrimi o zaman bir burjuvann ta
kendisini oluturan orta snf yurttan lkselletirilmi anlama yeteneinden baka bir ey olmadn da grmtk.
Ne var ki, Fransz Devrimi bu us toplumunu ve bu us devletini gerekletirdii zaman yeni kurumlar, daha nceki koullara gre ne denli ussal
olurlarsa olsunlar, gene de bsbtn usa uygun olarak grnmediler. Us
devleti tam bir batkya uram, Rousseaunun Contrat Social i11, gereklemesini Terr Dneminde bulmutu ve bu dnemden kurtulmak iin, kendi
z siyasal yeteneine inancn yitirmi bulunan burjuvazi, nce Directorien
kokumuluuna ve sonra da Napolyon despotizminin koruyuculuuna snmt; vaat edilmi bulunan sonsuz bar, sonu gelmez bir fetihler sava
durumuna dnmt. Us toplumunun yazgs daha iyi olmad. Zenginler
ve yoksullar kartl genel gnen iinde ortadan kalkacak yerde, onu rtbas eden loncasal ve teki ayrcalklarn ve onu yumuatan kilise hayr ku11 1762de yaymlanan Toplum Szlemesi, The Social Contract, yetkenin halkn iradesinde olduunu ileri srer.
1439
rumlarnn ortadan kaldrlmas ile daha keskinlemiti; mlkiyetin feodal

engellerinden kurtuluu, bir kez gndeme girdikten sonra, kk-burjuva
ve kk kyl bakmndan kendini, byk sermaye ve byk toprak mlkiyetinin ok gl rekabeti ile ezilmi bulunan kk mlkiyetin satlmas,
hem de o gl beylerin ta kendilerine satlmas zgrl olarak gsteriyordu; bylece bu kurtulu, kk-burjuva ve kk kyl bakmndan her
trl mlkiyetten kurtulu durumuna dnyordu; sanayinin kapitalist bir
temel zerindeki hzl gelimesi, ii ynlarnn yoksulluk ve sefaletini,
toplumun yaama koulu durumuna getirdi. Pein deme gitgide, Carlylen
diliyle sylemek gerekirse, toplumun tek ba oldu. Su says yldan yla
artt. Eskiden, gzler nnde hayszca yaplan feodallerin ktlkleri ortadan kaldrlmasalar da, hi deilse imdilik ikinci plana itilmilerdi ama
o zamana dein gizlilik iinde beslenen burjuva ktlkler, daha da byk
bir taknlkla yayldlar. Ticaret gitgide dolandrclk durumuna dnt.
Devrimci istencin kardeliki, rekabetin uyumazlk ve kskanlklar iinde gerekleti. Zora dayanan bask, yerini ahlak bozukluuna, bata gelen
toplumsal g arac olarak kl, yerini paraya brakt. lk gece hakk12, feodal
beylerden burjuva fabrikatrlere geti. Fuhu o zamana kadar grlmemi
derecede yayld. Fuhun yasal olarak kabul edilmi bir biimi, resmi bir rts olarak kalan evlilik ise, drt ba bayndr bir ealdatma ile tamamland.
Ksacas, aydnlanma lozoarnn grkemli vaatleri karsnda, usun
utkusu ile kurulan toplumsal ve siyasal kurumlar, ac bir biimde aldatc
karikatrler olarak grndler. Yalnzca bu d krkln saptayacak adamlar eksikti, onlar da yzyln dnm ile geldiler. 1802de Saint Simonun
Lettres de Genvei [Cenevre Mektuplar]; 1808de, teorisinin temeli daha
1799da atlm olmasna karn, Fouriernin ilk yapt yaynland; 1 Ocak
1800de Robert Owen, New Lanarkn ynetimini eline ald.
Ama bu ada, kapitalist retim tarz ve onunla birlikte burjuvaziyle proletarya arasndaki eliki, henz ok az gelimiti. ngilterede daha yeni
domu bulunan byk sanayi, Fransada henz bilinmiyordu. Oysa ancak,
bir yandan retim tarznn bir altst oluunu kanlmaz bir zorunluluk haline getiren atmalar -yalnzca retim tarznn dourduu snar arasndaki atmalar deil ama onun yaratt retici gler ile deiim biimleri
arasndaki atmalar da- ve te yandan, bu devsel retici gler iinde, bu
atmalar zme aralarn da byk sanayi gelitirir. yleyse 1880e doru, yeni toplumsal dzenden doan atmalar eer henz olu durumunda
idiyseler, bu atmalar zme aralar da haydi haydi o durumda bulunu12 Bu hak, Feodal lordun, evlendii gece kadn vasaln bekretini bozma hakkdr.
1440
SOSYALZM
yorlard. Parisin varlkl-olmayan ynlar, Terr Dneminde egemenlii

bir an ellerine geirebilmi ve bylece burjuva devrimini burjuvazinin kendisine kar utkuya gtrebilmi iseler de, bu egemenliin o zamanki koullar iinde ne denli olanaksz olduunu tantlamaktan baka bir ey yapmamlard. Bu varlkl-olmayanlar ynndan, yeni bir snfn kkeni olarak
yeni yeni ayrlmaya balayan, bamsz bir siyasal eyleme henz tamamen
yeteneksiz bulunan proletarya, kendini, kendi kendisine yardma yeteneksizlii iinde, olsa olsa dardan, yukardan bir yardm alabilecek, ezilmi,
ac eken bir zmre olarak gsteriyordu.
Bu tarihsel durum, sosyalizmin kurucularn da etkiledi. Kapitalist retimin olgunluktan uzaklna, snarn durumunun olgunluktan uzaklna, teorilerin olgunluktan uzakl yant verdi. Toplumsal sorunlarn, henz
gelimesinin ilk basamanda olan ekonomik ilikiler iinde sakl bulunan
zm beyinden kmalyd. Toplum ancak anormallikler sergiliyordu;
bunlarn ortadan kaldrlmas, dnen usun greviydi. Bu erekle toplumsal
rejimin daha yetkin yeni bir sistemini bulmak ve bunu propagandayla ve
olanakl olursa model deneyler rneiyle topluma dardan vermek gerekiyordu. Bu yeni toplumsal sistemler, daha batan topyaya mahkmdular. Ne
denli ayrntl ilenirlerse, o denli saf dleme dalacaklard.
Bu bir kez saptandktan sonra, imdi tamamen gemie karan bu yn
zerinde artk bir an bile durmayacaz. Kitabi kl krk yarclar, bugn ancak elendirici olan bu dlemleri alay ve gsterile didik didik ederek kusur mu aryorlar; brakalm bu trl lgnlklarn karsna konulmu
zeklarnn stnln herkese gstersinler. Biz, dlemsel d grn altnda her yerde kendini belli eden, bu dar kafallarn grmedikleri dhice kir tohumlar ve dhice kirler karsnda sevinmeyi ye tutarz. ()
Engels bundan sonra, Saint Simon, Fourier ve Owenn grlerini tavsif
eder; burada Fourier ile ilgili olan pasajn sadece bir blmne yer verilmemitir.
Eer Saint-Simonda, daha sonraki sosyalistlerin sk skya ekonomik olmayan hemen btn kirlerinin onda daha o zamandan tohum durumunda
bulunmas sonucunu veren dhice bir gr genilii buluyorsak, Fourierde
de varlan toplumsal koullarn, tepeden trnaa Fransz bir d grl ile
yaplm da olsa, gene de daha az derine gitmeyen bir eletirisini buluyoruz.
Fourier burjuvazinin, onun devrimden nceki cokun yalvalar ile sonraki karc dalkavuklarnn szne mim koyar. Burjuva dnyasnn maddi
ve tinsel sefaletini acmaszca ortaya serer ve onu aydnlanma lozoarnn
yalnzca usun egemen olaca toplum zerindeki, evrensel mutluluk getiren
1441
uygarlk zerindeki, insann snrsz yetkinleebilirlii zerindeki vaatleri

ile olduu kadar, adalar olan burjuva ideologlarn gl pembe anlatlar
ile de karlatrr; en iler acs gerekliin her yerde nasl en cafca lafebeliine kar geldiini gsterir ve bo szn bu onarlmaz yaskosu zerine
ineli alaylarn yadrr.
Fourier, yalnzca bir eletirici deildir; her zaman neeli mizac, onu bir
yergici ve gelmi gemi en byk yergicilerden biri durumuna getirir. Devrimin k ile alp yryen ar speklasyonu olduu gibi, o an Fransz ticaretinde genel olarak yaygn bulunan dkknc kafasn da ayn grkem ve tatllk derecesiyle betimler. Burjuvazi tarafndan cinsel ilikilere verilen biim ve burjuva toplumda kadnn konumu zerine yapt eletiri
daha da ustacadr. O, belli bir toplumda, kadnn kurtulu derecesinin genel
kurtuluun doal ls olduunu syleyenlerin birincisidir...
topyaclarn gr tarz, uzun zaman, On Dokuzuncu yzyln sosyalist
kirlerine egemen oldu ve imdi de ksmen egemen oluyor. Bu, yakn zamana kadar, btn ngiliz ve Fransz sosyalistlerinin gr tarzyd. (...) Sosyalizm mutlak doruluk, mutlak us ve mutlak adaletin anlatmdr ve kendi z
gc aracyla dnyay fethetmesi iin bulgulanmas yeterlidir; mutlak doruluk olarak, zamandan, uzaydan ve insan tarihinin gelimesinden bamszdr; bulgulanmasnn tarihi ve yeri, yalnzca rastlantya baldr. Byle
olduu iin mutlak doruluk, mutlak us ve mutlak adalet, her okul kurucusu
ile birlikte deiir ve her okul kurucusuna zg mutlak doruluk, mutlak
us ve mutlak adalet tr, onun znel anlama yetisine, yaam koullarna,
bilgi ve dncesinin oluma derecesine bal olduundan, bu mutlak doruluklar atmasnn tek olanakl zm, bunlarn birbirini ypratmasdr.
Bundan, bugn bile, gerekte Fransa ve ngiltere sosyalist iilerinden ounun kafasnda egemen olan sosyalizm gibi ortalama bir semeci sosyalizm
trnden baka bir ey kamazd: ine eitli mezhep kurucularnn eletirel gzlemlerinin, ekonomik savlarnn ve gelecekteki toplum konusundaki
betimlemelerinin girdii ok byk bir ayrtlar (nanslar) eitlilii kabul
eden bir karm ve her biletiren e iinde, belginliin sivri keleri, tartmalar boyunca, dere iindeki akllar gibi ne denli ok yasslarsa, bu
karm o denli kolay oluur.
Sosyalizmi bir bilim durumuna getirmek iin, nce onu gerek bir alan
zerine yerletirmek gerekiyordu.
Bununla birlikte, On Sekizinci yzyl Fransz felsefesi yannda ve onun
arkasndan, modern Alman felsefesi domu ve en gelimi biimini Hegelde
bulmutu. Hegelin en byk deeri, dncenin en yksek biimi olarak
diyalektie dnmek oldu. lka Yunan lozoarnn hepsi doutan en yk1442
SOSYALZM
sek derecede doal diyalektikilerdi ve aralarnda en ansiklopedik zek olan

Aristo, diyalektik dncenin en zsel biimlerini daha o zamandan irdelemiti. Oysa modern felsefe, diyalektiin orada da parlak temsilcileri (rnein
Descartes ve Spinoza) bulunmasna karn, zellikle ngiliz etkisi altnda,
On Sekizinci yzyl Franszlarn da, hi deilse salt felse yaptlarnda hemen hemen ayrklamasz egemenlii altna alan ve metazik denilen dnce biimi iine gittike batt. Gerek anlamyla felsefe dnda, gene de On
Sekizinci yzyl Franszlar, diyalektik bayaptlar verecek durumdaydlar;
yalnzca Diderotnun Rameaunun Yeeni13 ile Rousseaunun nsanlar Arasnda Eitsizliin Kayna ve Temelleri zerine Sylevini14 anmsatacaz.
Burada ksaca, iki yntemin zne deinelim.
Doay, insan tarihini ya da kendi zihinsel etkinliimizi dncenin incelemesi altna koyduumuz zaman, bize ilk grnen ey, hibir eyin olduu gibi, olduu yerde, olduu biimde kalmad ama her eyin devindii,
deitii, olduu ve yok olduu sonsuz ve karlkl ilikiler ve etkiler yuma tablosudur. Demek ki iinde ayrntlarn henz az ok silindii genel tabloyu gryoruz; devinen, geen ve birbirine balanan eyin kendisinden ok
devinime, birinden tekine geilere, balantlara dikkat ediyoruz. Dnyay
dnmenin bu ilk, doal, ama aslnda doru biimi, antik Yunan lozoflarnn dnme biimidir ve onu aka ilk formle eden de Herakleitos15
olmutur: Her ey hem kendisidir, hem de deildir, nk her ey akar, her
ey durmadan dnmekte, deimekte ve yok olmaktadr.
Ama bu gr tarz olaylar btnnn sunduu tablonun genel niteliini
ne denli doru bir biimde kavrarsa kavrasn, gene de bu genel tabloyu oluturan ayrntlar aklamaya yetmez ve onlar aklamaya yetenekli olmadmz srece, genel tablo zerinde ak bir dnce sahibi de olamayz. Bu
ayrntlar bilmek iin, onlar doal ya da tarihsel balantlarndan ayrmak
ve nitelikleri, zel neden ve sonular vb. iinde irdelemek zorundayz. Bu
en bata doa bilimi ile tarihsel aratrmann grevidir; bu aratrma dallar,
Yunanllar nce gere toplama zorunda olduklarna gre, klasik a Yunanllarnda ok yerinde nedenlerle ancak ikincil bir yer tutuyordu. Eletirici
incelemeye, snara, takmlara, trlere gre karlatrma ya da blmeye
geebilmek iin, nce doal ya da tarihsel verileri, belli bir noktaya dein
toplam olmak gerekir. Gerek doa biliminin ana izgileri, ancak skenderiye dnemi Yunanllar ve daha sonra orta ada Araplar tarafndan geli13 Le Neveu de Rameau, 1772de yaymlanan bir diyalog.
14 Discours sur lorigine et les fondements de lingalit parmi les hommes, ilk kez 1754te yaymlanan dll bir makale.
15 Herakleitos (.. 500ler), her ey akar vecizesi ile nl Yunan lozof. Diyalektik dnrler
tarafndan bir nc olduu iddia edilir.
1443
tirilmitir; gerek bir doa bilimine bir kez daha, ancak o tarihten sonra, bu
bilimin durmadan artan bir hzla gelitii 15. yzyln ikinci yarsnda rastlanr. Doann tekil paralarna blnmesi, eitli doal sre ve nesnelerin
belirli snara ayrlmas, organik cisimlerin i rgenlenmelerinin anatomik
ynlerinin eitlilii iinde irdelenmesi, doann bilinmesinde son drt yzyln bize getirdii byk ilerlemelerin temel koullar, ite bunlard. Ama
bu yntem bize, doal nesne ve sreleri tek balarna, byk genel balant
dnda, bunun sonucu devinimleri iinde deil, dinginlikleri iinde; zsel
bakmdan deiken eler olarak deil, duraan eler olarak; canllklar
iinde deil, canszlklar iinde yle byle kavrama alkanln da brakt. Ve Bacon ile Locke sayesinde bu gr tarz, doa biliminden felsefeye
getii zaman, son yzyllarn zgl dar kafalln, metazik dnce biimini oluturdu.
Metaziki iin eyler ve onlarn zihindeki yanslar olan kavramlar, biri
dierinin ardndan ve her biri ayr ayr dikkate alnacak, duraan, kat, her
zaman tpk kalan, yaltk irdeleme konulardr. Metaziki orta terimler
olmadan, yalnzca antitezler aracyla dnr; evet evet, hayr hayr der;
bunun tesine geen ey metelik etmez. Ona gre, bir ey ya vardr ya da
yoktur; bir ey ayn zamanda hem kendisi hem de bir bakas olamaz. Olumlu ile olumsuz birbirlerini mutlak olarak dlarlar; neden ve sonu da ayn
derecede kat bir biimde birbirlerine kar olurlar.
Eer bu dnce tarz, bize ilk bakta son derece usa yatkn grnyorsa,
bunun nedeni, bu dnce tarznn saduyu denilen eyin dnce biimi
olmasdr. Ama kendi drt duvarnn zavall alannda kapanp kald srece
bu arkada, ne denli saygn olursa olsun, geni aratrma dnyasna atlmay gze ald andan balayarak saduyu bsbtn alaacak servenlerle
karlar ve metazik gr tarz, boyutlar konunun niteliine gre deien
geni alanlarda ne denli dorulanm ve ne denli zorunlu olursa olsun, her
zaman, er ya da ge, tesinde dar, snrl, soyut bir duruma geldii ve zlemez elikiler iinde kendini yitirdii bir engele arpar; bunun nedeni, tekil
nesneler karsnda onlarn balantlarn, var olmalar karsnda, deimelerini ve yok olmalarn, dinginlikleri karsnda devinimlerini unutmasdr;
aalar, orman grmesini engeller.
Gnlk gereksinimler bakmndan, rnein bir hayvann yaayp yaamadn biliyor ve kesinlikle syleyebiliyoruz, ama daha belirgin bir irdeleme bize, bu sorunun bazen en kark sorunlardan biri olduunu gsterir ve
bir ocuu annesinin karnnda ldrmenin cana kyma olduu ussal snr
bulmak iin bouna abalayan hukukular bunu ok iyi bilirler ve lm ann saptamak da ayn derecede olanakszdr, nk zyoloji, lmn tek ve
1444
SOSYALZM
bir anlk bir olay deil ama ok uzun sreli bir sre olduunu gstermektedir.
Ayn biimde, her organik varlk, her an, hem ayn, hem ayn olmayan
eydir; her an, yabanc maddeleri zmler ve baka yabanc maddeleri dar
atar, her an bedenindeki hcreler yok olur ve yeni hcreler oluur; az ok
uzun bir zaman sonunda, bu bedenin maddesi tamamen yenilenir, baka
madde atomlar ile deitirilir; yle ki, her organik varlk srekli ayndr ve
bu srada bir bakasdr.
eylere biraz yakndan baknca, bir elikinin olumlu ve olumsuz gibi iki
kutbunun, kart olduklar kadar ayrlmaz da olduklarn ve btn antitez
deerlerine karn, karlkl olarak birbirlerine kartklarn; ayn biimde, neden ve sonucun, ancak zel bir duruma uygulandklarnda geerlii
bulunan kavramlar olduklarn, ama bu zel durumu dnyann btn ile
genel balants iinde dnmeye baladmz andan balayarak, bu kavramlarn, neden ve sonularn srekli olarak yer deitirdiklerini, imdi ya
da burada sonu olann, baka yerde ya da daha sonra neden ve vice versa
durumuna geldii evrensel karlkl etki grnm iinde birletiklerini,
birbirlerine dntklerini de grrz.
Btn bu srelerin, btn bu dnce yntemlerinin hibiri, metazik
dnce erevesine girmez. Nesneleri ve onlarn kavramsal yanslarn, zsel olarak balantlar, zincirlemeleri, devinimleri, doular ve sonlar iinde kavrayan diyalektik iinse, tersine, yukarda sz edilen sreler, onun
kendine zg davran tarznn birer dorulanmasdr.
Doa, diyalektiin deneme tezghdr ve modern doa bilimi onuruna,
onun bu deneme tezgh iin her gn artan zengin bir olgular hasad salayarak, bylece doada her eyin son zmlemede, metazik olarak deil,
diyalektik olarak olup bittiini, doann durmadan yinelenen bu evrimin
sonsuz tekdzelii iinde hareket etmeyip, gerek bir tarih geirdiini tantladn sylemeliyiz. Burada, herkesten nce bugnk btn organik
doann, bitkilerin, hayvanlarn ve dolaysyla insann da milyonlarca yl
sren bir evrim srecinin rn olduunu tantlayarak, doann metazik
anlayna en byk darbeyi indirmi bulunan Darwini anmak gerek. Ama
imdiye dein diyalektik biimde dnmeyi renmi bulunan bilginler
parmakla saylabilecek denli az olduu iin, bulunan sonular ile geleneksel
dnce biimi arasndaki atma, bugn doa bilimleri teorisinde egemen
olan ve retmenler ile rencileri, yazarlar ile okurlar umutsuzlua dren o byk karkl aklar.
Evrenin, onun ve insanln evriminin olduu gibi, bu evrimin insanlarn
beynindeki yansmasnn da doru bir biimde kavranmas, yleyse ancak
1445
olu ve yok oluun, ilerleyen ve gerileyen deiikliklerin, evrensel karlkl

etkilerini srekli olarak gz nnde tutarak, diyalektik yoldan olanakldr.
Ve modern Alman felsefesi de kendini ite hemen bu ynde gsterdi. Kant,
mesleine, Newtonun kararl gne sistemini ve onun -bir kez o nl ilk
hareket verildikten sonra- sonsuz sresini, Gnein ve btn gezegenlerin
dn durumunda bulunan nebula ynndan doduu biimdeki tarihsel
bir sre biimine dntrerek balad. Ve o, bundan, daha o zamandan,
domu olduuna gre Gne sisteminin birgn zorunlu olarak lmesi gerektii sonucunu karyordu. Bu gr, bir yarm yzyl sonra Laplace tarafndan matematik olarak dorulanm ve bir yz yl sonra da spektroskop,
evrende eitli younluk derecelerinde bulunan bu trl akkor durumunda
gaz ynlarnn varln gstermitir.
Bu modern Alman felsefesi doruunu, ilk kez olarak btn doa, tarih ve
tin dnyasn srekli bir devinim, srekli bir deime, srekli bir dnm
ve evrim iine girmi bir sre biiminde kavrayan ve bu devinim ile bu evrimin i balantsn gstermeye girien Hegel sisteminde buldu ve Hegel
sisteminin byk deeri de budur. Bu adan insanlk tarihi, artk olgunlua
varm felse us mahkemesi nnde hepsi de ayn biimde hkm giymesi
gereken ve olanakl olduunca abuk unutulmasnda yarar bulunan anlamsz
zorbalklarn kaotik bir karm olarak deil, insanln kendisinin evrimlenebilen sreci olarak grnyordu ve imdi dncenin, bu srecin tm
dolambalar arasndan yava ilerleyiini izlemek ve onda, btn grnr
olumsallklar arasnda, yasalarn varln gstermek gibi bir grevi vard.
Hegelin bu sorunu zmemi olmasnn burada pek nemi yok. Onun
a aan baars, bu sorunu koymu olmasdr. Bu sorun hi kimsenin, hibir zaman tek bana zemeyecei sorunlardandr. Hegel -Saint-Simon ile
birlikte- ann en ansiklopedik kafas olmasna karn, gene de nce kendi
zbilgilerinin zorunlu olarak kstl genilii, sonra ann bilgi ve grlerinin ayn biimde kstl genilik ve derinlii ile snrlyd. Ama bir nc
zellii daha hesaba katmak gerek. Hegel idealistti, yani kafasndaki kirleri
gerek ey ve srelerin az ok soyut yanslar olarak grecek yerde, tersine, nesneler ile nesnelerin gelimesini, dnya var olmadan nce bilinmeyen
bir yerde var olan ideann gereklemi yaln kopyalar olarak gryordu.
Bundan tr her ey ba aa konulmu ve dnyann gerek balants
tamamen tersine evrilmiti ve Hegel, birok zel ilikiyi byk bir doruluk ve deha ile kavram bulunmasna karn, yukardaki nedenler, ayrntnn da ou kez yrtk yamamaya, oyuna, yapmaca, szn ksas, gerein
bozulmasna dnmesini kanlmaz klyordu. Hegel sistemi bu nitelii ile
-trnn sonuncusu olmasna karn- kocaman bir baarszlk oldu. Ger1446
SOSYALZM
ekten, her zaman onulmaz bir i elikenin acsn ekmiyor muydu? Bir
yandan zsel konutu (postulat), insanlk tarihinin nitelii gerei, entelektel sonunu szde mutlak bir doruluun bulgulanmasnda, bulamayacak
evrimlenebilir bir sre olduu yolundaki tarihsel anlayt ama te yandan,
bu mutlak doruluk kitabnn ta kendisi olduunu ileri sryordu. Her eyi
kapsayan ve hep ayn kalan bir doa ve tarih bilgisi sistemi, diyalektik dncenin temek yasalar ile eliki durumundadr; bununla birlikte bu, d
dnyann genel matematik bilgisinin kuaktan kuaa dev admlarla yryebilmesini hibir zaman dlamaz, tersine, ierir.
Gemiteki Alman idealizmine zg tam bozulma bir kez kavrandktan
sonra, ister istemez materyalizme dnmek gerekiyordu, ama -dikkat edelimOn Sekizinci yzyln katksz metazik, salt mekanik materyalizmine deil.
Btn nceki tarihin o yalnkat, o bnce devrimci bir biimde knanmas
karsnda modern materyalizm, tarihte insanln evrim srecini grr ve
grevi de bu srecin devindiren yasalarn bulmaktr. On Sekizinci yzyl
Franszlarnda olduu kadar Hegelde de egemen olan ve doay hep ayn
kalan ve Newtona gre lmsz gksel cisimler, Linnaeusa16 gre ise deimez organik varlklarla dar evrimler olarak devinen bir btn olarak dnen doa anlay karsnda, modern materyalizm, tersine, doa biliminin,
doann da zaman iinde bir tarihi olduu yolundaki modern ilerlemelerinin bireimini yapar; gksel cisimler, orada uygun koullar iinde yaamaya
yetenekli canl varlklar olarak doarlar ve lrler ve dolam evrimleri,
kabul edilebildikleri lde, son derece daha byk boyutlar kazanr. Her
iki durumda da modern materyalizm, zsel olarak diyalektiktir ve teki bilimlerin stnde yer alan bir felsefeye gereksinim duymaz. Her zel bilimin,
eylerin genel balants ve bilgisi iinde tuttuu yerin tam bir hesabn vermeye arldna gre, genel balantnn her zel bilimi gereksiz duruma
gelir. O zaman btn eski felsefeden, bamsz bir durumda, dncenin ve
dnce yasalarnn retisinden, biimsel (formel) mantktan ve diyalektikten baka bir ey kalmaz. st yan, pozitif doa ve tarih bilgisi iine girer.
Ama doa anlay yn deitirdiinde, aratrma ancak buna uygun den
nicelikte olumlu bilgi salad lde gerekleebilirken, tarih anlaynda
yeni bir yn getiren tarihsel olgular, kendilerini ok daha nceden kabul ettirmilerdi. 1831de Lyonda ilk ii ayaklanmas olmutu; 1838den 1842ye
ilk ulusal ii hareketi, ngiliz artistleri17 hareketi, en yksek noktasna varyordu. Proletarya ile burjuvazi arasndaki snf savam bir yandan byk
16 Carl von Linn (1707-1778), sveli biyolog.
17 artistler, ngiliz ii snf reformculardr. Demokratik taleplerini, ilk kez 1837de formle edilen
bir bildirgede (charter) belirttikleri iin bu ekilde adlandrlrlar.
1447
sanayideki gelime, bir yandan da burjuvazi tarafndan ele geirilmi bulunan siyasal egemenlik ile orantl olarak, Avrupann en ileri lkelerinin tarihinde birinci plana geiyordu. Burjuva ekonomisinin sermayenin ve emein
karlarnn zdelii konusundaki, serbest rekabet sonucu evrensel uyum
ve evrensel gnen konusundaki retileri, olgular tarafndan gitgide daha
kaba bir biimde yalanlanyordu. Btn bu olgular ve btn eksikliklerine
karn bu olgularn teorik davurumu olan Fransz ve ngiliz sosyalizmini
yalanlamak artk olanakl deildi. Ama tarihin henz geri pskrtlmemi
bulunan eski idealist anlay, maddi karlara dayanan snf savamlarn,
hatta genel olarak maddi karlar tanmyordu; retim ve btn ekonomik
ilikiler ona, yalnzca uygarlk tarihinin ikincil eleri olarak savsaklanabilir eyler olarak grnyorlard.
Yeni olgular, btn gemi tarihi yeni bir incelemeden gemeye zorladlar ve btn gemi tarihin ilkel aamalar ayr tutularak, bir snar savam tarihi olduu, birbirine kar savam durumundaki bu toplumsal snarn her zaman retim ve deiim ilikilerinin, ksacas, alarndaki ekonomik ilikilerin rnleri olduklar; buna gre, toplumun ekonomik yapsnn
her kez, son zmlemede hukuksal ve siyasal kurumlarn tm styapsn
olduu gibi, her tarihsel dnemin dinsel, felse ve teki kirlerini de aklamay salayan gerek temeli oluturduu grld. Bylece idealizm, son
snandan, tarih anlayndan kovulmu, tarihin materyalist bir anlay
ortaya km ve imdiye dein yapld gibi insanlarn varln bilinleri
araclyla aklamak yerine, insanlarn bilincini varlklar aracyla aklamak iin yol bulunmu oluyordu.
Bunun sonucu sosyalizm, artk u ya da bu dhinin rasgele bir buluu
olarak deil ama tarih tarafndan oluturulan iki snfn, proletarya ile burjuvazinin savamlarnn zorunlu rn olarak grnyordu. Artk sosyalizmin grevi, elden geldiince eksiksiz bir toplumsal sistem imal etmek
deil ama ekonominin bu snar ve onlarn kartlklarn zorunlu bir biimde ortaya karan tarihsel gelimesini incelemek ve bu biimde tretilen
ekonomik durum iinde atmay zme aralarn bulmakt. Ama Fransz materyalizminin doa anlay, diyalektik ve modern doa bilimi ile ne
denli badamaz idiyse, daha nceki sosyalizm de bu materyalist anlayla o denli badamaz idi. Geri daha nceki sosyalizm var olan kapitalist
retim biimi ile bu retim biiminin sonularn eletiriyordu ama onu ne
aklayabiliyor, dolaysyla ne de stesinden gelebiliyordu; kt diye kaldrp atmaktan baka bir ey yapamyordu. i snfnn kapitalist retim
biiminden ayrlmaz smrlmesine kar ne denli ok fkeleniyorsa, bu
smrnn neye dayandn ve kaynann ne olduunu ak bir biimde o
1448
SOSYALZM
denli az gsterme durumunda bulunuyordu. Sorun bir yandan bu kapitalist

retim biimini tarihsel balants ve tarihin belirli bir dnemi iin zorunluluu iinde, yleyse yklma zorunluluu ile birlikte dnmek; te yandan,
eletiri imdiye dein bu retim biiminin ileyiinden ok, kt sonular
zerine atldndan, onun hl gizli kalm i devinimlerini ortaya karmakt. Art-deerin bulunmas, ite bu ii yapt. denmemi emee sahip
kmann, kapitalist retim tarznn ve iinin bundan doan smrlmesinin temel biimi olduu; kapitalist iinin emek-gcn, bu gcn pazarda
meta olarak sahip olduu deer zerinden satn ald zaman bile, ondan
gene de onun iin demi bulunduundan daha ok deer elde ettii ve bu
art-deerin, son zmlemede, varlkl snar elinde birikmi, durmadan
byyen sermaye ynnn kt deer toplamn oluturduu tantland.
Kapitalist retimin olduu kadar, sermaye retiminin ileyii de aklanm
bulunuyordu.
Bu iki byk bulguyu, tarihin materyalist anlay ile kapitalist retimin
gizeminin art-deer aracyla aklanmasn Marxa borluyuz. Onun sayesindedir ki sosyalizm, imdi btn ayrntlar zerinde uzun uzun allmas gereken bir bilim durumuna geldi.
Materyalist tarih gr, retimin ve retimden sonra retilen rnlerin deiiminin her toplumsal rejimin temelini oluturduu; tarihte grlen
her toplumda, rnlerin blmnn ve rnlerin blm ile birlikte
snar ya da zmreler biimindeki toplumsal eklemlenmenin retilen eye,
bunun retili biimine ve retilen eylerin deiim tarzna gre dzenlendii tezinden yola kar. Sonu olarak, btn toplumsal deiikliklerin ve
btn siyasal altst olularn son nedenlerini insanlarn kafasnda lmsz
doruluk ve lmsz adalet zerindeki artan kavraylarnda deil, retim
ve deiim biiminin deiikliklerinde aramak gerekir; onlar ilgili dnemin
felsefesinde deil ama iktisadnda aramak gerekir. Eer var olan toplumsal
kurumlarn usa aykr ve adaletsiz olduklar usun budalalk ve iyiliin ktlk durumuna geldii sonucuna varlrsa bu, retim yntemleri ve deiim
biimlerinde, daha eski ekonomik koullara uyarlanm toplumsal rejimin
artk uyumad gizli dnmler olduunun bir gstergesinden baka bir
ey deildir. Bu ayn zamanda, farkna varlan anormallikleri ortadan kaldrma aralarnn da -az ok gelimi bir durumda- zorunlu olarak deimi retim ilikileri iinde bulunduklar anlamna gelir. yleyse, insann
bu aralar kafasnda uydurmas deil ama beyni yardmyla, gz nnde
bulunan retimin maddi olgular iinde bulmas gerekir.
*
Friedrich Engels, topik Sosyalizm ve Bilimsel Sosyalizm, Sol Yaynlar 2008, eviri: Sol Yaynlar
Yayn Kurulu.
1449
1450
III
GEREKLK VE YEN RRASYONALZM
(1865-1914)
ada dneme yaklatka an genel ruhunu belirlemek daha da zorlar.

Modern dnya her telden almakta, seslerin birbirine girdii bir Babil kulesini
anmsatmaktadr. Bu durumda yaplabilecek en iyi ey, Birinci Dnya Savandan
nceki elli yllk dnemin belirli genel kir akmlarn tanmlamaktr.
Avrupa insan, On Dokuzuncu yzyln balarnda hem liberaller ve muhafazakrlar,
hem de sosyalistler tarafndan paylalan kozmopolitizm ile elien, gl bir msamahasz rklk ve emperyalizm akmyla sarslr. Almanlam bir ngiliz olan Houston Stewart Chamberlain, Ari diye adlandrd rkn erdemlerini vazederken, ngiliz
bilimadam Karl Pearson, ngiliz soydalarnn mkemmeliyetlerini srdrebilmeleri
iin seici remeyi destekler. Milliyetilik ve rklk, Alman General Friedrich von
Benhardinin son derece veciz bir biimde ifade ettii nedenlerle yaygn eilime
dnrken, militarizmin ve savan yceltilmesine yol aar.
Ekonomi politikalar, hemen her yerde reddedilmi olan laissez faire dsturundan bamsz olarak oluturulmaktadr; 1841 ylnda Friedrich List tarafndan
milliyeti nedenlerle savunulan laissez faire kartl, 1870ler itibariyle geni bir
desteki kitlesine ulam bulunmaktadr. Sapna kadar bireyci olan ngiliz sosyolog
Herbert Spencer de laissez faire krinden hi hazzetmezken, Papa XIII. Leo, 1891
ylnda piskoposlara yollad bir genelgeyle Hristiyan sosyal politikas arsnda
bulunur. Ve tabii sosyalistler, kendi aralarnda devrim ve evrim savunucular olarak
gittike daha kesinleen bir biimde ikiye ayrlmalarna ramen, laissez faire kapitalizminin yerine sosyalizmin ikame edilmesi gerektiini savunurlar. ngilterede uzun
sre srgnde bulunan Alman Sosyalist Eduard Bernstein, davann nde gelen savunucularndandr.
Buna karn dneme damgasn vuran, liberallerin ve sosyalistlerin ortak
rasyonalizmine kar ortaya kan irrasyonel bakaldrdr. Yeni irrasyonalizm, romantizm ve muhafazakrlk akmlarnn etkilerini de azaltr. Alman lozof Friedrich
Nietzsche yeni bir yiitlik ahlak adna, Hristiyan etiine saldrr. Rus yazar Fyodor
1451
Dostoyevski mucize, gizem ve otoriteye geri dn ar yapar. Fransz lozof Henri

Bergson, bilgiye sezgisel yaklam adna bilimsel ynteme meydan okur. Fransz Georges Sorel, barl ve mantkl Bernstein sosyalizmine getirdii sert eletirisinde
irrasyonel iddeti yceltir.
te yandan, eitli irrasyonel seslerin Avrupa nfusunun byk katmanlarnn
liberal ve rasyonel inancn sarsamam olmalar dikkat ekicidir. ngiliz liberal L. T.
Hobhouse, toplumsal sorunlar sosyalizm dnda yntemlerle zmeye sz veren
sosyal bir program gelitirirken, liberalizme ilikin yaygn d krkl Birinci Dnya
Sava sralarnda balayacaktr. (KE)
A. MLTAN MLLYETLK, IRKILIK, EMPERYALZM

1. On Dokuzuncu Yzyln Douu*
Houston Stewart Chamberlain
Bir ngiliz amiralinin olu olan Houston Stewart Chamberlain (1855-1926) asimilasyon yoluyla Almanlam ve Birinci Dnya Sava srasnda Alman vatandalna
gemitir. Daha sonra kzyla evlendii Richard Wagnerin biyograsini yazan kii
olarak geni kitleler tarafndan tannmtr. Irksal zellikler ile gemi (ve gelecek)
medeniyetler arasnda var olduuna inand ilikilerin kaydn amacyla yazd On
Dokuzuncu Yzyln Temelleri [Die Grundlagen des neunzehnten Jahrhunderts]
isimli iki ciltlik ayrntl bir dnya tarihi aratrmas yaymlanmtr.
Irkn Medeniyet Tarihindeki Rol Nedir?

Kuzey Avrupa halknn dnya tarihini oluturduu gereini neredeyse
hi kimse yadsyamaz. Aslnda ne gemite ne de gnmzde yalnz kalmlardr; tam tersine, bireysellikleri en bandan beri, Roma enkaznn yaratt insan kaosuyla daha sonra srasyla btn dnya rklaryla olmak zere
dier bireylerle atma halinde gelimitir; elbette dierleri de insanln
kaderi zerinde etkiye, aslnda byk bir etkiye sahipti fakat bunu sadece kuzeyden gelenlerin muhalieri olarak yaptlar. Ellerde klla uruna
savalan ey byk bir neme sahip deildi; gerek mcadele () kirlerle ilgiliydi; bu mcadele gnmzde de devam etmektedir. Ttonlar dnya
tarihini ekillendiren tek topluluk olmasa bile phesiz ilk sray hak etmektedir; Altnc yzyldan gnmze, gerek devletlerin kurucular olarak,
gerekse yeni dnce ve zgn sanatn bulucular olarak insanln kaderini
1452
gerek anlamda ekillendiren kiiler Tton rkndan gelmektedir. Araplarn

etkisi ksa srelidir; Moollar yakp ykar ama hibir ey yaratmaz; rinascimento1 dneminin muhteem talyanlar Lombardiya, Gotik ve Frenk kanyla karm kuzeyde veya ar Germen-Helen olan gneyde domutur;
spanyada yaam unsurlarn oluturanlar Batl Gotlard; Yahudiler ise, bugnn Rnesansn Tton halknn ortaya koyduu rnekleri her katmanda mmkn olan en yakn ekilde takip ederek tasarlamaktadr. Ttonlarn
uyanmaya balad dnemden itibaren yeni bir dnya elbette saf Tton
olduunu syleyemeyeceimiz, zellikle 19. yzylda, yeni unsurlarn ya da
en azndan daha nceleri geliim srecinde daha az etkisi olan Yahudiler
ve kan karmyla artk Tton olmayan nceki saf Tton Slavlar gibi unsurlarn ortaya kt, byk rksal kompleksleri asimile eden ve bylece
kendini btn farkl trlerden gelecek etkilere aan fakat her ekilde HelenRomallardan, Turanlardan, Msrllardan, inlilerden ve dier btn eski
veya ada olanlardan gerekte farkl yeni bir dnya ve yeni bir medeniyet
olumaya balamtr.
Gnmzde sahip olduumuz btn medeniyet ve kltrn belirli tek
bir rkn, Ttonlarn sayesinde olduuna dair basit ve ak gr hepimizde
bulunmaktadr. Tton barbarlarnn szde Ortaa Karanln hatrlatt
doru deildir; bu karanlk, lmekte olan Roma mparatorluunun besledii
insanln rksz kaosunun dnsel ve ahlaki kn takip etmitir; fakat Ttonlar iin bu sonu gelmeyen gece, dnya hakknda karar vermitir;
Tton olmayanlara kar bitmeyen kartlk iin, asla yok edilemeyen rksal
karmaa iinde henz son nefesini vermemi Tton olan her eye kar acmasz dmanlk iin On Dokuzuncu yzyln ahit olduundan olduka
farkl bir kltr aamasna ulamamz gerekirdi. Bizim kltrmzn Helen ve Romann Rnesans olduu da doru deildir; ancak Ttonlarn doumundan sonra gemi baarlarn Rnesans mmkn oldu, bunun tam
tersi yanltr ve hayatmz zenginletirdii iin phesiz sonsuza kadar
minnettar olacamz bu rinascimento bizi gelitirmenin yannda yavalatt
ve uzun sreliine bizi yolumuzdan kard. Bu an en nemli yaratclar, bir Shakspeare, bir Mikelanjelo, Yunanca veya Latince tek bir szck
bile bilmemektedir. Medeniyetimizin temeli olan ekonomik gelime klasik
geleneklere kar ve yanl emperyal doktrinlerle zorlu bir mcadele iinde
olumaktadr. Fakat en byk hata, medeniyetimizin ve kltrmzn insanln genel geliiminin ifadesi olduu varsaymdr; tarihteki hibir olgu
bu popler inanc desteklememektedir. () Bu bo ifade bizi kr etmektedir
1
talyanca. Yeniden domak anlamndaki rinascereden tretilmitir. (y.n)
1453
ve biz, medeniyet ve kltrmzn, bizden nceki ve amzdaki her durumda olduu zere, belirli ve tek bir rkn almas olduu olgusunu gzden karmaktayz ki, bu rk bireysel olan her ey gibi olaanst kabiliyete,
ayrca almaz snrlara sahiptir. Bu nedenle, dncelerimiz varsaymsal
bir insanlk halinde usuz bucaksz bolukta szlmektedir ve biz, somut
bir ekilde temsil edilen ve tarihteki her eyi, belirgin bireysellii, tek bana
etkileyen eyi fark etmeden geip gitmekteyiz.
Bu kitapta Tton sznden, tarih boyunca grlen ve ounlukla belirlenemez karma yoluyla modern Avrupann atas olan Keltler, Ttonlar
(Cermenler) ve Slavlar gibi farkl Kuzey Avrupa rklarn anlamaktaym. En
bata tek bir aileye ait olduklar kesindir()fakat Tton, kelimenin daha dar
Tacitus anlamyla, yaknlar arasnda zihinsel, ahlaki ve ziksel anlamda
rakipsiz olduunu ve ismini ksa bir sreliine btn aileyi temsil etmek
iin kullanmaya hakkmz olduunu kantlamtr. Tton, bizim kltrmzn ruhudur. Btn dnyada kollar bulunan bugnn Avrupas rklarn
son derece eitli bir ekilde karmasnn sonucunu ortaya koymaktadr:
Hepimizi birbirimize balayan ve organik bir birlik haline getiren Tton
kandr. Etrafmza bakarsak, gnmzde yaayan g olarak her milletin
nemi, nfusundaki gerek Tton kanna sahip kiilerin oranna baldr.
Sadece Ttonlar Avrupa tahtlarnda oturabilir. Dnya tarihinde nceden yaananlar giri olarak dnebiliriz; kalplerimizin ritmini kontrol eden,
bize yeni umut ve yeni yaratmlar iin ilham vererek damarlarmzda dolaan gerek tarih, imdi Tton usta elleriyle eski alarn mirasna sahip
ktnda balayacaktr.
Bir rka mensup olma bilinci kadar ikna edici baka bir ey yoktur. Belirli, ari bir rka ait olan kii o ruhu asla kaybetmez. Soyunun koruyucu melei,
Sokratn eytan2 gibi aya kaydnda onu destekleyerek, yoldan kmak
zereyken uyararak, itaate ve imknsz gibi grp yapmaya asla cesaret edemeyecei ilere girimeye zorlayarak her zaman yan banda olmutur. Her
insan gibi zayf ve hatal olan bu trn insan, karakterinin salamlndan
ve aklamasn olduka tipik ve insanst niteliklerinde barndran basit
ve allmadk muhteemliinden alan eylemleri sayesinde dierlerinin onu
fark ettii gibi kendini fark eder. Irk, bir insan yceltir; kiiye olaand,
neredeyse doast gler balar ve bylece kii, dnyann her tarafndan
gelmi karmak insan curcunasndan kan bireyden tamamen ayrlr ve
eer bu ari soyun insan ans eseri etrafndakilerden stn yetenee sahip
ise rk olgusu glenir ve onu el stnde gezdirir ve o kii bir ucube tara2
Sokrates yannda kendisine grevi iin talimatlar veren doast bir sesin (eytan denilen) olduunu iddia etmitir.
1454
fndan yanan gkta gibi dnyaya atld iin deil, tek bana deil ayn
hedef iin abalayan anlatlmam ruhlarn diri topluluu ile binlerce kkle
beslenen, gl ve grkemli bir aa gibi gkyzne ykselir. Bakt anda
gren gzlere sahip kii hayvanlardaki rk da fark eder. Bu durum, hayvann
btn alkanlklarnda kendini gsterir ve analizle aklanamayan sradlklarla kendini aa vurur; daha da tesi, hkimiyeti, ar ve olaand
hatta abartl ve nyargdan muzdarip durumlara eitli ekillerde yol at
iin kendini baarlarla kantlar.
Ayrt edilebilir rklar3 olduuna, bir rkn deeri olup olmadna, bunun
nasl mmkn olabileceine vs. dair yrtlen bilimsel aratrmalarn yarar nedir? Masalara dnp yle diyebiliriz: Sz konusu rklarn var olduu
aikrdr: rkn niteliinin hayati neme sahip olduu tecrbeyle sabittir;
uzmanlnz, cahilliinizi ho grmek iin olgularn kendisini inkr etmek
amacyla deil, sadece nasl ve ne sebepten nemli olduunu anlamak iin
gereklidir. Calais ve Dover arasndaki ksa mesafeyi giden herkes kendini
tamamen farkl bir gezegene gelmi gibi hisseder. Aralarndaki youn etkileime ramen ngiliz ve Fransz arasndaki fark ok byktr.
Gzlemci daha saf iftlemenin deerini bu rnekten de grebilir. ngiltere ada eklinde olmas sebebiyle dnyadan neredeyse ayrlmtr; en
son istila (byk olmasa da) sekiz yz sene nce yaanmtr; o zamandan
beri Hollandadan ve daha sonra da Huguenotlardan (hepsi ayn kke sahip) birka bin kii ngiltereye gemitir ve bu yzden ngilterenin u anda
Avrupann tartmasz en gl rk olduu sylenir.
*
Houston Stewart Chamberlainn izniyle Dodd, Mead&Company tarafndan yeniden baslmtr,

Foundation of the Nineteenth Century, eviri John Lees, 2 cilt, New York, John Lane, 1914, I, lxvlxviii, 257, 269-272 1.
2. Bilim Asndan Milli Hayat*

Karl Pearson
Londradaki University Collegede uygulamal matematik profesr olan Karl Pearson (1857-1936), rklar ve milletler arasndaki mcadeleye en gl olan hayatta
kalr doktrinini uygulayan Sosyal Darwinizm teorisinin nde gelen destekisiydi.
Ateli bir vatansever olan Pearsonn kafas ngilterenin ihtiamyla ok meguld ve
bu amaca ulamak iin bir dizi tedbir ngrd.
Bunu Condorcet, nsan Zihninin Geliimi ile karlatrnz (sf.971).
1455
nsan Trnn Seimi Doaya Braklmal Mdr?

Tarih bana yksek zellikli medeniyetin oluturulduu, yani rkn rkla mcadelesi ve ziksel ve zihinsel olarak daha glnn hayatta kalmas
hakknda sadece ama sadece bir yol gsterdi. nsanln daha aa rklarnn
daha yksek bir tre dnp dnmeyeceini renmek iin korkarm tek
yol, onlar sorunlarn kendi aralarnda halletmeleri iin tek balarna brakmanzdr hatta o zaman bile bireyle birey, kabileyle kabile arasndaki var
olma mcadelesi muhtemelen Aryan1 gcnn byk oranda bal olduu
belirli bir ortam nedeniyle bu ziksel seilim tarafndan desteklenmeyebilir.
Beyaz adam siyah adamla bir araya getirirseniz, byk sklkla daha
yksek bir trn bal olduu doal seilim srecini askya alrsnz. stn
ve aa rklar ayn toprak zerinde yaatrsnz ve bu birlikte yaam her
ikisi iin de moral bozucu olur. Doal olarak patron ve hizmeti durumuna
ve hatta kabul edilmese de sahip ve kle haline gelirler. Genellikle melezlenirler ve ortaya kan dl yetitirilirse iyi olan alaltlr. Zihinsel ve ziksel
olarak iyi trlerine de rastladm Avrasyallarn durumunda bile saf Asyal
ya da saf Avrupal olsalard daha da iyi olacaklarn hissettim. Bylece konu,
rklar arasndaki var olma mcadelesi askya alndnda byk sorunlarn
zmlerinin doal olmayan yollarla ertelendiine gelmektedir; evrimin yava ve kat sreleri yerine, gelecek iin felaket zmleri hazrlanmaktadr.
Bu tr askdaki sorunlar, bana gre, Gney Amerikann zenci nfusunda,
baz Gney Amerika rklarna byk oranda karan Hint kannda ve hepsinden te Gney Afrikadaki Kafrlerde (Gney Afrika Bantu kabilesinden)
bulunacaktr.
Konudan saptm dnebilirsiniz fakat doal seilimi aklamaya alyorum. Seilimi, kaltmn kat yasasn strap yoluyla ok ak bir ekilde acdan iyiyi reten bir ilerleme kayna olarak yorumlayan bir ey olarak
grmenizi istiyorum. Dier seenein de mmkn olduunu dnelim. stersek beyaz adamn tarm ve maden kaynaklarnn tam olarak altrlmad topraklara gitmesini nleyebileceimizi dnelim; o zaman o topraklara gitmemesinin aa rkn olduu yerlere yerleip onlarla yaamasndan
bin kat daha iyi olduunu syleyebilirim. Tek salkl seenek ise oraya gidip aa rk tamamen kovmasdr.
Bu durum, gerekte, beyaz adamn Kuzey Amerikada yaptyla ayndr.
Tarihin baz blmlerinin daha yakn zamandaki tecrbelere k tuttuunu
unuturuz. Yaklak iki yz elli yl nce lkemizde temsilsiz vergiye kar
savaan bir kii4 ve dini grleri yznden hapse girmeyi umursamayan
4
Burada byk ihtimalle ngiliz parlamenter lider John Pymye (1548-1643) atfta bulunulmaktadr.
1456
baka biri vard.5 ngilizler her ikisiyle de gurur duyar fakat bazen her ikisinin de kendi alarnn en nemli kapitalistlerinden olduklarn ve baka
bir ktada ayrcalkl irketler kurduklarn unuturuz. Kurduklar iftliklerde
kendi bilgileriyle olmasa bile, en azndan, gnmzde bizi artacak ekilde, hizmetilerinin ve takipilerinin bilgileriyle pek ok olay yaand. Fakat
sakin bir ekilde durumu yarglayan birinin ne beyazlarn Amerikaya hi
gitmemi olmalarn dilediini ne de beyazlarn ve Kzlderililerin Gney
eyaletlerindeki zenci ve beyazlar gibi veya Gney Afrikadaki Kafrler ve
Avrupallar gibi yan yana yaamalarn veya Gney Amerikadaki spanyol
ve Hintliler gibi kanlarnn karmasn istediini syleme cesaretini gsteriyorum. Beyaz adamn medeniyeti zgr beyaz emeine dayanan bir medeniyettir ve bu istikrar unsuru kaldrld an, bu medeniyet de Yunanistan ve
Romada olduu gibi kecektir. Beyaz adam ve Kzlderili arasnda ac dolu
ve hatta ayrntlara bakldnda korkun olan var olma mcadelesinin, yan
balarndaki ktlkten ok daha ar bastn varsaymaya cret ediyorum.
Dnyann ileyiine ve dncelerine neredeyse hibir katkda bulunmayan
Kzlderilinin yerinde medeni insann ortak birikimine daha fazla katkda
bulunmak zere birok sanatta usta, din hayal gc ve taze, hr drtleriyle yetenekli muhteem bir millete sahibiz. Bu gerein karsna ancak
Coopern romanlarnn ve Longfellowun iirlerinin Kzlderililere ynelttii romantik merhameti koymanz gerekir ki, bu da terazinin kefelerini hi
etkilemeyecektir.
Fakat Amerika, rklar aras mcadelenin ardndan son derece ustaca bir
insanlk geliimine dikkat ekmemiz gereken bir durumdur. Avustralya milleti topraklarn ve kaynaklarn tamamen kullanamayan daha aa bir rk
alteden muhteem medeniyete baka bir rnektir. Tarihte geriye gittike ayn
hikyeyi neredeyse btn Avrupa milletlerinde bulursunuz. Bazen fetheden
rk, medeniyet ve enerji asndan ok gl deilse Norman ve Anglo-Saksonlarn sonunda karmas gibi rklarn birlemesi meydana gelir; dier durumda Keltlerin beryallar kovmas gibi, stn rk aa rk topraklarndan
kovar. Mcadele, ilerleme aamasndayken strap, hem de ok byk bir strap anlamna gelir fakat bu mcadele ve bu strap beyaz insann bugnk
gelimilik dzeyine gelmesini salayan basamaktr, onun artk maaralarda
yaamad ve kk ve yemilerle beslenmedii gereini aklar. lerlemenin
en glnn yaamasna bal olmas, bazlarnza ok karanlk grnse de,
var olma mcadelesine en iyi zelliklerini vermektedir; bu, en iyi madenin
elde edildii kzgn bir pota gibidir. Klcn pulluk demirine dntrlmesi
gerektii, Amerikal, Alman ve ngiliz tccarlarn hammadde ve gda temini
5
Burada Pensilvanyan kurucusu William Penne (1644-1718) atfta bulunmaktadr.
1457
iin dnya pazarlarnda rekabet etmedii, beyaz ve siyahn topra aralarnda paylat ve her birinin topra istedii gibi srd bir zaman umut
ediyor olabilirsiniz fakat bana inann, o gn geldiinde insanolu artk ilerlemeyecek; aa dln verimliliini kontrol edecek hibir ey olmayacak;
kaltmn acmasz kanunu doal seilim tarafndan kontrol edilmeyecek ve
ynlendirilmeyecek. nsanolu duraklayacak ve oalmay durdurmazsa felaket tekrar gelecek; Douda grdmz gibi alk ve veba, rklar aras mcadelenin yerine ziksel seilim bu ii daha acmasz ve Hindistan ile inde
grld zere eskisinden daha az etkili bir biimde yapacaktr.
Artan nfus sorunuyla cesurca yzleelim. Bu sorundan kaamayz.
nnde sonunda ilerleme gsteren her millette bu sorun hissedilmek zorunda kalnacaktr ve hissedilecektir; rkn rkla mcadelesi hakknda sylediklerim de her toplulukta kendini hissettirmektedir. Franszlar gibi bir millet,
ocuklarnn saysn byk oranda snrlayabilir fakat bu ocuklarn aa
dlden deil de iyisinden olduundan nasl emin olabiliriz? Her iki dlden
eit oranda geliyorlarsa ve herhangi bir re sz konusu deilse, milletin ilerlemesi durmu demektir; ilerleme duraklar. Belirli oranda re verilmesinin
ilerleyen bir millet iin neredeyse gerekli olduundan eminim; aa dllerin kendi iradeleriyle oalamadklarna, bir insann bir yere yerleip aileye
sahip olmas iin belirli standartlara sahip zik yaps ve beyne ihtiyac olduuna kesin bir kant istiyorsunuz.
Francis Galton6, dncelerimizi soruna daha bilinli bir ekilde dndrrsek, bu ynde sosyal eylemin gerekliliini vurgularsak ve erkeklerle kadnlarn gelecein vatandalar iin iyi ebeveynliin nemini anlamalarn
salarsak bu ilkel bilinsiz kayp sistemi altnda ilerlediimizden ok daha
hzl ilerleyebileceimizi belirtmitir. Fakat korkarm bizim u anki ekonomik ve sosyal koullarmz bu tr bir hareket iin hi de hazr deildir ve bu
ok nemli ebeveynlik sorunu byk oranda milli bir sorun olmaktan ok
aileyle ilgili bir sorunmu gibi grnmektedir. Aslnda bu tr bir grn ne
kadar anti-sosyal olabilecei kolaylkla grlebilir. Toplumun bak asna
gre biz, zihinsel veya ziksel anlamda yetersiz olan gsz kiinin ebeveynlerine utan duygusu alamak istiyoruz. Biz, ailelerin yeni bir vatanda dnyaya getirdiklerini anlamalarn ve bu durumun bir taraftan ocuun
nesli ve bakm ile ilgili olarak topluma kar bir grev, dier taraftan da ebeveynlerin devletten bakmn salk ve zihin asndan salkl kadn ve erkek
bireyler yetitirilmesine uygun yaam koullarn oluturmasna dair hak iddias olduunu kavramalarn istiyoruz. Bu lkede evlilerin %25inin, yani
6
Galton (1822-1911), Darwinin yeeni, Viktoryan ngilterenin nde gelen jenistlerindendi.
1458
yetikin nfusunun altda biri ile sekizde biri arasnda deien ksmnn,
bir sonraki kuan %50sini rettiini aklnzda bulundurunuz. O zaman
nfusumuzun altda biri ila sekizde birinin en kt deil, en iyi dllerden
alnmasnn ziksel ve zihinsel adan gl rkn devam iin ne kadar gerekli olduunu anlarsnz. Dourganlyla uramaya balayan bir millet iki
kuak gemeden bilinsiz olarak milli zelliklerini deitirmi olabilir. ()
Doum oranmz belki de otuz yldr dmektedir. Bu azalan dourganln aa dllerde meydana geldiini syleme cesaretini kim gsterecek?
Tam tersine, en geni aileye sahip olanlar beceriksizler ve msrier deil
mi? Meslek sahipleri, ticaret snf, dayankl ve tutumlu ii snf, ksacas,
toplumun belirli bir hayat standardna sahip yetenekli unsurlar ge evlenmekte, kk ailelere sahip olmakta, kiisel rahatlarn artrmaktadr ve bunlarn hepsi milletin gelecei pahasna yaplmaktadr. Toplumun snarndaki var olma mcadelesini ilerlemeyi durdurmadan askya alamayz; milli
zelliklerimizi bozmadan millet iin aa dllerden asker toplayamayz.
ngilteredeki ekonomik koullarmz son otuz yldr ne durumda? Servet birikimi bir toplumun bir ksmnda ylesine younlamtr ki, insann
kendi trn oaltmasndan nce, hibir zek veya zik testine gerek duyulmamtr. Veraset vergisi ve var olan asln boa harcama eilimi sadece
ebediyen srecek Allah vergisi beyinsizliin son derece yetersiz ve snrl
kontrolyd. Toplumun dier kesinde ise daha fazla insann domasyla
daha fazla rahatszln yaratlamayaca koullarn olumasna izin verdik;
ar artan nfus iin koullar aa yukar etkisiz bir ekilde salamak zere hazr bekleyen bir hayr kuruluu ve devlet her zaman vard. Aa dln
oalmas zerinde neredeyse hibir kontrol olmamtr; sadece ellere ve
kafaya sahip daha deerli iilerin bulunduu orta snfta insanlar, ocuklarn saysna nem vermi ve yaam mcadelesinde bir dereceye kadar koul
koyma konusunda baarl olmutur.
u anda gelinen nokta elbette toplum genelinde ok tehlikelidir. Sahip
olduumuz btn zeky ve kaslarmz kullanmamz gerektirecek bir kriz
durumu ortaya kabilir ve iyiler pahasna aa dln oalmasna izin verdiimiz iin yetenek eksiklii ve ziki eksiklikle kar karya kalabiliriz. Bir
milletin gl insan kaynana ihtiya duyaca ve tam anlamyla kullanlmayan snardan ve i alanlarndan beyin ve kas gcn ekmesi gereken
durumlar vardr. te o gn kendine glden deil de zayf dllerden asker
toplayan milletin vay haline!
*
Karl Pearson, National Life from the Standpoint of Science, Londra, Adam ve Charles Black, 1901,
s.19-29.
1459
3. Almanya ve Bir Sonraki Sava*

Friedrich von Bernhardi
General Frederich von Bernhardi (1849-1930) ,Birinci Dnya Savandan nce
Alman militarizminin ak szl bir szcsyd. 1870 Fransa-Prusya Savana katlmak iin tam zamannda orduya katld ve 1909 ylnda emekli olmadan nce
kolordu komutanlna kadar ykseldi. Prusya Genelkurmay Bakanlndaki uzun
sreli askeri tarih blm bakanl grevi ona okuma ve aratrma iin gerekli
zaman salad. Bu srecin sonucu ise emekliliinden ksa sre sonra kkrtc bir ekilde Almanya ve Bir Sonraki Sava (1912- Germany and The Next War) ismi verilen
kitabnn basmyd. Basld ylda kitabn ngilizce evirisi kt ve bu bir sansasyona
sebep oldu, nk Bernhardinin, Alman politikasnn resmi szcs olduuna inanlyordu (u anda bunun yanl olduunu biliyoruz.). Yine de Almanyadaki ynetici
snf iinde byk lde yaygn olan grleri ifade etti. Aadaki ksm Sava
Yapma Hakk balkl blmden alnmtr.
Savan Olumlu Sosyal Ve Tarihi levi Nedir?

Immanuel Kantn yallk dneminde Ebedi Bar isimli bilimsel incelemesini yaymlad 1795 ylndan beri, birok insan savan btn iyiliklerin ykm ve btn ktlklerin kayna olduunu sabit bir gerek olarak
deerlendirmitir. Tarihin rettiklerine ramen, milletler arasnda mcadelenin kanlmaz olduu ve medeniyetin geliiminin, savan ortaya kard gcn bir sonucu olduu gr benimsenmedi. Fakat sava, sz konusu
insan teorileri ve koullarn deiiminden etkilenmeden, srekli lkeden
lkeye ordularn arpmasyla ilerledi ve yaratc ve arndrc gcnn yannda ykc gcn de kantlad. Fakat sava insanoluna doasnda gerekten ne olduunu retmekte bir trl baarl olamad. Uzun sren savalar
ise, tam tersine, milletlerin siyasi ilikilerinde sava mmkn olduunca
dta tutma dileini her zaman canl tuttu.
Bu dilek ve umut gnmzde de hl yaylmaktadr. Barn korunmas
devlet adamlarnn amalad tek ey olarak yceltilmektedir. Bara duyulan bu niteliksiz arzu, gnmzde insanlarn ruhlar zerinde olduka
tuhaf bir gce sahip olmutur. Bu bar arzusu, bar derneklerinden ve bar kongrelerinden topluma yaylmtr; her lkenin ve her partinin basn
stunlarn bara amaktadr. Bu yndeki akm o kadar gl ki, hkmetlerin ou grnte de olsa barn korunmasnn asl amalar olduunu
ileri srmektedir; bir sava ktnda saldrgan btn dnya tarafndan k-
1460
nanmaktadr ve btn hkmetler biraz gerekten, biraz da numaradan bu

byk yangn sndrmek iin abalamaktadr.
Bu bar istei, ou medeni milleti kanszla srklemitir ve sklkla
epigoni (takliti) rkn ortaya koyduu ruh ve siyasi cesaret bozukluu ile
kendini ortaya koymutur. H. von Treitschkenin7 belirttii gibi: Ebedi bar
hayaliyle oynayanlar her zaman bezgin, ruhsuz ve bitkin alar olmutur.
Belirli snrlar iinde herkes, savan tehlikelerini azaltma ve sava aclarn haetme abalarnn hakl olduunu kabul etmektedir. Savan sanayi hayatn geici olarak bozduu, ekonomik gelimeyi sekteye uratt,
beraberinde byk bir strap getirdii ve insanolunun ilkel barbarln
vurgulad inkr edilemez bir gerektir. Bu yzden savan asl doasna
uygun olduu srece, sudan sebeplerle kan savalar ortadan kaldrmak ve
savan ardndan ister istemez ortaya kan talihsizlikleri snrlama abas
gstermek en ok arzulanan amalardandr. Bu snrl katman iinde Lahey
Bar Kongresinin8 baardklar, savan insaniletirilmesinde ho grlen
dier eyler gibi evrensel takdiri hak etmektedir. Fakat ama, sava tamamen ortadan kaldrmak ve tarihsel geliimdeki nemli yerini inkr etmekse
durum bakadr.
Bu arzu, btn hayata hkmeden byk evrensel yasalara tamamen kardr. Sava, byk neme sahip, insanolunun hayatnda vazgeilemeyecek
dzenleyici bir unsur olarak biyolojik bir gerekliliktir, nk sava olmadan
rkn ve sonucunda gerek medeniyetin btn gelimelerine engel olan salksz bir geliim takip edecektir. Sava, her eyin babasdr.
Var olma mcadelesi, doada salkl geliimin temelidir.9 Var olan her
ey kendisini yar halindeki glerin sonucu olarak gsterir. Bu yzden
mcadele, insanolunun hayatnda sadece ykc deil, hayat veren bir ilkedir. Goetheye gre, Altetmek veya altedilmek yaamn zdr ve gl hayat stnlk kazanr. Glnn kurallar her yerde geerlidir. Kendileri iin
en uygun yaam koullarn salayabilen ve kendilerini doann evrensel
ekonomisinde savunabilen formlar hayatta kalr. Zayf olan yenik der. Bu
mcadele, biyolojik yasalarn bilinsiz etkisi ve kart glerin etkileimi ile
dzenlenmekte ve kstlanmaktadr. Florada ve faunada bu sre bilinalt
bir ekilde yrtlmektedir. nsan rknda ise bu sre bilinli bir ekilde
srdrlmekte ve sosyal kurallarla dzenlenmektedir. Gl irade ve ileri
7
8
9
Tarihi olan Treitschke (1834-1896), Almanyadaki ngiliz kart duygulardan byk oranda sorumluydu.
1899 ve 1907 yllarnda Laheyde sava kurallarn yasalatrmaya ve savaa alternatif olarak arabuluculuk sistemi kurmaya alan iki bar kongresi yaplmtr.
Bu ksm Darwin, Trlerin Kkeni ile karlatrnz (sf. 1271).
1461
zekya sahip bir insan hrsl ykselme abasyla btn frsatlar deerlendirerek kendini kantlamaya alr; birey bu abasnda sadece doru bilinci
ile ynlendirilmekten uzaktr. Birok insann yaam mcadelesi phesiz ki
zverili ve ideal gdlerle belirlenmektedir; sahip olma drts, elence ve
takdir grme zlemi, kskanlk ve intikam arzusu gibi daha az asil tutkular
byk oranda insanlarn eylemlerini belirlemektedir. Hatta belki de bu, sklkla stn birinin doasn bile evrensel var olma ve elence mcadelesine
indirgeyen yaama ihtiyacdr.
Bu konuda hibir phe olamaz. Millet bireylerden, topluluklarn devletinden oluur. Her bir yeyi etkileyen drt btn yapda belirgindir. Bir
milletin dieriyle olan ilikisini yneten balca ey mlk, g ve egemenlik iin verilen srekli mcadeledir ve bu hakka karlarla uyumlu olduu
srece sayg duyulur. nsani duygulara ve arzulara sahip insanolu, geni
hareket alan iin abalayan milletler var olduka atan karlar ve sava
durumlar ortaya kacaktr.
Savata en iyi ziksel, zihinsel, ahlaki, maddi ve siyasi g seviyesine
sahip ve bu nedenle kendini en iyi ekilde savunabilen millet baarl olacaktr. Sava, byle bir milleti uygun yaam koullaryla, yaylma ve geni
apta etki iin geni olanaklarla donatacak ve bylece insanolunun geliimini destekleyecektir, nk savata stnlk salayan zihinsel ve ahlaki
etkenlerin ayrca genel ilerlemeci bir geliimi de mmkn kld aktr.
Bu etkenler zaferi elleriyle sunarlar, nk ilerleme unsurlarna sahiptirler.
Savan olmad durumlarda aa veya bozulan rklar salkl bir ekilde
lizlenen unsurlarn olgunlamasn kolaylkla engelleyebilir ve evrensel bir
bozulma bunu izler. ()
Bir topluluun yeleri arasnda olduu gibi, insanlar ve devletler arasnda da medeni bir hayatn btn blmlerinde barl bir rekabet, her zaman
savaa dnmesi gerekmeyen bir mcadele olabilecei ak bir gerektir.
Mcadele ve sava ayn ey deildir. Bu rekabet, toplum ii mcadele ile
ayn koullarda ortaya kmaz ve bu yzden de ayn sonular dourmaz.
Devlet iindeki bireyler ve gruplar arasndaki mcadelenin zerinde adaletsizliin engellenmesini ve dorunun geerli olmasn salayan bir kanun
vardr. Kanunun arkasnda ise toplumun ahlaki ve manevi karlarn sadece korumak deil, aktif olarak desteklemek iin hakl olarak kulland
gle donatlm devlet bulunur. Fakat adaletsizlii snrlamak ve rekabeti
insanolunun en yksek amalarn desteklemek zere bilinli bir sebeple
kullanmak iin devletlerin rekabeti zerinde tarafsz bir g yoktur. Devletler arasndaki adaletsizlik zerindeki tek kontrol gtr ve ahlakllkta ve
medeniyette her birey kendi sorumluluunu zerine almal ve amalar ve
1462
ideallerini yceltmelidir. Bunu yaparken dier devletlerin idealleri ve grleriyle atyorsa ya stnl rakip kiilere veya devlete teslim etmeli ya
da gce kar gelmeli ve kendi grlerinin egemen olmas iin gerek mcadele riskiyle, yani sava riskiyle yzlemelidir. Devletler arasnda hkm
verecek ve hkmlerinin egemen olmasn salayacak bir g yoktur. Aslnda ilerlemenin gerek unsurlar iin yolsuzluk ve bozulma ruhu zerindeki
egemenlii gvence altna almak iin savatan baka yol yoktur.
Elbette, birka zayf milletin birleip daha gl bir milleti yenmek amacyla daha stn bir birlik oluturacaklar durumlar da ortaya kacaktr. Bu
giriim bir sreliine baarl olacaktr fakat sonunda dayanma gc fazla
olan taraf stn gelecektir. Gl millet ksa sreli bir baarszlktan kendisine saysal stnle kar zafer getiren yeni bir g kazanrken mttek
muhalier kendi ilerinde nifak tohumlarna sahiptir. Almanyann tarihi bu
gerein anlaml bir rneidir.
Bu yzden mcadele, doann evrensel kanunudur ve mcadeleye yol
aan kendini koruma igds, var olmann doal bir art olarak kabul edilir. nsan bir savadr. Gerek bireyin varlnda, gerekse birey yn olan
devletlerin hayatlarnda fedakrlk yaamdan vazgemektir. Birinci ve en
nemli kanun kiinin kendi bamsz varln savunmasdr. Sadece kendini savunma yoluyla devletler, vatandalarnn yaam koullarn srdrebilir ve her bireyin kendilerinden iddia etme hakkna sahip olduu yasal
korumay salayabilir. Bu kendini koruma grevi hibir ekilde dman saldrlarnn geri pskrtlmesiyle tatmin olmaz; yaam ve gelime olasln
devletin himayesindeki tm organlar gvence altna alma zorunluluunu
da kapsar.
Gl, salkl ve gelien milletler say olarak artar. Belirli bir sreden
sonra srekli bir snr genilemesi ve artan nfusun barnmas iin yeni blgeler gerekir. Dnyann neredeyse her yeri iskn edildii iin, bir kural olarak, yeni blge, sahipleri pahasna, yani daha sonra gereklilik yasas haline
gelen fetih yoluyla ele geirilmelidir.
Fetih hakk evrensel anlamda kabul edilmitir. lk balarda yntem barldr. Fazla nfusa sahip lkeler dier devlet ve blgelere bir gmen akm
balatr. Bu kiiler yeni lkenin yasama organna teslim olur fakat rekabet
halinde olduklar gerek yerleik halk pahasna kendileri iin uygun varlk
koullar elde etmeye alrlar. Bu, fetih anlamna gelir.
Smrgeletirme hakk da tannmaktadr. Uygarlamam kitlelerin yaad devasa blgeler, daha medeni devletler tarafndan igal edilir ve onlarn egemenliiyle kar karya kalr. Daha stn medeniyet ve buna uygun ekilde daha byk g, ilhak hakknn kaynadr. Bu hak son derece
1463
belirsiz bir haktr ve medeniyetin hangi dereceye kadar ilhak ve zapt hakl bulduunu belirlemek imknszdr. Bu uluslararas ilikilere geerli bir snr bulmann imknszl birok savan sebebi olmutur. Zapt edilen lke,
zapt hakkn tanmaz ve daha gl medeni millet ise zapt edilenin bamszlk iddiasn reddeder. Bu durum, zellikle medeniyetin koullar zaman
iinde deitike kritik hale gelir. Sz konusu millet daha yksek yaam biimlerini ve kavramlarn benimsemi olabilir ve medeniyet fark sonu olarak azalm olabilir. Bu tr bir durum u an Britanya Hindistannda olgunlamaktadr.
Son olarak, sava yoluyla fetih hakk her zaman tannmtr. Bunun nedeni, insanlarn medeni olmayan rklardan koloni kazanamamas fakat devletin anavatann artk besleyemedii fazla nfusu elde tutmak istemesi olabilir. O zaman gerekli blgeyi ele geirmenin tek yolu savatr. Bylece kendini
koruma igds kanlmaz olarak savaa ve yabanc topraklarn fethine
yol aar. O zaman hakka sahip olan toprak sahibi deil, galip gelendir. Tehdit altndaki insanlar, ana kri Goethenin satrlarnda bulabilir:
Atalarndan miras aldn eye sahip olmak iin kazanman gerekir.
*
Friedrich von Bernhardi, Germany and the Next War, Londra, Edward Arnold,1912, s. 8-15.
B. LAISSEZ - FAIRE DSTURUNUN SONU

1. Politik Ekonominin Ulusal Sistemi*
Friedrich List
Friedrich List (1789-1846), ok deiik hikyelerle dolu bir kariyere sahip, Alman
bir ekonomistti. Gen yalarda Wrttembergde devlet memurluuna balad ve
yirmi sekiz yandayken Tbingen niversitesinde siyasi bilimler profesr olarak
grevlendirildi. Ne var ki ilerici dncelerine Metternich zamannda yer yoktu ve
ksa bir sre sonra Birleik Devletlere kamaya zorland. Birleik Devletlerde Alexander Hamiltonn korumac yazlarndan etkilenen List, bir sure Pensilvanya imalat topluluunun korumac karlarnn szcln stlendi. Alman milliyetiliinin ar basmas zerine ilk frsatta lkesine dnd ve demiryollarnn nde gelen
destekisi, sanayileme takipisi ve Almanyann gen imalatlarnn savunucusu
olarak isim yapt. Asl almas olan Politik Ekonominin Ulusal Sistemi (1841- The
National System of Political Economy) kendi zamannda ok az etki yaratmakla birlikte, 1870li yllarda Alman ekonomi politikasnn gerei haline geldi. Yoksulluun
ve deerinin bilinmiyor olmasnn kerttii List, 1846 ylnda intihar etti.
1464
Gen Bir Millet, Ekonomisini Nasl Kalkndrabilir?

Politik ekonominin baka hibir kolu uluslararas ticaret ve ticari politika ile ilgilenen yaklam kadar, teori insan ve uygulama insan arasndaki
byk kir ayrln ortaya koymamaktadr. Bu bilim alannda milletlerin
bamszl, gc ve dayanklln yan sra refah ve medenilii ile ilgili
eit neme sahip hibir konu yoktur. Fakir, zayf ve geri kalm lkeler, dierleri bu tr bir sistem isteiyle daha yksek bir seviyeden derken, makul
bir ticari sistem ile nadir olarak g ve servete ulaamamtr; milletler, ticari politikalar milliyetlerinin geliimine ve glenmesine yardmc olmad
iin bamszlklarn ve politik varlklarn bile kaybetmekteler.
Politik ekonomi ile ilgili sorunlarn iinde uluslararas ticaretin sorunlar, sosyal ve politik ilerlemenin yannda keif ve endstriyel geliim ne
kadar hzl olursa, duraan milletlerle ilerlemeci milletler arasndaki mesafenin artmas da hzl olaca ve geride kalan bekleyen tehlikeler daha
byk olaca iin gnmzde nceki dnemlerden daha ok ilgi ekmitir.
Gemite endstrinin bu nemli kolunu tekel altna almak yzyllar aldysa,
gnmzde yn retiminin daha nemli bir yere sahip olan pamuk retiminin stnln ele geirmesi iin yaklak on yl yeterli olmutur ve imdi
birka yl ierisinde ngiltere Kta Avrupasnda btn keten endstrisini ele
geirebilir.
Dnya baka hibir ada u an egemen olan, bencil sistemi planl bir
ekilde izleyen, bitmek tkenmek bilmeyen bir enerjiyle dnyann retim
ve ticaret sanayisini, nemli kolonilerini, denizlerin hkimiyetini souran
ve Hindularda olduu gibi birok insan retim ve ticaret esaretiyle kar
karya brakan g sahipleri kadar muazzam kaynaklara sahip baka bir
retim ve ticaret gc [ngiltere] grmemitir.
Bu politikann sonularyla alarma geen, daha da tesi, tarihte grdmz zere, bu politikann yol at sarsntlarn zorlad bir ada devleti
olan Prusya, teorisyenler tarafndan sulu bulunan yasaklayc bir sistem
iinde refaha ulamaya alarak retim sanayisi iin tam olarak olmasa da
hazrlanmtr. Peki, dl ne olmutur? Milli refah.
Dier taraftan, teorinin verdii szlerden cesaret alan ve korumac sistem10 altnda hzl bir byme gsteren Amerika Birleik Devletleri, limanlarn ngilterenin reticilerine amaya raz olmutur ve bu rekabetin sonular ne olmutur? Ticari felaketin belirli aralklarla kendini gstermesi.
Bu tr bir deneyim, teorinin kendine atfettii yanlmazlk ve uygulamaya
ykledii anlamszlk ile ilgili phe uyandrmak, milletimizin yazdrlm
10 1790larda Alexander Hamilton tarafndan ileri srld zere.
1465
bir reeteye uyunca bir yazm hatas yznden len hasta bir adam gibi teori hatas yznden yok olma tehlikesi iinde olaca korkusunu yaratmak,
bu vlen teorinin sadece, Truva atna gizlenmi silahlar ve askerleri saklama ve bizi koruyan duvarlar kendi ellerimizle ykmaya ikna etmek iin phe uyandrmak zere ayrntl olarak hesaplanmtr.
Bu gerek, hi deilse ticari politika sorununun, btn medeni milletlerde, kitaplarda ve yasama organlarnda tartld 50 yl boyunca ortaya
konmutur; Quesnay11 ve Smithin teoriyi uygulamadan ayrmasndan beri
aradaki uurum yok olmaktan ziyade her geen yl daha da bymtr.
Uygulamann takip etmesi gereken yola hibir k tutmayan bilim nasl bir
bilimdir? Yaamn szde meseleleriyle zgrce birbirine karan ve kendinden ncekiler tarafndan kefedilen ve gn na karlan doruyu anlayamayan dnya insanlar kuaktan kuaa belirgin hatalar doruyla kartrrken, bu bilimin profesrlerinin, zeklarnn verdii byk gle her
yerde sosyal hayat ve sanayiyle ilgili her eye aina olduklarn dnmek
mantkl mdr? Teori doruya ve doaya kar olmasayd, aslnda geree
balanmaya eilimli olan uygulama insanlarnn teoriye bu kadar uzun sre
ve inatla kar koymayacan kabul etmek daha doru deil midir?
Aslnda, ticari politika ile ilgili olarak teori ve uygulama arasndaki atmann uygulamann olduu kadar, teorinin de hatas olduunu ne srmekte tereddt etmeyiz.
Teorisyenlerin ticari sistem olarak adlandrdklar bu uygulama, evrensel
fayday ve snrlamalarn gerekliliklerini barndrmaya devam ederek tehlikeli bir hata yapmaktadr, nk bunlar belirli milletlerde ve bu milletlerin
geliimlerinin belirli srelerinde faydal ve gerekli olmutur. Taraftarlar snrlamalarn aratan baka bir ey olmadn ve zgrln gerek anlamda
son olduunu anlayamamtr. Btn insanl deil, milletin kendisini; gelecei deil, imdiyi gz nne alrsak, bu, sadece politik ve millidir; felse
alglama veya kozmopolit eilimi yoktur.
Quesnayn ortaya att, Smithin detayl olarak ortaya koyduu durumun tam tersine, egemen teori en uzak gelecein kozmopolit ihtiyalar hakknda zellikle endielidir. Evrensel birlik ve tamamen serbest ticaret byk
ihtimalle yzyllar iinde gerekletirilebilir; bu nedenle, ortaya attklar teori bunlar u an gerekletirilebilir olarak grmektedir. Bu teoriler gnmz
gerekliliklerini ve milliyetilik krini dikkate almayarak millet grn ve
sonu olarak da bamszlk iin bak asna sahip bir milletin eitimini
11 Franois Quesnay (1694-1774), Encyclopediadaki makaleleri zyokrat teorisinin temelini oluturan Fransz doktor ve ekonomisttir.
1466
kaybetmektedir. Biricik kozmopolitlii iinde bu teori milleti veya millet refahn deil, daima milletlerin btn ailesini ve btn rkn esenliini gz
nnde tutmaktadr; hkmetten nefret etmekte ve deneyim ve uygulamay
sadece rutin olarak sulu bulmaktadr.12 Belirli ynelimlerine bugne kadar
karlk vermeleri haricinde tarihi gerekleri gz nnde bulundurmayarak
sistemine kar olan tarihi dersleri renmemekte ve ieriini bozmaktadr;
bu genel olarak, ngilterenin ticari politikasyla ilgili Methuen Anlamas13
altndaki Deniz Ticareti Kanununun etkilerini inkr etme ve ngilterenin
servet ve gce bu politikayla deil, bu politikaya ramen sahip olduu gereine kar durma gerekliliinden kaynaklanmaktadr.
Bu sistemlerin birinde veya dierinde neyin ayrcalkl olduunu tamamen anladmz zaman tehlikeli hatalarna ramen uygulama, teorinin
nerdii hibir reformu kabul etmiyorsa armayz ve teorinin tarihin, deneyimin, hkmetin veya belirli bir milletin sesine neden kulak asmaya
hevesli olmadn anlarz. Bu belirsiz teori her yerde ve zellikle de varln en ok tehlikeye att milletler arasnda ilan edilirse, an insancl deneyler iin belirlenmi eilimlerine ve felse sorunlarla ilgili almalarna
aklk getirebilir.
Fakat bireylerin hayatnda olduu gibi milletlerin hayatnda da ideoloji,
deneyim ve gereklilik yanlsamalar iin iki gl are vardr. Yanlmyorsak
son zamanlarda byk retim ve ticaret gcne sahip, serbest ticaretten faydalanmay umut eden milletler nemli deneyimlerin eiindedir. ()
List daha sonra hem Almanya hem de Amerika Birleik Devletlerinin
ulus kurma srecinin bir paras olarak koruyucu lkeler haline gelebilecei tahmininde bulunmutur.
Milletlerin medeniyeti, politik eitimi ve gc byk oranda ekonomik
artlarna baldr; karlkl olarak, ekonomileri ne kadar gelimise millet o
kadar medeni ve gl olacak, medeniyeti o kadar hzl ilerleyecek, gc o
kadar artacak ve ekonomik kltr o kadar geliecektir. ()
Byk bir blgeye sahip, eitli kaynaklar ve byk bir nfusla zenginlemi, d ve i ticaretle tarm ve retimi birletiren bir milletin tarm lkelerinden phesiz daha medeni, politik anlamda daha gelimi ve daha
12 Bunu Hume, D Ticaret Dengesine Dair (sf.904) ve Smith, Milletlerin Zenginlii (sf.1047) ile karlatrnz.
13 1651 ylnda ilk Oliver Cromwell tarafndan dzenlenen Deniz Ticareti Kanunu, Hollanda tama
ticareti pahasna ngiliz nakliyeciliini cesaretlendirmitir. 1703 ylnda imzalanan Anglo-Portekiz ticari anlamas olan Methuen Anlamas, ngilizlerin ticari byklnn temeli olarak
grlmektedir.
1467
gl olduu aktr. retim, d ve i ticaretin, denizciliin, gelimi tarmn ve sonu olarak, medeniyet ve politik gcn temelini oluturmaktadr;
herhangi bir millet dnyann btn retimini tekeli altna almay ve dier
milletleri sadece tarm rnleri ve hammadde retimine ve dier zorunlu yerel retime indirgeyerek kendi ekonomik gelimelerine dahil etmeyi
baaracaksa, o millet, phesiz evrensel hkimiyete olmasa bile byk bir
hkimiyete ulaabilir.
Bamszlna ve gvenliine nem veren bir millet kendi tarmn, retimini, denizciliini ve ticaretini birletirerek ve kusursuz hale getirerek en
ksa srede dk medeniyet seviyesinden yksek medeniyet seviyesine
ykselmek iin olaanst aba gstermelidir.
Tarm milletinin ayn anda hem tarm hem de retim ve ticaret lkelerinin durumuna ykselmesi sadece serbest ticaret kanunu altnda; retim endstrisiyle uraan eitli milletlerin ayn ilerleme ve medeniyet seviyesinde olduklar, birbirlerinin ekonomik gelimelerine ta koymadklar ve kendi ilerlemelerini de sava veya kart ticari mevzuat ile engellemedikleri zaman gerekletirilebilir.
Fakat uygun artlara sahip, dierlerini retim, ticaret ve denizcilik alannda geride brakan ve bu ileri seviyenin politik stnlk kazanma ve korumann en doru yolu olduunu erken anlam baz milletler; reticinin,
sanayinin ve ticaretin tekelini kendi ellerinde tutmak ve daha az gelimi
veya daha dk kltr seviyesindeki milletlerin ilerlemesini engellemek
iin gayet iyi uyarlanm bir politika benimsemitir ve bu politikada inat etmektedir. Bu tr milletler tarafndan uygulanan tedbirlere, yasaklara, ithalat zerindeki gmrk vergilerine, denizcilik kstlamalarna, ihracat zerindeki primlere, bir btn olarak alndnda, korumac sistem denilmektedir.
Baz milletlerin dierlerinden nce ilerlemesi, yabanc ticaret mevzuat
ve sava, gelimemi lkeleri, tarmdan sanayide retim aamasna geilerini etkileyen zel yollar aramaya ve olabilecek en uygun ekilde bir gmrk
vergisi sistemi yoluyla retim tekelini amalayan daha gelimi milletlerle
ticaretlerini snrlamaya zorlamtr.
thalat vergi sistemi, sylendii zere, kuruntulu akllarn uydurmas deildir; milletlerin varlklar ve refahlarn garanti altna alma ve milli etki terazisine kendi arlklarn koyup artrma eilimlerinin doal bir sonucudur.
Bu tr bir eilim, bir milletin ekonomik geliimini geriletmek yerine canlandrd srece makul ve mantkldr ve toplumun daha yksek amalarna ve gelecein evrensel birliine kar deildir.
nsan birliinin btn insan rkn iine alan kozmopolit ve politik veya
sadece milli olmak zere iki farkl bak asyla deerlendirilmesi gerekti1468
inden her ekonomi de, ister zel ister kamu olsun, iki farkl bak asyla
deerlendirilmelidir: Biri, sayesinde zenginliin retildii bireysel, sosyal ve
maddi g, dieri ise sanayi rnlerinin deitirilebilir deeri.
Sonu olarak, ortada bir kozmopolit ekonomi ve bir politik ekonomi, deitirilebilir bir deer teorisi ve bir retici g teorisi bulunmaktadr. Bu
doktrinler zlerinde ayrdr ve ayr ayr gelitirilmeleri gerekir.
Milletlerin retici gc sadece almaya, tasarrufa, ahlaka ve bireylerin zeksna ya da karlara ve maddi sermayeye bal deildir; bunun yan
sra, kurumlara ve sosyal, politik sivil kanunlara ama her eyden nce millet olarak dayankllklarnn, bamszlklarnn ve glerinin gvenliine
baldr. Bireylerin milli birlik, iblm ve retici gcn ibirlii olmadan
alkan, ekonomik, hnerli, giriimci, zeki ve ahlakl olmas bounadr.. Bir
millet baka bir ekilde ne yksek refah ve g seviyesini elde edebilir ne de
zihinsel, sosyal ve maddi zenginliklerini uzun sre elinde tutabilir.
blm ilkesi imdiye kadar anlalmtr fakat yanl anlalmtr.
retim, retimin eitli ilemlerini birka birey arasnda bltrmekten
ok, bireylerin ortak bir ama iin ahlaki ve maddi birliine baldr.
Bu ilke sadece bir retim sanayisi veya krsal sanayi iin geerli deildir; tarm, retim ve ticaret gibi milli endstrinin her trne yaylmaktadr.
retim ve ticaret yapan milletlerle serbest bir iliki iinde olan tarm halk retim glerinin nemli bir ksmn ve bo ve isiz kalmas gereken milli kaynaklarnn kayda deer bir blmn kaybedecektir. Dnsel kltr ve politik kltr ile savunma aralar da bu yzden snrl olacaktr. Ne
nemli bir denizcilie ne de yaygn bir ticarete sahip olabilir; d ticaretten
elde ettii refah yabanc mevzuat veya sava nedeniyle tehlikeye girebilir,
bozulabilir veya yok edilebilir.
Dier taraftan, retim sanayisi bilim, sanat ve politik ilerleme iin yararldr; genel refah destekler, nfusu, kamu gelirini ve lkenin gcn artrr;
bu artn etkisini dnyann her tarafna yaymasn ve koloniler kurmasn
salar; ulusal ve ticari anlamda balkln ve donanmasn devam ettirir.
Tarm, yksek etkinlik ve kusursuzluk seviyesine sadece bu ekilde ykselebilir.
Ayn millet iinde, ayn politik g altnda birlemi tarm ve imalat endstrisi ebedi bar iinde yaar; karlkl eylemleri iinde ne yabanc mevzuat ne de sava onlar rahatsz edebilir; bir milletin refahnn, medeniyetinin ve gcnn srekli geliimini gvence altna alrlar.
*
Friedrich List, The National System of Political Economy, eviri G.A. Matile, Philadelphia, J.B.
Lippincott Co., 1856, s. 61-63, 64, 72-75.
1469
2. Yeni Muhafazakrlk*
Herbert Spencer
lerleme teorisinin iyimser szcs olarak Herbert Spencer ile tanmtk. Spencer, hem ngilterede hem de Amerika Birleik Devletlerindeki i evreleri tarafndan
topa tutulan hkmetin ekonomiyle dzgn ilikisine dair olduka cokulu grlere sahipti. Yeni bir muhafazakrlk (Toryism) tr olarak, szde liberal hkmetlerin ekonomi hayatna devlet mdahalesini knayan aadaki deneme ilk olarak
1884te yaynlanmtr.
Liberalizm Temel lkelerini Korudu mu?

u an liberal olarak anlanlarn ou Torylerin yeni eididir. Bu durum,
benim aklamay teklif ettiim bir elikidir. Aklamak iin ncelikle iki politik partinin balangta ne olduunu belirtmem gerekir ve muhafazakrln
ve liberalizmin gerek doasn vurgulamak iin okuyucudan zaten aina
olduu gerekleri ona bir kez daha hatrlatrken beni sabrla dinlemesini
istemek zorundaym.
Bu isimlerle anlmaya baladklar tarihlerden ok daha ncesine gidecek
olursak, balangta bu iki politik parti, sosyal rgtlenmenin srasyla militan ve endstriyel trler olarak ayrlabilen ve biri eski zamanlarda neredeyse evrensel olan stat rejimi ve dieri ise modern zamanlarda Bat milletleri
arasnda zellikle bizde ve Amerikallarda yaygnlaan szleme rejimi ile
tanmlanan iki kart trn temsil etmekteydi. birlii kelimesini snrl anlamda deil de herhangi bir dzenleme sistemi altnda vatandalarn
ortak eylemlerini ifade edecek ekilde en yaygn anlamnda kullanrsak, bu
ikisi zorunlu ibirlii sistemi ve gnll ibirlii sistemi olarak tanmlanabilir. Birinin tipik yapsn askerlerden oluan, eitli rtbelerdeki birliklerin lm sancs ekerken emirleri yerine getirmek ve key datlan gda,
kyafet ve demeleri almak zorunda olduu bir orduda grrz. Dierini ise
belirli hizmetler karlnda belirli demeleri kabul eden ve eer sevmezlerse istedikleri zaman haber rgtten ayrlabilen retici ve datc yaps
iinde grebiliriz.
ngilteredeki sosyal evrim srasnda bu iki kart ibirlii arasndaki farkllk yava yava kendini gsterdi; fakat Tory ve Whig isimleri kullanlmaya
balanmadan ok nceleri partiler izlenebiliyordu ve militanlk ve sanayicilikle olan ilikileri belirsiz bir ekilde grlebiliyordu. Her yerde olduu
gibi burada da stat altnda ibirliini niteleyen zorlayc kurala kar diren
1470
gsterenlerin, alk olunduu zere, szleme altnda ibirlii yapmaya alk olan ii ve tccarlardan oluan kasaba nfusu olduu gerei tandktr.
Tam tersine, srekli sava halinden doan ve bu sava durumuna gre ayarlanm stat altndaki ibirlii ilkel kirlerin ve geleneklerin geerliliini
srdrd, balangta komutanlar ve onlara bal kiilerin yerletirildii
krsal blgelerde desteklenmekteydi. Whig ve Tory ilkeleri ak bir ekilde
ayrt edilebilir olmadan nce gsterilen politik eilimlerdeki bu eliki daha
sonra da grlmeye devam etti. 1688 Devriminde kyler ve daha kk
kasabalar Toryler tarafndan tekel altna alnrken, daha byk ehirler, retim blgeleri ve ticaret limanlar Whiglerin kalesi haline geldi. stisnalara
ramen benzer genel ilikiler herhangi bir kanta gerek duyulmakszn hl
devam etmektedir. ()
Whigler ve Toryler arasndaki tarihi farkllklarla ilgili bir aratrmann
ardndan, On Dokuzuncu yzyln ilk yarsnda Whiglerin zgrletirici baarlarn ana hatlaryla belirten Spencer, yle devam eder:
Fakat hepinizin zaten ok iyi bildii gerekleri neden sayp dkyorum?
nk balangta belirtildii zere, herkese liberalizmin gemite ne olduunu hatrlatmak gereklidir; bylece gnmzn szde liberalizmine benzemeyiini anlayabilirsiniz. Gnmzde insanolu ortak karakterini unutmu olmasayd, bu karakteri belirtmek amacyla bu tr tedbirleri saptamak
affedilemez olurdu. Tm bu liberal deiikliklerin, yle ya da byle, btn
sosyal yaamda zorunlu ibirliini azalttn ve gnll ibirliini artrdn hatrlamazlar. yle veya byle hkmet yetkisini azalttklarn ve her
vatandan kontrolsz hareket edebilecei alan genilettiklerini unuttular.
Gemi zamanlarda liberalizmin, alk olunduu zere, devlet zorlamasna
kar bireysel zgrl destekledii gereini unuttular.
imdi soru geliyor: Liberaller bunu nasl unuttu? Gittike daha da glenen liberalizm tznde nasl daha da zorlayc hale geldi? Liberalizmin
ister dorudan kendi ounluklar araclyla, ister muhalierinin ounluklarna bu tr durumlarda verilen yardm yoluyla dolayl olarak, vatandalarnn eylemlerini kontrol altna alma ve sonu olarak eylemlerinin zgr
kald aral kstlama politikasn benimsemesi nasl oldu? Eski zamanlarda kamu yararna kulland yntemi tam tersine evirerek kafalar kartran bu durumu nasl aklayacaz?
Her ikisini de olduu gibi kabul edip insancl drt ve mantkl hkm
sorularn gz ard ediyor ve durumdan da anlalaca gibi, burada iyilik
veya ktlk adna liberal stnlk srasnda yrrle konan tedbirlerin
zorlayc doasyla ilgileniyoruz.
1471
Bu alandaki rnekleri gstermek zere Lord Palmerstonn ikinci kez yneticilik yapt 1860 ylyla balayalm. Bu yl iinde Fabrikalar Kanununun
snrlamalar beyazlatma ve boyama ilerini de kapsayacak ekilde geniletildi; yerel kurdan denmek zere gda ve iecek analizi salamak iin yetkiler
verildi; bu dnemde gaz kalitesini belirleme ve yat snrlamann yan sra
gaz ilerinin denetimini de salayan bir kanun vard; maden denetiminin
yan sra okula gitmeyen ve okuma yazmas olmayan on iki ya altndaki
erkek ocuklarnn istihdamn yasaklayan bir kanun da vard. 1861 ylnda
Fabrikalar Kanununun zorunlu hkmlerinde dantel ilerini de kapsayacak
ekilde bir genileme oldu; alama yapmak iin yetki, gszleri koruma
kanunlar temsilcilerine vs. verildi, yerel kurullara at, midilli, katr, eek ve
botlarn kira cretlerini belirlemek zere yetki verildi ve yerel olarak kurulan belirli kurumlar tarafndan krsal alanda su boaltma ile sulama ileri ve
srlara su temin etme iin evreyi vergilendirme grevini verildi. 1862 ylnda kadnlarn ve ocuklarn ak havada beyazlatma ilerinde almasn
kstlayan bir kanun; tek bir maden kuyusuna veya belirlenenden daha az
yer ayrlan maden kuyularna sahip kmr ocaklarn yasaya aykr ilan eden
bir kanun ve ayrca Milli Eitim Konseyine yat Devlet Hazinesi tarafndan
belirlenecek bir Farmakope basmas iin zel hak veren bir kanun yrrle
kondu. 1863 ylnda zorunlu alama skoya ve rlanday da kapsayacak
ekilde geniletildi; belirli kurullara yerel kurdan geri denebilir bor alma,
kullanma ve bunlar yaplan iten elde edilecek kazanla deme izni verildi;
kasaba yetkililerine ihmal edilmi dekoratif alanlar satn alma ve yerli halka verdikleri hizmet karlnda deme yapma yetkisi verildi; belirli saatler
arasnda alan kiilerin minimum yan belirlemenin yannda, belirli aralklarla badana, boya yapldnda kat boyama ve en az alt ayda bir kez scak su ve sabunla temizlik yaplacan bildiren Frnlar Ynetmelii Kanunu
kt; ayrca sulh hkimine mfettiin nne getirdii gdann sala yararl
veya zararl olduuna karar verme yetkisi veren bir kanun daha karld.
Fakat yalnzca son zamanlarda oluturulan zorunlu mevzuata bakmak
konuyu tam olarak anlamak iin yeterli olmayacaktr. Bunlarn yannda,
neyin savunulduuna ve hangisinin alan olarak daha geni ve karakter olarak da daha sert olma tehdidi bulunduuna bakmalyz. Son yllarda szde
en ileri liberallerden olan ve hkmetin endstriyel meskenleri gelitirme
planlarn kmseyen ve ayrca kk ev sahipleri, arazi sahipleri ve vergi
mkelleeri zerinde geerli zorlama uygulanmas iin savaan bir kabine
bakanmz oldu. Semenlerine seslenirken barsever toplumlarn ve dini
kurumlarn fakirlere yardm etmek iin gerekletirdii faaliyetler hakknda
kmseyerek konuan ve bu lkenin btn insanlar bu ii kendi ileri
1472
gibi grmelidir, diyen, yani daha geni hkmet tedbiri isteyen baka bir
kabine bakanmz daha oldu. Yine, yerel ounluklara belirli mallarn dei
toku zgrln engelleme yetkisi vererek ciddiyeti glendirmek amacyla her sene baar artn hedeeyen byk ve gl bir kurumu yneten
radikal bir milletvekilimiz de var. Fabrikalar Kanununun art arda geniletilmesiyle daha da genelletirilen belirli snarn i saatleri dzenlemesinin imdi daha da genel hale getirilme ihtimali var; dkknlardaki btn
alanlar bu tr bir ynetmelik altna almay planlayan bir tasar mevcut.
Eitimin herkes iin cretsiz (baka bir deyile, vergi destekli) yaplmas ile
ilgili de artan bir talep var. Okullara cret denmesinin yanl bir uygulama
olduu savunuluyor: Devlet btn yk zerine almaldr. Daha da tesi,
pek ok kii karar verme yetkisine sahip devletin fakirlerin yan sra orta snf iin de nasl bir eitimin iyi bir eitim olacana karar vermesi gerektiini
savunuyor. Bir de son zamanlarda tevik edilen aratrma ba vardr.
Zaten hkmet bu amala Kraliyet Dernei araclyla datlmak zere her
yl toplam 4000 vermektedir. Bir de, insanlarn daha genlik yllarndan
gsz kalacaklar ileriki yllar iin hazrlanmaya zorlanmalar gerektiini
syleyen zorunlu sigorta sisteminin oluturulmasna dair mantkl teklierde bulunulmutur.
Bu zorlayc ynetimin hemen yaknmzda veya uzamzda grlen
fazladan tedbirlerinin dkm, hesab yine de kapatmamaktadr. Genel ve
yerel anlamda artan vergilendirme halini alan bu baskya geliigzel dokundurmalarn dnda henz hibir ey yaplmamtr. Ksmen her biri
ek grevli kadrosu gerektiren ve gittike oalan bu ynetmelik kmesinin
uygulama masraarn karlamak zere, ksmen de yatl okullar, cretsiz
ktphaneler, kamu mzeleri, tuvaletler, amarhaneler, dinlenme yerleri
vs. gibi kamu kurulularnn giderlerini karlamak amacyla yerel kur her
yl ykseltilmektedir, nk genel vergilendirme eitim ve sanat, bilim vs.
blmlerine verilen hibeler nedeniyle artmaktadr. Bunlarn her biri daha
fazla zorlama gerektirmektedir ve vatandan zgrln daha da snrlamaktadr. Her zorlamaya ek olarak ima edilen dnce: imdiye kadar kazandklarnzn bu ksmn istediiniz ekilde harcama zgrlne sahiptiniz; bundan byle bu ksm harcamak iin zgr olmayacaksnz; biz onu
genel kar iin harcayacaz. Bu yzden ya dorudan ya da dolayl olarak,
ki ou durumda her iki ekilde, vatanda zorunlu mevzuatn gelimesindeki her bir admdan sonra nceden sahip olduu zgrln bir ksmndan
yoksun hale gelmektedir.
Bunlar, liberal isminde hak iddia eden ve geniletilmi zgrln savunucusu olarak kendisine liberal diyen partinin faaliyetleridir!
1473
Partinin yelerinin nceki blm sabrszlkla ve bu savn geerliliini yok edeceini dnd byk bir hata bulmak iin okuduundan
phem yok. Liberalizmin yrrlkten kaldrd snrlandrmalar oluturan gemiteki g ile anti-liberal dediiniz snrlandrmalar oluturan
gnmzdeki g arasndaki temel fark unutuyorsunuz. lki sorumsuz bir
gken dierinin sorumlu bir g olduunu unutuyorsunuz. Liberallerin u
anki mevzuatyla insanlar eitli ekillerde dzenlendiyse, onlar dzenleyen kurumu insanlarn kendilerinin yarattn ve eylemleri iin o insanlarn gvencesine sahip olduunu unutuyorsunuz, demek istiyor.
Yantm, bu farkll unutmadm ama farklln byk oranda u anki
konuyla alakasz olduunu iddia etmeye hazrlandm olacaktr. ()
lk olarak asl konu, karan kurumun yaps deil, vatandalarn hayatlarna daha nce olduundan daha ok karlp karlmaddr. Daha basit
bir durumu ele alalm. Bir ii sendikasnn yesi dierlerine sadece temsilci
zelliine sahip bir rgt kurmak iin katlmtr. ounluk o ynde karar
verirse, kii grev yapmaya zorlanmaktadr; zorla kabul ettirilen artlar altnda i tasarrufunu kabul etmesi yasaklanmtr; konulan bu yasak olmasa
stn yetenei veya enerjisiyle elinden gelenin en iyisini yapmas engellenmektedir. Uruna rgte katld maddi karlardan vazgemeden ve ye
arkadalarnn ikence ve belki de iddetini zerine ekmeden itaatsizlik
edemez. Onu buna zorlayan kurum, kiinin dier kiilerle eit gce sahip
olduu bir yer olduu iin o kii daha m az zorlanm olmaktadr?
kinci olarak, bu benzetmenin yanl olduu ne srlp itiraz edilecekse, milli yaam ve karlarnn koruyucusu olarak herkesin sosyal karklk
cezas altnda boyun emesi gereken bir milletin ynetici kurumunun vatandalar zerinde baka herhangi zel bir rgtn ynetiminde olandan
ok daha fazla yetkisi olduu iin cevap udur: Farkll ele alrsak verilen
cevap hl geerlidir. nsanlar zgrlklerini zgrlklerinden vazgemek
iin kullanyorsa, o zaman daha m az kle olurlar? Halk onlara bask yapan
bir kiiyi bir plebiscite (halk oylamas) ile seiyorsa bu despotluk kendi eylemlerinin sonucu olduu iin zgr olmaya devam m eder? Seilen kii tarafndan yaynlanan zorlayc bildiriler, halkn kendi oylarnn esas sonucu
olduu iin mantkl m grlmelidir? Ayrca, daha sonra klesi olabilecei
kiinin varlna bir mzrak saplayan Dou Afrikalnn sahibini zgrce setii iin hl zgrle sahip olduu sylenebilir mi?
Son olarak, herhangi biri, elbette kzgnlk belirtileri olmadan olmaz, bu
dnceyi reddedip insanlarn sorumsuz tek bir yneticinin kalc olarak
seildii hkmetle yetkili temsilci bir kurumun belirlenip belirli zamanlarda yeniden seildii sistemle arasndaki iliki arasnda gerek bir paralellik
1474
olmadn sylerse, o zaman ou insan hayrete drecek esas cevap, yani

aslnda tamamen dzene kar bir cevap gelir. Bu cevap yledir: Birok
insan tarafndan seilen kurumun yetkisi bir kraliyetin yetkisinden daha
snrl bir yetki olarak grlemedii ve gemite gerek liberalizmin bir kraliyetin snrsz yetki varsaym tartmas gibi gnmzn gerek liberalizmi
de snrsz parlamenter yetki varsaymn tartaca iin, bu ok snrlandrc yasalar birok insan tarafndan seilen bir kurumdan geldiine dayanarak korunamaz.
*
Herbert Spencer, The Man versus The State, New York: Mitchell Kennerley, 1916, s. 7-8, 10-12,
15-18, 21-25.
3. Rerum Novarum (Yeni eyler Hakknda)*

Papa XIII. Leo
Kendinden ncekiler ounlukla sert knamalarla (Hatalar Dizininde olduu gibi)
uramken IX. Piusun vefatndan sonra 1878 ylnda Papa XIII. Leo olan Vincent
Pecci (1810-1903), modern sorunlara ynelik yapc zmler aramtr. Leo, 1840l
yllarda Avrupa ktasnn en fazla sanayilemi lkesi olan Belikada Papal Nuncio
(Papalk Elisi) olarak grev yapmtr. lk kez o zamanlar endstriyel sorunlarla ilgilenmeye balamtr. Modern zamanlarn en uzunlarndan biri olan papalk dnemi
(1878-1903) birok ekimeli konuyla uraan ve daha sonra Avrupay alkalayan,
Papalk tarafndan piskoposlara yollanan genelgelerin ortaya kna tank olmutur.
Bunlarn en nls, 1891 ylnda baslm olan Yeni eyler Hakknda (Rerum Novarum) adl genelgede Sermaye ve gc Haklar ve Grevleri zerine grlerini
belirtmitir. Bu genelgede Papa, Aziz Thomas Aquinasn hukuk ve devlet hakkndaki
grlerinden yararlanmtr.
Katolik Kilisesi Sosyal Deiim Sorununu Nasl zebilir?

Devrimsel deiim tutkusu bir kere canland m, bu tutku nnde sonunda deiim isteinin politik katmandan ilgili ekonomi alanna geiini
izlemek zorundayd. Aslnda sanayideki yeni gelimeler, yeni yollarda karmza kan yeni teknikler, iveren ve alan arasndaki ilikileri deitirdi; ok az insann byk bir servete sahip olmas ve kitlelerdeki fakirlik,
birliin birbirleriyle daha yakn ba kurmasnn yan sra iiler cephesinde
zgveni artrd; btn bunlara ek olarak, ahlaki bozulma, atmann balamasna sebep oldu.
1475
Bu atmann iindeki sorunlarn ciddiyeti, bilgelerin yeteneklerini,

mantkl ve tecrbelilerin tartmalarn, insanlarn toplantlarn, kanun yapclarn hkmn ve yneticilerin mzakerelerini megul ederek insanlarn akllarn endieli bir bekleyile megul etmesinden ve bylece baka
hibir konunun insanlarn ilgisini daha fazla ekmemesinden aka anlalmaktadr.
Bu yzden, Saygdeer Kardelerim, nmzdeki Kilise ve genel refah
sebeplerine bal olarak politik g, insan zgrl, Devletlerin Hristiyan
anayasalar ve ayn ierie sahip dier konular zerine, hatal kirleri rtmek iin uygun grnen Genelgeleri yaynladmz durumlardaki geleneimizi takip ederek u an da ayn sebeplerden iilerin durumu zerine
de aynsn yapmamz gerektiinin akla yatkn olduunu dndk. Bu konuya bazen birka defa deindik. Fakat bu genelgede bizim Papalk osimizin bilinlilii, ilkelerin k altnda gze arpmas ve bylece anlamazln
doruluk ve eitliin gerektirdii gibi sona ermesi amacyla btn sorunu
ayrntlaryla ele almamz iin bizi uyarmaktadr.
Sorun, zlmesi zor bir sorundur ve tehlikeleri de vardr. Aslnda maddi
eyleri salayan zenginlerle igcn salayan fakirlerin birbirleriyle olan
ilikilerinde kstlanmalar gereken haklarn ve grevlerin snrlarn belirlemek zordur. Anlamazlk, doruluk eitli yerlerde saptrld ve kitleleri
kkrtmak iin kavgac ve dzenbaz kiiler tarafndan deitirildii iin gerekten tehlikelidir.
Buna karn, byk ounluu haksz yere acnacak ve berbat artlarda
yaad iin fakirlerle hzl ve uygun bir ekilde ilgilenilmesi gerektiini
gryoruz ve bu konuda mutabkz.
Geen yzylda eski esnaf loncalar ortadan kaldrldktan sonra, yerlerine hibir koruma koyulmamtr ve kamu kurulular ile mevzuat, geleneksel din retiminden kurtulduunda gnmzn iilerinin her birinin
yalnz ve savunmasz olarak iverenlerin zalimliine ve rakiplerin dizginlenemez agzllne teslim olduu ortaya kmtr. Kilise tarafndan sk
sk knansa da para canls ve doyumsuz kiiler tarafndan baka ekillerde
uygulanan, insan yiyip bitiren faizcilik, ktl artrmtr ve buna ek olarak, btn mal ticaretinin yannda btn retim sreci, birka zenginin ve
ar zenginin hibir eyi olmayan saysz ii kitleleri zerine klelik sistemini yaymas iin neredeyse tamamen birka kiinin gcne verilmitir.
Bu ktle are bulmak iin fakirin zengine duyduu kskanl harekete geiren sosyalistler, mallarn zel mlkiyetinin ortadan kaldrlmasnn
ve onun yerine bireylerin mallarnn herkesin ortak mal yaplmasnn, ayrca bir belediyeye bakanlk eden veya bir devleti yneten kiilerin bu mal1476
larn yneticileri gibi hareket etmesinin gerektiini ileri srmektedir. zel

mlkiyetin zel kiilerden topluma aktarlmasyla serveti ve krlar vatandalar arasnda eit bir ekilde blerek u anki ktle are bulabileceklerini savunmaktadrlar.
Fakat programlar bu anlamazla son vermek iin hi uygun deildir, bu
yzden de aslnda iilerin kendilerine zarar vermektedir. Ayrca, bu program olduka adaletsizdir, nk meru sahiplerin haklarn ihlal etmekte,
devletin ilevlerini saptrmakta ve hkmetleri son derece byk bir karkln ortasna atmaktadr.
Aktr ki maal mesleklerde alanlarn igcn zerine almasnn
asl sebebi ve ayn zamanda iilerin hemen baktklar ama, mlk kendileri iin temin etmek ve kiisel hak sayesinde kendilerininmi gibi elde tutmaktr. i, enerjisini ve igcn bir bakas iin kullandnda, bunu geim iin gerekli olan aralar elde etme amacyla yapmaktadr. Yaplan iin
karlnda sadece kendi cretini talep etmek iin deil, ayrca bu creti
istedii ekilde harcamak iin de haklarn sonuna kadar kullanmak ister. Bu
yzden giderlerini ksarak bir eyler biriktirirse ve birikimlerini tutumunun
meyvelerini daha gvende tutmak iin bir para topraa yatrrsa, edinilen
bu tr bir mlk alarak kazand aylnn farkl bir eklinden baka bir
ey deildir; buna bal olarak iinin ald toprak, esasen igcyle kazand aylk gibi tamamen kendi kontrol altndadr. Aka grld zere,
menkul ve gayrimenkul mallarn sahipliinin gerektirdii budur. Bu yzden, sosyalistler zel kiilerin mallarn btnyle topluma aktarmaya alt iin cretli alanlar daha kt duruma getirmektedirler, nk ayl
brakma zgrln yok ederek mlklerini artrma ve avantajlar kendileri
iin gvence altna alma umudunu ve frsatn ellerinden almaktadrlar.
Daha hayati neme sahip olan ey ise, sosyalistlerin adalet kavram ile
elien bir zm sunmalardr, nk doa insanoluna nesnelere zel olarak sahip olma hakk vermektedir.
Leo, sosyalizme kar, aile yapsna dayanarak baka bir gr daha ileri
srmektedir:
Bir ailenin babasnn, ocuklarnn hayatn btn gerekliliklerine sahip
olduunu grmesi doann en kutsal kurallarndan bir tanesidir ve doa bile
aslnda bir anlamda onun kiiliini devam ettiren ocuklarna hayatn belirsizlikleri iinde acmasz talihe kar dzgn bir ekilde koruma salamas
iin babay tevik eder. Elbette bunu, ocuklarna miras yoluyla geecek verimli mallara sahip olmaktan daha iyi bir yolla gerekletiremez. nceden
de belirtildii gibi, devlet gibi aile de kelimenin en kat anlamnda benzer
1477
sebeplerle bir toplumdur ve aile de kendi yetkilisi tarafndan yani ailenin

babas tarafndan ynetilir. Bu sebeple, birincil amacn belirledii snrlarn
gzetildiini varsayarak aile, korunmas ve adil zgrl iin gerekli eyleri seme ve kullanma anlamnda elbette haklara, en azndan sivil toplumun
sahip olduklaryla eit haklara sahiptir. ()
Bu yzden, sivil gcn key olarak ailenin zeline girmesini istemek
ok byk ve zararl bir hatadr. Eer bir aile ok byk zorluk iindeyse,
hibir plan yoksa ve kendine bile yarar yoksa ailenin her bir bireyi toplumun bir paras olduu iin bu skntya kamu yardmyla are bulmak
dorudur. Benzer ekilde aile snrlar iinde karlkl haklarn ciddi ekilde
ihlal edildii bir yer varsa, kamu makam her kiiye hakkn geri vermelidir,
nk bu, vatandalarn haklarn gasp etmek deil, adil ve gereken zenle
bu haklar korumak ve kabul etmektir. Kamu olaylarndan sorumlu kiiler
burada durmaldr; doa onlarn bu snrdan teye gemesine izin vermez.
Babalk yetkisi devlet tarafndan kaldrlamayacak veya alnamayacak bir
yetkidir. nk bu, kiinin kendi hayatyla ortak ayn kkene sahiptir. ocuklar babalarnn bir parasdr ve babann kiiliinin bir tr uzants gibidir ve doruyu sylemek gerekirse kendilerinden dolay deil, dnyaya geldikleri aile topluluundaki ortam araclyla sivil topluma girer ve topluma
katlrlar. Yine ayn sebepten, bu ocuklar doalar gerei babalarnn bir
parasdr, () zgr iradelerini kullanmaya balamadan nce ebeveynlerinin nezaretindedir. Sosyalistler ebeveynlerin bakmn nemsemedikleri
ve onun yerine devleti koyduklar iin doal adalete kar davranr ve aile
yapsn yok eder.
Adaletsizlik dnda, kargaa ve dzensizliin btn snarda ne elde
edecei ve ac ve nefret uyandrc bir vatanda kleliinin nasl sonulanaca olduka aktr! Kap, karlkl kskanlk, ktleme ve ihtilafa alacaktr. Bireylerin yaratclna ve yeteneine verilen tevikler ortadan kaldrlacaksa, servetin kendi kaynaklar kuruyacaktr ve sosyalistlerin hayali
olan eitlik, gerekte fark gzetmeksizin herkes iin tek tip sefalet ve ahlakszlk dnda hibir ey getirmeyecektir.
Bu dncelerin hepsinden, sosyalizmin btn mlkiyeti kamu mal haline getiren temel ilkesinin kesinlikle reddedilmesi gerektii anlalmaktadr, nk yardm etmeye alanlarn kendileri, bireylerin doal haklarna
kar gelmektedir ve devletin ilevleriyle kamu huzurunu kargaann iine
atmaktadr. nceden belirtildii zere, kitlelere yardm etmeye alrken
bu ilkenin ncelikle bir temel olarak dnleceini, yani zel mlkiyetin
bozulmam olarak korunmas gerektiini gz nnde bulundurun.
1478
Leo, daha sonra eitsizliin altnda yatan nedenin doa olduunu ve strabn doutan gelen ilk gnah olmas sebebiyle kanlmaz olduunu ne srer; snf savan knayarak yle devam eder:
Tarttmz sorun ile ilgili olarak, doann zengin ve fakiri amansz bir
savata birbirleriyle acmaszca kavga etsinler diye kurgulamas gibi, bir toplumdaki snfn kendiliinden dier snfa dman olmasn doal karlamak ok byk bir hatadr. Bunu sorgulamak nefret uyandrcdr ve tam
kartnn doru olduu gerektir, nk insan vcudunda olduu gibi, farkl ksmlar birbirleriyle uyumlu hareket etmektedir, bu nedenle, paralarn
yaratl ve insan grnndeki simetri denilen oran ortaya kmaktadr.
Benzer ekilde, doa devletin durumu iin bahsedilen iki snfn birbirleriyle uyumlu bir ekilde anlamasn ve birbirleriyle eit ekilde dengelenmi
emsaller oluturmalarn emretmektedir. Her biri dierine ihtiya duymaktadr: Ne sermaye igc olmadan ne de igc sermaye olmadan yapabilir.
Uyum, olaylarda gzellii ve dzeni salamaktadr. Bu durumun tam aksine,
sonu gelmez anlamazlktan barbar zalimliin elik ettii dzensizlik ortaya kmak zorundadr. Fakat anlamazla son vermek ve kkn kurutmak
iin Hristiyan kurumlar devasa ve eitli glere sahiptir.
Her eyden nce, Kilisenin yorumlayc ve koruyucusu olduu dini reti ve uygulamalar, toplumun iki snfna karlkl grevlerini, zellikle de
adaletten gelen grevlerini anmsatarak zengin ve fakiri en stn ekilde bir
araya getirebilir ve birletirebilir.
Bu grevler arasnda birazdan sralayacaklarm fakirleri ve emeki kesimi ilgilendirmektedir: Gnll olarak ve adil bir ekilde karar verilen her
trl ii tamamen ve zenle yerine getirmek; hibir ekilde mlkiyete veya
iverenlere zarar vermemek; kendi karlarn korurken iddetten kanmak
ve asla isyan etmemek; abartlm umutlar kurnazca sunan ve byk szler
veren ve genellikle beyhude pimanlklar ve servetin yok edilmesiyle sonulanan bir yola sokan ahlaksz insanlarla arkadalk etmemek.
Birazdan sralayacam grevler ise zenginleri ve iverenleri ilgilendirmektedir: ilere kle gibi davranlmamaldr; adalet duygusu insan onuruna sayg gsterilmesini, Hristiyanln zellii dediimiz gibi yceltilmesini
talep etmektedir. Doal manta ve Hristiyan felsefesine kulak verirsek, maal iler insan iin bir utan kayna deildir, aksine, kiiye hayatn devam
ettirebilmesi iin onurlu yollar salamas sebebiyle bir sayg iaretidir. Fakat
insanlar kazan arac olarak kullanmak ve kas ve enerji deerleri dnda
onlara hibir deer vermemek utan verici ve insanlk ddr. Ayn ekilde,
iilerin dini ilgilerine ve ruhsal refahlarna gereken dikkatin gsterilmesi
istenmektedir. Bu nedenle, iilerin dini zorunluluklarn yerine getirmesi
1479
iin yeterli srelere sahip olmasn salamak, hi kimseyi ayartc etkilerin

ve gnahn cazibesine maruz brakmamak ve hibir ekilde kiiyi ailesinin
bakm sorumluluundan, ayrca tutumluluktan soutmamak iverenin grevidir. Benzer ekilde, gcn yettiinden fazla i yk veya iinin ya ve
cinsiyetine uymayan i trleri dayatlmamaldr.
verenlerin en nemli grevleri arasnda ncelikli olan, her iiye adilce hakk olan vermektir. Elbette adil bir deme sistemi kurmak iin birok
etken gz nnde bulundurulmaldr. Fakat genel olarak zenginler ve iverenler, ne insani ne de ilahi hibir kanunun, kendi karlar iin dknlere
ve biarelere bask yapmalarna veya dierinin zerinden kr elde etmelerine izin vermediini hatrlamaldr. Kiiyi hak ettii creti almasna engel
olarak aldatmak, byk bir sutur. ()
Son olarak, zenginler dini adan her ekilde zorlama, dolandrclk veya
tefecilik yoluyla iilerin birikimlerine zarar vermekten kanmaldr; tam
aksine, bu sebeple iiler adaletsizlik ve iddete kar yeterince korunmadnda zaten az olan mlkleri daha da kutsal saylmaldr. Bahsettiimiz
kanunlarn sadece gzetilmesi, anlamazln acsn ve sebeplerini ortadan
kaldramaz m? (...)
Talihin glmedii insanlara Kilise, hkim olarak Tanrnn nnde fakirliin utan olmadn ve kimsenin emeiyle geindii iin utanmamas gerektiini retti. nsanlarn selameti iin zenginken fakirleen sa da bunu
hem olgu hem de hareketleriyle dorulad ve Tanrnn olu ve Tanrnn
kendisi olmasna ramen bir marangozun olu gibi grnp yle dnlmek istedi; daha da tesi, hatta hayatnn byk blmn marangoz olarak
alarak geirmeyi kksemedi. Bu marangoz, Meryemin olu deil mi?
Bu ilahi rnei dnen kiiler u gerekleri daha kolay anlayacaktr: nsann gerek haysiyeti ve mkemmellii ahlaki yaamnda yani erdemde yatmaktadr; erdem, insanlarn ortak mirasdr, hem zenginin hem de fakirin en
alakgnll ve en gls tarafndan elde edilebilir ve ebedi mutluluk dl, kim olduklarna baklmakszn erdemin ve deerin ardndan gelecektir.
Ayrca Tanrnn ltfu, bir snf olarak talihsizlere daha fazla eilmektedir,
nk sa fakirlere kutsal demektedir ve alan veya ac iindeki herkesi,
dknlere ve adaletsizliin eziyet ettii kiilere zel bir sevgiyle teselli vermek iin sevgiyle kendine armaktadr. Bunlarn gereklemesiyle zenginlerin gururlu ruhu kolaylkla dize gelecek ve dertlilerin mahzun yrekleri
umutla dolacaktr; zenginler kibarla doru yol alrken fakirler de taleplerinde mantkl olmaya balayarak doru yolu bulacaktr. Bylece gururun
snar arasna koyduu mesafe azalacak ve birbirlerinin ellerini arkadalk
iin kavrayan iki snfn kalplerde birlemesi kolaylkla gerekleecektir.
1480
Hristiyan felsefesine gre grev ve hak ekonomisi bu ekildedir. Bu ekonominin hkm srd her sivil toplumda, btn anlamazlklarn ksa
srede bitecei grlmyor mu?
imdi zmn ne kadarnn devletten beklenmesi gerektiini aratrma
zaman. Burada devlet sznden biz, o ya da bu kiinin sahip olduu herhangi bir hkmet eklinden deil, doayla uyumlu olarak mantn gerektirdii ve ilahi bilgelik retilerinin onaylad ekli anlyoruz.
Devlet, varln srdrebilmek iin genel olarak en yksek ve en dk
seviyedeki btn yelerini kapsayan tek bir temel amaca sahiptir. Hibir
eyi olmayan iiler, hi phesiz, zenginlerle ayn haklara sahip vatandalardr, yani toplumun gerek ve hayati nem tayan paralardr; bu nedenle, aile ortamlar araclyla devlet oluturulmaktadr ve bu kiilerin her
kentsel alanda byk saylarda bulunduunu eklemeye hi gerek yoktur. Vatandalarn bir ksmn gzetip dier ksmn gz ard etmek anlamsz olaca iin idari makam hibir eyi olmayan iilerin refah ve karlarn korurken gereken zeni gstermelidir. Bu yaplmazsa herkese kendisine ait olann
verilmesini emreden adalet inenecektir. Bu nedenle Aziz Thomas Aquinas
bilge bir ekilde unu demitir: Para ve btn bile bir ekilde ayn olduu
iin btne ait olan, belirli bir yolla paraya da aittir. Sonu olarak, halkna
iyi hizmet edebilecek yneticilerin eitli ve nemli grevleri arasnda ncelikli ve en nemli olan zellikle datc denilen bu adaleti vatandalarn
her birine ve her snfa eit bir ekilde korumaktr.
stisnasz btn vatandalar, bir ksm doal olarak tekrar bireye dnen
toplam kamu mallarna katkda bulunmak zorunda olmasna ramen, herkes
ayn miktarda ve eit derecede katkda bulunamaz. Hkmet ekillerinde
meydana gelen deiimler ne olursa olsun, toplumun var olabilmesinin ve
anlalabilmesinin olmazsa olmaz, vatandalarn durumlar arasnda bu
farkllklar olacaktr. Devlete hizmete kendini adayan, kanun yapan, adalet
datan ve son olarak da tavsiye ve yetkisiyle sivil ve askeri olaylar yneten
kiilerin olmas her zaman gereklidir. Ak olduu zere, bu kiiler devlette
nemli roller oynamakta ve kamu yarar adna dorudan ve en iyi ekilde
altklar iin ilk sralarda yer almaktadr. Dier taraftan, bir nevi devlet
yararna ilerle uraan fakat biraz nce bahsedilen kiiler gibi olmayan ve
ayn grevleri yerine getirmeyen fakat yine de yksek derecede bulunan ve
daha dolayl da olsa kamu yararna hizmet eden kiiler de vardr. Elbette sosyal yarar, kiinin onu edinmesiyle daha iyi biri olabilecei niteliklere sahip
olmas gerektii iin byk oranda erdem zerine kurulmaldr.
Fakat yine de maddi ve harici mallarn bolluu, benzer ekilde iyi yaplandrlm bir devletin niteliidir, hangi maln kullanlaca erdemin uygu1481
lanmas iin gereklidir. Bu mallar retmek iin, yeteneklerini ve glerini

ister iftliklerde, ister fabrikalarda harcayan iilerin igc en yararl ve en
gereklisidir. Ayrca, bu anlamda enerjileri ve yeterlilikleri o kadar nemlidir
ki, milletlerin servetinin, iilerin igcnden baka hibir kaynaktan gelmedii inkr edilemez. Bu yzden eitlik, idari makamn iiler iin gerekli
ilgiyi gstermesini emretmektedir; bylece kamu yararna yapt katkdan,
barnmasn, giyimini ve gvenliini salayacaktr. Bu nedenle, bir ekilde
iilerin durumuna yararl olabilecei grnen btn bu tedbirlere ayrcalk
tannmaldr. Bu tr bir ilgi kimseye zarar vermez, herkese yarar salamak
nceden belirlenmitir, nk bu tr gerekli mallarn salanmasna katkda
bulunan vatandalarn sknt iinde olmamalar tam anlamyla devletin sorumluluudur.
Sylediimiz gibi, ne vatandan ne de ailelerin devlet tarafndan tketilmesi doru deildir; bireyin ve ailenin kamu yararn tehlikeye atmadan ve
kimseye zarar vermeden mmkn olduu srece eylem zgrlne sahip
olmalarna izin verilmesi dorudur. Fakat yine de devleti ynetenler, toplumu ve onun kurucu paralarn koruduklarn anlamaldr: Doa, koruma
grevini, kamu refahn korumann tek yksek yasa olmayp egemenliin
tek sebep ve ama olduu dereceye kadar egemen gce verdii iin toplumu
korumaldr. Felsefe ve Hristiyan inanc devlet ynetiminin doas gerei
verildii kiilere yarar salama amac iin deil, ona emanet edilen kiilere
yarar salama amacnda olduunda hemkir olduu iin kurucu paralar
korumaldr. Ynetme gc Tanrdan geldii ve kendi yce egemenliinde
olduu gibi bir katlm olduu iin btn yaradln yannda tek tek btn
yaratklarn refahna baba ilgisiyle bakan ilahi g rneine gre ynetilmelidir. Bu yzden kamu yararn veya birey gruplarnn karlarn onarlamayacak veya engellenemeyecek ekilde incitecek veya tehdit edecek bir ey
varsa idari makamn araya girmesi gereklidir.
Huzur ve dzenin olmas, kiisel refahn yannda kamu refah iin de
hayati nem tamaktadr; ayn ekilde btn aile yaamnn Tanrnn emirlerine ve doann ilkelerine gre ynetilmesi, dinin gzetilmesi ve gelitirilmesi, zel yaamda ve kamu yaamnda gl ahlakn gelimesi, adaletin
kutsal saylmas, hi kimsenin dokunulmazlnn bir dieri tarafndan inenmemesi ve devleti destekleyen ve gerektiinde koruyan gl vatandalarn yetimesi de hayati nem tamaktadr. Bu yzden grevler veya toplu
i durdurmalar nedeniyle dzensizlik tehdidi ortaya kacak olursa, aile yaamnn doal balar fakirler arasnda geverse, dini grevleri yerine getirmek iin gerekli frsat verilmemesi sebebiyle iiler arasnda din inenirse,
fabrikalarda cinsiyet karm veya dier gnah arlaryla ahlak btnl
1482
tehlikeye girerse veya iveren snf adaletsiz yklerle ii snfna bask yaparsa ya da insan kiiliine veya insan haysiyetine uygun olmayan koullarla onlar aalarsa, salklar ar i yk veya cinsiyet ve yaa uygun
olmayan i yk sebebiyle zarar grrse elbette belirli snrlar iinde kanun
gc ve yetkisi ak bir ekilde kullanlmaldr. Bu snrlar kanun yardmn
talep eden sebeplerle belirlenmektedir, yani kanun ktlklere are bulmaktan ve tehlikenin yok edilmesinden daha fazlasn stlenmemeli, daha ileri
gitmemelidir.
Burada zel neme sahip baz konulara zellikle deinmek iyi olacaktr. Ana nokta, zel mlkiyetin devletin egemen gc tarafndan ve devletin
kanunlarnn gl duvarlar araclyla korunmas gerektiidir. zellikle
de tutkunun gnmzdeki byk alevlenmesi gz nnde alnacak olursa,
kitleler ahlaki zorunluluklarnn snrlar iinde tutulmaldr. Adalet daha
iyi eyler iin abalamamza kar kmazken, herkes iin dierine ait olan
almay ve anlamsz bir eitlik adna dierlerinin mlkiyetine zorla el koymay yasaklamaktadr; kamu yarar karnn kendisi de buna izin vermemektedir. alan insanlarn ou, kesinlikle kimseye yanl yapmadan drst
emekleriyle kendileri iin daha iyi koullar salamay tercih etmektedir. Fakat yine de kt kirler alanm, devrim isteiyle tutuan, dzensizlii
krklemek ve iddeti tillemek iin her yolu deneyen birok kii vardr.
Bu nedenle, devletin yetkisi araya girmeli ve bu tr rahatszlklar verenlere
snrlama koyarak iilerin ahlaklarn dierlerinin arpk deerlerinden ve
meru mal sahiplerini yama tehlikesinden korumaldr.
ok uzun ve zorlu olan igc ve demenin yetersiz olduu inanc, iilere sk sk grev yapma ve boa zaman harcama iin gerekeler sunmaktadr.
Devaml ve ciddi olan bu ktle, idari makam tarafndan zm bulunmaldr, nk iin byle sekteye uramas sadece iverenleri ve iileri hasara
uratmaz, ayrca devletin ticaretine ve genel karlarna da zarar verir ve
genellikle iddet ve isyana yakn olduu iin kamu huzurunu tehlikeye atar.
Bu bakmdan, kanun yetkisinin ktl beklemesi ve iverenler ve iiler
arasndaki ekimeyi artrma olasl olan sebepleri erkenden ortadan kaldrarak ktln balamasn tamamen engellemesi daha etkili ve faydaldr.
Ayn ekilde, iinin durumu gz nne alnrsa, i huzuru bata olmak
zere devlet gcnn korumas gereken birok ey vardr. lml hayat ne
kadar iyi ve arzu edilir olsa da domamzn esas amac o deildir; o, sadece
ruhun yaamn gereklik bilgisi ve iyiye duyulan ak araclyla mkemmelletirmek iin tek yol ve bir aracdr. Ruh, Tanrnn ak grnn ve
benzerliini tamaktadr ve ruhun iinde, ortam araclyla insanoluna altndaki btn yaratlm doaya hkmetmeyi ve btn topraklarn ve deniz1483
lerin kendi karlarna hizmet etmesini salamay teklif eden egemenlik bulunmaktadr. Hi kimse cezasz kalarak, Tanrnn saygyla yaklat insanlk
haysiyetini ineyemez ya da Cennetteki ebedi yaamla uyumlu olan kusursuzluk seviyesine giden yolu zorlayamaz. Daha da tesi, bu balamda bir
kii kendi zgr iradesiyle bile kendine doasna uymayan bir ekilde davranlmasna izin veremez ve ruhunun kleletirilmesi acsn ekemez; nk
burada, kiinin sahip olduu haklarla ilgili deil, Tanrya borlu olunan ve
dini olarak gzetilmesi gereken grevler ile ilgili sorular bulunmaktadr.
Bu nedenle, pazar gnleri ve kutsal ibadet gnlerinde ie ara vermek
gerekmektedir. Fakat hi kimse bu durumu bo vakte gsterilen byk bir
hogr olarak ve hatta ounun arzulad gibi ahlakszl tevik eden ve
msrife para harcamay destekleyen bir i aras gibi, grmesin; bu sadece
iten din tarafndan kutsal klnan bir uzaklamadr. Bu istirahat, dinle birlikte insan gnlk yaamn zorluklarndan uzaklatrmak ilahi gzellikler
hakknda dnmesini ve ebedi Tanrya ballklarn gstermelerini tlemek iin verilmitir. Pazar gnleri ve kutsal ibadet gnlerinde yaplmas
gereken istirahatn doas ve sebebi budur ve Tanr ayn durumu Eski Ahitte
zel bir kuralla emretmitir: Sebt gnn kutsal klmay unutma ve kendisi bizzat kendi eylemleriyle, yani insan yarattktan hemen sonraki gizemli
istirahatyla bunu retmitir: Yapt iten sonra yedinci gn istirahat etti.
Maddi ve ziksel mallarn korunmasyla ilgili olarak her eyden nce
ezilen iiler, insanolunu kr arac olarak ar ekilde kullanan agzl
insanlarn acmaszlndan kurtarlmaldr. Elbette ne adalet ne de insanlk,
ruhun ar almaktan donuklat ve bununla birlikte vcudun yorgunluktan bitap dt bylesi bir zorlamaya gz yummaz. Bir kiinin alma
enerjisi, btn doas gibi, tesine gidemedii belirli snrlarla evrelenmitir. Bu, aslnda kiinin dzenli aralklarla ie ara vermesi ve dinlenmesi artyla egzersiz ile gelitirilmitir. Bu nedenle, gnlk i bakmndan insan
gcnn izin verdii snrlarn tesine gememek iin zen gsterilmesi
gerekmektedir. in deien doasna, zaman ve yer artlarna ve iilerin
kendi ziksel artlarna dayanarak dinlenme aralarnn uzunluuna karar
verilmelidir. Topraktan ta karan veya demir, bakr ya da dier yeralt madenlerini karanlarn ileri zorlu ve salk iin daha zararl olduu iin bu
ite alan kiilerin alma saatleri bu duruma uygun olarak ksaltlmaldr. Yaplan bir ie yln bir mevsiminde dayanmas kolayken dier mevsimde hi dayanlamad veya ok zorluk ekildii iin mevsimler de gz
nnde bulundurulmaldr.
Son olarak, bir kadndan veya bir ocuktan gl bir yetikinin yapabileceklerini veya yapmaya gnll olacaklarn talep etmek doru deildir. o1484
cuklara gelince, fabrikann ocuklarn ya ziksel, zihinsel ve ahlaki glerini yeteri kadar olgunlatrmadan nce istihdam etmemesine zel zen
gsterilmelidir. Baharda yeeren otlar gibi ocuklukta tomurcuklanan g de
zamanndan nce sert muameleyle ezildii iin bu artlar altnda ocuun
eitimi nce gelmelidir. Ayn ekilde, belirli meslekler, doalar gerei ev
ilerine ve ocuklarn eitimi ve ailenin refahn temin etmeye yatkn olan
kadnlar iin daha az uygundur.
*
Papa XIII. Leonun Genelge Mektubu, American Catholic Quarterly Review, XVI, Temmuz, 1891,
s.529-557.
4. Evrimsel Sosyalizm*
Eduard Bernstein
Eduard Bernstein (1850-1932) revizyonist sosyalizminin nderidir. Gen yata
Alman Sosyalist Partisine katlm ve Bismarckn Anti Sosyalist Yasas (1878) dneminde Londraya srgn edilmitir. Fabian Topluluunun pragmatik ve esnek sosyalistleriyle olan temaslar Alman Sosyal Demokrasisinin kat dogmalarnn ounu ve
daha genel olarak Karl Marxn felse sistemini sorgulamasna sebep olmutur. 1898
ylnda, iinde sosyalist partiler iin taktik tavsiyelerinin yan sra Marxn birok tahmininde yanldn ne srd Sosyalizmin Sorunlar [Probleme des Sozialismus]
isimli kitabn karmtr. Bernsteinn kitab sosyalizme ihanet olarak alglanp iddetli bir ekilde knanmtr; bu sulamaya 1898 ylndaki Alman Sosyal Demokratik
Kongresine ynelik yazd aadaki mektubunda cevap vermitir.
Sosyalist Demokrasi ve Refah Mevzuatnn Geniletilmesi

Hareketinin Kapitalizm Altnda Gstergeleri Nelerdir?
Bilimsel eserlerimden yaplan pratik karmn proletarya tarafndan
ekonomik ve politik anlamda dzenlenmi politik gcn zaptn terk etme
anlamna geldii gr srdrlmektedir. Bu, doruluunu tamamen reddettiim, son derece key bir karmdr.
Burjuva ekonomisinin ksa sre iinde yklacan ummaya ve sosyal
demokrasinin taktiklerini bu varsayma uyarlamak amacyla yakn ve byk
bir sosyal felaket beklentisi tarafndan kkrtlmas krine kar duruyorum. Bu kartl kesinlikle srdryorum.
Bu felaket teorisinin yandalar teorilerini zellikle Komnist Manifestonun sonularna dayandrmaktadr. Bu, her ynyle bir hatadr.
1485
Komnist Manifestonun modern toplumun evrimine ilikin ileri srd teori, bu evrimin genel ynelimlerini nitelendirdii kadaryla doruydu.
Fakat birok belirli karmda, her eyden nce evrimin ne kadar zaman alaca konusunda yanlmt. Sonuncusu Marxn Manifestodaki ortak yazar
Friedrich Engels tarafndan Fransada Snf Savamlar14 kitabnn nsznde aka onaylanmt. Sosyal evrim varsaylandan ok daha fazla zaman
alrsa yeni ekiller almas, ngrlmemi ve o zaman da ngrlemeyecek
ekillere yol gstermesi gerektii aktr.
Sosyal koullar, Manifestoda belirtildii gibi, olaylarn ve snarn bunca gl bir direnii haline gelmemitir. Bunu kendimizden saklamaya almak sadece faydasz deildir, ayrca en byk ahmaklktr. Hamil snf
yelerinin says daha az deil, aksine daha fazladr. Sosyal servetteki byk
arta fazla saydaki kapitalistlerin azalan says deil, her derecede says
artan kapitalistler elik etmitir. Orta snar niteliklerini deitirir fakat sosyal yelpazedeki yerlerini korurlar.
retici sanayideki younlama, eit bir btnlkte ve eit bir oranda btn blmlerinde bugn bile baarlamamaktadr. retimin birok dalnda
sosyalist toplum eletirmeninin ngrlerini kesinlikle hakl karmaktadr
fakat dier dallarda bugn bile gerilerinde kalmaktadr. Tarm alanna younlama sreci daha da yava ilerlemektedir. Ticari istatistikler, byklk
bakmndan giriimcilerin olduka ayrntl bir deerlendirmesini gstermektedir. Merdivenin hibir basama bu derecelendirmede yok olmamaktadr. Bu giriimlerin iyaplarndaki nemli deiiklikler ve aralarndaki iliki
bu gerei ortadan kaldramaz.
Btn gelimi lkelerde kapitalist burjuvann nceliklerinin adm adm
demokratik rgtlere boyun ediini grmekteyiz. Sosyal tepki, bunun etkisi
altnda ve gnden gne daha da glenen ii snarnn hareketiyle tevik
edilerek sermayenin eilimlerini kullanmaya kar km ve hl rkek ve
zayf bir ekilde ilerlese bile en azndan var olan bir kar hareket oluturmutur ve her zaman ekonomik yaamn daha fazla blmn etkisi altna
almaktadr. Fabrika mevzuat, yerel hkmetin demokratikletirilmesi, i
alannn geniletilmesi, sendikalarn ve ortak ticaret sistemlerinin kanuni
snrlandrmalardan kurtarlmas, idari meknlar tarafndan stlenilen ilerdeki standart alma koullarnn gz nnde tutulmas evrimin bu aamasn nitelemektedir.
Fakat modern milletlerin demokratik rgtleri ne kadar ok demokratikletirilirse byk politik felaketlerin ihtiyalar ve frsatlar o kadar azal14 1871de baslan, Fransada Snf Savamlar Marxn o yln Paris Komnne, Komnistlerin
Parise kanl bir basknla sonulanan ksa sreli el koymalarna nl vglerini vermektedir.
1486
tlmaktadr. Evrimin felaket teorisine sk sk tutunan kii btn gcyle

yukarda anlatlan evrime, bu teorinin mantksal savunucularnn nceden
yapt gibi kar koymal ve engel olmaldr. Politik gcn, proletaryann
eline gemesi sadece politik bir felaket vesilesiyle mi olur? Devletin gcnn proletarya tarafndan benimsenmesi ve kullanlmas zellikle btn
proletarya olmayan dnyaya kar olduu anlamna m gelmektedir?
Bu sorulara olumlu cevap veren kiiye iki ey hatrlatlmaldr. 1872
ylnda Marx ve Engels Komnist Manifestonun yeni dzenlemesinin nsznde Paris Komnnn ii snfnn hazr devlet makinesinin sahibi
olamayaca ve kendi amalar iin harekete geiremeyecei kantn ortaya
koyduunu belirtmitir ve 1895 ylnda Friedrich Engels Snar Savann
nsznde politik srprizler ve bilinsiz kitlelerin bandaki kk bilinli aznlklarn devrimlerinin zamannn sonuna geldiini, orduyla byk
oranda bir ihtilafn sosyal demokrasinin srekli bymesini kontrol etme
ve hatta bir mddet geri ekme arac olduunu, ksacas, sosyal demokrasinin meru yollarla, gayrimeru yollardan ve iddet ieren devrimden daha
iyi ekilde gelieceini ayrntlaryla belirtmitir. Bu gre uygun olarak,
partinin yeni grevinin parlamenter eylemin yava propagandasyla devam
etmek amacyla oylarnn kesintisiz art iin almak olmas gerektiini
belirtmektedir.
Bu nedenle, saysal rneklerin gsterdii zere, Engels hl bir ekilde
evrim srecinin hzna olduundan fazla deer vermitir! i snar tarafndan politik gcn ele geirilmesi krini terk ettiini nk politik devrim
tarafndan kesintiye uratlan meru yollarca gvence altna alnm sosyal
demokrasinin srekli bymesinden kanmak istedii mi sylenmelidir?
Durum bu deilse ve kii sonular onaylarsa uzun bir sreliine sosyal
demokrasinin grevinin byk bir ekonomik sarsnt tahmininde bulunmak
yerine, ii snarn politik anlamda dzenlemek ve demokrasi olarak gelitirmek, devlette, ii snarn ykseltmek iin uyarlanan btn reformlar adna savamak ve demokrasi ynnde devleti dntrmek olduu
aklandnda, mantkl olarak, gcenmemelidir.
i snarnn devlet kontroln ele geirme gerekliliini kimse sorgulamamaktadr. Asl nokta, sosyal felaket teorisi ile Almanyada grlen sosyal geliim rneiyle ve kasabalaryla lkedeki ii snfnn u anki gelimi
dzeyi ile sosyal demokrasi yararna ani bir felaketin istenip istenmeyecei
sorusu arasndadr. Bunu her zaman reddettim ve yine reddediyorum nk
bana gre ebedi baar iin byk bir gvence salamak, bir kntnn
sebep olduu felaketin ortaya koyduu olaslklarda deil, srekli ilerlemede
yatmaktadr.
1487
Milletlerin geliimindeki nemli srelerin atlanamayacana kanaat getirdiim iin en byk deeri sosyal demokrasinin yeni grevlerine, iilerin
politik hak mcadelesine, iilerin sanayi rgtlerinin almalarnn yan
sra kendi snfnn karlar iin ehir ve kasabalarda alan iilerin politik eylemlerine veriyorum.
Bu bakmdan, hareketin benim her eyim olduu ve genellikle sosyalizmin nihai amac denilen eyin aslnda hibir ey15 olmad cmlesini
yazdm ve bugn yine ayn cmleyi yazyorum. Genellikle kelimesi nerinin sadece arta bal olarak anlalmas gerektiini gstermediyse bile
sosyalist ilkelerin nihai uygulamasna ilikin ilgisizliini ifade edemedii
ve sadece son dzenlemelerin ekline ilikin dikkatsizlii ifade ettii akt.
Hibir zaman genel ilkelerin tesinde gelecee ok ilgim olmad, gelecein
resmini sonuna kadar okuyamadm. Benim dncelerim ve abalarm gnmzn ve en yakn gelecein grevleriyle ilgili oldu ve ben kendimi sadece uygun eylem iin imdi bana verdikleri tavrn tesindeki perspektierle
megul ediyorum.
Politik gcn ii snar tarafndan ele geirilmesi, kapitalistlerin kamulatrlmas belirli amalarn ve abalarn gerekletirilmesi iin kendi
ilerinde ama deil sadece aratrlar. Aslnda, sosyal demokrasi program
iinde taleptirler ve ben, onlara saldrmam. Baar koullar bakmndan nceden hibir ey sylenemez; Biz sadece gerekletirilmeleri iin savaabiliriz. Fakat politik gcn ele geirilmesi politik haklara sahip olmay gerektirir ve Alman sosyal demokrasisinin u an zmesi gereken en nemli taktik
sorunu bana, Alman ii snarnn politik ve ekonomik haklarnn geniletilmesi iin en iyi yollarn kullanlmas gibi gelmektedir.
*
Eduard Bernstein, Evolutionary Socialism: A Criticism and Afrmation, eviri Edith Harvey, New
York, B. W. Huebsch, 1999, sf. x-xvi. Viking Pres Inc.
C. DEVLET MDAHALESNE DORU

Birinci Dnya Sava kmadan nce Bat dnyasndaki hibir devlette sosyalist
partiler iktidar olamad. Ekonomik yaplar iinde, bu devletler, hkmet giriimi ounlukla belediye hizmetleri ve kamu hizmetleri, yol bakmnn geleneksel ilevi ve
baz yerlerde de demiryolu iletmeciliinin ksmen benzer ileviyle snrl olmak zere
hi phesiz kapitalist kaldlar. Ekonominin her yerde rekabet, tekelci rekabet ve
tam tekel karm olan zel sektr, geni bir alanda kamu sektrnden ar bast.
Fakat laissez-faire teorisinin iktidar ve i evrelerinde hkm srd On Dokuzuncu
15 Bernstein bunun iin eletirmenler tarafndan acmaszca eletirilmitir.
1488
yzyln ikinci yarsndan nce kolektivist teori ortaya kmt. Bu teori ilk balarda
zayf bir damladan baka bir ey deildi fakat 1914 ylna kadar artmaya, devlet
dzenlemesine ve eylemine bal olmaya, daha titiz ve ayrntl bir ekilde devaml
artan ekonomik eylemlere devam etti. Devlet eyleminin bu bymesi btn byk
sanayi devletlerinde ideolojiden ideolojiye deil, zamandan zamana deien hzlarda devam etti nk muhafazakr monarist Almanyada srayla muhafazakr ve
liberal ngilterede ve liberal burjuva Fransada sosyalist olmayan siyasetin btn
spektrumunu temsil eden hkmetler, benzer dzenleyici ilevler btnn stlendi. Kolektivizm derecesindeki farkllklar kesinlikle var olmaya devam etti. Fakat
yine de sava arifesinde lider Avrupa devletinin teoride olmasa bile pratikte liberal
ekonomik politikalar terk ettiine ve modern refah devleti yaratma yoluna oktan
girdiklerine dair hi phe yoktur.
Karl Polanyinin de gzlemledii gibi byle bir eilimi temsil etmek zere ortaya
kan kanunlardan nce, kamuoyunda kolektivist eilim diye bir ey yoktu. elikili
bir biimde laissez-faire bilinli bir devlet eyleminin rn olmasna ramen laissezfaire iin sonradan gelen snrlamalar birdenbire balamtr. Laissez-faire planlanmt; planlama planlanmamt.16
1. 1914 ncesi
Aada verilen belgeler, Birinci Dnya Savandan nce Avrupann byk
sanayi devletindeki (ngiltere, Almanya ve Fransa) hkmet dzenlemesi ve denetiminin genilemesini ve kapsamn aklamaktadr.
ngilteredeki Fabrika Mevzuat (1831)*

Pamuk atlyelerinde ve fabrikalarnda gece ge saatlerde ve birok durumda btn gece her iki cinsiyetten ok sayda gen insan istihdam etmek
son zamanlarda uygulama haline geldiinden ve sz konusu kiilerin salk
ve ahlaklarn korumak zere belirli dzenlemeler gerekli hale geldiinden,
yirmi bir yandan kk hi kimsenin gece almasna izin verilmemesi
yasallatrlacaktr.
Ayrca on sekiz yandan kk hi kimsenin sz konusu atlye veya fabrikalarda, pamuk bkmek, sarmak, taramak veya dokumak gibi herhangi bir
i tanmnda, herhangi bir gn iinde on iki saatten fazla ve cumartesi gnleri dokuz saatten fazla istihdam edilmemesi yasallatrlacaktr.
16 Karl Polyani, The Great Transformation (Boston:Beacon Pres, 1957), sf.141.
1489
Ayrca pamuk atlyeleri veya fabrikalarnda dokuz yan doldurana kadar hibir ocuun herhangi bir ite istihdam edilmemesi yasallatrlacaktr.
*
Fabrika Kanunu, 1834; 2 Wm. IV, cap.39.

Atlye ve fabrikalarda istihdam edilen birok ocuk ve gen olduu iin
ve salk ve eitim aralarna uygun olarak bakldnda i saatleri arzu edilenden daha uzun olduu iin atlye ve fabrikalarda istihdam edilen ocuklarn ve genlerin i saatlerinin dzenlenmesi gerektiinden on sekiz yandan kk hi kimsenin gece () pamuk, yn iplik, kenevir, keten, ksa
yn, bez veya ipek atlyesi veya fabrikas iinde ya da onlarla ilgili yerlerde
altrlmasna izin verilmemesi yasallatrlacaktr.
Ayrca, on sekiz ya altndaki hi kimsenin sz konusu atlye ve fabrikalarda yukarda sz geen i tarierinin hibirinde herhangi bir gnde on
iki saatten fazla ve herhangi bir haftada altm dokuz saatten fazla istihdam
edilmemesi yasallatrlacaktr.
pek imalat atlyeleri dnda herhangi bir fabrika veya atlyede dokuz
yan doldurmam ocuklar istihdam etmenin kiiler iin meru olmamas yasallatrlacaktr.
Bu kanunun gemesi zerine Kral Hazretlerinin, kendi danmanl srasnda on sekiz ya altndaki ocuk ve genlerin istihdam edildii fabrika ve
yerlere gndermek zere deneti olarak Kraln mzas gvencesiyle drt kii
atamas meru olacaktr.
*
Fabrika Kanunu, 1833;3&4 Wm. IV, cap.103.

On sekiz yandan kk hi kimsenin sz konusu atlye veya fabrikalarda ilk bahsedilen kanunda (yukarya baknz) belirlendii gibi, bahsi geen
i tarierinden herhangi birinde herhangi bir gnde on bir saatten fazla ve
herhangi bir haftada altm saatten fazla istihdam edilmeyecei yasallatrlacaktr.
On sekiz yandan kk hi kimsenin sz konusu atlye veya fabrikalarda ilk bahsedilen kanunda belirlendii gibi, bahsi geen i tarierinde
herhangi bir gnde on saatten fazla ve herhangi bir haftada elli sekiz saatten
fazla istihdam edilmeyecei yasallatrlacaktr. ()
*
Fabrika Kanunu, 1847;10&11 Vict. Cap. 29
1490
Fransada Eitim (1833)*

Kendi bana veya komu topluluklarla balantl olarak her topluluun,
en az bir tane ilkretim okuluna sahip olmas gerekmektedir.
Olaan gelirlerin toplulukta ilkretim okullar kurmak iin yetersiz olmas durumunda, belediye meclisi tarafndan oylanan veya sz konusu oylamann yokluu durumunda kraliyet emri ile konulan zel bir vergi araclyla fon salanabilir. ()
Her devlet okulu iin yerel bir denetleme komitesi oluturulacaktr. ()
*
lkretim Kanunu, 1833, J.B. Duvergierde, Collection des Lois, XXXIII, 191ff.
Fransada Eitim (1882)*

Alt ile on yalar arasnda her iki cinsiyetten ocuklar iin ilkretim
eitiminin ya devlet okullarnda ya da aileler, babann kendisi veya setii
baka biri tarafndan verilmesi zorunludur.
*
Eitim Kanunu,1882, J.B. Duvergierde, Collection des Lois, LXXXII, 74ff.
ngilterede Eitim (1870)*

Konaklama artlar yeterli olmayan her okul blgesi iin devlet ilkretim okullarnda sz konusu blgede yaayan, baka ekilde uygun ve yeterli
ilkretim eitimi alamayacak btn ocuklarn kullanaca yeterli konaklama salanacaktr.
Okul, Majestelerinin denetilerinden herhangi birinin denetlemesi iin
her zaman ak olacaktr.
Okul ynetim kurulu tarafndan salanan herhangi bir okula devam eden
her ocuk, okul ynetim kurulu tarafndan belirlenecek haftalk bir cret
deyecektir fakat okul ynetim kurulu ocuun ebeveynlerinin yoksulluk
sebebiyle creti demeyeceine inandnda sz konusu cretin tamamn
veya herhangi bir ksmn balayabilir.
*
lkretim Eitimi Kanunu, 1870; 33&34 Vict. cap. 75.
ngilterede Eitim (1891)*

Bu kanunun uygulanmaya balanmasndan sonra parlamento tarafndan
salanan paralardan ve Eitim Bakanlnn ynetmeliklerince belirlenen
1491
zamanlarda ve ekillerde ngiltere ve Gallerdeki ilkretim eitimi masraflar iin ba yardm denecektir.
cret ba alan, 1891 Ocak aynn ilk gnnden nceki gn sona eren
eitim dnemi sresince alnan ortalama cret orannn okula ortalama katlm grlen ocuk saysndan her bir ocuk iin ylda on ilini amad
okullarda, bu kanunun kapsam dndaki durumlarda ya st ve on be
ya alt ocuklardan hibir cret alnmayacaktr.
*
Eitim Kanunu, 1891; 54&55 Vict. cap. 56.
ngilterede Konut Ynetmelii, (1875)*

Birok ehir ve kasabann eitli ksmlar ina edilmesi ve bunun zerine binalarn youn bir ekilde iskn edilmesi durumunda, oturanlarn ahlaki ve ziksel refah zarar grebileceinden:
Ayrca, daha nce bahsedildii gibi, ehirlerin ve kasabalarn sz konusu ksmlarnda uygun aydnlatma, havalandrma ve baka uygun koullar
isteme veya dier sebeplerden dolay insan yerleimi iin uygun olmayan
ok sayda ev, meydan ve geitler bulunmas ve lme ve hastalklara sebep
olan durumlar ortaya kma olasl, bu kanun altnda yerel bir makamn
iyiletirme planna yetki veren, onaylayan kanun parlamento tarafndan geirildiinde plan iin gerekli olan topraklarn satn alnmasna ve ii snflar iin konutlarn inasna ynelik abalarn bu makamn grevi olaca
yasallatrlacaktr.
Onaylayan makamn (Dileri Bakan veya yerel hkmet kurulu) yerel
makam ve sz konusu planlanan topraklarla veya sz konusu planlarn uygulanmasndan zarar gren topraklarla ilgilenen kii arasnda ayn topraklarn tazmin edilmesi daha nce anlama konusu olmad srece bir arac
atamak merulatrlacaktr.
*
Esnaf Konutlar Kanunu, 1875; 38&39 Vict. cap. 36.
ngilterede Salk Dzenlemesi (1875)*

Her yerel makamn kendisine ait olan kanalizasyonlarn bakmn srdrmesi ve ibu kanunun amalarna bal olarak blgelerinde etkili boaltm iin gerekli olabilecek sz konusu kanalizasyonlarn yapmn balatmas yasallatrlacaktr.
Her yerel makam kendine ait kanalizasyonlarn ina edilmesini, kaplanmasn, havalandrlmasnn salanmasn ve sala zararl olmayacak e1492
kilde korunmasn ve dzgn bir ekilde temizlenmesiyle boaltlmasn

salayacaktr.
Yakn zamanlarda yklan ve ken evleri, uygun kap ve kaplamalarla
donatlm klozet, tuvalet, bina d tuvalet veya kl ukuru olmadan yeniden ina etmek yasal olmayacaktr.
Bu yasa yrrle girdikten sonra ina edilen veya yeniden ina edilen
herhangi bir kilere ayr bir konut olarak izin vermek, orada oturmak veya
oturulmasna izin vermek yasal olmayacaktr.
*
Kamu Sal Kanunu, 1875, 38&39 Vict. cap. 56.
ngilterede Salk Dzenlemesi (1875)*

Gdalarn sann bozulmasna ilikin u an yrrlkte olan yasalarn
feshedilmesi ve gda ve ilalarn saf ve gerek hallerinde satlmasna ilikin
yasann deitirilmesi istenirken:
Bu yzden hi kimsenin o devlette satlmas amacyla herhangi bir yiyecek maddesine sala zarar verecek boya, kimyasal madde, pudra gibi bir
madde kartrmamas yasallatrlacaktr.
Aada aklanan amalar dnda hi kimse ilacn o devlette satlmas
amacyla sz konusu ilacn niteliine veya etkisine zarar verecek boya, kimyasal madde, pudra gibi bir madde kartrmayacaktr.
Hi kimse, alc tarafndan talep edilen maddenin ihtivas, maddesi ve niteliine sahip olmayan gda veya ila maddesini alcnn zarar grecei ekilde satmayacaktr.
Hi kimse alcnn talebiyle uyumlu bileenlerden olumayan hibir katkl gday ve ilac satmayacaktr.
*Gda ve la Kanunu, 1875, 38&39 Vict. cap. 63.
Almanyada ilere Kazas Tazminat (1871)*

Bir demiryolunun iletimi srasnda bir kii lrse veya ziksel zarar grrse demiryolu sahibi, kazann daha farkl sebeplere bal olarak gerekletiini veya len ya da yaralanan kiinin hatas olduunu kantlayamazsa,
ortaya kan durumdan sorumludur.
*
Almanya veren Ykmll Kanunu, 1871; Reichs-Gesetzblatt, No.25, sf. 207ff
1493
Almanyada ilere Kazas Tazminat (1884)*

Btn madenlerde, tuzlalarda, ta ocaklarnda, maden kuyularnda, tersanelerde, maa veya cretleri iki bin mark gemedii srece fabrikalarda
ve eritme ilerindeki iilerin yan sra muhtelif ilerde veya inaattaki btn iiler ibu tzn hkmlerine gre ilgili kazalarn sonularna kar
sigortalanacaktr. Sigorta fonlar, bu ama iin bir dernek oluturan iverenlerin karlkl ibirliinden salanacaktr.
*
Kaza Sigortas Kanunu, 1884, Reichs-Gesetzblatt, no.19, sf. 69ff.
Almanyada Sosyal Sigorta Plan (1883)*

Madenlerde, tuzlalarda, ileme fabrikalarnda, ta ocaklarnda ve maden
kuyularnda, fabrikalarda ve demir ilerinde demiryollar veya i sularda
buharl gemi tamacl ile ilgili muhtelif ilerde ve inaatlarda maal veya
cretli altrlanlarn ileri, geici deilse veya szleme gerei belirli veya
snrl bir sre ya da bir haftadan daha az deilse, bu kiiler ibu tzn
hkmlerine gre hastala kar sigortalanacaktr.
Yerel salk fonlarna katklar, gnlk ortalama cretin yzdesiyle deerlendirilecektir, bylece hesap muhtemel harcamalar karlayabilecektir ve
yedek fonlarn artmasn salayacaktr.
verenler, sigortalanmas zorunlu olan alanlarnn katklarnn te
biri kadarn kendi imknlaryla karlamaldr.
*
Salk Sigortas Kanunu, 1883; Reichs-Gesetzblatt, no.9, sf. 73ff.
Almanyada Sosyal Sigorta ve Emeklilik Plan (1889)*

Kalc olarak sakatlananlar ve yallar iin sigorta fonu devlet, iveren ve
sigortallarn katklarndan salanacaktr.
Fon, her yl verilen emekli aylklarna dayanarak ve sigortalnn, sigortann zorunlu olduu ilerden veya hizmetlerden birinde alt her hafta iin iveren ve alanlarn yapt eit ve srekli katklarla oluturulacaktr.
Katk paylar, cret grubuna gre belirlenecektir; bylece artan katklarn
her bir grubunda, bu kurumun katklardan talep edilen tahmini giderleri
karlanacaktr.
Kalc olarak sakatlananlarn veya yallarn sigorta fonu, devletlerin kararna gre ya blgeleri iindeki yerel belediyeler iin ya da btn blge iin
1494
kurulacak sigorta kurulular tarafndan dzenlenecektir. Sigorta kuruluunun kurulduu her blge iin bir federal yetkili grevlendirilecektir.
*
Sigorta Kanunu, 1889, Reichs-Gesetzblatt, no.13, sf. 97ff.
Fransadada Emeklilik Plan (1910)

Sanayi ve ticarette, liberal mesleklerde ve tarmda maal alan her
iki cinsiyetten cretli alanlar, devletten maa alanlar ve sivil ve askeri
emeklilie bal olmayanlar ve bakanlklar ve komnlerden maa alanlar bu
kanunun belirledii koullar altnda yallk (emeklilik) aylndan yararlanacaktr.
Yallk ayl, sigortalnn zorunlu ya da istee bal demelerinden, iverenlerin dedii primlerden ve devletin tahsis ettii yaam boyu denen
denekten karlanacaktr.
Maal kiilerin zorunlu demeleri, iverenlerin katklar gibi aadaki
dayanaa gre belirlenecektir. ()
Maal alanlarn primleri, iverenleri tarafndan maalarndan kesilecektir.
*
Yallk Ayl Kanunu, 1910, J. B. Duvergier, Collection des Loiste, n.s., X, 223ff.
ngiltere Sosyal Sigorta ve Emeklilik Plan (1911)*

bu kanunun bu cz [I] kapsamnda alan on alt ya ve zeri kiilerin bu kanunda belirtilen koullara bal olarak kanunun bu cz tarafndan
sunulan salk sigortas ve hastaln nlenmesinden yararlanma hakkna
sahip olmas yasallatrlacaktr.
Bahsi geen ticarette alan fakat u an isiz olan ve kendi durumunda
artlar yerine getiren her iinin, kanunun bu czndeki [II] hkmlere bal
olarak haftalk veya belirtilen dier aralklarda deme almaya hakk vardr.
bu kanun gereinde isizlik yardm iin gerekli miktarlar, ksmen sz
konusu iilerin iverenlerinin dedii primlerden, ksmen de parlamento
tarafndan salanan paradan karlanacaktr.
stihdam edildii fabrikadaki, atlyedeki veya dier yerlerdeki ticari bir
tartmaya bal olarak i durdurma yznden iini kaybeden bir ii, i durdurma devam ettii srece isizlik paras almaktan menedilecektir. ()
*
Ulusal Sigorta Kanunu, 1911;1& 2 Geo. V cap. 55.
1495
2. Devlet mdahalesinin gerekelerine dair

Aadaki ksa metinler, ekonomiye devlet mdahalesini, bu erevede yukarda
zetlenen mevzuat ksmen de olsa destekleyenlerin demelerinden alnmtr. Lochner davasnda Birleik Devletler Temyiz Mahkemesinin (Supreme Court) ounluk
ve aznlk kararlarndan yaplan seim, Birleik Devletlerin sanayilemenin yol at
yaam koullarna etkili bir ekilde hazrlanmakta neden ok ge kaldn aklamada yardmc olmaktadr. (KE)
ngilizlerin Sosyal Reform Mant*

Aadaki metin, dindar bir aristokratn vrisi olan Lort Anthony Ashbeyin
(1801-1885) 1847 Fabrika Kanunu taslana ilikin demecindendir. Muhafazakr
Ashley, sanayi iilerinin korunmasn amalayan mevzuatn yrrle girmesi iin
yllarn vermi bir siyaset adam olarak tannr.
(Bu yasann) aleyhine karar verdiiniz gece, lmcl bir gece olacaktr
nk gen ve aresiz kitlelerin ahlaki ve hatta dnyevi iyileme umutlarn yok etmi olacaksnz. Sizce bu, zengini fakirden ayran ve zaten derinleen bir uuruma daha da derinletirmeyecek mi? Daha refah snarn
ykselmesi gzlemlenebilir; imdiye kadar varlkl kesim dnda hi kimse
tarafndan elde edilemeyen saysz zihin ve duyu lks daha kk insanlarn da ulaabilecei yere getirilmektedir, toplum leinde orantl olarak
ykseltilmektedir. Hem ocuk hem de yetikin olarak ok altrlan iiler
ortak karlarn dnda tutulmaktadr. () Bu, elbette, salksz ve korku verici bir durumdur; eliki grlmekte, hissedilmekte ve krgnlklara sebep
olmaktadr; stek Evi ve Sahip Olma Evi arasndaki tarihi kan davasn canlandrmakta ve fkelendirmektedir; mlk ve makam nefret uyandrc hale
gelmektedir nk kitlelerin egemen sistem tarafndan dnda tutulduklar
edinimler zerine kurulmu gibi grnmektedirler.
***
Bence, sert zorlayc kanunlarla deil, byk bir insan kitlesinde bizlerin
yani zengin ve gllerin kamu yknn normalden fazlasn yklenmeye
ve bu yk mmkn olduunca insanlarn omzundan almaya gnll olduumuz krini destekleyerek, tahrik ateini sndrmemiz ve isyan krmamz
gerek muhafazakr politikayla elimemektedir.
1496
Ayn kanun ile ilgili tartmada konuan fabrika sahibi, Liberal John
Fieldenn grleri de yledir:
Parlamento, iinin korumasn reddederek iinin kapitalist dzen tarafndan mahvedilmesine gz yummutur ve Yasama Meclisi grevini gz
ard etmitir. Emein korunmas, alabilenlerin sadece alma yeteneine
deil, alma yollarna da sahip olduu anlamna gelmitir. Gn boyunca
ok altrarak alma gleri tamamen yok edilmitir. En yaygn ve en
gnlk tecrbe on yandaki bir ocuun yetikin bir adamn yapt ii
yapamayaca konusunda herkesi ikna etmeye yeterli olmutur.
*
1847nin Fabrika Kanununu tantan konuma, Hansard Parlamento Tartmalar, LXXXIII, 29

Ocak 1846, 393; Kralienin Konumasna Yant, loc. cit., 22 Ocak 1846, 94; 1847 Fabrika Kanunu
Savunmas loc. cit. 29 Ocak 1846, 411-412.
Sosyal Reforma Fransz Bak As*

Georges Clemenceaunun (Georges Benjamin Clemenceau, 1841-1929, devlet
adam, hekim ve gazeteci, 1906-1909 ve tekrar 1917-1920 yllar arasnda Fransz
bakanyd) szlerinden de anlald gibi, Fransz burjuvazinin radikal kesimi sosyal
mevzuatlarnn bazen hem sa kesimden hem de sol kesimden saldrya uradna
ahit olmutur.
Ekonomistler, devletin maden iisi ile maden sahibi arasndaki ilikilere
mdahale etmeye hakk olmadn ileri srmektedir. Maden sahibi kendi
mlknde evindedir. Yaam ve organlar iin belirli gvenlik nlemlerinden
baka hibir ey talep edilemez. Fakat grev baladktan hemen sonra daha
5 dakika nce ilikilere mdahale hakk olmayan devlet, maden sahiplerinin tarafnda at, piyade ve ar silah getirmek iin greve arlmaktadr. O
zaman maden iilerinin hibir hakk kalmamakta ve hkimler onlara kar
utanmaz bahanelerle karar vermektedir.
***
Fakat yine de sosyalist bir partiye doru ilerleme kaydeden belirli bir radikal reformlar program bulunmaktadr. Bunlar burjuva kesim tarafndan
oluturulmaktadr fakat sosyalistler kendi teklierinin bazlarn uygulamak
iin gerekli olan bteye kar oy verme tehdidinde bulunmaktadr. Yallk
aylklarn ele alalm Sosyalistler ortak amalarna ulamak iin radikallerle birlikte alabilseydi, bu duruma kimse benden daha memnun olmazd.
*
1906 ylndaki madenci grevlerine ilikin beyan, H.M. Hyndmandan alnt, Clemenceau, New
York, Frederick A. Stokes, 1919, sf, 194, 211.
1497
Alman Kolektivizminin erevesi

Almanyada kapitalist sanayilemenin ii snf zerindeki ykc etkilerini yumuatmak amacyla mevzuatta etkin deiiklik yaplmasna nclk eden Otto von Bismarck, Almanyay birletiren anslye olup, kkeni itibariyle Dou Prusyann gerici
Junker17 aristokrasisi mensubudur.
Elli yldr sosyal sorunlar hakknda konuuyoruz. Serbest giriim sihirli bir forml deildir; Devlet baarsz olduu eylerden de sorumlu hale
gelebilir. Ben politikada laissez-faire laissez-aller ya da saf Manchestertum
[Manchesterclk] ilkelerinin yani herkese geinip geinmediini grmesine izin ver, yeteri kadar gl olmayan ezilir ve zerine baslr, sahip
olana verilmeli, olmayandan ise alnmal ilkelerinin babacan monarik
devlette uygulanabileceini sanmyorum. Tam aksine zayarn korunmas
iin devletin yapt mdahaleye kar kanlarn, destek kazanmak ve bir
parti hkimiyeti kurmak amacyla dierlerini bastrmak iin kendi glerini kullanmak istedikleri phesine kendilerini maruz braktklar dncesindeyim. sterseniz buna sosyalizm deyin, umurumda deil ounluun
Hristiyan olduu devletimizde rettiimiz din doktrinlerinin ve zellikle
de birinin komusuna gsterecei hayrseverlikle yal ve mazlumlara gsterecei merhametin alanm olduunu grmek isterim.
Bismarck, mparator I. Frederick Williamn aadaki mesaj 7 Kasm
1881 tarihinde Reichstaga (Alman Parlamentosu) iletmesini salar:
Bu yln ubat aynda sosyal belalarn aresine sadece sosyal demokratik
eylemi bastrarak deil, ayrca iilerin refahnn olumlu ynde gelitirilmesiyle ulalabilecei grmz belirttik. Bu grevi yeniden Reichstaga
nermeyi en nemli grevimiz olarak gryoruz ve sremizin sonunda
hkimiyetimizi anavatanmza i bar iin yeni ve uzun sreli gvenceler
ve ihtiya sahiplerine de haklar olan daha iyi gvenlik ve yardm olarak braktmz dnebilirsek, bu sefer daha fazla tatmin duygusuyla Tanrnn
hkimiyetimize grnte bahettii btn baarlar anmsamamz gerekir.
Bu abamzda btn devlet hkmetlerinin onayn alacamzdan ve parti
konumuna bakmakszn Reichstagn desteini bulacamzdan eminiz
*
Karl F. Reinhardt alnt, Almanya: 2000 Yl, New York, Frederick Ungar Publishing Co.da gzden
geirildi, dzeltildi, 1961, p.617; Reichtstags Mzakereleri, V, no. 1, p. 2.
17 1870 ylndan itibaren Prusya ya da bugn bilinen haliyle Almanyada etkisini artran ve daha ok
toprak sahiplii zerinden siyasal g elde eden aristokrat kkenli burjuvalar. (y.n.)
1498
Birleik Devletlerde Temyiz Mahkemesi

Kararyla Laissez Faire*
1905te ABD Temyiz Mahkemesi (Supreme Court) ald tarihi bir kararla frnclarn alma saatlerini gnde on, haftada altm olarak saptayan yasa teklini drde
kar be oyla reddetti. Yarg Rufus Peckhamn kaleme ald karara gre, frnclarn salklarn korumak iin nerilen yasa tasars, mantksz, gereksiz ve bireyin
i anlamas yapma zgrlne mdahaleydi. ABD tarihinin en tartmal kararlarndan biri saylan oylama, Lochner a diye adlandran, ii snfnn koullarn
iyiletirmeye ynelik onlarca yasann iptal edildii hukuk srecini balatt.
Yarg Peckhamn gr:
Bu yasann bir alma yasas gibi saf ve basit bir halde geerli olup olmad sorusu birka kelimeyle ortadan kaldrlabilir. Bir frncnn mesleinde
bir kiinin zgrlne veya i saatlerini belirleyerek serbest szleme hakkna mdahale etmesi iin mantkl bir sebep yoktur. Bir snf olarak frnclarn dier mesleklerdeki veya kol gc gerektiren ilerdeki kiilerle zek ve
kapasite asndan eit olmadklarnda veya karar ve eylem zgrlklerine
mdahalede bulunan devletin koruyucu eli olmadan haklarn iddia edemedikleri ya da kendilerine bakamadklar konusunda herhangi bir ihtilaf
bulunmamaktadr. Hibir anlamda devletin koruyucusu deillerdir. Kanun,
frnclkla uraan bireyin salyla ilgili bir kanun olarak desteklenmek
zorundadr. Bu durum, bu meslekle uraanlar dnda toplumun hibir kesimini etkilememektedir.
Bir frncnn mesleinin kendi iinde mevzuatn alma hakkna ve ister iveren ister alan olsun bireyin tarafnda serbest szleme hakkna
mdahale etmesini gerektirecek derecede salksz olmad konusunda hibir phenin olmadn dnyoruz. Neredeyse btn mesleklerin az ok
sal etkiledii dorulanabilir. zgrle yasal mdahaleyi gerektirmesi
iin kk bir salkszlk durumunun olas varlndan daha fazlas bulunmaldr. gcnn, bakanlklarda bile, yannda muhtemelen salkszlk tohumlar barndrd maalesef dorudur. Fakat bu konuda hepimiz yasama
ounluklarnn elinde miyiz?
Tartmada ayrca frnclarn durumunda i saatlerinin kstlanmasnn
doru olduu, kii fazla almadnda daha temiz olmaya meyilli olaca
ve kii temizse kiinin rn de muhtemelen yle olaca iin bu durumun iilerin temizliini salad ileri srlmtr. u ana kadar sylenenler, bu tartma iin de ayn derecede geerlidir. Akl yrtmenin, bu
tr bir mdahale hakkn dorulamak iin yeterli olacan kabul etmiyoruz.
1499
Bu durumda devlet bir bireyin her hareketinde gzlemci veya aile babas
konumunu stlenir. Kiinin alma saatleri, egzersiz saatleri, bu nedenle
karakterine hkmet mdahalesi hakk ve bu hakkn hangi dereceye kadar
uygulanaca tannacak ve desteklenecektir. (...) Bu, bizce tamamen mantksz ve keydir.
Muhalif yarg Holmesun kar k:
Bu dava, lkenin byk blmnn yararlanmad bir ekonomik teoriye
dayanarak sonulandrlmtr. Bu teoriyle ayn kirde olup olmadm sorulursa, kararm vermeden nce daha fazla ve daha uzun almay isterim.
Fakat bunun benim grevim olduunu dnmyorum nk bu teoriye katlmamn veya katlmamamn, ounluun kirlerini bir kanunda toplama
hakkyla hibir ilgisi olmadna kalben inanyorum. On Drdnc deiiklik Sayn Herbert Spencern sosyal duraanln yasalatrmamaktadr. Bir
anayasa ne paternalizm ne vatandan devletle organik ilikisi ne de laissez
faire ile ilgili belirli bir ekonomik teoriyi kapsama niyetindedir. Kanun, esasen kir ayrl olan insanlar iin hazrlanmtr ve doal, tandk, tuhaf
hatta ok edici baz belirli kirlerimizi yasada kazara bulmamz onlar kapsayan tzklerin Birleik Devletler Anayasas ile eliip elimedii sorusu
hakkndaki kararmz etkilememelidir.
*
Lochner v. New York, 198 ABD 45 (1995).
D. YEN RRASYONALZM
1. Ahlakn Soykt*
Friedrich Nietzsche
Friedrich Nietzsche (1844-1900) Alman lozof ve edip olarak byk bir etkiye
sahip olmutur. Aydn bir aile iinde, dhi bir ocuk olarak yetitirilmi, henz yirmi
be yandayken Basel niversitesinde klasik eserler profesr olmak gibi srad
bir i baarmtr. Sosyal eletiri alannda faaliyet gstermesinin nedeninin bilimin
gsteriinin kendisini irendiriyor olmas ile aklanr. 1879 ylnda salk sebeplerinden dolay niversitedeki profesrlk makamndan istifa eden Nietzsche, svire
Alplerinde eitli pansiyonlarda yaam, hayatn yazarlktan kazanmtr. Kariyeri
1889 ylnda akl saln kaybetmesiyle sona eren Nietzsche, mrnn kalan yllarn bir akl hastanesinde geirir. Eserlerinin ou, Hristiyanla dorudan saldr
ierir. Hristiyan ahlaknn ncelikle hizmeti ruhlu insanlara cazip geldiini, nk
1500
bu insanlarn kendilerinden doalar icab stn olanlara ierlediklerine inanr.

Kle ahlak ile Aristokrat ahlak arasndaki eliki, Nietzschenin ilk kez 1887
ylnda baslan Ahlakn Soykt [Zur Genealogie der Moral] isimli eserinde gl
bir ekilde sunulmaktadr.
Orta Snfn Ahlaknn Kknde Ne Yatar?

Klelerin ahlaki deerlere isyanlar tam olarak yaratc bir ekilde ve yeni
deerleri ortaya kararak ierleme ilkesinde balamaktadr ve bu, uygun
eylem klarndan yoksun olduklar iin telasini hayali bir intikamda
bulmaya zorlanan yaratklarn yaad bir ierlemedir. Her aristokrat ahlak,
kendi taleplerini baaryla onaylamaktan doarken kle ahlak en bandan
kendi dnda, kendinden farkl olan ve kendi olmayan her eye hayr demektedir ve bu hayr onun yaratc eylemidir. Deer veren bak
asnn bu cephe deiimi, yani tekrar znele gitmek yerine kanlmaz
olarak nesnele ekim ierlemenin tipik zelliidir: Kle ahlak varlnn
koulu olarak zyolojik bir terminoloji kullanmak iin da dnk ve nesnel bir dnya ve eylem yetenei iin de nesnel bir uyarc gerektirmektedir;
onun eylemi de temelde bir tepkidir. Aristokratlarn deer sistemine baktmzda tam tersi bir durum bulunmaktadr: Kendiliinden hareket etmekte
ve bymektedir, kendi benliine daha minnettar ve cokulu bir onay vermek iin kendi antitezini aramaktadr; biz aristokratlar, biz iyiler, biz gzeller, biz mutlularn (hayat ve tutkuya doymu) olumlu ve temel kavramyla
karlatrldnda olumsuz kavram kaba, kt sadece soluk, ortaya ge
km bir rnektir.
Aristokrat ahlak yoldan ktnda ve gerekte kutsal eylere saygszlk
yaptnda bu durum, yeteri kadar tanmad, aslnda gerek bilgisini hor
grerek kendini koruduu bu belirli katman ile snrldr. Baz durumlarda
nefret ettii katman yani bilinen kaba ve baya insanlarn katmann yanl
deerlendirmektedir; dier taraftan her durumda kmseme, aalama, kibir durumunun, kmseme amacn yanl tanmlad varsaylsa bile her
zaman, elbette tasvirde, zayarn dman hcumlarnda kinci nefreti ve
kindarlnn, saldrlar niteleyecek olan hata derecesinden ok uzaklam
olaca dncesine gereken arlk verilmelidir. Aslnda kurbann, gerek
canavarln gerek karikatrne dntrebilmek iin kmsemenin iinde gl bir aldrmazlk, ilgisizlik, sknt, sabrszlk ve hatta kiisel iftihar
karm bulunmaktadr. Mesela Yunan soyluluunun btn kelimelere aktararak kendini normal insanlardan ayrd neredeyse iyiliksever nanslara
1501
da dikkat edilmelidir; bir eit acma, kaba insana ithaf edilen btn szler
en sonunda mutsuz, acnas ifadeleri olarak hayatta kalana kadar ilgi ve
dncenin ball tadn srekli nasl davurduunu unutmayn. Aristokrat insan nasl kendine gvenerek ve ak szllkle yayorsa, ierleyen
adam ne samimidir, ne tecrbesizdir, kendine kar ne drsttr ne de ak
yreklidir. Ruhu a bakmaktadr; akl sakl kuytular, dolambal yollar ve arka kaplar sevmektedir; kendi sz, kendi gvenlii, kendi tesellisi
gibi gizli her ey onu cezbetmektedir; sessizlikte, unutmamakta, beklemekte,
geici deersizlik ve alaklk hissinde ustadr. Bu tr ierleyen insan soyu
sonunda ister istemez dier aristokrat rklardan daha dikkatli olduunu kantlayacaktr; dikkatlilii ok farkl bir ekilde, aslnda varlnn ok nemli
bir koulu olarak onurlandracaktr; aristokrat insanlar arasnda dikkatlilik lks ve nezaketin lezzetli tadn almaya eilimliyken onlarn arasnda
bilinsiz igdleri yneten ilevlerin tam kesinlii veya tehlikeye ya da
dmana kar fkeli ve cesur bir hamle gibi belirli bir dikkat yoksunluu
veya soylu ruhlarn her zaman birbirlerini tanmalarn salayan insan kendinden geiren fke patlamas, ak, sayg ya da minnet olarak hi ayrlmaz
bir para rol stlenmeyecektir. Aristokrat insann ierlemesi kendini aa
vurduunda hemen gelen bir tepkiyle kendini bitirmekte ve tketmektedir
ve sonuta hibir zehir alamamaktadr; dier taraftan bu ierleme kendini saysz durumda davurmamaktadr fakat zayf ve basiretsizlerin durumunda bu, kanlmazdr. Eriyip giden plastik g fazlalna sahip gl
m gl doann iareti anlamna gelen, dmanlarn, felaketlerini, kt
davranlarn bir sreliine olsun ciddiye alamama yeteneksizlii tamamen
iyiletirmekte ve unutkanl retmektedir. Aristokrat bir insanda dmanlar iin bulunan sayg zaten bir sevgi kprsdr! Dmann, kendini ayrt
eden zellii olarak yannda tutmakta srarldr. Karakterinde nefret edecek
hibir ey olmayan ama onurlanacak birok ey olan bir kii dnda dman
olarak kimseye hogrs yoktur. Dier taraftan ierleyen insann anlad
ekilde bir dman hayal edin ite tam buras onun almasn ve yaratcln grdmz noktadr; eytani dman, eytani olan anlamtr
ve aslnda bu, imdi onunla elien ve onu karlayan bir gr olarak iyi
olan, kendini, ta kendisini gelitirmesinin anakridir.
Bu insann yntemi, anakir iyiyi kendiliinden ve dorudan, yani kendi dndan anlayan ve bu maddeden daha sonra kendi iin kt kavramn yaratan aristokrat insannkiyle olduka elimektedir. Aristokrat insann
kts ve tatmin olmam nefretin kazanndan kan bu eytanilik, ilki
bir benzetme, bir ekstra, bir ek nans, ikincisi kle ahlaknn kavramnda
orijinal, ilk ve temel eylem olarak bu iki kt ve eytani kelimeleri iyi
1502
krine kar zde bir elikiye sahip olmalarna ramen ne kadar da byk bir farkllk gsteriyorlar. Fakat iyi kri ayn deildir; en iyisi soruyu
soralm: erleme ahlakna gre kim gerekten eytanidir? Btn sertlikle
yle cevap verilsin: Sadece dier ahlakn iyi insan, sadece aristokrat, gl olan, yneten fakat ierlemenin zehirli gzyle yeni bir renge, yeni bir
anlamlanmaya ve yeni bir grne dnm olan. Bu belirli noktay inkr
edecek son kii olmalyz: yileri sadece dman olarak tanmay renen
kii ayn zamanda onlar sadece eytani dmanlar olarak tanmamay
da renmitir; inter pares (eitleri arasnda) gelenek, sayg, det ve minnet
olarak daha da fazla inter pares karlkl dikkat ve kskanlk yoluyla kesin
bir ekilde snrlar iinde tutulan ayn insanlar, birbirleriyle ilikilerinde
zen, zdenetim, duyarllk, gurur ve arkadalk gstermenin yeni yollarn
bulan bu insanlar emberleri dndakilere gre (yabanc unsurun, yabanc
bir lkenin balad yerde) serbest braklan yrtc hayvanlardan daha iyi
deildir. Orada btn sosyal kontrol bamszlklaryla elenirler, vahi hayatta toplumun huzuru iindeki kuatlmlk ve hapislik tarafndan ortaya
karlan gerginlii dokunulmazlk altnda aa vurabileceklerini hissederler, yrtc hayvan vicdannn masumluuna, byk ihtimalle manevi bir
cinayet, kundaklama, tecavz ve ikence devresinden kabadaylk ve ahlaki
bir arballk iinde dnen cokulu canavarlar gibi, sadece yaramaz bir rencinin akas yaplm gibi airlerin ark sylemek ve kutlamak iin bolca
konusunun olduuna ikna olmu ekilde geri dnerler. Btn bu aristokrat
rklarn ekirdeindeki yrtc hayvan; gasp ve zafere susam bu muhteem sarn canavar fark etmemek imknszdr; bu sakl ekirdein baz
zamanlar bir ka ihtiyac olmutur; hayvann yine serbest kalmas, vahi
hayata dnmesi gerekir. Romal, Arap, Alman ve Japon soylular, Homeros
kahramanlar, skandinav Vikinglerinin hepsi bu ihtiyaca gelince ayndr.18
lerledikleri btn yollarda barbarl terk eden, aristokrat rklardr fakat
bu barbarln bilinci ve hatta iindeki gururu en gelimi medeniyetlerinde
bile kendini gstermektedir (rnein kutlanan cenaze sylevinde Periklesin
Atinallara Bizim cesaretimiz her toprakta ve denizde iyi ve eytani iin her
yere lmsz abidelerini ina ederek bir yol amtr demesi gibi). Aristokrat rklarn tabiri caizse bu deli, sama ve istikrarsz cesareti; giriimlerinin hesap edilemeyen ve akl almaz doas, Periklesin zel bir rahatlk
ve grkemle bahsettii Atinallarnn nitelikleri, gvenlik, vcut, yaam ve
rahatla olan aldrmazlklar ve kmsemeleri, btn ykmdan, zafer ve
zulmn btn cokusundan aldklar inanlmaz sevin ve youn zevk, yani
18 Rolandn arks ile karlatrnz (sf.299).
1503
btn bu zellikleri barbarlk, eytani dman belki de Got ve Vandal resminde bu yzden ac ekenler iin akla kavuturulmaktadr. ktidara geldii an Almanlarn ateledii derin souk gvensizlik, gnmzde
bile, hl bu yzyllar boyunca Avrupallarn sarn Tton hayvannn (eski
Almanlarla bizim aramzda ziksel bir yanla neredeyse hi psikolojik iliki
olmamasna ramen) hiddetine addettii bastrlamaz korkunun kt neticesidir. Bugn doru olduuna inanlan btn medeniyetin tam znn insann, yrtc hayvann, uysal ve uygar hayvann, evcilletirilmi hayvann
dnda yetitii teorisinin gerekliine baknca phesiz tepki ve ierleme
igdlerinin hepsine medeniyetin gerek aralar olarak bakmamz gerekir; bu aralarn sahiplerinin medeniyeti temsil ettii deyiiyle ayn anlama
henz gelmemi olsa da bu teorinin yardmyla aristokrat rklar idealleriyle birlikte sonunda alaltlm ve ezilmitir. Tam tersine davurulmamas
gereken kindar igdlerin sahiplerinin, btn Avrupal olan ve olmayan
klelik, zellikle de Aryan ncesi nfusun torunlar yani diyorum ki bu
insanlarn insanln kmesini temsil ettii olas deil somuttur. Bu medeniyet aralar insanla kar bir ayptr ve gerekte medeniyete kar bir
argmandan ve medeniyetten neden phe duyulmas gerektii sorusundan
daha fazlasn oluturmaktadr. Kiinin, btn aristokrat rklarn znde yatan sarn canavardan her zaman korkmas ve tetikte olmas kusursuzca
hakl karlabilir: fakat kim ayn zamanda hayranlk duyarken dnm,
kltlm, cce ve zehirlenmiin nefret uyandrc grntsne daima
takl kalma pahasna korkuya kar dokunulmaz olmak yerine korkmay
yz defa tercih etmez ki? Bu bizim kaderimiz deil mi? Bugn insana
kar olan nefretimiz nerden kaynaklanyor? nsandan ektiimiz iin bu
konuda phe yoktur. Konu korku deildir, aslnda insanlardan daha fazla
korkacamz baka bir eyimizin olmamasdr, solucan insann gz nnde
olmas ve gittike remesidir; sel, vasat ve eitici olmayan yaratk uysal
insann kendini bir ama, bir zirve, bir alt anlam, bir tarihi ilke, bir stn
insan olarak grmesidir: evet, kokusu gnmzn Avrupasn kirletmeye
balayan ar arpklk, hastalk, tkenmilik ve ruhsuzluuyla elikili bir
ekilde her hlkrda byk bir baarya ulatn ve her hlkrda hl
hayata evet dediini hissettii srece kendini byle grmeye hakk olmasdr.
Konunun dna kt ksa bir aradan sonra Nietzsche, ierleme psikolojisinin Hristiyan kle ahlakn nasl oluturduunu aklar:
Aramzdan biri bu dnyada ideallerin nasl retildii gizemine biraz hatta tam gzne bakacak m? Kimin bunu yapmaya cesareti var? Hadi!
1504
Burada kirli atlyelere alan bir manzaramz var. Bir dakika bekleyin
sevgili Bay Merakl ve Gzpek; ilk nce gznzn gz yanltan a almas gerekir - Evet! Yeter! imdi konu! O aada neler olup bitiyor? Aka
syle! En tehlikeli merakn ounu, ne grdn syle, dinliyorum.
Hibir ey grmyorum, daha fazlasn duyuyorum. Btn ke ve kuytularda dikkatli, kindar ve haf bir fslt ve mrldanma var. Bana yalan sylyorlar gibi geliyor; sahte tatl yumuaklk her sese yapm. Zayk bir erdeme dntrlm, hi phe yok, tpk sylediin gibi.
Baka!
Karl verilmeyen acizlik; korkak rezillik olan iyilie, nefret ettiklerine teslimiyet anlamna gelen alakgnlle ve itaate (yani bu teslimiyeti
emrettiini syledikleri ve Tanr dedikleri eye itaate) dntrlyor. Zayfn mazlum karakteri, iinde zengin olduu korkakl, kapda beklemesi,
zorla beklemek zorunda olmas burada ayrca erdem de denilen sabr gibi
ho isimler kazanyor; alamamaya almak istememe, belki de balama (onlar ne yaptklarn bilmedikleri ve sadece biz onlarn ne yaptn
bildiimiz iin) deniyor. Ayrca, dmanlarnn sevgisinden bahsediyor ve
bylelikle kfrediyorlar.
Baka!
Acnacak durumdalar, hi phe yok, kelerdeki btn bu dedikoducular ve sahteciler birbirlerine daha da yaklaarak snmaya alsalar da zavalllklarnn tpk birinin ok sevdii kpei dvmesi gibi onlara Tanr tarafndan balanan bir ayrcalk ve farkllk olduunu; belki de bu zavallln
bir hazrlk, deneme ve bir eitim olduunu; ayrca bir gn tela edilecek ve
altna, daha da fazlas mutlulua muazzam bir yatrmla geri denecek bir
ey olduunu sylyorlar. Buna Kutsanmlk diyorlar.
Baka!
imdi bana sadece tkrn yalamak zorunda olduklar kudretliden,
yeryznn hkimlerinden (Korkudan deil, kesinlikle korkudan deil!
Tanr btn hkimiyetin onurlandrlmas gerektiini emrettii iin) daha
iyi olduklarn deil, her hlkrda daha iyi zamana sahip olduklarn, bir
gn daha iyi zamana sahip olacaklarn sylyorlar. Fakat yeter! Yeter! Artk dayanamyorum! Kt hava! Kt hava! deallerin retildii bu atlyeler
gerekten en aptal yalanlar yznden pis kokuyor.
Ayrca bir dakika! stediin her trl siyahtan beyazlk, st ve masumluk
retebilen kara bynn bu virtzlerinin bayaptlar hakknda hibir ey
sylemiyorsun; en kstah, ho, becerikli ve yalanc sanat hileleri olan chef
doeuvre (aheser) ile nasl bir nezaket derecesine ulatklarn fark etmedin
mi? Dikkat et! ntikam ve nefretle dolu bu kiler hayvanlar gerekten de inti1505
kam ve nefretleriyle ne yapyorlar? Bu szleri duyuyor musun? Sadece szlerine gvenmi olsaydn, ierleyen insanlarn iinde olduundan ve baka
da bir ey olmadndan phe duyar mydn?
imdi anlyorum, kulaklarm yeniden ayorum (ah! ah! ah! ve burnumu kapatyorum). ok sk syledikleri eyi ilk defa imdi duyuyorum: Biz
iyiler, biz erdemliyiz; nefret ettikleri ey onlarn dman deil, hayr, onlar
gnahkrlk ve tanrszlk tan nefret ederler; inandklar ve umut ettikleri ey intikam umudu, tatl intikam zehirlenmesi (baldan da tatl, Homer
byle mi demiti?) deil erdemli Tanrnn tanrsz zerindeki zaferidir; bu
dnyada onlarn sevmesi iin kalan ey nefret eden kardeleri deil, dedikleri gibi, yeryzndeki btn iyi ve erdemli seven kardeleridir.
Yaamn btn sorunlarna kar onlara avuntu olarak hizmet eden eyi,
bekledikleri gelecek kutsanmlnn fantazmagoryasn nasl adlandrrlar?
Nasl m? Doru mu duydum? Ona son karar, krallklarnn Tanrnn
krallnn ilerlemesi derler fakat bu arada inan iinde, sevgi iinde ve
umut iinde yaarlar.
Yeter! Yeter!
*
Friedrich Nietzsche, The Genealogy of Morals, Philosophy of Nietzsche, New York, Modern Library,
1927, sf.647-654, 658-660.
2. Yce Engizisyon Hkimi*

Fyodor Dostoyevski
Fyodor Dostoyevski (1821-1881) Rusyann en byk romanclarndan biriydi.
Bir doktorun olu olan Dostoyevski, zor artlarda byd fakat iyi bir mhendislik eitimi ald. Gerek tutkusu yazmakt ve ilk hikyesi nsancklar onu bir edebi
hret yapt. Fourier gibi (Jean Baptiste Joseph, 1768-1830, Fransz matematiki ve
ziki) sosyalist yazarlar inceleyen zararsz bir okuma grubuna katlan Dostoyevski,
bu giriiminin bedelini tutuklanmak ve lm cezasna arptrlmak suretiyle dedi.
Ancak, ar I. Nikolasn aka yapt daraacna karlmken ortaya kt, bununla
Sibiryaya srgne gnderilmekten kurtulamad. Bu olayn etkisiyle ktledii sanlan sara nbetlerinin daha da zorlatrd srgn koullar, Dostoyevskiyi beklenenin aksine radikal bir eylemci yapmad. Dine dnen yazar, derin bir inan gelitirdi.
Dostoyevskinin grlerinden bir ksm ifadesini en byk roman olduu kabul
edilen Karamazov Kardelerdeki Yce Engizisyon Hkimi blmnde bulmaktadr. Hikyede Hz. sa On Altnc yzyl spanyasna dner, ibret alnacak olaylarla
karlar, ancak eski spanya, aslnda modern Avrupadr.
1506
Hz. sa Bu Dnyaya Geri Dnseydi Ne Olurdu?

Hikyem, spanyann Sevilla kentinde, Tanrnn ihtiamna her gn
atelerin ve grkemli inan gsterilerinde (auto da f) gnahkr krlerin
yakld Engizisyonun en korkun dneminde gemektedir. Ah, elbette
verdii sze gre zamann sonunda btn cennetlik ihtiamyla ortaya kaca ve doudan batya doru akan yldrm gibi ani bir geli deildi.
Hayr, O, ocuklarn sadece bir sreliine ziyaret etmiti ve orada krlerin
etrafnda alevler trdyordu. Sonsuz merhameti iinde, bin be yz sene
nce insanlar arasnda yl boyunca gezdii insan haliyle insanlarn arasna yeniden geldi. Bir gn ncesinde Tanrnn yce onuru adna (ad majorem gloriam Dei) neredeyse yz krin Yce Engizisyon Hkimi kardinal tarafndan muhteem bir auto da fde kral, saray halk, valyeler, kardinaller,
sarayn en ekici kadnlar ve btn Sevilla nfusunun huzurunda yakld
Gney kasabasnn scak kaldrmna geldi.
Sessizce, fark edilmeden geldi, fakat ne tuhaftr ki herkes Onu fark etti.
nsanlar dayanlmaz bir ekilde Ona doru ekildi, etrafn sard, Ona akn
etti ve Onu takip etti. Yznde, sonsuz efkatin nazik glmsemesiyle insanlarn arasnda ilerledi. Ak atei kalbinde yanyor, k ve g gzlerinde
parlyor ve parlaklklar insanlarn zerine dyor, kalplerini karlk veren bir akla canlandryordu. Ellerini onlara uzatyor, onlar kutsuyordu ve
Onunla hatta sadece giysileriyle temastan iyiletirici bir erdem geliyordu.
Kalabaln iinde doutan kr bir adam yakaryordu; Ah Efendim, iyiletir beni, bylece Seni grebileyim. Kalabalk alyor ve ayann altndaki
topra pyordu. ocuklar Ona iek frlatyor, ark sylyor ve yakaryordu. Btn kalabalk Bu, O. Bu, O olmal. Baka kimse olamaz! diye tekrar
ediyordu. Atlar kk, ak, beyaz bir tabut getirdikleri an Sevilla Katedralinin basamaklarnda durdu. Tabutun iinde tannan bir vatandan yedi
yandaki biricik kz yatyordu. l ocuk ieklerin iine gmlmt.
Kalabalk, alayan anneye ocuunu ayaa kaldracak diye baryordu.
Tabutu karlamaya gelen rahip hayret iindeydi ve kalarn att fakat l
ocuun annesi kendini atlarla Onun ayaklarna att, ellerini ona uzatarak
O, Sen isen, ocuumu ayaa kaldr diye alad. Tren alay durdu, tabut
ayann ucundaki basamaklara brakld. efkatle bakt ve dudaklar yumuak bir ekilde bir kere daha Ayaa kalk kz ocuu! dedi ve kz ayaa
kalkt. Kk kz tabutta kalkp oturdu ve ellerinde bir demet beyaz gl,
merakl byk gzlerle glmseyerek etrafa bakt.
nsanlar alyor, hkryor ve kafa karkl iindeydi ve o anda kardinalin, Yce Engizisyon Hkiminin kendisi katedralin yanndan geti. le-
1507
rinde klarn parlad ukur gzleri ve solmu yzyle kardinal, neredeyse doksan yanda uzun, dik ve yal bir adamd. Bir gn ncesinde Katolik
Kilisesinin dmanlarn yakarken giydii gsterili kardinal kyafeti zerinde deildi. Onun yerine her zaman giydii eski papaz cbbesini giyiyordu. Biraz tede, arkasndan karanlk yardmclar, kleleri ve kutsal muhafz geliyordu. Kalabal grnce durdu ve onlar belirli bir mesafeden izledi. Kardinal her eyi gryordu; tabutu ayaklarnn nne koyduklarn ve
ocuun ayaa kalktn gryordu ve yz karard. Kaln gri kalarn att
ve gzleri uursuz bir atele parldad. Parman kaldrd ve muhafzlarna
Onu almalarn emretti. ylesine glyd ki insanlar teslim olmaya ve titreyerek itaat etmeye zorlanmlard. Kalabalk, muhafzlara hemen yol verdi
ve muhafzlar lm sessizliin ortasnda ellerini Onun zerine koydular ve
gtrdler. Kalabalk, tek bir insan gibi, hemen yal Engizisyon hkiminin
nnde topraa kapand. Muhafzlar mahkmlarn Kutsal Engizisyonun
antik sarayndaki kapal, kasvetli ve kemerli hapishaneye gtrdler ve Onu
oraya kapattlar. Gn geti ve Sevillann soluksuz gecesini yakan gece geldi. Havada limon ve defne kokusu vard. Ziri karanlkta hapishanenin
demir kaps birden ald ve Yce Engizisyon Hkiminin kendisi elinde bir
kla ieri geldi. Yalnzd; kap arkasndan aniden kapand. Kap giriinde
durdu ve bir iki dakika Onun yzne bakt. En sonunda yavaa ieri girdi,
masaya brakt ve konumaya balad.
O sen misin? Sen misin? Fakat hibir cevap alamad ve birden ekledi.
Cevap verme, sessiz kal. Ne diyebilirsin ki zaten? Ne syleyebileceini gayet iyi biliyorum ve nceden sylediklerine yeni bir eyler eklemeye hakkn
yok. O zaman neden bizi engellemeye geldin? Bizi engellemeye geldin, bunu
biliyorsun. Fakat yarn ne olacan biliyor musun? Kim olduunu bilmiyorum ve O ya da Onun bir benzeri olman umurumda bile deil fakat yarn
Seni mahkm edeceim ve krlerin en kts gibi kaza balanarak yakacam. Bugn ayan pen insanlarn ta kendileri yarn benden en ufak bir
iaretle senin ateinin kln toplamak iin koturacaklar.
Geldiin dnyann gizemlerinden bir tanesini bize aklama hakkn var
m? Hayr, hakkn yok; nceden sylenenlere hibir ey ekleyemezsin ve
yeryzndeyken ycelttiin zgrl insanlardan alamazsn. Aa karacan ey her neyse, insanlarn inan zgrlne tecavz edecek nk
bunun bir mucize olduunu anlayacaklar ve bin be yz yl nce onlarn
inan zgrl, senin iin her eyden daha nemliydi. Devaml, Sizi zgrletireceim demedin mi? Fakat imdi bu zgr insanlar grdn, Evet,
bunun karln itenlikle dedik fakat en azndan biz bu ii Senin adna
tamamladk. Bin be yz yldr senin zgrlnle boutuk fakat artk bit1508
ti ve iyi bitti. yi bittiine inanmyor musun? Bana sakin sakin bakyorsun

ve bana kzmaya bile tenezzl etmiyorsun. Fakat unu syleyeyim bugn
halk kusursuz zgrle sahip olduundan emin fakat zgrlklerini bize
getirdiler ve alakgnllkle bizim ayaklarmza braktlar. Fakat bu bizim
baarmz oldu. Senin yaptn bu muydu? Senin zgrln bu muydu?
imdi (elbette Engizisyon hakknda konuuyor) ilk defa insanlarn mutluluunu dnmek mmkn oldu. nsan bir isyankr olarak yaratld ve
asiler nasl mutlu olur? Uyarlmtn. Yeteri kadar tembih ve uyar aldn fakat bu uyarlar dinlemedin; insann mutlu edilebilecei tek yolu reddettin.
Fakat neyse ki sen ayrldnda ii bize devrettin. Sz verdin, balama ve
zme hakkn verdin ve imdi elbette bu hakk geri aldn dnemiyorsun. O zaman neden bizi engellemeye geldin?()
Bilge ve korkutucu ruh, z ykm ve yokluk ruhu, muhteem ruh vahi
hayatta Senle konutu ve bize kitaplarda seni ayartt sylendi. yle mi?
soruyla ortaya kard, senin reddettiin ve kitaplarda ayartma denilen
eyden daha doru bir ey sylenebilir miydi?19 Yeryznde gerekten muazzam bir mucize olduysa bu o gn, ayartmann sylendii gn olmutur.
Bu sorunun sorulmasnn kendisi bir mucizeydi. Sadece tartma adna
rktc ruhun sorusunun sonunda kitaplar tarafndan rtldn,
bizim onlar tekrar dzeltmemiz, batan yaratmamz gerektiini ve bunu
yapmak iin dnyadaki btn akll insanlar, hkmdarlar, bapapazlar, bilginleri, felsefecileri ve airleri bir araya getirdiimizi, onlara sadece
duruma uyacak deil, ayrca kelimeyle, insan ifadesiyle dnyann ve
insanln btn geleceine uyacak soru bulma grevini verdiimizi hayal etmek mmkn olsayd, bir araya getirilen dnyann btn aklllarnn
derinlik ve g asndan o zamanlar vahi hayatta akll ve kudretli ruh tarafndan nne konulan soruya eit bir ey uydurabileceklerine inanyor
musun? Sadece bu sorulardan, ifadelerinin mucizelerinden burada geici insan zeksyla deil, kati ve ebedi olanla uratmz gryoruz. nk bu
soruda insanolunun btn tarihi tek bir vcutta toplanm ve nceden
bildirilmitir, ayrca bu soru iinde insan doasnn zlmemi btn
elikileri de bir araya getirilmitir. O zamanlar gelecek bilinmedii iin bu
kadar ak deildir fakat imdi bin be yz sene geti ve biz bu sorudaki
her eyin doru bir ekilde kehanet edildiini ve nceden bildirildiini ayrca tamamen yerine getirildiini, bylece hibir eyin eklenemedii veya
karlamadn gryoruz.
19 Vahi hayatta saya sunulan sembolik ayartma: (1) tan ekmee dntrlebilecei, (2) eytana taparsa btn dnyaya hkmedebilecei ve (3) Tanrnn korumasna gvenerek bir tapnan tepesinden atlamas (Luke 4:1-13).
1509
Kimin hakl olduuna Kendin karar ver, sen mi yoksa o zaman sana
soru soran m? lk soruyu hatrla; baka bir deyile anlam uydu: Dnyaya
bo ellerle insanlarn kendi basitlikleri ve doal azgnlklar iinde anlayamayacaklar, hibir ey bir insan ve toplum iin ondan daha ekilmez
olmadndan korktuklar ve dehete kapldklar zgrlkle gidebilirsin.
Fakat kavrulmu ve orak vahilikteki kayalar gryor musun? Onlar ekmee evir ve insanolu koyun srs gibi minnettar ve itaatkr fakat daima elini onlardan ekersin ve ekmeklerini vermeyi reddedersin korkusuyla
titreyerek arkandan kosun. Fakat sen insanlar zgrlnden edemezdin
ve bu tekli, itaat ekmekle satn alnacaksa bu zgrln deeri nedir diye
dnerek reddettin. nsann sadece ekmekle yaamadn syledin. Fakat
bu dnyevi ekmek uruna dnya ruhunun sana kar ayaklanacan, senle
savaacan ve seni altedeceini ve hepsinin, Bu hayvanla kim karlaabilir? Bize cennetten ate verdi, diye alayarak onu takip edeceini biliyor
musun? Yllarn geeceini ve insanln, bilginlerin azlarndan suun ve
bylece gnahn olmadn, sadece aln olduunu ilan edeceini biliyor musun? Sana kar kaldracaklar ve tapnan ykacaklar alerine,
nsanlar besle ve sonra onlardan erdem bekle! yazacaklar. Tapnann
durduu yerde yeni bir bina ykselecek; korkun Babil kulesi tekrar ina
edilecek ve tpk eskisi gibi o da bitirilemeyecek fakat sen bu yeni kuleyi engelleyip insanlarn bin senelik yeni straplarn ksa kesebilirdin nk bu
insanlar bin yllk strabn ardndan kuleleriyle tekrar bize gelecekler. Tekrar zulme urayacamz ve ikence greceimiz iin yeraltnda sakl mezarlarda tekrar bizi arayacaklar. Bizi bulacaklar ve yakaracaklar: Bizi besleyin nk bize gkyznden atei sz verenler szlerini tutmad! Onlar
besleyen kuleyi bitirdii iin kulelerinin inasn bitireceiz. Ve yalan bir
ekilde senin adna olduunu ilan ederek onlar sadece biz besleyeceiz.
Ah, kendilerini biz olmadan asla ve asla besleyemezler! zgr kaldklar srece hibir bilim onlara ekmek vermeyecek. Sonunda zgrlklerini
ayaklarmzn dibine brakacak ve bize, Bizi kleniz yapn ama bizi besleyin, diyecekler. En sonunda zgrln ve yeterli ekmein asla ama asla
ikisini paylaamayacaklar iin birlikte anlalmaz olacan anlayacaklar.
Onlar da asla zgr olmayacaklarna nk zayf, ahlaksz, deersiz ve asi
olduklarna ikna olacaklar. Sen onlara Cennet ekmeini sz verdin fakat
tekrar sylyorum, zayf hatta gnahkr ve aalk insan rknn gznde
dnyevi ekmek ile karlatrlabilir mi? Cennet ekmei uruna binlerce
ve on binlerce insan seni takip ederken cennet uruna dnyevi ekmekten
vazgeme gcne sahip olmayan milyonlarca ve on milyonlarca yarata
ne olacak? Ya da zayf olan ama seni seven ve denizdeki kum kadar fazla
1510
olan milyonlarca insan, muhteem ve gller uruna yaamak zorundayken sen sadece on binlerce gl ve muhteemi mi umursuyorsun? Hayr,
bizim iin zayar da nemlidir. Onlar gnahkr ve asi fakat sonunda onlar
da itaat edecek. Bize hayret edecek ve Tanr gzyle bakacaklar nk biz
o kadar rktc bulduklar zgrle katlanmaya ve onlara hkmetmeye hazrz. Onlar iin zgr olmak ok korkutucu olacak. Fakat biz onlara
senin hizmetilerin olduumuzu ve senin adna onlar ynettiimizi syleyeceiz. Onlar yeniden aldatacaz nk senin yeniden bize gelmene
izin vermeyeceiz. Yalan sylemeye zorlandmz iin aldatma bize strap
verecek.
Vahi hayattaki ilk sorunun nemi budur ve her eyden stn tuttuun
zgrlk adna reddettiin de budur. Fakat bu sorunun iinde bu dnyann
srr saklanmtr. Ekmei seerek insanln evrensel ve ebedi tapacak birilerini bulma arzunu tatmin etmi olacaktn. zgr kald srece insanolu
tapnacak birilerini bulmak iin olduu kadar hibir ey iin bu kadar kesintisiz ve ac iinde abalamayacaktr. Fakat insanolu tartmasz kurulmu
olana tapmak ister bu yzden btn insanlar hep birlikte ona tapmay kabul
eder. Bu acnacak yaratklar birinin veya dierinin tapabileceini deil, herkesin inanp tapaca eyi bulmakla ilgilendii iin en nemli olan herkesin
bunun iinde olmasdr. Bu tapnma toplumu arzusu tarihin balangcndan
beri bireysel olarak her insann ve btn insanln strabdr. Toplu tapnma uruna birbirlerini kllarla katlettiler. Tanrlar yarattlar ve birbirlerine
meydan okudular, tanrlarnz bir kenara brakn ve gelip bizim tanrlarmza tapn, yoksa sizi de tanrlarnz da ldreceiz! Bylece dnyann
sonu gelecek, tanrlar yeryznden kaybolduunda bile yine ayn ekilde
idollerin nne decekler. Biliyordun, insan doasnn bu temel srrn bilmekten baka seenein yoktu fakat btn insanlarn Senin nnde eilmesini salayacak tek mutlak bayra, dnyevi ekmek bayran reddettin
ve sen bunu zgrlk ve cennet ekmei uruna yaptn. Dier yaptklarnn
da farkna var. Yine hepsi zgrlk adna! Sana insanoluna, bahtsz yaratn birlikte doduu zgrlk armaann hzla devredebilecei birini bulmaktan daha byk bir endieyle ikence edilmediini sylyorum. Fakat
sadece bilinlerini azaltan zgrlklerini devralabilir. Ekmekte de, sana grnmez bir bayrak teklif edilmiti; ekmek ver ve insanlar sana tapsn nk
hibir ey ekmekten daha kesin deildir. Fakat baka biri onun bilincinin sahibi olursa ah ite o zaman senin ekmeini frlatp atacak ve bilincini ana
dreni takip edecektir nk insann varoluunun srr sadece yaamak
deil, yaamak iin bir eylere sahip olmaktr. Sabit bir yaam amac kavram olmadan insan, yaamaya devam etmeye raz olmaz ve bolca ekmei
1511
olmasna ramen yeryznde olmaktansa kendini yok etmeyi tercih eder.

Bu dorudur. Fakat ne oldu? nsanlar iin zgrlklerini almak yerine onlar
hi olmad kadar byk bir hale getirdin! nsann iyi ve kt bilgisinin
nda seim serbestisi yerine bar ve hatta lm tercih ettiini unuttun
mu? nsan iin vicdan zgrlnden daha batan karc ve daha byk
bir strap sebebi yoktur. nsann vicdann sonsuza kadar rahatlamak iin
gl bir temel kurmak yerine aykr, belirsiz ve kark ne varsa onu setiini unutma; onlar iin hayatn vermeye gelen Sen onlar hi sevmiyormu
gibi davranarak insann gcnn kesinlikle tesinde olan setin! nsann
zgrln almaktansa onu artrdn ve insanolunun ruhani krallnn
srtna sonsuza kadar yeni ykler ykledin. nsann zgr akn ve senin
ayartmanla ve esir almanla seni zgrce takip etmesini istedin. Eski, sert
yasa yerine bundan sonra insan kendi zgr kalbiyle ve rehber olarak nnde senin grntnle kendisi iin iyi ve kt olana karar vermelidir. Fakat
zgr seimin korkutucu ykyle ezildiinde senin grntn ve dorunu
bile reddedeceini bilmiyor musun? zerlerine yklediin onca tasa ve cevapsz sorularla sebep olduun karmaa ve straptan daha byne terk
edilmeyecekleri iin en sonunda dorunun sende olmadn haykracaklar.
Yani, gerekte, krallnn yok edilme temelini kendin attn ve sulanacak baka kimse yok. Fakat sana ne teklif edilmiti? Bu aciz asilerin mutluluu iin vicdanlarn sonsuza kadar elde edip esir tutabilecek sadece g
vardr; bu gler mucize, gizem ve itibardr. n de reddettin ve bir rnek
oluturdun. Bilge ve korkutucu ruh seni Tapnan tepesine koyup sana,
Tanrnn olu olduunu biliyorsan kendini aaya brak nk dp
kendini yaralamas korkusuyla meleklerin onu tutaca yazlmtr ve Sen o
zaman Tanrnn olu olup olmadn renirsin ve o zaman Babana inancnn ne kadar byk olduunu kantlarsn dediinde sen reddettin ve kendini atmadn. Ah! Elbette Tanr gibi onurlu ve iyi davrandn fakat zayf ve asi
insan rk, onlar tanr m? Ah, o zaman bir adm atarak, kendini aa atmak
iin bir hareket yaparak Tanry ayartacan, ona olan btn inancn kaybedeceini ve kurtarmaya geldiin yeryzne arparak parampara olacan biliyordun. Bylece seni ayartan bilge ruh sevinecekti. Fakat yine soruyorum: Senin gibi ok var m? Bir anlk bile olsa insann da byle bir ayartmayla yzleebileceini dnyor musun? nsan doas, mucizeyi reddedebilecek ve yaamlarnn en muhteem ve en derin, en ac veren ruhsal zorluklarnda kalbin zgr kararna sadk kalacak nitelikte midir? Ah, davrannn
kitaplarda yazacan, en uzak zamanlara ve dnyann en cra kelerine
ulaacan biliyordun ve insann seni takip ederek Tanrya sadk kalmasn
ve mucize istememesini umuyordun. Fakat insann mucizeyi reddettiinde
1512
Tanry da reddettiini bilmiyordun nk insan, mucizevi olan kadar

Tanry aramaz. Bir insan mucizevi eyler olmadan yaayamad iin kendi
mucizelerini yaratacak ve yz defa daha asi, kr ve imansz olmasna ramen sihirbazlk ve byclk hareketlerine inanacaktr. Senle dalga geerek
ve sana hakaret ederek, Hatan aa in ve Senin O olduuna inanalm
diye bardklarnda hatan inmedin. G onu sonsuza kadar sindirmeden
nce klelerin basit sevinlerini deil zgr ak arzuladn. Fakat doalar
gerei isyankr olsalar da kle olduklar iin insandan ok ey bekledin. Etrafna bak ve karar ver; bin be yz sene geti, onlara bak. Kimi kendine gre
yetitirdin? Yemin ederim, insan senin ona inandndan daha zayf ve bayadr! Senin yaptn o yapabilir mi? Ona bu kadar sayg gstererek deta
onun iin zlmeyi braktn nk onu kendisinden bile ok seven sen,
ondan ok ey istedin! Daha az sayg gstererek daha az ey isteyebilirdin.
Bu sevgiye daha fazla benzerdi nk yk daha haf olurdu. O, zayf ve
deersizdir. Fakat imdi bizim gcmze nasl da isyan ediyor ve isyanndan
nasl da gururlu? Hissettii ocuka bir gurur. Onlar okulda isyan eden ve
retmeni darda tutan kk ocuklar. Fakat ocuka zevkleri bir gn bitecek ve onlara ok pahalya mal olacak. Tapnaklar yerle bir edecekler ve
yeryzn kana boacaklar. Fakat en sonunda bu ahmak ocuklar asi olsalar
bile kendi isyanlarn bile devam ettiremeyen aciz isyankrlar olduklarn
grecekler. Ahmak gzyalarnda boulurken onlar yaratann onlarla alay
etme amacnda olduunu fark edecekler. Bu gerei aresizlik iinde syleyecekler ve szckleri insann doas kutsal eylere kfre dayanamad ve
sonunda acsn yine kendinden kard iin onlar daha da mutsuz edecek
kfrler olacaktr. Sen zgrlkleri iin onca eye katlandktan sonra birok
insann u anki hali kargaa, karklk ve mutsuzluktur. Byk peygamber
grnt ve kirde ilk dirilmede yer alanlar grdn ve her kabilede on
iki bin kii olduunu syler. Onlardan bu kadar fazla varsa onlar insan deil
Tanrdrlar. Hana ve orak, a vahi hayatta akasya ve kklerle yaayarak
yllara dayandlar ve aslnda sen bu zgrlk, zgr sevgi ve senin adna
zgr ve muhteem fedakrln ocuklarn gururla gsterdin. Fakat onlarn
sadece birka bin olduunu unutma, peki gerisine ne olacak? Gllerin
dayandklarna dayanamadklar iin sulanacak zayara ne olacak? Bu kadar feci armaanlar alamadklar iin sulanacak zayf ruha ne olacak? Sen
sadece setiine ve setiin iin mi geldin? Eer yleyse bu bir gizem ve biz
bunu anlayamyoruz ve eer gizemse biz de bir gizem tavsiye etme ve bunun
kalplerinin zgr seimi olmadn, sevginin nemli olmadn fakat vicdanlarna ters dse de kr bir ekilde takip etmeleri gereken bir gizem olduunu retme hakkna sahibiz. Biz de yle yaptk. Senin iini dzettik ve
1513
onu mucize, gizem ve itibar zerine kurduk. nsanlar yine koyunlar gibi ynetildikleri ve onlara bunca acy getiren feci armaan en sonunda kalplerinden alnd iin sevindiler. Bunu retmekte hakl mydk? Konu! Uysalca
gszlklerini kabul eden, efkatle yklerini haeten ve onaymzla doalarna hatta gnaha izin veren biz insanolunu sevmedik mi? Peki neden
imdi bizi engellemeye geldin? Yumuak gzlerle, sessizce ve arayarak neden bana bakyorsun? Sinirlen. Senin sevgini istemiyorum, nk seni sevmiyorum. Senden bir eyler saklamak benim ne iime yarayacak? Kiminle
konutuumu bilmiyor muyum? Sana sylediklerimin hepsini zaten biliyorsun. Gizemimizi senden saklamam kendim iin mi? Belki de bunlar benden
duymak senin istein. O zaman dinle. Seninle deil onunla alyoruz, bu
bizim gizemimiz. Uzun sredir, sekiz yz senedir20 senin deil onun tarafndayz. Sekiz yzyl nce kmseyerek reddettiin sana dnyann btn
krallklarn gstererek nerdii eyi ondan biz aldk. Ondan Romay ve
Sezarn klcn aldk ve kendimizi dnyann tek hkmdar olarak ilan ettik fakat imdiye kadar iimizi tamamlayamadk. Fakat bu kimin hatas? Bu
sadece balang fakat en azndan balad. Tamamlanmak iin daha beklemesi lazm ve dnyann da daha fazla strap ekmesi lazm fakat sonunda
zafer bizim olacak ve biz Sezar olacaz ve insann evrensel mutluluunu
planlayacaz. Fakat sen Sezarn klcn bile alabilirdin. Son armaan neden reddettin? Kudretli ruhun son krini kabul etmi olsaydn, insanlarn
yeryznde arad eye, tapacak ve vicdanna bakacak birine ulam olurdun ve evrensel birlik arzusu insann nc ve son strab olduu iin
herkesi hemkir ve uyumlu bir karnca yuvasnda birletirme yollarna ulardn. Bir btn olarak insanolu evrensel bir devlet kurmak iin abalad.
Muhteem tarihlere sahip birok muhteem millet oldu fakat ne kadar gelitilerse o kadar mutsuz oldular nk dnya apnda bir birlik kurma arzusunu dier insanlardan daha fazla hissettiler. Byk fatihler, Timurlar, Cengiz Hanlar, halklarn bastrmak iin abalayarak yeryznde frtna gibi estiler ve onlar da evrensel birlik iin ayn arzunun bilinsiz bir ifadesinden
baka bir ey deillerdi. Dnyay ve Sezarn kraliyet soyunu alsaydn evrensel devleti kurar ve evrensel bar salardn. nk insanlarn vicdann ve
ekmeini ellerinde tutmuyorsa insanlara kim hkmedebilir ki? Biz Sezarn
klcn aldk ve bunu yaparak Seni reddettik onu takip ettik. Ah, zgr dnce ve bilim karmaas ile yamyamlklarnn ortaya kmas iin uzun
sre geecekti. Babil kulelerini biz olmadan ina etmeye baladklar iin
20 Buradaki gnderme, On Birinci yzyln sonlarnda ve sonrasnda (On Altnc yzyldan deil On
Dokuzuncu yzyldan sekiz asr) Papalkn dnya hkimiyetinin yaylmasna yaplm grnmektedir. yleyse, 16. yzylda bu sahneyi sergileyen yk karakteri daha da belirlidir.
1514
elbette yamyamlkla sonulanacakt. O zaman hayvan bizim ayamza srnerek gelecek, ayaklarmz yalayacak ve ayaklarmza kandamlalar serpecektir. Biz ise bu hayvann zerine oturmal ve kupamz kaldrmalyz ve
kupann zerinde Gizem yazmal. Ancak o zaman bar ve mutluluk insanlar iin hkm srecektir. Seilmile gurur duyuyorsun fakat biz herkese rahatlk verirken seilmie sahipsin. Ayrca bu seilmilerden, seilmi
olabilen gllerden ka tanesi seni beklemekten bezmi ve ruhlarnn glerini ve kalplerinin scakln dier tarafa aktarmtr, aktaracaktr ve bu,
sana kar zgrlk bayraklarn kaldrmalaryla sonulanacaktr? Bu bayra kendin ykselttin. Fakat bizimle birlikte herkes mutlu olacak ve hi kimse Senin zgrln altndayken olduu gibi ne isyan edecek ne de birbirlerini yok edecektir. Ah, sadece zgrlklerini bize braktklarnda ve bize teslim olduklarnda zgr olacaklarna onlar ikna etmeliyiz. O zaman hakl m
oluruz, yalan m syleriz? Senin zgrlnn onlara getirdii klelik ve
karmaklk korkularn hatrlayacaklar iin bizim hakl olduumuza ikna
olacaklar. zgrlk, zgr dnce ve bilim onlar yle zntlere ekecek
ve yle mucize ve zlemez gizemlerle yz yze getirecek ki sert ve asi
olan bazlar kendilerini yok edecek; isyankr ama gsz olan dierleri birbirlerini yok edecek ve geri kalan gsz ve mutsuz olanlar ise kuyruklarn
sallayarak bizim ayamza gelip srnecek ve bize alayacak: Evet, haklydnz, sadece siz Onun gizemine sahipsiniz ve biz de size geri geldik, bizi
kendimizden kurtarn!.
Bizden ekmek alrken elleriyle yaptklar ekmekleri hibir mucize olmadan tekrar onlara vermek iin onlardan aldmz aka grecekler. Ta ekmee evirmediimizi grecekler ama gerekte ekmein kendisindense onu
bizim ellerimizden aldklar iin daha da minnettar olacaklar! nk eski
gnlerde bizim yardmmz olmadan yaptklar ekmein bile ellerinde taa
dntn ve bize geri dndklerinden beri talarn kendi ellerinde ekmee dntn gayet iyi hatrlayacaklar. Tam teslimiyetin deerini ok
ama ok iyi biliyorlar! nsanlar bunu anlayana kadar mutsuz olacaklar. Bunu
bilmemelerindeki en byk su kime ait, konu? Sry datan tekrar bir
araya gelecek ve bir kere daha teslim olacak, ite o zaman herkes iin ilk ve
son olacak. Doalar gerei olduklar zayf yaratklarn sessiz ve mtevaz
mutluluklarn onlara vermeliyiz. En sonunda da marur olmamalar iin
ikna etmeliyiz. Onlara zayf olduklarn ve sadece acnas ocuklar olduklarn fakat ocuka mutluluun en tatls olduunu gstermeliyiz. rkekleecek, bize bel balayacak ve civcivlerin tavua yapt gibi bize daha da
yanaacaklardr. Bize hayret edecek ve nmzde dehete kaplacaklar ve
bu kadar gl ve zeki olmamzla, milyonlardan oluan alkantl srye
1515
boyun edirmemizle gurur duyacaklar. fkemiz nnde aciz bir ekilde titreyecekler, zihinleri korkuyla dolacak, kadn ve ocuklar gibi alamaya her
zaman hazr olacaklar fakat bizden gelen en ufak bir iaretle kahkaha, enlik, sevin ve ocuk arklarna gemeye de hazr olacaklar. Evet, onlar altrmalyz fakat bo zamanlarnda yaamlarn ocuk arklar ve masum
danslarla bir ocuk oyunu haline getirmeliyiz. Ah, hatta gnah ilemelerine
izin vermeliyiz, onlar zayf ve aresizler ve gnah ilemelerine izin verdiimiz iin bizi ocuklar gibi sevecekler. Bizim iznimizle ilenirse her gnahn
kefaretinin deneceini, onlar sevdiimiz iin gnah ilemelerine izin verdiimizi ve bu gnahlarn cezasn stlendiimizi sylemeliyiz. Evet, zerimize alacaz ve bize Tanrnn nnde onlarn gnahlarn zerine alan
kurtarclar gibi tapacaklar. Bizden sakladklar hibir srlar olmayacak.
taatkr olmalarna ya da olmamalarna gre eleri ve metresleriyle yaamalarna, ocuk sahibi olup olmamalarna izin vereceiz ya da bunlar yasaklayacaz ve onlar da bize memnuniyetle ve neeli bir ekilde teslim olacak.
Vicdanlarnn en ac verici srlarn ve hepsini ama hepsini bize getirecekler.
Hepsi iin bir cevabmzn olmas lazm. Kendileri iin zgr bir karar verirken dayandklar byk bir endie ve korkun bir straptan kurtaraca iin
cevaplarmza inanmaktan memnun olacaklar. Onlar yneten yz binlerin
dnda hepsi yani milyonlarca yaratk mutlu olacak. nk sadece gizemi
koruyan bizler mutsuz olmalyz. Milyonlarca mutlu bebek ve iyi ve kt
bilgisinin lanetini zerine alm yz bin ac eken kii olacaktr. Huzur iinde lecek, senin adna gnleri dolacak ve mezarn tesinde lm dnda
hibir ey bulamayacaklar. Fakat bu srr saklamalyz ve onlarn mutluluu
iin onlar cennet ve sonsuzluk dlyle bylemeliyiz. Dier dnyada bir
eyler varsa bile kesinlikle onlar gibiler iin deildir. Senin zaferle, marur ve gl seilmiinle yeniden gelecein nceden sylenmiti fakat biz
onlarn sadece kendilerini kurtardklarn bizim ise herkesi kurtardmz
syleyeceiz. Hayvann zerinde oturan ve ellerinde gizemi tutan fahienin
rezil edilecei, zayfn tekrar ayaa kalkaca, onun soyunu paralayaca ve
nefret uyandrc vcudunun soyulaca anlatld.21 Fakat o zaman ben ayaa kalkacam ve sana gnah bilmeyen milyonlarca ocuu gstereceim.
Mutluluklar iin onlarn gnahlarn zerine alan biz, senin nnde duracaz ve Yarglayabilirsen ve cesaretin varsa bizi yargla diyeceiz. Senden
korkmadm bil. Vahi hayatta benim de olduumu, kklerle ve akasyalarla
benim de yaamm idame ettirdiimi, insanlar kutsadn zgrl benim
de ok istediimi, gl ve aray kapamaya susam seilmilerin arasnda
21 Vahiy 17ye referans yaplmtr.
1516
dayanmak iin benim de abaladm bil. Fakat uyandm. Delilie hizmet

edemezdim. Arkam dndm ve senin iini dzeltenlerin safna katldm.
Mtevazn mutluluu iin gururu terk ettim ve mtevaza geri dndm.
Sana sylediklerim meydana gelecek ve bizim egemenliimiz kurulacak.
Tekrarlyorum; yarn bizi engellemeye geldiin iin seni yakacam ynn
zerine benden gelen bir iaretle kzgn korlar toplamak iin kouturan
itaatkr sry greceksin. Alevlerimizi hak etmi biri varsa o da sensin.
Yarn seni yakacam. [Dedim].
*
Fyodor Dostoyevski, The Grand Inquisitor, The Brothers Karamazov, New York, Modern Library,
sf. 305-319.
3. Yaratc Evrim
Henri Bergson
Yirminci yzyln ilk yllarnda irrasyonalizmin gittike artan beenirliini ikna
edici ve mantkl bir dille ifade eden, College de Franceda felsefe profesr olan
Henri Bergson (1859-1941) geni bir kitleye ular. En nl almas Yaratc Evrim [LEvolution cratrice, 1907] modern biyoloji dilinde yazlm olmasna karn,
zekya ve bilimsel ynteme kar gvensizlii nedeniyle Romantikler tarafndan yceltilmitir. Bergsonun evrimsel harekette ikin ve temel olan araynda ortaya
att yaamsal g tanm, Bergson ekolnn parolasn oluturur.
Bilimin Bat Felsefesinden Ald Bak As, Doann Bilimsel

Olarak Anlalmas in Yeterli Midir?
Henz tamamlanmayan yaamn evrimi, omurgallardan insana doru
ykselen bir izgi dorultusunda kesintisiz ilerlemeyle zeknn nasl olutuunu gstermektedir. Anlama yeteneinde canllarn bilincinin kendileri
iin hazrlanan var olma koullarna daha kesin, daha karmak ve esnek
uyarlamas olan eylem yetenei ilavesini bize gstermektedir. Bu nedenle,
kelimenin dar anlamyla, zekmzn vcudumuzun evresine en iyi ekilde uymasn, d maddelerin aralarndaki ilikiyi temsil etmesini, ksacas
maddeyi dnmesini salamak amacnda olduu sonucu kmaktadr. Aslnda, bu sonu u an okuduunuz yaznn sonularndan biri olacaktr. nsan zeksnn cansz nesneler arasnda, zellikle de eylemlerimizin dayanak
noktalarn ve meguliyetimizin aralarn bulduu kat maddeler arasnda
1517
kendini evde gibi hissettiini; kavramlarmzn kat maddeler modeline dayanarak oluturulduunu; mantmzn en iyi ekliyle kat madde mant
olduunu ve sonu olarak zekmzn, mantkl dncenin dzensiz cisimle
benzerlik gsteren ve deneyimle ufack bir temas sonrasnda keiften kefe
gidebilmek iin zeknn kendi doal akn takip etmesi gereken geometride
baarl olduunu grmeliyiz.
Fakat bundan sonra dncemizin, tamamen mantkl ekliyle, yaamn
gerek doasn ve evrimsel hareketin gerek anlamn temsil edemeyecei
gerei gelmelidir. Yaam tarafndan belirli artlarda belirli eylerde hareket
etmek zere yaratlmken sadece bir yaylmas veya yn olan yaam nasl
tamamen kapsayabilir? Evrimsel hareketin kendi yolu boyunca biriktirilirken evrimsel hareketin kendisine nasl uygulanabilir? Ayrca parann btne eit olduu, sonucun sebebi tekrar emebilecei veya sahilde braklm
bir akl tann onu oraya getiren dalgann eklini gsterdii ileri srlebilir. Aslnda, dncemizin bir kategorisinin bile, birlik, ok katllk, mekanik arza, zek, katiyet vs, gibi yaamn maddeleri iin tam olarak geerli olmadn hissediyoruz. Bireyselliin nerede baladn ve bittiini, canlnn
tek ya da birok olduunu, hcrelerin mi birleerek organizmay meydana
getirdiini ya da organizmann m kendini hcrelere ayrdn kim syleyebilir? Canllar bou bouna kalba sokmaya zorluyoruz. Btn kalplar
atlyor. Kalplar, iine koymaya altklarmza gre ok dar, her eyden
nce ok bklmezdirler. Duraan maddeler arasnda kendinden olduka
emin olan muhakememizi bu yeni zeminde kendini kolaylkla rahatsz hissetmektedir. Tamamen muhakemeye bal olarak biyolojik bir bulutan bahsetmek zor olacaktr. Genellikle, deneyim, sonunda bize yaamn belirli bir
sonu elde etmek iin nasl ilediini gsterdiinde, bunun daha nce hi
dnmediimiz ekilde ilediini grrz.
Fakat evrimci felsefe, dzensiz madde durumunda baarl olan ayn
aklama yntemlerini yaam maddelerine yaymakta tereddt etmemektedir. Zek da belki de kazara olan ve canllarn eylemlerine bal olarak dar
bir yolda geli ve gidilerini aydnlatan bir alevin, evrimin yerel etkisini bize
gstererek balar ve ite bize daha yeni anlatt eyi unutarak yolda parlayan bu feneri Dnyay aydnlatacak bir Gne haline getirir. Kavramsal
dncenin gleriyle beraber cesur bir ekilde her eyin, hatta yaamn
yeniden inas iin ilerler. Yolu boyunca ylesine korkun zorluklara arpar,
mantnn ylesine elikilerde son bulduunu grr ki hemen ilk amacn ilan eder. Yeniden ina edecei ey artk gerein kendisi deil sadece
gerein bir taklidi veya sembolik bir grndr; maddelerin z bizden
1518
kaar ve her zaman kaacaktr; ilikiler arasnda hareket ederiz; mutlak olan
bizim blgemizde deildir; bilinmeyenin nnde durduruluruz der. Fakat
insan zeks iin ok fazla gururdan sonra bu durum gerekten byk bir
alakgnlllktr. Canlnn zek ekli, belirli bedenlerin ve onlarn maddi
evrelerinin karlkl eylemleri ve tepkilerine gre ekilleniyorsa neden bize
bu bedenlerin neden yapldnn zne dair bir eyler aklamasn? Eylem
gerek dnda hareket edemez. Dnmek veya hayal kurmak iin domu
bir akln gerekliin dnda kalabileceini, gerein eklini bozacan veya
dntreceini, belki de hayal gcmzn geen bir buluttan insan ve hayvan ekilleri yaratmas gibi yaratacan kabul ediyorum. Eylemin gereklemesi ve tepkinin takip etmesinde kararl ve her an deien bir izlenimi elde
etmek amacnda olan bir zek, mutlak bir eylere dokunan bir zekdr. Felsefe bize hangi eliki ve kurgularla karlatn ve nasl kmazlara girdiini
gstermeseydi bilgimizin bu mutlak deerinden phe etme kri hi aklmza gelir miydi? Fakat bu zorluklar ve elikiler tamamen dncemizin
olaan ekillerini iimizin olmad ve bu yzden de kalplarmzn yaplmad nesnelere uygulamaya almamzdan kaynaklanr. Belirli bir yne veya
duraan bir maddeye ilikin olduu srece zihinsel bilgi, tam tersine belirli
nesne zerine basmakalp bir snfa sokulmu ekilde o nesnenin sadk bir
izlenimini vermelidir. Sadece bir ekilde bize yaam yani basmakalp levhann yaratcsn sunduunu iddia ederse ilikili hale gelir.
O zaman yaamn derinliklerine inmeyi brakmal myz? Anlayn bize
sunduu yaamn btn eylemini yaamn sadece ksmi ve yerel bir davurumu ve hayati srecin bir sonucu ya da yan rn olan belirli bir insan
eylemine indirgedii iin znde yapay ve sembolik olan mekanik kri korumal myz? Aslnda yaam, saf anlaylar yani geometricileri retirken
sahip olduu btn ziksel olaslklar kullandysa yle yapmak zorunda
olmalyz. Fakat insanda biten evrim izgisi tek deildir. Ondan ayr dier
yollarda da kendilerini harici snrlamalardan kurtaramam veya insan
zeksnn yapt gibi kontrol yeniden ele alamam fakat yine de evrim
hareketinde ikin ve asl olan bir eyleri ifade eden baka bilin formlar
gelitirilmitir. Dier bilin formlarnn bir araya getirildiini ve zekyla birletirildiini dnn; sonu yaam kadar kapsaml bir bilin olmaz m? Arkasnda hissettii yaam drtsne aniden arkasn dnen bu tr bir bilin,
grntler geici olsa bile btn yaam grntsn elde eder, deil mi?
Bilincin dier formlarn hl kendi zekmzla ve zekmz araclyla
grdmz iin zekmz amadmz sylenecektir. Saf zekiler olsaydk
ve kavramsal ve mantkl dncemiz etrafnda zek dediimiz parlak ekirdein oluturulduu zden yaplan belirsiz bir bulutluluk olmasayd bu
1519
doru olurdu. Orada anlayn sadece kendi iimizde kapal bulunduumuzda belli belirsiz hissettiimiz fakat kendilerini ibanda yani doann evriminde hissettiklerinde ak ve belirli hale gelen belirli tamamlayc gleri bulunur. Bu nedenle, yaamn kendi ynnde younlamak ve yaylmak
zere ne tr bir aba sarf etmeleri gerektiini reneceklerdir.
Bu, bilgi teorisi ile yaam teorisinin bize ayrlmaz grndn sylemek
anlamna gelir. Bilgi eletirisinin elik etmedii yaam teorisi var olduu
srece anlayn dzenine koyduu kavramlar kabul etmek zorundadr: gnll olsun olmasn, olgular esas olarak grd nceden var olan erevelerin iine koymaktan baka seenei yoktur. Bu nedenle, pozitif bilim
iin uygun hatta gerekli olan fakat amacnn dorudan grn olmayan
bir sembolizm elde eder. Dier taraftan yaamn genel evrimi iinde zeknn
yerini almayan bilgi teorisi ne bilgi erevelerinin nasl ina edildiini ne
de nasl yayldn veya tesine getiini retecektir. Bu iki sorgunun yani
bilgi teorisi ve yaam teorisinin, birbirine katlmas ve dairesel bir srele
srekli ekilde birbirini itelemesi gerekmektedir.
Birlikte, deneyime daha yakn hale getirilen daha gvenli bir yntemle
felsefenin yaratt byk sorunlar zebilirler nk ortak giriimlerinde
baarl olurlarsa bizlere zeknn oluumu ve bylece zekmzn genel yaplann takip ettii maddenin kkenini gsterebilirler. Doann ve zihnin en
u kkne kadar aratrabilirler. Spencern zaten evrimlemi gncel gereklii, kendisi kadar evrimlemi ufak paralara blmeyi ve daha sonra bu
paralarla onu yeniden birletirmeyi bu yzden aklanacak her eyi nceden varsaymay kapsayan yanl evrimciliini, gerekliin oluumu ve geliiminde takip edilebilecei doru evrimcilikle deitirmektedir.
Fakat bu tr bir felsefe bir gnde yaplmayacaktr. Her biri dhi bir kiinin
bireysel almas olan ve bir btn olarak meydana gelen, benimsenen veya
braklan tam adyla felsefe sistemlerinin aksine sadece, birok dnrn
ve ayrca gzlemcinin birbirilerini tamamlayarak, dzelterek ve gelitirerek
kolektif ve ilerlemeci abasyla oluturulacaktr.
*
Henri Bergson Creative Evolution kitabndan, sf. xix-xxiv, 1938 Holt, Rinehart ve Winston, Inc
tarafndan yenilendi.
4. iddet zerine Dnceler*

Georges Sorel
Mhendisken sosyal felsefeci olan Georges Sorel (1847-1922) eitli konularda
yazlar yazmtr. Fikirleri ve ilgileri, radikallikten sosyalizme, hatta monarist ulusalc1520
la kadar ciddi deiiklikler gsteren yazar, yallk dneminde hem Lenin, hem de
Mussoliniye hayran olduunu gizlemez. Sorelin tutarszlnn srrnn mfrit tabiat
ile iddete, irrasyonel olana duyduu hayranlkta yatt sylenir. ok okunan iddet
zerine Dnceler [Rexions sur la violence, 1908] adl kitabnda Sorel, Birinci
Dnya Savandan nce Fransz Sosyalist Partisinde baskn olan grler aleyhinde ve genel bir grev yoluyla gcn dorudan ele geirilmesini destekleyen militan
sendikac liderler lehinde konuur. Sorelin dizideki dier metni iin 3. cilde baknz
(sf.1314).
Devrimci Coku Nasl Srdrlebilir?

Devrimci sendikaclar tpk askeri yazarlarn savatan bahsettikleri tavrla sosyalist hareketten bahsetmektedir; sosyalizmi genel grevle snrlandrmakta, her kombinasyona bu felaketle sonulanacak gibi bakmakta, her
grevde byk nihai ayaklanma iin az da olsa bir benzerlik, bir deneme ve
bir hazrlk grmektedirler.
Kendine Marksist, sendikac ve devrimci diyen bu yeni ekol kendi doktrini, eyleminin sonular ve kendi zgnlnn gerek anlam hakknda
bilinlendii anda genel grev krini desteklediini ilan etti. Bu nedenle,
genel grevi korku iinde bekleten eski resmi, topik ve politik snaklar
terk etmeye ve proleter devrimci hareketin gerek akmna istekle balamaya
ynlendirildi; proletaryann, iilerin sosyalizminin amatr devrimcilerden
ayrlmasn salayan teste, genel grev ilkesine balanmas iin uzun bir sre
gemitir.
Parlamenter sosyalistler, olduka karmak bir dil kullanmyla, eitli
gruplara kendilerini kabul ettirmeyi baarrlarsa byk bir etki elde edebilirler; rnein ii bileenlerini; gelecek kolektivizmi hakkndaki gsterili
ifadelerle aldatlabilecek kadar basit tutmaldrlar; sosyal sorunlar hakknda iyi bilgi sahibiymi gibi grnmek isteyen ahmak orta snf insanlarna
kendilerini derin felsefecilermi gibi sunmak zorundadrlar; ayrca Sosyalist
politikaclarn giriimlerinden pay kaparak insanln minnetini kazandn dnen zengin insanlar smrmeleri de gerekmektedir. Bu etki, bazen
olduka baarl bir ekilde okuyucular arasnda karklk yaymak iin zrvalklar ve bizim nde gelenlerimizin abalar zerine kurulmutur; genel
grevden nefret ederler nk bu gr asndan yrtlen btn propaganda, hayrseverleri memnun edemeyecek kadar sosyalisttir.
Szde proletarya temsilcilerinin azlarnda btn sosyalist formller gerek anlamlarn kaybetmektedir. Snf sava hl byk ilke olarak
1521
durmaktadr fakat ulusal dayanmaya balanmaldr. Enternasyonalizm en

lmllarn en kutsal and imek zere kendilerini hazr hissettiklerini belirttikleri sadakat maddesidir; fakat vatanseverlik de kutsal grevler gerektirmektedir. ilerin zgrlemesi iin iilerin kendi ii olmaldr, kendi gazeteleri de her gn bunu tekrarlamaktadr, fakat gerek zgrleme profesyonel
bir politikacya oy vermeyi, dnyada rahat bir durum elde etmesini salamay ve kendini bir lidere balamay gerektirmektedir. Sonunda devlet ortadan kaybolmaldr, bu konuda Engelsin yazdklaryla ters dmemek iin
olduka dikkatlidirler, fakat bu kaybolu ok uzak gelecekte meydana gelecektir. Bu yzden bu arada politikaclara dedikodular salama arac olarak
devleti kullanma yoluyla yok olu iin kendinizi hazrlamalsnz; devletin
yok oluunu gerekletirmenin en iyi yolu bu arada Hkmet dzeneini
glendirmeye almaktr. Bu muhakeme yntemi yamurdan slanmay
nlemek iin kendini suya atan Gribouillenin yntemine benzemektedir.
Bizim muhteem insanlarmzn nutuklarnn zn oluturan elikili,
tuhaf ve sahte iddialarn basit ana hatlaryla sayfalar doldurulabilir; hibir
ey onlar utandrmaz ve onlar, adal, cokulu ve belirsiz konumalarnda
en mutlak badamazl en esnek frsatlkla birletirmeyi iyi bilirler. Bilge bir sosyalizm taraftar Marxn eserlerinin incelenmesinden rendii en
temel dersin samalklar yoluyla ztlklar uzlatrma sanat olduunu sylemiti. tiraf edeyim; bu zor konularda olduka yetersizim ayrca politikaclarn bilge unvann verdii insanlar arasnda saylmak gibi bir iddiam yok;
fakat bunun Marks felsefenin zeti ve asl olduunu kabul etmeyi kendime
yediremiyorum.
Her trl hrsl insan tarafndan smrlen, birka soytary hayrete
dren ve gerileyen insanlar tarafndan hayranlk duyulan bu grltl,
geveze ve yalanc sosyalizme kar devrimci sendikaclk tarafn almakta
ve tam aksine hibir eyi kararszlk durumunda brakmamak iin abalamaktadr. Fikirleri, dzenbazlk ve zihinsel ekinceler olmakszn drst bir
biimde ifade edilmektedir; doktrinlerin etkisini karmak yorum akmyla
azaltmak iin hibir giriimde bulunmamaktadr. Sendikaclk her eye tam
olarak k tutan, her eyi tam da doann onlar iin ayrd yere koyan ve
oyundaki glerin btn deerini ortaya karan ifade yntemlerini kullanmaya abalamaktadr. Sendikac hareket hakknda ak bir kir sahibi olmak
istiyorsak, kartlklar gizlenmek yerine byk bir rahatln iine atlmaldr; birbirlerine kar mcadele eden gruplar mmkn olduunca ayr ve
yekpare gsterilmelidir; ksacas ayaklanm kitlelerin hareketleri, devrimcilerin ruhunun derin ve uzun sreli bir izlenime kaplaca ekilde temsil
edilmelidir.
1522
Bu sonular sradan bir dil kullanmyla hibir belirli tavrla elde edilemez; sadece, sezgiyle ve dnlen analizlerin hibiri yaplmadan nce
sosyalizmin modern topluma kar balatt savan farkl davurumlarna
uygun gelen duyarllk kitlelerini blnmez bir btn halinde harekete geirebilen grnt topluluu kullanlmaldr. Sendikaclar sosyalizmi genel
grev dramna younlatrarak kusursuz bir ekilde zmektedirler; bu nedenle, profesrlerin kelime oyunlarndaki elikilerin uzlatrlmasna artk yer
yoktur; her ey ak bir ekilde planlanmaktadr; bylece sosyalizmin sadece
bir yorumu mmkn olacaktr. Bu yntem, Bergsonn doktrinine gre, integral bilginin analize nazaran sahip olduu avantajlarn hepsine sahiptir.
Genel grevin ili olarak gerekletirilme olasl olduka fazla tartlmtr; sosyalist savann tek bir muharebe ile karara balanamayaca
belirtilmitir. Dikkatli, pratik ve bilimsel olduunu dnen insanlara gre
proletaryann byk kitlelerini ayn anda harekete geirme zorluu ok byk grnmektedir; byle muazzam bir mcadelenin sunaca ayrntnn
zorluklarn zmlemilerdir. Politikaclarn yan sra sosyalist sosyologlarn gr; genel grevin popler bir hayal olduu ve ii snf hareketinin
balang nitelii olduu ynndedir. Genel grevin, sosyoloji tekelcilerinin
bize, gerek ii hareketi kavramnn emanetileri olarak sk sk sunduklar
iilerin kendilerinin de bir sre sonra balarndan att bir genlik yanlsamas olduu kararna varan Sidney Webbin22 yetkisini kendimize kar
alnt yaptk.
Gnmz ngilteresinde genel grevin popler olmad gr, bu krin
tarihi neminin karsna getirilecek zayf bir iddiadr, nk ngilizler snf
sava hakkndaki byk bilgi yoksunluklaryla ayrt edilmektedir; kirleri
ortaa etkileri altnda kalmtr: ayrcalkl veya en azndan yasalar tarafndan korunan lonca, onlara hl ii snf rgtnn ideali olarak grnmektedir; sendikaclar iin kullanlacak bir isim olarak ii snf aristokrasisi
terimi ngiltere iin retilmitir; aslna baklrsa sendikaclk, yasal nceliklerin elde edilmesine almaktadr. Bu nedenle, ngilterenin genel grevden
holanmamas, snf savan sosyalizmin z olarak deerlendiren herkes tarafndan ikinci durumun lehine gl olas bir kant olarak grlmelidir. ()
Ben de uygulanabilir dzenin dncelerine dayanarak genel greve edilen itirazlara nem vermiyorum. Gelecein mcadelelerinin doas ve kapitalizmi bastrma yollar hakknda tarihle donatlan modele dayanarak hipotez oluturma abas topistlerin eski yntemlerine geri dn anlamna gelir. Gelecein bilimsel yollarla tahmin edilecei veya bir hipotezin dierin22 Webb (1859-1947) ngiliz kademeli meclis sosyalizminin ana teorisyenidir.
1523
den daha iyi olup olmadn tartmamz salayacak hibir sre bulunmamaktadr; en byk ahsiyetlerin yakn gelecek hakknda tahminde bulunma isteiyle ok byk hatalar yaptklar birok unutulmaz rnekle kantlanmtr.
Fakat u n terk etmeden ve sonsuza kadar mantmzdan kamaya
mahkmmu gibi grnen gelecek muhakememiz olmadan hi hareket etmememiz gerekir. Belirli bir yolla yaplrsa belirsiz bir zamanda gelecein tasarlanmasnn olduka etkili olaca ve ok az karaca tecrbeyle sabittir.
Bu durum, gelecek beklentilerinin, insanlarn, bir partinin veya bir snfn
en gl eilimlerinin ve yaamn btn koullarnda igdlerin sraryla zihinde tekrarlanan eilimlerin hepsini iine alan ve insann arzularn,
tutkularn ve zihinsel eylemlerini dier btn yntemlerden daha kolay bir
ekilde dzeltmesini salayan anlk eylemin umutlarna tamamen gereklik
yn veren mitlerin eklini almasyla ortaya kar. Ayrca bu sosyal mitlerin
kiinin yaam boyunca yapt gzlemlerden yararlanmasn hibir ekilde engellemeyeceini ve olaan meguliyetleri iin harcad abasna engel
tekil etmeyeceini biliyoruz.
Bu durumun doruluu birok rnekle gsterilebilir.
lk Hristiyanlar, azizler kralln kurulmasyla ilk kuan sonunda
sann geri gelmesini ve putperest dnyann mahvn bekliyordu. Beklenen
felaket gereklemedi fakat Hristiyan dncesi bu vahiysel mitten ylesine iyi yararland ki baz ada bilginler sann btn tlerinin sadece
bu noktaya atfta bulunduu grn srdrmektedir. Luther ve Calvinin
Avrupann dini cokusundan oluturduklar umutlar hibir ekilde gerekletirilemedi; devrimin bu babalar gemi bir an insanlar olarak grldler; gnmz Protestanlar iin onlar, modern zamanlardan ok Orta aa
aittir ve onlar en ok skntya sokan sorunlar ada Protestanlkta ok az
yer tutmaktadr. Bu sebeple Hristiyan yenilenmesi hayalinden kaynaklanan
muazzam sonular inkr m etmeliyiz? Devrimin gerek gelimelerinin ilk
ustalarnda coku yaratan byleyici resimlere hibir ekilde benzemedii
kabul edilmelidir; fakat bu resimler olmadan Devrim zafere ulaabilir miydi? Fransz Devrimi mitiyle birok topyann kafas karmtr nk onlar, yaratc edebiyata tutkuyla bal, bilime gvenle yaklaan ve gemiin
ekonomik tarihini ok az bilen bir toplum tarafndan oluturulmutur. Bu
topyalardan hibir ey kmad, ancak Devrimin 18. yzylda sosyal topyalar reten insanlarn hayal ettiinden daha derin bir dnm olmad
sorgulanabilir. Bizim kendi zamanmzda Mazzini, kendi zamannn okbilmilerinin deli bir canavar dedikleri eyi kovalad fakat Mazzini olmasayd
talyann byle byk bir g haline gelemeyecei ve Mazzininin talyan
1524
birlii iin Cavour23 ve onun ekolnn btn politikaclarndan daha fazlasn yapt gerei artk inkr edilemez.
Gelecek tarihinin bir ksmn oluturacak detaylarla ilgili olarak mitlerin
nelere sahip olduu bilgisi ok da nemli bir bilgi deildir; bunlar astrolojik yllklar deillerdir; ilk Hristiyanlar tarafndan beklenen felakette olduu
gibi ierdikleri hibir eyin gereklememesi bile olasdr. Gnlk yaammzda aslnda meydana gelenin nceden onun hakknda sahip olduumuz
kirden olduka farkl olmasna alk deil miyiz? Fakat bu bizim karar vermeye devam etmemizi engellememektedir. Psikologlar; grnteki amalarla ili olarak gerekletirilen amalar arasnda bir heterojenliin olduunu sylerler: yaama ait en ufak tecrbe bu kanunu bize ispatlamaktadr. (...)
Mit, iinde olduumuz zamanda eyleme geme arac olarak deerlendirilmelidir; gelecein tarihi olarak tam anlamyla ne kadar uzaa gtrlebileceini tartma giriimi anlamszdr. Tek nemli olan btnl iinde
mitin kendisidir; paralar, ana kri ortaya kard srece ilgi ekmektedir. Bu nedenle, sosyal sava srasnda meydana gelebilecek olaylar hakknda ve proletaryaya zafer kazandracak kati atmalar hakknda tartmak
hibir amaca hizmet etmemektedir. Devrimcilerin bu genel grevin hayali
resminin oluturulmasnda bsbtn ve tamamen aldatld dnldnde bile bu resim, sosyalizmin btn isteklerini kapsamsa ve devrimci
dncesine baka hibir dnce ynteminin veremeyecei bir kesinlik
ve sertlik vermise devrime hazrlk yolunda byk bir g unsuru olmu
demektir.
O zaman genel grev krinin nemini tartmak iin politikaclar, sosyologlar veya siyaset bilimi alannda iddial olanlar arasnda yaygn olan btn tartma yntemleri terk edilmelidir. Muhalierinin kurmaya alt
her ey, aksini ispatladklarn dndkleri teorinin deerini hibir ekilde
azaltmadan onlara braklabilir. Genel grevin ksmen gereklik veya sadece
popler hayal gcnn bir rn olup olmad sorusu ok da byk bir
neme sahip deildir. Bilinmesi gereken tek ey genel grevin, sosyalist doktrininin devrimci proletaryadan bekledii her eyi ierip iermediidir.
Bu sorunu zmek iin artk bilgili bir ekilde gelecek hakknda tartmak zorunda deiliz; felsefe, tarih veya ekonomi bilimleri hakkndaki yksek yansmalara izin vermek zorunda deiliz; teori uanda deiliz ve gzle grlebilir gerekler seviyesinde kalabiliriz. Proletaryann tam ortasnda
gerek evrim hareketi iinde aktif olarak yer alan, orta snfn iine szmak
arzusunda olmayan ve zihinleri irketlerle alakal nyarglarn etkisinde ol23 Kont Camillo Benso di Cavour (1810-1861) talyann birlemesinde etkili olmu bir devlet adamyd.
1525
mayan kiileri sorgulamalyz. Bu kiiler belirsiz sayda politik, ekonomik ve

ahlaki sorun hakknda aldatlabilir fakat onlarn ahitlikleri, onlar ve yoldalarn en etkili ekilde harekete geiren, sosyalist kavramlaryla zde
olma anlamnda onlara en fazla seslenen ve sayesinde mantklar, umutlar
ve belirli gereklere bak ekilleri blnmez bir birlik gibi grnen kirler
sz konusu olduunda kesin, bamsz ve su gtrmezdir.
Bu kiiler sayesinde, genel grevin aslnda benim dediim ey olduunu
biliyoruz; sosyalizmin tamamen iinde bulunduu bir mit, baka bir deyile
sosyalizmin modern topluma kar balatt savan farkl davurumlarna
karlk gelen btn duygular igdsel olarak harekete geirme yeteneine sahip grntler btndr.24 Grevler proletaryann sahip olduu en
asil, en derin ve en devingen duygular ortaya karmtr; genel grev bu
duygularn hepsini dzenli bir resimde toplamakta ve hepsini bir araya getirerek her birine en fazla younluu vermektedir; belirli atmalarn ac
verici anlarna seslenerek bilince sunulan derlemenin btn detaylarn
youn bir yaamla renklendirmektedir. Bu nedenle, dilin tam aklkla bize
veremeyecei sosyalizm sezgisini bir btn olarak annda alglayarak elde
etmekteyiz.
Genel grev krinin gcn kantlayacak baka bir kant hl ileri srebiliriz. Bu kir her zaman sylendii gibi saf bir canavar olsayd, parlamenter
Sosyalistler ona bu kadar ateli saldrmazlard; insanlarn kamam gzleri
nnde topistlerin her zaman destekledii anlamsz umutlara saldrdklarn hi hatrlamyorum. () Fakat sz konusu genel grev olunca durum
deimektedir; politikaclarmz artk karmak ekincelerden memnun deil: sert konumakta ve dinleyicileri bu kavram terk etmeye ikna etmek iin
abalamaktadrlar.
Bu yaklamn sebebini anlamak kolaydr: politikaclarn, insanlara gelecee dair yanltc bir serap sunan ve insanlar bu konulara bilimsel olarak
bakan kiilerin sadece ksmen ve birok kuak tarafndan uzun abalarn
ardndan gerekletirilebileceini bildii dnyevi refahn hemen gerekletirilmesine dndren topyalardan korkmak iin hibir sebepleri yoktur
(Clemenceauya25 gre sosyalistlerin yapt budur). Semenler devletin sihirli glerine ne kadar isteyerek inanrsa, mucize sz veren adaya oy vermek iin o kadar ok ikna olurlar; seim mcadelesinde her aday dierlerini
gemeye alr: sosyalist adaylarn radikalleri bozguna uratmas iin semenlerin gelecek mutluluu hakkndaki her sze inanacak kadar saf olma24 Bu pasaj Engels, topik ve Bilimsel Sosyalizm ile karlatrnz (sf.1436).
25 Radikal Fransz devlet adam Georges Clemenceau(1841-1929) Sosyalizmin en ateli dmanlarndan biriydi.
1526
s gerekir; bizim sosyalist politikaclarmz bu yzden bu rahat topyalarla

mcadele etmemek iin her trl etkili yola zen gstermektedir.
Genel grev kavramna kar mcadele etmektedirler nk propaganda
turlar boyunca bu kavramn ii snf zihnine takdire ayan bir ekilde
uyarlandn, bylece bu kavramn ii snfna en mutlak yoluyla hkmetme ve parlamenterlerin tatmin edecei arzulara yer brakmama olasl
olduunu fark etmilerdir. Bu krin ok etkili bir itici g olduunu, insanlarn aklna girdiinde onlarn artk liderler tarafndan kontrol edilemeyeceini ve bylece vekillerin gcnn sfra indirgenebileceini anlamaktadrlar. Ksacas, genel grevin btn sosyalist hareketin kolayca emebileceini
ve bu durumun, parlamenter rejimin oluturulduu grteki siyasi gruplar
arasnda btn bu uzlamalar gereksiz hale getireceini belli belirsiz hissetmektedirler.
*
Georges Sorel, Reections on Violence, eviri T.T. Hulme ve J. Roth ve E.A. Shilsin giriiyle, Glencoe, III., The Free Pres, 1950, sf. 137-147.
E. SUSMAYAN LBERALZM
1. Ekonomik Liberalizm
L. T. Hobhouse
Londra niversitesinde sosyoloji profesr olan L. T. Hobhouse (1864-1929)
Birinci Dnya Sava ncesinde sol kanat ngiliz Liberalizminin nde gelen teorisyeniydi. 1905 ylndan sonra iktidara gelen Liberal Partinin politikalar, Herbert
Spencern kasvetli kehanetlerinin ok uzandayd. Hkmet, fakirlerin sosyal
hizmetlerinin zenginlerin dedii vergilerden nanse edildii refah devletinin
oluturulmasna nayak oldu. David Llyod George gibi (Dwyfor Kontu. 1863-1946,
Liberal Partiden seilen son babakan (1916-1922), 1. Dnya Savandan sonra
Avrupann ekillenmesinde barol oyuncusu, Osmanl mparatorluunu paralama
siyasetinin ve Anadolu igalinin ba mimar) liberal liderlere yakn olan Hobhouse,
hkmetin politikasn, liberalizmin temel ilkeleri olarak kabul gren esaslara yaktrmaya zen gstererek savunmutur. Kendi sosyal liberalizmi ile sosyalizm arasna
bir izgi ekmek iin hayli aba harcayan Babakan George, politikalarnn bireycilik
ve kolektivizm arasndaki gl uzlamaya dayal bir toplum oluturabileceinde srarlyd.
1527
Liberal Felsefe Tarafndan Belirtilen Siyasi Gcn Snrlar inde

Sosyal Adalete Ulalabilir Mi?
Mlkiyet haklarnn varln hepimiz kabul ediyoruz. Peki, mlk sahibi
olma hakk olmayabilir mi? Miras ve vasiyet yasalar araclyla byk eitsizliklerin gzlendii ekonomi sisteminde kkten bir yanl yok mudur? Bazlar her trl erdeme sahip bir bireyin sosyal deerinden daha fazlasyla
doarken, byk ounluun kazanabildikleri dnda hibir eye sahip olmadan doduu durumu kabul etmeli miyiz? Akla uygun ekonomi etii plannda, toplum yesi iin kamu kaynaklar zerinde belirli asgari bir hak iddias eklini alabilecek bu tr gerek mlkiyet hakkna izin veremez miyiz?
Bunun etik ksm dnda gzel bir kir olduu sylenebilir; peki ya daha
az ansllarn yararlanaca kaynaklar nelerdir? ngiliz Devleti sz konusu
ama iin uygun ok az ortak kaynaa sahiptir veya ona bile sahip deildir.
Geliri vergilendirmeye dayaldr ve bunun anlam fakirlerin yararna zenginlerin vergilendirileceidir ki bu durumun ne adalet ne de hayr olduu, sadece soygun olduu sylenebilir. Buna benim cevabm, kamu kaynaklarnn
boaltlmasnn derin bir ekonomik dzensizlik anlamna geldiidir. Servetin kiisel bir dayanann yannda sosyal bir dayanann olduunu da ileri
srebilirim. ehirlerin iinde ve etrafndaki arazi kiralar gibi servet eitleri
byk oranda toplumun eseridir ve gemi zamanda bu tr servetlerin zel
ellere dmesine izin verilmesi sadece hkmet yolsuzluu araclyla olmutur. Dier byk servet kaynaklar genellikle ayrt edici ekilde anti sosyal eilimlere sahip ve sadece ekonomimizin hatal dzeni araclyla gerekletirilen mali ve kurgusal ilemlerde bulunabilir. Dier sebepler, bir tarafta alkoll iki ile ilgili yasalarmzn ve eskiden belediye hizmetleri arznn zel sektre dmesine izin verme geleneinin kurduu ksmi tekellerde yatmaktadr. Miras ilkesi araclyla biriken mlk devredilmektedir ve
sonu; medeniyetin maddi karlarnda pay mirasna sahip olarak kk bir
snf yannda plak geldik plak gideceiz diyebilen daha byk bir snfn varldr. Bir btn olarak bu sistemin gzden geirilmesi gerektii savunulmaktadr. Bu artlarda mlkiyet duraklamaktadr, esas olarak her bireyin kendi emeinin meyvelerini kendisi iin gvence altna alabilecei bir
kurum olmaya zorlanmaktadr ve mal sahibinin genel olarak emredebilecei
eyler bakmndan dierlerinin emeine komut vermesini salayan bir ara
haline gelmektedir. Bu eilimin istenmeyen bir durum olduu ve toplumun
emrindeki genel hisseyi arttrma ve bylece onu avarelik, kapasite eksiklii
veya su yznden avantajlarn kaybetmeyen, herkesin ekonomik bamszln gvence altna almak zere kullanma yetkisine sahip olabilecek or-
1528
tak mali, endstriyel ve sosyal tedbirler araclyla are retme yeteneine sahip olduu savunulmaktadr. Herkesin kendine uygun sosyal durumla doduu, ortak topraklarda uygun paya sahip olduu komnal toplum rnekleri bulunmaktadr. Ekonomik bireyselcilik bu sistemin son kalntlarn
yok ederek byk maddi geliimlerin temelini atmtr fakat bunu kitlelerin
mutsuzluu pahasna yapmtr. Ekonomideki temel sorun mlkiyeti yok etmek deil modern ihtiyalara uygun artlar altnda sosyal mlkiyet kavramn doru yere koymaktr. Bu, eskiden duyduklarmz gibi yeniden datmn basit kurallaryla yaplmayacaktr. Servet iinde sosyal etmenleri bireysel etmenlerden ayrarak, sosyal servet unsurlarn kamu kasalarna ynlendirerek ve yelerinin ncelikli ihtiyalarn ynetmek iin toplumun da kullanmnda tutarak baarlacaktr.
Mlkiyetin temeli iki anlamda sosyaldir. Bir taraftan mal sahibinin haklarn hrszla ve yamaclara kar koruyarak srdren dzenli bir toplum
gcdr. Btn eletirilere ramen pek ok kii Doa veya lahi Takdir tarafndan seilen ansl bireylermi ve devleti ynetmek ve mlkiyetlerinin
rahata kullanmnda kanun dzeneini zgrce kullanarak mlklerini gvence altna almak iin sonsuz hakka sahiplermi gibi mlkiyet hakknda
konumaktadr. Dzenli toplum gc olmadan haklarnn hibir ie yaramayacan unuturlar. Hkimler, polisler ve toplumun srdrd oturmu
dzen olmasayd nerede olacaklarn kendilerine sormazlar. Servetini tamamen kendi bana yaptn dnen varlkl bir i adam, ticari gelimeyi,
karayolu, demiryolu ve denizden gvenlii, hnerli igc kitlelerini, medeniyetin emrine verdii btn zihin gcn, dnyann genel ilerlemesi izin
verdii iin rettii rnlerin talebini, sre gerei kulland ve bilim insanlarnn ve sanayi idarecilerinin ortak abasyla kurulan icatlar mmkn
klan dzenli sakinlik olmasayd baarsna giden yolda tek bir adm nasl
atacan dnmek iin bir an bile durmamaktadr. Servetinin temellerine
bakm olsayd, mlkiyetini devam ettiren ve gvence altna alan toplum olduu iin servetin ilk oluumundaki kanlmaz ortann da toplum olduunun farkna varrd.
Bu, mlkiyetin sosyal olduu ikinci anlam nmze getirmektedir. Deerde ve retimde sosyal bir unsur bulunmaktadr. Modern sanayide bireyin
kimseden yardm almadan gsterdii abayla yapabilecei ok az ey vardr.
gc zenle blnmtr ve orantl olarak blnd iin de ibirliki bir yaklam sergilemek zorundadr. Kii sataca mallar retmekte ve
kur oran yani yat oranlar karmak sosyal gler tarafndan belirlenen
arz ve talep ilikileri ile saptanmaktadr. retim yntemlerinde, her birey
medeniyetin kullanma hazr btn aralarn, dier kiilerinin beyinlerinin
1529
icat ettikleri dzenekleri, kazanlan medeniyetin armaan insan aletlerini

elinden gelen en iyi ekilde kullanmaktadr. Bu nedenle, toplum bir kiinin
dierinden daha iyi kullanaca koullar ve imknlar salamaktadr ve kullanmlar dllendirilecek kiisel hak iddiasnn temelini oluturan bireysel
veya kiisel retim unsuru anlamna gelmektedir. Bu kiisel abay srdrmek ve canlandrmak, iyi ileyen bir ekonomi dzeninin gerekliliidir ve
burada, herhangi belirli bir sosyalizm kavramnn bu ihtiyac karlayp karlamayacan sormamza gerek olmadan kendimizden emin bir ekilde bu
noktay gz ard eden hibir sosyalist yaklamn kalc baarnn tadn karamayacan ortaya koyabiliriz. Dier taraftan servetteki sosyal etkeni gz
ard eden bireyselcilik ulusal kaynaklar bitirecek, toplumu sanayinin meyvelerindeki hakl payndan mahrum edecek ve bylece servetin tek tara
ve adaletsiz datmyla sonulanacaktr. Ekonomi adaleti sadece her bireye
deil ister sosyal ister kiisel olsun yararl hizmetin yerine getirilmesinde
yer alan her ileve de hakk olan vermelidir ve bu hak, bu yararl ilevin
etkili kullanmn canlandrmak ve devam ettirmek iin gerekli miktar tarafndan ayarlanmaktadr. lev ve dayanak arasndaki bu denklem ekonomik
eitliin gerek anlamdr.26
Hobhouse dikkatini miras kalan servete evirir:
Zamanmzn sosyal ve ekonomik yaps iinde en belirleyici etken budur. Bizim ilkemizde, gnden gne yaratlan servetinkinden olduka farkl
bir konumda bulunduu aktr. Sadece iki zeminde savunulabilir. Biri kuralc hak ve ekonomik dzenin temelini bozmann zorluudur. Bu durum
iddetli ve aceleci yntemlere kar cevaplanamaz bir iddia ortaya koymaktadr fakat ekonomik dzenlemenin yava ilerleyen politikasna kar hibir
iddia salayamamaktadr. Dier iddia ise miras kalan servetin birok dolayl
ileve hizmet ettiidir. ocuklarn geimini salamak ve bir aile kurmak bu
abann uyarclardr. almayan snfn varl, zgnln bamsz geliimi ve devletin hizmetleri iin nyargsz erkek ve kadn i gc tedarik
etmek iin olanak salamaktadr. Bir kere daha bu iddialarn deerinin bildirilecei tek gerek testin ampirik test olduunu belirtmek isterim. Grne
gre miras kalan servet kazanlan servetten farkl bir dayanak zerindedir
ve liberal politika alarak kazanlan gelirin kazanlmayandan ayrlmasna
balamak iin doru yerdedir.
Liberal politika sadece kazanlan ve kazanlmayan gelirin ayrlmasna
deil her trl kaynaktan gelen yksek gelirler zerindeki vergiye de ken26 Bunu Bastiat, Hukuk ile karlatrnz (sf.1158).
1530
dini adasayd temel ilkenin herhangi bir bireyin, toplum iin baz bireyler kadar deerli olup olmayacana dair saygl bir phe olduunu kabul
ederdim. Aslnda dnyann byk servetleri byk dahilere dyorsa bu
pheyi deerlendirmeliyiz. Bir Shakespeare, bir Browning, bir Newton
veya bir Cobden iin ne dememiz gerektiini belirlemek imknsz olurdu.
mknsz, fakat neyse ki ayn zamanda da gereksiz. nk dahi insan kendi
arzular tarafndan vermeye zorlanmaktadr ve toplumdan istedii tek dl
ise yalnz braklmak ve biraz sessizlik ile temiz havadr. Yaratc enerjisi,
insanlarn dileklerine bakmakszn onu tevik eden isel uyarcya verilen
bir yant olduu iin gerekte hizmetlerine ramen dnce, yaamnn ncelikli ihtiyalarn karlamasn salayan mtevaz yeterlilikten fazlasn
istemeye hakk da yoktur. Byk sanayi idarecilerinin durumu daha farkldr fakat onlar da ileri sosyal anlamda gl olduu srece gerek kar
akndan fazla isel bir gereklilik tarafndan ynlendirilmektedirler. Byk
krlar elde etmektedirler nk ileri, denge doru tarafta olduu zaman
kesinlikle byk bir denge anlamna gelen bir dzeye ulamaktadr ve phesiz, baarlarnn iareti ayrca artan sosyal gcn temeli olarak parayla
ilgilenmeye eilimli olmaktadr. Ama ben iki kant yznden abartanlara
inanyorum: Birincisi, bylesi bir kafa yapsna sahip birok kiinin kazan
arzusunun etkisine girmeye hazr olmasn bu snftaki insanlarn yaygn
biimde kabul edecei ve baz istisnai durumlarda kendi maddi kazanlarn
azaltmaya ynelik nlemleri aktif biimde destekleyecekleri; ikincisi maa
alanlara, ticari rekabet sz konusu olsa kazanacaklar maala hibir ilikisi
olmayan ve bu durumun bilincinde olmalarn gerektiren bir maa veren
kamu ynetiminin yksek ticari kapasitesinin bykl...
Fakat vergi gelirleri neden zellikle fakirlere gitmektedir? Peter soyulmadysa Paule neden para denmelidir? Peter da eit ekilde toplumun bir yesi olduuna gre neden gelirler Peter ve Paulun ortak ilgilerine harcanmasn? Ortak fonla uramann tek adil yolu phesiz bu fonu kamu yararna
hizmet eden hedeere harcamaktr ve kamu harcamalarnn aslnda btn
snar iin ayn ekilde yararl olaca birok yn bulunmaktadr. Belirtmeye deer; bu durum dorudan amalar daha fakir snar ilgilendiren baz
harcama blmleri iin bile dorudur. rnein alkonsayd sadece ilk olarak
zarar grecek daha fakir blgeler iin deil ayrca kendilerini ayrsalar bile
enfeksiyondan kaamayacak daha zengin blgeler iin kamu salnn deerini dnn. Eski zamanlarda mahkmlarn yan sra hkimler ve jriler
de cezaevi hummasndan lebilirdi. Yine sadece ii iin deil onun hizmet
edecei iveren iin de eitimin ekonomik deerini dnn. Bunlarn hepsine izin verildiinde fakirliin yok edilmesi iin btn sre boyunca kamu
1531
harcamalarnn dikkate deer bir ksmn dndmz kabul edilmelidir.

Bu harcamann ncelikli gerekelendirmesi ise yeterli ziksel olanaklarn ili eksikliinin yol at strab nlemenin kamu yarar iin bir temel unsur
olduu, ayrca herkesi kendini dnmeye zorlayan, talep etme hakkna ve
yerine getirilecek bir greve sahip bir hedef olduudur. inde yer alan bir
kiiye ait bile olsa nlenebilir straba dayal her trl ortak yaam ahenkli
deil ahenksiz bir yaamdr.
1532
1914 ve Sonras
KAOTK MODERN DNYA
1533
1534
KAOTK MODERN DNYA
Medeniyetin k sinyalleri verdii bir zamanda yayoruz. Bu duru savalar

neticesinde olumamtr; savalar medeniyetin knn bir tezahrdr. Ruhani hava, bu duruma her bakmdan ykc sonularla tepki veren gncel gereklere dnmtr.
Albert Schweitzer, Medeniyet Felsefesi
Her eyin efendisi, (insan) kendisinin efendisi deildir. Kendi zenginlii iinde
kaybolmutur. Emri altnda bulunan daha ok arala, daha ok bilgiyle ve her zamankinden daha ok teknikle u ortaya kar ki, bugnn dnyas, bugne kadar
var olmu en kt lemlerle ayn dorultuda ilerlemekte, srklenip gitmektedir. Bu
yzden, g ve gvensizlik kavramnn ilgin bir birleimi, modern insann ruhunu
mesken edinmitir.
Ortega y Gasset, Kitlelerin syan
Gncel olaylar bizi irrasyonel (mantk d) oluuyla etkiler.
nsan doasndaki mantk d glerin basknl, belki de hibir zaman u anki
kadar btnlkl olmamtr.
Franz Alexander, Mantkszlk amz
Fizik elerinin sembolik yaps, genel olarak tannp bilinmektedir ve zik emas, kendini apak ortaya koymak zere formle edilmitir ve daha geni olan bir
eyin ksmi ynn, grnn oluturur.
Sr Arthur Eddington, Fiziksel Dnyann Doas
1535
1536
KAOTK MODERN DNYA
ada dnya, tarihin hibir dneminde olmad kadar eitli grlerle biimlenmektedir. Beeri ve tabii dnyaya dair bilgisinin harikulde bir gelime gstermi
olmasna karn, insanolunun kafas hi bu kadar kark olmamtr. Oysa sosyal
bilimciler, siyasi yaam, temennilerin veya kuruntularn etkisi altnda kalmadan,
bamsz gerekilikle zmleme baars gstermiler; rnein, Robert Michels
oligarinin demir yasasnn demokratik ilkelere resmen adanm rgtlerde bile
geerli olduunu kantlarken, Avusturyal psikolog Sigmund Freud, insan davranlarnda bilinalt gdnn oynad byk rol vurgulamak suretiyle insan doasna
ilikin tm rasyonel teorileri savunmaya itmi, insanolunu sorunlu, ylgn ve isel
olarak blnm bir yaratk olarak sunmutu. Nitekim her ne kadar psikanalizin
yeni keierine deil de, eskinin ilk gnah krine dayanm da olsa, modern dini
dnce de ayn ekilde ktmser bir bak asyla balamtr ve bu bak asndan
yola kan Reinhold Niebuhr (bkz. sayfa 9-13) khnemi gibi duran dini sylemin
modern zorluklarn zmnde kullanlabilirliini gsterir. Keza, Jean Paul Sartrenin
Varoluulukunda olduu gibi, modern felsefenin temel ura da insanolunun
endieleridir.
Buna karn, iki dnya sava, ykc ekonomik buhran ve sonsuza kadar srmesi mukaddermi gibi grnen Souk Sava zamannda, Yirminci yzyl insann
asl meguliyeti siyaset olmutur. Faizm, talyan diktatr Benito Mussolininin kiiliinde kendisine etkili, yeni bir edebi szc bulmutu. Tarihsel balamda ondan
daha nemli biri olan Alman diktatr Adolf Hitler, bu kaynak kitapta alnt yapmaya
deer hibir ey yazmamtr. Komnizm, Vladimir Leninde byk devrimcisini, Joseph Stalinde ise despot idarecisini bulmutur. ngiliz yazar H. G. Wells ile Stalinin
1934 ylnda yaptklar sylei, komnist totaliter yaklam ile demokratik sosyalist
yaklamnn dnya sorunlar balamnda ak bir yzlemeleridir. Yugoslav Milovan
Djilas, komnist pratiinin d krklna uratt ok sayda adanm eski komnisti
zmlerken, Czeslaw Milosz, komnizmin halen [Klaus Epstein bu metni 1967
1537
ylnda baslmtr] birok Dou Avrupal zerinde sahip olduu ekici gc analiz
eder. Amerikan sosyolog C. Wright Mills, Dinle, Yanki (Listen, Yankee) adl eserinde
bugn dnyann az gelimi milletlerinde hkim olan ve komnist propaganda
deirmenlerine tlecek tahl salayan Amerikan grntsn betimler.
Bat demokrasileri, d kaynakl komnizm ve faizm tacizlerden baka, ierde
yaanan hayli ciddi ayrmalardan da muzdarip olmulardr. rnein, Alman felsefeci Osward Spenglern temsil ettii velut bir aznlk, On Dokuzuncu yzyln nde
gelen lkelerinde ulalan Liberal demokrasiyi reddetmitir. Kapitalizmin 1930larda
yaad ekonomik krizi iyiletirmek amacyla sunulan neriler karmaa yaratm, ngiliz ekonomist John Maynard Keynes kapitalizmin uygulanabilirliini salamak iin
hkmet mdahalesinin gerektiini iddia ederken, ngiliz Marksist John Strachey,
Keynesin reetesinin kapitalist hastalnn doasna uygun olmadn ileri srm,
Avusturya doumlu Friedrich Hayek laissez-faireden ciddi bir sapmann klelie giden yolu aacan ilan etmitir. ABD Bakan Franklin Roosevelt, liberal demokratik
toplumun ekonomik sorunlaryla ba edebilecek gte olduunu gsterirken, kinci
Dnya Sava srasnda ortaya koyduu Drt zgrlk ile yaam mcadelesi veren demokrasilerin bar dnemi hedeerini belirlemitir. ngiliz Babakan Winston
Churchill, komnizm ve faizme, bamsz toplumun unsurlarna ilikin sade bir
tanmla meydan okur. Amerikal Profesr Arthur M. Schlesinger, Jr., modern liberalizmin Yirminci yzyln ortas itibariyle kar karya olduu sorunlar tanmlar,
bunlar, Sa ve Sol kanat despotizminin tuzaklarndan kanan, yaamsal merkez
kavramn kullanarak zmeye alr.
F. ANT-ENTELEKTELIZM
1. Oligarinin Demir Yasas*
Robert Michels
Robert Michels (1876-1936) ekonomi ve siyaset bilimi profesryd. nceki Sosyalist ilgileri nedeniyle lkesi Almanyada ter etmeyi reddetmi ve ileriki yalarnn
byk blmnde svire ve talya niversitelerinde ders vermitir. Srgndeki entelektel durumunda olmas siyasi sorunlara karlatrmal yaklam iin temel salamtr. En nemli kitab Siyasi Partiler: Modern Demokrasinin Oligarik Eilimlerinin
Sosyolojik ncelemesi (Political Parties: A Sociologistical Study of the Oligarchical
Tendencies of Modern Society-1911) Michelsin oligarinin demir yasas dedii
keyle nldr.
1538
KAOTK MODERN DNYA
Hkimiyetin Millette Olmasn Salamann Bir Yolu Var Mdr?

Demokrasi, rgtlenme olmadan anlalamaz. Bu nermeyi kantlamak
iin birka sz yeterli olacaktr.
Toplumun karsnda belirli iddialarn bayran dalgalandran ve snfnn yerine getirdii ekonomik ilevlerden doan dnsel hedeerinin gereklemesini arzulayan bir snfn rgte ihtiyac vardr. Hedeeri ister ekonomik ister siyasi olsun, toplu bir iradenin oluturulmas iin tek yolun rgt olduu grlmektedir. En az aba ilkesine yani, mmkn olan en yksek
derecede enerji tasarrufuna dayanan rgtlenme, zayarn gllere kar
olan mcadelelerinde kullandklar silahtr.
Herhangi bir mcadelede baar ans, ortak karlara sahip bireyler arasndaki dayanma temeli zerinde, bu mcadelenin gerekletirildii dereceye bal olacaktr
rgtlenmenin ii snf iin yaamsal bir ilke haline geldiini anlamak
kolaydr, zira o olmadan baar a prioiri imknszdr. inin kendi snfnn toplu yaamna katlmay reddetmesinin kt sonular douraca muhakkaktr. Kltrel, ekonomik, ziksel ve psikolojik artlar bakmndan proletarya, toplumumuzun en zayf unsurudur. Aslnda, ii snarnn izole
yesi ekonomik anlamda daha gl olanlarn ellerinde savunmaszdr. Proletaryann siyasi diren kabiliyeti gelitirebilmesi ve sosyal onura ulamas
sadece yapsal bir kme kurmak iin birlemeleriyle gereklemektedir. i
snfnn nemi ve etkisi dorudan saysal gcyle orantldr. rgtlenme
ilkesi kitlelerin siyasi mcadelesi iin kesinlikle en temel kouldur.
Fakat siyasi adan gerekli rgtlenme ilkesi muhalier iin yararl olabilecek g dzensizliinin stesinden gelirken yannda baka tehlikeler
getirmektedir. Yamurdan kaarken doluya tutuluruz. rgtlenme aslnda,
muhafazakr akmlarn korkun seller meydana getirerek ve vadiyi tannmaz hale getirerek demokrasi vadisinden akt bir kaynaktr.
Michels, bunlar syledikten sonra demokratik partilerin liderlerinin kltr, bak as, gelir ve yaam ekli bakmndan takipilerinden neden ve
nasl ayrldn zmler:
Bir varlk, bir dzenek paras olarak kabul edilen partinin mutlaka yelerinin btnlyle veya yelerinin ait olduu sna tanmlanmas gerekmemektedir. Parti, bir amac gvence altna alma arac olarak oluturulmutur. Fakat kendi amalar ve karlaryla donatlm ekilde kendi iinde bir sona gelince amasal bak asndan, temsil ettii snftan ayrlma
srecine girmektedir. Bir parti iinde, partiyi kurmak iin bir araya gelen
1539
kitlelerin karlarnn, partinin kiiselletirildii brokrasinin karlaryla

akaca ak olmaktan da tedir. i snfnn karlar cesur ve agresif
bir politika talep ederken parti grevlileri topluluunun karlar her zaman
muhafazakrdr ve belirli bir siyasi durumda bu karlar koruyucu ve hatta
gerici bir politika belirleyebilir; dier durumlarda ok nadir olsa da roller
deiebilir. Evrensel anlamda geerli sosyal bir yasa gerei iblm ihtiyac
sebebiyle oluturulan her topluluk organ salam bir hale gelir gelmez kendine zg karlar yaratmaktadr. Bu zel karlarn varl, topluluun karlaryla bir atmay kapsamaktadr. Daha da tesi hususi ilevleri yerine
getiren sosyal katman yalnz kalmaya, kendine zg karlarn savunmak
iin uygun organlar retmeye eilim gstermektedirler. Uzun vadede belirli
snara dnm srecine girmektedirler
Siyasi partilerde grlen oligarik eilimler bir btn olarak devlet ve
toplumda da geerlidir.
Genel zellikleri tartlan sosyolojik olgular, demokrasinin bilimsel muhalierine birok zayf nokta sunmaktadr. Bu olgular, toplumun bir egemen veya siyasi snf olmadan var olamayacan ve iktidar snfnn,
unsurlar dzenli ksmi bir yenilenmeye tabi olsa bile, insann geliim tarihinin yeteri kadar dayankl etkinlie sahip tek etkenini oluturduunu
tartmasz kantlyor gibi gzkebilir. Bu gre gre hkmet veya tercih
edilirse devlet, bir aznlk rgtlenmesi olmann tesine geememektedir.
Toplumun geri kalanna egemenliin zorluklarnn ve iktidar aznlndan
etkilenen kle kitlelerinin smrlmesinin sonucu olan yasal dzeni dayatmak, bu aznln amacdr ve asla gerek anlamda ounluun temsilcisi
olamaz. Bu yzden ounluk her zaman kendi kendini ynetme kabiliyetine
sahip deildir. Kitlelerin honutsuzluu burjuvay gten yoksun brakma
giriimiyle sonulandnda bile bu, Moscann1 iddia ettii zere, sadece
grnte etkilenmektedir; bu kitlelerden kendini ynetici snf kademesine ykselten yeni dzenli bir aznlk daima ve zorunlu olarak domaktadr.
Bu yzden ebedi vesayet durumunda insanolunun ounluunun kk
bir aznln egemenliine teslim olaca trajik bir gereklilik tarafndan belirlenmitir ve bir oligarinin temelini oluturduklar iin memnun olmalar
gerekmektedir.2
Bir egemen snfn kanlmaz olarak dierini takip etme ilkesi ve bu ilkeden karlan oligarinin deta byk sosyal kmelerin ortak yaamnn
takdir edilmi ekli olduu kural, tarihin materyalist kavramyla elime-
1
2
Gaetano Mosca (1858-1941) muhafazakr bir talyan siyasi teorisyendi.

Bunu Lincolnn Gettysburg Konumas ile karlatrnz (sf.1244).
1540
KAOTK MODERN DNYA
den veya onun yerini almadan bu kavram tamamlamakta ve glendirmektedir. Tarihin sregelen snf mcadeleleri dizilerinin kayd olduu doktrini
ile snf mcadelelerinin ayn ekilde eskisiyle birleme srecine giren yeni
oligarilerin oluturulmasyla sonlanaca doktrini arasnda temel bir eliki bulunmamaktadr. Siyasi bir snfn varl, ekonomik bir dogma olarak
deil bir tarih felsefesi olarak dnldnde Marksizmin esas ieriiyle
elimemektedir; nk her belirli rnekte; stnlk iin yaran ve elbette
nicelik olarak deil dinamik olarak dnlen farkl sosyal gler arasndaki ilikilerin bir sonucu olarak siyasi bir snfn egemenlii domaktadr.
Bu nedenle, sosyal devrim, kitlenin iyapsnda yaplan hibir gerek deiiklii etkilemez. Sosyalistler fethedebilir fakat taraftarlar zaferi elde ettii an ortadan kaybolacak sosyalizm bunu yapamaz. Bu sreten kitlelerin
btn enerjilerini ustalarn deiimini etkilemeye adadklar bir trajikomedi
olarak bahsetmek bizi cezbetmektedir. ilerin elinde kalan tek ey hkmet iyiletirmesinde yer almann onurudur. Birka seneliine gc elde
eden en saf idealist kiinin bile gcn uygulanmasnn yannda getirdii
yolsuzluktan kaamamasna dair psikolojik olguyu gz nnde bulundurursak sonu, zayf kalmaktadr. ()
Bu muhakeme zincirinden ve bilimsel inanlardan, oligarilerin (devlet,
egemen snf, parti vs) bireylere uyguladklar glere dayatlabilecek snrlar belirleme abalarndan feragat etmemiz gerektii sonucunu karmak
hatal olur. Halk egemenlii krinin tamamen gerekletirilmesini salayacak sosyal bir dzen kefetme abalarnn umutsuz giriimini terk etmek bir
hata olur. Bu almada amacm yeni yollar gstermek deildir. Fakat demokrasi ile ilgili tarihi almalarn bize dayatt ktmser yn dikkate deer
biimde vurgulamak gerekli hale gelmitir. Demokrasinin her sosyal rejimin
iinde bulunan oligarinin eitli derecelerini takdir etmeyi mmkn klan
ahlaki ltn deerinden baka bir deere sahip olmayacak halde btnyle ideal kalp kalmamas gerektii ve kalacaksa hangi snrlar iinde olmas gerektiini sorgulamalydk. Baka bir deyile demokrasinin uygulamada
gerekletirmeyi asla ummadmz bir ideal olup olmadn ve hangi dereceye kadar yle olduunu sorgulamamz gerekliydi. Bu almann bir dier amac bilimi aksatan ve kitleleri yoldan karan anlamsz ve yzeysel demokratik yanlsamalardan bazlarnn yok edilmesiydi. Son olarak yazar, demokrasi egemenliine ve daha byk apta sosyalizm egemenliine kar kan belirli sosyolojik eilimlere k tutmay arzulamtr.
Yazar, her devrimci ii snf hareketinin ve demokratik ruhtan esinlenen her hareketin, oligarik eilimlerin zayatlmasna katkda bulunarak
belirli bir deere sahip olabileceini reddetmek istememektedir. Hikyedeki
1541
ifti lm deindeyken oullarna arazilerinde bir hazine gml olduunu syler. Yal adamn lmnden sonra ocuklar hazineyi bulmak iin
her yeri kazar. Hazineyi bulamazlar. Fakat gayretli almalar topra iyiletirir ve onlara refah salar. Hikyedeki hazine demokrasiyi de sembolize ediyor olabilir. Fakat aratrmamza devam ederken, kefedilemezi kefetmek
iin bkmaz usanmaz ekilde alrken demokratik anlamda verimli sonular douracak bir i ortaya karmamz gerekir.
dealist kii iin ada demokrasi formlarnn analizi kesinlikle ac bir
hayal krkl ve derin bir cesaret krkl kayna olacaktr. Belki de sadece
amatr duygusalla dmeden btn bilimsel ideallerin ve insan ideallerinin greceli deere sahip olduunu fark edenler, demokrasi hakknda adil
bir hkm verecek konumdadr. Demokrasinin deerini tahmin etmek istiyorsak bunu demokrasinin tam tersiyle yani saf aristokrasi ile karlatrarak
yapmalyz. Demokrasinin doasnda olan hatalar aktr. Yine de sosyal hayatn bir ekli ve ktlklerin en az olarak demokrasiyi sememiz gerektii
de gerektir. deal hkmet phesiz ahlaki anlamda iyi ve teknik anlamda
yeterli kiilerin aristokrasisi olmaldr. Fakat bu tr bir aristokrasiyi nerede
bulacaz? ok nadir de olsa dnlm seilimin sonucu olarak bulabiliriz fakat kaltm ilkesinin yrrlkte olduu yerde asla bulamayz. Bu yzden en saf halinde bile monari, kusurluluun vcut bulmu hali ve hastalklarn en amansz olarak grlmelidir; ahlaki bak asna gre en iren
demagojik diktatrlklerden bile bayadr nk diktatrln yozlam
organizmas, almasna en azndan sosyal iyiletirme umutlarmz dayamaya devam edebileceimiz salkl bir ilkeyi kapsamaktadr. Bu nedenle,
ne kadar kusurlu olursa olsun demokrasinin, en iyi haliyle aristokrasiden
fazla avantaj sunduunu ne kadar fazla insan fark ederse demokrasinin hatalarnn aristokrasiye dn ihtimalini tetiklemesi o kadar azalr. Belirli resmi
farkllklar ve sadece iyi bir eitim ve miras yoluyla elde edilebilecek nitelikler (aristokrasinin demokrasiye kar her zaman avantajl durumda olaca,
demokrasinin ya tamamen gz ard ettii ya da taklit etmeye, glnlk seviyesine kadar arptmaya giritii nitelikler) dnda demokrasinin hatalarnn aristokratik zrvalarndan kurtulma yeteneksizliinde bulunduu anlalacaktr. Dier taraftan, demokrasinin oligarik tehlikelerinin sakin ve ak
szl bir ekilde incelenmesi dnda hibir ey bu tehlikeleri asla tamamen
nlenemese bile en az seviyeye indirmemizi salayacaktr.
Tarihin demokratik akmlar, birbirini izleyen dalgalara benzemektedir.
Ayn kumsal dverler. Srekli yenilenirler. Bu dayankl grnt ayn anda
hem cesaret vericidir hem de cesaret krcdr. Demokrasiler belirli bir geliim seviyesine ulatklarnda en bata ok iddetli bir ekilde mcadele et1542
KAOTK MODERN DNYA
tikleri aristokratik ruhu ve ou durumda aristokratik formlar benimseyerek kademeli bir dnm geirirler. O zaman yeni sulayc kiiler hainleri
ele vermek iin ayaa kalkar; erei mcadele ve soysuz g ann ardndan eski egemen sna birleirler; bunun zerine bu sefer de onlar demokrasi isminin ekimindeki yeni muhalier tarafndan saldrya urarlar. Bu
zalim oyunun sonu gelmeyecek ekilde devam etmesi olasdr.
*
Robert Michels, Political Parties, eviri Eden ve Cedar Paul, Glencoe, III., The Free Pres, 1949, sf.
21-22, 389, 404-405, 407-408.
2. Medeniyet ve Honutsuzluklar*
Sigmund Freud
Psikanaliz ynteminin yaratcs Sigmund Freud (1856-1939), hayatnn byk ksmn Viyanada geirmitir. Tp eitimi alan Freud daha sonra psikolojik vakalar zerinde younlamtr. Birok nevrozun gl bilinalt etkenlere bal olduunu deneysel olarak kefetmitir ve bilinalt etkenleri bilinlilik alanna tamay amalayan
psikanaliz tekniklerini gelitirmitir. nsan davranlarnda bilinalt gdnn zellikle
de bastrlm cinsel ve agresif igdlerin oynad byk rol kefetmesi sebebiyle
ok byk neme sahiptir. Bu, sadece psikiyatri alannda nemli ilerlemelere yol
amam, ilev sahibi, normal bildiimiz insana ilikin algmz tmyle altst etmi,
On Dokuzuncu yzyln iyimserliini hayli karanlk bir resimle deitirmitir. Freudun
ge dnem yazlar genellikle uzmanlamam okuyuculara yneliktir ve ounlukla
kltr sorunlaryla ilgilenmitir. Medeniyet ve Honutsuzluklar (Civilization and its
Discontens-1930) isimli eserinden yaplan aadaki alnt Freudun ktmser grlerinden bazlarnn ak ifadesidir.
nsanolunun Mutluluk Araynn Olumlu

Sonulanmas Olas mdr?
Bize gre hayat ok zordur; ok fazla ac, ok fazla hayal krkl ve
imknsz grevler gerektirmektedir. Haetici areler bulmadan yapamayz.
Yardmc kurgulardan vazgeemeyiz. () adet yol bulunabilir: acmz
hakknda az dnmemize sebep olan gl ilgi sapmalar; acy azaltarak
onun yerine geen doyumlar ve bizi acya duyarsz hale getiren alkoll maddeler. Bu tr bir ey kanlmazdr. Voltaire, insanlarn bahelerini ekmeleri gerektii tavsiyesiyle Candideini daha yakna getirirken ilgi sapmasn
1543
amalamaktadr; bilimsel alma ayn trn baka bir eididir. Sanatn

sunduu gibi ikame doyumlar gereklikle elien fakat yine de fantezinin
zihinsel yaamda kendine ayrd yer sayesinde akl tatmin edici yanlsamalardr. Alkoll maddeler bedenimizi etkilemekte, kimyasal sreleri deitirmektedir. Bu dizide dinin nereye ait olduunu bulmak ok basit deildir. Olduka uzaa bakmamz gerekmektedir.
nsan yaamnn amac nedir? sorusu saysz kere sorulmutur; ancak
hibir zaman tatmin edici bir yant alamamtr; belki de bu tr bir cevaba
imkn vermemektedir. Birok sorgucu kii yaamn hibir amac olmad
ortaya karsa yaamn kendileri iin btn deerini kaybedeceini eklemitir. Fakat bu tehditler hibir eyi deitirmemektedir. Tam tersine baka
ifadelerde zaten alk olduumuz insan rknn stnlne olan inanc
nceden varsayd iin bir kiinin bu soruyu reddetme hakk varm gibi
grnmektedir. nsanlarn hizmetinde olmak zere tasarlanmadklar srece
hayvanlarn yaamlarnn amacnn ne olduunu hi kimse sormamaktadr.
Fakat bu da tutmayacaktr nk kii bir sr hayvanla onlar tanmlamak,
snamak ve almak dnda hibir ey yapamaz; saysz tr yaayarak,
lerek veya insanlar onlara gz koymadan nesli tkenerek bu tr bir kullanma konulmay bile reddetmitir. Bu nedenle, yaamn amac sorusuna sadece din cevap verebilir. Kii, yaamda ama krinin din sistemiyle ayakta
durduu ve kt sonucunu karmakla yanlmam olur.
Bu nedenle, daha az iddial bir sorun olan insanlarn davranlarnn,
yaamlarnn amac ve hede olarak neleri ortaya kard, yaamdan ne
talep ettikleri ve onun sayesinde ne elde etmeyi istedikleri sorununa dneceiz. Buna verilecek cevap phesiz udur: Mutluluu ararlar, mutlu olmak
ve yle kalmak isterler. Bu abann bir olumlu bir de olumsuz olmak zere
iki yn vardr; bir taraftan acy ve rahatszl dier taraftansa youn zevk
tecrbesini yok etmeyi amalamaktadr. Dar anlamda mutluluk kelimesi
sadece sonuncuyla ilikilidir. Bu yzden insan aktiviteleri birine gre ya
byk ounlukla ya da zel olarak gerekletirmeyi dndkleri bu ifte
amala ilikili olarak iki yne ayrlmaktadr.
Grdmz zere, yaamn amac programn dzenleyen sadece zevk
ilkesidir. Bu ilke, zihinsel aygtlarn almasna en bandan beri hkmetmektedir; etkinliine ilikin hibir phe olamaz fakat program btn dnyayla, insanla olduu kadar evrenle eliki ierisindedir. Uygulamaya bir
trl konulamamaktadr, maddelerin btn oluumu ona kar almaktadr; kiinin mutlu olmak niyetinin Yaratl planna dahil edilmedii sylenebilir. En dar anlamnda mutluluk denilen ey byk younlua
ulaan ve doas gerei sadece geici bir tecrbe olabilecek bastrlm ihti1544
KAOTK MODERN DNYA
yalarn ounlukla anszn tatmininden gelmektedir. Zevk ilkesi tarafndan

istenen herhangi bir koul uzatlrsa haf bir rahatlk hissiyle sonulanmaktadr; sadece youn bir ekilde elikilerden ve daha az youn bir ekilde de
kendi ilerinde durumlardan zevk almaya kurulmuuz. Bu yzden mutluluk ihtimallerimiz en bandan kendi bnyemiz ile snrldr. Mutsuz olmak
daha kolaydr. Ac ekme alandan gelmektedir: rmeye ve bozulmaya mahkm ve tehlike iaretleri olarak endie ve acdan bile vazgeemeyen
kendi bedenimizden, ykmn en gl ve en acmasz gleriyle bize fkelenebilecek d dnyadan ve son olarak dier insanlarla olan ilikilerimizden.
Bu son kkenden gelen mutsuzluu belki de dierlerinin hepsinden daha ac
verici bulmaktayz; en az dier kaynaklardan gelen ac kadar kanlmaz bir
kader olmasna ramen sonuncuyu aa yukar gereksiz bir ek olarak grme
eilimindeyiz.
Ac ekme olaslklarnn basks altnda, insanlk mutluluk isteklerini
azaltmaya altysa, kii sadece mutsuzluktan ve beladan kat iin mutlu
olduunu dnyorsa genel olarak acdan kamak zevki arka plana almaya
zorluyorsa zevk ilkesi bile d evrenin etkisi altnda daha denkletirici gereklik ilkesine dnr. Yansma, bu grevi gerekletirmeyi denemenin ok
farkl yollar olduunu gstermektedir ve bu yollarn hepsi yaam sanatnda
eitli bilgelik ekolleri tarafndan tavsiye edilmi ve insanlar tarafndan uygulamaya konulmutur. Btn arzulara ar doyum, kendini hayattaki en
cazibeli rehber ilke olarak ne karmaya zorlamaktadr fakat dikkat yerine
elenceyi semeyi gerektirmekte ve ksa bir hogrden sonra kendini cezalandrmaktadr. Acdan kanmann asl gd olduu dier yntemler ounlukla ynlendirildikleri ac kaynana gre farkllk gstermektedir. Bu
nlemlerden bazlar ar, bazlar lml, bazlar tek ynldr ve bazlar
ise konunun eitli ynleriyle ayn anda ilgilenmektedir. Gnll yalnzlk,
yani dierlerinden uzaklama insan ilikilerinden doabilecek mutsuzlua
kar en hazr kalkandr. Bunun ne anlama geldiini biliyoruz: Bu yolda bulunan mutluluk, huzurun mutluluudur. Zorluk tek bana zlecekse kii,
korkun d dnyaya kar kendini sadece baka bir yne dnerek koruyabilir. Aslnda daha iyi baka bir yol daha vardr: bu yol insanln geri kalanyla bir araya gelmek ve doaya saldrmak bylece bilimin rehberlii altnda
insan iradesine boyun emeye zorlamaktr. O zaman kii herkesle birlikte
btn insanln iyilii iin alr. Fakat acy gidermenin en ilgin yntemleri organizmann kendisini etkilemeyi amalayanlardr. Son analizde
hissedilen btn ac duyudan baka bir ey deildir; sadece onu hissettiimiz srece var olur ve biz onu sadece organizmamzn belirli zelliklerinin
sonucunda hissederiz.
1545
Bedeni etkilemenin en ilkel fakat en etkili yntemi kimyasal olan yani

uyuturucu zellii olandr. nsanlarn uyuturucu maddelerin vcuttaki ileyiini tamamen anladn sanmyorum fakat vcuda yabanc belirli maddelerin kan veya dokularda mevcut bulunduunda dorudan memnun edici duygulara sebep olduu ve ayrca alg koullarmz ekilmez duygulara
kar hissiz hale getirecek ekilde deitirdii bir gerektir. Bu iki etki yalnzca ayn anda meydana gelmemekte ayrca birbirlerine sk sk bal grnmektedir. Fakat vcudumuzun kimyasal yapsnda da ayn etkiyi yaratabilecek maddelerin olmas gerekir nk hibir uyuturucu madde almadan da uyuturucunun yarattna benzer bir durumun ortaya ktn, en
azndan korkun lgnlk durumunu biliyoruz. Bunun yan sra, normal zihinsel yaammz kolaylkla hangi zevkin alndna gre deiiklikler gstermektedir; bununla birlikte acya kar azalm veya artm duyarllk grlmektedir. Ne yazk ki zihinsel srelerin zehirli yn imdiye kadar bilimsel aratrmaya konu olmamtr. Mutluluk mcadelesinde ve acnn engellenmesinde uyuturucu maddelerin yararlar o kadar st sralarda yer almaktadr ki hem bireyler hem de rklar libido ekonomilerinde3 onlara belirli
bir yer vermilerdir. Kiinin onlara borlu olduu ey sadece hemen zevk almak deil ayrca d dnyann iddetle arzulanan bu zgrlnn bir lsdr. nsanlar yardm alarak ilgilerini bastrmaktan kurtulabileceklerini,
istedikleri an gerein basksndan syrlabileceklerini ve ac veren duygularn girmedii, kendilerine ait bir dnyada bir snak bulabileceklerini bilmektedirler. Uyuturucu maddelerin tehlikeli ve zararl olmasna sebep olann bu zellik olduunun farkndayz. Belirli artlar altnda insanln gelimesinde kullanlabilecek deerli enerjilerin bouna harcand grldnde bu maddeler sulanacaktr.
Zihinsel donanmmzn karmak yaps birok baka etkiyi de kabul etmektedir. gdlerin doyumu mutluluktur fakat d dnya alk ekmemize izin verdiinde ve ihtiyalarmz karlamamz reddettiinde byk bir
strabn sebebi haline gelirler. Bylece, kiinin bu drtleri etkileyerek bir
ksm acdan kaabilecei umudu domaktadr. Acya kar bu tr bir savunma artk duyumsal donanmla ilikili deildir; ihtiyalarmzn i kaynaklarn kontrol etmeye almaktadr. Ar hali, Dounun bilgelii tarafndan retildii ve Yogilerin uygulad gibi igdlerin yok edilmesini iermektedir. Baarl olduunda dier btn aktivitelerden vazgemeyi gerektirdii (btn hayat feda etmeyi) dorudur ve yine baka bir yolla getirecei tek mutluluk huzurun getirecei mutluluudur. Ama o kadar u olma3
Libido ekonomi zevk alma abasnn farkl yollar arasndaki iliki ve orantdr.
1546
KAOTK MODERN DNYA
dnda ve sadece igdlerin kontrol arandnda ayn yol kullanlmaktadr. Durum byleyken gereklik ilkesini tanyan daha yksek zihinsel sistemler stnle sahiptir. Bu durumda doyumun amac hibir ekilde terk
edilmemektedir; acya kar belirli derecede koruma salanmaktadr nk
tatmin eksiklii, igdler kontrol altnda tutulduunda dizginlenmedikleri zamandan daha az acya sebep olmaktadr. Dier taraftan bu, elde edilebilir haz derecesinde inkr edilemez bir azalmay yannda getirmektedir. Vahi, evcilletirilmemi arzunun rettii mutsuzluk duygusu frenlenmi bir istein tatmin edilmesinden kyaslanamaz bir ekilde daha youndur. Sapkn
gdlerin dayanlmazl ya da belki de genel olarak yasak eylerin cazibesi
bu ekilde ekonomik anlamda aklanabilir.
Acya kar korunmann bir dier yntemi de zihinsel donanmmzn
izin verdii ve sayesinde esneklik anlamnda ok ey kazand libido yer
deitirmelerini kullanmaktr. O zaman grev; igdsel amalar, d dnya tarafndan fkelendirilmeyecekleri ynlere aktarmaktr. gdleri iyiye
ynlendirme buna yardmc olmaktadr. nsan zihinsel ve entelektel almasndan zevk alma kapasitesini nasl yeteri kadar ykselteceini bildiinde baars ok byk olur. O zaman kaderin ona kar ok az gc kalr.
Bir sanatnn yaratclndan, fantezilerini cisimletirmesinden veya bir
bilimadamnn sorunlar zmekten ya da gerei kefetmekten ald gibi
bir tatmin duygusu bir gn kesinlikle meta psikolojik olarak tanmlayabildiimizde zel bir nitelie sahip olacaktr. O zamana kadar sadece mecazi
olarak bize daha stn ve daha iyi grndn fakat tatmin edici bariz
ilkel igdlerinkiyle karlatrldnda younluunun azaltldn ve ayrldn syleyebiliriz; bize ziksel olarak bask yapmaz. Fakat bu yntemin
zayf noktas, yaygn bir ekilde uygulanabilir olmamasdr; ok az kii iin
kullanlabilirdir. Yeteri kadar yaygn olarak bulunmayan zel yetenekler ve
yatknlklar nceden gerektirmektedir. Bu, ok az sayda kiiye bile acya
kar tam koruma sz vermemektedir; kaderin oklarna kar dayankl bir
zrh oluturmaktadr ve bir kiinin kendi vcudu kendisi iin ac kayna
haline geldiinde ise genellikle baarsz olmaktadr.
Bu davran yeteri kadar ak bir ekilde amacn ortaya koymaktadr, bu
ama kiinin, akln daha i ksmlarnda mutluluu arayarak kendini d
dnyadan bamsz hale getirmesidir; bir sonraki yntemde ayn zellikler
daha da belirgindir. Gereklikle balants hl gevektir; tatmin duygusu
aralarnda ayrlk ve verdikleri zevke mdahale etmesine izin verilen gereklik olmadan tannan yanlsamalar araclyla elde edilmektedir. Bu yanlsamalar, ayn zamanda gereklik duyusu gelitiinde gereklik testinin taleplerinden muaf klnan ve gerekletirmesi ok zor olabilecek istekleri yerine
1547
getirmek amacyla ayrlan fantezi dnyasndan kaynaklanmaktadr. Bu fantezi zevklerinin banda kendileri yaratamayan kiilere sanat araclyla
alan sanat eserlerinin hazz bulunmaktadr. Sanatn etkisine kar duyarl
olan kiiler ona mutluluk kayna ve yaam tesellisi olarak yeteri kadar yksek bir deer bimeyi bilmez. Fakat sanat bizi haf bir uyuturucu gibi etkilemektedir ve yaamn zorluklarndan kaacak geici bir snaktan baka hibir ey salayamaz; etkisi, gerek acy unutmamz salayacak kadar
gl deildir.
Dier bir yntem ise daha enerjik ve daha detayl ilemektedir. Bu yntem, gereklii, btn acnn kayna olarak grmekte ve birlikteyken hayat
ekilmez klan ve bu yzden kiinin herhangi bir ekilde mutlu olacaksa btn ilikilerini kesmesini gerektiren tek dman olduunu dnmektedir.
Yalnzl seven kii bu dnyaya srtn dnmektedir; onunla yapacak hibir
eyi olmayacaktr. Fakat kii bundan fazlasn yapabilir; onu yeniden yaratmay, yerine en dayanlmaz zelliklerin ortadan kaldrld ve kiinin kendi
isteklerine uygun olanlarn yerini ald yeni bir tane ina etmeyi deneyebilir. Umutsuzluu ve isyan iinde bu yola kan kii genellikle ok uzaa gidemeyecektir; gereklik onun iin gl olacaktr. Delirecektir ve genellikle bu lgnlk nbetinde yannda, kendisine yardm edebilecek hi kimseyi bulamayacaktr. Fakat her birimizin, dnyann kendimiz iin dayanlmaz
olan ynlerinin yerine arzu gidermeyi koyarak ve bu aldanmay gereklie
tayarak bir ekilde paranoyak gibi davrandmz sylenmektedir. ok sayda insan bu abay hep birlikte gsterdiinde, mutluluk gvencesi ve gerekliin aldatc dnm yoluyla acya kar korunmay elde etmeye altnda zel nem kazanacaktr. nsanln dinleri de bu trn kitle aldanmalar olarak snandrlmaldr. Bir aldanmay paylaan kimsenin bu durumu byle kabul etmeyeceini sylemeye gerek bile yoktur.
nsann mutluluu elde etmek ve acy uzakta tutmak iin denedii btn
yntemleri sraladm dnmyorum ve bu materyalin farkl bir ekilde dzenlenmi olabileceini ben de biliyorum. Unuttuum iin deil, bizi
baka bir balantda ilgilendirecei iin bu yntemlerden bir tanesinden hi
bahsetmedim. Dier insanlarn yaam sanatn icra etme yollarn unutmak
nasl mmkn olur! Bu yntem, karakteristik zellikleri bir araya getirebilme kapasitesi nedeniyle son derece dikkat ekici. Hi phesiz, -en iyi ifade
edebileceimiz ekliyle- bu yntem de kaderin bamszln gerekletirmeye almakta ve bu amala zihinde tatmin aramaktadr ve daha nce
bahsettiimiz gibi libidonun yer deitirmesi iin kapasite kullanmaktadr.
Fakat d dnyaya srtn dnmemekte, aksine hedene sk skya balanmakta ve bunlarla olan duygusal ilikide mutluluk elde etmektedir. Fakat
1548
KAOTK MODERN DNYA
bezgince geri ekilmenin amac olan acdan kanma abasndan memnun

deildir; stelik aldr etmeden yanndan gemekte ve mutluluun gerekletirilmesine dair kklemi ve tutkulu abasna sk skya tutunmaktadr.
Belki de bu hedefe bu yntemle dier yntemlerde olduundan daha ok
yaklamaktadr. Elbette ak her eyin merkezi haline getiren ve btn mutluluu sevmek ve sevilmekten bekleyen bir yaam tarzndan bahsetmekteyim. Bu yaklam hepimiz iin yeterince tandktr; akn kendini aa vurduu hallerden biri yani cinsel ak bize ok kuvvetli zevkli bir duygunun en
youn tecrbesini yaatmaktadr ve bylece mutluluk abalarmz iin bir
prototip salamaktadr. Mutluluu onunla ilk karlatmz yol boyunca
aramakta srar etmemizden daha doal ne olabilir? Bu yaam eklinin zayf
taraf ok aktr; bu zay olmasayd hibir insanolu mutlulua giden
bu yolu birbirlerinin yararna terk etmeyi dnmezdi. k olduumuz zamanki kadar acya kar dayanksz ve akmzn amacn veya sevdiimiz
kiinin akn kaybettiimiz zamanki kadar perian halde mutsuz olamayz.
Fakat bu durum mutluluu ak zerine kuran yaam tarznn hikyesini bitirmemektedir; onun hakknda sylenecek daha ok ey vardr.
Burada, hayattaki mutluluun, ister insan ekillerinin ve davranlarn
gzellii olsun, ister doal nesnelerin gzellii olsun, ister manzaralarn gzellii olsun, isterse sanatsal ve hatta bilimsel eserlerin gzellii olsun nerede bulunabilirse gzellikten alnan hazzn iinde ilk ve ncelikli olarak
arand ilgi ekici durumu dnmeye devam edebiliriz. Yaamn bir amac olarak estetik yaklam ac tehdidine kar ok az koruma salamaktadr
fakat ayn zamanda bu acy byk oranda da tela edebilmektedir. Gzellikten alnan haz belirli ve uyuturucu bir duyu retmektedir. Gzellikte
ak bir kullanm yoktur; kltrel sebeplerden dolay bu kullanmn gereklilii ak deildir fakat medeniyet onsuz yapamaz. Estetik bilim, maddelerin
gzel olarak dnld koullar aratrmaktadr, gzelliin doas veya
kayna hakknda hibir aklama verememektedir; alld zere sonucun
olmamas anlamsz szck seli altna saklanmtr. Maalesef psikanaliz de
gzellik iin dier eylerden daha az syleyecek sze sahiptir. Cinsel duyu
alanndan kaynaklanmas kesin olan tek ey gibi grnmektedir; gzellie
duyulan ak ket vurulmu bir amaca sahip bir hissin en iyi rneidir. Gzellik ve ekicilik ncelikle cinsel bir nesnenin nitelikleridir. Grldnde her zaman heyecan yaratan genital organlarn kendilerinin neredeyse
hi gzel bulunmamalar dikkate deerdir; dier taraftan gzelliin nitelii
belirli ikincil cinsel zelliklere balym gibi grnmektedir.
Bu dncelerin eksikliine ramen bu tartmann sonunda birka sz
syleme cesaretini gstereceim. Zevk ilkesinin bizi zorla ynlendirdii
1549
mutlu olma amac elde edilebilir deildir fakat bir ekilde mutluluun elde
edilmesine daha da yaklama abasndan vazgemeyebiliriz, daha da tesi
vazgeemeyiz. Mutluluk iin ok farkl yollara girilebilir: bazlar amacn
olumlu ynnn yani zevk almann peindeyken dierleri olumsuz ynn,
yani acdan kanmann peindedir. Bu yollarn hibiri bize arzuladmz
eyi veremeyecektir. Elde edilebilir olduunu grdmz bu deiime uram algya gre, mutluluk her bireyin libido ekonomisinin sorunudur. Bu
konuda herkese uyan egemen bir reete bulunmamaktadr; herkesin kendi bana hangi yol araclyla saadete ulaacan bulmas gerekmektedir.
Farkl etkenlerin hepsi kiinin seimini etkilemek zere alacaktr. Bu, d
dnyada ne kadar gerek doyum elde edebileceine, kendini ondan bamsz klmay ne kadar gerekli bulacana ve son olarak arzularna uygun ekilde onu deitirme gcne olan inancna da baldr. Bu kademede bile d
dncelerin dnda bireyin zihinsel yaps belirleyici bir rol oynayacaktr.
Arlkl olarak erotik bir insan her eyden nce dierleriyle duygusal ilikileri seecektir; daha kendini beenmi olan narsist tip ise kendi ruhunun
daha i ksmlarndaki temel tatminleri arayacaktr; hareket insan ise gcn tecrbe edebildii d dnyay asla terk etmeyecektir. Narsist tiplerin
ilgileri, sahip olduklar hnerler ve gdlerini iyiye ynlendirme kabiliyetlerinin derecesi ile belirlenecektir. Herhangi bir seimin zerine fazla gidildiinde bu durum kendi kendini cezalandracaktr. Tpk dikkatli bir iadamnn btn sermayesini tek bir alana yatrmaktan kanmas gibi bilgelik
de byk ihtimalle bizi, btn mutluluumuzu sadece bir alandan beklemememiz konusunda uyarmaktadr. Baar hibir zaman kesin deildir; birok
etkenin ibirliine baldr belki de zihinsel yapnn kendini d dnyaya
adapte etmesi ve daha sonra bunu zevk almak iin kullanmas kadar baka
hibir eye bal deildir. zellikle kt igdsel bir yapyla doan ve libido unsurlar daha sonraki yaamnda baarl olmas iin gerekli dnm
ve deiiklii geirmeyen bir kii, d evresinden mutluluk elde etmekte,
zellikle de daha zor grevlerle karlatnda zorlanacaktr. Bu tr kiiler
iin yaamla baa kmann son bir olasl kalmaktadr ve bu olaslk onlara en az doyumu sunmaktadr; genelde nevrotik bir hastala doru ilerleme halini almaktadr ve insanlar bunu genellikle genken benimsemektedir.
Mutluluu elde etme abalar ilerleyen yllarda hibir sonuca varmayan kiiler, teselliyi kronik uyuturucu kullanmnda bulmakta ya da umutsuzca
psikoza kar koymaya almaktadr.
Din, kendisinin mutlulua ulama ve acdan korunma yolunu herkese
ayn ekilde vurgulayarak seim ve uyum ltlerini snrlamaktadr. Yntemi, yaamn deerini ktlemeyi ve bir aldanma gibi bozulmu gerek
1550
KAOTK MODERN DNYA
dnyann grn ilan etmeyi gerektirmektedir ve bunlarn her ikisi de

zeknn zerinde korkutucu bir etkiye sahiptir. Zihinsel gelimemiliin
zorla kabul ettirilmesi ve kitle aldanmasnn tevik edilmesi pahasna din
birok insan bireysel nevrozdan kurtarmaktadr. Sylediimiz zere insan
iin elde edilebilir mutlulua ulalabilecek birok yol vardr fakat insan
mutlulua gtrecei kesin olan hibir yol yoktur. Din de verdii szleri tutamaz. nanl insanlar sonunda kendilerini Tanrnn esrarengiz karar
hakknda konuacak kadar tkenmi bulduklarnda straplarnda kendilerine kalan her eyin mutluluun geriye kalan son tesellisi ve kayna olarak
koulsuz teslimiyet olduunu kabul ederler. Bir kii bu sona gelmeye gnllyse byk bir ihtimalle daha ksa bir yolla oraya zaten ulam demektir.
*
Sigmund Freud, Civilisation and its Discontents, eviri James Strachey., W. W. Norton & Company,
Inc., New York, 1961.
3. Varoluuluk
Jean Paul Sartre
nde gelen Fransz varoluu lozof Jean Paul Sartre, 1905te Pariste doup
1980de ayn ehirde ld. Felsefe ve ortaokul retmenlii eitimi ald ancak ann ana akmlarn yorumlamaya alan bir roman yazar olarak n kazand. Sartre
1940ta Almanyann Fransay igal etmesinin ardndan gizli olarak mcadelesini
srdrd ve Varoluu felsefe iin ok byk neme sahip konular olan seim, endie, strap tayan pek ok durumla karlat. Kendini adam bir Komnist olduu
iin deil, Fransz Komnist Partisinin mevcut durumda en kararl rakip olduunu
dnmesinden dolay Komnist davalar savunmasyla pek ok kiiyi kendinden
uzaklatrmasna ramen, sava sonras Fransasnn nde gelen edebi kiisi oldu.
Her durumda, komnizm yanls grleri Varoluu felsefesini beraberinde getirmitir. Varoluuluk, farkl insanlar iin farkl anlamlara gelir: Sartre ilkini 1945te gerekletirdii Varoluuluk bir nsanclktr konulu aadaki konferansnda bu karmaaya
aklk getirmeye almtr.
nsanolunun Ftrat var mdr?

Nedir yleyse varoluuluk?
Bu szc kullananlarn oundan anlamn aklamalarn istediimizde akllar karacaktr. nk bu szck moda olduundan beri herkes
1551
neeyle u mzisyen ya da bu ressam varoluu diyor. Clartsteki bir ke

yazar kendisini varoluu adyla tantyor ve aslnda bu szck dnlmeden o kadar ok ey iin kullanlyor ki, artk neredeyse hibir anlam
kalmad. nk srrealizmde olduu gibi, yeni herhangi bir doktrin eksikliinde, gndemdeki en son skandal ya da harekete katlma hevesindeki
herkes, bu felsefeyi benimsiyor, ancak burada kendi amalarna hizmet edecek hibir ey bulamyorlar. nk varoluuluk, btn retiler iinde en
skandalsz ve en kat olandr: ustalar ve lozoar iindir. Aslnda kolaylkla
da tanmlanabilir. ()
Varoluularn birletikleri ortak nokta varoluun, zden (cevher)
nce gelmesine veya kiisel olandan balamamz gerektiine inanmalardr. Peki, bununla ne demek istiyoruz?
mal edilmi bir rn dnelim, rnein bir kitap veya kt ba. nsan bu rnn, rne dair bir anlay/kavray olan bir zanaatkr tarafndan yaplm olduunu; ayn ekilde, zanaatkrn kt ba kavramna ve
bu kavramn bir paras olan retim tekniine -yani, temel formle- dikkat
ettiini grecektir. Bylece, kt ba, hem belirli bir ekilde retilebilen
bir nesnedir, hem de bir amaca hizmet eder, nk kimseden ne amaca hizmet edeceini bilmeden bir kt ba retmesi beklenemez. yleyse diyelim ki, kt bann z, yani retimini ve tanmlanmasn mmkn
klan forml ve zelliklerinin tm, varlndan nce gelir. Byle bir kt
bann veya kitabn varl da bu ekilde gzmn nnde belirginleir.
Bu durumda, dnyay teknik bir bak asyla grmekteyiz ve dolaysyla
retimin varlktan nce geldiini syleyebiliriz.
Tanry yaratc olarak dndmzde, onu ounlukla semavi bir zanaatkr olarak grrz. Hangi doktrini dnrsek dnelim,
Descartesn ya da Leibnitzin doktrinleri de olsa, iradenin anlay/kavray
izlemese de ona elik ettiini her zaman ima ederiz; yani, Tanr yaratrken,
ne yarattn tam olarak bilmektedir. Tanrnn zihnindeki insan anlay,
zanaatkrn zihnindeki kt makas anlay gibidir: Tanr insan, aynen
zanaatkrn kt makasn yaparken bir tanm ve forml izlemesi gibi
bir sre ve anlay uyarnca yapar. Bylece her birey, ilahi kavrayta belli
bir anlayn gerekletirilmesidir. On Sekizinci yzyln felse ateizminde, Tanr kavram bastrlmtr, ama zn varlktan nce geldii dncesi
deil. Bu dncenin izlerini az ya da ok Diderotda, Voltairede ve hatta
Kantta da bulabiliriz. nsanolunun kendisine zg bir doas vardr; insan
denilen mahlkun telakkisi olan bu insan doas her insanda bulunur;
yani, her bir insan evrensel telakkinin, insan telakkisinin bir numunesidir.
Kanta gre evrensel telakkinin boyutlar o kadar genitir ki, ormandaki vah1552
KAOTK MODERN DNYA
i adam, doal halindeki adam veya burjuva snfna mensup birisi, ayn tanm iinde yer alr ve ayn temel zelliklere sahiptir. Burada da insann z,
tecrbelerimizde karlatmz bu tarihsel varolutan nce gelir.
Benim de bir temsilcisi olduum ateist varoluuluk daha yksek tutarllkla, eer Tanr yoksa yine de varl znden nce gelen, her anlayyla
tanmlanabilmesinden nce var olan en azndan bir canl var diyor. Bu canl
insandr. yleyse varlk zden nce gelir diyerek aslnda ne sylemek istiyoruz? nsan ncelikle vardr, kendisiyle karlar, dnyaya akn eder ve
sonrasnda kendini tanmlar. Varoluularn grd gibi insan eer tanmlanamaz ise, nk balangta o hibir eydir, bir sre daha hibir ey olmayacaktr ve sonrasnda kendini ne yapmsa o olacaktr. Bu yzden, insan
doas yoktur nk bunun anlayna sahip olan bir Tanr da yoktur. nsan
sadece vardr. Yalnzca alglad ey deil, arzu ettii eydir ve varoluunun
ardndan kendini nasl alglyorsa, varolua doru att admn ardndan ne
olmak istiyorsa yledir. nsan kendini ne yapmsa odur. Bu varoluuluun
ilk kuraldr. Bakalarnn bizi knamak iin kullanarak znellik ad verdikleri eydir. Peki, biz bununla ne demek istiyoruz, insan, bir masa veya
tatan daha m ok haysiyet sahibidir? Demek istediimiz, insan ncelikle
vardr, insan kendisini bir gelecee doru srkler ve bunun da farkndadr. nsan aslnda, bir eit yosun veya mantar ya da karnabahar gibi olmak
yerine, znel bir yaama sahip bir tasardr. Kii bu yansmasndan nce,
us iin bile hibir ey deildir: insan yalnzca olmay amalad ey olduu zaman varlk kazanacaktr. Olmay diledii ey olunca deil. Dilemek ve
arzu etmekten genellikle, kendimizi neysek o yaptktan sonra alnan bilinli
bir karar olduunu anlarz. Bir partiye ye olmay, bir kitap yazmay veya
evlenmeyi dileyebilirim, ama byle bir durumda arzum denilen ey daha
nce ve kendiliinden aldm bir kararn tezahrdr. Ancak varlk gerekten de zden nce geliyorsa, insan olduu eyden sorumludur. Bu yzden varoluuluun ilk etkisi, her insan olduu ekilde kendi eline brakmas ve varoluun btn ykn kendi omuzlarna yklemesidir. nsann
kendinden sorumlu olduunu sylediimizde bu yalnzca kendi bireyselliinden sorumludur demek deil, btn insanlktan sorumludur anlamna
gelir. znelcilik szc iki ekilde anlalmaldr ancak muhalierimiz
bunun yalnzca tek anlamyla uramaktadr. znelcilik bir yandan bireysel
znenin zgrl, dier yandan insann insan znelliinin tesine geemeyecei anlamna gelir. Varoluuluk asndan daha derin anlama sahip
olan bunlardan ikincisidir. nsan kendini seer dediimizde herkesin kendini semesi gerektiini sylemiyoruz; sylemek istediimiz ayn zamanda
1553
kendi iin seim yaptnda aslnda tm insanlk iin seim yapyor olmas.
nk aslnda insann kendini arzu ettii ekilde yaratmas iin bulunduu
her eylemde insann olmas gerektii ekilde olmas gibi bir imgede yaratc
olmayan hibir durum yoktur. unun veya bunun arasnda seim yapmak
ayn zamanda seilenin deerini pekitirmektir: nk daha ktsn hibir zaman seemeyiz. Her zaman en iyiyi seeriz ve btn insanlar iin daha
iyi olmayan bizim iin de olmaz. Hatta varlk zden nce geliyorsa ve biz
de imgemiz uyarnca varsak bu imge herkes ve kendimizi bulduumuz her
a iin geerlidir. Bu yzden sorumluluumuz dndmzden daha da
fazladr nk insanln tmn ilgilendirir. Bir iiysem rnein, komnist yerine Hristiyan bir sendikaya katlmay seebilirim. Byle bir yelikle
teslimiyetin sonu olarak insana en yakan davran olduunu ve insann
krallnn bu dnyada olmadn belirtmeyi seersem, kendimi yalnzca
bu gre adam olmam. Teslimiyet benim herkes iin arzumdur ve yaptm eylem sonu olarak btn insanlk adna verilen bir karardr. Ya da daha
kiisel bir konuyu ele alrsak, evlenip ocuk sahibi olmaya karar versem, bu
karar kendi durumumdan, ihtiras ve arzumdan nce geliyor da olsa burada yalnzca kendimi deil tek eliliin uygulanmasna tm insanl adam
oluyorum. Ben bu yzden kendimden ve btn insanlktan sorumluyum ve
insann olmasn istediim ekilde bir insan imgesi yaratyorum. Kendime
ekil vererek insanla ekil veriyorum.
Bu durum, strap, terk edilmilik ve umutsuzluk terimlerinin ne anlama geldiini idrak etmemize yardmc olabilir. Birazdan da greceiniz gibi
aslnda ok basit. ncelikle strapla ne demek istiyoruz? Varoluular drste insann strap iinde olduunu syler. Anlam u ekildedir: insan
ne olacan seemediini fark ederek kendini herhangi bir eye adadnda,
ancak insan ayn zamanda tm insanln ne olacan belirleyen bir yasa koyucu gibidir, byle bir anda insan bylesine byk ve ar sorumluluk duygusundan kaamaz.4 Aslnda bylesine bir endie sergilemeyenler de vardr.
Ancak onlarn bu strap veya korkularn yalnzca sakladklarn veya bunlardan katklarn biliyoruz. Pek ok insan yaptklarna kendilerinden baka hi kimseyi adamadklarn dnr: Herkes byle yapsa ne olur? diye
onlara sorarsanz, omuz silker ve syle yant veririler: Herkes yle yapmyor. Ama gerekte kii kendine eer herkes kiinin yaptn yapsa ne olur
diye sormaldr; kii kendini kandrmak haricinde byle rahatsz edici bir
dnceden de kaamaz. Herkes yle yapmyor diyerek kendine bahane
bulmak iin yalan syleyen insann vicdan hastadr nk kii yalan syle4
Bu paray Kant, Ahlakn Metazii ile karlatrn (sf.679).
1554
KAOTK MODERN DNYA
yerek aslnda inkr ettii evrensel deerleri ima etmi olur. Bu aldatmacayla
strab kendini ele verir. te bu, Kierkergaardn5 brahimin strab dedii
straptr. Hikyeyi hepiniz bilirsiniz: Bir melek Hz. brahime olunu kurban etmesini sylemi: eer Sen brahim, olunu kurban edeceksin diyen
gerekten de bir melekse, Hz. brahimin ona itaat etmesi gerekirdi. Ancak
bu durumda olan herkes ncelikle onun gerekten de bir melek olup olmadn, ikinci olarak, ben gerekten de brahim miyim diye merak eder. Nerede
kantlar? Halsinasyonlar gren deli bir kadn insanlarn kendisini telefonla
arayp ona emirler verdiini sylemi. Doktor da sormu: Peki seninle konuan kim? Kadn cevap vermi: Tanr olduunu sylyor. yleyse bu
kadna arayann Tanr olduunu kantlayan nedir? Bana bir melek grnse,
onun gerekten de melek olduunu nereden bileceim? Sesler duyuyorsam
meleklerin cehennemden deil de cennetten geldiini bana ne kantlayacak ya da bunun benim bilinaltmdan veya birtakm patolojik durumlardan
kaynaklanmadn? Seslendikleri kiinin gerekten ben olduumu nereden
bileceim?
Benim insan anlaym btn insanla kendi seimimle dayatmaya uygun bir insan olduumu kim kantlayabilir? Byle bir kant asla bulamayacam; beni de bu konuda ikna edebilecek hibir iaret yoktur. Bir ses
benimle konusa bu sesin bir melein olup olmadna karar verecek yine de
benim. Belli bir eylemi iyi olarak nitelendirsem, o eylemin kt deil de iyi
olduunu syleme seimini yapan da yalnz benim. Benim brahim olduumu gsteren hibir ey yok: yine de her an rnek tekil edecek davranlarda
bulunmak zorunluluundaym. Her ey, her insana sanki btn insan rknn gzleri o kiinin ne yaptn izliyormu gibi olur, kii icraatn da buna
gre deitirir. Bu yzden herkesin Ben gerekten de insanln benim yaptklarmn etrafnda hareket edecei ekilde hareket etme hakkna sahip olan
bir insanm demesi gerekir. Eer kii bunu demezse strabn saklyor demektir. Burada sz geen strap, elbette ki dingincilik veya avarelie neden
olmaz. Bu, sorumluluk yklenmi herkesin ok iyi bildii ekilde saf, basit
straptr. rnein askeri bir lider bir taarruzun sorumluluunu stlenmitir
ve bir dizi insan lme gnderir, lider byle yapmay semitir, en temelde
yalnzca kendisi semitir. Elbette ki daha yksek bir komuta altnda olduu
da bir gerektir, ancak o komutann verdii emirler daha geneldir ve lider
tarafndan yorumlanmas gerekir; on, on drt veya yirmi insann hayat bu
yoruma baldr. Bu karar verirken lider belli bir strap duyar. Bu strab
5
Soren Kierkegaard (1813-1855), Hollandal teolog, modern Varoluular tarafndan nc olarak

bilinir.
1555
btn liderler bilir. Ama bu, bir eylemde bulunmalarn engellemez, hatta
eylemi gerekletiren bir kouldur, nk eylem pek ok olasln mevcut
olduunu varsayar ve bunlardan birini seerek, eylemin seilmi olmasndan dolay bir deerinin bulunduunu fark ederler. te varoluuluun tanmlad strap budur, stelik greceimiz gibi sz konusu dier insanlara
kar sorumluluu da belirginletirir. Bizi eylemden ayran bir perde olmak
yerine, eylemin bir kouludur.
Terk edilmilikten bahsedersek, yalnzca Tanrnn var olmadn ve
onun yokluunun sonularn sonuna kadar belirtmek gerektiini sylemek
istiyoruz. Varoluular, mmkn mertebe en az ekilde Tanry bastrmak
isteyen bir eit laik ahlakla kar kar. Fransz profesrler laik ahlaklk iin bir forml retmeye altklar 1880lerde yle bir ey sylemilerdi: Tanr gereksiz ve masra bir hipotezdir, bu yzden o olmadan yapacaz. Ancak ahlakysak, bir toplumumuz ve hukuk kurallarna bal bir
dnyamz varsa, bir takm deerlerin ciddiye alnmas gerekir; kendilerine
balanan bir apriori varoluu gerektirir. Drstlk, yalan sylememek, insann karsn dvmemesi, ocuk yetitirmek ve dahas zorunlu bir apriori
olarak dnlmelidir: bu konuda biraz alacaz bylece bu deerlerin
dnlebilir dnyada yine de var olmasna ramen Tanrnn olmadn
gsterebileceiz. Dier bir deyile, sanrm bu, Fransada radikalizm denilen
her eye verilen anlamdr; Tanr yoksa deien bir ey olmaz, drstlk,
ilerleme ve insanlk kavramlarnn aynsn tekrar kefederiz ve bu modas
gemi Tanr hipotezinden de kurtulmu oluruz, zaten kendiliinden abucak unutulup gidecektir. Varoluu bir kimse te yandan Tanrnn var
olmamasn ok utan verici bulur, nk Onunla birlikte dnlebilir
dnyadaki deerleri bulma olasl da yok olur. Onu dnecek mkemmel
ve sonsuz bilin olmad iin hibir iyi a priori de kalmaz. Hibir yerde,
iyi vardr, insan drst olmaldr, yalan sylememelidir yazmaz, nk
yalnzca insann var olduu bir boyuttayzdr. Dostoyevski yle der Tanr
olmasayd her eye msaade edilirdi. te bu dnce varoluuluk iin
balang noktasdr. Gerekten de Tanr yoksa her eye izin verilir ve insan
sonu olarak mitsizdir, nk ne kendi iinde ne de darda gvenebilecekleri bir ey bulamaz. Bylece hibir mazereti olmadn anlar. Eer
gerekten de varlk zden nce geliyorsa, kii asla belli ve mevcut insan doasn referans gstererek eylemlerini aklayamaz, dier bir deyile, determinizm yoktur, insan zgrdr, insan zgrlktr. te yandan, Tanr yoksa
davranlarmz hakl karmak iin hibir deer ya da emir olmaz. Bu nedenle, ne nmzde ne de arkamzda hakl karmak ya da bahane bulmak
iin bir ara, ak bir deerler alan yoktur. Gerekesiz yalnz braklmtr.
1556
KAOTK MODERN DNYA
te bu insan zgr olmaya mahkmdur. Lanetlenmitir, nk kendini yaratmamtr, yine de zgrdr ve bu dnyaya atld andan beri yapt her
eyden sorumludur.
*
J.P. Sartre, Existentialism Is a Humanism, eviri: P. Mairet, Londra, Methuen & Co., 1984, sf.1-5.
4. Bilgelie Giden Yol*

Karl Jaspers
F. H. Heinemannn varoluu hareketin kir babas olarak tanmlad Karl Jaspers, 1950den itibaren varoluu lozof olarak adlandrlmay tercih etmemekte
beraber, varoluululuun temel ilkelerinden birine bal kalmay srdrmtr. Bu
ilke, hakikatin (en azndan ksmen) kiisel olduu ilkesidir: hakikat, dnyann bir nesne olarak dnlmesinden deil de, insan kendisi hakknda nihai sorular sormaya
zorlayan nihai hallerdeki youn kiisel deneyimlerinden doar. una dikkat etmek
gerekir ki, Jaspers bir ateist deildir, cevheri/z ya da dnyann tesinde olmay
arayan,transandantal (akn) bir varoluudur. Jaspers (1881-1969), 1921 ylnda,
Heidelbergde felsefe profesrlne getirilmi, ancak Nazi rejimi dneminde profesrln kaybetmitir. Savatan sonra Heidelberge geri dnmtr.
imdi, kendi insani durumumuza bir gz atalm. Her daim belli ahvalimiz vardr. Bu haller deiir, frsatlar ortaya kar. Eer bu frsatlar karlrsa, asla geri gelmezler. Ben kendim, bu hali deitirmeye alabilirim.
Her ne kadar anlk grnleri deise ve ezici gc gzden kaybolsa da
gerekte ayn kalan baz haller sz konusudur: lmeliyim, ac ekmeliyim,
mcadele etmeliyim, kadere balym, kendimi merhametsizce suun iine
ekerim. Varoluumuzun bu temel hallerini, nihai haller olarak adlandrrz. Bir baka deyile, bu haller, deitiremeyeceimiz ya da kanamayacamz hallerdir. phe ve merakla beraber, bu nihai hallerin idrakinde
olmak, felsefenin en esasl kaynadr. Gnlk yaammzda gzlerimizi kapatarak veya onlar hi olmam gibi yaayarak, onlardan sk sk kanrz.
En sonunda, lmemiz gerektiini unuturuz, suumuzu unuturuz ve felein merhametine bal olduumuzu da. Sadece somut durumlarla yzleir
ve onlar lehimize eviririz, uygulanabilir ilgilerimizin tahrikiyle, onlara,
dnyada eylemde bulunarak ve plan yaparak tepki veririz Fakat bu nihai
durumlara, ya onlar gizlemeyle ya da onlar gerekten kavradysak- mitsizlik ve yeniden doula karlk veririz: varlk bilincimizde bir deiiklikle, kendimiz oluruz
1557
Nihai durumlar lm, kader, su ve dnyann belirsizlii - beni baarszlk gereiyle kar karya koyar. Eer drstsem tanmamamn imknsz
olduu bu mutlak baarszla kar ne yaparm?
Stoaclarn tavsiyesi olan, akln bamszlnda kendi zgrlmze
ekilmek, yeterli deildir. nsann zayna stoac bak, yeterince radikal
deildi. nk akln bo olduunu, iine ne konulduuna bal olduunu
grememiti, delilik ihtimalini dikkate almamt. Stoac, bizi tesellisiz brakr; btn anlamdan yoksun olan bamsz akl verimsizdir. Bizi mitsiz
brakr; nk onun doktrinleri, ne isel dnm frsat sunar ne de akta
kendini fethetmeyle gerekleen tatmini salar.
Hal byleyken, stoaclarn abas, gerek felsefeye yneliktir. Onlarn
dncesi nihai durumlardan kaynaklandndan- insan baarszlndaki
gerek varln ke iin temel bir yolu aklar.
nsan iin nemli olan ey, baarszlk karsndaki tutumdur: baarszln insandan sakl kalp kalmad ya da en sonunda, yalnzca nesnel
olarak insan altedip etmediidir; kiinin, varoluunun deimez snryla
onu anlalmas g grp grmediidir; onunla akl almaz zmlerde ve
tesellilerde kapp kapmad ya da drste yzleip yzlemediidir.
nsann baarszlna yaklama biimi, kiinin ne olacan belirler.
Nihai durumlarda insan, btn fani dnyevi varoluun zerinde ve onlara ramen, ya hilii kavrar ya da gerek varl alglar. Ancak dnyada
mmkn olan mitsizlik, dnyann tesine iaret eder.
Ya da farkl bir ekilde ifade edersek, insan kurtarlmay arar. Bu kurtarlma, byk evrensel kurtulu dinlerinin vaat ettiidir. Onlar, kurtulu hakikatinin ve gerekliinin nesnel teminatyla karakterize edilirler. Onlarn
yolu, bireysel bir ihtida -din deitirme- hareketine gtrr. Felsefe bunu
salayamaz. Hal byleyken, felsefe, kurtarlmaya paralel olarak, dnyay amadr
Felse bir hayat srdrme istei, bireyin, iinde kendisini bulduu karanlktan, kaynaklanr, ya da sevgisiz bir biimde bolua bakarkenki terk
edilmilik hissinden, dnya megalesiyle tkendii ve korku iinde aniden
uyanarak, kendine: Ben neyim, neyi beceremiyorum, ne yapmalym? diye
sorduu zamanki kendini ihmalden doar. Sz konusu kendini ihmalcilik,
makine a tarafndan iddetlendirilmitir. Zaman saatleriyle, -ister insan
gcne dayal ister sadece mekanik olsun- insan insan olarak daha az tamamlayan meslekleriyle bu kendini ihmalcilik, kiiyi, kendisinin makinenin bir orada bir burada manevra yapan bir paras olduunu dnmeye
gtrebilir. Serbest brakldndaysa, bir hi olduunu, kendisiyle hibir
ey yapamayacan hissetmesine sebep olur. Tam kendine gelmeye bala1558
KAOTK MODERN DNYA
d esnada, bu devasa dnya, onu yeniden anlamsz iin ve anlamsz bo

vaktin kiiyi tamamen tketen arklarna eker.
Ancak byle insan, kendini ihmalcilie meyillidir. Kii; dnya, alkanlklar, mnasebetsiz banallikler ve herkesin getii yollar tarafndan hezimete uramak istemiyorsa, kendini burada sz edilen ihmalcilikten ekip
karmaldr.
Felsefe, bizim birincil kaynamz uyandrma, tekrar kendimize giden
yolu bulma ve isel eylemle kendimize yardm etme karardr.
*
Karl Jaspers, Bilgelie Giden Yol, s. 19-20, 22-3, 121.
1559
1560
II
ENDE AI
I
Yeni yzyln (Yirminci) balangcnda, Bat Avrupallarn ou, dnyada hl her
eyin yolunda olduu dncesinin huzur veren gvencesi altnda yayordu ve yle
ya da byle, akl sahibi insan ile makinenin yenilmez birleimi bu dnceyi ok gemeden gerek klabilirdi. Elli yl sonra bu gvence kayboldu ve yerini yaklaan umutsuzluk havasna brakt. Bu yzyln ortalarnda baslan roman, George Orwellin
1984, C. Virgil Gheorghiunun 25. Saati, Arthur Koestlern Hasret a, H. G
Wellsin daha nceki ahenkli iyimserlik havasnn geip gittiine iaret eder. Bat
Medeniyetleri diye balar szne Gheorghiunun kitabndaki karakter, 25. Saatlerine ulamtr: insanln kurtarlmann tesinde bulunduu saate.
Yirminci yzyl ne anlama geliyor? Bunun cevabn, ne entelektel tarihiler biliyor, ne de aslnda baka biri. Bilinen tek ey, Bat Avrupann Dini adan veya Bilim
andan niteliksel olarak farkl olan bir aa girmi olmasdr. Bizim zamanmzda,
dini canlanma gibi bir durum meydana gelmitir fakat din hibir ekilde Aziz Thomas
Aquinas ve Lutherin zamannda olduu kadar kltre hkim olmamtr. Son iki yzyl ok byk bilimsel ilerlemenin meydana geldii bir dnem olmutur, fakat artk
bilim kutsal inek yani eletirilemez bir kurum deildir. Yirminci Yzyl, nceki iki
yzyln salamlndan, samimiliinden ve kesinliinden yoksundur. On Sekiz ve On
Dokuzuncu yzyln gn dnyas ile karlatrldnda bir gece karanl, bir
endie adr.1
Endie, burada kullanld ekliyle, kontrol kayb duygusuyla ruhun yalnzln
birletiren zihnin bir hlini, durumunu ifade eder. Son yzyln kendinden emin burjuvalarnn aksine, Avrupal bireyler, kendi kaderleri zerindeki kontrollerini kaybet-
Bu, W. H. Audenin 1947 ylnda baslan bir iirinin addr. Wystan Hugh Auden, 1907-1973 yllar arasnda yaamtr. ngiltere doumlu olsa da 1946da ABD vatandalna gemitir. ngilizce
edebiyat derinden etkileyen bir edebiyat olarak anlr. (y.n.)
1561
tiklerini sklkla hissetmektedir. Ayn ekilde, kolektif ulus ve kolektif uygarlk, siyasi
ve ekonomik kaderini artk tamamyla kendisi kontrol edememektedir. Bu artlar
altnda birey, yarnn belirleyecek olaylarn okunu endie iinde bekleyerek amaszca srklenir. lk olarak Hristiyanla, ardndan da burjuva anlayna kafa tuttuktan
sonra, imdi bu olaylarn atfedilebilecei deerler standardnn faydasndan yoksun
yaamaktadr. Bu durumun totaliter Fhrerler tarafndan kolayca yararlanlabilecek,
tehlikeli bir haletiruhiye olduunu belirtmeye gerek dahi yok.
Endie, Bat Avrupallar arasnda 1914den beri hakl sebeplerle ykseliyordu.
Dardan ve ierden smrgelerin ortaya kmas olduka rahatsz ediciydi. Her iki
taraf da yok eden savalarla llemeyecek derecede zayayan, bir zamanlar yaradln efendisi Avrupa, Dou ve Batnn sper gleri arasnda, askeri bakmdan
daha aa bir seviyede, ekonomik adan da baml olarak, kendini skm bir
durumda bulmaktayd. Avrupann ierisinde ve aslnda baka yerlerde de, teknolojik
devrim, bireyi nemsizletiren Byk Makineyi (gl devlet, parti, irket, sendika,
en st dzey askeri silah) oluturmutu. Avrupal yazarlar, birka isim vermek gerekirse, Davadaki Franz Kafka, Aldous Huxley ve Orwell, bu byklk temasn ciddi
biimde ele almtr. Makinenin karsnda kendi kendine yetme hakknda konuma; son derece sama, bayat ve alakasz olur. Avrupa refahnn ve sosyal istikrarnn
yklmas da ayrca endienin genel olarak artmasnda pay sahibidir. On Dokuzuncu
yzylda deer bulan zamann bereketi kavramn, Yirminci yzylda Avrupa, zellikle 1930lardan beri tadamamtr. Bir zamanlarn azametli burjuvazisi, en bariz
ekilde Almanyada olmak zere, felakete srklenmitir ki bu husus, sanayilemi
medeniyetlere has kkszl vurgular. Bu yetmezmi gibi, Avrupallar, milletler
arasnda barn olmad bir dnyaya ayak uydurmak zorunda kalmtr. nsann
irrasyonellii ve potansiyel acmaszlna dair Freudun kendilerine ders vermesine
ihtiyalar yoktur; nk topyekn savalarn kanlmaz sonular olan virane ehirler, toplama kamplar ve halen devam eden sava tehdidi, insana kendi insaniyetsizliinin hikyesini anlatmaya yeter. Sosyal zlme ve ziksel ac dneminde, sadece
zihinsel strap ve (sklkla maraz olan) iine kapanma beklenen sonulardandr2.
Fakat modern endienin kkleri daha derinlere gitmektedir. 19. yzyln liberalleri, insanlarn beklentilerini ok ykseklere ekmitir. 20. Yzylda, evvelce tahmin
edildii zere kurtla kuzu bir arada yatmad zaman, gerekleri grmeye balamak,
toplumda kanser gibi yaylmtr. Pitirim Sorokin aadaki ifadeleri yazdnda, olduka genel bir kany dile getirmitir: Dnya Sava ve ondan sonraki gelimelerin
ounun hayret verici olduunu itiraf etmekten ekinmiyorum. Barn ilerlemesini bekliyordum, savan deil; toplumun kansz bir biimde yeniden yaplandrlmasn bekliyordum, kanl devrimleri deil; daha asil bir kisvede insancl bekliyordum,
2
Psikanalist Franz Alexander bu konuya. Mantkszlk amzda deinir. (Philadelphia,1942)
1562
ENDE AI
toplu katliamlar deil; hatta belki demokrasinin daha iyi bir eklini, despot diktatrlkleri deil; bilimin ilerlemesini bekliyordum, doru ad altnda otoriter diktay ve
propagandasn deil; insann ok ynl ilerlemesini bekliyordum, tekrar barbarla
sapmasn deil.3
Hepsi bundan ibaret deildir. Modern insan, iddia edildii zere manevi bir bolukta yaamaktadr. T. S. Eliotdan alntlarsak, o, orak bir lkede yaayan, ii oyuk,
kof bir adamdr (a hollow man living in a wasteland). Bilim ilerlemeyi garanti ettii,
makul sosyal istikrar saland srece, birok entelektel, anlamszlk felsefesi ile
olduka rahat bir ekilde yaayabilir. Huxleyin 20lerdeki ilk romanlarnda yer alan
karakterler, manevi olarak gsz hayatlar yayor gibi grnseler de, her ne ekilde
olursa olsun hibir ciddi isel karara varma ihtiyac duymazlar; nk kupon kesmek
ve Victoria dnemi ahlak ve geleneklerine burun kvrmakla meguldrler. Fakat burada bahsi geen insanlar, sava halinde olan bir dnya ile barbarlarn elinde bulunan bir bilim manzarasyla kar karya brakrsanz, evrende kendilerini yapayalnz
bulurlar. Onlarn arasndan en yaratc olan, bir eye inanmak isteyecektir. Hal byle
iken, tarihi sebeplerden dolay, herhangi bir eye inanmalar iin yeterli donanmlar
olmayacaktr. Bu, modern insann ikilemidir. ngiliz lozof C.E.M. Joad, bu durumu
k olarak adlandrr. Her nasl adlandrrsanz adlandrn, bu durum, son yzylda Matthew Arnoldn bile ihtimal vermeyecei entelektel bir anari yaratmtr.
Endie veya endie kri, modern dncelere her adan szmtr. Baktnz hemen her yerde onu grebilirsiniz: Freud psikolojisinde, varoluuluk felsefesinde, iirde ve romanda, dini dilde, tarihi iaretlerde ve tabii ki ada siyas hareketlerde.
Yalnzca kitap balklarndan bile, pek ok yksek snf entelektelin medeniyetleri
hakknda ciddi kayglar tadn karmak mmkndr. Batnn k, Mantkszlk amz, Son Snrnda Akl, Veba, Skntl Uyku, Kriz a - bunlar ve dier
balklar, On Dokuzuncu yzylla byk lde uyumayan bir tr kriz dncesine
iaret etmektedir.
Bu kriz dncesinin esas, liberal an ikiz tanrlar Bilim ve nsana kar olan
bariz davran deiikliidir. Philipp Frank gibi mantksal deneyciler, hi phesiz, insann btn byk problemlerini zmede doru bilim metodunun her eye gcnn
yeteceine halen inanmaktadr. Marksistler, sosyal sistemlerini bilime dayandrdklar
iddiasndadr ve ken Bat ile gerekilikten yoksun olduu iin alay ederler. Bununla birlikte, bilimin snrlar tabiri, baz bilimadamlar ve lozoar da dahil, birok
insann, bilimin bize gerekliin eksiksiz resmi gibi bir ey verebileceini dnmediini gstermektedir. Daha da nemlisi, bilimadamlarnn kendileri, pek de az can
yakmayan bir eletiriyle karmza kmlardr. rnein, Huxley, baz deneylerinin
aptalln yerer (bkz. Acayip Esrar, Shearwater karakteri). Ortega y Gasset bilimle
3
Social and Cultural Dynamics, New York, 1937-41 cilt I, sf. IX.
1563
uraan insanlar ve gnmz teknisyenlerini kendi zel sahalarnda uzmanlam,

bu sahalar dnda barbar olan okumu cahiller eklinde adlandrr.
fade edilen ana korku, belki de ahlaki deerleri hie sayan, umursamaz insanlarn eline geen bilimin verdii gtr. Naturmensch -hem kltrel hem de psikolojik
nedenlerden dolay irrasyonel olan insan -20. yzyln byk bir kedir. Dnyann
gezegenler sistemimizin merkezinde yer ald dncesinin sona ermesi gibi, mantkl ve doru dnen bir insann da entelektel sistemimizin merkezinde bulunmas son bulmutur.4
phesiz ki Sigmund Freud, Zuyder Zeenin suyunun ekilmesi gibi, insann
tutkularn yeniden canlandrma olaslna inanan ilk ve en nemli bilimadamyd.
Bununla birlikte, Freud, insan benliinin ancak byk zorlukla kontrol altna alabilecei idin alt dnyasn btn fantastik ekilleriyle ortaya karmtr. Freudun kiilik
haritas Locketan daha ok Calvininkine (Schopenhauer ve Nietzscheninkine de)
benzer. Freuda gre insan, tabiat gerei irrasyonel ve antisosyaldir, genellikle farknda bile olmad baz ilkel igdleriyle hareket etmektedir. zerinde hemkir olunan Victoria tarz insan modeli, Freudun analizinin delip geen nlar iinde deta
eriyip gider. steklerin grnrde mantk ve akl zerinde bir ncelii vardr; id neredeyse ego da orada olmaldr. Fakat psikanaliz yoluyla egonun (insan doasndaki
zek ve kontrol mekanizmas) kuvvetlendirilmesiyle bile insan yine de endieden
ve ac ekmekten tamamyla kurtulamaz. Freudyen gre gre medeniyet insann
isel atmalarnn makul biimde zmlenmesine baldr. Ortega, insann ktlk
potansiyelinin Freud kadar farkndadr, fakat bu durumun Yirminci yzyldaki zel
tezahrn daha ok kltrel analizlerle ele alr. Ona gre Avrupa medeniyeti, Sanayi Devrimi tarafndan ortaya atlan kitleleri hazmedememitir. Bugne hkmeden
insan, medeni dnyann ortasnda ykselen ilkel bir Naturmenschdir.5
lkeldir; nk onu rknn geleneksel kltr ierisinde eitmek iin zaman olmamtr. Naturmensch, medeniyetin tm paralarn kontrol eder, fakat onlar mmkn klan ilkeleri anlayamaz. 1930larn liberal devlet adamlar, Freud ve Ortegay
okusayd, faist lgnlkla ba edebilmek iin daha iyi hazrlanm olurlard.
Avrupal varoluular insanc olduklarn iddia etmektedir fakat ayn zamanda
insann durumuna ilikin endielerini de dile getirmektedirler. Paul Tillich, varoluuluk felsefesini insann Yirminci yzyldaki durumunun bir aynas olarak tanmlar.
Daha da zele inersek, varoluuluk, Almanyann 1920lerdeki durumunu, zellikle
Alman istilas esnasnda ve ncesindeki Fransz havasnn hkim olduu zaman yanstr. (Daha sonra bir Nazi olan) Martin Heidegger, insan evrene amaszca gnderilmi olarak resmeder ve onun varoluunun ayn zamanda var olmad (lm)
4
5
Max Lerner, Fikirlerin devrimi, Ulus, cilt. CXLIX, s. 435

Kitlelerin isyan, London, 1932, s. 89
1564
ENDE AI
anlamna gelmesi ynyle de, endie ile srldn belirtir. Fransz Direniinin
liderlerinden biri olan Jean-Paul Sartre, bu tr olumsuz dnceleri olumlu eylem
ihtimalleriyle birletirmeyi denemitir. nsan zgrdr der, seim yapmada ve deerlerini yaratmada zgrdr. Fakat insan zgr olduu iin knanr; zgr insan
strap, kimsesizlik ve mitsizlik demektir; nk anlamsz bir dnyada yaarak
yapt gibi, btn tercihlerinden yalnzca kendisi sorumludur. Yirminci yzyln iyi bir
ksa hikyesi olan Vebada Albert Camus u sonuca varr: nsanlarda hor grlecek
eylerden ok takdir edilecek eyler vardr fakat ktnn kuvvetlerine kar kazanlan zaferin tad, veba mikrobu iyi iin asla lmez veya kaybolmaz bilgisiyle daima
trplenmelidir. Kitaplklarda veya sandklarda yllarca cansz yatabilir ama insanlarn felaketi veya aydnlanmas iin uyanaca gn gelebilir.
u anda devam eden endie havas, edebiyata ve dini dncelere de yaylmaktadr. Birok ada edebi eser, akl hastanesini andrr. Byk airlerin ve romanclarn ou, dalm kiiliklerle dolu, ok hzl bir sosyal zlmenin iinde yer alan
bir dnya tanmlarlar. Sembolist diye adlandrlanlara gre, d dnya, tahamml
edilemeyecek kadar korkun bir yer olarak grnr. T.S Eliot, dnyay, iinde hibir bitkinin yetimedii ve insanlarn remedii, aciz bir kral tarafndan ynetilen
orak bir lkeye benzetir. Ne yamur bu orak lkeyi sulayacaktr (her ne kadar bu
Eliotun kendi hkm olmasa da), ne de insanolu onu ekillendirip deitirebilecektir. Bu yzden, air sembollerce harekete geirilebilecek zamansz hayal dnyasna
snmaldr. Romanclar arasnda, Kafkann da ilerleme ve adalet araynda olan
bireyleri ezen kt glerin insann dnyasn nasl kontrol ettiini gstermek adna
straplar vardr. Thomas Mannn Byl Da adl eseri, burjuva toplumunun hastaln ve onun ideolojisine her ynden yneltilen tehditleri inceleyen romanlarn bir
araya getirilmi olanlarnn en mkemmelidir. Bilin ak tekniini kullanan Proust,
Joyce ve Virginia Woolf, modern insann isel btnlkten yoksunluunu ve ona
mutluluk veremeyen bir dnyada yaltlmlk hissini ortaya koyarlar. Bunun dindeki
karl, gnah ve ktle olan saplantdr. Kierkegaard ilahiyat (ki u anda byk
bir canlanma safhasndan gemektedir) ve Karl Barth, insan ve Tanr arasnda mutlak bir dalizm olduu inancnda hemkirdirler. Barthn deyimiyle, Tanr btnyle
dierdir; grelilik ve yozlamaya batm insanolu, yaratlmtr ve alttadr. Birka
yldan beri Barth, bunalm ilahiyatna ilikin vaaz vermektedir; sz konusu vaazlar,
ilk gnah ile insann ilahi balanmaya ihtiyacnn olduuna inanmayan Modernist
ilahiyatnn gnahna ve Tanrnn insanolunu yarglamasna dairdir. Francois Mauriac ve Graham Greenenin Katolik romanlarnda da gnah byk lde yer alr.
Greene, inancn kendisine evvela iddet ve zulmle ilikili bir ey olarak geldiini
anlatmaktadr. Kii cehenneme inand iin cennete inanmaya balad.6
6
Baka bir Meksika, New York, 1939, s. 3.
1565
ada tarih felsefeleri de hemen hemen ayn hikyeyi anlatr. Tarihin bizzat
anlamna dair kitaplarn ok sayda ve popler oluu, Bat Avrupallarn kendi medeniyetlerinin kaderi ve nitelii hakknda ani bir endie gelitirdiklerini gstermektedir.
Bu felsefelerin en arpc taraf, On Yedinci yzyldan bu yana geerli olan tarihin
izgisel (lineer) yorumunu inkr etmeleri ve dairesel teorilerinin diriliidir. Ve onlarn
hepsi, kltrel yozlama olgusundan fazlasyla etkilenmilerdir. Btn kltrlerin kariyerlerinde bir yerlerde yaratc glerini kaybettikleri sylenmektedir ve bu kltrler
bir gn gelip yok olabilirler. (rnein Toynbee, dnya tarihinin yirmi alt medeniyetinden yirmi beinin ili lmn tarif etmektedir). Bat, u anda kendi sknt
dnemini tecrbe etmektedir. Burada eilim, sz konusu skntlar medeniyetin
maddi ynnn geliimine atfetmek ynndedir. Albert Schweitzer bunu etik olarak
alakasz bir bilgi eklinde adlandrr. Bir zamanlar Marksist olan Nikolas Bardyaev
bu yozlamay, diyalektik olarak ele alr: Bat kltrnn insanc taraf, insanlktan
kmaya yol aan makineyi yani kendi kartn retmitir. Bu lozoardan hibiri
Oswald Spengler kadar mitsiz deildir. Fakat gelecei gzden geirebildikleri iin,
tm bunlarn nasl sona erecei hakknda nsezileri vardr.
II
Zamanmzdaki bu endie tezahrleri, totaliter anlayn gl albenisini ve
aslnda dine dn anlamamz kolaylatrmaktadr. Yaknlarda Fransa Ulusal
Meclisinden bir komnist vekil, Sartreyi Mauriac, Malraux ve Koestleri eletiren
Mezarlk Edebiyat adnda bir kitap yazd. Bu kitabnda R. Garaudy, modern dnyann endiesine are olarak komnizmi nermektedir. Bu, yeni hayat zevkidir;
karmaa ve boluk gibi grnende bir ama bulmaya kar iddetli bir arzudur.
Koestlerin ok farkl bir bak asyla yazlan Hasret a adl eseri de ayn temaya
deinir: Hibir eye inanmayan, hibir ey mit etmeyen Batllar, totaliter rejimin
salamay iddia ettii akl gvenliinin zlemini ekmektedir. Gnmzde din deitirmelerin byk oranlara varmas, bunu tasdik eder. Eski komnistler, komnizmin bir zamanlar onlar ne kadar kuvvetle kendine ektiini itiraf etmektedir. Aralarndan bazlar, bir zamanlar London Daily Workern haber editr olan Douglas
Hyde gibi, abucak Roma Katolikliine gemitir. Din deitirenlerden veya dine yeni
yeni ynelen entelektellerden bazlarna, air T.S. Eliot, Romanc Evelyn Waugh,
Aldous Huxley, tarihi Toynbee, C. S. Lewis, psikanalist Karl Stern ve bilimadamlar
Max Planck ile Lecomte du Noy rnek gsterilebilir. Kendisi bir dini uyan, canlan
rnei olan Dorothy Sayers, dinin iki yzylda en iyi imkn elde ettiini belirtmitir;
belki de ok hakldr.
Yirminci yzyln iki byk totaliter sistemi arasnda, ilk bakta, byk bir uuruma are bulunmu gibi grnmektedir. Komnistler ve faistler birbirlerini aforoz
1566
ENDE AI
etmekte ve lmcl bir dv srdrmektedirler. Fakat farkllklarn altnda, modern

endielerden kar salayabilmi ortak bir kir akm yatar. Her ikisi de farkl yollarla,
aydnlanma ve bireysellie inancyla burjuvazi dneminin geride kaldn ifade
etmektedir. Thomas Mann Byl Da adl eserinde, post-Versailles dnyasndaki
burjuva liberalliinin zor durumunu tasvir eder. Voltaire, Condorcet ve Mazziniyi bir
karakterde birletiren Ludovico Settembrini, hasta olarak resmedilir ve romandaki
btn karakterler, sve sanatoryumundan arkadatrlar. Ayn zamanda zorlu rakiplerce evrelenmilerdir. Bu rakiplerden biri, totaliterlii temsil eden ve Settembriniyi
delloya davet eden kt niyetli eski Cizvit Naphtadr. Naphta gibi komnizm ve
faizm de, Batnn byk bir kesiminde iki yzyldr hkm srm liberalizme meydan okumaktadr.
Faizm, komnizme oranla, daha anti-rasyonel ve anti-entelekteldir. Cazibesinin ou buradan kaynaklanr. Ekonomik bozulmadan muzdarip olan ve yenilgiyle
gururu krlan veya zafer soygununa maruz kalan Almanlara ve talyanlara, zgrlkten bkan ve ait olmak arzusu tayan tm insanlara, faist demagoglar,
hibir mantn ve maddi gcn tek bana asla baaramayaca eye ulaabilecek
kolektif istein gcn ilan ettiler. Faistler, arta kalanlarn (mantk temelli olmayan duygular ve ideallerin) tremeleri (mantkl dnmeyi) belirledii konusunda
Paretoyla hemkir olmulardr ve Sorelle btn byk sosyal akmlarn, bir mitin
desteklenmesinde yer ald konusunda- mesela duygular igdsel olarak uyarabilen bir imgeler btnnde- hemkirdirler. Faistler, Mare Nostrum ile Kan ve Toprak mitlerine karar vermi, bu noktada Yirminci yzylda birok insanla, glerini
birletirmitir. Bu insanlardan bazlar, doruyu sezgiyle ya da akln da stnde bir
yolla bulacan iddia eden olduka nl kiilerdi. Komnistlerin toplumsal hareket
felsefelerini, rasyonel bir diyalektik ile evrenin bilimsel bir bak asna dayandrmadaki dikkatlerine ramen, onlar da btn dogmaclar kadar, anti-entelekteldirler.
Diyalektiin mutlak bir insan bilgisi oluturmasyla Lenin, Marksizmi kat bir elik
blou olarak adlandrd, ondan hibir ekilde sapma olmamalyd. Lenine gre,
parti yeleri asndan dahi zgr rasyonel eletiri; ilke eksikliine, sulu vicdana ve
ruhun fakirliine iaret ediyordu. Bu durumda, Leninin, oluturulma amac dnce alann geniletmek deil de azaltmak olan 1984 romanndaki Newspeak
gibi yeni bir resmi dil uydurmas dnlebilir.
Hem faizm hem de komnizm, bireyi byk bir kolektif btne, rk ve devlete,
snf ve kolektif iiye ekebilirdi. Byle sistemlerde, bireysel zgrlk anlaytaki
ahlak deta ortadan kaybolmaktadr. Ahlak, nc Reichi, ya da sk bir ekilde
tarih tarafndan belirlenen snfsz bir toplumu gerekletirmek iin ne gerekiyorsa
yapmak anlamna gelir.
1567
III
Bat Avrupa, tam anlamyla entelektel mi? Bat Avrupallar, isel kaynaklar ya da
yeni ve daha byk bir medeniyet yaratma istei olmakszn, bir an sonuna vardlar m? rrasyonelliin ve ilkelliin kuvvetleri, her eyi nnde srkleyip, Avrupay,
geri dnlmesi imknsz olan yeni bir barbarla m sevk edecek?
Kabul etmek gerekir ki, belirtiler hayra alamet deildir. Belki de hibir zamanda,
1930lar ve 1940larda yetienler kadar, bylesine kksz, bylesine rknn entelektel geleneklerinden kopmu bir nesil olmamtr. Ortegann 1930 ylnda yazd
ey bugn belki daha da dorudur: Hi kimse yakn gelecekte insann hangi merkezlere doru ekileceini bilmiyor; dnya hayat, artc derecede geici bir haldedir... Bugnk hayat, tarihi buyruun var olmu ve var olacak iki kurumu arasndaki
bo bir uzamn, bir ara dnemin rndr. Bu sebepten, esas itibariyle geicidir.
nsanlar, gerekte hizmet edilecek kurumlar bilmemektedirler.7
Ancak unu da belirtmek gerekir ki, geiciliin karl olan endie iki ynldr.
Endie, iradenin fel olmasna ve psikoza yol aabilir. te yandan, yeni anlaylar
dourabilir ve bu yeni anlaylar, zamanla yeni ve hatta daha iyi bir oluum salayabilir. rnein, Winston Churchillin kinci 30 Yl Sava diye adlandrd eyin sebep
olduu strap, belki bir gn Batl milletler arasnda daha iyi bir anlay meydana
getirebilir ve hakiki bir Avrupa Meclisini gerekletirebilir.
Yirminci yzyl dncesinde, entelektel yeniden yaplanma iin temel salayabilecek bir tek saha vardr. Tuhaftr ki bu saha bilim felsefesidir. Tuhaf dedim,
nk ilk bakta modern bilim, insann endiesini azaltmaktan ok artryor grnmektedir. Eski mihenk talarnn ou geride kald artk: bilardo topu modeli atom,
mutlak nedensellik (en azndan tekil elektron hareketlerinin dikkate alnd kadar);
kliti geometriyi temel alan Newtoncu evren, eylemsizlik kural ve mutlak uzam ve
zaman. lgn bir soyutu, kuantum ve grelilik ziinin yeni evreninden muhakkak
zevk alrd ki bu evrenin, llebilir olmakla birlikte sonsuz olduu, iinde yer alan bir
erinin iki nokta arasndaki en ksa mesafe sayld ve burada zamann uzamn bir
ls haline geldii sylenir. Ancak bu gizemli evrenle beraber, birok tannm
bilim lozofu arasnda yeni bir tevazu ve idealizm anlay belirmitir. Bergsonun
zamanndan beri eilim, bilmenin bir yolu olarak bilimin snrlarn vurgulama ynndedir. Birok bilimadam, meselenin ne olduunu bilmediklerini ak ak kabul
ederler ve her halkrda bilinlilik ve yksek ihtimalle hayat da, sadece ziksel kurallara indirgenemez. Sr Arthur Eddington zik varlklarnn, kendi doalarndan
gerein sadece ksmi bir ynn oluturabildiklerini belirtir. Duygular, ama ve
deerler, bizim alg ve izlenimlerimiz kadar bilinliliimizi de meydana getirir... Bir
7
Kitlelerin syan s.195-6
1568
ENDE AI
btn olarak bilinlilik, ziksel beyni meydana getirmek zere ayrlm yar ll
ynlerinden daha byktr.8
Eddingtonn syledikleri, elbette herkes iin, hatta belki bilimadamlarnn ou
iin bile byledir diyemeyiz. Fakat o, Profesr Collingwoodun belirttii zere, kkleri Etun ve Aristoya dayanan felse gelenee dn iaret eden, dnmede
nemli bir yeni eilimi yanstr. Eddington ve Jeans gibi nde gelen baz modern
bilimadamlar, Tanrdan yle bahsederler ki, bu durum, elli yl ncenin birok bilimadam tarafndan skandal kabul edilebilirdi.9
Sr James Jeansa gre evren, bir makineden ziyade Tanrnn zihninde bir dnce gibidir. Alfred North Whitehead onu canl bir varlk, sonsuz nesneler leminde yer
alan ve dolaysyla amac bulunan kozmik bir sre olarak adlandrr.,En azndan
teknik anlamda Bergson bir idealist deildir, fakat o da, hayat sorunun (ve de
zihnin) aksine yaratc bir sre olarak dnmtr. Burada bahsedilen lozoarla
onlara benzeyen dier lozoara ilikin kayda deer bir husus, onlarn Descartesn
zamanndan bu yana Batda gelien dnya grn, modern bilimin adyla, reddetmeleridir. Onlar, sadece niceliin deil, ayn zamanda insanolunun estetik,
ahlak ve dini hayatn mmkn klan niteliin de gerekliini dorulamlardr.
Bu tarz bir dnme, yeni bir gericilie dnrse, Bat Avrupa gerekten bitmitir. Fakat dier taraftan, bilinlilikte bir alm, derinlikli bir merak duygusu, hayatn
yeni oluumlar yaratabileceinin ve bir ey hedeeyebileceinin idraki anlamna gelirse, o zaman bu dnce tarz, endienin Avrupa tarafndan iddetle ihtiya duyulan panzehiri olabilir.
Entelektel tarihiler, bir gn bu Endie an, Avrupa kltrnn byk bir
dneminin bitii deil de balangc olarak yorumlayabilirler. Tabii ki bu durum, ounlukla nmzdeki yirmi be yl ierisindeki siyasi ve askeri olaylara baldr. Fakat
olaylar el verirse ve belki de olaylara ramen, Avrupa bu yeni meydan okuyua baarl bir ekilde karlk verebilir. Umarm yle olur.
Endie ann tarihi belirlenecek ada zihinsel iklimi en iyi biimde tanmladn dnyorum ve btn makaleyi yeniden oluturmak iin hibir sebep grmyorum. Fakat unu itiraf etmeliyim ki, eer yeniden yazyor olsaydm, iki noktay
o zamanlar yaptmdan daha kuvvetli bir biimde olutururdum; bu deitirmeden
ok vurgu meselesidir. lki sra d okluk; ikincisi Yirminci yzyl dncesinin
baarlardr.
okluk hatrlanaca gibi, Matthew Arnoldun On Dokuzuncu yzyldaki byyen ve aknlk yaratan kir eitlilii iin kulland kelimedir. Ancak Arnoldun
en feci korkular, kendi anda deil bir sonraki yzylda fark edilmitir. Yirminci
8
9
Fiziksel Dnyann Doas, New York, 1928, s. 323

Doa Fikri, Oxford, 1945, s.156.
1569
yzylda, okluk kavram, ayaklanmalara yol am ve insann btn byk meseleleri zerine dnmeyi bastrmakla tehdit etmitir. C. P. Snow, iyi bilinen bir
makalesinde, iki kltrn varoluundan tek tek bahseder: Btn Bat toplumunun
entelektel hayatnn gitgide iki farkl kutba ayrldna inanyorum. () Bir tarafta
yazn hayat entelektelleri, dier tarafta en nemli temsilcisi zikiler olan bilimadamlar. kisi arasnda karlkl bir anlayszlk uurumu vardr. Bazen de (zellikle
genler arasnda) dmanlk ve nefret, fakat her eyden ok, anlay eksiklii sz
konusudur.10
Fakat gerek udur ki, aslnda sadece iki tane de deil, birok kltr vardr ve
bu kltrel okbiimliliin gnmzdeki endienin esas kaynaklarndan biri olduu
konusunda pek fazla phe yoktur. rnein, insan teorisiyle ilgili olarak, lozof Ernest Cassierin iaret ettii gibi, u anda tam bir dnce anarisi hkimdir. Artk,
bireysel farkllklarn atfedilebilecei bir referans arka plan ya da genel bir uyum (oryantasyon) dahi yoktur. lahiyatlar, bilimadamlar, siyasetiler, sosyologlar, biyologlar, psikologlar, kken bilimciler ve ekonomistler, hepsi soruna kendi bak alaryla
yaklamaktadr. Her ey bunlardan ibaret de deil. Belirli bilim dallarnda bile, sadece Kadiri Mutlak olan Tanrnn bir araya getirebilecei ciddi ayrlklar vardr. Belki de
her kltrde, entelektel bir merkezin, merkez bir gcn var olmas talep edilmez.
Belki de Ortega y Gassetin inand zere, bizim bugnk kltrmz, bylesine bir
merkezden veya gten mahrum olmasyla ve artc bir biimde geicilii, iretiliiyle, her ne ynde olursa olsun gelimekte son derece serbest oluuyla, modern
kltrden stndr, Nasl olursa olsun, Aziz Simoncular ve Comtecilerin (August
Comte taraftarlar) On Dokuzuncu yzyln balarnda drt gzle bekledikleri organik a gereklememitir. Yakn bir zamanda gerekleecek gibi de grnmemektedir. Akas, bu blmde zellikle dinle, insan doasyla ve tarih felsefesiyle
ilgili yeni okumalarn bazlarnda gsterildii zere, biz, Batnn imdiye dek tecrbe
ettii herhangi bir adan daha oklu ve daha eletirel (organik an zddna)
bir ada yaamaktayz.
Bununla beraber, bunca karkln ortasnda, Yirminci yzyln baarlarn, yeni
ve heyecan verici ynde entelektel deiimlerini grememe, bizim miyopluumuz
olur. Bu yzyl dnrken, bir zamanlar insanlarn Orta alar hakknda sylediklerini hatrladm: O dnemler, Karanlk alard. Dini hayal gcnn paha biilmez
eserlerine ek olarak, skolstik dnce dediimiz insan zeksnn dehetli bir yeniden dzenlenmesini ve aslnda bilimsel metotun ortaya karlmas iin atlan ilk
admlar, hep bu karanlk alara borluyuz Benzer bir ekilde, aslnda (varoluulukta) felse yntemin ve bak asnn nemli lde yn deitirmesi ve sanattaki
etkileyici yeni denemelerin yan sra, Yirminci yzyl, her ne kadar doal bilimlerde
10 C. P. Snow, ki Kltr ve Bilimsel Devrim, New York, 1959, s.4.
1570
ENDE AI
ve insan biliminde ok byk bululara, devrimlere ahitlik etse de, olduka yaygn
olarak k a eklinde de adlandrlmtr. Btn zamanlarn en laii olan bu
ada, dinde dahi artc bir canllk grlmtr. Yeni akmlar, Rudolf Bultmannn
mitletirmekten arndrma ilahiyat ve Carl Jungun kolektif bilinsizlik incelemesi
bunlara rnek olarak verilebilir. Btn bunlar, apak olan genel endieyi de, istikamet yoksunluu olan okluu da inkr etmemektedir. Fakat bu durum, kltr
daha farkl bir ekilde aklamaz. Endie ve kargaaya ramen, yaratc olan ve kefetme yn bulunan i, Oswald Spenglerin Batnn gerilemesi ve d tezinde
tamamen gzden kard bir gerekten ilerlemitir.
yleyse, btn bunlardan sonra, Yirminci yzyl, Pierre Teilhard de Chardin gibi,
bnyesinde insan ve kltrel evrimin yeni bir olas safhasnn tohumlarn barndran
bir gei a olarak dnmek mmkndr. Tarihe uzun vadeli evrimsel zaman
perspektinden bakmakla ilgili szleri, en azndan anmsamaya deer. nsan Fenomeni adl kitabnda, Chardin yle yazmtr: Endie anda pek ok insann yapt
gibi, insanla ilikin phecilie boyun emenin kesinlikle zaman deildir, henz
vakit ok erkendir. Btn bunlardan sonra, hayatta pre-hominidden modern insana
gemek iin yarm milyon, belki de bir milyon yl gerekecektir. Artk ellerimizi ovuturmaya balamal myz; nk daha yksek bir hli yle bir grdkten sonra, iki
yz yldan daha az bir srede, modern insan, hl kaln kafal mdr? Bir kez daha,
bulank, odaklanamam noktalar mevcut.
Franklin Baumer, Main Currents of Western Thought
A. YRMNC YZYILIN ANLAMI ZERNE

1. Endie a*
Paul Tillich
Aadaki seki bir ilahiyatnn (Paul Tillich), bir psikiyatrisin (Franz Alexander)
ve bir lozofun (C. E. M. Joad) Bat dncesinde ve kltrndeki mevcut deimelere dair derin endielerine k tutar. Yirminci yzyln en etkili ve sz geen Protestan teologlarndan biri olan Paul Tillich (1886-1965), drt Alman niversitesinde
ald akademik grevlerin ardndan, 1933te ABDye gitmitir. Aadaki alntlarn
yer ald, Var Olmak Cesareti adl eser, Yale niversitesinde verilen Terry Derslerinin
notlarndan olumutur.
() Mevcut dnemin sosyolojik analizleri, bir grup olgusu olarak endienin nemine dikkat ekmitir. Edebiyat ve sanat eserlerinde endieyi hem
1571
ierik hem de slp asndan bir ana tema haline getirmitir. Bunun sonucunda, en azndan eitimli gruplar, kendi endielerinin farkna varmlardr;
kir ve endie sembolleriyle toplum bilincine nfuz etmilerdir. Bugn amz endie a olarak adlandrmak malumu ilam haline gelmitir. Bu
durum Amerika ve Avrupa iin eit dzeyde geerlidir. ()
() Var olmayann var olan tehdit ettii yn esas alarak, ben endienin trde tanmlanmas nerisinde bulunuyorum. Var olmayan, insann
varlksal (ontolojik) z-olumlamasn, greceli olarak inan ve mutlak manada lm asndan tehdit eder. nsann ruhsal z-olumlamasn, greceli
olarak boluk ve mutlak manada anlamszlk asndan tehdit eder. nsann
ahlaki z-olumlamasn, greceli olarak sululuk ve mutlak manada knanma asndan tehdit eder. Bu katmanl tehdidin idraki, biimde ortaya
kar: kader ve lm (ksaca, lm endiesi), boluk ve anlamdan yoksunluk
(ksaca, anlamszlk endiesi), sululuk ve knanma (ksaca, knanma endiesi). Bu trde, endie, sradan varolua ait olmas ve nevrotik (ve psikotik) endiede olduu gibi normal olmayan bir zihinsel duruma ait olmamas
asndan varolusaldr. ()
Anlamszlk endiesi, btn amalara anlam katan bir st dzey ama
kaygsnn kaybedilmesidir. Bu endie, ruhani bir merkezin eksikliinin ve
varoluun anlam sorusuna her ne kadar simgesel ve dolayl olsa da - bir
cevap eksikliinin sonucunda ortaya kmtr. ()
Endienin tr arasndaki fark, Bat medeniyeti tarihince desteklenmektedir. Eski a Uygarlnn sonunda, varolusal endienin, Orta an
sonunda ahlaki endienin ve modern an sonunda ruhsal endienin baskn olduunu grmekteyiz. Ancak bir trn basknlna ramen, dierleri
de mevcut ve etkili olmaktadr. ()
Mutlakyetin knn, liberalizmin ve demokrasinin gelimesi, teknik
uygarln btn dmanlarna kar elde ettii zaferle ykselmesi ve kendisinin paralanmaya balamas Bunlar endienin nc ana dnemi iin
ne srlen sosyolojik varsaymlardr. Ruhsal var olmamann tehdidi altndayz. ()
Endienin ana dneminin bir an sonunda ortaya kmas manidardr. Eer allm deer, g, inan ve dzen yaplar dalrsa, her bireyde
deiik biimlerde, potansiyel olarak mevcut olan endie yaygnlar. Yrrlkte olduklar srece bu yaplar, katlm vastasyla koruyucu bir cesaret sistemi iinde endieyi bal tutarlar. Bylesi bir sistemin kurumlarnda
ve yaam ekillerinde yer alan kimse, kiisel endielerinden bamsz hale
gelmemitir, ancak bilinen yntemlerle onlarn stesinden gelme yollarna
sahiptir. Byk deiiklik dnemlerinde, bu yntemler artk sonu vermez.
1572
ENDE AI
Sklkla yeni yollar kullanarak varln srdrmeye alan eski ve eskinin

i gcn zayatan yeni arasndaki atmalar, her ynde endie yaratr.
Bylesi bir durumda, var olmamann kbusun iki trn andran iki farkl
yz vardr (Belki de bunlar, bu iki yzn idrakinde olmann bir ifadesidir).
Birinci tr, kamann imknszlnn ve tutsak olma korkusunun yok edici
darlnn endiesidir. Dieri ise, kiinin decek bir yeri bile olmadan dt sonsuz, biimden yoksun uzayn yok edici geniliinin endiesidir. Bu
anlatlanlara benzer sosyal durumlar, hem k bulunmayan bir tuzan
hem de karanlk, bilinmeyen bir boluun zelliklerini tar. Ayn gerekliin iki yz, kendilerine bakan her bireyin gizli endiesini ortaya karmtr. Bugn pek oumuz onlara bakmaktayz.
*
Paul Tillich, Var olmak Cesareti, 1952, s. 35, 41, 47, 57, 61-3.
2. Mantkszlk amz*
Franz Alexander
Tillich gibi, Franz Alexander da (1891-1964) Avrupa kariyerinin ardndan ABDye
gitmitir. Alexander, Budapetede dnyaya gelmi ve eitim almtr. 19211930
yllarnda Berlinde Psikanaliz Enstitsnde ders vermitir. 1932 ylnda Chicago Psikanaliz Enstitsnn mdr olmutur.
Bu kitap Dnya Savan takip eden yllarda, hzl ve byk kltrel
deiikliklerin etkisi altnda yazlmtr. Versailles ve Trianon Bar Antlamalarndan sonra gelen on bir yl Avrupada, sonraki on iki yl ise Birleik Devletlerde geirdim. Avrupada genliimin dnyasnn daldn
ve benim iin alkanlk haline gelmi standart ve ideallerin yok olduunu
grdm. Bu olayl yllardaki ou Avrupal gzlemci gibi ben de, kltrel
bir an dalma srecinde olduunu grdm. Ardndan nelerin gelecei
belli deildi, fakat zellikle nelerin yok olaca ok daha barizdi. Bildiim
en yce deerler olan, bilim ve sanatn kendileri iin verdii eserler, bilgi ve
mantk kullanlarak gnbegn gelitirilen insan ilikileri yerini teknik baarlarla yozlam mekanik beyinli insanlarn arasndaki kaotik bir gvensizlik, korku ve kuku duygusuna brakyordu. Herkes en ktsn bekliyordu,
kayglyd, gergindi; kendisi hakknda, belirsiz gelecei hakknda ve mevcut
gnn uygulamadaki, bastran problemleri hakknda dnceliydi. Primum
viveri deinde philosophari (Bir eyin felsefesini yapmadan nce onu yaa)
ilkesi ana kural haline gelmiti.
1573
Hlihazrdaki olaylar bizi mantk-dlyla etkiler. Biz, hayatn ve mlkiyetin tahmin edilemeyen seviyedeki toptan ykmna ahit olmaktayz.
Btn bunlar, azam bilimsel aydnlanma ve en byk teknik baarlarn
anda gereklemektedir ve eer akllca kullanlrsa, yeryzndekilerin
hayatn her zamankinden daha kolay ve kaygsz hale getirebilir. Ekonomistler ve siyasetbilimcilerden oluan bir konseyin, barl bir sosyal kurulu ve herkesin hayati ihtiyalarn karlayan mantkl bir dnya dzeni
kurabileceine ilikin, ok az phe vardr. Bylesi mantkl bir dnya dzeninin bugn, Etunun zamannda olduu gibi, bir topya olmas, insan
ilikilerinin temelde mantk tarafndan deil zellikle mantk-d duygusal
gler tarafndan ynetilmesinden kaynaklanr. Mantk-d glerin insan
tabiatndaki stnl, belki de hibir zaman imdiki kadar eksiksiz olmamtr. Elbette, dnyada mevcut olaylar nda pek ok kii mantk-d
davranlarn uzman olan psikiyatristlerden bir aklama isteme yoluna gitmektedirler.
Bizim kuakta insanolunun sadece teknik gelimeyle yazgsn deitirebileceine olan inancn kaybetmeye balad bir gerektir. Doa bilimlerinin insann mutluluunu artrmada baarsz kald ve en bariz katklarnn gittike daha lmcl imha silahlar yapmak olduu artk herkese
bilinen bir hale gelmektedir. Kendi kiiliklerinden ve insan ilikilerinden
bihaber olan insanlarn elerinde doann ustal, ltuftan ziyade bir bela
haline dnmektedir. u anda tanklk etmekte olduumuz felaketlerden
byk oranda, doa bilimlerinin geliimiyle psikoloji ve sosyal bilimlerin
geliimi arasndaki ayrlklar sorumludur.
*
Franz Alexander, Mantkszlk amz, s. 7, 1920. 1942.
3. k*
C. E. M. Joad
ngiliz lozofu Cyril E. M. Joad (18911953), bir analist ve modern dnce
akmlar eletirmeni olarak geni apta tannmaktayd. Otobiyograk kitab Beinci
Kaburgann Altnda, Modern Dnce Rehberi Tanr ve er eserlerinden bazlardr.
1948de baslan Decadencete modern toplumu znellikle, nesnellii elden brakmakla ve nesnellik standartlarnn kaybyla sulamtr.
Speklasyon her zaman tehlikelidir, ancak imdiki gibi geici bir zaman
grnmndeki, birisi lm, dieri domaya abalayan ama baarsz olan
1574
ENDE AI
iki dnya arasnda bir srgn durumundaki dnemlerde zellikle tehlike

arz eder. Ge Helenistik ite byle bir baka ad; skender dnemi de ayn
ekilde. Bu geici alarn ve onlara ait zelliklerin, insanolunun aklseliminin her daim k olarak grd eyin en net rneini oluturduunu
sylemek de pekl mmkn.
km bir toplumun zellikleri olduka barizdir. Palinurusun Sessiz
Olmayan Mezarna gre (ngiliz edebiyat eletirmeni Cyril Connolly tarafndan 1946 ylnda yazlm bir kitap), bu zellikler, lks, phecilik, bkknlk ve batl inanlardr. Bunlar, der Connolly, kendisi km ve dolaysyla
pheci, btn kltrlerin amacn oluturur ki btn bu kltrlerin amac,
ileri medeniyet yolunda kmeleridir. Ben Palinurusun kme iaretleri listesiyle byk lde ayn kirdeyim. Ayrca, kiinin kendisiyle, ahlaki, estetik, metazik ve ilahiyat yarglarn znelci analizi tarafndan gelitirilen ve
bunlar gelitiren tecrbeleriyle meguliyetini de eklemek isterim. ()
() znellik, belki de amzn en belirgin inancdr ya da daha dorusu pek ok belirgin inanc vurgulayan felse bir tavrdr. ()
() znelci satrlarla ilgili olduka nesnel estetik ve ahlaki yarglar inceleyen sanat ve ahlaka ynelik znelci tavr, doal olarak phecilik ve
hazclkla ibirlii iindedir. Bu nn ortak noktas, nesneyi hari tutma
eilimidir.
Bu nesneyi hari tutma ii, benim k tanmlamamda nemli bir paray tekil eder ve ayn zamanda zamanmzn entelektel ikliminin yaygn
bir zelliidir.
Standartsz bir a m? Genellikle yaadmz a, standartszlkla sulanr. Peki, bu su neleri kapsar? ncelikle, din alannda, savalar arasndaki yllarda olgunlaan neslin itikad yoktur. Biraz aarsak, bu neslin evrenin temel yaps ve ynetimi hakknda herhangi bir inanc yoktur. Bu,
pheden phe etmek, ya da en azndan, ilgi demek deildir, tersine yeni
nesil, dinin alanna giren hibir meseleye, u ya da bu ekilde kafa yormamaktadr. kinci olarak, ahlak alanda hibir kural yoktur. Hristiyan inancndaki Hristiyan kurallarnn temelleri ykldnda, kaynan bunlardan
alan ahlaki styapnn ayakta kalmas kesinlikle olas deildi. Zaten ayakta
da kalamamtr. Bence, bu lkedeki pek ok kimse kinci Dnya Savann
patlak vermesinin ardndan, en azndan, davranlardaki ahlak seviyenin
gerekten dtn syleyebilir. Bu d, sadece cinsel ahlak alannda
gereklememitir. Ayn zamanda, hayr ileri, merhamet, acma, drstlk
ve fedakrlk gibi Hristiyan deerlerinin uygulanmasnda da gzlemlenir.
Sz konusu d, zaten 1914 ncesinde balamtr ve bu iki sava, sreci
hzlandrmtr.
1575
nc olarak, sanat alannda bir standart yoksunluu, son otuz ylda

ortaya kan bu hareketlerin dikkat ekici bir zelliidir. Davurumculuk,
Gerekstclk ve varoluuluk belki de bu hareketlerin en belirgin olanlardr. Bunlarla ilgili olarak, d dnyay taklit ve temsil etmekle, sanatlarn
ve yazarlarn ruh hallerini yanstmaktan daha az uratklar sylenebilir.
airler, ajite edilmi duygu ve ikence eden dnce karmaalarnn da vurumu iin dizeyi bir ara olarak kullanrlarken, romanclar, bir yk meydana getirmek yerine atmosferler dokumulardr. Daha nce hi bu kadar ok
romanc olmamtr. Bu kadar ok air de pek grlmez. Yine de Viktoryen
standartlarla, birka harika roman ve sayca daha da az harika iir olmutur.
*
C. E. M. Joad, k, s. 421, 117, 104, 108-9, 1948.
4. Ara Dnem*
Ortega y Gasset
nl spanyol lozofu Jose Ortega y Gasset (18831955) 20. yzyl bir ara
dnem olarak tanmlayan pek ok modern yazardan biridir. O, bu dnemi k
olarak grmemitir; bu dnem, fazlasyla canllk ve g doludur. Dier yandan, bu
dnemin gvensizlik, kkszlk ve birletirici standartlardan yoksunluk zelliklerine
deinmitir (Ve bundan esef duymutur). Aadaki alntlar, ilk olarak 1930da yaymlanan en mehur kitab Kitlelerin syanndandr.
() Bu zamana kadar, tarihte kendilerini eksiksiz, kesin bir ykseklie
ulam addeden; yolculuun sonuna gelindiinin, uzun sredir peinden
koulan amaca ulaldnn, umudun tamamen geree dntnn hissedildii dnemler hep olmutur. Bu, zamann bereketidir, tarihi hayatn
btnyle olgunlamasdr. Aslnda, otuz yl nce, Avrupallar, insan hayatnn olmas gereken yere, nceki nesiller boyunca arzulanan bundan byle
her zaman bal bulunaca seviyeye ulatna inanyordu. Bereket alar,
kendilerinden aa bir halde bulunan ve bereketten yoksun dier hazrlk
dnemlerinin bir sonucu olduklarn dnr, ayrca kendilerini, bu hazrlk srelerinin ardndan gelen, ieklerin tamamen at bir dnem olarak
telakki eder.
Bu noktada iinde bulunduumuz a ile henz gemi a arasndaki nemli farka deinmiyor muyuz? Aslnda amz, artk kendini eksiksiz
olarak grmyor; aksine, mulak da olsa, ruhunun derinliklerinde eksiksiz,
gvenli, sonsuza dek kristalize edilmi byle dnemlerin olmadn hisse-
1576
ENDE AI
diyor, tam tersine, modern kltr diye adlandrlan belli trden bir varln eksiksiz olduu iddias, bize son derece s ve gr alanndan kma
gibi geliyor. Bu duygunun bir etkisi olarak, Hermetik adan gizli bir kuatmadan kam olmann, zgrl yeniden kazanm olmann, yldzlar altndaki gereklik lemine; derinlikli, berbat, ngrlemez, bitmek tkenmek
bilmez, en iyinin ve en ktnn, her eyin mmkn olduu leme bir kez
daha kmann ho etkisinin tadna varyoruz. Modern kltre olan bu inan
kasvetliydi. Yarnn btn temel unsurlar asndan bugne benzer olaca
ve aama kaydetmenin sadece u anda zerinde yrdmze benzer bir
yolda daima ilerlemekte olduu anlamna gelmekteydi. Byle bir yol, aslnda
bizi hibir zaman serbest brakmakszn uzayan bir tr elastik hapishanedir.
Bu duygusal durum karsnda, zamanmzn duygularnn daha ok
okuldan salverilmi ocuklarn grltl neelerine benzedii ak deil
midir? Bugnlerde, artk yarn dnyamzda neler olacan bilmiyoruz ve
bu, bizde gizli bir sevince yol ayor. nk ngrnn imknszl, btn
ihtimallere ak olan ufuk, zgn bir hayat, varoluumuzun gerek doluluunu oluturur. Dier yn eksik olan bu tehis, pek ok ada yazarn
sayfalarnda dillenen k ikyetlerinin karsnda durur.
() nsanolunun kendi yaratclna inand fakat ne yaratacan bilemedii bir zamanda yayoruz. nsan her eyin efendisiyken, kendisinin
efendisi deildir. Kendi zenginlii iinde kaybolmutur. Emri altnda bulunan daha ok arala, daha ok bilgiyle ve her zamankinden daha ok teknikle u ortaya kar ki, bugnn dnyas, bugne kadar var olmu en kt
lemlerle ayn dorultuda ilerlemektedir; ylesine srklenmektedir.
Bu yzden, g ve gvensizlik kavramnn ilgin bir birleimi, modern
insann ruhunu mesken edinmitir. Bu durum, XV. Louisnin naibi ile ilgili
u sz akla getirir: Tm becerilere sahipti, onlar kullanma becerisi dnda
Yakn gelecekte, insani eylerin hangi merkeze doru ekileceini kimse
bilemez ve bu yzden dnya hayat, artc derecede geicidir. Bugn gizli yaplan hatta birisinin alt-benliinde yaptklar bile geicidir ve bunun tek
istisnas belli bilimlerin belli ksmlardr. Bugn ilan edilen, beenilen, yazya dklen, vlen hibir eye gvenmeyen kii aklllk eder. Hepsi geldikleri hzla kaybolup gidecektir Hibirinin kk yoktur Bugnk hayat, bir ara dnemin, tarihi kuraln var olmu ve var olacak iki kuruluu arasndaki bo alann bir meyvesidir. Bu sebeple, znde geicidir. nsanlar, hakikatte hangi kuruma hizmet edileceini bilmemektedir. (...)
*
Jose Ortega y Gasset, Kitlelerin syan, 1932, s. 33-4, 36-7, 47-8, 195-6, W. W. Norton & Company,
Inc.
1577
B. DN VE PHECLK
1. Sekler Akma Dair*
Basil Willey
Aadaki metin, Cambridge niversitesi ngiliz Edebiyat Kral VII. Edward uzman Profesr Basil Willeynin (1897-1978) Hristiyanln Dn ve Bugn balkl kitabndan alnmtr. Willey, modern kltrdeki sekler akma ezamanl olarak ortaya
kan yeni ve faal bir ilahiyatn ykseliine dikkat ekmektedir.
() Biz, dine hem elverili hem de elverisiz bir tarihi aa girdik. Elverisizdir, zira sekler bir akmla Tanrdan duyulmam uzaklklara doru ilerlemekte, insanl hatta belki de bu byk kreyi felaketin eiine getirmektedir. nsanlar, Yeni Ahitteki eskatolojik (dnyann sonuyla ilgilenen) sylemleri artk gnl rahatlyla okuyamamaktadr. Ancak, tam da ayn sebepten,
yani tanrszln etkilerinin u anda korkutucu biimde aikr olmas nedeniyle elverilidir. Son yzylda, bu sekler akm, burada ve baka lkelerde, refah ve insan kaderinin ve hatta insan doasnn kendisinin ilerlemeci
geliimine olan yaygn inanla gizlenmitir (pek ok Amerikal iin hlen
byledir). imdi, baz radikal hatalar nedeniyle (ki bu lk Gnah olarak yorumlanabilir), insann sekler ya da doal dzlemdeki abalarnn, tamamen
Mammona (Aramicede zenginlik tanrs) hizmet etmeye (yani tamahkrla),
rekabete, saldrganla ve sonuta kendini yok etmeye hizmet etmek zere
yn deitirdiini daha aka gryoruz. Ayrca Hristiyanlk reddedildiinde, onun yerini faizm ve Marksizm, fundamentalizm/kktencilik ya da
astroloji gibi uydurma dinlerin aldn da gryoruz. Bu farkndalk, baz
kimselerin akllarna (genel bir apta olmasa da) dine doru bir kar-akm
krini getirmitir ki bu da, szm ona buhran/bunalm ilahiyatn dourmutur. Hristiyanlk, imdi orak lkedeki gvenli bir kaya paras, frtnaya kar bir snak, mesela komnizme tek alternatif olarak sunulabilir.
Sahte dinlerin yan sra, sekler akm olarak adlandrdm bu eyin iinde ileyen baka etkiler vardr ve bu etkiler, hem sz konusu akmn rn
olup hem de ona hz kazandrmaktadr. nsana doal dzen tarafndan tamamyla asimile edilmi gibi davranmaya meyilli psikoloji ve sosyoloji bilimlerinden burada bahsedilebilir. Freudu nosyonlar, geni bir alana dalmaktadr ve eski gnah kans, basklarn analiziyle hkmsz klnmtr. Senin
ilahi kurallarna kar geldik. demek yerine, imdi biz, Zavall ben, annem
ve babam, ben ocukken, ne kadar da aklszca davranm olmallar.diyoruz.
Bunu, ev hayatndaki kler, huzursuzluk, hz ve modern varoluun yerine
1578
ENDE AI
oturmay takip eder. Sz konusu durum, ou kimseyi herhangi bir eyi

derinlikli dnmekten, hissetmekten soutur; ya da yaratclk ile katl dnmenin/ie dnmenin yerine geebilecek pek ok mekanik elerin geicilii, i dnyay boaltr. Zaten fazlasyla tandk olan gnmz iaretlerini
teker teker saymaya gerek yok. Hidrojen bombas esasen ok ktdr, fakat
geleneksiz, snrsz, disiplinsiz, kksz, tanrsz, cahil ve kayp yetien yeni
bir neslin her sabah gazetede resmedilen bir grntsdr.
yleyse, paganizme dnn Hristiyanl ilkel savalna dndrd sylenebilir. Artk kadim ya da yerleik bir sosyal dzenin takdisi olmayan kilise, kendini bir kez daha, gerek ballnn idrakinde ve ilk Hristiyanlar gibi dnyay altst etmeye hazr, dnyaya kar duran bir aznlk
olarak grebilir. Ancak sorun yine de devam etmektedir: ine nfuz etmeyi,
dntrmeyi ve (gnahtan) kurtarmay bir tarafa brakn; Hristiyanln
samalk ya da afyon olduundan emin olan ve nasl bir gerek ierebilecei
zerine bir an bile kafa yormayan insan kitlelerine nasl ulalaca sorunu.
amz doru deerlendirmek adna, Hristiyanlar kendilerine dardan
bakmak iin byk aba sarf etmelidirler. lk olarak (diyelim ki) Hristiyanla has iddialarn, kendisine sadece kibirlilik olarak grnd dini btn
bir Hindu ya da Mslmann gznden ve ardndan da, Hristiyanl foyas
oktan ortaya km bir efsane olarak gren pek ok Avrupal kardeimizin
gznden bakmaldrlar. te o zaman, zerlerindeki sorumluluun, aslnda
bakalarnn yanllarn gstermek deil, kendilerinin ne ekilde hakl olabileceklerini gstermek olduunu hissedebilirler.
Aslnda bu ynde bir aba sarf edilmekte; Hristiyan teologlar ve dier
dnrler, en yeni bilgileri ve yenilenmi ilahiyat almalarn kullanarak,
Hristiyanln bir cevab olduunu, gnmzn sorunlarna ve endielerine tek geerli cevab sunduunu gstermeye almaktadrlar.
Zamann ruhunun gerekletirdii devasa saldrlara ramen, din, hatta
Hristiyanlk, bir ekilde hayatta kalm, fakat ilahiyat bir kez daha deimitir. ()
Hristiyanlk, doal ve tarihi bilimleri bastrmaktan artk vazgemi, kendini onlarn kategorilerine uydurma abalarna son vermitir. Ve artk unu
daha net grmektedir: Onun ilevi, kendini doal ve tarihi bilimlere adapte
etmek ya da onlarn yerel gerekliklerini inkr etmek deildir; onlardan ayr
durmak ve onlarn grmezden gelecei ihtiyalar zerinde -ezel ve ebedin
ilahi srrnda, kayna ve sonu olarak btn doal nedensellii kuatan transandant (akn) gereklikte- srarc olmaktr.
*
Basil Willey, Hristiyanln Dn ve Bugn, 1952, s. 7, 15, 133.
1579
2. Bir llzyonun Gelecei*

Sigmund Freud
Bir llzyonun Gelecei (1928) sadece Sigmund Freudun dine ilikin kirlerini
zetlemenin tesinde, Yirminci yzyl din ve psikiyatri arasndaki sava hali olarak
nitelemektedir.
Gemi alarda, yadsnamaz bir zgnlk eksikliine ramen, dini kirler insanolu zerinde byk etki uyandrmtr. () Bu retilerin znde
var olan gcn nereden aldn ve mantn kabulnden bamsz olan
etkinliini hangi duruma borlu olduunu sormalyz.
Bana kalrsa, bu iki sorunun cevab iin yeterince zemin hazrladk. Dini
dncelerin zik temeline dikkatimizi verirsek, cevap bulunacaktr. Dogma olduu malum olan bu dnceler, tecrbe kalntlar ya da tefekkr
rn deildirler; bunlar illzyonlardr; insanolunun en eski, en gl ve
en srarc arzularnn icra edilmesidir. Bu dncelerin gcndeki sr, bu
arzularn gcnde yatar. Biz halihazrda ocuk savunmaszlnn korkutucu etkisinin baba sevgisiyle korunma ihtiyacn dourduunu ve bu savunmaszln tm hayat boyunca devam edeceinin farknda olarak, bu defa
daha gl bir baba varlna tutunmay gerekli kldn biliyoruz. Bylece
Tanrnn koruyucu kurallar, hayattaki tehlikeler karsndaki endielerimizi bastrr; ahlak bir dnya dzeninin kurulmas, insan kltr iinde sklkla yerine getirilememi olan adalet isteklerinin gerekletirilmesini salar.
Ayrca dnya zerindeki varoluun gelecekteki bir hayatla uzatlmas, bu arzularn gerekletirilmesi iin uygun bir yer ve zaman ortamna katk salar.
nsan merakn uyandran, evrenin kkeni ile ruh ve beden ilikisi gibi, bu
sorulara bu sistemin geride yatan varsaymlaryla uyumlu cevaplar verilir.
Birey, hibir zaman tam olarak stesinden gelinemeyen, baba kompleksinden kaynaklanan ocukluk atmalarndan kurtulabilirse ve bu atmalar
evrensel olarak kabul grm bir zm ortaya koyabilirse, insan ruhu byk bir rahatlama gsterir.
Onlarn illzyon olduunu sylediimde, kelimeyi tanmlamak zorundaym. llzyon, hata ile ayn ey deildir, aslnda tam olarak hata bile deildir llzyonun insann arzularndan tremek zellii vardr. Bu bakmdan, psikiyatrik delzyona11 yaklar ama delzyonun daha karmak yaps
olmas bakmndan bundan ayrlr. Delzyonda, gereklikle atma halinde
olma gereklii vurgulanr; illzyonun ise yanl, yani, gerekletirilemez ya
11 Hezeyan, sanr. Psikiyatride bir inancn patoloji ya da patolojik bir duruma sebebiyet vermesini
iaret eder. (y.n.)
1580
ENDE AI
da gerekle uyumsuz olmas gereklilii yoktur. () Yani, ayn illzyonun

ta kendisinin yapt gibi, inancn gereklikle ilikisini gz ard ederken,
arzunun gerekletirilmesi motivasyonda nemli bir e oluyorsa, inan, illzyon olarak adlandrlr.
Bu aratrmadan sonra yeniden dini retilere dnersek, bunlarn tamamnn illzyon olduunu, kantlar kabul etmediini ve kimsenin onlar kabul etmeye ve onlara inanmaya zorlanamayacan yineleyebiliriz. Bazlar
ylesine imknsz, uzun almalar sonucu dnyann gerekliine ilikin
kefettiimiz her eyle ylesine uyumsuz ki, aralarndaki psikolojik farkllklar dikkate alarak onlar delzyonlarla karlatrabiliriz. ounun gereklik deerini yarglayamayz, kantlayamadmz gibi ve de aksini ispat
edemeyeceimiz gibi. Hl bunlara eletirel yaklaabilmek iin ok az ey
biliyoruz. Evrenin bilmeceleri, kendini yava yava bize ayor, bilim baz
sorular yantlamaktan hl acizdir; fakat bilimsel almalar, bizim d gereklik bilgisine giden tek yolumuzdur.
u anki durumun aikr zelliini ele alalm. Dinin, insanlar stnde
eskiden sahip olduu etkiye, aynyla artk sahip olmadnn itirafn duyduk (Biz, burada Avrupa Hristiyan kltryle alakadarz). Bu, vaatleri kld iin deil insanlara daha az gvenilir geldii iindir. unu kabul
etmeliyiz ki bu deiikliin sebebi, belki de sadece insan toplumunun yksek tabakalarndaki bilimsel ruhun art deildir. Eletiri dini belgelerin
zgnln kemirmitir, doal bilim, bunlarn hatalarn gstermitir ve
karlatrmal aratrma yntemi, bizim tarafmzdan sayg duyulan dini
dnceler ile ilkel alar ve insanlarn akl rnleri arasndaki lmcl
benzerlii ortaya koymutur.
Bilimsel ruh, bu dnyann sorunlarna kar belli bir tavr sergiler; dini
sorunlar karsnda biraz durur, ardndan bocalar, sonuta burada da eii
geer. Bu sre dur durak bilmez. Bilginin meyveleri insanlarn eriimine
ne kadar aksa, dini inancn d o kadar yaygn olacaktr. Balangta
sadece eskimi ve kar klabilir ifadeler decektir, ardndan temel varsaymlar da gelecektir.
Dini olmayan bir eitim deneyini yapmaya deer diye dnyorum
nsanolunun genel olarak dini illzyonun tesellisi olmakszn yapamayacana, o olmakszn hayatn zorluklarna, gerein zalimliine katlanamayacana katlmyorum. Elbette ki ocukluundan beri tatl ya da ac-tatl
olarak zehirlediiniz biri iin bu durum dorudur. Peki ya dierleri, akl banda olarak yetitirilenler? Belki de o, nevrozlu olmayan biri olarak, onun
etkisini haetmek iin bir ikiye ihtiya duymayacaktr. Gerek u ki, o
zaman insanolu, kendini zor bir durumun iinde bulacaktr. Tam anlamyla
1581
aresizliini ve evrenin ileyiindeki nemsiz roln itiraf etmek zorunda

kalacaktr; yaradln merkezinde, ilahi takdirin efkatinin, merhametinin
merkezinde bulunmadn itiraf etmek zorunda kalacaktr. Scak ve rahat
yuvasn terk eden bir ocukla ayn durumda olacaktr. Fakat te yandan,
ocukluun stesinden gelmek onun kaderi deil midir? nsan sonsuza dek
ocuk kalamaz, vahi dnyaya adm atmak zorundadr. Bu, gereklie uzanan eitim olarak adlandrlabilir. Size kitabmn temel amacnn bu ilerleme gereksinimine dikkat ekmek olduunu sylememe gerek var m?
*
Sigmund Freud, Bir llzyonun Gelecei, 1928, s. 51-5, 67-8, 84-6.
3. Ruhsal Bir Odise*

C. E. M. Joad
zleyen blmde Joad, sra d olmadna inand kendi ruhani odisesini
anlatrken, dini meselelere olan ilginin yeniden canlanmasnn nedenlerini yorumlamaktadr.
Bize sylenenlere gre, dini meselelere olan ilgi, yeniden canlanmaktadr. nsanlar, akn akn kiliselere gitmeyebilir, ancak gittike, kiliselerin meselesi olan sorular tartmaktadr ve savatan bu yana kiliseye giden kiilerin saysnda art bulunmaktadr. Bu ilgi canlanmasna ben de katlyorum.
Kiisel olmamas amalanan bu kitapta, u kiisel atf yapmak cretini
gstereceim; nk bu atf, kitabn yazl amacn aklamaktadr. Gen
bir Oxfordluyken, yam ve ait olduum nesil gerei, doal olarak, uzun ve
sk dini tartmalara katlmaya bir Hristiyan olarak baladm ve bu tartmalarn bizim nesildeki pek ok kiiye yapt zere, tm dogmatik inanlara
kar derin bir phe besleyen bir agnostie dntm. Hakknda pek ok
ey bildiimden ve bunlara ok byk tepki duyduumdan, ngiliz Kilisesine dayanan Hristiyanln dogmatik retilerine kar hususi bir phe
duymaya baladm.
Bir agnostik olarak, iki eyden emindim: lk olarak, dini alandaki konular
bakmndan, hakikati bilmediimiz ya da muhtemelen bilemeyeceimizden.
kinci olarak, rnein Tanrnn dnyay Yaradlta (Genesis) belirtildii
gibi zamanda belli bir noktada yaratt ve baka bir zamanda da Olunu
insanolunu kurtarmak iin gnderdii gibi bana retilen szde dini gerekler bakmndan. Bunlarn doru olmas mmkn olmadndan, doru
olsa da bunun bilinemeyeceinden emindim. Bu kanaate dayanarak, esas
1582
ENDE AI
itibariyle, bu konuya btnyle srtm dnmeye devam ettim. Bir felsefe retmeni olarak, ilahiyat alanndaki konularla, doal olarak ilgilendim, fakat
benim, bu gibi konulara kar tavrm tamamen gelenekseldi ve derslerim, ne
yazk ki, belli orandaki muhtelif bilginin hocann defterinden rencilerin
defterlerine, rencilerin hibirinin zihninden gemeksizin aktarlmas demek olan dersin bu karamsar tanmna uygundu.
Zamanla, bir aklc olarak tannmaya baladm ve bu dnemde dersler ve
makalelerin genelde bilinen dine ve zelde Hristiyan Kilisesine kar olmas beklenmekteydi. ()
Bu tartmal yazlardan bahsediyorum, nk grnrdeki konusuna
ramen, yirmi yllk atekes srasnda benimle ayn nesilden olan pek oklar gibi, benim de din zerinde pek kafa yormadm krini aklamaktadr. Elbette baz mcadeleler iine girdim, aslnda konu zerine bir de kitap yazdm, fakat yazdm ve dillendirdiim kelimeler salim kafayla, kafa
yorarak retilmi deildi, bunun yerine gemite ortaya koyduu dnceye bal olan bir zihnin rnyd. Kmldanyor ve ayn kri yeniden uyguluyordum, fakat eski malzemenin zerine bir ey eklediim yoktu. Atalarnn biriktirdii sermayeden gelen gelirle hayatn srdren bir kirac
gibiydim, tpk kendisinin atas olan, bak asn oluturmu yirmisindeki delikanlya, krkndaki orta yal adamn sayg gstermekle mkellef olmas gibi.
Bu srada ilgim bilim, felsefe, politika ve zaman getike daha da artarak
politikaya yneldi. Tam da Nazilerin ortaya kmasnn ardndan, zihnim
yeniden dine ynelmeye balad. Yllar getike ve durum ktletike, stnde admn yazd dini konulu makaleler ortaya kmaya balad, grnrde baka meselelere adanm kitaplara dinle ilgili paragraar szd, dini
atar ve aklamalar ekonomi, politika ve toplumun gelecei tartmalarna
renk katt. Savan patlak vermesinden bu yana, bu konu bilincimin n saflarnda yerini ald ve o zamandan beri de oradadr.
yle bir kabataslak ruhsal odise yaptm, nk bunun sra d olmad kansndaym. zellikle rencilerle gerekletirdiim konuma ve tartmalardan, dine olan ilginin yaygn olduu ve konunun onlarn da bilincinin
n saarnda yerini ald kansna vardm. Dinin bu temasal ilgisi iki kaynaktan ortaya kar.
Din ve politika arasndaki bu bant, tm zamanlarda mevcuttur ama barn sessiz dnemlerinde, genellikle st rtl kalr. Fakat son yirmi be
yla zg durumlar, bunun insanlarn bilincinde n sraya tanmasna yardmc olmutur.
1583
Yani, devrimci siyasi deiiklikler zaman, ayrca dini dnce ve tartmalarn da zamandr.
Dine duyulan aktel ilginin dier kayna, ktln rahatsz ediciliinde gizlidir. Belki de Bat toplumunda, geen yzyln sonunda olduundan
daha fazla ktlk olmad kolaylkla ne srlebilir, ancak ondan kalan
ne varsa ok daha rahatsz edicidir. Burada kastettiim Kilisenin zerinde
zenle durduu cinsiyetler aras ilikiden doan ktlkler deildir. Dorothy
Sayersn da yakn zamanlarda iaret ettii gibi, Kilisenin bunlarla meguliyeti manevi gurur ve entelektel uyuukluk gibi daha byk gnahlara kar
gzlerini balamasna yol amtr. Kastettiim, zalimlik, gaddarlk, bask,
iddet, egoistlik, abartma ve g hrs gibi ktlklerdir. Bu gnahlar, ylesine yaygn ve zorlayc hale gelmitir ki bazen insanolunu yoldan karmak ve yozlatrmak iin eytana normalden daha da uzun bir ip verildii
sonucuna varmamak mmkn deildir. Ktlk, daha da ne kt srece,
son yirmi ylda olduka revata olan eitli yntemlerle onu aklamak ayn
oranda zorlar.
rnein, ekonomik eitsizlik ve adaletsizlik asndan ktln tanm vard. Sosyalist yazarlar, benim neslime, kt durumlarn insann biareliinin sebebi olduunu retmiti, insann biareliinin ve ayrca insann
gnahkrlnn sebebinin. Yoksulluk en byk gnahtr; sadece dier gnahlarn hepsinin kayna olmasyla en byk odur. Shaw, ei grlmemi
bir iddetle ve emsalsiz bir hitabetle, bunun byle olduu konusunda srar
etmektedir.
Peki ya ahlak? Bu ktlk kt sosyal artlardan kaynaklanmaktadr. imdi kt sosyal artlar yasalarla deitirmek, rahatszl, kirlilii, gvensizlii; rahata, temizlie, gvenlie ve nansal yetkinlie dntrmek ve istemek
mmkndr. Bu nedenle, muhtemelen insanlar yasalarla erdemli hale getirmek mmkndr, ya da en azndan ortalama bir erdem kazandrmak.
Ktln, ocukluktaki psikolojik kt muamele ve bunun sonrasnda
psikolojik uyumsuzlukla aklanan bir tanm vard.
O zaman, bu gre gre ktlk; kt sosyal durumlarn deil, kt
psikolojik durumlarn bir sonucudur. Aslnda pek de bozuk bir toplumun
deil, bozuk bir ailenin, yanl ynlendirilmi bir yetitirmenin ve yanl
ynetilen bir okulun sonucudur. Toplumu dzeltin, demitir sosyalistler, ardndan ktlk yok olacaktr. Okulu ve aileyi dzeltin, diye eklemitir psikanalistler, ardndan toplum kendini dzeltecektir ve bir kez daha ktlk
yok olacaktr.
Bu iki grn ortak noktalar, her ikisinin de ktln varl faydal olabilecek olan bir eyin yokluundan kaynaklandn dnmeleri1584
ENDE AI
dir. Yani korku ve kskanlk ktlk demektir nk bunlar bir psikolojik

uyumsuzluk ve maddi varlklarn eksikliinden kaynaklanan bir yoksullua iaret eder.
Bu sorularn cevab, grnd kadaryla, ok aktr. Ktlk, sadece istenmeyen artlarn bir rn deildir; bylesi bir aklamay kabul edemeyecek kadar ok yaygn ve kkldr. yle yaygn ve kkldr ki kii, dinlerin rettiinin her zaman doru olduu ve ktln insanolunun kalbini
ele geiren bir hastalk olduu sonucuna varabilir.
Bu sonuca pek itibar etmiyorum, aksine bu sonuca bu kadar ge varmak,
bir alay konusudur. Dnyada her zaman kt olmutur ve bu, kt birinin
bykln, hayatn aamalarnda belirgin ve itici seviyeye gelene kadar
kabul etmeyi reddeden hayal gcnn fakirliidir. Bir yzyln son eyrei
sresince, ngiliz orta snfnn hayatlarna nfuz eden olaylar yeni deildir. Nesnel olarak deerlendirildiinde, normale dn yapsndadr. Yeni
olanlarsa, bar, gvenlik, drstlk ve hayatn gzelliidir. Fakat onlar birdenbire hayatmzda belirene kadar, hayatlarmzn dingin gvenlii, ldii
teleskoplarmzdan uzak ve azalan bir ey gibi grnen ktnn ylesine
yzeysel bir grnn yakalamamz salamtr ki, kty, evrenin ve
artlarn basit bir rn, evreyi deitirerek ve artlar ortadan kaldrarak
kk kurutulabilecek bir ey zannetme, ksacas bize geleneksel olarak retilen ilk gnah retisini reddetme entelektel hatasna kapldk.
Kiinin kendisine yardm edemeyecei bariz bir gerektir. Kty, byk ve ortadan kaldrlamaz bir gerek olarak iinde barndran bir evrenle
kar karya olmak, kiinin kendi karakterinin zay ya da gl oluu
ile ona kar durulamayacan ve kimseden yardm almakszn kendi bireysel abalarnn etkinlii ile onun stesinden gelme umudunun olmadn
bilmek- te bunlar, neredeyse tahamml edilemeyecek derecede sknt verici bulduum durumlardr. Kii, karakterinin yeterince gl, abalarnn
en azndan yardm grmeksizin yeterince etkili olmadn elbette ki bilir.
Kendi clz mantmzn btnl ve kendi etik yarglarmzn sallantl
belirsizliinden daha fazla gvenebileceimiz bir eyimiz yoksa dnyadaki ykmz, tayabileceimizden daha byk hale gelmi demektir. Bunu
takiben, kii, ya zemedii ktye pasife boyun emelidir, ya da ki seenek vardr.
lki, dnya kt olduu iin, ondan kamak ve kendini geri ekip son bir
umut olarak da Nirvanada hayatn doru yolunu bulmaktr. kincisi ise, ktyle yzlemek, stesinden gelmek iin onu aramak, hatta onu aarak ve
bu aknlkla kendi ahsiyetini genileterek, onu tutup kendi hayatnda eritmektir. lki Dounun yoludur; ikincisi ise Hristiyanlndr. Mizacm ve ya1585
radlm gerei, ben ikincisine meyilliyim; fakat hibir eyden yardm almadm srece, ikincisinin imknsz olduunu biliyorum. Bylesi bir yardmn alnabileceinden ve ktnn stesinden gelinebileceinden Tanrnn
ltfuyla eminiz, yoksa baka bir kaynak ya da dayanak yoktur.
Bu, aslnda bizimkine benzer bir dnemde yazan Pascaln retisidir.
Pascal, esiz hitabet gcyle, Tanrnn her zaman mevcut olan yardm ve
her eyi kucaklayan iyiliini, insann ebed biareliini ve onlar arasndaki derin uurumu, hibir insan abasnn kpr olamayaca, sadece Tanrnn ltfunun stnden geebilecei uurumu anlatmak iin, kt gereini
ve younluunu kullanr. Fakat Pascal yazmaya iten kt, onda bir kanaat
olutururken, bende ve benim adalarmda sadece bir ihtiya oluturmutur. Pascal, Tanrnn yardmnn varlndan ve elde edilebilirliinden eminken; insann zayklarn Pascaldan daha az canl olmayacak bir ekilde
fark etmeye zorlanan bizler, Pascaln aksine, yardmn varlndan ve eer
varsa hangi vastalarla bu yardma nail olunabileceinden pheye dmzdr. Tanr varsa bile, ona yardm iin nasl yakaracaz? Bu soruyla, kendimi Hristiyanln eiinde ve kapanm olduunu dndm meseleyi
btnyle yeniden ele alma zorunluluunda buluyorum.
*
C. E. M. Joad, Tanr ve er, 1942, s. 1321, 24-5.
4. Tanrnn Kelam ve nsann Sz*

Karl Barth
svireli vaiz ve teolog Karl Barth (1886-1968), gnmz Protestanlndaki gl neo-Ortodoksluk akmn lideridir. Barth, istenmeyen bir yabanc olarak
Almanyadan Nazilerce srgn edilene kadar, Alman niversitesinde ilahiyat krssnde grev almtr. 1935ten bu yana, Baselde ilahiyat profesrdr. Aadaki,
Tanrnn Hakkaniyeti konulu seki, 1916 ylnda Aaru ehir Kilisesinde yaplm bir
konumadan alnmtr. kinci sekide, Barth ksaca ilahiyatnn tarihi izgisinden bahseder.
Tanrnn Hakkaniyeti
yle haykryor bir ses: lde RABbin yolunu hazrlayn, bozkrda
Tanrmz iin dz bir yol an. Her vadi ykseltilecek, her da, her tepe
alaltlacak. Bylelikle engebeler dzletirilecek, sarp yerler ovaya dntrlecek. O zaman RABbin ycelii grnecek! Bu, Tanrnn hakkaniyetini
1586
ENDE AI
dile getiren vicdanmzn sesidir. Vicdan, hayatn en mkemmel yorumcusu

olduuna gre, bize syledikleri phe, bilmece, sorun deil de, bir hakikattir, hayatn en derin, en iten, en kesin hakikatidir: Tanr hakkaniyetlidir.
Kafamzdaki tek soru, bu hakikat karsnda nasl bir tavr taknlmas gerektiidir.
Bu hakikate eletirel mantmzla varmamz zordur. Mantk, byk olan deil, kk ya da daha byk olan anlar. Balangc anlar ama sonu
anlamaz, sureti anlar ama asl anlamaz, karma anlar ama basiti anlamaz.
nsan olan anlar ama ilahi olan anlamaz.
Bu hakikati insanlardan renmemiz zordur. ()
Biz [te yandan] hakkaniyetsizlikten ekmekteyiz. Bundan korkuyoruz.
imizdeki her ey, buna isyan etmekte. Bu konuda, hakkaniyetten daha fazla ey bildiimiz dorudur. Hayatmzda gerekleen her byk ve kk
hadisede, kendi tavrlarmzda ve bakalarnnkinde de srekli olarak nmzde baka tr bir irade vardr, iimizde hibir egemen ve esnek kir tanmayan, kapris, samalk ve bencillii dayanan bir irade- sadakat, mantk, ya
da bantdan uzak, kendi iinde dalm ve perian bir irade Ne kadar keskin bakarsak, o kadar net grrz. Bizim iin, hayat iin, dnya iin de bu
byledir.. Eletirel mantk, gelip bize bunun daima byle olduunu ve byle
olmas gerektiini kantlayabilir. Fakat bu hakkaniyetsiz iradenin sonularhuzursuzluk, dzensizlik ve sknt- kck ve kocaman, apak ve belirsiz
ekillerde, tam da gzmzn nndedir. Yine gzmzn nnde, i rekabetinin ve dnya savann gaddarl, tutku ve suiistimal, snar arasndaki husumet ve ilerinde ahlak bozukluk, stte ekonomik zorbalk ve altta
da kle ruhu bulunmaktadr... Kendi ve bakalarnn hakkaniyetsizliiyle
bastrlm ve muzdarip olmu insan- her insan- tabiatnn derinliklerinde
yer alan hakkaniyet, Tanrnn hakkaniyeti, isteini haykrr. ()
Fakat tam da burada, Tanrnn hakkaniyetiyle olan ilikimizde bir dnm noktasna geliriz. Vicdann sesi duyulur; anlamaya balarz; kutsaln
dokunuunu zerimizde hissederiz, fakat balangta, ihtiyacmz ve endiemiz iin, kendimizden tesinin yardmn isteme hayalini kurmayz. Tam
aksine, Birbirlerine, gelin tula yapp iyice piirelim, dediler. Kendimize bir
ehir ve tepesi gklere erien bir kule ina edelim. Bylece yeryzne dalmayz! Kendi kurtuluumuza erer ve Babil Kulesini ina ederiz. ()
Bunu kendimize has kibirden mi sayalm? Aslna bakarsak, burada kibir gibi bir ey mevcuttur. Ardndan kotuumuz hakkaniyetin Tanrya ait
ve sadece Tanrnn bize ltfedebilecei bir ey olmas, iten ie zorumuza
gider. Bu kudretli eyi, pek ok dier eyi yaptmz gibi, kendi ellerimize
ve kendi idaremiz altna almay isteriz. Onsuz var olamayacamz hakka1587
niyetin, bizim kendi irademiz tarafndan, gerekte nasl bir irade olursa olsun, kontrol edilmesi ok arzu edilen bir eydir Ne yapalm? Bu alkantl
sorunun peine dme hakkn kaytsz artsz kendimize mal ederiz. Sanki
her halkrda, ilk ve en nemli soru buymu gibi. Sadece, salk ilerinin,
yntemlerin, her trden kltrel ve dini abalarn slahna girimekte abuk
olalm. Sadece ie yarar bir eyler yapmak iin! Ve biz bilmeden nce,
vicdann haykran sesi, rahatsz edici tonunu kaybetmitir. Baskn dnyev
irade ile karlatmzda, kendimizi iinde bulduumuz endie, ongun
bir normallik algsna dnmtr ve biz bir kez daha, dnme, eletiri, yaplandrma ve dzenleme srelerine geliriz. Yeni bir dnya zlemi;
aclnn, keskinliinin ve rahatszlnn tamamn kaybetmi, geliimin
neesi halini almtr. Bu zlem, imdi konumalarda, balarn levhalarnda, komite toplantlarnda, eletirilerde, yllk raporlarda, yirmi beinci
yl kutlamalarnda ve saysz karlkl ba eerek selamlamalarda, ho ve
kesin bir biimde kendini gsterir. Tanrnn kendi hakkaniyeti, dorularn
en kesini olmaktan eitli idealler arasnda en yksei olmaya dnmtr
ve artk, her hlkrda bizim kendi meselemizdir. Bu, bizim onu deta bir
bayrak gibi, pencereden rahata sarktabilme ve tekrar toplayabilme kabiliyetimizden aka bellidir. Eritis sicut Deus! Sanki Tanrymsn gibi hareket
edebilirsin, onun hakkaniyetini kendi idaren altna kolaylkla alabilirsin. Bu
kesinlikle kibirdir. ()
Bu, bizi varoluun son derece gerek ihtiyalarna kar krletirip pimanlk duymayan bir hale getirmiyor mu? Hayatn byk canavarlklarnn
-kapitalist dzeni ve sava dnyorum- saf ahlak ilkelerle kendilerini
temize karabilecekleri dikkate deer deil midir? eytan da ahlak kullanabilir. O, ina ettiimiz Babil Kulesine glmektedir.
Devletin ve yasalarn hakkaniyeti. Muhteem bir kule! Hakkaniyetsiz irademizin belli naho sonularndan bizi bir yere kadar korumak iin ok gerekli ve faydal bir vekil! Vicdan susturmaya ok uygun! Fakat devlet bizim
iin gerekten ne yapar? nsan iradesinin kendi karlarn dnen, kaprisli sapknlklarn dzenleyebilir ve organize edebilir. Ynetmelikle ve sindirmeyle, bu iradenin nne kan engellere kar durabilir. radenin saatrlmas ve yceltilmesi iin kurumlar, sz gelimi okullar, meydana getirebilir.
Buna hatr saylr bir aba sarf edilmektedir; devletin bu bir tek kulesinin
inas iin, milyonlarca deerli hayat sunulmakta ve harcanmaktadr- peki
hangi son iin? Devletin hakkaniyeti, btn ekil eitlilikleri asndan,
dnyevi iradenin i karakterine hibir noktada dokunamaz. Aslnda ona bu
irade hkmetmektedir. Yine, sava, arpc bir aklamay ortaya koyar: vahi hayvanlardan insanlar oluturmak, devlet iin gerekten mmkn my1588
ENDE AI
d? Devlet bin bir trl eytanlkla, insanlar vahi hayvanlara dntrmeyi gerekli bulur muydu? Ayrca, eytan bu Babil Kulesine de glebilir
Tanr hakkaniyetli midir? sorusuyla Babil Kulemiz tamamen parampara olur. imdi bu mhim soruda, Tanrsz bir hakkaniyet aradmz, aslnda
Tanrsz ve Tanrya kar bir tanr aradmz- ve bu isteimizin umutsuzluu - aa kar. Bylesi bir tanrnn Tanr olmad aktr. Hatta hakkaniyetli bile deildir. Hindistan ve Afrikadaki zavall krlerin aknl ve alayc
baklar altnda, kullarnn, medeniyet, refah ve ilerlemenin havarileri olan
sekin Avrupal ve Amerikallarn, tamamnn, gayretli btn vatandalarn
ve dini btn Hristiyanlarn, ate ve klla birbirlerine dmelerini engelleyemez. Bu tanr, aslnda hakkaniyetsiz bir tanrdr ve artk ona ilikin olarak, kendimizi kkl pheciler, alayclar ve ateistler olarak ilan etmemizin
zaman oktan gelmitir. unu zgrce ve honutlukla ifade etmemizin tam
zamandr: Bizim, kendisine ulamak zere Babil kulesini ina ettiimiz bu
tanr, Tanr deildir. O bir puttur. O ldr.
Tanrnn kendisi, gerek, yaayan Tanr ve onun zaferle gelen sevgisi!
Bunlar zm beraberinde getirir. Vicdanmzn ihtiyacmza ve endiemize mahsuben, bize Tanrnn hakkaniyetini hatrlatt zaman istedii eyi,
henz sessizce dinlemeye balamadk. Biz kendimiz, bir eyler yapmak iin
ok da hevesli deiliz
ncilde bu tevazu ve nee, inan olarak adlandrlr. nan, grlty
deil sessizlii aramak ve Tanrnn baka olmad iin- hakkaniyetli Tanrnn kiinin iinde konumas anlamna gelir. Ve ardndan Tanr iimizde
ilemeye balar. Bir tohumda, hem de lizlenecei kesin bir tohumda olduu gibi, hakkaniyetsizliin stesinden gelen yeni temel bir ey, iimizde
olumaya balar. nancn olduu yerde, sava ve para ve lmn eski dnyasnn ortasnda, yeni bir ruh, ondan da yeni bir dnya doar, Tanrnn
hakkaniyetinin dnyas
u anda tank olduumuz Babil kulesinin sallanmasnn, bizi inan yoluna yaklatrmak iin yeterince iddetli olup olmayaca, daha sonra grlecektir. Frsat mevcuttur. Yeni, yoldan gidebiliriz. Ya da gitmeyebiliriz. Er ya
da ge, o yoldan geeceiz. Baka bir ihtimal sz konusu deildir.
Modernite Kart lahiyat
Tartmamzn bu ksmn, tarihi bir notla sonlandrmak istiyorum. Ortaya attm bu kirlerin nemli gereklerle ilgili olduunu kabul edenler, bylelikle kendilerini Kierkegaarddan Luthere ve Calvine ve Paul ve
Jeremiaha dek varan tarihi izginin takipileri addederler
1589
Sylenmemi hibir ey brakmamak adna, bu size bahsettiim tarihi izginin Schleiermacher iermedii konusunda sizi temin ederim. Eserlerinde ortaya koyduu dehaya saygszlk etmek istemem ama
Schleiermacher ilahiyat sahasnda iyi bir retici sayamam. nk grebildiim kadaryla, insan doas gerei insann sadece kendini kurtarmak
ihtiyacnda deil ayn zamanda bu umuttan ok da uzakta olduu; sadece
Hristiyanlk dininin deil, btn szde dinlerin bu ihtiyac paylat; kiinin yksek sesle sadece insandan bahsederek Tanrdan bahsedemeyecei gibi gerekler hususunda inanlmaz derecede s grldr. Kimilerine
gre, Schleiermachern kendine has mkemmellii, Lutherin szde dalizmini aan ve dnya ile cenneti ihtiya duyulan, zerinden saygyla geebileceimiz bir kpryle birletiren din kavramn kefetmesinde yatar.
Bu kri benimseyenler, henz deilse bile, eninde sonunda, yukarda iaret ettiim kirlere srtlarn dneceklerdir. Ben sadece bu kimselerin hem
Schleiermachere hem de reformculara, hem Schleiermachere hem de Yeni
Ahite, hem Schleiermachere hem de Eski Ahit peygamberlerine bavurmamalarn istiyorum. Schleiermacherdan sonra baka bir tarihi izgi aramalarn istiyorum Kierkegaard, Luther, Calvin, Paul ve Jeremiah isimleri,
Schleiermachern asla sahip olamad, hakikatin ak ve dorudan idrakine iaret ederler. Burada bahsi edilen, insann Tanrya hizmet etmek zere
yaratld ve Tanrnn insana hizmet iin bulunmad hakikatidir
*
Karl Barth: Tanrnn Kelam ve nsann Sz, ev. Douglas Horton, s. 9, 1116, 18-19, 22-3, 25-7,
195-6. 1928.
5. Aziz Thomas Aquinas*

Jacques Maritain
Fransz lozof Jacques Maritain (1882-1973) belki de gnmz Katolik Rnesanssnn yol gsterici dr. Bergsonun rencisi olan ve Roma Katolikliine dnen Maritain, yetikinlilik dnemini, modern zihnin hastaln tanmlamaya ve bu
hastaln aresi olarak, zellikle Aziz Thomas Aquinasda vcut bulmu olan Hristiyan kltrnn muazzam geleneine dn tavsiyeye adamtr. nemli eserlerinden bir tanesi olan Aziz Thomas Aquinas, (The Angelic Doctor) 1929da baslmtr.
nsann belli bir mkemmellii anlamna gelen kltrn, kendisini nihai
bir son olarak grmesinden kaynaklanan modern zamanlarn sknts, bu
makalenin banda incelenmitir. Bu sknt, Dekart ya da felse aamada,
1590
ENDE AI
mantk seviyesinin zerindeki her eyi kmsemesiyle balamtr; mantn kendisinin kmsenmesiyle sonulanr ve hem bedenin kanunu, hem
de mantk dln insanlarda kanlmaz olarak hzlandrd manevi ba
dnmesiyle muzdariptir. Modern dnyann hatas, doastnn mantk
zerindeki hkimiyetini reddedip mantn doa zerindeki hkimiyetinden
emin olmak iddiasndan kaynaklanr. Bir mddet ncesine gnderme yapan
metaziin, bilgi dzeninde bile, yetersiz bir are olmas, bu nedendendir.
Daha yce ve daha ilahi olan bir baka bilgelik, Kutsal Ruhun ltuarndan, bizzat sevginin douudur. Sefaletimiz, en bata ite bu mistik bilgelie
alk ve susuzluk duyar; nk bu bilgelik, ilahi eylere vuslat (bir olma)
ve sonsuz mutluluun balangc olmas ynnden, tek bana almz ve
susuzluumuzu dindirmeye yeterlidir. Ancak yine de bizi a ve susuz brakr; nk Tanrya olan itiyakmz, ancak ryet (Onu grme) tamamyla
tatmin edebilir.
Aziz John, byle bir bilgeliin nemli bir simasdr; Aziz Thomas Aquinas ise byk teoloudur. Tefekkre lmcl bir darbe indirmeden gz ard
edilemeyecek esas hakikati ve bizzat Hristiyanl, dier bilgelerden daha
doru bir biimde tanmlad iin - ki burada, tabiat ve ltuf arasndaki fark
ve bunlarn mevcut i ie gemilii ile verilmi ltuarn btn uzviyetio, mistik bilgeliin, hikmetin esasna ilikin, dier herkesten daha iyi bir
aklama sunar; onu her trl sahtekrla kar dierlerinden daha fazla
mdafaa eder.
Hristiyan kltrnn yeniden yaplandrlmas asndan, Aziz Johndan
bekleyebileceimiz en byk fayda budur; nk son are olarak, dnyadaki btn Hristiyan dzeninin dayand bilgelik (hikmet) ve tefekkr budur.
Bir kltrn btnl, en bata ve her eyden te, belli bir ortak felse
yapya, belli bir metazik ve ahlak durua, belli bir ortak deerler leine,
bir baka deyile, belli bir ortak evren, insan ve insan hayat kavramna ve
sosyal, dilsel ve hukuki yaplar, deyim yerindeyse, tecessm etmi (cisimlemi) hayata bal olarak tanmlanr.
Bu metazik btnlk, uzun sredir bozulmu haldedir, tamamyla yok
olmamtr, ancak bozulmutur ve Batda anm gibidir. Bat kltrnn
dram, u gerekten ile gelir: onun ortak metazik varl, kesinlikle yetersiz
olan asgari seviyeye indirilmitir, yle ki sadece madde, onu bir arada tutabilir ve madde, hibir eyi bir arada tutma yetisine sahip deildir. Bu drama,
bizim iin ok daha trajiktir; nk u anda her eyin, yeniden yaratlmas,
Avrupal evimizde her eyin, yeniden yerine koyulmas gerekmektedir. Eer
ortak bir felsefe, Avrupadaki sekin kesimin kabuln salamakta baarl
olsayd, bu, Bat dnyasnda tedavinin balangc olurdu.
1591
Modern dnyay etkileyen hastalk, en bata bir akl hastaldr; aklda

balamtr, imdi akln kklerine hcum etmektedir. Dnyann bize karanlklarla rtlm grnmesi artc mdr? Si oculus tuus fuerit nequam, totum corpus tuum tenebrosum erit.
lk gnah ilendii zaman, tam da u andaki gibi, insanolunun btn
uyumu parampara olmutu; nk mantn Tanrya bal olduunda srar eden dzen bozulmutu; yani tm dzensizliklerimizin kkeninde, ilk
olarak ve her eyin tesinde, zihnin en yksek snandrlmasndaki bozukluun olduu aktr. Felsefecilerin sorunlar, bu balamda byktr. On
Altnc yzylda, zellikle de Descartesn dneminde, mantk erdeminin i
hiyerarisi bozulmutu. Felsefe, en nemli bilim kabul edilme isteini gerekletirmek iin ilahiyattan uzaklamt ve mantk dnyasnn matematiksel bilimi ve onun fenomeni, tam da bu srada metaziin nne geince, insan akl, Tanrnn bamszl ve varln ilana balamt. Sonunda
Tanrnn, yani her eyi bilenin bamszl- en son, Tanry yakin olarak
(isel bilgiyle) bilmenin reddedilmesine kadar gnlszce kabul edilen bamszl- ltuf ve vahiyle doast bir biimde ortaya kmt. Varln,
yani akln doasnda olan nesnenin bamszl, kendisini ona kar mtevaz bir biimde tartmay brakt ve sonunda, kendi tabiatnda olduunu
dnd geometrik belirginliin tohumlarndan onu tamamen karmaya
balad. Akln nesnesine gre dzenlenmi olan ilikinin bu ekilde dalacann farkna varmakta zorluk ekiyoruz. Kan ve gzyayla yorulmu
bu birka soyut kelimenin korkutucu nemini- o kadar madd olduk kiidrakte zorluk ekiyoruz. Burada iaret edilen byk grnmez felaketin,
byk ayaklanmann farkna varmakta glk ekiyoruz. Aristonun ifade
ettii gibi, akl bu ilahi faaliyettir, n ve hayatn mucizesidir, yaratlm
doann en st seviyedeki ihtiam ve mkemmelliidir. Onun vastasyla
biz, maddi olmayan bir ekilde her ey oluruz, onunla, bir gn doast
gzelliimize, yani yeryznde insan olan btn eylemlerimizin sebebi ve
yaptmz her eyin dorulaycsna eriiriz. nsann iinde tad ve ilahi
nurun da paynn bulunduu bu hayatn rahatszlnn, insan iin ne ifade
ettiini kavrayabilir miyiz? Descartes tarafndan balatlan ve On SekizinciOn Dokuzuncu yzyl lozoarnca devam ettirilen devrim, yer kabuunun
en dehetli kabarmalarndan, ya da uluslarn ekonomisindeki alkantlardan ok daha byk bir tarihi felakettir ve bu devrim, demin ocuklarnn
aklnda en bandan beri bulunan ykc gleri aa karmtr.
Nesneye, Tanrya, varla inat eden akl, ayn zamanda btn insan otoritesine de ayn seviyede kar durur, btn gelenee ve manevi devamlla
kar bir isyan haline gelir. Kendi kabuu iinde dinlenmeye ekilir, bire1592
ENDE AI
yin iletiim kurulamazlk durumuna kendini kapatr. Docibilitas ele alacak

olursak, hayvan yetilere kyasla retilme yetisi, yaratlm akln en nemli
zelliidir; nk hayvan yetiler, akl taklit eder ve hazrlar. Bu balamda,
Aristo, hayvanlardan retilmeyi reddedilenleri en alt tabakaya yerletirerek, onlar yaradllarna gre snandrr. Ayrca bu docibilitas, bizim
rneimizde, sosyal hayatn temeli olarak dnrseniz -ki insan temelde
speklatif ve faydac mantn ilerinde, yani kendi zel iinde, ilerleme
kaydetmek iin dier insanlara ihtiya duyan siyasi bir hayvandr- kanlmaz sonu udur: Bir yandan, insan renmesine ve nesneye kar uysalln kaybederek, zamanmzdaki akl, mutlak manada ciddi bir katlama ve
mantn aamal olarak zayamas ynnde hareket etmiti. te yandan,
sosyal hayatn en insani balar, kanlmaz bir son olarak, gitgide gevemi
ve zlmt.
Gnmzde akl derinliklerine kadar etkileyen hastaln temel belirtisi, Dekart reform tarafndan balatlan byk deiikliklerden bu yana
speklasyonun ulat evrim noktasnda fark edilebilir.
Akl, bir bilim olarak nce ilahiyat ve ardndan metazii inkr edip
geri evirerek; birincil nedeni ve maddi olmayan gereklikleri anlamaya alan her trl abadan uzak durarak; hem duyularn alglanmasna hem de
mantk ilkelerine, yani btn bilgilerimizin dayand eylerin hepsine bir
hakaret niteliindeki daha az ya da ok ilenmi pheyi reterek, kendi z
gcn kantladn farz eder. nsan bilgisinin bu marur ykl, bir kelimeyle tanmlanabilir: Agnostiklik.
nsan akl, ayn zamanda, ilk hakikatin haklarn tanmay reddederken
doast dzeni de, imknsz olduunu dnerek, tanmaz. Bylesi bir
reddedii, ltfun btn zne kar bir hamle olarak telakki eder. Bu, natralizm kelimesiyle tanmlanabilir.
Son olarak, akl, insan tabiatnn mitsel alglaynn serabyla kendisinin
kandrlmasna izin verir. Sz konusu alglay, saf ruha zg olan bu tabiatn durumuna atfedilir. Yine akl, her birimizde olmas gereken o tabiat,
tpk melekteki meleklere has tabiat gibi kmil, eksiksiz var sayar. Bu sebeple, bizim iin, tabiat zerinde tam bir hkimiyetle birlikte, haklarmzda
adaletli olarak, bir st otonomi, tam bir kendine yeterlilik ve saf ekillere uygun bir zerklik talebinde bulunur. Her ne kadar kelimenin btn metazik
anlamn vermesi asndan angelizm daha doru bir tanmlama olacaksa
da, bu, bireycilik eklinde ifade edilebilir. Byle bir terim, tarihi telakkilerle
dorulanr ve bu dorulanma, doktrinsel dncelerce yaplandan daha az
deildir. nk modern bireyciliin ideal asl ve metaziksel tipi, herhangi
bir tr cevher ile meleksel monat arasndaki Dekart karmaada bulunur.
1593
Bu byk hatann, hayatmzn akli, dini ve ahlak temellerine saldrmas bakmndan, gerekten radikal bir hastaln belirtileri olduunu
dnyorum.
Evvela, bunlar, rtl ve gizli bir ekilde, saf dini niyetler halindeydiler.
Bugn ise tm parlaklklar, basknlklar ile hazr ve nazr olarak karmzdalar. Herkes onlar gryor ve hissediyor; nk onlarn keskin ve acmasz
taraar, akldan karak insanln salt bedenine, etine geti.
Konuyu bir kez daha gzden geirirsek, ncildeki ifadeyi, byle hatalardan zarar grm akl- selimin temel doruluunu hayatmza uyarlamak,
tabi mantn btnl ve akln yolunun bir olmasdr. Bu Rasyonalizmin
ne ilgin bir kaderi varm! nsanolu, evreni fethetmek ve her eyi mantk
seviyesine indirgemek iin kendisini her trl denetimden azat etti. Sonunda, gereklii terk etmeye balarlar, varla ilikin hibir kri kullanmaya
artk cesaret edemezler, akla uygun dorunun ve bilinlilik fenomeninin tesindeki herhangi bir eyin bilgisini kendilerine yasaklarlar, her speklasyon
nesnesini, oluum ya da evrim denilen akkan peltede zerler, navetnin
-yani speklasyon ve mantksal kavraya ynelik her trl abann yerine
geen ve igd, hayal, nsezi, isel duygulardan oluan bir tr oyunun- her
temel ilkesinden ve her rasyonel ispatndan phe duymadklarnda kendilerini barbar sayarlar, bir karara varmak cesaretini kaybetmektedirler.
*
Jacques Maritain, Angelic Doktor Aziz, s. 80-2, 109-14, 1931.
C. YEN AYDINLANMAYA DORU

1. Bilimdeki Kriz ve Mantksal Pozitivizm zerine*
Philipp Frank
Uzun yllar Pragda teorik zik profesrl yaptktan sonra, 1939da Harvardda
zik ve felsefe dalnda dersler vermeye balayan Philipp Frank, (1884-1966 ) mantksal pozitivizm ekolnn nclerindendir. Modern Bilim ve Felsefesi (1949) adl eserinden alnan aadaki paragraarda Frank, yzyln dnmnde bilimdeki krizi
ve mantksal pozitivist akmn tarihi gemiini anlatr.
Bu kitabn ilk blm yazld srada (1907), Viyana niversitesi zik
blmnden doktora derecesiyle yeni mezun olmutum. En fazla younlatm alan bilim felsefesiydi. Her Perembe, eski Viyana tarz kahvehanelerden birinde toplanan bir renci grubuna katlrdm. Felse ve bilimsel
1594
ENDE AI
problemleri tartarak, orada gece yarlarna ve hatta daha da ge vakitlere

kadar kalrdk. lgimiz, geni bir ekilde pek ok alana yaylrd, fakat biz,
tekrar tekrar ana meselemize dnerdik: Felsefenin geleneksel belirsizliinden ve anlalmazlndan nasl kanabiliriz? Felsefe ve bilim arasnda, en
yakn muhtemel uzlamay nasl salayabiliriz? Bilimden kastmz sadece
doa bilimleri deildi; sosyal ve beer bilimleri de daima dahil etmiizdir.
Grubumuzun en aktif ve mdavim yeleri, benimle beraber, matematiki
Hans Hahn ve ekonomist Otto Neurathd
Bu srada, tannm Fransz tarihi ve bilim felsefecisi Abel Rey, daha
sonra benim zerimde byk etki yaratan bir kitap yaymlad. Yzyln sonunda, mekanik ziin d, bilimsel metodun bize evren hakkndaki
hakikati veremedii inancn getirdi; dolaysyla bilimsel olmayan hatta bilime kar olan eilimler hz kazand. Reyin bu durumu sarahatle tanmlad baz pasajlardan alnt yapyorum.
Elli yl nce, diyor Rey, doaya ilikin aklamann tamamen mekanik olduuna inanlrd.
Fiziin; mekaniin, molekler bir mekaniin komplikasyondan baka bir
ey olmad varsaylrd Bugn (1907) grnen o ki, zik bilimlerin sunduu manzara, btnyle deimitir. Genel birliin yerini, sadece detaylarda deil, nde gelen, temel kirlerde de, u noktada bir eitlilik almtr
ada ziin krizi diye adlandrlan ey [anlamna gelir]. On Dokuzuncu
yzyln ortalarna kadar, geleneksel ziin, madde metazii olabilmek
iin sadece kendi yolunda yrmesi gerektii varsaylrd. O, teorilerine ontolojik bir deer atfetmiti ve bu teoriler tamamen mekanikti. Geleneksel mekanik ziin, deneyimin sonularnn zerinde ve tesinde, maddi evrenin
gerek idraki olduu dnlrd. Bu anlay, bizim deneyimizin farazi bir
tanm deildi; bir dogmayd.
On Dokuzuncu yzyln ikinci yarsnda balatlan, geleneksel mekanik
ziin eletirisi, mekanik ziin ontolojik gereklii iddiasn zayatmt.
Bu eletiri zerine, On Dokuzuncu yzyln sonlarna doru, neredeyse geleneksel konuma gelen bir zik felsefesi oluturulmutu. Bilim, artk sembolik
bir yap, bir referans erevesi olmaktan baka bir ey deildi. Dahas, bu
referans erevesi, dnce akmna gre deikenlik gsterdii iin, ksa bir
sre iinde fark edildi ki aslnda, byle atfta bulunulacak bir biimde daha
nceden moda olmam hibir eye atfta bulunulmamt. Bilim, kuramsal
bilimi sevenler iin bir sanat eseri, faydaclar iinse bir zanaat rn haline
gelmiti. Bu davran, olduka hakl bir ekilde, bilimin var olabilme ihtimalini inkr edici olarak yorumlanabilir. Basit bir ekilde faydal bir teknik
haline gelmi olan bir bilim dal kelimenin anlamn arptmadan kendi1595
sini artk bilim diye adlandrma hakkna sahip deildir. Bilimden hibir ey
olmayacan sylemek, kelimenin tam anlamyla onu inkr etmek demektir.
Geleneksel mekanik bilimin baarszl u iddiay getirir: Bilim baarl olamad. Deneysel tarieri bir araya getirebiliriz, ezberlenmeye uygun hale gelmesi iin onlar dzenleyebiliriz, fakat bu sistemin veya tarierin uyguland bir fenomen bilgisine sahip deiliz.
Grubumuz, Rey tarafndan etkili ve anlalr bir biimde tanmlanan
bir dnemde oluturulmutu. Viyanada bulunduum son yllarda (1908
1912), sk sk onun kitab zerine tartmalarmz olurdu. Sorulan sorular ve
elde edilen sonular, bu kitapta, Blm 2de ksmen belirtilmitir. Grubumuzun, Rey tarafndan tasvir edilen, entelektel ve kltrel duruma kar olan
genel tepkisi aada belirtilmitir:
Mekanik bilimin en sonunda bizim btn kirlerimizi kapsayacana
olan inancmzn aamal olarak azaldn fark ettik. Bu inan, bilimde o zamanlar srmekte olan inanla ve dnyann bilimsel alglanyla yakndan
alakalyd. Dolaysyla, bu azalma, gzle grnr bir huzursuzluk getirdi.
Birok insan, bilimsel metotlara olan balln kaybetti ve dnyann gerek
anlamda alglann salayacak baz yeni metotlar aramaya balad. Kayda
deer sayda insan, dnyann yapsal anlamda kavran olarak karakterize
edilen ortaaa zg kirlere geri dnme vakti geldiine inanyordu ya da en
azndan inanmak istiyordu.
Bilim ve felsefe tarihinde, bir bilimsel teorinin belli bir kirler dizisini
akladn syleyebileceimiz durumlara ilikin, daima farkl kirler olmutur. Baz yazarlar, sadece mekanik sebepler ve maddi paralarn eylemleri tarafndan yaplan aklamalarn, bizim entelektel merakmz giderebileceini iddia etmilerdir. Dierleri ise, mekanik sebeplere indirgemenin,
sadece yzeysel bir aklama olduunu ve gerek olmadn iddia etmitir.
Mekanik dnya grnn kartlarndan bazlar, gerekten anlayabilmek
iin tm fenomenlerin, organik bir btnn evrimi asndan yorumlanmas gerektiini ifade etmilerdir. Mekanik bilime olan inancn azalmas,
dini ve sosyal iermelerinden dolay birok insana ekici gelen bu organik
gre iyilik etmi gibi oldu. Bylece yzyln sonunda, bazlarnn bilimde
kriz diye adlandrd ey veya daha doru bir biimde sylersek dnyann
bilimsel olarak alglannda bir kriz ortaya kmt. ki yzyl akn sredir, bilim ve insan hayatndaki ilerleme kri, doal fenomenlerin mekanik
aklamasnn gelimesiyle ilikilendirilmiti. imdiyse bilim, bu mekanik
alglay brakm gibi grnmektedir ve kiinin, bilimin ilerlemesi adna,
dnyann bilimsel alglanyla savaabilecei ynnde elikili durumlar
ortaya kmtr.
1596
ENDE AI
Bu kitabn on alt blm, neredeyse krk yl akn bir srede yazlmtr. Hepsi bir deve, greve katk amaldr: Yaklak olarak bir buuk asrdr,
bilim ve felsefeyi birbirinden ayran duvar ykmak. Kitap, bu duvarn yirminci yzylda, hangi metotlarla ykseltildiini gstermektedir. On Dokuzuncu yzyln sonlarna doru, ziksel bilimde, bir devrim balad ki bu,
bizim genel olarak bilimsel dncemizde de devrime neden oldu. Bilim ve
felsefenin birlii iin verilen mcadelede denenen metotlar, bilimin ilerlemesiyle beraber deiime urad. On Dokuzuncu yzyl biliminin iki karakteristik inanc, bu yzyln sonlarna doru ykld; bunlar, doadaki btn
fenomenlerin mekaniin kurallarna indirgenebilecei ve bilimin, eninde
sonunda evrene ilikin hakikati ortaya karaca inancyd. Yirminci yzylda bilimdeki devrimsel deiiklikler, srekli artan bir hzla ve younlukla
geliti. phesiz ki bilimsel dncedeki bu hzl deiim, lozoarn bilim
hakkndaki grlerine ve bilimadamlarnn felsefeye yaklamlarna ilikin
metotlarn hzl bir biimde deimesini beraberinde getirdi.
***
1917den sonraki yllar, sz edildii zere, Rusyada Sovyet gcnn
kurulmasna, 1. Dnya Savann sona ermesine ve Orta Avrupada, Avusturya, ekoslovakya ve Polonya cumhuriyetleri gibi yeni demokrasilerin
ortaya kmasna ahit olmutur. Ancak bu zamanda, bilim felsefesinin gelimesinde en byk etkiye sahip olay, 1916 ylndan sonra, Einstein tarafndan ortaya atlan yeni genel izayet (grelilik) teorisiydi. Bu teoride, Einstein hareket ve yerekimi alanlar kurallarn, ok genel ve soyut ilkelerden,
eitlik ve grelilik ilkelerinden yola karak oluturmutu. Onun ilkeleri ve
kurallar, soyut semboller arasndaki balantlard: Genel uzay-zaman koordinatlar ve yerekimi alannn on potansiyeli. Bu teori, iinde yeni pozitivizmin kirlerine gre oluturulmu bilimsel bir teorinin bulunduu yntemin kusursuz bir rnei gibi grnyordu. Sembolik veya yapsal sistem, saf
bir biimde gelimitir ve kapsanmas gereken gzleme dayal gereklerden
keskin bir biimde ayrlmtr. Bunun zerine sistem yorumlanmal ve gzlemlenebilen gereklerin tahmini yaplmaldr ki bu tahminler, gzlemlerle
dorulanm tahminlerdir. Tahmin edilen belirli gzlemsel gerek vard:
k nnn krlmas, yerekimi alannda spektral izgilerin krmzya kaymas ve Merkr perihelyonunun (gnberisinin) artmas.
Ancak, Einsteinn teorisini nceki zik teorilerle karlatrdmzda,
yapda belirgin bir fark dikkatimizi eker. Bu fark, alt taraf, dereceye ilikin bir farktr ama zik teorisi anlay zerindeki dikkatimizi, nemli lde deitirir.
1597
Ne tr sonular karlrsa karlsn, Einsteinn temel kurallar, eylemleri genel uzay-zaman koordinatlar asndan tanmlayacaktr. Sz konusu teorinin sonularnn gzlem yoluyla dorulanmasndan nce, bu genel
koordinatlar hakknda gzleme dayal gerekler asndan, hangi ifadelerin
kullanlabileceini bilmek gerekir. Geleneksel Newtoncu zikte, meknsal
koordinatlar ve zaman aralklar, geleneksel zaman ve uzunluk lm metotlaryla, saat ve lme ubuklar kullanarak belirlenirdi. Fakat Einsteinn
teorisindeki genel koordinatlar, hareket eden cisimlerin hareket ve konumlarn, her trden deformasyonlara her noktada deiken deformasyon oranlaryla sahip olabilecek referans sistemleriyle ilikili olarak tanmlayan niceliklerdir. Uzay ve zaman koordinatlarnn tanmna genel bir esas olarak,
uzay ve zaman lm iin sabit ve tanmlan bir referans sistemi verilmemitir. lm metotlar, teorinin ilkelerinden kacak sonularla beraber
gelitirilmelidir. Bu gereklerin, bir bilimsel teorinin yapsn genel olarak
alglamamz zerindeki etkisi nedir?
On Dokuzuncu yzyl ziinde, teorinin soyut sembollerini ieren ifadeleri ktle, uzaklk, zaman aral vb gzlemsel gereklere evirmek, pek
fazla sorun yaratmad. Bir izginin doruluunun, bir vcudun scaklnn
veya bir eylemin hznn llebilecei zannediliyordu. En azndan, byle
lmlerin mmkn olduunu varsaymakta herhangi bir zorluk olduundan phelenilmemiti. Einsteinn genel grelilik kavramna gre ise, bu
nicelikleri lebilecek ilemlerin tanmlar, ciddi ve karmak bir hale gelir;
teorinin temel ksmlarndan biri olur. Genel uzay-zaman koordinatlar gibi,
soyut sembolleri gzlemsel gereklerle ilikilendiren ilemlerin bu tanmlar, bugn P. W. Bridgemann nerdii terminolojiye gre, ilemsel tanmlar
olarak adlandrlr.
Daha 1905 ylnda, kstl grelilik teorisinde Einstein, ilemsel
tanmlarn onun teorisinin nemli bir paras olduunun farkndayd. Daha
sonra, teorinin sembolleri ile onlarn arkasndan gelen gzlemsel gerekler
arasndaki balantnn, On Yedinci ve On Sekizinci yzyl ziini hari
tutarsak, On Dokuzuncu yzyl ziinin varsayd balantdan ok daha
uzun, ok daha karmak ve uralmas ok daha g olduunu vurgulayarak, bir zik teorisi kavramndaki yeni zik ilkeleriyle ortaya karlan kesin deiiklikleri tanmlad. Bir bilimsel teorinin genel kavrannda ortaya
kan deiiklik, yapsal sistem ile deneysel dorulama arasndaki bolua
yaplan byk bir vurguydu. imdi yeni bir teori gelitirmek, her ikisinin de
byk bir yaratc g gerektirdii iki grev iermektedir: Yapsal bir sistem
icad ve onun sembolleri iin ilemsel tanmlar bulmak.
1598
ENDE AI
Ancak, Einsteina gre, her yeni zik teorisindeki byk yeni kir, yapsal sistemin rndr. Bu balamda, bir zik teorisi, dnyann yapsn
tanmlar. Bu tr bir konuma, kolaylkla yle yorumlanabilir: Yapnn temel
talar olan semboller, evrenin de gerek yap talardr; sembolik sistemin
yaps, dnyann gerek yapsdr. Einsteinn kendi kavramlarna yapt
kendi yorumlarna, aklamalarna benzeyen, Teori, dnyann gerek yapsn tanmlar gibi ifadeler, u anlama gelir: Uygun ilemsel tanmlar, sembolik sistemden, gerek gzlemlerimizle kontrol yaplan gzlemsel gerekler elde etmemizi mmkn klar. Dolaysyla, Poincarnin yeni pozitivizmi
tarafndan savunulan zik anlay, Einsteinn anlayyla yle bir ekilde
deitirilmitir ki, bir yap ve ilemsel tanmlar vastasyla, teori, gereklerin
ksa tanm olarak kalr. ()
Yeni-Thomasc ve yeni-Kant ekoller, yzyln bitiminden beri, bilimde
ortaya kan devrimsel deiikliklere, bilim ve felsefe arasna bir eit demir perde ekerek kar kmlard. Fakat bu ekollerden hibiri ve aslnda
geleneksel felsefenin idealist veya gereki tarzdaki hibir ekol, Yirminci
yzyln yeni bilimini, insan dncesinin genel erevesiyle btnletirme
yolunda nemli bir katk salamamtr. ()
Einsteinn, kendi yeni ziini tam genellemeyle gelitirdii genel grelilik teorisini yaymlamasndan hemen sonra (1917), bu yeni zii geleneksel felsefeyle btnletirmeye alan deil, bu yeni bilim temelinde yeni bir
felsefe oluturan yazlar yazlmaya baland. Bu yazlar, geleneksel felsefenin -ne fundamentalist ne de modernist olann- tepkisinin yolundan gitmedi. Onlarnki, ncilin szleriyle uyumlu, radikal bir tepkiydi:
Hi kimse, yeni arab eski tulumlara doldurmaz. Yoksa yeni arap tulumlar patlatr; hem arap dklr, hem de tulumlar mahvolur. Yeni arab
yeni tulumlara doldurmak gerek. stelik hi kimse, eski arab itikten sonra yenisini istemez. Eskisi gzel der.
Buradaki eski tulumlar, geleneksel felsefenin yaplaryd ve yeni arap da
Yirminci yzyl bilimiydi. Bir grup insan, yeni tulumlarla ilgilendiler. Thomasc veya Kant metaziin yapsn kullanmadlar; fakat modern bilimin
topraklarnda bym olan bir yapy, yeni pozitivizm yapsn dn
aldlar. Poincar ve Duhem gibi kiiler, bu yapy, tamamen kendi zel tketimleri iin, kendi arka bahelerini -bilim kurulularn- temizlemek iin
kullanrken, 1917den sonra grlen yeni tip insan, Aristocu veya Kant tip
geleneksel sistemlerin yerini almas beklenen yeni bir felsefe oluturmaya
girimiti.
Yeni akm, Birinci Dnya Savann bittii srada balad (1918). Orta
Avrupada yeni demokratik cumhuriyetler kuruldu: Avusturya, ekoslovak1599
ya, Polonya ve Almanyada Weimar deneyimi. Bu devletler, bilimsel dnya anlaynn evrimi iin elverili topraklar vaat ediyorlard. arlk rejiminin yklndan sonra, Rusyada da benzer bir durum ortaya km gibiydi (1917). Dikkat eken ilgin nokta, demokratik balangtan yeni bir otoriter rejimin kurulmasna dnn, yeni pozitivizm felsefesinden Aristocu
ve Kant gelenee daha yakn bir felsefeye dn nasl beraberinde getirdiidir
Yeni pozitivizmi insan dncesinin genel mantksal temeline yaym
olan kiiler Schlick ve Carnap ilk Viyanal grupla, zellikle Hahn ve
Neurathla, kiisel balant kurdular. Benim kendi balantm ise, niversitenin tatilleriyle snrl kald. Artan ibirliinin sonucunda, yeni felsefe, geleneksel Alman felsefesinden git gide daha farkl hale geldi.
Metazik ifadeler, doru veya yanl olarak adlandrlabilmeleri iin gerekli olan yapya uymadklarndan, yukarda bahsi geen kiiler, hibir bilimsel metaziin mmkn olamayacan, mantkl bir biimde gstermilerdi.
Fakat sosyal bilimci Neurath, metazik ifadelerin anlamn, sosyal fenomen
olarak incelemiti. O, tamamyla mantksal bak asndan kabul edilebilir
olsa bile, dman rahatlatacak hibir ifadenin alnmamas gerektii konusunda, kesin bir merhametsizlikle srar etti. Metaziin ortadan kaldrlmasnn sadece daha stn bir mantk meselesi olduu deil, ayn zamanda
sosyal ve kltrel hayat iin mkemmel uyum meselesi olduu konusunda,
btn eski Viyanal grup hemkirdi. Ayrca, u konuda da ikna olmulard:
Metaziin ortadan kaldrlmas, bugn totaliter diye adlandrdmz gruplar, bilimsel ve felse temellerinden yoksun brakrd ve bu gruplarn, aslnda baz kesimlerin zel ilgilerini savunduklarn apak ortaya koyard.
Viyanal grubun Schlick ve Carnap ile yapt samimi ve uzun tartmalarda, yeni felsefenin, metazii destekleyecek hibir yanl anlalma olamayacak ekilde yaplandrlmas gerektii belirlenmiti. Hepimizin bildii
zere, bu yanl anlalmalar, gerek, esas, evrenin gerek yap ta gibi
ifadelerin stnkr kullanlmasyla ve kullanld zamanlarda olabilirdi.
Neurath bile, yar akayla, yasaklanm kelimeler dizini oluturmak gerektiini ileri srmt. Sosyal Bilimler Kurulularndaki bir monografta,
aka belirttii zere, varlk, cevher, akl, madde, gereklik, ey
gibi kelimelerden kanmtr. ()
1930 31 yllarnda, hareketimizin esas szcs olan Erkenntnisin Bili
ilk says kmt. Editrln R. Carnap ve H. Reichenbach slenmiti.
lk say, M. Schlikin Felsefede Dn adl yazsyla balad. Yeni eilimdeki iyimser bir dncenin, bu derginin temel dncesi olduunu gstermek iin baz satrlar alntlayacam. Schlik yle der:
1600
ENDE AI
Felsefede, hep beraber nihai bir dnn ortasnda olduumuza inanmaktaym. Geerli sebeplere dayanarak, faydasz sistemler atmasnn durulduunu gz nne almakla hakl ktm. ddia ediyorum ki, zamanmzda
bu trden atmalarn lzumsuz hale getirildii btn metotlar mevcuttur;
nemli olan ey, bu metotlar azimle uygulamaktr.
Ayn ylda (1930), Schlick, Kiisel deneyim, Bili, Metazik adnda bir
yaz yaymlam ve yle demitir:
Prensipte, zel bilimlerin metotlar vastasyla, varln tm biliine eriildi; dier her tr ontoloji, bo laftan ibarettir. Metazik imknszdr; nk
amalar, birbiriyle elimektedir. Eer metazikiler, sadece kiisel deneyime zlem duyuyorsa, bu zlemleri, iir ve sanatla ya da hayatn kendisiyle
giderilebilir. Fakat zlemi, akn olann kiisel deneyimineyse, hayat ve bilii kartrr ve bo hayallerin peine der.
Bildiimiz zere Schlik asndan bili, esiz olarak gerekler dnyasn iaret eden semboller sisteminin oluturulmasdr. Bu yzden, kiisel
deneyimden esasen farkldr.
Bu gl iyimser duygu, psikolojik olarak bir dn duygusudur. Bir arabada yksek hzda seyredebilirsiniz ve hz deimedike bir ey hissetmezsiniz. Fakat bir dn veya hzlanma meydana gelirse, gl bir tepki verirsiniz. Bugn, mantksal pozitivizm akm, artk fazla dikkat ekmiyor, fakat
o, felsefede bir dn meydana getirmiti ve bundan sonra felsefe, daha dz
bir ekilde, yeni bir yne hareket etti. u anda mantksal pozitivizm olarak
adlandrlan akmla kesinlikle ilgisi bulunmayan bir lozoftan bir paragraf
alntlyorum. C. West Churchman yle yazar:
ok az kii, pozitivist duruun sorgulama biimi zerindeki olumlu
etkisinden phe duyabilir; pozitivist duru, dnce ekollerini keskin bir
ekilde ayrmtr ve deneysel metodun destekilerinin kar bir hareketle
mcadele edebilmesi iin bir standart oluturmutur. Pozitivist grn ncesine geri dnmek, bilim ncesi bak asna geri dnmek ve demokratik
bak asna sahip birinin gznde egemenin kesin gcn savunan bir kart olmak demektir. ()
1936 ylnda, tam Kopenhagda Bilim Birlii Kongresi devam ederken,
Profesr Schlick, Viyana niversitesinde, ders verdii amnin yannda, bir
renci tarafndan ldrld. Durumada, davalnn avukat, haetici sebepler olduunu ileri srd; nk renci Schlikin bozuk felsefesine fkelenmiti. Schlicki tanyan herkes, onun asil, insan ve ihtiyatl kiiliini
takdir ederdi. Bozuk felsefe ifadesinin arkasndaki politik imalar ortadayd. renci, on yl hapse mahkm edildi. Ancak iki yl sonra, Nazi ordu1601
sunun Viyanay igal edip bir sr insan tutuklad zamanda, Schlikin

katili, serbest brakld.
Schlicke atlan kurunlar, artan Nazi gcnn basks altnda meydana
gelen Orta Avrupa pozitivizminin zldnn arpc bir gstergesidir.
1938in sonunda bu sre tamamland. Mantksal pozitivizm ile ayn dorultuda alan Orta Avrupann byk ounluu, lkelerini terk ettiler. Sebebi ise ya siyas baskdan kamakt ya da ou kez de, Nazi diktatrl
altnda mantk ve deneye dayal felsefenin yeri olmayaca dncesiydi.
Gmenlerin ou, o zamandan beri Birleik Devletlerde yaadlar ve daha
kk bir ksm da Byk Britanyada.
*
Philipp Frank, Modern Bilim ve Felsefesi, Harvard University Press, Cambridge, Mass., 1941-9.
s.1-5,18-21,25-6,34-5,41-2,49-50.
2. Meslee Yabanc Olann Gr*

Arthur Koestler
Tannm romanc ve deneme yazar Arthur Koestler (1905 -1983) otobiyograsinde, yeni zikle ilk tant zaman (yaklak olarak 1930 ylnda nemli bir Alman
gazetesi olan Vossiche Zeitungda bilim editr olduu zamanlar) anlatr ve onunla
birlikte gelen felse ykseli zerine yorumda bulunur. Koestlerin komnizm ile
tanmasyla ilgili baknz sf.1723.)
() Yeni iime hevesle sarldm; elektrondan sarmal bulutsulara, telepatide deneyimlerden kayp Atlantis araylarna- dolamak iin snrsz
imknlaryla ideal bir iti. Bir bilim editr olmak, ok can skc bir imi
gibi geliyor kulaa; ben bu ii, yabanc lkede alan bir muhabirin ya da
sava muhabirinin iinden daha heyecan verici buldum. Drt yllk bir seyahatin ardndan, renkli fakat hazmedilmemi izlenimler anaforunda yaamaktan ve megul olduum gazetecilik tipinin yzeyselliinden bkmaya
baladm. Btn bu kouturma ve tela srasnda, aklmn boa altn
fark ettim; imdi, siyasi ilginin tekrar uyanna paralel olarak, aratrma ve
dnme odakl hava da yeniden kendini gsterdi. Yeni iim, beni ilkgenlik
tutkuma, en yksek srrn anahtar olan bilime geri dndrd. ()
Tarihsel materyalizm ve homo economicusun snf mcadeleleri tarafndan ynetilen bir dnyann kuru emasyla daha fazla megul olduka,
bilime yaklamm, bir eit ters vuru hareketiyle, daha romantik bir hale
geldi. Fakat bu, saf znel bir tepki deildi. Tam da bu srada, bilimin kendi-
1602
ENDE AI
si, tm bilindik dnce varsaymlarn hzl bir ekilde ykan ve geleneksel gereklik kavraylarmz, dnyann yeni, lgn ve ftrist bir resmiyle
deitiren, devrimsel bir krizin eiindeydi. Mavilie atlan ok, sonsuzlua
doru olan seyrini, artk dz bir izgide devam ettirmiyordu; sonlu evrenin
kavisli uzayndan geen, eliptik bir yol izliyordu. Ve nihayet, yeryzndeki
bir seyyahn daima douya ynelmesi gibi, o da ters istikametten ilk balad yere dnecekti. ()
Bilim editrlm boyunca, sadece evrende patlamalar olmuyordu. ayn
zamanda mikrokozmos, atomun ii, daha kt bir mayalanma srecindeydi. ()
Bundan daha da nemlisi, sonsuz derecede byn ve sonsuz derecede
kn dnyalarndaki bu ikiz devrim, onlarla birlikte gelen ve nedensellik krizi diye tannan felse ykseliti. Mutlak uzay ve mutlak zaman,
oktan arya kamt; geleneksel dnya grmzn nc aya ve nedensel determinasyon kural da, imdi ayn yoldan gitmekte. Doa Kurallar
diye adlandrlan eyler, salam karakterini kaybetti; daha fazla, kesinliklerin ifadesi olarak grlmedi, sadece istatistiksel olaslklar gsterdi. Sebep
ve sonu arasndaki deimez nedensel balantlar gevedi ve zayad.
Fiziki, kendini artk u szleri sylemenin mmkn olmad bir dnyada
yaarken buldu: yle yle artlar altnda u ve bu olacak. Bunun yerine,
sadece unu diyebildi: Bunun ve unun olmas muhtemel. Onun evrensel
kurallar olarak grd ey, artk, geerlilii orta lekli fenomenlerle snrl
olan parmak hesab kurallara dnt; atom-alt seviyede, determinizm, bir
eit bulank saakta zld ve btn kesinlik, evrende yok oldu.
Sz konusu kriz, zikilerin laboratuvarlarnda, bu asrn bandan beri
hazrlanyordu: fakat tam felse imalar, ancak 1930larda ortaya kt.
1903te yaynlanan Rutherford ve Soddynin kural, radyoaktif atomlarn knn kendiliinden olduunu zaten belirtmiti ki bu da, atomun zik
durumundan, konumundan ve evresinden bamsz olduunu gsterir.
Atomun mevcut durumunun ziksel terimlerle en iyi en iyi tanm, onun
geleceine dair hibir tahmine izin vermedi. Sr James Jeansn ifadesiyle,
onun kaderi, dardan deil de ierden belirlenmi gibi grnyordu.
Tek bana atom, en azndan davranlarnn hibir aklamasnn zik dilinde mmkn olmamas ynyle, zgrl tecrbe etmi gibi grnyordu. 1917 ylnda, Einstein, kendiliinden kme hakknn btn atomlarla
uyumlu hale getirilmesi gerektiini gsterdi. Daha sonra 1927 ve 1932 yllar
arasnda, bir hzl sramalar dizisi; asrlk, kat, deimez, nedensel olarak
belirlenmi dnya yanlsamasna son verdi. Schrodingerin dalga mekanii,
bolukta ilerleyen bir elektronun tam olarak nerelerde olduunun sadece ih1603
timallerle aklanacan belirtmiti; Heisenbergin Belirsizlik likisi ise,

atomun ierisindeki elektronlara dayal olarak hkm sren ayn belirsizliin ve byle elektronlarn konum ve hznn tam olarak belirlenmesinin
sadece uygulamada imknsz olduunu deil, ayn zamanda teorik olarak
dnlemez olduunu kantlar grnyordu. Dar fakat kesin bir erevede
Planckn h kuantumu bu tr bilgiler, bulanklamaya balad, olaylar
belirlenemezdi ve l de anlamsz bir terimdi. (...)
Benim yakndan ahit olduum bu ykseliin, ruhsal geliimim zerinde derin bir etkisi vardr; fakat bir kez daha, grdmz ders kafamza
girmekte yavat ve sindirilmesi, bilinli bir sre deildi. On alt yanda,
ok dzenli, kavranabilir ve son gizemi de zlmek zere olan, saat gibi
ileyen bir evrende yaamtm. Yirmi alt yanda ise, ken On Dokuzuncu yzyl Bilimadamnn kibirli kendine gvenini grdm. Kendine herhangi bir put yapmayacaksn emri; eri uzay, elektronlar, dalga gruplar
ve daimi patlamalar ierisindeki bir evrene ilikin olarak, yeni bir anlam
kazanmt. Rnesanstan beri, Nihai Neden aamal olarak, gklerden atom
ekirdeine, sper insandan insan-alt seviyeye kaymt. Fakat imdi, bu
aadan gelen kaderin ileyiinin, insann zaman-uzamsal deneyimi asndan, yukardan gelen kaderin ileyiindeki kadar kavranlamaz olduu
ortaya kt. Hi farknda olmadan, entelektel alakgnllkte, Marksist
felsefenin sunduu toplam aklamalar karlkl olarak dengeleyen, kati
bir ders rendim.
Ancak dier yandan, benim bilime geri dnm, Marksist kapal
sisteme bir dzeltici ilevi grd. Bu sistemde, tarihin seyri, kati surette
ekonomik gler tarafndan belirlenir; onda bireysel sorumluluun yeri
yoktur. Tarihsel materyalizm, kendi ziinin mekanik, saat gibi ileyen evreniyle tutarl olarak, On Dokuzuncu yzyln tipik bir rndr daha
nceden bir ekilde tasye edilmi olan bu saat gibi ileyi, belirlenmi bir
seyri amanszca takip edecektir. Fakat bu kat ema, artk, Yirminci yzyln
ziksel dnya, biyolojik sre ve psikolojik motivasyon kavramlaryla tutarl deildir. Marksist doktrinin felse ksm, ben onunla tantmda, oktan
bir anakronizm, bir tarih yanlgsyd. Kendimi istekle attm. Bilim ve hayal
alanlarnda *
Arthur Koestlerden, Mavideki Ok, s. 289 90, 292 5. 1952.
1604
ENDE AI
3. Modern Fizik ve zgr rade Meselesi*

Sr James Jeans
ngiliz gkbilimci ve ziki Sr James Jeans (1877 1946), Fizik ve Felsefe
(Physics and Philosophy, 1942) balkl makalesinde modern zik tarafndan ortaya
atlan zgrlk ve determinizm meselesini irdeler. zgr irade meselesi (On Free
Will) Koestlerin nedensellik krizi olarak ifade ettii soruna ilikin Jeann dncelerini ifade etmektedir.
Modern zik andan nce, nedensellik ve zgr iradeyle ne kastettiimizi aklamak ok kolay bir meseleydi. Dnyann atom ve nlardan olutuunu; her atomun ve nn her elementinin kesin konumlarnn ilkesel
olarak belirlenebileceini, dolaysyla, nedensellik sorununun bu bilinen
konumlarn gelecekteki durumlarnn ne olabileceini kesin olarak tahmin
etmenin mmkn olup olmayaca sorusundan ibaret olduunu zannederdik. zgr irade meselesi, bylece izdiimiz resme, insan bilincinin ve
insan isteklerinin kart durumda, gelecee ilikin tahmin yrtmenin
mmkn olup olmadyd.
Ancak, modern zik, sorularn bu ekilde ifade ediliinin anlamsz olduunu gstermitir. Artk molekln veya n elementlerinin konumlarn tam olarak bilmek mmkn olmad gibi, bilebilsek dahi, bir sonraki
aamada ne olacan tahmin etmek imknszdr. Cansz dnya sz konusu olduunda, uzayn ve zamann altnda olaylarn menelerini saklayan bir
alt-katman (sub-stratum) olduunu, gelecein burada yekpare ve kanlmaz
bir biimde belirlenmi olarak sakl yatyor olabileceini tahayyl edebiliriz. Byle bir hipotez ziin bilinen tm gerekleriyle hi deilse tutarldr.
Ancak, uzay ve zamann algsal dnyasndan bu alt-katmana getiimizde,
farknda olmakszn, materyalizmden aklcla ve dolaysyla muhtemelen
maddeden de akla geiyormuuz gibi grnr. u halde, bu alt-katmandaki
olaylar menei, bizim kendi akli eylemlerimizi de ierebilir, bylece olaylarn gelecekteki seyri, ksmen bu akli eylemlere de bal olabilir.
En azndan yeni zik, nedensellik ve zgr irade problemlerinin yeni
bir tanmlama ihtiyac ierinde olduunu gstermitir. rade zgrlne
inananlar, zgrlkle neyi kastettiklerini aklayabilirlerse ve bizim bilin
d determinizm dediimiz eyden hangi ynyle ayrldn kesin bir ekilde gsterebilirlerse, onlarn istedii eyin modern zikte bulunabilecei
en azndan makul bir sav olur. Klasik zik, her eit irade zgrlne kan kapy tkyor ve srglyor gibi grnyordu; yeni zik ise bunu neredeyse hi yapmaz ve kapnn kilitli olmayabileceini akla getirir tabii, ka1605
pnn kolunu bulmak artyla. Eski zik, bize yaanacak bir mekndan ziyade, hapishane gibi bir evren gstermitir. Yeni zik ise, zgr insan iin makul seviyede uygun bir yaama yeri oluturabilecek gibi grnen bir evren
gstermektedir. Bu, dncesizler iin bir snaktan ibaret deildir, bizim
en azndan olaylar isteklerimize gre ekillendirebileceimiz, gayret ve baar dolu hayatlar yaayabileceimiz bir mekndr.
Yeni zik bizlere zgr insanlar iin uygun biimde yaanacak makul bir
yer gibi grnen ve sadece vahilerin sna olarak dnlmemesi gereken bir evren gstermitir bu evren, bizler iin ierisinde en azndan olaylar isteklerimize gre yourmamzn ve gayretli ve baarl bir hayat srmenin mmkn olduu bir evdir.
Sonu:
Tartmamz, ulatmz sonular zetleyerek sonulandrmak ho
olurdu. Oysa iin dorusu ortada bir sonu olmaddr. Eer bir sonuca varmak zorundaysak, yapmamz gerekenin bu felse sorulara ilikin On Dokuzuncu yzyl biliminin kard birok sonucu yeniden bir potada eritip bir
kez daha sorgulamamz olduunu syleyebiliriz.
Hal byle olunca, rnein materyalizmin ld veya dnyann determinist aklamasnn demode olduu gibi, hibir surette, herhangi bir pozitif
sonu syleyemeyiz. Btn syleyebileceimiz, determinizm ve zgrlk,
madde ve materyalizmin yeni bilimsel bilginin altnda tekrar tanmlanmas gerektiidir. Bu yapldnda, materyalist kendisi iin, bilimin imdi
yasaklamakta olduu materyalizm eidinin materyalizm olarak damgalanp
damgalanamayacana ve maddeden geriye kalan hayaletin madde veya baka bir ey olarak damgalanp damgalanamayacana karar vermek zorundadr ve bu aslnda bir terminoloji sorunudur.
Geriye kalan ise her hlkrda safkan maddeden ve Viktorya Dnemi
(1837-1901) bilimadamlarnn yasaklayc materyalizminden ok farkldr.
Onlarn objektif ve maddi evreninin bizim kendi akllarmzn tertiplerinin
pek az tesinde olduu ispatlanmtr. Bu ve baka yollarla, modern zik
aklcla [mentalism] ynelmitir.
Tekrar etmek gerekirse, yeni ziin, ister nedensellik ister zgr irade olsun, determinizme dair herhangi bir yeni sonucu doruladn sylemek
zordur, ama yle sylenebilir: determinizm iin kullanlan argmanlar bugn baz alardan elli yl ncesine nazaran daha az zorlaycdr. Bu, birisi
nasl yaplacan bulur bulmaz tekrar almas gereken bir davadr.
Yeni bilimsel faaliyet alanndan toplanan bu hasat, hele de alann boyutlar ve felsefenin snrlarna tecavz ettii dnldnde, hayal krc
grnebilir. te yandan, zik ve felsefenin en fazla birka bin yanda ol1606
ENDE AI
duklarn, nlerinde yaayacaklar bin milyon yllk yaamlarn olduunu

da dnebiliriz. Onlar ilerinin bandadrlar ve bizler halen, Newtonun
deyiiyle, eriemediimiz gereklik okyanusu nmzde dalgalanrken kydaki akl talaryla oynayan ocuklar gibiyiz. Irkmzn, varoluunun bir
milyonuncu ylnda karlat zor sorunlarn byk blmn zmeyi
baaramam olmas srpriz deildir. Eer baarm olsayd, belki de yaam
daha donuk bir olay haline gelirdi, nk pek ok kii iin, bilgi, kendisi
deil, ona ulamak iin yaplan aratrmalar nedeniyle kymetlidir umutla
seyahat etmek, ulamaktan daha iyidir.
*
Sr James Jeans, Fizik ve Felsefe, s. 215-17. 1943.
4. Yaratc Evrim*
Henri Bergson
Yirminci yzyl sadece mekn, zaman ve madde hakknda yeni anlaylar asndan deil, ayn zamanda hayat ve evrim hakknda yeni speklasyonlar asndan
da gayet retken olmutur. Bu speklasyonlardan bazlarn burada greceiz, bunlar yaratanlarn ilki Fransz lozof Henri Bergsondur (18591941). Kendisinin en etkili almas olan Yaratc Evrimden (1907) alnan blmler aada yer almaktadr.
George Bernard Shaw, 1921 ylnda yaratc evrimi yle tanmlamtr: Sahte Hristiyanln ve pheciliin kllerinden ve mekanikilerin ve neo-darvincilerin ruhsuz
tasviplerinden ve kr inkrlarndan doan Yirminci yzyln dini. Evrime dair yeni
bak alar hakknda okuyucu ayn zamanda Teilhard de Chardinin eserinin sonu
blmn de okuyabilir.
Yaamn evrimine dair tarih, imdiye kadarki tamamlanmam haliyle
bile, kesintiye uramam bir ilerlemeyle, insana varana kadar tm omurgallar arasnda ykselen bir izgide akln nasl biimlendiini zaten gstermektedir. Bize ayrca anlama kabiliyetinin, davran kabiliyetinin bir alt
kolu olduunu gsterir; yaayan varlklarn bilincinin, onlar iin oluturulan varoluun artlarna ok daha kesin, ok daha kompleks ve esnek olarak
uyum salamasdr bu. Bunun sonucunda aklmz, kelimenin dar anlamyla, bedenimizin evresine mkemmel biimde uyum salamasn gvence
altna almak, kendisine gre d eyalarla ilikileri tasvir etmek ksacas
eyay dnmek amacndadr. Bu denemenin varaca sonulardan biri
de budur. nsan aklnn kendini cansz nesneler arasnda, daha kesin olarak
sylemek gerekirse kat cisimler arasnda rahat hissettiini grmeliyiz. Hare1607
ketlerimiz dayanak noktasn ve abalarmz ise ihtiya duyduu aletleri kat

cisimler arasnda bulur; dncelerimiz kat cisimlere gre ekillenir; mantmz esas olarak kat cisimlerin mantdr ve bunun neticesinde zekmz
geometride zafer kazanr. Zira geometride mantksal dnceyle dzensiz
maddelerin arasndaki balant aklanmaktadr ve akl, deneyimle olas en
ufak temasn ardndan sadece doal izleini takip etmektedir, nk keiften kefe gidecektir ve uras kesindir ki deneyim onu takip edecek ve deimez biimde hakl karacaktr.
Ama buradan yola karak u sonuca da ulamak gerekir: En saf mantksal haliyle aklmz yaamn gerek doasn, evrim hareketinin tam anlamn
temsil edecek yetenekten yoksundur. Belli koullarda, belirli ekillerde davranmak iin yaam tarafndan yaratlm olduuna gre, kendisinin iinden
kt ve sadece bir yann oluturduu yaam nasl kavrayabilir ki? Kendi
yoluna devam eden evrimsel hareket tarafndan yaratlan ey nasl olur da
evrimsel hareketin kendisine uygulanabilir? Ayn ekilde parann btne
eit olduu, etkinin sebebini ierdii veya kumsaldaki akl tann, onu oraya getiren dalgann biimini gsterdii de iddia edilebilir. Aslnda, dnce
kategorilerimizden hibirinin birlik, okluk, mekanik nedensellik, zeknn
kesinlii v.b. hayattaki eylere tam anlamyla uymadn hissederiz: kim
bireyselliin nerede balayp son bulduunu syleyebilir - canl varlk tek
midir ok mudur, birok hcre birleerek bir organizma m oluturur yoksa
organizma hcrelere mi blnr? Beyhude ekilde hayat bu ya da u kalba
uymaya zorlarz. Tm kalplar krlr. Bizim onlarn iine sokmaya altmz ey iin ok dar ve her eyden nce ok serttirler. Cansz eyler arasnda
kendinden son derece emin olan dncemiz bu yeni zeminde rahatsz olur.
Sadece dnceyle yaplan biyolojik bir keiften bahsetmek zordur. Ve sklkla, deneyler sonunda bizlere hayatn belirli sonular elde etmek iin nasl
altn gsterdiinde, hayatn hibir zaman dnmediimiz alma yolunu grm oluruz.
imdilik evrimci felsefe, dzensiz maddeler alannda baarl olmu yntemini hayata ilikin eylerde de kullanmakta tereddt etmiyor. Buna da,
bize aklda blgesel bir evrim etkisi gstererek balyor; yaayan varlklarn, kendi eylemleri iin alan bir geitteki geli ve gidilerini aydnlatan,
belki de tesadfen bulunan bir atei gsteriyor! Ve bizlere az nce syledii eyi unutarak, tneldeki bu soluk kl feneri dnyay aydnlatan bir gnee dntryor.
***
1608
ENDE AI
Akl, sadece srekli olmayan eylere dayanarak berrak bir dnce biimlendirir.
***
Akl, sadece hareketsizlikten bile berrak bir dnce biimlendirir.
***
Akl, yaam kavramada doal bir kabiliyetsizlikle karakterize edilmitir.
Bunun aksine, igd, yaam biiminin kalbna dklmtr. Zek, her
eye mekanik olarak yaklarken, igd organik denebilecek bir ekilde
ilerler. Eer ki onun iinde uyuklayan bilin uyanabilse, harekete gemek
yerine bilgi retebilse, bizler sorabilsek ve o cevap verebilse bize yaamn
en mahrem srlarn verirdi.
***
gd, duygudalktr. Eer ki bu duygudalk kendi amacn geniletebilirse ve ayn zamanda kendi zerine yanstabilirse, nasl ki gelimi
ve disipline olmu zek bizlere madde hakknda rehberlik ediyorsa, o da
bizlere ayn ekilde hayati faaliyetlerin anahtarn verirdi. nk ok sk
tekrarlayamasak da, zek ve igd farkl ynlere dnktr; ilki maddeye,
dieri hayata. Zek bize, kendi ii olan bilim sayesinde, ziksel faaliyetlerin
srlarn gitgide daha eksiksiz biimde getirir; hayat hakknda getirdikleri,
aslnda getirdiini iddia ettikleri ise atalet terimlerine evrilmi haldedir.
Hayatn evresinde dnp durur, onun mmkn olan en fazla grntsn dardan alr ama iine girmek yerine onu kendisine ekmeye alr.
Ama sezgi bizi hayatn iine gtrr sezgi derken kastettiim ey tarafsz,
bilinli, amacn yanstabilen ve onu sonsuz biimde bytebilen bir igddr.
Bu trde bir abann imknsz olduunu kantlayan ey, insanda normal algsnn yan sra estetik yeteneinin var olmasdr. Gzlerimiz yaayan
bir varln zelliklerini ancak bir araya getirilmi olarak grebilir, ortaklaa biimde organize edildiini gremez. Hayatn eilimi, yani belirli hatlar
boyunca hareket eden, onlar balayan ve belirginletiren o basit hareket
gzden kaar. Eilim ancak, bir sanatnn kendisini bir tr duygudalkla
nesnenin iine yerletirerek ve sezgisel bir abayla uzamn kendisi ve modeli arasna koyduu engeli ykarak elde etmeye alt eydir. Estetik sezginin, harici alg gibi, sadece bireylerde mevcut olduu dorudur. Ancak genel
olarak hayata ynelik, sanatla ayn ynde yrtlen bir sorgulama hayal
edebiliriz ziksel bilimler gibi bu sorgulama da dsal alglarn gsterdii
1609
ynde sonuna kadar gider ve mnferit olgular genel yasalar haline getirir.
phesiz bu felsefe asla kendi alannda, bilimin kendi alannda elde ettii
bilgiyle karlatrlabilecek bir bilgi elde edemez. Zek, geniletilip sezgi
biiminde saatrlm olsa bile, igdnn etrafnda dnp durduu ve
mulak bir sis oluturduu, parlak bir ekirdek olarak kalacaktr. Ancak szde bilgi saf zekya tahsis edildiinden sezgi bize zeknn veremedii eyleri
verebilir ve nasl ekleneceini gsterir.
*
Henri Bergsonun Yaratc Evrim, 1911, Henry Holt and Company, Inc. Sayfa IX-X, 154155, 165,
176-177.
5. Biyolojinin Felse Temeli*

J. S. Haldane
John Scott Haldane (18601936) ngiltereli bir biyologdu, New College Oxfordda
ders veriyordu ve Birminghamdaki Madencilik Aratrma Laboratuvarnn yneticisiydi. Biyolojinin Felse Temeli (1931), Dublin niversitesinde verilen bir dizi ders
temel alnarak hazrlanmt.
Bence biyolojiyi zyo-kimyasal bir temele oturtma denemesinin sonucu
hi de cesaret verici olmad. Teorik tannma olmadan, ister bitki ister hayvan
olsun, organizmalarn yaamlarnda ortaya kan ve kaltm yoluyla nesilden
nesle geen yaplarn, faaliyetlerin ve evrenin tutarl ve spesik biimde koordine edilmesinin onaylanmas gerekliydi. Fizyolojik faaliyetler ve kaltm
konusunda ne kadar ok ey kefedersek, olgular tutarl biimde koordinasyonunu kapsayan herhangi bir ziksel veya kimyasal tanm veya aklama
hayal etmek de o kadar zorlayor. Fiziksel bilimlerin mevcut durumunda
yaayan organizmalarn yaamas ve yeniden remesi ancak canl bir mucize
olarak tanmlanabilir; nk koordine yaplarn ve faaliyetlerin devamll,
kendi kendine var olan madde ve enerji kavramlaryla tutarszdr.
Fizyo-kimyasal veya mekanik yaam kavram popler yazarlarn zihninde hl ok canldr, ancak ciddi biyoloji rencileri iin durumun byle
olduunu hi sanmyorum. Bu dnceye verilen bu destek neredeyse her
zaman gnlszce verilmektedir ve temel olarak zyo-kimyasal yorumun
yerini neyin alaca konusunda net bir dnce olmamasndan kaynaklanr. Bu derslerde benim amacm bu ikame yorumun ne olacan tartmak
ve bunu yaparken biyoloji almalarnda ortaya ktn dndm ve
yaam fenomenlerinin bilimsel olarak incelenmesinde zaruri addettiim bi-
1610
ENDE AI
limsel prensibi veya aksiyomu mmknse bugne kadar yapldndan daha

ak biimde tanmlamak ve savunmaktr.
Canl bir organizma ile evresi arasndaki ilikiyi dnelim. evrenin
srekli olarak organizmaya gre hareket ettii, organizmann da evreye gre
hareket ettii sylenir. evre organizmaya gda maddeleri, oksijen ve her eit uyarc sunar, organizma da eitli biimlerde tepki verir. Ayn eyi evre
tarafndan salanan malzeme ve enerjileri kullanarak alan makineler ve
sistemler iin de syleyebiliriz; ayrca tepkilerdeki zgnlkleri makinenin,
sistemin veya organizmann yapsndaki zgnlklere de balayabiliriz.
Ancak organizma ile evre arasnda grlen etkileri ve tepkilerin, bunlar basit bir etki-tepki olarak deerlendirmemize engel olan ayrt edici bir karakteri vardr. Grlen etkiler ve tepkiler bir btn olarak dnldnde,
normalde organizmada grlen yapnn etkin biimde ynetiliyormuasna
koordine edildii grlr. Etkiler, dier saysz ezamanl etki ve tepkiden
ayrlamaz, bu dzeyde bir koordinasyon yapnn ynetildiini gsterir. Bu
yzden fenomenleri yorumlarken, bamsz olarak var olan madde ve enerji birimlerinde mevcut olan etki ve buna bal tepkiye veya karlkl etkilere
ilikin ziksel kavramlar uygulamamz mmkn deildir. Fenomenleri, anlayabildiimiz kadaryla, devaml ve tutarl bir btnn etkin tezahr olarak grmeliyiz; bu btn de organizmann veya bal olduu gvdenin yaam olarak adlandrdmz eydir. Yaam kavram haricinde sonsuz ayrntlar iinde boulup kalrz bunlar tanmszdr nk ayr ayr tanmlanmalar imknszdr. General Smuts yaam kavramyla ilgili genel bir prensip
olarak holizm kelimesini icat etmitir. (...)
imdi yaamn varlnn biyolojinin temel aksiyomu olduunu elimden
geldiince kuvvetli biimde vurgulamak istiyorum. Biyoloji, zik ve kimyann nedensel kavramlar tarafndan temsil edilebilecek fenomenlerin deil,
aslnda yaamn incelenmesidir.
***
Pratik amalar nedeniyle standart Newtoncu zik ve kimya kavramlarn
kullanmaya devam etmemize ramen, aslnda bunu sadece pratik amalarla mazur gsterebiliriz. Fiziksel gerekliin Newtoncu kavramlarnn arkasnda, her noktada, biyoloji kavramlarna yabanc olmayan daha derin kavramlar mevcuttur. Bu nedenle, artk yaamn sadece Newtoncu prensiplerle
temsil edilen ziksel ve kimyasal koullarn bir rn olmadn, aksine
yaamn bu koullardan daha nemli olan ve her zaman burada bulunan bir
eye karlk geldiini varsaymak zor deildir. Bir zamanlar yaam olmad
dncesi sadece Newtoncu metazik diyebileceimiz eyin bir varsaym-
1611
dr. Yaam leinde ne kadar aaya inersek inelim ve yaamn geliimini

geriye doru ne kadar izlersek izleyelim, yine de yaam buluruz.
***
Din de dahil olmak zere insan dncelerine ve kurumlarna, yaama ve
genel olarak evrene uygulanm olan evrim kavram, nceleri ou kii iin
din dman bir kavram olarak grnmt; baz kiiler hl evrimi bu n
altnda grmektedir. Evrim eer kiiliin, yaamn, Tanrnn kiilii kavrammz da dahil olmak zere etrafmzda ve iimizde algladmz dier her
eye ilikin nihai yorumun, ziksel olarak yorumlanm bir evrenin tezahr
olduunu iddia etseydi bu dmanlk gerekten de mevcuttur diyebilirdik.
Daha nce de iaret ettiimiz gibi bu sonuca varmamz gerektiren bir zemin
mevcut deildir. Yaamn izlerini geriye doru srdmzde asla ziksel
olarak yorumlanabilecek bir eye eriemeyiz, bugn kesinlikle bireysel kiilik hatta yaam olarak tanyabileceimiz eyleri gzden kaybetmi olsak da
geriye doru izleme ile kiilik olarak tanmlanamayacak bir ey de bulamayz.
*
J. S. Haldane: Biyolojinin Felse Temeli, s. 1113, 28, 34, 112113.
D. NSANIN DOASI
1. nsann Kendine Dair Bilgisindeki Kriz*
Ernest Cassirer
nsana Dair Deneme adl eserinde nl bir Alman lozofu ve felsefe tarihisi
olan Ernst Cassirer (18741945) Yirminci yzyldaki insann kendisine dair bilgisindeki krizini veciz bir biimde tanmlar. Bu blmdeki birbirini takip eden alntlar
Cassirerin bahsettii insana ilikin artc ve sklkla elien grlerinden baz rneklerdir.
(...) Yeni insan teorimiz entelektel merkezini kaybetti. Onun yerine elimize tam bir dnce anarisi geti. nceki zamanlarda da bu probleme
ilikin kirler ve teoriler arasnda byk bir uyumazlk vard. Ancak yine
de tm kiisel farklarn atfta bulunabilecei genel bir ynelim, bir referans
erevesi kalyordu. Metazik, ilahiyat, matematik ve biyoloji srasyla insan
problemi hakkndaki dncelere klavuzluk ettiler ve inceleme hattn belirlediler. Bu problemle ilgili gerek kriz, tm bireysel abalar ynlendiren
bu merkezi gler ortadan kalktnda kendini gsterdi. Bu problemin neminin bykl bilginin ve sorgulamann eitli dallarnda hl hissedil1612
ENDE AI
mekteydi. Ancak davay temyize gtrecek salam bir otorite artk mevcut
deildi. Teologlar, bilimadamlar, politikaclar, sosyologlar, biyologlar, psikologlar, etnologlar, ekonomistler; tm probleme kendi bak alarndan
yaklat. Tm bu zel bak alarn perspektieri kombine etmek veya birletirmek mmkn deildi. Ayrca zel alanlar dahilinde bile genel kabul
grm bir bilimsel prensip mevcut deildi. Kiisel faktr gitgide daha yaygn hale geldi ve bireysel yazarlarn mizalar daha nemli bir rol oynama
eilimi iine girdiler. Trahit sua quemque voluptas [Herkes kendi zevkine
gre davranr]: her yazar son tahlilde insan yaam konusunda kendi kavramlar ve deerlendirmelerini takip ediyordu.
Fikirlerin bu kartl sadece ar bir teorik problem olmakla kalmyor,
phesiz tm etik ve kltrel hayatmza tam manasyla yakn bir tehdit haline geliyordu. Yakn dnem felse dncesinde, Max Scheler bu tehlikeyi
ilk fark edenlerden ve herkesi ilk uyaranlardan biri oldu. nsan bilgisinin
dier hibir dneminde diye ilan etti Scheler, insanolu kendisini iin bugn olduu kadar problemli hale gelmemitir. Bilimsel, felse ve manevi
antropolojilerimiz var ama bunlarn birbirinden haberi yok. Bu yzden artk
insan hakknda ak ve tutarl bir kre sahip deiliz. nsan inceleyen bilimlerin saysnn gitgide artmas bizim insan kavrammz aklamak yerine
daha kark ve daha mulak hale getirdi.
Modern felsefenin kendini iinde bulduu garip durum tam da budur.
Bizden nceki alardan hibiri insan doas hakkndaki bilgi kaynaklar
bakmndan bizim kadar iyi durumda deildi. Psikoloji, etnoloji, antropoloji
ve tarih hayret verici zenginlikte says gitgide artan olgular biriktirmitir.
Gzlem ve deney konusundaki teknik aygtlarmz ciddi bir geliim kaydetmitir ve analizlerimiz daha keskin ve daha derine iler hale gelmitir. Yine
de bu malzemeleri organize etmek ve onlara hkim olmak iin bir yntem
bulamadmz ortada. Bugnk zenginliimiz ile karlatrldnda gemi ok fakir grnyor. Ama olgulardaki zenginliimiz bir dnce zenginlii anlamna gelmiyor. Bizi bu labirentten kartacak bir Ariadne ipucu12
bulamadmz takdirde insan kltrnn genel karakteri konusunda gerek
bir anlaya sahip olamayacaz; kavramsal birlikten uzak grnen bir sr
balantsz ve paralanm verinin iinde kaybolacaz.
*
Ernst Cassirer: nsana Dair Deneme, s.2122.
12 Ariadne Yunan mitolojisinde Girit Kral Minosun kz. Sevdii Teseusu nl Girit Labirentinden
kurtarmak iin bir ip kullanmtr. (.n.)
1613
2. Narsisizme Darbe*
Sigmund Freud
Sigmund Freudun (18561939) drt ayr eserinden alnan aadaki blmler
bu byk Viyanal psikoloun insann doas ve kaderi kavramlar konusundaki belli
bal grlerini ortaya koymaktadr. Bu drt eser Psikanalizin Zorluklarndan Biri
(1917), Psikanalist iin yeni Giri Dersleri (1933), Snrlandrlabilenin ve Snrlandrlamayann Analizi (1937) ve Uygarlk ve Honutsuzluklardr (1930).
(...) nsann genel narsisizminin, insanln kendine duyduu sevginin,
bugne kadar defa bilimin aratrmalaryla nasl yaralandn tarif edeceim.
kametgh olan dnya hakkndaki merak ilk defa harekete getiinde,
insan bu meknn evrenin merkezi olduuna, gnein, ayn ve gezegenlerin
etrafnda dndne inand. Bu inanyla naif biimde kendi duyusal alglarnn emirlerini dinlemi oluyordu nk dnyann hareket ettiini hissetmiyordu ve grnn engellenmedii her durumda kendini bir dairenin
merkezinde buluyordu, tm dnya da etrafndayd. Yeryzndeki merkezi
konumu onun iin evrendeki egemenliinin bir iaretiydi ve kendini dnyann efendisi sayma eilimine de pek gzel uyuyordu.
Bu narsisist yanlsamay yok eden On Altnc yzylda Kopernik ve onun
eserleri olmutu. (...) Bu almalar genel olarak kabul grdnde insanln kendine duyduu sevgi ilk darbeyi alm oldu; kozmolojik darbe.
Kltr yolundaki gelimeler srasnda insan hayvanlar krallndaki dier yaratklar zerinde hkim bir konum elde etmiti. Ancak bu stnlk ile
yetinmeyerek kendi doas ile onlarn doas arasnda bir uurum yaratmaya balad. Onlarda akl olduunu inkr etti, kendine lmsz bir ruh isnat
etti ve kendisi ile hayvanlar krall arasndaki kan ban yok edecek ilahi
bir treyi iddiasnda bulundu. (...)
Hepimiz biliyoruz ki yarm yzyldan biraz daha fazla zaman nce Charles Darwinin, ibirlikilerinin ve seleerinin aratrmalar sayesinde insann bu tahmini sona erdirildi. nsan, hayvanlardan farkl veya onlardan stn deildi: kendisi de bir hayvan rkndan geliyordu ve bu rkn bazlaryla
daha yakn, bazlaryla daha uzak ilikilere sahipti. Sonradan gelitirdii
oalma, hem ziksel yapsndaki hem de zihinsel yaratlndaki benzerlik
delillerini silememiti. Bu insan narsisizmine vurulan ikinci ve biyolojik
darbeydi.
Psikolojik olan nc darbe muhtemelen en yaralaycsyd.
1614
ENDE AI
D dnyayla olan ilikilerinde mtevaz olsa da insan kendi ruhunda

kendini stn hisseder. nsan, egosunun merkezinde bir yerlerde kendi drtlerini ve eylemlerini izlemek ve talepleriyle uyup uymadklarna bakmak
iin bir gzleme organ gelitirmitir. Uyumlu deillerse drtler kesin biimde yasaklanr ve gemlenir. Kendi isel algs, bilinci, egoya zihnin almasndaki tm nemli olaylarla ilgili haberleri getirir ve bu raporlarla harekete geen irade egonun emirlerini yerine getirir ve bamsz biimde kendi
kendini gerekletirmeye alan eilimleri deitirir. (...)
Ama (psikanaliz tarafndan gerekletirilen) iki keif cinsel igdlerin
yaamlarnn tamamen gemlenemeyecei ve zihinsel srelerin aslnda bilinsiz olduu ve egoya sadece eksik ve gvenilmez alglar araclyla eritii ve bylece egonun kontrol altna girdii egonun kendi evinin hkimi
olmadn ortaya koydu. Bu iki keif insann kendisine duyduu sevgiye
nc bir yara at, ben buna psikolojik darbe diyorum. Egonun psikanalizi sevmemesine ve ona inanmamakta srar etmesine amamak gerek.
*
Sigmund Freud, Toplu Makaleler, eviren Joan Riviere, cilt IV, s. 350-352, 355. The Hogarth Press
Ltd.
3. Zihinsel Kiiliin Anatomisi*

Sigmund Freud
Yani sper-ego, ego ve id, farkl dnya, blge veya eyalettir ve bireyin
zihinsel aygt bu ne blnr; aada bu nn karlkl ilikilerinden
bahsedeceiz. (...)
d hakknda size adndan baka pek yeni bir ey sylememi beklemeyin. d kiiliin mulak ve eriilmez parasdr; hakknda bildiimiz ok az
eyi de rya-almalarndan ve nevrotik semptomlarn oluumundan biliyoruz. Bildiklerimize gre genelde negatif bir karakter ve ancak egonun olmad her ey olarak tanmlanabilir. Grntler araclyla ide yaklaabiliyoruz ve onu kaos olarak adlandryoruz, karmak heyecanlarla dolu bir kazandr o. Bir yerlerde somatik srelerle dorudan temas olduunu ve igdsel ihtiyalar alp zihinsel ifadeler verdiini tahmin ediyoruz, ama bu temasn hangi temelde yapldn belirleyemiyoruz. Bu igdler onu enerjiyle dolduruyor ancak organize deil ve birletirilmi bir iradesi yok, sadece igdsel ihtiyalar iin zevk prensibiyle uyumlu olarak tatmin itkisine
sahip. Mantn yasalar, hepsinden nce de eliki yasas, idin iindeki srelerde ie yaramyor. (...)
1615
Doal olarak, id deerleri, iyiyi, kty ve ahlak tanmaz. Zevk prensibiyle ok yakn ilikileri ve balantlar olan ekonomi, dier bir deyile saysal faktr, tm srelerine hkmediyor.... d ile sper-egodan ayrlabildii
kadaryla egonun tanmlanmas sz konusu olduunda, dikkatimizi zihinsel
aygtn algsal bilin sistemi olarak adlandrdmz en yzeysel ksmyla
olan ilikisine evirirsek daha baarl oluruz. Bu sistem d dnyaya ynelmitir, onunla ilgili alglar iin araclk yapar ve ilevini yrtt srada
kendi iinde bilin fenomenini oluturur. Tm aygtn duyu organdr, alcdr, stelik sadece dardan gelen harekete geiricileri deil, zihnin iinden
gelenleri de alr. Egoyu, idin, d dnyaya yaknl nedeniyle ve d dnyann etkisiyle deitirilmi, ayn yaayan kk varlklarn kendisini sard kortikal katman gibi uyaranlar alma ve organizmay onlardan koruma
amacna hizmet eden bir paras olarak kabul etmek yanl olmaz. D dnya
ile kurulan bu iliki ego iin hayatidir. Ego, idi d dnyada temsil etme
grevini stlenmitir; bylece baka trl yok edilmekten kurtulamayacak
olan idin, d glerin stn kuvvetlerini tamamen yok sayarak igdlerini krlemesine takip etmesini engeller. (...) Ego, id adna hareket edebilme
yeteneine eriim yolunu kontrol eder, ama arzular ile eylemler arasna geciktirici dnme faktrn sokar; dnme srasnda ise bellekte saklanan
deneyim kalntlarn kullanr. Bylece idin sreleri zerinde tartlmaz
bir g sahibi olan zevk prensibini tahtndan indirir ve onu daha fazla gvenlik ve daha fazla baar vadeden gerekilik prensibiyle ikame eder. (...)
Popler dilde ifade edersek, id vahi arzularn tarafn tutarken egonun akln
ve dikkatin tarafn tuttuunu syleyebiliriz.
Buraya kadar egonun erdemlerini ve yeteneklerini sralamakla yetindik;
imdi madalyonun br yzne bakma zaman. Ego neticede idin bir parasdr, gerekliin tehlikelerine olan yaknl nedeniyle bilinli olarak deitirilmi bir parasdr. Dinamik bak asna gre zayftr; enerjisini idden
bor alr. (...) Ego ile idin ilikisi binici ile atnn ilikisine benzetilebilir. At
lokomotif enerjiyi salar ve binici de hede belirleme ve altndaki gcn hareketlerini ynlendirme yetkisine sahiptir. Ama sklkla ego ile id arasndaki
ilikide pek de ideal olmayan bir durum grrz; binici at atn istedii yne
ynlendirmeye zorlanr. (...)
Bir atasz kimse iki efendiye birden hizmet edemez, der. Zavall egonun
durumu daha da ktdr nk acmasz efendiye birden hizmet etmesi
ve her nn de taleplerini en iyi biimde badatrmak zorundadr. Bu talepler her zaman aykrdr ve ounlukla badamaz gzkr; egonun grevi
altnda bu kadar sk zlmesi bu yzden hi de artc deildir. Bu tiran d dnya, sper-ego ve iddir. Egonun bu lnn tmn tatmin etme
1616
ENDE AI
yahut hepsine birden ezamanl itaat etme abasn izleyenler, egoyu kiiletirmekten, onu ayr bir varlk gibi grmekten ve ona acmaktan kendini alamaz. Ego taraa birden tereddt iinde konuur ve tr tehlike tarafndan tehdit edilir ve eer ok bask yaplrsa bu tehlikelere bir endie gelitirerek tepki verir. Kkeni alg sisteminin deneyimleri olan ego d dnyann
taleplerini temsil etmek iin tasarlanmtr, ama id ile arasnn bozulmamas iin, kendisini ide bir nesne olarak teslim etmek iin ve idin libidosunu
kendi zerine ekmek iin idin de sadk bir hizmetkr olmak ister. (...) Dier
yandan her an belirli davran normlarn takip eden ve id ve d dnyann
yaratt zorluklar dikkate almayan sper-ego tarafndan izlenir; bu normlara uymad takdirde ego kendisini aalk duygusu ve sululuk olarak gsteren gergin duygularla cezalandrlr. Bylece, id tarafndan iteklenen, sper ego tarafndan tereddtte braklan ve gereklik tarafndan geri pskrtlen ego, kendi iinde alan gleri ve etkileri azaltmak ve onlara belirli bir uyum kazandrmak ynndeki ekonomik grevini yerine getirmek iin
abalar; bunlar dndke Hayat kolay deil sznden neden vazgeemediimizi anlamak kolaylar.
*
Sigmund Freud, Psikanalist iin yeni giri dersleri, eviren W. J. H. Sprott, s. 102, 103109. W. W.
Norton & Company, Inc.
4. Eros ve Thanatos*
Sigmund Freud
Bizi, analiz srasnda direnle karlatmzda, mmkn olan tm vastalarla iyilemeye kar kendisini savunan ve hastalk ve acya inatla sarlan
bir g olduunu hissetmekten daha fazla artan bir ey yoktur. Bu gcn
bir ksmnn sululuk duygusu ve ceza ihtiyac olduunu tespit etmitik,
phesiz bu dorudur; bunun egonun sper-ego ile olan ilikisiyle ilgili olduunu grmtk. Ancak bu gcn iindeki elerden sadece bir tanesidir, sper-ego ile ziksel bir ba olduu ve bizim bu yzden algladmz
sylenebilir. Ayn gcn, bal veya zgr, baka paralar da zihnin tespit
edilemeyen blgelerinde faaliyet halindedir. Birok insanda mevcut olan mazoizm fenomeniyle oluturulan, negatif terapatik tepkilerden ve nevrotik
sululuk hissini gsteren resmin btnn incelediimizde zihinsel srelerin sadece zevk elde etme ura tarafndan ynetildii ynndeki inancmz terk etmek zorunda kalrz. Bu fenomenler, amac dorultusunda agresif
veya yks igdler olarak adlandrdmz ve canl maddenin ilkel lm i1617
gdsnden treyen bir gcn varlnn ak gstergeleridir. Bu bir iyimser

ve ona karlk ktmser yaam teorileri sorunu deildir. Yaamsal fenomenlerin eitlilii, sadece biriyle veya bryle deil, iki ilkel igdnn Eros
ve lm ezamanl veya karlkl eylemleri sayesinde aklanabilir. (...)
lm, yok etme ve saldr igdsnn, libidoda ortaya kan Eros ile
eit bir ortakla sahip olduu dalist teorinin ok az genel kabul grdnn ve psikanalistler arasnda pek de yer bulamadnn farkndaym. Ancak yaknlarda antik Yunann byk dnrlerinden birinin de byle bir
teoriyi kabullendiini grmek beni ayn oranda ok mutlu etti. (...)
Empedoclesin ilgi gstermemiz gereken teorisi, igdler konusundaki
psikanalitik teoriye en yakn teorilerden biri. (...)
Yunanl lozof evrenin ve zihnin yaamn kontrol eden iki prensip olduunu ve bu prensiplerin birbiriyle ebedi bir eliki iinde olduunu sylyordu. Bunlar sevgi ve nifak olarak adlandryordu. gdler gibi doal gler ve asla bilinli amalara sahip zeklar deiller diye tanmlad
bu glerden birinin drt elementin atomlarn tek bir birlik haline getirmek
iin abaladn, dierinin de bu bileimleri paralamaya ve atomlar elementlerine ayrmaya altn aklyordu. Empedocles dnyann gidiatn bu iki temel gten birinin zafer kazand dnemlerin srekli, hi bitmeyen bir deiimi olarak gryordu; bazen sevgi bazen de nifak grevini yerine getirip evreni ynetiyordu, onun ardndan ise malup olan gleniyor ve
tekrar zafer kazanyordu.
Empedoclesin iki temel prensibi sevgi ve nifak hem adlar hem de ilevleri asndan bizim iki ilkel igdmz olan Eros ve ykclkla ayndr;
ilki mevcut fenomenleri daha byk birlemeler haline getirmek iin abalar, ikincisi ise bu birlikleri datmak ve oluturduu yaplar ykmak iin
urar.
*
Sigmund Freud, Toplu Makaleler, eviren Joan Riviere, cilt V, s. 345-346, 348-350. The Hogarth
Press Ltd. and Basic Books, Inc.
5. Uygarlk ve Honutsuzluklar*
Sigmund Freud
([Freud sormaktadr] nsanlarn kendi davranlar, hayatlarnn hedef ve gayeleriyle ilgili olarak nelere k tutar, insanlar hayattan ne bekler ve neyi elde etmeyi
arzular? Bunun cevab olduka aktr: Mutluluu arar, mutlu olmak ve yle kalmak
isterler. Bu urann iki yn vardr, biri olumlu dieri olumsuz. Bir yandan strab
1618
ENDE AI
ve rahatszl ortadan kaldrmay, dier yandan youn hazlar yaamay amalar. En

basit anlamyla mutluluk kelimesi, bunlardan ikincisiyle ilikilidir. Bylelikle, insan
hareketleri, bu iki amala balantl olarak, bu iki amacn hangisini daha baskn biimde ya da hatta tek hedef olarak gerekletirmeyi amalyorsa, bununla ilgili olan
iki kola ayrlr.- Ayn kitaptan alnan yukardaki blm ile karlatrnz.)
Grdmz zere, hayatn amacnn programn hazrlayan, temelde bu
haz ilkesidir. Bu ilke, en bandan beri zihinsel sistemlerin ileyiini ele geirmitir, phesiz ok etkilidir, fakat haz ilkesinin program tm dnyayla,
mikro kozmosla olduu kadar makro kozmosla da atma halindedir. Haz
ilkesinin gerekletirilmesi, kesinlikle mmkn deildir. Her ey, ona kar
durmaktadr. Yaradl plannda, insann mutlu olmas niyetinin olmad
da sylenilebilir. Mutluluk denen ey, en basit anlamyla byk bir younlua ulam ve doas gerei sadece geici bir deneyim olan bastrlm ihtiyalarn tatmininden doar ve bu da genellikle anlk bir tatmindir. Haz ilkesi
tarafndan arzulanan bir durumun ertelenmesi durumunda, sadece haf bir
rahatlama hissedilir. Yapmz gerei ztlklardan youn bir haz alrz, iinde
bulunulan durumlarda ise bu hazzn younluu daha azdr. Mutluluk olanaklarmz, bylelikle en bandan beri yapmz tarafndan snrlandrlmtr. Mutsuz olmak daha kolaydr. Istrap kaynaktan ortaya kar: ryp
yok olmaya mahkm olan ve tehlike sinyalleri halindeki endie ve acdan
bile kurtulamayan vcudumuzdan, en gl ve acmasz ykc glerle
bizim karmzda duran d dnyadan ve son olarak dier insanlarla olan
ilikilerimizden. Sonuncu kaynaktan ortaya kan mutsuzluk, bize belki dierlerinden daha da ac gelir. Onu, az ya da ok yersiz bir ilave olarak grme
eilimindeyizdir, her ne o, dier kaynaklardan doan straplara nispetle,
daha az kanlmaz bir kader olamasa da.
Tm bunlarn arkasndaki iddetle reddedilen gerek udur: nsanlar, sadece kendisine saldrldnda kendini savunan, sevgiyi arzulayan, nazik,
dost canls yaratklar deildirler ve byk bir saldrganlk isteinin, insanlarn doutan gelen igdlerinin bir paras olarak grlmesi gerekmektedir. Sonu olarak, insanlar iin komular sadece olas bir yardmc ya da bir
cinsel nesne deil, ayn zamanda saldrganlklarn sergileyebilecekleri, karln vermeksizin emeini smrebilecekleri, izni olmakszn cinsel olarak kullanabilecekleri, sahip olduklarn ele geirebilecekleri, aalayabilecekleri, ac ektirebilecekleri, ikence yapabilecekleri ve ldrebilecekleri
bir cazibe noktasdrlar. Homo homini lupus (insan insann kurdudur); kendi
hayatnn ve tarihin kantlar karsnda, kim bunun aksini syleyebilecek
cesarete sahiptir? Bu saldrgan zalimlik, genellikle bir kkrtma olsun diye
bekler ya da daha yumuak nlemlerle de ulalmas mmkn olan baka bir
1619
amaca hizmet etmeye doru ilerler. Bunu destekleyen durumlarda, normalde orada mevcut olan akldaki gler almay durdurduklarnda, sz konu
zalimlik de, bir anda kendini gsterir ve insanlar, kendi trn balamak
krine scak bakmayan canavarlar, irkin yaratklar olarak ae eder. Eski
glerin, Hunlarn ya da Cengiz Han ve Timur ynetimindeki szde Moollarn zalimliklerini, sahte sofu Hallar tarafndan Kudsn yamalanmasn ve hatta aslna baklrsa son dnya savann korkunluklarn hatrlayan
kii, insann bu dncesinin gereklii karsnda aciz bir ekilde boynunu
emek durumunda kalacaktr.
Kendimizde grdmz ve doal olarak bakalarnda da var olduunu
dndmz bu saldrganlk eiliminin varl, komularmzla ilikilerimizi bozan etkendir ve kltrn byk taleplerini gerekletirmeyi gerekli
klar. Modern toplum, her daim insanlarn bu nemli dmanlkla paralanmas tehdidiyle kar karyadr. Ortak uralarndaki karlar, onlar bir arada tutamaz. gdsel tutkular, mantksal karlardan daha gldr. Kltr, insanlarn akllarnda tepkiler oluturarak, insanlarn saldrgan igdlerine kar engeller koymak iin mmkn olan her trl destei gstermek
ve onlarn davurumlarn kontrolde tutmak zorundadr. Bylelikle unlar
ortaya kar: nsanolunu kimlik saptamalarna ve amac ketlenmi sevgi
ilikilerine srkleyen yntemler sistemi; cinsel hayata ilikin kstlamalar
ve de kiinin komusunu kendisi gibi sevmesi ki bu, hibir eyin insan doasna bylesine aykr olmad gereiyle dorulanr. (...)
Komnistler, bizi ktlkten uzak tutacak bir yol bulduklarna inanmaktadr. nsan, komusuna kar samimi bir iyilik ve arkadalk duygusuna sahiptir, fakat zel mlkiyet sistemi, bireyin doasn bozmutur, demektedirler. zel mlkiyete sahiplik, bireye g verir ve bylelikle komusuna kt
davranma istei doar. Mlkiyet edinimi engellenen kiinin, baskcya kar
dmanlk besleyip isyan etmesi olaandr. Eer zel mlkiyet ortadan kaldrlsayd, tm deerli eyler ortak olsayd ve herkes bunlar paylasayd,
kt niyet ve husumet yeryznden silinirdi. Btn ihtiyalar karlanm
olacandan, birinin dierini dman olarak grmesi iin bir neden kalmazd
ve yaplmas gereken ileri, herkes gnll olarak yerine getirirdi. Komnist
sisteme ynelik hibir ekonomik eletiriye ilgim yok. zel mlkiyetin kaldrlmasnn yararl m yararsz m olduunu sorgulayamam. Fakat psikolojik
olarak, savunulmas mmkn olmayan bir yanlsama zerine kurulu olduunu anlayabilirim. zel mlkiyetin ortadan kaldrlmasyla birey, insani
saldrganlk aralarnn birinden mahrum braklmaktadr. Bu ara olduka
gldr ama kesinlikle en gls deildir. Mlkiyet hakknn ortadan kaldrlmas, saldrganlkla kendi yarar iin kullanlan g ve etkiye ilikin bi1620
ENDE AI
reysel farkllklar ve igdnn doasn kesinlikle deitirmez. Bu igd,

mlkiyetin bir sonucu olarak ortaya kmamtr, aksine, sahip olunacak pek
bir eyin bulunmad ilkel zamanlarda tavan yapmtr, mlkiyetin orijinal
anal biimden daha yeni yeni doduu anaokulunda zaten kendisini gsterir; insanlar arsndaki tm sevgi ve efkat ilikilerinin temelinde yer alr. Bu
durumun belki de tek istisnas, bir anne ile erkek evlad arasndaki ilikidir.
Maddi eyalarla ilgili kiisel haklarn kaldrldn dnn, baka trl
olsa eit olabilecek olan kadnlar ve erkekler arasnda en byk kin ve en
iddetli nefret duygularn uyandran cinsel ilikilerdeki ayrcalklar, yine de
varln srdrecektir. Bu ayrcalklarn da cinsel hayatta tam bir zgrln oluturulmasyla ortadan kaldrldn, yani ailenin, toplumun en temel
yap tann da varlnn sona erdiini dnelim; u gerektir ki bundan
sonra hi kimse kltrel geliimin ilerleyecei yeni yollar nceden gremezdi, fakat kii, bir eyi beklemeye zorunlu olabilirdi ve bu da insanolunun
silinmesi mmkn olmayan zelliinin onu her yerde takip edeceidir. ()
Tm bunlarn nda, insandaki saldrganlk eiliminin doutan, bamsz ve igdsel olduu kansna varyorum ve bunun kltrn nndeki en byk engel olduu dncesine dnyorum. Bu tartmann bir noktasnda, kltrn insan hayat boyunca akp giden kendine zg bir sre
olduu kri, bizi ele geirdi ve biz hl bu krin etkisi altndayz. laveten,
bu srecin birey olarak insanlar, daha sonra aileleri, ardndan kabileleri,
rklar ve milletleri byk bir insanlk birlii haline getirmeyi amalayan
Erosun hizmetinde olduunu da syleyebiliriz. Sz konusu birlik haline getirme ileminin niin yaplmas gerektiini bilmiyoruz; bu sadece Erosun
iidir. Buradaki insan topluluklar birbirlerine ehvetle bal olmaldrlar.
Tek bana gereklilik ya da birlikte almann avantajlarnn onlar bir arada tutmas mmkn deildir. nsandaki doal saldrganlk igds, kiinin
bakalarna ve bakalarnn kiiye kar besledii dmanlk, bu medeniyet
programna kar durmaktadr. Bahsi geen saldrganlk igds, Erosun
yan banda durup onun dnyadaki hkimiyetini paylaan lm igdsnn bir trevi ve ba temsilcisidir. imdi bana yle geliyor ki kltrel
evrimin anlam, artk bizim iin bir bilmece deildir. Bu kltrel evrim, insanolunda kendi yerini bulmaya alrken, bize Eros ve lm arasndaki,
yaamsal ve yok edici igdler arasndaki mcadeleyi sunmak zorundadr.
Hayatn tm, znde bu abadan oluur ve medeniyetin evrimi, en basit
haliyle insan trnn varolu mcadelesi olarak tanmlanabilir. Dadlarmzn ve mrebbiyelerimizin semav ninnilerle anlatmaya altklar Titanlarn sava ise ite budur!
*
Sigmund Freud, Uygarlk ve Honutsuzluklar, s. 269, 85-9, 91-2, 102-3. 1930, The Hogarth.
1621
6. Ortak Bilinalt*
Carl Jung
Freudla birlikte Carl Jung (18751961), muhtemelen en ok tannan modern
psikologdur. Aslnda Freud ile balantl olsa da, meslek hayatnn ilk evrelerinde ustadan ayrlm ve Zrihte kendi analitik psikolojisini gelitirmitir. Aslnda kendisi,
Uluslararas Psikanaliz Birliinin ilk bakandr. En kendine has kavramlar arasnda,
pek ok dier eyle birlikte insann dini hayatnn kayna olan, kolektif bilinalt
bulunur. Aadaki sekiler Jungun Ortak Bilinaltnn Arketipleri (1934) ve Ruhun
Doas zerine (1946) adl eserlerinden alntdr.
Ortak bilinalt hipotezi, insanlarn balangta garipsedii fakat ksa bir
sre sonra benimsedii ve allm kavramlar olarak kulland dnceler
snfna aittir. Bu durum, genel anlamyla bilinalt kavram iin de byledir.
zellikle Carus ve von Hartmann tarafndan dile getirildii ekliyle, felse
bilinalt kri, kar konulamaz materyalizm ve ampirizm dalgasnn etkisi
altna girdikten sonra, ardnda ufak bir dalgack brakmtr ve zamanla tbbi
psikolojinin bilimsel alannda yeniden kendini gstermeye balamtr.
Balangta, bilinalt kavram bastrlm ya da unutulmu muhteviyat
durumunu ifade etmekle snrlyd. En azndan mecazi anlamda bilinaltnn sahnede oyuncu olarak yerini almasn salayan Freud iin bile, bilinalt unutulmu ve bastrlm muhteviyatn topland yerden baka bir ey
deildir ve sadece bunlar sebebiyle ilevsel bir nemi haizdir. Ayn ekilde,
Freud iin, her ne kadar kendisi bilinaltnn antik ve mitolojik dnce biimlerinin farknda olsa da, bilinaltnn kiiye zg bir doas vardr.
Bilinaltnn yzeysel katman, az ya da ok, kesinlikle kiiseldir. Ben
buna kiisel bilinalt diyorum. Fakat bu kiisel bilinalt daha derin bir katmana dayanr. Bu katman, kiisel tecrbelerle olumamtr ve kiisel bir kazanm deildir, doutan gelmedir. Ben, ite derinlerdeki bu katmana ortak
bilinalt diyorum. Ortak terimini setim, nk bilinaltnn bu ksm kiisel deil, evrenseldir. nsan ruhunun tersine, her yerde ve tm insanlarda
az ya da ok ayn olan bir ierie ve davran biimlerine sahiptir. Bir baka deyile, ortak bilinalt, tm insanlarda ayndr ve bylelikle hepimizde mevcut olan insanst bir doann ortak ruhsal alt katmann oluturur.
Ruhsal varolu, yalnzca bilinli olan muhteviyatn varlyla ayrt edilebilir. Yani ancak muhteviyatna iaret edebildiimiz srece bilinaltndan
sz edebiliriz. Kiisel bilinaltnn balca muhteviyat duygulara ilikin
komplekslerdir ve ruhsal hayatn zel ve kiisel ksmn olutururlar. te
yandan, ortak bilinaltn muhteviyat arketipler olarak bilinir.
1622
ENDE AI
Arketip terimi, Philo Judaeusun yapt Imago Dei (Tanr mgesi) gndermesi kadar eskilere dayanr. Ayrca Dnyann yaratcs, tm bu eyleri kendisi tasarlamamtr, kendisi dndaki arketiplerden kopya etmitir. diyen Irenaeusta da bu terimle karlalr Bizim amalarmz iin
bu terim, ortak bilinaltnn muhteviyat gz nne alndnda, antik ya da
-benim deyiimle- ilkel tiplerle yani eski zamanlardan beri var olan evrensel imgelerle uratmz belirtmesi bakmndan yerinde ve kullanldr.
Lvy-Bruhl tarafndan dnyann ilkel bak asndaki sembolik grleri anlatmak zere kullanlan reprsentation collectives terimi, bu terim ayn zamanda bilinalt muhteviyat iin neredeyse ayn anlama gelmekte olduundan kolaylkla kullanlabilir. lkel kabile irfan/ilmi, zel bir biimde deiime uram olan arketiplerle ilgilenir. Bunlar, artk bilinaltnn muhteviyat deildir fakat artk gelenee gre, genellikle ezoterik reti biimindeki
bilinli formller retisine dnmtr. En son bahsedilen, esasen bilinaltndan treyen ortak muhteviyatn aktarm iin tipik bir ifade biimidir.
Arketiplerin bilinen bir baka ifadesi mitler ve peri masallardr. Fakat
burada da, uzun sreler boyunca belli ekilde damgalanan ve nesilden nesle geen formlarla uramaktayz. Arketip terimi, reprsentation collectives terimine ancak dolayl yoldan atfta bulunur; nk arketip terimi, yalnzca bilinli ayrntlandrmaya henz sevk edilmemi olan ve bu nedenle
ruhsal tecrbenin dorudan bir balang noktas durumunda bulunan ruhsal muhteviyata iaret eder. Bu anlamda arketip ve zaman iinde gelimi
olan tarihi forml arasnda byk bir fark vardr. zellikle ezoterik retinin daha yksek seviyelerinde, arketipler, bilinli ayrntlandrmann nemli ve lc etkisini olduka phe gtrmez bir ekilde gzler nne seren
bir yap olarak ortaya kar. Ryalarda ve ngrlerde karlatmz gibi,
onlarn dorudan tezahr, ok daha bireysel, daha az anlalr ve rnein
mitlerden daha naiftir. Arketip, znde bilinalt bir muhteviyattr; bu muhteviyat, bilinlenmek ve alglanmakla bakalar ve iinde kendisini gsterdii bireysel bilinlilikten etkilenir.
Arketipin sembolik olarak ne anlama geldii, onun mitlerle, ezoterik retiyle ve masallarla olan ilikisine bakldnda yeterince aktr. Ancak arketipin psikolojik olarak ne demek olduunu belirtmek istersek, iler daha
karmak hale gelir. imdiye kadar mitoloji uzmanlar gnele, ayla, meteorolojiyle ya da bitkilerle ilgili kirlerle ve buna benzer baka kirlerle kendilerine daima yardmc olmulardr. Mitlerin ruhun doasn aa karan
ilk ve en nemli ruhsal olgu olduu gerei, onlarn imdiye dek grmeyi tamamyla reddettikleri bir eydir. lkel insan, bariz olann nesnel aklamalaryla ilgili deildir; d duyulara dayal tm tecrbeleri, isel ve ruhsal olay1623
larn karsnda sindirmek iin zaruri bir ihtiyaca sahiptir ya da bilinli olmayan ruhunun bu ynde dayanlmaz bir arzusu vardr da diyebiliriz. lkel
insan iin gnein douunu ve batn grmek yeterli deildir. Bu d gzlem, ayn zamanda ruhsal bir olay da olmaldr. Hareket halindeki gne,
son tahlilde insann ruhundan baka bir yerde ikamet etmeyen bir tanr ya
da kahramann kaderini temsil etmelidir. Yaz ve k, ayn evreleri, yamurlu mevsimler ve bunun gibi doann dier tm mitolojik sreleri, bu nesnel olaylarn alegorileri deildir. Bunlar, yanstma yoluyla insann bilincine
ulaabilir hale gelen ruhun iteki, bilinalt dramasnn sembolik ifadeleridir ve bu yanstma doa olaylarnda gzlemlenir. Sz konusu yanstma, ylesine asldir ki, onu d nesneden bir dereceye kadar ayrmak, medeniyetin
binlerce yln almtr. ()
lkel insan znelliiyle bizi ylesine derinden etkiler ki, gerekten de ok
uzun sre nce, mitlerin ruhsal bir eylere atfta bulunduunu tahmin etmi
olmalydk. lkel insann doa bilgisi, aslnda ruhsal bir bilinalt srecin
dili ve d giysisidir. Fakat bu srecin bilin-dl, insann bu mitleri aklama abalarnda, neden ruhtan baka her eyi dndn ortaya koyar.
nsan, ruhun mitleri meydana getiren btn imgeleri ierdiinden tamamen
habersizdi ve bizim bilinaltmz, bir i dramayla hareket edip ac eken bir
nesnedir. lkel insan, bu dramay analoji yoluyla doann hem byk hem de
kk srelerinde yeniden kefeder.
***
Bu teori ve [Freudyen] insan kavram bizim Weltanschauungumuz iin
deerli bir ey ieriyor mu? Pek zannetmiyorum. Bu, Freudun psikanalizinin altnda yatan yorumlayc psikolojinin temel prensibi olan, On Dokuzuncu yzyl sonlarnn iyi bilinen rasyonel maddeciliidir. ()
Psikanaliz, sadece birka kiinin bildii gerekler zerindeki perdeleri kaldrmtr ve hatta onlarla uraabilmek iin aba sarf etmitir. Fakat
onlara kar yeni bir yaklam var mdr? Bu byk etki, kalc ve faydal
sonular dourmu mudur? Dnya grmz deitirmi midir ve bylelikle Weltanschauungumuza katkda bulunmu mudur? Psikanalizin
Weltanschauungu rasyonel materyalizmdir, znde pratie dayal bir bilimin Weltanschauungudur ve biz bu gr yetersiz buluruz. Goethenin
bir iirini, onun anne kompleksine baladmzda, Napolyonu bir erkeksi
protesto vakas ya da Aziz Francisi bir cinsel bastrlmlk vakas olarak
aklamaya altmzda, zerimize byk bir tatminsizlik hissi ker.
Aklama yetersizdir, eylerin anlamnn ve gerekliin hakkn vermez.
Gzellik, byklk ve kutsalla ne olmaktadr? Bunlar, kendileri olmaks-
1624
ENDE AI
zn insann varoluunun son derece anlamsz olaca hayati gerekliklerdir.

()
Bylece insan, tabula rasadan baka bir ey olmayan karmak bir ruhsal yapyla doar. En cesur fantezilerimizin bile, ruhsal kaltmmzca izilmi snrlar vardr ve hatta en lgnca fantezilerin perdesinden bile, en bandan beri insan zihninde kaltmsal olarak bulunan basknlklar hl grebiliriz. ()
Ruhsal kaltm dnyamza, ortak bilinalt adn verdim. Bilinliliin
ierdiklerinin tamam, bireysel olarak edinilmitir. Eer insan ruhu, sadece ve sadece bilinlilikten olusayd, bireyin yaam srasnda ortaya kmam olan ruhsal tek bir ey bulunmazd. yleyse, basit bir anne-baba kompleksinin ardndaki durumlar ve etkileri bouna aratrrdk. Anne ve babaya indirgeyerek, son kelime sylenirdi; nk anne ve baba, bilincimizdeki ruhu ilk olarak ve her eyden fazla etkileyen faktrlerdir. Fakat aslnda bilincin kapsadklar, sadece evrenin etkisiyle ortaya kmad, ayn zamanda
bizim ruhsal kaltmmz yani ortak bilinalt tarafndan da etkilendi ve dzenlendi. ()
Eer, bu derste, insanolunun tanrlar gibi her daim uzaya yanstt ve
kendisine kurbanlar vererek tapt glerin hl hayatta ve kendi bilinalt
ruhumuzda mevcut olduunun farkna varmanz salayabildiysem, bundan
mutluluk duyarm. Sz konusu farkndalk, en eski zamanlardan beri tarihte
byk roller oynam olan birbirinin kopyas durumundaki bu dini uygulama ve inanlarn, bireylerin acayip hayalleri ve dncelerine doru izinin
srlemeyeceini gstermeye yeterli olmaldr, fakat bu hayaller ve dnceler, varln, ruhsal dengeyi bozmadan gz ard edemeyeceimiz bilinsiz
glerin etkisine daha fazla borludur. ()
Tm bunlarn nda, analitik psikoloji, bilinliliin abartlm rasyonelliine kar bir tepkidir ve doay kontrol altna almaya alarak, kendini ondan soyutlar, insan kendi doal tarihinden uzak tutar. Kendisini doum ve lm arasndaki ksa bir sreden oluan snrlar belli bir imdiye
nakledilmi halde bulur. Bu snrlama, kiinin anlamsz ve zararl bir varlk
olduu duygusunu yaratr ve hayatn tamamen tadna varmak mmknse,
onun hayatn diledii younlukta yaamasn engelleyen ite bu duygudur.
Hayat durgunlar ve artk btnlkl/tam insann bir rnei deildir. te
bu nedenle, bu kadar ok yaanmam hayat, bilinsizlie der. nsanlar,
kendilerine ok kk gelen ayakkablarla yryormuasna yaarlar. lkel
insann hayatndaki zelliklerden biri olan sonsuzluk zellii tamamen yok
olmutur. evremiz rasyonel duvarlarla evrili halde, doann sonsuzluundan uzakta tutulmaktayz. Analitik psikoloji, rasyonalizmimizin reddettii
1625
bilinaltnn fantezi ykl imgelerini ortaya kararak, bu duvarlar ykmaya

almaktadr. Bu imgeler, duvarlarn arkasnda yer almaktadr ve grne
baklrsa gemiimizde gml olan ve kendisine kar mantk duvarlarnn arkasna saklanm olduumuz, bizim iimizdeki doann bir parasdr.
Analitik psikoloji, bu son atmay Rousseau ile Doaya geri dnerek
deil, baaryla ulatmz mantk seviyesine tutunarak ve insann ruhsal
temellerinin bilgisiyle bilinlilii artrarak zmeye alr.
*
C. J. Jungun Derlenmi Eserleri, cilt 8, Ruhun Yaps ve Dinamikleri, s. 365-7, 372, 375, 380-1; cilt
9, Arketipler ve Kolektif Bilinalt, (On the Collective Unconscious) blm 1, s. 3-7. 1959 ve 1960
Routledge and Kegan Paul Ltd.
7. Kendisini Savunan nsan*

Erich Fromm
Erich Fromm (1900-1980) Almanyada domu ve eitim grmtr. 1930larda
ABDye g eden psikiyatristlerden biridir. Bir niversite hocas olarak, aralarnda
totaliterliin psikolojik ekiciliini inceleyen, zgrlkten Ka (1941) adl eserin
de bulunduu pek ok nemli kitap yazmtr. Genellikle bir neo-Freudyen olarak
snandrlan Frommun aslnda insan doas kavram asndan Freudla arasnda
byk farkllklar bulunmaktadr.
Modern insani kriz, desteiyle siyasi ve ekonomik ilerlememizi balatan Aydnlanmann umutlar ve kirlerinden bir geri ekilmeye yol amtr.
lerleme krinin kendisi, ocuksu bir yanlsama olarak adlandrlmaktadr
ve onun yerine, insana olan kati inanszlk iin yeni bir kelime, realizm
telkin edilmektedir. Son birka yzyln byk baarlar iin bize gerekli gc ve cesareti veren insann saygnl ve gc dncesine, insann
son derece nemsizlii ve gszlnn kabulne geri dnmek zorunda
olduumuz nerisi kar kmaktadr. Bu kir, kltrmzn kklerini yok
etmekle tehdit etmektedir. ()
Ben bu kitab insanc etiklerin geerliliini dorulamak amacyla kaleme aldm. ()
Eer insann iindeki doal ktlk dogmas gerek olsayd, insann neyin doru neyin yanl olduunu bilebilecei ve buna gre kendi doal potansiyeli ve mantyla hareket edebileceine dayanan insanc etikilerin
konumu savunulamazd. nsanc etikilerin muhalieri, insann doasnn
dostlarna kar dmanla, hasede ve kskanla ve bir eyden korkmad srece tembellie meyilli olduunu iddia ederler. nsanc etikilerin pek
1626
ENDE AI
ok temsilcisi, bu iddialara insann doutan iyi olduu ve ykcln insan

doasnn nemli bir ksmn oluturmadn syleyerek karlk vermitir.
Aslnda bu iki zt kir arasndaki atma, Bat dncesinin en temel temalarndan biridir. Sokratese gre, cahillik insann ktlnn kaynayd, kiinin doal yaps deildi ve ona gre bunun tersi ise yanlt. te yandan, Eski Ahit, insann tarihinin gnah eylemiyle baladn ve mcadelelerinin ocukluktan itibaren kt olduunu syler. ()
Bu iki iplik, modern dncenin bnyesine dokunmu olmaya devam
etmektedir. nsann saygnl ve gc dncesi; aydnlanma felsefesi, On
Dokuzuncu yzyln ilerlemeci liberal dncesi ve en radikal haliyle Nietzsche tarafndan dile getirilmektedir. nsann deersizlii ve hilii dncesi, yeni ve bu kez otoriter sistemlerdeki tamamen laik bir ifade ekli
bulmutur. Otoriter sistemlerde toplumun konumu en yksek rtbedeyken, kendi deersizliinin bilincindeki bireyin itaat ederek ve boyun eerek
kendini gerekletirmesi beklenmekteydi. Demokrasi ve otoriterlik felsefelerinde kesin izgilerle ayrlm olan bu iki kir, kltrmzn ok ularda
olamayan dnme ve hatta bundan da fazla oranda hissetme biimlerinde
birbirleriyle kaynamlardr. Biz bugn, hem Augustine hem de Pelagiusu,
Luther ve Pico della Mirandolay, Hobbes ve Jefferson desteklemekteyiz.
Biz, insann gcne ve saygnlna bilinli olarak inanmaktayz fakat genellikle bilinsiz olarak insann ve bilhassa da kendimizin gszlne ve
ktlne inanmakta ve bunu insan doas olarak aklamaktayz. ()
Freuda gre, ykclk tm insanlarda kaltmsaldr. () [Fakat] grnen
o ki bu ykcln derecesi, bireyin kapasitesini aa karmasnn engellenmesiyle doru orantldr. Burada kastettiim u ya da bu arzunun sradan
mahrumiyetleri deildir, kastettiim; insann duyusal, duygusal, ziksel ve
entelektel yeteneklerinin kendiliinden ifadesinin engellenmesi ve bireyin
retken potansiyellerinin azaltlmasdr. Eer hayatn ilerleme ve yaanma
eilimine engel olunursa, set ekilen enerji, bir deiim srecine girer ve hayat ykan bir enerjiye dnr. Ykclk, yaanmayan hayatn bir sonucudur. Hayat ileriye gtren enerjinin engellenmesine yol aan kiisel ve sosyal artlar, bylelikle ktln eitli tezahrlerinin ortaya kt bir kaynak olan ykcl oluturur. ()
Ykcln, insann sadece birincil potansiyelini gerekletiremedii
durumda kendini gsteren, insandaki ikincil bir potansiyel olduunu farz
etmekte hakl olduumuz dnldnde, insanc etikilerin itirazlarndan birine karlk vermi oluruz. nsann znde kt olmadn, ancak
bymesi ve geliimi iin gerekli artlar mevcut olmadnda kt olduunu iaret etmekteyiz. Ktnn kendi bana bamsz bir oluumu yoktur;
1627
kt, iyinin eksiklii, hayatn gerekletirilmesindeki baarszln sonucudur. ()

Kyamet gn kehanetleri, bugnlerde artan bir sklkla kulamza alnmaktadr. Bunlar, gnmz ortamnda tehlikeli olaslklara dikkatleri
ekmek gibi nemli bir ileve sahiptir. Bunun yan sra, bu kehanetler, insann doal bilimlerde, psikolojide, tpta ve sanattaki baarlaryla kendini
gsteren vaadi dikkate almamaktadr. Aslnda bu baarlar, ryen bir kltr tablosuyla badamayan, salam retken glerin varln gstermektedir. inde bulunduumuz dnem bir gei dnemidir. Orta a, On Beinci
yzylda sona ermedi ve modern devir, hemen ardndan balamad. Son ve
balang, drt yzyldan fazla bir sredir devam etmekte olan bir srece
iaret etmektedir. Aslnda kendi yaam sremizle deil de, tarihi adan lldnde, bu ok ksa bir zamandr. Dnemimiz bir son ve bir balangtr
ve olaslklara gebedir.
Eer bu kitabn banda sorduum soruyu, gururlu ya da mitli olmak
iin nedenimiz olup olmad sorusunu, imdi tekrarlayacak olursam, cevap
yine olumludur. Fakat tm bu tarttklarmzdan kan tek bir sonu vardr:
Ne iyi ne de kt, kendi kendine olmu ya da nceden belirlenmi deildir.
Bu noktada karar bireyindir. Kiinin kendisini, hayatn ve mutluluu ciddiye alma becerisiyle ve kendisinin ve toplumunun ahlaki sorunuyla yzleme istekliliiyle ilgilidir. Kiinin kendisi olma ve kendisi iin var olmasyla
ilgilidir.
*
Erich Fromm, Kendini Savunan nsan (Man for Himself), s. 4-5,7, 210-12, 217. 1947, Holt, Rinehart and Winston, Inc.
1628
III.
YEN TOPLUMSAL AILIMLAR
A. KOMNZM
1. Ne Yapmal?*
Vladimir Lenin
Ne Yapmal (1902) kitapnda Rusyadaki Bolevik Devriminin gelecekteki
mimar olan Vladimir Lenin (1870-1924), Komnist Parti kuruluunu ele almtr.
Dier baka unsurlarn yan sra, parti ii zgrlk sorununa eilmi ve Ortodoks
Marksizmin dogmacl olarak adlandrlanlara karlk, Bernstein gibi deiiklik
taraftarlarnn eletiri zgrl isteklerine cevap vermitir.
Eletiri zgrl Bunun gnmzn en gzde slogan olduuna
phe yoktur ve tm lkelerdeki sosyalistler ve demokratlar arasndaki atmalarn en temel kaynadr. lk bakta, hibir ey taraardan birinin eletiri
zgrl tartmasna getirdii ciddi itirazlardan daha ilgin grnemezdi.
lerici partilerden bazlarnn, bilime ve bilimsel aratrmaya zgrlk garantisi veren Avrupa lkelerinin ounluunun anayasasna kar seslerini
ykseltmi olmalar mmkn mdr? atmalarn doasn tam olarak kavrayamam, dardan bakan bir izleyici, bu gzde slogann her yerde tekrarlandn duyduunda, Burada bir eyler yanl olmal, diyecektir. ()
zgrlk gsterili bir kelimedir, fakat zgr ticaret ad altnda, en acmasz savalar gereklemitir. zgr i ad altnda, kpek gibi alanlar
soyulmutur. Eletiri zgrl terimi de ayn kaltmsal yanllkla yorulmutur. leri seviyedeki bilime sahip olduklarna gerekten inananlar, yeni kirlerin eskiyle yan yana varln srdrmesi iin zgrlk talep etmezlerdi,
bunun yerine yenilerin eskilerin yerini almasn talep ederlerdi. ()
Bylelikle dncenin kemiklemesi vb.ne kar atafatl szlerin, teorik
dncelerin geliimindeki savrukluk ve aresizlii gizlediini grmekteyiz.
1629
Rus Sosyal Demokratlarnn durumu, tm Avrupada (ve uzun sure nce

Alman Marksizminde) gzlemlenen geree arpc bir rnek tekil etmektedir. Bu gerek udur: dile dm eletiri zgrl, bir teorinin bir bakasyla deitirilmesini deil, her eksiksiz ve zerinde dnlm teoriden
bamsz olmay; eklektiklii ve prensipsizlii iermektedir. Hareketimizin
u andaki durumuna en azndan aina olan kimselerin, Marksizmin yaylnn teorik standartlardaki belli bir ktye gidii beraberinde getirdiini
grmemeleri mmkn deildir. Pek ok insan, hareketin pratikteki nemi
ve baarlar adna bu harekete katld. Bu insanlarn ok aznn teorik eitimi vard, hatta hepsinin teorik eitimi noksand. Bu nedenle, marur bir
edayla Marxn u cmlesini alntladnda, Rabocheye Dyelonun ne kadar
patavatsz olduunu anlayabiliriz: Gerek hareketin bir adm, bir dzine
programa bedeldir. Teorik kaos anda, bu szleri tekrarlamak tam bir glnlktr. Ayrca Marxn bu szleri, onun Gotha Program zerine yazd
bir mektuptan alntdr ve orada ilkelerin formlletirilmesindeki eklektiklii, u szlerle iddetle knamaktadr: Eer uzlamak zorundaysanz diye
yazmt Marx parti liderlerine, o zaman hareketin pratikteki amalarna
cevap vermek iin anlamalar yapn ama ilkeler zerinden pazarlk yapmayn, teoriden taviz vermeyin. Marxn dncesi buydu ama hl aramzda, onun adn kullanarak, teorinin nemini kmsemeye alanlar var.
Devrimci bir teori olmakszn devrimci bir hareket olamaz. ()
i kitleleri tarafndan hareketleri srecinde gelitirilen bamsz bir
ideolojiden sz edilemeyeceinden, tek k yolu udur: Ya burjuvazi ya da
sosyalist ideoloji. Bir orta yol yoktur (nk insanolu, nc bir ideoloji yaratmamtr ve ayrca snf atmalaryla paralanm bir toplumda,
snfsz ya da snf st bir ideoloji asla var olamaz). Bu nedenle, sosyalist
ideolojiyi herhangi bir ekilde kmseme, ondan en ufak bir uzaklama
burjuvazi ideolojisinin glenmesi anlamna gelir. Kendiliinden oluumla ilgili pek ok tartma vardr fakat ii hareketinin kendiliinden oluumu (irticali oluu), onun burjuvazi ideolojisine bal olmasna yol aar. Bu,
Credonun programna gre gelimek demektir; nk kendiliinden ii
hareketi, saf ve basit sendikaclktr, yani Nur-Gewerkschaftlereidir ve sendikaclk ise iilerin burjuvaziye ideolojik boyun emesi demektir. O halde,
bizim grevimiz, sosyal demokrasinin grevi, kendiliindenlikle savamak,
kendiliinden sendikac abasyla ii hareketini burjuvazinin kanadndan
uzaklatrmak ve devrimci Sosyal-Demokrasi kanadna yaklatrmaktr.
*
Vladimir Lenin: Ne Yapmal? (New York, International Publishers Co., Inc.; 1929), s. 12,14, 27,
40-1.
1630
2. Devlet ve Devrim*
Vladimir Lenin
Devlet ve Devrimde (1917) Lenin gelecei, proletaryann diktatrl, bir
kez devrimle burjuvazi toplumunu yerinden ederse komnist toplumda neler olacan anlatr.
Proletaryann diktatrl (rnein, ynetici snf olarak, ezilmileri bastrmak amacyla, ezilmilerin nc kuvvetinin organizasyonu), sadece bir
demokrasi alm salayamaz. lk kez fakirler demokrasisi ve halkn demokrasisi olup zenginler demokrasisi olmayan byk bir demokrasi almyla,
proletaryann diktatrl, baskclara, smrclere, kapitalistlere kar
bir dizi zgrlk kstlamas gerekletirmitir. nsanl maal klelikten
kurtarmak iin, sz konusu baskclar, smrcleri vs. ezmeliyiz. Onlarn
direnileri zorla krlmal. Bask olan yerde iddetin bulunduu, zgrln
ve demokrasinin bulunmad aktr.
Engels, bunu Babele yazd mektupta syledii u szlerle, okuyucunun
hatrlayaca zere, harika biimde dile getirmitir: Proletarya hl devlete ihtiya duyduunda, bu ihtiya, kendisinin zgrle duyduu ilgiden
kaynaklanmaz; dmanlarn ezmek amacyladr ve zgrlkten sz etmek
mmkn hale geldiinde ise, bu kez, devletin varl sona erer.()
Sadece komnizm, devleti tamamen gereksiz klar; nk ezilen hi kimse yoktur (buradaki hi kimse bir snf, toplumun belli bir kesimiyle olan
sistematik bir mcadele anlamndadr). Biz topyac deiliz ve kiisel olarak insanlarn arasnda arlklarn olmas ihtimalini ve kanlmazln
ya da bu tip arlklar bastrma ihtiyacn reddetmiyoruz. Fakat balangta
bunun iin herhangi bir zel makineye, herhangi bir zel bask aletine ihtiya yoktur. Bunu, eli silahl insanlarn kendileri, ayn uygar insanlardan
oluan herhangi bir kalabaln (modern bir toplumda bile) iki kavgac tipi
ayrd gibi ya da bir kadna kt davranlmasna izin vermedii gibi kolaylkla ve rahata yapacaktr. Ve ikinci olarak, sosyal hayatn kurallarn ihlal
etmeyi kapsayan arlklarn en temel sosyal sebebinin; kitlelerin, onlarn
isteklerinin ve yoksulluklarnn smrlmesi olduunu biliyoruz. Bu temel
sebebin ortadan kalkmasyla arlklar, kanlmaz olarak kaybolmaya
balayacaktr. Bunun ne kadar hzl ve nasl bir srayla olacan bilmiyoruz fakat onlarn kaybolacan biliyoruz. Onlarn kaybolmasyla, devlet de
kaybolacaktr. ()
Demokrasi, ii snfnn kapitalistlerle olan zgrlk mcadelesinde ok
nemlidir. Ancak demokrasi, kesinlikle bir adm tesine gidilemeyecek bir
1631
snr deildir. Demokrasi, sadece feodalizmden kapitalizme, kapitalizmden

komnizme ilerleme yolundaki basamaklardan biridir.
Demokrasi eitlik demektir. Proletaryann eitlik mcadelesinin byk
nemi ve bir slogan olarak eitliin nemi ortadadr. Tabi eer bunu, snarn ortadan kaldrlmas anlamyla doru yorumlarsak. Fakat demokrasi, sadece resmi eitlik demektir. retim aralarna sahiplik asndan toplumun
tm fertleri arasnda eitliin salanmasnn- yani eit ie eit cretin- hemen ardndan, doal olarak insanln aklna resmi eitlikten gerek eitlie (rnein; herkesten yeteneine gre, herkese ihtiyacna gre kuraln
gerekletirmeye) gei sorunu gelecektir. Hangi aamalarla, geree dayal hangi llerle insanlk, bu yksek amaca doru ilerleyecektir. te bunu
biz bilmeyiz, bilemeyiz. Fakat sosyalizmin bilindik burjuvazi sunumunun
ne kadar uydurma olduunun farkna varmak nemlidir. Burada, sosyalizm
sanki cansz, talam ve herkes iin belirlenmi bir eymi gibi sunulmaktadr ancak gerekte sadece sosyalizmle hzl, hakiki, gerek bir kitlesel ilerleme balatlabilir. Bu ilerleme ile nce ounluk ve ardndan nfusun tm,
sosyal ve bireysel yaamn btn alanlarnda ilerleme kaydedecektir.
Demokrasi bir devlet biimi, devlet eitlerinden biridir. Haliyle, her devlet gibi, o da insana kar organize, sistematik bir g uygulamas iermektedir. Bir tarafta bu vardr. Dier taraftan ise, tm vatandalarn eitliinin
resmi olarak tannmasn ve herkesin devletin ynetimi ve yapsnn belirlenmesindeki eit hakkn simgeler. Bu srasyla u gereklerle ilikilidir:
Demokrasinin geliiminde belli bir noktada, devlet, ncelikle proletaryay
devrimci snf olarak kapitalizme kar destekler ve proletaryaya burjuvazinin devlet arklarn (hatta onun cumhuriyeti zelliini: mevcut ordu, polis
ve brokrasiyi) ezme, paralama, dnyadan silme imknn verir ve ardndan bunlarn yerine daha demokratik fakat milislerdeki insanlarn evrensel
katlmna dnen silahl iiler eklinde yine bir devlet ark koyar. ()
[Sonuta] toplumun tamam, eit ie eit cretle alan tek bir os ve tek bir
fabrika haline gelmi olacaktr.
Fakat proletaryann kapitalistleri yenip smrcleri alaa ettikten
sonra tm topluma yayaca fabrika disiplini, kesinlikle bizim idealimiz,
nihai hedemiz deildir. Ancak bu, daha ileri gitmek iin toplumun kapitalist smrnn tm irenlik ve kokumuluklarndan tamamen temizlenmesi noktasnda gerekli bir basamaktr.
Toplumun tm fertlerinin ya da byk ounluunun devleti bizzat kendilerinin ynetmeyi renmelerinin, kollarn svayp ie koyulmalarnn,
nemsiz kapitalist aznlklarn, kapitalizme meyilli st tabakann ve kapitalizm tarafndan tamamen yldrlan iilerin zerinde kontrol salamalar1632
nn ardndan, bu andan itibaren hkmete olan ihtiya yava yava ortadan

kalkmaya balar. Demokrasi ne kadar eksiksizse, onun (devletin) gereksiz olmaya balad an da o kadar yakndr. Silahl iilerden oluan devlet, ki
bu, kelimenin tam anlamyla artk bir devlet saylmaz, demokratikletike,
her devlet daha hzl biimde yok olmaya balar.
Herkes ynetmeyi ve bamsz ekilde ili olarak sosyal retimi, hesap
tutmay, aylaklar, soylular, dolandrclar ve bunlar gibi kapitalist geleneklerin bekilerini kontrol altna almay rendiinde, bundan sonra bu milli muhasebe ve kontrolden ka, kanlmaz olarak olduka zor ve istisnai
hale gelecektir. Muhtemelen bu gibi durumlarda, silahl iiler duygusal entelekteller olmadklarndan ve gerek hayat insan olduklarndan ve de hemen hemen hi kimsenin onlarla dalga gemesine izin vermeyeceklerinden,
ok hzl ve ar cezalandrmalar olacaktr. ok yaknda da, ortak normal
sosyal yaantnn temel kurallarn gzetme gereklilii, bir alkanlk halini
alm olacaktr. Komnist toplumun ilk aamasndan daha yukar aamalara geii ve bununla birlikte devletin kkten yok oluu iin kaplar, o zaman
ardna dek ak olacaktr.
*
Vladimir Lenin, Devlet ve Devrim, New York, International Publishers Co., Inc.; 1932, s. 73, 75,
82-5.
3. Sosyalizm ve Din zerine*

Vladimir Lenin
1905te yazlm bir makaleden:
Din, bakalar hesabna almaktan, yerine getirilmeyen isteklerden ve
yalnz braklmlktan bkm halk kitleleri zerine her yerde byk arlkla yklenen manevi bask biimlerinden biridir. Doaya yenik den ilk
insanlarn tanrlara, eytanlara, mucizelere ve benzeri eylere inanmasna
yol a gibi, smrlen snarn smrenlere kar mcadeledeki yetersizlii de, kanlmaz olarak lmden sonra daha iyi bir yaamn varlna
inanmalarna yol aar.
Din, btn hayat boyunca emek sarf eden ve yokluk ekenlere, bu dnyada azla yetinmeyi, ksmete boyun emeyi, sabrl olmay ve teki dnyada
bir cennet umudunu srdrmeyi retir. Din, bakalarnn emeinin srtndan geinenlere ise, bu dnyada hayrseverlik yapmay reterek, smrc varlklarnn karln pek ucuza demek kolayln gsterir ve cennette de rahat yaamalar iin makul yatl bilet satmaya bakar. Din halkn af-
1633
yonudur. Din, sermaye klelerinin insancl dlerini, insana daha yaraan

bir yaam isteklerini iinde boduklar bir eit ruhsal ikidir.
Ancak, kleliinin bilincine varm ve kurtuluu iin mcadeleye balam kle, klelikten yar yarya km demektir. Fabrika endstrisinin yetitirdii ve kent yaamnn aydnlatt modern, snf bilinli ii, dinsel nyarglar bir yana atar. Cenneti papazlara ve burjuva banazlarna brakr ve
bu dnyada kendisi iin daha iyi bir yaam elde etmeye alr. Bugnn
proletaryas, din bulutuna kar savata bilimden yararlanan ve iileri bu
dnyada daha iyi bir yaam adna kavga vermek iin birletirerek teki dnya inancndan kurtaran sosyalizmin yannda yer alr.
Sosyalistler, din konusundaki tavrlarn genellikle u szlerle belirtirler:
Din, kiinin zel meselesi olarak grlmelidir. Ancak herhangi bir yanl
anlamaya yol amamak iin, bu szlerin anlam kesinlikle aklanmaldr.
Devlet sz konusu olduunda, dinin kiisel bir sorun olarak kalmasn isteriz. Ancak, Partimiz dnldnde, dini kiisel bir sorun olarak grmemiz sz konusun olamaz.
***
Programmz tamamen bilimsel, daha net olmak gerekirse materyalist dnya grn temel alr. Bundan tr programmzn aklanmas demek, din
sisinin gerek tarihsel ve ekonomik kkenlerini de aklamamz demektir.
Propagandamz, zorunlu olarak ateizm propagandasn iermektedir. Otokrat
feodal hkmet tarafndan bugne kadar yasaklanan ve kovuturulan ilgili
bilimsel yaymlarn yaplmas, parti almalarmzn meselelerinden biri haline gelmelidir. Bir zamanlar Engelsin Alman sosyalistlerine verdii d,
muhtemelen imdi bizim izlememiz gerekebilir: On Sekizinci yzyln ateist
Aydnlanma edebiyat tercme edilmeli ve halk arasnda yaylmaldr.
*
Vladimir Lenin: Din, New York, International Publishers Co., Inc.; 1933, s. 7-8,10.
4. Ahlak zerine*
Vladimir Lenin
Aadaki seki, Leninin 3 Ekim 1920de Gen Komnist Liginin nc Tm
Rusya Kongresinde yapt konumadan alntdr.
Komnist ahlak diye bir ey var mdr? Elbette vardr. Genellikle bizim
herhangi bir ahlakmz olmad iddia ediliyor ve burjuvazi, biz komnistlerin tm ahlaki deerleri reddettii sulamasnda bulunuyor. Bu, onlarn
1634
kafalar kartrmak, iilerin ve kyllerin gzlerini boyamak iin kullandklar yntemlerden biridir.
Hangi balamda ahlak reddederiz?
nsanlara burjuvazi tarafndan retilen ve ahlaki ilkeleri Tanrnn emirlerinden kaynaklanan balamdaki ahlak. Elbette ki Tanrya inanmadmz
sylyoruz. Din adamlar, toprak sahipleri ve burjuvazinin hepsinin, smrcler olarak kendi karlarn korumak iin tanrnn adna konutuklarn
iddia ettiklerini ok iyi biliyoruz ya da bu kimselerin, etiklerini, ahlaki emirlerden ve tanrnn emirlerinden deil, znde kutsal emirlerle byk benzerlik gsteren idealist ya da yar idealist ifadelerden kardklarn da biliyoruz.
Biz, insanst ya da snf bilinsiz kavramlardan kaynaklanan tm ahlaki ilkeleri reddetmekteyiz. Biz bunlarn, toprak sahipleri ve kapitalistlerin
yarar adna iilerin ve kyllerin kandrlmas, aldatlmas ve akllarnn
bulandrlmas olduunu sylyoruz. Ahlaki ilkelerimizin, tamamen proletaryann snf mcadelesi karlaryla ilikili olduunu sylyoruz. Ahlaki
ilkelerimizin kayna, proletaryann snf mcadelesi gerekleri ve ihtiyalardr.
Eski toplum, kyllerin ve iilerin toprak sahipleri ve kapitalistler tarafndan bask altna alnmasna dayalyd. Bu toplumu ortadan kaldrmak zorundaydk. Bu toprak sahiplerini ve kapitalistleri alaa etmek zorundaydk. Ancak bunu yapabilmek iin, rgtlenmek gerekliydi. Tanr ise bylesi
bir rgtlenmeyi gerekletiremezdi.
*
Vladimir Lenin: Din, New York, International Publishers Co., Inc.; 1933, s. 47-8.
5. Diyalektik ve Tarihsel Materyalizm*

Joseph Stalin
Sovyetler Birliinin Komnist Parti Tarihi adl kitabn drdnc blmnde yer
alan bu yaz, Joseph Stalin (1879-1953) tarafndan kaleme alnm ksa bir makaledir.
1922- 1953 tarihleri arasnda Sovyet Komnist Partisinin Genel Sekreteri olan Joseph Stalin, Leninin ardndan Rusyann ynetimini devralmtr. Bu yaz, diamatn
[diyalektik materyalizmin ksaltmas] ya da diyalektik materyalizmin komnist teorisinin zn iermektedir.
Diyalektik materyalizm Marksist-Leninist partinin dnya grdr.
Doa olaylarna kar yaklam, onlar inceleme ve kavrama yntemleri diyalektik olduundan ve doa olaylarn yorumlay ve teorisi materyalist
olduundan buna diyalektik materyalizm denmektedir.
1635
Tarihsel materyalizm, diyalektik materyalizmin ilkelerinin sosyal hayatn incelenmesindeki uzantsdr ve bu ilkelerin sosyal hayattaki olaylar,
toplum ve toplum tarihi almalarna uygulanmasdr.
***
Diyalektik, Eski Yunancadaki konumak tartmak anlamna gelen dialego kelimesinden gelmektedir. Eski zamanlarda diyalektik, muhatabn savndaki elikileri ortaya kararak ve bu elikilerin stesinden gelerek geree erime sanatyd. Eski zamanlarda dncedeki elikileri ortaya karmann ve kart kirlerin atmasnn geree erimede en iyi yntem olduuna inanan lozoar vard. Dncenin bu diyalektik yntemi, sonradan
doa olaylarn da kapsamna ald. Doa olaylarn srekli bir hareket ve deime halinde gren ve doadaki gelimeleri, doadaki elikilerin gelimesinin ve doadaki kart glerin birbirini etkilemelerinin bir sonucu olarak
gren, doann kavranmasnn diyalektik metoduna dnt.
Diyalektik, esasen metaziin tam zdddr.
A. Marksist diyalektik yntemin temel zellikleri aadaki gibidir:
(a) Metaziin tersine, diyalektik, doay rasgele bir araya gelmi, birbirinden bamsz ayr eyler olarak deil; maddelerin ve eylerin birbirine organik olarak bal olduu, birbirine dayand ve birbirleriyle belirlendii
birbirine bal tam bir btn olarak grr.
Diyalektik yntem, bu nedenle, unu savunur: Madem doadaki herhangi
bir olay, onu evreleyen koullardan bamsz, onlardan ayr olarak dnldnde bizim iin anlamsz olacaktr, o zaman, doadaki hibir olay kendi
bana, evresindeki koullardan bamsz olarak dnlemez ve ayn ekilde evresindeki olaylarla ayrlmaz balara sahip ve evresindeki olaylar
tarafndan ekillendirilmi her olay anlamak ve aklamak mmkndr.
(b) Metaziin tersine, diyalektik, doann bir durgunluk ve hareketsizlik, duraanlk ve deimezlik hali olmadn, aksine srekli bir deiim ve
hareket, yenilenme ve gelime hali olduunu ve srekli bir eylerin doduu ve gelitiini, kimi eylerin ise paralandn ve ldn kabul eder.
Bu nedenle, diyalektik yntem, fenomenlerin sadece karlkl balantlar ve dayanmalar asndan deil, ayn zamanda sz konusu fenomenlerin
hareketleri, deiimleri, geliimleri, varolular ve varolutan yok olua geileri asndan da dnlmesini gerekli klar.
Diyalektik yntem, sadece yeni doan ve gelien eyleri yenilmez olarak
kabul ettii iin, diyalektik yntem asndan esas nemli olan, o anda kalc
1636
gibi grnen fakat daha o andan itibaren lmeye balayan ey deil, o anda
kalc gibi durmasa da doan ve gelimekte olan eydir.
Engels yle demektedir: Tm doa, en knden en byne dek,
kk bir kum tanesinden gnee, canl en ilkel hcreden insana dek, srekli bir varolu ve yok olu, srekli bir ak, sonsuz bir hareket ve deime
iindedir. ()
(c) Metaziin aksine, diyalektik, geliim srecini nicel deiimlerin nitel deiimlere sebep olmad basit bir byme sreci olarak grmez. Aksine, geliimin, nemsiz ve belirsiz nicel deiimlerden ak, temel nitel deiimlere geilen ve bu nitel deiimlerin aama aama deil bir srama eklinde bir durumdan dierine hzl ve kesin biimde gerekletii bir sre
olduunu dnr. Bu nitel deiimler rasgele gereklemezler, grnmeyen ve yava yava oluan nicel deiimlerin doal sonular olarak ortaya
karlar.
Diyalektik yntem, bu nedenle, geliim srecinin dairesel bir hareket ya
da gemiteki olaylarn basit bir tekrar olarak dnlmemesi gerektiini
ve bunun ileriye ve yukarya doru bir hareket, eski bir nitel durumdan yeni
bir nitel duruma gei ve basitten karmaa, daha alaktan daha yksee
doru bir geliim olarak dnlmesi gerektiini savunur.
Engels yle demektedir: Doa diyalektiin denek tadr. Modern doa
bilimlerinin bu deney iin son derece zengin ve gnbegn artan materyaller
salam olduu ve bylelikle, doa srecinin, son tahlilde metazik deil,
diyalektik olduunu, sonsuz bir tekdzelikle srekli olarak daireler zerinde dnmeyip gerek bir tarih izgisinden getiini kantlam olduu sylenmelidir. Burada, bitkilerin hayvanlarn ve tabi ki insanlarn, yani bugnn organik dnyasnn tamamnn bir geliim srecinin rn olduunu
ve milyonlarca yldan beri geliimini srdrmekte olduunu kantlamasyla
doann metazik alglanna vurucu bir darbe indiren Darwinden mutlaka sz edilmelidir. (topik ve Bilimsel Sosyalizm)
Engels, diyalektik geliimi nicel deiimlerden nitel deiimlere gei
olarak tanmlarken yle demektedir:
Fizikte () her deiim, cismin kendinde mevcut ya da ona dardan
verilmi olan bir hareket biiminin sonucu olarak, nicel bir deiimle, nicellikten nitelie bir geitir. rnein, suyun scaklnn balangta onun sv
haline bir etkisi yoktur. Fakat sv durumundaki suyun scakl ykseldike ya da dtke, bir an gelip bu uyum hali ortadan kalkar ve su buza ya da
buhara dnr()
1637
(d) Metaziin tersine, diyalektik, doadaki her eyin ve her olayn yapsnda i elikilerin var olduunu kabul eder; nk bunlarn hepsinin
olumlu ve olumsuz yanlar, gemii ve gelecei, len bir yan ve gelien bir
yan vardr. te bu kartlar arasndaki, eskiyle yeni arasndaki, len ve doan arasndaki, yok olan ve gelien arasndaki mcadele, geliim srecinin
i kapsamn, nicel deiimlerin nitel deiimlere dnmnn i kapsamn oluturur.
Diyalektik yntem, bundan dolay, alaktan yksee doru gerekleen
geliim srecinin olaylarn uyumlu bir biimde kendini gstermesi eklinde
gereklemediini, maddelerin ve olaylarn znde bulunan elikilerin ortaya kmas ve bu elikilerin temelinde yer alan kart eilimlerin mcadelesi eklinde gerekletiini savunur.
Lenin, En temel anlamyla, diyalektik, eylerin znde var olan kartlklarn incelenmesidir der. (Felsefe Defterleri)]
Ve daha ileride Lenin yle der:
Geliim ztlklarn mcadelesidir. (Materyalizm ve Ampirio-Kritisizm)]
te bunlar, Marksist diyalektik yntemin temel zellikleridir.
Diyalektik yntemdeki ilkelerin, sosyal yaamn ve sosyal tarihin incelenmesi alanna uzatlmasnn ne kadar nemli olduu, bu ilkelerin toplum
tarihine ve proletarya partisinin pratikteki faaliyetlerine uygulanmasnn ne
derece nemli olduu kolaylkla anlalmaktadr.
Eer dnyada hibir bamsz olay yoksa btn olaylar birbirlerine bal
ve birbirleriyle ilikiliyse, o zaman tarihteki tm sosyal sistemler ve sosyal
hareketlerin, pek ok tarihinin sklkla bavurduu gibi, sonsuz adalet ya
da baka birtakm nyargya dayal kirle deerlendirilemeyecei, ancak ve
ancak o sistemi ya da sosyal hareketi ortaya karan ve o sistemle ilikili koullarla deerlendirilebilecei aktr.
Gnmz artlarnda klelik, sama, aptalca ve anormal olurdu. Fakat
paralanmaya yz tutmu bir ilkel komnal sistem koullarnda, klelik sistemi, ilkel komnal sistemden daha ileri bir adm temsil ettiinden, olduka anlalr ve doal bir olaydr.
rnein 1905 Rusyasnda, arlk ve burjuva toplumunun varl srasnda, burjuva-demokratik bir cumhuriyet istei olduka anlalr, yerinde
ve devrimci bir istekti; nk o dnemde burjuva cumhuriyeti, ileriye dnk bir adm anlamna gelebilirdi. Fakat imdi, SSCB koullarnda, burjuvademokratik cumhuriyeti kurma istei ok manasz ve kar-devrimci bir istek olur; nk Sovyet Cumhuriyetiyle karlatrldnda, burjuva cumhuriyeti geriye dnk bir admdr.
Her ey artlara, yere ve zamana baldr.
1638
uras aktr ki, ancak bylesi bir yaklam, tarih bilimini bir rastlantlar
ve sama hatalar yn olmaktan kurtarabileceinden, sosyal olaylara tarihi bir adan baklmadka, tarih biliminin varl ve geliimi imknsz olacaktr.
Ayrca, eer dnya srekli bir hareket ve geliim halindeyse, eer eskinin lmesi ve yeninin bymesi bir gelime yasasysa, o zaman, deimez
sosyal sistemlerin, zel mlkiyet ve smrnn sonsuz ilkelerinin, kylnn toprak sahibine, iinin kapitaliste ba edirilmesinin mmkn olamayaca aktr.
Bu yzden, nasl bir zamanlar feodal sistemin yerine kapitalist sistem
geldiyse, kapitalist sistemin de yerine sosyalist sistem gelebilir.
Onun iin, enerjimizi bugn en baskn gc olutursalar da, toplumun
artk gelimeyen tabakalarna deil, bugn baskn g olmasalar da, gelien
ve nnde aydnlk bir gelecei olan tabakalara ynlendirmeliyiz.
***
Ayrca, eer yava nicel deiimlerden hzl ve ani nitel deiimlere gei
bir geliim yasasysa, ezilen snar tarafndan yaplan devrimlerin olduka
doal ve kanlmaz olaylar olduu ortaya kar. Bu nedenle, kapitalizmden
sosyalizme gei ve ii snfnn kapitalist boyunduruktan kurtulmas, yava deiimlerle veya reformlarla deil, olsa olsa kapitalist sistemin devrim
eliyle nitel deiimiyle gerekletirilebilir. Bu nedenle, politikada hata yapmamak iin devrimci olmak gerekir, reformcu deil. Ayrca, gelime, i elikilerin ortaya kmas vastasyla ve bu elikilerin temelindeki kart glerin arpmas ve bu atmalar yenmek amacyla oluuyorsa, proletaryann snf mcadelesinin ok normal ve kanlmaz bir olgu olduu aktr.
***
Marksist felse materyalizme gelince, bu da temelde felse idealizmin
tam zdddr.
Marksist felse materyalizmin temel nitelikleri unlardr:
(a) Dnyay, bir mutlak idenin, bir evrensel ruhun, bilinin vcut bulmas olarak gren idealizmin aksine, Marksist felse materyalizm,
dnyay yaps itibariyle maddi olarak kabul eder. Dnyadaki eitli olaylar, maddenin hareket halindeki deiik biimleri olarak deerlendirir ve
diyalektik yntemin ileri srd gibi, olaylarn birbirleriyle olan balar
ve karlkl ilikileri, hareket halindeki maddenin geliim kanunudur. Dnya, maddenin hareket yasalarna uygun biimde geliir ve hibir evrensel
ruha ihtiya duymaz. ()
1639
(b) Gerekte sadece bilincimizin var olduunu, maddi dnyann, varln, doann sadece bizim zihnimizde, duyularmzda, dnce ve alglarmzda var olduunu savunan idealizmin aksine, Marksist materyalist felsefe
maddeyi, doay, varl zihnimizin dnda ve ondan bamsz olarak var
olan nesnel bir gereklik farz eder. Maddenin btn duyularn, dncelerin ve zihnimizin kayna olmas dolaysyla birincil olduunu, maddenin ve varln bir yansmas olan bilincin ikincil olduunu ne srer. Buna
gre, dnce geliiminde yksek bir kusursuzluk seviyesine erimi olan
bir maddenin yani beynin rndr ve beyin dnme organmz olduundan, insann dnceyi maddeden ayrmas byk bir yanllk yapmas demektir. ()
(c) Dnyann ve onun yasalarnn bilinebilmesi olasln reddeden, bilgilerimizin yetkinliine inanmayan, nesnel gerei kabullenmeyen ve dnyann bilimle anlalmas mmkn olmayan kendine zg eylerle dolu
olduunu savunan idealizmin aksine, Marksist felse materyalizm, dnyann ve onun yasalarnn tmyle bilinebilir, deneyim ve pratikle doruluu
kantlanm olan doa yasalarna ilikin bilgilerimizin nesnel gerein tutarlln tayan geerli bilgiler olduunu savunur. Marksist felse materyalizme gre, dnyada bilinmesi mmkn olmayan bir ey yoktur, yalnzca
henz bilemediimiz ama bilim ve pratik yoluyla aklanabilecek ve bilinir
hale getirilebilinecek eyler vardr.
***
Felse materyalizm ilkelerinin sosyal hayat ve toplum tarihi alma
alanlarna uzatlmasnn ne kadar byk bir nem tadn, bu ilkelerin
toplum tarihi ve proletarya partisinin pratik faaliyetlerine uygulanmasnn
ne kadar nemli olduunu anlamak kolaydr.
Doa olaylar ve bunlarn birbirleriyle olan balar doann geliim yasalarysa, bundan, sosyal hayattaki iliki ve balantlarn da toplumun geliim
yasalar olduu ve tesad olmad sonucu ortaya kar.
Bylelikle, sosyal hayat ve toplum tarihi, bir tesader yn olmaktan
kurtulur ve sosyal hayat, toplumun belli kurallara gre geliiminin tarihine
dnr ve toplum tarihi almalar bir bilim haline gelir.
Bu nedenle, proletarya partisinin pratik faaliyeti nemli kiilerin iyi dilekleri, akl ve evrensel ahlak kurallar vb.nin dikte ettiklerine deil, toplumun geliim yasalarna ve bu yasalarla ilgili almalara dayal olmaldr.
Ayrca, dnya bilinebilirse ve doann geliim yasalar hakkndaki bilgilerimiz, nesnel dorularn geerliliini tayan gvenilir bilgilerse, bundan,
sosyal hayat ve toplumsal geliim yasalarnn da bilinebilir olduu ve top-
1640
lumsal geliim yasalaryla ilgili bilimsel bilgilerin, nesnel doru geerlilii

tayan gvenilir bilgiler olduu sonucu ortaya kar.
Bu nedenle, toplum tarihi bilimi, sosyal yaamdaki olaylarn tm karmaklna ramen, rnein biyoloji kadar kesin bir bilim haline gelebilir ve
toplumsal geliim yasalarndan pratik amalar iin faydalanlabilir.
Bu nedenle, proletarya partisi, pratik faaliyeti iinde, kendisine sradan
nedenlerle deil, toplumsal geliim yasalaryla ve bu yasalardan karlan
pratik sonularla yn gstermelidir.
Bu nedenle, sosyalizm, eskiden olduu gibi insanlk iin grkemli bir
gelecek dnden, bir bilim haline dnr.
Bu nedenle, bilimle pratik faaliyet, teoriyle pratik arasndaki ba, bunlarn aralarndaki birlik, proletarya partisinin kutup yldz olmaldr.
Ayrca, eer doa, varlk, maddi dnya birincil, akl ve dnce ikincil,
trevselse; eer, akl bu nesnel gerein bir yansmasyken, maddi dnya,
insan aklndan bamsz olarak var olan nesnel gerei temsil ediyorsa, bundan, toplumun maddi yaamnn ve varlnn birincil nem arz ettii, ruhsal yaamnnsa ikincil, trevsel neme sahip olduu ve toplumun maddi
yaamnn insan iradesinden bamsz olarak var olan nesnel bir gereklik
olduu, toplumun ruhsal yaamnn ise bu nesnel gerekliin ve bu varln
bir yansmas olduu sonucu ortaya kar.
Bu nedenle, toplumun ruhsal yaamnn oluum kayna, sosyal kirlerin kkeni, sosyal teoriler, politik gr ve politik kurumlar, bu kirlerde, teorilerde, grlerde ve politik kurumlarn kendilerinde deil, bu dnleri,
teorileri, grleri vb. yanstan toplumsal varlkta, toplumun maddi yaam
koullarnda aranmaldr.
Bu nedenle, toplum tarihinin deiik dnemlerinde deiik sosyal kirler, teoriler, grler ve politik kurumlar grlebiliyorsa; kleci sistemde
belli birtakm sosyal kirler, teoriler grler ve politik kurumlarla karlayorsak, feodalizmde bakalar, kapitalizmde daha bakalaryla karlayorsak; bu kirler, teoriler, grler ve politik kurumlar, kendi doas
ve zellikleriyle deil, sosyal geliimin deiik dnemlerinde toplumun
maddi yaam koullarnn da deiik oluuyla aklanmaldr.
Toplumun varl, toplumdaki yaam koullar naslsa, o toplumun kirleri, teorileri, politik gr ve politik kurumlar da yledir.
Marx, bu konuyla ilgili olarak, yle diyor:
nsanlarn varln belirleyen bilinleri deil, tersine, bilinlerini belirleyen sosyal varlklardr. (Siyasal Ekonominin Eletirisine Katkya nsz)
1641
Bu nedenle, politikada hata yapmamak ve bo hayalciler durumuna

dmemek iin, proletarya partisi, eylemlerini soyut olan insan aklnn
ilkeleri stne deil, sosyal gelimeyi belirleyen toplumun somut maddi
yaam koullar temeline oturtmal, byk adamlarn iyi niyetlerine deil, toplumun maddi yaamnn geliiminin gerek ihtiyalar stne dayandrmaldr.
Fakat Marxn szlerinden, sosyal kirlerin, teorilerin, politik grlerin ve politik kurumlarn toplum yaamnda hi nemi olmad, sosyal
varl, toplumun maddi yaam koullarnn gelimesini karlkl olarak
etkilemedii sonucu kmaz. Biz, buraya kadar sadece, sosyal kirlerin,
teorilerin, politik gr ve politik kurumlarn kaynandan, ortaya kma
yollarndan sz ettik; bunlarn toplumun ruhsal yaamnn, onun maddi
yaam koullarnn bir yansmas olduunu syledik. Bu sosyal kirlerin,
teorilerin, politik gr ve politik kurumlarn nemine, tarihteki rollerine
gelince, tarihsel materyalizm onlar asla yadsmaz; tersine, onlarn toplum
yaam ve onlarn toplum tarihi zerindeki rollerini ve nemlerini zellikle
belirtir.
Deiik trde sosyal teoriler ve dnceler vardr. Gnlerini doldurmu
olan ve toplumun can ekien glerinin karlarna hizmet eden eski dnceler ve teoriler vardr. Bunlarn nemi, toplumun geliim ve ilerlemesi
nnde engel tekil etmelerinde yatar. Bir de, toplumun ilerici glerinin
karlarna hizmet eden, yeni ve ileri dnceler vardr. Bunlarn nemi,
toplumun gelimesine, ilerlemesine yardm etmelerinden ileri gelir ve toplumun maddi yaam koullarndaki gelimenin gereklerini ne kadar doru
yanstrlarsa, nemleri de o kadar artar.
Bu nedenle, toplumun maddi yaam koullarn etkileyebilmek ve gelimesini, ilerlemesini hzlandrabilmek iin, proletarya partisi, yle bir sosyal
teoriye, yle bir sosyal kre dayanmaldr ki, bu sosyal kir ve teori, toplumun maddi yaamndaki gelimenin gereklerini doru bir biimde yanstsn.
Bylelikle, geni halk ynlarn harekete geirebilsin, onlar, kar-devrimci gleri ezmeye ve toplumun ileri glerine yol amaya hazr proletarya
partisinin byk ordusu iinde seferber edip rgtleyebilsin.
*
Joseph Stalin: Diyalektik ve Tarihsel Materyalizm, New York, International Publishers Co., Inc.;
1940, s. 5-9, 11-17, 19-24.
1642
6. Bir Grme (23 Temmuz 1934)*

Joseph Stalin ve H. G. Wells
nl ngiliz sosyalist yazar H. G. Wells (1866-1946) Amerikann New Deal
(Yeni Dzen) politikasn topa tutmu ve 1934te ABD Bakan Rooseveltle grmek iin Washingtona gitmitir. Daha sonra 1927den beri diktatr olan Joseph
Stalin (1879-1953) ile grmek zere Rusyaya gider. Wells, Stalini komnist snf
savan sonlandrmaya ve sosyalizmin Bat demokrasilerinde anayasal yntemlerle
salanabileceine ikna etmeye alr. Aadaki makale grmelerinin bir dkmdr.
WELLS: ABDye yaptm ziyaret zihnimi harekete geirdi. Eski nans
dnyas kyor; lkenin ekonomik yaam yeni izgiler zerinde yeniden
yaplanyor. Lenin demiti ki yapmay renmeliyiz, bunu kapitalistlerden renin. Bugn kapitalistler bunu sizden renmek, sosyalizmin ruhunu kapmak zorunda. Bana yle geliyor ki ABDde olanlar ok byk bir
yeniden yaplanma, planlanm, yani sosyalist ekonomi. Siz ve Roosevelt iki
farkl balang noktasndan yola ktnz. Ancak Washington ve Moskova
arasnda bir kir ilikisi, kir benzerlii yok mu? Washingtonda iken buradakilerle ayn olan eylere ardm; onlar da osler ina ediyor, bir dizi
yeni devlet idare kurumu oluturuyor, uzun zamandr ihtiyalar olan kamu
hizmetini kuruyorlar. htiyalar, sizin de ihtiya duyduunuz ey, ynlendirici beceri.
STALN: Birleik Devletler bizim SSCBde izlediimizden fark bir hedef
izlemektedir. Amerikallarn izledii hedef ekonomik sorunlardan, ekonomik krizden kaynaklanmtr. Amerikallar bu krizden ekonomik temeli deitirmeden, zel kapitalist eylem temelinde kurtulmak istiyor. Zarar, mevcut ekonomik sistemin yol at kayplar en dk dzeye indirmeye alyorlar. Ancak sizin de bildiiniz gibi burada, eski mahvolmu ekonomi temelinden tamamen farkl ve yeni bir ekonomik temel yaratld. Eer bahsettiiniz Amerikallar ksmen de olsa hedeerine ularsa, yani bu kayplar en
dk seviyeye indirebilirlerse, mevcut kapitalist sistemde var olan anarinin kklerini yok edemeyeceklerdir. Ekonomik sistemi koruyorlar, bu da kanlmaz olarak retimde anariye yol amaktan baka bir ey yapamaz. Bu
yzden en iyi ihtimalle mesele toplumun yeniden yaplanmas deil, anari ve krize yol aan toplumsal sistemin ortadan kaldrlmas deil, bir takm
kt zelliklerinin ve arlklarnn snrlandrlmasdr. znel olarak belki
de bu Amerikallar toplumu yeniden yaplandrdklarn dnyorlar, ama
1643
nesnel olarak, toplumun mevcut temelini koruyorlar. te bu yzden nesnel

olarak, toplumda yeniden yaplanma olmayacaktr.
Planlanm ekonomi de olmayacaktr. Planlanm ekonomi nedir? Baz
nitelikleri nelerdir? Planlanm ekonomi isizlii yok etmeye alr. Kapitalist sistemi korurken isizlii minimuma getirmenin mmkn olduunu varsayalm. Ancak kesinlikle hibir kapitalist, isizliin tamamen kaldrlmasna, i piyasasna bask yapmaya, ucuz ii salamay amalayan isizler ordusu rezervinin ortadan kalkmasna raz olmaz. te bu burjuva toplumunun
planlanm ekonomisindeki atlaktr. Dahas planlanm ekonomi insan
topluluklarnn zellikle ihtiya duyduu rnleri reten sanayi dallarnda
artan randmann varlna dayanr. Ancak siz de biliyorsunuz ki kapitalizm
altndaki retim art ok farkl nedenlerden kaynaklanr, bu sermaye-kr
orannn en yksek olduu dallara akar. Asla bir kapitalisti, kaybn suunu
stlenmeye, halkn ihtiyalarn karlamak adna daha dk bir kar oran
almaya ikna edemezsiniz. Kapitalistlerden kurtulmadka, retim alannda
zel mlkiyet prensibini ortadan kaldrmadka, planlanm bir ekonomi yaratmak imknszdr.
WELLS: Sylediklerinizin ounda size katlyorum. Ancak unu da vurgulamak isterim ki eer bir lke btnyle planlanm ekonomi ilkesini benimserse, hkmet, aama aama, adm adm bu ilkeyi uygulamaya balarsa, Finansal oligari sonunda kalkacaktr ve Anglo-Sakson anlamyla sosyalizm ortaya kacaktr. Rooseveltin Yeni Dzen krinin etkisi ok gldr ve benim grme gre de bunlar sosyalist kirlerdir. Bence iki dnya
arasndaki dmanl vurgulamak yerine, bizler mevcut koullarda, btn
yapc gler iin ortak bir dil bulmaya almalyz.
STALN: Kapitalizmin ekonomik temelini korurken planlanm ekonomi ilkelerini gerekletirmenin imknszlndan bahsederken kesinlikle
Rooseveltin gze arpan kiisel zelliklerini, giriimini, cesaretini ve kararlln kltmek istemem. Ancak artlar elverisizse en yetenekli lider bile bahsettiiniz hedeere ulaamaz. Teoride, elbette kademe kademe,
adm adm kapitalizmin artlar altnda sosyalizmin sizin deyiinizle, szcn Anglo-Sakson anlamndaki hedefe ilerleme olaslnn nne geilemez. yleyse bu sosyalizm nedir? En iyi ekliyle kapitalist karn en
dizginlenemeyen temsilcilerini bir yere kadar dizginlemek, ulusal ekonomide dzenleme ilkesinin uygulanmasnda biraz art. ok gzel. Ama Roosevelt veya burjuvazi dnyasndaki herhangi bir lider kapitalizmin temellerine kar bir eylemde bulunmaya kalkrsa ok byk bir yenilgiyle karlaacaktr.
1644
WELLS: Siyasetin ekonomik yorumuna belki de ben sizden daha ok

inanyorum. Toplumun daha iyi ilemesi iin daha iyi bir dzene doru srkleyen byk gler, yani sosyalizm, icatlar ve modern bilimle harekete
geirilmitir. Bireysel eylemin dzeni ve mevzuat sosyal kuramlara ramen
kendiliinden bir ihtiya haline gelmitir. Bankalarn devlet denetimine gemesiyle balarsak, sonrasnda ulam, ar sanayi, genel sanayi ve ticaret vs.
alanlarda denetimle devam edecek olursa bylesine kapsayc bir denetim,
devletin ulusal ekonominin her dalna sahip olmasyla edeer olacaktr.
te bu, toplumsallama srecidir. Toplumsallama ve bireyselcilik siyah
ve beyaz gibi zt eyler deildir. Aralarnda pek ok gei aamas bulunur.
Snrlar ekyala kadar gelen Bireyselcilik de vardr, sosyalizme edeer
disiplin ve dzen olan da. Planlanm ekonominin balangc bir dereceye
kadar ekonomiyi dzenleyenlere, dzenin sosyalist ilkelerine adm adm eviren yetenekli teknik zekya baldr.
Wells daha sonra planlanm ekonominin kapitalizmin sendeledii ve snar aras iddet kavramnn kalmad Amerika gibi lkelerde balatldndan bahseder.
WELLS: Batdaki komnist propaganday izledim ve bana yle geldi ki
modern artlarda bu propaganda kulaa ok eski moda gelirdi, nk bu isyanc bir propaganda. Toplumsal sistemi devirmek iin iddet yanls propaganda, zulme kar olduunda kabul edilebilir. Ancak modern artlarda,
sistem zaten kyorsa; isyana deil, etkinlik, yeterlilik ve retkenlie vurgu yaplmaldr. Bence isyan mutlak deildir. Batdaki komnist propaganda
yapc zihinler iin bir ba arsdr.
STALN: Elbette eski sistem kyor, ryor. Bu doru. Ancak dier
yntemlerle lmekte olan sistemi ne pahasna olursa olsun korumak ve kurtarmak iin yeni abalar sarf edildii de doru. Doru bir nermeden yanl
bir sonu kardnz. Eski dnyann ktn ok doru sylediniz. Ancak
bir toplumsal sistemin yerini dierinin almas ok karmak ve uzun devrimsel bir sretir. Kendiliinden olabilen bir sre deil, bir mcadele, snf atmasyla balantl bir sre. Kapitalizm ryor, ancak bu durum
ryen bir aaca benzetilmemelidir; aa ylesine rr ki sonunda kendiliinden devrilir. Hayr, devrim, yani bir toplumsal sistemin yerine bakasnn gemesi, yalnzca mcadeleyle, sancl acmasz, lm kalm mcadelesiyle olabilir. Yenidnyann insanlar iktidara geldii her seferinde kendilerini eski dnyann g kullanarak eski dzeni geri getirme giriimlerine
kar korumak zorunda kalmtr; yenidnyann bu insanlar her zaman te1645
tikte, eski dnyann yeni sisteme yapaca saldrlar engellemeye hazr olmaldr.
Evet, eski toplumsal sistemin ktn sylemekte haklsnz, ancak
sistem kendi kendine kmyor. rnein faizmi ele alalm. Faizm iddet
yoluyla eski dnyay korumaya alan gerici bir gtr. Ne yapacaksnz faistlerle? Onlarla tartacak msnz? Onlar ikna etmeye mi alacaksnz?
Bunun onlar zerinde hibir etkisi olmayacaktr.
Komnistler kendilerini, vadesi dolmu snarn tarih sahnesini kendi rzalaryla terk etmediini reten, zengin tarihi deneyimlere dayandrr.
ngilterenin On Yedinci yzyl tarihini hatrlaynz. O zaman da pek ok
kii eski toplumsal sistemin rdn sylememi miydi? Onu gle devirecek bir Cromwell gerekmemi miydi?
Ya da bizim tarihimizi rnek verelim. Uzun zaman arlk sisteminin rd, kt aka belli deil miydi? Ancak sistemi devirmek iin ne
kadar kan dklmesi gerekti?
Peki ya Ekim Devrimi? Yalnzca biz Boleviklerin doru k gsterdiini bilen fazla kiinin olmad? Rus kapitalizminin rd doru deil
miydi? Direniin ne kadar byk olduunu, Ekim Devrimini ierideki ve
dardaki btn dmanlardan korumak iin ne kadar kan dklmesi gerektiini siz de biliyorsunuz.
Veya On Sekizinci yzyldaki Fransay ele alalm. 1789dan ok nce
soyluluun gcnn, feodal sistemin ne kadar rm olduu aka belliydi. Ancak toplumsal deiimin, snf atmasnn nne geilemedi.
Neden? nk tarih sahnesini terk etmi olmas gereken snar rollerinin
bittiine ikna olmakta en sona kalanlard. Onlar ikna etmek imknsz. Eski
dzenin ryen grkemli yapsndaki atlaklarn onarlabileceini, bu sallanan yapnn onarlp korunabileceini dnyorlar. te bu yzden len
snar silahlanyor ve ynetici snf olarak varlklarn korumak amacyla
her yola bavuruyorlar.
Tarihteki zengin deneyimler bize bugne kadar hibir snfn isteyerek
yerini baka bir snfa brakmadn retir. Dnya tarihinde byle bir olayn benzeri grlmemitir. Komnistler tarihten bu dersi karmlardr.
Komnistler burjuvazinin kendi isteiyle kalkmasn isterdi. Ancak durumun bu ekilde gelimesi olaslkszdr, tecrbe bunu retir. te bu yzden
Komnistler kendilerini en ktsne hazrlar ve ii snfna da sava iin
hazrlkl olmalar arsnda bulunur. Kim ordusunun teyakkuzunu dindiren; dmannn teslim olmayacan, ezilmesi gerekeceini anlamayan bir
komutan ister? Byle bir komutan olmak ii snfn kandrmak, ona ihanet
1646
etmek demektir. te bu yzden size eski moda gelen eyin, ii snf iin
devrimin karna uygun olduunu dnyorum.
WELLS: Ancak ngiltere tarihinde bir snfn dierine isteyerek iktidar
verdii bir olay vardr. 1830-1870 dneminde On Sekizinci yzyln sonlarnda etkisi hl kayda deer olan aristokrasi, isteyerek, byk bir mcadele
olmakszn iktidar, monarinin nemli destekisi olan burjuvaziye brakt.
Sonu olarak bu g deiimi, nansal oligarinin hkm srmesine neden
oldu.
STALN: Ama siz devrim sorusundan reform sorusuna getiniz. Bunlar
ayn deildir. artist hareketin On Dokuzuncu yzylda ngilterede yaplan
reformlarda rol oynadn dnmyor musunuz?
WELLS: artistler ok az ey yapp iz brakmadan kayboldu.
STALN: Size katlmyorum. artistler ve dzenledikleri grev hareketi
byk rol oynad. ktidardaki snarn, ayrcalk tanmalar, szde rk
seim blgelerini yok etmeleri ve bildirgenin baz noktalar hususunda
bir dizi imtiyazda bulunmalar konusunda zorladlar. artizm nemli bir tarihi rol oynad ve byk oklarn ynn deitirdi. Genel olarak konuacak
olursak, sylenmelidir ki iktidardaki btn snar, ngilterede iktidardaki
snar hem aristokrasi, hem burjuvazi, snf karlar asndan, iktidarlarn korumak asndan en akll olduklarn ispatladlar.
WELLS: lkemin iktidar snarn siz benden daha iyi gryorsunuz.
Ancak kk bir devrim ile byk bir reform arasnda bir fark var mdr? Reform kk bir devrim deil midir?
STALN: Kitlelerin aadan gelen basks yznden burjuvazi bazen
mevcut sosyo-ekonomik sistemin temelinde kalrken baz ksmi rejimleri brakr, bu ekilde davranarak bu imtiyazlarn kendi snfnn iktidarn korumak iin gerekli olduunu hesaplar. te reformun z budur. Ancak devrim,
iktidarn bir snftan dierine gemesi anlamna gelir. Bu nedenle, herhangi
bir reformu devrim olarak nitelendirmek imknszdr. te bu yzden oluan
toplumsal deiikliklerin reformlarla, iktidar snfnn imtiyazlaryla bir sistemden dierine belirsiz bir gei olarak yer almasna gvenemeyiz.
*
Joseph Stalin ve H. G. Wells, Marxims vs. Liberalism: An Interview, New York, New Century Publishers, 1947, sf 3-8, 5-23.
1647
7. Yeni Snf*
Milovan Djilas
Miloven Djilas (1911- 1995) kinci Dnya Sava srasnda Yugoslavyada illegal
komnist faaliyetlerin lideriydi. Daha sonra Bakan Titonun yardmclna ykseldi,
ancak komnizmin nispeten daha liberal Titocu kanad hakknda bile giderek ok
hayal krkl yaad. Tito, Djilas 1954te aka demokratikleme talep etmesinin ardndan ihra etti ve Djilas 1956 Macaristan Devrimini komnizmin sonunun balangc olarak adlandrdnda hapishaneye attrd. Djilas bu hayal krkln,
Yugoslavyadan karlp 1957de baslan Yeni Snf balkl kitabnda anlatt.
Her ey SSCB ve dier komnist lkelerde Lenin, Stalin, Trotsky ve Buharin gibi en nde gelen liderlerin bile tahmin ettiklerinden farkl geliti.
Devletin hzla yitip gideceini, demokrasinin gleneceini bekliyorlard.
Tam tersi oldu. Yaam standardnda hzl bir art bekliyorlard; bu konuda pek bir deiiklik olmad ve boyun emi Dou Avrupa lkelerinde bu
standart daha da dt. Her durumda yaam standard, daha hzl ilerleyen
sanayileme oranna yetiemedi. ehirler ve kyler arasndaki, zihinsel ve
ziksel alma arasndaki farkn giderek kaybolaca sanlyordu; bunun
yerine fark artt. Komnist olmayan dnyada baka alanlardaki gelime beklentileri de dahil, Komnist beklentiler gerekletirilemedi.
En byk hayal ise SSCBdeki sanayileme ve ortak kullanmn; kapitalist mlkiyetin yok edilmesinin snfsz bir toplum salayacayd. 1936da
yeni anayasa yaymlandnda Stalin smren snfn yok olduunu duyurmutu. Kapitalist ve eskiden beri var olan snarn yok edildii doruydu, ancak daha nce bilinmeyen yeni bir snf olumutu.
ncekilerde olduu gibi bu snfn da iktidar olduunda btn insanlar
iin mutluluk ve zgrlk getireceine inanmas anlalabilir. Bu ve dier
snar arasndaki fark, hayallerinin gereklemesindeki gecikmeye daha
kaba bir ekilde yaklamasyd. Bu yzden gcnn tarihteki dier btn snardan daha byk olduunu ve snf hayalleri ve nyarglarnn da ayn
oranda daha fazla olduunu gstermitir.
Bu yeni snf, yani brokrasi ya da daha ak ekliyle siyasi brokrasi, ncekilerin btn zelliklerini ve kendine ait baz yeni zellikleri bnyesinde toplar. Kkeni, znde dier snarn balangcyla ayn olsa da kendine
zg zelliklere sahiptir.
Dier snar da nlerine kan siyasi, sosyal ve dier dzenleri yok ederek devrim yolunda g ve iktidar salamlardr. Ancak neredeyse istisnasz, bu snar, yeni ekonomik yaplarn eski toplumda ekillenmesinden
1648
sonra iktidar sahibi olmulardr. Komnist sistemdeki yeni snar iin durum tam tersidir. Yeni bir ekonomik dzeni tamamlamak iin deil; kendi dzenini oluturmak iin ve bu sayede toplum zerinde kendi iktidarn
kurmak iin g sahibi olmutur.
nceki alarda bir snfn, snfn bir blmnn ya da bir partinin iktidara gelmesi, oluumu ve geliiminden kaynaklanan son olayd. SSCBde
durum tam tersidir. Orada iktidar ele geirdikten sonra yeni snf kesin olarak olutu. Bilincinin ekonomik ve ziksel gcnden nce olumas gerekirdi, nk bu snf kklerini milletin yaamndan almamtr. Bu snf roln
idealist bir bak asndan dnyayla ilgili olarak deerlendirdi. Uygulamadaki olaslklar bununla azalmad. Hayallerine ramen, sanayilemeye doru nesnel bir eilim gsterdi. Uygulamadaki yatknl, bu eilimden kmtr. deal bir dnya sz, yeni snf saarndaki inanc arttrm ve kitleler
arasnda hayaller yaymtr. Ayn zamanda ok byk ziksel giriimler iin
ilham vermitir.
Bu yeni snf, iktidara gelmesinden nceki ekonomik ve sosyal yaamn
bir paras olarak olumad iin, yalnzca yelerinin ayn felse ve ideolojik grlerine dayanan zel bir disiplinle ayrt edilebilen zel bir tr dzende yaratlabildi. Bu zayn stesinden gelmek iin demir gibi bir disiplin
ve inan birlii gerekiyordu.
Yeni snfn kkleri Bolevik tr yeni bir partiye uzanyordu. Lenin, bunun yeni bir snfn balangc olaca aklna gelmemesine ramen partisinin
insanln toplum tarihinde bir istisna olduu grnde haklyd.
Daha ak olmak gerekirse yeni snfn ncleri Bolevik tr partinin
btnnde bulunmaz, ancak daha iktidar ele geirmeden bile onun ekirdeini oluturan profesyonel devrimciler katmannda bulunabilir. 1905 devrimindeki baarszln ardndan Lenin, tek meslei sadece devrim ileri
yapmak olan profesyonel devrimcilerin Bolevik tr bir parti kurabileceini belirtmiti. Yeni snfn gelecekteki yaratcs Stalinin bile bylesine
profesyonel bir devrimin en gze arpan rnei olmas rastlantsal deildi.
Yeni iktidar snf bu dar devrimciler katmanndan aama aama gelimektedir. Bu devrimciler uzun bir dnem boyunca snfn ekirdeini oluturdu.
Trotsky, devrim ncesi profesyonel devrimcileri gelecek Stalinci brokratlarn kkeni olduunu belirtmiti. Fark edemedii eyse sahiplerden ve smrclerden oluan yeni bir snfn balangcyd.
Elbette bu, yeni parti ve yeni snfn tamamen ayn olduu anlamna gelmez. Ama parti bu snfn ekirdei, temelidir. Yeni snfn snrlarn tanmlamak ve yelerini belirlemek ok zor, hatta imknszdr. Yeni snfn,
1649
idareyi tekellerinde tutmalarndan dolay zel imtiyaz ve ekonomik tercih

sahiplerinden oluaca sylenebilir.
darecilik bir toplumda kanlmaz olduu iin, gerekli idari ilevler ve
asalaklk ilevleri ayn kiide mevcut olabilir. Her zanaatkr veya ehir partisi yesinin burjuvaziden olamayaca gibi yeni partinin her yesi de yeni
snfn yesi olmayabilir.
Seyrek olarak, yeni snf glendike ve daha anlalr bir ehreye brndke, partinin rol azalr. Yeni snfn ekirdei ve temeli partide ve de
devletin siyasi kurumlarnda yaratlr. Bir zamanlar canl, hareketli, giriim
dolu olan parti, yeni snfa katlmaya alanlar iine ekerek ve kirleri
olanlar ise bastrarak yeni snfn geleneksel oligarisine dnr.
Djilas komnistler iktidar ele geirdikleri zaman yeni snfn ahlak bozukluunu anlatmtr.
Komnizm gibi bylesine yksek ahlaki deerlerle ve kendini adam,
heyecanl ve akll, birbirlerine yalnzca kirler ve ektikleri ilelerle deil, karlksz sevgi, yoldalk ve dayanmayla bylesine bal savalarla;
insanlarn yalnzca, kazanacaklar ya da lecekleri savalarla yaratlabilen
scak ve dorudan itenlikle ykselmeye balad hareketlere tarihte fazla
rastlanmaz. Ortak abalar, dnceler, arzular; hatta ayn ekilde dnme
ve hissetme yntemi oluturma abalar, kiisel mutluluu bulmak, bireysellii parti ve iilerin ortak heyecanl zverileriyle oluturmak, genleri
korumak ve kollamak, yallara zenle sayg gstermek; bunlar hareketin
balangcndaki gerek komnistlerin idealleridir.
Bu idealleri gerekletirme yolu uzun ve zorludur. Komnistler ve komnist hareket farkl sosyal gler ve merkezlerden oluur. Homojenlik tek gecede oluturulamaz, ancak farkl grup ve taraar arasndaki acmasz savalarla elde edilebilir. artlar el verirse, sava kazanan grup ya da taraf, komnizme doru gidiin en farknda olan, iktidar ele geirdii zaman en ahlaki olandr. Ahlaki krizler, siyasi entrikalar ve st kapal szler, karlkl iftiralar, anlamsz nefret ve barbarca meydan okumalarla; ahlakszlk ve entelektel rmeyle, hareket yava yava gruplar ve bireyleri ezerek, gereksiz
olanlar gz ard ederek, ekirdeini, dogmasn, ahlak ve psikolojisini, atmosferini ve alma eklini oluturarak zirveye trmanr.
Gerekten devrimci hale geldiinde ise komnist hareket ve takipileri
burada tanmlanan ahlaki standartlara bir sreliine eriir. Bu, komnizmde szckleri eylemlerden ayrmann zorlat zamandr, daha ak olmak
gerekirse, lider, en nemli, en gerek, ideal Komnistin itenlikle ideallerine inand, onlar yntemlerinde ve kiisel hayatnda uygulamaya koymak
1650
istedii bir dnemdir. Bu sava arifesi andr, bu esiz ana ulaan hareketlerde meydana gelen bir andr.
Doru, bunlar bir tarikatn ahlak kurallardr, yine de daha yksek bir boyuttaki ahlak kurallardr. Hareket yaltlmtr, ounlukla gerei gremez,
ama bu durum hareketin gerei hedeemedii, ya da sevmedii anlamna
da gelmez.
sel ahlak ve zihinsel birleme, ideolojik ve ilevsel birlik iin yaplan
uzun bir savan sonucudur. Bu birleme olmakszn gerek devrimci Komnist hareket dncesi de olamaz. Akl ve eylem birlii ruhsal-ahlaksal
birlik olmakszn mmkn deildir. Tam tersi de. Ama bir gelenek ve bilinsiz bir alkanlk olmas iin hakknda hibir tzk ya da kanun yazlmam
ancak kendiliinden olan bu ruhsal ve ahlaksal birlik komnistleri her eyden ok yok edilemez, bakalar tarafndan anlalamaz ve iine girilemez,
dayanmada ve tepkilerinde, dnce ve duygularnda esnek olmayan bir
aile haline getirir. Hepsinin tesinde, bir anda elde edilemeyen ve arzulanmaktan baka bir ey olamayan bu ruhsal-ahlaksal birlik komnist hareketin kendini oluturduunun, takipileri ve bakalar iin dayanlmaz olduu ve tek para, tek ruh ve tek vcutta birletii iin de gl olduunun en
gvenilir iaretidir. Hareketin balangta n grd gelecekten ok farkl
bir gelecekle yzleen bu yeni ve homojen hareketin baladnn iaretidir.
Ancak btn bunlar komnistler iin mutlak g ve sahiplie doru trmanrken yava yava solar, paralanr ve boulur. Geriye gerek bir ierii
olmayan yaln formlar ve gelenekler kalr.
Muhalefetle ve yar komnist gruplarla mcadelede ortaya kan ve i
yekpare birlik, hareketin iindeki itaatkr danmanlar ve robot brokratlar
birliine dnr. ktidara trmanta, hogrszlk, yaltaklk, eksik dnme, kiisel yaamn kontrol yoldaa bir yardmdr, imdi ise oligarik
ynetimin bir biimidir; hiyerarik katlk ve iednklk, kadnlarn nemli ancak gz ard edilmi rol, frsatlk, benmerkezcilik ve zorbalk eskiden var olan nemli ilkeleri bastrr. Yaltlm bir hareketin mkemmel insani zellikleri yava yava ayrcalkl bir kastn hogrsz ve ikiyzl ahlak kurallarna dnr. Bu yzden siyasetle ura ve yaltaklk, devrimin
eski drstlnn yerini alr. Bakalar iin, bir dnce iin, insanlarn
iyilii iin her eyi feda etmeye hazr olan eski kahramanlar ldrlm ya
da bir keye atlm deiller, onlar iktidar snfnda ve hiyerarik evredeki yerlerini korumak iin her eyi, onur, an, gerek ve ahlak kurallarn reddetmeye raz kirsiz, yoldasz benmerkezci korkaklar olmulardr. Dnya,
komnistlerin devrim srasnda ve arifesinde olduklar kadar ac ekmeye ve
fedakrla hazr ok az kahraman grmtr. Komnistlerin iktidar ele ge1651
irdikten sonra olduklar kadar karaktersiz seller ve orak formllerin bylesine aptal savunucularn daha nce hi grmemitir bile. Mkemmel insanlk zellikleri hareket iin g yaratma ve ekme art olmutur; zel kast
ruhu ve etik prensiplerin ve erdemlerin tamamen ortadan kalkmas, hareketin gc ve devamll iin gerekli artlar haline gelmitir. Onur, itenlik, fedakrlk ve gerek sevgisi anlalabilen eylerken, imdi bilerek sylenen yalanlar, dalkavukluk, hile ve provokasyon giderek yeni snfn karanlk, hogrsz ve kapsayc kudretinin kanlmaz uaklar haline gelmi ve
hatta snf yeleri arasndaki ilikiyi bile etkilemitir.
*
Milovan Djilas, The New Class: An Analysis of the Communist System, New York, Frederick A.
Praeger, 1957, sf. 37-40, 153-156.
B. FAZM
1. Faizmin Siyasal Doktrini zerine*
Alfredo Rocco
Alfredo Rocco (1875-1925), Mussolini hkmeti dneminde Adalet Bakan
olan bir hukuk profesrdr. Faist kanunlarn bazlarnn ekillendirilmesine ve
talyan yasalarnn faist ilkeler erevesinde dzenlenmesine katkda bulunmutur.
Aadaki sekiler, yazarn 30.Austos 1925te Perugiada yapt bir konumadan
alnmtr.
ncelikle kendimize faizmin siyasal bir doktrini olup olmadn ve faist devlette herhangi ideal bir muhteviyat olup olmadn soralm. ()
Faizmin her eyin tesinde eylem ve duygu olduu ve byle olmaya devam etmek zorunda bulunduu aktr. Aksi olsayd, bu usuz bucaksz itici
gc, u anda sahip olduu ve birka seilmiin belki de tek tefekkr olan
yenilenme gcn devam ettiremezdi. O, sadece duygular ve duyarllklar
olduundan, sadece gl rk igdmzn bilinsizce yeniden uyandrlmas olduundan, insanlarn ruhuna hitap etme ve kar konulamaz bir
milli irade cereyann serbest brakma gcne sahiptir. Sadece devinim olduu ve kendisini bylelikle byk bir hareket, engin bir rgtlenme iinde gerekletirdii iin gnmz talyasnn tarihsel akn belirleyici artlara sahiptir.
Fakat faizmin zerine kafa yorulmutur ve bu tarihsel olgunun nemli
bir paras olan ve elde edilen baarlarda byk oranda sorumluluu bulunan bir teorisi de vardr. ()
1652
Modern siyasal dnce, yakn zamana kadar bu doktrinlerin sk kontrol altndayd. Bu doktrinler, Protestan Reformuyla balayp On Yedi ve
On Sekizinci yzyllarda tabii hukuktaki dzenlemelerle gelitirilmitir ve
ngiliz, Amerikan ve Fransz Devrimlerinin kurum ve geleneklerinde olduka salam bir temele sahiptir. Farkl ve bazen birbirleriyle elien biimler
altnda bu doktrinler, On dokuz ve Yirminci yzylda faizmin douunun
hem sosyal hem de siyasal nitelikteki tm teori ve eylemlerinde, belirgin
bir iz brakmtr. Languetden Buchanana, Althusiustan Karl Marxa ve
Wilsondan Lenine uzanan bu doktrinlerin tamamnn ortak noktas, benim
mekanik ya da atomsal olarak adlandrabileceim bir sosyal devlet kavramdr.
Bu kavrama gre toplum, salt bireylerin toplam, tek tek bileenlerine
ayrlabilen bir oulluktur. Bu nedenle, bir toplumun amalar, onu oluturan ve devletin kendileri iin var olduu bireylerin amalarndan farkl bir
ey deildir. Bu trden bir atomistik bak as, toplumu uzamsal nitelikleriyle deerlendirip zamansal nitelikleriyle deerlendirmediinden ve sosyal
hayat tek bir neslin varlna indirgediinden, muhakkak anti-tarihseldir.
Bylelikle toplum, belli bir bireyler topluluu, yani belli bir zamanda yaayan bir nesil halini alr. Atomistik olarak adlandrdm ve anti-tarihsel
gibi grnen bu doktrin, perde arkasnda gizli, olduka maddi olan doasn
aa karr. imdiki zaman, gemiten ve gelecekten soyutlama abalar
erevesinde, sz konusu doktrin, her neslin kendinden ncekilerden alp
bir sonraki nesle brakt kirlerin ve duygularn ruhsal mirasn reddederek toplumun birliini ve ruhsal hayatnn ta kendisini mahvederek geliir.
Bu ortak altyap/esas, tm siyasal doktrinler arasnda var olan yakn
mantksal ilikiye ve son zamanlarda Avrupaya hkim olan liberalizmden
sosyalizme btn siyasal hareketleri birletiren byk dayanmaya iaret
eder. Bu siyasal ekoller, yntemleri asndan farllk arz eder fakat hepsi,
ulalmas istenen amalar konusunda hemkirdir. Onlarn hepsi, bireylerin refah ve mutluluunu, mevcut neslin bireylerinin oluturduu toplumun
amac olarak grrler. Hepsi, toplumda ve onun yargsal rgtlenmesinde
devleti, bireylerin amalarna ulaabilmesini salayan tek ara ve yol olarak
grrler. Sadece, bu amalara ulamak iin kullanlan yntemlerin byk
farkllklar gstermesi noktasnda birbirlerinden ayrlrlar.
Bylece liberaller, bireylerin vatandalar olarak refahn salamann en
iyi eklinin, onlarn faaliyetlerinin serbest geliimine olabildiince az mdahale etmek olduunu savunurlar. Yani devletin en temel vazifesi, bu farkl zgrlkleri, onlarn birlikte var olmalarn salayacak biimde koordine
etmektir. ()
1653
***
Devletin liberal-demokratik-sosyalist anlaynn tezahrne karlk deil, kavramn kendisine karlk gerek antitez, Faizm doktrininde bulunur.
()
Sz konusu doktrini burada aklamaya almayacam, temel kavramlarn ksa ve net zetlemekle yetineceim. ()
Faizm, bylelikle, liberal ve demokratik doktrinlerin temelinde yer alan
eski atomistik ve mekanik devlet teorisini, organik ve tarihsel bir kavramla deitirir. Organik dediimde toplumu, devletin organik teorileri denilen tarzda bir organizma olarak kabul ediyormuum izlenimini vermek istemem. Bununla kastettiim, trlerin fraksiyonlar olarak sosyal gruplarn,
kendilerini birbiri ardna gelen nesillerin tarihi ve nihayetleri olarak tanmlayan bireylerin hayat ve etki alann aan bir hayat ve etki alan elde etmeleridir. ()
***
Bu balant noktasnda, iki teori arasndaki antitez, eksiksiz ve mutlak
grnmek durumundadr. Liberalizm, demokrasi ve sosyalizm, sosyal gruplara yaayan bireyler kitlesi olarak bakmaktadr. Faizme gre ise, bu sosyal
gruplar, sonsuz nesiller dizisinin yinelenen birliidir. Liberalizme gre, toplumun belli bir zamanda yaamakta olan kiilerin amalar dnda herhangi
bir amac yoktur. Faizme gre ise, toplumun koruma, genileme, ilerleme
gibi ikin tarihi amalar vardr ve bunlar, belli bir zamanda yaayan bireylerinkinden fazlasyla ayrdr, hatta o kadar uzaktr ki, onlarn tam kart bile
olabilir. Bylelikle, daha eski doktrinlerin pek az msaade ettii, neredeyse
toplum adna bireylerin toplu olarak kurban edilmesine kadar kabilecek
kurban etme ihtiyac; savan doru tari, insanolunun ebed kanunu, liberal demokratik doktrinler tarafndan baya bir glnlk veya delicesine
bir canavarlk olarak yorumlanr.
Liberalizm asndan, toplumun, bireylerin hayatndan bir farkl bir
hayat yoktur ya da dier ifadesiyle; solvitur in singularitates [zm tekilliklerdedir]. Faizmde ise, toplum hayat, bireylerin varoluuyla akr ve
kendisini, yzyllar ve binyllar boyunca sonraki nesillere aktarr. Bireyler;
doar, byr ve lrler, bunu dierleri aralksz takip eder; toplumsal birlik,
daima kendisiyle zde kalr. Liberalizmde, birey ama, toplum ise aratr;
yce bir amacn saygnl erevesinde dnlen bireyin, basit bir ara
seviyesine indirgenmesi dnlemez. Faizmdeyse, toplum ama, birey ise
aratr ve faizmin btn mr, bireyleri kendi toplumsal amalar iin ara
olarak kullanmakla geer. Bylelikle, idam cezas gibi, bireyin stnl
1654
adna liberalizm tarafndan knanan kurum ve uygulamalar kabullenebilir

ve aklayabiliriz.
Eski doktrinlerde, toplumun temel problemi, bireylerin haklar sorunudur. Bu, liberallerde olduu gibi zgrlk hakk olabilir, ya da demokratlarn
savunduklar, devlet ynetimi hakk veya sosyalistlerin ne srd ekonomik adalet hakk olabilir. Her hlkrda bunlar, bireyler ile bireylerin oluturduu gruplarn (snarn) haklardr. te yandan faizm, devletin hakk ve bireylerinin grevi sorunuyla dorudan yz yze gelir. Bireysel haklar,
ancak devletin haklar onlar da beraberinde getirdii srece tannr. te bu
grev stnlnde, Faizmin en yce etik deerini buluruz. ()
***
() Faizm, kendi kiisel karlarn bir tarafa brakan, faizmin birliinde ve gemi ile gelecekle olan ilikisinde gz nnde bulundurulan toplumsal btnlk arzularn gerekletirebilecek adamlara hkmetin teslim
edilebileceini savunur. Bu nedenle, faizm, sadece popler egemenlik dogmasn reddetmekle ve bunu devletin egemenlii ile deitirmekle kalmaz,
ayn zamanda, byk vatanda kitlelerinin toplumsal karlar doru biimde savunamayacan iddia eder. Bunun sebebi, bireylerin kiisel karlarn, toplumun daha yksek talepleri ve tarih adna grmezden gelebilme becerisinin ok az kiinin sahip olduu ender bir nitelik olmasdr. Dehann
ve kltrel altyapnn byle grevlerde byk bir faydas olur. Belki de hl
en deerlisi, bu ender dehalarn sezgisellikleri, geleneksellikleri ve kaltmsal nitelikleridir. Ancak bundan, kitlelerin devlet hayat zerinde herhangi
bir etkide bulunmaya mezun olmadklar anlam karlmamaldr. Tam tersine, yce bir tarihi ve soylu gelenekleri olan halklarda, toplumun en alt kademesindekilerde bile, bu rkn refah iin gerekli olan eye ilikin, tarihteki
byk kriz anlarnda, kendisini neredeyse hatasz ve yanlmaz olarak ortaya
koyan igdsel bir feraset vardr. Bu nedenle, devletin normal ileyiini seilmi bir elite teslim etmenin makul olmas gibi, kendini ifade etme vastalarn bu igdye vermek de akllca olur. ()
() imdiye dek sylediklerim, faist ideolojinin ykseliinin,
hlihazrda entelektel sahada bir kargaa kant tekil ettiini gstermeye
kdir. Sz konusu kargaa, On Yedi ve On Sekizinci yzyllarda, Fransz
Devrimi Felsefesi ad altndaki bu ius naturale (doal hukuk) doktrinlerinin
ykselii ve dalyla ortaya kan deiiklik kadar gldr. Fransz Devrimi felsefesi, bir buuk asr boyunca yetkinlii/otoritesi sorgulanmayacak
belli ilkeler ortaya koydu. Sz konusu ilkeler, o kadar nihai ve kati grld
ki, onlara lmszlk sfat verildi. Bu ilkelerin etkisi ylesine bykt ki,
1655
o ilkeler, yeni bir kltrn, yeni bir medeniyetin oluumunu salad. Ayn
ekilde, faist doktrini oluturan, henz balang safhasnda olan fakat hzla yaylaca muhakkak kirlerin cokunluu, yeni bir kltrn ve yeni bir
sivil hayat algsnn gidiatn belirleyecektir. On Sekizinci yzylda gerekletirilen bireyin devletten kurtarlmasn, Yirminci yzylda devletin bireyden kurtulmas takip edecektir. Otorite, sosyal ykmllkler, hiyerarik
dzen dnemi, bireysellik, devletin gszlk ve dzensizlik dneminin
yerine geecektir.
Bu yeniliki eilim, Orta aa bir dn demek deildir ve olamaz. Reformla balayp Fransz Devrimiyle ykselie geen hareketin yzn orta
aa ait dnce ve kurumlara dnd genel ve yanl bir kandr. Sz konusu hareket, bir olumsuzlamadan ziyade, Orta a doktrinleri ve uygulamalarnn geliimi ve tamamlanmas olarak grlmelidir. Sosyal ve siyasal
adan dnldnde, Orta a, paralanma ve anari dnemi olarak deerlendirildi. Orta a, Roma mparatorluunda vcut bulan, nce Douya,
daha sonra tekrar Fransaya, oradan Almanyaya srklenen, bir ncekinin
glgesi haline gelen devletin git gide zayamas ve nihai yok oluu ile tanmland. Orta a, devlet iin ykc ve ayn zamanda ktlk dolu yamac
glerin sabit ilerleyii ile tannd; onlar, muzaffer bir balln izlerini tad. Bu yzden, On Yedi ve On Sekizinci yzyln bireysel ve anti-sosyal hareketi, Orta aa ynelmi deildi. Bunun yerine, byk ulusal monariler
vastasyla, devletin yeniden yaplandrlmasna doru ynelmiti. Eer bu
hareket, Orta a boyunca varln srdrm ve yeni devletlerde yozlamaya uram Orta a kurumlarn ortadan kaldrmsa, bu, temelde devlete kar yrtlen mcadelenin bir sonucuydu. Hareketin ruhunun Orta
aa ait olduu phesizdi. Yenilik, onun iinde bulunduu sosyal evre
ve yeni ekonomik gelimelerle olan ilikisine dayanyordu. Feodal lortlarn
bireysellii, ehirlerin ve kurumlarn belirli bir toplulua ball, bireysellikle ve burjuvazinin ve popler snarn birbirine ballyla yer deitirmiti.
Bylelikle faist ideoloji, tamamyla olumsuzlamas, nehyi olduu Orta
aa dnp bakamaz. Orta a, paralanma, zlme anlamna gelir; faizm
sosyallik deilse, hibir eydir. Kendisi iin belirlenen vadenin, sonun drt
yzyl tesine gemi ve geen otuz yln sosyal demokratik anarisi tarafndan diriltilen Orta an sonunun balangcdr. Eer faizmin geriye bakaca sylenebilirse, bu bak, daha ok, on be asr uzaklndaki sosyal ve
siyasal gelenekleri Faist talya tarafndan canlandrlmaya balanan kadim
Romaya doru olacaktr.
1656
***
-Roma, neredeyse hibir siyasal yaz olmakszn olaanst devlet adamlyla tarihteki en salam devletlerden birini kurduu iin- teorilerden deil
uygulamadan biri olan Roma gelenei, modern siyaset biliminin kurucusu Nicolo Machiavelliyi ciddi biimde etkilemitir. Nicolo Machiavellinin
kendisi, aslnda bir doktrin yaratmamtr ama tarih almasndan siyasal
anlamn uygulamadaki ilkelerini kartan, insan doasnn keskin bir gzlemcisidir. Siyaset bilimini skolastiklerin ekilciliinden kurtarm ve somut gereklie yaklatrmtr. Uygulamal yorumlar ile dikkatler ve nemli
gzlemlerin tkenmez madeni olan yazlar, artk soyut olmasa da, yine de
talyann ulusal birliinin btn tarihi somutluuyla iinde baskn olan
devlet krini gzler nne serer. Bu nedenle, Machiavelli, sadece modern
siyaset yazarlarnn en nemlisi olmakla kalmayp ayn zamanda, milliyeti
talyan bilincine tam anlamyla sahip olmas bakmndan da, yurttalarn
en deerlilerindendir. Onun zamannda kleletirilmi, paralanm ve yamalanm olan talyay zgrletirmek ve glendirmek adna, her yolu
deneyebilirdi; nk ona gre bu amacn kutsall, her eyi mubah klacak
nitelikteydi. Bu yolda, onun aralarna kar, yine onun ileri srd eyin
amacndan korktuklar iin pek de dmanlk beslemeyen yabanclarn ar
sitemlerine maruz kalmt. Bu yzden, paral askerlerce mdafaa edilen deil, fedakrlklar ve vatandalarnn kanyla desteklenen, dzenli, saldrgan
ve yaylmak konusunda kararl gl bir talyan devletinin kurulmasn savunmutur. ()
Machiavelli, sadece byk bir siyasi otorite deildi, ayn zamanda enerji
ve irade maharetlerini de retmiti. Faizm, ondan sadece doktrinlerini deil ayn ekilde eylemlerini de renir. ()
***
Savatan kan ve faizmin, onun en saf ifadesi olduu gl bir yeniliki
hareket, siyasal doktrin alanndaki talyan dncesini, Romann gelenekleri olan kendi geleneklerine dntrebilirdi.
Bu entelektel zgrleme grevi, imdi yava yava gerekletirilmektedir ve Faist Devrim tarafndan ortaya konulan siyasi kurtulutan daha
az nemli deildir. Bu, devam eden ve Risorgimentoyu bnyesine katan
nemli bir grevdir. Artk o, siyasal esaretimizin sona ermesinin ardndan,
talyann entelektel bamlln da nihayete erdiriyor.
Onun sayesinde, talya, tekrar dnyayla konuup kendisini dinlettiriyor.
Bu byk bir grevdir, byk bir itir ve byk abalar gerektirir. Bunu gerekletirmek iin, her birimiz, kendimizi yabanc entelektel gelenein iki
1657
yzyldr kafalarmza doldurduu deersiz kirlerden ve zihinsel alkanlklardan arndrmalyz. Sadece yeni bir kltr benimsemekle kalmamalyz, ayn zamanda kendimiz iin yeni bir ruh yaratmalyz. Yntemsel olarak
ve sabrla, doktrinimizin organik ve eksiksiz biimdeki olgunlamasna katkda bulunmalyz ve ayn zamanda, yorulmak nedir bilmeyen bir ballkla,
hem yurtiinde hem de yurtdnda onu desteklemeliyiz. Tm faistlerden
ve talyan olduunu hisseden herkesten, bu yenilenme ve ibirlii abasn
bekliyoruz. Fedakrlk vaktinin ardndan, ylmaz gayretlerin vakti gelecektir. O zaman iimize, yurtta kardelerim, talyann zaferi iin!
*
Alfredo Rocco: Faizmin Siyasal Doktrini, s. 3946, 400-03, 405, 407-8, 411-12, 415. Carnegie
Endowment for International Peace.
2. Faizm Doktrini*
Benito Mussolini
talyan faizminin kurucusu ve lideri Benito Mussolini (1883-1945) talyada
1922-1943 yllar arasnda diktatrd. Siyasi hayatna sosyalist bir militan olarak
balad, ancak Birinci Dnya Sava srasnda faist oldu. Kendi kendini yetitirmi olmakla ve pek ok alanda okumakla vnen Mussolini 1932 ylnda talyan
Ansiklopedisine faizm doktrini zerine yazd bir makaleyle katkda bulunmutur.
Herkesin bildii gibi faizmin uygulamas teorisiyle pek rtmez. Mussolininin rejimi yolsuzluk ve zulmle doluydu ve 1943 ylnda Mussolininin lkesini Hitlerin mtteki olarak zorla kinci Dnya Savana srklemesiyle acl bir son buldu. Diktatr
1945 Nisannda talyan partizanlar tarafndan yakalanp asld. Aadaki seki, ansiklopediye yazd makaleden alnmtr. (KE)
() Hibir devlet kavram yoktur ki aslnda temel olarak hayatn da kavram olmasn: felsefe ya da sezgi, mantksal olarak geliim arz eden veya bir
gr yahut inanta bir araya getirilen, fakat neredeyse her zaman organik
bir dnya algs olan dnceler sistemi.
2.Bu nedenle, eer faizme her zaman, onun hayat alglay biiminin
nda, maneviletirilmi bir yolla baklmam olsayd, bir parti organizasyonu, bir eitim sistemi, bir disiplin olarak onun gereki tezahrleri anlalamazd. Faizmin dnyas; yzeysel, bireyin dier herkesten soyutlanp
tek bana durduu, kiiye igdsel, anlk zevklerle dolu bencilce bir hayat
srdren doa kanunlarnn bireyi ynettii, maddeci bir dnya deildir. Faizmde birey, bireyin basit zevkler etrafndaki bir hayat igdsn, zaman
1658
ve meknn snrlarndan bamsz, daha yce bir hayat kurmak amacyla

bastrarak, bireyleri ve nesilleri beraberce bir gelenek ve misyona balayan
bir ahlak kanunu konumundaki ulus ve vatandr. Bahsi geen hayatta birey,
kendini yok saymakla, kiisel karlarn feda etmekle, bizzat lmn kendisiyle, insan olarak deerinin yer ald bu tam anlamyla manevi varoluun
farkna varr.
3. Yani bu, manevi deer kazanm bir kavramdr, bizzat kendisi, On Dokuzuncu yzyln iradesiz materyalist pozitivizmine kar modern zamanlarn gsterdii genel tepkinin bir sonucudur. Anti- pozitivisttir, fakat pozitiftir: septik deildir, ne agnostik, ne ktmser, ne de pasif olarak iyimserdir,
genel anlamda doktrinler (ki hepsi negatiftir) gibi. Sz konusu doktrinler,
hayatn merkezini, zgr iradesiyle kendi dnyasn yaratabilecek ve de yaratmak zorunda olan insandan uzaa koyar. Faizm ise btn enerjisiyle faaliyette olan, aktif bir insan ister: eylemde olan zorluklarn tamamen farknda
olup onlarla yzlemeye hazr bir insan ister. Hayat bir mcadele olarak
grr ve insana yakann, kendisi iin gerekten deerli o hayat ele geirmek olduunu dnr ve hayatn ina etmek iin gerekli (ziksel, ahlaki,
entelektel) aralar kendi iinde yaratr. Bu, tek bir birey iin byledir, ulus
iin byledir, insanlk iin byledir. Bylece, kltrn her biimdeki (sanat,
din, bilim) yce deerleri ve eitimin byk nemi ortaya kar. Bylece,
insann onun vastasyla doay fethettii ve insanlk dnyasn (ekonomik,
siyasal, ahlaki, entelektel) yaratt iin esas deeri ortaya kar.
4. Pozitif hayat kavram, kesinlikle etik bir kavramdr ve sadece hayat
kontrol eden insan faaliyetlerini deil, tm gereklii iine almaktadr. Hibir eylem, ahlaki bir yargdan ayrlamaz. Dnyada hibir ey yoktur ki onun
ahlaki amalarla olan ilikisinde her eyde bulunan deerden mahrum braklsn. Bu nedenle, hayat, faistlerce algland zere, ciddi, etin ve dinidir:
bu hayatn tamam, ruhun ahlak ve sorumlu gleri tarafndan desteklenen
dnyada dengede durmaktadr. Faistler, rahat bir hayata tenezzl etmez.
5. Faizm, dini bir kavramdr ve insan, bu dini kavram iinde, daha yce
bir kanunla ve nesnel bir radeyle ikin bir ilikide grlr; bu iliki, tek bir
bireyi akn hale gelerek, kiiyi manevi bir toplumun bilinli yeliine ykseltir. Faist rejimin dini politikalarnda, saf karclktan baka bir ey grmemi olanlar, faizmin bir hkmet sistemi olmasnn yan sra, bundan da
nemli olarak, bir dnce sistemi olduunu anlamamlardr.
6. Faizm tarihi bir kavramdr ve burada insan, iinde kendisini bulduu,
ailedeki ya da sosyal gruptaki ulustaki ve btn uluslarn ibirlii yapt
tarihteki manevi srele ilgilendii srece kendisidir. Hatralarda, dilde, greneklerde, sosyal hayat standartlarnda, bu nemli gelenek deeri kendini
1659
gsterir. Tarihsiz insan hibir eydir. Sonuta, faizm, On Sekizinci yzyla

ait olanlar gibi, materyalist doann bireysel soyutlamalarnn tamamnn
karsnda yer alr; btn Jakoben topyalar ve yeniliklere de kardr. On
Sekizinci yzyl ekonomik edebiyatnn arzusunda ortaya kt ekilde,
dnyada mutluluun mmkn olduunu dnmez ve bylelikle, insanln tarihin belli bir evresinde belirli bir sabit duruma geleceine ynelik
btn amasal teorileri reddeder. Bu, kiinin kendisini, daimi bir deiiklikler ve olular zinciri olan tarihin ve hayatn dna koymas anlamna gelir.
Siyasal olarak faizm, gereki bir doktrin olmay amalamaktadr; uygulamada ise, sadece tarihsel olarak ortaya kan problemlerini zmeyi ve
bunlara kendi zmlerini bulmay ya da sunmay amalamaktadr. Doada
olduu gibi, insanlar arasnda da harekete gemek iin, gereklik srecine
girmek ve hlihazrda eylem halinde olan gleri tam manasyla renmek
gereklidir.
7. Bireyselciliin aksine, faist bak as devletten yanadr. Devletle
uyum iinde olduu takdirde de, insandan yanadr. Devlet, insann tarihsel
varoluunda, insann evrensel iradesinin ve vicdannn kendisidir. Devlet,
mutlakla tepki vermek gerekliliinden doan ve devletin vicdana ve insanlarn iradesine dnt anda, tarihi amacn sonlandran klasik liberalizmin karsndadr. Liberalizm, bireyin kiisel karlarnda devleti reddetmitir. Faizm ise devleti bireyin esas gereklii olarak kabul eder. Ve
eer zgrlk, bireyselci liberalizm tarafndan tasarlanm soyut bir kukla
deil de gerek insann bir sfat ise, faizm zgrlkten yanadr. Ve gerek
olan tek zgrlk ise devletin ve devlet bnyesinde bireyin zgrldr.
Bu nedenle, faistlere gre her ey, devlettedir; devletin dnda, insani veya
manevi hibir ey var olmaz ve hibir eyin az da olsa deeri yoktur. Bu
balamda, faizm totaliterdir. Tm deerlerin birlii ve sentezi olan Faist
Devlet, insanlarn hayatnn tamamn yorumlar, gelitirir ve glendirir.
8. Devletin dnda ne bireyler ne de gruplar (siyasi partiler, dernekler,
sendikalar ve snar) var olabilir. Bu nedenle, faizm sosyalizmin karsnda yer alr; nk sosyalizm tarihin hareketini snf atmalaryla snrlandrr ve devletin tek ekonomik ve ahlaki gerekliiyle kurulan snar birliini grmezden gelir. ()
9. Bireyler, ilgi alanlarnn benzerliine gre snar oluturur. Bu ilgi
alanlarndaki birbirinden farkl ekonomik aktivitelere gre sendikalar olutururlar, fakat btn bunlarn tesinde, en bata devleti olutururlar. Devlet,
saysal olarak, bir ulusun ounluunu oluturan bireylerin genel toplam
eklinde dnlmemelidir. Ve sonu olarak, faizm, ulusu ounlua eit
tutan ve o ounluun seviyesine indirgeyen demokrasiye kardr. Yine de
1660
faizm, millet niceliksel deil, olmas gerektii gibi niteliksel olarak dnlyorsa, demokrasinin en saf halidir. Bu niteliksel dnme, en gl
dncedir (en ahlaki, en mantkl ve en gerek olduu iin en gl), bu
dnce, ulus bnyesinde birka kiinin ve hatta sadece bir kiinin iradesi ve vicdanyla eyleme geer. te bu noktada ideal olan, herkesin vicdan
ve iradesiyle aktif olmaya ynelir; yani, ulusu, doann, tarihin ya da rkn
mantyla olmas gerektii ekilde oluturan, tek vicdan ve tek irade olarak,
geliim ve ruhsal oluumla ayn izgide yola devam edenlerin vicdan ve iradesiyle. Bir rk ya da cora olarak belirlenmi bir blge deil, tarihi olarak
kendini srdren bir toplum, varolua ve gce ynelik irade olan tek bir kir
tarafndan birletirilmi okluk: bizzat kendi bilinlilii, kiilik.
10. Bu yce kiilik, devlet olduu srece ulustur. On Dokuzuncu yzyl ulus devletlerinin siyasal teorilerinin temelini oluturan eski natralist
algya gre, devleti oluturan ulus deildir. Aksine, ulus, kendi ahlak birliinin farknda olarak, insanlara bir irade ve bylelikle etkin bir varolu
salayan devlet tarafndan yaratlmtr. Bir ulusun bamszlk hakk, de
facto bir durumun az ya da ok duraan ve bilinsizce kabulnden, kendi
varlnn kri ve ideal farkndalndan kaynaklanmaz. Bir ulusun bamszlk hakk, aktif bir farkndalktan, kendi haklarn dile getirmeye hazr
ve eylem halindeki siyasi bir iradeden kaynaklanr. Yani zaten var olan bir
devletten kaynan alr. Devlet, aslnda evrensel etik irade olarak dorunun
yaratcsdr.
11. Devlet olarak ulus, gelitike var olan ve yaayan etik bir gerekliktir. Geliimini durdurmak, onu ldrmek demektir. Bu yzden devlet, sadece yneten, kanunlara eklini veren ve manevi hayatn deerini, bireylerin
kendi iradelerine brakan otorite deildir. Kendi iradesini lke dnda da
hissettiren, duyuran ve sayg uyandran, dier bir deyile geliiminin gerekli btn ynlerinde, kendisinin evrensellik gereini de gsteren bir gtr.
Sonu olarak devlet, rgtlenme ve genilemedir, en azndan esas itibariyle
byledir. Bu yzden o, geliime snr tanmayan ve kendi snrszln test
ederek kendisini gerekletiren insan iradesine benzetilebilir.
12. Kiiliin en yce ve en kuvvetli biimi olan Faist Devlet bir gtr,
fakat manevi bir gtr. Bu g, insann ahlaki ve entelektel hayatnn her
halini kontrol altna alr; bu yzden Liberalizmin arzulad gibi, kendisini basite, dzen ve kontrol grevleriyle snrlandramaz. Bireyin szde
zgrlkler alann kstlayan basit bir mekanizma deildir. Bir btn olarak
insann biimi, i standard ve disiplinidir; zeknn yan sra iradeyi de doygunlua ulatrr. Onun, sivil toplumda yaayan insann kiiliindeki esas
ilham olan prensibi, bilimadamlarnn, sanatlarn, dnrlerin yan sra,
1661
eylem adamlarnn da derinliklerine iler ve onlarn kalbinde taht kurar. Faizm ruhun ruhudur.
13. Ksaca faizm, sadece kanun koyucu ve kurumlarn kurucusu deil,
ayn zamanda manevi hayatn eitimcisi ve ykseltenidir. nsan hayatnn
biimlerini deil, onun ieriini, insan, karakteri, inanc yeniden oluturmay amalar ve bu amala, disiplini ve insan ruhuna ileyebilen otoriteyi
ve de bunlarn orada kar konulmadan hkm srmesini gerektirir. Bu nedenle onun iareti, Liktorlarn [Roma imparatorlarn koruyan muhafzlar]
tadklar sopalardr, birlik, g ve adaletin semboldr.
*
Michael J. Oakeshott: Modern Avrupann Sosyal ve Siyasal Doktrinleri, s. 164-8. 1939 Cambridge
University Press.
3. Mit zerine*
Benito Mussolini
Mussolininin Napolide 24 Eyll 1922de yapt bir konumadan alnmtr.
Biz kendi mitimizi yarattk. Mit bir inantr, bir tutkudur. Gereklik olmasna gerek yoktur. Bir iyilik, bir umut, bir inan ve cesaret olmas bakmndan bir gerekliktir. Bizim mitimiz ulustur, bizim mitimiz ulusumuzun
bykldr! Ve bu miti, bu ycelii, tam bir gereklie evirmeyi istiyoruz. Geri kalan her eyi, ikinci planda tutuyoruz.
*
Herman Finer: Mussolininin talyas, s. 218. 1935.
4. Faizmin Siyasi ve Sosyal Doktrini*

Benito Mussolini
craat gerekliliinin doktrin ile ilgili herhangi bir aratrma veya deerlendirme yaplmasna izin vermedii Roma yryn takip eden yllar
ok zorlu geti. arpmalar artk kasaba ve kylerde yaplyordu. Pek ok
sknt vard ancak bunlardan en nemli ve kutsal, insanlarn lmesiydi.
Bu insanlar nasl leceklerini biliyordu. Belki de balklarla ve paragraflarla gzelce tanmlanm ve dikkatle aklanm bir doktrin eksikti; ancak
bundan daha belirleyici baka bir ey olacakt: nan. Yine de kitaplar, makaleler, kongre kararlar ve byk kk nemdeki konumalar araclyla
1662
o dnemin olaylarn hatrlayan, yani aratrma yapp kantlar deerlendirme yetisine sahip olan herkes, doktrinin temelinin atma yllarnda atldn grecektir. te faist dnce bu yllarda silahland, artld ve yce
rgtlenme grevine balad. Bireysel vatanda ve devlet arasndaki iliki
sorunu, yetki ve zgrlk sorunlar, siyasi ve toplumsal, zellikle de ulusal
sorunlar; btn bu sorunlar iin bir zm aranyordu, ayn zamanda liberalizm, demokrasi, sosyalizm ve Mason kurulularla olan mcadele devam
ediyordu. () Ancak sistemdeki malum eksikliklerden dolay anti-faistler
iki yzllkle faizmin kendi doktrinini oluturacak kapasitesi olmadn savundular. Oysa bu doktrin ilk olarak, balangta btn dncelerde
olduu gibi iddetli ve dogmatik yadsmayla, daha sonra da 1926, 1927 ve
1928de baaryla yrrle konan rejimin kanun ve kurumlarnda gerekletirilen pozitif yorumlamalarla gzlerinin nnde grltl bir ekilde
bymekteydi.
Faizm gnmzde, yalnzca rejim olarak deil doktrin olarak da bireyseldir. Bu da gnmzde eletirel anlayn hem kendisine hem de dierlerine
uygulayan faizmin daha sonra bavurabilecei kendi ak ve tuhaf bak asn oluturduu anlamna gelir ve bylelikle dnyann karlat uygulama
ya da entelektel sorunlarla yz yze geldiinde kullanlabilecektir.
Btn bunlarn yannda faizm, insanln geleceini ve gelimesini gnmz siyasi kayglarndan tamamen arnk bir ekilde dnp gzlemledike, kalc barn ne mmkn olduuna ne de faydal olduuna inanr.
Bylece mcadelenin terk edilmesinden doan ve zveriye kar korkaklk
anlamna gelen pasizm doktrinini reddeder. Yalnzca sava, btn insan
enerjisini en yksek dzeye getirir ve soyluluk damgasn onu tayabilecek
olanlara vurur. Dier btn abalar geicidir; hibiri kiiyi bu yce karar
vermek zorunda kalaca konuma getirmez: lm-kalm seenei. O yzden, bu zararl bar esasna dayanan doktrin faizm iin de zararldr. Yine
bu yzden, belli bal baz siyasi durumlarla baa kabilmek iin kullanl
olduklarnn kabul edilmesine ramen, hem faizmin ruhu hem de duygusal, dnsel veya uygulamada herhangi bir neden, gl bir milliyet hissi
dourduunda tarihte de rnekleri olduu gibi, paralanabilecek olan btn
uluslararas birlikler ve toplumlar iin zararldr. Bu anti-pasist ruh, faizmle birlikte bireyin hayatna da tanr; yaralarnn zerindeki bandajlara
yazlan Squadristann erei me ne frego slogan1 yalnzca stoac olmayan
bir felsefe eylemidir ya da yalnzca politik olmayan bir doktrin zetidir- bir
sava eitimidir, savan ortaya koyduu risklerin kabul ediliidir ve talya
1
Squadrista, Korkmuyorum slogan tayan sokak savalardr.
1663
iin yeni bir yaam eklidir. Bu yzden faist, intihar hakknda bir ey bilmeden ve intihar hor grerek yaam kabul eder ve sever. Yaam bir grev,
mcadele ve zafer olarak grr, yce ve tamam olmas gereken yaam kiinin kendisi iin, bundan da nemlisi yaknda ve uzakta olan, ayn zamana
ait ya da daha sonra gelecek olan herkes iin yaanmaldr.
Bu demograk rejim politikas yukarda geen nermenin bir sonucudur. Bu sayede Faist kii aslnda komusunu sever, ancak bu komu yalnzca belirsiz ve tanmlanmam bir kavram deildir, kiinin komusunu
sevmesi, gerekli eitim zorunluluunun, stat ve ziksel uzaklk farknn
nnde fazla bir engel tekil etmez. Faizm evrensellii reddeder ve medeni
halklar topluluunda yaamaya layk olabilmek iin adalarn drt gzle
izler, ruh hallerine dikkat eder ve deien kar eilimlerinde geici ve bo
grnmlerle kendini kandrmaz.
Byle bir hayat anlay, faizmi insan medeniyetinin eitli sosyal gruplar arasndaki kar atmalaryla, retim ara gerelerinin deimesi ve
gelimesiyle aklanmasna gre; bilimsel ve tarihin materyalist alglan,
Marksist Sosyalizmin szde temeli olan bu doktrinin kart yapar. Ekonomik alandaki deiikliklerin, yeni hammaddelerin kefedilmesi ve yeni yntemlerle ilenmesinin; bilimsel icatlarn phesiz byk nemi var; ancak
btn bunlar dlayarak insanlk tarihini aklamak yeterli olur demek gln bir hayaldir. Faizm imdi ve her zaman kutsalla ve kahramanla;
dier bir deyile dorudan veya dolayl olarak ekonomik kar gtmeyen
eylemlere inanr. Ynetici gerek glerin, aslnda ynetemeyen, yalnzca
ansla ileri geri dalgalanan kuklalardan baka bir ey olmadn syleyen
teoriye gre, tarihin ekonomik olarak alglan inkr edilirse, deitirilemeyen ve deimez snf sava da yine inkr edilir; bu da tarihin ekonomik alglannn doal bir sonucudur. Btn bunlarn yannda, faizm snf savann toplumun deiiminde stn g olabileceini de reddeder. Sosyalizmin bu iki temel kavram da bu ekilde rtlerek, en sradan kiinin bile
zntlerinin ve aclarnn dinecei sosyal bir birlik istei olan bu insanln kendisi kadar eski arzudan geriye hibir ey kalmaz. Ancak faizm yine
sosyalizmin gerekletirecei, herkes iin maksimum refah garanti etmek
iin belli bir zamanda ekonomik evrim anlamndaki ekonomik mutluluk
anlayn da reddeder. Faizm mutluluun materyalist anlaynn mmkn
olduunu reddeder ve bunu yaratclarna, yani On Dokuzuncu yzyln ilk
yarsndaki ekonomistlere brakr. Dier bir deyile faizm insanl tek bir
ey dnen bir yaratkm gibi (imanlamak ve beslenmek), hayvanlarn
seviyesine indiren ve bu ekilde insanl yalnzca ziksel bir varla indirgeyen refah-mutluluk eitliinin geerliliini de reddeder.
1664
Sosyalizmin ardndan faizm ister teorik alanda, ister uygulamada btn bir demokratik ideoloji sistemiyle mcadele eder ve onu reddeder. Faizm, ounluun yalnzca ounluk olduu iin insan toplumunu ynetebileceini reddeder, yalnzca saylarn periyodik bir istiare ile ynetebileceini reddeder ve evrensel oy kullanma hakk gibi bir mekanik sre ilemiyle asla kalc olarak belirlenemeyecek olan insanln sabit, gerekli ve faydal
eitsizliini onaylar. Demokratik rejim zaman zaman, gerek etken egemenliin farkl, gizli ve sorumsuz bir gcn elinde olmasna ramen, insanlara egemenlik yanlgs vermek olarak tanmlanabilir. Demokrasi szde kralsz bir rejimdir, ancak birden fazla kral tarafndan ynetilir; bir zorba olarak, tek bir kraldan daha mutlak daha zalim ve daha ykc. Bu da faizmin
neden ilk olarak 1922de (kar amal olarak) cumhuriyetilie daha yakn
bir tutum izlediini ve Roma yrynn ncesinde bu tutumu neden terk
ettiini aklar. Ynetim ekli, sorunun gnmzde birincil nem arz etmediinden emin olarak ve sonrasnda gemite ve gnmzdeki monari ve
cumhuriyet rneklerini inceleyerek, monarinin ya da cumhuriyetin mutlak
bir standarda gre yarglanamayaca; ancak o lkenin evriminin ifade edili ekli yani siyasi, tarihi, geleneksel ya da psikolojik, olarak temsil edildii sonucuna ulald. Demokrasi birinci sradaki rejimin yetersizliine dikkat ekerken, ikinci en mkemmel rejim olarak sonsuza kadar yerini koruyarak bu dncenin altnda beklerken; faizm, monari veya cumhuriyetilik
antitezinin yerini alr. Gnmzde cumhuriyetlerin ve de gelecein en ateli siyasi ve sosyal umutlarn ieren monarilerin doal olarak gerici ve mutlakyeti olduu grlebilir.
Faizm, demokrasideki toplu sorumluluk grntsne brnm siyasi
eitlik gibi bu komik basmakalp yalan, mutluluk ve sonsuz ilerleme masaln reddeder. Ancak eer demokrasi tersine ynetim ekillerinde alglanabilirse, yani demokrasi, halkn Devletin acizliine indirgenmedii bir toplum devleti anlamna geldiinde, faizm adn rgtlenmi, merkezi ve otoriter demokrasi eklinde yazabilir.
Faizm, hem siyaset hem de ekonomi alanlarndaki liberalizm doktrinlerine tamamen kar bir tutum almtr. Liberalizmin son yzyldaki (ihtilafl ani baars ho karlanmayan) nemiyle ilgili hibir abart olmamal; o
dnemde ortaya kan pek ok teorinin iinden yalnzca biri ya da gemite
veya imdi btn zamanlarda insanlk iin bir din olarak ne srlmemelidir. Liberalizm yalnzca yarm yzyl hkm srmtr. Avrupann kaderini 1789dan nceki dneme ekmek amacyla oluturulmu Kutsal ttifaka kar bir tepki olarak domu, baarsnn en yksek noktas IX. Piusun
bile bir liberal olduu 1848 yl olmutur. Bu tarihten hemen sonra ise 1665
rmeye balamtr, nk 1848 aydnlk ve umut ylyken bir sonraki yl,

1849 karanlk ve trajedi ylyd. Roma Cumhuriyeti karde cumhuriyet olan
Fransadan ald lmcl darbeyle mcadele ediyordu ve ayn yl Marx sosyalizm dininin kutsal kitab, nl Komnist Manifestoyu yaynlad. 1851de
III. Napolyon liberal olmaktan ok uzak olan darbesini gerekletirdi, tarihteki en belirleyici hareket olarak saylabilecek bir askeri yenilginin sonucu
olan toplumsal bir hareketle tahttan indirildii 1870e kadar Fransada hkm srd. Zaferse zgrlk, din ya da bu dinin peygamberleri hakknda
hibir ey bilmeyen Bismarckn oldu. Almanlar gibi yksek bir medeniyete
sahip bir halkn On Dokuzuncu yzyl boyunca zgrlk dinine kaytsz
kalmalar bir takm sonular dourdu. () Almanya milli birlie liberalizm
doktrinlerinin ok dnda kavutu, Liberalizm mantkl ve aslnda anarinin tarihsel ncs olmasna ramen bu doktrin aslnda monarik olan Alman zihnine ok yabancyd. () talyan birliine bakacak olursak, onun
Liberalizme olan borcu, aslnda Liberal olmayan Mazzini ve Garibaldinin
almalarna olan borcuyla kyaslandnda ikinci derecede kalr. Anti-Liberal Napolyonun mdahalesi olmasayd Lombardiyay geri kazanamazdk
ve yine anti-Liberal Bismarckn Sadowa ve Sedandaki yardm olmasayd
muhtemelen 66da Venedik blgesini kazanamaz ya da 70te Romaya giremezdik.2 Dinin kendi barahiplerinin bile mevcut edebiyat ve atavizmdeki
rme yznden yenilgiye urayan inanlarnn zerinde toplanan alacakaranl fark ettikleri 1870-1914 dnemi, yani milliyetilik, gelecekilik
[ftrizm] ve faizm, liberalizm dneminde sonsuz krdmlere dolandktan sonra, Dnya Savandaki katliamlarla bu dmleri zmeye alt; o
zamana kadar hibir din bylesine korkun bir kurban istememiti. Belki de
liberal Tanrlar kana susamt? Ancak imdi gnmzde liberal inan, kaplarn terk edilmi mabetlere kapatt, terk edilmi nk dnyadaki insanlar,
ekonomi alannda agnostik, siyaset ve ahlak alanlarnda umursamaz olan bu
dine tapnmann zaten oktan meydana geldii gibi ke neden olacann
farkna vard. Bununla birlikte, gnmzn btn siyasi umutlar anti-liberaldir ve bu yzden tek bir retiyi, sanki tarih yalnzca liberalizme ait bir
alanm, liberalizm medeniyet iin son ve deitirilemez bir hkmmesine, tarihsel yargnn dnda deerlendirmek gln olacaktr.
Ancak sosyalizm, demokrasi ve liberalizmin faist gre gre yadsnmas, faizmin yalnzca gidiatn ncesine, gelecek yar-liberal yzyln ilk
yllar olarak grlen 1879 ylna dndrmek istemesi olarak alglanmamaldr; geriye dnmek istemiyoruz; faizm De Maistrei barahibi olarak ata2
Mussolini burada Bismarckn Avusturyallara kar Sadowa (1866) ve Franszlara kar Sedan
(1870) zaferlerine atfta bulunuyor.
1666
mamtr. Mutlak monari ve kilise otoritesine kr ballk gibi eylere hibir

zaman geri dnmedi ve dnemez.
Feodal sistemin ayrcalklar da oldu, toplumun dardan hibir mdahale kabul etmeyecek ve birbiri arasnda hibir iletiim olmayacak ekilde kastlara blnmesi: otoritenin Faist alglannn bylesine bir ynetim
ekliyle hibir alakas yoktur. Bir milletin tmn yneten bir parti, tarihte
tamamen yeni bir gerektir, buna benzer ya da paralel baka bir referans
yoktur. Faizm, kuruluunda liberal, sosyal ya da demokratik doktrinlerinden hangilerinde hl hayatta olan bir deer varsa onlar kullanmtr; tarihe
borlu olduumuz kesin dediimiz eyleri korurken, geriye kalanlar reddeder; dier bir deyile bu, btn halklar ve zamanlar iin phesiz fayda
doktrininin olabilecei anlaydr. On Dokuzuncu yzyln sosyalizm, liberalizm ve demokrasi yzyl olduunu dnecek olursak, Yirminci yzyln
da sosyalizm, liberalizm ve demokrasi yzyl olmas gerektiini syleyemeyiz; siyasi doktrinler geer, ancak insanlk baki kalr ve bu yzyln otorite, sol ve faizm yzyl olmas beklenebilir. nk On Dokuzuncu yzyl
bireyselliin yzylysa (liberalizm her zaman bireysellik anlamna gelir) bu
yzyln kolektivizm; yani devlet yzyl olmas beklenir. Yeni bir doktrinin
nceki doktrinlerin en can alc elerinin hepsini kullanabilecek olmas da
son derece mantkl bir karmdr.
Faizmin kuruluu devletin karakterinin, grevinin ve hedenin anlaydr. Faizm, devleti btn bireylerin ya da gruplarn birbirine bal, yalnzca devletle olan ilikisinin alglanmasnn aksine, mutlak bir yap eklinde
alglar. Liberal devlet anlay, maddi ve manevi olarak mterek bir yapnn faaliyet ve geliimine doru ynlendiren bir g deil, yalnzca kayt altndaki sonularn ilevleriyle snrlanm bir gtr: te yandan Faist Devletin kendisi bilin sahibidir, iradesi ve bir kiilii vardr; bu yzden etik
devlet de denir. 1929da faist rejimin ilk be yllk meclisinde unlar syledim:
Biz faistler iin devlet, yalnzca vatandalarnn kiisel gvenliini salama greviyle megul bir gardiyan olmaktan ibaret deildir; yalnzca belli
bir seviyede refah ve bar iinde yaam artlar temin eden maddi hedei
bir kurum da deildir; nk basit bir ynetim kurulu da byle hedeeri gerekletirebilir. Bireyin ve btn halkn yaamn iyiletiren, karmak maddi gereklerle btn ban koparm tamamen siyasi bir varlk da deildir.
Faizmin alglad ve yaratt ekilde devlet, ruhani ve ahlaki bir gerektir, nk milletinin siyasi, hukuki ve ekonomik kuruluu somut bir eydir:
bylesine bir kurulu devletin balangcnda ve geliiminde, ruhunun grnmnde olmaldr. Devlet hem i hem d gvenliin garantrdr, ayrca
1667
halknn yzyllar iinde dil, gelenek ve inan konularnda gelien ruhunun

bekisi ve ileticisidir. Devlet yalnzca imdiki zamann yaayan bir gerei
deil, gemile ve her eyden nce gelecekle balantldr, bu yzden tek bir
bireyin yaamnn snrlarn aarak milletin z ruhunu temsil eder. Devletlerin kendini ifade etme ekilleri deiebilir, ancak bu ekillerin gereklilii
sona ermez. Vatandalarn yurtta erdemiyle eiten devlettir, grevleri hakknda onlara bir bilin alar; adaletle karlarn uyumlatrr ve gelecek
nesillere bilim, sanat, hukuk ve yardmlama alanlarnda zihinsel bir zaferle onlar birletirir. nsanlar kabile hayatndan gcnn en yksek ifadesi
olan mparatorlua sevk eder: varl uruna hayatn kaybeden yelerinin
isimlerini yzyllar boyunca birletirir; kanunlar uyarnca devletin snrlarn genileten liderlerin ve gelecek nesillerin takip edecei bir rnek olarak
devleti anla aydnlatan dahilerin ansn yaatr. Bireylerin ya da belli bal
gruplarn devlet anlay azaldnda, blc ve merkezi olmayan eilimleri
srdnde, bu gibi olgularn ortaya kt milletler de de geer.
1929dan gnmze kadar, siyasi ve ekonomik alanlarda evrim bu doktrinsel retilerin geerliliini ispatlamak iin her yere gitmitir. Devlet burada en byk neme sahiptir. Kapitalizmin dramatik elikilerine kar bir
zm salayabilecek tek gtr ve kriz dediimiz bu durumla dier devletlerin arasnda da olduu gibi yalnzca devletle baa klabilir. () Faist
Devlet esizdir ve orijinal bir yaratdr. Gerici deil, devrimcidir, nemi giderek artan sendikaclk sistemiyle ekonomik ve sanayideki iilik alandaki
sorunlar karlarken; evrensel partiler arasndaki rekabet, parlamenter rejimin ar gc ve siyasi meclislerin sorumsuzluklaryla siyasi alana yerletirilmesi gereken sorunlarn zmn ngrr; ahlaki alanda dzen, disiplin ve lkenin ahlak kurallaryla belirlenen konularnda itaat salar. Faizm,
devletin organik ve gl olmasn, ayn zamanda geni ve popler destee
dayanmasn ister. Faist Devlet milletin ekonomik eylemlerine bile katlr
ve yaratm olduu mterek sosyal kurumlar ve eitim kurumlar araclyla etkisi ulusal hayatn her alanna ular; ilgili kurumlar erevesinde milletin btn siyasi, ekonomik ve ruhani glerini ierir. Otoritesini tanyan, devaml olarak gcnn farknda olan ve her an ona hizmet etmeye hazr milyonlarca bireyin desteine dayanan devlet, Orta a lordunun zorba devleti deildir, 1789 ncesi ya da sonras mutlakyeti hkmetlere de benzemez. Faist Devlette birey ortadan kalkmaz; aksine oalr, tpk alaydaki bir
askerin yoldalarnn saysyla azalmayp aksine artmas gibi. Faist Devlet
milleti dzenler, ancak bireye de yeteri kadar zgrlk alan brakr; bu her
trl ve gereksiz ve muhtemelen zararl zgrlkten kurtulur, ancak gerekli olanlar tutar; buradaki karar alc g birey deil, yalnzca devlet olabilir.
1668
Faist Devlet genel olarak din gereine ya da talyan Katoliklii denen

bu zel ve pozitif inanca kaytsz deildir. Devlet herhangi bir ilahiyat gtmez, ancak ahlak destekler ve Faist Devlette din insan ruhunun en derin
gstergelerinden biri olarak grlr, bu yzden yalnzca sayg duyulmakla
kalmaz, ayn zamanda korunur. Faist Devlet, Robespierre ve Kongredeki en
ar utaki kiilerin bir zamanlar yapmaya alt gibi asla kendi Tanrsn
yaratmaz: Faizm ilecilerin, azizlerin ve kahramanlarn Tanrsna; ayn ekilde basit insanlarn alglad ve ibadet ettii Tanrya sayg duyar.
Faist devlet iktidar ve hkmet iradesinin somut varldr: Roma gelenei burada, savataki ideal gtr. Faizme gre hkmet, ahlak ve ruh terimlerinde olduu gibi toprak ya da askeri terimlerle ifa edilebilecek bir ey
deildir. Bir imparatorluk gibi dnlmelidir; dier bir deyile, en kk
para toprakta hkm srme gereksinimi duymadan dier milletleri dorudan ya da dolayl olarak yneten bir millet. Faizm iin imparatorluun
bymesi, yani milletin genilemesi, canlln ve tam kart olan rmenin gerekli bir da vurumudur. Ykselen ya da bir dnemden sonra tekrar
ykselen halklar her zaman emperyalisttir; her trl vazgei rmenin ve
lmn iaretidir. Faizm yzyllar boyu aalanma ve yabanclara kleliin ardndan tekrar ykselen talya halk gibi bir halkn eilim ve arzularn
temsil etmek iin en iyi ekilde uyarlanm doktrindir. Ancak imparatorluk
disiplin, btn glerin koordinasyonu, derin grev ve fedakrlk duygusu
gerektirir: bu gerek rejimin uygulamada alma, devletteki pek ok gcn
karakteri ve Yirminci yzylda talyann bu kendiliinden ve kanlmaz
hareketine kabilecek olanlara ve On Dokuzuncu yzyln bu modas gemi ideolojisini hatrlatarak kar kanlara ynelik alnmas gereken kat
nlemler aklar; sosyal veya siyasal dnmn byk tecrbesini yaama
cesareti olan her yerde reddedilmitir; nk milletin daha nce hi bu kadar otorite, ynlendirme ve dzene gereksinimi olmamt. Her an kendine zg doktrini varsa faizmi gnmzn doktrini olarak gsteren binlerce
iaret vardr. nk eer doktrin yaayan bir eyse, bu da faizmin yaayan
bir inan yaratt ve bu inancn urunda ac eken ve len insanlarn zihinlerinde ok gl bir inan olduu gereiyle ispatlanmtr.
Faizm bundan sonra dnyada, kendilerini gerekletirerek, insan ruhunun tarihini temsil eden btn doktrinlerin evrenselliine sahiptir.
*
Benito Mussolini Political and Social Doctrine of Fascism, International Conciliation No: 306 New
York, Carnegie Endowment for International Peace, January, 1935, pp. 6-17.
1669
5. Tutsak Edilmi Akl*

Czeslaw Milosz
Czeslaw Milosz (1911- 2004) Polonyal modern bir airdir. Varovann 19391944 yllar arasnda Almanlar tarafndan igalinin dehetini yaamtr ve ounluu komnistlerden oluan Polonya hkmetinin diplomatik hizmetine katlmtr.
Rusyann kendi anavatanna dayatt komnizmden giderek daha da rahatsz olurken, Washington ve Pariste kltrel iler sorumlusu olarak hizmet vermitir. Milosz 1953te hkmetinden ayrlm ve bunu 1953te nemli kitab Tutsak Edilmi
Aklda aklamtr. Kitap, komnizmin entelektel yaam kontrol altna alma yntemini analiz ediyor ve zellikle Dou Avrupal Komnistlerin Bat demokrasilerine
olan tutumlarn aklyor.
Orta ve Dou Avrupa lkeleri Imperiuma3 katlmadan nce kinci Dnya
Savan yaadlar. Bu sava Bat Avrupa lkelerinde olduundan daha ykcyd. Sava yalnzca ekonomilerini deil, o zamanlar sarslmaz gibi grnen
pek ok deerlerini de yok etti.
Adam yaad dzeni doal olarak karlama eilimindedir. nnden
getii evler, insan elinden km rnlerden ok topraktan frlam kayalara benzer. Oste veya fabrikada yapt ilerin, dnyann ahenkle ileyii iin gerekli olduunu dnr. Giydii kyafetler tam olmas gerektii gibidir, Roma togas da Orta a zrh da giyse ayn derecede iyi olaca dncesine gler. Bir devlet ya da banka yneticisine sayg duyar, ona zenir,
belli bir miktar paraya sahip olmay bar ve gvenliin asl garantisi olarak
grr. Gnn birinde bir atlnn, kendisinin iyi bildii kedilerin uyuyup ocuklarn oynad bir sokakta, kemendiyle gelip geenleri yakalamaya baladna inanamaz. Byle bir davran rneinin btn insan topluluklar iin
ortak olmadn fark etmeden olabildiine gizlice, zel olduu dnlen
ziksel ihtiyalarn karlamaya alktr.
Bombalarn krd pencere camlar dklm bir sokaktaki ilk turu,
dnyasnn doalln sarsar. Rzgr aceleyle boaltlm oslerden kalan, akla kasalar, anahtarlar, konferanslar, kuryeler ve sekreterleri getiren
zerinde zel veya ok Gizli yazl ktlar uuruyor. imdi ise rzgr
onlar herkesin okuyabilecei ekilde sokaa savuruyor; yine de kimse okumuyor, nk herkes bir para ekmek bulmakla megul. Gariptir osler ve
gizli dosyalar btn anlamlarn yitirmi olsa da dnya dnmeye devam ediyor. Adam sokan daha aasnda, bombann ikiye bld bir evin nn3
Sovyet sistemini kast ediyor (y.n.)
1670
de durur, insanlarn evlerinin gizlilii, aile kokular, kovan yaamnn scakl, sevginin ve nefretin hatrasn tayan mobilyalar gz nne serilmi.
Evin kendisi ise artk bir kaya bile deil, al, beton ve kiremitten oluan bir
iskeleden ibaret; nc katta iinde ykanm olanlarn hatralaryla dolu
yalnz bir kvet. Evin nfuzlu ve saygn eski sahipleri imdi a biila, patates bulabilmek iin tarlalarda geziyor. Bu ekilde para, tek gecede deerini
kaybeder ve anlamsz, zeri baskl kt ynlar haline gelir. Adamn yry, onu duman tten yknt tepesini sopayla kartran, milleti btn
dmanlardan kurtaracak byk lider hakknda bir arky slkla alan kk bir ocua getirir. ark kalr, ama dnn lideri oktan gemiin bir paras haline gelmitir.
Adam abucak yeni alkanlklar kazandn fark eder. Bir zamanlar sokakta bir cesede rastlasa, polise haber verirdi. Bir kalabalk toplanr, pek ok
laf edilir yorum yaplrd. imdi ise biliyor ki hendekte yatan bu kararm
cesedi grmezlikten gelmeli ve gereksiz sorular sormaktan kanmal. Silah
ateleyen kiinin de kendine gre nedenleri vardr, belki de bir Yeralt hesaplamasnn cezasn veriyordu.
Ortalama bir Avrupal da, ehrinin yaam alanlarna blnm olmasna
alk deildir, ancak tek bir yasa onu bu yeni yaam ve dnce ekline zorlayabilir. A Blgesi bir rk iin, B Blgesi baka bir rk, C Blgesi baka bir
rk. Yerletirmenin son tarihi yaklatka sokaklar yk arabalar, at arabalar, el arabalar kuyruklaryla; bohalar, yatak, sandk, kazan, ku kafesleri tayan insanlarla dolar. Her ey bittiinde ise iki bin kii kendini bir zamanlar iki yz kiinin yaad bir binada bulabilir; hi deilse herkes uygun blgesine yerlemitir. Sonrasnda C Blgesinin etrafna yksek duvarlar dikilir ve her gn bir yn erkek, kadn ve ocuk vagonlara doldurularak, bilimsel olarak katledilip cesetlerinin de yaklacaklar zel olarak yaplm fabrikalara gtrlr 4.
Kementli atl bile bir askeri kamyonet klnda ke banda ortaya kar. Bu ke bandan geen bir adam, kendine doru tutulmu bir tfekle
karlar, ellerini kaldrr, kamyonete bindirilir ve bundan sonra ailesi ve
arkadalar onu bir daha gremez. Bir toplama kampna gnderilmi, ya da
bir idam mangasyla kar karya kalm olabilir, az devlet aleyhinde barmamas iin bantlanm; ancak yine de arkadalar iin bir uyar grevi
gryor. Belki de kii evinde oturarak byle bir sondan kurtulabilir. Ancak
bir aile babas karsna ve ocuklarna ekmek ve orba getirmek iin dar
Milosz burada Polonyal Yahudilerin muayene kamplarna gnderilmeden nce Varovadaki gettolarda toplandklar Nazi politikasna atfta bulunuyor.
1671
kmak zorundadr ve her gece onlar da babalarnn eve dnp dnemeyecei hakknda kayglanrlar. Bu artlar daha yllar boyu devam ettii iin
herkes gitgide ehre bir ormanm gibi, Yirminci yzyl insanna da gl
canavarlar arasnda yaayan bir maara adamym gibi bakmaya balar.
nceleri kiinin tm yaam boyunca ayn ad ve soyad tamasnn kesin olduu dnlrd; imdi ise pek ok nedenden dolay ismini deitirmek ve uydurulmu bir biyograyi ezberlemek akllca olur. Sonu olarak
sivil devlet kaytlar da tamamen karmak bir hale gelir. Herkes formaliteleri umursamamaya balar, bylece rnein evliliin bile birlikte yaamaktan
baka bir anlam kalmaz.
Saygdeer vatandalar, etecilii su olarak grrlerdi. Bugn ise banka
soyguncular birer kahraman, nk aldklar para aslnda Yeraltna gidecektir. Bunlar genelde gen ocuklardr, annelerinin oullar, ama grn aldatcdr. Birini ldrmek onlar iin ahlaki hibir sorun tekil etmez.
lmn yaknl, utanc yok eder. Erkekler ve kadnlar idamlarnn tarihinin parlak ayakkabl ve kaml iman bir adam tarafndan belirlendiini renmelerinin ardndan deiirler. Dnyadaki son evleri, dikenli tellerle
evrilmi kk bir toprak parasnda, ortalkta iftleirler. Barikatlara koup tanklara kar tabancalar ve benzin ieleriyle savamaya hazr daha ergenlik andaki kzlar ve erkekler genliklerinin tadna varr ve ahlak standartlarna olan sayglarn kaybederler.
Hangi dnya doal? Daha nce var olan m yoksa sava dnyas m?
Kiinin tecrbe leminde de varsa ikisi de doaldr. nsann yaad btn
kavramlar, kendilerini iinde bulduklar tarihsel bilginin rndr. Akclk
ve srekli deiim, fenomenin zellikleridir. nsan ylesine esnek bir canldr ki kendine byk saygs olan bir vatanda drt ayak zerinde rengrenk
tyl bir kuyrukla, iinde yaad dzene uyduunun bir iareti olarak srnecei gne akl erdirebilir.
Dounun insanlar Amerikallar ciddiye alamaz, nk insanlara yarglar ve dnme alkanlklarnn nasl ilikili olduunu reten tecrbeleri hi yaamamlardr. Hayal gc eksikliinin sonucu berbattr. Belli bir
sosyal dzende ve belli bir deerler sisteminde doup bydkleri iin her
dzenin doal olmas gerektiini ve bunun insan doasyla uygun olmad iin sremeyeceini dnr. Ama yine de gnn birinde ate, alk ve
klc renebilirler. Her trl imkn dahilinde meydana gelecek olan budur,
nk dnyann bir yarsnn korkun felaketler geirirken dier yarsnn
ise bu uzak dostlarn rahatszln lm ve gazetelerden rendii On Dokuzuncu yzyl tarz yaantlarna devam ettiklerine inanmak gtr. Son rnekler bize bunun mmkn olmadn gsterir. Varova veya Budapetede
1672
ikamet eden biri bombalanan spanyann ya da yanan anghayn grntlerine bakmtr, ama sonunda bu ve dier pek ok felaketin gerekte nasl
meydana geldiini de renmitir. NKVD 5 ile ilgili masallar okumutur, ta
ki bir gn kendisi de onunla uramak zorunda kalana kadar Bir ey eer
bir yerde varsa, her yerde vardr. Bu, yapt gzlemlerden kard sonutur ve bu yzden Amerikann anlk refahna hi inanc yoktur. Avrupada
1933-45 yllarnn baka yerlerde ne olacann n gstergesi olduundan
phelenir. Kaytszln kt notlarla deil, lmle cezalandrld sert bir
okul ona sosyolojik ve tarihsel dnmeyi retmitir. Ama onu mantksz
dncelerden kurtaramamtr. Bat lkelerindeki iddetli deiiklikleri ngren teorilere inanma eilimindedir, nk kendisinin yaad zorluklardan onlarn kaabildii gereini hakszlk olarak grr.
Onun iin eriilebilir tek dnce sistemi diyalektik materyalizmdir ve
onu eker nk kendi tecrbeleri nda anlalabilir bir dil konumaktadr. Bat dnyasnn aldatc doal dzeni diyalektik materyalizme gre
(Stalinci versiyonu), kriz sonucu kmeye mahkmdur. Bir krizin olduu
her yerde, iktidar snf proletarya devrimine kar koruma olarak faizme
snr. Faizm sava, gaz odalar ve krematoryumlar anlamna gelir. Doru, Amerikadaki kriz o zaman iin terhisin6 olacan tahmin etmitir; doru, ngiltere sosyal gvenlik ve sosyal salk hizmetini o zamana kadar bilinmeyen ekilde karmtr; ABDdeki komnist kart histeriyi her ne balatmsa, byk oranda silahl ve dmanca bir gcn korkusuyla harekete
geirilmi olduu da dorudur. Bunlar yine de baka ynlerde ispatlanm
bir formln deiik trevleridir. Dnya Faizm ve Komnizm arasnda blnrse, Faizm aka kaybeder, nk burjuvazinin umutsuzca snaca
son kalesidir. Burjuvazi demagoji yoluyla hkm srer bu da uygulamada
nemli mevkilerin karar annda lgnla kaplan sorumsuz kiilerle dolu
olduu anlamna gelir. Bu lgnlklar Hitlerin Doulu insanlar iin acmasz politikas veya Mussolininin talyay savaa sokmas gibidir.
Kiinin bu sonuca varmas iin Stalinci olmasna gerek yok. Aksine,
Merkezde [Moskova] oluan sistemden herhangi bir fayda salanabileceinin ne kadar pheli olduunu bilerek adam kocaman bir meteorun bu
perianl yeryznden sildiini grdnde ok sevinirdi. ansn hesaplar ve bu yzylda Tanrnn yerini alan varlk, dier bir deile tarih tarafndan lanetlenen taraf tutmasnn akllca olmayaca sonucuna varr. Maruz
kald propaganda her ekilde Nazizm ve Amerikanizmin ayn ekonomik
5
6
NKVD Sovyet gizli polisidir.

Komnist ekonomistler 1945te milyonlarca askerin hzla terhis edilmesiyle Amerikada byk
bir isizlik krizi olacan ngrmt.
1673
artlarn rn olduu iin tpa tp ayn olduklarn ispatlamaya alr. Bu

propagandaya, ortalama bir Amerikalnn Hitlercilik ve Stalinciliin birbiriyle ayn olduuna ikna eden gazetecilere inandndan sadece biraz daha
az inanr.
Hiyerarinin daha yksek bir basamanda duruyorsa ve bylelikle Bat
ile ilgili bilgilere eriebiliyorsa bile, hl dnyann bu yarsnn gl ve
zayf ynlerini tartamaz. Kulland optik ara grn yalnzca nceden
belirlenmi alanlarn ierecek ekilde yaplmtr. Onunla bakarak yalnzca
grmeyi beklediini grr. rnein hukukun sadece bir parti arac eklinde var olduu, insan eyleminin tek kriterinin etkililik olduu bir toplumda
yaamaya alk adam, her vatandan hukuki yaptrmlara bal olduunu
hissettii bir sistem hayal etmeyi zor bulur. Bu yaptrmlar belki de ayrcalkl gruplarn karn korumak iin karlmtr, ancak karlar deise bile
yaptrmlar kalr ve eski kanunlar yenileriyle alt etmek kolay deildir. Her
vatanda balangc ok uzak gemite kalan kanunlar ana dolanmtr. Sonu olarak toplu yaam mekanizmas ylesine beceriksizce oluturulmutur
ki, gerekten aktif olmak isteyen herkes snrlamalardan kurtulabilmek iin
umutsuzca urar.
Orta ve Dou Avrupallar, Batnn zellii sandklar gecikmeleri, sama
kararlar, siyasi kampanyalar, karlkl sulamalar, kamuoyu yoklamalarn ve demagojiyi anlayamaz. Ancak ayn zamanda bu ykmllkler zel
vatandaa belli bir gvenlik garantisi verir. Bir kimseyi sokaktan zorla alp
bir toplama kampna gndermek ynetimin houna gitmeyen bireyle aka en mkemmel baa kma yntemidir; ancak bu yntemleri tek sulu kiinin, yasann belli bir paragrafnda aka cezalandrlabilir olarak tanmlanan bir eylemde bulunan adam olduu lkelerde kurmak zordur. Nazi ve
Komnist ceza yasalar, cezai ve cezai olmayan eylemler arasndaki snr
kaldrmalar konusunda benzerdir: birincisi suu, Alman halkna kar yneltilen her trl eylem olarak, ikincisi ise proletarya diktatrlnn karlarna kar yneltilen her trl eylem olarak tanmlar. Doulu adamn burjuvazinin cansz formalizmi olarak adlandrd ey dier yandan aile babasnn, insanlar yerine kutup aylarnn zenginletii bir blgeye gitmesindense akam yemei iin ailesine dneceini garanti eder.
Hukuki zihniyete sahip lkelerde, kii sulu olsa da olmasa da herkesin
ayn evkle suu itiraf ettii bilimsel ikencenin uygulanmas kolay deildir.
Propaganda, halk demokrasileri vatandalarn Bat hukukunun iktidar snarnn karlarna boyun een bir kurgudan baka bir ey olmadna dair
ikna etmeye alr. Belki bu bir kurgudur ama yneticilerin isteklerine o kadar da boyun emez. Bir kimseyi sulu bulmak istiyorlarsa, onun sulu ol1674
duunu ispatlamak iin ter dkmeleri gerekir; savunma avukatlar kanunun

teknik ayrntlar ardna saklanr; dava eitli temyizlere srklenir vs. Aka sular kendi rts altnda ilenir, ancak imdiye kadar Bat hukuku, ynetilenlerin olduu kadar yneticilerin de elini balamtr. Bunun da g ya
da zayk kayna m olduu kiinin inancna gre deiir.
Hukukun doasnn farknda olan Amerikallar, demokrasiyi herkesin
farkl yne krek ektii garip bir kaya benzetir. Pek ok curcuna ve karlkl smr vardr ve herkesi birlikte krek ekmeye ikna etmek zordur.
Byle bir kaya kyasla, totaliter bir devletin alm kreklerle son srat giden kadrgas ylmaz grnr. Ama bazen garip kayn zerinden geip gidebildii kayalklara totaliter gemi arpverir.
*
Czeslaw Milosz, The Captive Mind, Leheden evirisi Jane Zielonko, sf: 24-31, 1953, Alfred Knopf
Inc.
4. Kavgam*
Adolf Hitler
Kavgam, (Main Kampf) Adolf Hitlerin (1889 1945), kk bir Avusturyal
gmrk memurunun olunun, daha sonra Almanyadaki Nasyonal Sosyalist Partisinin Fhrerinin ve nc Reichn anslyesinin otobiyograsidir. Kitap, ilk olarak iki
cilt halinde, 1925 ve 1927 yllarnda yaymlanmtr.
Doa, daha zayf olan bireylerle gl olanlarn elemesini pek az arzulad gibi, stn bir rkla aa bir rkn karmasn hi arzulamaz. Byle
bir durumda, stn rkn oalmas iin kendisinin yz binlerce yldr harcad btn emekler, bir kalemde yok olup gidecektir.
Tarihi tecrbeler nezdinde, bunun saysz delili mevcuttur. Gayet ak
grlmtr ki, Ari kann herhangi bir ekilde aa rklarla karmasyla,
netice, kltrn taycsnn sonu olmutur.
***
Bu nedenle, halk devletin en yce amac, bu rka ilikin birincil unsurlarn korunmasna nem vermektir. Bu unsurlar, kltr oluturur ve daha
stn bir insanln gzelliini ve saygnln yaratr. ()
Bunun gereklemesiyle birlikte Halk Devlet, tm eitimini, sadece
bilginin pompalanmasna deil, tamamen salkl vcutlarn oalmasna
ynlendirmelidir. Zihinsel becerilerin eitimi, ikincil bir nemi haizdir. Fakat burada yine, her eyden nemli olan karakter geliimidir, zellikle de
1675
sorumluluu sevinle stlenmek iin eitimle balantl olan irade gc ve

kararlln arttrlmasdr. Bilimsel bir eitim ise en sonda gelen unsurdur.
Bylelikle, Halk Devlet, u varsaymla yola kmaldr: bilimsel olarak
eitimi az, fakat ziksel olarak salkl olan ve byk bir kararlla, irade
gcne sahip olup gl, salam bir karakteri olan kii, ulusal toplum iin,
zeki ama zayf bir kimseden ok daha deerlidir.
***
Demokratik kitle krini reddederek, bu dnyay en iyi, yani en stn
insanlarn emrine veren bir hayat gr, mantken bu insanlarla birlikte
ayn aristokratik ilkeye itaat etmek ve saygn kiiler iinde, en iyi kafalara,
liderlii ve en byk etkiyi garantilemek zorundadr. Bu bak asnn temeli, ounluk mantna deil, kiilik mantna dayaldr.
***
Ben, Alman i Partisine girdikten hemen sonra, propagandann idaresini elime aldm. () Propaganda, tekilttan ok nde yrmeli ve nce bu
tekiltta kullanlacak insan malzemesini salamaldr. ()
Byk kitlelerin ruhu, yarm nlemlere ya da zayklara ak olmamaldr.
Bir kadn dnn ki, ruhsal hissine, soyut bir akl yrtmeden ok,
tamamlayc g iin duyulan tanmlanamaz, duygusal zlem tarafndan
etki edilsin. Ayn, bu kadnn zaya hkmetmek yerine, gl bir erkee
teslim olmas gibi, kitleler de, ynetilmeyi ynetmekten daha ok severler.
Kendilerine salanan liberal zgrlkle karlatrldnda, kendine rakip
tanmayan bir doktrin, onlar iten ie daha ok tatmin eder; sz konusu
zgrlkle kendilerini kaybeder, onunla ne yapacaklarn bilemez ve hatta
kendilerini yalnz hissederler. ()
Byk kitlelerin algsal yetenei olduka snrldr, anlaylar azdr, fakat unutkanlklar muazzamdr. Bu gereklerin nda, btn etkili propagandalar, kendini birka konuyla snrlandrmak ve bu konular, en son
kii bile byle bir kelimeyle neyin amalandn hayal edebilinceye kadar,
sloganlar gibi kullanmak zorundadr.
*
Adolf Hitler: Kavgam, s. 56, 234, 392, 595, 613, 661, 846. 1939 Houghton Mifin Company.
1676
7. Yirminci Yzyln Mitosu*

Alfred Rosenberg
Adolf Hitlerin Kavgamnn yan sra, Alfred Rosenbergin ok satan kitab Yirminci Yzyln Mitosu (1930), Nazi dnya grnn en yetkin eserleri arasnda yerini almtr. Estonya doumlu Rosenberg (1893-1946), 1917ye kadar Moskovada
mimarlk eitimi grm, daha sonra gittii Mnihte Nazi partisine katlmtr. Parti
gazetesinde yayn ynetmenlii yapan Rosenberg, daha sonra Nazi hkmetinde de
nemli grevlerde bulunmutur.
Btn g mcadeleleri, iteki kn dtaki ifadeleridir. 1914n btn devlet sistemleri, tpk toplumsal, dini ve felse dnya grleri ve deerleri gibi, oktan yklmtr. Hibir yksek ilke, hibir yce kir, insan
hayatn kar konulmaz ekilde ynetmez. Grup gruba, parti partiye, milli
deerler uluslararas hkmlere ve hissizlemi emperyalizm yaylan pasizme (barseverlie) kar mcadele eder. Ekonomi, devletleri ve halklar
altndan alarla tuzana drr. Finans ilkellemi, hayat kknden sklmtr.
Btn sahalarda bir dnya ihtillinin balangcn belirleyen Dnya Sava, trajik bir gerei gstermitir: Hayatn feda eden milyonlarca insann
fedakrl, ordular kendileri iin lmeye hazr olanlardan daha farkl gler kazanmtr. Savata lenler, deersizlemi bir devrin felaketine feda
edilenlerdir ama onlar ayn zamanda () yeni bir gnn ve yeni bir inancn ehitleridir.
len kan canlanmaya balamtr. Onun mistik tezahr altnda Alman
ruhu yeni bir hcre yaps gelitirmitir. Gemi ve imdiki zaman, yepyeni bir kta grnm ve gelecek iin yeni bir grev ortaya kmtr. Bundan byle tarihin ve gelecein grevi, snfa kar snf mcadelesi, sekler
itikada kar dini dogma mcadelesi deildir. Kann kanla, rkn rkla ve halkn halkla birlemesidir. Bu, ruh deeriyle ruh deerinin mcadelesi anlamna gelmektedir.
Tarihin rksal yorumu, arabuk aikr olacak bir anlaytr. Saygdeer
insanlar, zaten ona hizmet eder. ok uzak olmayan gelecekte yk arabaclar, yenidnya resminin binasn tamamlayabileceklerdir.
Ancak, yenidnya resminin ardndaki itici gler olan rksal ruhun deerleri henz tam bilinli hale gelmemitir. Ruh, ieriden grlen rk demektir. Ya da bunun tam aksi bir ifade ile sylersek, rk ruhun d grndr.
Hayat rksal ruha uyandrmak, onu en yksek deer olarak grmek ve devlet, sanat ve dindeki dier deerlere kendi organik yerlerini rksal ruhun ege1677
menlii altnda tayin etmek demektir. Bu, yzylmzn grevidir: Yeni bir
hayat mitinden yeni bir tip insan yaratmak. Bu grev cesaret gerektirir; her
bir bireyin, btn bir yeni neslin ve elbette, gelecek birok neslin de cesareti gereklidir. Kaos, hibir zaman korkaklar tarafndan uzaklatrlmad gibi,
yeni bir dnya da hibir zaman gszler tarafndan kurulmamtr. Her
kim ileri gitmek isterse ardndaki kprleri yakmaldr. Her kim byk bir
yolculua karsa eski evinin mobilyalarn ardnda brakmaldr. Her kim
yce olan iin gayret gsterirse daha az ideal olan brakmaldr. Gelecek ilk
Alman Devletinin yeni insan, btn phe ve sorulara kar sadece tek bir
cevab bilir: Bunu yapmaya kararlym!
***
Bugn yeni bir inan domaktadr: Kan miti- kan savunmann insann
ilahi tabiatn savunmak olduu inanc. Kuzey Avrupal kannn, eski ayinlere stn gelen ve onlarn yerine geen gizemi temsil ettiine dair olan ve
en sarih bilgide vcut bulan inan.
() Alman Avrupa, dnyaya insanolunun en parlak idealini sunmutur:
Karakterin deerini btn ahlakn temeli olarak retme. Kuzey Avrupal tabiatn en yksek deerlerine, vicdann zgrl ve haysiyet krine vgnn zafer arks...
Bu bilgi, yeni bir dnya grnn, yeni bir eski devlet teorisinin temeli;
insanlarn aa dzende gasp edilen hkimiyetini devirmek ve hayatn tm
admlarna nfuz eden farkl bir ahlak oluturmak iin bize tek bana g
verecek olan yeni bir hayat algsnn mitidir.
***
Bir rkn, bir halkn hayat, ne mantkl olarak gelien bir felsefe ne de
doa yasalarna gre zlen bir sretir; esrarengiz/mistik bir sentezin
ifadesi, rasyonel srelerle aklanamayaca gibi sebep-sonu analizleriyle de anlalabilir hale getirilemeyecek olan ruhun bir faaliyetidir.... Son
tahlilde, resmi rasyonel eletirinin tesine geen her felsefe, bilgiden ok
bir dorulamadr; manevi ve rksal bir dorulama, karakterin deerlerinin
dorulamas.
Ne tarih ne de kahramanlarmzn zayklar rtbas edilmelidir fakat
onlar aan ebedi mitsel unsurlar fark edilmeli ve belirlenmelidir. Bylelikle, byk ruhlar dizisi doacaktr: Odin, Siegfried, Widukind, II. Frederick,
Eckhart, Vogel-weide, Luther, Byk Frederick, Bach, Goethe, Beethoven,
Schopenhauer, Bismarck. () Bu yeni deerlendirmeye hizmet etmek, gelecek Devletin okullarnn misyonudur. Deerlendirmeyi btn Almanlara
ak hale getirmek, gelecek on yllardaki tek deilse de en byk grevdir.
1678
Ancak okullar, Almanlara ait bir gelecek dleyen iyi bir Alman tarihi retmenini halen beklemektedir. Mit hayat bulunca, o retmen de gelecektir.
*
Alfred Rosenberg: Yirminci Yzyln Mitosu, s. 1-2, 114-15, 117-18, 629. 1930.
C. DEMOKRAS
1947 ylnda UNESCO [Birlemi Milletler Eitim, Bilim ve Kltr Kurumu], dnyadaki temel siyasal kavramlara ilikin atmalar incelemeye karar verdi. Dolaysyla,
takip eden senede, demokrasi krine ilikin bir alma balad. Oslo niversitesinde
Profesr Arne Naess tarafndan hazrlanan bir anket, be yzden fazla uzmana gnderildi ve cevaplar derlenerek 1951 ylnda yaymland. Aadaki metin, cevaplarn analizine dayanarak Naess tarafndan kaleme alnm Sonular ve anketin bir
ksmn iermektedir. Anket, Dou ve Bat arasndaki atmaya iaret etmekle
birlikte, bunlar arasnda da en azndan genel amalara ilikin szl bir anlama olduunu gstermektedir. Uzmanlar Kurulunun aklad zere, amalar beyannamesindeki ittifak, etkileyici bir hakikattir. Dnya tarihinde ilk kez, demokratik olmayan
hibir doktrinin ileri srlmedii grlmtr.
1. 1951 Unesco Demokrasi Nedir? Anket

kinci Dnya Savan izleyen yllarda uzman olsunlar olmasnlar, dnya halklar, inan/kir atmalar hususunda, tarihin hibir dneminde olmad kadar bilinlendiler. deolojik atmalar her yerde, milletler arasnda, milletler iinde, zihinler arasnda veya zihinler iinde srmeye devam
ediyor.
Bu atmalarda, demokrat szc dier szcklerin hepsinden daha
fazla rol oynamaktadr. Peki, demokrasinin anlam nedir, neyi ifade eder, ne
ima eder? Herkese ve her bireye, tek ve ayn anlam m ifade eder? Yoksa herkesin uruna savamaya deer grd ey, her neyse, sadece onu ifade etmek iin mi kullanlr?
Demokrasi, iki dnya savanda da ortak bir parola olmutur. 1918 Kasm zaferinin7 demokrasinin zaferi olduu sylenmiti. Roosevelt, Stalin ve
Churchill tarafndan 1943 Aralknda Tahran Konferansnda biimlendirilen kinci Dnya Sava Mttek Kuvvetlerinin ortak amac, demokratik
milletlerden oluan bir dnya ailesi kurmakt. 1945 ylnn ubatndaki
Yalta ile Austosundaki Postdam bildirilerinin ikisi de, ayn ilkeye vurgu
7
Birinci Dnya Savann ttifak Devletleri aleyhine bittii tarih. (y.n.)
1679
yapt: Byk Gler, zgr Avrupann siyasi ve ekonomik problemlerini

demokratik ilkelerle uyumlu bir ekilde zme niyetlerini akladlar ve bu
ilkeyi Almanyadaki ortak siyasetlerinin temeli yaptlar.
Bu bildirilerde demokrasi ve demokratik kelimelerini kullanrlarken,
acaba ayn eyi mi kastediyorlard? Uzlama sadece kelimeler zerinde miydi, yoksa esas hakknda da uzlamlar myd?
Takip eden olaylar: Dou Avrupadaki seim anlamazlklar, yeni demokrasi trlerine ve bu lkelerde kurulan halk demokrasilerine ilikin
anlamazlklar, UNESCO ierisindeki genel anlamazlklar, Byk Glerin
bildirilerinde kullanlan kelimelerin anlamlar zerinde mutabakat olmad
gibi, ilkelerin somut uygulamalar durumunda zerinde uzlalabilecek kesin bir kstasn olmadn kantlamtr.
Sz konusu anlamazlklar uzun sreli ideolojik eletiriler ve kar eletirilere neden olmakta, kabaca ifade etmek gerekirse, argmanlardan birisi
demokrasinin rk ayrmnn, emeki kitleler ile smrge halklarnn suiistimalinin kabul grd yerde baarl olamayaca sylerken, dieri,
demokrasinin seimlere sadece tek bir partinin katld ve kart grlere
msamaha gsterilmeyen bir yerde var olamayacan iddia etmektedir.
Bu iddetli anlamazlklarn arka plannda ne vard? Demokrasi kelimesinin kullanmndaki ve yorumlanndaki farkllklar nasl aa kavuturulacakt?
Mesele, sadece bir terminoloji meselesi olmayp telmihleri geni kapsamldr; birbirine ters ynlerde gelien tarihi olaylarn, toplumsal koullarnn,
siyasi rntlerin, ideolojik yaplanmalarn, kamuoyu tercihlerinin ve eitimin oluturduu bir arka plan vardr. Sanayi uygarlnn ve teknolojinin
dnya halklarnn zerindeki arpc etkinin yaratt devasa sorunlarla i
ie girmitir. nsanlk tarihinde benzeri yaanmam bir dnya apnda entegrasyon hareketinin dourduu genel sorunlarn parasdr. Sorun, sadece
bir felsefe sorunu ya da devlet ile birey arasndaki ilikilerin dzgsel temeline ilikin bir sorun olmayp, bir sava ya da bar meselesidir.
kinci Dnya Savann sona ermesinin ardndan gelen yllarda yaymlanan ok saydaki makale, bror ve kitap sorunun stne gitmitir. Filozoflar, insanclar, sosyologlar, siyaset bilimciler, gazeteciler ve devlet adamlar
kir ayrlklarn tahlile almlar, bir zamanlar itenlikle uzlalan ilkelerin somut uygulamalarnda yaanan anlamazlklarn sorumlularn ve sebeplerini tartmlardr.
Ancak sorun henz uluslararas seviyede, uluslararas anlaya doru
planl gayretlerin genel erevesi ierisinde ele alnmamtr.
1680
UNESCO tarafndan balatlan aratrmann esas amac bu eksiklii gidermek zere, uluslarn arasnda, kart ideolojik kamplar arasnda, felse
olarak tarafsz mnazaralar dzenlemek suretiyle, anlamazlklar aydnlatmak, farkllklar uluslararas gr alverii araclyla tefsir etmek, dzgsel temellerini zmleyerek uzlamaya gtrebilecek kaynaklar aratrmaktr.
Bu aamada, aratrma, halen, en nemliler arasnda grnen drt problem kmesine odaklanacaktr.
lki, demokrasi kelimesinin sloganvari karakteri ve anlam belirsizliine ilikin genel problemdir: Kelimenin ihtiva ettii farkl kavramlar var mdr, suiistimalin kstaslar nelerdir, bir kullanm eklini doru olarak benimseyip dierlerini reddetmenin tarihi temelleri nelerdir?
kincisi, yalnzca siyasi bir kavram olarak resmi demokrasi ile etra
bir sosyal ve siyasi bir kavram olarak gerek demokrasi arasndaki ilikiye
dair genel problemdir: Demokrasi sadece evrensel ve eit olan oy kullanma
haklarn m akla getirir, yoksa szgelimi, eitime ve ekonomiye ilikin olanlar gibi, dier alanlardaki eitlik haklarn da ifade eder mi?
ncs, msamaha, muhalefet hakk problemidir: Demokrasi herhangi bir dncedeki herhangi bir grubun, siyaset hayatnda rol almas ve
kamuoyunu etkilemesi hakk anlamna gelir mi? Bu haklarn snrlar var
mdr? Varsa nelerdir? Demokrasi mutlaka birden ok partinin varl m
demektir? Demokrasi, antidemokratik gruplara kar mcadele grevini mi
belirtir?
Drdncs, mevcut tartmalarda belirgin olan kullanm ve yorumlama farkllklarnn dzgsel temellerine ilikin problemdir: Farkllklar deer yarglarnn azaltlamaz atmalarn yanstmakta mdr, yoksa uzlamaya ynelik alan gleri ve daha derin kir birliklerini gizlemekte midir?
Sosyal Demokrasi Siyasi Demokrasiye Kar
S bir siyasi demokrasi kavramyla etra bir sosyal demokrasi kavram arasndaki ztlk, ilk kez 1848 ylndaki Bat Avrupa krizinde iddetlenmitir. Problemlerin, evrensel oy kullanma hakkna dair ekonomik ve
sosyal karmlar zerinde odaklanm olduu sylenebilir. Sosyalistler ile
Komnistler, demokrasi deyince, mantk ve zarur olarak siyasetten sosyal, ekonomik, vb. alanlara kadar, btn haklarn eitliindeki genilemeyi
anlamlardr: szgelimi, ayrcalklar ortadan kaldrma, snf ayrmcln azaltma ve hatta retim vastalarn kamulatrlma gibi. Liberallerin ve
muhafazakrlarn tepkisi byk lde terminolojiktir. Onlar, demokrasi
1681
teriminin sosyal ve ekonomik alanda zorunlu hibir sonucu olmadn, sadece siyasi bir mahiyeti olduunu ispata almlardr. 12 Eyll 1848de
Assemble Constituantede yapt nl konumasnda Alexis de Tocqueville, bu dnce yapsn u kelimelerle ifade etmitir: Hayr, beyler, demokrasi ve sosyalizm zaruri olarak birbirine bal deildir. Sadece farkl deil,
ayn zamanda birbirine karttrlar. Yoksa sizler, bana demokrasinin dierlerinden daha can skc, daha igzar ve daha snrlayc ynetim biimi olduunu, dierlerinden tek bir farknn halk tarafndan seilmi ve halk adna
hareket ediyor olmas olduunu mu sylemeye alyorsunuz? Eer yleyse
zorbala meru bir hava vermek, bylece ona nceden sahip olmad g
ve bana buyrukluk salamaktan te bir ey yapmyorsunuz demektir. Demokrasi, bireysel bamszlk alann geniletir, sosyalizm ise daraltr. Demokrasi herkese tam deerini verirken, sosyalizm herkesi nemsiz biri, vasta, ara klar. Demokrasi ve sosyalizm, sadece eitlik kelimesiyle birbiriyle
balantldr; aradaki farka dikkat ediniz: Demokrasi zgrlkte eitlik ister,
sosyalizm ise zgrln kstlanmasnda ve klelikte eitlik ister.
Tocqueville tarafndan vurgulanan farkn, siyaset felsefesi ve siyaset bilimine dair bir dizi Bat antlamalar vastasyla, gl bir ekilde stesinden
gelinmitir. Modern Demokrasiler hakkndaki klasik almasnda Lort Bryce
kendi konumunu yle ifade etmitir: ... Hkmetin ynelecei amalar nemseme deil, sadece bir devlet ekli olan- demokrasinin, herhangi bir
devlet eklinde ortaya kabilecek ve baka devlet ekillerinde muhtemelen daha rahat ileyecek ekonomik eitlikle hibir alakas yoktur. () Politik eitlik, mlk eitliiyle birlikte ya da ondan bamsz olarak var olabilir. ()
Bu dn tarz iddetli hcumlardan kurtulamamtr.
Resmi demokrasi kavram, sosyalist ve komnistlerin, anarist ve sendikaclarn alayc zmlemelerine konu olmutur. Bu saldrlarn en gze
arpan, Lenin tarafndan Devlet ve htillde balatlandr: Kapitalist toplumda, onun geliimine en uygun koullar altnda, demokratik cumhuriyette, hemen hemen tam bir demokrasiye sahibizdir. Ancak bu demokrasi, daima kapitalist smrnn dar erevesi tarafndan snrlandrlr ve dolaysyla, bir aznlk yani sadece mlk sahibi snfa ait olan, sadece zenginler iin olan demokrasiye indirgenir. Kapitalist toplumda zgrlk, eski Yunan Cumhuriyetlerindekiyle hemen hemen ayn kalr: Kle sahiplerine zgrlk. Kapitalist smr koullar sebebiyle, modern cretli kleler, ihtiya ve fakirlikle o kadar ezilmilerdir ki, siyasetle uraamazlar. Olaylarn
olaan barl dzeninde, nfusun ounluu politik ve sosyal hayata katlmaktan men edilmitir.
1682
Stalinin 1936 Taslak Anayasasna dair konumasndaki burjuvazi ve Komnist demokrasi mukayesesi de ayn tarzdadr: Demokrasiden bahsederler. Fakat demokrasi nedir? Kart snarn olduu kapitalist lkelerde demokrasi, son tahlilde, gller iin, varlkl aznlk iindir. SSCBde bunun
tam aksine, demokrasi alan halk iindir, yani herkes iindir.
Size gre, Tocqueville ve Bryce ile Lenin ve Stalinden alnan tartma
satrlar arasndaki en can alc farklar nelerdir? De Tocqueville ve Lenin,
demokrasi ve zgrlk arasndaki iliki hakknda anlamazla m dmtr? Eer yleyse anlamazlklar hangi mahiyettedir?
Sonular
Lincolnn zm yolu, demokrasiye ilikin ideolojik kir birliklerinin
analizi iin mnasip bir k noktas salamaktadr. Genel mutabakat, hkmetin mekn gerekesinin halka ve dnya halklarna kelimenin en geni
anlamnda hizmet etmek, her bir bireyin kiisel imknlarn dierlerinin
ansn tehlikeye atmadan gelitirebilmesi iin mmkn olan tm vastalara
eriimi salamaktr.
Hkmetin halk tarafndan oluturulmas gerektiine dair genel bir
sylem mutabakat sz konusudur. Bu demektir ki, toplumun refah iin
nemli kararlar almakta, ulamakta ve gerekletirmekte, toplum sakinlerinin en youn ve en yaygn katlm salanmaldr. zerinde anlalan
bir baka konu da, bu tr bir katlmn, halkn nne getirilen meselelerle
ba edebilmesinin, asgari seviyede genel eitimi, bo zaman ve enerjisi
varsa mmkn olabileceidir. Hatta zorlu kriz dnemlerinde halkn yaygn
katlmnn bir lde azaltlmas ve hkmet eklini kkten deitirmeye
ynelik frsat giriimlere cevaz verilmemesi ynnde de kir birlii mevcuttur.
Ayrca, ekonomik, eitimsel ve kltrel deerlere eriimin eitlii ilkesi
zerindeki genel mutabakatn sonucu olarak, hibir bireyin, kendi belirli
yetenei veya kurnazlyla, dier bireyleri kendine daimi bir ekilde balla indirgemeye veya ekonomik, eitimsel ve kltrel deerlere eriimlerini
srekli olarak azaltmaya hakk yoktur dsturu da kabul grmektedir.
Halk kelimesinin genel olarak kabul edilen en geni yorumundan, rk
ya da renk ayrmna kar genel bir ret doduu gibi; din, felse eilim veya
doutan soyluluk temeline dayal ayrma kar da bir ret doar.
Halkn oluturduu hkmet doktrinlerinde ve siyaset sorunlarna zm
olacak rehber niteliindeki bilgiye mracaatlarda, rtl bir biimde, sekinlerin, saf kann igdlerini takip eden bir Fhrerin ve Gefolgschaftn
mistik sezgileri temelinde liderliine itiraz vardr.
1683
Tm ideolojik kamplarda, nceki doktrinleri itenlikle kabul eden, zaruri ihtiyalarna gre yaamaya alan ve imdiye kadar gerekletirilen
baarlardaki eksikliklerden yaknan insanlarn olduu dncesi kabul grmektedir. Dolaysyla, asl eletiriler, tutarszlklara yneliktir. /yle ki/ bir
gr as kabul edilmi bile olsa, sra ortak emel ve ilkelere geldiinde,
kural olan, sahte ballk olup, itenlik istisnadr; /bu nedenle/ ortak emel ve
ilkelerin yasalamas, bunlara gerek uluslar ve gerekse uluslararas dzeyde
bireyler ve kurumlar tarafndan yaplan mracaatn sklndaki art, onlarn yayn kabul grmesini itenlikle isteyenlere, aratrma ve dnya apnda
eitim kampanyalaryla gittike mkemmelletirilmesi gereken esiz bir ara
verir.
*
Richard McKeon, Gerilimlerle Dolu Bir Dnyada Demokrasi, 511-14, 517-18. 1951, UNESCO yaynlar.
2. Karar An*
Oswald Spengler
Oswald Spengler (1880-1936) bir Alman ortaokul retmeniyken ok okuyan
bir tarih lozofuna dnmtr. 1919da baslan Batnn k balkl eseri eski
dnyada mevcut sarmal tarih grn ele almtr ve Romann k ve Batnn
o zamanki durumu arasnda paralellik kurmutur. Spengler, herkes dnyann, Birinci
Dnya Savann bir sreliine geciktirdii bar ve demokrasiye doru ilerlemesini
srdreceini dnd bir dnemin savalarn, bunalm ve Sezarc diktatrln nceden tahmin etmitir. Gzlerinin nnde dalp giden modern kltr kmser. Bu gr 1933te baslan Karar An kitabndan alnan aadaki blmde
en iyi ekilde ifade edilmitir.
Demokratiklemenin Kltr zerindeki Etkisi Nedir?

Yaamn bu modern devrimi, temelleri ve ayn zamanda ifadesi btn
Kltrlerin son dneminde ykselie getii grlen Megalopolistir8. Bu
ta ve talam ynlar dnyasnda, topraktan fkran ve srekli byyen kyl kalabalklar, korkutucu anlamdaki insan ynlar yapay ve bu
yzden ksa mrl bedenlerin yorulabildii biimsiz insan kumu: program ve ideallerin model alnd parti ve kurumlar, ama nesillerin yolunun
8
Modern byk ehir.
1684
gelenekle doyurulmu olduu bu doutan gelen g, hepsinden nce kendini tm yaamn verimsizliinde ifade etmesi, aile ve rkn devamll igds, artk kalmad. Salkl bir rk olduklarnn birincil gstergesi olan
ocuk bolluu artk yorucu ve sama bir hale gelmitir. Bu durum kendilerini atomdan haline getiren Megalopolislilerin egoizmi, gnmz kolektivizminin kart deildir, bu ikisi arasnda hibir fark yoktur; bir atom yn tek bir atomun olduu kadar canszdr, ancak yaratc kayg iinde, ismini devamll iin soyunun kannda yaamn srdrme drts olan
egoizmin iaretidir. te yandan souk zek, o yalnz gonca, kaldrm tohumu muazzam insan kitlelerinde lizlenir. O artk eski kyl ailelerin ait olduu dl srdke sadk kalan tutumlu derin bilgelik deildir, ancak gnn, gnlk gazetelerin, ksa mrl edebiyatn, millet meclislerinin, gerek olan, yani doal byyen eylerden geriye kalanlar kemiren eletirisi Kltr.
nk kltr bymedir. Bir millet Kltrnn gerek damgasn ve tarzn ne kadar iyi temsil eder, gsterirse (Kltrn en soylu yaratlar iinde
ait olduu milletin kendisi vardr) ve mevkiiler arasndaki mesafeler hakknda kkl kyl snfnn ehir aristokrasisine kar saygs ne kadar gerek
olursa, stat ve mevkiinin oluturduu organik yaradl daha da zenginleir. Burada iktidar sahibi aileler, evreler, kiiliklerdeki yksek form dzeyi,
gelenek, eitim, grenek, doutan gelen stnlk yaam, btnn kaderini
gsterir. Bu ekildeki bir toplum mantksal snamalar ve grler tarafndan el demeden braklr ya da ortadan kaybolur. Her eyin tesinde, ekonomik snara gre deil, mevkie gre oluturulmutur. Materyal olan ekonomik snar, Adam Smithin yaklak yzyl nce Marxn s ve sinik bir
sisteminde yaratt Rasyonalizmin bymesi ile gelien ngiliz bak as,
beyaz rklarn btn dnce gr ve iradesine hkmederken bu ana kadar
kazand gereiyle daha fazla hakl karlamaz. Bu, toplumun gerilemesinin bir iaretinden baka bir ey deildir. Bu yzyl bitmeden nce insanlar
kendilerine aknlkla bu sosyal form ve derecelerin ii ve iveren temelinde yani bireyin sahip olduu ya da olmak istedii servet, gelir veya maaa
gre deerlendirilmesinin nasl bu kadar ciddiye alndn soracaklar. nk bu standartlar altnda nemli olan parann kazanld ve gerek bir mlk
haline geldii sosyal konum deil, miktardr. Temelde bir ve ayn tr olan,
metropol kaldrmn ayn tohumu, hrsz ve cokulu konumalar yapan provokatrden borsa ve parti avantajlaryla ilgili speklasyonlar yapanna kadar
btn proletaryan ve sonradan grmelerin bak asdr.
Ancak toplum sonuna kadar bir kltr, bir form sahibi olmay, uzun
sre disiplin ve tm nesiller tarafndan yaratlan bir yasa, binlerce ad
1685
gemeyen ve nadiren bilinli yaplan zorunluluk ve balarla btn varolua ileyen yaamn ahlaki grntsne sahip olmay ima eder, ama bunlar
araclyla Hal Seferlerinin ve On Sekizinci yzyldaki soylulukta olduu
gibi genellikle ulusal snrlar gz ard ederek, toplumun btn yelerini
yaayan tek bir birime dntrr. te mevkii belirleyen budur, topluma
ait olmak ile sylenmek istenen budur. Alman rklar arasnda neredeyse gizemli bir ekilde onur diye adlandrlr. Bu onur btn nesillerin yaamlarna ileyen bir gt. Kiisel onur kiinin sosyal onur, mesleki onur ve ulusal
onur iin duyduu vasfsz sorumluluk duygusuydu. Kii, toplum yaamn
ve kendisininkiyle ayn anda bakalarnn varln da paylard. Yapt
her eyde sorumluluk kendisinden sonra gelenler tarafndan paylalr ve
o gnlerde ister kendi ister bakasnn suu yznden olsun, kiinin onuru
zedelendiinde veya kendisinin ve ailesinin onur duygusu lmcl bir yara
aldnda len yalnzca ruhu olmazd. Grev dediimiz her ey, gerek haklarn tmeli, her tr haysiyetin ilk esas, onurla ilgilidir. Kyl snf ve her
tr zanaatkr, tccar ve memur, eski bir soydan gelen prens; hepsinin onuru vardr. Olmayanlar, bu konuda hibir anlam gremeyenler kendileri ve
bakalar karsnda namusunu korumaya alanlar kabadr. Her gerek
toplumun kurallarna gre, soyluluun kart olan, daha iyi bir yaam ve
hissiyat gds kaybolduunda ve snf ve partilerin toplumsal davranlar bayalatnda gnmzde hrsl kimselerin sand gibi yoksulluk
veya para ihtiyac deil, budur.
Alamayan ve baz alardan krlgan ve hastalkl hale gelmi olan formunun On Sekizinci yzyln sonuna kadar varlk ve iyiletirilme dzeyine
erimi olan Bat Avrupann aristokratik toplumundan, baarl Anglo-Priten burjuvazi tahminlerini 1840lara tad. Arzusu kendi yaam formunda
soylularla ak atmak ve mmknse ilerine girmekti. Yeni hayat aknn
sorulmasnda, kii eski bymenin bu formlarnn ne kadar gl olduunu grr. spanyol Gney Amerikasnda ve ngiliz Kuzey Amerikasndaki
iftiler spanyol asilzadelii ve ngiliz lortluundan model alnan gerek bir
aristokrasi oluturdular. Bu gruplardan ikincisi 1861 Savanda yok oldu
ve yerini New York, Chicago sonradan grmelerine ve milyarlk devlet gelirlerine brakt. Ardndan 1870ten itibaren yeni Alman burjuvazisi Prusya
memur ve resmi snfnn sk hayatna yayld. Ama bu durum sosyal varln gerek zdr: kendi yetenei ve isel gcyle st mevkilere ykselenler
yerlerinden alnmal, eer bundan byle onu temsil edecekse bu kat form ve
artsz etik tarafndan soylulatrlmal ve oullar ve erkek torunlar soyuna
tanmal. Canl bir toplum aadan ve dardan iine akan deerli kanla
kendini srekli yeniler. Canl formunun sre esnasnda kararsz kalmak1686
szn iine alma, artma ve asimile etme kapasitesi gcn snar. Bu yaam
formu bariz hale geldikten ya da varlk ihtiyacn rten eletirmenlerin
farkna vardktan hemen sonra bile onunla doludur. nk o zaman kii, her
eit insan ve eylemi btnn hayatndaki kendi yerine yerletiren bir yap
ihtiyacn kaybeder, bu da organik yaplanmayla ayn olan ksmlarn gerekli
farkllnn ve eitsizliinin farkna varlmasdr. Kii kendi mevkiine temiz bir vicdanla bakamaz hale gelir ve alt sralara nasl grevi gerei olarak
bakmas gerektiini unutur ama ayn ekilde alt sralar da yalnzca bunun
sonucu olarak, alt sralamay uygulamay ve onu doal ve gerekli grmeyi
unutur. Bu ekilde her zaman devrim aadaki ayaklanmalara yer aacak
ekilde yukardan balar. Kadim zamanlardan kalan evrensel haklar, talep
etmek akllarna hi gelmemi olanlara verilmitir. Ancak toplum insanlarn
eitsizliine dayanr. Bu doal bir gerektir. Gl ve zayf tabiatlar, ynetmek ya da ynetilmek iin domu tabiatlar, yaratc ve yeteneksiz, onurlu,
tembel, hrsl ve uysal tabiatlar vardr. Her eyin genel dzende bir yeri vardr. Kltrn nemi arttka, soylu bir hayvan ya da sebzeye daha da benzer
ve bileenleri arasndaki fark daha da artar, bunlar kartlklar deil, farklardr; nk yalnzca mantkla ortaya karlabilir. Kylleri eiti gibi grd
hibir gzel ryada bile iini bilen hibir ustaba, vasfsz iilerin kendine
eitiymi gibi hitap etmelerine izin vermez. Bu durum insan ilikilerinde
doal olandr. Eit haklar doaya aykrdr, yalanan toplum trnden sapmann bir gstergesidir, geri dnlemez knn balangcdr9. Gelenekle desteklenen ve yzyllar boyunca bym olan sosyal yapnn yerine
baka bir ey koymak isteme aptalldr. Yaamn yerine konacak baka bir
ey yoktur. Yaamdan sonra yalnzca lm vardr.
Temelde niyet budur. Deimeye ve gelimeye deil, yok etmeye alyoruz. Her toplumdaki yozlam eler srekli olarak dibe batar: yorgun aileler, stn soyun nesillerinin dm yeleri, ruhani ve ziksel baarszlklar, bayalklar. Kiinin yalnzca toplant, halk evleri, trenler ve ayaklanmalarn saysna bakmas yeter; bir ekilde btn bunlar baarszlktr, bedenlerinde salkl gdlerle yaamak varken kafalar, harcanm hayatlar; en nemli organlar olan azlar iin kavgaclk ve intikamla dolu insanlar. Bunlar byk ehirlerin dkntleri, her yerde byk ve soylu dnyaya muhalefet olan ve nefretiyle birleen gerek ayak takm, her anlamda yeralt dnyas: siyasi ve edebi Bohem, msrif soylular (Orleans Dk Catiline ve Philippe Egalit)10 enkaz akademisyenler, maceraperestler ve spekla9 Bunu Bamszlk Bildirgesi ile karlatrnz (sf.935).
10 Philippe Egalit (Eitlik) (1747-1793) Jakoben ilkelerini uygulayan ve kuzeni on altnc Louisin
lm lehinde oy kullanan Fransz prensi.
1687
trler, sulular ve fahieler, aylaklar ve soyut bir ideal iin birka zavall tutkunla muhatap olan iradesizler. Hayatlarn smren kt ans iin intikam
alma arzusu, her eit onur ve grev duygusunun yokluu ve almadan
para kazanmann snrsz al, sorumluluk getirmeyen haklar onlar birbirine balar. Btn toplumsal hareketlerin ve Radikal partilerin kahramanlar ite byle sisli ortamlardan kar. Burada zgrlk szc, k alarndaki anlamn alr. Sylenmek istenen: medeniyetin btn balarndan,
her tr form ve gelenekten, anlamsz fkeleriyle kendilerinden stn bir yaam ekli olduunu sandklar btn insanlardan bamszlk. Gurur ve sessizce ekilen yoksulluk, grevin yerine getirilmesi, grev ve inan adna her
eyden feragat etmenin, kiinin kaderine boyun emesindeki ycelik, sadakat, onur, sorumluluk, baar: btn bunlar kk drlen ve aalananlarn srekli olarak yzne vurulur
te bu sayede Nihilizm, her tr yksek formun proletaryasna, zndeki kltre, onu tutan ve tarihi bir rn olan topluma kar sonsuz bir nefret doar. Formu olan herkes onu iyice renir, onunla kendini rahat hisseder, sradan bir kii ise onunla kendini zincirlenmi, altnda zgrce hareket edemez hisseder; bu incelik, zevk ve gelenek duygusunun, doutan
daha grgl kimselere ait olmas gerekir; bir grev duygusunun ve feragatin sama gelmedii fakat bir ayrcalk salad evreler olmas: btn bunlar Nihilistleri eski zamanlarda kelerde saklanan ve oralarda Thersites11
gibi azlar kprten anlamsz bir fkeyle doldurur, fakat imdi bu, gerek
dnya grnts eklinde beyaz rklarn geneline yaylmtr. nk an
kendisi kaba bir hale gelmitir ve ou kii kendisinin ne kadar bozulmu
olduundan habersizdir. Btn parlamentolarn kt davranlar, eer almadan para getirecekse kt ilere genel olarak gz yumma eilimi,
toplumun btn evrelerinde ruhani bir rn olan caz ve Zenci danslar, fahie gibi boyanm kadnlar, roman ve oyunlarnda iyi yetimi insanlarn
doruluklaryla dalga geen yazarlar, her tr sosyal kstlama ve zaman iinde kazanlm geleneklerin frlatlp atlmasn soylularn ve eski asil ailelerin bile uygunsuz bulmas: btn bunlar ba ekenin artk kaba insan yn olduunu kantlar.
Ancak dnyann bir yars onlar artk doutan gelen bir gereklilik olarak grmedii ve bunun olmak ya da olmamak sorunu olarak alglamad iin iyi yetimi formlara ve eski geleneklere glmserken, dier yars her eyi ykacak bir nefretle yanan nefreti, herkesin sahip olamad belli
olan ve yklmas gereken eylere kskanl serbest brakmaktadr. Yalnz11 Thersites Homerin lyada eserindeki aksi ve deforme sava.
1688
ca gelenek ve grenek deil, her trl incelik: gzellik, zarafet, kyafet zevki, rahat, iyi davranlar, konuma zarafeti, kiinin uzuvlarn kontrol, eitim ve disiplin; kaba ruhu kan kaynayana kadar kzdrr. Gzel biimli bir
yz, ince bir ayan att haf ve zarif bir adm demokrasinin kartlardr.
Otium cum dignitatenin12 boks malarna ve alt gnlk yarlara tercih edilmesi, gzel sanatlar ve iirin takdir edilmesi, hatta iekler ve nadir meyvelerle dolu gzel bir bahenin zevki hep yaklmal, ezilmeli ve paralanmaldr. stnl yznden Kltr dmandr. Yaratl anlalamaz veya iten ie sindirilemez, herkese gre olmadndan dolay yok edilmelidir.
Nihilizmin eilimi byledir. Kitleleri gerek kltr dzeyinde eitmek
kimsenin aklna gelmez, bu ok byk skntdr ve muhtemelen belli bal nermeleri de yoktur. Aksine, toplumun yap seviyesi halk tabakasnn
standardna gre ayarlanr. Genel eitlik hkm srecek, her ey ayn ekilde kaba olacaktr. Ayn para kazanma yolu ve ayn harcama zevki: Panem
et circenses13 artk istenmiyor, artk anlalmyor. stnlk, grg, zevk ve
her trl isel mevki tanm sutur. Etik, dini, ulusal kirler, ocuk ve aile
iin evlilik, Devlet otoritesi: btn bunlar eski moda ve gericidir. Moskova
sokaklar hede gsterir ancak buraya hkmeden Moskovadaki bir ruhtur.
Bolevizmin evi Bat Avrupadr ve Voltaire ve Rousseaunn uslu renciler
olduu evrelere hkmeden, Adadaki Jakobencilikte etkin ifade ekli bulan
ngiliz materyalist dnya grnden beri de yledir. On Dokuzuncu yzyl
demokrasisi oktan Bolevizme kadar gelmitir: yalnzca mantkl sonularnn cesareti eksiktir. Bastille ve eitlik isteyen giyotinden 1848 Komnist
Manifesto tarihindeki sokak atmalar ve ideallere bir adm uzaktr; Bat
arclndan ise yalnzca iki adm uzak. Bolevizm bizi korkutamaz, bize
hkmeder. Eitlik dncesi insanlar ve eteleri ayn kefeye koyar, zgrl Kltr ve toplumdan kopmay ierir.
*
Yazan, Oswald Spengler, The Hour of Decision, eviri: Charles Francis Atkinson, sf. 87-97, 1934,
Alfred Knopf Inc.
3. zgrlk Testi*
Winston S. Churchill
Winston S. Churchill (1874-1965) Yirminci yzyln ilk yarsnda ngilterenin
nde gelen devlet adamlarndandr. 1930larda Nazi belas hakkndaki uyarlaryla
12 Saygn bo zaman faaliyetleri
13 Ekmek ve oyun salama Roma demagojisine takipi kazandran klasik yntem.
1689
ve 1940-1945 yllar arasndaki kahramanca sava liderliiyle nldr. Nazizmin ve

ayn ekilde komnizmin de dman olarak, Franklin D. Roosevelt ile birlikte kinci
Dnya Sava srasnda zgr dnyann szcs oldu. Dehas kendini her meselenin iine ileyerek gsterdi. Bunun en iyi rneklerinden biri ise, 1944te yapt bir
konumada zgr bir toplumun zorba ynetimden nasl ayrt edilecei sorusuna
verdii yanttr. (KE)
zgr bir Toplum iin Vazgeilmez artlar Nelerdir?
1. fade zgrl, kar kma zgrl ve dnemin ynetimini eletirme zgrl var m?
2. Halkn onaylamadklar bir Hkmeti grevden alma hakk var m ve
iradesini gerekletirebilecekleri anayasal yollarn saland ak m?
3. Yrtmenin iddetinden, lin tehdidinden ve herhangi bir siyasi partiye bal herhangi bir kuruluun tehdidinden uzak hukuk mahkemeleri var m?
4. Bu mahkemeler, insan zihninde ahlak ve adaletin geni ilkeleriyle zdeleen ak ve iyi dzenlenmi kanunlar uyguluyor mu?
5. Hem fakir hem zengin iin, hem Hkmet grevlileri hem zel kiiler
iin tarafszlk sz konusu mudur?
6. Kiinin haklar, devlete kar grevlerine bal olarak korunuyor, aklanyor ve yceltiliyor mu?
7. Ailesini geindirmek iin her gn zorluklar ve mcadeleyle para kazanan sradan bir kyl ya da ii, Gestapo gibi Nazi ve Faist partilerin
balatt tek bir partinin kontrolndeki acmasz polis tekilatnn bir
gn karsna karak onu adil ve ak bir mahkeme olmakszn gtrp
esaret ve kt muameleye maruz brakaca korkusunu tayor mu?
*
London Times, 29 Austos 1944.
4. Birleik Avrupa*
Winston Churchill
Britanyann kinci Dnya Sava srasndaki byk sava lideri Winston Churchill,
bir Birleik Avrupa [kri] iin nde gelen bir temsilcidir. Bu kri, 1946 ylnda Metz
ve Zrihteki konumalarnda dile getirdi. Aadaki blm, Laheyde 7 Mays 1948
ylnda Avrupa Kongresi ad altndaki toplant vesilesiyle yapt bir konumadan*
alnmtr.
1690
Bu konu hakknda 1946 ylnda Zrihte konutuumdan ve ngiliz Birleik Avrupa Hareketi 1947 ylnda faaliyete geirildiinden beri, gelien olaylar, baarlarmz beklentilerimizin ok tesine tamtr. Bu sebep, akas
ya hayati ya da sadece akademikti. Eer akademik olsayd, yol kenarnda
solard, ama eer bu karanlk dnemde Avrupann ve dnyann hayati bir
ihtiyac idiyse, o zaman bir kvlcm, birok lkede kadnlarn ve erkeklerin
kalbi ve zihninde daha kuvvetli ve parlak olarak alevlenecek bir yangn balatrd. Aslnda meydana gelen budur. Byk devletler, kendilerini btn
ynetim gleriyle birlikte balamlard. Birleik Devletlerin kudretli cumhuriyeti, Marshall Plann desteklemiti. On alt Avrupa Devleti, imdi ekonomik amalarla ortaktr; bei, yakn ekonomik ve askeri ilikiler kurmutur.
Umuyoruz ki bu z, uluslarn birliinde eski yerine artk kavumas gereken
talya gibi, skandinav ve ber Yarmadas halklar tarafndan da zamanla
benimsenecektir. ()
Birleik Avrupa krinin kimden ktyla ilgili atmalarla zamanmz
boa harcamamalyz. Pek ok geerli modern patentler sz konusudur. Bu
kre hayat verilmesi ve onun sunumuyla alakal pek ok nl isim mevcuttur fakat sanrm hepimiz, hak iddialarmz Fransa Kral Navarreli Henryye
brakmalyz. O ve byk Bakan Sully, 1600 ve 1607 yllar arasnda, nde
gelen on be imdi on alt- Hristiyan Avrupa Devletini temsil etmek iin
daimi bir komite kurmaya altlar. Bu kurulu, dini atmalar, milli snrlar, iteki karklklarla ilgilenen btn meselelere bir hakem ve Doudan
geleno gnlerde bu, Trkler demekti- herhangi bir tehlikeye kar ortak bir
eylem olarak hareket etmeliydi.
Kendisi [Fransa Kral Henry], buna Byk Proje derdi. Bu kadar uzun
bir zamandan sonra bizler, Byk Projenin hizmetkrlaryz. Bu kongre,
Avrupann tm zgr lkelerinden dnce ve eylem liderlerini bir araya
getirmitir. Tm politik partilerin devlet adamlar, tm Kiliselerin liderleri,
gzide yazarlar, meslek gruplarnn liderleri, avukatlar, sanayi liderleri ve
nl sendikaclar burada hep beraberler. Aslnda, Avrupann siyaset, sanayi, kltrel ve ruhani hayatnn en etkili unsurlarnn temsili gruplar,
u an burada bu eski salonda bir aradadr. Ve her ne kadar herkes buraya
kendi bireysel yetkinliiyle davet edilmi olsa da, bu Kongre ve ulalmas
mmkn olan her sonu, hakkaniyetle Avrupann sesi olarak kabul edilebilir. Aslnda, bu sesin, gemiin hatalar ve kinleri sebebiyle olumu, bugn
karmzda olan tehlikelerin ortasndaki, geleceimizi karartan kargaa ve
bezginlik sahnesine kma zaman gelmitir. Blnmelerimizi iddetlendiren ve younlatran snrlar ve engelleri kademeli olarak bozarak yaklaan
tehlikelerden kendimizi gemiin kinlerini unutarak, milli intikamlarn ve
1691
garezlerin lmesine izin vererek korumalyz. Avrupann gerek miras olan

byk edebiyat hazinemizle, romantizmimizle, ahlakmzla, dncelerimizle ve hepimize ait msamahamzla, dahilerinin anlatmlar ve onuruyla
hep beraber neelenerek kendimizi tehlikelerden korumalyz. Ne var ki tm
bunlar, bizlerin sava ve zulmlerle yaylan kavgalar, aptallklar, korkun
savalar ve acmasz ve irkin iliyatlar sebebiyle neredeyse frlatlp atlmtr. ()
Avrupa Birlii Hareketi, olumlu bir kuvvet olmak zorundadr ve gcn
bizlerin ortak ruhani deerlerinden almaldr. O, demokrasi inancnn ahlaki kavramlara dayanan ve grev hissiyle ilham alnm dinamik bir anlatmdr. Hareketimizin merkezinde zgrlk tarafndan himaye edilen ve yasalar
tarafndan desteklenen bir nsan Haklar Berat kri vardr. Ekonomi ilkelerini ve savunma politikalarn, genel siyasi yapdan ayrmak mmkn deildir. Ekonomik alanda ortak ama ve ortak askeri savunma, kanlmaz olarak adm adm daha yakn bir siyasi birlik paralel siyasetiyle birlikte ilerlemelidir. Gereki olarak sylemek gerekir ki bu, baz fedakrlklar veya ulusal egemenliklerin birlemesini gerektirir. Ama tek bana birok ve ayrc
geleneklerini ve karakter zelliklerini, Nazi, faist ya da komnist olsun totaliter sistemler altnda kesinlikle sonsuza dek ortadan kalkacak ulusal geleneklerini tek bana koruyabilecek daha byk bir egemenlii umursayan
tm uluslar tarafndan tedrici bir varsaym olarak kabul edilmesi uygundur
ve ayn zamanda mmkndr.
Bir sre nce ifade ettiim gibi, Almanlarn elini tutmak ve onlar tekrar
Avrupa ailesine dahil etmek, muzaffer uluslarn gurur duyulmas gereken
grevleridir. En gl ve gzide Franszlarn bazlarnn da bu ekilde dnyor olmasndan son derece sevinliyim.
Avrupay ykntlarndan yeniden ina etmek ve onun nn dnyay
tekrar ileriye doru aydnlatmas iin, ncelikle kendimizi fethetmeliyiz. Bu
ekilde, maddi eylerin olaanst deiimiyle, ycelik, gnlk hayatmza
dahil edilebilir. Avrupa, Franszlarn ve Almanlarn hepsinin, hepimizin verebileceini talep ediyor. Ben, bu sebeple, davetlimiz olan Alman Delegasyonuna burada ho geldiniz diyorum. Bizler iin Alman sorunu, Almanyann
ekonomik hayatn yeniden eski haline getirmek ve Alman rkn eski nne,
eski gcne kavuturmaktr. Ama bunlar, gemiten kalan kt etkilerini
halen unutamadmz Alman askeri gcnn yeniden yaplanmasna veya
tekrar iddial hale gelmesine komularn ve kendimizi maruz brakmakszn
gerekletirmeliyiz. Birleik Avrupa, bu iki tara soruna tek bir zm sunmaktadr ve gecikme yaanmakszn uygulanabilecek tek zm de zaten
budur. ()
1692
Burada yaptmz veya planladmz hibir ey, Birlemi Milletlerin

dnya organizasyonunun stn yetkisiyle elimez. Aksine, savata da ilan
ettiim gibi, her zaman inanmmdr ki, bir Avrupa Konseyi, ikincil olmakla
birlikte dnya organizasyonunun nemli bir blmdr. Byk sorumluluklarm olduu zamanlarda, ikincil olmak kouluyla, birok blgesel konsey olmas gerektiini ve bunlarn, dnya organizasyonunun ihtiaml ve
sarsntsz ekilde kurulmasn salayacak muazzam stunlar ekillendirmesi gerektiini dnmmdr. Benim ya da drt sene nceki temennilerimin ve dncelerimin istikameti bu yndedir. Zorlu tecrbelerimizin
bizleri bir aile yapt askeri alandan bir rnek vermek gerekirse, bir dnya
hkmeti tasarsnda, ya da daha fazla ordu gruplu bir sistemin -ama
bu defa bar ordular- tek bir st merkeze tabi olmas gereklidir. Buradan
hareketle, bu byk gruplardan birini ekillendiren geni Sovyet Birliini
grdm. Avrupa Konseyi de, mparatorluu ve Refahyla Byk Britanya da
dahil olmak zere, bir dieridir. ncsyse, tm byk kazan ve etki
alanlaryla birlikte Bat Yarmkredeki karde cumhuriyetleriyle Birleik
Devletlerdir. ()
Hadiseler, belli bir lde bu ynde ilerlemitir ancak bu, ihtiya duyulan ruhla veya ekilde gereklememitir. Bat Yarmkre, zaten kendisini bir birlik gibi temsil etmektedir. Bizler Laheyde hkmetlerimize yeni
Avrupay oluturmalarnda yardm etmek zere toplandk. Ama nc byk ve eit ortamzn uyumsuz davranlar ve politikalar yznden hepimiz kederliyiz, hepimizin akl kark ve tehlike ierisindeyiz. nc ortan aktif katlm olmakszn dnya organizasyonu ileyemez ve ayn ekilde
savan glgesi insanlarn ve uluslarn kalbinden ve aklndan kmaz. ()
Yeni atlattmz ikinci Otuz Yl Savalarndan sonra bende oluan his,
insanolunun bir dinlenme dnemine ihtiyac olduu ve bu yndeki istediidir. Unutulmamaldr ki, burada temsil edilen Avrupadaki milyonlarca evin soru soruyor olmas ok az bir eydir. Tm bu cretlilerin, yetenekli
zanaatkrlarn, askerlerin ve toprak alanlarnn talep ettikleri, hak ettikleri ve belki de srar ettirildikleri nedir?
Korku, derebeylik, canavarca eylemler veya smrler olmakszn, bir
yuva kurabilmek, emeklerinin karln grmek, karlarn barlarna basmak, ocuklarn terbiyeli bir ekilde yetitirmek ve bar ve gven iinde
yaamak, eit bir ans deil midir? Fakat belki de bu, onlara empoze edilendir. Bu onlarn kalbindeki arzudur. Bu, onlar iin kazanmay dndmz eydir.
Bakan Roosevelt, Drt Hrriyetten bahsetti ama bugn en nemli olan
Korkudan hr olmaktr. Neden bu ok alan aileler, ilk olarak gemi gn1693
lerde hanedan kavgalar ve dini kavgalar tarafndan, sonrasndaysa ulusal

hrslar ve en nihayet ideolojik fanatizm tarafndan tartaklanmak durumundadr? Neden imdi onlar, hepsi kt olan insanlarca kkrtlm, bakalarnn straplar ve yurttalarnn boyun edirilmeleri altnda stnlklerini
ina eden totaliter zulmn birok damgalanm biimi tarafndan birbirlerine kar savrulmak ve tasnif edilmek durumundadrlar? Muvafk oyu, aydnlanmas ve kltryle neden Avrupadaki milyonlarca mtevaz ev, polislerin darbesi korkusuyla neden tir tir titresin? Burada cevaplamamz gereken
soru budur. Burada belki de cevaplayacak gcmzn olduu soru budur.
Unutulmamaldr ki, Avrupann tek yapmas gereken kendi grkemi, sadakati ve deerleri ierisinde yerinden kalkmak ve ayakta durmaktr ve eski ya
da yeni, Nazi veya Komnist olsun zulmn tm biimlerine zapt edilemez
ve eer zaman gelince ileri srlrse bir daha hibir zaman meydan okunamayacak glerle gs germektir. ()
Burada, bu leden sonra yeniden domaya abalayan bir Avrupa
Kongresinde zerimize nemli ve ciddi bir sorumluluk dmektedir. Eer
nemsiz ihtilaar ve kk eylerle ayrlr, dzenimizi kendimiz bozarsak,
hareket ederken cesaret veya bak amzn aklnda baarsz olursak,
paha biilemez bir frsat sonsuza dek kaybedilebilir. Ama eer birlikte olur,
ans ve dostluu bir araya getirirsek- ki bu yolda beraber ilerleyeceksek,
kk bir ansa deil tamamyla dostlua ihtiyacmz olmal- ve insanln
daha byk umutlarn kesin olarak kavrayacaksak, ancak bundan sonradr
ki daha mutlu ve gneli bir aa girmi oluruz. te byle bir ada, bu ikence gren dnyada byyen btn kk ocuklar, kendilerini, bir lkenin dierine kar ykc savann kanl alkantlarndaki ksa sreli zaferlerin galip ve malubu olarak deil de gemiin btn mirasnn vrisi, btn
bilimlerin, gelecee ait btn bolluk ve yceliin efendileri olarak bulurlar.
*
Avrupa Birleiyordan, Winston Churchillin 1947 and 1948 Konumalar, sf. 310-317. 1950.
D. LBERALZM
1. Hayati Merkez*
Arthur M. Schlesinger, Jr.
Bakan John F. Kennedynin danman olmadan nce Harvard niversitesinde
bir sre tarih profesrl yapan Arthur M. Schlesinger, Jr. (1917-2007), Jackson
ve Roosevelt dnemleri zerine almalaryla tannmaktadr. Ayrca bireysel libe-
1694
ralizmi toplum bilincini yeniden kurarak ve bu sayede modern dnyann psikolojik

kayglaryla yzleen Amerikal liberallerin yeni ve saygn siyasi neslinin nde gelen szcsdr.
imdiki yeni nesil birka tarihi ve biyograk notla ksaca tanmlanabilir. Kendimi uygun bir rnek olarak gsterecek olursam, 1917de dodum.
Franklin Rooseveltin ilk al konumasn on be yanda bir ocukken
okulda dinledim. 1933 ylnn o Mart gnnden beri, liberal dncelerin
Birleik Devletlerde iktidara erime frsat bulduu, liberal amalarn genel olarak ulusal politikamz ele geirdii sylenebilir. Kendi neslim iin
o zaman Amerikan liberalizmi kulaa olumlu ve gvenilir geliyordu. Hsran ve duygusallk deil, sorumluluk ve baar anlamna geliyordu; gizli bir
nevrozun deil, toplumsal deiimin arac olmutu. Siyasi bir bilin sahibi
olduum dnemin ounda Amerika bir Yeni Dzen lkesiydi. Yeni Dzen
lkesi olmaya da devam edeceini umuyorum.
Yeni Dzen altnda bymenin tecrbesi de, komnizmin bir on yl ncesinde baka bir gen adam iin parlad ekilde benim neslimdeki bazlar iin de yine o doast yla parlyordu. Bu durum bir bakma Sovyet
topyasna inanmak zorunda kalacak kadar umutsuz olmaymzdand.
Franklin Roosevelt demokrasinin kendi bann aresine bakabileceini,
Yeni Dzenin 1920lerin sinisizim ve rahatlndan ve 1930larn bedava
yemek kuyruklarndan kalan inan boluunu doldurduunu gsteriyordu.
Bir bakma da Sovyetler Birliinin kendisi artk yirmilerin parlak hayali
deildi, umutlar lkesini kapitalist saldrganlar sarm, gazeteciler Rigayla
ilgili yalan haberler yaparak ktlemiti. Otuzlarn Rusyasnda artk sanayilemenin kitlesel ala neden olduu, siyasi yanlmazln gr ayrln
vahice yok ettii ve sitemdeki baz derin i atmalar olduunu itiraf eden
devrim kahramanlarnn idam edildii bir ortam gryorduk. oumuz iin
bu sonu, gzmzn almas amacyla yeni bir ar ucun bedelini dediimiz bir sre deildi. Yalnzca yeni bir atmosferin ocuklarydk: tarih bizi
duygusal olarak Sovyet ryasna dalmaktan kurtarmt.
Yine de Sovyetler Birlii nesli bize ok faydal bir ders verdi. On Dokuzuncu yzyln yalanc iyimserlik balonunu patlatt. Resmi liberalizm, uzun
sre neredeyse iinden klmaz ekilde, mkemmelletirilebilen, iktidar
iin yeteri kadar bilgelikle donatlm, kendini dnmeyen ve bu gc herkesin iyilii iin kullanacak bir adam imgesiyle tanmlanmtr. Sovyetler
tecrbesi faizmin ykseliinin en u noktasnda, benim neslime biraz da
zorla, insann aslnda mkemmel olmadn ve iktidardaki yozlamann
dnyaya byk bir ktlk salacan hatrlatmtr. Yeni bir tecrbe boyutu
kefettik, kayg, sululuk ve yozlama boyutu. (Ya da Reinhold Niebuhrun
1695
da belirttii gibi, asla unutmam olmamz gereken eski gerekleri yeniden

kefediyoruz.)
Yirminci yzyln ortalarndaki liberalizm, inanyorum ki, bu yzden
Sovyetler Birliinin de etkisiyle, insanlk bilincimizi derinlemesiyle ve
Yeni Dzen umuduyla temelden gelerek yeniden ekillenmitir. Bylesine
tarihi bir renmenin sonucu ise, totaliterliin artsz reddedilmesi ve bireyin tam btnlnn tasdik edilmesi olmutur. Bu uyan ada liberalizmin esiz tecrbesi ve temel inancn oluturur.
Schlesinger ada liberalizmin btn erdemlerine ramen bir mcadele
inanc olmadn belirtmitir.
zgrlk neden mcadele inanc deildir? nk bir bakma, demokrasi
doas gerei isel ahlaki gcn datmak yerine toplar. Demokratik inancn dalmas, fanatiklikten uzaktr; siyasette uzlama, ikna etme ve rzaya;
toplumda hogr ve eitlilie yakndr; ekonomik temelleri, kolayca korkutulan orta snfa dayanr. eitlilik sevgisi, dogmatikliin cesaretini krar,
phecilik sevgisi, kahramanlara tapnmay engeller. lahiyat ve ayinlerin
yerine, hiyerari ve demonoloji14 yerine, dnce zgrl ve snrsz talep inanc getirir. zgr toplumun savunucusu kendisini kar olduu eyi
syleyerek tanmlar: ne yanls olduu ise belli bir aratr ve bakalarn bu
arac kendi rzalaryla sulamaya brakr. Bugn demokrasi bar ve mantkl erdemlerinin sistematik olarak yetimesi iin bir bedel demektedir.
Bir dogma uruna pek ok kii yaayp lecektir; bir sonu iinse hi kimse
ehit olmayacaktr.
Ancak demokrasi, sanayi anda iyi bir yaam felsefesi olamamtr. Baarnn tam le vaktinde, akam karanlnn belirsiz vaktinde olduundan
daha salam grnmektedir. Geleneksel biimiyle, bireyde duygusal ve psikolojik istikrar olduunu varsaymtr. Kendine ok fazla gvenerek, phe
ve kaygnn insan kemiren sorunlarnn bilimin gelimesiyle ortadan kalkacan ya da yaam standardnn ykselmesiyle iyileeceini sanmtr. Bu
sorunlarn gnmzdeki grlmeye deer al, youn duygusal kaynaklarda eksik olan demokratik inanc bulur. Demokrasinin sanayiciliin nevrozlarna kar derinlemesine bir savunmas yoktur. Kan ve iddet felsefeleri, demokrasinin ince iyimserlii ve tecrbenin aclar arasndaki boluu doldurmak iin ykselirken, demokrasi ona kyasla daha solgun ve elimsiz kalr.
14 Yunanca daemondan tretilmi kelime. Daemon doast varlk anlamna gelir. Trkesi cinbilim, eytanbilimdir. Teolojinin bir dal olarak kabul edilebilir. Zira semavi dinlerde bahsi geen
eytan, cinlerin yapp ettikleri ve insan zerindeki tesirlerini aratrr. (y.n.)
1696
Yine de, demokrasinin bireysel haysiyet ve zgrle olan inan zelliini kaybetmeksizin totaliterlik gibi bir siyasi dine dnebilecei pheli grnmektedir. Bu durum demokrasinin er ya da ge bir totaliter tarikat tarafndan yenilgiye uratlaca anlamna m gelir?
Ahlaki enerjisinin en derin kaynaklarn doldurmad takdirde zgr
topluma lmn solukluu gelecektir. Biz de demokrasiyi yalnzca tevikle ve kendini krbalatarak ya da zgr toplumu totaliter toplumdan ayran
deerlerden vazgeerek bir savama inanc haline getiremeyiz. Yine de zgr toplumdaki insanlar, zgrle ihanet edenler haline getiren kayglar bir ekilde yok etmeliyiz. Bir ekilde kimsesiz kitlelere, bireysel insani ilev duygusu alamal, toplumu sanayi dzenine gre yeniden kurmalyz.
Elbette uzun vadede totaliterlik olasl da var. Totaliter bir dzen, zgrlk veya kayg sorunu iin geerli hibir zm sunmaz. Temel gvenlii iyiletirmez; insann kendini gerekletirecei bir yaamnn olduu bir dnya
yaratmaz. nsann kendisiyle yzlemesine deil, Parti ve devlet arasnda kalarak kendinden kamasna neden olur. Ancak orada kalamaz; ya nefes alabilmek iin su yzne kacak, ya da boulacaktr. Totaliter rejim kayg ylann yaralamtr ancak ldrmemitir; kayg onun felaketi olacaktr.
Kalc bir toplum dzeni insanlarn duygusal enerji ve ihtiyalar temelinde kurulmaldr. Totaliter rejim iyi toplum haline gelebilmek iin insanlara ok fazla kar gelir ve bask yapar. Totaliter rejimin z korkudur ve
normal birey uzun vadede igdsel olarak kendisini korkuya kar dzenler. Bu durum ise gerek zgrlk yanllarna byk bir frsat sunar. Ancak
kimse kendini totaliter yntemlerin ksa vadeli tesiriyle kandrmasn. Modern teknoloji itaatin sonunu totaliter kiinin ellerine brakr. Kalc hibir
zm olmayabilir, zaten rnein Karanlk alarda da yoktu. Yine de bu karanlk, Amerikann kenden beri geen dnemden daha da uzun srmt.
Totaliterliin tek bir nesil boyunca kendi kafasna gre alan dinamizmine gvenemeyiz. nsanlar igdsel olarak anti-totaliterdir. Ancak mantkl politikalarn, bu igdleri fayda salamak iin harekete geirmesi gerekir. Sorunumuz, demokrasiyi gelecekte bir yeralt hareketi haline getirmek
deil, bugn burada Yirminci yzyln ortasnda hepimiz iin mcadele
inanc yapmaktr.
Demokrasinin totaliterlie kar esas gc bireyin kendi deerini artc bir ekilde kavraynda yatar. Yine de () bu kavray soyut ve verimsiz
olabilir; bireyselciliin umursamaz biimleri bazen bireyin deerine olan temel inancnn itibarn sarsar. Bu kavray tam bir toplumsal boyuta ulat
srece, bireyselcilik toplumdan zgrce tredii srece, demokrasi totaliterlik virsne kar baklk kazanacaktr.
1697
Bireyselciliin btn bu muhteem zaferlerine ramen, birbirimize mensup olduumuz srece hayatta kalrz. Birey, baskyla yaptrlana deil, kendi ihtiyalarna ve giriimlerine yant olarak zgrce ortaya kan bir toplumsal balama ihtiya duyar. Sanayileme insann hassasiyetinde byk
yaralar amtr; bu kesikler ve yaralar yalnzca gven inanc ve dier insanlarla dayanma yoluyla iyileebilir.
te bu temel artlarda demokrasiyi yeniden yaplandrmamz gerekmektedir. yimserlik yetmez. Demokrasi formaliteleri yetmez. Kiinin gizli oy
kullanabilmesi veya Kresge yerine Woolworthde alveri yapabilmesi, kayg gtmeyenler iin, endstriyel dzen madurlar iin olduundan daha
nemlidir. Madurlarn says ise artmaktadr: g iktidar sahiplerini yozlatrm, orta snf can skntsndan mahvolmu, malna el konanlarn korkudan moralleri kmtr. Ticaret odas bayal sanayi insann artk avutamayacaktr.
nsan toplumdan soyutlamayan trde bireyselcilie ihtiyacmz var, bireyi destekleyen ancak bomayan trde topluma ihtiyacmz var. Tarihsel zgr toplum yntemleri gidebildii yere kadar doru; ancak bunlar birey zerinde younlamaktadr; yeterince uzaa gidemezler. Winston Churchillin
yedi soruluk zgrlk testini terk etmek lmcl bir hata olur. Ancak bu
test, sonu yerine ara gstermektedir ve bu yzden zgr toplum yaratmak
iin yetersizdir. Bundan dolay artk zgr toplumu yalnzca aralarla tanmlamyoruz. Artk biliyoruz ki insan faydal aralar faydal sonular elde
etmek iin ekillendirmekte yeteri kadar mkemmel deildir: sonular da
ayn ekilde demokrasi felsefemizin bana koymalyz.
Yeterli zgr toplum felsefesi Churchillin test sorularn u ekilde desteklemelidir:
Halk alk, hastalk ve ihtiyacn ykc etkilerine kar yeteri kadar gvende midir?
Ortak amalar iin ayn kirde olan insanlarla zgrce birleebiliyorlar
m?
Birey olarak toplumsal dzende giriim, ilev ve baar bilincine sahipler mi?
Bu sorular yantlamak zgr toplumun grevi haline gelmitir ve hayatta
kalabilmek iin de bu sorulara olumlu yant vermelidir. Toplumsal refahn
art bu grev bilincinin bir ifadesidir. Ancak toplumsal refah yetmez. zgr insanlar zgr kalmak istiyorlarsa, her gn aldklar kararlar ve varlklarnda bu grev bilinci, insanlarn kalbinde ve iradesinde zellikle ve tutkuyla ifade etmelidirler.
1698
Birey ve toplum arasndaki blnme, gnmzde halk iradesinin zayflamasna neden olmutur. Elbette toplumsal artlar, ahlaki kararlar alamaz.
Ancak ahlaki kararlarn alnaca ya da alnmaya yaklalaca artlar yaratabilir. Baz toplumsal dzenlemeler insanlardaki ktl dierlerinden
daha abuk ortaya karr. Amerikada hepimizin bildii gibi klelik, efendileri yozlatrr; totaliter toplum da insann kendi snrlamalarna dayanlmaz basklar yaparak en iddetli fanatiklik ve nefret tepkileri yaratr; i toplumunun kontrolsz kural agzll ve baskcl destekler. Bylece kurumlarda reforma gidilmesi demokrasi giriiminin ayrlmaz bir paras haline gelir. Ancak kurumlarda yaplan reformlar asla insanlarda yaplacak reformun yerine geemez.
*
Arthur M. Schlesinger Jr., The Vital Center, Boston, Houghton Mifin Company, 1949, sf.vii-ix,
245-250.
2. Serie Giden Yol*

Friedrich A. Hayek
Chicago niversitesinde uzun zaman profesrlk yapm olan Friedrich Hayek
(1899-1992) Avusturyada dodu ve Viyana anti-sosyalist ekonomistler okulunun bir
yesi olarak n kazand. Hayek 1930larn balarnda ngiltereye tand ve Keynesi
eletirmesiyle daha da byk n kazand. lk popler kitab, Serie Giden Yol [The
Road to Serfdom] kinci Dnya Savann sonlarna doru ortaya kt. Bu kitapta
Hayek ngilterede ve ABDde de ykselite olan Sosyalist eilimlere kar uyarr ve
faizm ve sosyalizmin Batnn liberal geleneklerine kar ortak bir dmanlk besleyen ve birbiriyle ilikili musibetler olduunu ileri srer. Serbest piyasa ekonomisine
geri dnn medeniyet iin deerli olan her eyi kurtarmakta byk nem tadn sylemitir.
Medeniyetin gidiat beklenmedik bir dn yaptnda, beklediimiz
devaml sre yerine, kendimizi barbarizmin gemi alaryla zdelemi
musibetlerin tehdidi altnda bulduumuzda, doal olarak kendimizden baka her eyi sularz. En iyimser halimizle hepimiz abalamadk m ve iimizden en zeki olanlar durmadan bu dnyay daha iyi bir hale getirmek iin
almad m? Btn abalarmz daha fazla zgrlk, adalet ve refah ynnde olmad m? Sonular hedeerimizden bu kadar farklysa, yani zgrlk
ve refah yerine karmzda esaret ve sefalet bulduysak, fesat glerin niyetlerimize engel olduu, daha iyi eylere giden yola kmadan nce hkme-
1699
dilmesi gereken baz kt glerin kurbanlar olduumuz ak deil midir?

ster kt kapitalist ister belli bir milletin eytani ruhu, byklerin aptall
veya yarm yzyl boyunca bunun iin abalam olalm tam olarak devrilmemi bir toplumsal sistemi sulu olarak gsterdiimizde birbirimizden ne
kadar farkl olsak da, hepimiz u anda ya da en azndan son zamanlarda
yalnzca bir eyden eminiz: son nesil boyunca nde gelen dncelerin iyi
niyet sahibi ou insan iin ortak hale geldii ve sosyal hayatmzdaki en
byk deiiklikleri belirledii gerei yanl olamaz. Medeniyetimizdeki
mevcut kriz iin neredeyse btn aklamalar kabul etmeye hazrz, yalnz
biri hari: dnyann mevcut durumu kendi yaptmz asl hata sonucu olabilir ve beenilen dncelerimizden bazlarn izlemek, aka beklediimizden ok daha farkl sonular dourmutur.
Btn enerjimizi bu sava [kinci Dnya Sava] zaferle bitirmek iin
ynlendirmi olmamza ramen, savatan nce bile uruna savatmz deerlerin burada tehdit edilip baka yerde yok edildiini hatrlamak gtr.
Ancak farkl idealler imdilik var olmak iin savaan dman milletler tarafndan temsil edilmesine ramen, bu atmann yakn zamanda ortak Avrupa medeniyetinin iinde olan kirler mcadelesinden ktn ve totaliter sistem yaratlrken bir araya gelen eilimlerin onlara boyun een lkeleri hapsetmemi olduunu da unutmamalyz. lk grev sava kazanmak olsa
da, kazanmak bize yalnzca temel sorunlarla yzlemek ve benzer medeniyetleri ele geiren kaderi engelleme yolu bulmak iin baka bir frsat sunacaktr.
Artk Almanya ve talyay, hatta Rusyay farkl dnyalar olmasa da paylatmz dnce geliiminin rnleri olarak dnmek zorlamtr; hi
olmazsa dmanlarmz asndan bizlerden tamamen farkl olduklarn ve
orada olanlarn burada da olamayacan dnmek daha kolay ve rahatlatcdr. Yine de bu lkelerin tarihleri totaliter sistemin ykseliinden nceki
yllarda bizim bilmediimiz yeni zellikler gstermitir. D atmalar, onlar bizim ideallerimizle uzlalmas mmkn olmayan ancak bizi de etkileyen bir atma iine drecek kadar hzl ilerledikleri Avrupa dncesinin deiiminin sonucudur.
Fikirlerin deiimi ve insan iradesinin gcnn dnyay imdiki haline
getirmi olduu, kimse sonular ngrememi olsa da, gereklerdeki kendiliinden olan hibir deiikliin dncemizi buna gre adapte etmeye
zorlamam olduu gerei, sahip olduklar bu gelimiliin Avrupa halklarnn ounu geride brakmas yznden belki de zellikle Anglo-Sakson
milletlerin grmekte zorland bir durumdur. Bize u anda ve bu son nesil
boyunca klavuzluk etmi olan idealleri hl yalnzca gelecekte gerekle1700
tirilmesi gereken idealler olarak dnmekteyiz ve son yirmi be ylda bu

ideallerin sadece dnyada deil, kendi lkelerimizde de oktan deiime
uram olduunun farknda bile deiliz. Getiimiz u son gnlere kadar,
st kapal ekilde On Dokuzuncu yzyl idealleri olarak adlandrlan ideallerle ya da laissez-faire ile ynetildiimize inanyoruz. Dier lkelerle
karlatrldnda deiimi hzlandrmakta sabrszlananlarn bak asndan, byle bir inan hakl karlabilir. Ancak 1931e kadar ngiltere ve
Amerika, yalnzca bakalarnn nderlik ettii yolu yava yava izlemesine
ramen, o kadar zaman iinde yle ilerlemiti ki liberal dnyann nasl bir
ey olduunu yalnzca hafzas son savatan nceki yllara gidenler hatrlayabilirdi.
nsanlarmzn hl ok az farknda olduklar nemli bir nokta ise, yalnzca son nesilde ortaya kan deiimin boyutu deil, kirlerimiz ve toplumsal
dzenin evrimi dorultusunda tam bir deiime gitmeyi amaladklar gereidir. En az yirmi be yldr totaliterliin hayaletinin gerek bir tehdit haline gelmesinden nce Bat medeniyetinin kurulduu temel dncelerden
hzla uzaklayorduk. Bylesine yksek umutlar ve ihtiraslarla giritiimiz
bu hareketin bizi totaliter kbusla yz yze getirmi olmas gerektii gerei
bu iki gerein arasndaki balanty hl inkr eden imdiki nesil iin byk bir ok olmutur. Yine de bu gelime, hl srdrdmz liberal felsefenin babalarnn yapt uyarlar dorulamaktan ibarettir. Bu zgrl
ekonomik konularda da zamanla terk ettik ve o olmakszn gemite kiisel
ve siyasi zgrlk de asla var olmamtr. On Dokuzuncu yzyln en byk
siyasi dnrleri, De Tocqueville ve Lort Acton15 tarafndan, sosyalizmin
klelik olduu konusunda uyarlm olsak da, devaml sosyalizm dorultusunda hareket ettik. imdi de kleliin yeni bir tr gzmzn nnde
ykselirken bu uyary ylesine unuttuk ki, iki eyin birbiriyle balantl
olduu artk nadiren aklmza geliyor.
Sosyalizmin modern eilimi yalnzca yakn gemile deil, btn Bat
medeniyetinin evriminden ne kadar keskin bir ekilde ayrlrsa ve sadece
On Dokuzuncu yzyln alt yaps olarak deil, daha uzun tarihsel bir bak
asyla deerlendirilirse daha da ak hale gelir. Yalnzca Cobden, Bright,
Adam Smith ve Hume hatta Locke ve Miltonun grlerini deil, Bat medeniyetinin Hristiyanlk, Yunanllar ve Romallarn attklar temel zerine kurulan arpc zelliklerinden birini de hzla terk ediyoruz. Yalnzca
On Dokuzuncu, On Sekizinci yzyl liberalizmi deil, ayn zamanda bize
Erasmustan Montaigne, Cicero, Tacitus, Perikles ve Thucydidesten miras
kalanlar da zamanla terk ediyoruz.
15 Acton (1834-1902) ngiliz tarihi ve siyaset kuramcs.
1701
Milliyeti sosyalist devrimi Rnesans kart olarak tanmlayan Nazi lideri tahmin ettiinden daha hakldr. Modern insann Rnesans andan bu
yana ina ettii ve hepsinden nemlisi bireyselci olan bir medeniyetin yok
edilmesi yolunda nemli bir admdr. Bireyselciliin gnmzde kt bir
n vardr ve bu terim zaman iinde egotizm ve bencillik ile ilikilendirilmitir. Sosyalizm ve btn dier kolektivizm trlerinin kart olarak bahsettiimiz bireyselciliin bunlarla bir balants yoktur lk olarak klasik antik a felsefesi ve Hristiyanln salad elerden karak Rnesans srasnda tam olarak gelien ve o zamandan beri de Bat medeniyetine dnen bireyselciliin bu nemli zellikleri, kiinin kii olarak grlmesi, yani
kendi grlerini ve zevklerini, snrlar ne kadar dar izilmi olsa da kendi
erevesi iinde en stn olarak grmesi, kiinin kendi bireysel yetenek ve
eilimlerini kendisinin gelitirmesinin istenmesidir. zgrlk ve bamszlk kullanlmakla ve istismarla o kadar eskimitir ki o dnemde kii savunduu idealleri ifade ederken bu szckleri kullanmaya ekinir hale gelmitir. Hogr belki de btn bu dnem boyunca yldz parlayan ve yalnzca son zamanlarda dte olan, totaliter devletin ykseliiyle tamamen
ortadan kalkacak olan ilkenin anlamn tam olarak koruyan tek szcktr.
Salam bir ekilde rgtlenmi bir hiyerarik sistemin, insanlarn en
azndan kendi hayatlarn ekillendirmeye teebbs ettii, farkl hayat ekillerini tanyp aralarnda seim yapma frsat kazandklar birer sisteme dnmesi ticaretin bymesiyle yakndan ilikilidir. Kuzey talyann ticaret
ehirlerinden batya ve kuzeye yeni hayat grleri yaylmtr, Fransadan
gneybat Almanyaya, Belika ve Lksemburgdan Britanya Adalarna, onu
bastracak despot siyasi gler olmayan her yerde salam kkler salmtr.
Belika, Lksemburg ve ngilterede uzun bir sre en yksek gelimiliini
yaad ve ilk kez bu lkelerin sosyal ve siyasal yaamnn temelleri olarak
serbeste byme frsat buldu. te On Yedinci ve On Sekizinci yzylda
buradan daha gelimi bir biimde Batya ve Douya, Yeni Dnyaya ve ykc
savalarn ve siyasi basknn daha nceki benzer balanglara izin vermedii Avrupa ktasnn merkezine yaylmaya balad,
Avrupa tarihinin bu modern dnemi boyunca toplumsal geliim, kiiyi sradan eylemlerini izleyen geleneksel ve nceden belirlenmi yollara
balayan iplerden kurtarmak ynndeydi. Bireylerin kendiliinden olan ve
kontrol edilemeyen abalarnn karmak ekonomik faaliyetler dzeni oluturabilmesinin bilinli olarak fark edilmesi, ancak bu geliim biraz yol katedebildikten sonra olmutur. Ekonomik zgrlk lehine tutarl bir sav takip
eden ayrntlar, siyasal zgrln nceden grlemeyen, planlanmam
yan rn olan ekonomik faaliyetin serbest bymesinin bir rnyd.
1702
Bireysel enerjinin serbest braklmasnn belki de en byk sonucu, bireysel zgrln talyadan ngiltere ve tesine ilerleyiini takip eden bilimin muhteem geliimiydi. nsann yaratc becerisinin nceki dnemler kadar yksek oluu, endstriyel tekniin hl yerleik olduu dnemde ve madencilik ve saatilik gibi sk denetimlere maruz kalmayan baz sektrlerdeki gelimelerle yaplan pek ok becerikli otomatik oyuncak ve dier mekanik
icatlarda grlmektedir. Bazlar olaanst gelimi mekanik icatlarn sanayide artan kullanmna doru atlan admlar hemen bastrlm ve bilgi arzusu, baskn grler herkesi balad srece sndrlmtr; ounluun
neyin doru ve uygun olduuna dair grlerine bireysel yenilikinin nn kapamak iin izin verilmitir. Endstriyel zgrln yeni bilgilerin serbest kullanmnn nn amasndan itibaren, kendi isteiyle risk alan birileri bulunabilirse, her ey denenebildiinden beri, ayrca ounlukla eitim
retimin dardan olmayan yetkililere braklmasyla bilim son yz elli yldr dnyann ehresini deitirecek byklkte admlar atmtr.
ounlukla doru olduu zere, medeniyetin doas, dmanlarnn tarafndan dostlarna kyasla daha ak grlmtr: Auguste Comteun daimi Bat hastal, bireyin tre kar ayaklanmas, eklinde tanmlad On
Dokuzuncu yzyl totaliter rejimi gerekte medeniyetimizi kuran itici kuvvetti. On Dokuzuncu yzyln bir sonraki dnem bireyselliine yapt katk,
btn snarn bireyselliin farkna varmas, rasgele ve batan savma bir
ekilde byyen bu durumu sistematik ve srekli olarak gelitirmek ve bunu
ngiltere ve Hollandadan Avrupa ktasnn ouna yaymaktr.
Bu bymenin sonucu btn beklentileri bastrmtr. nsan becerisinin
engellerinin kaldrld her yerde, insan srekli artan arzusunu hzla tatmin etme becerisi kazanmaya balamtr. Ykselen standartlar ise toplumdaki insanlarn artk ho grmedii kara noktalarn kefedilmesini salarken, muhtemelen genel gelimeden yarar salamayan hibir snf yoktu. Bu
bymeden kaynaklanan ve imdi ise hatalar gzler nne seren mevcut
standartlarmzla lecek olursak bu artc bymenin hakkn veremeyiz. Eylemde yer alanlar iin tad anlam deerlendirmek iin balad
zamanda insanlarn paylatklar umutlar ve dilekleri ile lmemiz gerekir.
nsann baars en vahi ryalarnda bile bastrldndan, Yirminci yzyln balarna kadar Bat dnyasndaki iinin, bir yzyl ncesine kadar
maddi rahatlk, gvenlik ve kiisel bamszlk seviyesine nadiren ulam
olduu phe gtrmez.
Gelecekte muhtemelen bu baarnn en byk ve yaygn etkisi, kendi kaderlerine hkmetme duygusu, kendi hisselerini bytmenin snrsz olaslklarna, ulalan baarnn insanlar arasnda yaratt inantr. Baaryla
1703
birlikte hrs da byr ve insann hrsl olmaya da hakk vardr. lham veren
bir sz artk yeterli deildir, ilerleme hz ok yavatr; gemite bu ilerlemeyi salayan ilkeler, daha hzl ilerleme nnde, zaten ulalm baarlar korumak ve gelitirmek iin gereken artlar yerine hemen kaldrlmas gereken
bir engel olarak grlmeye balanmtr.
Liberalizmin temel ilkeleri iinde bu durumu sabit bir reti olarak gsteren hibir ey yoktur; herkes iin konmu deimez kurallar yoktur. lerimizle ilgilenirken, toplumun kendiliinden gelen glerini mmkn olan
en iyi ekilde kullanmamz, bask ve zorlamaya mmkn olduunca az bavurmamz gerektii temel ilkesi, saysz uygulama eidine sahiptir. zellikle bunlardan biri, bilinli olarak rekabetin en faydal ekilde ileyecei
bir sistem kurmak ile kurumlar etkisiz bir ekilde olduu gibi kabul etmek
arasnda fark olduudur. Belki de liberal davaya, baz liberallerin gz karar yaptklar sert direni ve laissez faire ilkesi kadar zarar vermemitir. Yine
de bir bakma bu gerekli ve kanlmaz bir durumdur. Verdikleri zarar dolayl ve fark edilmesi zor olmasna ramen birilerine abuk ve bariz fayda salayacak bir takm nlemler olduunu gsteren saysz kara kar, deimeyen sert kurallar dnda hibir ey etkili olamamtr. Endstriyel bamszlk lehine gl bir varsaymda bulunulduundan, bunu istisnasz uygulanacak bir kural olarak sunma istei, her zaman kar konulamayacak kadar
gl olmutur
Mantkl bir insan On Dokuzuncu yzyl ekonomik politika ilkelerinin
sert kurallarnn yalnzca bir balang olduunu, daha reneceimiz ok
eyimiz ve gittiimiz yoldaki gelimelerde hl muazzam olaslklar olduunu dnrd. Ancak bu gelimeler yalnzca, kullanmamz gereken gler
zerinde zihinsel olarak artan bir stnlk kurduumuzda ortaya kabilecektir. Parasal sistemi ele almak, tekeli nlenmek ve kontrol etmek gibi daha
pek ok grev vard: ayrca hkmetlerin iyilik ve ktlk yapmak iin ok
byk gce sahip olduu phe gtrmeyen baka alanlarda daha az bilinen
ama nemli pek ok baka grev de bulunmaktayd; ayrca sorunlar daha
iyi anlayarak gnn birinde bu gleri baaryla kullanabileceimizi dnmek iin pek ok neden de mevcut.
Ancak genellikle pozitif eylem olarak adlandrlan duruma doru ilerleme yavaken ve abuk ilerleme iin zgrln getirdii servetin zamanla liberalizmin artmasna dayanmas gerekirken, bu ilerlemeye kar tehdit
oluturan teklierle srekli olarak mcadele etmek zorunda kalmtr. Zamanla daha da doal karlanan ve zgrlk politikasnn artk bir sonucu
olarak grlmeyen bir ilerlemede kiilere pay salamaktan baka bir ey sunamad iin negatif reti olarak adlandrlmaya balamtr. Hatta li1704
beralizmin baarsnn, k nedeni olduu da sylenebilir. Baarya zaten ulalm olduundan dolay kii artk kendisine dayanlmaz ve gereksiz gelen musibetlere hogr gstermekte giderek daha isteksiz bir hale
gelmitir.
*
Friedrich A. Hayek, The Road to Serfdom, sf. 10-19, University of Chicago Press, 1944.
3. 1930 Byk k*
John Maynard Keynes
ngiltere Cambridgedeki Kings College mezunu olan John Maynard Keynes
(1883-1946), Yirminci yzylda Bat dnyasnn phesiz en etkili ekonomistidir.
nde gelen kitab Barn Ekonomik Sonularnda (1919) Versailles Antlamasnn
tazminat maddelerini en sert ekilde eletiren kii olarak n salmtr. Bunu, dnemin
Maliye Bakanna yapt nkteli eletiriler izler. Keynes, Churchillin Ekonomik Sonular (1925)balkl kitabnda Churchillin sava ncesi altn standardna dnn
eletirir ve bu durumun baka bunalmlar tetikleyeceini ngrr. Byk Buhran
tm dnyay etkilediinde Keynes yatrmn yeniden tevik edilmesini hedeeyen,
allmn dnda para politikalar izlenmesi gerektiini nermitir. Grlerinin
Amerikann Yeni Dzen politikas zerinde byk etkisi vardr. Keynes Kapitalizmin
son demlerinde olduu genel grne kar kar. Byk k zerine yazd
makalesi ilk olarak Aralk 1930da bir ngiliz dergisinde yaynlanmtr.
Dnya modern tarihin en byk ekonomik felaketinin glgesinde yaamakta olduumuzun farkna yava yava bu yl varyor. Fakat sokaktaki
adam da olup bitenlerin farkna vard iin, neden ve nasl olduunu bilmeden, belann balangcnda daha makul bir kaygs bile yokken, o zaman olduu kadar bugn de byk korkularla dolu. Geleceinden emin olamamaya
balad. Gereklerin karanlyla yzlemek iin imdi tatl ryalarndan m
uyanyor? Yoksa geip gidecek bir kbusun iine mi dyor?
pheci olmamza gerek yok. Bu bir rya deildi. Sabah olduunda geecek bir kbus. nk Doann kaynaklar ve insan aygtlar daha nce
olduklar kadar imdi de verimli ve retkendir. Yaamn maddi sorunlarn
zmekte kaydettiimiz ilerleme eskisinden daha yava deil. Herkesi yksek yaam standardna kavuturmakta nceden olduu gibi hl yetkiniz.
Demek istediim, rnein yirmi yl ncesiyle karlatralm, daha da yksek standartlara ulamay reneceiz. nceden kandrlmamtk. Fakat
bugn nasl altn anlamadmz hassas bir makinenin kontrolleriy-
1705
le cebelleerek kendimizi muazzam bir karmaann iine soktuk. Sonuta zenginlik olaslklarmz bir sre, belki de uzun bir sre boyunca boa
harcanabilir.
Kendi aklmdakiler ile okuyucunun aklndakiler arasnda iyi bir etkileim kurabileceimden pheliyim. Meslein yabanclar iin fazla, uzman
iinse ok az ey syleyebilirim. nk kimsenin inanmamasna ramen,
ekonomi teknik ve zor bir konudur. Hatta bir bilim haline gelmektedir. Ancak baz eksiklikler olsa da elimden geleni yapacam, nk ok karmak;
gncel olaylar tam olarak anlayabilmek iin daha fazlas gerekir.
ncelikle kn ar iddetinin farkna varlmaldr. Dnyann lider endstri lkesinde, yani ABD, Byk Britanya ve Almanyada, on milyon kii isizdir. Endstriyi geniletmek iin yeterli kar elde edilen her yerde kayda deer az sayda i vardr, ite bu gelime iin bir snavdr. Ayn zamanda ana retim lkelerinde maden ve tarm rnleri her nemli ticari
malda olduu gibi reticilerin ounluunun masrafn bile karlamayan
yatlara satlyor. 1921de yatlar bir anda dtnde, d reticilerin
anormal kar elde ettikleri piyasalarn canlanma noktasndayken gereklemiti; tarihte getiimiz yl olduu gibi yatlarn normal rakamlardan bylesine byk ve hzl bir d yaad baka bir olay daha olmamtr. Bu
boyutta bir felaket de
retimin durup isizliin en st seviyeye erimesinden nce geen zaman, pek ok nedenden tr ana rnlerin durumunda, imalatta olduundan daha uzun srer. ou durumda retim birimleri dzenli bir eliki sreci oluturmak iin fazla kk ve kendi aralarnda daha kt rgtlenmilerdir; retim sreci zellikle de tarmda daha uzundur; retimi geici olarak durdurmann maliyeti daha byktr; herkes ou zaman kendi iverenidir ve almak istedikleri gelirin elikisine daha kolay boyun eerler; insanlar iten karmann sosyal sorunlar ilkel toplumlarda daha byktr;
ana rnlerin retime ara vermenin nansal sorunlar, bu ana rnlerin insanlarn tm geim kaynan oluturduu byle lkelerde ok daha ciddidir. Yine de esas reticilerin mallarnn imalatlar kadar snrl olaca evreye yaklamaktayz ve bu durumun imalatlar zerinde daha kt bir etkisi olacaktr, ana reticilerin imal edilmi mallar satn alma gc kalmayacaktr. te bu byle bir ksr dngdr.
Bu amaz iinde bireysel reticiler aldatc hayallerini, sanki yalnzca
onlar izliyormu gibi tek bir reticiyi ve reticiler snfnn yararna olacak
ancak herkes izledii iin kimsenin faydalanamad yollar zerine kurar.
rnein belli bir ana ticari maln rnnn snrlanmas, bu ticari mal kullanan endstrilerin mallar snrlanmadka o rnn yatn arttrr; an1706
cak bu mal her yerde snrlanrsa o zaman ana ticari mala olan talep de arz
kadar der ve kimse daha ileriye gidemez. Ya da yine belli bir retici veya
belli bir lke cretlerden kesintiye giderse, o zaman dierleri onun yaptn izlemedike, bu retici veya lke, mevcut ticaret hacminde daha yksek bir orana sahip olur. Ancak cretlerden her yerde kesinti yaplrsa, toplumun tmnde alm gc, maliyetin azalmas orannda der ve yine kimse ileriye gidemez.
Bu yzden ne rn kstlamas ne de cretlerin azaltlmas kendi iinde
denge kurmaya yarar.
Hatta rnleri parasal cretlerin daha dk seviyesinde yeniden oluturursak, tabiri caizse sava ncesi yat seviyesinde, dertlerimiz yine de son
bulmaz. nk 1914ten bu yana hem para artl, ulusal hem de uluslararas
tahvilli bor yknn altna girilmitir. Bu yzden yatlarn d, borcun
ayarland parann deerinin artmas yznden, her defasnda bu bor ykn daha da arlatrmaktadr. rnein yatlar sava ncesindeki seviyeye ekersek, ngiliz Milli Borcu 1924te olduundan %40, 1920de olduundan iki kat daha fazla olurdu; Young Plann Almanyann zaten tayamayaca gereinde hemkir olunan Dawes Planndan16 daha byk bir arl olurdu; mtteklerinin ABDye olan borlar, dzenlemelerin yapld
tarihte olduundan %40-50 daha da artard; bu kredi alan lkelerin ykmllkleri Gney Amerika ve Avustralyada da olduu gibi, kredi veren lkelerin kar iin yaam standartlarn drmeden altndan kalklamaz hale
gelirdi; tm dnyada mortgage ile borlanm tarla ve ev sahipleri kendilerini bor aldklar kurumlarn kurbanlar olarak bulurlard; bu gibi durumlarda, kapitalist dzeni temellerinden sallayacak bir dizi ias, hata ve bor
reddetmeyi nlemek iin gerekli ayarlamalarn zamannda yaplp yaplamayaca phelidir. Bu durum alkant, ayaklanma ve devrim iin verimli bir toprak olurdu. Dnyann pek ok blgesinde de yledir. Yine de Doann kaynaklar ve insan aygtlar her zaman olduu kadar verimli olacaktr.
Makine bu karklk yznden yalnzca tutukluk yapmtr. Fakat bu durum
manyeto sorunumuz olduu iin srn sonuna gelip hemen tangrdayan
at arabasna geri dneceimiz anlamna da gelmez.
Manyeto sorunumuz var. yleyse nasl yeniden altrrz? Olaylara bir
de sondan bakalm:
1. Neden iiler ve fabrikalar almyor? nk sanayiciler zarar olmadan sat yapamazlar, onlar ie alnm olsayd ne retilirdi?
16 Dawes Plan (1924) ve Young Plan (1920) Almanyann Versailles Antlamas uyarnca demesi
gereken tazminat belirlemitir.
1707
2. Sanayiciler neden zarar olmadan sat yapamyorlar? nk yatlar

maliyetlerin dtnden daha ok dmtr, hatta maliyetler ok az dmtr.
3. yleyse nasl oldu da yatlar maliyetlerden daha ok dt? nk
maliyet bir iadamnn ticari mallarn retmek iin dedii paradr, yat
ise mal sattnda karlk olarak ne alacan belirler. Bu durumun tek bir
i ya da ticari mal iin nasl farkl olduunu anlamak kolay. Fakat bir toplumun tamam iin, iadamnn retim srasnda yapt demeler, kamunun
rnleri karlnda geri i adamlarna dedikleri miktarn kamu gelirini
oluturmas nedeniyle, i adamlar deme yaptklarnda ayn miktar geri
alr. nk bu, bizim normal retim, alveri ve tketim dngsnden anladmz durumdur.
4. Hayr! Maalesef bu byle deil; ite sorunun kk: iadamlarnn retim maliyeti olarak yaptklar demenin kendilerine, rettiklerinin sat haslat eklinde geri dnyor olmas doru deildir. Sat haslatnn retim
maliyetini gemesi piyasalardaki canlanmann bir zelliidir ve maliyetlerin
sat haslatn gemesi ise kn bir zelliidir. Ayrca rn oranlarn
keserek ya da cretlerden ksarak da olsa toplam maliyeti azaltarak denge
salayabileceklerini sanmak bir hayaldir; nk harcamalar, kazan sahibi
mterilerin satn alma gcn azaltarak, sat haslatlarn neredeyse eit
oranda azaltr.
5. yleyse nasl oluyor da dnyadaki iletmelerin btn iin toplam
retim maliyeti toplam sat haslatna eit olamyor? Bu eitsizlik neye dayanyor? Sanrm cevab biliyorum. Fakat burada yeterli ekilde aklamak
benim iin ok karmak ve farkl bir durum yleyse ben de biraz daha
batan savma olmalym.
ncelikle piyasaya sat iin kan tketim mallarn ele alalm. Bu mallarn reticilerinin kr (ya da zarar) neye dayanr? Farkl bir adan bakldnda toplumun toplam kazancnn edeeri olan toplam retim maliyeti,
belli bir oranla tketim mallar maliyeti ve sermaye mallar maliyeti arasnda
blnmtr. Toplumun toplam kazancnn edeeri olan kamu geliri de ayn
ekilde belli bir oranla tketim mallarnn alm giderleri ve birikimler arasnda blnmtr. imdi, ilk blm ikincisinden daha fazla olursa, tketim
mallarnn reticileri para kaybeder; nk kamunun tketim mallar iin
yapt harcamalara eit olan sat haslatlar (zerinde biraz dnmenin
gsterecei gibi) bu mallarn retim esnasnda onlara mal olduu miktardan
daha az olacaktr. te yandan eer ikinci oran birincisinden daha bykse,
tketim mallar reticilere ok byk kazan salayacaktr. Takiben tketim
mallar reticilerin kr, gelirlerinin byk blmn bu gibi rnler iin
1708
harcayan (yani daha az birikim yapan) kamu tarafndan ya da sermaye mallar biimini alan retimin (bu durum tketim mallarnn daha kk bir blm anlamna geldii iin)daha byk blm tarafndan eski haline getirilir.
Ancak sermaye rnleri, bu rnlerin reticileri kar elde etmedikleri
takdirde byk oranlarda retilmez. Bylece ikinci sorumuza geliyoruz:
sermaye mallar reticilerinin kr neye baldr? Halkn birikimlerini para
eklinde likit ya da edeeri olarak m tutaca yoksa sermaye mallar ya da
edeerini mi satn alacaklarna baldr. Halk bunlardan ikincisini almakta
isteksizse, sermaye mallar reticileri zarar eder; sonu olarak da daha az
sermaye mal retilir; sonuta da yukarda belirtilen nedenlerden tr tketim mallar reticileri de ayn ekilde zarar eder. Dier bir deyile btn
retici snf zarar edecektir ve genel isizlik srecektir. O zamana kadar bir
ksr dng oluacak ve bir dizi etki-tepki sonucunda iler bu gidiat durduracak bir olay oluncaya kadar daha da ktye gidecektir.
Bu durum karmak bir olgunun ok basitletirilmi bir resmidir. Ancak
iinde gerekli gerei de barndrdna inanyorum.
Eer haklysam, bu belann temel nedeni piyasann sermaye yatrmndan memnun kalmamasndan dolay yeni giriimlerin yetersiz kalmasdr.
Ticaret uluslararas olduuna gre, tm dnyadaki yeni sermaye mallarnn
yetersiz rnleri her yerdeki ticari mallarn yatlarn ve bylece btn lkelerdeki reticilerin karlarn da etkiler.
Neden tm dnyada yeni sermaye mallarnda yetersiz rn k vardr? Benim grme gre bu durum pek ok nedenin bir araya gelmesinden kaynaklanr. lk anda bor veren kurumlarn tutumundan kaynaklanyordu, nk yeni sermaye mallarnn byk ksm bor parayla retilmektedir. imdi ise bor verenlerin olduu kadar bor alanlarn da tutumundan
kaynaklanyor.
Pek ok nedenden tr bor verenler nceden ve imdi de yeni giriimlerin karlayabileceinden daha yksek artlarda bor veriyorlar. lk olarak,
savata yaplan harcamalar tela edilir ve bor veren kurumlar sava ncesindekinden daha yksek oranlar beklemeye alrken, o giriim, yksek
oranlar savatan sonra bir sre daha karlayabilir. kincisi, Antlama hkmlerini yerine getirebilmek iin bor alan siyasiler, yeni altn standardn karlamak iin bor alan bankalar, Borsa hareketliliinde yer almak iin
bor alan speklatrler ve son olarak yatlarn d srasnda ettikleri zarar karlamak iin bor alan hacizlilerin varl, hepsi gerektiinde her trl art kabul etmeye hazrdr, imdiye kadar bor verenlerin eitli snardan borlular ilk giriimlerin karlayabileceinden daha yksek oranlarda
teminat altna almalarn salamtr. ncs, dnyann istikrarsz duru1709
mu ve ulusal yatrm alkanlklar, her tr mantkl art altnda yatrm yapmaya hazr pek ok bor veren kurumun olduu lkeleri kstlamtr. Dnyann byk blm, bir nedenle, bor verenlerin gvenini kaybetmitir, bu
yzden yeni giriimleri tamamen boacak kadar byk bir risk primi dayatrlar. Son iki yldr, balca kredi salayan lkeden ikisi, yani Fransa ve
ABD, uzun vadeli krediler iin kaynaklarn uluslararas piyasalardan ekmitir. Bu arada, bor veren kurumlarn isteksiz tutumuna, bir o kadar isteksiz olan bor alanlarn tutumu eklenmitir. nk yatlarn d bor
alanlar iin bir felaket olmutur ve yeni giriimlerini erteleyen herkes bu
gecikmeden kazanl kmtr. Ayrca bor verenleri korkutan riskler bor
alanlar da korkutmaktadr. Sonu olarak ABDde iletme ortamndaki bunalm devam ettii srece, son be ylda yaplan yeni sermaye giriim hacmi
ve daha baka giriimler iin kazanl frsatlar imdilik tkenmi gibi grnmektedir. 1929un ortalarna dou yeni sermaye taahhtlerinin hacmi, ABD
dnda btn dnyada zaten yetersizdi. Bitirici darbe ise, bugn 1928de olduundan %20-30 daha az olan ABD yeni i yatrmlarnn d oldu. Bu
yzden baz lkelerde yeni kazanl yatrm frsatlar daha nce olduundan
daha snrl, bazlarnda da daha risklidir.
Bor verenlerin ve alanlarn dnceleri arasnda yeni sermaye yatrm
sonucunda bir uurum olumutur, sonuta bor verenlerin birikimleri yeni
sermaye ileri nanse etmek yerine, iletme zarar ve bor alan hacizliler tarafndan tketilmitir.
Byle olduunda k muhtemelen psikolojik nedenlerden dolay biraz
abartlmtr. Bu yzden her an yukarya doru bir tepki olabilir. Fakat benim grme gre, bor verenlerin ve retken borlularn dnceleri, ksmen daha kolay artlarla ve daha geni cora alanlara bor vermeye hazr
bor verenler ve ksmen moralleri dzelen ve bu ekilde bor almaya daha
hazr hale gelen borlular tarafndan bir noktada buluturulana kadar tam
bir iyileme olamaz.
Modern tarihte bu ikisi arasndaki uurum nadiren bu kadar byk ve kapatlmas bu kadar zor olmutur. rade ve zekmz, tannn doru olduuna dair inancn verdii enerjiyle, taraar arasnda bir zm bulmak iin bir
araya getirmedike; tabi eer bu tan doruysa, k her den yatla birlikte lkede ayn ekilde yllar srebilecek maddi servete ve sosyal istikrarda ok byk bir hasarla, bir bunalm haline gelir. Bir zm ararsak, balangtaki cmlelerimin iyimserlii en azndan yakn gelecek iin dorulanm olacaktr.
Gelecekteki politikalarn snrlarn izmek bu makalenin kapsam dndadr. Ancak ilk adm balca kredi veren lkelerin merkez bankas yetkilile1710
rinden baka kimse atamaz; tek bir Merkez Bankas da tek bana yeteri kadar
ey yapamaz. ABD Federal Rezerv Bankalar, Fransa Bankalar ve ngiltere
Bankasnn kararl eylemlerinin, hastaln kendisinin belirtilerini yanl
anlayan, durumunu ktletiren ou kimsenin inandndan daha byk
faydas olacaktr. Her ekilde en etkili tedavi, byk kredi veren lkenin
Merkez Bankalarnn uluslararas uzun vadeli kredi piyasasndaki gveni
yeniden salamak iin cesur bir planla bir araya gelmesiyle mmkn olacaktr; her yerde giriim ve aktivite canlanacak, yat ve kar eski haline gelecek, bylece sonunda dnyann ticaret ark yeniden dnmeye balayacaktr.
Hatta altnn szde gvenirliine sarlan Fransa yeniden zenginlik yaratma
macerasna katlmasa bile, inanyorum ki ayn ekilde dnen ve davranan
Byk Britanya ve ABD birlikte, eer neyin yanl gittiiyle ilgili gvenilir bir
ekilde ikna olurlarsa, makul bir zaman iinde makineyi yeniden altrabilirler. nk bugn Kanaln ve Atlantikin iki yakasnda da yetkililerin elini
kolunu balayan durum, onlarn ikna olamamalarndan kaynaklanmaktadr.
*
John Keynes, Essays in Persuasion, sf. 135-147, Harcourt, Brace&World, Inc.
4. lk Al Konumas
Franklin D. Roosevelt
Franklin D. Roosevelt (1882-1945) ABDnin 1933-1945 yllar arasnda grev yapan Bakandr. lkedeki ekonomik bunalmn en kasvetli dneminde greve gelmi
ve lk Al Konumas ile (4 Mart 1933) bylesine umutsuz bir halk bir anda yreklendirmitir. Yeni Dzen nlemlerinden ounun deeri hl tarihiler tarafndan
tartlmaktadr, ancak phesiz Komnizm ve Faizmin kafa tuttuu dnya demokrasisi iin yrtlen davaya demokratik liderlik ile ekonomik bunalmn ktlkleriyle
nasl savalacan gstererek byk katkda bulunmutur. Nazi Almanyasnn kinci
Dnya Savan balatmasnn ardndan Amerikann savaa girmesinden nce, Roosevelt dnyadaki demokratik halklarn umudu haline gelmitir. Sava maduru ngiltere iin bir yardm politikas balatm, ayrca Kongrede 6 Ocak 1941de yapt
bir konumasnda Drt zgrlk esas zerine bir gelecek vizyonu oluturmutur.
Liberal Demokrat bir Toplum Yirminci Yzyln Krizleri ve Zorluklaryla
Baa kabilir mi?
Bakanlk grevine geldiimde Amerikal yurttalarmn benden kendilerine ak szllk ve milletimizin mevcut durumunun srd bir kararllkla hitap edeceimi beklediklerinden eminim.
1711
imdi gerei syleme vaktidir, drste ve cesurca gerei syleme vakti. Bugn lkemizin iinde bulunduu artlarla ak yreklilikle yzlemekten korkmamz gereksizdir. Bu byk millet imdiye kadar olduu gibi dayanacak, yaayacak ve geliecektir.
ncelikle, korkmamz gereken tek eyin korkunun kendisi, gerilemeyi
gelimeye eviren gerekli abalar fel eden adsz, mantksz, gerekesiz korku olduuna dair bu salam inancm sizlerle paylamak istiyorum.
Ulusal yaammzn her karanlk saatinde drst ve canl bir liderliin,
halkn kendisinden anlay ve destek grmesi zafer iin ok nemlidir. Sizin
de bu kritik gnlerde liderlikten desteinizi esirgemeyeceinizden eminim.
Hem benim hem de sizin gstereceiniz byle bir ruhla ortak zorluklarla
yzleeceiz. Bu zorluklar yalnzca maddi eylerle ilgilidir. Deerler muazzam dzeyde dmtr; vergiler artm; alm gcmz azalm; her tr ynetici, ok ciddi oranda gelir drmek zorunda kalmtr; mbadele aralar piyasa dalgalanmalar arasnda donmu; endstriyel giriimlerin kurumu yapraklar her yere dalm; binlerce ailenin yllar boyunca yaptklar
birikimler yok olmutur.
Daha da nemlisi, isiz vatandalar srs varlklarn srdrme sorunuyla yz yzedir ve yine bir o kadar da karlnda pek bir ey alamadan eziyet ekmektedir. Zamann kara gereklerini ancak budala bir iyimser inkr edebilir.
Yine de skntlarmz esasnda baarszlktan kaynaklanmaktadr. ekirge srs istilasna uram deiliz. Atalarmzn inandklar, korkmadklar iin stesinden geldikleri zorluklarla karlatrldnda, hl kretmemiz gereken pek ok ey var. Tabiat hl cmertliini sunmaktadr ve insanolunun abalar da bu cmertlii arttrr. Bolluk kapmzda, ancak bunlarn cmerte kullanm, arz drmektedir.
ncelikle, bu durumun nedeni, insanln mal mbadelesini ynetenlerin inatlklar ve yetersizlikleri yznden baarsz olmalar ve baarszlklarn kabul ederek ekilmeleridir. Ahlaksz dvizcilerin uygulamalar kamuoyu mahkemesinde sulu bulunmu, insanlarn kalpleri ve akllarnca
reddedilmitir.
Doru, gerekten denediler, ancak abalar modas gemi bir gelenein
rneklerine kart. Kredi baarszlklaryla yz yze kaldklarnda ise, yalnzca daha fazla bor vermeyi nerdiler.
Sahte liderliklerini izlemeleri iin halkmz kkrtarak kar salama tuza ellerinden alndnda, gvenlerini geri kazanmak iin yalvararak teviklere bavurdular.
Bir vizyonlar yoktu ve vizyonu olmayanlar yok olmaya mahkmdur.
1712
Dvizciler medeniyet tapnamzn yksek mevkilerini terk edip katlar. Biz de artk bu tapna antik gereklerle onarabiliriz.
Onarmn lt toplumsal deerleri, basit parasal karlardan daha soylu grecek dereceye dayanmaktadr.
Mutluluk ise yalnzca paraya sahip olmakta deil, baar sevincinde, yaratc abann heyecannda yatar.
almann sevinci ve ahlaki drts artk fani karlar peinde lgnca
koarken unutulmu deildir. Bu kara gnler, eer bize gerek kaderimizin
ynetilmek deil, kendimizi ve yurttalarmz ynetmek olduunu retmise, o zaman bamza gelen her eye demi demektir.
Maddi serveti baar standard olarak grme hatasnn anlalmas, kamu
grevi ve yksek siyasi mevkiinin yalnzca mevkii ve kiisel kar standartlar ile deerlendirilmesine inanmakla ayndr; duyarsz ve bencil suiistimallere sklkla gven duyan bankaclk sektr ve iletmelerdeki gidiata
artk dur demek gerekmektedir.
Gvenin azalmas, bu kimselerin drstlk, onur, ykmllklerin kutsall, gvenilir koruma ve bencil olmayan eylemler zerinden beslendii
iin artc deildir. Bunlar olmadan yaayamazlar.
Ancak onarm yalnzca etikte deiiklik yapmakla kalmamaldr. Milletimiz icraat istiyor, hem de derhal.
En byk balca grevimiz insanlar ie komaktr. Bu sorun eer mantkla ve cesaretle yzleirsek zlemez deildir.
Bir bakma devletin dorudan asker toplamas gibi, greve sava srasnda olaanst hal durumuna yaklald gibi yaklaarak; ancak ayn zamanda bu ekilde doal kaynaklarmzn kullanmn tevik etmek ve yeniden
dzenlemek iin gereken projeler gelitirerek zme ulalabilir
Ekonomik bunalm felaketi nlenebilir, fakat bunu yalnzca konuarak
yapamayz. Derhal harekete gemeliyiz.
Son olarak, iin yeniden balamas dorultusunda kaydettiimiz ilerlemede, eski dzen musibetlerinin geri dnmesine kar almamz gereken
iki tane nlem var; bunlar, btn bankaclk sektr, kredi ve yatrmlarn
sk bir ekilde denetlenmesi; bakalarnn parasyla yaplan speklasyonun
sona ermesi ve yeteri kadar ancak salam bir para birimi olmas.
te bunlar saldr hatlardr. imdi Kongrenin yeni bir zel oturum dzenlemesi ve bu hedeere ulamak iin alnmas gereken detayl nlemler
zerinde duracam ve baka Devletlerden acil yardm almaya alacam.
Bu eylem program araclyla kendimizi, yurdumuzu dzene sokmaya
ve gelir dengesini ykseltmeye adyoruz.
1713
Uluslararas ticari ilikilerimiz ok nemli olsa da, salam bir ulusal

ekonominin kurulmas iin zamanlama ve gereklilik ynnden ikinci sradadr.
Pratik bir politika olarak, her eyi ncelik srasna koymay tercih ederim.
Uluslararas ekonomik dzenlemelerle dnya ticaretini dzeltmek iin bir
aba harcamayacam nk yurttaki olaan st hal, bu baarlarn tamamlanmasn bekleyemeyecektir.
Bu nemli ulusal ekonomik canlanma nlemlerini ynlendiren temel dnce, dar anlamda milliyeti deildir.
ncelikle, baz elerin ABD iinde veya ABDnin baz ksmlarnda birbirine bal olmasna ilikin srar, Amerikann nclk ruhunun eski ve
kalc en nemli gstergesinin tannmasdr.
Bu ekonomik canlanmaya giden yoldur. En hzl yol budur. Ekonomik
canlanmann sreceine dair en gl inantr.
Dnya politikas alannda, kendine tereddtsz sayg duyan ve bu yzden de bakalarnn haklarna sayg gsteren bir komu olarak; ykmllklerine ve yapt anlamalarn kutsallna sayg gsteren bir komu olarak,
komulardan kurulu bu dnyada, milletimize iyi komuluk politikasn sunuyorum.
Halkmzn huyunu doru biliyorsam, nceden olmad kadar birbirimize bal olduumuzu; sadece almayp vermemiz de gerektiini; ileri gitmek
iin eitimli ve sadk; ortak bir disiplin iin fedakrlkta bulunmaya hazr
bir ordu gibi hareket etmemiz gerektiini dnyorum, nk byle bir
disiplin olmadan hibir ilerleme kaydedilemez, hibir liderlik etkili olamaz.
Biliyorum ki bizler byle bir disiplin iin hayatlarmz ve mlklerimizi
feda etmeye hazrz, nk bu durum daha ok fayda getirmeyi hedeeyen
bir liderlii mmkn klmaktadr.
Hepimizi, daha byk hedeerin bizi, imdiye kadar yalnzca silahl arpmalarda hatrlanan grev birliiyle, kutsal bir ykmllk olarak birbirimize balayacana ant imeyi teklif ediyorum.
tiim bu antla, ortak sorunlarmza kar kendini disiplinli bir saldr yapmaya adam halkmzn byk ordusunun liderliini tereddtszce
stleniyorum.
Bu hayalle ve bu amala eylemde bulunmak, atalarmzdan miras kalan
bu hkmet ekli altnda mmkndr.
Anayasamz o kadar basit ve kullanldr ki nemli olan biim kaybolmakszn vurgu ve dzenlemedeki deiikliklerle her zaman byk ihtiyalar karlamak mmkndr.
1714
te bu nedenle, anayasal sistemimiz kendisinin modern dnyann rettii, dayankll en yksek siyasi mekanizmas olduunu kantlamtr. Snrlardaki byk genileme, d savalar, ac i atmalar ve dnya ilikilerinin her tr stresini karlamtr.
Yrtme ve yasama yetkisinin normal dengesinin, nmzdeki bu esiz
grev iin yeterli olaca umulmaktadr. Ancak hemen eyleme gemek iin
esiz bir talep ve ihtiya, kamusal srecin normal dengesinden geici olarak
ayrlmay gerektirebilir.
Anayasal grevim dorultusunda ac eken bir dnyann ortasnda ac
eken bir milletin ihtiya duyabilecei nlemleri tavsiye etmeye hazrm.
Bu nlemler veya Kongrenin tecrbe ve bilgelikle oluturaca baka nlemlerin yine anayasal yetkim dahilinde hzla uygulanmasna alacam.
Kongrenin bu iki yoldan birini seememesi durumunda ve ulusal olaanst halin hl kritik olmas durumunda, o zaman yzleeceim grev iin
izlemem gereken yoldan kamayacam.
Kongreden bu krizi gslemek iin son bir ara rica ediyorum, olaanst hale kar sava amak iin geni yrtme yetkisi, yani gerek bir
dmann istilasna uradmzda bana verilecek kadar byk bir yetki
Ulusal btnln scak cesaretinde eski ve kymetli ahlaki deerleri
aramann temiz vicdanyla, gen yal herkesin grevini en iyi ekilde yerine getirmesinden gelen memnuniyetle nmzdeki zorlu gnler bizi beklemektedir
Gerek demokrasinin geleceine gvenmiyor deiliz. Birleik Devletler
halk baarsz olmad. htiya duyduklarnda dorudan ve gayretli bir eylem istediklerini belli ettiler.
Liderlik altnda disiplin ve ynlendirme istediler. Beni bu dileklerinin
imdiki arac yaptlar. Ben de bu hediyeyi kabul ediyorum
5. Drt zgrlk Sylevi*

Franklin D. Roosevelt
Birleik Devletler Kongresine,
Siz Yetmi Yedinci Kongre yelerine, Birliin tarihinde ei grmemi
bir zamanda hitap ediyorum. Ei grlmemi szn kullandm, nk
Amerikann gvenlii daha nce hi bu kadar ciddi bir ekilde tehdit edilmemitir
Birleik Devletlerin 1914 ncesinde de dier ktalarda meydana gelen
olaylardan rahatszlk duyduu doru. Amerikann haklarnn korunmas
1715
ve bar iinde ticaret yapma hakk iin Avrupal devletlerle iki tane olmak
zere, Bat Hint Adalar, Akdeniz ve Pasikte ilan edilmemi bir dizi savaa
girdik. Ancak hibir durumda milletimizin gvenlii ve bamszlna kar ciddi bir tehdit olumamt.
Millet olarak Birleik Devletlerin, medeniyet treni geip giderken, bizi
antik bir in Seddinin ardna hapsetme giriimine direnmeyi srdrd
tarihi gereini de iletmek isterim. Bugn, ocuklarmz ve onlarn ocuklarn dnerek kendimiz ve Amerikann her paras iin zorunlu tecride
kar kyoruz.
1914te Dnya Sava patlak verdiinde bile, Amerikann gelecei iin
yalnzca kk bir tehlike olduu sanld. Ancak zaman getike Amerikan
halk, demokratik uluslarn dnn kendi demokrasisini de drecei
anlamna geldiini fark etti
Gereki olan herkes bilir ki demokratik yaam ekli gnmzde dnyann her yerinde ya silahla ya da bar iindeki uluslar paralamak ve
ihtilaf yaratmaya alanlarn yapt zehirli propagandann gizlice yaylmasyla dorudan saldrya uramaktadr. On alt ay boyunca bu saldr,
byk kk her trl bamsz ulus modelini yok etmitir. Saldrganlar
byk ya da kk dier uluslar tehdit ederek hl yollarna devam etmektedir.
Bu yzden Bakannz olarak, Birliin durumuyla ilgili Kongreye bilgi
vermek olan anayasal grevimi yerine getiriyor, lkemizin ve demokrasimizin geleceinin ve gvenliinin snrlarmzn ok tesindeki olaylara bal
olduunu bildirmeyi gerekli gryorum.
Demokratik varln silahl savunmas artk drt ktada da cesurca balatlmtr. Bu savunma baarsz olursa, Avrupa, Asya, Afrika ve Avustralyadaki
btn nfus ve kaynaklar galip gelenlerin eline geecektir. Bu nfus ve kaynaklarn toplam, btn Bat Yarkrenin nfus ve kaynaklarn kat kat amaktadr.
Byle zamanlarda hazrlksz bir Amerikann, tek elle ve tek eli de arkasna balanm olarak btn dnyay durdurabileceini sylemek ocuka
ve de yanltr.
Gereki olan hibir Amerikal, bir diktatrden bar, uluslararas cmertlik ya da gerek bamszlk, dnya silahszlanmas, ifade zgrl,
ibadet zgrl hatta iyi i yapma olanaklar salamasn beklemez. Ksa
sreli gvenlik karlnda asl bamszlndan vazgeenler bamszl da gvenlii de hak etmezler. Millet olarak yumuak kalpli oluumuzla vnebiliriz, ancak yumuak bal olmamalyz. Her zaman kstaha konuanlara, yattrma politikasnn doktrini zerine verilen o nlayan va1716
azlara kar tetikte olmalyz. zellikle de Amerikan kartalnn kanatlarn

kendi yuvalarn yapmak iin koparacaklara kar dikkatli olmalyz.
Modern harp temposunun, bu sava diktatr devletlerin kazanmas durumunda, ziksel saldry nasl hzla stmze salacann yakn zamanda
altn izmitim
Zamann gerektirdii durum, eylemlerimizin ve politikalarmzn ncelikle ve sadece, bu d tehlikeyle yzlemek iin adanmasdr. nk btn
i sorunlarmz artk bu olaanst halin bir parasdr. ilerinde uyguladmz ulusal politikamzn snrlarmz iindeki yurttalarmzn tmnn
haklarna ve haysiyetine yakan sayg temeline dayanmas gibi, dilerinde uygulanan ulusal politikamz da byk kk btn uluslarn haklarna
ve haysiyetine yakan saygy gstermektedir. Ahlakn adaleti sonunda kazanacaktr.
Ulusal politikamz ite budur.
Halk iradesinin etkili bir ekilde ifadesi ile ve partizanla baklmakszn,
kendimizi her ey dahil milli savunmaya adadk.
kincisi, halk iradesinin etkili bir ekilde ifadesi ile ve partizanla baklmakszn, kendimizi yer yerde saldrlara direnen ve bu ekilde sava bizim
Yarkremizden uzakta tutan btn o kararl halklara tam destek vermeye
adadk. Bu destekle demokratik davann sreceine dair kararllmz ifade
ediyor; ulusumuzun savunmasn ve gvenliini glendiriyoruz.
ncs, halk iradesinin etkili bir ekilde ifadesi ile ve partizanla
bakmakszn, kendimizi ahlak ilkeleri ve kendi gvenliimiz iin duyduumuz kayglarn saldrganlarn yrtt ve yattrclarn nanse ettii bir
bara raz olmayaca ifadesine adyoruz. Biliyoruz ki srekli bar, bakalarnn zgrl pahasna getirilemez
En yararl ve acil rolmz, hem onlar hem de kendimiz iin bir cephane
grevi grmektir. nsan gcne ihtiyalar yok. Ama milyonlarca dolarlk savunma silahlarna ihtiyalar var
Demokrasilere unu syleyelim: Biz Amerikallar zgrlnz savunmanz konusunda ok kayglyz. Enerjimizi, kaynaklarmz ve dzenleyici glerimizi, size zgr dnyay geri kazanmak ve srdrmek iin gereken
gc vermek amacyla sunuyoruz. Size artan sayda gemi, uak, tank ve silah gndereceiz. Bu bizim amacmz ve andmzdr. Bu amaca ulaldnda ve saldrlarna direnmeye cesaret eden demokrasilerin yardmna kotuumuzda, bunu uluslararas hukukun inenmesi ve bir sava sebebi olarak
grecek olan diktatrlerin tehditlerine itibar etmeyeceiz. Bylesi bir yardm, bir diktatr tek tara olarak yle ilan etse bile bir sava sebebi deildir. Diktatrler bize sava amaya hazr olduklarnda, bizim tarafmzdan ge1717
lecek bir sava sebebi beklemeyeceklerdir. Norve, Belika ve Hollandann

byle bir sava nedeni bulmasn beklemediler. stedikleri tek ey, icrasnda
ok taralk olmayan tek ynl bir uluslararas hukuktur ve bu yzden de
bir bask aracdr.
Amerikann gelecek nesillerinin mutluluu, yaptmz yardmn ne kadar abuk ve etkili bir ekilde hissedildiine bal olacaktr. Hi kimse karlaacamz olaanst hallerin kesin karakterini syleyemez. Milletin elleri, Milletin hayat tehlikedeyken balanmamaldr. Savan kendisi kadar
tehlikeli olan olaanst halin gerektirdii fedakrlklar yapmaya hazr olmalyz. imizdeki birka miskin veya ba belasyla baa kmann en iyi
yolu ncelikle onlar vatansever rneklerle utandrmak ve bu da ie yaramazsa hkmetin egemenliini hkmeti kurtarmak iin kullanmaktr.
nsan nasl ki yalnzca ekmek yiyerek yaayamazsa, yalnzca silah gcyle de savaamaz. Savunmamza yerleenler ve onlarn arkalarnda savunmamz oluturanlarn, savunduklar yaam ekline olan sarslmaz inanlarndan gelen bir dayanklla ve cesarete sahip olmalar gerekir. arda
bulunduumuz bu byk icraat, uruna savalacak her eyin gz ard edilmesine bal olamaz.
Milletimiz, Amerikadaki demokratik hayatn korunmasnda herkesin bireysel paynn bilincinde olmas iin yaplan eylerden byk memnuniyet
duymakta ve g almaktadr. Bu gibi eyler halkmz sertletirmi, inancn
yenilemi ve korumaya hazr olduumuz kurumlara olan sadakatini glendirmitir. Bugn dnyadaki en byk etken, yani toplumsal devrimin kkleri olan toplumsal ve ekonomik sorunlar hakknda dnmeyi brakma zaman elbette deildir.
Salkl ve gl bir demokrasinin temellerinde anlalmayacak bir ey
yoktur. Halkmzn siyasi ve ekonomik sistemlerden temel beklentisi basittir. Bunlar: genler ve dierleri iin frsat eitlii, alabilenler iin i;
ihtiyac olanlara koruma; birka kii iin yaplan zel ayrcalklarn sona
ermesi; herkes iin toplumsal zgrlklerin korunmas; daha geni ve srekli ykselen hayat standard iin bilimsel gelimelerin meyvelerinin toplanmasdr.
Bunlar, modern dnyamzn inanlmaz karmaa ve hengmesi iinde asla
gzden kaybetmememiz gereken basit ve temel eylerdir. Ekonomik ve siyasi
sistemlerimizin isel ve balayc gc bu beklentileri karlama derecesine
baldr
Korumaya altmz bu gelecek gnlerde, drt esas insan zgrl temelinde kurulu bir dnya bulacamz umuyoruz.
lki, dnyann her yerinde, konuma ve ifade zgrldr.
1718
kincisi, dnyann her yerinde her kiinin Tanrsna kendi istedii biimde ibadet etme zgrldr.
ncs, dnyann her yerinde, yoksulluktan kurtulma zgrldr
ve bu zgrlk, her ulusa kendi vatandalar iin salkl ve bar iinde yaamay temin edecek ekonomik artlarn salanmas anlamna gelir.
Drdncs, dnyann herhangi bir yerinde, korkudan kurtulma zgrldr ve bu zgrlk, hibir ulusun herhangi bir komusuna kar ziksel
saldrda bulunmak durumunda kalmayaca bir noktaya gelene dek dnya
apnda silahlanmann azaltlmas anlamna gelir.
Bu durum uzak bir milenyumda gerekleecek bir hayal deildir. Kendi
zamanmz ve neslimiz boyunca elde edilebilir bir dnya iin belli bir temel
oluturur. Bu tr bir dnya diktatrlerin bir bombann patlamasyla yaratmaya altklar szde yeni zorbalk dzeninin antitezidir.
Bu yeni dzene kar karak daha yce bir anlay kabul ediyoruz: ahlaki dzen. yi bir toplum, dnyay ele geirme ve dardaki devrim planlaryla korkusuzca yzleecektir.
Amerika tarihinin balangcndan beri deiimle, srekli ve bar, durmadan devam eden, toplama kamp ya da ukurdaki kire olmakszn kendini deien artlara gre ayarlayan devrimle kar karyayz. Aradmz
dnya dzeni, birlikte dosta altklar medeni bir toplumu olan zgr lkelerin i birliinin sonucudur
*
New York Times, 7 Ocak 1941.
1719
1720
IV
AYDINLAR
A. UYARILAR
1. Aydnlarn haneti*
Julien Benda
nl bir kitap olan Aydnlarn haneti (1927) isimli eserde, Fransz lozof Julien
Benda (1867-1956), modern aydnlar veya ktipleri, siyasi partizanlk iin tarafsz
ve speklatif bat geleneklerini terk etmekle itham etmektedir. Aka hzl bir ekilde yaylyor olsa da, Bendann sulamas, Birinci Dnya Savandan beri sre gelen
kri hayatn balca bir fenomenini kesin olarak tespit etmektedir: daha sonralar,
zellikle Sa ve Solun u noktalaryla (arlklaryla) meguliyet veya onlara ballk eklinde adlandrlan fenomen.
Topyekn buraya kadar anlattklarm ierisinde, ister burjuva veya proletarya olsun, ister krallar, bakanlar, siyasi liderler olsun, tm yapt aslnda
maddi kazanlarn peine dmekten ibaret olan ve gitgide daha yalnz ve
sistematik bir ekilde realistleerek sadece kendisinden bekleneni yapm
olan insan trnn meslek sahibi olmayanlar dediim blmnden, sadece
kitleleri gz nnde tuttum.
Bu insanlkla yan yana () yzyln son yarsna kadar baka, aslnda
farkl, bir insanlk vard ki bu belli bir kapsamda nceki zerinde bir denetim vazifesi grmtr. Kastettiim snf insan, memurlar olarak adlandrdm snftr. Bu tanmla aslnda uygulanabilir bir hedef peinde olmayanlar, mutluluu bir sanatn veya bir bilimin icrasnda veya metaziksel dnmede, yani ksaca maddi olmayan avantajlar edinmede arayanlarn hepsini, buradan hareketle de belli bir tavrla yle syleyenleri kastediyorum:
Benim krallm bu dnyadan deildir. Gerekten de, tarih boyunca, mo-
1721
dern zamanlara kadar iki bin yldan fazla zamandr, etkileri ve hayatlar ynlarn realizmiyle tamamen zt ynde olan, aralksz bir dizi lozof, din
adamlar, edebiyat adamlar, ressamlar, bilgili adamlar(bu srete neredeyse
herkes denebilir) grmekteyim. zellikle siyasi ihtiraslara gelmek gerekirse
memurlar, bunlara iki ekilde karyd. Ya bu ihtiraslara kar tamamen kaytszdlar ve tpk Leonardo da Vinci, Malebranche, Goethe gibi, akln saf
tarafsz faaliyetine ilikin bir rnek tekil edip varoluun bu biiminin yce
deerine bir inan yarattlar; ya da ahlaklar olarak insan egoizminin ihtilaarna uzun uzun bakarak, tpk Erasmus, Kant, Renan gibi, bu ihtiraslara
tamamen kart ve bunlardan stn soyut bir prensibin benimsenmesi iin
insanlk ve adalet adna dua ettiler.
Her ne kadar bu memurlar, bireysel egoistlie hkmeden modern devleti
kurmularsa da faaliyetleri phesiz ki esas olarak teoriktir ve ii gc olmayan insanlarn tm tarihi, kurbanlarnn ve kinlerinin grltsyle doldurmalarn engelleyemezler. Ne var ki memurlar, ii gc olmayan kimselerin
faaliyetlerini bir din haline getirmelerine, bu faaliyetleri gerekletirmek suretiyle kendilerini byk insanlar olarak dnmelerine engel olmulardr,
Belki de memurlarn sayesinde, insanlk, iki bin yl boyunca ktlk yapt
fakat iyiyle onurlandrld. Bu eliki, insan tr iin bir onurdur ve uygarln dnyaya giriverdii atla ekillendirmitir.
imdi On Dokuzuncu yzyln sonunda esasl bir deiim ortaya kmtr: memurlar, siyasi tutkular oyununu oynamaya balamlardr. Halkn realizminin denetmeni olarak memurluk yapan adamlar, bir nevi uyarc gibi
davranmaya baladlar. nsanln ahlaki davranlarndaki bu karklk,
birka yoldan etkili olmutur.
Her eyden nce memurlar, siyasi tutkular benimsemilerdir. Kimse
inkr etmeyecektir ki btn Avrupada bugn edebiyatlarn, sanatlarn,
ciddi saydaki akademisyenin, lozofun ve diyanet bakanlarnn ok byk bir ounluu, rklar ve siyasi hizipler arasndaki kini hep birlikte paylamaktadrlar. ()
lk etapta memurlar, dierlerinden farkl olarak insanlarn kendileri hakknda bilinli olma arzularn yceltmek ve kendini dnya apnda tantmak ynndeki her eilimi aalk olarak beyan etmek zere yola ktlar.
retileri imdi birok meslektalar tarafndan hor grlmekte olan Tolstoy
ve Anatole France gibi belli yazarlar hari, Avrupann btn etkili ahlaklar, son elli yl boyunca, Bourget, Barres, Maurras, Peguy, d Annunzio, Kipling, Alman dnrlerinin ok byk bir ounluu, insanlarn millet ve
rk olarak kendilerinin bilincine varma ynndeki abalarn vmtr. Bu,
onlar dierlerinden ayrd ve dierlerine kart hale getirdii lde, ge1722
AYDINLAR
nel anlamda insan olarak ve etik deerlerin ykselii anlamnda kendilerinin bilincine varmaya ilikin her emelden utan duymalarna sebep olmutur. Stoics dneminden beri faaliyetlerini, soyut ve sonsuz bir varln yararna ulusal egoizmin yok edilmesi iin vaaza vakfetmi olanlar, bu tr her
hissi ifa etmek ve sz konusu egoizmin marur ahlakn ilan iin yola kmtr. ()
Modern memur, evrensellik duygusunu aa vurur ve bunu sadece ulusun yararna yapmaz, ayn zamanda belli bir snfn yararna yapar. Bizim
amz, dierleriyle aralarndaki farkllklar kontrol etmeye ve kendi ortak
insani tabiatlar hakknda bilinlenmeye almaktan ok uzak olan burjuvazi dnyasna(ya da alan snfa), btn derinlii ve sadeliiyle bu farkllklarn bilincine varmalar gerektiini ve bu gayretin saf ve soylu olduunu
ilan eden ahlaklar grmtr. Bununla birlikte buradaki her bir birlik arzusu aalk ve korkaklk ve ayn zamanda akln zaynn bir iaretidir. Bu,
herkesin bildii gibi iddet zerine Fikirlerdeki tezdir ve modern ruhun havarilerinin btn galaksisi tarafndan vlmektedir. Memurlarn snf farkllklarna kar bu tavrlarnda, kesinlikle ulusal farkllklara kar olan tavrlarndan daha yeni bir ey var. Bu retinin sonularn ve her iki snfa da
rakibine iddet uygulamasnda verilen (imdiye kadar bilinmeyen) kini kefetmek adna, sadece burjuva snf iin talyan Faizmine ve ii snf iin
Rus Bolevizmine bakmanz yeterlidir.
*
Julien Benda, Aydnlarn haneti, 29-31, 60-1, 71-2 sf. 1928, William Morrow and Company, Inc.
2. Komnizme Geri Dn*

Arthur Koestler
Arthur Koestler, Bendann onaylamad modern tipte memurlara bir rnektir.
Bendann jaccuse isimli eserinden drt yl sonra, Koestler, Komnist Partiye katlm, ancak 1938 ylnda ayrlmtr. Aadaki metin, onun yllar sonra Baarsz Tanr
isimli bir derleme iin yazd makaledendir. Koestler, Ignazio Shone ve dierleri, neden balangta komnizmden etkilendikleri halde sonrasnda uzaklatklarn burada anlatmaktadrlar. Bu makale, dncelerin Sovyet sistemini anlatan, Koestlere
ait gl eser le Karanl (1941) ile balantl olarak okunmaldr.
Komnizme dndm nk ona hazrdm ve inanca susayan paralanm bir toplumda yayordum. Ama bana parti kartmn verildii gn, benim
Marx ve Lenin isimlerini duymamdan ok nce balam olan bir gelime-
1723
nin zirve noktasyd. Bunun kkleri ta ocuklua kadar iner; her ne kadar
Pembe On Yln yoldalar olan bizler, bireysel olarak, farkl kvrmlar
olan kklere sahipsek de hepimiz ayn jenerasyonun ve kltrel iklimin
rnleriyiz. Hikyemin anlatlmaya deer olmasn, farklln altnda yatan
bu birlikten, dolay mit ediyorum.
1905 ylnda Budapetede dodum, 1919 ylnda Viyanaya tanana
kadar burada yaadk. Birinci Dnya Savana kadar bizler, hali vakti yerinde tipik Avrupal orta-orta-snf bir aileydik: babam eskiden kurulmu
baz ngiliz ve Alman tekstil reticilerinin Macaristan temsilcisiydi. 1914
Eyllnde bu varolu ekli, pek ok bakalar gibi, beklenmedik biimde
sona erdi.
Babam bir daha asla kendi ayaklar zerinde duramad. Deimi bir
dnyada kendine gvenini kaybettike daha fantastik bir hal alan birok
giriimde bulundu. Bir radyoaktif sabun fabrikas at; birok acayip kre
dayal buluu destekledi (hi snmeyen ampul, kendinden stmal yatak
rts vs.) ve sonunda geriye kalan sermayesini de yirmili yllarn banda
Avusturyadaki enasyonda kaybetti. Yirmi bir yanda evi terk ettim ve o
gnden itibaren ebeveynlerimin tek mali destei haline geldim.
Dokuz yandayken, orta-snf yaantmz sona erdiinde, birdenbire hayatn ekonomik gereklerinin farkna vardm. Tek ocuk olarak ebeveynlerim tarafndan martlmaya devam ettim ama aile krizinden haberdar olarak ve cmert ve ocuksu bir yaradl olan babama acyarak bana her kitap veya oyuncak aldklarnda sululuk duygusu ektim. Her sefer, kendime aldm takm elbiseleri eve gndermeye demeyecek kadar nemsiz hissettiimde, bu devam etti. Kendiliinden, ciddi ekilde zengin olanlara kar
gl bir antipati gelitirdim. Bu, onlar istediklerini (imrenme, genel olarak
dnlene gre toplumsal ihtilaarda ok daha kk bir rol oynar) alabildikleri iin deil ama bunu sululuk hissetmeksizin yapabildikleri iin olutu. Bu sebeple, toplum yaps hakknda ayrntl olarak kiisel bir durum tasarladm. ()
Bu sebeple kiisel bir atmayla duyarl hale gelmi olarak ben, Avrupa
alk yryleriyle sarslmaktayken ve babam ypranm manetlerini masann altna saklarken, piyasadaki buhran yllarnda yatlar yksek tutmak
iin ve iko kapitalistlerin arp sesiyle ark syleyebilmesi iin budayn
yakldn, meyvenin zellikle rtldn ve domuzlarn boulduunu renmenin okuna hazrdm. Arketipin tili atelendiinde, ypranm
manetler ve boulmu domuzlar tek bir duygusal patlamaya dnt. Internationale isimli arky syledik ama kelimeler daha eski olabilirdi: Vay
o srlerini deil de kendilerini besleyen obanlara.
1724
AYDINLAR
Baka alardan, hikye grndnden de tipiktir. Orta Avrupadaki

orta snarn ciddi bir blm, ayn bizim gibi, yirmili yllarn enasyonu sebebiyle ykma urad. Bu, Avrupann dnn balangcyd. Toplumun orta kesiminin paralanmas, bugnlere kadar devam eden kutuplamann ldrc srecini balatt. Fakirleen burjuva, sa ya da solun asileri
haline geldiler; Schickelgrber ve Djugashwili, eit olarak, sosyal gn faydalarn paylatlar. Soyluluun bo kabuuna yapp mevkisinden dtn kabul etmeyenler, Nazilere katldlar ve Versailles ve Yahudilerde kendi kaderlerini sulamakta rahat buldular. Birounun byle bir tesellisi bile
yoktu, tpk Avrupann soluk penceresinin zerinde srnen yorgun bceklerin byk siyah srs gibi, tarihin yerlerini deitirdii bir snfn mensuplar olarak amasz ekilde yaamaya devam ettiler.
Dier yars, Sola dnd, bylece Komnist Manifestonun kehanetini
dorulam oldular:
Egemen snarn tm blmleri () hzla proletaryaya doru gitmitir
veya en azndan varolu koullarnda yldrlmlardr. Onlar () proletaryaya geliim ve aydnlanmann taze unsurlarn salamlardr. ()
Kendi gemiimin bir sonucu olarak ben dnmeye [olduumdan baka bir
ey olmaya] hazrdm. Baka kiisel gemilerin erdemiyle aydn snfn binlerce mensubu ve benim neslimin orta snf da buna hazrd. Fakat bu farklln ou durumdan duruma deiiklik gstermitir, ortak bir paydalar vardr; ahlaki deerlerin ve sava sonras Avrupasnn 1914 ncesi yaam modelinin hzla paralanmas ve Doudan gelmi yeni esinin, ken kendiliinden olan cazibesi (bir zamanlar ye olan hepimiz iin o Parti olarak bugnlere kadar gelen) Partiye 1931 ylnda, daha sonralar Pembe On Yl olarak adlandrlan ksa sreli iyimserlik srecinin, l domu manevi rnesansn balangcnda katldm, O aldatc afak vaktinin yldzlar Fransada
Barbusse, Romain Rolland, Andre Gide ve Malraux; Almanyada Piscator,
Becher, Renn, Brecht, Eisler, Saghers; ngilterede Auden, Isherwood, Spender ve Birleik Devletlerde Dos Passos, Upton Sinclair, Steinbecktir. (Tabii
ki bunlarn hepsi Komnist Parti yesi deildir.) Kltrel atmosfer, lerici
Yazarlar Kongresiyle, deneysel tiyatroyla, Faizm kart bar komiteleriyle,
Sovyetler Birliiyle kltrel ilikiler iin topluluklarla, Rus lmleri ve avangart magazinle doyuruluyordu. Aslnda savan kt etkileri sebebiyle sarslyormu, enasyon, buhran, isizlik ve uruna yaanlacak bir inancn eksikliiyle cezalandrlyormu gibi grnen Bat dnyas, en sonunda nihayet bir insan adaleti kuracakt. ()
lk defa Alarx, Engels ve Lenin okumaya ciddi olarak baladm. Feuerbach ve Devlet ve htilal ile olan ilikimi keserken, beynimde bir ey 1725
trdad ve zihinsel bir patlama gibi beni sarst. Birinin grdn

sylemek, sadece din deitiren birinin bilebilecei (hangi dine dndnden bamsz olarak) bu akl cokusu iin ok zayf bir tanmlama olur.
Yeni k, sanki kafatasnn evresinde her bir ynden dklmektedir; Bir
vuruta sihirli paralar bir araya gelen yapboz gibi tm evren ekilleniyor.
Artk her sorunun bir cevab vardr, pheler ve atmalar, ikence grm
gemiin bir meselesidir. Kii, bilmeyenlerin tatsz ve renksiz dnyasnda i karartc bir cehalet iinde yaadnda, bu zaten uzak bir gemitir.
Bundan byle, hayat yaamaya deer klan eyle birlikte tekrar inancn
kaybetmeye, feryat gan ve di gcrtsndan baka bir eyin olmad dardaki karanla tekrar dmeye dair ara sra hissettii korkusundan baka hibir ey, [baka bir kre, yne] dnenin i huzurunu ve sknetini
bozamaz. Bu belki de, grecek gz ve dnecek beyinle, milattan sonra
1949da, Komnistlerin hl nasl znel iyi niyetle (bona des) davranabildiklerini aklayabilir.
Tm zamanlarda ve tm itikatlarda sadece bir aznlk, soyut bir hakikatin adyla aforozu istemeye ve duygusal harakiri yapmaya muktedir olmutur.
*
Baarsz Tanr isimli eserden, Richard Grossman tarafndan yayna hazrlanmtr, 17-21, 23 sf.
1949 Harper & Brothers and Hamish Hamilton Ltd.
3. Materyalizm ve htilal*
Jean-Paul Sartre
Jean-Paul Sartre da siyasi sola yaknd. Yine de materyalist efsaneyi, yani Komnizmin dayand metazii beenmemektedir ve onu kendi ihtilal felsefesiyle
deitirmek istemektedir. Sartre, kendi varoluuluuyla bariz bir benzerlii olan bu
felsefeyi, Materyalizm ve htilal isimli ve 1946 ylnda Les Temps Moderneste yaynlanan uzun bir makalede anlatr.
Demek ki bu, onlarn (komnistlerin) sememi istedii materyalizmdir;
bir canavar, ele gemez bir Proteus, byk, belirsiz, kart bir grn. Her
gn, btn entelektel zgrlk ierisinde, btn aklyla semem istendi. zgrce ve ak seik olarak ve kendimle ilgili tm kirlerimle seecek
olduum ey, dnceyi yok eden bir doktrindir. Biliyorum ki alan snfn
serbest braklmasndan baka bir kurtulu yolu yoktur; bunu bir materyalist
olmadan nce ve gereklerin basit bir incelemesi neticesinde biliyordum.
1726
AYDINLAR
Fikri menfaatlerin proletaryadan getiini biliyorum. Beni bu noktaya getiren dncemin kendi kendini yok ettiinde srar etmem iin bu sebep
midir? Bu, onu bundan byle kendi kstaslarndan feragat etmesi, elikili
dnmesi, birbirine uymayan tezler arasnda savrulmas, kendiyle ilgili en
berrak bilincini dahi kaybetmesi ve inanca gtren ba dndrc bir uuta kr krne yola koyulmas iin zorlamama sebep midir? Diz k ve
inan, der Pascal. Materyalistin gayreti buna ok benzer. ()
() htilalci bir felsefe, materyalist efsaneyi ve gstermelik abay bir kenara brakmaldr: (1) nsan hakszdr, varl belirsiz nedenlere dayanmaktadr, ne kendisi ne de Tanr takdiri bunu oluturmutur; (2) Sonu olarak,
insan tarafndan kurulan ortak bir dzen, dier dzenlerin zerine kamaz;
(3) Bir toplumda geerli olan deerlerin sistemi, o topluluun yapsn yanstr ve onu korumaya ynelir; (4) Bu sebeple onlarn ifadesi olduklar toplum,
henz var olmad iin henz net olarak idrak edilmeyen, fakat onu aacak
toplumun mensuplarnn stn abalaryla hissettirilen ya da bir anlamda
oluturulan dier sistemleri daima akndr.
Bask gren kii, kendi asl mmknlnn dnda yaar ve ihtilalci
felsefe, bunu anlamak zorundadr. Ama kendi mmknlnn dnda yaarken ona bask yapanlarn ili (de facto) varln ve oluturduklar ideolojinin kesin deerini kabul eder. Bu ideolojiye ve haklara meydan okuyan sadece bir transandant (aknlk) hareketiyle bir ihtilalci haline gelir. htilalci
lozof, her eyden nce, bu transandant hareketinin ihtimalini aklamaldr. Bunun kaynann bireylerin tamamen tabii ve maddi varoluunda bulanamayaca aikrdr, nk birey, bu varoluu gelecein bak asyla yarglamak iin ona dner.
Hakknda bir bak as elde etmek iin (bu, sadece bilgiden ibaret olmayan bir bak as ama ayn zamanda anlay ve harekete salam ve srekli bir balantdr) bir durumun zerine kma ihtimaline bizler kesin olarak
zgrlk diyoruz. Herhangi bir materyalizm bunu asla aklayamaz. Bir dizi
sebep ve etki, beni kendisi de bir etki olacak ve dnyann durumunu deitirecek davran ve hareketlere sevk edecektir; bu, onu kendi btnl iinde kavramak iin benim kendi durumuma dnp bakmam salayamaz. ()
Ama Marksistler yle der, eer bir insana zgr olduunu retirsen,
ona ihanet etmi olursun nk o artk zgrleme ihtiyac duymaz. zgrlemeyi isteyen doutan zgr bir kii dnebilir misiniz? Bun buna yle cevap veriyorum: eer insan aslen zgr deil, fakat bir kez ve hep kararlysa, onun zgrlnn ne olabileceini idrak bile edemeyiz. Bizler insan doasn belirlenmi snrlarndan kurtaracaz diyenler olabilir. Bu insanlar, aptaldr.
1727
Somut olarak mevcut varlndan ayr bir ekilde, aslnda insan doas
ne olabilir? ()
Bu noktada bizler, unu tekrarlamalyz: htilalci, eer eyleme gemek istiyorsa, tarihi hadiseleri hukuk d olay ve olaslklarn sonucu olarak kabul edemez; ama hibir ekilde kendi yolunun peinen temizlenmesini istemez; yolunu kendi bana temizlemek ister. Belli ksmi diziler, belirli sosyal
yaplardaki deimezlikler ve yapsal kanunlar, nn grebilmek iin ihtiya duyduu eylerdir. Ona daha fazlasn verirseniz, her ey dncelerde
yok olur ve tarih, artk yaplmak deil gn gnne okunmak zorundadr;
gerek, bir rya olur.
Materyalizm ve idealizm arasnda bir seimde bulunmaya arldk, bu
iki doktrin arasnda bir yol bulamayacamz sylendi. Pein hkmler olmakszn, ihtilal taleplerinin kendileri adna konumalarna izin verdik ve
grdk ki idealizm ve materyalizmi uygun olmayan bir biimde uzaklatran, reddeden garip bir felsefe trnn zelliklerinin izinden gidiyorlar. htilalci eylem, bize balangta ei olmayan (par excellence) zgr bir hareket gibi grnd. Anarist ve bireyci bir ekilde zgr deil tabii ki. Eer bu
doru olsayd, ihtilalci, durumunun yaps gerei, daha ok ya da daha az bir
aklk derecesiyle, sadece duyarl snfn haklarn talep edebilirdi ki bu
onun yksek sosyal snf tabakalaryla btnlemesi anlamna gelir.
Ama o [ihtilalci], bask grm, ezilmi snfn iinde ve btn ezilmi snf iin, daha rasyonel bir sosyal stat talep ettiinde, onun zgrl kendi snfnn tamamnn, daha genel olarak tm insanlarn zgrln talep
ettii eylemde yer almaktadr. O [zgrlk], dier zgrlklerin tannmasyla ortaya kar ve kendi ksmlarnda da tannma talep eder. Bu sebeple, balangtan itibaren, kendini dayanma seviyesine koyar. Ve ihtilalci hareket,
kendi iinde bir zgrlk felsefesinin nermelerini ierir ya da daha ok,
varlyla bu felsefeyi yaratr. ()
htilalci, sosyalizmi ina ettiini dnr ve tm yasal haklardan kurtulduundan ve onlar devirdiinden ona gre varoluu, sadece ihtilalci snfn
oluturduu, karar verdii ve ina ettii kadardr. Bu anlamda, sosyalizmin
yavuz ve yava zaferi, tarih ierisinde ve tarih boyunca insan zgrlnn
tasvibinden baka bir ey deildir. Ve elbette insan zgr olduu iin sosyalizmin galibiyeti tam anlamyla kesin deildir. O, bir snr iareti gibi yolun sonunda deildir, insanlk tarafndan ekillendirilmi bir dzendir. nsan onu ne yaparsa o olacaktr; ihtilalcinin eylemini onunla tasavvur ettii
arballn neticesidir. Kendini yaklaan genel bir sosyalizm cumhuriyetinden sorumlu tutmakla kalmaz, ayn zamanda bu sosyalizmin belirli niteliinden de sorumludur.
1728
AYDINLAR
Bu sebeple, hem burjuva olan idealist dnmeyi hem de bir sreliine

ezilmi kitlelere uyan materyalizm efsanesini akn olan ihtilal felsefesi, genel anlamda insann felsefesi olduu iddiasndadr.
*
Jean-Paul Sartreden alnt Edebiyat ve Felse Makaleler sayfalar 206-7, 219-20, 228, 233-4, 237.
1955 Rider and Company.
4. syana Dair*
Albert Camus
Belki de en ok, byk alegorik roman Veba ile tannan ve Edebiyat Nobel dl sahibi olan Albert Camus (19131960), komnist anlamda ihtilale deil, yazarn siyasi istekliliine, ballna inanrd. Komnist ihtilaliyle ilgili olarak, bakaldr
ve isyan kirlerine karyd. Bu kirleri ekillendiren aadaki sekiler, Camusye ait
iki eserdendir. lki, 1957 senesinde Uppsala niversitesinde verilen bir konferanstr,
ikincisiyse syanc isimli uzun felse bir makaledir (1951).
Doulu bir bilge, dualarnda daima Tanrya kendisini ilgin bir ada yaamaktan kurtaracak kadar merhametli olmas iin yakarrm. Bilge olmadmza gre, Tanr bizi kurtarmamtr ve bizler ilgin bir ada yaamaktayz. Her durumda, amz bizleri kendisine alaka gstermeye zorlamaktadr. Bugnn yazarlar bunu bilirler. Eer onlar azlarn aarlarsa eletirilir
ve saldrya urarlar. Kendi halinde olur, sessiz kalrlarsa, sessizlikleri iin
yksek sesle lanetlenirler.
Bunca grltnn ortasnda yazar, kendisine uyan kir ve imgeleri izlemek iin uzak durmay umamaz. imdiye kadar, uzak durmak tarihte hep
mmkn olmutur. Biri onaylamadnda, daima sessiz kalabilir veya baka
bir eyden bahsedebilirdi. Bugn her ey deimitir ve sessizliin bile tehlikeli karmlar vardr. Semekten imtina edilen an bile bir seim gibi alglanr ve cezalandrlr veya sanaty hizmete zorlayacak ekilde vlr. ()
Yz elli senedir, ticaretle ilgilenen bir topluma ait olan yazarlar, az da
olsa istisnalar olmakla birlikte, mutlu bir sorumsuzluk ierisinde yaayabileceklerini dnmlerdi. Gerekten de, yaadlar ve yalnz ldler, ayn
yaadklar gibi. Ama Yirminci yzyln yazarlar, bir daha hibir zaman yalnz olmamaldr. Daha dorusu, bilmemiz gerekir ki ortak sefaletten hibir
zaman kaamayz ve eer bir gerekemiz, hakllmz varsa bizim gerekemiz, bunu yapamayanlar iin sesimizi olabildiince ykseltmektir. Ama
bunu, u anda ac eken herkes iin, onlar ezen Devletlerin ve partilerin
n, gemii veya gelecei ne olursa olsun yapmalyz: sanatlar iin ay1729
rcalkl ikenceciler yoktur. Bu sebeple bugn bile gzellik, hatta zellikle

bugn, hibir partiye hizmet edemez; ksa veya uzun vadede insanlarn ac
ekmesi veya zgrlklerinden baka hibir eye hizmet edemez. Dvte
yer almay reddetmeden stlenen tek sanat, en azndan dzenli ordulara
katlmay reddeder ve zgr kalr.
() Yirminci yzyln isyan (yani komnizm), nihilizmi engelleyemeyeceine inanr ve Tanrnn yerine tarihi koyarak gerek isyana olan inancn kaybetmez. Gerekte, ilkini kuvvetlendirir ve ikincisine ihanet eder. Saf
ekliyle tarihin kendi kendine temin ettii bir deeri yoktur. Bu sebeple kii,
imdiki yrtme prensiplerine gre yaamaldr ve sessiz kalmal veya yalanlar sylemelidir. Sistematik iddet veya empoze edilmi sessizlik, hesaplama veya kararlatrlm yalan, kanlmaz kural haline gelir. Bu sebeple
sadece tarihi dnce nihilisttir: tm kalbiyle tarihin ktln kabul eder
ve bu anlamda isyana kardr. ()
Dier yandan, eer isyan, bir felsefe oluturabilirse bu, snrlarn, hesaplanm cehaletin ve riskin felsefesi olur. Her eyi bilmeyen kii, her eyi ldremez. Mutlak bir tarih salamaktan ok uzak olan isyanc, kendi tabiatnda var olan bir kavram adna onu reddeder ve ona kar gelir. Kendi durumunu reddeder ve onun durumu byk lde tarihseldir. Hakszlk, zamann geicilii, lm, tm bunlar tarihte apak ortadadr. Bunlar saymakla
tarihin kendisi hie saylm olur. ()
Bugn ihtilalci olduu iddiasnda bulunan akla zg aldatma toparlanmaktadr ve burjuvazi aldatmasn artrmaktadr. Mutlak adalet szyle, daimi adaletsizliin, snrsz uzlamann ve saygszln kabul iin bir yol
bulmaktadr. syann kendisi, sadece greceli olana heves eder ve sadece greceli adaletle garanti edilen saygnlk sz verebilir. nsan topluluunun
olutuu bir snr farz eder. Onun evreni greceli deerlerin evrenidir. Hegel ve Marxla birlikte her eyin gerekli olduunu sylemektense, sadece her
eyin mmkn olduunu tekrar eder ve en uzak snrdaki belli bir noktada,
mmkn olann uruna ok byk bir fedakrlkta bulunmaya deeceini
belirtir. Tanr ve tarih arasnda, yogi ve komiser [ ev. Sovyet Rusyadaki herhangi bir hkmet dairesi bakan] arasnda, zor bir geit alr ve burada elikiler oluabilir, sz konusu elikiler, kuvvetlenerek byyebilir. Burada
rnek olarak verilen iki eliki zerinde duralm.
Asl, temeli bakmndan tutarl olmay dileyen ihtilalci bir eylem, greceliye faal bir onayda vcut bulmaldr. Bu, insann durumuna sadakati ifade ederdi. Onun aralaryla uzlamayp amalar sz konusu edildii srece,
bir tahmini, benzerlii kabul eder ve bylece benzerlik giderek daha doru
bir ekilde tanmlanr, mutlak bir konuma zgrlne imkn tanrd. Bu1730
AYDINLAR
radan hareketle ayaklanmay hakl karan ortak varoluu korurdu. zellikle, mutlak bir kanun olarak kendini ifade etmenin geici ihtimalini korurdu.
Bu adalet ve zgrlkle ilgili belirli bir davran izgisini anlatr. Bir toplumun temeli olan tabii ve sivil haklar olmakszn toplumda adalet yoktur. Bu
haklar ifade etmeyen hibir hak yoktur. Eer haklar, tereddtsz olarak ifade edildiyse, muhtemelden de te, er ya da ge, onlarn istedii adalet dnyaya gelecektir. () Yirminci yzyln ihtilali, fethin ar hrsl amalar sebebiyle, key olarak, birbirinden ayrlmaz iki kre blnmtr. Mutlak zgrlk, adaleti taklit eder. Mutlak adalet ise zgrl inkr eder. Baarl
olabilmek iin, iki krin birbirlerindeki snrlarn bulmalar gerekmektedir.
Hi kimse, eer ayn zamanda adil veya zgr olana kadar adil deilse, kendi durumunun zgr olduunu dnmez. ()
Ayn dnce, iddete de uygulanabilir. () syann esas maharetleri,
iddeti sistemletiren deil snrlayan kurumlar iin silahlanmaya raz olur.
Bir devrim, lm cezasn derhal kaldrmadka uruna lmeye deer deildir; sabit dnemler olmakszn hapis cezasn gemeyi derhal reddetmedike bir devrim, uruna hapse girmeye demez. ()
() Tarihsel mutlakyet yeterli deil, etkilidir, gc elde etmi ve elinde
tutmutur. G sahibi olur olmaz, tek yaratc gereklii yok etmitir.
Uzlamayan ve snrl olan, isyan kaynakl eylem, bu gereklii srdrr
ve sadece daha da yaylmasna alr. ()
Bu sebeple, insan iin, kendisinin ait olduu lmllk/itidal seviyesinde
mmkn olan bir eylem ve dnme yolu meydana gelir. Bundan daha hrsl olan her giriim, kart ya da elikili olduunu kantlar. Mutlak olan ne
elde edilebilmi ne de, her eyin tesinde, tarih boyunca yaratlmtr. Siyaset bir din deildir ya da bir dinse, o zaman Engizisyondan baka bir ey deildir. Toplum, mutlak olan nasl tanmlayacaktr? Belki de herkes, herkes
adna mutlak olan aramaktadr. Ama bu ortak arayn peine dmek adna herkesin zgrlk ve frsata sahip olmas iin toplum ve siyaset, herkesin iini dzenlemekle mkelleftir. Tarih, artk o zaman bir tapnma nesnesi gibi gsterilemez. Sadece, tetikteki bir isyan tarafndan baarl klnmak
zorunda olan bir frsattr.
*
Albert Camus, Direni, syan ve lm, sf. 249, 267. 1960, Alfred A. Knopf, Inc.
1731
B. STEMLER
1. Zaman ve Tarihe likin Dnceler*
Nicolas Berdyaev
Kiev doumlu Nicolas Berdyaev (1874-1948) dini ve siyasi bir lozoftu. 1898de
Marksist olduu iin Sibiryaya srlen yazar, 1922de, yz altm aydnla birlikte
yurtdna srld. Bir sre Berlin de yaayan Berdyaev, daha sonra getii Pariste
mrnn byk blmn tarih felsefesi hakknda yazarak geirdi. Her ne kadar
tam anlamn idrak etmek her zaman kolay deilse de, Nicolas Berdyaevin (1874
1948), tpk adalar gibi, zaman hakknda karamsar olduu ve tarihin trajik ihtilafnn zamann dnda veya zamann sonunda zlebilecei konusunda ikna
olduu aktr. Aadaki sekiler kendi otobiyograsinden alnmtr.
Rus dncesi, daima tarih felsefesinin problemleriyle uramtr ve bu
konudaki ilgim Rus dncesi geleneine gre gelimitir. Tarihin doasn
anlamak iin yola karken ok kuvvetli bir izlenimim vard, yle ki, tarihte
hibir eyin baarl olmad ve yine de ondaki her eyin nemli olduu izlenimi. Tarihin anlam, tarihin snrlarnn tesindedir. Tarihin anlam vardr nk bir sona doru gider. Sonlanmayan tarih, ilerleme veya gerileme
olsun, bir manaszlk rneidir. Bu sebeple, vardm sonu, gerek tarih felsefesinin doada eskatolojik (kyamet bilimsel) olduudur: bu demektir ki,
tarihsel sre sonun nda anlalmaldr. ()
Bir bireysel kyamet bilimi ile kyamet, bir de tarihsel kyamet bilimi ile
kyamet vardr; ama ikisi birbirine baldr: tarih ve son, benim kendi tarihimdir ve benim kendi sonumdur. Benim kendi tarihim ve sonum, tarihin
tm ynn ve sonucunu etkiler. Ama bu karlkl ballk, ak seik bir
tanmlama vermez; nk girift akmlar ve eylemlilikleriyle tarih ve esiz,
indirgenemez kaderiyle insan arasnda trajik bir ihtilaf vardr. nsana kar
acmaszl ve dmanl yznden kendimi sklkla tarihsel ilerlemelerin
basksna mukavemet gsterirken buldum; nk onlar, insanlk d ve gayri ahsi amalar iin doar ve byrler. Tarih, kendi snrlar ierisinde ahsiyet sorununu zmekten aciz olduu ve onlarn tesine uzand iin, bir
sona varmaldr Bu, tarihilik konusunun bir yz, bir tarafdr.
Dier bir yz, insann tarihle kendi kimliini tespit etmesi tecrbesiyle ortaya kmtr: Kendimi dnyadan ayr tutamam, insanlktan, dnyadaki toplumsal ve kltrel hareketlerden, gemiten, u andan ve gelecekten
ayr tutamam. Tarih bende gerekleir; nk ben kendisi iin ve kendisi tarafndan var olan izole bir varlk deil, btn dnyann kk bir temsilci1732
AYDINLAR
siyim. Demek ki benim tarih anlaym, bu iki tecrbeyi ierir: tarihin dmanca ve yabanc karakterinin tecrbesi ile benim ondan karmmn tecrbesi. Bu ift tecrbenin yapsnda var olan gerilim, sadece tm nesnelletirmeler ve yabanclama zerindeki bir zaferi insann dardan saptanm olmaya son vermesini salayan zafer- ifade eden tarihin sonunda zlebilir. Ancak bizler, sonu nesnelletirmenin tehlikesindeyiz ve bunu tarihsel zamanda yer almak olarak dnyoruz. Gerekte, tarihin tesinde olan
ey, basit tarihsel terimler kullanlarak, tarihle ilikilendirilemez. Bunu grmedeki baarszlk, Kyameti anlamaya dair birok giriimde yanltc bir
engel ortaya karr. [Zamann] Sonunu dnnce hepimiz birlikte zaman
bir kenara brakamayz ve yine de bu son, bizim krk zamanmzn bir blm olamaz. O, baka bir varolu dzenine aittir. Eer gerekten bu bir son
olacaksa, onun kendisi zamann sonu olmaldr. Ancak bizim iin bir eyin
mutlak olarak baki olacan dnmek zor olabilir. Bu sebeple Kyamet melei, daha fazla zaman olmadna yemin eder. Zamann akmas bizim dnyamzn alt st olmu, dm durumunun bir belirtisidir: yeni cennet ve
yeni yeryz, insann varoluunu ikincil anlara ve deneyimlere blen bu
alt st edici geici aknt zerindeki zafer ile benim varolusal zaman dediim, matematiksel ve astronomik lmlere ak olmayan baka bir zamann balangcna delalet eder. ()
Baz insanlar, insanlarn daha zengin olacana ve ilerleme denen gizli gcn erdeminde daha iyi zamanlar geireceine dair kirlerle kendilerini hl oyalayabilirler ama dierleri bu kadar kolay kandrlamazlar. Ben de
ilerlemeye inanyorum ama tarihteki gerek yaratc hareketlerin olanaklarnn tannmasndan kaynaklanan ilerlemeye inanyorum, evrimsel natralizm veya determinizmden kaynaklanana deil. Ama ilerleme, herkesin kabul ettii gibi, yanltc bir kelimedir. Tarih, trajik bir mcadele iin sahne
temin eder. Bu mcadelede iyi ve kt, srekli artan, iddetli bir ekimeyle meguldrler. Tarihi sona doru hareket ettiren ve sktran da budur ve
bunda tarihsel zaman, varolusal zamana geecektir.
nsan, can skc elikilerle zamann geiine ivilenip kalmtr ve onun
ak bir ekilde sona ermeyen, bitmek bilmeyen akna katlanamaz. ()
(...) Korkun bir yarglama insanlar ve onlarn btn yollar zerinde
gereklemesi an meselesi olan yarglama - tarihin ve uygarln zerinde
durmaktadr. Tarih, insan veya tanrsal-insandan insanlk d ya da eytani
olana [kaderde olan]kanlmaz bir dn srekli iaretlerini gstermektedir. Putperest ve eytana tapnma igdlerinden yola karak insan, daha
sonra srasyla kendisinin kontroln ele geirecek olan gerek eytani gleri zihninde canlandrr. Denizden ykselen canavar, Sezarn krallnn
1733
insan ve dnyay kleletirip onlara hkmetmek iin gerekletirdii son

eytani giriimlerin son derece anlaml, kyamete ilikin bir tasvirdir. Kuzularn Canavarlara kar zaferi, zgrlk ve sevginin g ve kine kar zaferidir. Canavar, bir kez daha dipsiz cehenneme atlacaktr ve sonsuzlua deil
de zamana zincirlenecektir: nk cehennem, zamanda geriye kalandr; er
kbuslarn musallat olduu cehennem, sonsuzlua gemez.
*
Nicolas Berdyaev, Rya ve Gereklik, sf. 294-6, 298, 1950 Geoffrey Bles Ltd.
2. Geliim Fikri*
W. R. Inge
William Ralph Inge (18601954), Londradaki St. Paulun hznl dekan,
dini mistisizm tarihinde bilimsel kitaplarn yazar olarak tannr, Hristiyanlk dinini
aklama zerine almtr. Geliim Fikri, ilk 1920 ylnda Oxfordta bir ders olarak
okutulmutur.
Geliime olan inan, bir ideal deil, kesin bir gerek olarak; insanlk iin
bir grev deil, doann kanunu olarak, yaklak 150 yl boyunca Batnn alma inanc olmutur. Bu arpc reti, anavatan Fransada, ruhani havann etkisi altnda ykselmeye balam, terrn lgnlnda en son noktaya
varmtr. Akl Tanras, Robespierrein elinden ve giyotininden zor kurtulmutur, fakat Franszlar, geleneksel takiplerine devam ettiklerinde -rem militarem et argute loqui- nemi belki de abartlm olan ilerleme inanc, 1789
ve 1794te Pariste yaanan temsili kargaalardan farkl bir gidiata sahip
sanayi devrimi tarafndan desteklenmitir.
ngilterede yeni endstrinin anavatannda, geliim (19 yzyl bilimadamlarnn azlarna Mr. Mallock tarafndan konulan kelimelerle) istatistiksel olarak llebilen ilerleme olarak grlyordu. Bu ciddi anlamda, son
yzyln genel bak asyd ve byle bir ilerlemenin baarszlndan keyif
alma frsat hibir zaman olmad ve olamayacak. ()
Fakat Herbert Spencer, insann mkemmelletirilebileceini, nefes kesen
bir kendinden eminlikle iddia etmekteydi. Geliim bir tesadf deil, gereklilikti. Ktlk ve ahlakszlk dediimiz eyler yok olmalyd. nsan kesinlikle
mkemmel olmalyd. deal insann nihai geliimi, sz gelimi btn insanlarn lecei sonucu kadar kesindir. Daima mkemmellik istikametinde olmak- eksiksiz bir geliime ve saf bir iyiye doru ynelmek- kudretli bir harekettir.
***
1734
AYDINLAR
Eer Spencer doktrinini teyit iin tarihe dnp baktmzda aksine, medeniyetin, eer rotas zamannda kontrol edilmez ise, onun neredeyse hi
deimeyen ar bir hastalk olduunu grrz. Hintliler ve inliler, belirli
bir noktaya kadar ilerledikten sonra, zamana bir iaret koymaktan memnundular ve hl hayattalar. Grekler ve Romallar ise yok oldular; aristokrasi, her
yerde ld. Kiliseye bal kiiler ile faklte retim grevlilerinin kompleks
yaplanmalarnn, vurguncu ve sendikaclarn insan skan ve onun kann
emen organlar karsnda bugn de pes ettiklerini grmyor muyuz?
Szde medeni milletler, uzun sren bir hayatiyet gsteriyorsa, bu sadece
en tepede medenilemi olmalarndan kaynaklanmaktadr.
Kadim medeniyetler, ithal edilmi barbarlar tarafndan yok edildi; biz ise
kendimizinkileri retiyoruz.
Gezegende kendi cinsimizin hkimiyetinin, Yaratcsn tatmin etmesi
gereken bir istek olduu kantlanmam bir varsaymdr. Biz, dnyann sevimliliini mahvettik, bizden daha mkemmel ve daha az hrn pek ok
tr yok ettik, geri kalan hayvanlar esir ettik, krkl ve tyl uzak akrabalarmza o kadar kt davrandk ki, eer onlar bir din yaratabilselerdi, phesiz, eytan insan eklinde tasvir ederlerdi. Essex ormanlarn ve tarlalarn Dou ve Bat Hame evirmek ilerlemeyse, ilerlemenin tarihte ara sra ortaya kan geici bir fenomen olmasndan dolay mteekkir olabilirdik. Ne
yazk ki biyologlarmz, lerlemeye zafer marlar sylemek, bu suretle kendi speklasyonlarn rtmek yerine, hakikaten kendi almalarndan doan bir konu olan rk bir ekilde kendine tapnmann gnah zerine t
vermediler. Lanthropolatrie, voil lennemi biyoloji biliminin gerek etik
ilkesi ve ahlaka deerli bir katkdr.
Herbert Spencerinki gibi s bir optimizmin dier bilim dnrlerinin
itirazlarna sebep olmamas imknszd. () Huxleyin eyann doasnn
acmasz ve ahlaksz olduu krini kabul eden yeni bir dnr, her hangi
bir zafer beklentisi iinde buna kar koyamama ihtimalimizle yzlemek
istemektedir. Mr. Bertrand Russell, tutuklanmasna sebep olan zgr nsann badeti adl yazsnda, bize tekrar Prometheusu gstermektedir, fakat
Prometheus, kayalara zincirlenmi ve yine de tanrya kar koymaktadr.
Kendisi, bize dayatlm olduunu dnd natralizmin ahlaki kn ilan eder. nsan, ulamakta olduu amac ngremeyen nedenlerin rndr; onun kkleri, geliimi, umutlar ve korkular, aklar ve inanlar,
atomlarn tesad olarak bir araya gelmesinin sonucundan baka bir ey
deildir; hibir ate, kahramanlk, dnce ve duygu younluu, bir bireyi
mezarn tesinde koruyamaz; asrlarn zahmeti, btn adanmlk, ilham,
insan dehasnn le vakti parlts, gne sisteminin byk lmnde yok
1735
olmaya mahkmdur; insanolunun baarsnn btn mabetleri, muhakkak,

harap olmu evrenin ykntlar altna gmlmelidir. Btn bunlar, eer tamamen tartmasz deilse, henz neredeyse kesindir, yle ki, onlar reddeden hibir felsefe, ayakta kalmay mit edemez. Ancak bu hakikatlerin
yap iskelesinde ve mukavim mitsizliin salam temelleri zerinde, ruhun
ikamet edecei yer, gvenli bir ekilde ina edilebilir. nsanolu, dman
glerin ortasnda yapayalnz bir vaziyette, yabanc ve zalim bir dnyaya
aittir. () nsan ne yapmaldr? Var olan Tanr ktdr, inandmz Tanr
kendi bilincimiz tarafndan yaratlmtr ve onun dnda bir varl yoktur.
zgr insan, bunlardan ikincisine tapar ve John Stuartn tabiriyle, cehenneme gidecektir.
Eer bu meydan okuyan aklamay eletirmek istersek- ki bu biraz sahte
cesaret gsterisi yapmadan olmaz- yle sylemek gerekir: gerei idealden
tamamen ayrmak imknszdr ve yazarn bize sunduu, var olan bir eytana ya da var olmayan bir Tanrya tapmak seenei, gerek bir seenek deildir; nk ikisine de tapmak mmkn deildir. Fakat benim bu yazdan
alnt yapmamdaki ama, natralizmin iyimserlik ve ilerleme inancyla olan
birliini nasl tamamen kopardn gstermektir. Profesr Huxley ve Mr.
Russell, tekziplerini dile getirmi, kendi itikatlarnn eski tanrlarn bir kenara atmlardr. Kanmca; iddia edilen ilerleme kanununun bilimsel hibir
dayana olmadn sylemek iin kanta gerek yoktur.
***
Optimistlerimiz, ilerlemeyle ne kastettiklerini ne kendilerine ne de bakalarna aklayabilmilerdir, biz de krin ekiciliklerinden birinin onun
bu belirsizlii olduundan phelenebiliriz. Binlerce yldr, bizim trmzde ziksel bir ilerleme olmamtr. Belki yirmi bin yl nce yaayan CroMagnon rk, beden ve g asndan herhangi bir modern insanla eitti; antik Yunanllar, bence, bizden daha yakkl ve daha biimliydiler. Zulular,
Samoallar ve Tahitililer gibi baz ilerleme gstermeyen rklara, Avrupallar,
ya g ya da gzellik bakmndan imrendiler. Uygar insanlarn grme ve
iitmelerinin, vahilere nazaran daha aa olduu doru gibi gzkmese
de, doal silahlarmz kaybettiimiz bir gerek ki bu bir adan yozlamann
iaretidir. imdi bize sylendii zere, Pek ounun irkin olduunu dndmz eski Ta Devri insanlar, bizim beynimiz kadar byk bir beyne
sahiplerdi; o halde, entelektel adan Atinallara e, Romallardan stn olduumuzu iddia edecek kii cesur olmaldr. Ahlaki geliim konusu ise daha
zordur. Byk savaa kadar uygar bir bireyin; daha insancl, bakalarnn
aclarna kar daha duyarl, daha adil, daha kontroll, hncnda ve zevkle-
1736
AYDINLAR
rinde daha az vahi olduundan ok az kii phe ederdi. Bat Avrupallarn

allm drstl, gemite ve imdiki zamanda baya rklarn ahlakszlklaryla tezat oluturabilir. ou zaman unutulmutur ki, eer ilerleme,
insan doasnn geliimi ise, sorulmas gereken soru, medenilemi modern
insann, ayn artlar altnda atalarndan daha iyi davranp davranmayacadr. Batan karcln, cezbediciliin yokluu, geliim gibi grnebilir;
fakat bu ilerleme ile kastettiimiz ey deildir. Eski bir atasz der ki: eytann l taklidi yapmak gibi zekice bir numaras vardr. Ayn batan karlmalara maruz kaldmzda, atalarmzdan daha insancl, daha anlayl
veya adil ya da daha az zalim olduumuzdan pheliyim. Bu savatan nce
dahi, Kongo, Putamayo ve Amerikadaki lin rnekleri, barbarlarla temasta
bulunan birok beyaz insann ahlaken vahilerin seviyesine dtn kantlamtr. Boxer ayaklanmasndan sonra inlilere uygulanan zulm gstermitir ki, uygar bir ulus dahi, Avrupallarla farkl uygarlklara sahip olduklar srece, onlar tarafndan nazik bir muamele greceine gvenmemelidir. Byk sava srasnda, iyi huylu insanlar ar nefrete kkrtmak gibi
bir amala vahi davranlar gklere kartlm da olsa, Almanlarn Belika
ve Fransada yapt zalimliin 300 yldr grlmemi olmas, Lort Bryce komisyonunda ok iyi ele alnm bir kirdi. Tarladan, fabrikadan gelen, daha
nce kendini savunmak iin eekarsndan daha byk bir ey ldrmemi
genler arasnda kana susamln ne kadar kolay uyandrldn grmek
korkutucuydu. ()
Daha sonra u sonuca vardk: ne bilim ne de tarih; bilgi, tecrbe ve yaam aralar biriktirmek dnda, insanln ilerlediine inanmak iin hibir hakl neden vermemitir. Bu birikimlerin deeri ise tartmasz deildir.
Antik alarda Crates, Pherecrates, Antisthenes ve Lucretiustan, modern
zamanda Rousseau, Walt Whitman, Thoreau, Ruskin, Morris ve Edward
Carpentera kadar, uygarla ynelik saldrlar daha sklat. Ben, bu ar ulardaki kiilere katlamyorum. nsanolunun biriktirdii tecrbe ve muhteem keierinin nemi ok byktr. Ben sadece, bunlarn insan doasnda gerek bir ilerleme tekil edemeyeceine ve gerek bir ilerlemenin yokluunda, bu kazanmlarn yzeysel ve riskli olup kendi ykmmza yol aabileceine -tpk kimyadaki yeni keierin kolaylkla olabilecei gibi- iaret
etmek istedim.
*
W. R. Inge, Geliim Fikri, sf. 3, 7-9, 13-16, 22-5, 1920, The Clarendon Press, Oxford.
1737
3. Batnn Reddi*
Oswald Spengler
retmen ve serbest alan yazar Oswald Spenglern (1880-1936) Tarih Morfolojisi adl eserinde ana hatlaryla belirttii zere, Batnn reddi ciddi bir tarih deil,
zamann ruh halinin yansmasdr. 1920lerde ciddi anlamda tartlan kitap, 1914te
tamamlanm fakat Birinci Dnya Savann sonuna dek yaymlanmamtr.
Burada yleyse Msr mparatorluu, Romallar, inliler, Hintlilerin yzlerce ya da binlerce yl var olmaya devam edebilecei - l vcutlar, ekilsiz
ve cesareti krlm insan topluluklar, muhteem bir tarihten kalan hurda
yn- gibi korkular olan emperyalizmi lmn tipik bir sembol olarak
ele almak gerektiini aklyorum. Emperyalizm sa bozulmam uygarlktr. Bu fenomenal yapda, Batnn kaderi, geri dnlemez bir ekilde belirlenmitir. Kltr insannn enerjisi ie dnerken, uygarlk insannnki da
dnmtr. Ve buradan hareketle, Cecil Rhodeste yeni bir an ilk insann
gryorum. O, geni kapsaml, Batl, Ttonik (Cermenlerle ilgili) ve zellikle Alman gelecein siyasi tarzn savundu. Kendisinin Genileme her eydir sz, aslnda tam anlamyla olgunlam btn uygarlklarn- Romal,
Arap ya da inli- kalc eilimlerinin Napolyonvari yeniden tasdikiydi. Bu
bir seim meselesi deildir- bireylerin ya da karar veren btn snf veya
insanlarn zgr iradesi deildir. () Yaylmc eilim kanlmaz bir sondur, dnya-ehir sahnesindeki son insanolunu smsk yakalayan, hizmete
zorlayan ve ister istemez ya da farknda olmadan kullanan eytani ve usuz
bucaksz bir eydir.
***
Bugne kadar herkes, gelecek adna her ne isterse umut etmekte zgrd. Hibir gerein ve dnce kuralnn olmad bir yerde... Fakat bundan
byle, her insann ne olabilecei ve buradan hareketle, kiisel idealler, umutlar ya da istekler hesaba katlmakszn kaderin deimez gerekliliiyle neler
olaca hakknda kendini bilgilendirmesi gerekecektir.
Riskli kelime zgrl kullanrken, unu ya da bunu deil, ya gerekli
olan yapma ya da hibir eyi yapmama zgrln kastetmeliyiz.Tam
olmas gerektii gibi hissi, gerein adamnn nianesidir. Bunun yasn
tutmak ya da knamak onu deitirmek deildir. lm douma aittir, ya
genlie, ekli ve tahsis edilen sresi ise hayata. Gnmz uygardr fakat
kesinlikle kltrl bir zaman deildir ve yalnz bu nedenle, yaam kapasitesinin byk bir ksm, mmkn deilmi gibi artk kullanlamaz hale gelir.
1738
AYDINLAR
Bu, acnas olabilir ve belki karamsar felsefe ve iirde buna acnabilir ve

acnacaktr, fakat bunun aksini gerekletirmek bizim elimizde deildir. Net
tarihi tecrbelere kar gelmek ve srf umut ettiimiz iin bunun ya da unun geliip byyeceini beklemek makbul deildir ve olmayacaktr. phesiz ki byle bir dnya grne itiraz edilecektir. Sz konusu dnya gr, gelecein ana hatlarna ve eilimine bu kesinlii vermek suretiyle, btn geni kapsaml umutlar yok edecek, sadece bir teori olmaktan kp gelecei etkin bir tarzda ekillendiren ahsiyetlerin pratik yaam emas olarak benimsendiinde, herkes iin salksz, pek ok kii iin ise ldrc
olacaktr.
Ben byle dnmyorum. Biz Gotik ya da Rokoko deil, uygar insanlarz. Ge bir hayatn zorlu ve ac gereklerini hesaba katmak zorundayz; bu
hayata paralellik, Periclesin Atinasnda deil Sezarn Romasnda bulunabilir. Batl insan iin, muhteem resim ve mzik asndan artk herhangi
bir sorun olamaz. Mimari imknlar ise bu yz yllarda tkenmitir. Onlara
sadece geni/kapsaml imknlar kalmtr. Snrsz umutlarla dolu salam ve
dinamik bir nesil asndan, bu umutlardan bazlarnn boa kacan erkenden kefetmenin bir dezavantaj olduunu dnmyorum. Ve eer yok
olmas kanlmaz olan umutlar en ok arzu edilenler olursa, o zaman, her
eyden daha kymetli olan insan umutsuzlua dmez.
***
Kltrler organizmalardr ve dnya tarihi de onlarn kolektif biyograsi. Morfolojik olarak, inlilerin ya da Klasik Kltrn engin tarihi, bireyin
ya da hayvann ya da aacn ya da iein kk tarihinin tam anlamyla edeeridir. Faustu bak asyla bu varsaym deil, tecrbedir; srekli ve her yerde kendini tekrar eden isel formlar tanyabilmek istiyorsak,
bitkilerin ve hayvanlarn karlatrmal morfolojisi, bunun metotlarn bize
oktan beri retmektedir. Birbirini takip eden, bir biriyle byyen, birbirine dokunan, birbirini glgeleyen ve bastran birok Kltrn kaderinde,
insan tarihinin btn muhteviyat zetlenmitir. u zamana kadar insann
ilerleme tarihinin basmakalp yzeyinin altnda ok derinlerde saklanm
ekillerini serbest braksak ve onlara resmi geit yaptrsak, btn zel olan
ya da gerekli olmayanlarn arasnda, ilkel kltr yaplarn ve btn bireysel
Kltrlerin altnda yatan Kltr birbirinden ayrmay baaramayz.
Her kltrn, kendi manevi yok olu ekli vardr, bu, kendi hayatnn gerekliliini bir btn olarak takip eder. Dolaysyla, Budizm, Stoaclk ve sosyalizm, morfolojik olarak son fenomenine edeerdir.
1739
***
Her ruhun bir dini vardr. Din, ruhun varoluunun sadece bir baka addr. Kendini btn sanatlarda, doktrinlerde, geleneklerde, tm metaziksel ve matematiksel ekil dnyalarnda, btn motierde, her dzyazda,
iirde ve kirde tanmlayan, yaayan tm formlar, son tahlilde dinidir ve
yle olmak zorundadr. Fakat uygarln balamasyla beraber, her ey deimitir. Her Kltrn z din olduu iin, bylece -ve sonu olarak- her
uygarln z de dinsizliktir. Bu iki kelime e anlamldr. Bunu Velasguezin
karsnda Manetin, Wagnerin karsnda Haydnin, Phidiasn karsnda
Lysippusun, Pindarn karsnda Theocritusun yaratclnda gremeyen, sanatta en iyinin ne demek olduunu bilmez. Rokoko bile, en dnyevi
eserlerde yine de dinidir. Fakat Roma yaplar, tapnak da olsalar, dinsizdir;
eski Romada dini mimarinin tek rnei, camilerin ilki olan, Mecusi ruhu
karm Panteondur. Eki Kltr ehirleri karsnda megalopolis (birleik
ehirler), Atina karsnda skenderiye, Brksel karsnda Paris, Nrnberg
karsnda Berlin, son ayrntsna varncaya kadar dinsizdir, sokaklarn grnnden, yzlerdeki kuru zek ifadesine kadar Ve buna uygun olarak
Megalopolisin simgesel diline ait olan ahlaki dnceler de dinsiz ve ayn
zamanda ruhsuzdur. Sosyalizm, Faustu dnya krinin dinsizlemesidir.
Tarihsel dnya-resminde kltrn uygarla olaanst dnmn,
kltrn dnm noktasn - daha nce de belirttiim gibi- insanln ruhsal verimliliini sonsuza dek kaybettii deiim zamann; bir insann varoluundaki en deersiz parasna dahi kademe kademe anlatan, yaayan isel dindarlmzn neslinin tkenmesidir ve sonunda ina etmek dourmann yerini alr. Ksrlk kelimesini gereklemi kaderin iareti olarak btn ciddiyetiyle anlamak, byk ehrin beyin-insann ortaya kartr. Ve deiimin kendini sadece muhteem sanatn, muhteem zarafetin, muhteem
biimsel dncenin, her alandaki muhteem tarzn yok olmasnda deil,
ayn zamanda ok dnyevi olarak ocuksuluunda ve uygar, kksz snfn
rk-intiharnda (bize has olmayan fakat Roma ve in mparatorluunda gzlemlenmi, esee knanm tabii ki aresi bulunmam bir fenomen) gstermesi, tarihi sembolizmin en etkileyici gereklerinden biridir.
Bu yeni ve tamamen entelektel eserlerin yaayan temsilcileri olarak
Yeni Dzenin adamlarna, her gerileme anda umutlarn balandna
hi phe yoktur. Onlar, byk ehrin deiken Ayaktakm, ehrin kksz
kalabal (Atinallarn tabiriyle, oi polloi), ehirde bile yaasa topraktan gelen ve kyl olan nsanlarn, Kltr-halknn yerine gemitir. Onlar, skenderiye ve Romann pazaryeri aylaklar, imdiki zamann gazete okuyuculardr; o zamann ve imdinin entelektel sradanlk kltn ve bir reklam ki1740
AYDINLAR
lisesini oluturan eitimli insandr; tiyatronun, elence yerlerinin, sporun

ve en ok satanlarn kitlesidir. Stoac ve sosyalist propagandann amac
insanlk deil, bu son zamanlarda ortaya kan kitledir ve bunlar Yeni Msr
mparatorluunda, Budist Hindistanda ve Konfysn inindeki edeer
fenomenlerle eletirilebilir.
Buna bal olarak, halk etkisinin kendine zg bir ekli vardr, Tenkit.
nceleri Helenistik bir fenomen olarak gzlenen Tenkit, btn uygarlklarda etkilidir. Diyalektikle, uygulamal olarak ve alt tabakayla her ynden, byk insanlarn anlaml ve geni kapsaml eski Yaradlnn yerini, kk
ve hin olanlarn kontrolsz Ajitasyonu alm, kirler hedeerle, semboller
programlarla yer deitirmitir. Btn uygarlklarda ortak olan genileme
unsuru, dtaki boluun iteki manevi bolukla yaylmc bir ekilde yer
deitirmesi de bunu tanmlar. Nicelik niteliin, yaylma derinlemenin yerini alyor. Bu aceleye getirilen s faaliyeti, Faustun iktidar arzusu ile kartrmamalyz. Btn bunlar, yaratc i dnyann bir sona geldii ve entelektel varoluun, ehrin boluunda, grnte bir etkiyle, sadece maddi
olarak ayakta tutulabilecei anlamna gelmektedir. Tenkit; kesinlikle dinsizlerin dinine aittir ve ruhlarn tedavisinin ald karakteristik yapdr.
O, Hindistan tleri, Klasik retorik ve Bat gazetecilii gibi grnr. En iyinin deil, en oun ilgisini eker; yntem ve aralarn, onlarn elde baarnn derecesine gre deerlendirir. Konuma ve yaz vastasyla, byk ehrin pazaryeri ve salonlarn dolduran ve onlara hkmeden entelektel bir erkek fahienin yerini alr.
*
Oswald Spengler, Batnn D, 1926,. sf. 3637, 39-40, 104, 356, 358-60, Alfred A. Knopf, Inc.
4. Yirmi Beinci Saat*

C. Virgil Gheorghiu
Romen yazar Gheorghiunun(1916-1992) roman Yirmi Beinci Saat, ilk defa
Pariste 1949 ylnda yaynlandnda bir sansasyon yaratt. En ok satanlar arasna
girdi ve birok makalenin ve konferansn da konusu oldu. Aadaki sekide, kahraman, Traian Koruga, bir roman zerine planlarn avukat arkada George Damian
ile tartyor.
aka bir yana, George, dedi Traian, Etrafmzda ok ok nemli bir
eyin ekillendiini hissediyorum. Ne balad zaman, ne de ilk nerede
ortaya ktn ve ne kadar sreceini biliyorum. Fakat varlndan haber-
1741
darm. Bir girdaba yakalanmz, uzuvlarmzdaki etleri kopartacak ve vcudumuzdaki her kemii parampara edecek. Farelerin batan bir gemiyi terk
ederken hissettii gibi, bunun geldiini hissetmitim. Fakat karaya yzemiyoruz; nk bizim iin kara yok.
Bahsettiin bu ey nedir?
stersen ihtilal de, dedi Traian. Btn insanln kurban edilecei akl
almaz byklkte bir ihtilal. ()
Peki, hepimizi tehdit eden bu byk tehlike ne? diye sordu avukat.
Mekanik Kle, diye cevaplad Traian Koruga. Onu sen de tanyorsun,
George. Mekanik kle, bize her gn bin bir ekilde hizmet eden hizmetidir.
O arabamz kullanr, klarmz aar, elimizi ykarken su dker, masaj yapar, radyoyu atmzda komik hikyeler anlatr, yollar dzene koyar, dalar paralar. ()
Milyonlarca mekanik kleye ve neredeyse iki trilyon insana sahip bir
toplum - insanlar tarafndan ynetiliyor da olsa- proleter ounluunun
zelliklerini gsterecekler. ()
Klelerimizin kanunlarn ve jargonunu reniyoruz ki onlara emirler
verebilelim. Ve bylece yava yava ve hi farkna varmadan, insani niteliklerimizden ve kendi kanunlarmzdan vazgeiyoruz. nsanlktan uzaklamann ilk belirtisi insan kmsemedir. Modern insan, kendi ve hemcinsinin
deerini teknik standartlar ile lmektedir; bunlar deitirilebilir aksam paralardr. Tek bir kiiyi, her iki ya da dzine mekanik kle olarak hesaplayan ada toplum, teknolojik yasalara uygun ileyecek ekilde dzenlenmelidir. Toplum, insani gereksinimlerden ok teknolojik gereksinimler iin
yaratlyor. te trajedi burada balyor. ()
nsanlktan uzaklamann bu yava ilerleyen sreci, birok deiik maskenin ardnda i bandadr, insanlar duygularndan vazgeirip ve sosyal
ilikileri, tpk bir makinenin farkl paralar arasndaki iliki gibi, kategorik, otomatik ve net bir hale indirgemektedir. Mekanik klelerin ya da isterseniz robotlarn diyelim, ritim ve jargonlar, sosyal ilikilerimizde ve onlar
ynetimimizde, resimde, edebiyatta ve dansta yanklanyor. nsanlar, robotlarn maymunlarna dnyorlar. ()
Teknolojik uygarlklar, konforu yaratabilir, fakat ruhu yaratamazlar.
Ve ruh olmadan deha olmaz. Dahi insanlar olmayan bir toplum, lme
mahkmdur. u anda bat uygarlnn ayan kaydran, nihayetinde tm
dnyay ele geirecek bu yeni uygarlk da, sras geldiinde can verecektir.
()
Teknokrasinin kn, insani ve manevi deerlerin tekrar douu takip edecektir. Bu muhteem k, byk ihtimalle doudan, Asyadan doa1742
AYDINLAR
cak. Fakat asla Rusyadan deil. Ruslar, Batnn elektrikli klar karsnda boyun eip onlara taptlar ve Batyla ayn kaderden muzdarip olacaklardr. ()
Uzun vadede, bizim teknokrasimizi fethedecek olan ve barbarlklaryla Bat toplumunun bugn yapt gibi elektrii, onun iin sunaklar yapp nnde eilmek yerine yollar, evleri aydnlatmak iin kullanacak olan
arktr. Dounun insanlar, hayatn ve ruhun karanlk ynlerini neon tpler yardm ile aydnlatmaya almayacaklar. Onlar, tpk bir orkestra enin mziin ahenginin igdsel algs araclyla orkestrasn kontrol ettii gibi, kendi cesaret ve akllarnn gc ile teknolojik uygarlklarn makinelerini kontrol altnda tutacaklardr, Fakat biz, insanlarn bir barbar gibi elektrikli gnee taptklar zamanlar grmek iin yaamamalyz.
Yani zincire vurulmu olarak m lmeliyiz? dedi avukat.
Bizim teknolojik barbarlarn esirleri olmamz neredeyse kesin. Benim
romanm, insann yok oluunun bu dneminin ve insanlk tarihinin bu blmnn son sz olacaktr.
Ad ne olacak?
Yirmi beinci saat, dedi Traian.
nsanln kurtuluun ok tesinde olduu ve Mesihin gelmesi iin de
artk ok ge olan saat. Bu son saat deil, son saati bir saat geedir. Tam u
andaki Bat uygarldr. U ANDIR.
*
C. Virgil Gheorghiu, Yirmi Beinci Saat, Alfred A. Knopf, Inc. sf. 41-2, 45-6, 48-9.
5. Tarih Bilinci*
Arnold Toynbee
Yunan ve Dou Medeniyetleri zerine nde gelen tarihilerden olan Arnold
Toynbee, (1889-1975) yarm yzyldan uzun bir sre Londradaki Uluslararas likiler Kraliyet Enstits almalar Mdr olarak grev yapt. Kendisi de bir tarihi
ve yazar olan D. C. Somervellin (1885 1965) zetleyerek sata sunduu Tarih
Bilinci adl eserinin ilk cildi 1934te ortaya kt ve son derece popler oldu.
Toynbeenin eserinin, tarih felsefesi, metazik hatta ilahiyat muhtevas bakmndan Aziz Augustine, Vico, Buckle ve Spenglerin almalarna edeer olduu
sylenir.
Mr. Toynbeenin aratrmalar; () Aziz Augustine, Vico, Buckle ve
Spenglerinki gibi eserlerin arasna aittir, der Crane Brinton.
1743
Bu, hikyeci bir tarih deil, bir tarih felsefesi, metazik hatta ilahiyattr.
Mevcut amacmz asndan, yaayan uygarlklardan bizimki dnda
hepsinin oktan km ve zlme srecinde olduunu gzlemlemek yeterlidir.
Peki ya bizim Bat Uygarl? Akas, o henz evrensel bir aamaya gelmedi. Fakat daha nceki blmlerden birinde, evrensel aamann artk dalmada ilk basamak deil, son basamak olduunu renmitik. Bunun ardndan fetret devri dediimiz bir ara dnem gelir, ncesinde ise birka
yzyl srecek olan sknt zamanlar vardr Eer biz, neslimizde, amza ilikin kendi krimizin tamamen znel kstaslaryla kendimizin yarglanmasna izin verseydik, en iyi hkimler, muhtemelen, skntl zamanlarmzn hi phesiz zerimize hcum etmi olduu iln ederlerdi.
***
Peki, yleyse uygarlklarn kmesine yol aan nedir? Tarihin ilgili somut gereklerini sralamay ieren kendi yntemimizi uygulamadan nce,
zmlerin kantn ararken daha yksee kan ve kant olarak ispatlanamaz dogmalara ya da insanlk tarihi alannn dnda kalan dier eylere dayanan problemin kesin zmlerini gzden geirsek iyi olur.
nsanlarn kalc zaaarndan biri, kendi hatalarn tamamen kendi kontrol dndaki glere balamaktr. Bu ruhsal manevra, gerileme ve k zamanlarnda zellikle hassas zihinlere ekici gelir. Yunan medeniyetinin gerileme ve knde birok lozofun retisinin; sosyal paralanmay, zldkleri fakat durduramadklar Kozmik ihtiyarln her alana
yaylm saldrsnn tesad ve kanlmaz etkisi olarak aklamas onlarn ortak zellikleriydi. Bu, eski Yunanistann zor gnlerinin son kuanda
Lucretiusun (cf. De Rerum Natura, bk. II, 11. 1144-74) felsefesiydi ve ayn
tema, 300 yl sonra Yunan evrensel devleti zlmeye baladnda, bat kilisesinin rahiplerinden biri, Aziz Cyprian tarafndan yazlm mnazara eserinde yinelendi. Aziz Cyprian yle der:
Zamann ihtiyarladndan haberdar olmalsnz. Onu ayakta tutan canllk ya da glendiren coku ve dayankllk artk yok. () Yeryznde tohumlar besleyen k yamurlarnda ve hasat olgunlatran yaz scaklarnda azalma var. ()
Dnyada doruluuna kanaat getirilen bir sz vardr: Var olann lmesi,
byyenin yalanmas Tanrnn bir kanunudur.
***
1744
AYDINLAR
Bununla birlikte, medeniyetlerin klerini, kaderci ya da determinist

adan savunan gnmz Bats, btn ziksel evrenin kaderini bu insani
kurumlarn kaderi ile balamaya almaz. Bunun yerine, bu gezegen zerindeki btn yaam krallnn zerinde yarg yetkisi ilan ettikleri, daha
ksa bir dalga boyuna sahip ihtiyarlama ve lm kanununa scak bakarlar.
Metodu, bir metafor oluturup daha sonra bu metafor, grlm bir olaya
dayanan bir kanunmu gibi bundan yola karak tartma balatmak olan
Spengler, tm uygarlklarn tpk insanlar gibi birbirini izleyen devirlerden
getiini belirtir; fakat bu konudaki belagati, hibir ekilde delil olamamtr. Zaten toplumlarn yaayan organizmalar olmadn daha nce de
belirtmitik. znel adan toplumlar, tarihi aratrmann anlalr alanlardr. Nesnel adan, bir grup bireysel insann saygn faaliyet alandr ki bu
insanlar, kendileri birer yaayan organizma olan, fakat kendi glgelerinin
kesiiminin dnda kendi suretlerinde bir devi hayalinde canlandramayp
bu gerek d gvdeye kendi hayatlarnn nefesini eyemeyen kiilerdir.
Bir toplumun yelerini oluturan btn insanlarn bireysel enerjileri, o
toplumun, mddeti de dahil olmak zere, tarihini dzenleyen hayati glerdir. Dogmatik bir ekilde, her toplumun kaderde belirlenmi bir yaam
sresi olduunu sylemek, her oyunda u kadar perde olmal demek kadar
aptalcadr.
kn, her medeniyetin biyolojik yaam sresinin sonuna yaklat
zaman meydana geldii teorisini reddedebiliriz; nk medeniyetler, biyolojik kanunlarnn konusu olmayan bir trn varlklardr. Fakat her nedense
aklanmayan, baka bir teori daha sz konusudur. Bu teori; karlkl ilikileri esrarengiz bir ekilde bir medeniyet meydana getiren bireylerin biyolojik niteliklerinin, belirli ya da belirsiz saydaki birka nesil sonra azaldn,
aslnda medeniyet tecrbesinin, uzun vadede, tedavi edilemez derecede disjenik1 olduunu ne srmektedir.
***
Artk, medeniyetlerin kne ilikin determinist aklamay ortadan kaldrdk: klerin Evrenin saatinin ilerlemesinden ya da yeryznn yalanmasndan kaynakland teorisi; medeniyetlerin de yaayan bir
organizma gibi yaam srelerinin olmasna dayanan, bu yaam sresinin doann biyolojik kanunlar tarafndan belirlenmi olduu teorisi ve kn,
medeni atalarnn ok uzun bir hikyesini barndran soyaalarnn bir sonucu olarak, bir medeniyete katlmda bulunan bireylerin niteliindeki bo1
Gelecek nesillere kaltsal olarak zararl aktarm yapabilecek genetik durum. (.n.)
1745
zulmadan ileri geldii iddiasndaki teori. Yine de, genellikle dngsel tarih
teorisi olarak adlandrlan son bir hipotezi daha deerlendirmeliyiz.
Bu dng teorisinin insanolunun tarihindeki icad -.. Sekizinci ve
Altnc yzyllar arasndaki bir zamanda Babil toplumunda- sansasyonel
astronomik keierin doal bir sonucuydu. Bu bilinen mehur dng,gndz-ve-gece, kameri ay (yirmi sekiz gn) ve gne yl- gk cisimlerinin
hareketlerindeki periyodik tekrarn tek rnekleri deildi. Dnya, ay ve gnei olduu gibi btn gezegenleri kapsayan daha byk bir gk hareketleri
koordinasyonu vard. Bu semavi koronun ahengiyle gerekletirilen gkyznn mzii, gne yln glgede brakan muhteem bir dngde, tam bir
daire izerdi. Sonu olarak, aka gnein dngs tarafndan idare edilen
bitkilerin yllk doum ve lm, kozmik dngnn zaman cetvelinde her
eyin tekrar tekrar doumu ve lmnde karln bulmutur.
***
Mantk, yldzlarn iddia edilen etkisinden bamsz olarak, insanlk tarihinin dngsel hareketine inanmamz kstlar m? Bu Aratrma sresince,
biz kendimizi byle bir varsaym iin yreklendirmedik mi?
Yin Yang, Meydan okuma ve Tepki (Cevap verme), ekilme ve Geri dnme, Ayrlma ve Birleme gibi hareketlerden hangilerine aklk getirdik?
Bunlar, tarihin kendini tekrarlad kliesinin eitlemeleri deil midir? Kesinlikle, insanlk tarihinin an ren btn bu glerin hareketinde, aka tekerrr unsuru bulunmaktadr. Fakat zamann dokuma tezghnda aralksz bir ekilde ileri ve geri hareket eden bir mekik, btn bu zaman iinde, ayn yapnn sonsuz tekrarn deil gelimekte olan bir deseni ieren bir
hal meydana getirmektedir. Bunu da defalarca grmtk. Tekerlek metaforu, ilerlemeyle e zamanl bir yinelenme resmi ierir. Tekerlein hareketi,
hi kukusuz, kendi aksna bal olarak tekrarlayan bir harekettir, fakat tekerlek, sadece paras olduu bir araca hareketlilik salamak adna yaplm
ve aksa sabitlenmitir. Ve tekerlein varolu sebebi olan aracn, ancak tekerlein aks etrafndaki hareketi sayesinde yrd gerei, o aracn tpk bir
atlkarnca gibi dairesel bir hatta seyahat etmesini gerektirmez.
Ritim ile kastettiimiz ey, belki de bu iki farkl hareketin tekrarlanan
kk bir hareketin kanatlarnda domu, tek ynl byk hareket- uyumudur.
Glerin bu oyunu, sadece tatlarn ekim gcnde ve modern makinelerde deil, ayn ekilde hayatn organik ritminde de fark edilebilir.
***
1746
AYDINLAR
Bu nedenle, uygarlk srecinin analizinde periyodik olarak tekrarlayan

hareketlerin belirlenmesi, srecin kendisinin de dngsel olduu anlamna
gelmez. Tam tersine, bu kk apl hareketlerin periyodik olarak tekrarlanmasndan mantkl bir sonu kartlabilirse, sebep olunan byk apl
hareketin tekrarldan ziyade ilerleyici olduu sonucuna varabiliriz. nsanlk;
(ikence) tekerleine sonsuza dek bal bir Ixion ya da tan sonsuza dek
ayn dan zirvesine kadar kartp aresizce tekrar aa yuvarlann seyredecek Sisyphus deil.
Bu; etrafmzda yaral uygarlklar dnda kimse olmakszn yalnz bamza srklendiimiz u gnlerde, bizim gibi Bat uygarlnn ocuklar
iin yreklendirici bir mesajdr. Eitliki lm, souk ellerini uygarlmzn
stne koymu olabilir. Fakat hibir Saeva Necessitas (iddetli ihtiyalar) ile
karlam deiliz. l uygarlklar, kaderin ya da doann ileyiinin bir
sonucu olarak lmemitir. yleyse yaayan uygarlklarmz, ileride, kendi
trnn ounluuna katlmaya mahkm deildir. Bildiimiz on alt uygarlk, oktan yok olmu ve dokuzu da yok olma aamasnda olsa da, biz,
yani kalan yirmi alt uygarlk, kader bilmecemizin istatistiklerin kr hkmlerine braklmasna boyun emek zorunda deiliz. Yaratc gcn ilahi kvlcm, iimizde hl canlysa ve eer onu alevlendirme hevesimiz varsa, o
zaman kendi rotalarndaki yldzlar, insan azminin amacna ulama abalarn bozguna uratamazlar.
Uygarlklarn Paralanmas
Bu deerlendirme ve karlatrmalar, bizim imdiden skntl zamanlarmzn ileri safhalarnda olduumuzu gsterir. Yakn gemiimizde bizim
iin en ak ve belirgin zorluun ne olduu sorusunun cevab -bu almann
daha nceki bir blmnde iaret edildii zere- u ekildedir: Demokrasi
ve sanayilemenin son zamanlarda serbest kalan glerinin meydana getirdii enerjilerin mterek tahrikiyle dayatlm, ulusalc, her iki taraf iin de
ykc savalar. Bu felaketin balangcna, 18. yzyln sonunda Fransz htilali savalarnn patlak verdii tarihi gsterebiliriz. Fakat bahsi geen konuyu daha nce incelediimizde, bizim Bat tarihimizin modern blmnde,
bu iddetli sava dneminin, kendi trnn ilk deil ikinci rnei olduu
gereiyle karlamtk. Daha nceki dnem, On Altnc yzyln ortasndan On Yedinci yzyln ortasna kadar Bat Hristiyanlk lemini ykma
uratm Din Savalar ile temsil edilmitir. Bu iddetli savan iki dnemi
arasna bir yzyl girmitir ve bu yzylda, sava, nispeten haf bir hastalk,
1747
demokratik ulusalc kanatn ya da dini mezheplerin fanatizmiyle alevlenmemi krallarn sporuydu.

Bylece, bizim tarihimizde de zor zamanlarn tipik dzenini anlamaya
balyoruz: k, toparlanma ve ikinci k. Sknt zamanlarmza denk
gelen On Sekizinci yzyl toparlanmasnn, neden prematre ve ksa mrl
olduunu fark edebiliriz. Aydnlanma ile amacna ulalan hogr; Hristiyanln inan, umut ve hayr ileri gibi erdemlerine dayanmayan bir hogryd; hayal krkl, kayg ve sinizm gibi eytani hastalklara dayanan bir
hogryd. O, dini gayretin zorlu baars deil, kendisinin haetilmesinin ucuz bir yan rnyd.
Bat dnyasnn, On Sekizinci yzyl aydnlanmasnn manevi yetersizliinin sonucu olarak iine dt savan ikinci ve hlen iddetli dnemini ngrebilir miydik? Eer geleceimize bakmaya alyorsak, kendimize
unu hatrlatarak balayabiliriz: Gemilerini bildiimiz btn uygarlklar
l ya da lmekte olmasna ramen, bir uygarlk, daha nceden belirlenmi bir yaam erisini takip ettikten sonra amansz kader tarafndan lmeye
mahkm edilmi bir hayvan organizmas gibi deildir. u zamana kadar var
olan dier btn uygarlklarn dahi, aslnda bu yolu takip etmi olduklarn kantlamalar gerekirse; bizi sknt zamanlarmzn tahamml edilemez
yakc ateinden, vakti gelince toza ve kle dnmek zere evrensel bir
devletin yava ve sabit ateine sramaya mecbur eden, bilinen bir tarihi
determinizm kanunu yoktur. Ayn zamanda, dier uygarlklarn tarihlerinden ve doann yaam srecinden byle rnekler, mevcut durumumuzun
meum nda zorlu grnmek mecburiyetindedir. Kendi bana bu blm,
1914-18 Dnya Savana tanklk etmi olan okurlar iin 1939-45 Dnya Savann balamasnn arifesinde yazlmtr. Ve insan tarafndan yine insan
hayatn yok etmeye yneltilmi atom enerjisinin yer ald bir bombann
icat edildii ve kullanld iki dnya savann ikincisinin sona ermesinin
hemen ardndan, yeniden basm iin tekrar dzenlenmitir.
nanlmaz derecede artan bir eimde, bu felaketi andran olaylarn abuk
abuk geii, geleceimize ilikin karanlk bir pheyi haber vermektedir
ve bu phe, ruhani melekleri korumak iin son derece zahmet gerektiren
kritik bir On Birinci saatte, inan ve umudumuzu baltalamakla bizi tehdit
ediyor. stesinden gelemeyeceimiz bir meydan okumayla kar karyayz
ve kaderimiz tepkimize bal.
Bir rya grdm; ryamda paavralara sarl bir adam vard, belli bir yerde duruyor, yz evinden uzaklara dnk, elinde bir kitap ve srtnda koca
bir yk. Baktm ve kitab atn grdm ve iinden bir eyler okuduunu,
1748
AYDINLAR
okuduka aladn ve titrediini ve iinde daha fazla tutamayarak, yrekler acs bir alamayla patladn grdm. yle haykryordu:
Ne yapmalym?
Bunyann Hristiyannn bu kadar skntl olmas sebepsiz deildi.
Kesin duyum aldm (dedi o) ki, Semadan gelen bir yangn ehrimizi yakacak, bu korku dolu yangnda, eer ulatrldmz baka bir k yolu (ki
henz gremiyorum) bulunmazsa; ben, sen karm ve siz sevgili bebeklerim,
sel bir halde mahvolacaz. Bu meydan okumaya Hristiyan nasl bir tepki
(ya da cevap) verecek? Kaakm gibi etrafna bakp hangi yne gideceini
bilmedii iin yerinde mi duracak? Ya da kamaya balayacak m ve kaarken, gzleri parlayan a kilitlenmi ve ayaklar uzaktaki kk bir kapya
bal, hayat iin alayacak m? Hayat! Hayat! Sonsuz Hayat! Bu sorunun
cevab, hi kimseye deil Hristiyann bizzat kendisine bal olsayd, insan
doasnn tekdzeliine dair bilgimiz, bizi Hristiyann yaklamakta olan
kaderinin, kendi Ykm ehrinde lmek olduunu tahmine sevk edebilirdi.
Mitin klasik versiyonunda, karar saatinde hikyenin insan kahramannn
tamamen kendi kaynaklarna braklmad anlatlmaktadr. John Bunyana
gre, Hristiyan, Evanjelistlerle karlatnda kurtarlmtr. Her ne kadar
Tanrnn doasnn nsanolununkinden daha az duraan olduu farz edilemese de, unun iin dua edebiliriz ve etmeliyiz: Toplumumuza Tanr tarafndan verilen cezann ertelenmesi iin, mtevaz bir ruhla ve de tvbekr
bir kalple tekrar yakardmzda, duamz geri evrilmesin.
*
Arnold J. Toynbee, Tarih Bilinci, D. C Somervellin zetiyle. 1946, Oxford University Press, Inc. sf.
245, 247-8, 251, 253-4, 552-4.
6. nsan Fenomeni
Teilhard De Chardin
Yirminci yzyl lozoarnn hepsi karamsar deildir. nsan Fenomeni isimli eserde, (Fransada 1955 ylnda yazarn lmnden sonra yaynlanmtr) Teilhard De
Chardin, evrimin uzun dnem perspektinde tarihi incelemektedir ve kesinlikle
iyimser sonulara varmaktadr. Teilhard (1881-1955), Cizvit papaz ve tannm fosil
bilimci olarak, Paris Katolik Enstitsnde jeoloji profesrdr, Bilim Akademisinin
yazmalar yrten yesidir ve uzun yllar boyunca in Jeoloji aratrmalarna bilim
danmanl yapmtr.
1749
Evrimin Yeni Bir Safhas

Bizler, tam u anda, bir gei andan gemekteyiz. ()
() Bizlere, ksa mrmz sresince, insann dnce alanndaki kritik
bir deiiklie tesadf etmek onuru ve talihi dmektedir.
imdinin karklklarla dolu bir dnyadaki gelecekle harmanland bu
dzensiz ve huzursuz blgelerde bizler, insan fenomeninin btn ihtiamyla, emsalsiz olan ihtiamyla, yz yze durmaktayz.
Seleerimizin herhangi birinden daha kanunlara uygun bir ekilde, insanlama srecinin nemini saptayp ve ynn belirleyebileceimizi dnme hakkna, artk hibir yerde, belki de hi sahip deiliz. Dikkatlice bakalm ve anlamaya alalm. Ve bunu yaparken, yzeyin altna inelim ve
bugn yeryznn rahminde dnyaya gelen akln kendine zg biimini
zmeye alalm. ()
Son bir buuk yzylda, zihinlerimizde tefekkrn balangcndan yana,
tarihin kaydettii en olaanst olay, belki de yeni boyutlarn bir leine
ilikin bilinlilie kesin eriimdir ve bunun sonucu olarak, zelliinde ve
izgisinde, cevherindeki basit bir dnmn sebep olduu herhangi bir deiiklik olmakszn, tamamen yenilenmi bir evrenin douudur.
O zamana kadar dnya, geometrisinin ekseni zerine dayal, statik ve
paralarna ayrlabilir gibi grnyordu. Artk tek bir kalptan olan dkmdr. Modern bir insan (adalarmzn ou, bu anlamda henz modern
deildir) var eden ve snandran ey, sadece zaman ve mekn deil ayn zamanda sre veya ayn hesaba gelmekle birlikte- biyolojik uzay zaman bakmndan da grlebilir hale gelmektir- ve btn bunlarn tesinde, aksi bir
durumda, hibir eyi grememektir- hibir eyi- kendisini bile. ()
() Julian Huxleyin zl szyle ifade edecek olursak, insan kefeder ki,
o, kendi bilincine varan evrimden baka bir ey deildir. Bana yle geliyor ki,
modern zihinlerimiz, (nk ve mademki modern) bu bak asn benimseyene kadar hi huzur bulmayacaktr. Bu zirvede ve sadece bu zirvede, huzur ve aydnlanma bizi beklemektedir. ()
(Ancak, sylemek yetmez ki) evrim, derinliklerimizde kendinin farkna
vararak, kendi derinliklerinde kendini idrak etmek ve zmek iin sadece
aynaya bakmaldr. Ayrca, o kendini bertaraf etmede zgrlemitir kendini verebilir veya reddedebilir. En kk eylemlerimizde, sadece onun ilerlemesinin srrn okumakla kalmadk, ayn zamanda, balangta onu ellerimizde tuttuk, gemiinden geleceine kadar sorumlu olduk.
Bu gllk mdr yoksa klelik mi? Eylemin btn sorunu, ite tam da
burada yatmaktadr.
1750
AYDINLAR
stesinden Gelinmesi Gereken Bir Duygu: Cesaretsizlik

Aydnlanm insanlar arasnda bugn moda olan, insanolunu ilgilendiren pheciliin arkasndaki sebepler, sadece temsili bir dzende deildir.
Akln, uzay-zaman hayalinde canlandrma ve kolektif olan anlamaktaki
entelektel zorluklar bile aldnda, bugn insann dnyas tarafndan
sunulan anlamsz bir grle bal olan teredddn bir baka ekliyle, belki de daha ciddi olanyla kalakalrz. On Dokuzuncu yzyl, vaat edilmi
bir lkenin gz nnde yaamt. Bilim tarafndan aydnlatlan ve dzene
koyulan, kardelik tarafndan stlan bir Altn an eiinde olduumuz
dnlmekteydi. Bunun yerine, kendimizi yaylan ve giderek daha trajikleen ihtilaarn dnyasna geri dnm halde bulduk. Teoride mmkn olsa
da, hatta belki makul de olsa, yeryznn ruhu kri, deneyim testine dayanamaz. Hayr, insan, hibir zaman kendisiyle birlik olarak insann tesine
gemede baarl olamayacak. Bu topya, mmkn olduunca abuk terk
edilmelidir ve bundan baka sylenecek bir ey yoktur.
Eer gerekse, sadece ok gzel bir ryay datmakla kalmayan, ayn zamanda kkten bir evren samaln deerlendirmek iin bizi cesaretlendirecek olan yenilginin grnlerini aklamak veya silmek adna ilk etapta
ifade etmek isterim ki, bylesi bir balantda deneyimlerden deneyimlerin sonularndan- bahsetmek iin erkendir. Pre-hominidisten modern insana gei iin zaten yarm milyon yl, belki de bir milyon yl zaman gerekmitir. ki yzyldan az bir sredir daha yksek bir staty grdkten sonra, modern insan, hl kendisiyle kavgal diye imdi ellerimizi ovuturmaya
balamal myz? Bir kez daha dikkatimizden kaan eyler var. evremizdeki, arkamzdaki ve yaknmzdaki usuz bucakszl anlam olabilmek zaten ilk admdr. Ama eer bu derinlik anlayna baka bir anlay, yavalk
anlay, eklenmezse, deerlerin aktarmnn eksik kalacan ve bunun bizim bakmz iin imknsz bir dnyadan baka hibir eye sebep olamayacan anlamak zorundayz. Her boyutun kendine has bir ritmi vardr. Gezegenlerin hareketinde, yine onlara ilikin bir grkem vardr. Eer, tarihinin
arkasnda kendi tarihncesinin sonsuz uzay olmasayd, insanlk bize duraan grnmez miydi? Benzer ekilde -ve noogenesisin (akln douu) bizim seviyemizde neredeyse patlayc ivmesine ramen yeryznn gzlerimiz nnde, bir neslin boluunda kendini dntrmesini bekleyemeyiz.
Sakin olalm ve yreklenelim.
Aksi yndeki tm kantlara ramen, insanolu u anda hepimizin evresinde son derece iyi ekilde geliecektir gerekten de bizlerin mantken gelimekte olduunu tahmin edebilmemiz iin birok iaret vardr. Ancak eer
1751
gelimekteyse de, bunu neredeyse fark edilmez bir ekilde ok byk eylerde olduu gibi- yapyor olmaldr.
Enerji Olarak Ak
Bizler akn sadece duygusal yzn, onun yznden yaadmz mutluluklar ve straplar dnmeye alknz (ve bu nasl bir analiz sadr!).
Benim burada, insan fenomeninin nihai evrelerini belirleyecek bir bakla
ele almam gereken ey, onun kendi doal dinamizmi ve evrimsel anlamdr.
Btn biyolojik gereklii ierisinde dnldnde, ak yani varln varlkla ekimi denebilir- insana zg deildir. O, btn hayatn genel
bir mlkiyetidir ve yle ki, farkllklar ve dereceleri ierisinde, dzenli maddeler tarafndan baaryla alnm btn biimleri kapsar.
Bizlere ok yakn olan memelilerde, bu durum, farkl ekillerde kolaylkla anlalmtr: seksel tutku, ana babaya ait igd, toplumsal birlik
vs.
Daha uzakta, yani yaam aacnn aalarnda, fark edilmez bir derecede
silik hale gelene kadar benzerlikler daha mulaktr. Ama burada eyleri
tartrken, daha nceden sylediimi tekrarlamalym. Eer birlemek iin
iten gelen doal bir istek olmasayd, -hatta molekln kendisinde bile- muazzam bir temel seviyede birleme istei olmasayd, insani biimde, bizler
arasnda akn grnmesi ziksel olarak imknsz olurdu. Hakl olarak, bizlerdeki mevcudiyetinden emin olmak iin, onun mevcudiyetini, var olan her
eyde gelimemi bir biimde de olsa, kabul etmeliyiz. Ve aslnda bilincin
birleen ykseliinde evremize bakarsak, onun hibir yerde eksik olmadn grrz. ()
nsanolu, yeryznn ruhu, canllarn ve insanlarn sentezi, elementin
btnle paradoksal uzlas ve ynlarn birlemesi- bunlarn tm topya
olarak adlandrlr ve bunlar, biyolojik olarak henz gereklidir. Ve onlarn
yeryznde somutlamas iin ihtiya duyduumuz ey, btn insanlar ve
yeryzn kapsayana kadar gelimeyi sevme gcmze hayal etmektir.
Nihai Yeryz
Sylenenlere gre, u anda sormamz gereken: ilerlemenin hangi izgileri boyunca -akl kapsamnn bugnk durumunu yarglayarak- dierlerinin
arasndan bizler, yaklamakta olduumuz psiik zetin ve evrimci dalgann
temel seviyesinden ilerleyeceiz?
nsanclk ve bilim dncelerinin analizleriyle zaten ulatmz keha-
1752
AYDINLAR
netleri tekrar greceimiz balca tanesini seebilirim. Bunlar: aratrma

organizasyonu, insan konusundaki aratrmann younlamas ve din ile
bilimin birlemesi. Bunlar tek ve ayn ilerlemenin doal kavramdr. ()
Mtemadiyen artan bo zaman ve ykselen ilgisi sayesinde her eyin
derinine inmekte, her eyi, denemedeki, geniletmekteki hayati sorununu
bulacak olan bir dnyay gz nne getirebiliriz. Bir dnya ki orada, devasa teleskoplar ve atom ezicileri, btn bombalarn ve toplarn bir araya
getirilmesinden daha fazla para emecei ve kendiliinden bir beeni uyandracaktr. yle bir dnya ki burada, sadece paras denmi aratrmaclarn
yasaklanm etesi iin deil, ama ayn zamanda sokaktaki adam iin de
gnn ideali, cisimciklerden, yldzlardan veya dzenli maddelerden baka
bir srrn veya gcn zorla koparlmasdr. yle bir dnya ki, orada zaten olduu zere, biri bir dierinin hayatn verir ve bunu var olmak ve bilmek iin
yapar, sahip olmak iin deil. Angaje glerin hesabna gre bu, hepimizin
evresinde acmaszca hazrlanan eydir.
Daha dk baz organizmalarda retina, eskiden olduu gibi, btn vcut yzeyine yaylmtr. Bir ekilde insann gr, ilevinde, halen ayn
ekilde ayrntldr, buna, sanayi faaliyetler ve sava da karmtr. Biyolojik anlamda kendini bamsz olarak bireyselletirmelidir ve bunu, kendine
ait farkl organlaryla yapmaldr. Noospherenin (akln alan) kendi gzlerini bulmasna ok zaman kalmamtr. ()
() nsan, bilgi sahibi sje ve nihayet bilginin konusu olan insann, btn doa bilimlerinin anahtar olduunu anlayacaktr. ()
... u ana kadar yaammzn hesapsz kitapsz geliimine kesinlikle msaade ettik; tbbi ve ahlaki faktrlerin doal seimin somut gleriyle yer deitirmek zorunda olduu eyi sindirmemiz gerektiine dair soruya ok az
kafa yorduk. Gelecek yzyllarda, kiiliklerimize standart deerlerde uygun
olarak, soy gelitirme biliminin asil bir insan biimi kefedilmeli ve gelitirilmelidir.
Bireylere uygulanan soy gelitirme bilimi, topluma uygulanan bir soy gelitirme bilimine gtrr. () Dahil olan noktalar: dnyann kaynaklarnn
dalm; meskn olmayan blgelere yaplacak yolculuklarn kontrol; makineleme tarafndan serbest kalan glerin uygun deer kullanm; milletlerin ve rklarn psikolojisi; jeo-ekonomi; jeo-politika; jeo-demogra; aratrma organizasyonunun mantkl bir dnya organizasyonuna doru geliimi.
Beensek de beenmesek de tm iaretler ve tm ihtiyalarmz ayn ynde
birleir. htiyacmz var ve kar konulmaz biimde tm zik bilimlerinin
tesinde, tm biyoloji ve tm psikoloji biliminin de tesinde insan enerjisi
bilimi yaratmaya ynelmekteyiz.
1753
Bu yaratmann aknda, mulak da olsa zaten balam olan bu bilim

dal, insana odaklanarak, kendini gnden gne artacak ekilde dinle yz
yze bulacaktr.
Dardan bakldnda, modern dnya, din kart bir hareketle domutur: insan kendi kendine yetmeye balam, inancn yerini sebep almtr.
Bizim neslimiz ve bizden nceki iki nesil az duymu olsa da bilim ve inan
arasndaki ihtilaf hakknda konumulardr; gerekten de bir an iin apak
belli olan, ncekinin sonrakinin yerini almaya ynelmi olmasdr.
Ancak mademki gerilim uzad, ihtilaf, aka tamamen farkl bir denge
durumunun koullarnda zlme ihtiyacnda gibi grnmektedir: tasye
veya ikilik deil ama sentezle. ki yzyl sren ihtirasl kavgalardan sonra,
ne bilim ne de inan, rakibinin itibarn zedelemeyi baaramad. Tam aksine, her ikisinin de dieri olmakszn geliemeyecei aklk kazand. Ve bunun sebebi basittir: ayn yaan, ikisine de hayat vermektedir. Bilim ne hznda ne de baarsnda mistisizmle karmadka ve inanla dolu olmadka snrlarn zorlayamaz.
ncelikle hznda. Eylem sorunuyla urarken bu noktaya deinilmiti.
Tutkulu bir ilgiyle hareket ettii srece insan, almaya ve aratrmaya devam eder.
imdi bu ilgi tamamen, evrenin bir ynnn olduuna dair ve eer inanlysak, bunun gerekten de deitirilemez bir biimde sonulanacana dair
olan kanaate baldr. Bu nedenle, inan ilerlemeyle gelir. ()
Ksaca, bilim aa ve alt aamalarn oluturan analitik aratrmalardan
kurtulunca ve sentezlere geince- daha stn bir insanlk durumunun gereklemesini doal olarak salayan sentezler- hemen ngrr ve destek alaca eyleri gelecee ve her eye balar. Ve bununla kendini geer, hayranlk
ve seeneke dayanarak ortaya kar.
Bu sebeple Renan ve On Dokuzuncu yzyl, bir Bilimin Dininden bahsetmekle hata etmi olmazlar. Onlarn hatas, yeniden btnleme anlamndaki insanlk kltnn, onlarn kurtulmak iddiasnda olduklar ruhani glerin yeni bir biimi olduunu grememekti. ()
Az nce gsterdiimiz ekilde srekli olarak ynde ileriye doru itildiinden ve ayrca hayatta kalmak iin hlen sahip olduu o hudutsuz srenin avantajlarndan faydalandndan dolay, insanolunun onun karsnda muazzam imknlar vardr.
1754
AYDINLAR
7. Yaklaan ktidar Mcadelesi*

John Strachery
1930larda dnyadaki ekonomik bunalm kapitalizmin geriye dn olmayacak ekilde kn eiine geldiinin tam bir kant olarak yorumlanmt. Batdaki
pek ok kii kapitalist lkelerdeki isizlik ve ekonomik durgunluu Rusyann Stalinci
Be Yllk Planlar dorultusunda ekonomik olarak genilemesiyle kyaslyordu. ngiliz
gen bir komnist olan John Strachey (1901-1963) bu grn ok okunan Yaklaan ktidar Mcadelesi (1935) balkl kitabnda ifade etmitir. Strachey kinci Dnya
Sava srasnda ngilterede ortaya kan grleri terk etmi ve devrimci Komnizm
yerine evrimci Sosyalizmi tercih eden 1945 sonras i Partisinde kabine bakan
olmutur.
Dnya Tarihinin Kapitalist Dnemi zerine Grler
Kapitalist sistem lyor ve diriltilemez. Mevcut durumun gereklerini
ve olaslklarn inceleyen her drst kiinin ulamas gereken sonu budur.
Batl insanlarn tarihinin be yzyl nce balayan bu evresinin sonu ylesine muazzam anlamlar tad ki neredeyse herkes ne olup bittiini anlayamayacak kadar aknla dt. Hatta sona erdii geeini kabul edenler
de sonularnn onda birini bile fark etmekte isteksizlerdi. retimi kapitalist
sisteme dayanan btn bu toplumlarn srekli ve lmcl k, yaamn
devamllnn farkl ve alternatif bir yolunun ortaya kmas, srecin iki yzdr ve kolayca kavranamayacak kadar byktr. Fakat tek eyden emin
olabiliriz: kapitalizmin lm ve onun yerine baka bir ekonomik sistemin
gelmesi yaamn her alann deitirecektir. Din, edebiyat, sanat, bilim, insanln btn bilgi miras hep deiecek. nk insan yaamnn hibir
alan, yaamn srdrlme eklindeki deiiklikten etkilenmeden kalamaz.
Kiinin hayal gcnn bu birincil kavramlarnn stlenecei alak veya yksek yeni formlar, kapitalist sistemin yerine hangi yeni ekonomik sistemin geeceine bal olacaktr. Bu yeni temelin zellii, insanlk tarihinde yeni ve
daha umutsuz veya daha parlak bu evresinin mmkn olmas iin insanln bilgi ve becerisinin byyp yaylmasna, daha nce de pek ok defa olduu gibi, insann kazand neredeyse her ey kaybolana kadar kp rmesine ve yaamn en basit seviyesinden balayan diriliin yava ve uzun
grevine bal olacaktr.
Aada ne eit bir ekonomik rgtlenmenin gnmzdeki kapitalizmin
yerine geecei sorununu tartacaz. Bu durumun bir gelime mi yoksa gerileme mi olacana henz karar verilmedi. Bu sorunun yantn vermek Yir1755
minci yzyl insannn kaderidir. Ama yine de medeniyetin kapitalist retim

zerine kurulmu btn yapsnn paralanmakta olduu kesindir. nk
bu yap, yani Almanlarn adlandrd ekilde Kltr, yalnzca bireysellik
ve zgrlk ana adapte edilmitir. Bireysel zgrlk a ise neredeyse
sona ermitir.
Bu konu hakknda bize yalnzca iyi konumamz sylendi ve lenin hastalndan baka bir ey sylememek de budalalk olur. nsanln byk ksmnn bireysel zgrlk an yalnzca bir aka olarak grd de bir gerektir. Ancak biz bu an sona erdiini ve onu diriltme abasnn tamamen
faydasz olduu gereinin farknda olduumuz srece, kapitalist dnem
kltrnn baarlarn inkr etmek budalalk olur. Elbette o dnem insanln gemesi gereken bir dnemdi. Lenin der ki, kapitalizm, sosyalizmle karlatrldnda cehennem, feodalizmle karlatrldnda ise cennet gibidir. Bu dncesi ok nemlidir nk kendisi bu sistemde de yaam
olan ender insanlardan biridir. Genliinin Rusyas yar feodaldi denebilir,
srgn yllarnn Bat Avrupas kapitalizmin uzun ve zengin dnemiydi; hayatnn son yedi yln sosyalizmi kurmakla geirdi. phesiz Lenin haklyd. Feodalizm Bat Avrupallara be yzyllk bir uurumun ardndan daha
ho geliyordur. Fakat karlatrldnda, kapitalizm bile toplumun bir snfnn bir oranda azat edilmesi anlamna gelir. Avrupal orta snf ykseldi ve
btn zamanlarn en istikrarl olmasa da en parlak medeniyetini kurdu. Gnmzde bireysel zgrln ardnda yer alan neden, dnyada gerici, aptal,
barbar ve baskc olan her eyin de neden olduu ve yalnzca medeniyeti yok
ederek ve bizi karanlk bir aa srkleyerek baarl olaca su gtrmez bir
geektir. Ancak bu durumun gemite geliimin bu evresindeki insanlarn
savamas iin en iyi neden olmad anlamna da gelmez. Bireysel zgrlk
andaki baarlar yeterince gerektir. Ayrca bir ngiliz yazarn, kapitalist
sistemin daha byk baarlar mmkn klacak bu maddi temeli kurmaktaki ilevini inkr etmesi de sama olur. nk phesiz, Byk Britanya zgrlk savanda byk bir rol oynad. Bu sava elbette serbest piyasa savayd, alm satm hakk iin verilen bir mcadele; smrme hakk iin son
analiz mcadelesiydi. Yine de kazanlmas gereken bir savat. Zafer insanlk tarihinde bir dnm noktas oldu. Bir ngiliz yazar iin daha akllca olan, kapitalist an baarlarn inkr etmemek, ama tereddtsz bir ekilde
bu an bittiini kabul etmek, hemerilerinin, kanlmaz ve belirgin bir ekilde yaklaan yeniada daha yeni yksek bir toplum kurma mcadelesinde ayn ekilde nemli bir rol oynayacan ummaktr. Maalesef en zeki insanlarn korkutucu derecede byk bir ksm bile bugn kapitalist kltrn
byk ve yava ryen cesedini gmme grevini stlenmemitir. Yeni d1756
AYDINLAR
zen iin zemini temizleme iine katlmamlardr. Ne yazk ki Batl entelektellerin byk ounluu kapitalizm kltrn biraz daha yaatmaya almak gibi gereksiz ve tehlikeli bir grev stlenmilerdir. Yine de din, felsefe, sanat, edebiyat ve bilimin mevcut durumunda yeterli uyarnn bulunduu ve bu zihinsel alma alanlarnn hepsindeki hzl kn nne gemenin mevcut toplumsal sistemde mmkn olmad dnlebilir
Keynesi Ekonomiye Yant
Keynes ngiliz kapitalist snfnn kalan en yetkin ekonomistidir. Hatta
kendisi parasal sorunlarda bir uzmandan ok daha fazlasdr. Aslnda dnyann dar gryle baklacak olursa, bir ekonomistten fazlasdr. Hepimizin syledii gibi anadili ngilizce olan kapitalist snfn en nemli sosyal
ve siyasi kuramcsdr (ayrca ngilizce dil kullanm snanacaksa, Sayn
Keynesin eserlerinin ou edebi olarak nitelendirilebilir). Gerekte, daha
genel grlerine bir bakmak imdilik yeterli olacaktr, zaten kendisi de son
on yllk nemli almalarnn hepsini kna etmek iin Makaleler (Essays in
Persuasion, 1932) balkl bir ciltte toplamtr.
Bu eserin nsznde Sayn Keynes bize olaylarn gidiatn asla zamannda etkileyemeyen bir felaket tellal olduunu anlatr. Bu sz, kapitalizmin hayatta kalmas iin Keynesin eitli reetelerini okuyan kimselerin aklnda kalmas gereken bir cmledir. Akll ynetim nlemlerinin
uygulanmas Kapitalizmin yzyllk bir zaman iinde insan rkn evrensel
bolluk ve gvenlie tamay garanti edeceini ne srer. Sayn Keynesin
almalarnn btnnden kan tez, bu almann tam olarak antitezidir.
Aradk ve sonunda, kapitalizmin z niteliklerinin ve dnyann imdiki felaket durumu arasnda gerekli ve n grlebilir karakterde dorudan nedensel
bir iliki olduunu fark ettik ayrca en nemlisi bu zellikler ve 1931deki
gibi krizlerin ortaya kmas arasnda bir ba olduunu da fark ettik. Ayrca
kapitalizmin bu zelliklerinde, gelecei ve daha kt sonular ngrmenin
mmkn olduu konusunda hemkiriz. Bu yzden doal olarak, insanln,
ekonomik sorunlarn artk en byk endielerinin olmad bir medeniyet
seviyesine (Sayn Keynesin topya tanm) ulaaca gnn domas umudunun kapitalizmin devrilmesiyle mmkn olaca sonucuna ulayoruz.
Sayn Keynesin kendisinin de syledii gibi byle bir medeniyet seviyesi
artk teknik bir olaslk haline gelmektedir.
Sayn Keynes aksine, ekonomik sistemimiz ve son durum arasnda hibir
nedensel ba kurmamtr. Aksine yine kitabnn nsznde esas tezinin
ve temel inancnn u olduunu yazmtr:
1757
htiya ve yoksulluk, snar ve milletler aras ekonomik ekimeler, ksacas Ekonomik Sorun korkun bir karmaa, geici ve gereksiz bir karmaadan baka bir ey deildir.
Sayn Keynes ok baarl bir yazardr: baka kuramclarn ancak geveleyip mrldand eyleri aka ve kuvvetle syler. rnein yukardaki ifadesi, Marksist davaya en kk gereksinim duymad dncesiyle mkemmel ekilde tutarldr. Kapitali modas gemi ve yalnzca bilimsel olarak
da hatal olmakla kalmayp ayn zamanda modern dnya ile alakas ve uygulanrl olmayan bir ders kitab olarak grr. Sayn Keynesin her zaman
mantkl, ikna edici ve kendi iinde tutarl almalarn okurken, modern
dnyann siyasi ve ekonomik olgusu hakkndaki tek birletirici kurama
olan temel eklektizmi ve byk antagonizminin, neredeyse btn ifadelerini bylesine akademik, gerek konudan bu kadar uzak olmas sebebinin
giderek daha ok farkna varmaktayz. nsan dnmeden edemiyor; acaba
hi kna Edici Makaleler eserinin neden bylesine ikna edici olamadn
sormu mudur: acaba neden olaylarn gidiatn asla zamannda etkileyememitir? Kapitalizmin kurtuluu iin yapt neriler salamsa eer, hepsi
birlikte veya tek tek, zaman ve mekndan arnk mantksal nermeler olarak
alndnda, (bazlar gerekten salamdr) neden hibir yerde uygulanmamtr? Elbette dnyann her yerindeki kapitalizm liderleri en kt gnlerinde bylesine umut vadeden tavsiyeleri kulak ard edecek kadar budalalar
ya da gerekten uzaklar ki isteyerek kendi sonlarna kosunlar? Bu sadece
Sayn Keynesin ve btn aydnlanm kapitalist dncenin mevcut durumu aklamakta snd bir hipotezdir. Kapitalizmin, yaplan korkun
bir hata sonucu imdi kapitalistlerin kendileri tarafndan gnll olarak paralanan mkemmel derecede salam bir sistem olduu hissi veriliyor.
Hibir ey gerekten bu kadar uzak olamaz. Kapitalizm liderleri aptal deildir: byk blm byk zorluklarla mcadele eden olduka yetkin kimselerdir. Bizim ve Sayn Keynesin mevcut duruma ilikin tanlarmz arasnda byk bir kartlk vardr. Bu kartlk, tarihi gelimeler, kriz ve savan
ortaya kmasnda nedensel bir zincirin varl ya da Sayn Keynesin syledii gibi bu rastlantnn korkun bir karmaadan baka bir ey olmad kirlerindeki temel farkllktan kaynaklanmaktadr. Fakat yle de bir durum
var. zlemeye altmz nedensel zincir, maddi balardan (maddi szcn en dar anlamnda kullanarak) olumamtr. Belli ekonomik ve maddi koullarn belli zihinsel ve psikolojik bak alarn belirledii ve karlnda,
sonraki maddi gelimelere olan tepkiyle belirlendii grn de iermektedir. Nedensel zincirde her bir ekonomik ba, zihinsel ve psikolojik halkalar izler: bu ekonomik durum bu temel zerinde oluturulan ideal yap ara1758
AYDINLAR
sndaki etki tepki zinciridir. nceki birka halkasnn rneini verecek olursak, byk apta retimin bymesi, giriimcilerin akllarnda onlar tekel
oluumuna iten belli sonular domasna neden oldu. Karlnda tekellerin oluumu, anlattmz nedenlerden tr, devlet adamlarnn zihinlerinde emperyalist maceralara atlmalarna neden olan belli bir takm deiikliklere neden oldu. mparatorluklarn varl iktidar snfnn akllarnda onlar er ya da ge savaa srkleyecek belli baka eilimlere neden olur. Bunun karlnda savalarn ekonomik deiiklikler yaratacan kimse inkr
edemez.
Bu almada belirtilen tez ve kapitalist snf kuramclarnn bak as
arasndaki byk kartlk, bu durumu ya da ekonomik neden ve psikolojik
sonu arasndaki hibir balanty kabul etmemelerinden kaynaklanmaktadr. Sayn Keynese gre kapitalizmin aka stlendii yeni formlar ve kapitalizm liderlerinin benimsedii politikalar arasnda hibir balant yoktur.
Bu yzden nl eseri The End of Laissez-Fairede, (Laissez Fairein Sonu)
akllca ynetilen kapitalizm ekonomik amalara erimekte mevcut alternatif dier sistemlerden daha etkin olabilir grn anlatr. Ancak bu kitabn
sav udur; kapitalizmin yle bir karakteri vardr ki akllca ynetim yaplabileceine inanmak gtr: dnyadaki kapitalizmin bir dizi rakip emperyalizme dnmesi, sistemin kendi doasnn kanlmaz sonucudur. Aslnda Sayn Keynes modern kapitalizmi u ekilde tanmlyor: i birlii olmayan, toplum ruhu olmayan, her zaman olmasa da ounlukla sahip olanlar ve takip edenler topluluundan ibaret. yleyse bu sahip olanlar ve takip
edenlerin nasl birbirlerini akllca yneteceklerini dnyor?
Ben Liberal miyim? balkl makalesinde Sayn Keynes yle yazmtr:
mparatorluk asndan, Hindistan dnda herhangi bir sorun olduunu dnmyorum. Baka her yerde hkmetin sorunlar sz konusu olduunda, herkesin karna olacak ekilde dosta paralama artk neredeyse tamamlanmtr.
Byk emperyalist lkelerin iktidar snarnn kendi imparatorluklarn pek ok risk alarak geniletmek ve ilerletmek iin harcadklar abalar yalnzca bir hata myd? Bu yine eski liberal bar yanls gr, Sayn
Keynesin apndaki bir adam iin kesinlikle deersiz bir hayal. Hayr, dnyadaki btn byk milletlerin liderleri kendi sistemlerini isteyerek paralayacak kadar aptal deiller. Bu kimseler kaderin penesindedir. Akllar, kapitalizmin nceki ekonomik gelimeleri tarafndan artlanm olduu iin,
daha byk karlarna ters decek bir takm eylemlerde bulunmaya zorlanrlar. Yalnzca belli bir yolda hareket edebilirler nk kendi ekonomik sistemlerinin bilinsiz bir parasn kendileri oluturur.
1759
Bu yzden Marksizmin kurulduu felse temel ve dnce arasnda, teori ve uygulama arasndaki kimlik olmasa da birlii savunan dnce, pratik olarak uygulanabilir. Ancak Sayn Keynesin grne gre byle bir birlik yoktur. Her eit ekonomik sistem onu kontrol eden kiilerin her eit grleri ile birletirilebilir. Keynes bu durumu, ekonomik sorun, insanolunun en byk sorunu olan asgari geim derdi, imdiye kadar hep birinci srada olmutur diyerek kabul etmektedir. Yine de bu sorun iin bulunan zmn genel bak asna etkisinin ya hi olmadna, ya da ok az olduuna inanmaktadr: ne eit insanlar haline geldikleri zerinde alglanabilir
hibir etkisi yoktur. Doru, Keynes aklnn bir kesinde, kapitalizmin ar uygunsuz olan dnce leminde bir takm sonular olduunu da biliyor. Ancak kendimizi bu ar uygunsuz sonulara bir yzyl kadar adarsak ekonomik sorunlarmz zeceimizi dnyor. Bunu yaptmz takdirde, yzyln sonunda bizim orada olamayacamz gremiyor mu: kendisinin de mide bulandrc olarak grd bu kapitalist deerlerin vaat
edilen ekonomik bolluk lkesi iin oktan bizi tamamen uygunsuz bir hale
getirecek olduunu? Aslnda bylesine alalm olmalyd, hayr, imdi bile
alalmlar, herhangi bir bolluk lkesine erimekten uzak tm bir rk, bu rk
sahip olduu medeniyet dzeyini de ok byk savalar srasnda kesinlikle kaybedecektir.
Olaylarn gerek aknda olan bu ar kaytszlk, kapitalizmdeki krizin sadece korkutucu deil ayrca geici ve gereksiz bir karmaa olduu inanc, bylece Sayn Keynesin dnya serbest piyasasnda bir eit onarma inanmasna yol amtr. Ancak imdi kendisi giderek daha da gereki olmaya balamtr ve VII. Blmde grdmz ve ulusal planlamaclar olarak adlandrdmz dnce tarzna doru eilim gstermektedir.
Yine bu alanda, ekonomik eilimlerin siyasi sonularn grememesi, sorduu Ben Liberal miyim? sorusuna bir sre daha negatif bir kesin yant
vermeksizin ulusal planlama yapmasn salayacaktr. Ancak o an geldiinde Sayn Keynesin kendine sormas gereken soru udur: Ben bir faist miyim?. Yant ise olumlu olacaktr.
Komnizm zerine
Komnizm, kapitalizmin kart bir sosyal rgtlenmedir. retimin dzenlenmesi sorununu tamamen farkl yntemlerle zer. retim aralarnn
mlkiyetini tek bir snfn eline toplum yaam iin ayarlamalar da piyasa
ihtiyalarna brakarak bir dzen salamaya almaz. retimin dzenlenmesinin komnist yntemleri aslnda, retim aralarnn snf mlkiyeti
1760
AYDINLAR
sona ermedike ve toplumun ekonomik ayarlamalar piyasa ihtiyalarnn

etkisinden kurtulmadka denenemez bile.
yleyse komnizmin kendisi yani birazdan tanmn yapacamz sosyal
rgtlenme ilkeleri tamamen gelimi toplum sistemi, sadece kapitalizmin
devrilmesiyle var olabilir. Bu yzden tam bir komnist toplumun ortaya kabilmesi iin bu olaydan sonra uzun bir srenin gemesi gerekir. Bugn yapabildiimiz tek ey, tam bir komnizm toplumunun zerine kurulaca genel
ilkeleri ngrmektir. Byle bir toplumun ihtiya ilkesine dayanacan syleyebiliriz: yaratlan mal ve hizmetlerin datmnn herkesin ihtiyac olduu
kadarn almas ilkesine dayanacak kadar yeterli olmas: bu mal ve hizmetlerin retimleri o kadar zahmetsiz olacaktr ki sistem, her vatandan hizmet
kotasna elinden geldii kadar katkda bulunaca ve vatandalarn bu datm ve retim ilkelerini alr hale getirebilecek bir kalitede olmas ilkesine
gre dzenlenecektir. Byle bir toplum elbette parasz ve snfsz olacaktr.
Marx uzun zaman nce bunun gibi tam komnist bir toplum ile ii snfnn, kapitalizmin yarn zerine kuraca byle bir topluluk tr arasnda
ayrm yapmtr. Devrim ertesinde kurulabilecek eyin, kapitalizmin byk
eitsizlii, yani toplumun ilerini yapmalar karlnda asgari cret alan
iiler ile hibir ey yapmamalar karlnda ok byk gelirler kazanan
mlk sahipleri arasndaki eitsizlik olduunu gstermitir. Toplum bir anda
yalnzca yaplan i karlnda yaplacak deme temelinde rgtlenebilir.
Ancak ii snf toplumunun tam komnist bir toplum iin uygun olacak
dalm ilkelerinin uygulanmasna doru byk bir adm hemen atabildiini varsayalm, toplumsal servetten btn yelerin eit hak talep etmeleri,
tamamen topik olurdu.
yleyse Marx, komnizmin devrimi izlemesi gereken ilk ve geici evresini ortaya koymutur. Bu evrede demeler, toplum yelerine, allan iin
sresi ve younluu orannda yaplr. Biz de komnizmin bu evresi zerinde
duracaz. Bize sorulan en ilgin soru, devrimden sonra ii snfnn retimi nasl dzenleyeceidir. O yzden ok iyi anlalmaldr ki, biz komnizm
szcn tam gelimi komnizm anlamnda deil, kapitalizmin devrilmesini izleyen komnizmin ilk ve geici evresi anlamnda kullanyoruz.
Dediimiz gibi komnizmin ayrt edici zelliklerinden birisi, piyasa ihtiyalarn, yani zel kr ihtiyalarn toplumun retici arkn dndren birincil e olarak kullanmak istememesidir. Toplum yaam iin gerekli olan
oklu grevlerin bilinli ve dzenli olarak yelerine pay edildii nceden
ayarlanm bir plan uygulatan ihtiyacn yerine geer. imdi ise grdk ki,
piyasa mekanizmasna gven, kapitalizmin yalnzca ii snfnn ak ve
alenen kleliinin nne geilmesini salamtr. Ancak komnizm piyasa1761
nn mekanizmasn ve ihtiyalarn nfusun hibir ksmn serie indirgemeksizin ortadan kaldrabilir. nk komnizm sistemi altnda, retim
aralar nceki sahiplerinin elinden alnr ve ii snfnn ellerine braklr.
Bu durumun sonucunda ise ii snf toplumla tamamyla bitiik hale gelir.
nk kapitalist snfn retim aralarndan yoksun bir yesi, znel deil
ama nesnel olarak ii snfnn bir yesi haline gelir.
Komnizmin doasn Sovyetler Birliinden bahsetmeden dnmek
sama olacaktr. Ancak ilk olarak gzlemlememiz gereken ey, bugne kadar
hibir Sovyet liderinin Birliin komnist bir toplum olduunu iddia etmemi olduudur. Sovyetler Birlii henz komnizmin bizim tanmladmz
ilk evresinde olan bir toplum eklinde bile grlemez. Hl pek ok kapitalist kalnt mevcuttur. Ancak Be Yllk Plann 1937de sona ermesine kadar
Rusyada komnist bir toplum sz konusu olabilecei umuluyor. rnein
hem Lenin hem de Stalin adil bir ekilde gstermilerdir ki, Rusya cumhuriyetlerinin bir ya da daha fazla yl iinde 1917 artlarndan komnizme srayabileceklerini varsaymak ocuka ve sama bir ekilde Marksizm kart
olacaktr. imdiye kadar hkmetmi tarihi dnceye en fazla sahip kiiler,
Rus Devrim liderleri, bylesine byk bir hata yapm olamazlar. 1914de
Rusya yalnzca modern yeni kapitalist devlet zelliklerini almaya balamakla ve yar Asyal feodalizmin molozlarn kaldrmaya balamakla kalmam,
1914-1917 yllar arasndaki sava dneminde ve hepsinden te 1917-1921
i sava yllarnda, maddi varlk olarak 1914teki alak dzeyin de altna gerilemek zorunda kalmtr. Komnist liderler, sihirli bir srele Don Basinin
su basm madenlerinden veya Merkez Rusyann unutulmu kylerinden
bir komnist toplumun ykseleceine inansalard budala birer hayalperest
olurlard. Ancak onlara Rus emperyalistlerden miras kalan ve hl duman
tten ykntlar, salam kurulmu bir ii snf diktatrl olasl sunduundan ve yalnzca byle bir diktatrln Rusyay kurtarabileceinden
emin olduklarnda, kendilerinin byle kararl ve muhteem tarihsel gre
sahip kimseler olduklarn kantladlar. Lenin ite bu yreklilikle projesine balad: Stalin ite bu muazzam azimlilikle projenin uygulamasn srdrd. Rus iilere snf iradesinin ilemesi iin o vazgeilmez aygt yani
Komnist Partiyi oluturmalarna yardm eden az sayda Marksist imdi teker teker tarihe karyor. Kalktklar ve daha sonra da geriye kalanlarnn
ve vrislerinin de tamamlamak iin adm adm devam ettirdikleri greve
paralel baka bir grev daha tarihe yazlmayacaktr. nk onlar komnist
toplumun zamanla zerinde byyecei temelini, hem Rus feodalizminin
kalntlarn hem de yeni doan Rus kapitalizmini sonunda yok ettikleri yntemin aynsyla atma projesini balamlardr.
1762
AYDINLAR
Byle bir karar neredeyse lgn bir kahramanlkla almlardr. nk

Lenin ve yandalar Rus kapitalizminin yetersiz geliiminin zerlerindeki
korkun dezavantajn ok iyi biliyorlard. Rusyann tam kapitalist evreye
acsz bir ekilde srayabilecei gibi bir hayale kaplmamlard. te yandan her lkenin tam olarak ayn geliim evrelerinden gemesi gerektiini
syleyen Kautsky ve Alman Marksistlerin mantk d ve ikiyzl bilmiliklerinden arnktlar: ii snfnn iktidar ele geirmesi iin doru olacak ey,
belirlenmi bir noktaya (daha nce veya daha sonra deil) kadar kapitalist
yolun izlenmesi gerektiidir. Lenin tarihin bu kadar uygun olmadn biliyordu: ii snfnn zaman ve mekn uygun olduunda iktidar ele geirmesi gerektiini: Rusyada 1917de olduu gibi uygun artlarn bir araya geldii
byle bir durumun bir daha yllar boyunca olumayabileceini biliyordu.
Bu yzden byle bir frsat gz ard etmemesi gerektiini anlad, i snfnn gcnn devamllnn ve Rusyada komnizmin hzla kurulmasnn
ok byk zorluklar yaratacan ok iyi biliyordu. Leninin btn bunlarn
farknda olduu kesin. rnein 1920de Rusya iin 1917nin somut, tarihsel olarak gerekten esiz durumunda Toplumsal Devrimin balamas ok
kolayd, ancak bunu srdrmek ve tamamlamak Rusya iin dier Avrupa
lkelerinde olduundan daha zor olacaktr diye yazdn gryoruz. Rus
Devriminin devam etmesini ve tamamlanmaya yaklamasn salayan Sovyetler Birlii Komnist partisinin byk baarlardr.
nk devrimler, bazlarnn yle sanmasna ramen, belli bir yln belli
aynn belli gnnde olan olaylar deildir. 1789da olduu gibi en azndan
baladklar tarihi biraz da rastlantyla ayarlamak mmkn olabilir. Ancak
tamamlanmas yllar alr. Rus Devriminin gerekten snfsz bir topluma eriilene kadar tamamlanmas mmkn olmayacaktr. Ancak o zaman komnizm ortaya kmaya balayabilecektir.
Sovyetler Birliinde bugn olan, kat ve gl bir ekilde toplumunun
temelini deitirmeye girien ii snf diktatrldr. Sre devam etmektedir. Ancak iki belirleyici dnem vardr. Birincisi ii snfnn iktidar
ele geirdii, eski Devlet aygtn yok ettii ve yerine yenisini yaratt 19171920 dnemi. kinci nemli dnem ise sahip olduklar retim aralarndan
gelir salayan zengin kyller snfnn kaldrld 1929-1931 yllardr. Bu
sayede Sovyetler Birlii tarihi, deien ii snf diktatrlnn g ve baar rnei; en kt artlar karsnda bile, komnizm varl rnei yerine,
bir toplum hayatnn temeli olarak grebilir. Ancak Sovyetler Birlii bize
Komnizmin ortaya kt zaman neye benzeyeceinin en iyi gstergelerini,
hatta elimizdeki en iyi tek somut gstergeyi vermektedir.
1763
Komnizm insanlk medeniyetinin nasl srdrlp gelitirileceinin

yntemi olarak tanmlanabilir. Komnizm gerekten medeniyetin srdrlebilmesi iin tek yntemdir. nk kapitalist emperyalizm blnmenin
bariz ve ileri bir evresidir ve kar klmazsa er ya da ge ziksel olarak
medeniyeti patlayc dolu bir hortumla bozguna uratacaktr. yi artlardaki entelektelleri umutsuz bir ekilde, komnist sistemin karakterini uzun
yllar iinde belirleyen gerek zorluklar ve evke kar hale getiren ite bu
dncedir. Batl entelekteller komnizmin dnyann en beenilen bir
ya da iki imparatorluunda bugn de keyni srdkleri ekonomik avantajlar, rahatlk, ziksel ve zihinsel konfor salayamayaca konusunu devaml
ispatlamaktadr. ok hakllar. Fakat bu gerekten karlabilecek ana kir,
komnizmin geliinin engellenmesi tam olarak kiisel boyutta olsa da karlarna olduu, batan Lusitania gemisindeki bir yolcunun kendisine bir
botta yer veren gemi subayna kendi oturduu gverte sandalyesinin daha
rahat olduunu sylemesi durumunda olduu kadar samadr. Komnizm
bu neslin hibir yesine topya bileti vermez. Ancak dnen her tr iiye kapitalist rmenin fel edici atmosferinden, insan zeksnn baarlar
iin snrsz uyarc salayan bir toplumsal evreye ka sunar.
Ancak komnizm insanlara evrenin btn hastalklar iin acsz ve belli bir ila sunamaz. Komnizmin lehine olan en nemli sav, insanlk medeniyetinin srdrlebilecei tek yntem olduudur. Batdaki iktidar snfnn baz yelerinin barbarln nasl bir ey olduunu bile alglayamadklar
mkemmel ileyen bir medeniyetin (onlar iin) kendiliinden gelen faydalarna alk olduklar dorudur. Bu yzden getirdii yke ramen medeniyeti srdrmenin gerekliliini hissetmemektedirler. Ancak geree daha yakn olan iiler iin, medeniyetin srdrlmesinin mutlak gereklilii, medeniyetin mevcut eklini srdrmenin hibir gerekliliine hakl olarak inanmasalar bile, aikardr.
Yalnzca Komnizmin gelii sorunumuzu zlebilir hale getirecektir.
Yalnzca ii snf diktatrl komnizm yolunu aabilir. i snf diktatrl ise yalnzca iiler btn olarak snarnn tarihsel kaderini ak
olarak anlayabilirlerse baarl olabilir. Bu anlay ise karlnda ii snf,
en bilinli ve ak grl yelerini, iilerin iradesinin o vazgeilmez aleti
olan bir Komnist parti kurmalar iin rgtleyemedii takdirde gelitirilemez. ilerin iktidara gelii ancak devrimle mmkn olabilir, yani yllar srecek bir olay, belli bir yln belli ay tarihli olabilecek ekilde bir bakentteki Devlet aygtnn ele geirilmesi gibi kritik bir hareketle mmkn olacaktr. Ancak Komnizmin gelii, ii snfnn iktidara gelmesinden sonra aamal bir sre olmaldr. Ancak aamal olarak, komnizmin gelmesiyle, s1764
AYDINLAR
nfsz bir toplum iin gerekli ekonomik temelin, Herkl gibi iiler ve ac
veren fedakarlklarla yaratlmas ile medeniyeti gne tutulmasyla tehdit
eden sorunlar gerekten zlecektir.
Elbette tam gelimi komnizmin gelii btn sorunlarmz zemeyecek. rnein insanlarn memnuniyetinin en byk dman; varlnn
lmle ortadan kalkaca bilgisi, toplumun her sistemi altnda daha uzun
sre kalmaldr. Ancak komnizmin medeniyetin srdrlmesi ve geliimine izin vererek, lm felaketini zamanla geciktireceini inkr etmek aptallk
olur. nk kapitalizmin insan gc ve doasnn btn faydalarn garanti altna ald topluluun kk bir ksm, yani iktidar snf iin, insan yaam zaten uzamtr. Bilimdeki gelimelere tam destek verilecek ekilde kurulmu bir toplumda, bir ya da daha ok yzyllk biyoloji ve tp aratrmalar, ortalama insan mrn byk oranda uzatabilir. Bu anlaya akllarmz
u an kar geliyor olsa da, sonunda lmn sresiz olarak ertelenebileceini dnmek iin bilimsel bir ihtiya da yoktur.
phesiz, lmn sresiz olarak ertelenebilecei dncesinin bugn
bize bu kadar uzak gelmesinin nedenlerinden biri, kapitalist dnyann yozlam ve mitsiz durumunda, insanlarn yaamlarn uzatmak gibi bir ihtiya veya arzularnn olduunu hayal bile edemiyor oluumuzdur. Kapitalist
dnyann byk ehirleri, Londra, Berlin, Chicago, Shangayda, kapitalizm
hem iilerin yaama isteini ldryor, hem de ksa ve hastalkl bir hayattan baka btn olaslklar da engelliyor. Ancak snfsz bir toplumun
yaratlmasnn, iilerin sistematik olarak mrlerini uzatmay istemelerinin salanmas gibi hem ziksel hem de psikolojik hayat seviyesine ilikin
yaam olaslklar reteceinden phe duymamalyz. Sovyetler Birliinde,
ii snf diktatrl iin yaplan ilk mcadelelerin en ar dnemi olan
bugn bile, snfsz bir toplumun tam olarak olumasndan nce, dnyada
benzeri olmayan bir yaam sevinci var. Elbette son bir ac izleyene kadar
lm daha huzurlu, sakin ve temiz bir sretir. Dans eden bir yldz dourmak isteyen, nce kendi iinde byk taknlklar ve kaos yaamak zorundadr ve bir ktann alrken grntsne dayanamayanlar iinse Sovyetler
Birlii tehlikeli bir yerdir. Bu kimseleri kk zevk ve konforlarnn tadn
karmaya brakalm: nk bunlara uzun sre sahip olamayacaklar. Doumun acsndan kaarak, lmn acsn setiklerini anlayacaklardr.
*
John Strachey, Coming Struggle for Power, sf. 155-157, 200-205, 341-359, Crown Publishers Inc.
1765
8. Dinle Yanki! Kba Devrimi*

C. Wright Mills
C. Wright Mills (1916-1962) Columbia niversitesinde sosyoloji profesrl
yapmtr. Beyaz Yakallar (1951) ve ktidar Sekinleri (1956) balkl eserleri de dahil
bir dizi kitapla modern Amerikan toplumu eletirmeni olarak n kazanmtr. Mills
ayrca az gelimi lkelerin grlerini Amerikan halkna ak szllkle yorumlamtr. Dinle Yanki: Kba Devrimi (1960) adl eseri Fidel Castro ynetimi altnda 1959da Kbada balayan sosyal devrim hakkndadr. Mills bu eseri Kballarla
yapm olduu pek ok grme temelinde bir Kbalnn Amerikallara yazd bir
mektup ekline getirmitir. Millsin Kbals unlar yazmtr:
Eer Kballar arya kamsa bilin ki siz de ylesiniz Yankiler. Birbirimizle ar utaki yollarla muhatap olduk. Kbann Yankilere yapt
fesatlklar ABDnin Kballara yaptklaryla dengelenmitir. Her iki tarafn
da ifadelerinden bazlar utur, hatta belki de sama; herkes kendini kaptrabilir ve her savata kendini kaptran pek ok kii olur.
Ancak sizin hakknzda sylediklerimizin ou basit, sel bir gerektir,
yledir, biliyoruz, nk bunu biz yaadk; siz bilmiyorsunuz, nk siz
yaamadnz.
Vatanmz, Kbamz, Roosevelte kadar hatta ondan sonrasnda da
ABDnin ekonomik bir kolonisinden ibaretti.
Vatanmz, lkemiz, devrime kadar ABD tekelinin ekonomik bir kolonisinden ibaretti.
Kba her zaman umutsuzluk, pislik, cehalet, smr ve tembellik lkesi,
bir insan yerleim karikatr olmutu. te Kba devrimi btn bu zelliklerden kmak iin mcadele ediyor. Bu gerei aklna sok Yanki; bugn
Kbada olup bitenler hakknda okuduklarn aklna yaz. Eer yazmazsan,
olanlar anlayabilmek iin ilk aamay geemezsin. Biz Kballarn gerekten gzle grlr bir yaam standard var, alk ve lm standard da Ama
sen bunu gremedin veya grdysen de umursamadn. Bazlarmz umursad. Anlamn hepimiz karnlarmzda hissettik. imdi ise bu durum hakknda bir eyler yapmak iin bazlarmzn hayatn tehlikeye atacak derecede
umursamasnn sonularn grmeye balayabilirsin. Bak, sen bu konuda
hibir ey yapmamtn. te devrimimiz bununla alakal. Bizim devrimimiz
senin Sovyetler ile olan savan veya komnizm ya da kresel savunma ile
ilgili deil; bu szckler sonradan ortaya kt, bunlar ksmen senin hkmetin ve tekellerin tarafndan bize zorla yedirildi.
1766
AYDINLAR
Birincisi Yanki, bizim devrimimiz eski Kbadaki alk standard ile yeni
Kbadaki yaam standard ile alakal. Elbette bundan fazlas, ok daha
fazlas ok byk bir hzla tamamen yeni bir toplum ina ediyoruz ve
Kbann eski dzeninden bize bu ina iin pek fazla bir ey kalmad. Bize
kalanlar dzensizlik ve ac. Akc bir andayz, her ey risk altnda; Sierra
Maestradakiler2 gibi imdi btn Kba ulusu darda kamp yapyor.
Burada olanlar, oumuzun inand gibi adann sana gre gneyinde kalan ksmnda, bu kocaman kta ve adalarnn kelerinde yaayan, alk eken halklar iin bir eit zmdr. Kba bugn bir k yolunu temsil ediyor ve yle anlyor.
Nereden k yolu?
Yant tam da bizim sylemek istediimiz ey: Elbette Kbadaki ve belki de Amerikann bizim tarafmzdaki her yeri iin eski dzenden bir k yolu. Bu eski dzen polis terr, ac, yoksulluk, hastalk, cehalet, hrszn bozulmu siyaseti ve soyguncunun kapitalizminden oluan bir dzendi,
yani senin gibilerin hibir zaman bilemeyecei eyler. te Kba btn bunlar dnda gerek bir yol buldu.
Senin Biz Kballara hibir ey yapmadk ki dediini duyar gibiyiz. te
durum zaten tam da byle: hibir ey yapmadnz.
Sana kar drst olmamz gerekir, o yzden sylyoruz: Sadece umursamyorsunuz. Ah, demek istediimiz bizi umursamanz gerektii deil; biz
kendi bamzn aresine bakarz. Kendi adnza baz Yankilerin neler yapmakta olduunu ve neler yapmamakta olduunu umursamyorsunuz demek
istiyoruz. Bu durum sizin bildiiniz tr demokrasinin nasl bir ey olduunu
merak etmemize neden oluyor. Bunu anlayabiliyorsun, deil mi?
Biz sizin kadar hatta daha fazla sz sanat yapan bir halkz: mirasmz, bir
zamanlar Batl btn halklarla paylatmz sandmz arzular hakknda byk laar etmeye biz de baylrz; ama son gnlerde ok sklkla bunu
unutmu gibi grndnz dnyoruz, hatta baz Yankiler hi bilmiyor bile.
Ama dinle Yanki, bizler kelimelerin kifayetsiz kald bir zamana geldik.
Karnmz doyurmak zorundayz. Pirin ve fasulye almak iin kelimeler kullanmak zorundayz. Yalnzca sizin tatl ortaklarnz bize i verdiklerinde de2
Sierra Maestra Oriente Blgesinde Castronun devrim ss olarak kulland dalk alan. Fidel
Castro, Ernesto Che Guevara ve arkadalar (toplam 82 kii) 1956 ylnda Granma isimli bir tekneyle Meksikadan yola km, Sierra Maestra kylarna ktklarnda diktatr Batista askerleri
tarafndan ldrlmlerdir. lerinde Castro ve Chenin de bulunduu on iki kii bu atmadan
sa kurtulmu ve mezkur blgenin dalarna snmtr. 1 Ocak 1959da Batistann devrilmesiyle nihayetlenen Kba Devrimine sebebiyet veren rgtlenme ve gerilla faaliyetlerine nder kadro
bu blgede balamtr. (y.n.)
1767
il, btn yl boyunca karnmz doyurmak iin yeni bir yol belirlemek zorundayz. Kendimizi savunmak zorundayz nk eer savunmazsak inanyoruz ki hkmetin bizi ezmeye alacaktr
imdi sana syleyeceimiz eyleri anlayabiliyorsan, Kbada olup bitenlere ve bunlarn bizim iin olduu kadar senin iin de ne anlama geldiine
dair bir kir sahibi olabileceksin.
lk olarak, biz Kballar Kuzey Amerikann deil, Latin Amerikann bir
parasyz. spanyolca konuuruz, genellikle krsal blgede yaarz ve fakirizdir. Bizim tarihimiz sizinkinden farkldr; Latin Amerika tarihinin bir parasdr. Latin Amerikada yz seksen milyon [1960 ylnda] insan yaar ve sizin
bymenizden daha hzl byr: ABDden iki kat byk bir alana yaylmtr.
Latin Amerikadaki ounluk ve daha fazlas gibi biz de sizin kurumlarnz ve hkmetinizin burada yaptklarndan bkm durumdayz. Bizi
yeterince ynettiler, bunu imdi kendimize de sylyoruz. Hkmetiniz
Batistay gangster rejiminin en sonuna kadar destekledi. Ama artk Kba
Karayipteki herhangi bir ada olmad gibi Karayip de bir Kuzey Amerika
gl deil. Btn bunlar sona erdi.
Latin Amerikadaki ounluun aksine, biz Kballar btn bunlar iin,
senin lkenin Kbadaki smrcler ve yine Kbadaki Kbal kendi smrclerimiz hakknda bir eyler yaptk. u an da yapyoruz ve yapmaya devam edeceiz. Yalnzca Oriente tepesinde yaayan bir aylaklar takm deiliz, gldrc bir operada da oynamyoruz. yapmak istiyoruz, ncelikle
sizin bildiiniz tarzda i: kendimiz iin ekonomik i.
Byk i ortaklarnz ve hkmetiniz yaptmz ve yapmakta olduumuz ileri beenmiyor. Muhtemelen beenmemeye devam edecekler; giderek daha da nefret edecekler. Bizler bunun iin zgn deiliz, tabi sizi bu konuda kandrmaya devam ederlerse o baka.
Ancak, ite buras ok nemli, btn bunlar yaparken yalnz deiliz.
Bizler bir adada oturup bir ktada oturan siz yz seksen milyona aadan
bakan, alt buuk milyon insandan ibaret deiliz. O kt gnler gemite
kald. yleyse kimler bizimle birlikte?
ncelikle Latin Amerikadaki yz seksen milyon insann bizimle birlikte olduunu dnyoruz, umuyoruz. Yapm olduumuz ve hl yapmakta
olduumuz eyleri beenmeyebilirler; bu durum her devrimde kanlmazdr. Devrim kibar bir i deildir ve nereye gittii ve gitmesi gerektii de her
zaman aka belli olmayabilir. Ancak Yanki kurumlar ve Yanki Hkmetiyle giritiimiz ekonomik mcadelede pek ok Latin Amerikalnn bizimle
olduunu, sizin tekellerinize ve hkmetinize kar, hatta gerektiinde kendi hkmetlerine bile kar gelebileceini dnyoruz.
1768
AYDINLAR
Bakalar da bizimle. Dnyann her yerinde okuyabilen, konuup yazabilen ve iyi okuyacak kadar a olan zellikle genler ve renciler sizin
politikalarnz ve souk savanza ve tekelci ekonominize kar gelmeye
balyor.
te biz Kballar buyuz:
Latin Amerikann bir parasyz.
Yankee kurumlar ve hkmetlerinden bkm durumdayz.
Bu konuda bir eyler yaptk.
Bu durum kurumlarnz ve Hkmetinizin hi houna gitmedi.
Yalnz deiliz.
Bugn devrim Kbada sryor. Seneye deil, yarn baka bir yerde olacaktr. Bizimki gibi bir devrim, yalnzca herkes istiyor diye yaplmaz, elbette bu da gerekir. Biz Kballar inanyoruz ki gnmz devrimleri, umutsuzluktan, eski Kbadaki gibi artlardan doar. Byle artlar srdke ve yaknlarda bir da varsa, devrimler olacaktr. Latin Amerikada ve baka yerlerde
eskisi gibi tembellik yapan pek ok byle lke mevcuttur. te o yzden bu
lke hayal bile edemeyecein sarsntlara sahne olacak. Devrimleri be yz
milyon dolarla satn alamazsnz. Sadece Latin Amerikal baz hkmetleri satn alabilirsiniz, bu i iin de bu para ok fazladr; daha az paraya da satn alnabilirler. Baladktan sonra devrimlerin nne geebilmek iin daha
fazlas gerekir, paradan da fazlas. Seninle mantkl konuuyoruz Yanki; bizi
dinle ltfen. rnein bu Gney Amerika lkeleri mevcut ve potansiyel bu
byk zenginliklerini fark ettiklerinde ve buna ramen hl fakir olduklarn grdklerinde ne olacak? Kk Kbaya bakp Kballarn fakir olmadklarn grdklerinde ne olacak?
Biz Latin Amerikallar, normal karladmz, hatta zerinde hi dnmediimiz eyleri merak etmeye baladk
Hepimiz Bat Medeniyetine mensubuz ya da bize yle sylendi. Ama
gerekten de yle miyiz? Hepimiz mi? Biz Latin Amerikallar ortalama krk
be yanda lyoruz; siz yaklak yetmi yana kadar yayorsunuz. Bolivya, Haiti ve Venezueladaki cahil, hastalkla bouan a kyl yn da sizinle ayn Bat Medeniyetine mi mensuptur? Eer yleyse bu, byle durumlarn srebildii garip bir medeniyet deil midir?
Byle durumlar srdke, belki de biz Latin Amerikallar paras olduumuz halkn siz Kuzey Amerikallarn mensup olduu medeniyetin bir paras olmadn daha iyi anlarz. lk ve son defa brak aklayalm: biz a milletlerin insanlarna mensubuz. Afrikada, Asyada ya de Latin Amerikada
yayor olmalar bir eyi deitirmez.
Alk alktr.
1769
Orta Amerikada bir meyve irketinde alrken otuz be yana basmadan lmek, Gney Amerikada bir elmas madeninde alrken lmekten ok
farkl deil.
Hastalk hastalktr.
Okuma-yazma bilmemek her dilde ayndr: tarihi olmayan bir halk; sadece yarm insan olmak anlamna gelir. Biz Latin Amerikallarn neredeyse
yars byle ilkel yaratklardr, cahildir. zgr dnya ya da Yankinin Bat
Medeniyeti bize ne ifade eder ki?
Eer hl sizinle ayn Bat medeniyetinin yeleri olduumuzu dnyorsan ve senin iin ne anlama gelirse gelsin bu medeniyete deer veriyorsan, belki de bu medeniyetin snrlar iinde ne olup bittiini renmen
daha iyi olacaktr. Pek oumuz yalnzca snrlar biliyoruz.
te gnmz dnyasyla ilgili biz Kballarn giderek daha farkna vard baka bir durum. Komnist milletler dn ve ou hl bugn a milletler blouna mensuptur.
Hepsinden nce onlarla bu gerei paylayoruz. Bu basit bir gerektir.
Dnyadaki btn felaketlerin bela yaratan bir avu komplocu tarafndan karldn dnyorsan, a blou dn Yanki. Bu komnist ya da Kapitalist bloktan daha nemlidir. En azndan bizim iin daha nemli ve u an
bahsettiimiz konu zengin Yankiler deil, biziz.
Bu Komnist halklarn ne olup olmad nemli deil, bizim iin tek bir
ey aktr: bu a halklar alktan kurtuluyor. inde bunlar olmayan bir toplum ina ediyorlar. Ancak hl Kapitalizm, ya da senin garip bir ekilde dediin gibi hl zgr olan a halklara bakacak olursak, bu tr bir kalknma
gremiyoruz. Grdmz udur Yanki: halk hl a.
Bu houna gitmeyebilir, bunu bilmiyor da olabilirsin, ama imdiden sonra inanacan tane gerek var:
Birincisi Rusya ve Sino-Sovyet blou dnya tarihinin somut bir gereidir. yle solup gitmeyecek ya da paralara ayrlmayacaktr. 3
kinci olarak neredeyse sfrdan balayp orada bir ya da iki jenerasyon
iinde sizin kadar bizim de karmak bulduumuz ekilde bir ekonomi ve
toplum oluturdular. Ama belki de sizden farkl olarak biz bunu ok ekici
buluyoruz. Yani iimizde. Komnist etkinin daha sonra Kbadaki yanklar
ile ilgili bir eyler syleyeceiz. Sizin iin nemli olduunu biliyoruz; bizim
iin ve dnyan geri kalan iin de nemli. Ama oumuz bu konuda endielenmiyoruz, en azndan ounuzun grnd kadar deil. Bu yzden
imdilik ite nc byk gerek:
3
Bu kaynak kitabn basm tarihi olan 1967den itibaren Profesr Millsin Sino-Sovyet ilikileri zerine kehanette bulunma yetenei artk mkemmel deildir.
1770
AYDINLAR
Onlar bizim yanmzda ve Yanki tekelleri ve Yanki Hkmetine karlar.

phesiz bu kendi bencil karlar iin, ama yalnzca sizinle baa kmak
iin olsa da yardma ihtiyacmz var. Eer yardm alamazsak bizi smrmeye
devam edersiniz ve Kbadaki btn yeni balanglar da ezmeye alrsnz. te inandmz ey budur. unu unutma: bize yardm edecek herkesten
yardm alacaz. Yapabildiimiz kadar kendi artlarmza uygun olarak alacaz; almak zorundayz, yoksa bizi alktan kracaksnz. Bizden iki yz kat
daha zenginsiniz ve daha ka kat gl olduunuzu ancak Tanr bilir.
*
C. Wright Mills, Listen Yankee: The Revolution in Cuba, New York, McGraw-Hill Book Company,
1960, sf. 25-31.
1771
1772
NC BN YILIN ENDE
1773
1774
NC BN YILIN ENDE
A. SAAKLI MANTIK DEVRM

1. Bart Kosko simli Bir Devrimci
Alev Alatl
Bart Kosko adnda bir adamla tantm. 1993 olmal, 33 yandayd. Gen
adam, Bir gn bilimin doru olmadn rendim! diye balad,
Gnn hatrlamyorum ama dakikasn hatrlyorum. Yirminci yzyln Tanrs, bundan byle tanr deildi! Bir yanllk vard ve bilimle uraan
herkes bu hatay yapyordu. Bir ey ya dorudur ya da yanl diyorlard.
Neyin doru, neyin yanl olduundan her zaman emin olamyorlard. Emin
olduklar tek ey vard, o da bir eyin ya doru ya da yanl olduuydu. imenin yeil olup olmadn, atomlarn titreip titremediklerini ya da Maine Eyaletindeki gllerin saylarnn tek mi ift mi olduunu syleyebiliyorlard. Bu iddialar matematik ya da mantktaki iddialar gibi kesin iddialard.
Tmyle doru ya da tmyle yanl. Siyah ya da beyaz. 1 ya da 0.
Oysa sylemleri derece meselesiydi. Olgularn hepsi derece meselesiydi.
Olgular her zaman bir lde saakl (fuzzy) veya mphemdi, asla kesin deil. Siyah-beyaz olan bir sylem vardysa, o sadece matematikte geerliydi
ve matematik yapay bir kurallar ve simgeler sisteminden ibaretti.
Ne ki, bilim adamlar gri ya da bulank (fuzzy) olgular matematiin siyah-beyaz verileriymi gibi ele alyorlard. Oysa, dnyaya dair olup da %100
doru ya da %100 yanl olduu isbat edilmi tek bir olgu yoktu. Yine de, bu
byledir, dediler. Yanl olan buydu ve bu yanllkla birlikte yeni bir phe
dodu. Bilim adamlar mantk ve matematikte yanlyor olabilirlerdi. Ve bu
yanlglarnda adeta dini bir tarikatn debdebesi ve yobazl ile srar etmeyi
srdryor olabilirlerdi. Anlalan bilim adamlarna gri dnyay kabul ettirmek, sadece bilimsel yetkinlik deil, siyaset bilgisi de gerektiriyordu. 1921
Bak doumlu Lot A.Zadeh, saylar pek az olan bu yetenekteki adamlardan birisiydi.
Sahici Dnya Aristonun Tanmlad Gibi Deil!
Kosko, hayatta en hakiki mrit bilim deildir, demiyordu. Kosko, mrit bellediimiz siyah-beyaz bilim yanl diyordu. nk Bat zihniyetini ekillendiren, parametrelerini, doru-yanl cetvellerini tanzim eden,
1775
Eski Yunan. Demokritosun kinat atomlar ve boluktan ibaret. Eatunun

dnyas keskin genlerle dolu. Aristonun mant, siyah-beyaz kurallarla.
Aristoyu izleyen kuaklar, akl ve kainat onun mant ve bilimsel eilimleri dorultusunda alglamaya devam etti. ada bilim, matematik, mantk
ve kltr, dnyann siyah-beyaz olduu ve bu niteliinin deimedii esas
zerine kuruldu. Azmzdan kan her nerme ya doru ya da yanl. Her
yasa, her ynetmelik, her kural kesin. Dijital bilgisayarn 0-1 ikili sistemi,
siyah-beyaz dnya anlaynn zaferi gibi.
Bir ey ya yledir ya da deildir. Ya A ya da A deil. Gkyz ya mavidir
ya da mavi deildir. Hem mavi hem de mavi deil olamaz. Doru dnme,
sanat, iki bin yldr Hazretten soruluyor.
Heyhat, sahici dnya Aristonun tanmlad gibi deil!
Bir kere, hibir ey sabit deil. Her ey, her an deiiyor. kincisi, dnya
siyah-beyaz deil, gri. Krl. Kesin olan hibir ey yok. Dnyann atmosferini molekl molekl tanmlayabilseniz bile, atmosferi yeryznden ayran
kesin izgiyi bulamyorsunuz. Ayn ekilde, Arzn, Marsn ya da Ayn en
ayrntl haritalar bile ovalarn nerede bitip dalarn nerede baladn syleyemiyor. aret parmamz oluturan molekllerin hangilerinin bedenimize ait olduunu, hangilerinin havada yzdn saptayamyoruz. Tptaki
onca gelimeye ramen, l ile diri arasndaki izgi kesin olarak izilemiyor.
Hadi, bu sahici dnya, sahici dnya da ilevsel olabilmek iin olgular
yuvarlamak gerekiyor diyelim. Fazla ince okuyup sk dokursak, tkanr kalrz, nemize lzm. yi de matematik bile kesin deil ki! Modern matematiin
temelinde Giritli yalancnn ikileminin yattn farkeden, Bernard Russell.
(1)yle bir ey: Giritli bir yalanc, btn Giritlilerin yalanc olduklarn
sylediinde, eer yalan sylemise, yalan sylememi, eer yalan sylememise, yalan sylemi oluyor. yi mi? in daha da garibi, matematikiler
olsun, felsefeciler olsun, bu hem yalan hem de doru olma durumunu, bu
saakl durumu, sineye ekmekten baka bir ey yapamyor.
Hasl, matematik dnyas, tanmlamak iin yola kt sahici dnyaya
uymuyor. Matematiin dnyas yapay, dieri sahici. Matematik temiz, tertipli. Sahici dnya saakl.
Batl Mantn Bittii Yer
Sahici dnya kesin tanm kabul etmiyor, diyor Kosko, uyumsuzluk
problemi var. nsan dili 0-1 modunda alyor ama gerek, 0 ile 1 arasnda
bir yerde. Bilimsel bir veriyi veya iddiay veya olguyu asla %100 kantlayamyoruz. Anlayacanz, zik kanunlar, kanun lan deil. En azndan
1776
NC BN YILIN ENDE
matematiin 2+2=4 gibi kanunlar deil. Bunun byle olduunu zikiler

de biliyor ama matematiin peinden gitmeye devam ediyorlar.
Bunca yl sonra ve onca eitime ramen, daha hala sorgu sual etmeden
Aristodan emir alyorlar!
Neden mi byle yapyorlar? Birincisi, tembelliklerinden. kincisi, alkanlktan. Son iki bin yldr, matematii de, dnyay da Hazretin siyah-beyaz mant ile aklayageldiler. Kltrleri, edebiyatlar, siyasetleri Aristo
mantnn zerine kuruldu. Mizan-l akl ve bilimden uzaklamak, Dou
mistisizminin mantksz samalklarna kaplmak demektir safsatas
hkim oldu. Bilim adamlarna gre Doulu dnce biimi kark kafalar
demek. Yanl lmler, kt tasarmlar, zensiz gzlemler, bilgisayara yklenmesi imknsz veriler demek. Hele bir deneyin, kendinizi annda niversitenin kapsnn dnda bulursunuz.
Ne ki, sahici dnyada mantkl dnce diye birey varsa, o mantk
en iyi ihtimalle fuzzy, saakl mantk. Saakl mantn tek bir kural var,
akla yaknlk. Bir ey akla yaknsa, dorudur. Saakl mantk, Batl mantn
bittii yerde balar.
Akln Yolu Bir Deilmi
imdi... Mantkn bir Batls, bir de Doulusu olduunu renseniz, stne stlk, Bat mantnda srar eden bilim adamlarnn yanl yaptklarn renseniz, siz ne yapardnz bilemiyorum. Ben bayldm!
Bayldm, nk bir ey ya dorudur ya da doru deildir, ya siyahtr
ya da siyah deildir eklindeki Aristo mant oldum olas zor gelmitir
bana. Doru-yanl, siyah-beyaz trnden kesinlik iddialarndan nefret ederim. Dediim dedik pozitivistlerden de. Gnlm, hem davalya hem davacya hem de her ikisinin de hakl olamayacan syleyen mahkeme ktibine
hak veren Nasrettin Hocadan yanadr. Hayatn byle bir ey olduunu dnrm nk. Ne pr beyaz vardr, ne de pr siyah. Ne tam doru, ne de
tam yanl. Kimse btnyle hakl ya da haksz deildir. Hakllk-hakszlk,
doruluk-yanllk, siyah-beyaz derece meseleleridir. Dnyaya dair hibir
veri yoktur ki, kesin olsun. Nitekim, Einstein bile demi: Matematik kanunlar gerei yansttklar srece kesin deildirler. Kesin olduklarnda da
gerei yanstmazlar. Yine de...
Kosko, doldurua gelmekten ekindiimin farknda.
Aristonun yanllk yaptna, sylediklerinin o gnlerin popler kltrn yanstan bir kapris olduuna karar verirsek ne olacak? diye soruyor,
Ya siyah-beyaz mantn kabul apak bir mantk zorunluluu deil de o
1777
gnlere zg bir zevk, bir kapris ya da kltrel artlanma rnyse ne yaparz? Aristo felsefesini zik teorilerimizde reddediyorsak, akl yrtrken ya
da bilgisayarlarmz tasarlarken neden kullanmak zorundayz? Aristonun
koyduu snrlarn dndaki neler var? okdeikenli ya da fuzzy mantktan ne haber? Dou lkelerinin yksek teknolojisine szan saakll nasl aklayacaz? Saakl mantn yeri neresi? Doulu inan sistemlerinin
neresine oturuyor?
Dou derken, bizden (Yakn Doudan) bahsetmediini farkediyorum.
Uzak Dou demek istiyor. Eski Yunan, ABD ve Avrupa iin neyse, in
ve Hindistan da Japonya iin o. Her iki lkenin kltrleri de dier baka
lkelerden tretilmi. Biri Aristonun, dieri Budann kiiliklerinde cismanileiyor. Buda, Hindistan doumlu. ine hi gitmemi ama sylemi gitmi.
Taoizmin szgecinden gemi, Zen Budizme dnm. Japon dncesini,
kltrn, tarihini, i pratiini belirleyen Zen Budizm. Teknolojinin ve idnyasnn dnya lideri, Amerika Birleik Devletleri ve Japonya. Arkadan
in geliyor. Anlayacan, devler, kltrlerini tokuturuyor.
Temkini elden brakmyorum. Kolay deil, insann bir mr boyu doru
belledii, hatta biricik belledii parametrelerin bir rpda ters dnebildiini grmesi. Kim bu, Bart Kosko?
Bir elektrik mhendisi Bart Kosko. Daha dorusu, University of
Californiann (USC) Elektrik Mhendislii Fakltesinde profesr - ki, o
niversitenin o fakltesi, Mekkesidir diye sylenir elektriin. Akademik
camiada sinir ebekeleri (neural networks) ve yapay zek (machine intelligence) aratrmalaryla nl. Sinir ebekeleri dedikleri, evreden ald
bilgileri, dilerseniz haberleri, dzenleyen ve nakleden elektrik ykl sinir
hcrelerinin (nronlar) parkuru. Biyolojik nronlar, beynin asli unsurlar.
Biyolojik nronlarn vasarn programlama suretiyle taklit edip yapay ebekeler oluturmakta Kosko. Yapay ebekeler, beynin ve sinir sisteminin ileyiini zmlemeye yaryor. Ayrca, yapay zek meselelerini zyor ki,
bu da daha akll makinalar demek.
Biraz daha aratrnca, Koskonun elektrik mhendisliinden baka felsefe, ekonomi, matematik ve hukuk okuduunu reniyorum. Bunlarn bazlarnda yksek lisans yapm, bazlarnda doktora. Los Angelesde kaytl
avukat. lk dln on sekiz yanda kazanan bir kompositr. Bir de USCi
konservatuarndan burs alm. San Diegoda uzay mhendisi (aerospace engineer) olarak alrken, saakl sistemler (fuzzy systems) zerinde alm.
Yazd kitaplarn listesini de grnce, kaar yok, diyorum, Bart Koskonun
sz dinlenir.
1778
NC BN YILIN ENDE
Ya Doru Ya Yanl Deil, Hem Doru Hem Yanl

Bilimden de rant salanr m? Anlalan, salanyor. Bilim dnyasnn
ilahlar, mevkilerini kaybetmemek iin sahici dnyann gri olduunu bile
bile 0-1 oyununu srdryor. En azndan yakn zamanlara kadar srdryorlard. Sonra saakllar geldi, oyun bitti diyor, fakltenin dekan Lot
A.Zadeh:
Aristo mant, toplantya smokin, kolal beyaz gmlek, siyah kravat,
siyah rugan iskarpinlerle gelmi adama benzer. Fuzzy mantk, kot pantolon,
tirt, lastik ayakkab giymi birisi gibidir. Bu kyafet eskiden kabul edilemezdi. Artk iler deiti. Zadeh, bunlar sylyor ve kyamet kopuyor!
Matematiksel silahlanma yar byle balad! diyor, Kosko.
Saakllar, fuzzyciler. Fuzzynin kelime anlam saakl, dank,
mphem, puslu. Fuzzyciler, Aristonun siyah- beyaz mantnn karsna
Budann hem siyah-hem de beyaz mantn koyanlar.
Ya doru ya yanl deil, hem doru hem de yanl.
Ya 0 ya 1 deil, hem 0 hem de 1.
Gerek, u noktalarn arasnda bir yerde. El-menzilet beynelmenzileteyn. Trkesi, iki yer arasnda bir yer. Sahici dnya siyah-beyaz
deil, krl. Sahici dnyann mant da krl. Gle gle Aristo, hogeldin
Buda, hogeldin Mutezile. Mutezile, iman ile kfr, siyah-beyaz, 0-1, olmaktan karp byk gnah ileyen Mslmann mmin olmamakla birlikte
kr de saylmayacan savunan mezhebi slmn. Meer fuzzy literatrnde zikredilen en eski kaynaklardan biri, Mutezililer.
Hoca Nasrettin Mantyla Akll Bilgisayarlar
Buda, Aristodan iki asr nce yaad. Dnce sistemi elikiler zerine
kuruludur. Gller hem krmzdr hem de deildir. Gkyz hem mavidir
hem de deildir. Hem-hem de tarz dnce biimi Lao Tzudan ada
Zene kadar Uzak Dou inan sistemlerinin asl, esas. Saakl mantn asl
esas, ikili sisteme (bivalence) kar, oklu sistem (multivalence.)
Saakllk, bilim dnyasn altst etti. Bertrand Russell, sonra 1937 de
kuantum zikisi Max Black, daha sonra Werner Heisenberg, Lot Zadeh,
Bart Kosko yz yllardr Dou mistisizmi diye aalanan dnce biimini saakl sistemler olarak mikroprosessorlara yerletirdi. Gnmzde bilimi bilim klann pratikteki ilerlii olduu malum. Ne zaman ki, Hitachi,
Matsushita (Panasonic), Mitsubishi gibi dev sanayi kurulular ile Japonya;
Samsungla Gney Kore; derken Tayvan, Singapur, Malezya, Pasik Kaplan1779
lar, saakl mhendislik rn akll makinalar retmeye koyuldu, Batl

bilim adamlarnn ayaklar o zaman suya erdi. Daha 90l yllarn ilk yarsnda inde on binden fazla fuzzy rencisi vard. Hindistanda dnya apnda
yedi krlc bilim adam. Bizde de Erkni Keyman vard.1
Hasl daha o yllarda Uzak Dounun teknolojik ve kltrel amblemi oldu
kt, saakllk. Yksek-teknoloji tketim rnleri imalatnda saakl ihtilalin bayraktar Japonyayd. Japon mhendisleri bilgisayarlardan, elektrikli
sprgelere kadar yzlerce alet edavat ve sistemlerin makina zek katsaylarn (IQ) arttrmak iin saakl mant kulland. Japon hkmeti iki byk
aratrma laboratuar kurdu. Her yl birisi olmak zere saakllk zerine
konferanslar tertip etmeye koyuldular. nsanlar metrolarda saakl mantn
ne menem birey olduunu anlatan popler bilim kitaplar okuyor. Japon
televizyonu saakl mhendislik belgesellerini en popler saatte yaynlyor.
Japon parlamentosunda siyasiler, saakl mantn anlamn tartyor. Japon
Uluslararas Ticaret ve Sanayi Bakanl, MT, saakl rnlerin 1990da bir
buuk, 1991de iki milyar dolar getirdiini hesaplyor. Kresel bilgisayar pazar yaklak 200 milyar lira. Saakl Japonlar, daha o yllarda pazarn yzde
birine hakimdi. Ve yar daha yeni balamt.
Dorusu, kandrlm hissettim kendimi! Sen bir mr boyu Aristonun
peinde ko, bir de arkan dn bak, adamlar, Hoca Nasrettin mantyla akll
makinalar, yapay zek retiyor olsunlar!
Meer kinci Aydnlanma ana Girmiiz!
Ne ruhen, ne de aklen uyarlanabilmiken drt yz yl ncesinin Avrupa Aydnlanmasna, ikincisinin avdetini gzden karm olmamz, belki de
doal. yle bir toplum deiliz, bilimsel ses veren konularla, mantkla, matematikle hele de zikle, hemen hi iimiz olmaz!... Kendine zg bir dn
dzleminde yaamakta srar eden, ama kayglanmaktan da vazgemeyen bir
toplum. Ne olacak bu Trkiyenin hali?!
Alanmay kesip batan balamann zamandr; aksi takdirde, ne sa ne
de sol, ne slamc ne de laik, akln lsnn ucunu bulabilecek.
1
2008de kaybettik. Do Dr. Erkani Keyman, teorik ziki; lisans Ankara niversitesi Fen Fakltesi;
master ve doktora, Colorado niversitesi. Dicle, Hacettepe, Cumhuriyet, Trakya niversiteleri retim yesi; Atom ve Molekl Fizii, Nkleer Fizik, Parack Fizii, Kaos, Genel Grellik, Kozmoloji ve Saakl Mantk. (Keyman, puslu mantk demeyi yelerdi) Erkni Keymann 1996 ve 1997
yllarnda ESOMAR da (European Society of Opinion and Marketing Research) verdii tebliler ve
yaynlad makaleler, saakl mantn bu alandaki ilk uygulamalar. Nasrettin Hocann adn
fuzzy literatrne de Erkni Keyman sokmutur.
1780
NC BN YILIN ENDE
Batan dediim zikten. Aman, sakn korkmayn! Fizik renmekten

deil, ziin hayatmzdaki yerini alglamaktan bahsediyorum. nk, bilim dediimiz esas itibariyle ziktir. Mantk ve dolaysyla matematik, zii
organize ettiimiz soyut model. Modelin kayna ise Aristo. Birinci Aydnlanma ncesinde dnya ve evrene ilikin dorular ya vahiy ya da nakil
yoluyla saptanrken, Aristoyu kaynak edinen Kopernik, Kepler, Galileo ve
Newtonla devam eden gelimeler, dnya ve kainat grlerimizi deitirmi, dinsel tarieri reddeden aklamalar getirmiti.
Isaac Newtonun 1687 basm Principias, dorularn gzlem sonucuyla belirlenmesi ilkesini yerletirdi. Dnyann ok sayda ama gzlemlenebilir ve zmlenebilir veriden olutuu, gzlem ve zmleme sonucunda ortaya kacak birka sade, basit ve kesin kanunun btne uygulanabileceini, btn kesin olarak aklayabileceini savundu Newton zii ki
gnmzde Klasik Fizik diyoruz.
Klasik Fiziin tanmlad evren ve dnya, belli kurallara gre ileyen,
deterministik yani ba sonu belli olan bir sistemdi. Ak, kesin bir sistemdi. Kainat oluturan cisimcikler belirli zik kurallarna gre hareket ederdi.
Birbirleriyle olan ilikileri nedensellik erevesindeydi. Nedensellik kurallarn kefedersek, bizi sistemin nasl ilediini kesin olarak renmekten
alakoyacak hibir ey yoktu. Ortada belirsiz, bulank veya saakl olan hibir
ey yoktu.
Klasik Fiziin dnyas bir ya-ya da dnyasyd. Bir ey ya doruydu
ya da yanl. Hem doru hem de yanl olmas, sz konusu bile olamazd,
nk doru tekti. rnein, k. In ya cisimcik blklerinden ya da
dalga serilerinden olumas gerektii dnlrd. In hem dalga serilerinden hem de cisimcik blklerinden olutuunu sylemeye kalkan birisi,
Koskonun demesiyle, kendisini annda sokakta bulurdu.
te yandan, Fizik-kskanl diye de bir tanm var. Fizik-kskanl,
zellikle de sosyal bilimcilerin insan dnyasn mantk ve matematiin
organize ettii soyut bir model olarak ele alabilmek iin didindiklerini anlatr. Matematiksel modeller, zikte bazen, kimya da pek ender, biyoloji ve
jeoloji gibi insanolunun dorudan gzlemleyebildii srelerde hemen hi
ilemezken, mesela iktisatlar, mesela sosyologlar karmak matematik modeller kurmaya baylr. Neden? nk bilimselliin yolunun matematik modellemeden getii yaygn bir inantr. Varsaymlar deli samasym, uzun
uzadya kurguladklar teorilerinin sonular sokaktaki adamn tahminlerinin bile gerisinde kalrm, modellerinin gerekle uzaktan yakndan ilgisi
yokmu, ne gam? Matematiin havas yeter. Bu, Isaac Newton zamannda da
byleydi.
1781
Birinci Aydnlanmay Klasik Fizie Borluyuz

Ve dolaysyla Newtonun dnceleri ziin dndaki dier tm bilimleri de etkiledi. Sadece bilimleri deil, sanat, edebiyat, hatta mzii de
rnein Newtonun mnferit atomlardan oluan kainat kri, ekonomide,
Adam Smithin kiisel karlarn kovalayan bireysel giriimcilerden meydana gelen insanlk grn dourdu, kapitalist/liberal anlaynn mesnedi
oldu. Smith, Newtonun akl yrtme yntemini izledi: sistemi mmkn
olan en kk paracklarna bl, paracklarn davranlarn gzlemle, btnn geleceine dair karar ver, tahmin yrt.
stemediiniz kadar baka rnekler de var. Mesela ideoloji. Newtonun
siyah-beyaz dnyasnda insan ya sac olur, ya da solcu. Hem solcu hem de
sac olunabildii iddias samalktr; tpk, hem demokrat hem de jakoben
olunabildii iddias gibi samalk. Mesela din. nsan ya kr olur ya da mmin. ki yer arasnda bir yerde olmak, patates dininden olmak kadar sama
saylr. Mesela edebiyat. Roman karakterleri ya iyi ya kt, ya kahraman ya
korkak olur, bir hedefe hizmet ederler. rnein mzik. Mzikte notalar do-re
gibi amaz aralklarla kesin olur. (Bachn matematikseldir diye vlmesi
bundandr) Trk mziinin ara tonlar yok saylacakr, nk akln yolu birdir, doru tektir; biraz o, biraz da bu olmak yozluktur, ahsiyetsizliktir. En
iyi ihtimalle kafa karkldr, mistisizmdir.
Aydnlanma zihniyetini Klasik Fizie borluyuz.
Gnmzde yaygn hkimiyetini srdren mekanize dnya grn
Klasik Fizie borluyuz. Lakin zik zikliini yapacak ve bu byle gitmeyecek.
Manetlere kmayan Bir Devrim
1920lerde lizlenen Yeni Fizik, insann doru/yanl alglamalarn
darmadan etmeye koyulur. Zira Yeni Fizikte kesinlik yoktur ve doru tek
deildir. Einsteinn matematik kesin olduunda gerei yanstmaz, gerei yansttnda kesin deildir saptamasyla iaret ettii Kuantum Devrimi, paradigmalar altst etmitir. Az nce de uyardm gibi, imdi syleyeceklerimi anlamak iin zik bilmenize gerek yok. Biraz sabredin, yetecektir.
yle ki, Yirminci yzyln ilk eyreine kadar a dair iki temel teoriden birisi, cisimcik (particle) dieri dalga (wave) teorisiydi. Cisimcik teorisi (ki, bunu Basral Mutezili bni Hayham el Hasana borluyuz) k huzmelerinin enerji ykl cisimcik blklerinden olutuunu iddia ederken,
dalga teorisi, n yer ekiminden etkilenmeyen dalgalardan olutuunu
1782
NC BN YILIN ENDE
savunuyordu. Oysa siyah-beyaz mantk gerei birinden birinin doru olmas gerekirdi. Ama yle olmad. In hem dalga serileri hem de cisimcik
blklerinden olutuu saptand. stne stlk, n dalga veya cisimcik
niteliini gzlemci ile adeta bir diyaloga girerek belirttii ortaya kt! Yani
herhangi bir k kaynann, mesela bir ampuln nne dalga dedektr
konulduunda, k, dalga niteliini fa ediyor, cisimcik dedektr konduunda cisimcik gibi davranyordu. Yani gzlemci nasl grmek istiyorsa, k kendisini gzlemciye yle gsteriyordu! nanlr gibi deildi! (Bana
sorarsanz, bodrumda kaybettii yzn darda aydnlk var diye sokakta arayan Nasrettin Hoca hakknda bir kez daha dnmemizi dayatyordu,
ama neyse.)
Kuantum zikisi Erwin Schrdinger olay buradan ald, Schrdingerin
Kedisi diye anlan kuantum deneyini tertipledi. Bu da yle bir ey: n tetikledii bir tabancann namlusunun karsna yerletirilen bir kutuya
kapatlan kediciin l ya da diri olmas, n dalga ya da cisimcik gibi
hareket etmesine baldr. Ik cisimcik gibi hareket etmeyi seerse kedi lr,
dalga gibi hareket ederse, yaamaya devam eder. Lakin n ne zaman nasl
hareket edecei asla bilemeyeceimiz eylerden biri olduu iin, kedinin
lmle/yaamn st ste bindii, sperpoze bir durumda olduunu teslim
etmek durumundayz. Ayn anda l ve diri olmak imknszm gibi durmakla birlikte, kuantum gereklii budur.
zn anlatmaya altm bu dnce devriminin yani kinci Aydnlanma ann eitli telmihleri var. nde geleni, Btncl Dnce.
Zaman, Btncl Dnce Zaman
Klasik zik, atomistikti. kinci Aydnlanma ann yolunu aan Yeni Fizik ise btncl (wholistic). Atomcular btnn daha iyi anlalabilmesi
iin mmkn olan en kk paralarna blnmesi gerektiini savunurdu,
btncler ise oluumlarn ya da sistemlerin doasn anlamak iin btne baklmas gerektiini sylyor. nk btn, paralarnn toplamndan
daha byk.
Potinba Teoremi dedikleri bir kavram var. Kuantum Mekaniinin oluturduu bu kavram Ne kadar blnrse blnsn, maddenin temel olarak
nitelendirebileceimiz bir parasnn olmadn, hibir parann dierlerinden daha yaamsal, daha vazgeilmez saylamayacan, btnn paralarn
bileimi deil, birbirileriyle rl olaylarn devingen a olarak deerlendirilmesi gerektiini sylyor. Ve bir kir, dilerseniz felse bir kavram olarak
Atomculukun tam karsnda yer alyor. Yani?
1783
Yani, zik-kskanl dediimiz olguya bir davetiye de burada kyor.

yle ki, Potinba Teoremi, siyasetten-eitime, dinden-sanata, insanolunun tm faaliyetlerine szyor ve yeniden ekillendirmeye duruyor, tpk,
Newton ziinin bir zamanlar yapt gibi. Madem btn paralarn bileimi deil, birbirleriyle rl olaylarn devingen a, yleyse okullarda fen
dersleri olsun, sosyal bilimler, mzik olsun, bunlar bir btn olarak alglayp aralarnda sk ilikiler gelitirmek lazm. Ayn uygulamay yetikin
hayatn ikollarna da getirmek lazm. Ve yle yapyorlar: buyurun size ar
uzmanlamaya kar Sistemler Teorisi.
Tpta, mnferit hastalklarn deil, insan bedeninin btnne eilen alternatif tbbn kymete binmesi; din-bilim ayrmnn zayamaya durmas,
dolaysyla dinlere gsterilen yeni ilgi, Kuantum lahiyat diye yeni bir alann douu ve bu konudaki kitaplarda, makalelerde grnen art, hatta fzyon mutfa denilen karmlarn yaygnlamas, vb. akmlar, Yeni Fiziin
organik ve btncl dnya grn destekleyen bulgularna balanyor.
te yandan Kaos Teorisi, ev hanmlarndan, sit-com senaristlerine kadar
hemen herkesin dilinde. Klasik Fiziin aklamayamad iin gzard etmeyi srdrd, karmaa ya da trblansa anlam kazandryor. Tsunamiler,
girdaplar, borsa hareketleri gibi fenomenler, unu yle etkilersen bu sonucu alrsn diyebileceimiz oluumlar deil, dinamik sistemler. Kaos Teorisi,
dinamik sistemlere aklk getiriyor. Kaos Teorisinin sokaktaki insan iin
nemi, insan toplumlarnn dinamik sistemler olduunu tescil etmi olmas.
Bu kabul, dnya tarihinde bal bana bir dnm noktas saylyor. nk
ayrnt gibi duran en ufak bir noktadaki miniskl bir deiimin beklenmedik
sonular dourabildiini gsteriyor. Kelebek etkisi dedikleri de bu. Ne kadar
iyi dzenlendii, ne kadar iyi denetlendii sanlrsa sanlsn, herhangi bir
kck toplumsal deiim, btn bir dnyay sarsacak etki yaratabiliyor.
Ate olsa cirmi kadar yer yakar deyiinin gereki olmad anlalyor. Tersine, o kelebek ki bir gn bir zaman bir garip lkede kanat rpar, o
kelebein mesela Washingtonda frtnaya sebep olmas mmkndr. Hasl
Schrdingerin kedisinde sembolleen Yeni Fizik ve trevleri, yani btncl
dnya gr, yani saakl mantk, yani Kaos Teorisi, insanolunu kesin
yarglarn kabalndan ve zorlamasndan nihayet kurtaracak gibi duruyor.
Nasrettin Hocann hem-hem de terkibinin uluslararas konferanslarda saakl dnceyi anlatmak iin kullanld dnlnce, kuantum zikilerinin tasavvuf ehliyle kolkola girmeleri artk imknszm gibi gelmiyor.
Dnce dnyasnda iler gerekten deiti. Belki bu defa, klasik Bat dncesinin siyah-beyaz kurallara boulmu dnyasnda zorlandmz gibi
zorlanmaz, Nasrettin Hocann genlerinden bil-istifade, biraz mrekkep ya1784
NC BN YILIN ENDE
lam, vasat bir Batl aydnn ilkokuldan itibaren aina olduu, atal, kak
der gibi rahatlkla dillendirdii bu kavramlar sular seller gibi iselletiririz.
Belki, Yirmi Birinci yzyl, bizim o en uzun, o kbus dolu On dokuzuncu yzylmzdan ok daha kolay aar, Yirminci yzyldaki gelgitlerimizi
glmseyerek anarz. Kim bilir, belki de kinci Aydnlanma ana birincisinden ok daha hzl uyarlanrz.
Murat Emre, anlayacaktr. Zeynep Ll, henz ok kk.
*
Alev Alatl, Akln Yolu bir Deildir, Destek Yaynlar, 2008, s.1,21
B. KNC AYDINLANMA VE YEN KOZMOLOJ

Aadaki metin, Bart Koskodan uyarlama. Grnen o ki, zik zikliini bir kez
daha yapacak ve dnya, ryamzda grsek hayra yormayacamz deiikliklere urayacak. Metin, yer yer can skc, korkutucu, hatta metnin inanl bir okur iin rencide edici olduu bile sylenebilir. yle hissediyorsanz brakn, kalan okumayn. Bana
gelince, biz magazinin her trls ile oyalanrken, d dnyann dnce gndeminde neler olduuna dair hi deilse birka ipucu sunmay grev bildim. Eliye zeval
olmaz dsturunun korumas altndaym.
Batya Yn Veren Metinlerin bu satrlarna kadar gelmeyi baaran okurlara bizleri etin bir yolda yalnz brakmadklar iin ayrca teekkrler.
1. Tanr Olamayabilir Ama Bir Matematik Yapmcs Var*

Bart Kosko
Neden hibir ey yok deil de var? Bu soruya dinin verdii cevap Tanr
dnyay yaratt, onun iin bir ey var olmutur. Bundan sonra ricat balar.
Tanrnn kendisi bir ey mi, yoksa hibir ey midir? Eer bir ey ise Tanr, onu kim yaratt? Xin ne olduunu, nereden geldiini sylemeyeceksek,
dnyay X yaratt da diyebiliriz. Ama Tanr hibir ey ise, bir eyi hibir
eyden nasl yaratabilir? Ve eer Tanr hibir ey ise o zaman sadece bir kurmaca, bir boluk, bir bo kmedir - Tanr her yerde, yani hibir yerde.
Yunan lozoar bu dncelerle oynad. Kukusuz, Yunandan nceki
antik toplumlar da bu dncelerle oynad Nitekim tm dnceler Tanr
krine saplanr. Tanr krinin dnda kalan pek az cevap vardr. Bunlarn
ou da (Petitio Principii) ksr dngdr: Biz burada olduumuza gre bir
ey var; bir ey var olduuna gre, hibir ey yok deildir. Soru soruyu ge1785
tirir. Bu defa da neden bir ey var? diye sorarz, sonra da neden hibir
eyden bir ey treyemez?
Yeni Fizik bu soruya kendi cevabn insani ilke dorultusunda veriyor.
Neden sorusunu, ben cevabyla karlyor. Stephen Hawking yle anlatr: Biz Kinat olduu gibi gryoruz, nk eer bizim gzlemlediimizden farkl bir ey olsayd, biz burada olup onu gzlemleyemezdik. Kinat,
biz burada olalm diye byle. Farkl bir ey olsayd biz burada olamazdk.
Hibir ey bizim gzlemlediimizden farkl deil. Bizim soru soruyor olmamz, bizim varlmz, Kinat burada olduu gibi yapyor. Kinat yle
olduu iin, biz biziz.
Geri gidelim. Neden bir ey yok deil de var? Bunun bir cevab, eer
hibir ey yoksa, o zaman matematiin ba dertte. Bunun bir ifadesi, fuzzy
entropi meselesi. Bir olayn ya da setin saakllnn matematiksel lm.
yi de ne olmu? Bir takm sembollerin karmas, tutarszlamas dnyann
neden umurunda olsun?
Umurunda, nk dnya matematie itaat eder gibi duruyor. Eder gibi
duruyor ama etmek zorunda deil. Bildiimiz matematiin bir al olduunu
dnn. Birka kkten byyor ve her geen gn dal atyor. Tm bilimleri,
tm verileri de bir al gibi dnn. Bu da yerekimi, k, molekl zincirleri gibi birka temel kkten byyor ve her gn yeni dallar atyor, hatta bu
yeni dallardan bazlar dierlerine ne benziyor ne de uyuyor.
Bu iki al birbirinin ayns deil. Farkl yasalara gre byyorlar. Matematik als, katksz tmdengelimle byyor. Veri als ise deneylerle ve
lmlerle - tmevarmla - sarsla atlya byyor. Bilim adamlar eski dallar
buduyor, yeni dallar bytyor ya da alyorlar. Makaslarn bileyen, yeni
veriler. Ancak, iki al benzeiyor da. kisinin de ekli kaba, en azndan baz
dallarn kmelenme biimleri benziyor. Bu benzemenin mantkl bir nedeni yok. Mantk, bir yoldan gider. Veriler, hemen her yoldan. Batan bilemezsiniz. Bu nedenle her bilimsel deney yeni bir kumardr.
Bilim/fen, matematiin izinden gider. Tmevarm, tmdengelimin izinden gider. Zaman getike bilim als matematik alsna gittike daha ok
benzemeye balar - dala dal, lize liz. Hangi alnn, hangi alnn peinden gittiini zaman farkndan anlarz.
Byk olaylardan bazlarna bakalm. Geen yzylda James Clerk Maxwell2 elektrik ve manyatizmaya dair drt tane Maxwell denklemi buldu.
2
1831-1879 yllar arasnda yaam skoyal ziki ve matematikidir. Kendinden nceki elektromanyetik teorisinde birbirleriyle rabtasz grnen elektrik ve manyetiin ayn ey olduunu
kantlamtr. 1864 ylnda yazd A Dynamical Theory of the Electromagnetic Field [Elektromanyetik Alann Dinamik Teorisi] kitabyla zikte yeni bir r amtr.(y.n.)
1786
NC BN YILIN ENDE
Bu denklemler veya onlarn paralar deneylerle doruland. Maxwell matematik denklemleriyle oynad ve n dalga teorisi ortaya kt. Matematik
n elektromagnetizmin bir tr olduunu sylemiti. Deneyler daha sonra bunu da dorulad. Bir ka yl sonra Einstein grecelik matematii ile oynad ve eneji-ktle denklemi, e=mc2, kt. Sonraki testler ve nkleer bombalar bu forml de dorulad. Baka trl de olabilirdi. Deneyler e=mc5 ya
da e=m2c formln ya da saysz baka ihtimalleri dorulayabilirdi. Ama
yle olmad. Deneyler matematik daln doruladlar.
Birka yl sonra Einstein genel grecelik matematiini ortaya koydu ve
yerekiminin bu yanlsama olduunu syledi. Madde, uzay bkyor. Enerji ve momentum uzay-zaman srekliliini (continuum) bkyor. Gezegen,
meteoru ekmiyor. Meteor yanndan uuyor ama gezegene bir anlamda
yuvarlanyor. ekimmi gibi grnyor. Einsteinn erilik denklemleri,
Maxwellin denklemleri gibi, bir dalga denklemine gtryor. Yani, denklemlerin k saan sonular var. Bu demek ki k hznda hareket eden
yerekimi dalgalar var. Fizikilerin yerekimi dalgalarnn varlna dair dolayl kantlar dev pulsarlarn ya da ntron yldzlarn dngsel emisyonlarnda bulmalarnn stnden yetmi yl geti. 1917de Einstein yerekimi ya
da erilik denklemlerini yaynladktan hemen sonra, Karl Schwarzschild3
zel bir simetrik durum iin zd onlar. Schwartzschildin denklemleri
gereinden fazla ktlenin yerekim denklemini sonsuzlua kadar geniletebileceini gsterdi (bu, bir terimin 0la blnmesi gibi). Kara deliklerin
varlna iaret eden bu denklemlerdi. Yllar sonra kara deliklerin varlna
ve bunlarn bizim Samanyolu da dahil olmak zere youn galaksilerin ortasnda olduu ortaya kt.
Bunlar verilerin matematii izlemesinin mehur rnekleri... Bu kadar net
olmamakla birlikte, her gn, her dalda bilimsel verilerin matematii izlediini gryoruz. Ne kadar ok matematik renirsek, tabiat o kadar iyi gryoruz. Ne kadar ok dorusal olmayan (nonlinear) matematik renirsek,
tabiat o kadar nonlinear grnyor. Kaosu asrlarca kaba grlt saydk.
Kaos matematiini yakn zamanlarda rendik ve kaosu hava durumlarnda, kalp vurularnda, molekler titreimlerde bulduk. Matematik alsn
ne kadar iyi aarsak, aralarnda daha ok balant olduunu gryoruz. Zamanla deneyler bu balantlar onaylyor. yle olmaya da bilir, ama oluyor.
3
1873-1916 yllar arasnda yaam Almanyal gkbilimci. Grecelik kuram zerinde alt. Kara
delikler iin Schwarzschild yarap olarak bilinen bir deer gelitirmitir. Bu deer her ktle ile
ilikilendirilen bir yarap deeridir. Bu deere gre cisimlerin yaraplar ktleleriyle orantldr.
(y.n.)
1787
Bilimin matematiin peinden gitmedii durumlar olabiliyor ama btnde

yle deil. Btnde, bilim matematiin peinden gidiyor.
Peki, Tanr btn bunlarn neresinde? Tabiatn derinliklerine her gn biraz daha fazla nfuz ediyoruz ama Ona dair bir ipucu yakalayamyoruz.
Kant yok. Tanr, matematikte de yok, deneylerde de. Onu ne mikroskop ne
de teleskopta grm ya da lm deiliz. Gzlemlenebilir kinatta yok gibi
duruyor. Ayak izi brakmam gibi. Tm bulabildiimiz zik kanunlarna
gre ekillenen olaylar. A, A deile, A deil baka bir eye akyor. Tanryla
aklayabildiimiz bu oluumu Tanrsz da aklayabiliriz.
Usavurum bir kez daha phe ile sonulanyor. Ne kadar ok renirsek, toprak ayamzn altndan o kadar ok kayyor. Bir adm sonra niye
genlerimizi ya da dncelerimizi srdrmek iin yaam sava verdiimizi
dnmeye balyoruz. Btn bunlar nihilizme doru gidiyor.
Ve nihilizmle sonulanabilir de. Hayatn bizim anlayabileceimiz bir manas ya da amac olmayabilir. Bizim Tanr dncemiz, Pavlovun dedii gibi
bir toplumsal reeks, Spinozann syledii gibi doadan kaynaklanan korku, ya da Marxn syledii gibi kitlelerin afyonu ya da Freudun dedii gibi
kendi babamzn kozmik gaza dntrlm ekli ya da sosyo-biyologlarn
dedikleri gibi, baz bencil genlerimizin otoriteye gz kapal ballklarnn
sonucu olamaz m?
Tanrnn varln kendi iimizde ya da evremizde hissettiimizi dnyoruz ama bu da bir yanlsama olabilir. Hissediyoruz ama tanmlayamyoruz. Beynimizdeki nral ebeke bu ii iyi bilir. Onlar yz milyonlarca yldr
bu ii yapmak, hissettikleri rntleri nceden kaydettikleri rntlerle eletirmek zere evrimletiler. Yzleri, mzik paralarn, mevsimleri tanrz
ama onlar nasl tanmlayacamza dair hemen hemen hi bir krimiz yoktur. Bir ismi nasl hatrladmz, bir soruya nasl cevap verdiimizi ya da
yeni bir kir rettiimizi izah edemeyiz. Sadece yaparz. Nral ebekemiz
bir ekilde becerir. Ayn ekilde, olmayan bir Tanr rntsn tanyor olabilirler.
Genetik anlamda da Tanry bir grp bir kaybetmenin zel bir avantaj var gibi durmuyor. Bir grnp bir kaybolan ya da varl hissedilen
Tanrnn, nral ebekemizin deja-vu ya da dolduru tr bir sapknl
olmas mmkndr. Biz Tanry Kanizsa Karesini tanr gibi tandmz
dnebiliriz: Kanizsa Karesi olmad gibi Tanr da yoktur.
1788
NC BN YILIN ENDE
Kanizsa Karesi
Gzlerimizdeki ve beynimizdeki nral ebeke, grnmeyen kenarlar ve parlak iiyle Kanizsa Karesi
yanlsamasn oluturur ve srdrr. Oysa bu sayfada
byle bir kare yoktur. Bu kare Kantn duyularn yardm olmadan, dnsel igd ile anlalan dedii, orada bir yerde, duyularn tesinde kendi bana
bir ey, bir numen deildir. Tersine duyularmzn
ve beyinlerimin bir fenomeni - yani, duyularn tand ve bilimsel olarak
tanmlanabilir ve test edilebilir bir veridir. Bizim bir grnp bir kaybolan
Tanrmz ya da Onun Glgesi ya da Onun Eseri, ayn durumda olabilir - rasgele bir kinatn rasgele bir galaksisindeki rasgele bir gezegenin zerinde
yakn bir tarifte ve kstl olarak evrimlemi bir yaratn nral tellerindeki
bir yanslsama.
Kinat Enformasyondur
Ben daha farkl bir sonua varyorum. Kinat enformasyondur. Byk bir
bilgisayar ipi gibi. Bence bir gn enerjinin enformasyonla ilikili olduunu greceiz. Enformasyon dalgalar veya cisimcikleri, infotonlar olabilir.
Enformasyon Leibnitzin monadlar gibi blnemeyecek kadar kk akll
cisimciklerde toplanabilir.
Doaya ne kadar ok bakarsak, yaplanmasnda o kadar ok enformasyon gryoruz. Yaplanma, enformasyondur. Bizim DNAmz etten yaplm
enformasyondan ibaret. Beynimizdeki, omurgamzdaki ve kaslarmzdaki nral a enformasyon, ifreler, depolar ve ifre zer. Kltrlerimiz ve
ekonomimiz enformasyon depolar ve akllarndan ibarettir. 1940larda Bell
Laboratuarlarnda Claude Shannon4 pure enformasyon teorisinin ilk yasalarn buldu. Dnya, bu yasalara uyar gibi duruyor. Termodinamiin entropisi soyut enformayon teorisinin entropisinin aynsdr. Bir yz, bir yldz ya
da galaksi kmesi gibi rntler, azami bilginin yerel noktas ya da asgari
entropi ima eder. 1957de Stanfordlu ziki E.T.Janes istatistiki kuantum
mekanii kuralnn (Gibbs olaslk dalm) temel matematii enformasyon
teorisinin azamiletirilmesinin sonucudur. Bunu kantlamak iin ne bulgulara deneylere ne de Niels Bohra ihtiyacnz var. Btn ihtiyacnz soyut
enformasyon teorisidir.
4
1916-2001 yllar arasnda yaam ABDli matematiki ve elektronik mhendisi. ifrebilimi ile de
ilgilenmitir. Biliim teorisinin babas kabul edilir. (y.n.)
1789
Grp kaybettiimiz enformasyondur. Bu sre BTlerle balad. imdi artk fuzzy- matik bizi FTlere gtryor. Bugne kadar byk kplerle
alyorduk ve kpn bir ikili kesinden teki ikili kesine atlyorduk.
imdi saakl matematik bile kpn iinde koca bir dnya olduunu sylyor ve biz bu dnyaya dalyoruz. Kp siyah-beyaz bir kesinden dier
kesine kadar delebiliriz: saakl matematik, saakl zik, saakl makina
zeks. Olaslk ve greceli frekans parann iindeki btnle ikame edebiliriz. Daha da byk nral alar, bilgisayarlar ve birleik nro-bilgisayarlar
daha ok matematik iin devreye sokabilir, daha ok yaplanma bulabilir
daha ok enformasyon elde edebiliriz. Ve bu sadece bir balang olur.
Bu da bir sonraki soruyu getirir: Tanr, enformasyon mudur?
Bu sylendii kadar garip olmayabilir. Niye olsun ki, biz Tanrya her ey
dedik: ak, g, zihin, enerji, tabiat, azami olaslk. Ama ben Tanrnn enformasyon olarak doru olmadn hatta bu tanmn anlam bile olmadn
dnyorum. Enformasyon olan kinat. Enformasyon olan ziki yaplanma. Kinatn Tanr ile ilgisi gzn grme ile ilgisi gibi.
Bence Tanrnn, bilimin matematii izlemesi ile ilgisi var. Bence orada
bir eyin farkna varyoruz. Tarif edemediimiz bir eyin. Bir plan ya da
Onun Plan var ki onu tanyoruz. Her bir yeni matematiksel igd ile, her
bir yeni saakl veri ile bir plan ya da matematik yaplanmas hesab yapyoruz.
Btn bunlar bir sonraki saniyede deiebilir. Bilim als matematik alsnn peinden gitmekten vazgeebilir. Veri, mant izlemeyebilir. Enerji, bundan byle ktlenin k hznn karesinin arpmna eit olmayabilir.
Okyanus dalgalar, bundan byle sv mekanikilerinin denklemlerine gre
hareket etmeyebilirler. Ampuller vatlar ykseldike parlamayabilir. Nedensonu ilikisinin tm kanavas eriyebilir veya dalabilir. O zaman bu tez de
dalr.
Ama farz edin ki bu sylediklerim olmayacak. Farz edin ki bilim matematii daha yzlerce, binlerce, milyonlarca, milyarlarca yl izlemeye devam
edecek. Plan hipotezi saakl dorularla byyecek. Pitagoras ve dier teoremler emirler yadrmay, bizler o emirlere riayet etmeye devam edeceiz.
Tanyp da aklayamadmz o glge duygusu, grnp de kaybolan rnt akla kavuacak.
Tanr olamayabilir ama bir Matematik yapcs var ve Bilim onun Peygamberi.
Erkek ya da kadn, bir ey ya da hibir ey matematii yazd. Tanr, Matematii yazandr. Matematii, Tanr yazd.
1790
NC BN YILIN ENDE
Saakl Gelecekte nsan Hayatnn Nitelii Nasl Olabilir?

nsanolunun Matematik Yapcsna bir ey syleyecek duruma gelmesi
iin, daha ok ama ok yllar var. Bu arada, daha yksek makina zeklar
(YIQlar) bizim nasl yaadmz, dndmz ve oynadmz deitirecek. Saakl mantk bize akll aletleri tattrd ve beendik. Bir gn bu da
deiebilir.
Ya o gn gelir de yksek Makina IQlar (YMIQ) insan IQlarn kendilerinkine boaltrlarsa? Bu durumda insana ve onun kiiliine ne olur? YMIQ
sistemleri bizi yle retken klar ki hepimiz zengin oluruz; peki, o zaman
emek, adanmak, makullk gibi kavramlara ne olur? Her yanda sesle alan
bilgisayarlar... Akll telesekreterlerde fuzzy kiilik-proli ipleri... Ne zaman
ihtiyacnz olsa bulabileceiniz akll di protezleri... Akll yollar zerinde
akll otomobiller... Makina salkl, makina zengini, makina akll insanlar.
Dnebildiiniz, yapabildiiniz, yaratabildiiniz her eyi sizden daha
iyi, ok daha iyi yapan bir akll makina olmas nasl bir ey olur? Btn
bir yl tatil mi yaparz? Yumuar myz? Her kuak daha az risk alr, daha az
insanla tanr, devlete ya da byk rmalara gvenir, zamann daha ok
sanal gereklik siber elbiselerinde, siber sandalyelerinde mi geirir? Insan
rasyonel hayvan olmaktan kar, ultra-yksek teknolojide bir iko patates
mi olur?
Bence iler iyiye gidecek, nk bir anda hepimiz birden makina zengini
olmayacaz. Byk ikramiyeyi kazanmak insan mahvedebilir. Bir dnn
Orta a krallar otomobillerin, bilgisayarlarn, uaklarn, televizyonun, diilerin, kiisel zgrln ve zenginliin bizlerde yapaca etki hakknda
neler dnrd!
nsanlk maa artlar ve primle zenginleecek, piyango biletiyle deil.
Onun iin ne yapacamz armayacaz. YMIQlu oyuncaklarmza ve onlarn dnyasna yava yava gidereceiz. Akll ilalar ve akll silahlar - u
ikisini bir dnelim.
lk akll ilalar sokaa dklnce ne olacak? Balangta hkmetler onlar yasa d ilan edebilir. Kiisel ve profesyonel kullanmlarn engelleyebilirler. YIQ haplarn herkes kullanamayacaksa, kimse kullanmasn diyebilirler. Kobaylarda ya da kompter simulize kobaylarda ba arsna, kalp krizine, felce, tmrlere yol ayor diyebilirler. Uzun vadeli sonular bilinmiyor
diyebilirler. Ama yasaklama YIQlu haplarn yaylmasn nleyemez. Fiyat
arttrr, yat art arz srekli klar. Daha ok kimyager, kimya rencisi bu
haplardan retmeye ve karaborsada satmaya tevik eder. Zaman iinde YIQ
haplar yasal olur. Ancak yasal ya da deil, varlklar toplumu deitirir.
1791
Kimse YIQ yarnda geride kalmak istemeyecektir. YIQ haplar insan zihninin doping steroitleridir. Herkes YIQ alacak. renciler snavlar gemek,
alacaklar yerde elendikleri geceleri tela etmek iin bunlarda alacak.
alanlar, ilerini yetitirmek, kalabalk gruplarn nnde konuabilmek,
maalarn arttrabilmek ama hepsinden te alanlardan geri kalmamak iin
alacaklar. klar birbirlerini etkileyebilmek iin alacaklar. Sanatlar yeni
bir eyler yaratabilmek iin. Bilim adamlar yeni kirler gelitirmek, eskileri
atmak iin. Askerler yaama anslarn arttrmak iin. Avukatlar savclarla
ba edebilmek iin. Hekimler tehislerini iyiletirmek ve davalar nleyebilmek iin. Genelde YIQyu aklllar, daha da akll olmak iin alacak. Daha
az aklllar, akll olmak iin alacak. YIQlara tpk otomobile, telefona, televizyona ve donuk gdalara altmz gibi alacaz. Daha YIQ toplumu
yavaa oluacak, sramayla deil.
Akll silahlar dnn. YIQ silahlar, lkeler aras ilikileri ktletirdii gibi iyiletirebilir de. Bunlarla ilk tecrbemiz, 1991 Irak Sava srecindeydi. Cruise fzeleri ve akll roketlerin IQlar pek dkt. Buna karn,
daha YMIQsu, silah yarna girdi. Herkesin sperakll silahlar olduunda
komular eitlenecek ve silahlarn toplam etkisi birbirini sfrlayacaktr. Her
lkenin kendi Yldz Savalar kalkan olacak. Baz durumlarda fke, diplomasi yerine spot atlarn getirebilecek. Ama ne zaman ki lkeler kalkanlara
sahip olacak, o zaman hogr daha da artacak. Tehlike, akll silahlarn
geliimin ilk yllarnda. Yirmi Birinci yzyda hi kukusuz bunu greceiz.
Akll silahlarn art dnyay daha iyi bir yer de yapabilir. Kitle savalar
ortadan kalkabilir.
Herhalkrda bence makina zengini olmann mthi bir sonucu olacak.
Makina zenginlii hayatmzdan kstlamalar kaldrmaya yardmc olacak.
Kstlama. Kapasite azalmas. Mecburi kararlar. Polisin san dverek elde
ettii itirafa inanmyoruz. Kaba kuvvet veya tehdit, kstlamay arttrr (duress) evresel faktrlerin ou da yle. Bu noktada makine zenginlii ok ie
yarayacaktr. Tabii ki yoksulluk da kstlama getirir. Eer art olmasa pek az
kimse alar ya da alr.
Ama ksa mr de kstlaycdr, hatta belki de en nemli kstlaycdr.
Saatin tkrts, syleyeceimiz ya da yapacamz her eyi kstlar. Bin ya da
milyon yl yaayacanz bilseniz birok eyi ayn ekilde yapmazsnz. ocuk yapmak iin acele etmezsiniz, belki de hi yapmazsnz. Belki daha az
harcama yaparsnz. Belki dnyay ve gne sistemini daha az kirletirsiniz.
Daha uzun yaam toplum, dnya ve gne sistemiyle daha uzun ilikiler
demektir. O durumda Marsa ne yaptmz, madenlerini boaltmamz, stmamz ya da dnyavari bir cennete dntrme abalarmzla ilgilenirsiniz.
1792
NC BN YILIN ENDE
Cinsel itah da bizi kstlar. Her erkek bilir ki, dnyaya dair duygularmz
seks ncesinde ve sonrasnda farkldr. Kadnlar da byle bir farkllk hissediyor olabilir. Kltrn ve rtn bu konuda yapabileceklerinin bir snr
vardr. Esas belirleyici olan yaam uzunluudur. Robotikde, malzemelerde
ve kozmetikteki gelimeler hi kukusuz seks ikamelerini getirecektir. Hatta belki gnmz pop yldzlarnn siborg modelleri satlr olacak. Belki de
seks ikameleri, seks arttrclar daha YIQ ve uzun hayat kadar istenir olacak.
Daha seksi bir dnya daha ho bir dnya olabilir. Ancak daha elenceli olaca muhakkaktr.
Peki her kadn ya da erkein kendi robot haremi olan bir dnya da romantik aka ne olur? zgr seks, zgr ak anlamna gelmeyebilir ama etkiler. Aktan ksnll ve gen retimini karrsak ne olur? Kstlamalar
ortadan kaldrrsak ne olur? Belki de ortada hibir ey kalmaz. Ya da belki
gerek ak kalr ve bugnden dnemeyeceimiz boyutlara ular.
Makine zenginlii bugnden tasavvur edemeyeceimiz makine kltr
getirecektir. Sanatta yeni hallar dokuyacak, bilimsel yeni alar recek, yeni
alglamalar ve idrak getirecektir.
Bunlarn toplam etkisi ve bunlarn gerisindeki sanat, bilim, kltr ve
tarih, insann kozmostaki mercan kayasnn alt katmann tekil edecek.
Bundan binlerce, milyonlarca hatta milyarlarca yl sonra bizim biyolojik ve
makine ahfadmz mercan kayalmza bir iskelet, bir kltr, bir bilim eklemeye devam ediyor olacak. Son ocuklarmz mercan kayasnn stnde
dikilebilir ve Kinatn kendi mercan kayalklar zerinde dikilen dier medeniyetlerini selamlayabilirler. Dierlerine yol gsterebilirler ya da dierleri
bizimkilere yol gsterir.
Veyahut da kendini beenmi bir makine gibi Babil Kulesi zerinde tek
bamza durur, cevap vermeyen Matematik Yapcsn bulmak zere Kinat
aratrmay srdrebiliriz. Ya da Matematik Yapcsnn bize verdii cevab
beenmeyebiliriz. Belki bizim Kinatmz boluktaki byk bir ipten ibarettir; baka bir kltr iin enformasyon stoklayan bir ip. Enformasyon,
Kinatn nasl deitiinde yatabilir. Kozmik genileme ve skma rntleri mesela bizim Kinatmz geni bir nral a, bir kompakt disk ya da bir
bellek ipiymi, bizler de mantk devrelerinin birinin souk, sert tellerine
melmi oturan virsms bir koloniymiiz gibi - enformasyon kodlayabilir veya zebilir. Ya da mesaj var/mesaj yok ilemi yapabilir. Mesajlar,
u anda burada da olabilirler ama biz onlar alglayamyor, idrak edemiyor
olabiliriz. Cebir kitab zerinde yryen karncalar olabiliriz.
Makina YIQsu, bu dnyalarn kapsn aralayacaktr. nsanln akll
makinelarla ilikisi gelecei eski kle-efendi temasna yeni eitlemeler
1793
getirecek. Makina zekl stlerimizi biz kontrol edeceiz. Onlarla yaayacak,

onlar yaratacak, onlara uyum salayacak, belki de onlarla birlikte douracaz. Onlar bizim dizginlerimizi tutarken biz de onlarn dizginlerini tutacaz.
Ayn zamanda kle, ayn zamanda efendi. Mesele, derece meselesi olacak.
Saakl mantk bize bu kapy amak iin bir bedel dememiz gerektiini gsterdi. Eski Aristo mantna itaat etmemeli, eski mant amak iin
kurallarn krmalyz. Makinalarn bizim gibi dnmelerini salamaya
altmzda, bunu eski manta uygun olarak yapmaya almtk: a/
kapa makinalar kadar basit dnmeyi renmeye abaladk. nk ikili
(ya-ya da) dnce sisteminin kltrel miras bize byle yapmamzn doal
ve uygun olduunu retmiti. Kesinliki aradk ve bulamadmz zaman
kendimiz temin ettik. imdi artk kapy biraz biraz ayoruz. Ola ki, saakl
mant da daha genel bir dnce veya teori veya sre iin terkedebiliriz.
Son tahlilde saakl mantk, dorunun bugne kadar aranandan daha yakn
bir tahminine cevaz veriyor. Bizim bilim ve matematiimiz daha yeni dodu.
*
Bart Kosko, Fuzzy Thinking: The New Science of Fuzzy Logic, 1993, Hyperion.
2. Bugnlerde Bunlar Konuuyorlar*

Alev Alatl
Bugn size dnya dnce gndemini tekil eden birbirine bal gelimeden sz etmek istiyorum. Bunlardan ilki, 1920li yllarda ba veren,
gnmzde kinci Aydnlanma a diye adlandrlagelen dnce devrimi. kincisi, temellerini Yuvarlak Masa Bilderberg Toplantlar ve Roma
Kulb hareketlerinin tekil ettii ne srlen Yeni Dnya Dzeni. ncs Yeni Dnya Dzeninin muhalieri ve kltler.
kinci Aydnlanma an tehis edebilmemiz iin be yz yl kadar geri
gitmemiz, ilk Aydnlanma an hatrlamamz gerekecek. Malum olduu
zere Birinci Aydnlanma a, Aristoyu kaynak edinen Kopernik, Kepler,
Galileo ve Newtonla devam eden bir dizi bulu ya da keif sonucunda, semavi dinlerin dnya ve kinat aklamalarn reddeden, onlara yeni aklamalar getiren srecin addr.
Birinci Aydnlanma a ncesinde kinata ilikin dorular ya vahiy ya
da usavurum yoluyla saptanrken, Isaac Newtonun 1687 basm Principias
ile birlikte dorularn gzlem sonucu olarak belirlenmesi ilkesi kesin olarak benimsenir, gzlem ve deney bilimsel dncenin olmazsa olmazlar
olarak yerleir.
1794
NC BN YILIN ENDE
Vahiye dayal dnce biimini reddeden Newton, dnyann ok sayda

olmakla birlikte gzlemlenebilir ve zmlenebilir verilerden olutuunu
syler. Dahas, paralarn gzlemlenmeleri ve zmlemeleri sonucunda
ortaya kacak birka sade, basit ve kesin kanunun btne uygulanabileceini, bu sade ve basit kanunlarn btn kesin olarak aklayabileceini
savunur.
Gnmzde Klasik Fizik olarak adlandrlan Newton Fizikinin tanmlad evren ve dnya, belli kurallara gre ileyen, deterministik, yani her
olayn bir takm sebeplerin kanlmaz sonucu olarak tezahr ettii, ba
sonu belli olan bir sistemdir. Kinatta belirsiz olan, bulank olan, ortada
olan hibir ey yoktur. Yine Klasik Fizike gre kesin bir sistem olan Kinat
oluturan paracklar belirli Fizik kurallarna gre hareket ederler. Paracklarn birbirleriyle olan ilikileri nedensellik erevesinde geliir. Biz
insanlar nedensellik kurallarnn neler olduunu kefedersek, Kinatn nasl ilediini kesin olarak renebiliriz. nsanl Kinatn nasl ilediini
renmekten alakoyacak hibir ey yoktur.
Bir baka ifadeyle, Klasik Fizikin dnyas bir ya-ya da dnyasdr. Dorusal mantn kurallarna tabidir. Bir ey ya dorudur, ya da yanl. Ya siyahtr ya da beyaz. Hem doru hem de yanl olamaz, nk doru tektir.
rnein, k. Klasik Fizikiler, n ya cisimcik blklerinden ya da dalga
serilerinden olumas gerektiini dnrlerdi. Hem dalga serilerinden hem
de cisimcik blklerinden oluan k tanmlamas, samalktan baka bir
ey olamazd.
Newtonun dnyann ok sayda olmakla birlikte gzlemlenebilir ve zmlenebilir verilerden olutuu, gzlem ve zmleme sonucunda ortaya
kacak birka sade, basit ve kesin kanunun btne uygulanabilecei, bu
sade ve basit kanunlarn btn kesin olarak aklayabilecei eklindeki
dnya gr sadece zii deil, ziin dndaki dier tm bilimleri de etkiledi. Modern dnyay ekillendiren sosyal bilimler, sanat, edebiyat, hatta
mzik Klasik Fizikin kurallar dorultusunda ekillendi.
rnein, Newtonun atomlardan oluan Kinat kri, ekonomide Adam
Smithin karlarn kovalayan bireysel giriimcilerden oluan, kapitalist/
liberal anlaynn mesnedini tekil eder. Mnferit atomlarn birbirleriyle
olan ilikileri ekonomide bireylerin birbirleriyle olan ilikileri olarak alglanr. Gerek zikte, gerekse ekonomide kullanlan aratrma yntemi de ayn
esasa dayanr: sistemi mmkn olan en kk parasna indirmek ve bu
paracklarn davranna bakarak, btnn geleceine dair karar vermek,
tahmin yrtmek.
1795
Newtonun dnyasnda belirsizlik, bulanklk yoktur. Bir ey ya yledir

ya da yle deildir. Ya siyah ya beyazdr, gri yoktur. Bu anlay, siyaset bilimine tadmzda iki olgu ile karlarz: toplum mhendislii ve ideolojilerin keskinlii.
Toplum mhendislii, otokratik ya da en azndan Jakoben/tepeden inmeci ynetimlerle sonulanrken, ideolojiler keskinleir. rnein, Newtonun
siyah-beyaz dnyasnda ya sac, ya da solcu olunur. Tpk bir fotonun ayn
zamanda hem cisimcik hem de dalga olmas dncesinin sama olduu
inanc gibi, burada da hem solcu hem de sac olduunu savunan birisi ciddiye alnamaz. Ya da daha gncel bir rnek: hem laik, hem de Mslman
olunabilecei eklindeki bir iddia ya kabul edilemez bir yozlama olarak nitelendirilir ya da marjinal bir tutum olarak kenara itilir.
Newtonun dnya gr, edebiyata da yansr. Mesela roman karakterleri
de ya iyi ya kt, ya kahraman ya da korkak olur. Hemen her zaman belirli
bir hedefe hizmet etmeleri, iyilik ya da ktlkte tutarl olmalar gerekir.
Karakterleri bu kurala uymayan bir eserin roman olmad sonucuna varlr. Mesela mzik. Mzikte notalarn do-re-mi gibi kesin/matematiksel sesler
eklinde dzenlenmesi Birinci Aydnlanma ann sonularndandr. Trk
mziinin ara tonlar, Bat anlaynda yok saylr.
zetle, Klasik Fizikin doru tektir aksiyomunun kabul, hem o hem de
bu, anlaynn reddidir. Gri alanlar, ahsiyetsizlik, yozluk, bozukluk anlamna geldii iin yok saylrlar.
Klasik Fizikin mekanize dnya grnn sarslmaya balamas,
1920lerde lizlenen parack ya da kuantum ziindeki ilerlemelerin sonucu. Yeni Fizik diye bilinen kuantum zii, bilim dnyasnn doru
anlayn altst etmekle tehdit eder, nk siyah-beyazc Newton Fizikinin
aksine, Yeni Fizikte kesinlik yoktur, tek doru yoktur. Hibir ey ey
kesin deil, hibir ey imknsz deil. Yeni Fizikin temel cmlesidir.
Albert Einsteinn matematik kesin olduunda gerei yanstmaz, gerei yansttnda kesin deildir saptamasyla dikkatleri eken kuantum
devrimi, n hem dalga serileri hem de cisimcik blklerinden olutuunun tespit edilmesiyle birlikte reddedilemez bir oluum haline gelir. Dahas,
n dalga veya cisimcik niteliini gzlemci ile adeta bir diyaloga girerek
belirttiinin ortaya kmas ileri daha da kartrr.
Arimetin Evraka! Evraka! diye bard su ve tas deneyini hatrlarsnz. Kuantum Fizikinin evrekas da n hem dalga serileri hem de cisimcik blklerinden olutuunu saptayan deneydir. yle ki, herhangi bir
k kaynann, mesela bir ampln, nne dalga dedektr koyulduunda,
n dalga niteliini ak ettii, oysa cisimcik dedektr kullanldnda
1796
NC BN YILIN ENDE
cisimcik niteliini sergiledii saptanr. Bu deneyin telmihi, n biz onu

nasl grmek istiyorsak, kendisini bize yle gsterdiidir!
Deneyin sonucu ylesine garipsenir ki, kuantum Fizikisi Erwin Schrdinger, n bu hem dalga hem de cisimcik olma niteliini vurgulamak iin
Schrdingerin Kedisi diye anlan, benim de bir romanma ismini veren
kuantum deneyini tertipler. Schrdinger bu deney ile n tetikleyecei bir
tabancann namlusunun karsna yerletirilen bir kutuya konan bir kedinin
l ya da diri olmasnn, n dalga ya da cisimcik gibi hareket etmesine
bal olduunu gstermeyi amalar. Ik, cisimcik gibi hareket ederse kedi
lecek, dalga gibi hareket ederse yaamaya devam edecektir. In ne zaman nasl hareket edecei asla bilemeyeceimiz eylerden biri olduu iin,
deney bizi kedinin lmle/yaamn st ste bindii, sperpoze, bir durumda
olduu eklinde garip ve tekinsiz bir gereklikle kar karya getirir. Bylece
ayn anda l ve diri olmak gibi bildiimiz hayatta imknsz olan bir keyyetin kuantum dnyasnda bir gereklik olduu vurgulanr.
Tasavvuru Zor, Almas, Sindirmesi Daha da Zor Bir Gereklik
yle ya da byle, Yeni Fizikin nmzdeki bin yln dnya grn ekillendireceine kesin gzyle baklyor. Tpk Klasik Fizikin Birinci
Aydnlanma an balatp, gnmze hkim olan mekanize dnya grn ekillendirdii gibi, kinci Aydnlanma ann da insann kendisine, kendi bedenine, topluma, Kinat oluturan canl cansz tm varlklara
hatta canllk ve llk durumlarna bakn radikal bir biimde deitirecei ngrlyor.
te yandan, kinci Aydnlanma ann nde gelen iki telmihinden
birisi Kaos Paradigmas, dieri Fuzzy, puslu veya saakl mantk. Kaos
Teorisi, Klasik Fizikin aklamaya muktedir olmad iin gz ard etmeyi
srdrd trblansa/karmaaya anlam kazandran, dinamik sistemler
denilen fenomenlerin ileyiini aklayan teori. Klasik Fizikin, unu yle
etkilersen bu sonucu alrsn eklindeki nedensellik ilikilerinin ilemedii
durumlar. Deniz dalgalar, girdaplar, borsa hareketleri gibi nedenleri kesin
olarak saptanamayan, dorusal olmayan sistemler. nsan toplumlarnn da
dinamik sistemler olmasnn dnyamz iin telmihi daha nemli, nk
Kaos paradigmasnn toplum mhendislii giriimlerini tmyle anlamsz
klmas gibi bir sonuca gtryor.
nsan toplumlar gibi dinamik sistemlerin balang noktalarnda meydana gelen en ufak bir deiikliin beklenmedik sonular dourabildii gzlemleniyor. Kelebek etkisi diyorlar: u anda Beylerbeyinde kanat rpan bir
1797
kelebein, bir sre sonra burada Diyarbakrda frtnaya sebep olabilmesi

gibi bir durum sz konusu olabiliyor. Bylece, ne kadar iyi dzenlendii,
denetlendii sanlrsa sanlsn, herhangi bir toplumsal olayn btn bir dnyay sarsacak kelebek etkisi yaratabilecei ortaya kyor. Dier bir deyile,
ate olsa cirmi kadar yer yakar deyiinin hi de gereki bir deyi olmad, tersine, bir mhn bir nal kurtard, bir naln bir at kurtard, bir atn
bir atl kurtard, bir atlnn bir muharebe kurtard, bir muharebenin bir
lke kurtard ispat ediliyor.
te yandan, Einsteinn matematik kesin olduunda gerei yanstmaz,
gerei yansttnda kesin deildir eklinde zetledii olgu, dnyada hibir oluumun/hibir hadisenin kesin olarak gzlemlenemedii gibi, kesin
olarak lmlenemedii olgusu. Bunun byle olduu az nce naklettiim
tekerleme de grld gibi hep bilinir, ancak ksurat ilevsellik adna
gz ard edilirdi. Oysa gz ard edilen ksuratn, kck farkn dinamik
sistemlerde lke kaybna varncaya kadar frtnalar yaratabildii ortaya knca, ihmal edilmemesi gerei ortaya kt. Olgular, veriler fuzzy veya
pusludur, lmler fuzzy veya pusludur, hatta l ile diri arasndaki
fark bile fuzzy ya da pusludur. Nesneler aras iliki zikilerin ngrd
ekilde tezahr etmeyebilir. Hatta hibir ey kesin deildir, ama her ey
mmkndr.
Fuzzy ya da okdeikenli mantk, hem-hem de eklinde ifade edilen gerekliin mantdr. Ann hem A, hem de A olmad durumu tasvir eder.
Aristo mantnn siyah beyaz kesinliini, bilgisayarlarn 0/1 sistemini reddeder.
Peki, bir eyin hem o hem de bu olduu eklinde mulak bir tanm hesaba gelir mi? Evet, geliyor. 1970li yllarda, California niversitesi Elektrik
Fakltesi Dekan Lt Askerzade ki aslen Azeridir, fuzzy mantk elektrik
devreleri dzenledi. Fuzzy mantk 1990larn balarnda Uzak Dounun
teknolojik ve kltrel amblemi olarak ortaya kt. Saakl htilal denilen
bu gelimenin ve izleyen yksek-teknoloji tketim rnleri imalatnn bayraktarln Japonya yapt. Japon mhendisleri bilgisayarlardan, elektrikli
sprgelere kadar yzlerce alet edevatn ve sistemlerin makine zek quotient (IQ) arttrmak iin saakl mant kullandlar. Japon hkmeti iki byk
aratrma laboratuar kurdu. Saakllk zerine konferanslar tertip ediyorlar.
nsanlar metrolarda saakl mantn ne menem bir ey olduunu anlatan
popler bilim kitaplar okuyorlar. Japon televizyonu Saakl Mhendislik
belgesellerini en iyi saatte (prime-time) yaynlyor. Japon parlamentosunda
siyasiler saakl mantn anlam tartlyor. Uluslararas Ticaret ve Sanayi Bakanl, MT, saakl rnlerin 1990da bir buuk, 1991de iki milyar
1798
NC BN YILIN ENDE
dolar getirdiini hesaplyor. Kresel bilgisayar pazar yaklak iki yz milyar lira. Fuzzy Japonlar daha imdiden bu pazarn yzde birine hkimler.
Ve yar daha yeni balyor, denmesine karn Krfez krizinde fuzzy fzelerin deneme mahiyetinde kullanldklarndan sz ediliyor. Dahas, Gney
Asyay perian eden ekonomik krizde bu lkelerin fuzzy bilgisayar imalatnda ok baarl olmalarn engellemek isteyen Bill Gatesin parma olduu syleniyor. Bill Gatesin kiisel serveti bir yana kendisinin Bilderberg
yesi olduunu ayrca hatrlatmalym. Bilderbergin ne olduunu birazdan
aklayacam.
zetle, Schrdingerin kedisinde sembolleen Yeni Fizik ve onun trevleri Kaos Pradigmas ve fuzzy, saakl mantk, kaos teorisi - btn bu gelimeler bizi siyah-beyaz dncenin cenderesinden kesin yarglarn kabalndan ve zorlamasndan kurtaryor. Dnyada yzde yz doru olan hibir
tanm veya l olmadn idrak noktasna getiriyor.
Peki, yzde yz doru olan hibir tanm ya da l yoksa insanlar nasl dnrler? Nasl karar verirler? Bunun cevab da, dnce biimimizin bundan byle btn kapsayacak ekilde deiecei. Holistik denen,
btnc yani kresel dnya grnn hkimiyetinin gerekleecei.
Holistik dnce, ne kadar blnrse blnsn, maddenin temel olarak
nitelendirebileceimiz bir parasnn olmadn, hibir parann dierlerinden daha temel olmadn, btnn birbirileriyle rl olaylarn devingen
a olarak deerlendirilmesi gerektiini sylyor. Kuantum mekaniinin Potinba Hipoteziyle rten bu dnce eklinde, maddeyi, yeryzndeki
yaamn btn olarak yorumlamamz halinde sadece insan rklarnn deil,
milletlerin deil, tm canl trlerinin birbirlerinin yaamlaryla rl birlikteliklerini gzetmek durumundayz. Hibir ulusun yaam biiminin dierininkinden daha temel, dolaysyla daha vazgeilmez, dolaysyla daha stn
olmadn teslim etmek durumdayz.
Peki, Yeni Dnya Dzeni olarak reva verilen oluum, kinci Aydnlanma ann ocuu btnc yani tekrar ediyorum- hibir ulusun yaam
biiminin dierininkinden daha temel, dolaysyla daha vazgeilmez, dolaysyla daha stn olmadn eklindeki dnya gr ile akyor mu?
Yeni Dnya Dzeni, kinci Aydnlanma ann uzants m diye sorarsanz, orada yle bir durmak gerektiini sylemek durumunda kalyoruz.
nk her ne kadar kreselleme ve Yeni Dnya Dzeni eanlaml oluumlar olarak sunuluyor, kresel kyden bahsediliyorsa da gnmz pratiinin kinci Aydnlama ann bulgularna uymadna dair iaretlerin
ihmal edilemeyecek kadar ok olduunu teslim etmek zorunda kalnyor.
Kimin tarafndan? Dnya entelijensiyas tarafndan.
1799
Yeni Dnya Dzeninin kinci Aydnlanma ann yol verdii holistik dnceye ters dtnn iaretlerinden birincisi, Dnya Devletinin
temellerinin daha 1877 ylnda John D. Rockefeller, John P. Morgan, Andrew Carnegie, Mayer A. Rothschild, ve Cecil Rhodes belisi tarafndan atld eklindeki yaygn iddia. John D. Rockefeller malum, petrol imparatoru, Standard Oil Trostn sahibi, 1890l yllarda Birleik Devletler petrol
endstrisinin yzde yetmi bei kendisine ait. Ayrca demir madenleri, ormanlar, imalat sanayinde ve ulam sektrnde byk itirakleri var. Yaklak 150 yllk bir Rockefeller Hanedanndan bahsediliyor, servetlerinin 1-2
trilyon dolar olduu hesap ediliyor. John P. Morgan uluslararas banker ve
gezegenimizin ilk milyar dolarlk (1901 yl itibariyle) endstrisinin, U.S.
Steelin sahibi, Amerikay Amerikan yapan adam diye bilinen kii. Andrew Carnegie 1890da ngiltere toplamndan daha fazla elik reten Carnegie elikin sahibi, ayrca kmr ve demir madenleri, ilepleri ve demiryollar var. Mayer Rothschild nl Rothschild Hanedannn kurucusu banker
Rockefellerden iki misli zengin, 2000li yllarn bandaki servetlerinin 3
trilyon dolar olduundan bahsediliyor. Ve Cecil Rhodes, nl Elmas mparatoru. Gney Afrika elmas tarlalarn ileten, Gney Afrikay ngiltere adna
fetheden adam. Rhodesia adn onun soyadndan alyor. Ayrca apartheid/
rk ayrmnn mucidi.
Bu be adamn akl hocalar Oxford niversitesi profesrlerinden John
Ruskin. 1877de Yuvarlak Masa adndaki gizli cemiyeti kuruyorlar. Amalar ngilizce konuan dnyay oligarik federasyon halinde birletirmek.
Byk Britanya mparatorluunu siyasi, ekonomik ve kltrel olarak yeniden yaplandrmak suretiyle, oligarik dnya federasyonuna giden yolu amak. Otuz yl sonra, 1908 ylna gelindiinde, Yuvarlak Masay okuluslu,
Anglo-sever bir yar ak cemiyet olarak gryoruz. Yuvarlak Masa cemiyetinin iki uzantsnn Bilderberg Grubu ve Roma Kulb olduu syleniyor.
Bilderberg Grubu, 1954de Avrupal Rothschild Hanedan nclnde
kuruluyor, Amerikal rakibi, Rockefeller Hanedan tarafndan destekleniyor,
ev sahipliini eski SS-Nazi Hollanda Kral yapyor. Bilderbeg ad da buradan
geliyor kraln sahip olduu otelin ad bu. 1954den itibaren toplantlar her
yl dnyann deiik bir ehrinde yaplyor. Gndem gizli, katlanlar gizli,
meerki patron olsunlar gazeteciler Bilderberg toplantlarna alnmyorlar,
A.B.D. ve Avrupa Devletlerinin gizli tekilatlar toplantlarn yapldklar
otellere gazetecileri sokmamak iin olaanst nlemler alyorlar. Katlanlar
ierde konuulanlar anlatmamaya yeminli. Kapda biriken gazetecilerle katlanlar arasnda ke kapmaca oynanyor, ieriye szmay baarabilen bir iki
muhabir feci ekilde tartaklanyor ve tutuklanyor. Buna ramen, yelerin
1800
NC BN YILIN ENDE
bir ksmnn fotoraar ekiliyor, bugn bu fotoraar bir takm internet sitelerinde ARANIYOR bal altnda yaynlanyor. Aranyor olmalarndan
kast, bu resimlerin sahiplerinin adn bilen internet kullanclarnn kim
olduklarn sylemeleri ricas.
Bilderbergcilerin amalarnn dnyay skca koordine edilmi kk,
sekin bir uluslartesi bankerler ve sanayicilerden olumu, entelijensiya
destekli oligarinin eline teslim etmek olduu syleniyor. Avrupa Birliinin
Avrupa ktas iin yaptn dnya iin yapmak ve bir Dnya Devleti kurmak
istiyorlar. David Rockefellerin farkl zamanlarda farkl yerlerde bu arada
1999 yl ubatnda Newsweek nternational dergisine verdii bir mlkatta
hkmetlerin yerini alacak birileri olmal ve bana yle grnyor ki, bunu
da en iyi irketler yaparlar... demekten ekinmemi olmasna iaret ediliyor
ve yaygn sylemin aksine kar klmad takdirde nmzdeki asrlarda
dnyann yeni feodal lordlarn boyunduruu altna gireceine uyaryorlar.
Uyaranlar Kimler? Uyaranlar, Yeni Dnya Dzeni Muhalieri
Muhalier, Yeni Dnya Dzeninin anlamnn, dnyann siyasi ve yasal hviyetini tmyle deitirmek, ulus-devletlerin tarihi rollerini ortadan
kaldrmak, kontrolu uluslartesi trstlere devretmek suretiyle millet kavramn ortadan kaldrarak, idareyi ngilizce konuan anglo-sever bir oligariye teslim etmek olduuna eminler. ddialar, Birlemi Milletler Tekilatnn bundan byle Birlemi Trstler Tekilat olarak isim deitireceini
eklinde. Bilderberg toplantlarna katlanlarn isimlerinin sakl tutulmas,
grmelerin basna kapal olmas, dnya ekonomisine ve siyasetine dair
kararlarn kapal kaplar ardnda alnmasn lkelerinin anayasalarnn en
galiz ihlli eklinde alglyorlar. Ulusal politikaclarnn, zgr iradeleriyle setikleri vekillerinin etkisizletirilmesine tepki gsteriyorlar. Amerikan
bakanlarndan, Dnya Bankas guvernorlarna, dier lkelerin babakanlarna varncaya kadar dnyann kaderini etkileyen ehasn kaplar ardnda saptanmasna kar kyorlar. Dnya basn devlerinin Bilderbergcilerle
ibirlii iinde olduklar gerekesiyle muhalefetlerini internet zerinden
yapyorlar. Seattleda olduu gibi zaman zaman da gsterilerine de ahit
oluyoruz.
Roma Kulb, Bilderberge gre daha yeni bir rgtlenme. 1968de kuruluyorlar. Kendilerine zel think tank nitelemesini yaktryorlar. nsan
rknn sesi ve zeks, insanln yolunu aydnlatan bir deniz feneri, tm
dnyaya umut saacak olan k... diye tanmlyor SGI Bakan Japon keda.
SGI, ise dnya Budist liginin ksaltlm.
1801
Yeni feodal lordlarn ne denli gl olduklarn, uluslarn kimliklerini

kaybetmemek iin ne denli direnebileceklerini kukusuz zaman gsterecek.
Ancak Yeni Dnya Dzeni muhalierinin iddia ettikleri gibi yeni bir toplumsal mhendislik projesi ise ki yle grnyor, o zaman ilerinin zor
olduunu kabul etmemiz lzm. Bir yandan kinci Aydnlanma ann
reddettii tek doru anlay, te yandan nans oligarisi bir arada yaayamayacak oluumlar gibi grnyorlar.
Nitekim daha bugnden Birleik Amerikada iki buuk milyon muhalif
kltn varlndan bahsediliyor.
Klt, bizim iin yeni bir kavram. Klt yakn bir tarihte, karizmatik bir
liderin nderliinde ortaya kan, militan, ideolojik/dini rgtlenmeler olarak tanmlyorlar. Kltlerin ortak zellikleri, yelerini psikolojik bask uygulayarak devirmeleri ve kendilerine bal tutmalar, topluluun sekinci
totaliter bir yaps olmas, liderinin kerametinin kendinden menkul, dogmatik, mesihi, sorgulanamaz ve karizmatik olmas, amalarn aralar caiz
kld inancyla para toplamada ya da ye devirmede her yolun mbh
saylmas, yelerin rgt fonlarndan yararlanamyor olmalar. Londradaki Klt Enformasyon Merkezi CICnin kriterlerine uygun ilk klt rnekleri
geen yzylda, Jonestownda, dokuzyz on mridini siyanrl portakal
suyu ile intihara sevkeden vaiz Jim Jones klt. San Diego, Californiadaki Cennetin Kaps klt. Waco, Texasdaki Cennetin Elilii Kilisesi vaizi
John Joe Grayin Branch Davidians. Bu ncs devasa bir cephanelii de
olan byk bir iftlie kapanmlar, elektrik dahil, tm ihtiyalarn kendileri karlyorlard. Devletten btnyle bamszdlar, hibir mdahale kabul
etmiyorlard. Bakanlarnn bir polis memuruna saldrmas sonucu kan
olaylarda, Birleik Devletler Savunma Bakanl, Hazine Bakanl ve FBIya
bal zel timlere hafta direnmiler, sonunda kadn, erkek ve ocuklardan
oluan seksen kii yanarak lmlerdi.
Kltlerin Amerikada olduu gibi Avrupa ve Japonyada da gzard edilemeyecek saylara ulam olmalar, bir yandan Kaos Paradigmasn, te
yandan olas bir kelebek etkisinin sonularn dndryor. Bugn bir kilisede, ya da Neo-Pagan dedikleri putperest tapnanda ya da Kzl derghta
meydana gelen ya da gelmeyen bir olayn dnyada ne gibi bir frtnaya neden
olabileceinin kestirilemeyeceinin bilgisi, yepyeni askeri savunma stratejilerinin gelitirilmesini de dayatyor. ki kutuplu dnya iin dnlm
stratejilerin Kaos anda ie yaramayaca, kltlerin ya da rogue states
denilen bozguncu uluslarn - bunlara verilen ilk rnek Irak - Yeni Dnya
Dzenini tehdit eden savalar karmalar halinde ortaya kacak kelebek etkisinin Kaos teorisinin matematiksel modeli dorultusunda gibi byye1802
NC BN YILIN ENDE
bileceinin bilinci iinde, silhl kuvvetlerinin, diplomatlarnn, BM, NATO

gibi kurumlarn grevleri yeniden tanmlanyor, yeni stratejiler gelitiriliyor.
Bana gre en ilgin olan da sava meru klan ihlller listesinin uluslarararas hukuk dzenini, uluslararas kurumlarn inanrllklarn, insan
haklarn, uluslararas ticareti, ekolojiyi ve evreyi, egemenlik haklarn,
ABDnin gvenliini, ABDnin Yeni Dnya Dzeni iindeki konumunu korumak gibi, kurulduu iddia edilen Dnya Devletini destekler mahiyette tezahr ediyor olmalar.
Umarm, sizlere bir byk dnce turu attrrken, dnya gndemi hakknda biraz da olsa kir verebilmi, dnya dnrlerinin nelerle uratklarnn ipularn sunabilmiimdir.
*
Dicle niversitesi konferans, 2003, Diyarbakr.
1803
1804
Merakls in leri Okuma Listesi
1. Aydnlar ve dnce tarihi hakknda

* J. H. Robinson, Mind in the Making, Harper, New York, 1921. Bu eser Amerikallar dnce tarihi ile tantran eser olarak bilinir.
* A.O.Lovejoy, The Great Chain of Being (Varln Byk Zinciri) Cambridge:
Harvard, 1936; Reections on The History of Ideas (Dncenin tarihi zerinde tefekkrat ), Journal of the History of Ideas (Tarih Fikirlerinin Gncesi),
1940, Cilt I.
* Franklin L. Baumer, Intellectual History and its Problems (Dnce Tarihi ve
Sorunlar), Journal of Modern History (Modern Tarih Gncesi), 1949, Cilt
XXI.
* Crane Brinton, Ideas and Men (Dnceler ve nsanlar) eserindeki nsz blmleri, Prentice-Hall, New York, 1950.
* Carl Becker, Heavenly City of the Eighteenth-Century Philosophers (On Sekizinci yzyl Filozoarnn Cennet ehri), Yale, New Haven, 1932. *R.
K. Merton, Isis, The Sociology of Knowledge (Bilgi Sosyolojisi), 1937, Cilt
XXVII.
* Karl Mannheim, Essays on the Sociology of Culture (Kltr Sosyolojisi Hakknda Yazlar), Routledge & Paul, London, 1956.
* George B. de Huszar, The Intellectuals (Aydnlar), Free Pres, 1960.
2. Genel okuma
* J. H. Randall, Making of the Modern Mind (Modern Akln Oluumu), Houghton Mifin, Boston,1940.
* P. Smith, History of Modern Culture (Modern Kltrn Tarihi), Holt, New
York, 1930-34.
* J. Bronowski & B. Mazlish, Western Intellectual Tradition (Batnn Entelektel
Gelenei), Harper, New York, 1960.
* Meyrick Carre, Phases of Thought in England (ngilteredeki Dncenin Evreleri), Clarendon, Oxford,1949.
1805
* Basil Willey, Christianity Past and Present (Hristiyanln Gemii ve Bugn), Cambridge,1952.
* Franklin L.Baumer, Religion and the Rise of Scepticism (Din ve Septisizmin
Ykselii), Harcourt, New York, 1960.
* Bertrand Russell, The Problems of Philosophy (Felsefenin Problemleri), Simon
& Schuster, New York, 1945.
* W.T.Jones, A History of Western Philosophy (Bat Felsefesinin Bir Tarihi), Harcourt, New York, 1952.
* C. Gillispie, Edge of Objectivity (Nesnellik Snr), Princeton, 1960.
* W. C. Dampier, History of Science (Bilim Tarihi), Cambridge, 1949.
* R.G. Collingwood, Idea of Nature (Doa Fikri), Clarendon, Oxford, 1945.
* G. Sabine, History of Political Theory (Siyasi Teori Tarihi), Holt, New York,
1937.
* Hans Kohn, Idea of Nationalism (Milliyetilik Fikri), Macmillan, New York,
1944.
* J. B. Bury, Idea of Progress (lerleme Fikri), Macmillan, New York, 1920. *R.G.
Collingwood, Idea of History (Tarih Fikri), Clarendon, Oxford, 1946.
* Karl Lowith, Meaning in History (Tarihte Anlam), University of Chicago,
1949.
* The Encyclopaedia of the Social Sciences (Sosyal Bilimler Ansiklopedisi).
* Catholic Encyclopedia (Katolik Ansiklopedisi).
* Schaff-Herzog Encyclopedia of Religious Knowledge (Schaff-Herzog Dini Bilgi
Ansiklopedisi).
* Hastings Encyclopaedia of Religion and Ethics (Hastings Din ve Ahlak Ansiklopedisi).
* Journal of the History of Ideas (Dnce Tarihi Gncesi).
* Isis ve History and Theory.
3. Orta a
F. B. Artz tarafndan yazlan The Mind of the Middle Ages (Orta a Akl),
Knopf, New York, 1953 kapsaml bir biyograyle birlikte yararl bir incelemedir. H. O. Taylora ait olan The Medieval Mind (Orta aa zg Akl), Harvard, 1949 daha eski olmakla birlikte yine de yararl genel bir almadr. C. H.
Haskinse ait Renaissance of the Twelfth Century (On kinci Yzyl Rnesans),
Harvard, 1927 Orta a dncesinin ve kltrnn yeniden yorumlanmasnn nemli bir dnm noktasdr.
Orta aa zg ve klasik dnce arasndaki iliki iin baknz Werner Jaegere
ait Early Christianity and Greek Paideia (Grek Paideias ve Erken Hristiyanlk),
Harvard, 1961 ve C. N. Cochraneye ait Christianity and Classical Culture (Hristiyanlk ve Klasik Kltr) Clarendon, Oxford, 1940. A. C. McGifterta ait His-
1806
MERAKLISI N LER OKUMA LSTES
tory of Christian Thought (Hristiyan Dnce Tarihi), Scribner, New York, 193233, E. Gilsona ait Spirit of Mediaeval Philosophy (Orta a Felsefesi Ruhu),
Scribner, New York,1936 ve Reason and Revelation (Sebep ve fa), Scribner,
New York, 1938, ve M. Carrenin Realists and Nominalists (Realistler ve Nominalistler), Oxford, 1946 isimli eserler, ortaaa zg felse ve dini kirler hakknda mkemmel genel almalardr. Baknz A. C. Crombieye ait Augustine to
Galileo (Agustinden Galileye). The History of Science A.D. 400-1650 (Bilim Tarihi M.S.400-1650), Falcon, London 1952, bilim iin Herschel Bakere ait The
Dignity of Man (nsann Saygnl), Harvard 1947, insan doasnn kavramlar iin E. Troeltscha ait Social Teaching of the Christian Churches (Hristiyan
Kiliselerinin Toplumsal retimi), Allen & Unwin, London 1931 ve Passerin
DEntrevese ait The Medieval Contribution to Political Thought (Siyasal Dnceye Orta a Yardm), Oxford, 1939, toplumsal ve siyasi kirler ve tarihin yorumlanmas iin The Interpretation of History (Tarihin Yorumu) isimli eserdeki
G. La Pianaya ait Theology of History (Tarih Teolojisi), Princeton 1943. St.
Augustine and the Christian Idea of Progress (Aziz Agustin ve lerlemeye Dair
Hristiyan Dncesi) Journal of the History of Ideas, Vol. XII, 1951). Hastings
Rashdalla ait Universities of Europe in the Middle Ages (Orta ada Avrupa
niversiteleri), Clarendon, Oxford 1936 halen bu konudaki en iyi almadr.
4. Rnesans
W. K. Fergusona ait Renaissance in Historical Thought (Tarihsel Dncede Rnesans), Houghton Mifin, Boston 1948 On Drdnc yzyldan gnmze ana Rnesans yorumlarn aklamaktadr. Yorum hakknda Frederico
Chabodun Machiavelli and the Renaissance (Makyavel ve Rnesans) isimli
eserdeki The Concept of the Renaissance (Rnesans Anlay) balkl yazsna
da baknz (Harvard, 1958) ve Douglas Busha ait Renaissance and English Humanism (Rnesans ve ngiliz Hmanizmi), University of Toronto, 1939. Jacob
Burckhardta ait Civilization of the Renaissance in Italy (talyadaki Rnesansn
Medenilemesi) isimli eser ve J. A. Symondsa ait Renaissance in Italy (talyadaki Rnesans), Random House, New York, 1935 isimli yaptlar eer ki kii
onlarn varsaymlarndan haberdarsa hl okumaya deerdir. Denys Haya ait
olan The Italian Renaissance in Its Historical Background (Tarihsel Arka Plannda talyan Rnesans), (Cambridge,1961 isimli eser, daha yeni genel bir almadr ve Alplerin tesindeki Rnesansa dair bir blm ierir.
Klasiklerin ve yeni eitimin etkisi iin, daha ayrntl olarak baknz R. R.
Bolgara ait olan Classical Heritage and Its Beneciaries (Klasik Miras ve Onun
Lehdarlar), Cambridge, 1954 ve W. H. Woodwarda ait Studies in Education
during the Age of the Renaissance, 1400-1600 (Rnesans Dnemindeki Eitimdeki almalar, 1400-1600), Cambridge, 1960; felsefe iin P. O. Kristellere ait
1807
Studies in Renaissance Thought and Letters (Rnesans Dncesi ve Edebiyat

Hakknda almalar), Storia e letteratura, Roma, 1956; insan doas kavramlar ve kozmoloji iin E. M. W. Tillyardn Elizabethan World Picture (Elizabet
Dnemde Dnyann Grnm), Chatto & Windus, London, 1943 isimli eser,
The Renaissance Philosophy of Man (nsann Rnesans Felsefesi), E.Cassirer basm, University of Chicago, 1948 ve Theodore Spencera air olan Shakespeare
and the Nature of Man (Shakespeare ve nsann Doas), Macmillan, New York,
1942; yeni ehirli hmanizm iin Hans Barona ait olan Crisis of the Early Italian Renaissance (lk Dnem talyan Rnesansndaki Krizler), Princeton, 1955;
sanat ve sanatnn artan prestiji iin L. Olschkiye ait olan Genius of Italy
(talyann Dhisi), Oxford, 1949, E. Panofskya ait olan Studies in Iconology
(konoloji almalar). Humanistic Themes in the Art of the Renaissance (Rnesans Sanatnda nsanc Temalar), Oxford, 1939, ve J. P. Richtera ait olan The
Literary Works of Leonardo da Vinci ( Leonardo Da Vincinin Edebi almalar),
Oxford, 1939.
L. Olschkinin Machiavelli the Scientist (Bilim Adam Makyavel), Gillick,
Berkeley, 1945 ve J. Whitelde ait olan Machiavelli, Blackwell, Oxford,
1947 Makyavelin provokatif almalardr ve M. M. Phillipsin Erasmus and
the Northern Renaissance (Erasmus ve Kuzey Rnesans), Hodder, London,
1949 Erasmus dncesine iyi bir giritir. Makyavel iin ayn zamanda Eric
Cochraneye ait eletiri makalesi de nerilmektedir: Machiavelli, 1940-1960
(Makyavel, 1940-1960), Journal of Modern History, Vol. XXXIII, 1961 isimli eserin ierisindedir.
5. Papazlarn Ynettii Dnem
P. Smithe ait olan Age of the Reformation (Reform Dnemi), Holt, New York,
1920 isimli eser, Reformun baz ana yorumlarnn ksa bir zetini iermektedir.
Yorum iin ayn ekilde baknz, E. Troeltscha ait Protestantism and Progress (Protestanlk ve lerleme), Williams & Norgate, London, 1912 isimli eser ve
lim devrimi olarak Reformun balangc iin, E. H. Harbisona ait olan Christian Scholar in the Age of the Reformation (Reform Dneminde Hristiyan lim),
Scribner, New York, 1956 isimli eser.
A. C. McGifferte ait olan Protestant Thought before Kant (Kanttan nce Protestan Dnce), Scribner, New York, 1911 Protestan dncesinin ana hatlar
hakknda ksa ve mkemmel bir eserdir. Luther ve Lteryen dnceyle ilgili
daha yeni genel almalar, James Mackinnona ait Luther and the Reformation
(Luther ve Reform), Longmans Gren, London, 1925-30 ve Roland Baintona ait
olan Here I Stand (Burada Duruyorum), Abingdon-Cokesbury, New York, 1950
olarak saylabilir. Calvin and Kalvinizm iin baknz J. T. McNeilla ait olan History and Character of Calvinism (Kalvinizm Tarihi ve Yaps), Oxford, 1954 ve
1808
Eugene Choisynin Theocratie a, Geneve au temps de Calvin, Geneva: C. Eggimann, Geneva 1897 isimli yapt; Pritenizm iin Marshall Knappena ait olan
Tudor Puritanism (Tudor Pritenizmi), University of Chicago, 1939; Roma Katolik dncesi iin P.Janellenin Catholic Reformation (Katolik Reform), Bruce, Milwaukee, 1949 isimli eseri ve sol grl reformcularnn kirleri iin
R.Baintona ait genel makale, The Left Wing of the Reformation (Reformun Sol
Kanad) Journal of Religion, Vol. XXI, 1941 eserin ierisindedir ve yine ayn
yazara ait olan Travail of Religious Liberty (Din zgrlnn Sancs), Westminster, Philadelphia, 1951.
Son alma dinsel konularda gr farkn ho grme ihtilaf iin de iyidir, daha detayl olarak W. K. Jordana ait Development of Religious Toleration
in England (ngilteredeki Dini Hogrnn Geliimi), Harvard, 1932-40 ve J.
Leclere ait Toleration and the Reformation (Hogr ve Reform), Association,
New York, 1960 isimli eserlerdir. Siyasi ve toplumsal dnce iin baknz E.
Troeltscha ait Social Teaching of the Christian Churches, Vol. II (Hristiyan Kiliselerinin Toplumsal Eitimi), J. W.Allene ait History of Political Thought in
the Sixteenth Century (On Altnc Yzyldaki Siyasi Dnce Tarihi), Methuen,
London, 1928 ve A. S. P. Woodhousenin Puritanism and Liberty (Pritenizm
ve zgrlk), Dent, London, 1938 isimli eseri ve dini ve ekonomik kirler arasndaki balant iin Max Weberin Protestant Ethic and the Spirit of Capitalism (Protestan Ahlak ve Kapitalizmin Ruhu), Scribner, New York, 1930, R. H.
Tawneyin Religion and the Rise of Capitalism (Kapitalizmin Ykselii ve Din),
Murray, London,1926 ve B. N. Nelsonun The Idea of Usury (Tefecilik Fikri),
Princeton, 1949.
6. Bilimsel Devrim
The Origins of Modern Science (Modern Bilimin Kkenleri), G. Bel, London,
1949 Cambridgeli tarihi Herbert Buttereld tarafndan yazlmtr ve belki de
bilimsel devrim hakkndaki en iyi kitaptr. Marie Boasn Scientic Renaissance 1450-1630 (Bilimsel Rnesans 1450-1630), Collins, London, 1962 isimli eseri ve Crombienin Augustine to Galileo (Augustineden Galileoya) isimli
eseri zellikle On Altnc ve On Yedinci yzyln bilimsel baarlarnn mkemmel eletirisini ortaya koyar. Yeni bilim ve felsefe arasndaki balant iin E. A.
Burttun Metaphysical Foundations of Modern Physical Science (Modern Fizik
Bilimlerinin Metazik Temelleri), Harcourt, New York, 1927 vazgeilmez bir
eserdir. Tpk Alexandre Koyrenin From the Closed World to the Innite Universe (Kapal Dnyadan Sonsuz Evrene), Johns Hopkins, Baltimore, 1957 isimli
eseri ve A. O. Lovejoyun Great Chain of Being (Varln Byk Zinciri) isimli
eseri gibi, ilki zellikle sonsuzluk hakknda ve dnyalarn okluu hakknda
yeni kirler, ikincisi ise Copernicus ve Brunonun tartmas iin. Bilimin d-
1809
ncenin dier alanlarndaki etkisi iin baknz, G. N. Clarkn Science and Social Welfare in the Age of Newton (Newtonun anda Bilim ve Toplumsal Refah),
Clarendon, Oxford, 1937; Basil Willeyin Seventeenth Century Background (On
Yedinci Yzyln Arka Plan), Chatto & Windus, London, 1934 bu kitaplar Din
ve iirle ilikili olarak an dncesini inceler ve R. F. Jonesun Ancients
and Moderns (Eskiler ve Modernler), Washington University, 1936 isimli eseri,
tarihe kar yeni eitimsel kirleri ve davranlar inceler. M. Ornsteinin Role of
Scientic Societies in the Seventeenth Century0 (Bilimsel Toplumlarn On Yedinci Yzyldaki Rol), University of Chicago, 1928 bilim akademileri hakknda iyi
bir genel kitaptr ve Mark Curtisin Oxford and Cambridge in Transition 15581642 (Geite Oxford ve Cambridge 1558-1642), Clarendon, Oxford 1959 isimli
kitab bilim ve evrensellik zerine ilgin bir blme sahiptir.
7. Aydnlanma Dnemi
Paul Hazardn The European Mind, 16801715 (Avrupal Akl 16801715),
Yale, 1952 ve European Thought in the Eighteenth Century (On Sekizinci Yzylda Avrupa Dncesi), Yale, 1954 balkl yardmc kitaplar, empresyonist
ama etkili bir Aydnlanma dnemi dncesi incelemesi iermektedir. Carl
Beckerin Heavenly City of the Eighteenth Century Philosophers (On Sekizinci
Yzyl Filozoarna Ait Cennetvari ehir) isimli eseri kkrtc bir yorumdur
ancak Carl Beckers Heavenly City Revisited (Carl Beckerin Cennetvari ehrine
Tekrar Ziyaret), Cornell, Ithaca,1958 balkl sempozyumunun notlaryla irtibatl olarak okunmaldr. P. Smithin History of Modern Culture, Vol.II (Modern
Kltr Tarihi, Cilt II) balkl kitab olaylara dayanan bir bilgi madenidir.
ngilteredeki Aydnlanma iin, Leslie Stephenin English Thought in the
Eighteenth Century (On Sekizinci Yzylda ngiliz Dncesi), Putnam, New
York, 1876 isimli kitabna bavurun; Almanya iin W. H. Brufordun Germany
in the Eighteenth Century (On Sekizinci Yzylda Almanya), Cambridge, 1935
isimli kitabna bavurun. Bilim hakknda baknz, A. Wolfun History of Science, Technology and Philosophy in the Eighteenth Century (On Sekizinci Yzylda
Bilim Tarihi, Teknoloji ve Felsefe), Macmillan, New York, 1939; felsefeye dair,
Ernst Cassirerin Philosophy of the Enlightenment (Aydnlanma Felsefesi), Princeton, 1951; insan doas ve insann durumu hakknda Lester Crockerin Age
of Crisis (Kriz Dnemi) isimli almalarna baknz. Man and World in Eighteenth Century French Thought (On Sekizinci Yzyl Fransz Dncesinde nsan
ve Dnya), Johns Hopkins, Baltimore,1959; toplumsal ve siyasi dnce hakknda, Kingsley Martinin French Liberal Thought in the Eighteenth Century (On
Sekizinci Yzylda Fransz Liberal Dncesi), Little Brown, Boston, 1929 ve
Peter Gayin Voltaires Politics (Voltairenin Politikalar), Princeton, 1959 isimli
almalarna baknz. J. B. Burynin Idea of Progress (lerleme Fikri) ve Char-
1810
les Frankelin Faith of Reason (Sebep nanc) isimli eserleri Aydnlanmann

tarih kavramlar hakknda standart almalardr ama Henry Vyverbergin Historical Pessimism in the French Enlightenment (Fransz Aydnlanmasnda Tarihsel Pesimizm), Harvard, 1958 isimli eserle dengelenmelidirler. R. R. Palmerin
Catholics and Unbelievers in Eighteenth Century France (On Sekizinci Yzyl
Fransasndaki Katolikler ve nanmayanlar), Princeton, 1939 isimli yapt, yeni
dnrlere kar olanlarn kri durumunu ortaya koyar.
8. Burjuvazi Yzyl
J. T. Merzin History of European Thought in the Nineteenth Century (On
Sekizinci Yzylda Avrupa Dnce Tarihi), Blackwood, Edinburgh, 1896-1914
isimli eseri hl tek iyi genel aklamadr. Morse Peckhamn Beyond the Tragic
Vision (Trajik Vizyonun tesinde), Braziller, New York, 1962 anlaml bir eserdir ve Walter Houghtona ait Victorian Frame of Mind 1830-1870 (Akln Kralie
Viktorya Dnemine zg erevesi) Yale, New Haven, 1957, Ideas and Beliefs
of the Victorians (Viktorya Dneminin Fikirleri ve nanlar), Sylvan, London,
1949 isimli yapt ve D. C. Somervellin English Thought in the Nineteenth Century (On Dokuzuncu Yzylda ngiliz Dncesi), Longmans, New York, 1938
isimli eseri ngiltere iin faydaldr. Her ne kadar H. V. Routhun Towards the
Twentieth Century (Yirminci Yzyla Doru), Macmillan, New York, 1937 almas, esas olarak edebiyatla ilgileniyorsa da genel olarak On Dokuzuncu yzyln kirlerini aydnlatmaktadr. Basil Willeyin Nineteenth Century Studies (On
Dokuzuncu Yzyl almalar), Columbia, New York, 1949 ve More Nineteenth Century Studies (Daha Fazla On Dokuzuncu Yzyl almalar), Columbia, New York, 1956 ileri gelen On Dokuzuncu yzyl dnrleri hakknda
tevik eden yazlar iermektedir. zellikle romantizm zerine Irving Babbittin
Rousseau and Romanticism (Rousseau ve Romantizm), Houghton MifBin, Boston, 1919 isimli eserdeki giriiyle Jacques Barzunun Romanticism and the
Modern Ego (Romantizm ve Modern Ego), Little Brown, Boston, 1943 ve A. O.
Lovejoyun Essays in the History of Ideas (Fikirler Tarihindeki Yazlar), Johns
Hopkins, Baltimore, 1948 eserlerini karlatrn. Carlton Hayesin Generation
of Materialism (Materyalizm Nesli), Harper, New York, 1941 n-de-siecle dnme hakknda mkemmel blmle iermektedir.
Dini kirler iin baknz, Willeyin almalarna ilave olarak A.C.McGirlertin
Rise of Modern Religious Ideas (Modern Dini Fikirlerin Ykselii), Macmillan,
New York, 1915, H. R. Mackintoshun Types of Modern Theology (Modern Teolojinin eitleri), Scribner, New York, 1937 ve Albert Schweitzerin klasik olan
Quest of the Historical Jesus (Tarihi say Arama), Macmillan, New York, 1948.
Evrim hakknda birok ilgin alma vardr. Bunlara W. Irvineye ait Apes,
Angels and Victorians (Maymunlar, Melekler ve Kralie Victoria Dnemine ait
1811
Olanlar) da dahildir. The Story of Darwin. Huxley and Evolution (Darwinin

Hikyesi: Huxley ve Evrim), McGraw-Hill, New York, 1955, Loren Eiseleye ait
Darwins Century (Darwinin Yzyl), Doubleday, New York, 1958 ve Gertrude
Himmelfarbe ait Darwin and the Darwinian Revolution (Darwin ve Darwinci
Devrim), Doubleday, New York, 1959. Ayn zamanda bilim alannda da ilgi ekici olanlar, F. C. Haberin Age of the World. Moses to Darwin (Dnyann Ya.
Musadan Darwine), Johns Hopkins, Baltimore, 1959 ve F. A. von Hayekin The
Counter-Revolution of Science (Bilimin Kar Devrimi), Free Pres, 1952 ikincisi
ilimcilik hakknda bir tartma iindir.
Siyasi grler iin baknz, Guido de Ruggieronun History of European Liberalism (Avrupa Liberalizminin Tarihi), Oxford,1927 C. Brintonun English
Political Thought in the Nineteenth Century (On Dokuzuncu Yzylda ngiliz Siyaset Dncesi), Harvard,1949ve Roger Soltaunun French Political Thought
in the Nineteenth Century (On dokuzuncu Yzylda Fransz Siyaset Dncesi),
Yale, New Haven, 1931. Carlton Hayese ait Historical Evolution of Modern Nationalism (Modern Milliyetiliin Tarihi Evrimi), R. R. Smith, New York, 1931
milliyetilik hakknda yazlm iyi bir kitaptr.
G. D. H. Colenin History of Socialist Thoughtun (Sosyalist Dnce Tarihi)
ilk cildi, On Dokuzuncu yzyla ilikindir. Isaiah Berlinin Karl Marx. His
Life and Environment (Karl Marx: Yaam ve evresi), Oxford, 1948 iyi bir genel
kitaptr. Sidney Hookun From Hegel to Marx (Hegelden Marxa) kitab, Marxn
kri geliimi hakknda aydnlatcdr, dier Gen Hegelciler iin olduu gibi.
Tarihilik ve tarihiler iin ilave olarak baknz, G. P. Goochnin History and
Historians in the Nineteenth Century (On Dokuzuncu Yzylda Tarih ve Tarihiler), Longmans, London, 1935, Herbert Buttereldin Man on His Past (Gemiindeki nsan), Cambridge, 1955 ve Pieter Geylnin From Ranke to Toynbee
(Rankeden Toynbeeye), Smith College, (Northampton, 1952.
9. Dnce a
Ayn dneme ait dncede yanstld gibi dini krizler hakknda baknz
benim yazm olduum Religion and the Rise of Scepticismin (Din ve Septisizmin Ykselii) 4 ve 5. blmleri blmler 4 ve 5) ve teoloji konusunda yeni gelimeler hakknda W. M. Hortonun Contemporary English Theology (Ayn Dneme ait ngiliz Teolojisi), Harper, New York, 1936 ve Contemporary Continental
Theology (Ayn Dneme Ait Avrupa Ktas Teolojisi), Harper, New York, 1938
ve D. D. Williamsn What Present-Day Theologians are Thinking (Bugnn Din
Bilimcileri Ne Dnyor?), Harper, New York, 1959.
Egzistansiyalizm hakknda baknz Marjorie Grenenin Dreadful Freedom
(Korkun zgrlk), University of Chicago, 1948 ve F. H. Heinemannn Existentialism and the Modern Predicament (Egzistansiyalizm ve Modern Durum),
1812
Harper, New York, 1953; ayn zamanda baknz aadaki makaleler: Paul Tillich, Existential Philosophy (Varolua Ait Felsefe), Journal of the History of Ideas, Cilt V, 1944; Paul Kecskemeti, Existentialism: A New Trend in Philosophy
(Egzistansiyalizm:Felsefede Yeni Akm/ Modern Eletiri), Modern Review, Cilt.I,
1947.
Yeni bilimsel kavramlar ve bilim felsefesi hakknda bakn F. Sherwood
Taylorun makalesi, The Scientic World-Outlook (Bilim Dnyasnn Grn,
Felsefe), Philosophy, Cilt XXII, 1947). A. S. Eddingtonun Nature of the Physical
World (Fiziksel Dnyann Doas), Macmillan, New York, 1928 halen okumaya
deerdir, ayn ekilde A. N. Whiteheadin Science and the Modem World (Bilim
ve Modern Dnya), Macmillan, New York, 1925 ve R. G. Collingwoodun Idea
of Nature (Doa Fikri) kitaplar da okumaya deerdir. L. Barnettin Universe
and Dr. Einstein (Evren ve Dr. Einstein), W. Sloane Associates, New York, 1948
isimli almas iyi ve popler bir kuantum ve izayet zii izahdr. Frederick
Coplestonun Contemporary Philosophy (Ayn Dneme Ait Felsefe), Burns &
Oates, London, 1956 kitab mantksal pozivitizm ve egzistansiyalizm hakknda
almalar iermektedir.
C. S. Hall and G. Lindzey tarafndan yazlan Theories of Personality (Kiilik
Teorileri), Wiley, New York, 1957 ve B. R. Wolman tarafndan yazlan Contemporary Theories and Studies in Psychology (Psikolojide Ayn Dneme Ait Teoriler
ve ncelemeler), Harper, New York, 1960 Yirminci yzyln balca felsefe okullarn snandrmakta ve zetlemektedir. The Death and Rebirth of Psychology
(Psikolojinin lm ve Yeniden Douu), Julian, New York, 1956 isimli almada Ira Progoff, ilgin ekilde modern psikologlarn balcalar Jung, Adler ve
Otto Rank olmak zere, mana araylarn tartlmaktadr. Freud and the 20th
Century (Freud ve Yirminci Yzyl), yaynlayan Benjamin Nelson, Meridian,
New York, 1957, Freudun ve Freudu Devrimin kapsaml biyograsiyle birlikte
nemli bir yaz toplamasdr.
Siyasi ve toplumsal kirler hakknda baknz Ernst Cassirerin Myth of the
State (Devlet Efsanesi), Yale, New Haven, 1946, Hannah Arendtin Origins of
Totalitarianism (Totalitarizmin Kkenleri), Harcourt, New York, 1951 ve H.
Stuart Hughesin Max Weber, Pareto ve Karl Mannheimdan almalar ieren
Consciousness and Society:The Reorientation of European Social Thought 18901930 (Bilin ve Toplum: Avrupa Toplumsal Dncesinin Tutum Deitirmesi
1890-1930), Knopf, New York, 1958 eseri.
H. B. Actonun makalesi, The Marxist Outlook, in Philosophy, Vol. XXII
Marksist felsefe hakknda genel bir resim verir ve Martin Esslinin Brechti komnizm ve Avrupal aydnlar arasndaki ilikiye dair kaynak ierir. Bu son konu
hakknda eski komnistler tarafndan yazlm olan yazlarn toplamasn ieren
The God that Failed (Baarsz Tanr), yaynlayan R. Crossman, Harper, New
1813
York,1949 isimli eser zerinde almak zaruridir. Ayn ekilde yirminci yzyl
dncesinde dnya medenilemesi krinin ilgin bir tartmas iin baknz
W. W. Wagarn City of Man (nsanlarn ehri), Houghton Mifn, Boston, 1963.
The Philosophy of History in Our Time (Zamanmzda Tarih Felsefesi), yaynlayan Hans Meyerhoff, Doubleday, New York, 1959 bu konuya harika bir
giritir, toplumsal ve kltrel olgularn tarih tarafndan saptand kuram/tarihilik ve tarihin anlam gibi sorunlar hakknda tarihiler ve lozoar tarafndan kaleme alnm yazlardan oluur. Pitirim Sorokinin Social Philosophies
in an Age of Crisis (Bir Kriz anda Toplumsal Filozoar), Beacon, Boston,
1950 Spengler ve Toynbee hakkndaki blmleri iin tavsiye edilmektedir, Geoffrey Barracloughun History in a Changing World (Deien Bir Dnyada Tarih), Blackwell, Oxford, 1956 tarihsel rlativizm iin ve dnya perspektinden
Avrupa tarihi iin tavsiye edilmektedirler. Pierre Henri Simonun LEsprit et
LHistoire kitab Yirminci yzyl edebiyatndaki tarihsel vicdan hakknda srkleyici bir kitaptr.
Edebi aydnlar ve edebiyattaki kirler hakknda baknz, Erich Hellerin provokatif Disinherited Mind (Kaltsal Olmayan Akl), Farrar, New York, 1957, H.
V. Routhun English Literature and Ideas in the Twentieth Century (Yirminci
Yzylda ngiliz Edebiyat ve Fikirleri), Longmans, New York, 1948 ve E. M.
Forsterin English Prose between 1918 and 1939 (1918 ve 1939 Yllarndaki ngiliz Nesri) hakkndaki yaz. Romanclar hakkndaki birok iyi kitap arasnda
saylabilecekler E. B. Burgumun Novel and the Worlds Dilemma (Roman ve
Dnyann kmaz), Oxford, 1947, talyanlara ilikin almalar ieren R. W.
B. Lewisin Picaresque Saint. Representative Figures in Contemporary Fiction
(Klhanbeyi Aziz: Ayn Dneme Ait Hayaldeki Temsili Kiilik), Lippincott, Philadelphia, 1959 isimli eseri ve Henri Peyrenin Contemporary French Novel
(Ayn Dneme Ait Fransz Roman), Oxford, 1955 ve oyun yazarlar hakknda, J. W. Krutchun Modernism in Modern Drama (Modern Tiyatroda Asrilik),
Cornell, Ithaca, N. Y., 1952 ve Martin Esslinin Theatre of the Absurd (Sana
Tiyatro), Doubleday, New York, 1961.
1814

Batıya Yön Veren Metinler - Cilt 4 PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Batıya Yön Veren Metinler - Cilt 4 PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

MODERNTE

BATIYA YN VEREN METNLER

BATIYA YN VEREN METNLER

Liberalizm Bat dnyasnn hangi deerlerini tehdit eder?

Bu ktln yaylmasn nleyecek yollar hl mevcut mudur ve bunlar

BATIYA YN VEREN METNLER

Ktln zledii ve Halen zlemekte Olduu Yol

BATIYA YN VEREN METNLER

etmek kalmt. Nitekim Fransz Devrimi birden balam ve devrimsel sre

ck, saf monarilerde ulusal temsil olarak nitelendirilir. Son zamanlarda

BATIYA YN VEREN METNLER

Hkmdarlar bu ilkeye sk skya sarlrlar; verdikleri tm kararlar bu

2. Fransz htilalinin zgn Yn Neydi?*

Toplum devrimci bir an basklaryla nasl baa

BATIYA YN VEREN METNLER

dir; sz konusu olann, baka bir ey deil, tastamam bu olduunun farknda

BATIYA YN VEREN METNLER

3. zgrlk, Eitlik, Kardelik*

BATIYA YN VEREN METNLER

yanltr. Bu anlay, mevcut tm ahlaki sistemleri mahkm etmektir. Pozitif

BATIYA YN VEREN METNLER

unluu Bay Millin teorisini btnyle benimserse, sz konusu olumsuz

BATIYA YN VEREN METNLER

ama sen yine de ylece durmu kokuuyor ve stma, kurbaa ve sivrisinek

Ekonomik zgrln ii snf zerindeki etkileri nelerdir?

Ticaret canlandnda alma saatleriniz nelerdi? Sabah 5den akam

BATIYA YN VEREN METNLER

Elzabeth Bentley, arld ve Sorguland

Kahvaltdan bahsediyorsun? Evet.

Report of the Sadler Committee, Parliamentary Papers, 1831-1832.

Lord Ashleyin Maden Komisyonu Huzurunda fade*

BATIYA YN VEREN METNLER

Thomas Wlson, Kmr Oca Sahibi

Lord Ashleys Mines Commission, Parliamentary Papers, 1842.

Gerilerek alm iki kolun parmak ular arasndaki mesafe. (y.n.)

ngilterenin Zenginlemesi Halka Nasl Hizmet Etmitir?

BATIYA YN VEREN METNLER

Yz binler alma evlerinde oturuyor ve bir o kadar alma evlerine

BATIYA YN VEREN METNLER

larna son verirsek, belki geri kalanlarmz yaayabilir diye dnmtr.

BATIYA YN VEREN METNLER

toplum grmediim gibi, bundan sonra greceimi de sanmyorum. Evren

Thomas Carlyle, Past and Present, Chapman and Hall, 1897.

Din Modern Bilim ile Badatrlabilir mi?

BATIYA YN VEREN METNLER

nr. Bay Darwinin speklasyonlarnn isteyerek yaplmadndan kukumuz

2. Temel Hatalar Listesi*

Liberaller Nerede Yanl Yapyorlar?

BATIYA YN VEREN METNLER

7. Kutsal kitaplarda ileri srlen ve kaytl olan kehanetler ve mucizeler

VI. Toplumun Kiliseyle likisi ve Toplumun

BATIYA YN VEREN METNLER

52. Hkmet, kadn ve erkeklerin Kilise tarafndan ngrlen mesleki ya

X. Modern Liberalizme likin Hatalar

3. Apologia Pro Vita Sua*

BATIYA YN VEREN METNLER

Liberalizme nancn Kaybetmi Olanlar Nereye Snacaklardr?

tayan, dnyaya hazrlksz atlm, nereden geldiini veya doduu yeri

BATIYA YN VEREN METNLER

terinin bize zellikle ngiltere, Fransa ve Almanyann akl sahibi, eitimli

Liberalizm, sadan gelen muhafazakr ve soldan gelen sosyalist meydan

1. Yeni Bir Toplum Gr*

BATIYA YN VEREN METNLER