DL NEDR?

/ DL-KONUMA
Dil insan teki yaratklardan ayran konuma yeteneinin, dnleni, duyulan
ayrntl bir biimde aa vurabilme gcnn addr. nsan dilinin derinliklerine
inildiinde, onun yalnzca bir istein, bir gereksinimin aklanmasn, bireyler arasnda
ilikiler kurulmasn salamakla kalmad, btnyle bireylere zg imgelerin,
umutlarn, aclarn, ksacas insan ruhundaki btn etkinliklerin bakalarna
aktarlabilmesine olanak verdii grlr.
Dil balangcndan beri insanidir. Dilin kkenindeki karakterinin insani olmas insann
dnyada-oluunun temelindeki dilsel niteliini belirler. Dil insann dnyada sahip
olduu eylerden biri deildir sadece; insann bir dnyaya sahip olmas da dile dayanr.
nsann varoluunun zsel belirlenimi dnyada olmaktr. Bir dnya iinde olmakla,
kendimizi, bakalarn ve eyleri tanr ve biliriz. Bu tanma ve bilme dilde ve dil
araclyla olup biter. Dili renmekle, olduumuz ey oluruz. O halde insan var oluu
znde dilseldir. Varlan bu nokta bizi Aristotelesin insan doasna ilikin tanmna
geri gtrmektedir: nsan logosa sahip canl varlktr (zoon logon ekhon). Logos
insana, insanlar birbirlerine neyin yararl neyin zararl, dolaysyla neyin doru neyin
yanl olduunu bildirsinler diye verilmitir. Logosa sahip olmakla her insan bireyi,
dnebilir ve konuabilir. Konuabilir olmakla insan, edimsel olarak mevcut olan ey
zerinde stnlk salar. Konumas araclyla, mevcut olmayan eyi, bir baka kii
nnde grebilsin diye, grnr klar. Bildiriimde bulunabilir olmasndan dolay,
yalnzca insanda ortak anlam, yani ortak kavramlar mevcuttur. te ancak bu ortak
kavramlar ortak insan yaamn mmkn klar. nsann dile sahip varlk olmasnn
anlam budur. Bat dnce geleneinde insan dnce yeterlii ile dier btn canl
varlklardan ayrt edilen aklsal varlktr. Bu sebeple logos szc akl veya
dnce eklinde anlalr olmutur. Greklerde henz dilin kavram ortaya kmad
iin, logos szc ayn zamanda hem insan konumasn hem de insan dnmesini
aklayan tek bir yapy ifade ediyordu. Bu anlamda logos bir tr sylem-dnce
idi. Bunun anlam udur: Dnce de sz gibi eklemlenir ve bylelikle eyleri aklar.
[Ahmet Cevizci (edit.), Felsefe Ansiklopedisi Cilt 4, Ankara: 2006/ s. 331-332 Taylan
Altu]
Konuma zel bir retim gerektirmeyen evrensel bir insan yeteneidir. Konumak
insan olmann ve toplumun katlmc bir bireyi olmann bir parasdr. En derin
duygularmz, bilgi ve anlayta ilerlememizi ve ounlukla da, gnlk yaantmzn
nemsiz pek ok eyini iletmek iin dili kullanrz. Dilsiz bir yaam hayal etmek bile
zordur ve insanlar konuamadklar zaman szl kelimeler kadar karmak iaret dilleri
kullanrlar.
Baz antropologlar konumann kkeninin dedikodu yapmak olduunu sylerler. Dil,
giderek genileyen insan gruplarnn birbirlerinden ayrlmalarn nleyen bir tutkal
grevi grmtr.
Dilin evrimi uzun ve yava bir sre gerektirmiti. Ancak bu evrim dier alglama
yeteneklerinden ayr olarak gelimi deildir. Bilin ve yaratc zeka gibi eyler birbiri stne
eklenmitir. Dilin evrimi sesleri anlamak ve karmak iin gerekli sinir srecini stlenebilecek
kadar byk bir beyne sahip olmaya balyd. Ancak ne kadar byklkte bir beyin gerektii
pek kesin deildir. Bir buuk milyon yl ncesinin homo ergasteri 900 cclik beyniyle
yeterli beyin gcne sahip grnmektedir (empanzelerin ve australopithecuslarn 450
cclik beyni yetersizdi). Homo ergaster dilin evrimi iin gerekli dier iki n koula da
sahipti: ki ayak zerinde duruyordu ve et yiyordu. ki ayak zerinde yrmek ve komak, bu
tr hareketleri idare etmek iin yksek derecede denetimli bir solunum sistemini
gerektiriyordu. Bu durum, konuulan dilin zellii olan, ok sayda farkl ses retmek iin de
gerekliydi. Atalar gibi ok miktarda tohum, bitki sap ve kk yemek yerine et yiyen homo

ergasterin dileri de kkt. Bu da dile, dudaklara ve yanaklara daha ok esneklik verdii

iin, ok geni bir ses yelpazesi imkan salamaktayd. Homo ergasterin byk beyni, iki
ayakl oluu ve kk dileri, dil ile ilgisiz nedenlerle evrim geirmi olmaldr. Ancak btn
bunlar olana kadar dil evrimi gerekleemezdi: Bunlar dil evriminin gerekli kouluydu.
Doksan bin yl ncesinin kemik zpknlar ve Gney Afrika maaralarnn 120 bin yl nceki
a boyalarnn kantlar nda, ilk homo sapiensin konuma dili olduu kukusuz
grlmektedir. nsanlarn neyi neden yaptklar hakknda konumadan, vcutlarn boyamalar
ve karmak aletler yapmalar dnlemez. Ancak dier insan soylar da baz konuma
yetenekleri gelitirmi olmallardr. Neanderthallerin anatomik kantlar onlarn, gelimi dil
kullanclar olduklarn akla getirmektedir. Ancak Neanderthallerin ada insanlar kadar
geni bir szlk ve karmak bir gramer gelitirip gelitirmedikleri tartmaldr. Bylece dilin
evrimi ok uzun sren yava ilerleyen bir sre iinde olmutur. Tahmin edildiine gre en az
250 bin yl ncesinin byk beyinli insanlar gelimi avc-toplayc olmalarnn yan sra
ateli birer dedikoducuydular da. [Stephen Pinker, Dil Nasl Geliti?, Eski Dnyann
Yetmi Byk Gizemi (edit. Brian M. Fagan), ev. Mehmet Harmanc, stanbul:2002, s. 8991]
DL-SYLENCE
ok eski alarda insanlar konutuklar dilin tanrsal bir kkeni olduuna, dilin tanrnn
insana verdii nimetlerden biri olduuna inanrlard. Tevratta Adem, Tanrnn
yardmyla yaratklar adlandrmt; Hindulara gre dili Tanr ndra, skandinav
mitolojisine gre, alfabeyi bulan Tanr Odin yaratmt. Dil stne yaplan en eski
yorumlardan biri yine Tevratta yer alan Babil Kulesi yksdr: nsanlar Babilde Tanr
katna ulaacak ok yksek bir kule yapmna giriirler. Tanr insanlarn bu kstahln
cezalandrr: Kuleyi ykmakla kalmaz, insanlarn dilini de kartrr. yle olur ki kimse
birbirini anlayamaz duruma gelir. Babil kenti farkl dillerin konuulduu bir yerdir.
Farkl diller konumak demek birbirini anlamamak demektir. Tanrnn insanlara
verdii en byk ceza da birbirini anlamamak yani iletiimin kopmas olmutur. Bu
sylence bize gstermektedir ki insanlar ok eski zamanlardan beri iletiimin yaamsal
neminin ve dilin iletiim ilevinin bilincindeydiler. nsanlar hep tm varlklarn
birbirini anlad, eskilerde kalm bir altn ann dn kurmulardr. Yine bir
sylenceye gre Hz. Sleyman tm dilleri bilirdi, ayrca insan olmayan varlklarn da
dilini anlard. Ayn sylence Lokman Hekim iin de anlatlr: Lokman Hekim de otlarn
dilini anlar, bylece hangi otun hangi hastala iyi geleceini bilirdi. Bu sylencenin
arkasndaki dnce ise, varlklarn kendilerini dilleriyle ak ettii ve insann, baka
varlklarn ve insanlarn dilini bilmesi halinde onlar anlayaca ve dolaysyla
dnyasnn zenginleecei dncesiydi [Fatma Erkman-Akerson, Dile Genel Bir
Bak, stanbul:2000, s. 36-37].
nsanlk tarihinde her dnem yada her uygarlk, dili kendi dnce yapsna,
inanlarna, ve bilgisine kout olarak farkl biimlerde ele almtr. Dille ilgilenmenin
tarihi hakknda ancak yazl kaytlara baklarak bir fikir edinilebilmektedir. Dilin
incelenmesi yaznn ortaya kyla balamtr, diyebiliriz. Yaz bir doal dilin grafik
iaretleri yardmyla gereklemesi yada tasarmdr. nsanolu nce sesler karm,
yani konumu, sonra yazmtr. Sesten simgeye gei insan zekasnn benzersiz bir
etkinlii, insann evriminin binlerce yllk serveninin rndr. Szn zaman iinde
gerekleip yine zaman iinde kaybolmasna karn, yaz uzam iinde gerekleir.
Uzamsal bir destee sahip olduu iin de kalcdr. lk kaytlar Eski Msra aittir. Eski
Msrllar dilin kavram ve szck birimlerine inerek her kavrama karlk gelecek bir
izim retmilerdi. Eski Msrllardan ok sonra (M 1200-1000) Fenikeliler ses

birimlerine hecelere, sonunda nszlerden oluan alfabeye ulat. Onlardan sonra Eski
Yunanllar bu alfabeyi alarak nl harfler eklediler. Pek ok dilin konuulduu
Mezopotamyada zellikle Babilde uygulamaya ynelik olmakla birlikte dille ilgili
almalarn yapld bilinmektedir. Babilde egemenlik Akadlara getikten sonra, kent
halknn nceden konutuu Smer dili yok olmam, siyasi stnlk elde etmekle
birlikte Akadlar Smer dinini ve dini trenlerde kullanlan bir dil olarak Smer dilini de
benimsemilerdi. Mezopotamya ticari bakmdan da ok canl bir blgeydi. Bylece ok
dillilie sebep olan bir etken oluyordu, ticaret. Bunun sonucunda bu blgede ilk
szlkler, zellikle tccarlarn iine yarayacak szlkler yazld, deiik dillerdeki ad
ve fiil ekimleri ve szck trleri saptand. Dil zerine bilinen en eski aratrma ve
incelemeler eski Hinde ve Eski Yunana kadar geri gitmektedir. Eski Hintteki
almalar zellikle Sanskrit dinsel metinlerinin doru okunmas, zamann
andrmasndan korunmas amacn tayordu. Brahma dininin kutsal metinleri olan
Vedalar zaman iinde anlalmaz olmulard. Dinsel trenlerin yerine getirilmesinde bu
tr metinlerin doru olarak anlalmas gerektiinden, bunlarn dili hem inceleniyor
hem de retiliyordu. Eski Yunanllar dile 5. yzyldan balayarak felsefi adan
yaklamlardr ve onlarn felsefi yaklamnn zn physis ile nomos, yani doa
ile uzlam kartl oluturmutur. Homeros destanlarnn dili zamanla deitii iin,
bu iirlerin gelecek kuaklara yanlsz ve doru bir biimde aktarlmas amacyla dil
kurallarnn saptanmas gerekiyordu. Bylece Eski Yunanda ilk dil almalar
balam oluyordu.
DLBLGS NEDR?
Dil almalar iinde ok eski bir alan oluturan dilbilgisi bir dilde ses, szck, tmce
gibi elerin zellikleriyle bunlarn birlikte oluturduu dzeni ortaya koyan ve
aklayan kurallar btn veya dilbilimin bu kurallar btnn aratran daln ifade
eder. ada bilimciler, dilbilgisini bir dilin temelinde yatan ve sz konusu dili anadili
olarak konuanlar tarafndan sezgisel olarak bilinen yap olarak tanmlarlar. Dilin
zelliklerinin sistemli bir biimde incelenip betimlenmesine de dilbilgisi ad verilir.
Dilin zellikleri dediimiz eyler bir dili ana dili olarak konuanlarn yaklak alt
yandan balayarak hakim olduklar sesbilim ve anlambilim zellikleridir. Dilbilgisinin
kapsamna giren dilbilimsel aratrmalar sesbilim ve tmce yapsn konu edinen
aratrmalar olmakla birlikte dilbilgisi uzmanlarnn konuya yaklamna bal olarak
farkl dilbilgisi tanmlar yaplabilmektedir. Bylece kuralc dilbilgisi dilin doru
kullanmn tanmlayan kurallar ortaya koyar. Betimsel dilbilgisi bir dilin fiilen nasl
kullanldn ortaya koyar, retici dilbilgisi bir dildeki sonsuz saydaki tmcenin
oluturulmasnda uyulmas gereken kurallar tanmlar [Ahmet Cevizci (edit.), Felsefe
Ansiklopedisi Cilt 4, Ankara: 2006/ s. 397 Emrah Ali Karakl]. Dilbilgisinin her
eyden nce, eitime ynelik bir amac vardr. Dilbilgisi kitaplar okurlara bir dilin
kullanmn yneten kurallar konusunda bilgi verirler. Bu eitimsel yneliminin
yannda dilbilgisi felsefenin bir parasdr. Platonun ve Aristotelesin eserlerinden de
anlalaca gibi, cmle zmlemesi yada sylemin paralarnn aratrlmas,
dncenin ileyii konusundaki aratrmalardan ayr tutulamaz. Dilin dnceyi
yanstt fikri dilbilgisinin temelini oluturur.